TEORI BASHKEKOHORE

Semestri I, Niveli DOKTORAL Odeta Barbullushi, PhD

Leksion 1:TEORIA SOCIALE DHE RENDESIA E SAJ

Permbajtja e Leksionit:
1. Rendesia dhe kuptimi i TeoriseTe kuptuarit e shkences dhe e studimit shkencor (R)Evolucioni i Shkencave Sociale ne dy dekadat e fundit dhe shkollat e ndryshme/perspektivat e ndryshme teorike Konceptet dhe termat baze Programi mesimor dhe Objektivat e Kursit

2.

3. 4.

Pyetjet Kryesore
-Cfare kuptojme me Teori Sociale? -Funksionet kryesore te Teorise Sociale -Ndarjet e Teorive sipa Disiplinave dhe fushave te ekspertizes

Ontologji vs Epistemologji
Epistemologji: Metoda Ontologji: Teoria-Objekti I Hulumtimit.

Kuptimi dhe Funksioni i Teorise

Abstraksion. Supozim pergjithsues, i cili ngrihet mbi bazen e vezhgimit te disa rasteve, eksperiencave reale, ose praktike (pra te gjendura ne praktike) Hipoteze: Ndertim i nje marredhenieje/lidhjeje shkakesore/ pershkruese/ konstitutive mes dy koncepteve Literatura e nje fushe te caktuar (kuptim i cili perdoret ne metodologji). Shkolla Mendimi te cilat bashkohen/kane per baze disa premisa themelore, psh Teorite Liberale/Neoliberale kane per baze lirine e individit, ose te drejtat e tij, Teorite Realiste/Neorealiste kane per baze premisen e nevojes per mbijetese te individeve dhe grupeve ose premisen e mos-ekzistences se ndonje fuqie jashtesociale/pertej botes sociale, e cila garanton te drejtat dhe mbijetesen e individeve. Qasje (zevend. Metodologji) Paradigma (Thomas Kuhn).

Teoria vs. Teorite

Koncepti i teorise nenkupton shpjegimin e nje fenomeni te perseritur (Bryman, 2004:6) -Funksionet e teorise : a. Specifikimi dhe fokusimi ne disa variabla/koncepte b. na jep gjuhen specifike per te shpjeguar dhe pershkruar boten reale c. lidh konceptet d. shpreh/deklaron premisat (onto+epistemo) e pozicionit tone. d. asnje investigim empirik nuk mund te behet pa qene I drejtuar nga nje grup supozimesh teorike dhe cdo teori duhet te kete aplikime dhe implikime empirike. Teorite nenkuptojne Shkolla Mendimi, Perspektiva, Paradigma -Teori te Nivelit te Mesem (Middle-Range) dhe te nivelit sistemik (Grand-theories) (Merton, 1967).

Paradigmat
1. Institucionalizmi i nje aktiviteti intelektual, nepemjet te cilit studentet shoqerizohen ne komunitetin e tyre shkencor. Pra, nje teresi praktikash shkencore te cilat prodhojne modele, dhe prej te cilave rrjedhin tradita kerkimore. Perfshirja e studenteve ne nje paradigme ben te pamundur mosmarreveshjet per ceshtjet themelore te disiplines. (origj. shkencat e natyres-T. Kuhn, 1996: 10-11).

Paradigmat (2)
Perqasje akademike, e cila perfshin perdorimin e te njejtes terminologji, teorive te njejta dhe premisave te njejta. Levizje paradigmash-Zevendesimi i paradigmave dominante me alternative. Psh. ne makroekonomi, paradigma dominante neoklasike u zevendesua me Keynesianizmin. Premisat ontologjike dhe epistemologjike te ketyre paradigmave jane te ndryshme. Secila prej paradigmave vendos theksin ne disa variabla/nocione ose premisa baze: Neoklasiket (rol i vogel per Shtetin, tregu rregullon vetveten), Keynesianet (shteti rol aktiv ne stimulimin e ekonomise).

Paradigma (3)
Perspektive shume e gjere dhe gjitheperfshirese ne lidhje me ontologjine dhe statusin e objekteve/fenomeneve reale, psh paradigma pozitiviste vs. paradigma interpretiviste. Kujdes: Paradigma eshte term sh i gjere dhe shumeperfshires. Por dhe term sh i ngushte, kur eshte sinonim me perspektiva: Disiplina te caktuara si shkencat politike, ekonomia, historia etj. mund te bazohen ne disa paradigma dominante: SHPbiheviorizmi, institucionalizmi, zgjedhja racionale dhe konstruktivizmi.

Funksioni I Teorive
Thjeshtezon Realitetin kompleks social Teorite jane Harta per te operuar ne realitetin social. Teorite jane si syze per te pare realitetin: Asnje pershkrim nuk eshte theory-free.

Binome Baze (Bi-bat e Teorive ne Shkencat Sociale)

Empirik vs.Teorik Fakte vs. Norma Realiteti vs. Dukja Shpjegim vs. Interpretim Universale vs. Lokale

Dallime Epistemologjike/Ontologjike
1. Normativiteti: -Teoria dhe procesi i teorizimit nuk eshte kurre asnjanes -Ekzistojne disa kritere vlefshmerie dhe nje baze morale e veprimit social, jashte dhe pertej realitetit te matshem social. -Perpjekja per te gjetur arsye morale (norme)per veprimet e individeve dhe agjenteve sociale 2. Pozitivizmi Logjik: -Faktet -Shqisat -Materialiteti i Botes Sociale 3. Interpretivizmi (postpozitivizmi): -Rendesia e Gjuhes -E verteta (materiale) dhe faktike nuk ndryshon nga gjuha me ane te se ciles ndermjetesohet.

Normativitet vs. Pozitivizem Logjik

Normativiteti bazohet ne filozofine politike. Shkenca dhe teoria sociale si perpjekje per te gjetur menyren me te mire te jeteses se individeve dhe grupeve Teoria si Kritike e menyres si funksionojne institucionet dhe praktikat sociale 1956, Peter Laslett deklaron se:Filozofia politike ka vdekur. Pyetjet qe ajo drejton jane provuar tashme te jene te pakuptimta; shqetesimi se cila eshte menyra me e mire e jetes apo cili eshte rendi me i mire politik, eshte krejt i pavend. Keto pyetje mund te adresohen vetem me ane te matjeve, metodave, teknika dhe supozimeve pergjithesuese te bazuara ne eksperienca reale/mbledhje te dhenash empirike.

Kritika Pozitiviste
Pozitivizmi Logjik u dha rendesi metodave dhe metodologjise, nepermjet te cilave synohej te arrihej tek e verteta objektive. Bazat e tradites: Filozofet empiriciste/eksperimentale te shek. te 18-te: David Hume. Hume:E gjithe dija mbi boten rrjedh nga eksperienca te vecanta empirike; Kjo vlen dhe per konceptet abstrakte, te cilat ne te vertete rrjedhin nga pergjithesimi, I cili bazohet ne eksperienca te vecanta Asnje Deklarate faktike nuk mund te bazohet ne gjykime morale: Vezhgimet dhe eksperiencat nuk na thone se si duhet te jene gjerat, por sesi jane ne realitet. Kritika e vetme e realitetit mund te behet ne baze te eksperiencave empirike (te meparshme) dhe jo ne baze te nje kriteri ekstra-social/kriteri moral.

(Vazhdim)
A. J. Ayer (1936) Language, Truth and Logic: Kritike fondamentale e dallimit te Platonit mes realitetit dhe dukjes. Konfirmim i tezes se vjeter te Hume, qe ka dallim fundamental mes faktit dhe vleres, ose mes konstatimit dhe gjykimit moral. Realiteti social gjendet dhe na demonstrohet nepermjet koncepteve, te cilet u pergjigjen eksperiencave faktike. Kur individet hyne ne nje debat moral (mbi te miren dhe te keqen), ne te vertete debati i vertete ka lidhje me vertetesine e fakteve (psh efektshmerine e institucioneve ne te shkuaren) etj. Shembull i pozitivizmit logjik ne shkencat politike, T. D Weldon (1953) The Vocabulary of Politics : Tendenca e filozofeve ka qene perhere qe koncepteve si shteti, shoqeria, autoriteti e deri dhe statusi ti mvishet nje kuptim esencial abstrakt, qe shkon pertej formes se tyre empirike. Filozofet, rol komplimentues per teoricienet: per te sqaruar konceptet

Variante dhe Shprehi te Pozitivizmit

Realizmi/Neo-realizmi Liberalizmi/Neo-Liberalizmi (variante) Modelet e Aktorit Racional Institucionalizmi

Interpretimi: Ludwig Wittgenstein

Kuptimi i koncepteve dhe fjaleve varet nga marredhenia mes elementeve baze gjuhesore dhe eksperiences konkrete empirike Gjuha Lojerat: Kuptimi i fjaleve/koncepteve lidhjet me disa rregulla te gjuhes/ve. Psh anetaret e komunitetit te mjekeve flasin/luajne sipas rregullave qe percakton kjo gjuhe/loje specifike. Keto rregulla ndahen dhe kuptohen nga te gjithe, perndryshe komunikimi behet I pamundur David Winch (1958): Nuk ka nje dallim esencial mes gjuhes dhe realitetit te cilen e pasqyron kjo gjuhe. Gjuha ne te vertete kontribuon ne krijimin e ketij realiteti social. Veprimi social mund te kuptohet vetem nepermjet te kuptuarit te strukturave gjuhesore dhe kontekstit me te gjere socio-linguistik te ketij konteksti

Qasjet Interpretiviste vs. Qasjeve Normative

Ne dallim nga pozitivistet logjike, theksi vihet me shume te intepretimi sesa te shpjegimi i fenomeneve Ashtu si ne rastin e pozitivizmit logjik, nuk kerkohet nje baze morale ekstra-sociale (ose jashte realitetit social) per te interpretuar veprimet e njerezve.

Variante te Interpretivizmit ne Shkencat sociale

Post-strukturalizmi dhe Post-modernizmi: Julia Kristeva, Michel Foucault; Jacques Derrida, Teoria e viteve 60 dhe 70. Prioritet: Gjuhes dhe ndryshimit te vazhdueshem e modifikues te strukturave gjuhesore/sociale.

Lokalja vs. Universalja

-Eksperienca, si subjekt ne vetvete dhe jo si rruge drejt pergjithesimit -Pikepamje/perspektiva lokale dhe te margjinalizuara -Specifikja//Individualja vs. universales, te pergjithshmes -Konteksti Gjithcka varet.

Perspektiva te ndermjetme-Marksizmi
Marksizmi: Ekonomizmi, Determinizmi, materializmi dhe strukturalizmi: Forma e prodhimit te te mirave materiale percakton ndergjegjen e individeve, dhe baza ekonomike percakton superstrukturen; ne kete kontekst individi ka pak ose aspak autonomi. Idete dominante te kohes, jane ato ide qe perforcojne dhe i korrespondojne interesave te klases dominuese. Marksizmi jep nje tabllo holistike/plote te krejt botes sociale: nje teori te historise. Premisa e ndryshimit dialektik historik: transformimi social ndodh jo nga ndonje aktor I jashtem (jashte struktures sociale) por si pasoje e kontradiktave brenda vete marredhenieve sociale, te shprehura ne marredhenie mes klasash. Perspektiva: Pozitivist.

(vazhdim: Teoria Kritike)

Termi teoria kritike asociohet me nje shkolle mendimi e njohur si Shkolla e Frankfurtit (bazuar ne Institute of Social Research ne Frankfurt, 1923). Kritike si ndaj kapitalizmit, por dhe ndaj dialektizmit marksist: nese revolucioni proletar nuk kishte ndodhur, duhet te kishte pasur arsye. Max Horkheimer dhe Theodor Adorno (1979) : Forca te fuqishme ideologjike ia kane arritur (ne ate mase qe Marksi se kishte parashikuar) te pajtonte njerezit/agjentet sociale me imperativat e kapitalizmit. Ky pajtim neutralizon kontradiktat dhe zhduk mundesine e ndryshimit social. Perspektiva: Post-pozitivist, interpretivist. Habermas: Perpjekja per te cliruar gjuhen dhe per te arritur te situatat ideale te ligjerimit: kur gjuha bazohet te parimet e sinqeritetit, norma sociale/morale dhe kuptueshmeria. Sfera Publike: Te kuptuarit ideal i Sferes Publike.

Shembuj Qasjesh ndaj Shkencave Sociale : Biheviorizmi, Institucionalizmi, Anti-fondacionalizmi, zgjedhja racionale

Biheviorizmi:
A- Qllimi i studimeve politike Prqndrohet mbi proceset politike q kan t bjn me politikat e dits/mbizotruese dhe qeverin. B- T kuptuarit e pretendimit shkencor Gjenerimi i ligjeve t prgjithshme dhe minimalisht zhvillimi i teorive q mund t falsifikohen. C- Qasja/Sjellja ndaj teoris politike normative N fillimet e tij, revolucioni biheviorist kishte prirjen t theksonte ndryshimin ndrmjet shkencs s re mnyrs s vjetr teorizuese. Tashm sht tolerant ndaj saj. D- Lidhja/Marrdhnia me praktikn n politik Pretendimet duhet t jen t lira prej vlerave, duhet t jen neutrale dhe t pavarura.

Teoria e zgjedhjes Racionale / Rational Choice Theory

A- Qllimi i studimeve politike: Ka t bj me kushtet pr aksion politik n botn politike. B- T kuptuarit e pretendimit shkencor: Gjenerimi i ligjeve t prgjithshme dhe veanrisht i ligjeve me fuqi parashikuese C- Qasja/Sjellja ndaj teoris politike normative: Ka qasje t ngjashme me biheviorizmin: teoria politike normative sht OK pr t kaluar kohn e lir. D- Lidhja/Marrdhnia me praktikn n politik: Ka pretendimin se sht n gjendje t ofroj kshilla t liruara prej vlerave si dhe kshilla profesionale n lidhje me mnyrn e organizimit t politiks.

Institucionalizmi:
A- Qllimi i studimeve politike Fokusi sht tek rregullat, normat dhe vlerat q drejtojn/udhheqin shkmbimet politike; ka prirjen t shikoj rregullimet institucionale n botn politike. B- T kuptuarit e pretendimit shkencor: Shkenca sht produkt i njohjes / dijes s organizuar. Shkenca m e mir politike sht e mbshtetur mbi faktet teorike dhe reflekton dhe inspirohet teorikisht. C- Qasja/Sjellja ndaj teoris politike normative: Ka prirjen t bj lidhjen ndrmjet analizave empirike dhe teorive normative. D- Lidhja/Marrdhnia me praktikn n politik: Me prirjen pr t br lidhje, e shikon veten si nj bashkpuntore e praktikuesve t politiks.

Anti-fondacionalizmit (Teoria interpretative):

A- Qllimi i studimeve politike: Politika sht nj kontekst narrativ q mund t zhvillohet n nj gam t gjer situatash.
B- T kuptuarit e pretendimit shkencor: Pretendimet ndaj dijes/njohjes jan gjithmon t prkohshme dhe t kundrshtueshme. Kuptueshmria ndaj aktivitetit njerzor sht thelbsisht e ndryshme prej bots fizike.

C- Qasja/Sjellja ndaj teoris politike normative: Ka prirje ndaj qasjes se t gjitha llojet e teorive shkrihen tek njera-tjetra. Analiza politike kryesisht kundrshtohet/kontestohet dhe ka domosdoshmrisht prmbajtje normative.
D- Lidhja/Marrdhnia me praktikn n politik: Ka nj gam t gjer prgjigjesh, por prirja sht t ket komente negative ndaj betejave narrative t bots politike.