Vous êtes sur la page 1sur 46

2

27 de junio de 2,017
• GUATEMALA MULTICULTURAL
MULTILINGÜE Y MULTIÉTNICO

NIWAN B’EYB’AL YET’ NIWAN K’AJ


ANIMA KAJAN T’A YOL SMAKB’EN
XEK’A’ TIK
• Nuestra Carta Magna, la Constitución Política de la
República de Guatemala en su artículo 66 en lo relativo a
Protección a Grupos étnicos, establece que: Guatemala
• Tzyala chajtil to ay jayk’aj anima toxn kajan ek’ a yol
smakb’en xek’a’ tik, to ha’ a skal heb’ ay ek’ heb’ yinhatil
heb’ maya. Yujchi’a to ha’ yajalil chonhab’ tik to tzyak’
chekljok eli, tzyiklni eli yet’ tzyijcha’anh sb’esk’anlb’anh
heb’ yik smam yicham, chajtil smol munlaj heb’ yet’ pax
chatil spichnib’a heb’ ix ix yet’ heb’ winh winak yet’ icha
chajtil sk’anlb’an heb’ sti’. está formada por diversos
grupos étnicos entre los que figuran los grupos indígenas
de ascendencia maya. El Estado reconoce, respeta y
promueve sus formas de vida, costumbres, i tradiciones,
formas de organización social, el uso del traje indígenas
en hombres y mujeres, idiomas y dialectos.
• Revisemos otros artículos de nuestra Carta
Magna:
• Artículo 57. Derecho a la Cultura: Toda persona
• Smasanil anima maymach tz’ak’an yowalil yet’
jakan el slokchaj ochi a b’eyb’al yet’ a tajnel tzuji
t’a sk’ak’alu’um icha pax yak’chaj lokchajok a
tastak tz’ojtakaji yet’ yamk’ab’il tzjawi t’a skal jun
jun b’eyb’al a yol xkochonhab’.
tiene derecho a participar libremente en la vida
cultural y artística de la comunidad, así como a
beneficiarse del progreso científico y tecnológico
de la Nación.
• Artículo 58. Identidad Cultural. Se reconoce
el derecho de las personas y de las
comunidades a su identidad cultural de
acuerdo a sus valores, su lengua y sus
costumbres.

Xch’oxchaj el b’eyb’al: tzchekeltaji to ay yalni


yik heb’ anima smasanil yet’ smasanil heb’
chonhab’ t’a sb’eyb’al, icha’ a tastak cha’anh
yeklk’ochi yu’uj yet’ sti’ heb’ tzk’anlb’ej
• Las luchas del Pueblo Maya por su
reinvindicación han sido desde diversas
direcciones, en este sentido, se crea
mediante Decreto Legislativo 65-90 La
Academia de las Lenguas Mayas de
Guatemala que en su artículo 3. Ámbito de
la Autonomía. Dice: La Academia de las
Lenguas Mayas de Guatemala es la máxima
entidad rectora para la promoción y
desarrollo de las lenguas mayas en el país.
• Pekatax ixk’ojli heb’ winh ketchonhab’ tik
ste’w sk’anni yak’chaj chejlok a sat
yib’anh k’inal tik, ichachi’ ajnak spitzwi
Academia de Lenguas Mayas de
Guatemala yet’ jun chek’ab’il 65-90. hata
tzyala a yoxil smunlajel chajtil to kojni
stak’ yalani chajtil sk’anlb’aji sti’ heb’
chonhab’ maya a yol smakb’en Slumalte’
tik, malaj junokxo mach stak’ yalani.
• Por otro lado, en las negociaciones de los
Acuerdos de Paz, a pesar de que no hubo
representante, en el Acuerdo Sobre Identidad y
Derechos de los Pueblos Indígenas, dice lo
siguiente: “Para superar la discriminación
histórica hacia los pueblos indígenas se requiere
el concurso de todos los ciudadanos en la
transformación de mentalidades, actitudes y
comportamientos. Dicha transformación
comienza por un reconocimiento claro por todos
los guatemaltecos de la realidad de la
discriminación racial, así como de la imperiosa
necesidad de superarla para lograr una verdadera
convivencia pacífica”.
• Hanhejtona’ icha’ a yik yochkan t’a yoklemal
junk’ojlal a yolchonhab’ Slumalte’ tik, yaljikani
chajtil to sek tz’emta yowal yik’chajkan el heb’
ajchonhab’ tik t’a spatik to ollokchajok anima
smasanil sk’exan snab’en yet’ sk’exan jantak
tas sb’o’o sek ixta ol aj yoch junk’olal chi’, to
yowalil skojtakej komasananil tas yichb’enal
jun chab’k’olal t’a heb’ ch’ok yinhtil kajan ek’
t’a tik, sek ixta tz’aj sat emi yet’ sek tzem kolan
junk’ojlal t’a kokal konanhal” schi.
• En lo que respecta a Idioma, dice que el
“idoma es uno de los pilares sobre los
cuales se sostiene la cultura, siendo en
particular el vehículo de la adquisición y
transmisión de la cosmovisión indígena, de
sus conocimientos y valores culturales. En
este sentido, todos los idiomas que se
hablan en Guatemala, merecen igual
respeto. En este contexto, se deberá
adoptar disposiciones para recuperar y
proteger los idiomas indígenas y promover
el desarrollo y la práctica de los mismos”.
• Hax pax icha tzyal yuj ti’al, to ha sti’ heb’
anima tik hatni yoyil yaji t’a jantak
sb’eyb’al heb’, yujchi’a hantni et’jnak
yilmb’il yol yib’anh k’inal tik yuj heb’ yet’
jantak b’eyb’al molb’ilkani icha pax jantak
kuywal cha’anh yelk’och yuj heb’; yujchi’a
to ha jantak heb’ ti’ zk’anlb’ax a
yolchonahb’ Watemala tik, to may junok
heb’ emnak yelk’ochi, yujchi’ to lajannhej
yiklxi heb’ smasanil. Ixta b’i’an hax sayxi
ek’i chajtil ol aj heb’ sk’ewa’an.
• Por otro lado, como una conquista de los
Pueblos Indígenas, se encuentra la Ley de
Idiomas Nacionales, que en el Capítulo III
y artículo 8 establece lo siguiente:
“Utilización. En el territorio guatemalteco
los idiomas Mayas, Garífuna y Xinka
podrán utilizarse en las comunidades
lingüísticas que correspondan, en todas
sus formas, sin restricciones en el ámbito
público y privado, en actividades
educativas, académicas, sociales,
económicas, políticas y culturales”.
• Hax t’a junk’ajxo yoch t’a yoklemal yuj sk’anni
heb’ chonhab’ ajlu’um tik, jun chekab’il tzkuch
“LEY DE IDIOMAS NACIONALES” ha’ a yojol
aykan ochi sjichanil yoch munlajel yet’ sti’ heb’
ajchonhab’ tik, tzyala a yoxb’achanhil yet’ a
swajxakil munlajel chajtil to jantak sti’ heb’
Maya, heb’ Garifuna yet’ heb’ Xinka to may
mach tz’el yowal, yuj to tzk’anlb’ej heb’ sti’, to
tztak’ sk’anlb’an heb’ a k’ultakil, t’a skal
nanhlokxo anima, a skal kuywal yik unin mu t’a
jantak tastak tzuji a yojol jun jun xchonhab’
• Continúa en el artículo 13. con respecto
a Educación. El sistema educativo
nacional, en los ámbitos público y
privado, deberá aplicar en todos los
procesos, modalidades y niveles, el
respeto, promoción, desarrollo y
utilización de los idiomas Mayas,
Garífuna y Xinka, conforme a las
particularidades de cada comunidad
lingüística.
• Hanhejtona’, tzyalan pax a
yoxlajunhe’al smunlajel chajtil to
stak’ sk’anlb’aj sti’ heb’ tik a Kuywal,
a skal nanhlokxo anima, a kultakil
yet’ pax t’a smasanil yoklemal kuywal
yik kajalil mu yik mach tz’ak’an
kuywal, sek ixta’ ojyiklxok, oj
k’ewa’an hax sk’ib’ heb’ yet’ sti’ tik.
• El Artículo 14. Prestación de servicios. El Estado
velará porque en la prestación de bienes y servicios
públicos se observe la práctica de comunicación en
el idioma propio de la comunidad lingüística,
fomentando a su vez esta práctica en el ámbito
privado.

• Artículo 15. De los servicios públicos. Facilitar el


acceso de salud, educación, justicia, seguridad,
como sectores prioritarios, para los cuales la
población deberá ser informada y atendida en el
idioma propio de cada comunidad lingüística, sin
menoscabo de la incorporación gradual de los
demás servicios, a los términos de esta disposición.
“KOMONOK HA TZALAJK’OLAL YET’ JUNK’OLAL TZ’EM KOLAN
T’A SKAL HEB’ CHONHAB’ TIK SMASANIL” (POP HU’UM)
• Tas yopiso koti’ tik a b’eyb’al? to ha sti’ heb’
anima tik hatni yoyil yaji t’a jantak sb’eyb’al
heb’, xchi, yujchi’a to ha koti’ yoyal kob’eyb’al,
tato tzsat el koti’ tzsat el kob’eyb’al.
• Tato malaj mach tzb’itani yet’ tato malaj mach
tzlolon t’a sti’, tzyal elk’ochi to chamnakxo jun
chonhab’ chi’, xchi ixtik.
• Tato kojtak b’aj kotnakonh kojtak machonh,
kojtak mach ayonh yinhtil.
• ¿TAS SB’I HEB’ WINH KOMAM KICHAM CHI’
JUN?
• Ha jun kipaxti’ tik, mu jun
kimunlajel tik, to tznib’ej
tzkib’eykojlej kib’a b’aj kotnak
honh, tas yu’uj lajannhej kilxi, tas
yu’uj icha to lajannhej yaw
kipaxtib’al mu kololoni.
• Palta tas yu’uj jun chuk chuk ma
ch’ok ch’ok kipaxtini ma kololoni
tikne’ik? Tas yu’uj chab’
xchawinak sti’ heb’ Maya
tzk’anlb’ax a yol Xek’a’ tik?
• Ay aj ay tastak lajanhej yalxi, icha
sb’i win ora k’u ak’wal, ay aj
jab’nhej tzjelmji ma sk’exwaji. Yuj
to junnhej hab’ kich’anhil, junnhej
kinhtil, yujchi’a tzkikuchni MAYA
yuj to ixta’ hab’ sb’i heb’ win
kimam kinhatil chi’.
• Palta tas yu’uj jun chuk chuk ma
ch’ok ch’ok kipaxtini ma kololoni
tikne’ik? Tas yu’uj chab’
xchawinak sti’ heb’ Maya
tzk’anlb’ax a yol Xek’a tik?
• Juntzo’nh tik tzkik’anb’ej
yowalil to ay spak;
tzkinib’ej tzkojtakej,
yujchi’a ayonh ek’ t’a tik.
• Ayxom hab’ am junok chanhe’ mil
hab’il tiknek, junnhej ti’al
tzk’alb’ej heb’ win kimam kicham
Maya, hatni chi tzkuch
PROTOMAYA mu MAYAB’ TZIIJ.
• Ixtik ajnak sjelmji kiti’:
DIVISION RAMA GRUPO IDIOMA

• PROTOMAYA

Occidental

Q’njob’al Mayor Chuj Tojolab’al


Chuj

Q’anjob’al Q’anjob’al
Akateko
Jakalteko-Popti’

Mocho’
Muchu’
• B’AJ AYONH TIKNE’IK
• Ixtik kaj tiknek:
• Oxe’ ti’al
• Oxe’ chonhab’il
• Oxe’ makb’en

• AKATEKO Q’ANJOB’AL CHUJ


• Yuj tik jun lajannhej kilxi yet’ ay b’aj
lajan
• paxti’/lolonel tzkala.

• Icha juntzo’nh ma juntzanh tik:


• Mayab’ Tziij YUKATEKO K’ICHE’ Q’ANJOB’AL AKATEKO CHUJ
• Kar kay kar txay txaay chay
• Ra’x ra’x rax yax yax ya’ax
• Witz ----- juyub’ witz witz witz
masanil masanil masanil
juun jun jun jun
b’ineem b’eyan b’eyan b’eyanh
xojrilo maxonyila’ ixonyila ixonhyila’
warik wayi wayi wayi
kik’ chik’ chik’ chik’
b’aaq b’aq b’aq b’ak
• Ha tik tzch’oxni ayonh chajtil to junnhej ti’al
tzk’anlb’ej heb’ win kimam kicham chi’a, icha
kaj yet’ heb’ Q’anjob’al, Chuj yet heb’ Akateko,
to junnhej kich’anhil, palta haxo tiknek icha to
kotak chonhab’ kaji, icha Yichk’ox, Tz’uluma’,
Jolom Konob’, Yalmotx, Wajxaklajunh,
Yaxb’atz, Xamekel, Nenton yet’ Sanrapayel,
chuk chuk/ch’ok ch’ok tzonhmunlaji, yujchi’
malaj kip.
• Icha yaj yalni heb’ win kimam kicham a yojol
ch’anh Pop Hu’um yik smeltzajkot heb’ winak
t’a Tulanh: “Ch’okxo pax sti’ winh B’alam
Tze’ej, winh B’alam T’ak’walil, winh Manh
Jixb’ab’iloklaj, winh Uj B’alam. – ¡Ay! ¿B’ajtil
ixkan koti’? ¡Tas ixkok’ulej! ¡Honhsatb’ati!
¿B’ajti’il ixmuschaj kosat? Ini junnhej koti’
honkotek t’a Tulanh K’akap, junnhej pax
kinhtilal b’aj kotnakonh, b’aj b’ob’il honh.
• Manh wach’oklaj jun ixkok’ulej tik-
xchixonhej heb’ winh jun, masanil
jun jun k’alu’um t’a yalantak te’ te’,
t’a yalantak ch’anh k’ultakil ch’anh.
(Pop Hu’um pp. 170).
• Tas ztkona’ t’a yib’anh juntzanh lolonel tik?
• Ixkila chajtil to aykan och t’a tzolal yuj heb’
yajal chonhab’ Watemala.
• Ixkila chajtil to ay jayk’aj xchekab’ilal a yojol
ch’anh ley.
• Ixkila chajtil to cha’anh yelk’och sti’ jun jun
chonhab’
• Ikojtakej chajtil to maya sb’i heb’ winh kinhtil.
• Tas xkochi tikne’ik tom skosat eli ma to skak’
niwtajok skak’ k’ibok kololonel Chuj.
•Stzolalil stz’ib’chaj
koti’ chuj
• Morfología del (griego morphé,forma + logos,
tratado) morfología Término introducido en el
s. XIX para designar el plano de descripción
lingüística que estudia las formas de las
palabras tanto en su flexión como en su
derivación.
• Ixkila chajtil to ha tzolal stz’ib’chaj koti’ tik, to
b’ab’el tas tzuji ma sk’ulaji, haton chi’ skuch
bervo; haxo t’a xchab’il tz’aj mach b’aj tz’och
junok tas sk’ulaj chi’, ma mach yib’anh tz’emi,
haton chi’ skuch objeto directo; haxo t’a
yoxilxo tz’ochi mach sb’o’an junok tas sk’ulaj
chi’, haton chi’ skuch sujeto. Icha chi’ stzolal
stzib’chaj koti’, juchi’ to manh lajanok yet’
stzolal castilla.
• Yaj jun tzanh xch’oxnab’il:
• Ixsmak’ ix Malin winhaj Xun.
• Olslak’ winhaj Xun ix Malin.
• Stz’ub’ sti’ nok’ miston ix Xuwan.
• Ixslo’ ixim awal nok’ chej.
• Ixsk’ux ixim nhal nok’ chakchak chitam.
• Haton juntzanh tz’akan lolonel tik skuch
oración transitiva, yujto yowalil ay junok mach
ma junok tas b’aj tz’em tas sk’ulaj chi’ t’a
yib’anh.
• Icha pax tik tz’aj elaw paxti’:
Yik tzsakb’i yib’anh k’inal
Slow yok k’u t’a jolom wowi’
Sjaw tzalajk’olal t’a hinpixan
Yujto pitzan b’eyb’al chuj
Icha jun k’utik b’aj molanh hon ek’i
Yuj kik’ancha’anh kob’a komasanil
Yet’ koti’, kob’eyb’al.
• Haxo pax juntzanh kotak lolonel tik jun to
yowalil ay pax jab’tzin sk’axepal ay yelk’och tas
syala, haton chi’ skuch morfema, haton tik
skuy junk’aj kuywal tik morfología sb’i, olkila’
chajtil sk’anb’aji yik skotz’ib’an koti’ yet’ b’ajtak
ay.
• Jantak tastak tzuji ma sk’ulaji, to yowalil ay
mach sb’o’ani yet’ ay sk’inalil sb’o’i. Icha olkil
t’a juntzanh xch’oxnab’il tik:
• Ixinwayi ix- in- way- i
sk’inalil/ junwal yaninahil/ yib’ lolonel wayel cstegoría

• Ixinwa’i ix-in-wa’-i
• Ixwa’i ix-wa’-i
• Nok’ chej
• Hinchej hin-chej
• Wa’il wa’-il
• Hinmam hin-mam
• Ixta pax yoklemal sb’o’i jantak lolonelal skok’ana yik
skotz’ib’an koti’, jantaknhej lolonel tik to chanhk’aj
tz’aj sk’anlb’axi, icha tik:
• Junk’aj ha sjajil ma yawji ay yelk’ochi, haton chi’
fonología sb’i, chajtil yawtaji.
• Xchak’ajil, ha chajtil sb’o’i ha chanh yelk’ochi, haton
chi’ morfología sb’i.
• Yoxk’ajil, ha xcha’an el sb’a slolonelal ha skuyu,
yujchi’ sintáxis sb’i.
• Hax xchanhk’ajil to ha tas syal elk’ochi ha chi’
sk’ayb’aji, haton chi’ semántica sb’i.
• Tiknek an olkob’o’ jayk’ajok lolonel, yet’ b’i. Sb’i
nok’:
1 Sb’i nok’ ay sk’axi’il manh kajb’ilok.
2 Sb’i nok’ kajb’il ay sk’axi’il.
3 Sb’i nok’ chanhe yok manh kajb’ilok.
4 Sb’i nok’ chanhe yok kajb’il.
5 Sb’i nok’ chan.
6 Sb’i nok’ ay t’a yola’.
7 Sb’i nok kotak nok’ malaj xchik’il.

Haton tik munlajel tz’ajkani………


YUJWAL TYOS

Vous aimerez peut-être aussi