Vous êtes sur la page 1sur 13

:

LE PROBLEME DE LA DUPLICATION ET DE LA PRO!ECTION VISUELLE


CHEZ LES MARUBO (AMAZONIE OCCIDENTALE)

Puo u A:my C.u:no
*




Cci ariiclc proposc quclqucs rlcxions prliminaircs sur lc siaiui dc l`imagc dans lc
chamanismc dcs Marubo (groupc dc languc pano iani dans la Vallc du Jaari, iai
d`Amazonas, Brsil). Il s`agii ici dc monircr commcni dcs aspccis apparcmmcni dicrs
icls quc la rclaiion cnirc isibilii ci inisibilii, la consiiiuiion dc la pcrsonnc, la
coniguraiion du cosmos ci lc siaiui dc cc quc l`on a l`habiiudc dc considrcr commc dcs
csprii s`ariiculcni, dc dircnics manicrcs, auiour du problcmc dc l`imagc. Iour ccla,
l`ariiclc proposc un cxcrcicc dc rlcxion iraduciic sur lc lcxiquc conccpiucl disponiblc
pour l`analysc cihnologiquc ci sa poric pour l`incsiigaiion dcs oniologics chamaniqucs
amazonicnncs.


Commcniani la posic mysiiquc dc San Juan dc la Cruz, plus spciiqucmcni lc
clcbrc pocmc iniiiul 1n unu nocn o.cuu , lc criiiquc liiirairc Lco Spiizcr idcniiic un
... momcni d`cxiasc ci d`ananiisscmcni, dans cci iai ihopaihiquc bicn connu dc
ious lcs mysiiqucs ci soucni dcrii commc un mlangc dc douccur clcsic ci dc doulcur
iranspcranic
:
. Dans lc pocmc dc San Juan, c`csi unc main mysiricusc qui conduii l`iai
mysiiquc
:
unc main qui, dii Spiizcr, suggcrc unc pcrsonniicaiion audacicusc, qui
nanmoins nc sc mairialisc pas . l`u: u! u!mnu nc sc igc pas cn unc ormc aux coniours
dinissablcs ..., sc mainiicni commc unc aimosphcrc aporcusc .... C`csi un agcni
iniangiblc, immairicl, doni l`aciiii impcrccpiiblc conduii au climax ...

. Lc criiiquc
poursuii acc un qucsiionncmcni . Cci air qui blcssc acc srnii scraii-il un symbolc dc
l`Esprii Saini, quc lcs commcniaircs dc San Juan dc la Cruz comparcni rqucmmcni l`air
(commc dans la rclaiion cnirc .p::u. ci .p:u, rcspircr) '
+
. Spiizcr laissc la qucsiion cn
suspcns.
L`oniologic marubo adopic unc oic alicrnaiic ccllc dc la mysiiquc dc San Juan dc
la Cruz, cc qui n`csi gucrc surprcnani . la pcrsonniicaiion audacicusc scra ici unc rcglc,
qui nc conduii iouicois pas aux aimosphcrcs aporcuscs, l`iniangiblc ci l`immairicl,
mais dcs coniours asscz dinis. D`auirc pari, lcs coniours dinissablcs cn qucsiion nc
scmblcni pas sc rrcr la concriudc ou au mairicl, iani donn quc lcs dcux icrmcs soni
problmaiiqucs pour iraduirc lc cas qui nous occupc. Considrons pour commcnccr lc
binmc corps/mc ci scs ddoublcmcnis, commc mairicl/immairicl ci concrci/spiriiucl.

Lcs dicrscs iapcs dc la rcchcrchc l`originc du prscni icxic oni i raliscs acc lc souiicn du CNIq ci dc
la IAIERJ (Nclco 1ransormacs Indgcnas/ IRONEX), du CNRS (Boursc Lcgs Lclong), dc la Vcnncr-
Grcn Ioundaiion ci dc la IAIESI. Unc prcmicrc crsion dc cc icxic a i prscnic au :
cmc
Congrcs dcs
Amricanisics, Mcxico, :oo. Il dcloppc dcs considraiions iraiics dans ma ihcsc dc dociorai (On:.iu d
Po:cu uo Munuo uu Mo n o. Muu|o uu dmu:n:u Oc:unu!, Rio dc Janciro, IIGAS/Muscu Nacional,
UIRJ, :oos).
Lc prscni icxic a i iraduii par Sophic Moiroux, acc Emmanucl dc Vicnnc.
:
Lco Spiizcr, T. Pomu. So| o 1ru., Sao Iaulo, Cosac e Naiy, :oo, p. :.
:
Voici lc ragmcni du pocmc cn qucsiion . 1! u: u! u!mnu,/ Cuunuo yo .u. cu|!!o. .pucu,/ Con .u muno
.nu/ 1n m: cu!!o nu/ 1 ouo. m:. .n:uo. .u.pnuu .

L. Spiizcr, T. Pomu. So| o 1ru., op.c:., p. :.


+
1|:um.

:
Unc ccriainc produciion dc l`cihnologic amricanisic s`csi aiiachc monircr, prcismcni,
commcni un icl rgimc dichoiomiquc pcui s`arcr incompaiiblc acc lcs criicrcs proprcs
aux noiions dc pcrsonnc ci aux oniologics amazonicnncs. Il nc s`agii alors pas cxacicmcni
(ou simplcmcni) dc proposcr unc rciraduciion ou unc rcdiniiion dc l`un ou l`auirc dcs
icrmcs cn qucsiion (corps ou mc, par cxcmplc), mais pluii d`y rcnonccr pour imagincr un
auirc siaiui dc la rclaiion.
Ccs dichoiomics oni dans la iradiiion occidcnialc unc hisioirc bicn connuc, propos
dc laqucllc lc philosophc Gilbcri Simondon orc la rlcxion suianic. Dans cc passagc,
Simondon, qui s`inircssc aux proccssus d`indiiduaiion, sc rcrc au schcmc hylmorphiquc
ci sa iliaiion arisioilicicnnc .
unc diiculi imporianic surgii dans l`uiilisaiion du schcmc
hylmorphiquc . il n`indiquc pas cc qui csi lc principc d`indiiduaiion du
iani, prcismcni parcc qu`il accordc aux dcux icrmcs unc cxisicncc
aniricurc la rclaiion qui lcs unii, ou ioui au moins parcc qu`il nc pcui
pcrmciirc dc pcnscr nciicmcni cciic rclaiion , la manicrc doni la ormc
inormc la maiicrc n`csi pas asscz prcisc par lc schcmc hylmorphiquc.
Uiiliscr lc schcmc hylmorphiquc, c`csi supposcr quc lc principc
d`indiiduaiion csi dans la ormc ou bicn dans la maiicrc, mais non dans la
rclaiion dcs dcux. Lc dualismc dcs subsianccs mc ci corps csi cn gcrmc
dans lc schcmc hylmorphiquc, ci on pcui sc dcmandcr si cc dualismc csi
bicn sorii dcs icchniqucs
:
.
Il nc s`agii pas ici dc rapporicr dans son cnscmblc l`argumcni dc l`auicur, mais
simplcmcni d`indiqucr la iliaiion dc ccs dualiis ainsi quc lcs consqucnccs conccpiucllcs qui
cn dricni. Dans lc cas prscni, cc nc soni pas sculcmcni lcs opposiiions corps/mc ou
mairicl/immairicl qui s`acrcni problmaiiqucs, mais galcmcni lcs opraiions qui lcur
soni assocics, icllcs quc lcs rclaiions cnirc pariics ci ioui, cnirc mlangc ci iialisaiion.
L`oniologic marubo, par cxcmplc, scmblc oricnic crs un ioui auirc rgimc dc rclaiion,
incompaiiblc acc lcs mrologismcs ci lcs iialismcs. La dircncc scmblc rsidcr
prcismcni dans lc rlc csscniicl qu`y [oucni lcs proccssus dc duplicaiion dc la pcrsonnc ci
dc rcursiii, ainsi quc dans son incompaiibilii couranic acc lcs dichoiomics crmcs.



Ain d`illusircr cc poini dc uc, il conicni dc airc un rapidc diour par la conccpiion
marubo dc la pcrsonnc. propos dc la consiiiuiion dc la pcrsonnc arawci (groupc dc
languc iupi-guarani, iani dans la rgion du Xingu, Brsil), Eduardo Viciros dc Casiro a
crii .
... lc u'o u csi un corps, plus qu`il n`a un corps . pur cn-soi, corps
inalcmcni rduii la condiiion d`ob[ci sans su[ci. C`csi un corps idc`,
l`cncloppc d`unc ombrc. Lc u'o u csi gnr pariir dc la du iani, son
ombrc. L`ombrc opiiquc du corps, , csi dsignc commc u'o u , cc qui
scra u'o u`. ... ombrc mairialisc, il csi l`incrsc radical du iani, o
c`csi lc corps qui pro[ciic unc ombrc qui lui csi scrilc , lc u'o u csi unc
ombrc librc, pro[cic par un cadarc immobilc
o
.
Cc passagc rcprscnic un conircpoini paraii l`analysc quc proposc Graham
1ownslcy dc la noiion dc uoyo.n:, l`un dcs aspccis dc la pcrsonnc yaminawa (groupc dc

:
Gilbcri Simondon, 1'1nu:.:uu .u Gn. Pny.:co-B:o!o:qu, Grcnoblc, Jrmc Million, ::, p. +s iialiqucs
dc l`auicur.
o
... o ia`o wc um copo, mu:. qu m um copo. puo m-.:, copo uu::uo uJ:nu! u conu:,uo u o|]o .m .u]:o.
1 um copo .u::o', o n.o!:o u umu .om|u. O ia`o wc uuo u pu: uu uo .:.n, .uu .om|u. d .om|u :cu
uo copo, , u.:nuuu como ia`o wc r, o qu . ia`o wc'. ... .om|u mu:u!::uuu, ! o :n..o uu:cu! uo
.:.n, onu o copo qu po]u umu .om|u qu !n ..:! , o ia`o wc umu .om|u !:., po]uuu po um cuu.
:m.! (Eduardo Viciros dc Casiro, duu, O. Du.. Cun:|u:., Rio dc Janciro, Zahar/Anpocs, :so, p. +s).

languc pano dc l`Amazonic occidcnialc). Lc uoyo.n:, crii l`anihropologuc, ... csi unc
cniii pcui-irc ircs prochc dc l`idc curopcnnc d`mc. C`csi l`csscncc iialc d`unc pcrsonnc,
la chosc qui animc ci donnc ic. Sans lc uoyo.n:`, m`cxpliqua un Yaminawa, cc corps n`csi
quc dc la chair`

. 1ownslcy orc unc inicrpriaiion iialisic dc la pcrsonnc ci du cosmos


yaminawa, iribuiairc dcs problcmcs poss par Simondon pour la mairicc
hylmorphiquc/arisioilicicnnc
s
. Jc nc pcnsc pas quc lc modclc soii dcs plus produciis pour
l`iudc dcs oniologics chamaniqucs. En cci, cc qui csi iraduii par mc posscdc,
[usicmcni, dcs qualiis corporcllcs . lc paradoxc qui cn rsulic sc siiuc moins dans lc
choix dc iraduirc par ccs dcux icrmcs (mc, corps) quc dans la rclaiion prsupposc.
Doublc scmblc irc unc alicrnaiic inircssanic (ci cc pariiculicrcmcni pour lc cas
marubo), puisqu`il iraduii micux cc rgimc rclaiionncl pariiculicr dc la pcrsonnc
amrindicnnc. Il nc s`agii alors pas sculcmcni dc subsiiiucr un icrmc par un auirc, mais
d`alircr sa coniguraiion, iiani ainsi dcs inicrpriaiions commc ccllcs dc 1ownslcy.
S`appuyani sur lcs considraiions dc Roy Vagncr, 1nia Siolzc Lima a propos unc
rlcxion inircssanic sur la pcrsonnc [uruna (groupc du Xingu galcmcni), asscz prochc du
cas marubo .
La pcrsonnc racialc n`csi pas un ioui, cc n`csi pas un principc dc
ioialisaiion, mais pluii cc quc nous diisons ci iraiions commc un poini dc
rrcncc dans un ccriain champ rclaiionncl. Cc n`csi pas non plus unc
pariic, puisqu`cllc nc pcui irc diachc d`un ioui. Ellc n`csi rcnduc
idcnic quc par sa rclaiion acc d`auircs ci, cc qui csi crucial, .. !u:on.
rn. .on .. pop. !u:on. :nn., lcs mmcs qui la consiiiucni
l`iniricur

.
Ccci csi cxacicmcni lc cas dc la pcrsonnc marubo, marquc par la rclaiion rcursic
cnirc lc suppori corporcl (un icrmc gnriquc qui abriic lcs noiions dc you, corps-
pcrsonnc , dc num:, chair , dc .nui, carcassc , ci dc iuyu, cxicnsion ) ci scs doublcs
(icrmc qui csi unc iraduciion possiblc pour yocn ci .ui). La pcrsonnc a cn cllc dicrs
doublcs. Ils iablisscni l dcs rclaiions socialcs, dans cci cspacc quc pour cux-mmcs ils
comprcnncni commc iani unc huiic (u: u uno .no.o.:), idcniiquc ccllc dc la rrcncc
cxicrnc. Lcs doublcs, cn consqucncc, comprcnncni pour cux-mmcs qu`ils soni dcs
pcrsonncs (u: u uno you.:). La rclaiion csi rlcxic (marquc par lc suixc rlcxi -:)
ci posscssic (marquc par lc posscssi uu) . ioui corps (cxicrnc, isiblc dc noirc poini dc
uc) u un doublc qui sc conoii commc un corps-pcrsonnc , ci ainsi (poicniicllcmcni)
l`inini. Il conicni dc souligncr qu`il nc s`agii pas dc dirc quc ious lcs doublcs soni dcs
pcrsonncs . On dii quc pour cux-mmcs ils soni dcs pcrsonncs , quc pour cux-mmcs
ils comprcnncni lc corps commc unc maloca , cic. Jc nc pcux diaillcr ici lcs consqucnccs
d`un icl schcmc pour lc chamanismc marubo. Il suii pour l`insiani dc dirc quc c`csi
[usicmcni cciic coniguraiion qui pcrmci dc dclcnchcr lcs rclaiions cnirc lcs chamancs
omyu ci cc quc l`on pourraii appclcr lc sociocosmos
:o
. la rplicaiion du .oc:u. au-dcl dcs
domaincs dc l`humain ci du isiblc. En soriani dc la maison, c`csi--dirc du corps, lcs doublcs

Graham 1ownslcy, Song paihs . 1hc ways and mcans o Yaminawa shamanic knowlcdgc , 1'Homm ::o-
::s, :, p. +::.
s
La caigoric quc l`on pourraii iraduirc par ic .:uu (commc lc oni parois lcs Marubo cux-mmcs)
csi cn:nu (quclquc chosc, par cxcmplc, qu`a unc maloca, mais quc n`a pas unc piroguc. Nanmoins, lc aii dc
suggrcr cciic iraduciion (ci cciic aiiribuiion) n`impliquc pas pour auiani unc scission cnirc mairicl ci
immairicl. Lcs icrmcs slcciionns pour la iraduciion soni unc chosc, lcs rgimcs conccpiucls cn soni unc
auirc.

d p..ou Jucu! nuo um ouo, nuo um p:ncp:o u ou!::u,uo, mu. o qu .cc:onumo. uumo. como pono u
Jnc:u m um co cumpo !uc:onu!. Tumpouco umu pu, po:. nuo pou . u.ucuuu u um ouo. 1!u . .
.:unc:u po .uu !u,uo com ouu. , o p:nc:pu!, suas rclacs cxicrnas sao suas prprias rclacs inicrnas, u.
m.mu. qu u con.:um po uno (1nia Siolzc Lima, 1m P:r o!nou puu m:m, Sao Iaulo, Ediiora
Uncsp/Nu1I, :oo:, p. :::-::: [c soulignc).
:o
Voir Eduardo Viciros dc Casiro, d 1ncon.nc:u uu d!mu S!.um, Sao Iaulo, CosacNaiy, :oo:.

+
dcs chamancs iransiicni par lcs n malocas du cosmos, iablisscni dcs rclaiions acc lcs
cspriis yo..o ci dcourcni dcs licux disianis. Lc dcssin suiani, rccucilli par Dclair
Moniagncr dans lcs anncs :o
::
, monirc bicn cciic coniguraiion .


Dcssin par Iirmnio Marubo
(rcproduii dans Moniagncr, op.c:.)

Cc dcssin, qu`il conicni d`appclcr un cosmogrammc, monirc commcni la pcrsonnc
du chamanc (rcprscnic au ccnirc par unc maloca) sc dplacc sur un chcmin (lcs ligncs cn
zigzag) crs lcs auircs malocas du cosmos, doni lcs siraics ou palicrs clcsics soni marqus
par dircnics coulcurs
::
. L`aspcci rcursi dc la pcrsonnc muliiplc marubo n`csi pas un aii
isol. Il cxisic dcs parallclcs cihnographiqucs asscz loqucnis, commc cclui dcs 1zclial
(Chiapas, Mcxiquc) .
... l`iniricur dc la pcrsonnc csi caraciris par son hirognii. Cci
iniricur` csi ondamcnialcmcni lc cour, qui abriic irois iypcs d`mcs`, qui
soni lcur iour muliiplcs. Ainsi, unc pcrsonnc a (csi) au minimum irois

::
Dclair Moniagncr, d Mouuu uu. d!mu., Bclm, Muscu Iaracnsc Emlio Gocldi, :o.
::
Noions quc lc dcssin cosmos-maloca csi unc inicrpriaiion ou un modclc absiraii du cosmos, u quc cciic
pcrspcciic ioialc ou panoramiquc nc pourraii irc ccllc d`un omyu (ou, pluii, dc son doublc). Lc omyu nc
oii qu`unc scciion ou qu`unc posiiion dc cciic iopologic racialc . !! maloca qu`il isiic ou !! rgion uc cn
surol par son doublc.

:
mcs ci au maximum dix-scpi. Lc rpcrioirc dcs mcs possiblcs csi ircs
asic. L`unc d`cllcs lc cn'u!! posscdc la ormc du corps humain qui
l`abriic cn son iniricur. Lcs auircs lcs !u|, c`csi--dirc, cc quc l`on connai
cn cspagnol commc nunuu!.` pcucni irc dcs animaux dc iouics cspcccs
..., dcs phnomcncs aimosphriqucs, ou dcs craiurcs d`aspcci humain
.... 1ouics ccs mcs soni prscnics dans lc cour ci galcmcni coprscnics
dans lc mondc du dchors, l o par scs caracirisiiqucs ci scs habiiudcs il
lcur corrcspond . la ori, lcs moniagncs inacccssiblcs, l`aimosphcrc ou lcs
riicrcs ci lcs lacs
:
.
Ici aussi lcs doublcs ou mcs inicrncs rpliqucni, cnirc auircs, dcs imagcs
humanodcs prscnics dans lc mondc cxiricur, aisani ainsi dc la pcrsonnc cc qu`on pourraii
appclcr un pandmonium d`homonculcs . Ainsi , crii Alrcd Gcll dans d unu dncy,
dc la mmc manicrc quc l`idolc, dc l`cxiricur, sc irouc au ccnirc d`un rscau conccniriquc
dc rclaiions cnirc pcrsonncs, l`idolc, dc l`iniricur, pcui irc pcruc commc unc rscau
conccniriquc dc rclaiions cnirc lcs pcrsonncs inicrncs, saoir ious lcs homonculcs doni
cllc csi composc
:+
. Bicn quc iraiiani d`un auirc su[ci (cclui dc l`animaiion dcs idolcs), lcs
considraiions dc Gcll rclcicni unc coniguraiion analoguc au cas prscni . la rcursiii ci
lc rgimc pisimologiquc pariiculicr qu`cllc dclcnchc, cn conirasic acc lcs diisions
modcrncs cnirc iniricur ci cxiricur.
Cc caracicrc rcursi dc la pcrsonnc marubo (parmi d`auircs dans lcs Amriqucs)
dpcnd donc d`unc rclaiion spcialc cnirc doublcs ci supporis corporcls , au su[ci dc
laqucllc il conicni dc dirc cncorc quclqucs mois. J`ai propos aillcurs
::
d`appclcr .:nu!u:
la coniguraiion ormc, nccssaircmcni, par un suppori corporcl ci son(scs) doublc(s)
:o
. Ccs
doublcs, .ui ou yocn ( cc nicau, lcs icrmcs soni synonymcs)
:
, soni iou[ours d`un corps,
mmc s`ils s`cn disiancicni. Ils pcucni irc dc dcux iypcs. Lcs prcmicrs soni dc simplcs
pro[cciions dcs supporis auxqucls ils soni aiiachs, ci soni dois d`un dcgr d`auionomic ci
d`animacii limii. On dii qu`ils soni iuyuiu.: i.imu, disiincis d`un iani . C`csi lc cas
par cxcmplc du couicau-doublc ou du scarabc-doublc, qui pcucni pnircr dans la chair
dcs ianis ci lcs airc iombcr maladcs (un chamanc, pcrsonnii par un csprii auxiliairc,
dcra alors lcs cn cxirairc). Lcs doublcs du sccond iypc soni au conirairc humanodcs ci soni
rpuis irc iuyuiu.: i.i, commc dcs ianis . Il s`agii soucni d` ancircs ayani
acquis dcs corps/carcasscs dc bics ou d`auircs lmcnis aux icmps ancicns, mais qui
coniinucni dc sc conccoir commc dcs pcrsonncs (you). Ils oni pour habiiudc dc prcndrc
ou d` cnahir lc corps/maloca dc la pcrsonnc, ou bicn d`cmmcncr scs doublcs lcurs

:
... ! :n:o u !u p.onu . cuuc::u po .u non:uuu. 1. :n:o' . Junuumnu!mn ! cou:n, qu
u!o]u . :po. u u!mu.', qu u .u .: .on m!:p!.. d., unu p.onu :n (. como mn:mo . u!mu. y como mr:mo
u:c:.:. 1! po:o u u!mu. po.:|!. . ump!..:mo. 1nu u !!u. ! ch`ulcl po. !u Jomu u! cupo numuno qu
!u u!o]u n .u :n:o. 1u. ouu. !o. !u|, . uc:, !o qu . conoc n .puno! como nunuu!.' puun . un:mu!. u
ouu .pc: ..., Jnmno. umo.J:co., o c:uuu. u u.pco numuno .... Touu. .u u!mu. .n p.n. n !
cou:n y um|:n cop.n. n ! munuo u uJuu, u!! uonu po .uu. cuuc.:cu. y n|:o. !. co.ponu . !u .!.u,
!u. monunu. :nucc.:|!., !u um.Ju o !o. o. y !uunu. (Icdro Iiiarch, Con[ciuras sobrc la idcniidad dc los
Sanios 1zclialcs , Jounu! u !u Soc: u. dm:cun:.. so(:), :ooo, p. ::).
:+
Ju. u. n :uo!, rnu!!y, :. u n cn oJ u concn:c uuy oJ !u:on. |un p.on., .o n :uo!, :nnu!!y, cun
| .n u. u concn:c uuy oJ !u:on. |un n :nn' p.on. n punumon:um oJ nomuncu!: oJ un:cn : :.
compo.u (Alrcd Gcll, d unu dncy, Oxord, Clarcndon Ircss, :s, p. :o-:. 1r. r. Sophic e Oliicr
Rcnaui, 1'd .. dn.. 1n Tno: dnnopo!o:qu, Iaris, Lcs Ircsscs du Rcl, :oo, p. :os).
::
I. Ccsarino, On:.iu, op.c:.
:o
Il n`cxisic pas dc icrmc marubo pour cciic coniguraiion, bicn qu`il y cn aii pour scs dicrs aspccis. L`abscncc
d`un icl icrmc parai d[ indiqucr unc ccriainc acrsion pour lcs ioialiis, commc s`il iaii impossiblc
d`cncrmcr la pcrsonnc muliiplc cn unc insiancc closc. Singularii , dc cciic manicrc, n`csi pas la
dnominaiion d`unc ioialii, mais d`un champ rclaiionncl ci muliiposiiionncl.
:
1ocn: ci .ui pcucni irc iraiis commc dcs synonymcs. Unc icllc synonymic scmblc airc scns galcmcni
pour d`auircs groupcs pano, commc l`a monir Iicrrc Dlagc, 1 Cnumun:.m Snuununuu (1nqu .u
!'uppn:..u !'p:.mo!o: u'un :u!, 1hcsc dc Dociorai, Ecolc dcs Hauics Eiudcs cn Scicnccs Socialcs,
:ooo, p. oon.

o
illagcs, causani dcs maladics gracs quc sculc l`inicrcniion dc chamancs cxprimcnis
pcui ncuiraliscr.



Lcs choscs sc complcxiicni daaniagc lorsqu`il s`agii dc comprcndrc lc rappori dc
ccs doublcs aux innombrablcs auircs cniiis qui pcuplcni lc cosmos ci quc nous aons
l`habiiudc dc iraduirc par cspriis . cc poini, lc icrmc yocn acquicri unc noucllc
complcxii ci un conirasic, sans iouicois pcrdrc son scns dc basc mcniionn
prcdcmmcni . cclui dc dsigncr lcs aspccis-doublc (humanodcs ou non) dc ccriains corps.
Cc icrmc csi galcmcni uiilis pour dcrirc unc ccriainc caigoric d`cniiis pcuplani lc
cosmos, rqucmmcni disiinguc dc la caigoric qui comprcnd lcs cniiis hypcr ,
magniiqucs , cxiraordinaircs ci cxira-humaincs quc soni lcs yo..o. Lcs Marubo
conoicni par cc conirasic unc soric dc gradicni qui a dc l` hypcr l` inra-humain .
d`un ci lcs yocn, cn manquc, irrlchis, poicniicllcmcni agrcssis ci paihogcncs , dc l`auirc
lcs yo..o, saanis, parums, magniiqucs. un cxirmc, ioui cc quc la socii marubo
rc[ciic (la dsagrgaiion, la maladic, la soliiudc ci lc manquc dc bcaui) , l`auirc, ioui cc
quoi d`unc ccriainc aon cllc aspirc (lc domainc dc la mmoirc ci dcs chanis, la prousion
d`orncmcnis ci dc pciniurcs corporcllcs, la sagcssc ci la parcni). Bicn quc, commc nous
l`aons dii, lc icrmc yocn dsignc ioui iypc d`aspcci-doublc qui csi la pro[cciion d`un corps,
nous oyons qu`il csi galcmcni cmploy pour dsigncr cciic caigoric sc dircnciani dcs
yo..o non sculcmcni par scs caracirisiiqucs ci scs comporicmcnis, mais aussi par son modc
dc surgisscmcni (uu .no.:u). Lcs yocn surgisscni pariir dcs doublcs dc la pcrsonnc
considrs commc lcs moins sagcs (lcs doublcs du ci gauchc, lc doublc dc l`urinc ci dcs
cxcrmcnis, l`ombrc du corps) ci donc incapablcs d`cmprunicr lcs chcmins posihumcs
pcrmciiani unc iransormaiion qui lcs rapprochcraii dc l`iai-yo.. Ils surgisscni galcmcni
du sang crs par lcs acux assassins au cours dcs gucrrcs, dc soris` labors par dcs
chamancs, dc la chalcur dcs omisscmcnis dcs maladcs, parmi iouic unc sric dc proccssus
poicniicllcmcni paihogcncs ci agrcssis.
C`csi cc poini quc la iraduciion dc yocn ci dc yo. par cniiis csi irompcusc . cn
aii, ccs doublcs dc la pcrsonnc qui pourraicni sc rapprochcr dcs yo..o (ci ainsi passcr au
plc hypcr du gradicni), soii lc doublc du ci droii, lc doublc du cour ci lc doublc dcs
ycux, soni aussi, l`originc, appcls yocn. Lc proccssus dc driaiion dcrii ci-dcssus s`icnd,
proprcmcni parlcr, daaniagc cnirc dcux dynamiqucs ou proccssus qu`cnirc dcux
caigorics d` cniiis . La complcxii rsidc prcismcni dans lc aii quc, au cours dc ccs
proccssus, lc icrmc yocn acquicri unc noucllc couchc dc scns, qui dcmandc unc iraduciion
noucllc. du .ui yocniu, son doublc s`csi iransorm cn spccirc
:s
, csi unc cxprcssion
couranic habiiucllcmcni opposc uu .ui yo.iu, son doublc s`csi iransorm cn csprii
(magniiquc, hypcr)
:
. La mcillcurc opiion scraii nanmoins dc dirc quclquc chosc commc
son doublc s`csi spcciris , par opposiiion son doublc s`csi spiriiis , cc qui conscrc
l`aspcci complii marqu par l`cmploi dc -i dans ccs cxcmplcs. Il nc s`agii ccpcndani pas dc
dlimiicr dcux caigorics subsianiicllcs, mais d`indiqucr dircnics dynamiqucs ou
proccssus dc iransormaiion, pour lcsqucls la pcnsc ci la grammairc marubo posscdcni
lcurs proprcs rcssourccs. C`csi cn raison dc cciic ariaiion smaniiquc cnirc un scns dc basc
(yocn commc aspcci-doublc dc corps) ci un auirc doni il csi probablcmcni dri (yocn
commc dynamiquc iransormaiionncllc opposc yo.)
:o
quc [`cmploic parois cciic

:s
du .ui yocn-iu
Iosscssi doublc yocn-aspcci complii
:
du .ui yo.-iu
Iosscssi doublc yo.-aspcci complii
:o
Dc aii, il scraii aussi possiblc dc dirc, par cxcmplc, quclquc chosc du iypc .

disiinciion cnirc cspriis ci spccircs . D`un ci, lcs doublcs surgis du sang crs ou
chapps dc corps ci sc iransormcrcni cn agcnis agrcssis ci irrlchis, lcs spccircs
(yocn) , dc l`auirc, lcs doublcs chapps dc corps qui sc iransormcrcni au poini dc sc
rapprochcr dcs magniiqucs yo..o, lcs cspriis .
Quc dirc cnsuiic dcs cspriis yo..o ' Lcs Marubo mc dircni parois quc nombrc
d`cnirc cux soni u .ui., purs doublcs , mmc s`ils sc considcrcni pour cux-mmcs
commc dcs corps-pcrsonnc , you. La dircncc rsidc dans lc aii qu`ils nc posscdcni pas
un suppori corporcl (du iypc carcassc, .nui) cxiricur auqucl ils soni lis. Ils iaicni d[ l,
cn grand nombrc, au commcnccmcni . cc soni cnirc auircs lcs cspriis dmiurgcs Kana Mari
ci Kana Voa qui iransormcrcni lc mondc [usqu` cc qu`il acquicrc scs iraiis aciucls. D`auircs
quani cux surgisscni ioui momcni dcs cuillcs ci dcs lcurs iombcs dcs arbrcs (dans
cciic siraic du cosmos commc dans lcs auircs), dcs poussicrcs dc iabac priscr dispcnscs
par lcs chamancs, dc lcur salic iombani au sol, dc l`ayahuasca (Bun:.:op.:. cuup:) qui sc
rcncrsc par accidcni. Ils soni ininimcni nombrcux ci ininimcni dicrs. D`auircs cncorc
s`aiiachcni ccriains corps, composani ainsi cc quc [`ai appcl plus haui dcs .:nu!u:.. C`csi
lc cas noiammcni dc ccriains oiscaux commc lc caciquc ou la gric, ou d`animaux commc
l`anaconda. lcurs corps (.nui) soni associs dcs doublcs (.ui), qui soni lcurs maircs
(:.o), ci qui donc lcs conirlcni ou lcs proicgcni (uu ..oyu.o) disiancc. Lcs
maircs/doublcs d`oiscaux soni cn ouirc magniiqucs, loquaccs ci parums (ci, pour ccla,
considrs commc yo..o) . ils cnscigncni lcurs chanis aux humains lorsqu`ils cnircni dans
lcur corps/maloca. Ils nc soni donc pas dc pu. doublcs (u .ui.) commc ccriains cspriis
dmiurgcs prscnis dcpuis lc commcnccmcni dc ioui, mais dcs doublcs (.ui ou yocn) dc
ccriains animaux-carcassc. Iour cux-mmcs, ils sc considcrcni commc dcs corps-pcrsonnc,
you, mais lcurs corps-pcrsonnc soni mcillcurs dc ccux dcs Marubo ianis, puisqu`ils soni
aussi dans la condiiion hypcr , yo..o. Lcs Marubo ianis s`corccni d`imiicr ou dc
iransporicr (nuou, i:u) lcurs saoirs (chanis, dcssins ci ics), ain dc surmonicr ou dc
dpasscr la siiuaiion dc dsolaiion qui caracirisc la ic sur cciic 1crrc-Mori (!: Mu:
Snu.uyu), marquc par lcs harcclcmcnis dc la muliiiudc dc spccircs (yocn) qui y crrcni
sans bui.
Il nc s`agii iouicois pas dc proposcr acc cc conirasic cnirc inra ci hypcr unc
classiicaiion crmc, mais pluii unc icniaiic dc iraduciion dc la manicrc doni la pcnsc
marubo disiinguc lcs dircnis lux dc iransormaiion qui marqucni la pcnsc chamaniquc.
En ouirc, lcs dcux icndanccs dc iransormaiion (inra ci hypcr humaincs) consiiiucroni cc
quc Viciros dc Casiro a appcl un ond inini dc iriualii socialc , un champ animiquc
dc basc qui scraii iou[ours prscni dans lc cosmos. Enirc ccs cxirmcs sc runii unc
muliiiudc ininic dc collcciiiis, auprcs dcsqucllcs l`aciiii chamaniquc doii saoir assurcr
la mdiaiion, ci doni cllc doii iraduirc lcs chanis, lcs parolcs ci lcs aciions durani lcs riiucls.
On pcui mainicnani oir commcni ccs proccssus, quc nous iraduisons daui d`un mcillcur
icrmc par csprii , soni ircs loin ccpcndani dc l`iymologic dc cc icrmc .p::u, .p:u
soii cn raison dc lcur nu|:u. corporcl , soii cn raison dcs proccssus dc iransormaiion qui
lcs caraciriscni.



du .o yocn.o yo.iu
Iosscssi oil yocn-pluricl yo.-aspcci complii
Scs doublcs dc l`oil sc soni iransorms cn csprii
Rcmarquons commcni, dans cc cas, yocn occupc unc posiiion similairc ccllc dc .ui dans l`cxcmplc
prcdcni . ccllc dc dsigncr l`aspcci dc basc consiiiuii dc la pcrsonnc (humainc ou non), passiblc dc subir unc
sric dc proccssus dc iransormaiion. Il csi imporiani dc noicr qu`u.un cc proccssus, lcs yocn nc soni pas
cncorc agrcssis ci irrlchis (car ils appariicnncni un corps qui lcur procurc proicciion ci dircciion) ci nc
bnicicni donc pas dc la ariaiion posiricurc iracrs laqucllc ils pourraicni irc iraduiis commc
spccircs .

s

C`csi sur cc poini quc lcs yo..o dc la cosmologic marubo pourraicni irc disiingus
dcs iuy:!u dcs Iiro (groupc dc languc Arawak dc l`Amazonic pruicnnc), icls quc Icicr
Gow lcs dcrii
::
. Chcz lcs Iiro, lcs cspriis soni mumunu, sans corps`, ci iuy:!u, cclui
qui disiinguc, qui rcgardc`
::
. Ei c`csi sclon cciic modalii scnsoricllc dc la uc qu`ils
dcicnncni acccssiblcs aux pcrsonncs par l`ingcsiion d`ayahuasca. Durani unc icllc
cxpricncc hallucinaioirc, la pcrsonnc iransormc csi considrc par lcs cspriis commc un
scmblablc ci pcui par consqucni lcs oir sous lcur ormc corporcllc. On obscrc ainsi lors
dc l`cxpricncc isionnairc non pas dcs cspriis cn iani quc icls , dsigns par lc icrmc
iuy:!u, mais pluii cclui-l qui csi caus pour irc u (iuy:uu!u)
:
. L`cxpricncc nc
donnc acccs qu`au corps isiblc ci icmporairc dc l`csprii qui csi cn lui-mmc par
diniiion non corporcl.
Ccci suggcrc quc lcs hallucinaiions rcllcs nc dcraicni pas irc cnicnducs
commc un modc dc ision omnipoicnic dcs bucurs d`ayahuasca, mais
commc unc ormc isucllc dc rclaiion socialc, dans laqucllc lcs cspriis
s`accordcni sc manicsicr commc dcs pcrsonncs`, ain qu`ils puisscni
cioycr lcs ircs humains. Qucllc csi ainsi la riiablc apparcncc dcs
cspriis ' La qucsiion csi iniriganic, ci [c souponnc quc la rponsc
ondamcnialc soii qu`ils nc rcsscmblcni ricn. Ils soni rcllcmcni
inisiblcs. Ccpcndani, ils nc soni pas ioialcmcni iniangiblcs, car ils
posscdcni unc ormc mairicllc bicn prcisc, lc chani
:+
.
Iour auiani quc [c sachc, on nc irouc pas chcz lcs Marubo cciic condiiion uliimc
d` immairialii dcs cspriis qui parai caracirisiiquc dc l`oniologic piro, mmc si lcs
Marubo oni galcmcni acccs cux par dcs chanis. Si lcs yo..o cnirciicnncni unc ormc dc
rclaiion socialc acc lcs doublcs dcs chamancs ianis, c`csi prcismcni grcc lcur
corporalii consiiiuiic. Lcur inisibilii csi ainsi unc qucsiion dc posiiion ci dc
iransormaiion . aani d`aoir dcs ycux-mori c`csi quc [c nc lcs rcconnaissais pas (.:
.o.no yo. onumu :cn:u), m`cxpliqua un [our un chamanc cn parlani dc son proccssus
d`iniiiaiion. Lcs ycux-mori soni ccux quc ious lcs ianis communs posscdcni, par lc aii
dc irc ici sur cciic 1crrc-Mori (!: Snu.) ci d`aoir lcurs sangs gis par lc proccssus dc
dsagrgaiion dc la parcni. Cci iai conirasic acc l`acquisiiion d` ycux-csprii (yo. .o),
conquis par lc proccssus dc iransormaiion chamaniquc ci dc changcmcni du sang (dc sang-
mori, .: :m:, sang-csprii, yo. :m:). dcs ycux capablcs dc disiingucr plus loin, ioui commc,
dc manicrc gnralc, dc pcrccoir lc lux pcrsonnii du cosmos inacccssiblc l`cxpricncc
ordinairc. Mmc s`ils pcucni s`associcr dc aon iransiioirc dcs corps-carcassc (.nui)
(commc dans lc cas dcs oiscaux ou dcs anacondas), lcs yo..o oni bicn un corps cn proprc,
you, c`csi--dirc un corps-pcrsonnc . Mais cclui-ci csi proioiypiquc , on lc dii mcillcur,
plus sagc, plus bcau ci plus parum quc cclui dcs ianis. Ils soni you io: (dcs pcrsonncs
proioiypiqucs), dois d`un corps iou[ours bcau ci rcndu isiblc par la prousion dc scs
pciniurcs, dc scs orncmcnis ci dc scs odcurs, pouru d`un sang in ci dircni, capablc dc
siabiliscr ci dc rcproduirc dc la connaissancc (cn:nu). Ininis ci inpuisablcs, lcs yo..o oni
iou[ours i dcs proioiypcs dc la corporalii cxira-humainc , quc lcs ianis doicni
s`corccr d`imiicr par l`aciiii riiucllc. Sc rapprochani d`unc icllc corporalii par la
dynamiquc riiucllc, lcs doublcs dc ccriains chamancs paricnncni consiiiucr unc amillc
acc lcs yo..o ci, dc cciic manicrc, icndrc lcurs gnalogics au-dcl dc cc quc pcrmciicni
lcurs corps-carcassc du Mondc dc la 1crrc-Mori (!: Mu: Snu.uyu), cclui o nous
ions.

::
Icicr Gow, A gcomciria do corpo , in A. Noacs (org.), d Ouu Mum uo Oc:un, Sao Iaulo,
Companhia das Lciras, :, p. ::, :-:.
::
1|:u., p. ::.
:
Voir :|:um.
:+
1|:u., p. ::-:.

Robson Vcnapa, lc [cunc chamanc qui mc ii lc rcii mcniionn ci-dcssus au su[ci dc


son oil-mori (soii, lc rcgard ordinairc dcs habiianis dc cciic icrrc), raconia quclquc
chosc dc curicux conccrnani son proccssus dc iransormaiion. Aprcs dcs criscs succcssics,
dcs rcs ci dcs isions crayanics dc yo..o, il iomba gracmcni maladc. Sa mcrc rccucillii
dcs liircs dc sang quc, couch pcndani dcs [ours dans un hamac, il cxpulsaii par ious lcs
oriiccs. Ellc mii lc sang au picd d`un grand arbrc, ci iroua lc [our suiani au mmc cndroii
un anaconda, indiquani quc lc sang scmblaii s`irc iransorm cn scrpcni. Durani sa
conalcsccncc, l`imagc dc Robson n`apparaissaii pas sur lcs phoiographics. Lorsquc l`on
icnia dc piqucr son doigi ain dc raliscr dcs cxamcns, lc sang nc [aillii pas. Cc ui aprcs lc
proccssus, lorsquc dc aii il dcourii lcs doublcs (.ui) habiiani sa maloca inicrnc, qu`il
apparui noucau sur lcs imagcs phoiographiqucs. La rclaiion cnirc lc sang, l`imagc ci la
orcc du corps (dans son aspcci dc carcassc ) garaniic par la prscncc dcs doublcs inicrncs
dans la pcrsonnc csi inircssanic. Il scmblc quc l`abscncc dc sang abouiissc la dispariiion
dc la pcrsonnc n un qu':mu ou, cn d`auircs icrmcs, cn iani quc doublc l o lcs dcux
phnomcncs soni dsigns par lc mmc icrmc ci compris commc unc mmc noiion, yocn.
L`imagc phoiographiquc d`unc pcrsonnc csi ici cnicnduc commc unc pro[cciion dc son
doublc. Mais cciic pro[cciion, cciic isibilii cxicrnc dc la pcrsonnc, dpcnd dc la prscncc
dc doublcs-auircs l`iniricur du corps/maloca, lui-mmc u commc un cspacc rcursi.
Daaniagc dc doublcs inicrncs quiaui unc plus grandc quaniii dc sang, unc plus
grandc isibilii du corps-carcassc ci, muu:. muunu:., unc plus grandc isibilii dc lcurs
pro[cciions isucllcs
::
.



Lcs noiions d`indcxicalii ci d`iconicii pcucni nous pcrmciirc dc micux comprcndrc
lcs rclaiions complcxcs quc nous cnons d`csquisscr. L`indcxicalii dcs cspriis csi cn
prcmicr licu marquanic. Chcz lcs Iiro ils gncrcni lcur condiiion dc isibilii durani la
crmonic d`ingcsiion dc l`ayahuasca, pro[ciani ainsi dcs imagcs corporcllcs lics unc
prscncc auircmcni inacccssiblc la pcrccpiion humainc ordinairc. Chcz lcs Marubo, lcs
corps-carcassc soni aussi lis unc agcncc humanodc occulic ou clipsc, ccllc dc lcurs
doublcs proiccicurs lcs surcillani disiancc. L`iconicii csi quani cllc prscnic dans la
rclaiion rcursic cnirc doublcs ci corps, qui aii quc lcs corps dpcndcni dc doublcs pour
garaniir lcur orcc (m.) ci donc lcur capacii pro[cicr unc imagc d`cux-mmcs
(phoiographics, yocn).
Dans un ariiclc rccni, Viciros dc Casiro a prscni quclqucs rlcxions siimulanics
sur ccs cspriis amazonicns, cn pariiculicr sur lcs rup::p dcs Yanomami .
Iour complicr lc iablcau, il aui noicr la naiurc quclquc pcu paradoxalc dc
l`:mu qui csi d`cmblc non iconiquc ci non isiblc. Cc qui dinii lcs
cspriis, cn un ccriain scns, c`csi lc aii qu`ils indcxcni lcs accis
caracirisiiqucs dc l`cspccc doni ils soni l`imagc . ils soni dcs indcx ci non
dcs icncs. Dc mmc, cc qui dinii unc imagc, c`csi sa isibilii
osicnsiblc . unc imagc csi quclquc-chosc qui doii irc u , cllc csi lc
corollairc ob[ccii nccssairc d`un rcgard, unc cxiriorii qui la posc rcgard
inicniionncl , mais lcs rup::p soni dcs imagcs iniricurcs, dcs moulcs
inicrncs inacccssiblcs l`cxcrcicc cmpiriquc dc la ision. C`csi pourquoi ils
soni iss par l`cxcrcicc supricur ou iransccndanial dc cciic aculi . ils
consiiiucni la conu::on dc l`cspcrc doni ils soni l`imagc , ccs imagcs aciics,
ccs indcx qui nous inicrprcicni aani quc nous nc lcs inicrpriions, uo:.n
nou. .o: pou qu nou. pu:..:on. !. .o: quclqu`un qui n`csi pas considr
par lcs rup::p nc rc pas il rcsic sculcmcni l commc unc hachc

::
Dcs considraiions sur lc rcii d`iniiiaiion mcniionn ci-dcssus soni dcloppcs dans Icdro Ccsarino,
Muliiplc biographics shamanisiic iransormaiions among ihc Marubo o Vcsicrn Amazonia , ms.

:o
abandonnc sur lc sol , ci c`csi u u.. !!. qu nou. oyons d`auircs
imagcs ...
:o
.
Lc passagc orc dcs claircisscmcnis sur lc cas marubo (ainsi quc sur lc cas piro) . lcs
maircs rcnoicni aussi caracirisiiqucs dc lcurs bics/carcassc, mais s`cn dircncicni, car
ils oni l`aspcci dc pcrsonncs. Iar cxcmplc lcs cspriis dcs anacondas soni coucris dc moiis
graphiqucs ci lcurs corps oni l`lasiicii du caouichouc. Mais lcur apparcncc csi bicn
dircnic dc ccllc dcs scrpcnis, lcurs animaux, car ils soni humanodcs. Dc la mmc manicrc
lcs cspriis dcs caciqucs oni lc ncz in ci allong ci parlcni aussi iic quc ccs oiscaux mais oni
unc ormc humainc. Commc lc dii Viciros dc Casiro, lcs cspriis soni la condiiion dc cc doni
ils soni l`imagc lcurs bics sans irc comm cux. Ils dcmcurcni cn ouirc inacccssiblcs la
ision ordinairc, ou sculcmcni acccssiblcs ccux qui sc soni alirs (qui oni iransorm lcur
corps-pcrsonnc, you) au poini dc pouoir irc us/isiis par cux, c`csi--dirc aux
chamancs. Unc ois qu`ils soni parcnus lcs disiingucr, lcs chamancs pcucni alors aoir
acccs la myriadc d`agcnis qui pcuplc lc cosmos. En aii, cc n`csi pas ! chamanc (sa carcassc)
qui lcs crra, mais son doublc, qui aura nanmoins auparaani i rcconnu ou rcmarqu par
lcs yo..o (cc quc rclaicni lcs rciis d`iniiiaiion).
Cc n`csi pas par hasard si lc icrmc yo. (ou yo..o, au pluricl) pcui irc subsiiiu par
yocn, commc si nc suisaii pas la disiinciion qui, ia ccs icrmcs, csi aiic cnirc lcs gradicnis
inra ci hypcr . Commc nous l`aons u, il y a galcmcni unc raison conccpiucllc
cciic inicrchangcabilii. Lcs yo..o soni dcs doublcs/imagcs , ils pcucni aussi irc
considrs commc dcs indiccs d`unc cxicnsion corporcllc dicrminc (anacondas, grics,
caciqucs, par cxcmplc). C`csi donc ccla qu`impliquc la noiion dc yocn . unc rclaiion.
Commcni iraiicr alors lc problcmc dc la non-iconicii, si nous pouons mciirc proii
l`argumcni dc Viciros dc Casiro ' Ainsi poursuii l`auicur .
Sommc iouic, cciic non-iconicii ci cciic non-isibilii cmpiriqucs mc
scmblcni poinicr crs unc dimcnsion imporianic dcs cspriis . ccux-ci soni
dcs imagcs qui nc rcprscnicni pas, dcs rcprscnianis qui nc soni pas dcs
rcprscniaiions
:
.
Ei plus loin .
En Amazonic, un csprii csi moins unc chosc qu`unc imagc, moins un icrmc
qu`unc rclaiion, moins un ob[ci qu`un cncmcni, moins unc igurc
iransccndanic dc la rcprscniaiion qu`un signc dc l`arricrc-plan unicrscl
immancni ... moins un csprii cn opposiiion un corps immairicl qu`unc
corporalii dynamiquc ci ormidablc ..... En sommc, ils soni consiiiuiis
dc la iranscorporalii pluii qu`ils nc nicni la corporalii ...
:s
.

:o
Po J:m, nomo. u nuu:u u!o puuuoru! u umu :mum qu uo m.mo mpo nuo-:cn:cu nuo-.:..!. O qu
uJ:n o. .p:o., m co .n:uo, :nurum o. uJo. cuuc.:co. uuqu:!o u qu .uo u :mum .m, po :..o,
pucm com uqu:!o u qu .uo u :mum . .uo nu:c., nuo con.. Ou, o qu uJ:n umu :mum' .uu .:.:|:!:uuu
m:nn . umu :mum u!o-puu-.-.:.o, o co!u:.o o|]:.o nc..:o u um o!nu, umu r:o:uuu qu . po
como u!.o uu m:uuu :nnc:onu! , mu. o. xapiripc .uo :mun. :n:o., mo!u. :nno.', :nuc...:. uo rcc:o
mp:co uu .:.uo. 1!. .uo o o|]o, pou-.-:u u::, u um rcc:o .up:o ou un.cnunu! u.u Jucu!uuu .
:mun. qu .:um nuo como u conu:,uo uuqu:!o u qu .uo :mum , :mun. u:.u., nu:c. qu no. :npum un.
qu o. :npmo. , n:m:cu. :mun. qu u.m no. . puu qu po..umo. .-!u. qum nuo o!nuuo p!o.
xapiripc nuo .onnu, . uom como um mucnuuo no cnuo` , :mun. uu.. uu. quu:. .mo. ouu. :mun. ...
(Eduardo Viciros dc Casiro, A lorcsia dc crisial . noias sobrc a oniologia dos cspriios amaznicos ,
Cuuno. u Cumpo :+/::, :ooo, p. ::. 1r. Ir. La ori dcs miroirs. Quclqucs noics sur l`oniologic dcs
cspriis amazonicns , in I. Laugrand, J. G. Oosicn dir., 1u Auu u. 1.p:. uun. !. co.mo!o:. duocnon.,
Unicrsii dc Laal, p. :+).
:
Tu! nuo-:con:c:uuu nuo-.:.:|:!:uuu mp:cu., m .umu, pucm uponu puu umu u:mn.uo :mpoun uo.
.p:o. . !. .uo :mun. nuo-p.nuc:onu:., p.nun. qu nuo .uo p.nu,o. (:|:u., p. :o. 1r. r. op.c:,
p. ::).
:s
1m .p:o, nu dmu:n:u :nunu, mno. u..:m umu co:.u qu umu :mum, mno. umu .pc: qu umu
rp:nc:u, mno. um mo qu umu !u,uo, mno. um o|]o qu um .no, mno. umu J:uu p.nu:.u
un.cnun qu um .:no uo Junuo un:..u! :munn ... mno. um .p:o po opo.:,uo u um copo :mu:u! qu

::
Un csprii-imagc, crii-il, csi un rcprscniani, non unc rcprscniaiion. Si un
rapprochcmcni acc lc cas marubo csi possiblc, nous pourrions dirc quc lcs cspriis soni dcs
maircs/rcprscnianis dc lcurs bics ou dcs pro[cciions dc corps (commc lcs couicaux ci lcs
scarabcs) . dcs indiccs dc lcurs cxicnsions corporcllcs donc, mais pas dcs rcprscniaiions
inicrncs, mcnialcs. Ils nc pourraicni pas cxacicmcni irc pro[cis par quclquc opraiion
animisic, ni, au conirairc, irc iniro[ccis commc imagcs mcnialcs. Il scmblc quc la rclaiion
cnirc iniricur ci cxiricur qui sc ormc ici soii iouic auirc.
Dc plus, lcs doublcs du chamanc quc nous aons us dans lc dcssin ci-dcssus nc
scmblcni pas dricr d`un cori dc l`imaginaiion (ioui au moins dans un scns spciiquc,
commc aculi cogniiic), qui lcs pro[ciic cn iani quc iciions inicrncs ou pcrsonnagcs. Cc
soni cux, au conirairc, qui sc rclcni la pcrsonnc durani lcs proccssus d`iniiiaiion, aisani
cn soric quc lc nophyic soii capablc dc sc comprcndrc commc un cspacc rcursi. Il sc
dcssinc donc ici unc noiion d`imagc asscz pariiculicrc . un indicc d`unc coniguraiion
rclaiionncllc ci non, sclon iouic apparcncc, d`unc cniii subsianiicllc.



Commcni pcnscr l`ariiculaiion cnirc ccs imagcs ainsi dinics ci d`auircs
manicsiaiions isucllcs commc lcs phoiographics, la ilision ou lcs dcssins ' Lc cas
marubo suii la logiquc pano . lc icrmc yocn csi prscni dans dcs iicms lcxicaux qui dsigncni
dcs proccssus dc rcproduciion isucllc, dcs copics ci dcs dcssins iguraiis . yocniu (dcssincr),
yocn: (apparcil phoio), yocniu.nu (copics d`ob[cis, icllcs quc dcs lcurs cn plasiiquc), .nu.no
yocn (siaiucs dc picrrc), imagcs dans unc ilision (yocn), cnirc auircs. Unc siaiuc dc picrrc
scmblc poinicr crs son rrcni original, un corps dicrmin. Dc mmc, lcs lcurs cn
plasiiquc poinicni crs lcur modclc pralablc . lcs lcurs originalcs ou proioiypiqucs (ouu
io:). Il nc s`agii pas d`unc simplc homonymic. Dans unc ihcsc consacrc au chamanismc dcs
Sharanawa (galcmcni dc languc pano), Iicrrc Dlagc a obscr un lmcni allani dans la
mmc dircciion
:
.
On s`ionncra donc moins quc lcs Sharanahua n`aicni rscr qu`un scul
moi pour dnoicr la ois l`ombrc ci lc rclci ci qu`ils accucillircni la
phoiographic dans cc mmc champ smaniiquc. chaquc ois, il csi
qucsiion d`un iroublc d`idcniiicaiion oniologiquc bas sur un paradoxc
isucl
o
.
Nous nc discuicrons pas ici du proccssus d`acquisiiion dc la noiion dc yocn, commc lc
proposc Dlagc. Il suii, pour l`insiani, dc dgagcr quclqucs ainiis cnirc lcs dcux
oniologics (marubo ci sharanawa) rclaiics au problcmc dc l`imagc. L aussi lc icrmc yocn
dcrii dcs phnomcncs commc lcs ombrcs, lcs doublcs humanodcs ci, dans lc scns qui
mainicnani nous inircssc, lcs rcproduciions isucllcs iguraiics dc iouics sorics (dcs
paysagcs aux poriraiis). Nanmoins, crii Dlagc, C`csi donc pluii cci aricaci quc l`on
pcui nommcr imagc iguraiic qu`ils oni bapiis yo.n:. Encorc unc ois, il cxisic un usagc
prrcniicl du icrmc yo.n:-phoiographic . c`csi cclui qui dnoic lcs poriraiis dc pcrsonnc
humainc. Ccs imagcs anihropomorphcs soni, si l`on cui, lcs yo.n: proioiypiqucs
:
.
Commcni associcr lc caracicrc iguraii dc yocn acc lcs considraiions dc Viciros dc
Casiro sur lcs cspriis yanomami ' Lc siaiui dc l`imagc prsuppos par la noiion dc yocn
impliquc unc oric chargc iconiquc, unc rclaiion marquanic dc rcsscmblancc acc son

umu copou!:uuu u:nm:cu :nn.:.u. ... 1m .umu, umu un.copou!:uuu con.:u:.u un. qu umu nu,uo uu
copou!:uuu (:|:um. 1r. r. op.c:, p. ::-:o).
:
Voir aussi Els Lagrou, O quc nos diz a aric kaxinawa sobrc a rclaao cnirc idcniidadc c alicridadc ' ,
Munu s(:), :oo:, p. :-o:, pour un usagc similairc dc yur:n chcz lcs Kaxinawa, cnirc auircs.
o
I. Dlagc, 1 Cnumun:.m Snuununuu, op.c:., p. :s.
:
1|:u., p. :o-:.

::
rrcni. Il y a l unc dircncc scnsiblc acc l`idc dcnduc par Viciros dc Casiro d`unc
imagc qui csi cn mmc icmps non-iconiquc ci non isiblc , qui csi surioui un indicc ci
cnirciicni unc rclaiion complcxc acc cc doni cllc csi l`imagc
:
. Cc dcalagc pcui-il
s`cxpliqucr par lcs dircnccs cnirc lcs conicxics cihnographiqucs (pano ci yanomami) ' Il
aui ccrics prcndrc cn compic ccriaincs spciiciis localcs. Lcs Marubo sc disiinguc ainsi
dcs Sharanawa, par cxcmplc, cn cc quc la noiion dc yocn: rcnoic chcz cux unc conccpiion
rcursic dc la pcrsonnc. Mais ccs dircnccs cnirc sociis nc suiscni pas caricr lc
problcmc, puisquc chcz lcs Marubo cux-mmcs on a u quc lc yo.n:, cn iani qu` csprii , sc
priaii ircs bicn la diniiion dc Viciros dc Casiro. Il aui donc sc dcmandcr [usqu` qucl
poini cciic diniiion s`opposc l`iconismc plus immdiai impliqu par lcs auircs usagcs dc
yocn.
Unc opiion quc dcs iudcs plus approondics dcroni conirmcr consisic
considrcr l`iconicii du champ smaniiquc dc yocn con[oinicmcni acc son indcxicalii. Ain
d`claircr cc poini, il conicni dc sc rapporicr unc noucllc ois l`cihnographic. Lorsquc
l`on moud un broycur dc cannc, mc dii un chamanc marubo, on cnicnd lc grinccmcni du
bois . c`csi son yocn qui sc manicsic ainsi. Lc bruii :nu:qu quc la singularii broycur
dc cannc sc complcic sculcmcni cn rclaiion acc son aspcci inisiblc l`inspcciion
cmpiriquc, c`csi--dirc son doublc (humanodc ou non). Lorsquc l`on poric un sac
cxccssicmcni lourd, mc dii lc mmc inicrlocuicur dans la mmc siiuaiion, on pcui aoir unc
doulcur dans lcs bras, prooquc noucau par son yocn. Encorc unc ois, la doulcur poinic
crs cc quc l`aspcci-carcassc du sac (cci ob[ci quc nous icnons) occulic ci qui complcic cc
dcrnicr commc unc singularii. Dcs criigcs causs par la lcciurc dc lircs dcs Blancs soni
un signal dc l`aciion dc lcurs yocn, qui poricni l`imagc dcs Blancs insolcnis aux chccux
rass, a[ouia mon inicrlocuicur. Ei ainsi dc suiic . la prscncc dc yocn sc donnc iou[ours au
moycn d`indiccs dicrs, icls quc grinccmcnis, isagcs, raalcs subiics ci iraccs, qui poinicni
crs dc probablcs maladics lics son aiiaquc conirc lcs ianis. 1ocn csi unc noiion
rlcxic ci posscssic . cc qui sc pro[ciic dc scs choscs ci qui, pour soi-mmc, csi
poicniicllcmcni unc pcrsonnc (you), ou cciic pcrsonnc qui pro[ciic son(sa) chosc/corps/bic
capablc dc dircncicr sa posiiion ci son poini dc uc. Au-dcl (ou aani) dc dcmcurcr cn
iani qu`imagc iconiquc, yocn csi ainsi l`indicc d`unc rclaiion marquc par l`inisibilii, c`csi-
-dirc par l`impossibilii, pour la pcrccpiion ordinairc, d`accdcr simulianmcni aux dcux
posiiions qui caraciriscni lcs singulariis (lcur aspcci-carcassc ci lcur aspcci-doublc).
Chcz lcs Marubo, dc mmc quc chcz d`auircs pcuplcs dcs basscs icrrcs d`Amriquc du
Sud, la rlaiion dc l`imagc d`un duni par lcs phoiographics (ou par lcs ilms) causaii (ci
causc cncorc) l`ionncmcni. Ccs icchnologics coniinucni dc ascincr ci dc prooqucr dcs
raciions inircssanics. Unc damc marubo dcini un [our irisic/nosialgiquc (on:.iu) cn
oyani dans lc iscur dc ma camra digiialc l`imagc dc son rcrc, quc [`aais prisc au mmc
cndroii quclqucs minuics auparaani, cn lcur prscncc ious lcs dcux. La rcproduciion
subiic dans un auirc suppori dc la pro[cciion isucllc dc son corps/carcassc rlaii
dirccicmcni quclquc chosc qui, d`auircs momcnis, nc pouaii sc rlcr quc sur un modc
indircci, indicicl. Un dcs doublcs du rcrc dc cciic damc, par cxcmplc, ii aillcurs acc lcs
cspriis yo..o . il pourraii, commc il csi courani, cnir chanicr ici sur cciic icrrc iracrs lc
corps/maison d`un chamanc omyu. L`audiiion dc son chani :n:i: causcraii immdiaicmcni
un cci dc nosialgic chcz l`audicncc, dc manicrc idcniiquc la nosialgic (on:.iu) dc la damc
qui rcgardc lc iscur dc l`apparcil phoiographiquc. On:.iu csi un scniimcni dc la disiancc ci
dc la sparaiion. La commoiion ci la ascinaiion iaicni pcui-irc aiiachcs cciic
isualisaiion subiic dc cc qui, d`unc auirc manicrc, scraii dcmcur occulic ou acccssiblc
sculcmcni par scs csiigcs

. Rappclons ici lcs mois dc Icircc . 1oui cc qui aiiirc



:
E. Viciros dc Casiro, A lorcsia dc crisial , u.c:., p. ::.

la disiancc iablic par unc phoiographic acc lc corps phoiographi s`a[ouicni dcux auircs . ccllcs qui sc
rcrcni la disiancc icmporcllc ci spaiialc, lcs imagcs (ioui commc lcs lircs) pouani cn cci oyagcr sans

:
l`aiicniion csi un indicc. 1oui cc qui nous surprcnd csi un indicc, dans la mcsurc o il
marquc la [oiniurc cnirc dcux posiiions dc l`cxpricncc
+
.
L`aiiribuiion du icrmc yocn aux phoiographics nc rclcc ainsi pcui-irc pas
sculcmcni dc l`idcniiicaiion d`unc rclaiion d`iconicii, mais proccdcraii d`unc logiquc
alicrnaiic, qui mci l`acccni sur la disiancc ci la diision cnirc lc corps ci son imagc pluii
quc sur la rcsscmblancc. Lcs phoiographics scraicni alors ondamcnialcmcni dcs indiccs, ci
sculcmcni sccondaircmcni dcs icncs. L`usagc qui cn csi aii dans la sorccllcric a dans cc
scns . cn plus dc rcsscmblcr la pcrsonnc quc l`on cui aiiaqucr, cllcs indiqucni sa prscncc
ci dcicnncni alors dcs insirumcnis puissanis pour manipulcr disiancc scs corps/carcasscs.
Cc n`csi pas un hasard si lcs phoiographics rcmplaccni ordinaircmcni (ou s`associcni ) dcs
chccux, dcs morccaux d`onglcs, dcs cxcrmcnis ci auircs dchcis corporcls dcpuis iou[ours
uiiliss dans lcs riiucls. Ainsi cc qui scmblc irc ccniral csi lc licn (marqu par l`usagc dc
posscssis) cnirc pro[cciions isucllcs ci supporis corporcls, commc si aucunc imagc nc
pouaii cxisicr sculcmcni par cllc-mmc, sans ccsscr d`indiqucr cc suppori acc lcqucl cllc
consiiiuc unc rclaiion
:
.
Lcs phoiographics dans lcs magazincs dcs Blancs indiqucni la prscncc ccciic
d`auircs icrrcs quc l`on aimcraii isiicr. En lcs apporiani au illagc, l`anihropologuc rclc
l`cxisicncc dc ccs licux. Cci aspcci csi plus imporiani, d`unc ccriainc manicrc, quc l`cxcrcicc
dc dcodiicaiion dc l`inormaiion iconiquc (comprcndrc unc iachc grisc commc unc
moniagnc dc picrrc, saoir, lc Iain dc Sucrc dc Rio dc Janciro) un proccssus qui soucni
n`abouiii pas, surioui chcz lcs plus gs. Il s`agii donc d`imagcs qui imporicni plus par cc
qu`cllcs monircni ou cc qu`cllcs oni quc par cc qu`cllcs discni.
Un omyu mc dcmanda quc [c lui rcmciic un [our mon apparcil phoio ain quc son
doublc prcnnc dcs phoiographics dcs cspriis ci lcs rapporic sur cciic icrrc. Mmc si lc
chamanc nc parini pas cmmcncr ma camra dans scs oyagcs dans lcs auircs palicrs du
cosmos, sa ascinaiion (ci sa conoiiisc pour l`apparcil) iaii asscz signiicaiic. Lcs chanis
dcs cspriis, lcs :n:i:, soni d[ dcs pocmcs-imagcs, dcs composiiions marqucs par dcs
condcnsaiions crbalcs ci isucllcs qui orcni dcs pisics sur lcs paysagcs ci lc mouu. .:.nu:
dcs auircs collcciis du cosmos. Iourquoi nc pas cxprimcnicr cn cci cci insirumcni
supplmcniairc dc iranspori dcs imagcs irangcrcs, capablc dc poinicr crs un rrcni quc
lcs pcrsonncs communcs n`cnircoicni qu` iracrs dcs sons ci dcs parolcs '




Icdro dc Nicmcycr Ccsarino csi diplm d`unc uuuu,uo cn philosophic dc l`Unicrsii dc Sao
Iaulo, d`un m.uuo ci d`un dociorai cn Anihropologic Socialc du Muscu Nacional (Unicrsii
Idralc dc Rio dc Janciro). Il csi aciucllcmcni procsscur d`Anihropologic dc l`Ari
l`Unicrsii Idralc dc Sao Iaulo.


considraiion dcs obsiaclcs normalcmcni imposs par lcs rclaiions d`ainii. Lcs icchnologics dc rcproduciion
d`imagcs (auxqucllcs, ouirc lc lirc ci la phoiographic, il aui a[ouicr galcmcni lcs cnrcgisircmcnis) nc oni
quc conrcr plus dc disposiiis pour un mondc d[ marqu par lcs iransporis, lcs ira[cis ci lcs ciiaiions doni
bon nombrc sc rrani la complcxc Babcl sociocosmiquc qui suricni dans lc corps du omyu au cours d`unc
scssion chamaniquc.
+
Charlcs Sandcrs Icircc, Co!!cu Pup.. !o! ., :.:s: (ir. r., Grard Dclcdallc, Cnu!. S. P:c . 1c:. .u !
S:n, Iaris, Lc Scuil, :s).
:
L`argumcni a dans lc scns dc cc quc Annc-Chrisiinc 1aylor a crii rccmmcni au su[ci dcs pciniurcs
acialcs [iaro ( Lcs masqucs dc la mmoirc . Essai sur la onciion dcs pciniurcs corporcllcs [iaro , 1'Homm
:o:, :oo, p. ::-:+s).

Vous aimerez peut-être aussi