Jinagam Navneet (Part-1) (VGM-432)

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.
432
ISBN-978-93-84003-24-1
efpeveeiece veJeveerle
(Yeeie1)
[ eefle<"ehee", efleueeseheCCeefe, <edKeC[eiece,

kemeeeheeng[ Deeefo 40 ebLeeW mes mebkeefuele ]
-mebkeueveke$eeapewve meceepe keer meJeexe meeOJeer,
oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-
eer %eeveceleer ceeleepeer

hejcehetpe, egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee, ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje
eeJeCe ke=. Skeced kees Ieesef<ele eer ieewlece ieCeOej Je<e& Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2540-41
(meved 2014-2015) Je<e& kes Devleie&le eeefj$eeceCeer hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer keer
efleere hegCeefleefLe-Yee ke=<Cee mehleceer (16 Deiemle 2014) kes MegYe DeJemej hej ekeeefMele
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

(oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)
-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)
-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-
kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
-ekeeMeke-
-: eyebOe mecheeoke :-
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com
Facebook : jaintirthjambudweep
eLece mebmkejCe
1100 eefleeeB
Jeerj efve. meb. 2540

Yeeheo ke=. mehleceer
16 Deiemle 2014
cetue
32/-.
peerJeve ekeeMe pewve

meJee&eOf ekeej ekeeMekeeOeerve
kecheesepf ebie - %eeveceleer vesJeke&
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
(3)
(4)
mecheeokeere
emleeJevee
kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
vece: $e+<eYeosJeee Oece&leerLe&eJeefle&ves~

meJee& efJeee-keuee-emceeoeefJeYet&lee cenerleues~~
mJeeOeee: hejceb lehe: DeeeeeeX ves mJeeOeee kees hejce lehe kene nw~ eeJeke kes
n DeeJeMeke ceW mJeeOeee Ske DeeJeMeke kele&Je nw~ Oeeve Deewj DeOeeve meeOeg kes
DeeJeMeke kele&Je nQ~ mJeeOeee mes %eeve keer Je=ef nesleer nw~ mecei%eeve eie neslee nw~
keceeX kee #ee neslee nw~ hegCe kee DeeeJe Deewj keceeX keer efvepe&je nesleer nw~ efevleeceefCe jlve
kes meceeve ebLe kee mJeeOeee Fefle heue kees eoeve kejlee nw~ %eeve mes ye{kej keesF& Jemleg
mebmeej ceW veneR nw~ eMeefmleuekeechet cenekeeJe ceW efueKee nw
%eeveb hetpeb leheesnerveb, %eevenerveb leheesefn&leced~
e$e eb me osJe: meeod, ef nervees ieCehetjCe:~~
DeLee&led efpemekes lehe ve nes Deewj cee$e efJeefMe< %eeve ner nes lees Jen Yeer hetpe nw~
efpemekes (efJeefMe<) %eeve ve nes, kesJeue lehe ee eeefj$e ner nes, lees Jen Yeer hetpe nw Deewj
efpeme Jeefe ceW (efJeefMe<) %eeve Je lehe oesveeW nes, Gmes lees mee#eeled osJe ner mecePevee eeefnS~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer jeîeewjJe, egieeJee|lekee, egleekeeefMekee, leerLeexeefjkee,
oes yeej [er. efued . keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le, veee eYeekej, Deeieceefve,
DeYeer#Ce%eeveesheeesieer, efmeevleeesMJejer hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves
mJeeOeee kes eje eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve Deefpe&le kejkes yeeue, egJee, Je=,
efJeeve meYeer keer eesieleevegmeej yeeueefJekeeme mes ueskej Demeneer, efveecemeej, meceemeej,
<edKeC[eiece pewmes ebLeeW kee uesKeve, me=peve efkeee nw~ YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve ceW hetpe
ceeleepeer meJe&eLece Deeefe&kee nQ, efpevneWves Fleves efJehegue meeefnle kee efvecee&Ce efkeee nw~
emlegle hegmleke efpeveeiece veJeveerle eeeerve hetJee&eeeeX kes ebLeeW mes mebenerle Deveske
cenlJehetCe& efJe<eeeW kees efueS ngS nw~ Fme ess mesieeiej ceW meeiej kes meceeve ebLe kee
mJeeOeee meYeer kes %eeve kees ye{eves Jeeuee nesJes, ener cebieue YeeJevee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee Fmeer lejn mes melmeeefnle kee, ceneve ebLeeW kee ekeeMeve kej,
efpeveOece& keer eYeeJevee ceW Deemej nes~ cegPes Yeer Skeefove hetCe& egle%eeve keer eeefhle nes ener
cebieue YeeJevee nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW, mJemLe jnW Deewj Deeies Yeer Deheves %eeveheer
Deeueeske mes meYeer YeJepeerJeeW kees ekeeefMele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~
eer Deefceleieefle metefj ves mJeeOeee kee ceenelce yeleeles ngS efueKee nw
efvejmle meJee&#eke<eeeJe=efee|JeOeereles esve MejerefjJeie&:~
e{pevceebkegjMees<ehet<ee mJeeOeeeleesveesemf le lelees ve eesie:~~
iegCee: heefJe$ee: Mecemebeceee efJeyeesOenervee: #eCeleMeueefvle~
keeueb efkeevleb leueheg<hehetCee&efmle<"efvle Je=#ee: #elecetueyebOee:~~
DeLee&led efpeme mJeeOeee kes eje eeCeerJeie& keer mecemle FefveeW Deewj ke<eeeeW kees
eJe=efe mes jefnle efkeee peelee nw Deewj pees ye{les ngS YeJeebkegj kes megKeeves kes efueS mete& meMe
nw, Ssmes mJeeOeee mes ye{kej Deve keesF& eesieOeeve veneR nw DeLee&led mJeeOeee kejles
mecee heeBeeW FefveeW kee DeMegYe Jeeheej t peelee nw Deewj ke<eeeeW keer eJe=efe Yeer veneR
efoKeleer nw, ceve kesJeue DeLe& kes efevleve ceW Meeble jnlee nw leLee mebmeej keer hejcheje Ie
peeleer nw~ Deepe kes egie ceW Fme mJeeOeee kes Deefleefje Deewj Oeeve keee efkeee pee mekelee
nw ? DeLee&led Oeeve mes Yeer DeefOeke mJeeOeee ceW ceve efmLej nes peelee nw~
ke<eeeeW keer ceboleehe eMeceYeeJe Deewj mebece Deeefo efpeleves Yeer heefJe$e iegCe nQ Jes meye
eefo %eeve mes jefnle nQ lees #eCecee$e ceW eueeeceeve nes peeles nQ~ efpeve Je=#eeW kee cetue pe[yebOeve efJeve< nes ieee nw, Ssmes he$e, heg<heeW mes heefjhetCe& Yeer Je=#e efkeleves mecee leke Ke[s jn
mekeles nQ ? DeLee&led pewmes pe[ kes GKe[ peeves mes njs- Yejs Je=#e Yeer efiej peeles nQ Jewmes ner
%eeve kes efyevee Mecemebece Deeefo iegCe DeefOeke keeue veneR efke heeles nQ, FmeefueS melele ner
pewve Deeiece kee mJeeOeee kejles jnvee eeefnS~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, egieeJee|lekee, eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve
jKeves Jeeueer, efevleve meeefOekee, eeefj$e eefvkee hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer efvele veF&veF& ke=efleeeW kes efvecee&Ce ceW mebueive nQ~ Deepe nceejs heeme eoMeebie kes
DebMehe pees Meem$e nQ GvnW he{ves kes efueS Yeer mecee veneR nw, Dele: hetpe ceeleepeer ves
eeeerve Meem$eeW kee mJeeOeee kejkes, Deeuees{ve kejkes, GveceW mes cekeKevehe efJe<eeeW kees
ueskej en efpeveeiece veJeveerle leweej efkeee nw~
Fme efpeveeiece veJeveerle ceW 40 ebLeeW mes 108 efJe<eeeW kee mebkeueve nw~ FmeceW meJe&eLece
Ceceeskeej ceb$e, eeeefj cebieue hee" pees efke Deveeefoefme ceb$e nw, Gvekeer eceeefCekelee yeleeles
ngS GB, eR, Den ceb$e keer ceefncee kee JeCe&ve efkeee nw~ efpeve DeLee&led efpevesvosJe kee ue#eCe
(5)
(6)
yeleeles ngS mecekelJe kee ue#eCe yeleeee nw~ Ske efJeMes<e yeele Oeeve osves keer nw efke eefo
meceief< peerJe mechetCe& efpeveMeem$e kee eeve kejles ngS Gmekes 1 heo ee 1 De#ej kee
eeve veneR kejlee nw lees Jen efceLeeef< nes peelee nw~ efkeveefkeve DeeeeeeX kes ebLe
eceeCeerke nQ Fmekee JeCe&ve Fme ebLe ceW hetpe ceeleepeer ves efkeee nw~
eer kegbokegbo mJeeceer ves efJeosn #es$e ceW efJejepeceeve meercebOej mJeeceer kes meceJemejCe kee
Oeeve efkeee, Gme mecee Ske osJe ves GvnW efJeceeve ceW efye"ekej efJeosn #es$e ceW YeieJeeve kes
meceJemejCe ceW hengBee efoee efpemekee JeCe&ve hebeeefmlekeee, De<heeng[ Deeefo ebLeeW ceW Deelee
nw, Dele: kegvokegvomJeeceer keer JeeCeer, uesKeveer mee#eeled efpevesvosJe keer JeeCeer nw, Fvekes ebLe
eceeCeerke nQ Fme yeele kees Oeeve jKevee nw~
efpevecebefojeW kes efvecee&Ce keer hejcheje egie keer Deeefo mes eueer Dee jner nw, pewmee efke
DeeefohegjeCe ebLe ceW efueKee nw efke egie keer Deeefo ceW Fv ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe
efpevecebefoj yeveees~ Yejle eeJeleea ves kewueeMe heJe&le hej veevee ekeej kes jlveceeer efpevecebefoj
yeveJeeS nQ~ peekegceej keer helveer megueesevee ves efpevecebefoj Je efpeveeefleceeSb yeveJeeF~ nefj<esCe
eeJeleea, eer jeceev peer Deeefo Deveske cenevegYeeJeeW ves DeveskeeW efpevecebefoj yeveJeeS, efpevekee
JeCe&ve FmeceW GejhegjeCe, heehegjeCe Deeefo mes efoee ieee nw~
1008 KebYeeW kes efpevecebefoj kee JeCe&ve DeejeOevee keLeekees<e ceW Deeee nw~ uebkee ceW
jeJeCe kes cenue ceW mJeCe& kes 1000 KebYeeW kee MeebefleveeLe kee efpevecebefoj Lee efpemekee oMe&ve
eerjeceeb peer ves efkeee Ssmee heehegjeCe ceW Deeee nw~ efJeYeer<eCe kes cenue ceW Yeer 1000
mJeCe&ceeer KebYeeW kee heeeYe ceefvoj Lee~ DeOej DeekeeMe ceW efJepeeosJe kes veiej ceW
efpevecebefoj kee JeCe&ve efleueeseheCCeefe ebLe ceW Deeee nw~
Yejle eeJeleea kes efJeJeOe&ve kegceej Deeefo 923 heg$e pees efke efveieeso mes efvekeuekej
Fvieeshe ngS Deewj efhej Yejle eeJeleea kes heg$e neskej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW
peekej mecyeesOeve eehle kej, oer#ee ueskej Gmeer YeJe mes cees#e eues ieS, Ssmee Je=nod
Jemeben ceW JeCe&ve Deeee nw~
FmeceW 24 leerLekejeW kes eLece heejCee kes veiej, eLece Deenejoelee kes veece, kesJeue%eeve
Glheefe kes mLeeve Deeefo kee JeCe&ve nw~ keewve mes leerLekej efkeme Deemeve mes cees#e ieS~ 24
keeceosJe kes veece Yeer FmeceW DeeS nQ~ Yeerce cenecegefve ves Yeeues kes DeeYeeie mes efoS peeveshe
Je=eheefjmebKeeve efveece efueee Lee pees efke n ceen ceW hetCe& ngDee, en jesceeebke efJe<ee nw~
meeOegDeeW kes efueS Ske efJeMes<e yeele Oeeve osves keer nw efke DeeefohegjeCe ebLe ceW eer
efpevemesveeeee& ves efueKee nw efke mebeebefle ceW pewvesejer oer#ee kee cegntle& veneR nw Dele: Fme efove
efkemeer kees Yeer oer#ee veneR osvee eeefnS~ GejhegjeCe ceW efueKee nw efke ejeJeleer ceW kegyesj ves
meJe&eLece Ske npeej efMeKejeW Jeeuee efpevecebefoj yeveeee, efpemekee JeCe&ve he{kej yengle ner
Deevevo Deelee nw~
Deepe yengle mes meeOeg, eeJeke Deenej ceW oner ee ced"s mes yeveeF& ieF& ke{er veneR uesles
nQ Jes Gmes efoue ceeveles nQ Fmekes efueS eer GceemJeeceer Deeeee& ves GceemJeeceer eeJekeeeej
ceW efueKee nw efke efoue kees otOe Deewj kees otOe kes peceeS oner ceW oes oeue Jeeues Oeeve
kes efceueeves mes yevelee nw~ Meg, iece& otOe ceW peceeS oner mes yeveer ke{er ceW efoue veneR neslee
nw~
Fme veJeveerle ceW hebeece=le DeefYe<eske, ebove uesheve, heg<he e{eves kes, efm$eeeW kes eje
efpeveeefYe<eske kes, pevesT OeejCe kes SJeb Meemeve osJeosJeer kes Yeer eceeCe efoS nQ~
Fmeer ekeej mes Deve Deveske cenJehetCe& efJe<eeeW kees efueS ngS en efpeveeiece veJeveerle
Deveske ebLeeW mes efvekeues cekeKevehe mes nw, Fmekee mJeeOeee kej meYeer Deheves %eeve keer
Je=ef kejW~ Deble ceW Fme ebLe keer eMeefmle ceW hetpe ceeleepeer ves efueKee nw
en ebLe meoe ner Fme Yet hej, meyekees %eeveece=le osJesiee~
peye leke peie ceW jefJe, MeefMe, leye leke YeJeeW kees Dece=le osJesiee~~
en efpeve Deeiece kes meejeW ceW, Yeer meej meewKekeejer nesJes~
en meJe& Decebieue oes<e njs, kewJeue %eeveceefle kej osJes~~
en ebLe meYeer kes efueS efnlekeejer nes, Fmes he{kej meYeer Dehevee meceioMe&ve { kejW,
ener cebieue YeeJevee nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW, mJemLe jnW Deewj Deheves %eeveheer Dece=le
mes nce meYeer kees eEmeefele kejleer jnW ener efpevesvosJe mes cebieue eeLe&vee nw~
N: M
(7)
(8)
oes Meyo
neefo&ke Godieej
-Deee|ekee megeleceleer
kegvokegvoevJeees peereeled , peereeled eer Meeefvlemeeiej:~

peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled , peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW yeermeJeeRFkekeermeJeeR Meleeyoer ceW pewve

meceepe keer meJeexe meeOJeer egieeJee|lekee, eeefj$eeefvkee, Deee|ekee efMejesceefCe
hejce hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves efpeveOece&, efpeveeiece keer efJeMes<e
eYeeJevee kejles ngS efJehegue meeefnle kee efvecee&Ce efkeee nw~ eefle#eCe hetpe ceeleepeer
keer en YeeJevee jnleer nw efke ceQ efkeme lejn mes Jele&ceeve ceW meYeer YeJe peerJeeW kees
Deeiece kes %eeve mes eEmeefele keB~ Fmekes efueS hetpe ceeleepeer ves hetJee&eeeeX eje
efueefKele Meem$eeW kes DeeOeej mes pewveYeejleer, %eeveece=le, Deeiece ohe&Ce, efpeveeiece
jnme, efpeveeiece ceW veJeheoeLe&, eoMeeveges#ee Deeefo Deveske ebLeeW keer jevee keer nw~
emlegle hegmleke efpeveeiece veJeveerle ceW hetpe ceeleepeer ves hetJee&eeeeX keer JeeCeer
kees, veS veS efJe<eeeW kees mebkeefuele efkeee nw, efpevekee meerOee mecyevOe YeieJeeve
ceneJeerj keer JeeCeer mes nw~ cetueeeej ceW eer kegbokegboosJe ves yengle megvoj yeele efueKeer
nw
efpeCeJeeCeceesmenefceCeb, efJemeemegnefJejseCeb DeefceoYeteb~
pejcejCeyeeefnJeseCeKeekejCeb meJJeogkeKeeCeb~~843~~
DeLee&led efpevesv YeieJeeve kes Jeeve ner ceneDeew<eefOe nQ, es efJe<ee megKe kee
efJejseve kejeves Jeeues nQ, Dece=lehe nw, pejecejCeheer JeeefOe keer Jesovee Deewj
meJe&og:KeeW kee #ee kejves Jeeues nQ~
Fme efpeveeiece veJeveerle kes ethejereE[ie kes ceeOece mes cegPes veF&veF& Deeiece
keer yeeleeW kee %eeve ngDee nw~ hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefkeesef veceve kejles
ngS ceQ ener YeeJevee kejleer ntB efke Fme ebLe kee mJeeOeee cesjs peerJeve ceW Ske efove
egle%eeve, kesJeue%eeve eehle kejeves ceW meneeke nes, hetpe ceeleepeer kee ejCe
meeefveOe SJeb Jejonmle meoe eehle neslee jns ener efpevesvosJe mes cebieue eeLe&vee nw~
-ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)

vece: eer JeOe&ceeveee efveOet&le keefueueelceves~
meeueeskeeveeb ef$eueeskeeveeb eefee ohe&Ceeeles~~
yeermeJeeR Meleeyoer ceW cegefve hejcheje kees peerJevle kejves Jeeues egieeJele&ke eeefj$e
eeJeleea Deeeee& eer Meeefvlemeeiej peer cenejepe ngS nQ~ efpevekeer eee& elegLe&keeueerve mece
cegefveeeW kes meceeve Leer~ Fvekes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes
kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee eehle kej, Deeefe&kee %eeveceleer veece heekej, mJeveece kees
meeLe&ke kejles ngS hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves eejeW DevegeesieeW kee
leuemheMeea %eeve eehle kejkes, ebLeeW kee Ketye mJeeOeee kejkes, Deheves %eeve kees heefjhekeJe
kejkes meneveece ceb$e keer jevee mes Deheveer uesKeveer kee MegYeejcYe kejkes Deye leke ess
ye[s meYeer ebLeeW kees efceueekej 400 ebLeeW keer jevee keer nw~
Deepe kes Jew%eeefveke egie ceW heejme er. Jeer. ewveue kes ceeOece mes ueesie Iej yew"s hetpe
ceeleepeer kes cegKeejefJevo mes eefleefove %eeveece=le kee heeve kejles nQ~ peye Jes nefmleveehegj Deekej
hetpe ceeleepeer kee oMe&ve kejles nQ, lees ieodieod neskej kenles nQ efke ceeleepeer nce lees Deehekes
Meg Meem$eere, Deeieceevegmeej eJeeve megvekej Oeve nes ieS~
JeemleJe ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes efvekeueer eoMeebie
JeeCeer kees efpevnW hetJee&eeeeX ves ebLehe ceW efueefheye efkeee nw Gmeer kees Deelcemeele kejkes,
pevepeve kes efnleee eJeeve kes eje leLee ebLeeW kes eje eoeve kej jner nQ~ De<meneer
pewmes efkeue< veee kes ebLe kee DevegJeeo kejkes hetpe ceeleepeer ves Ske ceneved keee& efkeee
nw~ efJeodJeie&, egJeeJeie&, yeeueJeie& meYeer kes efueS hetpe ceeleepeer ves meceemeej, efveecemeej keer
erkee, keuhegce, FvOJepe Deeefo efJeOeeve, eefle%ee, hejer#ee, peerJeveoeve Deeefo Gheveeme SJeb
yeeueefJekeeme kes 4 Yeeie, pewmeer hegmlekeW efueKekej meJeeieerCe %eeve kee eeej emeej efkeee nw~
cesje hejce meewYeeie nw efke hetpe ceeleepeer keer kegue hejcheje ceW pevce ueskej, GvnW
ieghe ceW heekej Gvekes %eeveece=le kees eehle kej Deheves peerJeve kees Oeve efkeee nw~ Fme
efpeveeiece veJeveerle kes efJe<eeeW kees cegPes Yeer ebLe ceW osKeves Deewj he{ves kee meewYeeie eehle ngDee
nw~ en ebLe cesjs peerJeve ceW Ske efove egle%eeve, kesJeue%eeve kees eehle kejeJes, ener cebieue
YeeJevee nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg nesW, mJemLe jnW, FvneR cebieue YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe
ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesef-keesef veceve~
(9)
( 10 )
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heefjee
eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
pevcemLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
pevceefleefLe-Deemeespe megoer 15 (MejohetefCe&cee) efJe. meb. 1991, (22 Deketyej meved 1934)
peeefle-DeeJeeue efo. pewve, iees$e-ieeseue, veece-keg. cewvee
ceelee-efhelee-eerceleer ceesefnveer osJeer SJeb eer essueeue pewve
Deepevce yeeee& ele-F&. meved 1952, yeejeyebkeer ceW MejohetefCe&cee kes efove
#egefuuekee oer#ee-ew$e ke=. 1, F&. meved 1953 kees ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e (jepe.) ceW Deeeee&jlve
eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekee Jeerjceleer
Deeefe&kee oer#ee-JewMeeKe ke=. 2, F&. meved 1956 kees ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW eeefj$eeeJeleea 108
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer keer hejcheje kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes
kejkeceueeW mes~
meeefnefleke ke=eflelJe-Demeneer, meceemeej, efveecemeej, cetueeeej, keeleb$e-JeekejCe, <edKeC[eiece
Deeefo ebLeeW kes DevegJeeo/erkeeSb SJeb ueieYeie 300 ebLeeW keer uesefKekee~
[er.efued. keer ceeveo GheeefOe-meved 1995 ceW DeJeOe efJe.efJe. (hewpeeyeeo) eje SJeb leerLekej ceneJeerj
efJeeefJeeeuee cegjeoeyeeo eje 8 Deewue 2012 kees [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leerLe& efvecee&Ce esjCee-nefmleveehegj ceW pebyeterhe, lesjnerhe, leerveueeske Deeefo jeveeDeeW kes efvecee&Ce,
Meeele leerLe& DeeesOee kee efJekeeme SJeb peerCeexej, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLeueer leerLe& kee efvecee&Ce, leerLekej pevceYetefceeeW kee efJekeeme eLee-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
(veeueboe-efyenej) ceW vebeeJele& cenue veeceke leerLe& efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer leerLe&
(efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeeme, YeieJeeve heee&veeLe kesJeue%eeveYetefce Deefn$e leerLe& hej leerme eewyeermeer
cebefoj, nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie
Ke[dieemeve eeflecee, ceebieerlegbieer ceW efvecee&CeeOeerve 108 heg Gebgbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee,
ceneJeerj peer leerLe& hej ceneJeerj Oeece ceW hebeyeeueeefle cebefoj, efMe[ea ceW %eeveleerLe&, meccesoefMeKej ceW Deeeee& eer
Meebeflemeeiej Oeece Fleeefo~
ceneslmeJe esjCee-hebeJe<eeae pecyeterhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êre efveJee&Ce
ceneceneslmeJe, DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbYe cemlekeeefYe<eske, kegC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve
heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve kee Sself eneefmeke
Deeeespeve Fleeefo~ efJeMes<ehe mes 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe mLeue hej efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve
kee Deeeespeve ngDee, efpemekee GodIeeve Yeejle keer lelkeeueerve je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue
eje efkeee ieee~
Mew#eefCeke esjCee-pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&êre mebieeser, jeêre kegueheefle
meccesueve, Feflenemekeej meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve SJeb Deve Deveske jeêre-Debleje&êre mlej kes
mesefceveej, Dee@veueeFve pewve FvemeeFkeueesheeref[ee Deeefo~
jLe eJele&ve esjCee-pecyeterhe %eevepeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe eerefJenej (1998 mes
2002), ceneJeerj peesefle (2003-2004) kee Yeejle YeceCe~
Fme ekeej efvele vetleve YeeJeveeDeeW keer peveveer hetpe ceeleepeer efejkeeue leke Fme JemegOee kees
megMeesefYele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~
-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer mLeehevee hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee
mes meved 1972 ceW jepeOeeveer efouueer ceW ngF& Leer~ mebmLeeve kee cegKe keeee&uee meved 1974 mes nefmleveehegj cesW eejbYe
ngDee~ Fme mebmLeeve kes Devleie&le Deveske ieefleefJeefOeeeB nefmleveehegj ceW leLee Deve$e eue jner nQ1. meved 1972 mes Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes Devleie&le eefleJe<e& ueeKeeW ebLe ekeeefMele nes jns nQ~
2. meved 1974 mes Fme mebmLeeve kes cegKehe$e kes he ceW mecei%eeve efnvoer ceeefmeke heef$ekee kee
efvejblej ekeeMeve nes jne nw~
3. meved 1974 mes 1985 leke nefmleveehegj ceW pecyeterhe jevee kee efvecee&Ce keee& ngDee~
4. meved 1974 mes Deye leke pecyeterhe jevee kes Deefleefje Deveske efpevecebefojeW kee efvecee&Ce ngDee nwkeceue cebefoj, leerve cetefle& cebefoj, Oeeve cebefoj, MeebefleveeLe cebefoj, Jeemeghetpe cebefoj, cebefoj, meneket
cebefoj, efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj, DeeefoveeLe cebefoj, Deeheo cebefoj, $e+<eYeosJe keerefle&mlebYe, mJeefCe&ce
lesjnerhe jevee, leerve ueeske jevee, veJeenMeebefle efpevecebefoj, eewyeerme leerLekej cebefoj SJeb eer MeebefleveeLekegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie eefleceeDeeW keer mLeehevee ~
5. pecyeterhe hegmlekeeuee efpemeceW ueieYeie 15000 ebLe mebenerle nQ~
6. Ceceeskeej ceneceb$e yeQke efpemeceW YeeeW eje efueKekej Yespes iees kejes[eW Ceceeskeej ceb$e pecee efkees
peeles nQ~
7. mecee-mecee hej efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW leLee mebieesefeeW kes Deeeespeve efkees peeles nQ~
8. eeef$eeeW kes Meg Yeespeve kes efueS jepee eseebme Yeespeveeuee kee mebeeueve~
9. eeef$eeeW kes "njves kes efueS DeeOegefveke megefJeOeeege [eruekeme heuewdme Jeeueer keF& Oece&MeeueeDeeW
leLee keesef"eeW SJeb yebieueeW kee efvecee&Ce efkeee ieee nw~
10. pecyeterhe heefjecee kes efueS veewkee efJenej, SsjeJele neLeer leLee ceveesjbpeve nsleg efceveer ^sve, Petues
Deeefo nQ~
11. leerLekej pevceYetefceeeW keer Jebovee SJeb Oeeefce&ke efheuceeW kee eoMe&ve kejves Jeeues efLeesj mes
meceefvJele ieefCeveer %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme~
12. ieefCeveer %eeveceleer efoiecyej pewve he$eeeej hejer#ee kesv kee mebeeueve~
13. Fbjves hej pewveOece& kes FvmeeFkeueesheere[f ee (www.encyclopediaof jainism. com) kee
efvecee&Ce~
efouueer, cesj", cegpehehejveiej, nefjej, PeeBmeer, eflepeeje Deeefo mes pecyeterhe mLeue leke Deeves kes
efueS efove Yej yemeW efceueleer jnleer nQ~
efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe)
efyenej ceW YeJe vebeeJele& cenue leerLe&, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW efveefce&le leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer
leerLe& leLee ceneJeerj peer DeefleMee #es$e kes ceneJeerj Oeece heefjmej ceW efveefce&le hebeyeeueeefle efoiecyej pewve
cebefoj kee mebeeueve neslee nw~ Jele&ceeve ceW Fme mebmLeeve kes Devleie&le meccesoefMeKej peer leerLe& hej Deeeee& eer
Meebeflemeeiej Oeece kee efvecee&Ce eejbYe efkeee pee jne nw~
pecyeterhe SJeb Deve jeveeDeeW kes oMe&ve nsleg nefmleveehegj heOeejkej DeeOeeeflceke SJeb Yeewefleke megKe
keer eeefhle kejW~
( 11 )
( 12 )
efpeveeiece veJeveerle ceW eege ebLeeW kes veece
efJe<eeevegeceefCekee
1. nmleefueefKele Jemegveefvo
eefle<"ehee" meben
2. Ceceeskeej ceb$ekeuhe
3. $e+ef<eceb[ue mlees$e
4. meceeefOe Yeefe
5. cegefveeee&F&ee&heLe Megef mes
6. ke<eeeheeng[mege
7. veereflemeej
8. leJeeLe&MueeskeJeee|leke
9. oMe&vemeej
10. hebeeefmlekeeeeeYe=le
11. De<heeng[
12. DeeefohegjeCe Yeeie1
13. GejhegjeCe
14. heehegjeCe Yeeie1
16. DeejeOevee keLee kees<emebmke=le
17. DeejeOevee keLeekees<eefnvoer
19. efleueeseheCCeefe Yeeie1
20. Ceceeskeej ebLe
21. jeCemeej
22. Je=nod Jemeben

23. nefjJebMehegjeCe
24. DeeefohegjeCe Yeeie2
25. GceemJeeceer eeJekeeeej
26. heg<eeLe&efmedegheee
27. leJeeLe&Je=efe
28. <edKeC[eiece (OeJeuee erkee)
hegmleke -9
29. efpevemeneveecemebmke=le erkee
30. efleueeseheCCeefe Yeeie2
31. ueeske efJeYeeie
32. meceemeej hetJee&Oe&
33. eJeevemeej
34. <edKeC[eiece (OeJeuee erkee)
hegmleke1
35. cetueeeej hetJee&Oe&
36. Deeeejmeej
37. eeke=le YeeJe meben
38. efpeveoe eefj$e
39. eerheeueeefjle
40. DeefYe<eske hee" meben
N:M
e.meb.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
efJe<ee
he= meb.
Ceceeskeej ceneceb$e
eeeefj cebieue hee" Deveeefo efveOeve nw~
Ceceeskeej ceneceb$e Deveeefo nw, Fmekes Deveske eceeCe nQ~
ceb$e ceW hebehejces<"er meceeefJe< nQ
hebeJeCeea eR ceW eewyeerme leerLekej efJejepeceeve nQ
Den ceb$e keer ceefncee
Den ceb$e ceW hebehejces<"er efJejepeceeve nQ
efpeve efpevesvosJe kee ue#eCe kejles nges eerhetpeheeo mJeeceer mlegelf e kejles nQ~
mecekelJe kee ue#eCe
meceier eefo efpeveMeee kee Ske heo Je Ske De#ej kee Yeer eeve
veneR kejlee nw lees efceLeeef nes peelee nw
efkeve-efkeve DeeeeeeX kes ebLe eceeCeerke nQ
ke<eeeeeYe=le ebLe hejchejeiele YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes eehle nw
leJeeLe&met$e ebLe Deehle-YeieJeeve keer JeeCeer mes eehle eceeCeerke nw
eer kegbokegboosJe-efJeosn #es$e ceW peekej meercebOej mJeeceer kee oMe&ve efkeee nw
egie keer Deeefo ceW Fb ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe efpevecebefoj yeveees
kewueeMeheJe&le hej Yejleeeer eje yeveJeees iees cebefoj (Gej hegjeCe mes)
kewueeMeheJe&le hej Yejle eeJeleea ves efpevecebefoj yeveJeees Les (heehegjeCe mes)
megueesevee ves efpevecebefoj Je efpeveeefleceeSB yeveJeeF
nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeees
eer jeceevpeer ves kegbLeueefieefj hej Deveske efpevecebefoj yeveJeees
OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KecYeeW kee efpevecebefoj
uebkee ceW jeJeCe kes cenue ceW efJeMeeue mJeCe&ceeer 1000 KebYeeW kee
MeebefleveeLe cebefoj Lee
eerjeceev peer ves uebkee ceW mJeCe&ceeer npeej KebYeeW Jeeues heeeYe
cebefoj kes oMe&ve efkees
DeekeeMe ceW efJepee osJe kes veiej ceW efpevecebefoj nQ~
1
2
3
4
4
6
6
7
7
8
9
10
11
11
13
14
14
18
18
21
22
23
24
24
( 13 )
e.meb.
25.
26.
27.
28.
efJe<ee
eeJekeeW keer $esheve efeeeeW eerkegbokegboosJe ves Jee|Cele keer nw~

yeeJe[er kes peue ceW meele YeJe efoKe peeles nQ
Ske ewleJe=#e kes eej ceevemlebYe nQ~
kesJeue%eeve Je=#e ner DeMeeske Je=#e nw~
24 leerLekejeW kes DeMeeske Je=#e
29. 24 leerLekejeW kes mecee ceW 24 keeceosJe
30. 24 keeceosJe kes veece
31. leerLekej, eeJeleea Deeefo efveece mes efme nesles nQ~
hebecekeeue kee eejcYe mecee
32. ngb[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes nesves Jeeues keee&
33. Deke=ef$ece efpevecebefoj kes yeeJe[er ceW efpevecebefoj
34. heeC[gkeJeve ceW ceevemlecYeeW kee JeCe&ve
35. YeeieerjLe cenecegefve kes heeo e#eeue kes #eerjesoefOe kes peue mes
iebieeveoer YeeieerjLeer kenueeF& nw Deewj leerLe&heves kees eehle nes ieF& nw~
36. cebefojeW hej MJesle heleekeeeW Leer
37. peye Oece& kee eme nesves ueielee nw leye leerLekej YeieJeeve pevce uesles nQ~
38. oMejLe kes efhelee jepee DevejCe ves Deheves ess heg$e DevevlejLe kes meeLe
oer#ee ueer Leer
39. efJeJeOo&ve kegceej Deeefo eeJeleea Yejle kes 923 heg$e LeW~ es efveieeso mes
efvekeuekej Fvieeshe nges hegve: Yejle eeJeleea kes neLeer kes hewj kes
veeres cejkej ceveg<e nges nQ~
40. Yejle eeJeleer eje yeveJeeS ieS efpevecebefojeW kee jepee oMejLe ves
peerCeexej kejeee nw~
41. eeJeleea nefj<esCe ves heJe&leeW hej pees cebefoj yeveJeees Les, GveceW MJesle
heleekeeeW uenje jner LeeR~
42. YeieJeeve ceneJeerj kee pevce kegC[uehegj ceW jeef$e ceW ngDee
43. YeieJeeve ceneJeerj ves osJeke=le efoJe YeesieeW kee DevegYeJe efkeee
44. YeieJeeve ceneJeerj efJehegueeeue heJe&le hej hengBes
45. YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve eeJeCe ke=<Cee Skeced kees efKejer
( 14 )
he= meb.
e.meb.
26
26
26
27
27
27
28
28
28
28
29
30
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
31
33
33
34
35
36
36
37
37
38
38
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
efJe<ee
Fv ves meJe&eLece YeieJeeve kee $e+<eYeosJe veece jKee

24 leerLekejeW kes eLece heejCee kes veiej
24 leerLekejeW kes eLece Deenej oelee kes veece
YeieJeeve ceneJeerj kee eLece Deenej mLeeve
oeve kee heue
leerLekejeW kes Deenej kes mecee jlveJe=ef<
mecemle leerLekejeW kees kesJeue%eeve keer eeefhle efkeleves GheJeeme kes yeeo ngF&
24 leerLekejeW kes kesJeue%eeve Glheefe kes mLeeve
keewve mes leerLekej efkeme Deemeve mes cees#e ieS
Yeerce cenecegefve ves Yeeues kes DeeYeeie mes efoes peeveshe Je=eheefjmebKeeve
efveece efueee Lee pees n ceen ceW hetCe& ngDee Lee
leerLekejesb kes ewleJe=#e keer TBeeF& kee eceeCe
mebeebefle ceW pewvesejer oer#ee kee cegntle& veneR nw
hegCe keer ceefncee kee JeCe&ve
hegCe kes 4 Yeso nQ
hegCe mes eej ekeej keer ue#ceer efceueleer nsw
hetpee kes eej YesoeW ceW cegefveeeW kees oeve osvee Yeer Meeefceue nw
eeJekeeW keer Fpee Deeefo <ed efkeeeebs nQ~
nefjJebMe hegjeCe ceW heeBe DeCegele, leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeeleeW ceW
ner meuuesKevee kees kene nw
ejeJeleer ceW kegyesj ves meJe&eLece Ske npeej efMeKejeW Jeeuee
efpevecebefoj yeveeee Lee
meyemes DeefOeke Dekeeuece=leg heeb[Je-keewjJe Je pejemebOe leLee eerke=<Ce
kes mebeece ceW keg#es$e ceW ngF& nw~
ewheoer kee mJeebJej ngDee nw ve efke efYe#ee ceW eehle ngF&
ewheoer kees hebeYelee&jer ceeveves JeeueeW kes eefle Deeeee&osJe kes Jeeve
GceemJeeceer eeJekeeeej leJeeLe&met$e kes kelee& kes eje ner jefele nw~
Deefive ceW nJeve kes eceeCe SJeb mehleceeefleceeOeejer yeeeejer Yeer nJeve kejW
meefee kees Deefee kejves keer efJeefOe
he= meb.
38
39
39
40
40
41
41
41
42
42
43
43
44
45
45
46
47
47
48
50
51
54
55
56
58
( 15 )
e.meb.
efJe<ee
71. YeieJeeve kees e{eves kes efuees heg<he kewmes neW ?

72. otOe mes DeefYe<eske nsleg ieee, heg<he e{eves nsleg Jeeefkee SJeb DeefYe<eske,
hetpee kes efueS peue nsleg kegbDee KegoJeeves ceW oes<e veneR nw~
73. efoue kees otOe Deewj kees otOe kes peceees oner ceW oes oeue Jeeues
Oeeve kes efceueeves mes yevelee nw~
74. heebe mLeeJej kes eej-eej YesoeW ceW oes-oes efvepeeaJe nQ~
75. GejhegjeCe iebLe ceW efueKee nw efke cees#ekeueeCeke ceW Fv YeieJeeve
kes Mejerj kee mebmkeej kejWies~
76. efoJeOJeefve kee ue#eCe
77. eeJeCe ceeme keer eefleheoe Je<e& kee eLece efove nw Gmeer efove Oece&leerLe& keer
Glheefe ngF& nw~ Jen efleefLe egieeefo Yeer nw~
78. <edKeb[eiece Deeefo evLe hetCe& eceeCe nQ
79. meeOeg kes 28 cetueiegCe efYeVe ekeej mes nQ
80. heg<e keer 72 keueeDeeW kes veece
81. YeJeve, YeJevehegj, DeeJeeme Jelebj kes keneB nQ ?
82. megces kes veboveJeve ceW Jeeheer kes ceOe meewOecexv kee eemeeo nw, Gvekes
heefjJeej osJeeW keer mebKee, Deemeve SJeb Jeeefhekee kee JeCe&ve
83. heeC[gke efMeuee kee JeCe&ve
84. SsjeJele neLeer kee JeCe&ve
85. ev mete& kes efJeceeve kee JeCe&ve
86. mees efce$e mes ye{kej mebmeej ceW keesF& veneR nw
87. Jeeve eej ekeej kes nesles nQ
88. 24 leerLekejeW kes meeLe cees#e eehle cegefveeeW keer mebKee
89. 16 keuheeW ceW celeYeso-Deblej
90. meewOece& Deeefo mJeieeX ceW efJeceeveeW kee JeCe&ve
91. elegLe& iegCemLeeve ceW mecekedeeefj$e kes efyevee Yeer meceioMe&ve,
mecei%eeve neslee nw~
92. ieYe& keueeCeke ceW kegyesj ceelee-efhelee kee leerLe& peue mes DeefYe<eske
kejles nwW, hetpee kejles nQ~
( 16 )
he= meb.
59
60
61
61
63
64
65
65
66
67
67
68
72
74
75
78
78
78
79
81
82
82
e.meb.
efJe<ee
he= meb.
93. he=LJeer kes eerme (36) YesoeW kee mhe<erkejCe

83
94. Jeie&, Jeie&Cee SJeb mhe&ke kee ue#eCe
86
95. 28 cetueiegCe OeejCe kejvee soehemLeehevee eeefj$e nw (eJeevemeej ebLe mes) 86
28 cetueiegCe OeejCe kejvee soeshemLeevee eeefj$e (<edKeC[eieceOeJeuee
erkee hegmleke1 mes)
89
96. De[leeueerme mebmkeejeW kes veece
91
97. pewveMeemeve kes Devleie&le veceesmleg Meemeve nQ~
92
98. osJeeW kes eeve-efJeceeve,JeeeYejCe efvele Je Deefvele Yeer nQ~
93
99. eer $e+<eYeosJe kes eewjemeer ieCeOej kes veece
94
100.meYeer mecegeW kes peue kee mJeeo Deheves veece kes Deveghe nw~
96
101.mJeebeYe heJe&le kes yeenj kece&Yetefce nw SJeb mJeebeYe heJe&le mes hetJe&
DemebKeele erheeW ceW peIeve YeesieYetefceeeB nQ~
96
102. hebeece=le DeefYe<eske kes eceeCe
97
103. ebove uesheve kes eceeCe
89
104. heg<he e{eves kes eceeCe
100
105. meefee hetpee efveoex<e nw
100
106. efm$eeeW kes eje efpeveeefYe<eske kes eceeCe
101
107. pevesT OeejCe kes eceeCe
102
108. Meemeve osJeosJeer Deeefo kes eceeCe
103
eMeefmle
104
N:M
(1)
(2)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
Dele: ueeske Meyo mes eneB {eF&erhe leke ner uesvee nw~ meJe& Meyo mes $ewkeeefueke meJe&
kees uesvee nw~ Ssmee keLeve OeJeuee hegmleke1 he=. 53 hej Deeee nw~ DeLee&led es ueeske Je
meJe& heo Devleoerheke ceeves nQ~ Fmeefuees FvnW heebeeW hejces<"er kes meeLe ueieevee eeefnes~
eneB Deeeee&, GheeOeee, meeOeg es leerveeW ner veive efoiecyej cegeOeejer cegefve ner ceeves iees nQ~
en Ceceeskeej ceneceb$e Deveeefo efveOeveMeeMJele ceneceb$e nw~ Ssmes ner eeeefj cebieue
hee" Yeer DeveeefoefveOeveMeeMJele nw~ es oes hee" DeveeefoefveOeve ceeves iees nQ~
2. efpeveeiece veJeveerle
eeeefj cebieue hee" Deveeefo efveOeve nw~
(1)
Ceceeskeej ceneceb$e
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~1~~
Fme ceneceb$e ceW heebe heo nQ Deewj heQleerme De#ej nQ~ Cecees DeefjnbleeCeb 7 De#ej, Cecees
efmeeCeb 5, Cecees DeeFefjeeCeb 7, Cecees GJepPeeeeCeb 7, Cecees ueesS meJJemeentCeb 9 De#ej,
Fme ekeej Fme ceb$e ceW kegue 35 De#ej nQ~
DeLe&ueeske ceW efpeleves Yeer Deefjnble hejces<"er nQ, Gve meYeer DeefjnbleeW kees vecemkeej
nesJes~ ueeske ceW meYeer efme hejces<"er kees vecemkeej nesJes~ ueeske ceW efpeleves Yeer Deeeee& nQ, Gve
meYeer Deeeee& hejces<"er kees vecemkeej nesJes Deewj ueeske ceW efpeleves Yeer GheeOeee nQ Gve meYeer
GheeOeee hejces<"er kees vecemkeej nesJes Deewj ueeske ceW efpeleves Yeer meeOeg nQ, Gve meYeer meeOeg
hejces<"er kees vecemkeej nesJes~ Deefjnble, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg es eej hejces<"er
{eF&erheeW leke ner nesles nQ SJeb efmeefMeuee hej efJejepeceeve efme hejces<"er Yeer {eF&erhe
eceeCe keer efmeefMeuee kes DeeYeeie hej ner efJejepeceeve nQ~
eeeefj cebieuebDeefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees

Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegeceeDeefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee,
kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefceDeefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb
heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefue heCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
eQ Meebefleb keg keg mJeene~ Deveeefo efmeceb$e:~
(nmleefueefKele Jemegvebefo eefleemeej meben)
Fmeefuees es ceneceb$e Deewj eeeefj cebieue hee" Deveeefo efveOeve nw, Ssmee mhe< nw~
Jele&ceeve ceW efJeYeefkele ueieekej eeeefjcebieue hee"veee hee" he{e pee jne nw, pees efke
efJeeejCeere nw~ en hee" ueieYeie 50 Je<eeX mes Deheveer efoiecyej pewve hejcheje ceW Deeee nw~
osKeW eceeCe%eeveeCe&Je pewmes eeeerve ebLe ceW efyevee efJeYeefe kee eeeerve hee" ner nw~ en
efJeece mebJeled 1963 mes ueskej keF& mebmkejCeeW ceW efJe] meb. 2054 leke ceW ekeeefMele nw,
FmeceW he=. 309 hej ener eeeerve hee" nw~ eefleeefleueke pees efke Jeerj meb. 2451 ceW meesueehegj
mes ekeeefMele nw, GmeceW he=<" 40 hej ener eeeerve hee" nw~ Deeeee& eer JemegeEJeogDehejveece
peemesveeeee& eje jefele eefleehee" pees efke Jeerj meb. 2452 ceW ekeeefMele nw, GmeceW he=.
81 hej eeeerve hee" ner nw~ nmleefueefKele eer Jemegvebefoeefleehee" meben ceW Yeer eeeerve hee"
nw~ eefleemeejesej pees efke Jeerj meb. 2443 ceW hee nw, GmeceW Yeer ener hee" nw~ efeeekeuee
pees keer Jeerj meb. 2462 ceW hee nw, GmeceW Yeer leLee pees meeceeefekeYee<e eer eYeeebeeee&
eje osJeJebovee keer mebmke=le erkee nw, GmeceW Yeer Dejnble cebieueb, Dejnble ueesiegecee,.......
Dejnble mejCeb heJJeppeeefce ener hee" nw hegve: en mebMeesefOele veee hee" keeeW he{e peelee nw~
(3)
keee es hetJe& kes Deeeee& JeekejCe kes %eelee veneR Les ? Fve DeeeeeeX keer ke=efle ceW heefjJele&ve,
heefjJeOe&ve Je mebMeesOeve keneB leke Gefele nw ?
veee hee"
eeefj cebieuebDejnblee cebieueb.....,Dejnblee ueesiegecee.......,Dejnbles mejCeb
heJJeppeeefce, efmes mejCeb heJJeppeeefce......~
en hee" ueieYeie 40-50 Je<eeX mes Deeee nw Ssmee heb. heVeeueeue peer meeefnleeeee&
Deeefo efJeeveeW ves kene Lee~ pees Yeer nes, nceW Deewj Deehekees eeeerve hee" ner he{vee eeefnS~
meYeer hegmlekeeW ceW eeeerve hee" ner heevee eeefnS Je ceevevee eeefnS~ veee heefjJeef&le hee"
veneR he{vee eeefnS~
Ceceeskeej ceneceb$e Deveeefo nw, Fmekes Deveske eceeCe nQ~
eerceeved GceemJeeceer Deeeee& ves kene nw
es keseveeefhe meg<eceeejkee Devevlee, Glmeefhe&Ceer-eYe=lee: eeegefJe&Jeee&:~
les<Jeheeb hejlejb eefLeleb hegjeefhe, ueyOJewvecesJe efn ielee: efMeJece$e ueeskee:~~3~~
MueeskeeLe&Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer Deeefo kes pees meg<ecee, og:<ecee Deeefo Devevleegie
henues Jeleerle nes egkes nQ, GveceW Yeer en Ceceeskeej ceb$e meyemes DeefOeke cenJeMeeueer eefme
ngDee nw~ ceQ mebmeej mes yeefnYet&le (yeenj) cees#e eehle kejves kes efueS Gme Ceceeskeej ceb$e kees
vecemkeej kejlee ntB~
(Ceceeskeej ceneceb$e kee ceenelce)
Ceceeskeej ceb$ekeuhe ceW eer mekeuekeerefle& Yeejke ves Yeer kene nw
cenehebeiegjesvee&ce, vecemkeejmegmecYeJeced~
ceneceb$eb peieppes-ceveeefoefmeceeefooced~~63~~
cenehebeiegCeeb, hebeef$ebMeo#ejececed~
GdJeemewe
f eefYejskeee-eslemee YeJenevees~~68~~
MueeskeeLe&-vecemkeej ceb$e ceW jnves Jeeues heeBe ceneiegDeeW kes veece mes efve<heVe en
ceneceb$e peiele ceW pesmeyemes ye[e Deewj ceneve nw, Deveeefoefme nw Deewj Deeefo DeLee&led
eLece nw~~63~~
heeBe ceneiegDeeW kes heQleerme De#ej eceeCe ceb$e kees leerve eemeesdJeemeeW ceW mebmeej
YeceCe kes veeMe nsleg Skeeeefee neskej meYeer YeJepeveeW kees pehevee eeefnS DeLeJee Oeeve
kejvee eeefnS~~68~~
(Ceceeskeej ceb$ekeuhe)
(4)
ceb$e ceW hebehejces<"er meceeefJe< nQ
eCeJeceb$e ceW Dejnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meJe&meeOeg es heebeeW
hejces<"er meceeefJe< nQ~ Ssmes kes peehe mes, Oeeve mes Je hetpee mes meJe& ceveesjLe meheue
nes peeles nQ~
Deesced kee DeLe& nw
Deefjnblee Demejerje, DeeFefjee len GJepPeeee cegeCf eCees~
he{cekeKejefCehheCCees, DeeWkeejes hebe hejceser~
DeLe&Deefjnble kee eLece De#ej De, DeMejerj (efme) kee De, Deeeee& kee
Dee, GheeOeee kee G, Deewj cegefve (meeOeg) kee ced Fme ekeej hebehejcesefeeW kes eLece
De#ej (De De Dee G ced) kees ueskej keelev$e JeekejCe kes met$e meceeve: meJeCex
oerIeea YeJeefle hejMe ueesheb Deewj GJeCex Dees met$e mes mebefOe kejves hej Deesced ceb$e efme neslee
nw~ hegve: efJejeces Jee met$e mes ced kee DevegmJeej neskej Meyo yevelee nw~
hebeJeCeea eR ceW eewyeerme leerLekej efJejepeceeve nQ
hebeJeCeea eR yeerpee#ej kes peehe mes, Oeeve mes Je hetpeve mes meJe&ceveesjLe meheue nesles
nQ, meJe&jesie, Meeske Je Yetleesle Deeefo keer yeeOeeeW Yeer otj nes peeleer nQ, en DeefleMeekeejer ceb$e
nw~ Fme eR yeerpee#ej ceW eewyeermeeW leerLekej efJejepeceeve nQ~
eR keer eeflecee yeveJeekej eefleef<"le kejekej cebefoj ceW efJejepeceeve kej Oeeve kejvee
eeefnes~
Den&oeKe meJeCee&vle mejshees efyebogceefC[le~
lege&mJejmeceeegees
yengOeeveeefoceeefuele~~19~~
SkeJeCe efJeCe e ef$eJeCe lege&JeCe&keb~
hebeJeCe ceneJeCe mehejb e hejehejb~~20~~
Deefmceved yeerpes efmLelee meJex Je=<eYeeee efpeveesecee~
JeCezefve&pewefve&peweg&ee OeeleJeemlees$e mebielee~~21~~
veeoevmeceekeejes
efyebogveeauemeceeYe~
keueeCemeceemeeble mJeCee&Ye meJe&leescegKe~~22~~
(5)
efMej mebueerve F&keejes efJeveeruee JeCe&le mce=le~

JeCee&vegmeeefjmebueerveb leerLe&ke=vceC[ueb vece~~23~~
eveYeheg<heovleew
veeoefmLeeflemeceeefelees~
efyevogceOeieleew vesefcemegeleew efpevemeeceew~~24~~
heeeYeJeemeghetpeew
keueeheoceefOeefelees~
efMejF&efmLeeflemebueerveew megheee&heeeez efpeveeseceew~~25~~
Mes<eemleerLekeje meJex njmLeeves efveeesefpelee~
ceeeeyeerpee#ejb
eehleeelegefJeMeeflejn&leeb~~26~~
ielejeies<eceesne
meJe&heeheefJeJeefpe&lee~
meJe&oe meJe&ueeskes<eg les YeJevleg efpeveesecee~~27~~
heeevegJeeo (MebYeg bo)
pees meeble mejshe efyevogcebef[le, eewLes mJej mes egle neslee nw~
Jen eR yeerpe Oeeveeefo eesie, Denle veece kee neslee nw~~19~~
en esle JeCe& nw Meece JeCe& nw, ueeue JeCe& Deew veerue JeCe&~
Deew heer l eJeCe& Yeer nw Gece, meJeex ece ceevee ceneJeCe& ~ ~20~~
Fme eR yeerpe ceW efmLele nQ, efvepe efvepe JeCeeX mes ege meYeer~
Je=<eYeeefo efpevesej Fme mlees$e ceW, efmLele Oeeveeesie efvele Yeer~~21~~
efmele DeOe& ebmece veeo efyevog, veerueer cemleke nw ueeue JeCe&~
meye lejhe nkeej mJeCe&mece nw, F&keej kene nw nefjle JeCe&~~22~~
Fme lejn eR nw hebeJeCe&, Gve Gve JeCeeXs kes leerLekej~
Gme Gme Leue ceW mLeeefhele kej, Gve meyekees veceve kejes megKekej~~23~~
eer ebeYe Deew heg<heoble, MeefMemeMe veeo ceW efmLele nQ~
eer vesefceveeLe Deew cegefvemegele, efyebot kes ceOe efJejeefpele nQ~~24~~
eer heeeYet Deew Jeemeghetpe, cemleke kes ceOe DeefOeefle nQ~
eer efpevemegheee& Deew heee&veeLe, F&keej JeCe& kes Deeefele nQ~~25~~
meesuen leerLekej Mes<e meYeer, n Deew jkeej ceW jeefpele nQ~
ceeee yeerpee#ej eR ceOe, eewyeermeeW efpeveJej Deeefele nQ~~26~~
(6)

es jeies<e Deew ceesn jefnle, meye heehe jefnle eewefyeme efpeveJej~
mechetCe& ueeske ceW YeJeeW kes, nslet nesJeW Jes efvele megKekej~~27~~
($e+ef<eceC[ue mlees$e mes)
Den ceb$e keer ceefncee
Den yeerpee#ej kee peehe, Oeeve Je ceveve mebhetCe& keeeeX keer efmeef kejves Jeeuee nw~
Deeeblee#ejmebue#ece#ejb Jeehe eled efmLeleced ~
DeefivepJeeueemeceb veeob efyevogjsKeemeceefvJeleced~~1~~
DeefivepJeeueemeceeeevleb ceveesceue efJeMeesOeveced ~
osoerheceeveb lhees lelheob veewefce efvece&ueb~~2~~
(heeevegJeeo) MebYeg bo
Deeoer De#ej De Deblee#ej, n Fve oes kees ues uesves ceW~
Dee mes ueskej me heeles, meye De#ej Dee peeles FveceW~~1~~
Deiveer pJeeuee j yeerpee#ej, Thej en efyebog meefnle megvoj~
Denb en ceb$e yevee megboj, en ceb$e ceveesceue MeesOeve kej~~2~~
($e+ef<eceC[ue mlees$e mes)
Den ceb$e ceW hebehejces<"er efJejepeceeve nQ
Den&efcele#ejyee - Jeeekeb
hejcesefve:~
efmeeeme meodyeerpeb, meJe&le: eefCeoOcens~~11~~
kecee&keefJeefveceg&eb,
cees#eue#ceerefvekesleveced~
mecekelJeeefoiegCeeshesleb, efmeeeb veceecenced~~12~~
Deeke=efb megjmebheoeb efJeoOeles, cegefeefeees JeMeleeb~
Geeb efJeheoeb elegie&elf eYegJeeb, efJew<eceelcewvemeeced~~
mlecYeb ogie&ceveb eefle eelelees, ceesnme mecceesnveced~
heeeelhebeveceefmeee#ejceeer, meejeOevee osJelee~~13~~
(7)
(heeevegJeeo) MebYeg bo
Den en De#ej nw, yeehe hejceser kee Jeeeke~
efmeee kee mener yeerpe nw, Gmekees veceve keB ceQ efvele~~11~~
Dekece& mes jefnle cees#e-ue#ceer kes cebefoj efme mecetn~
mecekelJeeefo iegCeeW mes egle eer-efmeee kees meoe vecetb~~12~~
megjmebheefle Deeke<e&Ce kejlee, cegefeeer kees JeMeerkejCe~
elegie&efle efJeheoe Geeve, Deelce-heehe ceW s<e kejCe~~
ogie&efle peeves Jeeues kee, mlebYeve ceesn kee mecceesnve~
hebevecemke=efle De#ejcee, DeejeOeve osJe! kejes j#eCe~~13~~
(meceeefOe Yeefe mes)
efpeve efpevesvosJe kee ue#eCe kejles nges eerhetpeheeo mJeeceer mlegelf e kejles nQ~
efpeleceon<e&s<ee, efpeleceesnhejer<ene efpeleke<eeee:~
efpelepevcecejCejesiee, efpeleceelmeee& peevleg efpevee:~~10~~
ceo De n<e& s<e kes efJepeeer, ceesn hejer<en kes efJepeeer~
cene ke<eee YeeW kes efJepeeer, YeJe keejCe kes Delepeeer~~
pevce-cejCe jes i eeW kees peer l ee, ceelmeee& e f o ke oes < epeeer ~
meyekees peerle keneS legce efpeve, Dele jnes peeMeerue mener~~10~~
(cegefveeee&-F&ee&heLe Megef mes)
mecekelJe kee ue#eCe
mecceeFd"er peerJees heJeeCeb efCeecemee og GJeFb~
menefo DemeyYeeJeb DepeeCeceeCees iegefCeDeesiee~~107~~
meceief peerJe meJe&%e kes eje Gheefo eJeeve kee lees efveece mes eeve kejlee ner
nw, efkevleg keoeefeled De%eeveJeMe meodYetle DeLe& kees mJeeb veneR peevelee ngDee ieg kes efveeesie mes
DemeodYetle DeLe& kee Yeer eeve kejlee nw~
(ke<eeeheeng[mege DeefOekeej 10, iee. 107, he=. 637)
(8)
en ieeLee ceneved $e+ef<eeJej eer iegCeOej Deeeee& keer nw~ es Deeeee& <edKeb[eiece met$e
kes jeefelee ebLekeej eer heg<hebole Deewj Yetleyeefue Deeeee& mes Yeer eLece nges nQ~ FvneWves
ke<eeeheengg[ veece kee pees ebLe yeveeee nw Gme hej eer eefleJe=<eYe Deeeee& ves etCeeamet$eeW keer
jevee keer nw leLee eer Jeerjmesveeeee& ves Gve cetue ieeLee Deewj etCeeamet$eesb hej peeOeJeuee veece
mes erkee jeer nw~
Fme ieeLee kees eLeemLeeve yengle mes DeeeeeeX ves eege efkeee nw~ efkevneR ves peeW keer leeW os
efoee nw Deewj efkevneR ves Gmeer kes DeefYeeeehe efkevleg keg heefjJeefle&le he mes efoee nw~
eLee-OeJeuee keer "er hegmleke ceW en ieeLee peeW keer leeW nw~
(OeJeuee heg. 6, he=. 242 )
OeJeuee keer eLece hegmleke ceW en ieeLee efvecvehe mes nwmecceeFer peerJees GJeFb heJeeCeb leg menefo~
menefo DemeyYeeJeb DepeeCeceeCees iegefCeeesiee~~110~~
(OeJeuee heg. 1, he=. 174 )
YeieJeleer DeejeOevee ceW en ieeLee peeW keer leeW nw~ hegve: Deeies kenles nQmegeeoes leb mecceb ojefmeppebleb peoe Ce menefo~
mees esJe nJeF efceeFer peerJees leoes hengoer~~33~~
hegve: met$e mes meceked DeLe& kees efoKeeves hej Yeer peye keesF& eeve veneR kejlee nw lees
Jen Gmeer mecee mes efceLeeef nes peelee nw~
(ieesccemeej peerJekeeb[ ieeLee 27 )

meceier eefo efpeveMeee kee Ske heo Je Ske De#ej kee Yeer
eeve veneR kejlee nw lees efceLeeef nes peelee nw
efMeJekeesef Deeeee& keer en Yeer ieeLee Oeeve osves eesie nwheocekeKejb e Skekeb efhe pees Ce jeseseof megeefCeefb~
mesmeb jeseblees efJeng efceeFer cegCeseJJees~~39~~
pees peerJe met$eefveefo& mecemle Jee*dcee kee eeve kejlee ngDee Yeer eefo Ske heo kee
Je Ske De#ej kee Yeer eeve veneR kejlee nw lees Jen mecemle egle keer efe kejlee ngDee Yeer
efceLeeef nw~
(YeieJeleer DeejeOevee e. De.)
(9)
(10)
efkeve-efkeve DeeeeeeX kes ebLe eceeCeerke nQ
ke<eeeeeYe=le ebLe hejchejeiele YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes eehle nw
eerYeyeeng: eerebes efpeveebes cenecegefve:~

ie=efheieg: eerceeved ueesneeeeex efpelesefve:~~67~~
Sueeeee&: hetpeheeo: efmebnveboer cenekeefJe:~
efpevemesvees Jeerjmesvees iegCeveboer cenelehee:~~68~~
mecebleYe: eerkegcYe: efMeJekeesef: efMeJebkej:~
efMeJeeevees efJe<Cegmesvees iegCeYees iegCeeefOeke:~~69~~
Dekeuebkees ceneee%e: meesceosJees efJeoebJej:~
eYeeebes vesefceeb Fleeefocegefvemeecew:~~70~~
eeeb jefeleb vetveb leosJeeosecevekew:~
efJemebIeb jefeleb vewJe eceeCeb meeOJeefhe mhegced~~71~~
hetJee&eee&Jee: eercelmeJe&%eJeeveeshececed~
leppeeveVeveieejes$e hetpe: meeoefKeuewpe&vew:~~72~~(veereflemeej)
eer Fbvebefo Deeeee& kenles nQeer Yeyeeng, eereb, efpeveeb, ie=efheeeee&, ueesneeee&, Sueeeee&, hetpeheeo,
efmebnveboer, efpevemesve, Jeerjmesve, iegCeveboer, mecebleYe, eerkegcYe, efMeJekeesef, efMeJeeeve, efJe<Cegmesve,
iegCeYe, DekeuebkeosJe, meesceosJe, eYeeeb Deewj vesefceeb Fleeefo cegefvehebgieJeeW kes eje jefele
Meee ner enCe kejves eesie nQ~ Fvemes Deefleefje (efmebn, vebefo, mesve Deewj osJemebIe Fve eej
mebIe kes DeeeeeeX mes Deefleefje) efJemebIe DeLee&led hejchejeefJe peveeW kes eje jefele ebLe
Des neskej Yeer eceeCe veneR nQ keeeWefke hejchejeiele hetJee&eeeeX kes Jeeve meJe&%e YeieJeeve kes
JeeveeW kes meMe nQ~ GvneR mes %eeve eehle kejlee ngDee Deveieej meeOeg DeefKeue peveeW ceW hetpe
neslee nw~
Fme keLeve mes <edKeb[eiecemet$e leLee ke<eeeheeng[ ebLe Deewj Gvekeer OeJeuee,
peeOeJeueeerkee, leJeeLe&met$e, meJee&Le&efmeef, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, jlvekejb[-eeJekeeeej,
YeieJeleer DeejeOevee, cenehegjeCe, GejhegjeCe, eMeefmleuekeebhet, veeekegcegoeb, ieesccemeej,
meceemeej Deeefo ebLe hetCe&leee eceeCeerke efme nes peeles nQ~
(veereflemeej)
mJeeb peeOeJeueekeej emlegle ebLe kes ieeLee met$eeW Deewj etefCe&met$eeW kees efkeme ee Deewj
Yeefe mes osKeles nQ, en GvneR kes MeyoeW ceW osefKees~ Ske mLeeve hej efMe<e kes eje en Mebkee
efkees peeves hej efke en kewmes peevee ? Fmekes Gej ceW eer Jeerjmesveeeee& kenles nQSocneoes efJeGueefieefjcelLeelLeJeceeCeefoJeeejeoes efJeefCeiieefcee ieesoceueesnppe-pebJegmeeefceeeefo DeeFefjehejbhejeS DeeiebletCe iegCenjeFefjeb heeefJee ieenemeJesCe heefjCeefcee DeppecebKegCeeienlLeerenf lees peefeJemencegnCeefee egeCf CemegeeeejsCe
heefjCeoefoJJepPegefCeefkejCeeoes CeJJeos~
(peeOe.Dee.he$e 313)
efJehegueeeue kes efMeKej hej efJejepeceeve JeOe&ceeve efoJeekej mes eie neskej ieewlece,
ueesneeee& Deewj pecyetmJeeceer Deeefo keer Deeeee& hejcheje mes Deekej Deewj iegCeOejeeee& kees
eehle neskej ieeLee mJehe mes heefjCele nes hegve: Deee&ceb#eg Deewj veeienmleer kes eje eefleJe=<eYe
kees eehle neskej Deewj Gvekes cegKekeceue mes etefCe&met$e kes Deekeej mes heefjCele efoJeOJeefvehe
efkejCe mes peeveles nQ~
Fme GjCe mes en mhe nes peelee nw efke ke<eeeeeYe=le ebLe mee#eeled YeieJeeve keer
efoJeOJeefve legue nw Ssmee erkeekeej kee keLeve nw~ otmejer yeele en nw efke Deeeee& hejcheje
keer cenee hej hetCe& ekeeMe efoKe jne nw~ iegCeOejeeee& ves Deeeee& hejcheje mes %eeve heeee
Deewj ieeLeehe mes heefjCele efkeee~ hegve: Deeeee& hejcheje mes ner Deee&ceb#eg Deewj veeienmleer
cegefve kees Gmekee %eeve efceuee~ Deveblej Gvekes ejCe meeefveOe ceW %eeve eehlekej eefleJe=<eYe ves
etefCe&met$eeW keer jevee keer nw~
peeOeJeueekeej ves lees Fve kemeeeheeng[ keer ieeLeeDeeW kees DeCeblelLeieyYeeDees
Deveble DeLe& ieefYe&le kene nw~
Fve ekejCeeW kees osKekej ebLeeW kee DeLe& eefleheeefole kejles mecee DeLeJee eJeeve
kejles mecee Fmeer ekeej mes hetJee&eeeeX kes eefle DeemLee Jee kejles ngS Deheves Deewj megveves
JeeueeW kes mecekelJe kees { kejvee eeefnS~
(ke<eeeheeng[mege emleeJevee mes he=. 11)
(11)

leJeeLe&met$e ebLe Deehle-YeieJeeve keer JeeCeer mes eehle eceeCeerke nw
leJeeLe&MueeskeJeeefle&ke ceW eer efJeeevebefo cenesoe leJeeLe&met$e kees Deehlecetueke efme
kej jns nQmebeoeeeJeJesoeefJejesOeeoOegvee ve=Ceeced~
meodiees$eeegheosMees$e eeefeejle:~~6~~
eceeCeceeiece: met$eceehlecetuelJeefmeefle:~~
mebeoee-hejcheje kes JeJeso kee DeefJejesOe nesves mes en met$e Deeiece eceeCe nw
keeeWefke en Deehlecetueke efme nw~ pewmes-Deepekeue ceveg<eeW kes meodiees$e (keeMehe
Deeeefo) Deeefo kee GheosMe eJeenhe mes heeee peelee nw~ Gmeer ekeej mes efJeeej kejves mes
en met$ehe Deeiece hetCe&leee eceeCeYetle ner nw~
(leJeeLe&MueeskeJeeefle&ke cetue, he=. 8)

eer kegbokegboosJe-efJeosn #es$e ceW peekej meercebOej mJeeceer kee oMe&ve efkeee nw
iegosJe eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kes cegKe mes megvee nw efke efkemeer mecee
eer kegboekegboeeee&osJe YeieJeeve meercebOej mJeeceer kes meceJemejCe kee Oeeve kej jns Les, leYeer
Ske osJe ves Deekej GvnW Deheves efJeceeve ceW efye"ekej efJeosn #es$e ceW eer meercebOej YeieJeeve kes
meceJemejCe ceW hengBee efoee~
peF heGceCebefoCeenes meercebOejmeeefceefoJJeJeeCesCe~
Ce efJeyeesnF lees meceCee kenb megceiieb heeeCebefle~~42~~ (oMe&vemeej)
efJe.meb. 990 ceW efJeeceeve osJemesve Deeeee& ves oMe&vemeej ceW Fvekes efJeosnieceve keer
yeele kener nw~ eLeeeefo heeveboer mJeeceer eer meercebOej mJeeceer kes efoJe%eeve mes mecyeesOeve ve eehle kejles
lees eceCe megceeie& kees kewmes peeveles~
eer peemesveeeee& ves hebeeefmlekeee eeYe=le kes eejbYe ceW kene nwDeLe eerkegceejveefvoefmeevleosJeefMe<ew: eefmekeLeeveeesve hetJe&efJeosnb ielJee
JeerlejeiemeJe&%eeercebojmJeeceerleerLekejhejceosJeb dJee levcegKekeceueJeefveie&leefoJeJeeCeereJeCeeJeOeeefjleheoeLee&gelceleJeeefomeejeLe ie=nerlJee hegvejheeielew:
(12)
eercelkegvokegvoeeee&osJew: heeveveeehejeefYeOesewjvlemleJeyeefnmleJeieewCecegKeeefleheeLe DeLeJee efMeJekegceejcenejepeeefomeb#esheefeefMe<eeefleyeesOeveeLe efJejefeles

heeeefmlekeeeeeYe=leMeees eLeeecesCeeefOekeejMege
f hetJe&keb leelheee&Le&JeeKeeveb keLeles~
en keLee eefme nw efke eer kegceejveefvo efmeevleosJe kes efMe<e eerceled kegvokegvoeeee&
osJe efpevekes heevebefo Deeefo (Ssueeeee&, JeeeerJe, ie=efhe) veece Yeer eefme nQ,
hetJe&efJeosn ceW ieS~ JeneB Jeerlejeie meJe&%e eercebojmJeeceer leerLekej hejceosJe kes oMe&ve
efkees leLee Gvekes cegKekeceue mes eie efoJeJeeCeer kees megve kejkes Je Gmemes heoeLeeX kees
mecePekej Meg DeelceerkeleJe meej DeLe& ienCe efkeee efhej ueewkej GvneWves DeblejbieleJe
yeefnjbieleJe kees ieewCe ee cegKeheves yeleeves kes efueS DeLeJee efMeJekegceej cenejepe kees
Deeefo ueskej meb#eshe efe kes Oeejke efMe<eeW kees mecePeeves kes efueS Fme hebeeefmlekeee
eeYe=le Meee kees jee~ Fmeer ebLe kee leelhee& DeLe&he JeeKeeve eLeeece mes DeefOekeejeW
keer Megef kes meeLe efkeee peelee nw~
(hebeeefmlekeee eeYe=le, he=. 3, 4)
eer eglemeeiej metefj ves Yeer <edeeYe=le keer erkee ceW eleske eeYe=le keer meceeefhle ceW
efJeosnieceve keer yeele kener nw~ eLeeFefle eer heeveefvo kegvokegvoeeee&-JeeeerJeeeeezueeeee&ie=efheeeee&veeceheekeefJejeefpelesve meercevOejmJeeefce %eevemecyeeseOf ele-YeJe-peerJesve eerepf eveevmetejf Yeejke-heeYejCeYetlesve keefuekeeue-meJe&%esve efJejefeles <edeeYe=les evLes meJe&cegefveceC[ueerceefC[lesve keefuekeeue ieewlecemJeeefcevee eerceefuueYet<eCesve YeejkesCeevegcelesve
mekeueefJeppevemeceepemecceeefvelesveesYeeYee<ee-keefJe-eeJeefle&vee eerefJeeeveefvoiegJe&vlesJeeefmevee metefjJejeereglemeeiejsCe efJejefelee ejCeeeYe=leerkee efleeree~
Fme ekeej eer heevevoer, kegvokegvoeeee&, JeeeerJeeeee&, Sueeeee& Deewj ie=efheeeee&
Fve heeBe veeceeW mes megMeesefYele, meercevOej mJeeceer kes %eeve mes YeJepeerJeeW kees mecyeesefOele kejves
Jeeues eer efpeveevmetejf Yeejke kes he kes DeeYejCemJehe, keefuekeeue meJe&%e kegvokegvoeeee&
kes eje efJejefele <edheeng[ ebLe ceW mecemle cegefveeeW kes mecetn mes megMeesefYele, keefuekeeue kes
ieewlecemJeeceer eer ceefuueYet<eCe Yeejke kes eje Devegcele, mekeue efJelmeceepe kes eje
mevceeefvele, GYee-Yee<ee-mebyebOeer keefJeeeW kes eeJeleea eer efJeeevevo ieg kes efMe<e metefjJej
eereglemeeiej kes eje efJejefele eeefj$e-heeng[ keer erkee mechetCe& ngF&~
(Deheeng[, he=. 105, mebmke=le, efnvoer erkee)
(13)

egie keer Deeefo ceW Fb ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe efpevecebefoj yeveees
eglJeself e leees oerveb keCeeesejf leeMee~ ceve eefCeoOeeJesJeb YeieJeeveeefoheg<e~~142~~
hetJee&hejefJeosn<s eg ee efmLeefle meceJeefmLelee~ meee eJee&veeree$e lelees peerJevlecet epee~~143~~
<edkecee&eCf e eLee le$e eLee JeCee&eceefmLeefle~ eLee eeceie=neoerveeb mebmleeeee he=LeefiJeOee~~~144~~
leLee$eehegef elee Je=ef eheeewjes Yf ejefveeced~ veesheeeevlejcemles<eeb eeefCeveeb peereJf ekeeb eefle~~145~~
kece&Yetje peeleseb Jeleerleew keuheYetneced~ lelees$e kece&eYf e <e[deYf e epeeveeb peereJf ekeesef elee~~146~~
Fleekeuee lel#esceJe=egheeeb #eCeb efJeYeg~ cegnjg eMJeemeeeceeme Yee Yew<self e leoe epee~~147~~
DeLeevegOeevecee$esCe efJeYees Mee menecejw~ eehlemleppeerJeveesheeeeefvelekee<eeaef Yeeiele~~148~~
MegYes efoves megve#e$es megcegnt ex MegYeesoes~ mJeesemLes<eg ens<etewjevegketues peieodiegjes~~149~~
ke=leeLeceeues megjvs es efpeveceefvojced~ veJesMeeled hegjmeeme ceOes efo#Jehevegeceeled~~150~~
keesmeueeoerved ceneosMeeved meekesleeefohegjeefCe e~ meejecemeerceefveieceeved KeseoeRe veJesMeeled~~151~~
Fme ekeej epeepeveeW kes oerve Jeeve megvekej efpevekee oe oee mes esefjle nes jne nw
Ssmes YeieJeeve DeeefoveeLe Deheves ceve ceW Ssmee efJeeej kejves ueies~~142~~ efke hetJe& Deewj
heefMece efJeosn #es$e ceW pees efmLeefle Jele&ceeve ceW nw Jener efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejves eesie
nw Gmeer mes en epee peerefJele jn mekeleer nw~143~~ JeneB efpeme ekeej Deefme, ce<eer Deeefo n
kece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer efmLeefle nw Deewj pewmeer eece-Iej Deeefo keer he=Lekedhe=Leked jevee nw Gmeer ekeej eneB hej Yeer nesveer eeefnS~ FvneR GheeeeW mes eeefCeeeW keer
DeepeerefJekee eue mekeleer nw~ Fvekeer DeepeerefJekee kes efueS Deewj keesF& Gheee veneR nw~~144145~~ keuheJe=#eeW kes ve< nes peeves hej Deye en kece&Yetefce eke ngF& nw FmeefueS eneB
epee kees Deefme, ce<eer Deeefo n keceeX kes eje ner DeepeerefJekee kejvee Gefele nw~~146~~
Fme ekeej mJeeceer Je=<eYeosJe ves #eCe Yej epee kes keueeCe kejves Jeeueer DeepeerefJekee kee
Gheee meesekej Gmes yeej-yeej DeeMJeemeve efoee efke legce YeeYeerle cele nesDees~~147~~
DeLeevevlej YeieJeeved kes mcejCe kejves cee$e mes osJeeW kes meeLe Fv Deeee Deewj Gmeves veeres
efueKes Devegmeej efJeYeeie kej epee keer peerefJekee kes Gheee efkees~~~148~~ MegYe efove, MegYe
ve#e$e, MegYe cegntle& Deewj MegYe ueive kes mecee leLee mete& Deeefo eneW kes Deheves-Deheves Ge
mLeeveeW ceW efmLele jnves Deewj peieodieg YeieJeeved kes nj Ske ekeej keer Devegketuelee nesves hej
Fv ves eLece ner ceebieefueke keee& efkeee Deewj efhej Gmeer DeeesOeehegjer kes yeere ceW
efpeveceefvoj keer jevee keer~ Fmekes yeeo hetJe&, oef#eCe, heefMece leLee Gej Fme
ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer eLeeece mes efpeveceefvojeW keer jevee keer~~149-
(14)
150~~ leovevlej keewMeue Deeefo ceneosMe, DeeesOee Deeefo veiej, Jeve Deewj meercee meefnle
ieeBJe leLee KeseW keer jevee keer Leer~~151~~
(DeeefohegjeCe heJe&16, he=. 359~)

kewueeMeheJe&le hej Yejleeeer eje yeveJeees iees cebeof j
(Gej hegjeCe mes)
je%eehee%eeefhelee eteb kewueemes YejleseMf evee~ ie=ne ke=lee cenejlvewelegeJf eMeeflejn&leeced~~107~~
les<eeb ieeb ekegJeeaOJeb heefjKeeb heefjlees efieefjced~ Fefle lesefhe leLee kegJe&ved oC[jlvesve melJejced~~108~~
meeiej eeJeleea ves heg$eeW kees ne|<ele neskej Dee%ee oer efke Yejle eeJeleea ves
kewueeMe heJe&le hej cenejlveeW mes DejnvleosJe kes eewyeerme ceefvoj yeveJeees nQ, legce ueesie
Gme heJe&le kes eejeW Deesj iee veoer kees Gve ceefvojeW keer heefjKee yevee oes~ Gve jepeheg$eeW ves
Yeer efhelee keer Dee%eevegmeej oC[jlve mes Jen keece MeerIe ner kej efoee~~107-108~~
(GejhegjeCe heJe& 48, he=. 10~ )

kewueeMeheJe&le hej Yejle eeJeleea ves efpevecebeof j yeveJeees Les
(heehegjeCe mes)
DeLeevevlej Ske yeej oMeeveve efveleeueeske veiej ceW jepee efveleeueeske keer eerosJeer mes
meceglhevve jlveeJeueer veece keer heg$eer kees efJeJeen kej ye[s n<e& kes meeLe DeekeeMeceeie& mes Deheveer
veiejer keer Deesj Dee jne Lee~ Gme mecee Gmekes cegkeg ceW pees jlve ueies Les Gvekeer efkejCeeW mes
DeekeeMe megMeesefYele nes jne Lee~~102-103~~ efpeme ekeej ye[e Yeejer JeeegceC[ue ces kes
le kees heekej menmee ke peelee nw Gmeer ekeej ceve kes meceeve ebeue heg<heke efJeceeve
menmee ke ieee~~104~~ peye heg<heke efJeceeve keer ieefle ke ieeer Deewj IeCe Deeefo mes
Glhevve nesves Jeeuee Meyo Yebie nes ieee leye Ssmee peeve he[lee Lee ceevees lespenerve nesves mes
ueppee kes keejCe Gmeves ceewve ner ues jKee Lee~~105~~ efJeceeve kees kee osKe oMeeveve ves
eesOe mes ocekeles ngS kene efke Dejs eneB keewve nw ? keewve nw ?~~106~~ leye meJe& Je=eevle
kees peeveves Jeeues ceejerefe ves kene efke ns osJe! megvees, eneB kewueeme heJe&le hej Ske cegefvejepe
eeflecee eesie mes efJejepeceeve nQ~~107~~ es mete& kes meccegKe efJeeceeve nQ Deewj Deheveer efkejCeeW
mes mete& keer efkejCeeW kees FOej-GOej eef#ehle kej jns nQ~ meceeve efMeueeleue hej es jlveeW kes
(15)
mlecYe kes meceeve DeJeefmLele nQ~~108~~ Ieesj leheMejCe kees OeejCe kejves Jeeues es keesF&
ceneved Jeerj heg<e nQ Deewj MeerIe ner cees#e eehle kejvee eenles nQ~ FvneR mes Jen Je=eevle ngDee
nw~~109~~ Fve cegefvejepe kes eYeeJe mes peye leke efJeceeve KeC[-KeC[ veneR nes peelee nw,
leye leke MeerIe ner Fme mLeeve mes efJeceeve kees ueewe ueslee nBt~~110~~ DeLeevevlej ceejerefe kes
Jeeve megvekej Deheves hejeece kes ieJe& mes ieefJe&le oMeeveve ves kewueeme heJe&le keer Deesj
osKee~~111~~ oMeeveve ves Gme heJe&le hej Glejkej Gve cenecegefve kes oMe&ve efkees~ Jes
cenecegefve Oeeveheer meceg ceW efveceive Les Deewj lespe kes eje eejeW Deesj ceC[ue yeeBOe jns
Les~~126~~ efoiiepeeW kes MegC[eoC[ kes meceeve Gvekeer oesveeW YegpeeSB veeres keer Deesj ueke
jner LeeR Deewj Gvemes Jes Ssmes peeve he[les Les ceevees meheeX mes DeeJesef<le evove kee ye[e Je=#e ner
nes~~127~~ Jes Deeleeheve eesie ceW efMeueeheer" kes Thej efveMeue yew"s Les Deewj eeefCeeeW kes eefle
Ssmee mebMee Glhevve kej jns Les efke es peerefJele nQ Yeer ee veneR~~128~~ leovevlej en yeeefue
nw Ssmee peevekej oMeeveve efheues Jewj kee mcejCe kejlee ngDee eesOeeefive mes epJeefuele nes
G"e~~129~~ pees DeeW" eyee jne Lee, efpemekeer DeeJeepe Delevle keke&Me Leer Deewj pees
Delevle osoerheceeve Deekeej kee Oeejke Lee Ssmee oMeeveve Yekeger yeeBOekej ye[er efveYe&elee kes
meeLe cegevf ejepe mes kenves ueiee~~130~~ efke Denes! legceves en ye[e Dee lehe kejvee eejcYe
efkeee nw efke Deye Yeer DeefYeceeve mes cesje efJeceeve jeskee pee jne nw~~131~~ Oece& keneB Deewj eesOe
keneB ? Dejs ogyege&
f ! let JeLe& ner ece kej jne nw Deewj Dece=le leLee efJe<e kees Ske kejvee eenlee
nw~~132~~ FmeefueS ceQ lesjs Fme Gle Denbkeej kees Deepe ner ve< efkees oslee nt~B let efpeme
kewueeme heJe&le hej yew"e nw Gmes GKee[kej lesjs ner meeLe DeYeer meceg ceW heWkelee nB~t ~133~~
leovevlej Gmeves mecemle efJeeeDeeW kee Oeeve efkeee efpememes Deekej GvneWves Gmes Iesj
efueee~ Deye oMeeveve ves Fv kes meceeve ceneYeebkej he yeveeee Deewj ceneyeengheer Jeve mes
meye Deesj meIeve DevOekeej hewueelee ngDee Jen he=efLeJeer kees Yesokej heeleeue ceW eefJe< ngDee~
heehe kejves ceW Jen Gele Lee ner~~134-135~~ leovevlej eesOe kes keejCe efpemekes ves$e
Delevle ueeue nes jns Les Deewj efpemekee cegKe eesOe mes cegKeefjle Lee Ssmes eyeue hejeeceer
oMeeveve ves Deheveer YegpeeDeeW mes kewueeme heJe&le kees G"evee eejcYe efkeee~~136~~ DeeefKej,
he=efLeJeer kees Delevle ebeue kejlee ngDee kewueeme heJe&le mJemLeeve mes eefuele nes ieee~~137~~
leovevlej peye mecemle mebmeej mebJele&ke veeceke Jeeeg mes ner ceevees Deekegefuele nes ieee Lee leye
YeieJeeved yeeueer cegefvejepe ves DeJeefOe%eeve mes oMeeveve veeceke je#eme kees peeve efueee~~145~~
eeefhe GvnW mJeeb keg Yeer heer[e veneR ngF& Leer Deewj henues keer lejn Gvekee mecemle Mejerj
efveMeuehe mes DeJeefmLele Lee leLeeefhe Jes Oeerj, Jeerj Deewj eesOe mes jefnle nes Deheves efee ceW
(16)
Fme ekeej efJeeej kejves ueies efke~~146~~

keeefjleb Yejlesvesob efpeveeelevecegececed~ meJe&jlveceeb legb yengheefJejeefpeleced~~147~~
elenb Yeefemebegew ke=lehetpeb megjemejw~ Yee efJeveeefMe euelLeefmceved heJe&les efYeVeheJe&eCf e~~148~~
OeelJeself e ejCee*dieg<heere[
f leb efieefjcemlekeced~ ekeej MeesYeveOeeveeootjerke=leesleve~~149~~
eeJeleea Yejle ves es veevee ekeej kes meJe&jlveceeer GBes-GBes efpeveceefvoj

yeveJeees nQ~ Yeefe mes Yejs megj Deewj Demegj eefleefove Fvekeer hetpee kejles nQ mees Fme heJe&le kes
efJeeefuele nes peeves hej keneR es efpeveceefvoj ve< ve nes peeJeW~~147~~ Ssmee efJeeejkej MegYe
Oeeve kes efveke ner efpevekeer eslevee Leer Ssmes cegefvejepe yeeueer ves heJe&le kes cemleke kees Deheves
hewj kes DeBiet"s mes oyee efoee~~148-149~~ leovevlej efpemekeer YegpeeDeeW kee Jeve (yeue)
yengle Yeejer yeesPe mes Deeeevle nesves kes keejCe DeleefOeke t jne Lee, pees ogKe mes
Deekegue Lee, efpemekeer ueeue-ueeue ceveesnj DeeBKeW ebeue nes jner LeeR Ssmee oMeeveve
Delevle Jeekegue nes ieee~ Gmekes efmej kee cegkeg tkej veeres efiej ieee Deewj Gme vebies
efmej hej heJe&le kee Yeej Dee he[e~ veeres OeBmeleer ngF& he=efLeJeer hej Gmeves Iegves ske efoes~
mLetue nesves kes keejCe Gmekeer pebIeeSB ceebmehesefMeeeW ceW efveceive nes ieeeR~~150-151~~
Gmekes Mejerj mes MeerIe ner hemeerves keer Oeeje yen efvekeueer Deewj Gmemes Gmeves jmeeleue kees
Oees efoee~ Gmekee meeje Mejerj kegS kes meceeve mebkegefele nes ieee~~152~~ Gme mecee
eBtefke Gmeves meJe& eelve mes efeuueekej mecemle mebmeej kees Meyoeeceeve kej efoee Lee
FmeefueS Jen heers euekej meJe&$e eeefuele jeJeCe Fme veece kees eehle ngDee~~153~~
jeJeCe keer efm$eeeW kee mecetn Deheves mJeeceer kes Gme DeeglehetCe& oerve-nerve Meyo kees
megvekej Jeekegue nes efJeueehe kejves ueieer~~154~~ cev$eer ueesie eEkekele&JeefJecet{ nes iees~
Jes eg kes efueS leweej nes JeLe& ner FOej-GOej efhejves ueies~ Gvekes Jeeve yeej-yeej
yeere ceW ner mKeefuele nes peeles Les Deewj nefLeeej Gvekes neLe mes t peeles Les~~155~~
cegefvejepe kes Jeere& kes eYeeJe mes osJeeW kes ogvogefYe yepeves ueies Deewj Yecej meefnle hetueeW keer
Je=ef< DeekeeMe kees Deeeefole kej he[ves ueieer~~156~~
eer[ e kejvee efpevekee mJeYeeJe Lee Ssmes osJekegceej DeekeeMe ceW ve=le kejves ueies Deewj
oseJf eeeW keer mebieerleOJeefve JebMeer keer ceOegj OJeefve kes meeLe meJe&$e G"ves ueieer~~157~~ leovevlej
cevoesojer ves oerve neskej cegevf ejepe kees eCeece kej eeevee keerefke ns DeodYegle hejeece kes
Oeejer! cesjs efueS heefleefYe#ee oerepf eS~158~~ leye cenecegevf e ves oeeJeMe hewj kee DeBiet"e {eruee kej
efueee Deewj jeJeCe Yeer heJe&le kees peneb kee leneb es[ keuesMeheer DeJeer mes yeenj efvekeuee~~159~~
leovevlej efpemeves lehe kee yeue peeve efueee Lee Ssmes jeJeCe ves peekej cegefvejepe kees
(17)
eCeece kej yeej-yeej #ecee ceeBieer Deewj Fme ekeej mlegefle kejvee eejcYe efkeee~~160~~ efke
ns hetpe! Deeheves pees eefle%ee keer Leer efke ceQ efpevesvosJe kes ejCeeW kees es[kej Deve kes
efueS vecemkeej veneR keBiee en Gmeer keer meeceLe& kee heue nw~~161~~ ns YeieJeved!
Deehekes lehe kee ceneheue efveMee mes mechevve nw FmeerefueS lees Deehe leerve ueeske kees
DeveLee kejves ceW meceLe& nQ~~162~~ lehe mes mece= cegefveeeW keer Lees[s ner eelve mes
Glhevve pewmeer meeceLe& osKeer peeleer nw~ ns veeLe! Jewmeer meeceLe& FveW keer Yeer veneR osKeer
peeleer nw~~163~~ Fme ekeej mlegefle kej Gmeves cegefvejepe kees eCeece kej leerve eoef#eCeeSB
oeR, Deheves Deehekeer yengle efvevoe keer Deewj ogKeJeMe cegBn mes met-met Meyo kej ove
efkeee~~173~~ cegefvejepe kes meceerhe pees efpeveceefvoj Lee ueppee mes ege Deewj efJe<eeeW mes
efJeje jeJeCe Gmeer kes Devoj euee ieee~~174~~ JeneB Gmeves evneme veeceke Ke[die
kees Deveeoj mes he=efLeJeer hej heWke efoee Deewj Deheveer efm$eeeW mes ege neskej efpevesvosJe
keer hetpee keer~~175~~ Gmekes YeeJe Yeefe ceW Fleves ueerve nes iees Les efke Gmeves Deheveer
Yegpee keer vee[erheer lev$eer kees KeeRekej JeerCee yepeeeer Deewj mewke[eW mlegefleeeW kes eje
efpevejepe kee iegCeieeve efkeee~~176~~
$e+<eYeee vecees efveleceefpeleee vecees vece~ mebYeJeee veceespeeceefYevevove{es~~185~~
vece megcelees heeeYeee meleleb vece~ megheeMJee&e vece MeMJeVeceevmeceeflJe<es~~186~~
veceesmleg heg<heovleee Meerleueee vecees vece~ esemes Jeemeghetpeee vecees ueyOeelcelespemes~~187~~
efJeceueee vecem$esOee veceesvevleee mebleleced~ vecees Oecee&e meewKeeveeb vecees cetueee Meevlees~~188~~
vece kegvLegepf evesvee veceesjmJeeefceves meoe~ vecees ceefuuecensMeee vece megeleoeefeves~~189~~
DevesYee YeefJe<eees YetlesYeMe megYeeJele~ veceesmleg efpeveveeLesYe eceCesYee meJe&oe~~190~~
vece mecekelJeegeee %eeveeewkeevleveeefMeves~ oMe&veee veceespeeb efmesYeesveejleb vece~~191~~
$e+<eYe, Deefpele, mecYeJe, DeefYevevove, megceefle, heeeYe, megheeMJe&, eveYe, heg<heovle,

Meerleue, eseesveeLe, Jeemeghetpe, efJeceue, Devevle, Oece&, meewKeeW kes cetue keejCe MeeefvleveeLe,
kegvLeg efpevesv, DejveeLe, ceefuue cenejepe Deewj cegefvemegele YeieJeeved Fve Jele&ceeve leerLekejeW kees
ceve-Jeeve-keee mes vecemkeej nes~ Fvekes efmeJeee pees Deve Yetle Deewj YeefJe<eledkeeue
mecyevOeer leerLekej nQ GvnW vecemkeej nes~ meeOegDeeW kes efueS meoe vecemkeej nes~ mecekelJemeefnle
%eeve Deewj SkeevleJeeo kees ve< kejves Jeeues oMe&ve kes efueS efvejvlej vecemkeej nes leLee
efme hejcesMJej kes efueS meoe vecemkeej nes~~185-191~~
(heehegjeCe, Yeeie-1, heJe& 9, he=. 214 mes 221~)
(18)

megueesevee ves efpevecebeof j Je efpeveeefleceeSB yeveJeeF
keejevleer efpevesveee&ef e$ee ceefCeceeerye&nt ~ leemeeb efnjCceeevesJe efJeMJeeshekejCeeveefhe~~173~~
leleefle<"eefYe<eskeevles cenehetpee ekegJe&leer~ cegng mlegelf eefYejLee&eYf e mlegJeleer Yeefeleesn&le~~174~~
ooleer hee$eoeveeefve ceeveevleer cenecegveerved~ e=CJeleer Oece&ceekeCe& YeeJeevleer cegncg egn& g ~~175~~
DeehleeieceheoeLeeMe eehlemecekelJeMege
f kee~ DeLe heeuiegvevevoerMJejsmeew Yekelee efpeveseMf eveeced~~176~~
efJeOeeee<"eefkeeR hetpeeceYeee&ee& eLeeefJeefOe~ ke=leesheJeemee levJeer Mes<eeb oelegcegheeielee~~177~~
ve=heb eEmenemeveemeerveb meesheglLeee ke=leeeefue~ leeMes<eeceeoee efveOeee efMejefme mJeeced~~178~~
GheJeemeheefjeevlee hege$f ekes lJeb eeeefn les~ MejCeb heejCeekeeue Fefle keveeb Jemepe&eled~~179~~
Gme megueesevee ves eer efpevesvosJe keer Deveske ekeej keer jlveceeer yengle meer eefleceeSB
yeveJeeF& LeeR Deewj Gvekes meye GhekejCe Yeer megJeCe& ner kes yeveJeees Les~ eefle<"e leLee
lelmecyevOeer DeefYe<eske nes peeves kes yeeo Jen Gve eefleceeDeeW keer cenehetpee kejleer Leer, DeLe&hetCe&
mlegefleeeW kes eje eer DenvleosJe keer YeefehetJe&ke mlegefle kejleer Leer, hee$e oeve osleer Leer,
cenecegefveeeW kee mecceeve kejleer Leer, Oece& megveleer Leer leLee Oece& kees megvekej Deehle, Deeiece
Deewj heoeLeeX kee yeej-yeej efevleJeve kejleer ngF& meceioMe&ve keer Meglee kees eehle kejleer
Leer~ DeLeevevlej-heeuiegve cenerves keer De<eefvnkee ceW Gmeves YeefehetJe&ke eer efpevesvosJe
keer De<eefkeer hetpee keer, efJeefOehetJe&ke eefleceeDeeW keer hetpee keer, GheJeeme efkeee Deewj Jen
ke=Meebieer hetpee kes Mes<ee#ele osves kes efueS eEmenemeve hej yew"s ngS jepee Dekecheve kes heeme
ieeer~ jepee ves Yeer G"kej Deewj neLe pees[kej Gmekes efoS ngS Mes<ee#ele ueskej mJeeb Deheves
cemleke hej jKes leLee en kenkej kevee kees efJeoe efkeee efke ns hegef$e, let GheJeeme mes efKevve
nes jner nw Deye Iej pee, en lesjs heejCee kee mecee nw~~173 mes 179~~
(DeeefohegjeCe heJe& 43, he=. 368, 369)

nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebeof j yeveJeees
DeLeemeeJeveoehe=led megceeefuevecegogle~ Gewie&ievecee{es efJeveeeveleefJeen~~272~~
mejmeerjefnlescege<f ceved hetpeheJe&lecete& vf e~ Jeveeefve heMe heeeveeb peeleeveslevcenegleced~~273~~
efle<"efvle efveeuee mJeeefceved keLece$e cenerleues~ heeflelee efJeefJeOeeee megcenevle heeescege~~274~~
vece efmesYe FlegkelJee megceeuees leceLeeieoled~ veecetevf e Melehe$eeefCe ve ewles Jelme leeseoe~~275~~
efmelekeslegke=leeee meneekeejleesjCee~ e=<s eg heJe&lemeeceer efJejepevles efpeveeueee~~276~~
(19)
keeefjlee nefj<esCesve meppevesve cenelcevee~ Sleeved Jelme veceme lJeb YeJe hetlecevee #eCeeled~~277~~
lelemle$emLe SJeemeew vecemke=le efpeveeueeeved~ Gheee efJemceeeheVees Oeveome efJeceo&ke~~278~~
Deemeerelf keb leme ceenelceb nefj<esCeme keLeleeced~ eleer#elece esveemeew YeJeefefjefle keerelf e&le~~279~~
megceeueer veieoewJeb meeOeg he=<b oMeeveve~ eefjleb nefj<esCeme e=Ceg heeheefJeoejCeced~~280~~
keeefcheueveiejs jepee veecvee ce=ieheefleOJepe~ yeYetJe eMemee JeehlemecemleYegJevees ceneved~~281~~
ceefn<eer leme Jeeee eceoeiegCeMeeefueveer~ DeYetled meewYeeiele eehlee helveerMeleueueeceleeced~~282~~
nefj<esCe meceglheVe me leeYeeb hejceesoe~ eleg<e<ee MegYeweg& ees ue#eCew #eleog<ke=le~~283~~
Jeeee eeveoe pewves celes Yeceefelegb jLes~ Dee<eefkecenevevos veiejs Oece&Meerueee~~284~~
ceneue#ceerejf efle Keelee meewYeeieceoefJeuee~ DeJe=eceJeoemee mehelveer ogeJf e&ese<f lee~~285~~
hetJe& yeejLees eeleg ceoere hegjJelce&efve~ Yeefce<eefle lele heeeeee keeefjlees jLe~~286~~
Fefle eglJee lelees Jeee kegefueMesvesJe leeef[lee~ oes ogKemeblehlee eefle%eecekejeseof ceeced~~287~~
Yeefce<eefle jLeeseb ces eLeceb veiejs eefo~ hetJe&Jelhegvejenejb keefj<esleesveLee leg ve~~288~~
FlegkelJee e yeyevOeemeew eefle%eeue#ceJeseCf ekeeced~ JeeheejjefnleeJemLeeMeeskecueeveemehepee~~289~~
lele keeefcheueceeiele egeeeOejefeee~ eef$ebMelee vejsveCeeb meneeCeeb meceefvJele~~394~~
efMejmee cegkegvemleceefCeekejYeeefmevee~ veveece ejCeew ceelegeJ| eveerlees jefeleeeefue~~395~~
lelemleb leefOeb <dJee heg$eb Jeee oMeeveve~ mebYetlee ve mJeiee$es<eg lees<eeegJeehleueesevee~~396~~
lelees Yeeceelee lesve mete&JeCee&ved cenejLeeved~ keeefcheueveiejs ceeleg ke=leb meheueceerehf meleced~~397~~
eceCeeeJekeeCeeb e peele hejcemebceo~ yenJee heefjeehlee Meemeveb efpeveoseMf eleced~~398~~
lesveeceer keeefjlee Yeeefvle veeveeJeCe&efpeveeueee~ YetheJe&leveoermehegjeeceeefoOetVelee~~399~~
ke=lJee efejcemeew jepeb eepe megcenecevee~ lehe ke=lJee hejb eehleefm$eueeskeefMeKejb efJeYeg~~400~~
nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeees

DeLeevevlej Ske efove efJevee mes efpemekee Mejerj Pegke jne Lee, Ssmee oMeeveve DeekeeMe
ceW yengle TBes e{kej Deheves oeoe megceeueer mes DeeMee&eefkele nes hetlee nw efke ns hetpe!
FOej Fme heJe&le kes efMeKej hej mejesJej lees veneR nw hej keceueeW kee Jeve uenuene jne nw mees
Fme cene DeeMee& kees Deehe osKeW~~272-273~~ eneB he=LJeerleue hej he[s jbie-efyejbies ye[sye[s cesIe efveMeue neskej kewmes Ke[s nQ ?~~274~~ leye megceeueer ves vece efmesYe kenkej
oMeeveve mes kene efke ns Jelme! ve lees es keceue nQ Deewj ve cesIe ner nQ~~275~~ efkevleg meheso
heleekeeSB efpeve hej eee kej jner nQ leLee efpeveceW npeejeW ekeej kes leesjCe yeves ngS nQ SsmesSsmes es efpeveceefvoj heJe&le kes efMeKejeW hej megMeesefYele nes jns nQ~~276~~ es meye ceefvoj
ceneheg<e nefj<esCe eeJeleea kes eje yeveJeees ngS nQ~ ns Jelme! let FvnW vecemkeej kej
Deewj #eCe-Yej ceW Deheves oe kees heefJe$e kej~~277~~ leovevlej JeweJeCe kee ceeveceo&ve
(20)
kejves Jeeues oMeeveve ves JeneR Ke[s jnkej efpeveeueeeW kees vecemkeej efkeee Deewj DeeMee&eefkele
nes megceeueer mes hete efke hetpeJej! nefj<esCe kee Ssmee keee ceenelce Lee efke efpememes Deeheves
Gvekee Fme lejn keLeve efkeee nw ?~~278-279~~ leye megceeueer ves kene efke ns oMeeveve!
letves yengle Dee eMve efkeee~ Deye heehe kees ve< kejves Jeeuee nefj<esCe kee eefj$e
megve~~280~~ keeefcheue veiej ceW Deheves eMe kes eje mecemle mebmeej kees Jeehle kejves
Jeeuee eEmenOJepe veece kee Ske ye[e jepee jnlee Lee~~281~~ Gmekeer Jeee veece keer hejeveer
Leer pees efm$eeeW kes eesie iegCeeW mes megMeesefYele Leer leLee Deheves meewYeeie kes keejCe mewke[eW
jeefveeeW ceW DeeYet<eCehevee kees eehle Leer~~282~~ Gve oesveeW mes hejce DeYegoe kees OeejCe
kejves Jeeuee nefj<esCe veece kee heg$e ngDee~ Jen heg$e Geceesece eeQme" ue#eCeeW mes ege Lee
leLee heeheeW kees ve< kejves Jeeuee Lee~~283~~ efkemeer Ske mecee Dee<eefvnke ceneslmeJe
Deeee, mees Oece&Meerue Jeee jeveer ves veiej ceW efpevesv YeieJeeved kee jLe efvekeueJeevee eene~~284~~
jepee eEmenOJepe keer ceneue#ceer veeceke otmejer jeveer Leer pees efke meewYeeie kes ieJe& mes meoe
efJeue jnleer Leer~ Deveske Keeser es<eDeeW mes Yejer ceneue#ceer Jeee keer meewle Leer FmeefueS
Gmeves Gmekes efJe DeeJeepe G"eeer efke henues cesje yeejLe veiej keer ieefueeeW ceW Ietcesiee~
Gmekes heers Jeee jeveer kes eje yeveJeeee ngDee pewvejLe Ietce mekesiee~~285-286~~ en
megvekej Jeee kees Flevee ogKe ngDee efke ceevees Gmekes oe ceW Jee keer ner ees ueieer nes~
ogKe mes mevlehle neskej Gmeves eefle%ee keer efke eefo cesje en jLe veiej ceW henues Ietcesiee lees
ceQ hetJe& keer lejn hegve Deenej keBieer DeveLee veneR~~287-288~~ leovevlej eeJeleea keer
ue#ceer mes ege neskej Jen nefj<esCe heg$e keeefcheueveiej Deeee~ yeeerme npeej cegkegye
jepee Gmekes meeLe Les~~394~~ Gmeves cegkeg ceW ueies ceefCeeeW kes mecetn mes megMeesefYele efMej
Pegkeekej leLee neLe pees[kej ye[er efJevee mes ceelee kes ejCeeW ceW vecemkeej efkeee~~395~~
megceeueer oMeeveve mes kenles nQ efke ns oMeeveve! Gme mecee Ge ekeej kes nefj<esCe heg$e kees
osKekej Jeee kes n<e& kee heej veneR jne~ Jen Deheves DebieeW ceW veneR mecee mekeer leLee n<e& kes
DeeBmegDeeW mes Gmekes oesveeW ves$e Yej iees~~396~~ leovevlej Gmeves mete& kes meceeve lespemJeer ye[-s
ye[s jLe keeefcheueveiej ceW Iegceees Deewj Fme lejn Deheveer ceelee kee ceveesjLe meheue efkeee~~397~~
Fme keee& mes cegevf e Deewj eeJekeeW kees hejce n<e& ngDee leLee yengle mes ueesieeW ves efpeveOece& OeejCe
efkeee~~398~~ he=eLf eJeer, heJe&le, veefoeeW kes meceeiece mLeeve, veiej leLee ieeBJe Deeefo ceW pees
veevee jbie kes TBes-TBes efpeveeuee MeeseYf ele nes jns nQ Jes meye Gmeer kes yeveJeees
nQ~~399~~ Goej oe kees OeejCe kejves Jeeues nefj<esCe ves efejkeeue leke jepe kej oer#ee ues ueer
Deewj hejce leheMejCe kej leerve ueeske kee efMeKej DeLee&led efmeeuee eehle kej efueee~~400~~
(heehegjeCe Yeeie-1, heJe&8, he=. 187, 188, 196)
(21)
(22)
eer jeceevpeer ves kegb Leueefieefj hej Deveske efpevecebeof j yeveJeees
OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KecYeeW kee efpevecebefoj
le$e JebMeefiejew jepeved jecesCe peieefovogvee~ efvecee&ehf eleeefve ewleeefve efpevesMeeveeb meneMe~~27~~
ceneJe<cYemegmlecYee egeefJemleejleglee~ ieJee#ence&JeueYeereYe=leekeejMeeseYf elee~~28~~
meleesjCeceneeje meMeeuee heefjKeeefvJelee~ efmeleeeheleekee{ee ye=nodIeCejJeeefelee~~29~~
ce=oJebMecegjpemebieerleeseceefvemJevee~ PePe&jjw evekew MeYesjereYf ee cenejJee~~30~~
meleleejyOeefveMes<ejceJemlegceneslmeJee~ efJejspegmle$e jeceeree efpeveeemeeohe*dkelee~~31~~
jsepf ejs eefleceemle$e meJe&ueeskevecemke=lee~ heeJeCee& efpevesveCeeb meJe&ue#eCeYete<f elee~~32~~
DeejeOevee keLeekees<e mebmke=le ceW kejkeC[g jepee keer keLee ceW 1008 KecYeeW Jeeues
efpevecebefoj kee JeCe&ve Deeee nw
GhepeeefleJe=eced
S<eefhe leg hejcees cenerOe eerceefVelecyees yengOeevegmeeveg~
efJeuecheleereYf e kegkegYeeb mecetnb Yeemeeekeeppewveie=neJeueereYf e~~44~~
jecesCe emceelhejceeefCe leefmceved pewveeefve JesMceeefve efJeOeeefheleeefve~
efveve&<JebMeeefJeee me lemceeefJeeYees jeceefieefj eefme~~45~~
ieewlece mJeeceer kenles nQ efke ns jepeved! Gme JebMeefieefj hej peieled kes evmJehe jece
ves efpevesv YeieJeeved keer npeejeW eefleceeSB yeveJeeeeR LeeR~~27~~ leLee efpeveceW cenecepeyetle
KecYes ueieJeees Les, efpevekeer eew[eF& leLee GBeeF& eesie Leer, pees PejesKes, cenueeW leLee hejer
Deeefo keer jevee mes MeesefYele Les, efpevekes ye[s-ye[s ej leesjCeeW mes ege Les, efpeveceW Deveske
MeeueeSB efveefce&le LeeR, pees heefjKee mes meefnle Les, meheso Deewj megvoj heleekeeDeeW mes ege Les,
ye[s-ye[s IeCeDeeW kes Meyo mes Jeehle Les, efpeveceW ce=obie, yeeBmegjer Deewj cegjpe kee mebieerlecee
Gece Meyo hewue jne Lee, pees PeeBPeeW, veiee[eW, MebKeeW Deewj YesefjeeW kes Meyo mes Delevle
Meyoeeceeve Les Deewj efpeveceW meoe mecemle megvoj JemlegDeeW kes eje ceneslmeJe nesles jnles Les
Ssmes jece kes yeveJeees efpeveceefvojeW keer hebefeeeb Gme heJe&le hej peneB-leneB megMeesefYele nes jner
LeeR~~28-31~~ Gve ceefvojeW ceW meye ueesieeW kes eje vecemke=le leLee meye ekeej kes
ue#eCeeW mes ege hebeJeCe& keer efpeveeefleceeSB megMeesefYele LeeR~~32~~
FOej efpemekeer cesKeueeSB MeesYee mes mechevve LeeR leLee efpemekes efMeKej Deveske OeelegDeeW mes
ege Les Ssmee en TBee Gece heJe&le efoMeeDeeW kes mecetn kees efuehle kejves Jeeueer efpeveceefvojeW keer
hebef e mes DeefleMee megMeeseYf ele neslee Lee~~44~~ eteB kf e Gme heJe&le hej jeceev ves efpevesv YeieJeeved
kes Geceesece ceefvoj yeveJeees Les FmeefueS Gmekee JebMeeef veece ve< nes ieee Deewj mete& kes
meceeve eYee kees OeejCe kejves Jeeuee Jen heJe&le jeceefieefj kes veece mes eefme nes ieee~~45~~
(heehegjeCe, Yeeie-2, heJe& 40, he=. 196 mes 198 leke)
ceeiex lesjhegjeYeCex mebemf Lele mewvemebegle~ leoeiele e efYeuueeYeeb leb eCece epeefuheleced~~143~~
Demceeesjhegjeoefmle oef#eCemeeb efoefMe eYees~ ieJetelf ekeevlejs ee heJe&lemeesheefjefmLeleced~~144~~
OeejeefMeJehegjb eeefmle menemlebYemebYeJeced~ eerceefppevesvosJeme YeJeveb megceveesnjced~~145~~
lemeesheefj leLee Mewue-cemlekes mebeJee&les~ Jeuceerkeb lee memleer MegYees Yekelee efoveb eefle~~146~~
MegC[eoC[sve meeeseb ie=nerlJee keceueb megOeer~ meceeiele hejerleesew meceYee& veceleueced~~147~~
FleekeCe& en<exCe leeYeeb olJeesef eleb gleced~ kejkeC[gce&nejepees efpeveYeefehejeeCe~~148~~
ielJee le$e meceeueeskee efpevesvYeJeveb MegYeced~ meceYee& efpeveeOeerMeevmJeie&cees#emegKeeoeved~~149~~
mlegelE e ees e mekelee Mece&keesef efJeOeeefeveerced~ eceeoes vewJe meod<s-Oe&ce&kece&eCf e meJe&oe~~150~~
lelees <dJee e JeeuceerekE e hetpeevleb ceneefheced~ De$eeefmle keejCeb eEkeefeesleefme mebeJf eeee& e~~151~~
leuceerkeb mecegvcetue cebpet<eeb le$e mebemf Leleeced~ <dJeesoIeede eelvesve Jeer#e jlveceeeR e me~~152~~
eercelheeMJe&epf evesvme eefleceeb heeheveeefMeveerced~ mevleg<es ceevemes ee-meodef<Oe&ce&Jelmeue~~153~~
lemeeMe YeJeveb ee keejefelJee megYeefkelele~ megOeerjiieueosJeeKeb mLeeheeeceeme le$e leeced~~154~~
(DeejeOevee keLeekees<emebmke=lehe=. 449)

jemles ceW lesjhegj kes heeme jepee kejkeC[g kee he[eJe he[e~ Fmeer mecee keg
YeerueeW ves Deekej vece cemleke mes Fvemes eeLe&vee keer -jepeeefOejepe, nceejs lesjhegj mes oeskeesme otjer hej Ske heJe&le nw~ Gme hej Ske ese mee OeejeefMeJe veece kee ieeBJe yemee ngDee
nw~ Fme ieeBJe ceW Ske yengle ye[e ner megvoj Deewj YeJe efpeveceefvoj yevee ngDee nw~ GmeceW
efJeMes<elee en nw efke GmeceW keesF& Ske npeej KecYes nQ~ Jen ye[e megvoj nw~ Gmes
Deehe osKeves kees eueW~ Fmekes efmeJee heJe&le hej Ske en DeeMee& keer yeele nw efke JeneB
Ske yeeBJeer nw~ Ske neLeer jespe Deheveer metB[ ceW Lees[e mee heeveer Deewj Ske keceue kee hetue
efuees JeneB Deelee nw Deewj Gme yeeBJeer keer heefjecee oskej Jen heeveer Deewj hetue Gme hej
e{e oslee nw~ Fmekes yeeo Jen Gmes Dehevee cemleke veJeekej euee peelee nw~ Gmekee en
eefleefove kee efveece nw~ cenejepe, veneR peeve he[lee efke Fmekee keee keejCe nw~ YeerueeW
eje en MegYe meceeeej megvekej kejkeC[g jepee yengle emevve ngDee~ Fme meceeeej kees
ueeves Jeeues YeerueeW kees Gefele Fveece oskej Jen mJeeb meyekees meeLe efuees Gme keewlegkecee
mLeeve kees osKeves ieee~ henues Gmeves efpevecebefoj peekej YeefehetJe&ke YeieJeeve keer hetpee
(23)
keer, mlegefle keer~ mee nw, Oecee&lcee heg<e Oece& kes keeceeW ceW keYeer eceeo-Deeueme veneR
kejles~ yeeo ceW Jen Gme yeeBJeer keer peien ieee~ Gmeves JeneB YeerueeW kes kens ceeefheke neLeer
kees Gme yeeBJeer keer hetpee kejles heeee~ osKekej Gmes ye[e DeecYee ngDee Gmeves meesee efke
Fmekee keg ve keg keejCe nesvee eeefnS~ veneR lees Fme heMeg ceW Ssmee Yeefe YeeJe veneR
osKee peelee~ en efJeeej kej Gmeves Gme yeeBJeer kees KegoJeeee~ GmeceW mes Ske mevotke
efvekeueer~ Gmeves Gmes Keesuekej osKee~ mevotke ceW Ske jlveceeer heeMJe&veeLe YeieJeeve keer
heefJe$e eeflecee Leer~ Gmes osKekej Oece&hesceer kejkeC[g jepee kees DeefleMee emevvelee ngF&
Gmeves leye JeneB DeiieueosJe veece kee Ske efJeMeeue efpeveceefvoj yeveJeekej GmeceW ye[s
GlmeJe kes meeLe Gme eeflecee kees efJejepeceeve efkeee~
(DeejeOevee keLeekees<e efnvoer-he=. 484, 485)

uebkee ceW jeJeCe kes cenue ceW efJeMeeue
mJeCe&ceeer 1000 KebYeeW kee Meebelf eveeLe cebeof j Lee
DeLeevevlej meceeieceheer mete& mes efpemekee cegKekeceue efKeue G"e Lee Ssmeer meerlee kee
neLe Deheves neLe mes heke[ eerjece G"s Deewj Fevegketue eueves Jeeues SsjeJele kes meceeve
neLeer hej yew"kej mJeeb Gme hej Dee{ ngS~ cenelespemJeer leLee mechetCe& keeefvle kees OeejCe
kejves Jeeues eerjece efnueles ngS IebeW mes ceveesnj neLeerheer cesIe hej meerleeheer jesefnCeer kes
meeLe yew"s ngS evcee kes meceeve megMeesefYele nes jns Les~~13~~
DeefleMee efvehegCe Les Ssmes eerjece, mete& kes efJeceeve meceeve pees jeJeCe kee YeJeve Lee
GmeceW peekej eefJe< ngS~ Jeneb GvneWves YeJeve kes ceOe ceW efmLele eer MeebefleveeLe YeieJeeved kee
hejce megvoj ceefvoj osKee~ Jen ceefvoj eesie efJemleej Deewj TBeeF& mes meefnle Lee, mJeCe& kes
npeej KecYeeW mes efveefce&le Lee, efJeMeeue keeefvle kee Oeejke Lee, Gmekeer oerJeeueeW kes eosMe
veevee ekeej kes jlveeW mes ege Les, Jen ceve kees Deevevo osves Jeeuee Lee, efJeosn #es$e kes ceOe
ceW efmLele cesheJe&le kes meceeve Lee, #eerj meceg kes hesve heue kes meceeve keeefvle Jeeuee Lee,
ves$eeW kees yeebOeves Jeeuee Lee, CePegCe kejves Jeeueer efkeeqefCeeeW kes mecetn SJeb ye[erye[er
OJepeeDeeW mes megMeesefYele Lee, cevees%ehe mes ege Lee leLee Gmekee JeCe&ve kejvee DeMekee
Lee~~610~~
(heehegjeCe Yeeie3, he=. 93)
(24)

eerjeceev peer ves uebkee ceW mJeCe&ceeer npeej KebYeeW Jeeues
heeeYe cebefoj kes oMe&ve efkees
Fme ekeej megvojer efm$eeeW kes cegKekeceueeW kees efJekeefmele kejles ngS Jes meye
efJeYeer<eCe kes jepeYeJeve ceW hengBes~~60~~ Gme mecee jece, ue#ceCe Deeefo keer MegYeue#eCeeW
mes ege pees efJeYetefle Leer Jen osJeeW kes efueS Yeer DeeMee& Glhevve kejves Jeeueer Leer~~61~~
DeLeevevlej neLeer mes Glejkej, efpevekee jlveeW kes DeIe& Deeefo mes melkeej efkeee ieee Lee Ssmes
meerlee meefnle jece ue#ceCe ves efJeYeer<eCe kes megvoj YeJeve ceW eJesMe efkeee~~62~~
efJeYeer<eCe kes efJeMeeue YeJeve kes ceOe ceW eer eer heeeYe efpevesv kee Jen ceefvoj Lee
pees jlveceeer leesjCeeW mes meefnle Lee, mJeCe& kes meceeve osoerheceeve Lee, meceerhe ceW efmLele
cenueeW kes mecetn mes ceveesnj Lee, Mes<e veeceke heJe&le kes ceOe ceW efmLele Lee, esce keer Ghecee
kees eehle Lee, mJeCe&ceeer npeej KecYeeW mes ege Lee, Gece osoerheceeve Lee, eesie
uecyeeF& Deewj efJemleej mes meefnle Lee, veevee ceefCeeeW kes mecetn mes MeesefYele Lee, evcee kes
meceeve ecekeleer ngF& veevee ekeej keer yeuueefYeeeW mes ege Lee, PejesKeeW kes meceerhe uekeleer
ngF& ceesefleeeW keer peeueer mes megMeesefYele Lee, Deveske DeodYegle jeveeDeeW mes ege eeflemej Deeefo
efJeefJeOe eosMeeW mes megvoj Lee Deewj heehe kees ve< kejves Jeeuee Lee~~6367~~ Fme ekeej kes
Gme ceefvoj ceW eer heeeYe efpevesv keer heejeie ceefCe efvee|cele Jen Deveghece eeflecee efJejepeceeve
Leer~ pees Deheveer eYee mes ceefCecee Yetefce ceW keceuemecetn keer MeesYee eke kej jner Leer~ meye
ueesie Gme eeflecee keer mlegefleJevovee kej eLeeeesie yew" iees~~6869~~
(heehegjeCe Yeeie3 he=. 97)

DeekeeMe ceW efJepee osJe kes veiej ceW efpevecebefoj nQ~
efJepeeeefoogJeejeCeb hebemeee peeseCeeefCe efJelLeejes~
heeskekeb Gsnes mee meeeeECe e heCCeemee~~73~~
pees 500~ 750~
oejesJeefjcehegjeCeb boe oes peeseCeeefCe heeskekeb~
Gsnes eeeeEj kesF& SJeb heJebefle~~74~~
2~ 4~
hee"evlejced~
(25)
SoseEme oejeCeb DeefnJeFosJee ngJebefle eEJelejee~

pebCeecee les oeje lebCeecee les efJe jkeKeeoes~~75~~
SkekeheefueoesJeceeT omeob[meceeCelegbieJejosne~
efoyJeeceueceG[Oeje meefnoe osJeermenmmeseEn~~76~~
oejmme GJeefjosmes efJepeemme hegjb nJesefo ieeCeefcce~
yeejmemenmmepeeseCeoernb lemmeefJekeKeb Yeb~~77~~
eGieesGjmebpegee le[Jesoer leefcce nesefo keCeeceF&~
eefjeeueeee oejesJeefj efpeCehegjseEn jceeeje~~78~~
efJepeehegjefcce efJeefeee heemeeoe efJeefJenjeCekeCeeceee~
meceeGjmmee oerne DeCesemeb"eCemeesefnuuee~~79~~
kegboWogmebKeOeJeuee cejieeJeCCee megJeCCemebkeemee~
JejheGcejeemeefjmee efJeefeeJeCCebleje heGje~~80~~
DeesueiiecebleYetmeCeDeefYemesGhheefecesngCeeoerCeb~
meeueeDees efJemeeueeDees jeCeceF&Dees efJejepebefle~~81~~
efJepeeeefoke ejeW ceW mes eleske kee efJemleej heeBe meew eespeve Deewj TBeeF& meele meew
heeeme eespeve eceeCe nw~~73~~ efJemleej ees. 500, GlmesOe 750~
ejeW hej efmLele hegjeW ceW mes eleske kee efJemleej oes eespeve Deewj TBeeF& eej eespeve
cee$e nw, Ssmee efkeleves ner Deeeee& eheCe kejles nQ~~74~~ efJemleej 2, GlmesOe 4 eespeve~
~~ hee"evlej~~
Fve ejeW kes DeefOeheefle Jevlej osJe nQ~ ejeW kes pees veece nQ, Jes ner veece j#ee kes
efveefcee mes Fve osJeeW kes Yeer nQ~~75~~ es osJe Ske heueeshece eceeCe Deeeg kes Yeesee, oMe
Oeveg<e eceeCe GVele Gece Mejerj Jeeues, efoJe efvece&ue cegkeg kes Oeejke Deewj npeejeW osefJeeeW
mes meefnle nQ~~76~~ ej kes Thej DeekeeMe ceW yeejn npeej eespeve uebyee Deewj Fmemes DeeOes
efJemleej Jeeuee efJepeeosJe kee veiej nw~ 77~~ uebyeeF& 12000; efJemleej 6000 eespeve~ Gme
efJepeehegj ceW eej ieeshegjeW mes mebege megJeCe&ceeer leJesoer nw, pees ceeie& Je DeeefuekeeDeeW mes megvoj
Deewj ejeW kes Thej efmLele efpevehegjeW mes jceCeere nw~~78~~ efJepeehegj ceW veevee ekeej kes
jlveeW Deewj megJeCe& mes efveefce&le, meceelegje oerIe& Deewj Deveske Deeke=efleeeW mes MeesYeeeceeve efJeefe$e
eemeeo nQ~~79~~ Jes eemeeo kegvoheg<he, evcee SJeb MebKe kes meceeve OeJeue, cejkele ceefCeeeW
pewmes JeCe& Jeeues, megJeCe& kes meMe, Gece heejeieceefCeeeW kes meceeve Je yengle mes Deve efJeefe$e
(26)
JeCeeX Jeeues nQ~~80~~ Gheeg& e eemeeoeW ceW DeesueieMeeuee, ceb$eMeeuee, Yet<eCeMeeuee, DeefYe<eskeMeeuee,
GlheefeMeeuee Deewj cewLegveMeeuee Fleeefoke jlveceeer efJeMeeue MeeueeeW MeesYeeeceeve nQ~~81~~
(efleueeseheCCeefe-DeefOekeej-4.he=.151)

eeJekeeW keer $esheve efeeeeW eerkegb okegb oosJe ves Jee|Cele keer nw~
iegCeJeeleJemeceheef[cee, oeCeb peueieeueCeb e DeCelLeefceeb~
obmeCeCeeCeeefjeb efkeefjee lesJeCCe meeJeee YeefCeee~~137~~
8 cetueiegCe, 12 ele, 12 lehe, 1 mecelee, 11 eeflecee, 4 ekeej kee oeve, 1 peueieeueve,
1 jeef$e Yeespeve leeie, 3 oMe&ve, %eeve Deewj eeefj$e Fme ekeej eeJeke keer $esheve efeeeSb nQ~ 8
12 12 1 11 4 1 1 3 53 ~
(jeCemeej iee. 137)

yeeJe[er kes peue ceW meele YeJe efoKe peeles nQ
GJeJeCeJeeefJepeuesCeb efmeee hesbefle SkekeYeJepeeFb~
lemme efCeefjkeKeCeceses meeYeJeeleeroYeeefJepeeoerDees~~808~~
GheJeve keer JeeefhekeeDeeW kes peue mes DeefYeef<ee pevemecetn Ske YeJepeeefle kees osKeles nQb
Deewj Gmekes efvejer#eCecee$e kes nesves hej DeLee&led Jeeheer kes peue ceW efvejer#eCe kejves hej meele
Deleerle Je Deveeiele YeJepeeefleeeW kees osKeleW nQ~~808~~
(efleueeseheCCeefe, he=. 248)

Ske ewleJe=#e kes eej ceevemlebYe nQ~
meeueeeheefjDeefjee heer{eeGJeefj ceeCeLebYee e~
eeejes eeejes Skekeskekes esekeKeefcce~~809~~
Ske-Ske ewleJe=#e kes Deeefele leerve keeseW mes Jesefle Je leerve heer"eW kess Thej eejeej ceevemlecYe nesles nQ~~809~~
(efleueeseheCCeefe he=. 248)
(27)
(28)
kesJeue%eeve Je=#e ner DeMeeske Je=#e nw~
24 keeceosJe kes veece
pesefmeb leCe cetues GhheCCeb peeCe kesJeueb CeeCeb~

GmenhhengefoefpeCeeCeb les efee DemeesekeKe efe~~115~~
$e+<eYeeefo leerLekejeW kees efpeve Je=#eeW kes veeres kesJeue%eeve GlheVe ngDee nw Jes ner DeMeeske
Je=#e nQ~~115~~
1. yeengyeueer 2. Deefcelelespe 3. eerOej 4. eMeYe 5. emesveefpele 6. evJeCe& 7.

Deefivecegefe 8. mevelkegceej (eeJeleea) 9. Jelmejepe 10. kevekeeYe 11. efmeJeCe& 12.
MeeefvleveeLe (leerLekej) 13. kegb LegveeLe (leerLekej) 14. DejveeLe (leerLekej) 15. efJepeejepee
16. eerev 17. jepeeveue 18. nvegceeve peer 19. yeueiepe 20. JemegosJe 21. eegcve
22. veeiekegceej 23. eerheeue 24. pecyetmJeeceer~
(Ceceeskeej ebLe, he=. 403)
24 leerLekejeW kes DeMeeske Je=#e kes veece

CeiieessnmeeheCCeb meeueb mejueb efheebieg leb esJe~
efmeefjmeb Ceeiele efJe e DekeKee Oetueer heueeme leWoJt eb~~116~~
hee[uepebyet efhehheueoefnJeCCees Cebeof efleueeetoe e~
kebkeefuueebheyeGueb cesmeeefmebieb OeJeb meeueb~~117~~
meesneb lf e Demeesele heuueJekegmegceeCeoeefn meeneefn~b
uebyebleceeueoecee
IebepeeueeefojceefCeppee~~118~~
veeesOe, mehleheCe&, Meeue, mejue, efeebieg, efhej Jener (efeebieg), efMejer<e, veeieJe=#e,
De#e(yens[e), Oetueer (ceeefueJe=#e), heueeMe, leWot, heeue, heerheue, oefOeheCe&, vevoer,
efleueke, Deece, kebkesefue (DeMeeske), echeke, yekegue, ces<ee=, OeJe Deewj Meeue, es DeMeeskeJe=#e
uekeleer ngF& ceeueeDeeW mes ege Deewj Iebemecetneefoke mes jceCeere nesles ngS heuueJe SJeb
heg<heeW mes Pegkeer ngF& MeeKeeDeeW mes MeesYeeeceeve nesles nQ~~916-918~~

24 leerLekejeW kes mecee ceW 24 keeceosJe
keeuesmeg efpeCeJejeCeb eGJeermeeCeb nJebelf e eGJeermee~
les yeengyeefuehhecegne kebohhee efCeJeceeeeje~~1472~~
eewyeerme leerLekejeW kes meceeeW ceW Deveghece Deeke=efle kes Oeejke Jes yeengyeefueecegKe eewyeerme
keeceosJe nesles nQ~~1472~~

leerLekej, eeJeleea Deeefo efveece mes efme nesles nQ~
eflelLeeje leiiegjDees ekekeeryeuekesefmeCeeje~
Debiepekegueejhegejf mee YeefJeee efmepPebelf e efCeecesCeb~~1473~~
leerLekej, Gvekes iegpeve (ceelee-efhelee), eeJeleea, yeueosJe, veejeeCe, , veejo,
keeceosJe Deewj keguekej heg<e, es meye YeJe nesles ngS efveece mes efme nesles nQ~~1473~~
hebecekeeue kee eejbYe mecee

efCeJJeeCes JeerjefpeCes Jeemelees DeceemehekeKesmeg~
ieefueosmegb hebeceDees ogmmecekeeuees meceefuueeefo~~1474~~
Jeerj YeieJeeved kees efveJee&Ce nesves kes heMeeled leerve Je<e&, Dee" ceeme Deewj Ske he#e kes
Jeleerle nes peeves hej og<<eceekeeue (hebece keeue) eJesMe kejlee nw~~1474~~
(efleueeseheCCeefe DeefOekeej4 he=. 337)

ngb[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes nesves Jeeues keee&
eefkekeme efJepeeYebiees efCeJJegFieceCeb e LeesJepeerJeeCeb~
ekekeOejeG efopeeCeb nJesefo Jebmemme Ghheeer~~1618~~
ogmmecemegmeces keeues DeeJeCCee meueeehegefjmee e~
CeJeceeefomeesuemebleb meemeg eflelLesmeg OecceJeessoes~~1619~~
(29)
(30)

heCCeemekeesmeGoee kecemees heCegJeerme booernee~
ome keesmee DeJeiee{e JeeJeerDees JesefoeeefopegeeDees~~1915~~
kees 50 ~ 100 ~ iee 10 ~
JeeJeerCeb yengcepPes esefo Skekees efpeefCeboheemeeoes~
efJehhegefjojeCeefkejCees efkeb yengmees mees efCeJeceeCees~~1916~~
leees oneG hegjoes hegJJegejoefkeKeCesmeg Yeeiesmegb~
heemeeoe jeCeceee osJeeCeb keer[Cee neWefle~~1917~~
Skekejme neWefle e keuenefheee Ceejoe e CeJemebKee~

meecelesJeermebefleceeflelLeejeCeb e GJemeiiees~~1620~~
leefoeeoghebecesmegb keeuesmegb hejceOecceCeemeeje~
efJeefJenkegosJekegeEueieer
oermebles
ogheeefJee~~1621~~
eb[euemeyejheeCehhegeEueoCeenueefeueeehengefokeguee~
ogmmecekeeues kekekeer GJekekekeer neWefle yeeoeuee~~1622~~
DeFJegefDeCeeJeger YetJeer JeppeDeefiiehecegne e~
Fe CeeCeeefJenoesmee efJeefeeYesoe nJebefle heg{b~~1623~~
eeJeleea kee efJepeeYebie Deewj Lees[s mes peerJeeW kee cees#eieceve Yeer neslee nw~ Fmekes
Deefleefjkele eeJeleea mes keer ieeer efpeeW kes JebMe keer (JeCe& keer) Glheefe Yeer nesleer nw~~1618~~
og<<ecemeg<eceekeeue ceW DeeJeve ner Meueekeeheg<e nesles nQ Deewj veewJeW mes meesuenJeW
leerLekej leke meele leerLeeX ceW Oece& keer Jegefefe nesleer nw~~1619~~ ieejn Deewj
keuenefee veew veejo nesles nQ leLee Fmekes Deefleefjkele meeleJeW, lesF&meJeW Deewj Deefvlece leerLekej
kes Ghemeie& Yeer neslee nw~~1620~~ le=leere, elegLe& Je hebece keeue ceW Gece Oece& kees ve<
kejves Jeeues efJeefJeOe ekeej kes og, heeefhe, kegosJe Deewj kegeEueieer Yeer efoKeves ueieles nQ~ leLee
eeC[eue, Meyej, heeCe (ehee), hegeEueo, ueenue Deewj efkejele Fleeefo peeefleeeb Glhevve
nesleer nw leLee og<<ecekeeue ceW yeeueerme keukeer Je Ghekeukeer nesles nQ~~1621-1622~~
DeefleJe=e<f , DeveeJe=e<f , YetJe=e
f (Yetkebhe) Deewj Jeeeefive Deeefo kee efiejvee Fleeefo efJeefe$e
YesoeW kees efuees ngS veevee ekeej kes oes<e Fme ngC[eJemee|heCeer keeue ceW ngDee kejles nQ~~1623~~
(efleueeseheCCeefe ceneefOekeej4, he=. 355)
heer" kes Thej efJeefJeOe ekeej kes ceefCemecetn mes Keefele Deewj Deveske ekeej kes
ecej Je IebeDeeW mes ege eej eespeve Tbes megJeCe&cee KecYes nQ ~~1912~~ meye
KecYeeW kes Thej Deveske ekeej kes JeCeeX mes jceCeere Deewj efMeKejhe leerve $eeW mes
megMeesefYele censv veeceke ceneOJepeeeW nQ~~1913~~ ceneOJepeeDeeW kes Deeies ceiej
Deeefo peuepevlegDeeW mes jefnle peueJeeueer Deewj keceue, Glheue Je kegcegoeW mes Jeehle
eej JeeefhekeeSB nQ~~1914~~ Jesefokeeefo mes meefnle JeeefhekeeeW eleske heeeme keesme
eceeCe efJemleej mes ege, Fmemes ogiegCeer DeLee&led meew keesme uecyeer Deewj oMe keesme
ienjer nQ~~1915~~ kees. 50 ~ 100 ~ ie. 10~
JeeefheeeW kes yengceOe Yeeie ceW ekeeMeceeve jlveefkejCeeW mes meefnle Ske
efpevesveemeeo efmLele nw~ yengle keLeve mes keee, Jen efpevesveemeeo efvehece nw~~1916~~
Devevlej JeeefheeeW kes Deeies hetJe&, Gej Deewj oef#eCe YeeieeW ceW osJeeW kes jlvecee eer[eYeJeve
nQ~~1917~~
Deke=ef$ece efpevecebefoj kes yeeJe[er ceW efpevecebefoj

eGpeeseCeGsne GJeefjb heer{mme keCeeJejKebYee~
efJeefJenceefCeefCeejKeefeoe eecejIebeheeejpegoe~~1912~~
meJJesmegb LebYesmeggb ceneOeee efJeefJenJeCCejceefCeppee~
CeecesCe ceefnboOeee eeeefmenjmeesefnuuee~~1913~~
hegjoes ceneOeeeCeb cekejhhecegnsefnb cegkekemeefueueeDees~
eeejes JeeJeerDees keceueghheuekegcegoCCeeDees~~1914~~
heeC[gkeJeve ceW ceevemlecYeeW kee JeCe&ve

lehheefuenJeerefncepPes JesefueeceeeefCe ceeCeLebYeeefCeb~
Jeerefnb heef[ heeseb efJeefeeJeeefCe jsnbefle~~1931~~
eecejIebeefkebefkeefCekesleCehengoerefnb GJeefj mebpegee~
meesnbefle ceeCeLebYee eGJesoeroejleesjCesefnb pegoe~~1932~~
leeCeb cetues GJeefjb efpeefCeboheef[ceeDees eGefomeblesmegb~
JejjeCeefCeefcceoeDees peebleg peeLegefCeoeefjoeDees~~1933~~
(31)
kehheceefnb heefjJesef{e meeuee JejjeCeefCeejefCecceefJeoe~

es ef o eef j eeueeCeeCeeef J enOeeJe[e[es J ee~1934~~
etefueeoefkeKeCeYeeS heefceYeeeefcce GejefJeYeeies~
Skekeskekeb efpeCeYeJeCeb hegJJeefcn Je JeCCeCesefnb pegob~~1935~~
SJeb mebKesJesCeb heb[gieJeCeJeCCeCeeDees YeefCeoeDees~
efJelLeejJeCCeCesmegb mekekees efJe Ce mekekeos lemme~~1936~~
Gve mheefkeceefCecee JeerefLeeeW kes ceOe ceW mes eleske JeerLeer kes eefle efJeefe$ehe
Jeeues Jew[te&ceefCecee ceevemlecYe megMeesefYele nQ~~1931~~ eej Jesoerej Deewj leesjCeeWs
mes ege es ceevemlecYe Thej eBJej, Iebe, efkebefkeCeer Deewj OJepee Fleeefo mes mebege
nesles ngS MeesYeeeceeve nesles nQ ~~1932~~ Fve ceevemlecYeeW kes veeres Deewj Thej eejeW
efoMeeDeeW ceW efJejepeceeve, Gece jlveeW mes efveefce&le Deewj peie mes keerefle&le eefj$e mes
mebege efpevesveefleceeSB peeJevle nesJeW~~1933~~ ceeie& Je DeeefuekeeDeeW mes ege,
veevee ekeej keer OJepee-heleekeeDeeW kes Deeeshe mes megMeesefYele Deewj es jlve mecetn mes
efveefce&le kees Fme keuhecener kees Jesefle kejkes efmLele nw~~1934~~ etefuekee kes
oef#eCe, heefece Deewj Gej Yeeie ceW Yeer hetJe&efoMeeJeleea efpeveYeJeve kes meceeve
JeCe&veeW mes mebege Ske-Ske efpeveYeJeve nQ~~1935~~ Fme ekeej eneb meb#eshe mes
heeC[gkeJeve kee JeCe&ve efkeee ieee nw ~ Gmekee efJemleej mes JeCe&ve kejves kes efuees lees
Fv Yeer meceLe& veneR nes mekelee nw~~1936~~

YeeieerjLe cenecegefve kes heeo e#eeue kes #eerjesoefOe kes peue mes iebieeveoer
YeeieerjLeer kenueeF& nw Deewj leerLe&heves kees eehle nes ieF& nw~
YeeieerjLeesefhe leeved ielJee ke=lJee Yekelee veceefmeeeced~
Oece&ceekeCe& pewvesvceeoe eeJekeeleced~~133~~
ekeerke=lelevceeees ceefCekeslege leeved cegveerved~
#evleJeef c eleg J eeew l eeve meiejeoer v ed meg j~~134~~
keeshejeOemleJesob
vemlJeee efeecevegefleced~
efnleb esefle emeVeeskelee les leoe lecemeevlJeeved~~135~~
(32)

meesefhe mevleg<e efmeeLeex osJees efoJecegheeieceled~
hejeLe&meeOeveb eeees peeemeeb heefjleg<es~~136~~
meJexles megefejb ke=lJee meehees efJeefOeJeod yegOee~
MegkeueOeevesve meccesos meceeheved hejceb heoced~~137~~
efveJee&Ceieceveb eglJee les<eeb efvee|JeCCeceeveme~
Jejoeee oJeelcejepeue#ceeR YeeieerjLe~~138~~
kewueeMeheJe&les oer#eeb efMeJeieghlecenecegves~
Deeoee
eefleceeeesieOeee&YetlmJeOeg&veerles~~139~~
megjsvsCeeme
ogiOeeefyOeheeesefYejefYe<eseveeled~
eceees m leleJeenme ieeeemeces meef l e~~140~~
leoeeYe=efle
leerLe&lJeb ieeheefmcevvegheeielee~
ke=lJeeslke=<b lehees ieelesmeew efveJe=&efleb iele~~141~~
peye YeeieerjLe ves en meceeeej megvee leye Jen Yeer Gve cegevf eeeW kes heeme ieee Deewj JeneB
Gmeves Gve meyekees Yeefe mes vecemkeej kej efpevesese Oece& kee mJehe megvee leLee eeJeke kes ele
enCe efkees ~~133~~ Devle ceW efce$eJej ceefCekesleg ves Gve meiej Deeefo cegevf eeeW kes mece#e Deheveer
mecemle ceeee eke kej oer Deewj kene efke Deehe ueesie #ecee keerepf ees ~~134~~ FmeceW Deehekee
DehejeOe ner keee nw ? en lees Deeheves nceeje efnle leLee efee keee& efkeee nw Fme ekeej kes
emeVelee mes Yejs ngS MeyoeW eje Gve meye cegevf eeeW ves ceefCekesleg osJe kees meevlJevee oer ~~135~~
efpemekee keee& efme nes ieee nw Ssmee osJe Yeer mevleg neskej mJeie& euee ieee mees "erke ner nw
keeeWekf e Deve heg<eeW kes keee& efme kejves mes ner eee ceneheg<eeW kees mbelees<e neslee nw ~~136~~
Jes meYeer efJeeved cegevf ejepe efejkeeue leke eLeeefJeefOe leheejCe kej mecceso Mewue hej hengB es Deewj
MegkeueOeeve kes eje hejce heo kees eehle ngS ~~137~~ Gve meyekee cees#e peevee megvekej YeieerjLe
kee ceve efveJexo mes Yej ieee Dele Gmeves Jejoe kes efueS Deheveer jepeeer meeQhekej kewueeme heJe&le
hej efMeJeieghle veeceke cenecegevf e mes oer#ee ues ueer leLee iee veoer kes le hej eeflecee eesie OeejCekej
efueee~~138-139~~ Fv ves #eerjmeeiej kes peue mes cenecegevf e YeieerjLe kes ejCeeW kee DeefYe<eske
efkeee efpemekee eJeen iee ceW peekej efceue ieee~ Gmeer mecee mes iee veoer Yeer Fme ueeske ceW
leerLe&helee kees eehle ngF& DeLee&led leerLe& ceeveer peeves ueieer~ cenecegevf e YeieerjLe ieeveoer kes le hej
Glke= lehe kej JeneR mes efveJee&Ce kees eehle ngS ~~140-141~~
(GejhegjeCe he=. 12)
(33)

cebeof jeW hej MJesle heleekeeeW Leer
ef$eketefMeKejeOemleevceneeekeejieeshegjeced~
mevOeeefceJe efJeefuechevleeR eeeCeee veYe~~175~~
kegvoMegYew
mecegegwJezpeevlegheMeesefYelew~
ceefC[leeb ewlemebIeelew meeekeejwmeleesjCew~~176~~
eefJees veiejeR ueeb eefJeMe e efpeveeueeced~
JeefvolJee mJeesefeleeieejceOegJeeme meceueced~~177~~
Fme ekeej meceg keer MeesYee osKeles ngS cesIeJeenve ves ef$eketeeue kes efMeKej kes veeres efmLele
uebkeehegjer ceW eJesMe efkeee~ Jen uebkee yengle Yeejer eekeej Deewj ieeshegjeW mes megMeeseYf ele Leer,Deheveer ueeuekeeefvle kes eje mevOee kes meceeve DeekeeMe kees efuehle kej jner Leer, kegvo kes meceeve meheso,TBes
heleekeeDeeW mes megMeeseYf ele,kees Deewj leesjCeeW mes ege efpeveceefvojeW mes ceefC[le Leer~ uebkeeveiejer
ceW eefJe nes meJe&eLece Gmeves efpeveceefvoj ceW peekej efpevesvosJe keer Jevovee keer Deewj leovevlej
cebieueeshekejCeeW mes ege Deheves eesie cenue ceW efveJeeme efkeee~~175-177~~

peye Oece& kee eme nesves ueielee nw leye leerLekej YeieJeeve pevce uesles nQ~
Deveskes$e leleesleerles keeues jlveeueeesheces~
veeYeseegieefJesos peeles vemeceglmeJes~~204~~
DeJeleere& efoJees cetOve&keleg ke=leegieb hegve~
GodYetleesefmce efnleeOeeeer peieleeceefpelees efpeve~~205~~
DeeeejeCeeb efJeIeelesve keg<erveeb e mebheoe~
Oece iueeefveheefjeehlecegêvles efpeveesecee~~206~~
les leb eehe hegveOe&ce peerJee yeevOeJecegececed~
eheevles hegvecee&ie efmemLeeveeefYeieeefceve~~207~~
leovevlej yengle keeue Jeleerle nes peeves hej peye meceg kes meceeve iecYeerj $e+<eYeosJe
kee egie-leerLe& efJeefVe nes ieee Deewj Oeeefce&ke GlmeJe ve< nes ieee leye meJee&Le&efmeef mes
eekej efhej mes kegleegie keer JeJemLee kejves kes efueS peieled kee efnle kejves Jeeuee ceQ otmeje
(34)
DeefpeleveeLe leerLekej GlheVe ngDee nB~t ~204205~~ peye Deeeej kes efJeIeele Deewj efceLeeefeeWW
kes JewYeJe mes meceereerve Oece& iueeefve kees eehle nes peelee nw-eYeeJenerve nesves ueielee nw leye
leerLekej Glhevve neskej Gmekee Geesle kejles nQ~~206~~ mebmeej kes eeCeer Glke= yevOegmJehe
meceereerve Oece& kees hegve eehle kej cees#eceeie& kees eehle nesles nQ Deewj cees#e mLeeve keer Deesj
ieceve kejves ueieles nQ~ DeLee&led efJeefvve cees#eceeie& efhej mes eeuet nes peelee nw~~207~~

oMejLe kes efhelee jepee DevejCe ves Deheves ess heg$e DevevlejLe
kes meeLe oer#ee ueer Leer
otleeelesef<eleeped %eelJee leodJe=eevleceMes<ele~
ceemepeeles efeeb veme veeeez oMejLes Ye=leced~~166~~
mekeeMesYeemesveme efvee&vLeme cenelceve~
jepeevevlejLesveecee
eJeeepeeefleefve mhe=n~~167~~
DevejCeesiecevcees#ecevevlemevovees cenerced~
meJe&meefJeefveceg&ees efJepenej eLeesefeleced~~168~~
Delevleogmmenweexieer eeEJeMeeflehejer<enw:~
ve #eesefYelemleleesvevleJeeree&Keeb me ef#eleew iele~~169~~
Jehego&MejLees uesYes veJeeewJeveYetef<eleced~
MewueketefceJeesegb
veeveekegmegceYetef<eleced~~170~~
oer#ee OeejCe kejves kes henues Gmeves jepee DevejCe kes heeme otle Yespee Lee mees Gmemes
meye meceeeej peevekej jepee DevejCe, efpemes Glhevve ngS Ske ceen ner ngDee Lee Ssmes
oMejLe kes efueS jepeue#ceer meeQhekej DeYeemesve veeceke efveevLe cenelcee kes meceerhe pes<"
heg$e DevevlejLe kes meeLe Delevle efvemhe=n nes oeref#ele nes ieee~~166-167~~ DevejCe
cegefve lees cees#e eues iees Deewj DevevlejLe cegefve meJe& ekeej kes heefjen mes jefnle nes eLeeeesie
he=LJeer hej efJenej kejves ueies ~~168~~ DevevlejLe cegefve Delevle ogmen yeeF&me heefj<eneW mes
#eesYe kees eehle veneR ngS Les FmeefueS he=efLeJeer hej DevevleJeere& Fme veece kees eehle ngS
~~169~~ DeLeevevlej jepee oMejLe ves veJeeewJeve mes megMeesefYele leLee veevee ekeej kes hetueeW
mes megYetef<ele hene[ kes efMeKej kes meceeve TBee Mejerj eehle efkeee ~~170~~
(35)
(36)
efJeJeOo&ve kegceej Deeefo eeJeleea Yejle kes 923 heg$e LeW~ es efveieeso
mes efvekeuekej Fvieeshe nges hegve: Yejle eeJeleea kes neLeer kes hewj kes
veeres cejkej ceveg<e nges nQ~
Yejle eeJeleer eje yeveJeeS ieS efpevecebefojeW kee jepee oMejLe

ves peerCeexej kejeee nw~
Deeb leg efJeMse<e-efveleefveieesopeerJeeved efJenee he_eekeejmebmeejJeeKeeveb %eeleJeced

kemceeefoefle esled-efveleefveieesopeerJeeveeb keeue$eesefhe $emelJeb veemleerefle~ leLee eeskelebDeeflLe DeCeblee peerJee pesefnb Ce heees lemeeCe heefjCeecees~ YeeJekeuebkemegheGje efCeieesoJeemeb
Ce cegb ebelf e~1~ DeveghececeefleereceveeefoefceLeeMeesefhe Yejleheg$eeeeeseJf ebMeleefOekeveJeMeleheefjceeCeemles e efveleefveieesoJeeefmeve #eefhelekecee&Ce Fvieeshee mebpeeleemles<eeb e
heg_peerYetleeveecegheefj Yejlenefmlevee heeoes oemlelemles ce=lJeeefo Je&vekegceejeoees Yejleheg$ee
peeleemles e kesveefeoefhe men ve Jeoefvle~ lelees Yejlesve meceJemejCes YeieJeeved he=<es,YeieJelee
e eekedleveb Je=eevleb keefLeleced~ le^glJee les lehees ie=nerlJee #eCemleeskekeeuesve cees#eb ielee
DeeeejejeOeveeefhheCes keefLeleceemles~Fefle mebmeejeveghes#ee ielee~
eneb efJeMes<e en nwefke efvele efveieeso kes peerJeeW kees es[kej,hebe ekeej kes mebmeej
kee JeeKeeve peevevee eeefnes~ eeveer-efvele-efveieesoer peerJe Fme hebe ekeej kes mebmeej cesW
heefjYeceCe veneR kejles ~ keeeWefke-efvele efveieesoJeleea peerJeeW kees leerve keeue ceW Yeer $emeheee&e
veneR efceueleer~ mees ner kene-Ssmes Deveble peerJe nQ efke efpevneWves $emeheee&e kees eehle ner veneR
efkeee Deewj pees YeeJe-keuebkees (DeMegYeheefjCeeceeW) mes Yejhetj nQ, efpememes Jes efveieeso kes
efveJeeme kees veneR es[les(ieesccemeej peerJekeeb[ ~ 196~) en Je=eevle Deveghece Deewj
Deefleere nw efke efvele efveieesoJeemeer Deveeefo efceLeeef veew meew lesF&me (923) peerJe keceeX
keer efvepe&je nesves mes Fvieeshe (ceKeceueer ueeue keer[s) ngS, mees Gve meyekes {sj hej Yejle kes
neLeer ves hewj jKe efoee Fmemes Jes cejkej, Yejle kes Je&vekegceej Deeefo heg$e ngS~ Jes heg$e
efkemeer kes Yeer meeLe veneR yeesueles Les, Fmeefuees Yejle ves meceJemejCe ceW YeieJeeved mes hete, lees
YeieJeeved ves Gve heg$eeW kee hegjevee meye Je=eevle kene~ Gmekees megvekej Gve meye Je&vekegceejeefo
ves lehe enCe efkeee Deewj yengle Lees[s keeue ceW cees#e eues iees~ en keLee DeeeejejeOevee keer
efhheCeer ceW kener ieF& nw~ Fme ekeej mebmeej Deveges#ee keeJeeKeeve ngDee~
(Je=nod Jemeben he=. 106)
es Yejleeewve=&heefleefYee keeefjlehetJee& efpeveJejJeemee~

Yeceghesleeved keJeefeoefhe jceeved meesveeosleeveefYeveJeYeeJeeved~~179~~
Fvvegleeveeb mJeeceefhe jceeved leerLe&kejeCeeb hejceefveJeemeeved~
jlvemecetnw mhegjogceeme meblelehetpeeceIeeos<e~~180~~
Yejleeefo jepeeDeeW ves pees henues efpevesv YeieJeeved kes Gece ceefvoj yeveJeees Les Jes eefo
keneR YeiveeJemLee kees eehle ngS Les lees Gve jceCeere ceefvojeW kees jepee oMejLe ves cejccele
kejekej hegveveJeervelee eehle kejeeer Leer~~179~~ ener veneR,Gmeves mJeeb Yeer Ssmes efpeveceefvoj
yeveJeees Les efpevekeer efke Fv mJeeb mlegefle kejlee Lee leLee jlveeW kes mecetn mes efpevekeer
efJeMeeue keeefvle mhegjeeceeve nes jner Leer~~180~~

eeJeleea nefj<esCe ves heJe&leeW hej pees cebefoj yeveJeees Les,
GveceW MJesle heleekeeeW uenje jner LeeR~
veceefmesYe FlekelJee megceeueer leceLeeieoled~
veecetefve Melehe$eeefCe ve ewles Jelme leeseoe~~275~~
ef m elekes leg k e= leeee meneekeejlees j Cee~
e= s < eg heJe& l emeeceer ef J ejepevles ef p eveeueee~~276~~
keeefjlee nefj<esCesve meppevesve cenelcevee~
Sleeved Jelme veceme lJeb YeJe hetlecevee#eCeeled~~277~~
Fefle eglJee lelees Jeee keefueMesvesJe leeef[lee~
oes
ogKemeblehleeeefle%eecekejesefoceeced~~287~~
leye megceeueer ves veceefmesYe kenkej oMeeveve mes kene efke ns Jelme! ve lees es
keceue nQ Deewj ve cesIe ner nQ~~275~~ efkevleg meheso heleekeeSB efpeve hej eee kej jner nQ
leLee efpeveceW npeejeW ekeej kes leesjCe yeves ngS nQ SsmesSsmes es efpeveceefvoj heJe&le kes efMeKejeW
hej megMeesefYele nes jns nQ~~276~~ es meye ceefvoj ceneheg<e nefj<esCe eeJeleea kes eje
(37)
yeveJeees ngS nQ~ ns Jelme! let FvnW vecemkeej kej Deewj #eCeYej ceW Deheves oe kees heefJe$e
kej~~277~~

YeieJeeve ceneJeerj kee pevce kegC[uehegj ceW jeef$e ceW ngDee
Dee<ee{peesCnhekeKeerS kegb [hegjCeiejeefnJe1-CeenJebme-efmelLeCeefjob mme efleefmeueeosJeerS
ieyYeceeiebletCe lelLe DeefoJemeeefne-CeJeceemes Deefe eFe-megkemehekeKe-lesjmeerS jeerS
GejheiiegCeerCekeKees ieyYeeoes efCekeKeblees Je[d{ceeCeefpeefCeboes~
Dee<ee{ cenervee kes Megkeuehe#e keer <e<"er kes efove kegb[hegj (kegb[uehegj)veiej kes mJeeceer
veeLeJebMeer efmeeLe& vejsv keer ef$eMeuee osJeer kes ieYe& ceW Deekej Deewj JeneB veew ceen Dee" efove
jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove jeef$e ceW Gejeheeuiegveer ve#e$e kes jnles ngS YeieJeeve
ceneJeerj ieYe& mes yeenj Deees~
kegb[hegjhegjJeefjmmejefmelLekeKeefeemme Ceenkegues~
eflemeueeS
osJeerS
osJeermeomesJeceeCeeS~~23~~
Deeflee CeJeceemes De e efoJemes eFlle-efmeehekeKes~
lesjefmeS
jeerS
peeogejheiiegCeerS og~~24~~
kegb[hegj veiej kes mJeeceer efmeeLe& #eef$ee kes Iej, veeLekegue ceW, mewke[eW osefJeeeW mes
mesJeceeve ef$emeuee osJeer kes ieYe& ceW Deeee Deewj JeneB veew ceen Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee
$eeesoMeer keer jeef$e ceW Gejeheeuiegveer ve#e]$e kes jnles ngS YeieJeeve kee pevce ngDee~
(peeOeJeuee meefnle ke<eee heeng[ hegmleke1 he=. 7677, 78)

YeieJeeve ceneJeerj ves osJeke=le efoJe YeesieeW kee DevegYeJe efkeee
ceCegJeeCemegncelegueb osJekeeb mesefJeTCe JeemeeFb~
Ded"eJeermeb mee ee ceemes efoJemes e Jeejmeeb~~25~~
DeeF&me Je<e&, meele ceen Deeswj yeejn efove leke osJeeW kes eje efkeS ieS ceveg<e
mecyevOeer Deveghece megKe kee mesJeve efkeee~
(peeOeJeuee heg. 1, he=. 78)
1. kegb[uehegjCeiejeefnJe.......~ Oe. Dee. he. 535~
(38)

YeieJeeve ceneJeerj efJehegueeeue heJe&le hej hengB es
<ed<eef<efoJemeeved Yetees ceewvesve efJenjve efJeYeg~
Deepeieece peielKeeleb efpevees jepeie=nb hegjced~~61~~
Deejesn efieefjb le$e efJehegueb efJehegueefeeced
eyeesOeeLe me ueeskeeveeb Yeevegceevegoeb eLee~~62~~
leovevlej deeme" efove leke ceewve mes efJenej kejles ngS eer JeOe&ceeve efpevesv peieled
eefme jepeie=n veiej Deees ~~61~~ JeneB efpeme ekeej mete& Goeeeue hej Dee{ neslee nw
Gmeer ekeej Jes ueesieeW kees eefleyeg kejves kes efueS efJehegue ue#ceer kes Oeejke efJehegueeeue hej
Dee{ ngS ~~62~~
(nefjJebMehegjeCe, efleeremeie&, he=. 17)

YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve eeJeCe ke=<Cee Skeced kees efKejer
me efoJeOJeefvevee efJeMJemebMeesefovee efpeve:~
ogvogefYeOJeefveOeerjsCe eespeveevlejeeefevee~~90~~
eeJeCemeeefmeles he#es ve#e$esefYeefpeefle eYeg:~
eefleheeefe hetJees MeemeveeLe&cegoenjled~~91~~
leovevlej eerJeOe&ceeve eYeg ves eeJeCe ceeme kes ke=<Cehe#e keer eefleheoe kes eele:keeue
kes mecee DeefYeefpele ve#e$e ceW mecemle mebMeeeW kees soves Jeeues, ogvogefYe kes Meyo kes meceeve
iecYeerj leLee Ske eespeve leke hewueves Jeeueer efoJeOJeefve kes eje Meemeve keer hejcheje eueeves
kes efueS GheosMe efoee~~9091~~
(nefjJebMehegjeCe, meie&2, he=. 19)

Fv ves meJe&eLece YeieJeeve kee $e+<eYeosJe veece jKee
lelemlece=<eYeb veecvee eOeeve heg<eb megje~
egieeeceefYeOeeeslLeb Meeeee mleeslegcegelee ~~196~~
leovevlej egie kes Deeefo ceW ngS Gve eOeeve heg<e kee $e+<eYeosJe veece jKekej Fv
(39)
Deeefo osJe Gvekeer Fme ekeej mlegefle kejves kes efueS lelhej ngS ~~196~~
(nefjJebMehegjeCe meie&8, he=. 161)

24 leerLekejeW kes eLece heejCee kes veiej
eer nefmleveehegjb jceceeesOee veiejer MegYee~
eeJemleer e efJeveerlee e hegjb efJepeehetJe&keced~~239~~
hegjb ceuekeb veecvee heeueerKeC[meb%ekeced~
heeKeC[hegjb keevleb leLee MJeslehegjb hejced~~240~~
Deefj<hegjefce<b leg efmeeLe&hegjcehele~
cenehegjcelees veecvee mhegb OeeveJeb hegjced~~241~~
JeOe&ceevehegjb Keeleb hegjb meewcevemeeeced~
cevojb neefmlevehegjb leLee eehegjb celeced ~~242~~
efceefLeuee jepeie=nkeb hegjb Jeerjhegjb leLee~
hegjer ejJeleer keeceke=leb kegC[hegjb hegjced~~243~~
elegefJeMeeflemebKeeveeb mebKeeleeefve eLeeececed~
efpeveeveeb Je=<eYeeoerveeb heejCeeveiejeefCe leg~~244~~
1. eermegvoj nefmleveehegj, 2.MegYeDeeesOee, 3.eeJemleer, 4.efJeveerlee, 5. efJepeehegj,

6. cebieuehegj, 7.heeueerKeC[, 8.heeKeC[hegj, 9. MJeslehegj, 10. Deefj<hegj, 11.efmeeLe&hegj
12.cenehegj, 13.OeeveJehegj, 14. JeOe&ceevehegj, 15.meescevemehegj 16. cevojhegj,
17.nefmleveehegj, 18. eehegj, 19 efceefLeuee, 20.jepeie=n, 21. Jeerjhegj, 22.ejJeleer
23.keeceke=efle Deewj 24. kegC[hegj es eLeeece mes Je=<eYe Deeefo eewyeerme leerLekejeWs kes eLece
heejCee kes veiej eefme nQ ~~239-244~~
(nefjJebMehegjeCe, <eef<lece: meie&:, he=. 724)

24 leerLekejeW kes eLece Deenej oelee kes veece
me eseeved yeeoeMe megjsv FJe mebheoe~
jepee megjsvoeesve FvoeMe heeke~~245~~
(40)

meesceoees ceneoemeesceosJeme heg<heke~
hegveJe&megmegvevoMe peeeeefhe efJeMeeKeke~~246~~
Oece&efmebn megefce$eMe Oece&efce$eeshejeefpele~
veefvo<esCeMe Je=<eYeoees oeMe mevvee~~247~~
JejoeMe ve=heefleOe&vee JekeguemleLee~
heejCeemeg efpevesvsYees oeekeeMe lJeceer mce=lee~~248~~
1. jepee eseebme, 2. yeeoe, 3. mecheefe kes eje megjsv keer meceevelee kejves Jeeuee
jepee megjsvoe, 4. Fvoe, 5.heeke, 6. meesceoe, 7. ceneoe, 8. meesceosJe, 9.heg<heke,
10. hegveJe&meg, 11. megvevo, 12. pee, 13.efJeMeeKe, 14. Oece&efmebn, 15.megefce$e,
16.Oece&efce$e,17.Dehejeefpele, 18. veefvo<esCe, 19. Je=<eYeoe, 20.Geceveerefle kee Oeejke
oe, 21 Jejoe, 22. ve=heefle, 23.Oeve Deewj 24 yekegue es Je=<eYeeefo leerLekejeW kees eLece
heejCeeDeeW kes mecee oeve osves Jeeues mcejCe efkees iees nQ ~~245-248
(nefjJebMehegjeCe,meie&-60, he=0-244 )

YeieJeeve ceneJeerj kee eLece Deenej mLeeve
DeLe YeejkeeshemceeoieelkeeeefmLeefleb eefle~
ketueeecehegjeR eerceeved Jeesceieeefcehegjeshececed~~318~~
DeLeevevlej heejCee kes efove Jes Yedejke ceneJeerjmJeeceer Deenej kes efueS Jeve mes
efvekeues Deewj efJeeeOejeW kes veiej kes meceeve megMeesefYele ketueeece veece keer veiejer ceW hen@gbes~
(GejhegjeCe, heJe&74, he=. 464)

oeve kee heue
hegCeefcelLecegheeeb eled leoYegoeue#eCeced~
olJee oeleg heueb oes eeied efve:esemeue#eCeced~~201
oeve kee heue yeleeles ngS jepee eseebme ves kene efke Fme lejn oeve osves mes pees hegCe
mebefele neslee nws Jen oelee kes efueS henues mJeiee&efohe heue oskej Devle ceW cees#eheer heue
oslee~~201~~
(nefjJebMehegjeCe, meie&, 9, he=. 182)
(41)
(42)
leerLekejeW kes Deenej kes mecee jlveJe=ef<
keewve mes leerLekej efkeme Deemeve mes cees#e ieS
meJex<eeceefoefYe#eemeg oeleejesefhe efpevesefMeveeced~

meJee&meg JeOe&ceeveme JemegOeejeefveeesiele~~249~~
DeOe&$eeesoMeeslke<ee&megOeejemeg
keesde~
leeJevlesJe meneeefCe oMeIveeefve peIevele~~250~~

mecemle leerLekejeW keer Deeefo heejCeeDeeW Deewj JeOe&ceeve mJeeceer keer meYeer heejCeeDeeW ceW
efveece mes jlveJe=ef< ngDee kejleer Leer Jen jlveJe=ef< Glke=<lee mes mee{s yeejn kejes[ Deewj
Deewj peIevehe mes mee{s yeejn ueeKe eceeCe nesleer Leer ~~249-250~~

mecemle leerLekejeW kees kesJeue%eeve keer eeefhle efkeleves GheJeeme kes yeeo ngF&
Je=<eYeceuueerMeheeMJee&veece<cesve elegLe&le~
peeepeme eegMes<eeMemLee neefve<e<"le~~253~~
Je=<eYeveeLe, ceefuueveeLe Deewj heeMJe&veeLe kees lesuee kes yeeo,Jeemeghetpe kees Ske GheJeeme
kes yeeo Deewj Mes<e leerLekejeW kees yesuee kes yeeo kesJeue%eeve keer eeefhle ngF& Leer~

24 leerLekejeW kes kesJeue%eeve Glheefe kes mLeeve
%eeveeefhlehetJe&leeuesvlee Je=<eYeme mekeecegKes~
Tpe&evles efiejew vesces heeMJe&meeheeeceeefvlekes~~254~~
Jeerjme kesJeueeslheeo $e+pegkegueemeefjes~
Deves<eeb leg efpevesveCeeb mJeeseeves<eg eLeeeLeced~~255~~
Je=<eYeveeLe YeieJeeved kees hetJe&leeue veiej kes MekeecegKe Jeve ceb,s vesecf eveeLe kees efieefjveej heJe&le
hej, heeMJe&veeLe YeieJeeve kees Deeece kes meceerhe,ceneJeerj YeieJeeve kees $e+pegketuee veoer kes le hej
Deewj Mes<e leerLekejeW kees Deheves-Deheves veiej kes Geeve ceW ner kesJeue%eeve Glhevve ngDee Lee~
(nefjJebMehegjeCe, meie&60, he=. 724, 425)
Je=<eme Jeemeghetpeme vescesheeyevOele~

keeeeslmeie&emf Leleeveeb leg efmeef; Mes<eefpeveseMf eveeced.~~280~~
YeieJeeved Je=<eYeveeLe,Jeemeghetpe Deewj vesefceveeLe heeke Deemeve mes leLee Mes<e leerLekej
keeeeslmeie& Deemeve mes efmLele nes cees#e ieS nQ ~~280~~

Yeerce cenecegevf e ves Yeeues kes DeeYeeie mes efoes peeves he Je=eheefjmebKeeve
efveece efueee Lee pees n ceen ceW hetCe& ngDee Lee
FlLeb les heeC[Jee eglJee Oece& hetJe&YeJeebmleLee~
mebJesefievees efpevemeevles mebeceb eeflehesefojs~~143~~
kegvleer e eswheoer osJeer megYeeeee eesef<ele~
jepeercelee meceerhes lee mecemleemleheefme efmLelee~~144~~
%eeveoMe&veeeefj$ewe&lewmeefceefleiegefhleefYe~
Deelceeveb YeeJeevlemles heeC[Jeeeemleheesejved~~145~~
Meeot&ueefJeeeref[leced
kegvleeesCe efJeleerCe&Yew#eefveece #egl#eeceiee$e #ece
<eCceemewjLe Yeercemesvecegefvehees efve<"ehe mJeevlekeuececed~
<eCceeewheJeemeYesoefJeefOeefYeefve&<"eefYecegKew efmLelepex<"eewe|Jepenej eesefieefYeefjueeb pewveeieceecceesefOeefYe~~146~~
Fme ekeej Jes heeC[Je Oece& leLee hetJe& YeJe eJeCe kej mebmeej mes efJeje nes eer
vesefceefpevesv kes meceerhe mebece kees eehle nes iees ~~143~~ kegvleer, ewheoer leLee megYee Deeefo
pees efeeeB LeeR Jes meye jepeerceleer Deee|ekee kes meceerhe lehe ceW ueerve nes ieeeR ~~144~~
meceioMe&ve,mecei%eeve,mecekeeeefj$e,ceneele, meefceefle leLee iegefhleeeW mes Deheveer Deelcee kes
mJehe kee efevleJeve kejles ngS Jes heeC[Je Deeefo lehe kejves ueies ~~145~~ Gve meye
cegefveeeW ceW Yeercemesve cegefve yengle ner MeefeMeeueer cegefve Les~ GvneWves Yeeues kes DeeYeeie mes efoes
ngS Deenej kees enCe kejves kee efveece efueee Lee, #egOee mes Gvekee Mejerj Delevle ogye&ue nes
(43)
ieee Lee Deewj n cenerves ceW GvneWves Fme Je=eheefjmebKeeve lehe kees hetje kej oe kee ece
otj efkeee Lee~ egefOeefj Deeefo cegefveeeW ves Yeer ye[er ee kes meeLe Jesuee, lesuee Deeefo GheJeeme
efkees Les~ Fme ekeej cegefvejepe Yeercemesve ves pewveeiece kes meeiej egefOeefj Deeefo cegefveeeW kes
meeLe he=efLeJeer hej efJenej efkeee ~~146~~
(nefjJebMehegjeCe he=. 796, 797)

leerLekejesb kes ewleJe=#e keer TBeeF& kee eceeCe
ewleJe=#emleg Jeerjme eef$ebMevegef^le~
osneslmesOeee Mes<eeCeeb me eoMeiegCees cele~~206~~
YeieJeeve ceneJeerj kee ewleJe=#e yeeerme Oeveg<e GBee nesiee Deewj Mes<e leerLekejeW kes
ewleJe=#eeW keer TBeeF& Gvekes Mejerj keer TBeeF& mes yeejniegveer ceeveer ieF& nw ~~206~~
(nefjJebMehegjeCe he=. 721)

mebeebefle ceW pewvesejer oer#ee kee cegntle& veneR nw
ieen&mLecevegheeuewJeb ie=nJeemeeod efJejpele~
eer#eeenCeb leef heeefjeepeb ee#eles~~155~~
heeefjeepeb heefjeepees YeeJees efveJee&Ceoer#eCeced~
le$e efvece&celee Je=lee peeleheme OeejCeced~~156~~
eMemleefleefLeve#e$eeesieueive
enebMekes~
efvee&vLeeeee&ceeefele oer#ee eeee cegceg#egCee~~157~~
efJeMegkegueiees$eme meodJe=eme Jeheg<cele~
oer#eeeesielJeceecveeleb
megcegKeme megcesOeme~~158
eneshejeieenCes
heefjJes<esveeheees~
Jeeenesoes
cesIeheuemLeefielescyejs~~159~~
ve<eefOeceemeefoveees, mebeevleew neefveceefeLeew~
oer#eeefJeeEOe cegceg#etCeeb vesefvle ke=leyege~~160~~
mebeoeeceveele eefmlJeceb oer#eesoOeer~
me meeOegefYeye&efn keeeex Je=eleemeeoveejle~~161~~
(44)
Fme ekeej ie=nmLe Oece& kee heeueve kej Iej kes efveJeeme mes efJeje nesles ngS heg<e kee
pees oer#ee enCe kejvee nw Gmes heeefjepe kenles nw ~~155~~ heefjeed kee pees efveJee&Ceoer#eehe
YeeJe nw Gmes heeefjepe kenles nQ, Fme heeefjepee efeee ceW cecelJe YeeJe es[kej efoiecyejhe
OeejCe kejvee he[lee nw~~156~~ cees#e keer Fe kejves Jeeues heg<e kees MegYe efleefLe, MegYe
ve#e$e, MegYe eesie, MegYe ueive Deewj MegYe eneW kes DebMe ceW efvee&vLe Deeeee& kes heeme peekej
oer#ee enCe kejveer eeefnS~~157~~ efpemekee kegue Deewj iees$e efJeMeg nw, eefj$e Gece nw,
cegKe megvoj nw Deewj eefleYee Deer nw Ssmee heg<e ner oer#ee enCe kejves kes eesie ceevee ieee
nw ~~158~~
efpeme efove eneW kee Ghejeie nes, enCe ueiee nes, mete&-evcee hej heefjJes<e (ceC[ue)
nes, FvOeveg<e G"e nes,og eneW kee Goe nes, DeekeeMe cesIeheue mes {kee nes,ve< ceeme
DeLeJee DeefOeke ceeme kee efove nes, mebeeefvle nes DeLeJee #ee efleefLe kee efove nes Gme efove
yegefceeved Deeeee& cees#e keer Fe kejves Jeeues YeJeesW kes efueS oer#ee keer efJeefOe venebr kejvee
eenles nw DeLee&led Gme efove efkemeer efMe<e kees veJeerve oer#ee veneR osles nQ ~~159-160~~
pees cevoyegef Deeeee& Fme meceoee kee Deveeoj kej veJeerve efMe<e kees oer#ee os oslee
nw Jen Je= heg<eeW kes GuuebIeve kejves ceW lelhej nesves mes Deve meeOegDeeW kes eje yeefn<keej
kej osves eesie nw~
YeeJeeLe&pees Deeeee& Demecee ceW ner efMe<eeW kees oer#ee os osles nQ, Jen Je=
DeeeeeeX keer ceevelee kee GuuebIeve kejles nQ, FmeefueS meeOegDeeW kees eeefnS efke Jes Ssmes
Deeeee& kees Deheves mebIe mes yeenj kej oW ~~161~~
(DeeefohegjeCe Yeeie2 heJe& 39 Jeeb, he=. 283, 284)

hegCe keer ceefncee kee JeCe&ve
eeeegOeeseceefjeeYeebkejeerjeece efmevOegceefleYeer<eCeveeeeced~
ees JeMes megjceJeMeceveveJeMeb hegCeeled hejb ve efn JeMeerkejCeb peieleeced~~216~~
Me$egDeeW kes mecetn kes efueS efpevekeer mecheefe yengle ner Yeebkej nw Ssmes eeJeleea Yejle
ves Delevle Yeebkej ceiejceeW kes mecetn mes Yejs ngS meceg kee GuuebIeve kej Deve efkemeer
kes JeMe ve nesves eesie ceeieOe osJe kees efveefMelehe mes JeMe kej efueee,mees "erke ner nw
keeeWefke ueeske ceW hegCe mes ye{kej Deewj keesF& JeMeerkejCe (JeMe kejves Jeeuee)veneR nw~~216~~
(45)
hegCeb peues mLeueefceJeeYeJeheeles veved hegCeb mLeues peueefceJeeMeg efveeefvle leeheced~

hegCeb peuemLeueYees MejCe le=leereb hegCeb kegOJecele SJe pevee efpeveeseced~~217~~
hegCe ner ceveg<eeW kees peue ceW mLeue kes meceeve nes peelee nw, hegCe ner mLeue ceW peue
kes meceeve neskej MeerIe ner mecemle mevleehe kees ve kej oslee nw Deewj hegCe ner peue leLee
mLeue oesveeW peien kes Yee ceW Ske leermeje heoeLe& neskej MejCe neslee nw, FmeefueS ns
YeJepeveeW! legce ueesie efpevesv YeieJeeved kes eje kens iees ngS hegCekece& kejes ~~217~~
hegCeb hejb MejCeceeheefo ogefJ&eue*dIeb hegCeb oefjefle peves Oeveoeefe hegCeced~
hegCeb megKeee|Leefve peves megKeoeefe jlveb hegCeb efpeveeseof lecele megpeveeefMevegOJeced~~218~~
hegCe ner Deeheefe kes mecee efkemeer kes eje GuuebIeve ve kejves kes eesie Glke=
MejCe nw, hegCe ner oefj ceveg<eeW kes efueS Oeve osves Jeeuee nws Deewj hegCe ner megKe keer Fe
kejves Jeeues ueesieeW kes efueS megKe osves Jeeuee nw FmeefueS ns meppeve heg<eeW ! legce ueesie
efpevesv YeieJeeved kes eje kens ngS Fme hegCeheer jlve kee mebee kejes ~~218~~
(DeeefohegjeCe Yeeie2, he=. 60)

hegCe kes 4 Yeso nQ
hegCeb efpevesvheefjhetpevemeeOeceeeb hegCeb meghee$eieleoevemeceglLeceveled~
hegCeb eleevegejCeogheJeemeeesieeled hegCeee|Leveeefceefle elegecepe&veereced~~219~~
efpevesv YeieJeeved keer hetpee kejves mes GlheVe nesves Jeeuee henuee hegCe nw, meghee$e kees
oeve osves mes GlheVe ngDee otmeje hegCe nw, ele heeueve kejves mes GlheVe ngDee leermeje hegCe nw
Deewj GheJeeme kejves mes GlheVe ngDee eewLee hegCe nw~ Fme ekeej hegCe keer Fe kejves Jeeues
heg<eeW kees Thej efueKes ngS eej ekeej kes hegCeeW kee mebee kejvee eeefnS~~219~~
(DeeefohegjeCe Yeeie2 he=. 60)

hegCe mes eej ekeej keer ue#ceer efceueleer nsw
hegCeeekeOejefeeb efJepeefeveercesswveR e efoJeefeeb~
hegCeeeerLe&kejefeeb e hejceeb vewesemeeR eeMvegles~
hegCeeefolemegYe=ef êeb eleme=CeeceeefJeYe&Jesod Yeepeveb~
lemceelhegCecegheepe&evleg megeOf ee hegCeeefppevesveieceeled~~129~~
(46)
hegCe mes meyekees efJepee kejves Jeeueer eeJeleea keer ue#ceer efceueleer nw, Fv keer efoJe
ue#ceer Yeer hegCe mes efceueleer nw, hegCe mes leerLe&bkej keer ue#ceer eehle nesleer nw Deewj hejce
keueeCehe cees#eue#ceer Yeer hegCe mes ner efceueleer nw Fme ekeej en peerJe hegCe mes ner eejeW
ekeej keer ue#ceer kee hee$e neslee nw, FmeefueS ns megOeerpeve! legce ueesie Yeer efpevebsv YeieJeeved kes
heefJe$e Deeiece kes Devegmeej hegCe kee Gheepe&ve kejes~~129~~

hetpee kes eej YesoeW ceW cegefveeeW kees oeve osvee Yeer Meeefceue nw
eesee hetpeen&leeefcepee mee elegOee& meoee&veced~
elegceg&Kecenkeuhegceeeeeefkeesefhe e~~26~~
le$e efvelecenes veece MeMJeefppeveie=nb eefle~
mJeie=neVeereceeveeee& ievOeheg<hee#eleeefokee~~27~~
ewleewleeueeeoervee Yekelee efvecee&heCeb e eled~
Meemeveerke=le oeveb e eeceeoerveeb meoee&veced~~28~~
ee e hetpee cegveerveCeeb efveleeoeveeveg<eefCeer~
me e efvelecenes %esees eLee Mekeleghekeefuhele~~29~~
cenecegkegyewe efeeceeCees cenecen~
elegceg&Ke me efJe%esemeJe&leesYe Fleefhe~~30~~
olJee efkeefcekeb oeveb mecee[deYf ee& eJele&les~
keuhegcecen meeseb peieoeMeeehetjCe~~31~~
Deeefkees cen meeJe&peefvekees { SJe me~
cenevewvOJepeesvemleg megjiepew ke=lees cen~~32~~
yeefuemveheveefceleveefm$emebvOeemesJeee mececed~
Ges<JesJe efJekeuhes<eg %esecevee leeMeced~~33~~
SJeb efJeOeefJeOeevesve ee censpee efpevesefMeveeced~
efJeefOe%eemleecegMevleerpeeb Je=ef eb eeLecekeefuhekeerced~~34~~
Den&vle YeieJeeved keer hetpee efvele kejveer eeefnS, Jen hetpee eej ekeej keer nw meoee&ve,
elegce&Kg e, keuhegce Deewj Deeeefke~~26~~ Fve eejeW hetpeeDeeW ceW mes eefleefove Deheves Iej mes
ievOe,heg<he,De#ele Fleeefo ues peekej efpeveeuee ceW eerepf evesvosJe keer hetpee kejvee meoee&ve
(47)
DeLee&led efvelecen kenueelee nw~~27~~ DeLeJee YeefehetJe&ke Den&vleosJe keer eeflecee Deewj ceefvoj
kee efvecee&Ce kejevee leLee oevehe$e efueKekej eece, Kesle Deeefo kee oeve osvee Yeer meoee&ve
(efvelecen) kenueelee nw ~~28~~ Fmekes efmeJeee Deheveer Meefe kes Devegmeej efvele oeve osles ngS
cenecegevf eeeW keer pees hetpee keer peeleer nsw Gmes Yeer efvelecen mecePevee eeefnS~~29~~
cenecegkegye jepeeDeeW kes eje pees cenee%e efkeee peelee nw Gmes elegceg&Ke e%e
peevevee eeefnS~ Fmekee otmeje veece meJe&leesYe Yeer nw ~~30~~ pees eeJeefle&eeW kes eje
efkeefceke (cegBnceeBiee) oeve oskej efkeee peelee nw Deewj efpemeceW peieled kes mecemle peerJeeW
keer DeeMeeSB hetCe& keer peeleer nQ Jen keuhegce veece kee e%e kenueelee nw~
YeeJeeLe&-efpeme e%e ceW keuheJe=#e kes meceeve meyekeer FeSB hetCe& keer peeJeW Gmes
keuhegce e%e kenles nQ, en e%e eeJeleea ner kej mekeles nQ~~31~~ eewLee Dee<eefvnke e%e nw,
efpemes meye ueesie kejles nQ Deewj pees peieled ceW Delevle eefme nw~ Fmekes efmeJeee Ske SsvOJepe
cenee%e Yeer nw, efpemes Fv efkeee kejlee nw~~32~~ yeefue DeLe&eled vewJese e{evee,DeefYe<eske kejvee,
leerveeW mevOeeDeeW ceW Gheemevee kejvee leLee Fvekes meceeve Deewj Yeer pees hetpee kes ekeej nQ Jes meye
GvneR YesoeW ceW DevleYetl& e nQ ~~33~~ Fme ekeej keer efJeefOe mes pees efpevesvosJe keer cenehetpee keer
peeleer nw Gmes efJeefOe kes peeveves Jeeues Deeeee& Fpee veecekeer eLece Je=ef e kenles nQ~~34~~
(48)

eEnmeeosoxMelees
cegefejCegelecegoerefjleced~
efoiosMeeveLe&oC[sYees efJejeflee iegCeeleced~~46~~
meeceeefekeb ef$emebOeb leg ees<eOeeefleefLehetpeveced~
Deeegjvles e meuuesKe efMe#eeeleefceleerefjleced~~47~~
ceeb m eceeceOeg et l e#eer e f j Je= # eheuees p Peveced ~
JesMeeJeOetjefleleeie Fleeefoefveecees cele:~~48~~
FocesJesefle leJeeLe&eeveb %eeveoMe&veced~
Meekee*d#eepegieghmeeveceleMebmeemleJeespPeveced~~49~~
leLeesheietnveb ceeie&YebefMeveeb efmLeefleeespeveced~
nsleJees efmebMegs Jeelmeueb e eYeeJevee~~50~~
mee#eeoYegoeesheeehejcheexCe
cegees~
ie=efnOeceex$eceewvemleg mee#eevcees#eee keuheles~~51~~
Yejle ves GvnW GheemekeeOeeveebie mes Fpee, Jeelee&,oefe, mJeeOeee, mebece Deewj lehe
kee GheosMe efoee~
ie=nmLeeW kes efueS heeBe DeCegele, leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele en yeejn ekeej kee
Oece& kene nw~~45~~ efnmb eeefo heeheeW kee Ske osMe es[ vee DeCegele kene ieee nw, efoMee, osMe Deewj
DeveLe& oC[eW mes efJejle nesves kees iegCeele kenles nQ Deewj leerveeW mevOeeDeeW ceW meeceeefeke kejvee,
ees<eOeesheJeeme kejvee, DeefleefLe hetpeve kejvee Deewj Deeeg kes Devle ceW meuuesKevee OeejCe kejvee Fmes
efMe#eeele kenles nQ~~46-47~~ cee-leeie, ceebmb e leeie, ceOeg-leeie, etleleeie, #eerejf heueleeie ,JesMee-leeie leLee DeveJeOet-leeie Deeefo efveece kenueeles nQ~~48~~ leJe ener nw Fme
ekeej %eeve Deewj eeve nesvee mees mecei%eeve Deewj meceioMe&ve nw~ Mebkee,Deekeeb#ee,peieghmee
leLee Deve cele keer heMebmee Deewj mlegelf e kee es[ vee, Gheietnve,ceeie& mes Ye nesves JeeueeW kee
efmLeeflekejCe kejvee,Jeelmeue Deewj eYeeJevee es meye meceioMe&ve kees Meg kejves kes nsleg
nQ~~49-50~~ ie=nmLe Oece& mee#eeled lees mJeiee&eof ke DeYegoe kee keejCe nw Deewj hejcheje mes
cees#e kee keejCe nw, hejvleg cegevf eOece& cees#e kee mee#eeled keejCe nw~~51~~
(nefjJebMehegjeCe meie&18, he= 265)

eeJekeeW keer Fpee Deeefo <ed efkeeeebs nQ~
Fpeeb Jeelee e oeEe e mJeeOeeeb mebeceb lehe~
egleesheemekemet$eJeele me lesYe mecegheeefoMeled~~24~~
nefjJebMe hegjeCe ceW heeBe DeCegele, leerve iegCeele Deewj

eej efMe#eeeleeW ceW ner meuuesKevee kees kene nw
he_eOeeCegeleb eeseb ef$eefJeOeb e iegCeeleced~
efMe#eeeleb elegYexob Oeceexeb ie=efnCeeb mce=le~~45~~
ejeJeleer ceW kegyesj ves meJe&eLece Ske npeej efMeKejeW

Jeeuee efpevecebeof j yeveeee Lee
Flees peueefveOesmleerjs yeues eeoJeYetYegpeeced~
efveefJe<Jeefle efvecee&heefelegb mLeeveereceelceve~~18~~
(49)
DeesheJeemeceeoee
efJeefOecev$ehegjmmejced~
kebmeeefjMegYeeJesve
oYe&Meeeleueb iele~~19~~
Deeeke=efleOejb osJeb ceeceee heeesefveOes~
ielemles YeJesvceOes hegjb eoMeeespeveced~~20~~
Flegees vewieceeKesve megjsCe ceOegmetove:~
ees leLewJe efveefMele meefle hegCes ve ke meKee~~21~~
eehleJesieesleew leefmceVee{s legjieef<ee~
nes OeeJeefle efve&vb efveeuelkeCe&eecejs~~22~~
sOeeYesoYeeeodJeeefOe&Ye&eeefoJe
njsjeeled~
Yesees OeerMeefeegesve meeleesefhe peueelceveeced~~23~~
Meee%eee leoe le$e efveOeerMees efJeefOeJeefO&eleced~
meneketb JeeYeeefme YeemJelveceeb cenled~~24~~
ke=lJee efpeveie=nb hetJe ceueevee_e ceueced~
JeeeekeejheefjKeeieeshegjeeuekeeefoefYe
~~25~~
jepeceeveeb njs hegCeeeerLexMeme e mecYeJeeled~
efvece&ces veiejeR jceeb meejhegCemeceefvJeleeced~~26~~
meefjlheefleceneJeereerYegpeeefueefleieeshegjeced~
oerhlee ejJeleerme_%eeb nmevleeR JeecejeR hegjerced~~27~~
meefhelee meeepees efJe<Cegmleeb eefJeMe eLeemegKeced~
ue#ceerkee#emebJeer#emleefmLeJeeveeoJew: men~~28~~
FOej eueles-eueles eeoJeeW keer mesvee Dehevee mLeeve yeveeves kes efueS meceg kes efkeveejs
"nj ieF&~~18~~ JeneB ke=<Ce ves Meg YeeJeeW mes oYe& kes Deemeve hej yew"kej efJeefOehetJe&ke cev$e
kee peehe kejles ngS DeesheJeeme kee efveece efueee~ Gmeer mecee vewiece veecekes osJe ves kene
efke ceQ Iees[e kee he jKekej DeeTBiee mees cegPe hej meJeej neskej legce meceg kes Yeerlej yeejn
eespeve leke eues peevee~ JeneB legcnejs efueS veiej yeve peeesiee~ vewiece osJe keer yeele megvekej
eerke=<Ce ves efveeeevegmeej Jewmee ner efkeee mees "erke ner nw, keeesbefke hegCe kes jnles ngS keewve
efce$e veneR nes peelee ?~~19-21~~ pees eehle ngS Jesie mes Gle nw, efpeme hej eerke=<Ce yew"s
ngS nQ Deewj efpemekes keeveeW kes ecej efveeue nw Ssmee Iees[e peye oew[ves ueiee leye ceevees
eerke=<Ce kes Yee mes ner meceg oes YesoeW kees eehle nes ieee mees "erke ner nw, keeeWefke yegef Deewj
Meefe mes ege ceveg<eeW kes eje peue kee (he#e ceW cetKe& ueesieeW kee )mecetn Yeso kees eehle nes
ner peelee nw~~22-23~~ Gmeer mecee JeneB eerke=<Ce leLee nesvenej vesefceveeLe leerLekej kes
(50)
hegCe mes Fv keer Dee%ee heekej kegyesj ves Ske megvoj veiejer keer jevee keer ~ efpemeceW meyemes
henues Gmeves efJeefOehetJe&ke cebieueeW kee ceebieefueke mLeeve Deewj Ske npeej efMeKejeW mes
megMeesefYele osoerheceeve Ske ye[e efpevecebefvoj yeveeee, efhej Jee, kees, heefjKee, ieeshegj
leLee Deeefuekee Deeefo mes megMeesefYele,hegCeelcee peerJeeW mes ege ceveesnj veiejer yeveeF& ~ meceg
Deheveer ye[er-ye[er lejheer YegpeeDeeW mes Gme veiejer kes ieeshegj kee Deeefueve kejlee Lee, Jen
veiejer Deheveer oerefhle mes osJehegjer keer nBmeer kejleer Leer Deewj ejeJeleer Gmekee veece Lee~~2427~~ efpevnW ue#ceer kee#e G"e kej osKe jner nw Ssmes eerke=<Ce ves efhelee JemegosJe leLee ye[s
YeeF& yeueosJe kes meeLe Gme veiejer ceW eJesMe efkeee Deewj eeoJeeW kes meeLe megKe mes jnves
ueies~~28~~
(GejhegjeCe heJe&71, he=. 376)

meyemes DeefOeke Dekeeuece=leg heeb[Je-keewjJe Je pejemebOe leLee
eerke=<Ce kes mebeece ceW keg#es$e ceW ngF& nw~
le$e Jeeees ceveg<eeCeeb ce=leeslke=<meee:~
keoueer I eelepeelemes l eg e f eceeCeeCeced ~ ~109~~
SJeb legcegueegsve eJe=es mejs efejced~
mesveeesjvlekemeeefhe
mevle=efhlemecepeeele~~110~~
efJeueefleb yeueb efJe<Ceesye&uesve ef<eleeb leLee~
eLee #eg meef j eef j ceneef m evOeg h ueJeecyeg v ee~~111~~
leoeueeskee nefj eges nefjJee& keefjCeeb kegueced ~
meecevleyeuemevoesnmeefnlees
nvlegcegele~~112~~
YeemkejmeesoeeevOekeejb
Me$egyeueb leoe~
efJeueerveb leefVejer#ewle pejemevOeesefvJele egOee~~113~~
eesefleleeefKeueefokeeeb eeceeoee efJeeceeled ~
ef$eefJeeceb mecegefMe veef#ehet#eJeer#eCe~~114~~
leeb eoef#eCeerke=le efmLeleJeef#eCes Yegpes~
leosJeeoee
kebmeeefjce&ieOesMeesefveefj~~115~~
meees peeevekeeveerkeb veoefle mceeieueved efoJe~
megjgceemetveeefve
men ievOeecyegefyevogefYe~~116~~
(51)
eeer eeb hegjmke=le efJeefpeieerhege|oMees Ye=Meced~

emLeevecekejeslmeeOe yeuesve mJeyeuesve e~~117~~
ceeieOeoervmegjeved efpelJee efJeOeseerke=le efJeegleeved ~
ie=nerlJee meejjlveeefve leeevetefpe&leesoe~~118~~
Deeiece ceW pees ceveg<eeW kee keoueerIeele veecekee DekeeuecejCe yeleueeee ieee nw Gmekeer
DeefOeke mes DeefOeke mebKee eefo ngF& Leer lees Gme eg ceW ner ngF& Leer Ssmee Gme eg kes
cewoeve kes efJe<ee ceW kene peelee nw ~~109~~ Fme ekeej oesveeW mesveeDeeW ceW efejkeeue leke
legcegue eg neslee jne efpememes ecejepe Yeer Ketye mevleg nes ieee Lee~~110~~ leovevlej efpeme
ekeej efkemeer eser veoer kes peue kees ceneveoer kes eJeen kee peue oyee oslee nsw Gmeer ekeej
eerke=<Ce keer mesvee kees Me$eg keer mesvee ves oyee efoee~~111~~ en osKe,efpeme ekeej efmebn
neefLeeeW kes mecetn hej t he[lee nw Gmeer ekeej eerke=<Ce eg neskej leLee meecevle jepeeDeeW
keer mesvee kes mecetn meeLe ueskej Me$eg kees ceejves kes efueS Gele nes iees-Me$eg hej t he[s
~~112~~ efpeme ekeej mete& kee Goe nesles ner DevOekeej efJeueerve nes peelee nw, Gmeer ekeej
eerke=<Ce kees osKeles ner Me$egDeeW keer mesvee efJeueerve nes ieF&GmeceW Yeieo[ cee ieF& ~ en
osKe eesOe mes Yeje pejemevOe Deeee Deewj Gmeves #e ef mes osKekej, Deheves hejeece mes
mecemle efoMeeDeeW kees ekeeefMele kejves Jeeuee eejlve ues eerke=<Ce keer Deesj eueeee~~113114~~ hejvleg Jen ee eoef#eCee oskej eerke=<Ce keer oeefnveer Yegpee hej "nj ieee~
leovevlej Jener ee ueskej eerke=<Ce ves ceieOesMJejpejemevOe kee efMej kee [euee~~115~~
Gmeer mecee eerke=<Ce keer mesvee ceW peerle kes veiee[s yepeves ueies Deewj DeekeeMe mes megieefvOele
peue keer yetBoeW kes meeLe meeLe keuheJe=#eeW kes hetue yejmeves ueies~~116~~ eeJeleea eerke=<Ce
ves efoefiJepee keer Yeejer Fe mes eejlve Deeies kej ye[s YeeF& yeueosJe leLee Deheveer mesvee kes
meeLe emLeeve efkeee~~117~~ efpevekee Goe yeueJeeved nw Ssmes eerke=<Ce ves ceeieOe Deeefo
eefme osJeeW kees peerle kej Dehevee mesJeke yeveeee Deewj Gvekes eje efoes ngS es<" jlve
enCe efkees ~~118~~

ewheoer kee mJeebJej ngDee nw ve efke efYe#ee ceW eehle ngF&
heueeJeCemeew Y eeiekeueeueb k e= leef J eene~
ewheoer leveee leme gheomeesheceesefpPelee~~122~~
(52)

lemeeke=les ke=lee meJex ceveespesve ve=heelcepee~
meene FJe eeevles veeveesheeeveheeCee~~123~~
oeef#eCeYeYeerlesve gheosve lelees
ve=hee~
efJeMJes evkeJesOeeLe&ceentlee kevekeee|Leve~~124~~
ewheoerenJeMeeveeb keeMeheeefcen YetYe=leeced~
keCe&ogeexOeveeoerveeb ceekeveeb efveJenesYeJeled~~125~~
megjsvJeOe&ve Kesv mJemegleeJejceeie&Cew~
Oevegiee&C[erJeceeosMeeefJeb le$e leoekejesled~~126~~
eC[ieeC[erJekeesoC[ceC[ueerkejCe#ece~
jeOeeJesOemeceLeex ees ewheee: YeJeslheefle:~~127~~
Fleerceeb Iees<eCeeb eglJee esCekeiee&oees ve=hee~
mecesle ceC[ueerYete keesoC[ceefYele efmLelee~~128~~
osJeleeefOeef<leeeemlewMeehee<s eoMe&veced~
Deemeerlmelee FJeeMekeeb mheMe&veeke<e&Ces kegle~~129~~
YeeefJevee mJeeefcevee heeeopeg&vesve meopeg&vee~
<dJee mhe=<dJee leoeke=e me meleerJe JeMeb efmLelee~~130~~
Deejesheeke=<e heeLexve Oevegpee&mheeefueleeef#eefYe~
Yeevleb JeefOeefjleb keCez keCee&oerveeb hegOJeveew~~131~~
efJeleke&keke&Meb <dJee leb les<eeefceleYetoeced~
menpew menpewMJeeex ce=lJeeslheVe efkecepeg&ve~~132~~
OeefvJeve mLeevecevemesMeb meeceevemesMeb kegle~
Denes efjnes cegefjnes meew<"Jeefceleefhe~~133~~
Yeceeemecee{es yeeCeb mebOe=le oef#eCe~
ue#eb evkeJesOeeKeb efJeJeeOe ve=hemebefveOeew~~134~~
eswheoer e gleb ceeueeb kevOejsYesle yevOegjs~
Dekejes l kejheeeYeecepeg & v eme Jejs ee~~135~~
efJeekeerCee& leoe ceeuee menmee menJee|leveeced~
he_eeveece iees$es<eg eheuesve veYemJelee~~136~~
leleMeheueueeskeme leJecet{me kemeefeled~
Jeeees efJeesefjlegewJe&lee: he_eveesleefhe~~137~~
(53)
meodievOeme megJe=#eme legme heefueleme mee~

hegef<helesJe ueleeYeemeeropeg&vemeeceeefelee~~138~~
lele kegvlee meceerheb mee OeerjceeerjyevOevee~
DeeleheMeleeb je%eeb veerleeveerefleefJeoeb efJeoe~~139~~
jepee gheo keer Ske ewheoer veecekeer heg$eer Yeer Leer efpemekee Mejerj he, ueeJeCe,
meewYeeie leLee Deveske keueeDeesW mes Deuebke=le Lee SJeb pees Deheves meewvoe& kes efJe<ee ceW Ghecee
veneR jKeleer Leer ~~122~~ keeceosJe ves meye jepeheg$eeW kees Gmekes efueS heeieue-mee yevee efoee
Lee FmeefueS Jes veevee ekeej kes Ghenej neLe ceW ues Gmekeer eeevee kejles Les ~~123~~
leovevlej efkeme-efkememes yegjeF& keer peees en efJeeej oeef#eCe-Yebie mes YeeYeerle jepee
gheo ves kevee keer Fe jKeves Jeeues meye jepekegceejeW kees evke ev$e kee JesOe kejves kes
efueS Deeceefv$ele efkeee~~124~ Fme he=LJeer hej eswheoerhe en kes JeMeerYetle ngS keCe&,
ogeexOeve Deeefo efpeleves jepee Les Gve meyekee PegC[ ceekevoer veiejer ceW Fkee nes ieee~~125~~
Gmeer mecee megjsvJeOe&ve veecekee Ske efJeeeOej jepee Deheveer heg$eer kes eesie Jej Keespeves kes
efueS JeneB Deeee Deewj Gmeves jepee gheo keer Dee%ee mes ieeC[erJe veeceke Oeveg<e kees Jej keer
hejer#ee kee meeOeve efveefMele efkeee~~126~~ Gme mecee en Iees<eCee keer ieeer efke pees
Delevle Yeebkej ieeC[erJe Oeveg<e kees ieesue kejves SJeb jeOeeJesOe (evkeJesOe) ceW meceLe&
nesiee Jener ewheoer kee heefle nesiee ~~127~~ Fme Iees<eCee kees megvekej JeneB pees esCe leLee
keCe& Deeefo jepee Deees Les Jes meye ieesueekeej nes Oeveg<e kes eejeW Deesj Ke[s nes iees ~~128~~
hejvleg meleer m$eer kes meceeve osJeeW mes DeefOeef<"le Gme Oeveg<eeef< kee osKevee Yeer Gvekes efueS
DeMekee Lee efhej tvee Deewj KeeRevee lees otj jne~~129~~ leoveblej peye meye hejemle nes iees
leye eswheoer kes nesvenej heefle SJeb meoe mejue eke=efle kees OeejCe kejves Jeeues Depeg&ve ves Gme
Oeveg<e-eef kees osKekej leLee tkej Ssmee KeeRee efke Jen meleer m$eer kes meceeve Fvekes
JeMeerYetle nes ieeer~~130~~ peye Depeg&ve ves KeeRekej Gme hej [esjer e{eeer Deewj Gmekee
Deemheeueve efkeee lees Gmekes eeC[ Meyo cessW keCe& Deeefo jepeeDeeW kes ves$e efhej iees leLee
keeve yenjs nes iees~~131~~ leer#Ce Deeke=efle kes Oeejke heeLe&kees osKekej keCe& Deeefo kes ceve
ceW en leke& GlheVe ngDee efke keee mJeeYeeefJeke SsMJee& kees OeejCe kejves Jeeuee Depeg&ve Deheves
YeeF&eesb kes meeLe cejkej eneB hegve Glhevve ngDee nw ?~~132~~ Depeg&ve kes efmeJeee Deve
meeceeve OevegOee&jer kee Ssmee Ke[e nesvee keneB mecYeJe nw ? Dene! Fmekeer ef<, Fmekeer ceger
Deewj Fmekeer elegjeF&-meYeer DeeMee&keejer nQ~~133~~ GOej jepee ueesie Ssmee efJeeej kej
jns Les FOej Delevle elegj Depe&gve [esjer hej yeeCe jKe Pe mes eueles ngS ee hej e{ ieee
(54)
Deewj jepeeDeeW kes osKeles-osKeles Gmeves MeerIe ner evkeJesOe veecekee ue#e JesOe efoee~~134~~
Gmeer mecee ewheoer ves MeerIe ner Deekej Jej keer Fe mes Depeg&ve keer Pegkeer ngF& megvoj eerJee
ceW Deheves oesveeW kejkeceueeW mes ceeuee [eue oer~~135~~ Gme mecee peesjoej Jeeeg eue jner
Leer FmeefueS Jen ceeuee t kej meeLe Ke[s ngS heeBeeW heeC[JeeW kes Mejerj hej pee he[er~~136~~
FmeefueS efJeJeskenerve efkemeer eheue ceveg<e ves peesj-peesj mes en Jeeve kenvee Meg kej
efoee efke Fmeves heeBe kegceejeW kees Jeje nw~~137~~ efpeme ekeej efkemeer megieefvOele,TBes SJeb
heueeW mes ege Je=#e hej efueheer hetueer uelee megMeesefYele nesleer nw Gmeer ekeej Depeg&ve kes meceerhe
Ke[er ewheoer megMeesefYele nes jner Leer ~~138~~ leovevlej kegMeue Depeg&ve veghetjeW kes efveeue
yevOeve mes ege Gme Ke[er eswheoer kees Deveerefle%e jepeeDeeW kes Deeies mes Gvekes osKeles-osKeles
ceelee kegvleer kes heeme ues euee ~~139~~

ewheoer kees hebeYelee&jer ceeveves JeeueeW kes eefle Deeeee&oJs e kes Jeeve
mveg<eeyegefjYetemeeb pes<"eesjpeg&veefm$eeeced~
ewheeeb eceuemeeefhe ceelejerJeevegJele&veced~~150~~
lemee emegjyegefmleg heeC[eefJeJe leeesjYetle~
Depe&gveescemebceewefeleb
osJejes~~151~~
DelevleMegJe=es<eg esYeeKeevehejeeCee~
les<eeb leleYeJeb heeheb kees efveJeejefelegb #ece~~152~~
metlemeeefhe oes<eme hejkeereme Yee<eCeced~
heehenslegjceesIe meeomeodYetleme efkeb hegve~~153~~
eeke=leeveeceefhe eerlee meceeveOevelee Oeves~
ve m$eer<eg ef$e<eg ueeskes<eg eefmeveeb efkecegeles ~~154~~
ceneheg<ekeesermLeketoes<eefJeYeeef<eCeeced~
Demeleeb keLeceeeeefle ve efpee MeleKeC[leece~~155~~
Jeee eeslee e heeheme evvee$e heueceMvegles~
leoceesIececeg$eeme Je=odOeLe&efceefle yegodOeleeced~~156~~
Jee eeslege meodyegoOd e eLee hegCeceeer egelf e~
esemes efJehejerleee leLe heeheceeer egefle~~157~~
(55)
ewheoer keer Yeer heeC[g kes meceeve egefOeefj Deewj Yeerce ceW MJemegj yegef Leer Deewj menosJe
leLee vekegue Fve oesveeW osJejeW ceW Depeg&ve kes esce kes Deveghe Gefele yegef Leer~~151~~
ieewlecemJeeceer kenles nQ efke pees Delevle Meg Deeeej kes Oeejke ceveg<eeW keer efvevoe kejves ceW
lelhej jnles nQ Gvekes Gme efvevoe mes GlheVe ngS heehe kee efveJeejCe kejves kes efueS keewve
meceLe& nw ?~~152~~ otmejs kes efJeeceeve oes<e kee keLeve kejvee Yeer heehe kee keejCe nw~ efhej
DeefJeeceeve oes<e kes keLeve kejves keer lees yeele ner keee nw ? Jen lees Ssmes heehe kee keejCe
neslee nw efpemekee heue keYeer JeLe& veneR peelee-DeJeMe ner Yeesievee he[lee nw~~153~~
meeOeejCe mes meeOeejCe ceveg<eeW ceW eerefle kes keejCe eefo meceeveOevelee nesleer nw lees Oeve kes
efJe<ee ceW ner nesleer nw efm$eeeW ceW veneR nesleer~ efhej pees leerveeW ueeskeeW ceW eefme nQ Gvekeer lees
yeele ner keee nw ?~~154~~ ceneheg<eeW keer keesef ceW efmLele heeC[JeeW kes efceLee oes<e keLeve
kejves Jeeues ogeW keer efpee kes meew KeC[ keeeW veneR nes peeles ?~~155~~ heehe kee Heue
Jeee Deew eeslee pees Fme ueeske ceW Gmekee heue veneR eehle kej heelee nw Jen ceevees hejueeske
ceW Je=ef kes efueS ner megjef#ele jnlee nw Smee mecePevee eeefnS~
YeeJeeLe&-efpeme heehe kee heue Jekelee Deewj eeslee kees Fme pevce ceW veneR efceue heelee
nw Gmekee heue hejYeJe ceW DeJeMe efceuelee ns Deewj yeepe kes meeLe efceuelee nw~~156~~
meodyegef mes hegCehe keLeeDeeW kee megvevee Jeee Deewj eeslee kes efueS efpeme ekeej keueeCe
kee keejCe ceevee ieee nw Gmeer ekeej heehehe keLeeDeeW kee megvevee Gvekes efueS DekeueeCe
kee keejCe ceevee ieee nw~~157~~
(nefjJebMehegjeCe, meie&45 he=. 549)

GceemJeeceer eeJekeeeej leJeeLe&met$e kes kelee& kes eje ner jefele nw~
SJeb eleb ceee eeskeleb $eeesoMeOeweg&leced~
efvejefleeejkeb heeueb lesleereejemleg mehleefle~~463~~
DeLe&-Fme ekeej ceQves eeJekeeW kes lesjn ekeej kes eeefj$e kee efveheCe efkeee nw~
es lesjneW ekeej kes ele Deefleeej jefnle heeueve kejves eeefnes~ Fve meye eleeWb kes DeefleeejeW
keer mebKee meej nw~ eleske ele kes heeBe-heebe Deefleeej nQ Fme ekeej yeejn eleeW kes mee"
Deefleeej nQ leLee heeBe meceioMe&ve kes Deewj heebe meuuesKevee kes Fme ekeej meej Deefleeej
nesles nQ~
met$es leg mehleceshegee eLeiveeskeleemleoLe&le~
DeJeefMe< meceeeej mees$ewJe keefLelees OegJeced~~464~~
(56)
DeLe&-leJeeLe&met$e kes meeleJeW DeOeee ceW Fve mecemle DeefleeejeW kee efveheCe
efkeee nw~ FmeefueS eneB hej Gvekee JeCe&ve veneR efkeee~ meeleJeW DeOeee kes keLeve mes pees
yees ngS meceeeej nQ Jes ner eneb Fme evLe ceW efveheCe efkees nQ~
en evLe YeieJeeved GceemJeeceer kee yeveeee ngDee nw leLee cees#eMeee ee leJeeLe&met$e
Yeer YeieJeeved GceemJeeceer kee yeveeee ngDee nw ~ YeieJeeved GceemJeeceer ves Deheves leJeeLe&met$e ceW
Fve meej DeefleeejeW kee efveheCe yengle Deer lejn efkeee nw~ Fmeerefuees Deeeee& ves Fme
Mueeske ceW DeefleeejeW kee nJeeuee os efoee nw~ pees efJe<ee Deheves ner efkemeer evLe ceW kene pee
egkee nw, Gmeer efJe<ee kees otmejs evLe ceW efueKevee MeesYee veneR oslee~ FmeerefueS Deeeee&
cenejepe ves Deefleeej veneR kens nQ~ leJeeLe&met$e ceW hetpee ekejCe ee eeJekeeW kes <edkeceeX kee
JeCe&ve veneR nw~ Fve <edkeceeX kees ner meceeeej kenles nQ~ eleeW kee JeCe&ve Yeer Delevle mebef#ehle
nw~ efJeefOe efJeOeeve efkemeer kee veneR nw~ Fme ekeej leJeeLe&met$e ceW eeJekeeeej mecyevOeer pees
keceer Leer Jen Fme ebLe ceW hetjer keer nw~ en yeele Fme Mueeske mes mhe< peeve he[leer nw~
(GceemJeeceer eeJekeeeej he=. 151)

Deefive ceW nJeve kes eceeCe SJeb mehleceeefleceeOeejer yeeeejer Yeer nJeve kejW
leoekeCexvecee$esCe melJej meJe&mebiele~
eeJeleea leceYesle ef$ehejerle ke=lemlegefle~~336~~
cenecencenehetpeeb Yekelee efveJele&evmJeeced~
elego&Me
efoveevesJeb YeieJevlecemesJele~~337~~
ceeIeke=<Ceelego&Meeb YeieJeeved Yeemkejesoes~
cegntlexefYeefpeefle eehleheuees cegefveefYe mececed~~338~~
eeefio*dcegK
g emle=leeresve MegkeueOeevesve Jeeved~
eesieef$eleecevesve OeevesveIeeeflekece&Ceeced~~339~~
he_emJejes_eejCeeceeCesve meb#eeced~
keeuesve efJeoOeleevleiegCemLeeveceefefle~~340~~
Mejerjef$eleeeheees eehe efmeJehee&eced~
efvepeeeiegCemebb hetCe& #eCeehlevegJ eeleke~~341~~
efvelees efvejeveefkeefeotvees osneocetefle&Yeeked~
efmLelemJemegKemee=leheMeefvJeeceveejleced~~342~~
(57)
leoeiele megje meJex eevlehetpeeefekeer<e&ee~

heefJe$eb hejceb cees#emeeOeveb Megefeefvece&ueced~~343~~
Mejerjb Yeleg&jmesefle hejeodOe&efMeefyekeeefhe&leced~
DeeervjlveYeeYeeefmeeesegcegkegesodYegJee~~344~~
evoveeiegkehet&jheejer keeMceerjpeeefoefYe~
Ie=le#eerjeefoefYeeehleJe=efvee ngleYeesefpevee~~345~~
peieodie=nme meewievOeb mebheeeeYetlehetJe&keced~
leoekeejesheceoxve heee&eevlejceeveeved~~346~~
DeYeefe&leeefie>kegC[me ievOeheg<heeefoefYemleLee~
leme oef#eCeYeeiesYetod ieCeYe=lebefmeeeveue~~347~~
lemeeheefjefmceved efoiYeeies Mes<ekesJeefuekeeeie~
SJeb Jeef$eeb Yetcee DeJemLeeheecejsMJeje~~348~~
lelees Yemce meceeoee hepekeueeCeYeeefieve~
Jeeb ewJeb YeJeecesefle mJeueuees Yegpees~~349~~
keC"s oeosMes e lesve mebmhe=Me Yeefele~
lelheefJe$eleceb celJee Oece&jeiejmeeefnmelee~~350~~
en megveles ner Yejle eeJeleer yengle ner MeerIe meye ueesieeW kes meeLe-meeLe kewueeMe heJe&le
hej ieee, JeneB peekej Gmeves YeieJeeved Je=<eYeosJe keer leerve eoef#eCeeSB oeR, mlegefle keer Deewj
YeefkelehetJe&ke Deheves neLe mes cenecen veecekeer hetpee kejlee ngDee Jen eewon efove leke Fmeer
ekeej YeieJeeved keer mesJee kejlee jne ~~336-337~~ ceeIe ke=<Ce elego&Meer kes efove meteexoe
kes MegYe cegntle& Deewj DeefYeefpeled ve#e$e ceW YeieJeeved Je=<eYeosJe hetJe& efoMee keer Deesj ceBgnkej
Deveske cegevf eeeW kes meeLe-meeLe heekeemeve mes efJejepeceeve ngS, GvneWves leermejs-met#ceefeeeeefleheeefle
veece kes MegkeueOeeve mes leerveebW eesieeW kee efvejesOe efkeee Deewj efhej Deefvlece iegCemLeeve ceW
"njkej heeBe ueIeg De#ejeW kes GeejCe eceeCe keeue ceW eeswLes Jeghejle efeeeefveJe=efe veece
kes MegkeueOeeve mes DeIeeefleee keceeX kee veeMe efkeee~ efhej Deewoeefjke, lewpeme Deewj keece&Ce
Fve leerveeW MejerjeW kes veeMe nesves mes efmelJeheee&e eehle kej Jes mecekelJe Deeefo efvepe kes
Dee" iegCeeW mes ege nes #eCe Yej ceW ner levegJeeleJeuee ceW pee hengBes leLee JeneB hej efvele,
efvejbpeve, Deheves Mejerj mes keg kece, Decetle&, DeelcemegKe leuueerve ceW Deewj efvejvlej mebmeej
kees osKeles ngS efJejepeceeve ngS ~~338-342~~ Gmeer mecee cees#e-keueeCeke keer hetpee
kejves keer Fe mes meye osJe ueesie Deees GvneWves en YeieJeeved kee Mejerj heefJe$e, Glke=,cees#e
(58)
kee meeOeve,mJe Deewj efvece&ue nw en efJeeejkej Gmes yengcetue heeuekeer ceW efJejepeceeve
efkeee~ leovevlej pees Deefivekegceej osJeebW kes Fv kes jlveeW keer keeefvle mes osoerheceeve GVele
cegkeg mes GlheVe ngF& nw leLee evove, Deieg, kehetj, kesMej Deeefo megieefvOe heoeLeeX Deewj Ieer,
otOe Deeefo mes ye{eeer ieeer nw Ssmeer Deefive mes peiele keer DeYetlehetJe& megieefvOe eke kej
Gmekee Jele&ceeve Deekeej ve< kej efoee Deewj Fme ekeej Gmes otmejer heee&e eehle keje oer
~~343-346~~ ievOe,heg<he Deeefo mes efpemekeer hetpee kener ieeer nw Ssmes Gme DeefivekegC[ kes
oeefnveer Deesj ieCeOejeW kes Mejerj kee mebmkeej kejves Jeeueer Deefive mLeeefhele keer Deewj yeeBeer Deesj
leerLekej leLee ieCeOejeW mes Deefleeffjkele Deve meeceeve kesJeefueeeW kes Mejerj kee mebmkeej kejves
Jeeueer Deefive mLeeefhele keer, Fme ekeej FveW ves he=efLeJeer hej leerve ekeej keer Deefive mLeeefhele
keer~ leovevlej GvneR FveW ves hebekeueeCeke kees eehle nesves Jeeues eer Je=<eYeosJe kes Mejerj
keer Yemce G"eeer Deewj nceueesie Yeer Ssmes ner neWener meesekej ye[er Yeefkele mes Deheves ueuee
hej oesveeW YegpeeDeeW ceW, ieues ceW Deewj Je#emLeue ceW ueieeeer~ Jes meye Gme Yemce kees Delevle
heefJe$e ceevekej Oecee&vegjeie kes jme mes levcee nes jns Les~~347-350~~ meyeves efceuekej ye[s
mevlees<e mes Deevevo veecekee veeke efkeee Deewj efhej eeJekeeW kees GheosMe efoee efke ns
mehleceeefo eefleceeDeeW kees OeejCe kejves Jeeues meYeer yeeeeefjeeW,legce ueesie leerveeW
mevOeeDeeW ceW mJeeb ieen&hele, DeenJeveere Deewj oef#eCeeefive Fve leerve DeefiveeeW keer
mLeehevee kejes Deewj Gvekes meceerhe ner Oece&ee, $e leLee efpevesvosJe keer eefleceeDeeW
keer mLeehevee kej leerveeW keeue cev$ehetJe&ke Gvekeer hetpee kejes~ Fme ekeej ie=nmLeeW kes
eje Deeoj-melkeej heeles ngS DeefleefLe yevees~~351-354~~
(DeeefohegjeCe Yeeie2 heJe&47, he=. 507508)

meefee kees Deefee kejves keer efJeefOe
meefeeb heeb heueb uueer cetueb e efkemeueeb yeereb~
pees Ce e YekeKeefo CeeCeer meefee-efJejoes nJes mees og~~379~~
(eee-meefeeb he$eheueb lJeked cetueb e efkemeueeb yeerpeced ~ e ve e Ye#eeefle %eeveer

meefeeefJejle YeJesled me leg ~~)meesefhe eefme,Deefhe Meyoeled ve kesJeueceesmej, eeJeke
meefeeefJejle: meefeesYe peueheueeefoYees efJejle efJeielejeie efveJe=eYeJesled e %eeveer YesoefJe%eeveefJeJeskeiegCemebheVe eeJeke ve Ye#eles ve Dee>eefle~ efkeb leled ~ meefeeb efeesve ewlevesve
Deelcevee peerJesve men Jele&ceeveb meefeeced ~ efkeb leled ~ he$eheueb meefeeveeieJeuueeroueefuecye
(59)
he$eme<e&heeCekeeefohe$eOeetjeefoouehe$eMeekeeefokeb veee>eefle, heueb meefeeefeYe&keke&efkee

efoket<ceeC[veeryetheueoeef[ce-yeerpehetjehekeJeecekeoueerheueeefokeced , uueer Je=#eJeeeefo
meefeelJekedveeefe, cetueced Dee&keeefoefuecyeeefoJe=#eJeerJevemheleerveeb cetueb ve Keeoefle, efkemeueeb
heJeb ueIegheJekeg[dceueb veeefe, yeerpeb meefeeeCekecegoid eefleueJepe&ejf keecee<ee{keerpeerjkekegJesj
jepeerieesOetceeereeefokeb ve Ye#eles~ Geb e~ cetueheueMeekeMeeKeekejerjkevoemetveyeerpeeefve~
veeceeefve eesefe meeseb meefeeefJejlees oeecetefle&~~ eemegkeb keefleOeslegeles~ leeb hekekeb
megkekeb Debeyf eueueJeCesenf b ceeremf eeb oJJeb~ peb leblesCe e efCCeb leb meJJeb heemegeb YeefCeeb~~Fefle~~379~~
DeLe&-pees %eeveer eeJeke meefee he$e, meefee heue, meefee eue, meefee cetue,
meefee keeWheue Deewj meefee yeerpe kees veneR Keelee Jen meefeeefJejle nw ~~
YeeJeeLe&-pees %eeveer eeJeke meefee DeLee&led efpemeceW peerJe ceewpeto nQ Ssmes veeieJeer kes
heeeW kees, veeRyet kes heeeW kees, mejmeeW Deewj eves kes heeeW kees, Oeletjs kes heeeW kees Deewj heeeW keer
Meeke Jeiewjn kees veneR Keelee, meefee Kejyetpes, keke[er, hes"e, veeRyet, Deveej, efyepeewje, Deece,
kesuee Deeefo heueeW kees veneR Keelee, Je=#e keer meefee eue kees veneR Keelee, meefee Deojke
Jeiewjn cetueebs kees veneR Keelee, JevemheefleeeW kee cetue eefo meefee nes lees veneR Keelee, esereser leepeer veF& keeWheuees kees veneR Keelee leLee meefee eves, cebtie, efleue, G[o, Dejnj, peerje,
iesntB ,peew Jeiewjn yeerpeeW kees veneR Keelee Jen meefee leeieer kene peelee nw~ kene Yeer nw- pees
oeeueg eeJeke cetue, heue, Meeke, MeeKee, keeWheue, Jevemheefle kee cetue, hetue Deewj yeerpeeW kees
DehekeJe oMee ceW veneR Keelee Jen meefeeefJejle nw~
megkekeb hekekeb leeb DebefJeueueJeCesCe efceefmmeeb oJJeb~
peb peblesCe e efCCeb leb meJJeb heemegeb YeefCeeb~~
DeLe&-pees Je metKee nes,hekee nes, lehle nes, Deecue jme leLee ueJeCe efceefele nes,
keesunt, ejKeer, ekekeer, gjer Deeefoke eb$eeW mes efVe-efYeVe efkeee ngDee leLee mebMeesefOele nes,
mees meye eemegke nQ~ en ieeLee mJeeefcekeeefle&keseeveges#ee keer mebmke=le erkee ceW leLee kesMeJeJeCeeake=le
ieesccemeej keer mebmke=leerkee ceW Yeer mele Jeeve kes YesoeW ceW kener ieF& nw~
(heg<eeLe&efmedegheee he=. 55)

YeieJeeve kees e{eves kes efuees heg<he kewmes neW ?
nmleelemKeefueleb ef#eleew efveheefleleb ueiveb keJeefelheeoees~
evcetexxOJe&ieleb Oe=leb kegJemeves veeYesjOees eodOe=leced~~
(60)

mhe=<b og<pevewwIe&vewjefYenleb eodotef<eleb kebkew~
leepeb lelkegmegceb Jeobefle efJeyegOee Yekelee efpeveeerlees~~131~~
DeLe&-pees heg<he neLe mes efiej ieee nes, he=LJeer hej efiej he[e nes, hewj mes t ieee nes,
cemleke hej OeejCe kej efueee ieee nes, DeheefJe$e Jem$e ceW jkeKee ieee nes, og< ceveg<eeW kes
eje mheMe& efkeee ieee nes, Ieve mes efVe-efYeVe efkeee ieee nes Deewj keebeW mes otef<ele nes Ssmes
heg<heeW kee leeie kej osvee eeefnes DeLee&led YeieJeeved keer hetpee kejves ceW Ssmes heg<he veneR e{evee
eeefnes Ssmee ieCeOejeefo efJeeved heg<eeW ves kene nsw~
mhe=Me Meteefopeb mhe=Mecemhe=Meeohemeeefjleced~
heg<heb oseb ceneYekelee ve leg og<pevewOe=&leced~~132~~
DeLe&-mhe=Me Met kes neLe mes ueees ngS heg<he eee nQ leLee Demhe=Me Met kes neLe
mes ueees ngS heg<he leepe nQ~ heg<he YeieJeeved kes ejCeeW hej ye[er Yeefe mes e{evee eeefnes
hejvleg og<peveeW kes neLe mes ueees ngS heg<he keYeer veneR e{eves eeefnes~

otOe mes DeefYe<eske nsleg ieee, heg<he e{eves nsleg Jeeefkee SJeb DeefYe<eske,
hetpee kes efueS peue nsleg kegbDee KegoJeeves ceW oes<e veneR nw~
heeesLe ieeb peueeLe e ketheb heg<hemegnsleJes~
Jeeefkee mebekegJe&vvee veeefle oes<eOejes YeJesled~~133~~
DeLe&-YeieJeeved efpevesvosJe kee DeefYe<eske kejves kes efuees megiecelee mes otOe keer eeefhle
nes peee Fmekes efuees ieee kee jKevee ee efpeveeuee ceW ieee kees oeve osvee oes<eeOeeeke veneR
nw~ Fmeer ekeej hetpee ceW megiecelee mes heg<heeW keer eeefhle kes efuees yeeie-yeieeree yeveJeeves ceW Yeer
oes<e veneR nsw~ hetpee kes efuees megiecelee mes peue efceuelee jns Fmekes efuees kegDeeB yeveJeeves ceW Yeer
Delevle oes<e veneR neslee nw~
YeeJeeLe&-eeefhe pewve Meem$eeW ceW kegDeeB KegoJeeves kee leLee yeieeree ueieJeeves kee
efve<esOe nw, Fmeer ekeej ieee kee oeve osves kee Yeer efve<esOe nw, keeeWefke Fve meye keeceeW ceW efnbmee
DeJeMe Deewj DeefOekelee kes meeLe nesleer nw~ hejvleg eneB hej pees Fmekee efJeOeeve efueKee nw Jen
kesJeue megiecelee kes meeLe YeieJeeve keer hetpee meoe nesleer jnves kes efueS efueKee nw~ GsMe
efYeVe-efYeVe nesves mes Ske ner efeee mes hegCe heehe oesveeW nes mekeles nssQ~ kesJeue Kee-heerkej cemle
nesves kes efueS Yeespeve yeveevee heehe nw~ hejvleg cegefveeeW kees oeve osves kes efuees Yeespeve yeveevee
(61)
hegCe kee keejCe nw~ Fmeer ekeej ce=leke kees JewlejCeer veoer mes heej kej osves kes efuees ieee kee
oeve efceLeelJe Jee heehe nw, hejvleg YeieJeeved kee DeefYe<eske megiecelee kes meeLe meoe nesles jnves
kes efuees ieee kee oeve osvee hegCe kee keejCe nw~ Fmeer ekeej kegDeeB KegoJeeves Deewj yeieeree
ueieeves ceW DeefOeke eEnmee nesleer nw, hejvleg YeieJeeved keer hetpee kejves kes efuees kegDeeB, yeieereer
yeveJeevee hegCe kee ner keejCe ceevee peelee nw~ efpeme ekeej hetpee kejves ceW Yeer eEnmee nesleer nw,
hejvleg Fve keeceeW kes kejves ceW Deveske peerJeeW kees cenehegCe kee yebOe neslee nw Deewj Fmeerefuees
YeJe peerJe ye[er Yeefe mes Fve keeceeW kees kejles nQ~ Fmeer ekeej efpeveeuee ceW ieee kee oeve
osvee Jee efpeveeuee kes efuees kegDeeb, yeieereer yeveJeevee hegCe kee ner keejCe nw~ hegCeheehe
YeeJeeW mes neslee nw leLee efceLeelJe Deewj mecekelJe Yeer YeeJeeW mes ner neslee nw~ Fve meye yeeleeW kees
mecePekej cees#e kes keejCeYetle hegCe keee& meoe kejles jnvee eeefnes~
(GceemJeeceer eeJekeeeej he=. 52, 53)

efoue kees otOe Deewj kees otOe kes peceees oner ceW
oes oeue Jeeues Oeeve kes efceueeves mes yevelee nw~
Deeceieesjmemebhe=eb efoueb esCehegef<hekee~
mebOeevekeb keefuebieb e veeeles Megef<efYe~~311~~
DeLe&-keee otOe, keee oner Deewj kees otOe kes peceees oner keer e ceW eefo
G[o,cebtie,evee Deeefo (efpevekeer oes oeueW nes mekeleer nQ) efoue kees Keeves mes ueej kes mebeesie
mes GmeceW $eme peerJe GlheVe nes peeles nQ~ Fmeefuees Meg meceief<eebs kees Ssmee oner Deeefo
kee efceuee ngDee efoue keYeer veneR Keevee eeefnS~ Fmeer ekeej ceee&oe kes yeenj kee otOe, oner Yeer
veneR Keevee eeefnes~ esCeheg<he Deeej, keefuebie Deeefo heoeLe& Yeer Gvekees keYeer veneR Keeves eeefnes~

heebe mLeeJej kes eej-eej YesoeW ceW oes-oes efvepeeaJe nQ~
he=efLeJehlespeesJeeegJevemhelee mLeeJeje~~13~~
he=efLeJeer e DeeheMe lespeMe JeeegMe JevemheefleMe he=efLeJehedlespeesJeeegJevemhelee~
efle<"efvle FlesJebMeeruee mLeeJeje~ Sles he=efLeJeeoe SkesefvepeerJeefJeMes<eemLeeJejveecekeceexoeeled mLeeJejekeLevles~ les leg eleskeb elegefJe&Oee-he=efLeJeer,he=efLeJeerkeee, he=efLeJeerkeeefeke
(62)
he=efLeJeerpeerJe~Deehe,Dehedkeee,Dehkeeefeke, DehedpeerJe~ lespe, lespe:keee, lespekeeefekee

lespeespeerJe~ Jeeeg, Jeeegkeee, Jeeegkeeefekee, JeeegpeerJe~ Jevemheefle, Jevemheeflekeee,
Jevemheeflekeeefeke,JevemheeflepeerJe Fefle~
le$e DeOJeeefoefmLelee Oetefue he=efLeJeer~ F<keeefo he=efLJeerkeee~ he=LJeerkeeefekepeerJeheefjlelJeeled F<keeefo he=LJeerkeeekeLeles ce=leceveg<eeefokeeeJeled ~ le$e mLeeJejkeeeveecekecees&oees veeefmle,lesve leefjeOeveeeeceefhe oes<ees ve YeJeefle~ he=efLeJeerkeeees efJeeles eme
me he=LJeerkeeefeke~ Fved efJe<ees Fkees Jeee~ leefjeOeveeeeb oes<e Glheeles~ efJeenieleew eJe=ees
ees peerJeeseeefhe he=efLeJeerceOes veeslheVe: meceesve meceeesve mecee$eesCe Jee eeJeoveenejke:
he=eLf eJeeR keeelJesve ees ie=ner<eefle eehlehe=LJeerveecekeceexoe keece&Ce-keeeeesiemLe me he=eLf eJeerpeerJe
keLeles~
he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg Deewj Jevemheefle es heeBe mLeeJejkeee nQ~~13~~
met$e ceW he=eLf eJeerkeee Deeefo kes meeLe v meceeme nw~ MeyoeLe& keer Dehes#ee mLeeveMeerue kees
mLeeJej kenles nQ~ hejvleg Deeieceevegmeej mLeeJej veece kece& kee Goe nesves mes es he=LJeerkeee Deeefo
heeBeeW Skesefve peerJe efJeMes<e mLeeJej veece kece& kee Goe nesves mes es he=LJeerkeee Deeefo heeBeeW
Skesefve peerJe efJeMes<e mLeeJej kenueeles nQ~ FveceW eleske kes eejeej Yeso nQ~ he=eLf eJeer,
he=LJeerkeee, he=LJeerkeeefeke Deewj he=LJeerpeerJe~ peue, peuekeee, peuekeeefeke Deewj peuepeerJe~
Deefive, Deefivekeee, Deefivekeeefeke Deewj DeefivepeerJe~ Jeeeg, Jeeegkeee, Jeeegkeeefeke Deewj JeeegpeerJe~
Jevemheefle, Jevemheeflekeee, Jevemheeflekeeefeke Deewj JevemheeflepeerJe~
ceeie& ceW he[er ngF& Oetefue Deeefo he=LJeer nw~ he=LJeerkeeefeke peerJe kes eje heefjlee F
Deeefo he=LJeerkeee nw~ pewmes ce=leke ceveg<e Deeefo kee Mejerj~ he=efLeJeer Deewj he=efLeJeerkeee kes
mLeeJej veecekece& kee Goe ve nesves mes Jes efvepeeaJe nQ Dele: Fvekeer efJejeOevee ceW oes<e (eEnmee)
veneR nw~ efpeme peerJe kes he=LJeerhekeee efJeeceeve nw, Gmes he=efLeJeerkeeefeke kenles nQ~
DeLee&led en peerJe he=efLeJeerhe Mejerj kes mecyevOe mes ege nw~ Fve efJe<ee ceW Fked elee
Jeee nw Dele: peerJe meefnle nesves mes Fvekeer efJejeOevee ceW oes<e (eEnmee) GlheVe nesles nQ~
efJeenieefle ceW efmLele peerJe peye leke he=efLeJeer kes ceOe ceW GlheVe veneR ngDee nw (DeLee&led peye
leke Fme peerJe ves he=LJeer kees keeehe mes enCe veneR efkeee nw) leye leke Ske, oes, leerve
mecee leke Deveenejke nw, oes, leerve mecee kes yeeo pees he=efLeJeer kees keeehe mes enCe
kejsiee efpemekes he=efLeJeer veecekece& kee Goe nw Deewj pees keece&Ce keeeeesie ceW efmLele nwJen
peerJe he=LJeerpeerJe kenueelee nw~
(leJeeLe&Je=efe, DeOeee2 met$e 13 he=. 197198)
(63)

GejhegjeCe iebLe ceW efueKee nw efke cees#ekeueeCeke ceW
Fv YeieJeeve kes Mejerj kee mebmkeej kejWies~
eceelheeJeeheg j b eehe cevees n jJeveevlejs ~
yentveeb mejmeeb ceOes ceneceefCeefMeueeleues~~509~~
efmLelJee efoveeb JeerleefJenejes Je=efvepe&j~
ke=<Cekeeefle&kehe#eme elego&Meeb efveMeelees~~510~~
mJeeefleeesies le=leeresMegkeueOeevehejeeCe~
ke=leef$eeesiemebjesOe mecegefVeefeeb efele~~511~~
nleeIeeefleeleg<kemeVeMejerjes iegCeelceke~
ievlee cegefvemenesCe efveJee&Ceb meJe&Jeeef_leced~~512~
leosJe heg<eeLe&me hee&vleesvevlemeewKeke=led~
DeLe meJexefhe osJesve Jevnervcegkegmhegjled~~513~~
ngleeMeveefMeKeevemlelesne ceesnefJeef<eced~
DeYee& ievOeceeueeefoJewe|oJewe&LeeefJeefOe~~514~~
Jeefvo<evles YeJeeleerleceLezJe&voejJe mleJew~
JeerjefveJe=&efemeceehleefove SJeemleIeeefleke~~515~~
YeefJe<eecencehegelkesJeue%eeveueeseve~
YeJeeveeb Oece&osMesve efJele efJe<eeebmlele~~516~~
ielJee efJehegueMeyoeefoefiejew eehmeeefce efveJe=e& lf eced~
ceefVeJe=&efleefoves ueyOee megOece& egleheejie~~517~~
ueeskeeueeskeeJeueeskewkeeueeskecevleefJeueeseveced~
leefVeJee&Ce#eCes YeeJeer pecyetveeceeekesJeue~~518~~
Devle: kesJeefueveeceefmcevYejles me eheles~
vevoer cegefvemlele: es<"es veefvoefce$eeshejeefpele:~~519~~
Devle ceW Jes heeJeehegj veiej ceW henbgBeWies, JeneB kes ceveesnj veece kes Jeve kes Yeerlej
Deveske mejesJejeW kes yeere ceW ceefCeceeer efMeuee hej efJejepeceeve neWies~ efJenej es[kej
efvepe&je kees ye{eles ngS Jes oes efove leke JeneB efJejepeceeve jnbsies Deewj efhej keee|lekeke=<Ce
elego&Meer kes efove jeef$e ceW Deefvlece mecee mJeeefleve#e$e ceW DeefleMee osoerheceeve leermejs
(64)
MegkeueOeeve ceW lelhej neWies~ leovevlej leerveeW eesieeW kee efvejesOekej mecegefVeefeeeeefleheeefle
veeceke elegLe& MegkeueOeeve kees OeejCe kej eejeW DeIeeefleee keceeX kee #ee kej oWies Deeswj
Mejerjjefnle kesJeueiegCehe neskej Ske npeej cegefveeeW kes meeLe meyekes eje Jee_veere
cees#eheo eehle kejssWies ~~509-512~~
Jener Gvekee, Devevle megKe kees kejves Jeeuee meyemes ye[e heg<eeLe& nesiee-Gvekes heg<eeLe&
keer Jener Deefvlece meercee nesieer~ leovevlej Fveefo meye osJe DeeJeWies Deewj Deiveerv kegceej kes
cegkeg mes epJeefuele nesves Jeeueer Deefive keer efMeKee hej YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kee
Mejerj jKeWies~ mJeie& mes ueees ngS ievOe,ceeuee Deeefo Geceesece heoeLeeX kes eje ceesn kes
Me$egYetle Gve leerLekej YeieJeeved keer efJeefOehetJe&ke hetpee kejWies Deewj efhej Deveske DeLeeX mes Yejer
ngF& mlegefleeeW kes eje mebmeej-YeceCe mes heej nesves Jeeues Gve YeieJeeved keer mlegefle kejWies~ efpeme
efove YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kees efveJee&Ce eehle nesiee Gmeer efove ceQ Yeer Ieeefleee keceeX kees
vekej kesJeue%eeveheer ves$e kees eke kejves Jeeuee nesGBiee Deewj YeJe peerJeeW kees OeceexheosMe
oslee ngDee Deveske osMeeW ceW efJenej keBiee~ leovevlej efJehegueeeue heJe&le hej peekej efveJee&Ce
eehle keBiee~ cesjs efveJee&Ce peeves kes efove ner mecemle egle%eeve kes heejieeceer megOece& ieCeOej Yeer
ueeske Deesj Deueeske kees ekeeefMele kejves Jeeues kesJeue%eeveheer Deefvlece ueeseve kees eehle
kejWies Deewj Gvekes cees#e peeves kes mecee ner pecyetmJeeceer kesJeue%eeve eehle kejWies~ Jen
pecyetmJeeceer Yejle#es$e ceW Deefvlece kesJeueer kenueeJeWies~~513mes 519~~

efoJeOJeefve kee ue#eCe
mebheefn iebLekeeejheJeCeb kemmeecees~ JeeCesCe efJeCee DelLeheoghheeeCeb Ce
mebYeJeF,megngcelLeeCeb meCCeeS heJeCeeCegJeJeeeroes~ Ce eeCekeKejeS PegCeerS
DelLeheoghheeeCeb pegppeos, DeCekeKejYeemeefleefjkeKes ceesetCeCCesemf eb leees DelLeeJeieceeYeeJeeoes~
Ce e efoJJepPegCeer DeCekeKejefhheee esJe, Deejme-meemeeYeeme-kegYeemeefhheeeeoes~
Deye ievLekelee& keer eheCee kejles nQ~
MebkeeJeeve kes efyevee DeLe& kee JeeKeeve mecYeJe veneR nw, keeeWekf e met#ce heoeLeeX keer
meb%ee DeLee&led mebkesle eje eheCee veneR yeve mekeleer~ eefo kene peee efke Deve#ejelceke OJeefve eje
DeLe& keer eheCee nes mekeleer nw, mees en Yeer eesie veneR; keeeWekf e Deve#ej Yee<ee ege efleeeeW kees
es[ kej Deve peerJeeW kees Gmemes DeLe& %eeve veneR nes mekelee Deewj efoJeOJeefve Deve#ejelceke ner nes, mees
(65)
Yeer veneR nw; keeeWekf e Jen De"ejn ceneYee<ee SJeb meele meew ueIeg Yee<ee mJehe nw~
(OeJeuee hegmleke 9 he=. 126)

eeJeCe ceeme keer eefleheoe Je<e& kee eLece efove nw Gmeer efove
Oece&leerLe& keer Glheefe ngF& nw~ Jen efleefLe egieeefo Yeer nw~
Jeememme he{ceceemes he{ces hekeKeefcce meeJeCes yengues~
heeef[JeohegJJeefoJemes eflelLeghheeer og DeefYeefpeefcce~~40~~
Je<e& kes eLece ceeme Je eLece he#e ceW eeJeCe ke=<Ce eefleheoe kes hetJe& efove ceW
DeefYeefpeled ve#e$e ceW leerLe& keer Glheefe ngF&~~40~~
(OeJeuee hegmleke 9 he=. 130)
(66)
heg<heovle kees Deefhe&le efkeee~ heeeled egleheer veoer eJeen kes Jegso mes YeeYeerle ngS
Yetleyeefue Yeejke ves YeJepeveeW kes DevegeneLe& cenekecceheeef[heeng[ kee Ghemebnej kej n
KeC[ (<edKeb[eiece)efkees~ DeleSJe ef$ekeeueefJe<eeke mecemle heoeLeeX kees efJe<ee kejves
Jeeues ele#e Devevle kesJeue%eeve kes eYeeJe mes eceeCeerYetle Deeeee&he eCeeueer mes Deeves kes
keejCe ele#e Je Devegceeve mes ebtefke efJejesOe mes jefnle nw Dele en evLe eceeCe nw~ Fme
keejCe cees#eeefYeuee<eer YeJe peerJeeW kees Fmekee DeYeeme kejvee eeefnes~ etbefke en evLe
mleeske nw Dele Jen cees#ehe keee& kees GlheVe kejves kes ueS DemeceLe& nw, Ssmee efJeeej veneR
kejvee kejvee eeefnes; keeebsefke Dece=le kes meew Ie[eW kes heerves kee heue eguuet eceeCe Dece=le kes
heerves ceW Yeer heeee peelee nw~
(<edKeC[eiece OeJeuee erkee, heg. 9 he=. 133134)
meeOeg kes 28 cetueiegCe efYeVe ekeej mes nQ
<edKeb[eiece Deeefo evLe hetCe& eceeCe nQ
meeOeg hejceser kes 28 iegCe-ome mecekeleiegCe, celeeefo heeBe %eeveiegCe Dewej lesjn
ekeej kee eeefj$e, es meeOeg kes 28 iegCe ceeves iees nQ~ FveceW mes mecekele kes ome iegCe Fme
ekeej nQ -1. Dee%eemecekelJe, 2. ceeie&mecekelJe, 3. GheosMemecekelJe, 4. met$emecekelJe,
5. yeerpemecekelJe, 6. meb#eshemecekelJe, 7. efJemleejmecekelJe, 8. DeLe&mecekelJe, 9. DeJe
iee{mecekelJe, Deewj 10. hejceeJeiee{mecekelJe ~ Fvekee meb#eshe ceW DeLe& Fme ekeej nw
1 Dee%eemecekelJe--Jeerlejeie YeieJeeved keer Dee%ee kee ner { eeve kejvee~
2 ceeie&mecekele--eflejsme" Mueekee heg<eeW kee eefjle megvekej mecekelJe GlheVe nesvee~
3 GheosMemecekele--Oece&kee GheosMe megvekej mecekelJe keer eeefhle nesvee~
4 met$emecekelJe--Deeeej-met$e kees megvekej mecekelJe keer eeefhle nesvee~
5 yeerpemecekelJe--eoMeebie kes yeerpe heoeW kees megvekej mecekelJe GlheVe nesvee~
6 meb#eshemecekelJe--leJeeW kees meb#eshe mes ner peevekej mecekele GlheVe nesvee~
7 efJemleejmecekelJe--efJemleej mes eoMeebie kees megvekej mecekelJe GlheVe nesvee~
8 DeLe&mecekelJe--hejceeiece kes efkemeer eJeeve kes DeLe& kees megvekej mecekelJe
GlheVe nesvee~
9 DeJeiee{mecekelJe--Debieyeee eJeeve kee DeJeieenve kej mecekelJe GlheVe
nesvee~
10hejceeJeiee{mecekelJekesJeue%eeve kes meeLe Delevle DeJeiee{ mecekelJe GlheVe nesvee~
Sees GJeefj heeob heJescees- ueesneFefjes meiieueesieb ieos Deeeej-efoJeeejes DelLeefceDees~

SJeb yeejmemeg efoCeejsmeg YejnKeseefcce DelLeefceSmeg mesmeeFefjee meJJesemf ecebie-hegJeeCecesieosmeYeto-
hesppeoesme-cenekecceheeef[heeng[eoerCeb Oeejee peeoe~ SJeb heceeCeerYetocenefjefmeheCeeuesCe DeeiebletCe

cenekecceheeef[heeng[eefceepeueheJeenes OejmesCeYe[ejeb mebheees~ lesCe efJe efieefjCeejeboiegneS
Yetoyeefue-heghheobleeCeb cenekecceheeef[heeng[b meeueb meceefhheob~ leoes YetoyeefueYe[ejSCe
megoCeF&heJeenJeessoYeerSCe YeefJeeueesieeCegiienb cenekecceheeef[heeng[cegJemebnefjTCe
Keb[eefCe keeeefCe~ leoes eflekeeueieesejemesmeheelLe efJemeeheekeKeeCeble kesJeueCeeCehheYeeJeeoes
heceeCeerYetoDeeFefjeheCeeuesCeeieoeeoes efoefefJejesneYeeJeeoes heceeCecesmees iebLees~ lecne
ceeskeKekebefKeCee YeefJeeueesSCe DeyYemeseJJees~ Ce Smees iebLees LeesJees efe ceeskeKekeppepeCeCeb
heef[ DemecelLees, DeefceeIe[meeJeeCeheuemme eguegJeeefceeJeeCes efJe GJeuebYeeoes~
eneb mes Deeies eke=lekeer eheCee kejles nQ- ueesneeee& kes mJeie&ueeske kees eehle nesves
hej Deeeejebieheer mete& Demle nes ieee~ Fme ekeej Yejle#es$e ceW yeejn meteeW& kes Demleefcele
nes peeves hej Mes<e Deeeee& meye Debie-hetJeeX kes SkeosMeYetle hesppeojesme Deewj
cenekecceheeef[heeng[ DeeefokeeW kes Oeejke ngS~ Fme ekeej eceeCeerYetle cene|<ehe eCeeueer
mes Deekej cenekecceheeef[heeng[he Dece=le-peueeJeen Oejmesve Yeejke kees eehle ngDee~
GvneWves Yeer efieefjveiej keer ev ieghee ceW mechetCe& cenekecceheeef[heeng[ Yetleyeefue Deewj
(67)
ceefle%eeveeefo heeBe %eeveiegCe Deewj heeBe ceneele, heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhlehe
lesjn ekeej kee eeefj$e meJe&efJeefole ner nQ~
(efpevemeneveece mebmke=le erkee, %eeveheer" mes ekeeefMele emleeJevee ceW he=. 39)

heg<e keer 72 keueeDeeW kes veece
heg<e keer yenej keueeSB- keueeefveefOe veece keer JeeKee kejles ngS eglemeeiej metefj ves
heg<e keer yenej keueeDeeW kes veece Fme ekeej yeleueees nQ :1. ieerlekeuee, 2. Jeeekeuee,
3. yegefkeuee 4. Meewekeuee, 5. ve=lekeuee, 6. Jeeekeuee, 7. efJeeejkeuee, 8.
ceb$ekeuee, 9. Jeemlegkeuee, 10. efJeveesokeuee, 11. vesheLekeuee, 12. efJeueemekeuee,

13. veereflekeuee, 14. Mekegvekeuee 15. eer[vekeuee, 16. efe$ekeuee, 17. mebeesiekeuee,
18. nmleueeIeJekeuee, 19. kegmecekeuee, 20. Fvpeeuekeuee, 21. meteerkece&keuee, 22. mvesnkeuee,
23. heevekeuee, 24. Deenejkeuee, 25. efJenejkeuee, 26. meewYeeiekeuee, 27. ievOekeuee,
28. Jem$ekeuee, 29. jlvehejer#ee, 30. he$ekeuee, 31. efJeeekeuee 32. osMeYeeef<elekeuee,
33. efJepeekeuee 34. JeeefCepekeuee, 35. DeeegOekeuee, 36. egkeuee, 37.
efveegkeuee, 38. meceekeuee 39. Jee&vekeuee, 40. iepehejer#ee, 41. legjhejer#ee,
42. heg<ehejer#ee, 43. m$eerhejer#ee, 44. heef#ehejer#ee 45. Yetefcehejer#ee, 46. ueshekeuee,
47. keekeuee, 48. efMeuhekeuee, 49. Je=#ekeuee, 50. ekeuee, 51. eMvekeuee,
52. Gejkeuee, 53. Mem$ekeuee, 54. Meem$ekeuee, 55. ieefCelekeuee, 56. he"vekeuee
57. efueefKelekeuee, 58. Jekele=lJekeuee, 58. keefJelJekeuee, 60. keLeekeuee, 61. Jeevekeuee,
62. JeekejCekeuee, 63. veekekeuee, 64. vokeuee, 65. Deuebkeejkeuee, 66.
oMe&vekeuee, 67. DeJeOeevekeuee, 68. Oeelegkeuee, 69. Oece&keuee, 70. DeLe&keuee, 71.
keecekeuee, Deewj 72. Mejerjkeuee~
(efpevemeneveece mebmke=le erkee %eeveheer" mes ekeeefMele emleeJevee he=. 24)

YeJeve,YeJevehegj, DeeJeeme Jelebj kes keneB nQ ?
jppegkeoer iegefCeoJJee CeeCeGefomenjmeDeefOeeuKesCeb~
leccepPes efleefJeehhee JeWslejosJeeCe neWefle hegje~~5~~
49~199000~
(68)

YeJeCeb YeJeCehegjeefCeb DeeJeemee Fe YeJebefle efleefJeehhee~
ef p eCeceg n keceueef J eef C iieoJeW l ejheCCeef eCeeceeS~~6~~
jeCehhenheg{JeerS YeeCeeefCeb oerJeGJeefnGJeefjefcce~
YeJeCehegjeefCeb onefieefjhengoerCeb GJeefj DeeJeemee~~7~~
yeejmemenmmepeeseCeheefjceeCeb nesefo pesYeJeCeeCeb~
heeskekeb efJekeKebYee efleefCCe mebeeCeb e yenueeb~~8~~
12000 ~300~
jepeg kes Jeie& kees Ske ueeKe efveveeveJew npeej mes iegCee kejves hej pees eehle nes Gmekes
ceOe ceW Jevlej osJeeW kes leerve ekeej kes hegj nesles nQ~~ 5~~
efpeve YeieJeeved kes cegKehe keceue mes efvekeues ngS Jevlej e%eefhle veeceke DeefOekeej
ceW YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme Fme ekeej leerve ekeej kes YeJeve kens iees nQ ~~ 6~~
FveceW mes jlveeYee he=LJeer ceW YeJeve, erhe-mecegebs kes Thej YeJevehegj Deewj n
SJeb heJe&leeefokeeW kes Thej DeeJeeme nesles nQ~~7~~
Glke= YeJeveeW ceW mes eleske kee efJemleej yeejn npeej eespeve Deewj yeenue leerve meew
eespeveeceeCe nw ~~8~~ 12000~ 300~
(efleueeseheCCeefe Yeeie-2 he=. 641)

megces kes veboveJeve ceW Jeeheer kes ceOe meewOecexv kee eemeeo nw,
Gvekes heefjJeej osJeeW keer mebKee, Deemeve SJeb Jeeefhekee kee JeCe&ve
Jeeheerleglheueiegucee e veefuevee eeslheuesefle e~
GlheueesppJeuemeb%ee e cesjesmleehetJe&oef#eCes~~270~
ceetjnbmeeew_ee_ewe&v$ewefve&leceuebke=lee~
ceefCeleesjCemebegee jlvemeesheevehe*dkelee~~271~~
leemeeb he_eeMeoeeecemleoOe&ceefhe efJemle=efle~
oMeeJeiee{ eemeeomleemeeb ceOes Meeerheles~~272~~
SkeeE $ eMelmeieJet e f l ee| <eef < meeO& e ees p evee~
DeeeeceefJemle=leer legmleme ieeOeesOe&eespeveced~~273~~
Dee 31 ees 1~ efJe 31 ees 1~ G 62 ees 2~
De ees 2~ Gkeleb e eb ef$eueeskee%ehleew
(4,1949-50)heeskeKejCeerCeb cepPes mekekemme nJes efJenejheemeeoes~
heCeIeCeMkeesmegebgiees leueboes efCeJeceeCees~~5~~
125~62~ 1/2~
Skekeb keesmeb iee{es mees efCeueJees efJeefJenkesogjceefCeppees~
lemmeeeeceheceeCes GJeSmees Ceef l Le DecneCeb ~ ~6~~
eE m enemeveb leg levceOes Meemeeef c eleles p eme~
elJeeefj ueeskeheeueeveeceemeveeefve elege|oMeced~~274~~
hetJeexejmeeb
lemewJe eehejesejlemleLee~
meeceeefvekeeveeb osJeeveeb jceYeemeveeefve e~~275~~
42000 ~ 42000 ~
De<eveeceeosJeerveeb
hegjes Yeemeveeefve e~
DeemeVeheefj<eeme
meemevee hetJe&oef#eCes~~276~~
8~ 12000~
ceOecee oef#eCemeebb e yeeee eehejoef#eCes~
$eeeEm$eMee le$ewJe heMeeled mewveceneje~~277~~
14000~ 16000~ 33~
eleme= < Jeelcej#eeCeeb ef o #eg Yeemeveeef v e e~
Gheemeceevemlewefjv Deemles hetJe&cegKe megKeced~~278~~
84000~ 84000~ 84000~ 84000~
Gkeleb Je ef$eueeskee%ehleew (4,1951-61)meernemeCeceFjcceb meesneEcceomme YeJeCecepPeefcce~
lemme e eGmeg efomeemebg eGheer{e ueeseJeeueeCeb~~7~~
meesneEcceoemeCeoes oefkeKeCeYeeeefcce keCeeefCeefcceefJeob~
eEmenemeCeb efJejepeefo ceefCeieCeKeefeob heeE[omme~~8~~
eEmenemeCemme hegjoes Ded"eCeb neWefle DeiieceefnmeerCeb~
yeeer m emenmmeeeE C e ef J eeeCe heJejeF heer { eFb ~ ~9~~
(69)
(70)

8~32000~
heJeCeermeeCe efomeemebg heemes eEmenemeCemme eguemeeroer~
uekeKeeefCeb Jejheer{e nJebefle meeceeefCeemegjeCeb~~10~~
~8400000~
lemmeefiieefomeeYeeies yeejmeuekeKeeefCe he{ceheefjmeeS~
heer{eefCe neWefle kebeCejFoeefCeb jeCeKeefeoeFb~~11~~
~ 1200000~
oefkeKeCeefomeeefJeYeeies ceefpPeceheefjmeecejeCe heer{eeECe~
jcceeFb
jeebles
eesmeuekeKehheceeCeeefCe~~12~~
~ 1400000~
CeFefjefoefomeeefJeYeeS yeeefnjheefjmeecejeCe heer{eefCeb ~
kebeCejeCeceeeefCbe meesuemeuekeKeeefCe efed"befle~~13~~
~1600000~
lelLe e efomeeefJeYeeS leseermemegjeCe neWefle leseermee~
Jejheer{eefCe efCejblejhegjbleceefCe-efkejCeefCeejeefCeb~~14~~
eEmenemeCemme heefceYeeies efed"befle meeheer{eefCeb~
kekeb cenejeCeb cenejerS nJes Skekeb~~15~~
~ 6~ 1~
eEmenemeCemme eGmeg efJe eEomeemeg efed"eb lf e DebiejkeKeeCeb~
eGjemeerefomenmmee heer{eefCe efJeefeeJeeefCe~~16~~
eEmenemeCeefcce leeEmme hegJJecegns heFefmeotCe meesnccees~
efJeefJenefJeCeesosCe pegoes hesF mesJeeieos osJes~~17~~
Ye=e Ye=efveYee eevee keppeuee keppeueeYee~
oef#eCeehejlemlJeslee heg<heefjCemleLeeefJeOee~~279~~
eerkeevlee eereglee eve leleeerceefnlesefle e~
eerhetJe&efveueee ewJe
F&Meevemeehejesejs~~280~~
veefueveesejhetJe&meeb
leLee veefueveiegefucekee~
kegcegoeLe kegcegoeYee ewJeb meewcevemesefhe e~~281~~
(71)
megces kes veboveJeve ceW Jeeheer kes ceOe meewOecexv kee eemeeo nw,
Gvekes heefjJeej osJeeW keer mebKee, Deemeve SJeb Jeeefhekee kee JeCe&ve
JeneB ces kes hetJe&-oef#eCe (Deeivese) Yeeie ceW Glheueiegucee, veefuevee, Glheuee Deewj
GlheueespJeuee veece keer eej Jeeefheeeb efmLele nQ ~~270~~ Jes ceetj, nbme Deewj eeQe Deeefo
eb$eeW mes meoe megMeesefYele; ceefCecee leesjCeeW mes mebegkele leLee jlvecee meesheeveeW (meeref{eeW) keer
hebefkeleeeW mes meefnle nQ~~271~~ Gvekee Deeeece heeeme (50) eespeve, efJemleej Fmemes DeeOee
(25 ees.) Deewj ienjeF& ome (10) eespeve eceeCe nw~ Gvekes ceOe ceW Fv kee YeJeve
DeJeefmLele nw ~~272~~ Fme eemeeo kee Deeeece Deewj efJemleej Ske keesme meefnle Fkeleerme
(31-1/4) eespeve,TbeeF& mee{s yeeme" (62-1/2) eespeve Deewj ienjeF& DeeOee eespeve
(2 keesme) cee$e nw ~~273~~ ef$eueeskee%eefhle ceW kene Yeer nw-JeeefheeeW kes ceOe ceW meeswOece& Fv kee efJenejeemeeo efmLele nw~ Gme Deveghece eemeeo
keer TbeeF& heebe kes Ieve DeLee&led Ske meew heeerme (555125) keesme Deewj efJemleej
Fmemes DeeOee (62-1/2 keesme ) nw~~5~~ Deveske ekeej keer OJepeeDeeW mes jceCeere Jen
eemeeo Ske keesme ienje nw~ Gmekes Deeeece kes eceeCe efJe<eeke GheosMe nceW GheueyOe veneR
nw ~~6~~
Gkele eemeeo kes ceOe ceW Deheefjefcele lespe kes Oeejke meeswOece& Fv kee eEmenemeve nw~
Gmekes eejeW Deesj ueeskeheeue osJeeW kes eej Deemeve efmLele nQ ~~274~~ Gmeer keer hetJeexej
(F&Meeve) efoMee leLee heefeceesej (JeeeJe) efoMee ceW meeceeefveke osJeeW kes jceCeere Yeemeve
DeJeefmLele nQ-F&Meeve ceW 42000, JeeeJeceW 42000~~275~~ Dee" (8) Dee osefJeeeW
kes Yeemeve Fv kes Deemeve kes meceeves nQ~ Gmekes hetJe&-oef#eCe (Deeivese) Yeeie ceW
Deemevemeefnle DeYevlej heefj<eod kes osJe (12000) yew"les nQ ~~276~~ Gmekeer oef#eCeer
efoMee ceW ceOece heefj<eod (14000) kes leLee heefMece-oef#eCe (vew$e&+le) keesCe ceW yeee
heefj<eod (16000) kes osJe yew"les nQ, Gmeer efoMee Yeeie ceW $eeeeEm$eMe (33) osJe efJejepeles
nQ~ mesveecenej osJe Fv kes eEmenemeve kes heers efmLele jnles nQ ~~277~~ Deelcej#e osJeeW kes
Yeemeve eejeW efoMeeDeeW ceW (hetJe& ceW 84000, oef#eCe ceW 84000, heefMece ceW 84000,
Gej ceW 84000) efmLele nesles nQ~ Gve meye osJeeW mes mesJeceeve meewOece& Fv Ghee&gkele
eEmenemeve kes Thej hetJee&efYecegKe neskej megKehetJe&ke efmLele jnlee nw~~278~~ ef$eueeske-e%eefhle
ceW kene Yeer nwGme YeJeve kes ceOe ceW DeefleMee jceCeere meewOece& Fv kee eEmenemeve efmLele nw~
Gmekeer eejeW efoMeeDeeW ceW eej Deemeve ueeskeheeue osJeeW kes nw ~~7~~ meewOece& Fv kes Deemeve
(72)
mes oef#eCe Yeeie ceW megJeCe& mes efvee|cele Deewj ceefCemecetn mes Keefele eleerv kee eEmenemeve
efJejepeceeve nw ~~8~~ ceOe eEmenemeve kes Deeies Dee" (8) Dee ceefnef<eeeW kes yeeerme npeej
(32000) Gece Deemeve peevevee eeefnS~~9~~
ceOe eEmenemeve kes heeme ceW JeeeJe Deewj F&Meeve efoMeeDeeW ceW meeceeefveke osJeeW kes
eewjemeer ueeKe (8400000) Gece Deemeve nesles nQ~~10~~ Gmekes Deeivese efoMee Yeeie ceW
eLece heefj<eod kes megJeCe& mes jefele Deewj jlveeW mes Keefele yeejn ueeKe (1200000)
Deemeve nesles nQ~~11~~ Gmekes oef#eCe efoMee efJeYeeie ceW ceOece heeefj<eo osJeeW kes jceCeere
eewon ueeKe (1400000) eceeCe Deemeve efJejepeceeve nQ~~12~~ vew$e+le efoMee efJeYeeie ceW
yeee heeefj<eo osJeeW kes megJeCe& SJeb jlvecee meesuen ueeKe (1600000) Deemeve efmLele
nQ~~13~~ Gmeer efoMee efJeYeeie ceW $eeeeEm$eMe osJeeW kes efvejblej ekeeMeceeve ceefCeeeW kes
efkejCemecetn mes Jeehle lesleerme (33) Gece Deemeve efmLele nQ~~14~~ ceOe eEmenemeve kes
heefMece efoMee Yeeie ceW meele(7) Deemeve DeJeefmLele nQ~ FveceW n (6) Deemeve lees n
mesvee cenejeW kes Deewj Ske (1) cenejer kee nw~~15~~ ceOe eEmenemeve keer eejeW ner
efoMeeDeeW ceW Debiej#eke osJeeW kes efJeefe$e heJeeues eewjemeer npeej (84000) Deemeve efmLele
nQ~~16~~ Gme hetJee&efYecegKe eEmenemeve hej yew"kej meewOece& Fv Deveske ekeej kes efJeveeso kes
meeLe mesJee ceW Deees ngS osJeeW kees osKelee nw~~17~~
Ye=biee, Yeb=ieefveYee, keppeuee Deewj keppeueeYee es Gmeer ekeej keer eej JeeefhekeeeW
oef#eCeheefMece (vew$e&+le) keesCe ceW DeJeefmLele nQ~~279~~ eerkeevlee, eereve, eerceefnlee
Deewj eerefveueee es F&Meeve Fv keer eej JeeefhekeeeW heefMece-Gej (JeeeJe)efoMeeYeeie ceW
efmLele nQ~~280~~ veefuevee, veefueveiegefucekee, kegcegoe Deewj kegcegoeYee es eej JeeefhekeeeW
Gej-hetJe& (F&Meeve) keesCe ceW efmLele nQ~ Fmeer ekeej mes es JeeefhekeeeW meeswceveme Jeve ceW Yeer
DeJeefmLele nQ~~281~~
(ueeskeefJeYeeie he=. 33 mes 36 leke)

heeC[gke efMeuee kee JeCe&ve
etefuekeesejhetJe&meeb heeC[gkee efJeceuee efMeuee~
heeC[gkecyeueveecee e jeevee jekecyeuee~~282~~
efJeefo#eg keceMees nwceer jepeleer leeheveerefekee~
ueesefnlee#eceeer ewlee DeOe&eveshecee efMeuee~~283~~
(73)
De<es^êe Meleb oerIee& ve he_eeMele e lee~

efMeues heeC[gkejeeKes oerIex hetJee&hejsCe e~~284~~
s heeC[gkekecyeueeKee e jekecyeuemebef%ekee~
oef#eCeesejoerIex
leeMeeefmLejefmLejYetcegKee~~285~~
Oeveghe_eMeleb oerIe cetues leeJee efJemle=leced~
Dees leoOe& e f J emleejb SkeMees $eemeve$eeced ~ ~286~~
Meeme oef#eCeb les<eg JeerMeevemeesejb mce=leced~
ceOeceb efpeveosJeeveeb leeefve hetJe&cegKeeefve e~~287~~
Yeejlee heeC[gkeeeeb leg jeeeeceeweje efpevee
heeC[gkecyeuemeb%eeeeb heMeewosnkee efpevee~~288~~
hetJe&JewosnkeeMeeefhe
jkelekecyeueveeceefve~
Fvwyee&uesefYeef<eevles les<eg eEmenemeves<eg leg~~289~~
eteuf ekee kes Gej-hetJe& (F&Meeve) Yeeie ceW efvece&ue heeC[gkee efMeuee efmLele nw~ heeC[gkecyeuee,
jkelee Deewj jkelekecyeuee veece keer es leerve efMeueeebs Fmeer ece mes efJeefoMeeDeeW (Deeivese,vew$e+le
SJeb JeeeJe) ceW efmLele nQ~ FveceW heeC[gkee efMeuee megJeCe&cee, heeC[gkecyeuee jpelecee,
jkelee leheveerecee Deewj jkelekecyeuee ueesefnlee#eceeer nw~ es meye efMeueeeW Deekeej ceW DeOe&ev
kes meceeve nQ~~282-83~~ Jes efMeueeeW Dee" (8) eespeve Tbeer, meew (100) eespeve
Deeele Deewj heeeme (50) eespeve efJemle=le nQ~ FveceW heeC[gkee Deewj jkelee veece keer oes
efMeueeSb hetJe&heefMece Deeele leLee heeC[gkecyeuee Deewj jkelekecyeuee veecekeer oes efMeueeeW
oef#eCe-Gej Deeele nQ~ Jes efMeueeeW DeefmLej Yetefce Deewj efmLej cegKeJeeueer nQ~~284-85~~
FveceW mes eleske efMeuee kes Thej leerveleerve Deemeve efmLele nQ~ Fvekeer oerIe&lee (GbeeF&)
heebe meew (500) Oeveg<e Deewj cetue ceW efJemleej Yeer Glevee (500 Oeveg<e) ner nw~ Gheefjce
efJemleej Gvekee Fmemes DeeOee (250Oeveg<e) nw~~286~~ GveceW oef#eCe eEmenemeve meewOece&
Fvkee, Gej F&Meeve Fv kee Deewj ceOece efpeveosJeeW (leerLekejeW) kee nw~ Jes Deemeve
hetJe&cegKe DeJeefmLele nQ~~287~~ heeC[gkeefMeuee kes Thej Yejle #es$e ceW GlheVe ngS
leerLekejeW kee, jkelee efMeuee kes Thej Deewej DeLee&led SsjeJele #es$e ceW GlheVe leerLekejeW
kee, heeC[gkecyeuee veeceke efMeuee kes Thej DehejefJeosnJeleea leerLekejeW kee leLee
jkelekecyeuee veeceke efMeueekes Thej hetJe& efJeosnJeleea leerLekejeW kee DeefYe<eske
yeeueeJemLee ceW Gve efmebnemeveeW kes Thej FveW eje efkeee peelee nw~~288-89~
(ueeskeefJeYeeie he=. 36)
(74)

SsjeJele neLeer kee JeCe&ve
DeefYeeesieeCeb DeefnJeFosJees essefo oefkeKeefCebosmegb~
yeeuekeCeecees
GejFbosmegb
heghheoblees e~~277~~
mekekeogieefcce e JeenCeosJee SjeJeoCeece neflLe kegJJebeb lf e~
efJeefkekeefjeeDees uekeKeb Gsnb peeseCee oernb~~278~~
100000~
SoeCeb yeeermeb neWefle cegne efoJJejeCeoecepegoe~
hegn hegn Cebefle efkebefkeefCekeesueenuemekeemeesne~~279
Skekeskekecegns ebeueebogppeueecejeeJeefcce~
eeeefj neWefle oblee OeJeuee JejjeCeYejKeefeoe~~280~~
Skekeskekeefcce efJemeeCes SkekeskekemejesJejes efJeceueJeejer~
SkekeskekemejJejefcce e Skekeskekeb keceueJeCemeb[e~~281~~
Skekeskekekeceuemeb[s yeeerme efJekemmeje ceneheGcee~
SkekeskekeceneheGceb SkekeskekepeeseCeb heceeCesCeb~~282~~
JejkebeCekeemeesne JejheGcee megjefJekegJJeCeyeuesCeb ~
SkekeskekeceneheGceb Cee[emeeuee e Skekeskekee~~283~~
SkekeskekeeS leerS yeeerme Jejje heCeebefle~
SJeb meeeCeeree
efCeefe
yeejefmeboeCeb~~284~~
hegn hegn heFCCeeeCeb DeefYeeesiemegjeCe efkeefJJemeeCeb e~
mebKeeleeroheceeCeb YeefCeob
meJJesmeg FboeCeb~~285~~
oef#eCe FveW ceW DeeefYeeesie osJeeW kee DeefOeheefle osJe yeeueke veeceke Deewj Gej FveW ceW
Fvekee DeefOeheefle heg<heovle veeceke osJe neslee nw~~277~~ meewOece& Deewj F&Meeve Fv kes Jeenve
osJe efJeefeee mes Ske ueeKe GlmesOe eespeve eceeCe oerIe& SsjeJele veeceke neLeer kees kejles nQ~~
278~~ 100000~ Fvekes efoJe jlveceeueeDeeW mes ege yeeerme cegKe nesles nw pees IebefkeeDeeW
kes keesueenue Meyo mes MeesYeeeceeve nesles ngS he==Leked he=Lekedd Meyo kejles nQ~~279~~ ebeue
SJeb ev kes meceeve GppJeue eecejeW mes megvoj heJeeues Ske Ske cegKe ceW jlveeW kes mecetn
mes Keefele OeJeue eej oeble nesles nQ~~280~~ SkeSke efJe<eeCe (neLeer oeble) hej efvece&ue
(75)
peue mes ege Ske Ske mejesJej neslee nw~ SkeSke mejesJej ceW Ske Ske Gece keceueJeveKeC[ neslee nw~~281~~ Ske Ske keceueKeC[ ceW efJekeefmele yeeerme ceneheodce nesles nQ
Deewj Ske Ske ceneheodce Ske Ske eespeve eceeCe neslee nw ~~282~~ osJeeW kes efJeefeee yeue
mes Jes Gece heodce Gece megJeCe& mes MeesYeeeceeve nesles nQ~ SkeSke ceneheodce hej SkeSke
veeeMeeuee nesleer nw ~~283~~ Gme Ske Ske veeeMeeuee ceW Gece yeeerme DehmejeeW ve=le
kejleer nQ ~ Fme ekeej yeejn FveW keer meele mesveeeW kener ieeer nQ~~ 284~~ meYeer(mJeieeX)
ceW Fvesb kes ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJeef<eke osJeeW kee he=Lekedhe=Leked DemebKeele
eceeCe kene ieee nw~~285~~
(efleueeseheCCeefe Yeeie2 he=. 810)

ev mete& kes efJeceeve kee JeCe&ve
efe$ee he=LJeer mes Thej Dee" meew Demmeer eespeve peekej DeekeeMe ceW eveW kes ceC[ue
nQ ~~36~~ 880~ Geeve DeLee&led TOJe&cegKehe mes DeJeefmLele DeOe&ieesueke kes meMe eveW
kes ceefCecee efJeceeve nQ~ Gvekeer he==Leked he=Leked DeefleMee Meerleue SJeb cevo efkejCeW yeejn
npeej eceeCe nQ~~37~~ GveceW efmLele he=efLeJeer peerJe ebtefke Geesle veecekece& kes Goe mes
mebege nQ, Fmeerefuees Jes ekeeMeceeve DeefleMee Meerleue cevo efkejCeeW mes mebege nesles nQ~~38~~
Ske eespeve kes Fkeme" Yeeie kejves hej hheve YeeieeceeCe Gve evefJeceeveeW ceW mes eleske
kes Gheefjce leue kee efJemleej Je Fmemes DeeOee yeenue nw ~~39~~ 56/61 28/61~ Fvekeer
heefjefOeeeb he=Leked he=Leked oes eespeve mes keg DeefOeke nQ~ Jes efyecye Deke=ef$ece Je DeveeefoefveOeve
nQ~~40~~ GveceW mes eleske keer leJesoer eej ieeshegjeW mes mebege nesleer nw~ Gmekes yeere ceW
Gece Jesoer meefnle jceCeere jepeebieCe neslee nw~~41~~ jepeebieCe kes "erke yeere ceW Gece
jlvecee efoJe ket Deewj Gve keteW hej Jesoer Je eej leesjCeeW mes mebege efpevehegj nesles
nw~~42~~ Jes meye efpeveYeJeve ceesleer Je megJeCe& keer ceeueeDeeW mes jceCeere Deewj Gece Jeecee
efkeJee[eW mes mebege nesles ngS efoJe evoesJeeW mes megMeesefYele jnles nQ~~43~~ es efpeveYeJeve
osoerheceeve jlveoerhekeeW mes meefnle, De< cenecebieue JeeW mes heefjhetCe& Deewj Jevoveceeuee,
ebJej Je #eg IebefkeeDeeW kes mecetn mes MeesYeeeceeve nesles nQ~~44~~ Fve efpeveYeJeveeW ceW
mLeeve-mLeeve hej efJeefe$e jlveeW mes efvee|cele veeemeYee, DeefYe<eskemeYee Deewj efJeefJeOe ekeej
keer eer[eMeeueeeW megMeesefYele nesleer nQ~~45~~ Jes efpeveYeJeve meceg kes meceeve iecYeerj Meyo
kejves Jeeues ceo&ue, ce=obie Deewj hen Deeefo efJeefJeOe ekeej kes efoJe Jeeefo$eeW mes efvele
(76)
Meyoeeceeve jnles nQ ~~46~~ Gve efpeveYeJeveeW ceW leerve $e, eEmenemeve, YeeceC[ue Deewj
eecejeW mes mebege jlveceeer efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ ~~47~~ efpevesveemeeoeW
ceW eerosJeer, egleosJeer Deewj meye mevelkegceej e#eeW keer ceveesnj cete|leeeb MeesYeeeceeve
nesleer nWQ ~~48~~
meye osJe iee{ Yeefe mes peue, ievOe, hetue, levogue, Gece Ye#e (vewJese), oerhe,Oethe
Deewj heueeW mes heefjhetCe& Gvekeer hetpee kejles nQ~~49~~ Fve keteW kes eejeW Deesj meceeleg<keesCe
uebyes Deewj veevee ekeej kes efJeveeme mes jceCeere eveW kes eemeeo nesles nQ~~50~~ FveceW mes
efkeleves ner eemeeo cejkeleJeCe&, efkeleves ner kegvoheg<he, ev, nej SJeb yehe& pewmes JeCe& Jeeues;
keesF& megJeCe& kes meceeve JeCe&Jeeues Deewj otmejs cebties kes meMe JeCe& mes meefnle nQ~~51~~ Fve
YeJeveeW ceW Gheheeoceefvoj, DeefYe<eskehegj, Yet<eCeie=n, cewLegveMeeuee, eer[eMeeuee, ceb$eMeeuee Deewj
DeemLeeveMeeueeeW (meYeeYeJeve) efmLele jnleer nQ~~52~~ Jes meye eemeeo Gece keeseW mes
meefnle, efJeefe$e ieeshegjeW mes mebege, ceefCecee leesjCeeW mes jceCeere, yengle ekeej kes efe$eeW Jeeueer
oerJeeueeW mes ege, efJeefe$e heJeeueer GheJeve-JeeefhekeeDeeW mes efJejepeceeve, megJeCe&cee
efJeMeeue KecYeeW mes meefnle Deewj Meeveemeve Deeefo mes heefjhetCe& nQ~~53-54~~ es efoJe eemeeo
Oethe kes ievOe mes Jeehle nesles ngS Deveghece SJeb Meg jme, he, ievOe Deewj mheMe& mes efJeefJeOe
ekeej kes megKeeW kees osles nQ~~55~~ YeJeveeW ceW keteW mes efJeYetef<ele Deewj ekeeMeceeve jlveefkejCehebefe mes mebege meeleDee" Deeefo YetefceeeB MeesYeeeceeve nesleer nQ~~56~~ Fve ceefvojeW
kes yeere ceW ev eEmenemeveeW hej efJejepeceeve jnles nQ GveceW mes eleske ev kes eej
Deeceefnef<eeeb (he osefJeeeb) nesleer nQ ~~57~~ eveYee, megmeercee, eYebkeje Deewj Deefe&ceeefueveer,
es Gve DeeosefJeeeW kes veece nQ~ FveceW mes eleske keer eej npeej eceeCe heefjJeej osefJeeeb
nesleer nQ~~58~~ DeeosefJeeeb Deheveer Deheveer heefjJeej osefJeeeW kes meceeve DeLee&led eej npeej
heeW eceeCe efJeefeee efoKeueeleer nQ~ eleerv, meeceeefveke, levegj#e, leerveeW heeefj<eo, meele
Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<e, Fme ekeej eleske ev kes heefjJeej osJe
Dee" ekeej kes nesles nQ~~ 59-60~~ meye FveW kes Ske Ske eleerv nesles nQ~ Jes (eleerv)
mete& ner nQ~ meeceeefveke Deewj levegj#e eYe=efle osJe mebKeele eceeCe nesles nQ~~61~~ jepeebieCe kes
yeenj efJeefJeOe ekeej kes Gece jlveebs mes jefele Deewj efJeefe$e efJeveemehe efJeYetefle mes meefnle
heefjJeej osJeeW kes eemeeo nesles nw~~62~~ eleske Fv kes meesuen npeejeceeCe DeeefYeeesie
osJe nesles nQ pees efvele ner efJeefeee OeejCe kejles ngS eveW kes hegjleueeW kees Jenve kejles nQ
~~63~~ eleske Fv kes meesuen npeejeceeCe DeeefYeeesie osJe nesles nw pees efvele ner efJeefeee
OeejCe kejles ngS eveW kes hegjleueeW kees Jenve kejles nQ~~63~~ 16000~
(77)
FveceW mes eEmen, neLeer, yewue Deewj pee ege Iees[eW kes he kees OeejCe kejves Jeeues leLee
kegvo-heg<he kes meMe meheso eej-npeej eceeCe osJe ece mes hetJee&efoke efoMeeDeeW ceW
evefyecyeeW kees Jenve kejles nQ~~64~~ efe$ee he=efLeJeer kes Gheefjce leue mes Thej Dee" meew
eespeve peekej DeekeeMe ceW efvele mete&veiejleue efmLele nQ~~65~~800~ meteeX kes ceefCecee
efyecye TOJe& DeJeefmLele DeOe& ieesueke kes meMe nQ~ Fvekeer he=Leked he=Leked yeejn npeej eceeCe
G<Celej efkejCeW nesleer nQ~~66~~12000~ ebtefke GveceWs efmLele he=efLeJeer peerJe Deelehe veecekece&
kes Goe mes mebege nesles nQ, Fmeerefuees Jes ekeeMeceeve G<Celej efkejCeeW mes ege nesles nQ
~~67~~ Ske eespeve kes Fkeme" Yeeie kejves hej De[leeueerme YeeieeceeCe GveceW mes eleske
mete& kes efyecye kes Gheefjce leueeW kee efJemleej Deewj leueeW mes DeeOee yeenue Yeer neslee nw~~68~~
48/61~24/61~ Fvekeer heefjefOeeeb he=Leked he=Leked oes eespeve mes DeefOeke nesleer nQ ~ Jes
mete&efyecye Deke=ef$ece SJeb DeveeefoefveOeve nQ~~69~~ GveceW mes eleske leJesoer eej ieeshegjejeW
mes megvoj nesleer nw~ Gmekes yeere ceW Gece Jesoer mes mebege jepeebieCe neslee nw~~70~~ jepeebieCe
kes ceOe ceW pees Gece jlvecee efoJe ket nesles nQ GveceW mete&keevle ceefCecee efpeveYeJeve
efmLele nQ~~71~~ efvehegCe heg<eeW kees Fve ceefvojeW kee mechetCe& JeCe&ve evhegjeW kes keteW hej
efmLele efpeveYeJeveeW kes meMe eneb hej Yeer kejvee eeefnes~~72~~ GveceW pees efpeveeefleceeeW
efJejepeceeve nQ Gvekes JeCe&ve kee ekeej hetJeexe JeCe&ve kes ner meceeve nw~ mecemle osJe efJeefJeOe
ekeej kes hetpeeJeeW mes Gve eefleceeDeeW keer hetpee kejles nQ~~73~~ Fve keteW kes eejeW lejhe
pees mete&eemeeo nQ Gvekee Yeer JeCe&ve eveemeeoeW kes meMe nw~~74~~ Gve YeJeveeW kes ceOe
ceW Gece $e-eBJejeW mes mebege Deewj DeefleMee efoJe lespe kees OeejCe kejves Jeeues mete& efoJe
eEmenemeveeW hej efmLele nesles nQ~~75~~ egefleegefle, eYebkeje, mete&eYee Deewj Dee|eceeefueveer, es
eej eleske mete& keer DeeosefJeeeb nesleer nQ~~6~~ FveceW mes eleske DeeosJeer keer eej npeej
heefjJeej-osefJeeeb nesleer nQ~ Jes Deheves Deheves heefjJeej kes meceeve DeLee&led eej npeej heeW keer
efJeefeee enCe kejleer nw~~77~~ meeceeefveke, levegj#e, leerveeW heeefj<eo , ekeerCe&ke, Deveerke,
DeeefYeeesie Deewj efkeefuJeef<eke, Fme ekeej meteeX kes meele ekeej heefjJeej osJe nesles nQ~~78~~
jepeebieCe kes yeenj Gece jlveeW mes efJeYetef<ele Deeswj ekeeMeceeve lespe kees OeejCe kejves Jeeues
mecemle heefjJeej-osJeeW kes eemeeo nesles nQ~~79~~
(efleueeseheCCeefe Yeeie2 he=. 662 mes 667 leke)
(78)

mees efce$e mes ye{kej mebmeej ceW keesF& veneR nw
DeVecegVe e efce$eJeVe efnleke=le keesheefmle yevOeghejes~
iegeeod iegelejb iegjesnefhe ve leeeb eomeeseles~~
og:meeOeeveefhe meeOeleieCeeveeCeee le$e mheges~
<evlees ceefCekeslegjsJe kegleeb leefvce$eceerefieJeOeced ~~142~~
ieewlecemJeeceer jepee esefCeke mes kenles nwb efke ns esefCeke! Fme ueeske leLee hejueeske ceW
efce$e kes meceeve efnle kejves Jeeuee otmeje veneR nw Deewj ve efce$e mes ye{kej keesF& YeeF& nw~ pees
yeele ieg DeLeJee ceelee-efhelee mes Yeer veneR kener peeleer Ssmeer ieghle yeele efce$e mes kener peeleer nw~
efce$e Deheves eeCeeW keer Yeer hejJeen veneR kejlee ngDee keef"ve mes keef"ve keee& kees efme kej
oslee nw~ ceefCekesleg ner Fme efJe<ee kee mhe evle nw~

Jeeve eej ekeej kes nesles nQ
efkeef_eefleb efeeb eeseb efkeef_ee efnleceefeeced ~
efkeefeefleeb meoefnleb hejb eeefnleefeeced ~~110~~
Devleeb heefjlepe Mes<eeYeeb Yee<elee efnleced~
Fefle efveefele kewueemeb leosJeeiece oefhe&Ce~~111~~
Jeeve eej ekeej kes nesles nQkeg Jeeve lees efnle Deewj efee oesveeW ner nesles nQ, keg
efnle Deewj Deefee nesles nQ, keg efee neskej Deefnle nesles nQ Deewj keg Deefnle leLee Deefee
nesles nQ~ Fve eej ekeej kes JeeveeW ceW Devle kes oes JeeveeW kees es[kej Mes<e oes ekeej kes
JeeveeW mes efnle kee GheosMe efoee pee mekelee nsw~

24 leerLekejeW kes meeLe cees#e eehle cegefveeeW keer mebKee
Jeerjmewkeme efveJee&Ceb <e[defJebMeeflemeefnleme leg~
heeMJe&me men vesces <ede$f ebMelee he_eefYe Melew:~~282~~
(79)
ceefuuehe_eMelew efme Meeefvleve&JeMelewmen~

mewkewj<MelewOe&ceex eoMe mewke<edMelew~~283~~
menewefJe&ceue<e[defYejvevlemlewmleg mehleefYe~
mehlecehe_eMeleecee heeeYees<Melewefm$eefYe~~284~~
Je=<ees oMemenewmleg cegefveefYeceg&efeceeefele~
eleskeb leg efpevee Mes<ee menesCe meceefvJelee~~285~~
ceneJeerj YeieJeeved kee Skeekeer-Dekesues kee, heeMJe&veeLe kee yyeerme cegefveeeW kes
meeLe, vesefceveeLe kee heeBe meew eerme cegefveeeW kes meeLe efveJee&Ce ngDee nw~
ceefuueveeLe heeBe meew, MeeefvleveeLe veew meew, Oece&veeLe Dee" meew Ske, Jeemeghetpe n meew
Ske, efJeceueveeLe n npeej, DevevleveeLe meele npeej, megheeMJe&veeLe heeBe meew, heeeYe leerve
npeej Dee" meew,Je=<eYeveeLe oMe npeej Deewj Mes<e leerLekej Ske-Ske npeej cegefveeeW kes meeLe
cees#e kees eehle ngS nQ ~~283-285~~
(nefjJebMehegjeCe meie&60, he=. 726-727)

16 keuheeW ceW celeYeso-Deblej
es e <ees[Me keuheeBMe kesefeefoefvle levceles~
leeEmcemleefmceved efJeceeveeveeb heefjceeCeb Jeoecenced~~36~~
eeE$eMeefVeegleeveees efJeceeveieCevee YeJesled~
De<eeEJeMeeflejswMeeves le=leeres eoMeeefhe e~~37~~
~ 3200000~ 2800000~1200000~
ceensvs efveegleeve<ew <eCCeJeleefOekeb eced~
yees yeeesejs eeefhe eleg<keb meeeotvekeced~~38~~
~ 800000 ~ 200096~ 199904~
efelJeeeEjMeoeb e he_eefJebMeeflemenekeced~
ueevleJes lew meneeefCe he_eeMeeg efJevee hejs~~39~~
~25042 ~24958~
eEJeMeefle megmeneeefCe Meges Mege e efJebMeefle~
elJeeefjbMelmeneeefCe ceneMeges leg lewe|Jevee~~40~~
~ 20020 ~19980~
(80)
Meleejs ef$emeneb meeoskeesveeefhe e efJebMeefle~

SkeeMeerefle meneejs Meleeveeb eE$eMeoskene~~41~~
~3019~ 1981 (2981)
elJeeefjbMeeefve elJeeefj Meleeveeveleegicekes~
s Meles <eef<mebegkeles DeejCeeegleegicekes~~42~~
~440 ~260~
elegMeleeefve Megeefve DeeveleeeCeleefkes~
DeejCeeegleegices e ef$eMeleevehejs efJeog~~43~~
~ 400~300~
pees efkeleves ner Deeeee& meesuen keuheeW kees mJeerkeej kejles nQ Gvekes celeevegmeej ceQ
GmeGme keuhe ceW (eleske keuhe ceW) efJeceeveeW kes eceeCe kees kenlee nbt~~36~~
Gkele efJeceeveeW keer mebKee eLece keuhe ceW yelleerme ueeKe (3200000), SsMeeve
keuhe ceW DeeF&me ueeKe (2800000), le=leere mevelkegceej keuhe ceW yeejn ueeKe
(1200000)
ceensv keuhe ceW Dee" ueeKe (800000),yee keuhe ceW deeveJes mes DeefOeke oes
ueeKe (200096),yeeesej keuhe ceW Gmemes (200096) nerve eej ueeKe (400000200096199904),
ueevleJe keuhe ceW yeeueerme DeefOeke heeerme npeej (25042), Deeies kes keeefhe<"
keuhe ceW Fvekes efyevee heeeme npeej DeLe&eled eewyeerme npeej veew meesw DeeJeve (500002504224958),
Mege keuhe cesb yeerme npeej yeerme (20020), ceneMege ceW Gvekes efyevee eeueerme npeej
DeLee&led GVeerme npeej veew meew Demmeer (40000-2002019980),
Meleej ceW leerve npeej GVeerme (3019), meneej ceW Ske kece leerme meew
Fkeeemeer,(2981)
Deevele egieue ceW eej meew eeueerme(440) Deewj DeejCe-Deegle egieue ceW oes meew
mee" (260) nQ~~42~~ celeevlej
Deevele Deewj eeCele Fve oes keuheeW ceW Meg eej meew(400) leLee DeejCe-Deegle
egieue ceW Meg leerve meew (300) efJeceeve nQ, Ssmee otmejs Deeeee& kenles nw~~43~~
(ueeske efJeYeeie he=. 178)
(81)

meewOece& Deeefo mJeieeX ceW efJeceeveeW kee JeCe&ve
meesncceeefoeGkekes kecemees DeJemesmekekepegieuesmeg~
neWefle G hegJJeeeFb eeCeefJeceeCeeefCe heeseb~~11~~
Mem$eYepeveJem$eeefCe yengOee Yet<eCeeefve e~
heee|LeJeeefve OegJeeCesJe JewefeeeCeOegJeeefCe leg~~275~~
FveCeeb keuheveeceeefve efJeceeveeefve ee#eles~
elege|oMeb leg elJeeefj les<eeb Jeseeefve veeceefYe~~276~~
Jew[te jpeleb ewJe DeMeeskeefceefle heefMececed~
ce=<elkemeejcevleb e oef#eCesveefOeJeemele~~277~~
ekeb cevojeKeb e DeMeeskeb mehleheCe&keced~
GejsveefOeJeemesYe keere|leleeefve elege|oMeced~~278~~
oef#eCes ueeskeheeueeveeb veeceevegkeleeefve cevojs~
leeves<eeb Jew efJeceeveeefve ef$e<eg keuhes<eg keuheesled~~279~~
meewceb e meJe&leesYeb meefceleb MegYeefceleefhe~
Gejs ueeskeheeueeveeb meb%ee keuhees celee~~280~~
neseof og meebhenkeKeb JejpesmeebpeCeeefCe Jeiiet e~
leeCe heneCeefJeceeCe mesmesmegb oefkeKeeECeosmegb~~12~~
meescceb meJJeoYee megYemeefceoeefCe meescehengoerCeb~
neWefle heneCeefJeceeCee meJJeseEme GeeEjoeCeb~~13~~
leeCeb efJeceeCemebKee GJeSmees CeeflLe keeueoesmesCe~
les meJJes efJe efoeEieoe lesmeg efJeceeCesmeg keer[befle~~14~~
meewOece& Deeefo he=Lekedhe=Leked eej keuheeW Deewj Mes<e n egieueeW ceW mes eleske ceW ece
mes hetJees&kele eeveefJeceeve nesles nQ~~11~~
Mem$e, Yeespeve, Jem$e Deewj yengle ekeej kes Yet<eCe es he=efLeJeerefvee|cele Deewj
Jewefkeefeke Yeer nesles nQ~ FveceW mes he=efLeJeercee efmLej Deewj Jewefkeefeke DeefmLej nesles nQ ~~275~~
FveW kes efJeceeve keuheveece Jeeues kens peeles nQ~ Gvekeer eejeW efoMeeDeeW ceW Jew[te&,jpele,DeMeeske
Deewj Deefvlece ce=<elkemeej Fve veeceeW Jeeues eej efJeceeve peeveves eeefnes~ es efJeceeve oef#eCe
(82)
FveW kes efveJeeme mLeeve keer eejeW efoMeeDeeW ceW nesles nQ~~276-277~~ eke, cevoj,
DeMeeske Deewj mehleheCe& es eej efJeceeve Gej FveW kes efveJeeme mLeeveeW keer eejeW efoMeeDeeW ceW
kens iees nQ ~~278~~
Gkeleb e (efle.he. 8-300)cevoj heJe&le keer eheCee ceW (1-260 Je 262 Deeefo ceW) oef#eCe (meewOece&) Fv kes
ueeskeheeueebs kes efJeceeveeW kes pees veece kens iees nQ Jes leerve keuheeW ceW Gvekes efJeceeveeW kes veece peevevee
eeefnes~~279~~ kene Yeer nw ueevleJe Deeefo Mes<e oef#eCe FveW ceW mJeebeYe, Gece pes<"Mele,
Debpeve Deewj Jeuieg es eOeeve efJeceeve peevevee eeefnes~~12~~meewce, meJe&leesYe, meefcele Deewj MegYe
es Gej ceW oes keuheeW ceW ueeskeheeueeW kes eOeeve efJeceeveeW kes veece ceeves iees nQ ~~280~~
kene Yeer nwGkeleb e (efle.he.8,301-2)meewce, meJe&leesYe, megYe Deewj meefcele es meye Gej FveW kes meesce Deeefo ueeskeheeueeW
kes eOeeve efJeceeve nesles nQ ~~13~~ Gvekes efJeceeveeW keer mebKee kee GheosMe keeueoes<e mes ve<
nes ieee nw~ Jes meye ueeskeheeue Gve efJeceeveeW ceW eer[e efkeee kejles nQ ~~14~~
(ueeskeefJeYeeie he=. 206)

elegLe& iegCemLeeve ceW mecekedeeefj$e kes efyevee Yeer
meceioMe&ve, mecei%eeve neslee nw~
meceslecesJe mecekelJe%eeveeYeeb eefjleb celeced~
meeleeb efJeveeefhe les lesve iegCemLeeves elegLe&kes~~ 543~~
mecekeeeefj$emeceioMe&ve Deewj mecei%eeve mes meefnle ner neslee nw hejvleg meceioMe&ve
Deewj mecei%eeve elegLe&iegCemLeeve ceW mecekedeeefj$e kes efyevee Yeer nesles nQ~~
(GejhegjeCe heJe&, 74 he=. 480)

ieYe& keueeCeke ceW kegyesj ceelee-efhelee kee leerLe& peue mes
DeefYe<eske kejles nwW, hetpee kejles nQ~
efpevesvefhelejew lelees Oeveheefle megjsve%eee
mJeYeefecejleesefhe e mJeeceghesle leerLeexokew~
(83)
MegYewmeceefYeef<ee leew megjefYeheeefjpeeleesJew

megievOeJejYet<eCewYeg&Jeveogue&Yeweee&eled~~1~~
leovevlej Fv keer Dee%ee Deewj Deheveer Yeefkele kes Yeej mes kegyesj ves mJeeb Deekej MegYe
leerLe&peue mes YeieJeeved kes ceelee-efhelee kee Deer lejn DeefYe<eske efkeee Deewj cevees%e keuheJe=#eeW
mes Glhevve Devepeve ogue&Ye megievOe Deewj Geceesece DeeYet<eCeeW mes Gvekeer hetpee keer~~1~~
(nefjJebMehegjeCe meie& 38 he=. 478)

he=LJeer kes eerme (36) YesoeW kee mhe<erkejCe
ce=eflekee Jeeefuekee ewJe Meke&je eesheueefMeuee~
ueJeCeeemleLee leeceb $eheg meermekecesJe e~~1~~
heb megJeCe Jee_e nefjleeueb e efn*diegueced ~
ceveefMeuee leLee leglLece_peveb e eJeeuekeced~~2~~
PeerjesuekeeYekeb ewJe ceefCeYesoeMe yeeoje~
ieescesoes pekeesMe mheefkees ueesefnleeYe~~3~~
Jew[te evkeevleMe peuekeevlees jefJeeYe:~
iewefjkeMevoveMewJe JeJe&jes yeke SJe e~~4~~
ceesees cemeejieuhee meJe& Sles eoefMe&lee~

mebj#ee he=efLeJeerpeerJee cegefveefYe %eevehetJe&keced~~5~~
Jeeefuekee #eee veegJee~ Meke&je he<ehee,$eeelegjeeefohee~ Gheuees
Je=ehee<eeCe~ efMeuee ye=nlhee<eeCe~ $eheg Jeced ~ De_peveb meewJeerje_peveced ~ Peerjesuekee
DeYeJeeuegkee efekeeefekeehee~ ieesceso kekexleveceefCe ieesjeseveeJeCe&~ pekees
jepeJele&ceefCejlemeerheg<heJeCe&~ De heguekeceefCe eJeeueJeCe&~ mheefkeceefCe mJehe~
jesenf leeYe heejeie~ Jew[t e ceetjkeC"JeCe&ced~ peuekeevle GokeJeCe&~ jefJeeYe mete&keevle~
iewefjkees efOejeKeceefCe iewefjkeJeCe&~ evove eerKeC[meceievOeJeCeex ceefCe~ JeJe&jes
cejkeleceefCe~ yekeheg<hejeieceefCe yekeJeCe&~ ceesees veerueceefCe keoueerhe$eJeCe&~
cemeejieuhees~ ceme=Cehee<eeCeceefCe efJegceceefCeJeCe&~ Meke&jesheueefMeueeJeeeJeeueJee|pelee
Meghe=efLeJeerefJekeeje~ Mes<ee Kejhe=efLeJeerefJekeeje~ Sles<JesJe e he=efLeJe<kecevleYe&Jeefle~
leeflkeced ? cesJee&efoMewuee, erhee, efJeceeveeefve, YeJeveeefve, Jesefokee, eeflecee, leesjCemletheewleJe=#epecyetMeeuceefueOeelekee, jlveekejeoeMe~
(84)
SJeb efJeueesef[leb e$e le$e efJeef#ehleb Jeeeefoieeefueleb peueceehe Geles~ Dehedkeeefeke

peerJeheefjleceg<Ceb e peueced Dehedkeee eeseles~ Dehedkeeees efJeeles eme me Dehedkeeefeke~
Dehe keeelJesve ee ie=ner<eefle efJeenieefleeehlees peerJe me DehedpeerJe keLeles~
Flemlelees efJeef#ehleb peueeefoefmeeb Jee eegjYemceeehleb Jee ceveekedlespeescee$eb lespekeLeles~
Yemceeefokeb lespemee heefjleeb Mejerjb lespemkeeees efveheles~ leefjeOeves oes<ees veeefmle,
mLeeJejkeeeveecekeceexoejefnlelJeeled ~ lespe keeelJesve ie=nerleb esve me lespemkeeefeke~
efJeenieleew eehlees peerJemlespeesceOesJeleefj<eved lespeespeerJe eefleheeeles~
JeeegkeeefekepeerJemeccet&veesefelees JeeegJee&egcee$eb Jeeegeles~ JeeegkeeefekepeerJe
heefjle meoe efJeueesef[lees JeeegJee&egkeee keLeles ~ Jeeeg keeelJesve ie=nerlees esve me
Jeeegkeeefeke keLeles~ Jeeegb keeelJesve ie=nerlegb eefmLelees peerJees JeeegpeerJe Geles~
mee& efVees efYeVees cee|olees Jee ueleeefoJe&vemheefleeles~ Meg<keeefoJe&vemheefleJe&vemheefle
keee~ peerJemeefnlees Je=#eeefoJe&vemheeflekeeefeke~ efJeenieleew meleeb JevemheeflepeeaJe
JevemheeflepeerJees YeCeles~
eleskeb eleg<eg& Yesos<eg ceOes he=efLeJeeefokeb keeelJesve ie=nerleJevlees peerJee efJeenieefleb
eehleeMe eeefCeve mLeeJeje %eeleeJee, les<eecesJe he=efLeJeeefomLeeJejkeeeveecekeceexoe
meodYeeJeeled, ve leg he=efLeJeeoe he=efLeJeerkeeeeoee mLeeJeje keLevles, DepeerJelJeeled
keceexoeYeeJeeYeeJeee~
he=LJeer kes eerme Yeso nQefceer, jsle, kebke[, helLej, efMeuee,veceke, ueesne, leebyee,jebiee, meermee, eeBoer,
meesvee, nerje, njleeue, efnib egue, ceveefMeuee ies, letelf eee, De_peve, eJeeue, Peerjesueke,
DeYeke, ieesceso, jepeJele&ceefCe, heguekeceefCe, mheefkeceefCe, heejeieceefCe, Jew[t e&ceefCe,
evkeele, peuekeevle, mete&keevle, iewefjkeceefCe, evoveceefCe, cejkeleceefCe,
heg<hejeieceefCe, veerueceefCe, efJegceceefCe Deeefo kes Yeso mes he=efLeJeer kes eerme Yeso nQ~
%eeve (efJeJeske)hetJe&ke cegefveieCeeW kees Fve peerJeeW keer j#ee kejveer eeefnS~~1-5~~
veoer mes GlheVe #e, DebieJeeueer yeeefuekee nw ~ ke"esj leerve, eej keesveeW Jeeueer Meke&je
kenueeleer nQ~ ieesue hee<eeCe Gheue kenueelee nw, Je=nlhee<eeCe efMeuee nw~ ye kees $eheg kenles
nQ, meewJeerjebpeve kees De_peve, eke-eke kejves Jeeueer DeYeyeeuegkee kees Yeerjesuekee kenles nQ ~
ieesjeseve JeCe&Jeeueer ieesceso kekexleve ceefCe nw~ Delemeer heg<he kes meceeve JeCe&Jeeueer jepeJele&ceefCe
peke kenueeleer nw~ eJeeueJeCe& heguekeceefCe,De kenueeleer nw~ mJemJehe mheefkeceefCe
nw~ jesefnle eYeeJeeueer heejeieceefCe, ceetj kes keC" kes meceeve JeCe&Jeeueer Jew[te&ceefCe, heeveer
kes meceeve JeCe&Jeeueer peuekeevleceefCe,mete&meceeYeeJeeueer mete&keevleceefCe,ies kes meceeve ueeue
(85)
efOejeKeceefCe,evoveeerKeC[ kes meceeve ievOe Deewj JeCe&Jeeueer evoveceefCe Deewj cejkeleceefCe

kees JeJe&j kenles nQ~ yeiegues kes meceeve JeCe&Jeeueer heg<hejeieceefCe nw~ keoueerhe$e JeCe& Jeeueer
veerueceefCe ee ceeseceefCe nw~ cemeejieuhe keesceue hee<eeCeceefCe nQ~ cebties kes meceeve JeCe&Jeeueer
efJegceceefCe nw~ Meke&je, Gheue, efMeuee, Jee Deewj eJeeue kees es[kej Mes<e he=efLeJeer Meg
he=LJeer kee efJekeej nw~ Mes<e Kejhe=LJeer kes efJekeej nQ ~ FvneR he=efLeefJeeeW ceW Dee" he=efLeefJeeeW kee
DevleYee&Je nes peelee nw~
Mebkee-Jes Dee" he=efLeefJeeeB keewve meer nQ ?
Gej-ces Deeefo heJe&le, erhe, efJeceeve, YeJeve, Jesefokee, eeflecee, leesjCe, mlethe,
ewleJe=#e, pecyetJe=#e, MeeuceefueJe=#e,OeelekeerJe=#e Deewj meceg Deeefo YetefceeeB FveceW iee|Yele nes
peeleer nQ~
efyeuees[e ieee, FOej GOej hewueeee ieee Deewj Jee mes ieeefuele (evee ngDee) heeveer
peue kene peelee nw~ peuekeeefeke peerJeeW mes es[e ieee heeveer Je G<Ce heeveer peuekeee kene
peelee nw~ efpemeceW peue peerJe jnlee nw Gmes peuekeeefeke kenles nQ~ pees Deeies peuekeeefeke
nesiee DeLee&led peue heee&e kees enCe kejsiee, Ssmee efJeen ieefle ceWs jnves Jeeuee peerJe peuepeerJe
kenueelee nw~
FOej-GOej hewueer ngF& ee efpeme hej peue meeRRe efoee ieee nw ee efpemekee yengYeeie
Yemce yeve egkee nw Ssmeer Deefive kees Deefive kenles nQ~ DeefivepeerJe kes eje es[er ieF& Yemce
Deeefo Deefivekeee kenueeles nQ ~ Fvekeer efJejeOevee ceW oes<e veneR neslee, keeeWefke en peerJe
jefnle nw, efpemeceW DeefivepeerJe efJeeceeve nw, Gmes Deefivekeeefeke kenles nQ~ efJeenieefle kees
eehle Jen peerJe DeefivepeerJe kenueelee nw efpemekes Deefive veecekece& kee Goe nw Deewj pees
Deeies DeefiveMejerj kees enCe kejsiee~
efpemeceW Jeeegkeeefeke peerJe Dee mekelee nw Ssmeer Jeeeg kees DeLee&led kesJeue Jeeeg kees Jeeeg
kenles nQs~ Jeeegkeeefeke peerJe kes eje es[er ieF&, yeerpevee (hebKee) Deeefo mes eueeF& ieF& nJee
Jeeegkeee kenueeleer nw~ JeeegpeerJe efpemeceW ceewpeto nw, Ssmeer Jeeeg Jeeegkeeefeke kener peeleer
nw~ efJeenieefle kees eehle,Jeeeg kees Mejerjhe mes enCe kejves Jeeuee peerJe JeeegpeerJe nw~
soer ieF&, Yesoer ieF& ee cee|ole keer ieF& ieerueer uelee Deeefo Jevemheefle nw~ metKeer
Jevemheefle efpemeceW Jevemheefle peerJe veneR nw Jevemheeflekeee nw~ mepeerJeJe=#e Deeefo
Jevemheeflekeeefeke nbw~ efJeenieefleJeleea Jen peerJe JevemheeflepeerJe kenueelee nw efpemekes
Jevemheefleveecekece& kee Goe nw leLee pees Deeies Jevemheefle kees Mejerj he mes enCe kejsiee~
eleske keee kes eej YesoeW ceW mes Deefvlece oes, pewmes he=efLeJeer Deeefoke kees keeehe mes
(86)
enCe efkees ngS he=efLeJeerkeeefeke peerJe leLee efJeenieefle kees eehle he=efLeJeerpeerJe mLeeJej nesles
nQ,Ssmee peevevee eeefnS, keeeWefke GvneR kes he=efLeJeer Deeefoke mLeeJejkeee veecekece& kes Goe
kee meodYeeJe nw Deewj henues oes he=efLeJeer Je he=efLeJeerkeee mLeeJej veneR kens peeles, keeeWefke
DepeerJe nesves mes Gvekes mLeeJejveecekece& kes Goe kee DeYeeJe nw~
(leJeeLe&Je=efe DeOeee2 met$e 13, he=. 198 mes 200 leke)

Jeie&, Jeie&Cee SJeb mhe&ke kee ue#eCe
Deye hejceeCeesjefJeYeeieeeflesoheMeefkelemecetnes Jeie& Flegeles~ Jeiee&Ceeb mecetnes
Jeie&Cee YeCeles~ Jeie&Ceemecetnue#eCeeefve mhe&keeefve e keeefveefevve mebelf e~ DeLeJee kece&Mekeles
ecesCe efJeMes<eJe=ef mhe&keue#eCeb~ leLee eeskeleb Jeie&Jeie&Ceemhe&keeveeb $eeeCeeb ue#eCebJeie& MeefemecetnesCeesye&ntveeb Jeie&Ceesefolee~
Jeie&Ceeveeb mecetnmleg mhe&keb mhe&keehenw~~
hejceeCeg kes DeefJeYeeie eeflesohe Meefkele kes mecetn kees Jeie& kenles nQ Deewj JeieeX kes
mecetn kees Jeie&Cee kenles nQ leLee Jeie&Cee kes mecetn kees mheOe&ke kenles nQ DeLeJee kece& keer
Meefkele cebs ece mes efJeMes<e-efJeMes<e Je=ef nesvee mheOe&ke kee ue#eCe nw~
Fmeer ekeej mes Jeie&,Jeie&Cee Deewj mheOe&ke Fve leerveeW kee ue#eCe kene ieee nwDeCeg keer Meefkele mecetn kee veece Jeie& nsw, yengle mes JeieeX kee mecetn Jeie&Cee nw Deewj
Jeie&CeeDeeW kes mecetn kee veece mheOe&ke nw Ssmee mheOe&keeW kes ve< kejves Jeeues efpevesvosJe ves
kene nw~ es Jeie&,Jeie&Cee Deewj mheOe&ke efveMeevee mes keg Yeer peerJe kes veneR nQ~
(meceemeej hetJee&Oe& he=. 211, 212)

28 cetueiegCe OeejCe kejvee soehemLeehevee eeefj$e nw
(eJeevemeej ebLe mes)
DeLeeefJeefvvemeeceeefekeeefOe{esefhe eceCe: keoeefesoeshemLeehevecen&leerlegheefoMeefleJeomeefceefobefoejesOees ueeseeJemmeeceesueceCneCeb~
efKeefomeeCeceobleJeCeb ef"efoYeeseCecesieYeieeb e~~208~~
Sos Keueg cetueiegCee meceCeeCeb efpeCeJejsefnb heCCeee~
lesmeg heceees meceCees soesJeeJeiees nesefo~~209~~ (pegcceb)
(87)
elemeefceleerefvejesOees ueeseeJeMekeceesuecemveeveced ~
ef#eefleMeeveceovleOeeJeveb efmLeefleYeespeveceskeYeeb e~~208~~
Sles Keueg cetueiegCee eceCeeveeb efpeveJejw e%ehlee~
les<eg ecee eceCe soeshemLeehekee YeJeefle~ 209~~ (egiceced )
meJe&meeJeeeesieeleeKeeveue#eCeskeceneeleJeefkeleJeMesve efnbmeeve=lemleseeyee
heefjenefJejleelcekeb he_eleeb eleb lelheefjkejMe he_eleeer meefceefle he_elee FefvejesOees
ueese <edleeceeJeMekeceesuekeecemveeveb ef#eefleMeeveceovleOeeJeveb efmLeefleYeespeveceskeYeeewJeb
Sles efvee|JekeuhemeeceeefekemebeceefJekeuhelJeeled eceCeeveeb cetueiegCee SJe~ les<eg eoe
ef v eef J e& k euhemeeceeef ekemeb eceeef O e{lJes v eeveYemleef J ekeuhelJeeleceeeef l e leoe
kesJeuekeueeCecee$eee|Leve kegC[ueJeueeebiegueereeefoheefjen efkeue eseeved , ve hegve meJe&Lee
keueeCeueeYe SJeself e mebeOeee& efJekeuhesveelceeveceghemLeeheeved soeshemLeehekees YeJeefle~~208209~~
DeefJeefVe meeceeefeke ceW Dee{ nesves hej Yeer eceCe keoeefeled soeshemLeehevee kes eesie nw,
mees kenles nQ
DevJeeeLe&-(elemeefceefleefvejesOe) ele, meefceefle, FefvejesOe,(ueeseeJeMekeced)
ueese , DeeJeMeke,(Deesueced ) DeesuelJe, (Demveeveb) Demveeve,(ef#eefleMeeveced )
YetefceMeeve, (DeobleOeeJeveb) DeobleOeeJeve, (efmLeefleYeespeveced ) Ke[s Ke[s Yeespeve, (e)
Deewj (SkeYekeleb)Ske yeej Deenej (Sles) en (Keueg) JeemleJe ceW (eceCeeveeb cetueiegCee)
eceCeeW kes cetueiegCe (efpeveJejw e%ehlee) efpeveJejeW ves kens nQ, (les<eg) GveceW (ecee)
ecee neslee ngDee (eceCe) eceCe (soeshemLeehekeYeJeefle)soeshemLeeheke neslee nsw~
erkeemeye meeJeeeesie kes eleeKeevemJehe Ske ceneele nw Gmekes efJeMes<e

DeLeJee Yesoefnbmee, Demele, eesjer, Deyee Deewj heefjen keer efJejeflemJehe heebe ceneele
leLee Gmeer kee heefjkejYetle heebe ekeej keer meefceefle, heeBe ekeej kee FefvejesOe, ueese, n
ekeej kes DeeJeMeke, DeesuekelJe (veivelee) Demveeve, YetefceMeeve, DeobleOeeJeve (oeblegve ve
kejvee),Ke[s Ke[s Yeespeve, Deewj Ske yeej Deenej uesvee, Fme ekeej en (DeeF&me) Ske
DeYeso meeceeefeke mebece kes 1 efJekeuhe (Yeso) nesves mes eceCeeW kes cetueiegCe ner nwb~ peye
eceCe Ske meeceeefeke mebece ceW Dee{lee kes keejCe efpemeceW Yesohe DeeejCe mesJeve veneR
nw, Ssmeer oMee mes egle neslee nw, leye kesJeue megJeCe& cee$e kes DeLeea kees kegC[ue, kebkeCe,
Debiet"er Deeefo kee enCe kejvee (Yeer) ese nw, efkevleg Ssmee veneR nw efke (kegC[ue Fleeefo
enCe keYeer ve kejkes) meJe&Lee mJeCe& keer ner eeefhle kejvee ner ese nw Ssmee efJeeej kejkes
Jen cetueiegCeeW ceW Yesohe mes Deheves kees mLeeefhele kejlee ngDee DeLee&led cetueiegCeeW ceW Yesohe mes
DeeejCe kejlee ngDee soeshemLeeheke neslee nw~~208 ~ 209 ~~
(88)

eer peemesveeeee& ke=le erkee
DeLe ef v eef J e& k euhemeeceeef ekemeb eces eoe eg l ees YeJeef l e leoe meef J ekeuheb
soeshemLeeheveeeefj$eceejesnleerefle eefleheeoeefle(JeomeefceefobefoejesOees) eleeefve e meefceleeMesefvejesOeMe elemeefceleerefvejesOe~
(ueeseeJemmeeb)ueeseb eeJeMekeeefve e ueeseeJeMekeced~ meceenejmeswkeJeeveb
(DeesueceCneCeb efKeefomeeCeceobleJeCeb ef"efoYeeseCeceseYeeb e) Deesuekeemveeveef#eefle
MeeveeovleOeeJeveefmLeefleYeespevewkeYekeleeefve~ (Sos Keueg cetueiegCee meceCeeCeb efpeCeJejsefnb
heCCeee) Sles Keueg mhegb De<eeEJeMeeflecetueiegCee eceCeeveeb efpeveJejw e%ehlee (les<eg
heceees meceCees soesJeeJeiees nesefo) les<eg cetueiegCes<e geoe ecee eglees YeJeefle~ me ke~
eceCemlehees O evemleoekeeues s o es h emLeehekees YeJeef l e~ s o es eleKeC[ves meef l e
hegvejheghemLeehekeMsoeshemLeeheke Fefle~ leLeeefn-efveMeesve cetueceelcee leme
kesJeue%eeveeevevleiegCee cetueiegCeemles e efvee|Jekeuhe-meceeefOehesCe hejcemeeceeefekeeefYeOeevesve
efveMeeswkeelesve cees#eyeerpeYetlesve cees#es peeles meefle meJex ekee YeJeefvle~ lesve keejCesve
leosJe meeceeefekeb cetueiegCeJeefkelekeejCelJeeled efveMeecetueiegCees YeJeefle~ eoe
hegvee|vee|JekeuhemeceeOeew meceLeex ve YeJeleeb peerJemleoe eLee keesefhe megJeCee&Leea heg<e
megJeCe&ceueYeceevemlelheee&eeveefhe kegC[ueeoerved ie=ndCeeefle ve e meJe&Lee leeieb kejesefle,
leLeeeb peerJeesefhe efveMeecetueiegCeeefYeOeevehejcemeceeOeYeeJes soeshemLeeheveb eeefj$eb ie=nCd eeefle~
sos meleghemLeeheveb soeshemLeeheveced~ DeLeJee sosve eleYesosveeshemLeeheveb soeshemLeeheveced~
lee meb#eshesCe hebeceneeleheb YeJeefle~ les<eeb eleeveeb e j#eCeeLe hebemeefceleeefoYesosve
hegvej<eeEJeMeeflecetueiegCeYesoe YeJeefvle~ les<eeb e cetueiegCeeveeb j#eCeeLe eeEJeMeeflehejer<enpee
eoMeef J eOeleheMejCeYes o s v e eleg e E m $eMeog ejieg C ee YeJeef v le les < eeb e j#eCeeLe
osJeceveg<eeflee&ieesleveke=leelegefJe&Oeeshemeie&peeeoMeeveges#eeYeeJeveeoeMesle
efYeeee~~208-209~~
GlLeeefvekee- Deeies kenles nQ efke peye DeYesohe meeceeefeke mebece ceW "njves kees
DemeceLe& neskej meeOeg Gmemes efiejlee nsw leye Yesohe soeshemLeeheve eeefj$e ceW peelee nw-
ieeLeeLe&-(JeomeefceeEoefoejesOees) heebe ceneele,heebe FefveeW kee efvejesOe

(ueeseeJemmeb) kesMeueeWe, DeeJeMeke kece& (DeesueceCneCeb) veivehevee,mveeve ve
kejvee, (efKeefomeeCeceobleeCeb) he=LJeer hej meesvee, ovleJeve ve kejvee (ef"efoYeeseCeceseYeeb
e) Ke[s neskej Yeespeve kejvee Deewj Ske yeej Yeespeve kejvee (Sos) es (meceCeeCeb
cetueiegCee) meeOegDeeW kes Ded"eF&me cetueiegCe (Keueg) JeemleJe ceW (efpeCeJejseEn heCCeee)
efpevesveW ves kens nQ~ (lesmeg heceees ) Fve cetueiegCeeW ceW eceeo kejves Jeeuee (meceCee) meeOeg
(soesJed"eJeiees) soeshemLeeheke (nesefo) neslee nw~
(89)
erkeeLe&efveMeevee mes cetue veece Deelcee kee nw Gme Deelcee kes kesJeue%eeveeefo
DevebleiegCe cetueiegCe nQ~ es meye cetueiegCe Gme mecee eie nesles nQ peye Yeso-jefnle meceeefOehe
hejce meeceeefeke efveMee Ske ele kes eje (pees cees#e kee yeerpe nw) cees#e eehle nes peelee nw~
Fme keejCe mes Jener meeceeefeke Deelcee kes kesJeue%eeveeefo cetueiegCeeW kees eie kejves kes
keejCe nesves mes efveMee cetueiegCe nw~ peye en peerJe DeYesohe meceeefOe ceWs (meeceeefeke
eeefj$e ceW ) "njves kees meceLe& veneR neslee nw leye Yesohe eeefj$e kees enCe kejlee nw eeefj$e
kee meJe&Lee leeie veneR kejvee,pewmes keesF& Yeer megJeCe& kee eenves Jeeuee heg<e megJeCe& kees ve
heelee ngDee Gmekeer kegC[ue Deeefo DeJemLee efJeMes<eeW kees ner enCe kej ueslee nw, meJe&Lee
megJeCe& kee leeie veneR kejlee nw~ lewmes en peerJe Yeer efveMee cetueiegCe veece keer hejce
meceeefOe-DeLee&led DeYeso meeceeefeke eeefj$e kee ueeYe ve nesves hej soeshemLeehevee veece DeLee&led
Yesohe eeefj$e kees enCe kejlee nw~ so nesves hej efhej mLeeheve kejvee soeshemLeehevee nw~
DeLeJee so mes DeLee&led eleeW kes Yeso mes eeefj$e kees mLeeheve kejvee mees soeshemLeehevee nw~ Jen
soeshemLeehevee meb#eshe mes heebe ceneelehe nw~ GvneR eleeW keer j#ee kes efueS heebe meefceefle
Deeefo kes Yeso mes Gmekes DeeF&me cetueiegCe Yeso nesles nw~ Gve ner cetueiegCeeW keer j#ee kes efueS
22 hejer<eneW kee peerlevee Je 12 ekeej leheMejCe kejvee Ssmes eeQleerme GejiegCe nesles nQ~ Fve
Gej iegCeeW keer j#ee kes efuees osJe,ceveg<e, efleee Je Deesleve ke=le eej hekeej Ghemeie& kee
peerlevee Je yeejn YeeJeveeDeeW kee YeeJevee Deeefo keee& efkees peeles nw ~~208-209~~
(eJeevemeej eeefj$e DeefOekeejle=leere De., he=. 504 mes 506 leke)
28 cetueiegCe OeejCe kejvee soeshemLeehevee eeefj$e
(<edKeC[eiece (OeJeuee erkee) hegmleke-1)

mebececeeie&CeeefleheeoveeLe&ceenmebpeceeCegJeeosCe DeeflLe mebpeoe meeceeFe-soesJeeJeCe-megefmebpeoe heefjnejmegef-mebpeoe megngce-meebhejeFe-megef-mebpeoe penekeKeeo-efJenej-megef-mebpeoe
mebpeoemebpeoe Demebpeoe esefo~~123~~
De$eeheYesoehes#eee heee&eme heee&ef eJeheosMe~meced meceked meceioMe&ve%eeveevegmeejsCe
elee yeefnjevlejeeJesYees efJejleemebelee~ meJe&meeJeeeesieeled efJejleesmceerefle
mekeuemeeJeeeesieefJejefle meeceeefekeMegefmebecees JeeefLe&kelJeeled ~ SJeb efJeOewkeelees
efceLeeef< efkeVe meeefoefle esVe, Deeef#ehleeMes<eefJeMes<emeeceevee|Levees veeme
meceief<lJeeefJejesOeeled~ Deeef#ehleeMes<eefJeMes<eheefceob meeceeveefceefle kegleesJemeerele Fefle
es l meJe& m eeJeeees i ees h eeoeveeled ~ vees k eef m ceved meJe& M eyo eJele& l es ef J ejes O eeled ~
(90)
mJeevleYee&efJeleeMes<emebeceefJeMes<ewkeece meeceeefekeMegefmebele Fefle eeJeled~ lemewkeme

eleme sosve ef$eeefoYesosveeshemLeeheveb elemeceejesheCeb soeshemLeeheveMegefmebece~ mekeue
eleeveeceskelJeceeheee Skeeceesheeoeveeod JeeefLe&kevee meeceeefekeMegefmebece~ leowJewkeb
eleb he_eOee yengOee Je efJeheee OeejCeeled heee&eee|Lekevee:, soeshemLeeheveMegefmebece:~
efveefMeleyege
f peveevegeneLe JeeefLe&keveeosMevee, cevoefOeeecevegeneLe heee&ee|LekeveeosMevee~
lelees veeveees mebeceeesjveg<"eveke=lees efJeMes<eesmleerefle~ efleeosMeveevegie=nerle Ske SJe mebece
Fefle esVew<e oes<e, F<lJeeled~ DevesvewJeeefYeeeesCe met$es he=Leked ve MegefmebeleenCeb ke=leced~
Deye mebececeeie&Cee kes eefleheeove kejves kes efuees met$e kenles nQmebececeeie&Cee kes DevegJeeo mes meeceeefekeMegefmebele, soeshemLeeheveeMegefmebele,
heefjnej-Mege
f mebele, met#cemeebhejeeMege
f mebele, eLeeKeeleefJenejMege
f mebele
es heebe ekeej kes mebele leLee mebeleemebele Deewj Demebele peerJe nesles nQ~~123~~
eneB hej Yeer DeYeso keer Dehes#ee mes heee&e kee heee&eerhe mes keLeve efkeee nw~ meced
Ghemeie& meceked DeLe& kee Jeeeer nw, Fmeefuees meceioMe&ve Deewj mecei%eevehetJe&ke elee:
DeLee&led pees yeefnjbie Deewj Devlejbie DeeeJeeW mes efJejle nQ GvnW mebele kenles nQ~
ceQ meYeer ekeej kes meeJeeeesie mes efJejle ntB Fme ekeej Jeee|Leke vee keer Dehes#ee
mekeue meeJeeeesie kes leeie kees meeceeefekeMegef mebece kenles nQ~
MebkeeFme ekeej Ske ele kee efveece Jeeuee peerJe efceLeeef< keeeW veneR nes
peeesiee ?
meceeOeeveveneR, keeeWefke efpemeceW mebhetCe& eeefj$e kes YesoeW kee meben neslee nw, Ssmes
meeceeveeener Jeee|Leke vee kees meceereerve ef< ceeveves mes keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~
Mebkeeen meeceeve mebece Deheves mebhetCe& YesoeW kee meben kejves Jeeuee nw, en
kewmes peevee peelee nw ?
meceeOeevemeJe&meeJeeeesie heo kes enCe kejves mes ner, eneb hej Deheves mebhetCe&
YesoeW kee meben kej efueee ieee nw, en yeele peeveer peeleer nw~ eefo eneb hej mebece kes efkemeer
Ske Yeso keer ner cegKelee nesleer lees meJe& Meyo kee eeesie veneR efkeee pee mekelee Lee,
keeeWefke Ssmes mLeue hej meJe& Meyo kes eeesie kejves ceW efJejesOe Deelee nw~
Fme keLeve mes en efme ngDee efke efpemeves mebhetCe& mebece kes YesoeW kees Deheves Devleie&le
kej efueee nw Ssmes DeYesohe mes Ske ece kees OeejCe kejves Jeeuee peerJe meeceeefeke-Megefmebele kenueelee nw~
Gme Ske ele kee so DeLee&led oes, leerve Deeefo kes Yeso mes GhemLeeheve kejves kees DeLee&led
eleeW kes DeejesheCe kejves kees soeshemLeehevee-Megef-mebece kenles nQ~ mebhetCe& eleeW kees meeceeve
(91)
keer Dehes#ee Ske ceevekej Ske ece kees enCe kejves Jeeuee nesves mes meeceeefeke-Megef-mebece
Jeee|Lekeveehe nw Deewj Gmeer Ske Jele kees heebe DeLeJee Deveske ekeej kes Yeso kejkes
OeejCe kejvesJeeuee nesves mes soeshemLeeheveeMegef-mebece heee&eee|Lekeveehe nw~ eneB hej
leer#Ceyegef ceveg<eeW kes Devegen kes efuees heee&eee|Lekevee kee GheosMe efoee ieee nw Deewj
cevoyegef heeefCeeeW kee Devegen kejves kes efuees Jeee|Lekevee kee GheosMe efoee ieee nw
Fmeefuees Fve oesveeW mebeceeW ceW Deveg<"eveke=le keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Mebkeeleye lees GheosMe keer Dehes#ee mebece kees Yeues ner oes ekeej kee ken efueee
peeJes,hej JeemleJe cessW lees Jen Ske ner nw ?
meceeOeeveen keesF& oes<e veneR nw, keeeWekf e en keLeve nceW F< ner nw Deewj Fmeer DeefYeeee
mes met$e ceW mJelev$ehe mes (meeceeefeke heo kes meeLe)Mege
f mebele heo kee enCe veneR efkeee nw~
(<edKeC[eiece (OeJeuee erkee) hegmleke 1 he=.370 mes 372)

De[leeueerme mebmkeejeW kes veece
DeefJeeemebmkeejveeMeke- DeefJeee De%eeveb lemee mebmkeej DemebmeejceYeemeesvegYeJeveb
leme veeMeke cetueeogvcetueke efvecet&uekee<bekeMeke~ DeLeJee DeefJeeeb De%eeveb
mebmkeejwjelJeeefjbMelee veeMeeleerefle DeefJeeemebmkeejveeMeke~ DeLe kes les DeeeJeeefjbMeled
mebmkeeje Fefle esogeles-1 meMe&vemebmkeej, 2 mecei%eevemebmkeej, 3 meeeefj$emebmkeej,
4 meehemebmkeej, 5 Jeere&eleg<kemebmkeej 6 Deceele=eJesMemebmkeej, 7 DeMegef
mebmkeej, 8 hejer<enpeemebmkeej, 9 ef$eeesieemebeceegefleMeeruevemebmkeej, 10 ef$ekejCee
mebeceejeflemebmkeej 11 oMemebeceeshejcemebmkeej, 12 De#eefvepe&emebmkeej, 13 meb%eeefveenmebmkeej,
14 oMeOece&Oe=eflemebmkeej, 15 DeeoMeMeeruemenemebmkeej, 16 elegjMeerefleue#eiegCe
mebmkeej, 17 efJeefMecee&Oeevemebmkeej, 18 DeefleMeemebmkeej, 19 Deeceemebecemebmkeej,
20 {eglelepeeskebekejCeesCeejesnCemebmkeej, 21 DevevleiegCeMege
f mebmkeej, 22 DeeJe=ef e
ke=eflemebmkeej, 23 he=LekelJeefJeleke&JeereejOeevemebmkeej, 24 DehetJe&kejCemebmkeej,
25 DeefveJe=ef e mebmkeej 26 yeeojke<eeeefkeefkejCemebmkeej,27 met#ceke<eeeefkeefkejCemebmkeej
28 yeeojke<eeeefkeefefveuexhevemebmkeej, 29 met#ceke<eeeefkeefefveuexhevemebmkeej,
30 met#ceke<eeeejCemebmkeej, 31 e#eerCeceesnlJemebmkeej, 32 eLeeKeeleeeefj$emebmkeej, 33 SkelJeefJeleke&efJeeejOeevemebmkeej, 34 IeeefleIeelevemebmkeej, 35
kesJeue%eeveoMe&veescemebmkeej, 36 leerLe&eJele&vemebmkeej, 37 met#ceefeeeOeevemebmkeej, 38 MewuesMeerkejCemebmkeej, 39 hejmemebJejJee|lemebmkeej, 40 eesieefkeefkejCe
(92)
meb m keej, 41 ees i eef k eef ef v euex h evemeb m keej, 42 meceg e f Veef eeemeb m keej,
43 hejceefvepe&jeeeCemebmkeej, 44 meJe&kece&#eemebmkeej, 45 DeveeefoYeJehee&eefJeveeMemebmkeej, 46 DevevleefmelJeeefoieeflemebmkeej, 47 Deosnmenpe%eeveesheeesiewMJee&mebmkeej,48 DeosnmeneslLe#eeesheeesiewMJee&mebmkeej~
(efpevemeneveece mebmke=le erkee, %eeveheer" mes ekeeefMele he=. 248)

pewveMeemeve kes Devleie&le veceesmleg Meemeve nw
iegheefjJeeoes megoJegsoes eflelLemme ceFueCee pe[oe~
ef Y eb Y euekeg meer u eheemelLeoe e Gmmeejkehheef c n~~151~~
iegheefjJeeoesiegjesheefjJeeo heefjYeJe kesveeeb efveMeerueb uegef_ele Fefle ueeskeJeeveb~
megoJegsoes-egleme Jegsoes efJeveeMe me leLee Yetlemleb <dJee Deveesefhe YeJeefle Devesefhe
keefMeoefhe ve iegie=nb mesJeles leleegleefJeveeMe~ eflelLemme-leerLe&me Meemeveme~ ceFueCeceefuevelJeb veceesmletveeb Meemeves SJebYetlee meJexheerefle efceLee<dees Jeoefvle~ pe[oe-cetKe&lJeb~
efYbeYeue-efJeue Deekegue~ kegmeerue-kegMeerue~ heemelLe-heeMJe&mLe Sles<eeb YeeJe
efJeuekegMeerueheeMJe&mLelee~ Gmmeejkehheefcn- Glmeejkeuhes leepekeuhes ieCeb lekelJee
Skeeefkevees efJenjCes FleLe&:~ cegefvevewkeeefkevee efJenjceeCesveiegheefjYeJeegleJegsoleerLe&ceefuevelJepe[leeke=lee YeJeefvle leLee efJeuelJekegMeeruelJeheeMJe&mLelJeeefve ke=leeveerefle~~151~~
ieeLeeLe&mJeseeej keer eJe=efe ceW ieg keer efvevoe,egle kee efJeveeMe, leerLe& keer
ceefuevelee, cet{lee, Deekeguelee, kegMeeruelee Deewj heeMJe&mLelee es oes<e Deeles nsQ~~151~~
DeeeejJe=efeGlmeej keuhe ceW ieCe kees es[kej Skeekeer efJenej kejves hej Gme
cegefve kes ieg kee eflejmkeej neslee nw DeLe&eled Fme MeerueMetve cegefve kees efkemeves cetb[ efoee nw
Ssmee ueesie kenves ueieles nWw~ egle keer hejcheje kee efJeso nes peelee nw DeLee&led Ssmes Skeekeer
Deveie&ue meeOeg kees osKekej Deve cegefve Yeer Ssmes nes peeles nQ~ hegve keg Deve Yeer cegefve
osKeeosKeerr Deheves iegie=n DeLee&led ieg kes mebIe ceW veneR jnles nw leye egle-Meem$eeW kes DeLe&
kees enCe ve kejves mes egle kee veeMe nes peelee nw, leerLe& kee DeLe& Meemeve nw~ efpevesvosJe kes
Meemeve kees veceesmleg Meemeve kenles nQ DeLee&led Fmeer efoiecyej pewve meceoee ceW cegefveeeW
kees veceesmleg Meyo mes vecemkeej efkeee peelee nw~ Fme veceesmleg Meemeve ceWW meYeer cegefve Ssmes ner
(mJevo ) nesles nQ Ssmee efceLeeef< ueesie kenves ueieles nQ~ leLee Gme cegefve ceW mJeeb
cetKe&lee, efJeuelee, kegMeeruelee Deewj heeMJe&mLehe ogieg&Ce eJesMe kej peeles nQ~
(93)
YeeJeeLe&eneB pewveb peeleg Meemeveb pewve Meemeve peeJevle nes, pewve Meemeve keer
pee nes, Fve MeyoeW kees nekej veceesmleg Meemeve keer pee yeesuevee ee yegueJeevee Gefele
veneR nw, keeeWefke pewveMeemeve cenJehetCe& nw, cegKe nw, pewveOece& kee heee&eJeeeer nesves mes
pewveOece& keer heneeve nw, Fmekes Devleie&le veceesmleg Meemeve nw~
Deepekeue Jele&ceeve ceW Deve meceoee ceW Yeer osJeerosJeleeDeeW kes efueS veceesmleg
Meyo kee eeesie osKee pee jne nw~ FmeefueS pewveMeemeve keer peien veceesmleg Meemeve kee
eeesie kejvee meJe&Lee Devegefele nw~
(cetueeeej he=. 128)

osJeeW kes eeve-efJeceeve,JeeeYejCe efvele Je Deefvele Yeer nQ~
JeeuegieheghheieCeecee eeCeefJeceeCeeefCe mekekepegieueefcce~
meesceCemeb efmeefjkeKeb meCekekegceeefjboogoeefcce~~438~~
yeeEcnoeefoeGkekes eeCeefJeceeCeeefCe meJJeoes Yee~
heerefokejccekeCeecee ceCeesnje neWefle eeeefj~~439~~
DeeCeoheeCeoFbos ueerceeefobefleCeeceoes nesefo~
DeejCekeefhheboogies eeCeefJeceeCeb efJeceueCeeceb~~440~~
meesncceeefoeGkekes kecemees DeJemesmekehhepegieuesmegb~
neWefle ng hegJJegeeFb eeCeefJeceeCeeefCe heeskekeb~~441~~
hee"evlejced~
Skekeb peeseCeuekeKeb heeskekeb oernJeememebpegee~
eeCeefJeceeCee ogefJene efJeefkekeefjeeS meneJesCeb~~442~~
les Jeefkekeefjeepeeoe eeCeefJeceeCee efJeCeeefmeCees neWefle~
DeefJeCeeefmeCees e efCeeb meneJepeeoe hejcejccee~~443~~
OegJJebleOeeJeoeee efJeefJenemeCemeeCe hengeof heefjhegCCee~
OetJeIe[sefnb
pegee eecejIebeefokeemeesne~~444~~
JeboCeceeueejccee
cegeenuensceoecejceefCeppee~
megvojogJeejmeefnoe JeppekeJee[gppeuee efJejeebefle~~445~~
meeFb YeeeCeeFb JelLeeYejCeeFDeeFb ogefJeneFb~
neWefle ng eeCeefJeceeCes efJeefkekeefjeeS meneJesCeb~~446~~
(94)
efJeefkekeefjee peefCeoeFb efJeCeemeJeeFb neWefle meJJeeFb~

JelLeeYejCeeoeree meneJepeeoeefCe efCeeeefCeb~~447~~
Meeegieue (meewOece& Je F&Meeve Fv) ceW Jeeuegke Deewj heg<heke veeceke eeve efJeceeve leLee
meevelkegceejeefo oes FveW ceW meewceveme Deewj eerJe=#e veeceke eeve efJeceeve nesles nQ~~438~~
yeesveefoke eej kes meJe&leesYe, eerelf eke (eerelf ebkej), jceke Deewj ceveesnj veeceke eej eeve
efJeceeve nesles nQ~~439~~ Deevele Deewj eeCele Fv kes ue#ceer ceeefoefvle (?) veeceke eeve efJeceeve
leLee DeejCe keuhesv egieue ceW efJeceue veeceke eeve efJeceeve nesles nQ~~440~~ meesOw ecee&eof eej ceW
Deewj Mes<e keuheegieueeW ceW ece mes eleske kes hetJeexe eeveefJeceeve nesles nQ~~441~~ hee"evlej~~
FveceW mes eleske efJeceeve Ske ueeKe eespeve eceeCe oerIe&lee Je Jeeme mes mebege nw~ es
efJeceeve oes ekeej nQ, Ske efJeefeee mes GlheVe ngS Deewj otmejs mJeYeeJe mes ~~442~~ efJeefeee
mes GlheVe ngS Jes eeveefJeceeve efJeveej Deewj mJeYeeJe mes GlheVe ngS Jes hejce jce eeve
efJeceeve efvele Je DeefJeveej nesles nQ~~443~~ Ge eeveefJeceeve henjeleer ngF& OJepeeheleekeeDeeW mes meefnle, efJeefJeOe Deemeve Je Meee Deeefo mes heefjhetCe&, OetheIeeW mes ege,eecej
SJeb Iebeefoke mes MeesYeeeceeve, JeboveceeueeDeeW mes jceCeere, cegeeheue Je megJeCe& keer ceeueeDeeW
mes megMeesefYele, megvoj ejeW mes meefnle,Jeecee keheeesW mes GppJeue nesles ngS efJejepeceeve
nQ~~444-445~~ eeveefJeceeve ceW mJe Yeepeve, Jem]$e Deewj DeeYejCeeefoke efJeefeee Je
mJeYeeJe mes oes ekeej kes nesles nQ~~446~~ efJeefeee mes GlheVe meye JeeeYejCe efJeveej Deewj
mJeYeeJe mes GlheVe ngS es meYeer efvele nesles nwb~~447~~
(efleueeseheCCeefe DeefOekeej7 he=. 831-832)

eer $e+<eYeosJe kes eewjemeer ieCeOej kes veece
mesveevlees Je=<eYe kegcYees jLeevlees {meb%eke~
Oevegjvle Melees osJeMecee& YeJeevleosJeYeeked~~54~~
vevove meesceoee metjoees iegCewieg&~
JeeegMecee& eMeesyeengoxJeeefiveMeeefie>osJeJeeked~~55~~
DeefiveieghleesLe efce$eeefiven&ueYe=led mecenerOej~
censves JemegosJeMe lele heMeemegvOej~~56~~
Deeuees cesmeb%eMe lelees cesOeveee~
ces Yet e f l ee& M ees e%eeevlemeJee& e f Y eOeevekeew ~ ~57~~
(95)
meJe&ieghleefeeeevlemeJeex osJeevlemeJe&Jeeked~
meJee&efoefJepeees ieghlees efJepeeeefomlele hej~~58~~
efJepeeefce$ees efJepeefeueeshejeefpelemeb%eke~
Jemegefce$emeefJeMJeeefomesve mesveevlemeeOegJeeked~~59~~
osJeevlemele meleevleosJees ieghleevlemeleJeeked~
meleefce$e meleeb pes<"mebefcelees efvece&uees iegCew~~ 60~~
efJeveerle mebJejes ieghlees cegveeefoceg&efveoeJeeked~
cegefvee%ees cegefveoxJeeevlees e%eevleieghleJeeked~~61~~
efce$ee%emJeecYetMe osJeoeevleieew Yeieew~
Yeieeefoheuieg heuiJevleieghlees efce$eeefoheuiegke~~ 62~~
epeeheefle meJe&mevOees JeCees Oeveheeueke~
ceIeJeeved jeMevlelespees ceneJeerjes cenejLe~~63~~
efJeMeuee#ees ceneyeeue Megefemeeuemlelehej~
JeeMe JeemeejMe evetuemeceee~~64~~
peees cenejmekecenekeeJelegkeew~
veefceefJ&eveefcejveew e yeueeefleyeuemeb%ekeew~~65~~
yeueevleYees vevoer e ceneYeeieer hejmlele~
efce$eevlevevoer osJeevlekeeceesvegheceue#eCe~~66~~
elege|YejefOekeeMeerefleefjefle e<gie&CeeefOehee~
Sles mehlee|mebegee meJex JesevegJeeefove~~67~~
Je=<eYemesve 1, kegcYe 2, {jLe 3, MeleOeveg 4, osJeMecee& 5, osJeYeeJe 6, vevove 7,
meesceoe 8, iegCeeW mes es<" metjoe 9, JeeegMecee& 10, eMeesyeeng 11, osJeeefive 12,
DeefiveosJe 13, Deefiveieghle 14, efce$eeefive 15, nueYe=led 16, eefme cenerOej 17, censv
18, JemegosJe 19, Gmekes Devevlej JemegvOej 20, Deeue 21, ces 22, leovevlej cesOeve
23, cesYetefle 24, meJe&eMe 25, meJe&e%e 26, meJe&ieghle 27, meJe&efee 28, meJe&osJe 29,
meJe&efJepee 30, efJepeeieghle 31, efhej efJepeeefce$e 32, efJepeefeue 33, Dehejeefpele 34,
Jemegefce$e 35, eefme efJeMJesmeve 36, meeOegmesve 37, meleosJe 38, osJemele 39, meleieghle
40, melheg<eeW ceW es<" meleefce$e 41, iegCeeW mes ege efvece&ue 42, efJeveerle 43, mebJej 44,
(96)
cegefveieghle 45, cegefveoe 46, cegefvee%e 47, cegefveosJe 48, ieghlee%e 49, efce$ee%e 50,
mJeebYet 51, YeieosJe 52, Yeieoe 53, Yeieheuieg 54, ieghleheuieg 55, efce$eheuieg 56,
epeeefhele 57, meJe&mebIe 58, JeCe 59, Oeveheeueke 60, ceIeJeeved 61, lespeesjeefMe 62,
ceneJeerj 63, cenejLe 64, efJeMeeuee#e 65, ceneyeeue 66, MegefeMeeue 67, efhej Jee 68,
Jeemeej 69, evetue 70, pee 71, cenejme 72, DeefleMee es<" ke 73, ceneke
74, veefce 75, efJeveefce 76, yeue 77, Deefleyeue 78, Yeyeue 79, vevoer 80, efhej
ceneYeeieer 81, veefvoefce$e 82, keeceosJe 83 Deewj Deveghece 84~ Fme ekeej YeieJeeve
Je=<eYeosJe kes es 84 ieCeOej Les, es meYeer meeleeW $e+efeeW mes meefnle Les Deewj meJe&%e osJe kes
Deveghe Les~~ 54 mes 67 leke~~
(DeeefohegjeCe heJe&43 He=. 356, 357)

meYeer mecegeW kes peue kee mJeeo Deheves veece kes Deveghe nw~
mJemJeveecejmeemJeeoe ueJeCees JeeCeerJej:~
Jeeea #eerjIe=leJejew elJeej Fefle keere|elee:~~27~~
DeLe&(ueJeCe:) ueJeCe (JeeCeerJej:) JeeCeerJej (#eerjIe=leJejew) #eerjJej Deewj

Ie=leJej (Jeeea) meceg (Fefle), Fme ekeej (elJeej:) eej meceg (mJemJeveecejmeemJeeoe:)
Deheves veece jme mJeeo Jeeues (keere|elee:) kens iees nQ~
YeeJeeLe&ueJeCemeceg, JeeCeerJej meceg, #eerjmeceg Deewj Ie=leJej meceg Deheves veece kes
Devegmeej mJeeo Jeeues nQ~ DeLee&led ueJeCe meceg kes peue kee mJeeo ueJeCe kes meceeve nw~ JeeCeer kee
JeeCeer kes, Ie=leJej kee Ie=le kes meceeve Deewj #eerjJej kee #eerj kes meceeve jme mJeeo nw~~27~~
keeueesokeheg<kejJejmJeebYetjceCeeCe&Jee:~
peueemJeeoem$ee: #eewjmee: Mes<eemleg meeieje:~~28~~
DeLe&(keeueesokeheg<kejJejmJeebYetjceCeeCe&Jee:) keeueesoefOe meceg, heg<kejJej meceg,

mJeebYetjceCe meceg, ($ee:) leerve (peuemJeeoe:) peue mJeeo nQ (leg) Deewj (Mes<ee:) Mes<e
(meeieje:) meceg (#eewjmee:) #eew jme Jeeues nQ~
YeeJeeLe&keeueesoefOe meceg, heg<kejJej meceg Deewj mJeebYetjceCe meceg en leerveeW
meceg peue mJeeo Jeeues nQ Deewj Mes<e meceg #eew jme Jeeues nQ~~28~~
(Deeeejmeej he=. 243)
(97)

mJeebeYe heJe&le kes yeenj kece&Yetefce nw SJeb mJeebeYe heJe&le mes hetJe&
DemebKeele erheeW ceW peIeve YeesieYetecf eeeB nQ~
mJeeb Y et j ceCeer h eceOemLeeueeeke= les ~
mJeebeYeeeueelmeJee& kece&Yetefceye&efn: efmLelee:~~30~~
DeLe&(Jeueeeke=les) Jeueeeke=efle (mJeebYetjceCeerheceOemeeled) mJeebYetjceCe erhe

kes ceOemLe (mJeebeYeeeueeled) mJeebeYe Deeue mes (yeefn.) yeenj (meJee&) meye (kece&Yetecf e:)
kece&Yetefce (efmLelee:) efmLele nQ~
YeeJeeLe&mJeebYetjceCe erhe kes ceOemLe Jeueeeke=efle mJeebeYe heJe&le mes yeenj
kece&Yetefce efmLele nw~
mJeebeYeeeueeoejelhejlees ceeveg<eesejeled~
ceOeeYetjvlejerhee peIevee YeesieYetcee:~~31~~
DeLe&(ceeveg<eesejeled ) ceeveg<eesej heJe&le mes (hejle:) Deeies (mJeebeYeeeueeled)

mJeebeYeeeue mes (Deejeled) hetJe& (ceOeeYet:) ceOe YetefceeeW kes (Devlejerhee:) Devlej
erheeW ceW (peIevee) peIeve (YeesieYetcee:) YeesieYetefceeeb nQ~
YeeJeeLe&ceeveg<eesej heJe&le mes ueskej mJeebeYe heJe&le leke ceOe kes DemebKeele
erhe, meceg ceW peIeve YeesieYetefceeeb heeF& peeleer nQ~~31~~
(Deeeejmeej, he=. 243)
(98)
mebef#ehle DeLe&-leoveblej eejeW keesveeW ceW peue mes Yejs ngS eej keueMe mLeeheve
kejves eeefnS leLee ceOe ceW hetCe& keueMe mLeeheve kejvee eeefnS~ Fvekes Deefleefjkele Ieer, otOe,
oner Fvemes Yejs ngS keueMe Yeer mLeeheve kejves eeefnS~ Fve meye keueMeeW kes cegKe hej veJeerve
meew oue Jeeues keceue jKeves eeefnS~
(2)
GeefjTCe cebles Deefnmeseb kegCeG osJeosJemme~
CeerjIeeKeerjoefneb efKeJeG DeCegkekecesCe efpeCemeermes~~
Geee& ceb$eeved DeefYe<eskeb kegee&led osJeosJeme~
veerjIe=le#eerjoefOekeb ef#ehesled DevegecesCe efpeveMeer<ex~~441~~
leoveblej osJeeefOeosJe YeieJeeve Dejnble osJe kee DeefYe<eske kejvee eeefnS~ Jen DeefYe<eske
Devegece mes peue, Ieer, otOe, oner Deeefo heoeLeeX mes ceb$eeW kee GeejCe kejles nges YeieJeeve kes
cemleke hej mes kejvee eeefnS~
(3)
hebeece=le DeefYe<eske kes eceeCe
CnJeCeb keeTCe hegCees Deceueb iebOeesJeeb e Jebefollee~

meJeuenCeb e efpeefCebos kegCeT kemmeerjceueSefnb~~
mveheveb keejefelJee hegve: Deceueb ievOeesokeb e JeefvolJee~
Gle&veb e efpevesvs kegee&led keeMceerjceueew:~~442~~
DeLe&-Fme ekeej DeefYe<eske kej efvece&ue iebOeesoke keer Jebovee kejveer eeefnS efHej
keeMceerjer kesmej leLee ebove Deeefo mes YeieJeeve kee Gle&ve kejvee eeefnS~ DeefYe<eske kes
Deveblej evove, kesmej Deeefo JeeW keer meJeez<eefOe yeveekej Gmemes eeflecee kee Gyeve kejvee
eeefnS~ efHej keesCe keueMeeW mes leLee hetCe& keueMe mes DeefYe<eske kejvee eeefnS~ en efJeefOe
Deleble meb#eshe mes kener nw~ Fmekeer hetCe& efJeefOe DeefYe<eske hee" mes peeve uesveer eeefnS~
(1)
(4)
keueme eGkekeb "eefJee eGmeg efJe keesCesmeg CeerjheefjhegCCeb~

IeeogoefneYeefjeb
CeJemeeoueCCecegnkeceueb~~
keueMe eleg<keb mLeeheefelJee eleg<Je&efhe keesCes<eg veerjheefjhetCe~
Ie= l eog i Oeoef O eYe= l eb
veJeMeleouevveceg K ekeceueb ~ ~438~~
Ie=le#eerjeefoefYe: hetCee&: keueMee: keceueevevee:~

cegeeoeceeefomelkeb"e jlvejefMceefJejeefpelee:~~14~~
efpeveefyecyeeefYe<eskeeLe&-ceentlee YeefeYeemegje:~
Mebles Yeesefieiesns<eg MeleMeesLe meneMe:~~15~~
(99)
(100)
DeLe&-pees Ieer, otOe Deeefo mes Yejs ngS Les, efpevekes cegKe hej keceue {kes ngS Les,
efpevekes keC" ceW ceesefleeeW keer ceeueeSB ueke jner Leer, pees jlveeW keer efkejCeeW mes megMeesefYele Les,
pees veevee ekeej kes yesue-yeteW mes osoerheceeve Les leLee pees efpeve-eefleceeDeeW kes DeefYe<eske kes
efueS Fkes efkees iees Les, Ssmes mewke[eW npeejeW keueMe ie=nmLeeW kes IejeW ceW efoKeeF& osles Les~
YeeJeeLe&-uebkee ceW efmLele MeebefleveeLe ewleeuee ceW Yeefeceeve uebkee kes ueesie Ie=le,
ogiOe, oefOe Deeefo mes Yejs ngS keueMe efpevekes efke keb" Yeeie ceesefleeeW keer ceeuee mes megMeesefYele
nes jns nQ, efpevesv YeieJeeve kes DeefYe<eske kes efueS ueees~
(heehegjeCe meie&68)
DeLe&-pees YeJe heg<e YeieJeeve efpevesv osJe kes ejCe keceueeW hej (efpeve eeflecee kes
ejCe keceueeW hej) megiebeOf ele evove kee ueshe kejlee nw Gmekees mJeie& ceW peekej Delevle efvece&ue
Deewj mJeYeeJe mes ner megiebeOf ele Jewef eeke Mejerj eehle neslee nw~
YeeJeeLe&-evove mes hetpee kejves Jeeuee YeJe peerJe mJeie& ceW peekej Gllece osJe
neslee nw~
(YeeJemeben he=. 102)
heg<he e{eves kes eceeCe
ebove uesheve kes eceeCe

(1)
eer evoveb efJeveevewJe, hetpeeb kegee&lkeoeeve~
eYeeles Ievemeejme, hetpee keeee& efJee#eCew:~~125~~
DeLe&-eer efpevesv osJe keer hetpee efyevee evove kes keYeer veneR kejveer eeefnS~ elegj
heg<eeW kees eele: keeue kes mecee evove mes hetpee DeJeMe kejveer eeefnS~
YeeJeeLe&-eele: keeue ceW YeieJeeve efpevesv osJe keer hetpee Gvekes ejCeejefJebo kes
Debieg hej evove ueieekej kejveer eeefnS~ eeefhe YeieJeeve keer hetpee DeJe mes keer peeleer
nw Deewj Jen DeefYe<eske hetJe&ke ner nesleer nw leLeeefhe DeefYe<eske kes yeeo ejCeeW hej ebove ueieevee
DeeJeMeke ceevee peelee nw~ eefo DeJe kee meceeiece ve efceuess lees kesJeue YeieJeeve kes
ejCe kes Debiet"s hej ebove ueieeves mes ner YeieJeeve keer hetpee mecePeer peeleer nw~ eefo YeieJeeve
kes ejCeeW hej ebove ve ueieeee peees Deewj efyevee ebove ueieees ner hetpee keer peeleer nw lees Jen
hetCe& hetpee veneR mecePeer peeleer, eele:keeue kes mecee ebove hetpee ner cegKe ceeveer ieF& nw~
(2)
eboCemegDevOeuesDees, efpeCeJej-ejCesmeg pees kegCeF& YeefJeDees~
uenF leCet efJeefkekeefjeb, meneJemegebOeeb Deceueb~~
evovemegiebOeuesheb, efpeveJejejCes<eg e: kejesefle YeJe:~
ueYeles levegb Jewefeefekeb, mJeYeeJemegievOekeb Deceueb~~471~~

Deefue-egeb yf eSefnb hegppeF, efpeCeheekeceueb e peeFceuueerenf ~b
mees nJeF meg j Jeef j b o es , jces F & meg j leJejJeCes e f n b ~ ~
Deefue-egecf yelew: hetpeeefle, efpeveheo-keceueb e peeefleceefuuekew:~
me YeJeefle megjJejsv:, jceles megjleJejJeves<eg~~473~~
DeLe&-pees YeJe heg<e YeieJeeve efpevesv osJe kes ejCe keceueeW keer efpeve hej Yecej
Ietce jns nQ Ssmes ecesueer, ceesieje Deeefo Gllece heg<heeW mes hetpee kejlee nw Jen mJeie& ceW peekej
Deveske osJeeW kee Fv neslee nw Deewj Jen JeneB hej efejkeeue leke mJeie& ceW nesves Jeeues
keuheJe=#eeW kes JeveeW ceW (yeieereeW ceW) eer[e efkeee kejlee nw~
(YeeJemeben he=. 102)

meefee hetpee efveoex<e nw
ceeueiebOeeOetheeew:, meefellew: keese&esepf peveced~
meeJeemebYeJeb Jeefkele e:, me SJeb eyeesOeles~~140~~
efpeveeee&veskepevceeslLeb, efkeefuJe<eb nbelf e elke=leced~
mee efkebefeod epeveeeejYeJeb meeJeecebefieveeced~~141~~
DeLe&-keesF& keesF& ueesie en kenles nQ efke heg<heceeuee, Oethe, oerhe, peue, Heue Deeefo
meefelle heoeLeeX mes YeieJeeve keer hetpee veneR kejveer eeefnS, keeeWefke meefelle heoeLeeX mes hetpee
kejves ceW meeJee peve heehe (meefelle kes DeejbYe mes Glhevve ngDee heehe) Glhevve neslee nw~
Gvekes efueS Deeeee& mecePeeles nQ efke YeieJeeve keer hetpee kejves mes Deveske pevceeW kes heehe ve
(101)
nes peeles nQ efHej keee Gmeer hetpee mes Gmeer hetpee ceW nesves Jeeuee DeebjYe peefvele Jee meefellepeve
Lees[e mee heehe ve veneR nesiee ? DeJeMe nesiee~

efm$eeeW kes eje efpeveeefYe<eske kes eceeCe
(1)
Deleblemegkegceejme, efpeveme megjeesef<ele:~
Meeeee: heuueJemheMe&-megkegceejkejemlele:~~172~~
efoJeeceesomeceeke=<edheoewIeevegueshevew:
~
Gle&evlemlee: eeheg:, efMeMegmheMe&megKeb veJeced~~173~~
lelees iebOeesokew: kegbYewjefYeef<ebeved peieleYegb~
heeesOejYejeveceemlee Je<ee& FJe YetYe=leb~~174~~
Meefe Deeefo osefJeeeW ves Deleble megkegceej efpeveyeeueke kes Mejerj hej efoJe
megiebefOele ebove efJeuesheve kejkes efMeMeg kes mheMe& kes vetleve megKe kee DevegYeJe efkeee~
hegve: megiebefOele peue mes Yejs nges keueMeeW mes peiele kes eYeg kee DeefYe<eske efkeee~
(nefjJebMehegjeCe meie& 8 he=. 159)
(2)
ie=nerleiebOe-heg<heeefo-eee&vee: meheefjoe~
DeLewkeoe peieecew<ee, eelejsJe efpeveeueeced~~55~~
ef$e:hejerle lele: mleglJee, efpeveebMe elegjeMeee~
mebmveehe hetpeefelJee e, eeelee eefle mebmeefo~~56~~
Jen kevee meheefjJeej iebOe, heg<he Deeefo hetpeve meeceeer ueskej eele: ner efpevecebefoj ceW
hengbeer~ Jeneb hej leerve eoef#eCee oskej efpevesv YeieJeeve kee DeefYe<eske kejkes Deewj Gvekeer
hetpee kejkes eefleeeW keer meYee ceWW hengbeleer nw~
(efpeveoe eeefj$e iegCeYeeeee& ke=le)
(3)
DeLewkeoe meglee mee e megOeer: ceovemegbojer~
ke=lJee hebeece=lew: mveeveb, efpeveeveeb megKekeesef oced~~
(102)
Ske mecee efJeog<eerceove megbojer ves kejes[eW megKeeW kees osves Jeeuee Ssmee efpevesvosJe kee
hebeece=leeW mes DeefYe<eske efkeee~
(eerheeueeefjle ye=nvvesefceevke=le)
(4)
leoe Je=<eYemesvee e eehe je%eerheob cenled~
efoJeeved Yeesieeved eYebpg eevee, hetJe&hegCeemeeole:~~38~~
hetpeebleer peielhetpeeved, efpeveeved mJeiee&heJeie&oeved~
efoJewjceneJew:, mveheveeefoefYeppJeuew:~~39~~
leye Je=<eYemesvee mecee%eerheo kees eehle kej hetJe& hegCe mes efoJe YeesieeW kees Yeesieleer ngeer
peielhettpe efpeveeefleceeDeeW keer DeefYe<eskehetJe&ke hetpee kejleer Leer~
(DeejeOevee keLee kees<e Yeeie3 he=. 42)

pevesT OeejCe kes eceeCe
e%eesheJeerle OeejCe kejkes ner YeieJeeve kes DeefYe<eske Je hetpee kee efJeOeeve nw~ eLeeeer hetpeheeomJeeceerke=le DeefYe<eske hee" mesyeemLeeveefceob efoMeeJeueeceheslevheefJe$eebkegMewjn&oyd eeceneceneOJejefJeefOeeletnefJeOJebemf eefYe:~
pewveyeepevewkeYet<eCeefceob e%eesheJeerleb ceee
efJeYeeCesve censvefJeYecekejb mebIeee&les ceC[veced~~5~~
(DeefYe<eske hee" meben he=)
eer iegCeYeeeee& ke=le DeefYe<eske hee" mes ceefleefvece&uecegeeheueueefueleb e%eesheJeerleceeflehetleced~
jlve$eeefceefle celJee kejesefce keueg<eehenjCeceeYejCeced~~15~~
(DeefYe<eske hee" meben he=. 17)
Deve DeefYe<eske hee"Deefleefvece&uecegeeheueueefueleb e%eesheJeerleceeflehetleced~
jlve$eeefceefle celJee kejesecf e keueg<eehenjCeceeYejCeced~~
eR meceioMe&ve%eeveeeefj$eee vece: mJeene~
(103)

Meemeve osJe-osJeer Deeefo kes eceeCe
efJeMJesMJejeoees %esee, osJelee MeebeflensleJes~
etjemleg osJelee: nsee, es<eeb meeodJe=elf lejeefce<ew:~~
DeLe&-efpeveeiece ceW efJeMJesMJej, eesMJejer, heodceeJeleer Deeefo osJelee Meebelf e kes efueS
yeleueees nQ~ hejvleg efpeve hej yeefue e{eF& peeleer nw, peerJe ceejkej e{ees peeles nQ Ssmes
eb[er, ceg[b er Deeefo osJelee leeie kejves eesie nw~Q Fmekee Yeer Kegueemee Fme ekeej nw~
efceLeelJehetejf lee: etje:, meMem$ee: meheefjene:~
efvebbee Deeefce<eJe=efelJeevceeheeveee nervekee:~~1~~
kegosJeeMe lee %esee yeeesceeefJe<Cegkeeoe:~
eefleheeflleMe leemeeb efn, efceLeelJeme e keejCeced~~2~~
lemceesee: kegosJeemles, efceLeeYes<eOejeJene:~
eendee: mecekelJemechevvee, efpeveOece&eYeeJekee:~~3~~
eesMJeee&efoefokedheeuee, e#eeMe MeebeflensleJes~
meceioMe&veegkelelJeelles hetpee efpeveMeemeves~~4~~
pees osJe efceLeelJeer etj-efbnbmeke nQ, Mem$e, heefjen meefnle nQ, ceeBme keer, cee
keer Je=eflle nesves mes efvebe nQ Ssmes osJelee nerve nQ Dele: es nse nQ Fvemes Deefleefjkele
mecekelJe mes mebhevve efpeveMeemeve keer eYeeJevee kejves Jeeues osJelee eende nQ-ceeve
nw~ Ssmes eesMJejer Deeefo MeemeveosJeer-osJelee, efokeheeue, #es$eheeue Deeefo leLee e#e Deeefo
osJelee Meebelf e kes efueS nQ~ es mecekelJeer nesves mes efpeveMeemeve ceW hetpe ceeves iees nQ~
(GceemJeeceer eeJekeeeej he=. 29 hej ceb$e eoerhe kes Mueeske))
N:M
(104)
eMeefmle
MebYeg bo
eer MeebefleveeLe eer kegbLegveeLe, eer Dej efpeveJej kees efvele vecetB~
eer $e+<eYeosJe mes ceneJeerj leke, eewefyeme efpeveJej kees eCecetB~~
eer mejmJeleer ceeB kees Jebotb, eer ieewleceieCeOej kees eCecetB~
Deeeee& GheeOeee meeOeg hejce-iegDeeW kees hegve: hegve: eCecetB~~1~~
eer cetuemebIe ceW kegbokegbo Deecveee, mejmJeefle ie kene~
efJeKeele yeueelkeejieCe mes, ieg hejcheje mes ceeve jne~~
FmeceW DeieefCele Deeeee& ngS, Fve meyekees Jebove cesje nw~
meye hejcheje metjer-cegefve kees, efveleeefle DeefYevebove cesje nw~~2~~
yeermeJeeR meoer ceW eLece metefj, eeefj$eeeJeleea iegJej~
eer Meebeflemeeiejeeee& ngS, Gve heeeee& Jeerjmeeiej~~
Fvemes ceneele oer#ee ueskej, ceQ veece %eeveceefle eehle efkeee~
efpeveosJe Meee ieg keer Yekeleer mes %eeveece=le kee ueeYe efueee~~3~~
Jeerjeyo heeerme Meleke eeefueme, JewMeeKe Megkeue le=elf eee efleefLe ceW~
efpeve Deeiece mes veJeveerle efueee, mebkeefuele efkeee Fmekees ceQves~~
en efpeve Deeiece veJeveerle ebLe, meye YeJeeW kees efnlekeejer nw~
yengleske ebLe kee meej Yeje en ebLe yevee megKekeejer nw~~4~~
en ebLe meoe ner Fme Yet hej, meyekees %eeveece=le osJesiee~
peye leke peie ceW jefJe, MeefMe leye leke, YeJeeW kees Dece=le osJesiee~~
en efpeve Deeiece kes meejeW ceW, Yeer meej meewKekeejer nesJes~
en meJe& Decebieue oes<e njs, kewJeue %eeveceefle kej osJes~~5~~
N:M

Jinagam Navneet (Part-1) (VGM-432)

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Jinagam Navneet (Part-1) (VGM-432)

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

[ eefle<"ehee", efleueeseheCCeefe, <edKeC[eiece,

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

eer %eeveceleer ceeleepeer

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

Jeerj efve. meb. 2540

peerJeve ekeeMe pewve

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer

vece: $e+<eYeosJeee Oece&leerLe&eJeefle&ves~

kegvokegvoevJeees peereeled , peereeled eer Meeefvlemeeiej:~

YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW yeermeJeeRFkekeermeJeeR Meleeyoer ceW pewve

-ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heefjee

eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

efpeveeiece veJeveerle ceW eege ebLeeW kes veece

22. Je=nod Jemeben

eeJekeeW keer $esheve efeeeeW eerkegbokegboosJe ves Jee|Cele keer nw~

Fv ves meJe&eLece YeieJeeve kee $e+<eYeosJe veece jKee

71. YeieJeeve kees e{eves kes efuees heg<he kewmes neW ?

93. he=LJeer kes eerme (36) YesoeW kee mhe<erkejCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eeeefj cebieuebDeefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efMej mebueerve F&keejes efJeveeruee JeCe&le mce=le~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

10. efpeveeiece veJeveerle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

11. efpeveeiece veJeveerle

12. efpeveeiece veJeveerle

efkeve-efkeve DeeeeeeX kes ebLe eceeCeerke nQ

ke<eeeeeYe=le ebLe hejchejeiele YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes eehle nw

eerYeyeeng: eerebes efpeveebes cenecegefve:~

13. efpeveeiece veJeveerle

14. efpeveeiece veJeveerle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eercelkegvokegvoeeee&osJew: heeveveeehejeefYeOesewjvlemleJeyeefnmleJeieewCecegKeeefleheeLe DeLeJee efMeJekegceejcenejepeeefomeb#esheefeefMe<eeefleyeesOeveeLe efJejefeles

15. efpeveeiece veJeveerle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

16. efpeveeiece veJeveerle

17. efpeveeiece veJeveerle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fme ekeej efJeeej kejves ueies efke~~146~~

eeJeleea Yejle ves es veevee ekeej kes meJe&jlveceeer GBes-GBes efpeveceefvoj

$e+<eYe, Deefpele, mecYeJe, DeefYevevove, megceefle, heeeYe, megheeMJe&, eveYe, heg<heovle,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

18. efpeveeiece veJeveerle

19. efpeveeiece veJeveerle

nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeees

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

20. efpeveeiece veJeveerle

21. efpeveeiece veJeveerle

eer jeceevpeer ves kegb Leueefieefj hej Deveske efpevecebeof j yeveJeees

Fme ekeej efJeeej kejves ueies efke146

leeJevlesJe meneeefCe oMeIveeefve peIevele250