Vous êtes sur la page 1sur 370

MANUEL

DES

ECOLES PRIMAIRES
011

mwm NOTIONS suu LES mmm


ELEVES DES ECOLES DE L'ADM1N1STIU'1I0N
A L'USAGE DE3 JEUNES
DE LA BASSE-COCHINCIUNE

PAI\

iyj.-li. IWONG-VINH-KY.

bYUAuuiu:QudJtn>&iT'; 2» msioiHi; \N\AMUI ; 3" msiotni.CIIINOISI .


vSAIGON

1MPR1MEIUE DU GOUVEHNEMENT.

1876.
Lo quoc-ngfr doit devenir Pderituro du pays H le

laut pour lo bion ot lo progres. On doit donc cherclier
h rdpandre cette dcrituro par tous les moycns, et l'on ne
saurait trop imiter la missiondontrimprimerie, quej'oso-
rais appeler infatigablo, fournit cbaquc jour do nouvclles
productions.
A mon tour, j'apporteh cette ceuvre mon modeste tribut
de vulgarisation par mon Mamtel de* ticoles primaires.
J'ai cru devoir consacrer le lcl' volumo dc ce travail h
1'dtudc, h la prononciation ct h dcs exercices de lecture.
Cette partie renferme:
1° Le sjllabaire quoc-ngir, suivi des exerciccs sur la
prononciation, les accents et l'orthograpbe ^ 2° 1'histoirc
d'Annam, depuis son origino jusqu' h l'avdnernent dc Gia-
long sur le trdne de tout 1'Annam ; 3° la chronologie chi-
noise jusqu'h la dynastic des Tbanh, qui regnent actuelle-
ment en Chine. Bien que l'utilite absolue de 1'hisloiro
chinoise soit contestable ici, j'ai cru devoir l'y introduire
h cause de la sorte de popularitd dont elle jouit, et parce
que jusqu'ici il n'a dtd possible de l'etudier qu'h 1'aide
des caractcrcs chinois, co qui est un obslacle decourageant
pour les enfants. Du restc, les livres d'bistoire cn carac-
teres chinois se font rares dans le pays.
Dans le second volumo, jc donne dc simples notions
sur les scicnces, pour prdparer les dlevesh suivrc plus tard,
en frargais, des cours plus importants.
P.-J.-B. TIlUONG-VlNH-KY.
— 3

S&ch nAy lh sach riU tdm lai nhfrng deu dai-citf ngu'6i-
ta phai hoc, de cbo con tre mdi vo tru'6'ng, hoc nhung
deu d;d lu'0'c mh pha ngu, cbo dang .dSn sau khi vho
trirfrng chung nghe day nghe giai r6ng cac deu ay thl
mau hieu hon lh m6t hai nu'a lh de mh ts)p coi, ti)p doc,
•,

ti)p vict tieng Annam trong chu* quoc-ngii' cho trung


tieng, cho nhum gigng, phan bi^t ra cho ro-rhng.
Khuydn cfic tr6 hay bdt tinh ham choti, mh chuyen vi^c
hoc-hhnh, chir-nghia, van-chu*o*ng cho du'0'c vho du*6'ng
c6ng-danh vdi ngiroi-ta cho so'm, trutfc lh cho dang dop
mat no* mhy cha mg, giup do*i day dan, sau lh cho minb
dirgc cdng thhnh danh toai, thom danh, tot tieng 6* dfri.

P. TRUCNG-ViNII-KY.
— 4 —

Tho* thj tuy than b6n,


Thi th| quoc gia tran.

Tao chiic c&u minh, tung tho c&u


1
\f.
NgQC bat tr&c bat thhnh khf,
Nhon bat IIQC bat tri ty,

Humh kim man dinh, bat nhu' gido tu* nhirt kinlu
TiV tir thidn kim, bat nhu* giao tu* nhut ngh§.

Chi lac mac nhu* d§c tho*,


Chi ySu mac nhu* gi&o tiV.

HQC tac th\V nhan chi tu* vi c6ng khanh. <

Bat hoc tac c6ng khanh chi tu* vi tlnV nhan.


PIIAN Tlll? NIIU'T
VS phcp hpc-tap chw qudc-ngu:

CIIUJ QUtfC-NGlT,

NGHIA h\ Cllfr LATlNH DfJNO M\ VltiT TIKNG ANNAM RA,

a b c d d o (f) g h i (j) k l m
n o *p q r s t u v x y (z) ,

A B C D B E (F) G II I (J) K L
MNOPQRSTUVXY (Z)

a h c d d o (f) g h i (j) k 1 m
n o p q r s t u v x y (z)

a a a e e i (y) o 6 o* u ir
Ba ba be ba be bi b6 bo*
bo bu bir
Ca c& ca ke kd ki co c6 ctf cu cu*
Cha cha cha che chc chi cho cb6 cho' chu chu*
Da da da de dd di do d6 do* du du*
Da da da dc de* di do do do* du du*
l.
— 6
gho ghd ghi go
-
Ga ga ga go go* gu gir
Gia gia gia gie gid gi gio gi6 gio* giu giu*
Ha hft lia he hd bi ho h6 ho* bu lur
Kha kha kba khe khe kbi kho kh6 kho* khu klnr
La la la le 16 li lo 16 lo" lu hr
Ma ma ma mc md mi mo m6 mo* mu mir
Na na na no n6 ni no n6 no' nu nu*
Nga nga nga nghe nghe nghi ngo ng6 ngo* ngu ngir
Nha nha nhii nhe nhd nlii nho nh6 nho' nhu nlnr
Pha pha pha phe' phd phi pbo pho pho' phu phir
Qua qua qua quc qud qui quo quo quo* quu
quu*
Ra la ra re rd ri ro rd ro* ru'
ru
Sa sa sa se se si so s6 so' su
su*
Ta ta tli te t6 ti to t6 to* tu
tu*
Tha tha tha the thd thi tho tho tho' tlnr
thu
Tra tra tra tre tre tri tro tr6 tro* tru tru*,
Va va va ve ve vi vo v6 vo* vu vir
Xa xa xa xe xe xi xo x6 xo* xu xir

CHtr SAU ROT TIENG ANNAM.

A» ~~ ac. ach. ai. am. an. ang. anh. ao. ap,


at. au.
a. an. ac. am. an. ang. ap. at. au. ay.
a. ac. am. un. ang. ap. at.
E» — em. en. cng. eo. ep. et.
e. 6ch. em. 6n. 6nh. eng. 6p. 6t. 6u
— 7 -

— ia. ich. idc. idt. idu. im. in. inh. ip,
idm. idn, ieng. it. iep. y6u. idu
0« — oa. oac, oac, oanh. oai. oan. oan. oang,
oang. oap. oap. oat. oc. oe, oct. oi.
om. on. ong. op, ot.
6. 6c. 6i. 6m. 6n. 6ng. 6p, 6t.
o*. o*c. oi. o'm. cn, o'ng, o*p. ot.
U« uc. ud. ui. uit. um. un. ung.
— ua. uan.
u6c. u6i. u6m. u6n. u6ng. u6p. u6t.
uat up. ut. uy.. uya. uyen. uydt uynh.
uinh.
ir. u*a, um. irn. irng.
u*c. u*oc. iroi.
irom. iron. u*o'ng. ircp. irot. iro*u. irp,
ut. uu.

7 y 9
ct (l U cl cl

f dau s&c ^ dau huyen • dau nang ^ dau hoi ~* dau nga.

VlfiT SO.
123456
I II III IV V VI VIII IX
CHU*
10
X
12
XII
7
VII
8 90
30 40 50 60 70 80 90 100 301 400
XXX XL L LX LXX LXXX XC C CCCI CD
500 600 900 1100 1500. CCCC
D DChaylhlCC CM MC MD.
,
DM
HQC tr6 IIQC thuOc roi thi bat nd ti)p viet vh tap dQC s£ch.
BAl T.\P DOC.

TVP NOI SUA.

An tbit cbon d6n ngon riet, mut h$t mit ucH ngQt dicn.
Cbon bdn dat h)t-dat lan-lird*t.
C6n toan ligu tinh todn, thodt dau nd dam don ki£n
cho may khoan.
Nd toan khoan c6i bhn todn, tinh chosm lay dat loan
choi, nen mdi sinh o&n thu ra Ihm vi)y.
Con thtm-lan can con ran-moi.

NOl DOT.
Uo*c c&c hang cung du*Q*c ich, song quang ngang quang
dQC khdng diing fch mh lai u6ng.
Ngu quang Ih Quang-nam, Quang-ngfii, Quang-binh,
Quang-trj, Quang-dirc.
Vi^c ngu'6*i thi sdng, vi£c minh thl qu&ng.
Di tiing xac, cd mac do tang.
Mang trap di du*6*ng vang, gap ke cutfp lay cua quang
trap, tat qu&ng vo quan miroTi buong, ldn giu'6*ng ngu
tbang mot gitic tdi tang sdng.

ui, uoi, im, iem. iu, ieu


dau hoi, dau nga.
V6 dja h)p chuy, tuy thl ma 6*.
Chui cho sach, lui cho mau.
— 9 -
Lui-cui don ciii, td nhui vho hang.
Phui-pha cho vui, vni diu clriii mui.

Lay muoi b6 v6 be chuoi.


M$t bu6i chuyen dirc/c mu'6*i di chu6i,
Con mu6i d{)u lung con rudi, bay ngang qua suoi, diing
thu la* chuoi, mac k<?t cai du6i, trong bin' rau mu6i, mu5i
oi lh mu6i!

Cuoi thang nd du6i ra ruQng muoi thimg con nit mdi


•,

ba bon tu6i, cd deo ciii chu5i, 6* cho m^t bu6i, da*m ddi lu5i.

Vai vdc bd cui, di lui lui, vh khdc tui, minh may


vh.
nhung bui, den thui thui, butfc xuung mui ghe, ciii dau
chun vho trong mui.
bu6i mai ruoi bu, bu6i toi mu5i can, gia qu& tam chuc
tu6i, x&ch chuoi di lan; an thi an cliuui; an nhhu voi muoi.
Con chim nd niim chidm bao, nd thay nd chet chim $
v6 ti«$m tim ban kiem ru di choi.
Khuc-khac cuoi hi-hi hjch-hjch, luc-thuc gAnh nang tho*
e-6 ach-ach,

Run-rtiy, giSy day-day, minh-may do-day, mat-mui da


r5 chfing, 16 tai lang xo, xach r6 l6ng-leo, nhay qua mirowg
16ng-kh6ng, td phirt du*d*i ao, gay chan gay cang, be do
be dac, can-nhan can-nhan.
Tiiy-ki^u khdng phai la df, cu*c chting da vt)t-vii minh,
bj ga cho gS MS-gidm-sanh, vtln Ih ngu*6*i phhm-phu vat-vfi.
D6 ai ve d^ng cai ve ngu*o*i quan-tu*.
Lay chao gang x&o gan. — Kla con muoi dau tren 15
miii. — Dao bang sat r6n sao kh6ng sac. — DQn du*6*ng
cho quang de quan lcrn di $ quan quiich di ciing lQt, quang
— 10 -
gidng di cung rQng. — Cdc dii*a con nit hay VQC c&t.

Nam dudi thang ch<Jc dui. — Nd dfi nhac vi$e mh lai
nliat gan.
De dtii nhui dud'i goc duoi.
Thang a-dua dung dira cay dira, duc dtiu v6 byi dira
cd buOc day dui no*i goc dua, day ddn lai dung-dang
dung-dju, diVng-diing lai dtrng-dirng-dirng.
Chang n6n de-du6i con de con de, dftu cho khdo-ldo
bu*c nao cung khong ai d6 lhm cho dirc/c v&y.
Ai d6 di ghe nd ghe tai lai di 16*i, Sung cai ddp do dia
d&u lhm gi-gidm cai gi kban di roi c6n gi ?
Nd gia quan-gia noi chon san da, di cd vong-dd du-
lQng, quan di dhn m%t, cam cay dh con ddc.
M$t lu dhn-ong dai-d^t, dtf-day, da-du1o'i dac-d(u diu
nbau dtjLt-dii' di m*)t dohn dhi-dhi dric-dtic.

KHUYflN HQC CA.

N5y tbfiy y liQC-tro :


lo*i
dem than di IIQC phai so van dhi.
Bay nay tMy da m^t hai,
khuyen cftn 1IQC-% kco hohi cdng di.
HQC la liQc-tt)p 16-nghi,
trtfdc Ih sau thl IIQC van,
IIQC 15,
Van-chtrong phai khd 14p than,
IIQC nhi thfri tap an-can ni()t kbi.
Con o*i cho'i sic lhm chi,
mu6n cho hay chvr IIQC thl phai lo.
Rirng nhu bien thanh khon d6,
bd ma chftng IIQC, ld*n mo sao ra.
—11 —
San-sang ao me co*m cha,
kh6n tW liQclay kco mh than-van.
Xin cho biet vdi the-gian,
keo mh cha mc kdu-van chang thy.
Cam o'n ciic duc cao dhy,
sao cho dep mat no' mhy mc cha.
HQC thi nlnr gam them hoa,
cd viin cd chat md'i ra ljch ngu'6'i.
Co'm ti6n da biet mtiy miroi,
e sau lai dot the cu'M chang nen.
Kh6n thl Sn tru'6*c ngoi tren,
dai thl ra dtVng hai ben c<)t dinh.
Khon tW IIQC lay vho niinh,
dai tW trong b6ng nhu* hinh nfym-nan.
Xu'a thl quyen tluromg l$c ban,
van crnrong hoc dang tien nghn khd mua.
Nhfrng ngu'6'i virc mrd'c ph6 vua,
cfing deu lay chfr mh mua tu'd*c qufrn.
Khd mh hay chu* c6n hcrn,
gihu mh. hay chu* nhu* so'n thep vhng.
Cha mQ cho IIQC chang mhng,
ld"n khdn ra lhng vdc b6i thui trau.
G&m trong dao IIQC rat mim,
tiV dan tii* thu hdi dau the gian.
Kh6n tW IIQC lay Ihm ngoan,
Mai sau 15' vdn 6' lhng cfing thu'o*ng.
Phu'd*c d5u ao gtim hdi hu*o'ng,
sang danh cba HIQ nhu' gu*o'ng trdn trfri.
Cho hay thhnh bai 6' trfri,
Hohng thien dau cd phu ngu'6*i dQc tho*.
At la cd gai do*i ch6',
xin cho hay chu* VQ* to* thifiu g\ ?
— 12 —
Tiiay dh giac ly thj phi,
mtiy 16*i thfiy day, ndn ghi vho long.
Chd* dii'ng lay day Ihm vong,
IIQC cho cd I6ng thi md"i nen than.
HQC cho biet ngai biet nhan,
biet trung biet hieu, qui than cung kieng.
ThSy dau dtim sanh thanh hie*n,
may 16*i thfty day ndn bien de d6*i.
ThSy rttn thay day mQi lfri,
hoi lai dan troi cd phai cung chang.
Rhy them hoa c6c phong dang,
ca ngam m<)t bu*c nguy^n tang tbai binh.

DO TAP DQC.
Ngon limfit mfr, tot vhng son,
VI IIQC mh nen hoi d* con !
Kinh siV ca-kO lh cua tot,
Van chuong goi-ghem ay mui ngon,
Co*m cha ao me sau thy bien,
LOc chua cong thay nijng to* non.
Hai cluV phu'ong tri tua nam giii*,
Cho hay con thao phutfc nhh c6n.

On co tri tan mdi gpi tr6,


ROng (16 dhng ca bua hang lo,
Chuydn rcn nau su' tua tlm-toi,
Hang t)p x6i kinh phai gang dua,
Cung quc m<)t mai dftu ro* tiet,
Thang may cd thuo dang thorm-tho.
— 13 —
Vho dau chf toai nhfr an pht)n,
Sir phy, 16ng tlurong tieng dtin-d6. *

An ngu lhm chi hfri cttc tr6!


Cd cong di IIQC pliai toan-lo.
Cho*i-b6i hoa nguyijt dii*ng mo* tirong,
HQC nghia rirng nhu phtii gang dua,
Dtiu nhung ruQng-mrong ntim bay mtiu,
Chi bttng kinh sir mot hai pho ?
Trdi xanh dau phu ngtrfri vSn IIQC ?
Bang h6 de ten md*i sirdng cho.

Cd vdc cd than phtii cd sieng,


115 lh di IIQC IIQC cho chuyen,
San Trinh ntiu su' 16ng chi moi ? '
Cu'a Kh6ng x6i kinh da chting phien.
Cau ngQC 16'i vhng hting doc chf,
Tin ong su*di^p mu*a tlnh ridng.
Hohng tW6n dau phu ngu*6*i viin hQC,
Cd thuo' bitng vhng fttjng r6* duydn.

Tu* nghy vien chi hoc Ngu'u-giang,


L6ng tu*6ng chdu sa luy mfty hhng.
C6m nghla cot b\ xao d:.i ngoc,
Chanh 16ng lien nhuc hdo gan vhng.
Xa-xudi humg phu xa don quS,
Ckh-tro* hohi smi cdch dO dufrng.
Cting mu6n tfwng qui v&y mflt moi.
Sa nhon c6a d6i dao Trinh Nhan,
— -
14
Ra khoiig ha dc" tr6* ve khong ?
Cai iiQ' tran hu'6*n phai tinh xong.
Rap mu'Q'n vien dien vui tue nguy^t.
Do' dam than-the hcn tang bong,
Dft sanh cai phftn trong troi dttt,
Phai cd danh gi vd'i niii song,
Diing giu'a trfin ai ai cd biet.
Sau ra md'i ro mat anh-hung.

Quftn than hai chu* chi hting tr6ng,


Nhung mang xoi kinh phiit rang d6ng,
Nghy lun dau ro'i cfiy biit ngQc,
Dem tru'6'ng d6 phi ngQn den hdng.
Sa nlittn vi bang ong sa nhuy,
Nem ngai du'6'ng nhu* bu'd'm nem bdng.
Dang hoa may thu nho* m<)t hQi,
Ngo may at dang ngQn dai rong.

()ng dng dua nbau nhung dai kb6n,


Chang biet ai lh dai ai lh khdn.
Kh6n mc tuu stic Ih khon dtii,
Dai chon quyen mon ay dai khon,
Kh6n ay kh6ng tien lh khon dai,
l):ji mh nhi6u ciia tty dai khon.
D6 ai cd biet trong kh6n dai ?
Md'i gQi rang ngu'6i biet dai khon.
15 —

CACII DAY.
H5 tr6 nho md'i v6 thi phdng vo* theo dfi ra tru'd*c n&y,
giao cho nd, caf) cho m6t tro cu dft biet ro mh nhac-bieu
chi-vc cho nd.
Phan ld*p ra mh day cho d5 : Nlnr liQC-tro dti biet viet,
biet dQc thi btit nd viet mo, bat dQC m<)t doan sacb cho
le cho xu6i.
Viet mo thi lay nhfrng tuong, van, tho', plni, mh ndi
cho nd viet, viet roi thl thay coi mh sua lai cho nd, cho
chinh cau chfnb chu*.
C6n m5i bu*a hoc, bat nd kiem cau btit, cau doi, 16*i
phirottg ngdn tuc ngu*, didu ngonvan vttn, mh viet ra m<)t
d6i cau chang han, dem td'i nt)p cho thay sua, gdp nhung
cai tty lai, de mQt noi.
Day totin thi trtrd'c het day bon phdp, CQng, trir, nho'n,
chia, cho rd. R6i cii* ra bhi do cho nd,mt\n cho quen.
(Nhtr cd lhm ra mQt (t thti' ay sau n&y de lhm intiu.)
Dtiy phep do cfing v<)y.
Sau het cu' theo trong meo day IIQC tieng Langsa to*
thti' 6, 7, 8, 9. mh day nd CIQC v5n tieng Langsa clto qucn.
Nhtrng tt)p nd hoc nd viet m5i bu*a IIQC thl Ihay stra
rdi d5 nghy v6 cho nd, cho d5 xdt diVa nhc tr5-nfti, dting
nhu* quan cd d6i thl thay cd san mh n$p cho quan.

LAI CH0 IIQC TRO DQC SACII SO-IIQC VAN-DAP.


Thdm vo d&y csii nhyt trinh tii' Chut ra Quttng-nam,
vh tir Thira-thidn, (Kinh-do) ra tdi pho Van-ninh, tii*
Thira-thidn v6 tdi cira Cftn-gicY, chi dhng ghe bau di bien
cung cac cu*a bien tu* nam ch( bac, de cho liQC-tr6 t«)p dQC
vh coi cho biet dja dd.
16 —

NIllJT TIltNII MNG BI&N Nir6'C ANNAM.


Tu kinh-dd cho toi pho Vqn~ninh,
TU' V\N-NINII K)\ V6 CIlO TOI CITA CAN-GI6*.

Tren thl vua ngu* ngai vhng,


du'd'i llii vtin vo hai hhng dai can.
Chm chau bon be xa glrn,
khang cu kich nhirong muon dtin tlianh-nhhn.
T6i nay lh khach ban-buon,
nhu't trinh xin ke na-n6m mac 16ng.
Con thuyen phhm 1<) thong-dong,
bao nol niio'ng-du*a mtjc 16ng vho ra.
Mang nay tin htii thanh hh,
tu* Thira-thien-phu td'i hoh Van-ninh.
Trong nhu*t trinh dja do xin ke :
phit Thua-thien lijch Thufjn (1) nhh dhi.
Trlnh don ctic vi<}c thanh-thol,
sua-sang thuyen-ba td'i lui h!ti tftn.
Gid ton (2) pbong buom tien phu'6'ng"phat ?
da gftn chirng ltjch Lap Ctit-bay.
Bay-pbu'6'ng chfn-xrim lh dtty,
budrn giong ba ctinh sdng rhy lao-xao.
Cfty dira ctra Vi<}t cang cao,
v6n-v6ng phai lay ra vao Ihm ti6u.
Vui choi Quang-trj dfip-dieu,
thay Titng hai khau him chiu quanh-co.
Vung Bang trong da s6'-s6',
trong ra h6n Co mu-mu mdi hay.
(i) CiVa Thuftn-an.
(2) Gld nam.
- 17 —
Mfii Lhi nay 15 chtrng tam tMnh,
xin phu-trl c6t kh&ch keo au.
Clittn (1) phong dftu da ngat-ngho,
cat bay m<)t biii dhi sao the n&y ?
Quang-binh day kim thhnh th6 bich,
khiich bQ-hhnh gpi dd Dong-quan.
Dfiu-mfiu ntii hy Ih ngan,
Hfti-mon Nhirt-h) nghdnh-ngang ra vho.
Sdng dau Phuc-dja xon xao,
g6 leo keo liii cfjn vho khong nen.
C5n Chua hon Ntiu ben tren,
L^-hoh Da-nhay ke lien Linlt-giang.
Tan day cd tram cd don.
ran dftu sdng bo lach Ron trong ra.
Tay nam gid thoi em hoh,
phut dftu da tdi vfmg La ngohi gio.
Trong vfing Chua mui Dao lh <\6^
mii Deo-ngang 1Q-U) IIIQC len.
Son-duong coi dd hon Chim,
dtrd'i thl vung Ang, 6' tren Dinh-cftu.
Nho nghn Ba-dQ 6* dau,
kim ngan hhnh 16 bay lau dft truyen ?
Phat-pho' doi canh buom tidn,
to chirng hon Nhirq/ng, Yon Mien Man ke.
Ngohi Sijp gic, trong thi ctra NhtiQng,
thuyen ngir-ong nghy thttng tidu-dao.
Phtit dau dft td*i hon Htrou,
dft qua lach Sdt hoi nho Dftu-can.
Ngohi con mttt trirng Ih chirng Na-tjnh ?
[ach D6-cuo'iig tliiing-thlnh vho ra.
Lap, N6m ke vuoi h6n Ngu',
(1) Cid d6ng.
— 18 —
Ng<J-an cira II$i 15 h6a nhh 6ng.
Cdn kho*i sdng b6 y-am,
kih Lan-clni dd, mh Rong xa day.
Lach L6 ctang ltic tinli say,
Chuong-gh ai de dd rhy hien nhttn.
Sdng cdn Chh ngap-ngirng mat nutfc;
trong khe Hfiu thuo' triroc bity ra
Thuyen dan-dh day lh Bai-lang.
L6n hai vai lach Van trong vo.
Mu-mu ctd htm hon Cau,
Trhng-sa btii cat mQt mhu nhtr in.
Hung-the sao diVng h6n tren,
Hda-cong khong dtch kc lien lach Thoi ?
II6n Dju, hon Kien sdng gioi,
Cbd-ntim Stinh-bac, lh noi lacb Quen.
Ngohi lach Quen trau voi giu* ctra,
cao bat gh me)t 6 d«1u non.
Ong bh c6n dtVng Chan-som,
thien thu vac-vac hfty c6n nhir xu'a.
Kim ugan dang v«)t dang ra,
I6ng thhnh 16 bac gQi lh khtich thu'o'ng.
Minh rflng chon dti gac ngang,
da qua hhm Iilch ltji sang Bac-ctftu.
Ct)t Nanh dau tiy den duoi rii,
nho, kim, ngftn, cluio 116 bu'ng ra.
T6 rfli vui chen an hh,
uong say tlen Oi (1) md'i ra ndi Chn, (2)
L5 nhh quan vua bh phu-hO,
Rdng-trap (3) chho to rtjn Noi-rang. (4)
•,

(1) II6ti(3i.
(2) CtV/i Chn.
(3) Cihi lKjng-trap.
(4) Cthi Ndi nng.
— 19 —
Cu nam du*d*i bai Chau-so*n,
vach thhnh cao ngttt, dii sang An-h6a. (1).
Sirc tr6ng ra thhnh nho tren ntii, (2)
hay lh thhnh tan thu ddng day ?
Bi^n-son viing NgQC tot thay!
mh tren vting Bi^n lang rhy nlm* ao 1

Trinh don ta se lay neo,


mirng nay gap h<)i Du'6*ng Ngbieu lo gi ?
Ngohi h6n M6, Mieu, Bung, Nfu, Niic,
trong bai dhi ngu*a giuc tru*6*ng sa,
Ntii dau tr6ng dfi th-th,
ay lh hon Bang cilng lh liai mon.
Qua day Cau-chu' Ih h6n,
anh-linh hien-hach klnh c6n thtrfrng ve.
Ngdi mh nghe sdng dau dfi sui,
t<H h6n Chay phai hoi rtjn dau ?
Bai Iliu cat trang niQt mhu,
trdo v6ng chat-ngat biet cao may trung ?
Thoa ttim 16ng xoang tay CIII-VQC,
lung (3) Anh-hhn ghdp duc cho nguyen.
116 dau gam hdt ben trdn,
tha htrong ng6-co anh-em hoi chho.
Ngohi con Chau x6n-xao sdng b6,
td*i ch6n niVy chd* cd di v6.
Mh day lh xii* Thanh-boa,
vho Trhng (4) mh d6 mua b6 an clioi,
V&t chon 16n sijp ta ngdi,
mh ngohi h6n Ne lh noi du'a thuyen.
Lu'd*i cau thl 6* bfii Ridm,
(1) Ctt'tt An-hoa.
(2) Bi$'n-3<j*n.
(3) Viing,
(4) CtVtt Tr&ng.
— 20 —
lach Sung dfi tdi thang len TMn-phn.
L6n Than phu 16-x6 chd*n-cb6*,
ngtrfri Ninh-binh an cV cung xinh.
Tay nam thi chay btii Shnb,
lh mien Nam-djnh rap ranh lach Dhi.
Ai vho lach ay phM coi,
nom xuong Trhng, N<?, m<)t vhi du'6*ng day.
Ay Ih chfnh lach xtra nay,
buom giong ba cfinh chay rhy nhtr tdn.
Con Den thi 6' ben ngohi,
trai qua lach L:ic, Man-d6*i chd* au.
Nho con Ba-ltjt 6* dau ?
lach don ttin thu thfmg vho dau R6.
Td*i lui ctVa ay van lh,
tttn quan thutfng bic)n boi da ctin-do,
Trlnh don nap 15 chd* lo,
qua don Thong-che phtii d6 trird*c sau.
Con Chau mQt lu gic ra,
Minh hirtmg bfii N6i, ay la Khach tru'ng.
Cira Lan roi den cu*a Trh,
thti vui pho khtich, thu d6 ban-bu6n.
Chay qua m<)t bai dijm tru*6*np[,
cua HQ cta td*i Quan-lang bfii dhi.
Td'i day lh cu'a Thai-binh,
Thfti-hlnh cu*a ay lh mien Hakltrcmg.
Chay 16n ngohi mii Dftu-stfn,
tiim con tltco m<j chting hon clnit nho.
Dftu non cho*n mii thftp cao,
dau ai lui tdi ciing vho dtra day.
Qua roi cu'a Trit)u, cfra tlc li5n day.
thang tr6ng ctra Ctim cc)t cao lh chtrng.
Lach cu'a G&m ra vho bu6n-ban,
— 21 —
•chon thfch tinh ttV thti ve thay !
Nghidu phong trai gai xinh thay!
PhirQ*ng-hohng Irti khau ay thhnh Quang-yen.
Thhnh xay dinh ntii cao cao,
bo s6ng ba mat ra vho nghl-ngo*i
Thang buon mh chay cho khtfi,
Cdt-bh tdi day lh nori cto-nho*.
Ngohi thi lviy~va>h dirng I6n,
mh trong Na-trdi buom ttfn qua rdi.
Tr6ng ra ngohi h6n Nang hon Chuc)t.
thuypn-be thtrcrng-mfii lim ngu'6*i minh nhftn.
Bhi-tho* (1) cwi Luc trn qua,
lan l*n mh chay Ih-dh cho xa.
H6n NgQC dau cta to chirng,
Thiic llhn da khoi td'i chirng thac Bh.
Vtjn-ninh pho-xti nguy-nga,
anh em sam-sira cto mh gieo nco.
Mlng nay gap hQi nhh Nghieu,
thtifjn tlnh thu'o'ng-m:ii ft nhieu mh clii.
Ban-budn ai cd vung gi ?
md*i hay vat thijnh ttt thi dftn khang
Dilu ai di btic ve nam,
nhtrl-trinh phtii bi<Ajt de lhm chan sati
Ilfiy xem tu* vi chf dfui,
ba mtroi bfty tttn t6i li-u bao cho.
Dftu di s6ng ntt*d*c chd* lo,
tro' vho loi hji ke cho diing tti'6'ng,
Ke day tir cbon kinb ct6,
ke vho Gia-djnh, ke dhng len Men.
Ke ra khap het mgi mien,
nghy no thang ctii thufrng-thirfrng au-ca.

(4) Nai Bal-tho'.


Khi xua nhul-trinh ke ra,
bay-gio* ta lai dan-da ke vo.
Trong dja-do nhyt-trinh mcri dttn,
phti Thira-thien lach Thufin 6* day.
Don-ong CQt thap thhnb xfty,
trinh don mtic nud*c rtjng nghy mh ra.
Gfo dong ba ctinh em b6a,
chtiy xuong mQt doi dd lh lach Ong.
Ngd vho trong vung Chua mdi d(tt,
thuan 6m vira chay bac mtii Giung.
Ai-van chttt-ngat nghn tritng,
b6n Hhnh thay dd lh trong vftng Hhn.
Trong vfmg Hhn gia con phoi ctinh,
ngohi Nghe nam dung-dinh tbiia nbang.
So'n-trh, vung Dang dtim trhng,
kia h6n Non-nu'6'c thien chu*ong dja do.
Ngd mu-mu cit-lao ntim an,
lach Dtii-dam lai-lting minh-mong.
Thufjn buom ba cftnli thang giong,
Bhn-than cua Xue lh trong Hi0p-h6a.
Trong IliOp-hoa chua Lidu, chiia 0,
miti Sung-binh 1Q-16 non cao.
Nam-Chfiu sdng bo y-ho,
Sa-ky- vfmg vinh ra vho nghi-ngo*i.
Chon nghi-ngoi nhieu noi phong canh,
ngohi cft-lao thung-thlnh UIQC len.
Xu'a nay qua dd da truyen,
chay ng6ai hon Rutfu gac mien cho khol
Thanb-tho'i ba ctinh thtmh-thoi,
buong xuong Quang-ngai m<)t th6i dijm tru'0*ng.
Chay qua biii tiy dijm du*6*ng,
kla h6n Mi-ti, Sa-hohng dfi tr6ng.
— 23 —
Lach Kim-bong, Tan-quan Ih <16^
ch6n thanh-nhhn vui-ve thira dtr,
Nho ai di sdm ve trua,
liec trong tren ntii thtiy dira Tftn-quan.
Qua Tan-quan to nghn Thi-phu,
chay mOt hdi 16-xo Hh-da.
Nam-cham, bai Md*i da qua,
b6n Lang, Nu'd'c-ngQt d6 lh Cat-bay.
H6n Kh6, Nu*d'c-ngQt lh day,
kia b6n NliQn-biin dfi bhy vftng T6.
Khcn ai khdo titc dja-dd,
con Ihuycn pbhm 1$ giang ho thanh-tho'i!
Anh em tr6-chuy0n vui-cirfri,
lac trdng len ntii thfty ngtfoi bong con.
Tr6ng chdng ng5i giu*a dlnh non,
trang thu vttc-vac da c6n nhtr in.
Da gan midn hon Can hon C6,
cbay gac ngohi cbd* cd di v6.
San-h6 cliQ* Gia dja-dd,
cfi-lao xanh-ngftt bon mita tot-ttroi.
Da gan vfri Cu-mdng lh cua,
bai miii deu chd'n-ch6* gic ra.
Tren mfti Mdm dtrdi mui Rh,
qua hai miii ay vfing La dfi gan.
Ngohi vfing La, trong thl vftng L*tm,
lach Xuan-dhi tbftm-th!im coi vd.
Nu'd*c non khdo tac dja-d6!
cii-lao bfii cat bon mua nhu* ao!
Lfic trdng vho Mfii-nhh Ih viing,
mh Cao-bi5n mc)t d6ng tren kh6.
Ldnh-lang mijt nird*c nhu' ttV,
non cao chdt-vdt Ih chua Ma-li6n.
- 24
Qua Ma-lidn cho lidn Ma-ltip,
-
ntii Ch-dan cc)t thtip thito' xtra,
Linh-lang mat nu'cVc nhtr t<V,
anh em cheo que giang lio thaiih-that
Trh-n6ng thi dfi tdi noi,
bfti Tien tham-tham lh voi vung-M6n.
Nho ai cheo ngfit bfit khon,
la hudin Ngu-tti nudc non dfin-dh
i)au ghnb mui NQ gic ra,
qua hai mui ity i\6 ih 0-r6.
Viing O-ro bon miia cting khuat,
dua niat n6m mijt btic cftng bay.
Scm-xuyen phong-ctinh Ih day,
non cao bia tac dfi xay nghin tirng.
Da chap-chong Non-bong, Nudc-ngQt,.
tac hia truytn tluio' trtrd*c llung-vuong.
Ch.jy qua d5i tty diim trtrtVng,
hiim nam giua bfii ro-rhng sdng kcu.
Chay qua doi ay ltjn theo,
non cao chdt-vdt la deo Ngu-nhtin.
Thanh-thtfi moi ngoc gieo cau,
Doi-moi chdn-cho' lftn-1'n gie ra.
Li<)u chiing chon ay da qua,
mQt dohn trau mgp phi-phh sdng k6u.
Chay qna doi ay lt)n theo,
ctVa Ltm cu*a Bd rfi eo ra ngohi.
.
Chon Khe-dho, nhh R6, miii Mfic,
ghnh Khe-gh tuc-ttic h6 ra.
Xdm d6 ngQn khdi dfi qua,
lan budm dua Chut dd lh Nha-trang.
Chon Nha-trang ve-vang tiV tlni,
sfin quan-hhng vui thti bfin-mua.
— 25 —
Thfing d6ng thl dua bfii Chna,
n6m nam dua Chut bon mua nlur ao,
Ngohi cu-lao da dirng nhu' vach,
mfic chiu 16ng qiii khfich nghl-ngoi.
Tiii tho* Mu rtrcTii dong choi,
buom giung ba cfinh btit vtVi chay v6.
Ngd mit-mti h6n Ndm ih nd,
qua bfii Thu mcVi t6 Cam-binh.
Vung Gftng dti vtich nhu* thhnh,
vfing GSng ioi lai ntii quanb nbir ph6ng.
Tr6ng vho Gifi-VQng ban-mua,
nho ai ttinh chi tliang ludn mac 16ng,
Ngd vho trong h6n Giung bai Giiia,
qua Ma-vimg mcVi t6 Phan-rang.
Vfmg Tr6n lai-lang minh-mang,
tr6ng xa tham-tham Ih nghn mtii Gin.
Qua mfii Gin cho lidn Ba-giai,
d6 mat trcVi gac lai chayra.
Lit)u chirng chon ay da qua,
tay phudng chi mfii Ifii dh gac ddng.
Thuijn buom ba canh thang giong,
mfii Gin dfi het Phu-dng dfi gttn.
NucVc non bang-lang mu6n phfin,
bfii tien hd-n-htV, bai Tfin he-ha.
Lang-song, Ch-nd lh day,
cu-lao Cau dd, thang ngay La-ghn.
Trong vho thuyen dt)usminh-mang,
thuy5n cau trai lu*d*i xenh-xang Ihm nghe\
Cu*a Duong thi dfi gan ke\
h6n Rfim 6* <16 bon be xinh-xang.
H6n Hong, mfii Nd xanh cao,
(V trong cd
vung nhu ao lang-bang.
_ 26 —
BtVng xa ngd dftm tr6ng cbirng,
ph5 Gihy, Phan-thit dfi gan tram Lung.
Sdng gi6 bfii cat $--fim,
stm lam mOt gfinh chi)p-chong d6i vai.
Kbe Gh thi dfi td*i noi,
h6n Lang ntii Cat thanh-thoi mOt g6.
Gfo ti-ii buom giong ba canh,
qua h6n Bh thung-thlnh da an.
Dfi gfin mitm Mali ciia Con,
chay m<)t bdi gifip fin Thuy-van.
Ngohi Thiiy-van trong thi Gieng-bOng,
nghn Vfing-thu lt)ng-16ng cao phong.
Thufin budm ba cfich thang giong,
Ba non xtip-xi lh d6ng Vfing-thu.
NtrtVc ndn tlni vt)t mQi mhu,
Bai-tidn, Gieng-ngu* ntrtVc trong cam tuy5n.
Lan buon mh dtra cho ydn,
Ba non thang lfii chl ngay Cfin-gicV.
_ 27 —

NIIlJT-TRlNH
tto Ch\it stfp ra Dli-ndng.

Ke tu* dua Chi.it nih ra,


Mfii-mfic, Chh-lh Ih cua Nha-ru.
Bu6ng 16n mt)t d6i mu mfi,
Nha-ru da rdi, cua Bd hji qua,
D6i-m6i chcVn-cho' gie ra,
bdn trong cd bfii Bh-gia vjnh vho.
H6n Gfim sdng b6 lao-xao,
btit mat xem vho d6 diim xdng ngang,
Tlwcrng con nhd* vo* ghe dhng,
nu'tVc mat hai hhng chau luy tham bidn.
Dfi chong rirng-rirng mQc 16n,
tac de bia truyen noi dfri Huiig-vu'o*ng.
Budng ldn mQt d5i ditm tru*tVng,
0-r6 ntii tan bon plnrtmg nlnr nbh.
Dftu ghnh mfii Nt)y gie ra,
ben trong cd vfing hit)u lh Vfing^mdn.
^Cfic lfii bu6n-ban chin kh6n,
buom giirong ba canh thang lu6n ddm nghy.
Bai-tidn than-thiin xinh thay,
bu6ng 16n mOt d5i dfi bhy Trh-n6ng.
Bien ho lai-lang xinh thay,
ngd 16n thtiy thap kia dinh Thttn-ran.
Ma-H6n, Ma-ntVt lhm ngtin,
Son-dhi Vfing-lam dfi gfin Vfiag-la.
Ghnh-bh Ghnh-mdm gie ra,
Chang ben ct>t ciing thftng x6ng,
phdi-phdi canh hong gfic ngohi San-hd.
— 28 —
NutVc-m^n thl ta chd v6,
1

h6n Cfin, hon C6 tac ctd trong tranh.


Ngd I6n hon ntii cao xanb,
bdng con mh dQ'i tac hinh Vong-phu.
Tr6ng chong giua danh ugao-du,
ttr he sdng 1>6 cbfn thu danh ddn.
Btit gh mh 16 m<)t con,
lay bh bh th6i ndm luon ddm nghy.
Vung-t6, Suoi-hiin xinh thay,
h6n Lang nucVc NgQt ctit bay itip chirng.
Ban mai bach-tang tung-ttrng,
dting dtiy tr6ng chirng Ghnh-gao Ihng Xann
Bu6ng len mOt doi tam-tam,
kia Ih Tai-phii ii6i tham Kim-bong.
Sa-huinb ta ch.ing c6n trong,
kho nudng nro*u nong ba chdn h6-ha,
D6i 6ng chf nhirng. dfri cha,
den ciVa Mi-a thi ta ch6 vho.
Gac ngohi L6-ruQ*u cho cao,
ta su budng vho tdi mfii Nam-cham.
Bhn-than sdng b6 am-fim,
Hit)p-h6a cua Xe da gan Dai-cham.
HOi-an la HOi-an he,
trai di cd vc/, gtii ve cd con,
H6i-an ba mu*o*i sau plurtVng,
chang ai cd giong ngucVi thtrtmg dau lh.
,
29

TOM LAI
vi5 sir Tfcn CAC nt>i VUA NirtVc ANNAM (1).

Nu*d*c Annam nguy6n tliuo* dfiu lh dat Giao-chi, (lh no*i


Hh-nOi, Nam-djnh vo*i Huiig-ydn, bay-gifr) cd ra tii* thuo'
Ngfi-de, Tam-dai b6n Trung-quoc, tfnh ra trtrd*c cbiia
CtVu-the ra dtVi 2874 nam.
Ta cbia (nhu* tu da Ihm ra tieng Tay) truyQii Annam ra
Ihm ba phfin :
1° Tir 2874 cbo td*i chiia CtVu-th6 ra dtVi (dtVi vua Ai-
de gfin rot dai Tay-hfin) >,

2° Tir clnia CiVu-the ra do*i cho tcVi nam 968 dfiu


nhh Dinh.
8° Tir 968 dau nhh Dinh, qua L6, Ly, Trfin, L6 cho
td*i nhh Nguy6n dang trj bay-gio*.

PHAN THU* NHtiT


TIJ' 2874 CHO T<fr CHUA CtVu TH6 RA DCTl.
Tir cd nutfc Annam ra cho den khi ehfia CtVu-th6 ra
d6*i, thi cd ba nhh vua cai trj dttt Giao-ehi:

(t) NguySn trird*c hfit Cng TSn-thQ-tirfrng, la quan Dflc-phu-sti'


bay dftu ra lay str-ky7 ina lain ra tiiing n&m trong Gia-dinh-bdo, ta
nhcr dd ma ntwng Iheo ; lai tu cting d<t coi trong Nam-vi$t-siV-kf
ofi va tvong Kham-dinh-vi$t-sihhOng-gidm-oang-mijo la ciia Ong
Bfic-phii oho mtrcrn ina coi ma IIQC oho rci-riing htrn, rtH ta md*i
nhdn Ifty ma lam ru dfty.
— 30 -
1. D6NG NHA II6NG-BANG,
(20 doi vua tr\ (t$ng 2022 niim).

1° Kinh-dtrong-vu'0'ng, nftm tluV 10 d6*i vua &S-nghi


ben thu, lh 2879 tru*d*c Chiia-ctru-thS ra dtVi, LOc-tuc Ih
con vua D6-minh Ih chat vua ThSn-n6ng, di tufin qua phfa
nam dSn ntii Ngu-lfinh lay con tidn mh <\h ra, \&n 16n thi
phong cho lhm Yua phirtmg-nam, Ih nu*d*c dtjt tdn Ih Xfch-
qul, hit}u vua Ih Kinh-dtrtmg-vtrcmg.
Vua ctrtVi DOng-dinh-quan lh con d6ng rdng, sinh ra
Song-lam,

2° LAC-LONG-QUAN.
Ong Siing-ltjm 16n n5i qucVn cha dijit hit)u lh Lac-long-
quan, vl lh d6ng-doi r6ng n6n hay 6* ntrd*c, khi ay b4n
Thu vua De-lai, di tufin phfa nam, dan Giao-chi m&c phfii
cung don nfing ctrc kh6 \ ndn ra md ntrd*c mh kdu-van
vd*i vua, Vua lien ldn, di ttVi ch6 hhnh-dit)n \ vua Be-lai
di choi khoi, thl trai gfii v<Vi bh Mu-co* lh cung-nir y6u
c6a vua Be-lai, d6 dem ve 6* vd*i minh sau de bQc du*o*c
?,

mOt tram trirng, nd* ra mOt tram con trai. (chuyt)n tuy lh
hoang-dhng dd cmic mh cd goctrongsu* truydn lai lhm-v^y),
D6n sau vua ndi vdi Mu-co*: tao lh d6ng r6ng, may lh
d6ng tien, liVa nutfc khac Wiau, n6n 6* vcVi nhau khdng
du-Qfc. Lien phan-re nhau ra, m6t dhng la titm Ifinh 50
con v5 nfii, mOt dhng lh rong thl dem 50 con v6 dirdi
bien Nam-hai.
Lac-long-quan, truyen ngdi lai cho cort dfiu 16ng,
31

3« HtiNG-VlTOTG THtT I.
Vua ddng d6 tai hO Van-lang, n6n tdn mrtVc khi ay cfing
kdu 15Van-lang.
Phfa d6ng fgidp Nam-hai,
Phfa tfiy giap Van-nam, Lfio-quh, Ba-thuc.
Phfa nam giap nutfc H6-t6n bay lh Chidm-thhnh.
Phfa bac gifip dat Quang-d6ng, no'i ho DOng-dinh.

Nu*d*c Van-lang chia ra Ihm 15 bO :

1° Van-lang, (ch5 kinh-dd vua 6*,)


2° Giao-chi, ( — Scm-nam. — Hh-nOi, Nam-djnh, va
Hu*ng-y6n.)
3o Chau-nhai, (— Stm-tay.)
4° V6-ninh, ( — Thufin-hda. — Thira-thi6n, Quang-
binh, Quang-trj,)
5° Phu*d*c-10c, (-— Kinh-bac,
— Bac-ninh.)
6° ViOt-tlnrtVng, ( —> An-bang. — Quang-y6n.)
7° Ninh-hai, ( — Hai-diro/ng.)
8° Dtrtmg-tuyen, ( — Lang-stm.)
9° Luc-hai, ( — Thai-nguydn, vh Cao-bang.)
10" Vo-djnh, ( — NghO-an.)
11° Hohi-hoan (Thanh-hda).
12° CtVu-chon (Htrng-hda, Tuydn-quang).
13° Blnh-van
14o Tan-hirng
ij
lru*
m ,, A
i „ ra n6, thu*c
chtfa ^.»dau'
15« CiVu-diVc (Hh-tinh).
BtVi vua nay thay dan-su* hay l^tn-10i di dfinh cfi mh an,
hay b\ ran rft, lohi thuy t6c can-m6, thl day dan ve mlnh
cho cd rang-rirc ra cho nd ttrfrng lh dong loai vd*i nd mh
bcVt Ihm hai di, Cai tuc ve mlnh the ay (nhu* ngtrtri Mifo*-
-32 —
dit)n, ciing nhidu diin th6 klnic) cd Iu6n cho den d<Vi vua
^nh-tdng nhh Triiri, vua mdi b6 thdi've mmh; mh ngohi
dan cfing con, cho 11611 do*i Minh qna choan Annam 10
nam, bftt de tdc, cftm v6 minh etc...
4° Hting-vircmg thti* II, ]
5° Hiing-vuong thiV III. ( Trong sfrlhm thinh khdngcd
6° Hting-vircrng thii* IV. I bien su* gi ve mtty do*i vua nfiy.
7° Hung-virong thti* V. )
8° Hung-vu*o'ng thti* VI. Dfri vua nay cd giijc \ mh giac
manh hon lninh, 11611 vua cho sd- di cfiu thi, rao trong
dtin ai cd thi d6nb tttrtrc giac, thi vua se trong thir6'ng.
Thfio' tiy trong b6 Vo-ninh, noi lhng Ph6-d6ng c6 mOt
dira con-nft dfi nen ba tu6i, mh bay lau kh6ng ndi, cunp
JJ)6ng ctrfri , don khi su* di ngang qua, nd lion mo* mi6ng
keu mo biou mcVi sii* v6. Nd nhay mfii ba cai, vting hda
ra ngtrfri Idn manh-me; nd lien chiu ra dfinh dep giiic
cho vua. Sti" dem nd vo dang vua, vua h6i muon dting do
khf-giiii gi thi ndi, N6 xin m6t con ngua, mOt cay gtrtrm
mh-th6i. Ngira gtrcrm nho chiu cfing khonglai stVcnd. Nd
md*i hieu dtic ngya sftt ; nd cfim gircrm, nhtiy 16n ngtra
ohay a v6 giac, chem ttV-tung tinh-thng, giac khiop via thfio
lui v6*-chay, chdm th6i dfi gay gu'o*m di; riit tre lhng-ngh ca
bui mh ctanli rtrc/t theo gifjc, du6i miot dhi. Roi co*i ngira
•,

len niii V6-ninh, thn hinh bien di mttt. v

Vua b6n lnp mi6u tai Ihng t6 quan nd mh th6*. Qua dcVi
nhh Ly phong lh Xung-thi6n-lhiin-vu'ong. Ng6ai dan-gla
keu lh 6ng thanh Gidng.
— 33 —
9° Hting-virong tlni*VII \
10°Iiung-vu'ong thtV VIII ]
ll°Hiing-vu'ong thtV IX j
12° Hung-vuwng tluV X
I
13° Iliing-vtrcmg thiV XI f
14oIIfing-vtro'ngthu' XII \
„, .,
/u:.b°Mqua; k,,0ng *
15" nfing.vu.fl.ng thtf. XIII ( no1 t0PI V1(<c cac vua nav'
16° Ilting-vtrong thiV XIV \
17° Ilung-virong thti* XV \
18° Ihing-vu*tmg tluV XVI I
19° Ilung-vucmg thtVXVH /

Tbuo* ay (khon^ chac Ih 6ng Ilung-vtrong thtV nriy).


D6*i nhh Chau, vua Thhnh-vu*o*ng ntim thti* 6. dttt Vi6t-
t|iu*cVng 6* phia nam Giao-chi, cd sai siV di qua Trung-
quoc mh dang con Trt trang cho vua nhh Chau.
Don khi lo tro* ve, khong biet dtrtVng nho, thi 6ng Chau-
r6ng day lhm nam cai xe, cd dja-hhn chi hucVng nam cho
stV di v6. Di ngang qua ntrd*c Phti-nam, ntrcVc Lam-ftp
trdt nam ve mcVi tdi iiu'd*c mlnh.
Gm rot dcri Hting-virong, vua cd con g&i ten lh Mi-
ntro*ng nhan-sac xinh-tot, lai cd thi cd dtVc nfra. Vua nu'd*c
Thuc nghe, thi sai sti* den xin lhm sui. Mh cfic quan lac
hfiu deu bhn rang: vua mrcVc Thuc murin d6m-hhnh ntrtVc
ta, nen dung mtru cfiu h6n the fiy mh-thoi, n6n vua kh6ng
chju ga. Loi rao trong ntrcVe cd ai thi dirc can \t'rng thi
gh cho, Stm-tinh vuoi Thuy-tinh hai ngirfri ttVi mOt ltrtrt
mh xin Ihm re, t.hi vua ndi khdng le cd mOt con mh ga
cho bai ngtrcVi du*Q*c. Vfiy vua dny sang nghy mai ai trong
hai ngtrtVi dem dfi 15 ctrcVi td*i trtrtVc, thi ngu*6i ay
dtrQ*c. Son-tinh dem 15 td*i tnrcVc, dtrtrc VQ dem v5 tren
nui Tdn-vi6n mh 6. Thuy-tinh hut di, n6n oan Stm-tinh
— 34 —
dem thuy-tOc, dang nirdc 16n mh phd ntii Son-tinh 6* mh
cu'd"p c6ng-chiia', ma lam het sti'c kh6ng lai.
Son-tinli ndi dd, lh con bh thfin kia, dting 16ng phhm
mh trai-giii vuoi* ngir6i th6-gian, sanh ra du'Q*c ba tu6i,
dem cho Ifio tieu kia. Ldn 16n, mttnh-me, dan-d! di don
ciii tr6n rirng; don dtroi thttp het, lan len mii cao, mdi
gttp du'Q'c cay Trac cao ld"n, lien mfing k6 riu vho lui-cui
don mOt nghy thang-thdt, ma chu*a dtVt. B6 dd tro* 10n
xuong, mai siing se len mh hti. Chang ngo' biVa sau thay
lien da lai nbu' cfi, cfing khdng ngfi 16ng cu* nai-lu*ng d5n
nua, Toi lai b6 gia-d6 ra v6, mh niip trong b\ii rt)m gfin
loi dd. Toi lai thfty mOt bh gia t6t-lhnh, cam gfiy, liiy dfiu
g.)y vh di vh chi xung-quanh cfii dircmg don, chl td"i 9au,
lien da lai td*i dd. Anh ta chay a ra, xoc lai gihnh cay gc)y
vuoi bh gia. Bh tiy k6u ndi minh lh me, bieu dirng cd don
cay trac thfin ay cfing Ih loai thftn vuoi minh, thl bfi cho
cai cay gfty phdp ay. Ndi roi bien di mat. Chti nghi du*Qfo
gt)y roi, bo ngbe lhm cui, xfich gfiy di cboi ngohi md bien,
thtty mOt con-nit d$p cbet con ran, dang xfim lai coi vd*i
nhau, D6m thay con ran ngO, ndi vcri con-nft mh xin, dom
xuong bai bien ltiy dfiu cay gay chi nd, nd ngo-nguo song
lai chtjy ngay xuong ntrdu
Qua bfra sau, Strn-tinh lai di ngang qua cho dd niVa,
thay cd nhieu ngtroi btrng do 16-vt)t, lai cd .rnOt ngu*t)i
c6n trai, ljch-su* ndi minh Ih thai-tu* Long-virong, b\ nan
b6m-qUa mh nhtV Son-tinh ciru tu*. hu*6*n sinh, n6n vua
cha day dem chau-bau mh den o*n. Scm-tinh cu*6*i mh n6i
rang: « lhm o*n, ai cd lr6ng tra o*n, laj ta lh ngirM 6*
« the-gian, chang biet,dung cua chau-bfiu ay mh Ihm g),
N6n ta xin kieng lai cho Long-vtrcmg nhu* thfityu* <kl
« •,

« ta lh ngu*6*i an, th) xin dem ta v5 theo dirdi thuy-phu


« nxhchci mOt chuytk thi hay hon. » Di dQc dang So*Uf
_ 35 —
tinh h6i dtrdi tty cd cfii gi qtii, Itj hon trdn cltVi hay khdng?
Thfii-tu* ndi cd mOt bO k\~tlur, sach utVc, coi dd mh lhm
phdp gl cfing dtro/c.
Td*i noi vua Long-virong ru*d'c dfii tu*-t6 qufi. Sau So*n-
tinh xin coi sach ki-tho*, lai muon vo coift liiu. Vua Long-
vu*o*ng dnng-dang khong mu6n cho, ma vl ngu'6*i cd on,
nen cfing dp bung mh cho mu*Q*n.
Anh ta coi thtty hay, thl lay di khdng th6m trfi lai. Coi
roi de 16n tr6n cai h6n dfi 6* giua s6ng Cuu-dau-giang,
Ih h6n dfi cao dfi kb6i miit nu'd*c clrirng vai ba thu'd*c, mh
h6 mrdc lut I6n bao cao, thi h6n da ctV myc n6i 16n theo
bfty cao, N6n Long-vuo*ng git)n, hiOp v6i Tliuy-tinh dang
nu*d*c 16n Ihm lut mh hai So'n-tinh 6* niii Tfin-vi6n, mh
&o*n-tinh nho* phdp sdch u*d*c fty mh chong lai, dhng kia
lhm gi chltng n6i.
Lai th6m vua nu'd*c Thue git)n vi ctrdi khdng du*o*c
c6ng-clnia Hting-virtrng, dtjn con chfiu lo mh dfinh lay
cho d^ng ntrd"c Van-lang mcri nghe.

20° Hung-vtrtmg thu* XVIIL


Dfi nhiou khi vua ntrtVc Thuc dem binh qua danh Van-
lang, mh dfinb khong Itji, thua hohi. Ben dcVi Hung-vu*o*ng
thtV XVIII, boi ki6u-ngao n6n b6 vitjc v6-bj, qudn cang-
thtrcmg luan-ty, m6 ttru s&c, y6n4m Iu6n-lu6n. Vi vfiy
ndn khi binh Pbfin lh vua nirtVc Thuc qua ap vay thhnb,
thi vua c6n say clura tlnh, Khi hfim diro*c thhnh, giftc dfi
fco v6, vua tinh d^y mh dfi cung ntrc^c, h6t plnrang, b6n
gieo minh xudng gi6ng mh chel.
Quan quan thfiy vua da mat, Hert dfiu vua Thuc.
- 36 ~

H. NIlA TIHJC.
Vuu An-dicctng-vuomj tr\ 50 nCim,

Nam giap thin, trutVc Chiia CtVu-the 256, bciii Thu, nhh
Chiiu vua Nan-vtroiig nlini thiV 58; Phan lh vua uu*d*c
Thiic gom cttro'c nirtVc Van-lang, cai ten lai lh Au-lac,
ddng d6 tai Phong-hhe (bay gicr Ih Btic-ninh, huyOn D6ng-
ngan), lhm vua Kty higu lh An-duong-vtrtmg.
BircVc qua nam thii* 3, thang 3, vua xay thhnh Loa-thhnh
tni l>6ng-ngan huyt}n, dtit Phong-khe (Hac-ninh), binhnd
cd Khiic di cong queo nhtr con 6c, ndn keu lh Loa-thhnh
sau cM lh Tu-long-thhnh Thu lai kou lh C6n-16n thhnh
•,

nglna Ih cai thhiih cao nhtr niii C6n-16n. Mh thhnh hd xtiy


len gan dting mtrc thi nd lai 16" xuong hohi. Vua cftu khan
tro*i ttat ntii son xin cho xtiy dtrc/o. Thi cd mOt 6ng tien
diVng chi cira thanh etroi mh ndi rting: « Thhnh nay xay
biot doi nho xong? » Cac quan nghe lion nioi vo, vua
boi vi cd' sao hiot thanh xay khong do*i nho xong, thi 6ng
th*n-ticn noi den nira cd Thanh-giang-su* td'i thi se ndi
cho mh biot, rdi bien di mat. Bfra sau vua gap con rua
vhng cV thrcVi nircVc b6 I6n, biet ndi tiong ngu'6*i, lai xtrng
la Thanh-giang-str, thi vua mang ctcm vo i'0ng trong chftu
vang. Vua hoi, tlii nia Kim-qui ndi lh con cMu vua ntrtVc
Van-lang otin mh khuay dd, lai tbfin so*n xuyen tren niii
That-diou lh hon nhting ke don th6i d6*i trtrd^c hi£p nhau
mh bao thti cho ntrdc Van-lang; nen tren ay cd ong qufin
ten lh Ngo-kh6ng cd dura con gai, nuoi con gh trang, qui-
ma hay nhap vo ttd ma hai ngu*cVi-ta.
Vfty vua ctem rua Kim-qui theo, gia dang len tai nhh
qutin tcVi xin ngu dfiu m6t dem. Ong quan nham-nhfa
- 37 —

ttrcVng-mtjo vua, rdi bieu di di, vl <V <\6 tbl se bj qul-ma


nd Ihm hai, Vua ndi khdng he gi, vua ngti <16 \ qul-matcVi
pha mh nh(V cd riia Kim-qui nd SQ* ; gfin sfing vua theo dttu
nd I6n ntii That-diciu, nd ttin ra nh;)p vho dd het.
Ong quan sang ra xach cuoc tdi dijng cd ch6n, vi quy8t
lhm sao vua cfing dfi bj qul giot kh6ng khoi du'Q*c. Ai d6
td*i thfiy c6n sdng. Vua xin con gh trting mh te lhm thjt
?,

con gh thi con gfii 6ng quan cfing chet ntra, Vua day sai
16n niii dho xu*o*ng dot ct6 xuong sdng. Roi ve xfiy thhnh
nOi trong nu*a thang hohn-thfynh het.
Khi fty riia Kim-qui tir-gifi vua mh di, thl vua xin cho
vua phdp gi mh giu* thhnh cho vfrng. Riia Kim-qui rtit
cfii mdng nia, dua cho de lhm cai ltiy nii mh cu* gittc,
tbi giftc phai thua, Tbfin Kim-qui xuong mrd*c lan di mttfc.
Vua An-dircmg-virong, md*i day 6ng Cao-16 lhm cfii nfi
tra mdng rtia lhm ctii lfty, k6u lh Linh-quang-kim-trao-
thfin-no.
Nam nham-tf Ih nttm thtV 9 vua An-dtnmg-virong, ben
tay trtrd'c Cbiia giang sanb 249 nam, ben thu nhh Chau
mtit nu*d*c di. Cac nu*d'c chu* hfiu nhh Chau phong ra, lh
Trfin, S6*, Yen, TriOu, Nguy, Te, danh nhau hohi mh gihnh
lhm vua Trung-quoc, nen k6u dcVi tty lh dcVi Chi^quoe
I>en nam 37 vua An-dircmg-vtrtmg, thi b6n thu nhh Tfin
da gdm dtrc/c cfic nu*tVc hau rfli len ttVc-vj hohng-de (Ih
nfim 26 vua Tfin-thi-hohng), ben nu*d*c Giaochi, tai huy6n
Ttr-lidm, cd mOt ngtr6*i Annam ten lh Ly-6ng-trong, (sfich
dtVi Dai-thanh lai bi6n lh Nguy6n-6ng-trQng), cao 2 trtryng
3 thu*d*c, tliutr trai Ihm lai trong huygn, bjquandocdfinh
d6n \ gi«)n b6n bo qua bdn Thu hoc-hhnh thdm, lhm quan
nha T<1n. Vua Tfin-thi-hoang, sai lhm quan Hiqu-iiy dem
binh giu* dat LJim-dho, oai rting nu*d*c Hung-n6. D6n sau
gih y6u v6 lhng, chet roi vua Tan-thi-hohng thtrtrng ti5c,
3.
— 38 —
day dtic tirc/ng dong ld*n, cd may trong bttng mirtri ngtrcVi
v6 dtrcrc, dtrng ngohi cira Ham-dtrcrng, Ttr-mft. Khi cd
Ilung-n6 v6 chau thi dtrt may cho tay chtfn may ddng,
con mat gu*6*m-ngd^ qutin Hung-no ttrong quan Hit)u-uy
c6n song, mh SQ' khong dam pham bo-coi Tttn. Den d6*i
nhh Dtrtmg, otig Tri^u-xtrong, Ys. quan cai Giao-chau d6
hO, thu*6'ng dcm tliay Ly-6ng-trong, trng mOng gittng sach
Xuan-thu, nen lap mi6u ra mh thd*. Qua ttfri Cao-bien ctiinh
pha Nam-chiou, ciing hay hien-frng mh, giiip nen tu-b6
mieu lai, lai tac hinh bang g6 mh tluv, ctat lh mi5u Lf-
hit)u-(iy. (tai Hh-nOi, huyt)n Tir-liem, lhng Toai-hti'o'ng
btty-gio* hfiy c6n.)
Nam 44 vua An-dtrong-vtrong, (ben Thu vua Tan-thi-
hohng 33.) Vua nhh Tan ham ciia chau-bau ben nu'd'c
Nani, nen sai Do-tho* Ihm quan biOu-tiy qua Lanh-nam,
lo lfjp Quo-lam (1) Nam-hfii (2) Tu'Q'ng-qutin (3) ; dtjt
Nhtim-ngao liim Nam-hai-tiy, c6n Tngu-da Ihnt Long-\uy6n-
lOnh, dem muoi van dan tdi chotin cd y muim,xam lay
qua Annam. Mh ngit'6'i nu*dc Vitit khong cliju theo, lai
4at KiOt-tuan Ihm ttrd'ng, giet Dd-tho' di.
Qua nftm 48 vua An-du'0'iig-vtro'ng, (37, Ttln-thi-hoang),
vua Tiin cho Nhfim-ngao, Tri<)u-dh qua xam. Tric)u-dh
dem binli noi Btic-giang, ntii Ti6n-du, danh vd'i vua An-
dtro'iig-vu'o'ng mh bj eai jiti linb vua bftn phai thua chay
v6, c6n Nhfim-ngao, tti ctao thity tcVi TitWgiang mac bt)nh
cfiiig trtV lai. Nham-ngao, ndi vd*i Tric)u-dh rang : nhh Tfin
se mftt nu'd'c, djp tot quti strc cbo dirc/e l$p nu*d'c ridng;
nen trucVc bet tbi giao quo'n lai clio TriOu-dh. Mh Tri<)u-
dh kinh oai stVc eai thiln n6 vua An-du'cmg-vu'cmg,

(1) Qufi-lflm (la QuAng-tay.)


(fc) Nuni-liAl (lh QuAng-dong.)
(3) TtrQ*ng~qu&n (\h Giao-chl, vk ohfl gia*p Van-tuyng.)
- 39 —
khdng dam danh nua. Thtio lui ve giu* niii V6-ninh (Vo*
ninh huyOh), cting sai sii* qua xin hoa : vua cho hoh phfin
giai tir s6ng Binb-giang (l)sftp v6 ben btic, lh dja-phiin
TriOu-dhf, c6n tu* dd sap vc phfa nam lh flia-phfm cita vua.
Trit)u-dh diing ke ctlu hon, sai con lh TrQng-thuy qua lhm
con tin, vh lam re. Vua kh6ng d6 lh mu'u, gft con lh Mi-
chau cho TrQng-tlniy. TrQng-thuy lftn-m6 tan-man hoi vo*
ve cai phdp iihic)m cai nti than n6 cua vua cha. La gi dcm-
bh hay nghe 16*i, nhiVt lh vo* chdng c6n dang mo*i vdi
nhau, lion ndi thfit lh tai cai mdng r6a lhm ctii lay na, linh
lh tai dd.
TrQiig-thi liin-h6i vo-ra go* itty phtVt cfii tiy mdng rtta
gittu tti, de sau ttem vc cho cha. Bua kia vo tau vua xin
vo viong cha, koo ctfi lfiu ngay ctich mat, tinh cha con
thtro'ng nhd'. Vua cho vo. Khi tir-gia ra di, thi hoi nlio
Mi-chfiu rang: nhtr chang may nguy bien cd giac-gia, mh
em cd tan-lac di,thi anh biet lay dau gl mh tim chodu'Q*c
ein ? Mi-chau thiOt tinh ndi: t6i cd cai ao cftu long ngong,
cd nhtr vfjy, toi cbay di dhng nho, thi toi se roi long ngong
dhng ay, thl ctV ctd mh theo dfiu.
TrQng-thl ve to het svjt* tinh vuoi cha. TriOu-dh mftng,
ciV theo 16'i Nhfim-ngao troi, tu binh lai giet cfic quan Tfin
di, ngan giu* cac ngti tii bfin Tfin. Roi kdo binh qua danh
vdi vua An-du'ong. Vua gifin; cbh I Tri<)u-dh chtra ton
siVc cfii thfin no ta h! Lien ctlm cung ra, ai de phdp-tac
di dfiu mttt het, mdng nia cfing kbong c6n, cung ltji li^t
lai gfiy di nu*a, Binh Trit}u-dh 6p tcVi, vua vcVi nhng M|-
chfiti hai cha con 16n ng\ra chay chay ra tdi md bien,
t,

k6u tbiin Kim-qui. Kim-qui hit)n 16« ndi gitjc 6' sau lung
sao kh6ng chdm di. Ngd liii thfty cd mOt minh nhng Mj-
(1) Blnh-giang lhsfing Thi6n-dii'c, ttdn lu btr-giung, DOng-ngiiin,
dtrdJi Ui binh-nan giung.
— -40
-
chau, rfit gtrtrm chdm di cftm cfii sirng tay nhay a xuong
-,

bien mftt di. (1) Trong-thuy nom theo dtiu 16ng ng6ng to*i
(\6 gap xac vo", 6m khdc, de tr6n ltrng ngira dem ch6n
mOt ben thhnh Loa mh bo'i tlnrtmg ti§c VQ* qiia, n6n tlio*-
r,

than ra v6 tdi cai gieng cho Mj-chau khi tru*d*c hay tam,
buon-ba qua dam dfiu xuong gieng chet di.

III. NHA TRlfiU.


5 doi vua tri dwoc 97 ndm. (Tit 207 tdi iii T. G. S.)

1° THlftU-VO-VUJ0*NG HAY-LX NMI-VlftT-VlWNG-VO-BiL

Nam gitip ngQ, ben Thu nhh Tfin vua Nhi-tho nam tbu*
3, trird'c Giang sanb 207 nlim, Trit)u-dh ltiy dtrcrc nird*c
Annam kbi tty keu lh Au-lac nhftp vdi Qti6-lam, Nam-htii,
Tu'Q'ng-qtifin lam mt)t nu'd*c,ien lhm vua xtrng lih)u TriOu-
vo hay-lh Nani-vi<)t-vu*o'ng.
Vua ddng cto tai Phi6n-ngu trong qut)n Nam-htii (hay-lh
ttnh thhnh Quaiig-ctoiig); Vua mo* lftn bo*-c6i ra, lay nu*d'c
D6ng-au (bfty gio' Phird'c-kien) Tay-vi<)t (tlnh Quting-d6ng)
va ctic x\V nho-nho xung-quanh nh$p vho nu'a.
Vua Trii)u-v6 16n Ihm vua ttu*o*c mOt nam, ke ltiy b6n
Thu iiiat nu*d*c; iilia Tay-han 16n trj vl thidn-ha.
Qua nam tlnV 12 vua TriOu-vo, b6n Thu vua Han-cao-
hohng-de (nam thii* 11) sai Luc-gia lhm su' qua dem an
phong cho vua, giao u'd'c vtVi nhau thong stV qua lai.
Vua TriOu-vo-vtrtmg ki6u-ngao, chang cd tifip dfii siV
thco phdp thtrtVng, ntim treo-mtiy doi sii* v6. Luc-gia thtiy
vi)y thi lay 10 mh trach vua, ndi phdp, ndi phai chang cho

(i) Mldu Thuc-virtrttg biiy-glcr cbn ty.i Nglit)-un, ntii MO-du, xft
lltra*ng-dflng-thiinh.
_ 41

vua nghe vua m<Vi 16mjc6m ngoi dtly, mh ndi Citng siV
•,

rang: « gia 6* xti* mQi-ro* dfi lau, quen het 16-phep, xin
« su* chd* chap » roi dftn-lan hoi stV, chd* minh mh sanh
vcVi Ti6u-hh, Hhn-tfn ai hcm ? Thi siV ndi cd khi cd 16 Vua
hon du'Q*c. Vua lai hoi rang: « cbn ta vd'i hohng-de bdrt
t Hfin ai ho'n ? » Luc-gta ndi : « hohng-de ben Hfin lh
«
dttng noi lay dfri Ngh dS, Tam-vuwig, tri dan ke ba
« van, dat r^ng 16n ke muon dam, gihu cd trong bon
« hion, thuo* nay chira cd ai du'Q*c vay. Nay vua bat qua
« quaii chua duc/c mtroi van, 6' 10n-hjo theo dQc niii me
« bien, sao cd dfim sanh vcVi vua nhh Iltin dang? » Vua
cu*6i mh ndi rang : « ta tioc khong cd lam giac h6n ay,
« ai dfim chtic ta khdng bang vua Han ? »
Vua cfim sti* 6' lai vh thang, vi ndi 6' b6n nay khdng cd
ai mh ndi chuyt)n trong dfii cho cua-ctti, chau-Mu gta
•,

dting nghn lu'Q*ng vang lai khi stV ra ve, ciing du'a cua
-,

nhu* vay nfra.


Qua nam tlnV 25, b6n nhh Ilan bh Cao-hfiu (Lu*-h«)u) 5
iiam, vua gian sao ba Lu-bfiu nghe 16'i ninh thfui mh cam
khong cho thong-thuoug buon-ban, nghi lh boi clni vua
dftt Tru'tVng-sa giom mh ra, n6n vua xirng lh hohng-d8,
cat binh qua danli ctttt Tru'6'ng-sa.
Nam thu* 27, hh Hiiii-cao-h.)u cd sai binh qua tttinli trft
bfio cho dat Trtr6ng-samh quan qutinb} bOnb phtiitro' vo.
TW vua Tric)u-v6 lai Itty them cho minh dtit Man-vit)t, Ttiy-iiu.
Nam thtV 29, b6n Thu vua Ilan-minh-do mdi 16n ngoi,
nhon-dtVc hay v5-v6 ngucVi-ta; n6n trtrdc het vua Van-
d6 cho quan coi-giu* tho-phutrng md-ma ciia Tri<)u-v6,
trong dfit Chon-ctjnh*, nhiing anh-om hh-con vua Tri<)u-
v6 c6n lai, thi tt6i ra cho Ihm quan ttt'-t6, Roi sai Luc-gla
lhm 8iV dem tbo' qua clio vua Tric)u-v6. Trong tho* vtia
Thu ndi nhidu d6u tfr-t6, lai trfich khdo sao cd xtrng hit)u
— 42 —
hohng-d^ sao cd da"nh dat Trirtrng-sa lhm cho dan do-kh6
$
lai xin giao xr&c lai thdng su* vd*i nhau nhtr cfi. Ltji gcri
d6 hhng fio cho vua.
Vua Trit)u-vo goi tho* lai xin l5i, ke cd* vi sao chinh dat
TrtrcVng-sa, cfing ndi minh xu*ng hohng-de trong nmVc,
ciing ctic nu*d'c lan-ct)n, chd* khdng dam djch the vd*i hohng-
de bdn Thu dau Lai gcVi dang Han-van-de nhiVng
<16 nfiv
ntra :
NgQc Bach-bfch, Chim Sa.
Doi-moi. Chim C6ng.
Sirng-tay. Ch-cuong.
L6ng-sa. Vh do kbiic nu*a vfin vfin,
Vua tri du'o*c 71 niim, den nam giap-thln b6n Thu Han-
vo-d6 nam thti' 4, vua Tric)u-v6-vu'o'ng bting, khi fty dfi
121 tu6i; ch6n tren ntii Ngu-so'n.

2o TRI$U-VAN-VUWG.
(Tri i2 niim, s6ng 52 tuhi, tiv 136 t&i i24 T. G. SJ.
TrQng-tlil Ih con Tric)u-v6-d6, nho' VQ* chl mh lhm cho
cha minb Itiy du'c/c nu'd*c, thi mlnh cfing |chang nho* chang
hu'6'ng dti'Q'c, vl mac phien-nfio vl minh lhm cd* cho VQ*
mlnh chet, n6n nhay xuong gi6ng mh chet di, may c6n
de mOt dtta con trai lai t6n lh H6\
116 lh con TrQng-thi, thi lh chau nOi vua, 16n Ihm
vua
liiOu lh TriOu-vaii-vuong. Cach mOt nam, qua nfim sau,
vua nu*d'c Mfin-vic)t* t6n lh Sfnh qua xam btV-coi nucVc Nam.
TriOu-vtin-virtmg giu* trcVc vcVi vua nhh Han, sai sti* dem
tho* qua mh btio vd'i vua Thu mh»th6i. Hiin-v6«de* H6n sai
quan qtian di danh gicH vua Sfnh di roi sai Trang-tro*
•,

qua th6ng tin hji vd*i vua bay. Vua mfing vh cAm {hi*c vua
nbh Han, non sai con mlnb lh Anh-te* qua 6* cliati lhm con
— 43 —
tin $ lai ndi vd*i su* rang: « My-gio' nu*d*c md*i bi giac-gia,,
« xin sii* ve trtrd*c, sau ta sua y6n trong nud*c ta se qua
« chfiu bohng-de. »
Khi siV ve rdi, thi dinb-thfin gian vua, bieu dirng cd
di \ cd thtV Hfin tbi cti* diing 16 mh thtV, dirng cho thttt
16 thi tboir, chd* nhir di qua ben nhtr vua ndi, tW se ve
khong dirtrc dau. Vua nghe licn kieu bc)nh mh khong cd di.
Nam thtV 11, Anh-te tir trieu nbh Han mh ve*, ke ltiy
qua nam sau vua cha lh Trit)u-van-vtrong thang hh.

[3° TRIEU-MINH-VITONG.
(Tri dwirc 12 nitm.)

Trit)u-minh-vtro'ng lh Anh-te di 6' con tin vdi triou nhh


Han v6,16n noi ngcii. Tru*d'c het dat 6ng LtV-gia lhm clnVc
thdi-phd. Qua nam sau, muon cilu m| vd'i nhh Iltin, thi
go*i tho' mh xin b)p mti Cti-th{ (lh ngu*6*i llan ctrdi lhm
thiep, kbi qua litm con tin b6n ay, 6* vd'i nhati sinh du'Q'c
mOt dtVa con trai tdn 1h Iltrng), 16n lhm hohng-hfiu, vh
con thtV t6n lh Hu*ng len litm tbo-tu*.
Vua nhh Htin sai sii* qua du vua tdi cliftu nhtr ctic chu*
bfiu mh vua cd di qua cbftu, tbeo phdp nhh |IItin, minh
•,

sfinh ra cfing nhu* hfiu, n6n cfio bt)nh klidng tti, mh sai
con lh TbtV-cong qua Ihm con lin.
Vtia tri du'o*c 12 nam rdi bang^ tlii con thtr t6n lh Ihrng
dfi h)p lhm thai-tu* len ng6i th6 vj.

4o TRI^U AI-VU^O^NG.
(Tr\ 1 niim.)
Thai-ttj* Huiig 16n lhm vua hitiu Ih Ai-vu*o'ng, phong bh
'
Cti-tb} 16n Ihm Thdi-hfiu.
Thuo* fry ben vua nhh Hfin sai An-quoc Thieu-qtii lhm
StV qua du vua vUoi Thfii-htju ve chfiu hji sai Chung^
r,

quan qua bdi them mh gitip I6*i vuoi Thieu-qui cho du*Q*C
vit)c•, c6n binh thi ddng ddn Qu6-dtrtmg mh cho* sti.
Vua thl c6n nho tu6i, bh thai-hau nguyen thuo* tnrcVc
chua dung ltty Anh-t6 lh con vua Minh-vtrtfng, tlii cd trai
gai vuoi anh sii* Thieu-qiii tty, n6n nay ngira quen dhn£
cu, gap nhau cftng thong dam nhtr cfi \ ngtrdi trong nu'd*c
ct6u hay, bh Cu-thi SQ* loan, tt6n mu5rt nli5' oai nhh Htin,
khuyen vua cting qutln than dfiu Han di cho xong. R6i
chay to' chiu sanh nhir chu* hau, ba nam v6 ch^u mOt
lan, vi xa-xuoi cach-tro*. Vua nhh Ilan chju, ban ftn bac
cho vua vh cho quan thira-tu*6ng lh 6ng Lfr-gia, vftn van
Vua cting bh thai-hiiu dang lo sam-sira ve chfitt khi ay
5

6ng Lu'-gia dfi gia, lam ttrcVng dfi ba cttVi vua, mh cd quyen
the 16*11., trong nu*(Vc dan hct thay deu phuc, can vua hicu
dirng ch}u di chiiu \ vua khdng nghc. Lu'-gia nhidti phcn
kieu b()nh khdng chju ra m;it sti* nhh Htin, stV giiin lo miru
muon hai Lu*-gia, bh thai-hfju md'i lhm ti()c ru'Q*u dtii yen
stV-gia, ctic quan ctai thiin don du* yon, bh thai-hfiu gay
hoi sao Lfr-gia lai khdng chiu nt)i pliQ nbh Han, Lfr-gia
bo ra, bh thtii-hfiu gifjn muon rtit gifio dfim tti, mh vua
can di. Lti'-gia ra, ctio hc)nh kh6ng di chfiu, de lo h)p binh
lhm loaii» Bh thai-hfiu muon giot mh lhm khong noi, vua
nlih Hiin nghe LtV-gia Ihm vfjy, thl sai Hhn-thi6n-thu vcVi
em Cti-hfju lit Cfi-lac dem 2,000 binh qua.
Khi tiy Lu'-gia mdi rao trong ntrd*c rang: vua thl con nho
tuoi, mh ba Cii-hfiu thi lit ngtt*6'i Hftn, nen th6ng sti' muon
dein ciia bau trong nu'd'c tdm-thtiu mh dang cho nlih Ilan.
Ben hi()p vuoi ttrdng em danh giet vua vh bh thiii-hfiu,
hji ctic sti* nhh Ilfm di het rdi ru'6c con dtiu I6ng vua
•,
Miiili-vu'o'iig lh Kion-dii*c toft 16n lhm vua, bi<)u la Thut)t-
du'tfng-vu'0'ng.
45

5o THUAT-DUWG-VWNG.
(Tr\ 1 ri&m.

Ncim 111 T. G. S.)


Lu-gia t6n vua Thuftt-du'o'ng-vtro*ng roi, lo di dftnh giet
bQn stV Hhn-tbien-tbu vuoi C6-lac rao di het. Ben Thu
vua nhh Hfin nghe lion sai nam dao binh qua vay hftm
thhnh Phi6n-ngu danh lay ntrd*c Annam. Vua *& tu'd*ng
LiV-gla chay di ra bien, chay khdng khoi, vua bi T6-
hoang, Lfr-gia bi tay D6-ke.
Thuo* tty nhh Tay-han Itty dtro*c nu*d*c Nam-vit)t, thl chia
ra lhm 9 quftn:
1° Nam-hai 6 huyc)n (1)
2« Thu'o*iig-ng610 huyt)n (2)
3oUfit-lam 12 huyOn (3)
4<»HiOp-pho 5 » (4)
5° Giao-chf 10 ' » (5)
6° Cu'u-cho*n 7 »
(6)
7° Nlnrt-nam 5 » (7)

(1) Nam-hdh (— OuAng-ctong).


(2) 1)6*1 nhtt Tdu lii qu£n Qu6-lAtn. — My-gio* Ui Ntf6-chdu.
(3) \)M nha Tdn lit qi4n Qufi-lAm. — Itty-gio" lii ytulng-tfly.
(4) B<M nha TAn lu Tirgfng-qti^n. — Nay la Liern-cliliu-phu.
(8) Giao-ehau. dt>i Ng6 d$t la Quangichdu.

Dtri l)ir6Jngd$tla
Annartt d6-hQ,
CiVu-ohcm (bO Ctnt-chcn.
(G)

lltrng-hda vir Tuytln-tiMing).
(7) Nhyl-nttm IlmtVddu lh hf) ViO>tlurt>ng. — DtYi Tdn him va
Ttrcrng-qu&n. — Dufi Tri6u tlnn)o vd Cihi-chtfn. — l)6'l Ihtu clilu
ra siiu Ngd, Tdn, Toiig outig Ihoo dd. — Sau b| Lam-dp lfty, — Nhd
Tity dop Lfjtm-ttp li\y loi dtlt lii Than-ohflu. — DtYt h&u IIAn lai vd
Chitim-thanli. — BAy-gicf la Qudng-binh, Qudng-trj.
_ 46 —

=
8° Chau-nhai (dt>i DucVng Nhai-chau; dtVi Thanh nay
Ih Qulnh-chau phii. (1)
9° Thiem-nhl (Dirong ctti Thiem-chau dtVi Thanh bay
•,

glo* phii Qulnh-chau). (2)


Nam Tan*vi (111 T. G. S.) nhh Hdn lay nu*d*c Annam.;
sai Thach-dai qua Ihm quan thai-thu 9 qu«)n Annam, ltic
cbn Tay-hdn thi lay Long-bidn (3) con Dong-hdn thi lay
Me-linh (4) Ihm cho chanh phan trj. (5)
Nam at siiu ( 105 ) ben Thu gan het d6*i Vumig-
mdng sotin, tbi ddu muc dfit Giao-chi lh Dang-nhuc/ng,
cung cdc quc)n ddng ngan btV-coi ltji mh gttr Itty nhau, nam
fty sai su* qua di cong b6n nbh Han, nhh Han khen lai
phong tu*d*c hdu cho cac quan thai-thu, b6n Giao-cht.
Nlih Ilan sai Nham-di6n qua lhm thtii-thti dtit ctru-cho*n,
B6n Ciru-chon dan chuy6n nghe san-bttn, chhi ltrd*i, khdng
hay chy bira, n6n Nham-dien r6n do chy dtjy dftn mo* dftt
lhm rucing ; lai trong dtin Lac-vic)t ngb6o kh6, khdng ti6n
ctrcVi VQ' thi gdp bong 10c mlnh cung cdc quan, mh giiip
,
dan ngb6o hon 2,000 ngirfri cirdi VQ* dtrc^c; sau sanb con
rahay lay t6n Nham mh dtjt cho nd. Nham-di6n 6Jdu*Q*c4
nam, b6n thu d6i vd thl dan Cuu-chon lftp mi6u mh thc>.

(1) Chdu-nhnl 6' ngoai bttin. — DM Dtrfrng d£itlaNhai-chftu.



Ntty thutic Quinh-chdu-phti.
(2) Thidm-nhi.
— DM Dtrcrng la Thidm-chdu. — DM nay nhfc
Thanh, vd Quinh-chdtt-phu.
— Long-hidn t6n huyt)n kla qui)n Giao-chf, — Sau AM nhh
(3)
Ly" ddng d6 dd cdl ld Thilng-long, dbJi Ld cting cri' tdn fty.
— Bdy-
gitr h\ Hh-nOI.
(4) Md-linh, — Strn-tAy, An-lung.
— Phtrtrc-tliQ. — Phong-chdu,
(tai huytin PhtroVlOc vd Dtrtrng-lflm.)
(6) Chti phdn trj doi hodi : Dlnh-ldu< (vd Giao-cht.
- Biic-ninh,
huygn Trifju-loai, Li1ng-kho xfi) lntytjn Qudng-tfntftftThtrtnig-ngd,
— Huycin Phi6n-ngu, Qudng-ohdu, Long-bien vdn vdn.
- 47
C6n nbu* Giao-chl thi nhtV cd Tich-quang lh quan thai-
tlni day dan 16-nghla cd cong lftm.

PIIAN-TIltf 2.
(Tic Chiia gidng sinh cho dSn ndm 968 sau G. S.)

Nam Tan-dfju hen thu gftn rot ttfri Tay-han, vua Ai-de
thang hh, vua Blnli-di* len ngoi, tty Ih nam dtiu Clnia-ciVu-
tho ra do'i ben nird'o Juttea tai tbhnh Bethlehem.
Bh Tru'ng-tnic diinh vd'i Ma-viOn.
Ntim Canh-tf, sau Chua-giang-sanh 40 nam, lh 7 niim
sau Dti*c-chiia-Gi-giu (Jesu) thang thien, thang hai bh ntr
vtrong Trtrng-triic la con gtii 6ng quan lac ttrd'ng 6* huy<)n
Me-linh xtV Giao-chi, nguyen lh VQ' ngtro'i Thi-Siicb 6*
buy<)n Chuu-dien, (1) bj nguoi T6-dinh lh quanThiii-thii
ltty phdp rieng mh giot di, ncin gian lo tr-tt thttcho chdng,
ben hi()p vcVi em gai Ih Truiig-iihi cttng ke |tiim-plnic Iftp
binli dfiy giac keo td'i hftm thhnb. Ngtrtfi T6-ctinh chay
riot vd Nam-hai vd thu di. Khi tty CtVu-cbcm, Nhtrt-nam,
HiOp-pho ctdu ii'ng theo, phia Lftnh-nam 65 thhnh cung
ddu phuc het, tbi bh Trtrng-trtic xtrng vu*o*ng ddng ttd
tai M6-linb.
Qua thang cliap nfim sau b6n D6ng-htin (ki6n-vo-17,)
sai 6ng tu*d'ng Ma-vit)n keo binh b6 thfiy qua danh. Qua
don thang 3 nam sau nu'a (nlidm ddn, 42 S. G. S.) qiiiin
6ng MfoviOn tdi Lcmg-bqe, (2) bit Tru'ng-trac tbtiy binh
' (1) - -
Dtri L6 lit phti Tatn-ddi.
tlnli Saw-tdy,
Dtri nay lit plid Vtnh-ltrtrng,

(2) — DAm tijd thanh O^i-la, phfa tdy cii dtrcrng Tdy-nlm. — DM
JA odl ton ld Tdy-hfl, bdy gitV Id Tdy-hd tyd tltdnh Hd-nOi.
ngWch manb lam, li6rt lui ve gifr Cftm-kh6 (1), Saura cu*
chi6n thua di chet ctt bai chi em. Dan cd Ifjp mi6utaitinh
dc thtV hai chi em, lh nir anh-hiing.
Ong Mft-viOn ltiy ltji diro/c ntrtrc Annam, tbi lfjp mOUai
dong tru tai ttttt Kham^chau noi C6-lau-d0ng , mh cd khac
16'i tlit) rang : «Ddng tru chiet, Giao-cbi diOt» nen ke qua
ngu*6i lai so* nd nga, lfty dd, lfiy gach, mieng shnh, mh
nem vho dtrdi clio*n nd cho vfrng, hda ra lau do*i bic)t
tich mtit di, btiy-gio' khong biet chac ch6 nho mh nhln.

Bi ben thu nhh Dong-htin lay lai mh tn 144 ntim.


Khi dfi vo tay nhh Htin ltji roi, thi vua nhh Han sai quan
qiiamhhay lay cic cliau. Cftng daghephcn ngtrcVi Annam
iioi day dtinh giet quan Thu, mh ltiy tttit lai vh tach rieng
ra cfmg khong duo'e, Day mh diinb gic-t quan lhm-vi)y lh
cfing tji ciic <|tian tham-lam vat lij cita bftu nu*d*c Annam,
mh bit tttn lan litit trai, ht)t chtiu, kiem sirng lay, long
sti, ngh voi, doi-mdi, cfty danh mOc, trtim, ki-nam vh cac
tbii' htrong la mh nOp. VI vfjy n6n chin 6* chftu Hic)p-pho,
Ih noi cd h<)t cbau, hOt trai nliieu, bj mac xau di lan ctrc-
kho, ho Ihm an, bon ctit giinh tloi qua Giao-cbati mh 6*,
thi chftu cfmg di ttnl di. Den sau nho* cd quan Manh-
tbtrcVng lh ngirfri thanh-liem, chtinh-trtjrc, hay tbtrcmg dftn
n6n dftn phue lan-lftn qui vo cbon cti HiOp-pbo, tbl cliau
liji lc)n vo, cd nhicu lai, cung nhir trtrd'c vfjy.
Tlnio' ay ngtr6'i trong chau tlau cd tbi dd.U', tlii btit qua
cung cho Ihm quan nb6 tai xu* chd*
•,
khdng dtrc/c sai di
noi khttc; vi tritlu nhh Htin ke lh moi, n6n kh6ng cho bhy
vai vuoi nguoi Trung-c|u6c. Satt nlio' cd t6* L^-tttn ulu,
lai cd L^-cim cV tai tridti, nh6 nghy cbdnb-ddn, bfra cac

(1) — Kini-khd 6* tai dja hut Vmh-ttrirng, llnh Stm-tdy. — SiV


oti ohl vi1 Nglitkm, thl kh6ng nhftm.
— 49 —
nudc chir-hau hOi, ra lay trudc rnttt vua nhh Han mh tau
ri'ng : mi vua ban chdng duocjc ddu, Hoi vi cd' Ihm sao ? Thi
Ly^-cSm tau : Ih vl ddt Nam-viet t> %a~$oi chdng ducrc troi
che dctt clw', nfoi mwa ngol chdnq xuong, gio mcit khoncf bay.
Tir tty vc sau vua cting trieu-dinh mcVi cho ngu'6*i An-
nam Ihm quan 16*n, cung nhtr ngu*6*i Trung-quoc vfjy.

VUA SI-VUONG.
Tri 40 n&m (tw 186 tdi 226).

ThucV ay la dcVi nlih Ilan mh dfi suy, nen Trung-quoc


chia ra lhm ba ntrd'c (goi la Tam-quoc) la nhh NgQy, nhh
Thuc, nhh Ngo. Liic ay ong Si-nhfp, (Ngan-oai) von ngtro'i
nud'c Lo, den khi Virong-mang softn, ben qua ctftt Giao-
chi da 6 doi lhm quan Thiii-tliu, nhh Han cho len lam
Giao-chi tliai-th6, sau phong len Trung-lang tird'ng dong
doc 7 qudn.
Ngu'6*i la keu lit Si-vuo*ng vi thuo Iltin vh Ngo ttang loan
1

6ng ay lhm chtia m<)t coi \ nen cfing nhir la vua vfiy Lat
vl ong tiy hay chu' lam, tlay dftn IIQC chu* nhti, hoc sftch
nhu, bat dting chti* nhti. Ngti'6i-ta tbu'6'ng ke ntrtVc Nam
IIQC theo chu' Trung-quoc cti ntrdc lit tir khi ay.
Ong Si-nhip lam vua the ay ttirtrc 40 nam, mii qua do'i
di roi tbi con lit Si-huyciing ti.r xirng lh Giao-chi thiii-thii.
Mh b| Lu'-dai lh tu'd*ng nhh Ngo gj.it ra dau mh giet di cti
sau anh cm.
Annam hji bj nhh Ngo, NgQy, Tan, Tong, To,( Lu'o'ng
ltiy mh cai trj 314 nam (tir niun 226 tdi 540 sau G. S.)

Sl-huy, vh nam ngir6'i em h| muu Lu*-dai, mh mtit di


rdi, nhh Ng6 d(tt quan thii-stV mh quftn lay qu«)n Giao-chi.
- 50 -
Doi fty tren niii qutin CtVu-chcm cd bh TriOu-mu vu dhi
>ba tbtrcVc, tir bd td*i id*n khdng th6m luy cbdng, cu* tu
dting mang tlep stit, ccVi voi di dtinh pha cdc qutin huyOn
ma-thoi.
Nam 2Q3. Lir-htrng lh ngu*cri gitip vit)c quftn Giao-chi,
tbfiy quan tlnii-thii lh Ton-tu* lhm kh6 dtin, bat tliQ* khdo
cft nghn ngu*6*i mh dem ve Kien-nghiOp ih kinh d6 nbh
Ngo, liji gap ngtro*i Dang-tuan, lh quan khatn sai di soat
do binh khf doi 3000 con c6ng hat dan plnii di()u ve Mac-
lang nfra, thi xtti dtin dfty giac giet ca hai quan dfr ay tti.
Rdi bo nhh Ng6 mh xin phu ve v6i Nguy, nhh Nguy nnVi
cho Lfr-htrng, lhm quam thai-thii qufyn Giao-chi.
Nf.m 305. bcn Thti nhh Tan sotin nhh Ngt.ty, sai nguci
Dtrong-ttie, Ihm thai-thu quftn Giao-cliau. Qua nam 271
nhh Ngo sai Dho-boang, dem binli qua ttanh Dtrong-tftc,
mit gianh dat Giao-chau lt.ii du*Q'c roi, nhh Ngo dat ong
ay 16n lhm quan thii-siV Giao-chau. Den sau nhh Ngd tbua
mh ph-ii dftu nhh Tan, thi nhh Ttiti efing de cbo Dho-hohng
coi lay Giao-chftu nu*a, dutrc 30 nam m<H chet.
Nftin 380. L^-ton, lh quan thai-thu qutin CiVu-clicm lhm
phan, tbi Do-vit)n, lh ngu*6*i Chau-didn ntrcVc Nam khi tty
ttang Ihm quan thai-thu Giao-chau danh giet L^-t6n, mh
dc;p yen cti n6n nhh Tan thang chiVc cho D6-vic)n, 16n Ihm
quan thu-str.
Num 399. Ntrdc Lftm-ap nguydn d6i nhh Han thl nd lh
mOt buyt)n Tu'Q*ng-lam thuOc qut)n Nhu*t-nam, nhcn ltic
nhh lidn stiy, thidn ha cti lotjn, cd quan cdng-tho t6n Ih
Khti-dat, gi6tqtian huyc)n mh xu*ng mluli lh vua, noi truyen
nhau. Klii chuu ngoai ih Phtjm-lning, 16n Ihm vua thl h\
Pbam-vfin sotin, binh gia du'o*c b6n nhm vtjn xftm lfin cdc
juing-quanh. Den nttm nay chdu Plujm-van, Ih Pham-
-JCIV

hd-dijt Ihm vua, cliinh lay dtttrc hai qufjn laNhut-nam, vdi
— ($1 —
*Guw~cho*n. Quan thu-su* Giao-chau Jh $6-vi0n, dem bjto|i
dfinh du6i vua Lam-ap mh lay lai du*o*c ca hai huyt)n. D6-
vign mat di rdi, thi^nhh T5n bi6t o*n b6n dtjt B6-tuO-dO,
<la con ngu'6*i 16n noi qu6*n tha-str cho cha ma^ coi lay qui)n
Giao-chtiu.
Nam 420. D6-tut)-dO noi gtrtmg cha, ddnh pha* nu*o*,c
iLam-ap chdm giSt htm nu*a phan. Vua Lam-ap chju dSu,
dem ttin-cong do quf-bdu, vhng, bac, ttdi-mdi, cung VQI
Jd*n, thl I>6-tu0-d0, m<K tha ma tra quan bat du*Q*c ve\
Qng D6-tu0-tt0, lh ngtrM thanh-cao tuMt), an-6* ti6t-
nkit)m, hay thu*o*ng dan, hay % trircVng day dan, cam chfla
mieu, nlifn b6ng-10c mh phat cho dan, nam mat mtia ddi
,
khat; n6n dan phuc lam, trong qitiin dau dd an-nhhn
thdi-binh.
Nha Tong (thang du*o*c nhh Tan) vl c6ng-nghit)p cha,
h6rt phong cho Hoang-van lh con 16n Ihm quan tlnVsir th6
cho cha, khi D5-tut)-d0 chet \ sau lai d6i v6 Ihm quan
£Hnh-uy.
'Ntim 436. Nha Tong sai Bhn-h6a»chi, lhm quan thii-stV
Giao-chau, qua danh Lam4p. Pham-du'tmg-mai, lh vua
Lam«ap tu* B6-tu<M0 ch6t di rdi, nd cu* nd xam-pha ludn,
nd laj kidu-ngao xin vd*i nhh T6ng cho nd cai-quan lay
ca xtV Giao-chau mh nha T6ng kh6ng cho.
0hn-h6a-chi don sang, thi cd 6ng T6ng-xdc tlnh-nguyt)n
di d&nh, nhh Tong cho Ihm tirtfng-quan, cat binh di tien
phong dgo Dan-h6a-cW. BJ voi Lftm-ap binh d6 hohi, Tdng-
x&c, dan Wnh str-tu* mh tan cu* vcVi voi, voi that-kinh r&ng
mh chay tan-tdc. T6ng-xdc, du6i dhi theo ddnh l&y diro*c
nu*d*c Lftm-ap. Vua nd Ih Pham-dtrcmg-mqi, tr6n di diryc
khoi. Ditn-h6a-chi, lay do bfiu la kh6ng biSt lh bao nhi6u,
lai phd Wnh but bang vhng cua nd tho* mh lay hcrn may
mu6n can» Cd mOt minh T6ng-xac khong them lay m^t
4
_ 52 —
v«)t gl het: di lhm sao v6 lhm vt)y, kh6ng thdrn mOt mdn
nho sot.
Quftn Lam-ap gifr dtjo M6-chn, n6n hay tht> ttrcrng but
ld*n duc bttng vhng thiOt. Mh Dhn-h6a-clii, vd b\ cach chuc
lai bj bOnh, mh httng thay hinh mtiy tu*Q'ng tty hign ra
tru'cVc con-mat hohi cho td*i chet.
Nam 479. Quan thti-su' Ly-tirtmg-nhan mat di rdi, thl
con ten lh Ly-thiic-bien, len tho" lay. Sai di qua nhh Tong
chu*a kjp to*i noi, thl nhh T6ng da cd sai Tbam-hodn, qua
ngoi thti-su*, c6n cho Thuc-hien, lhm quan ttr-ma mh
th6i. Tlnic-hien cir dem binh ngan gitr cdc neo kh6ng
cho Tham-hodn vho Giao-chau. Nhh Tong ciing phai do
cho Thiic-hien lhm lay quan thu-su*. — B6n thu nhh Tong
bj nhh T6 lay nvrtVc.
Ntim 485. Nhh T6 gi«)n sao ngtroi Thuc-bien, kh6ng cd
cong, thl sai Lu*u-khai de.n binh qua ddnh. Thiic-hien so*
lien dang cho nhh T6 20 d6i quan dOi mu bac thiOt mh
xin bai binh Te kh6ng nghe, n6n phai qua ddu.
Nam 487. Nhh Te sai Ph6ng-pha>thring qua ngoi Giao-
chau thu-su*. Anh quan ndy m6 coi sach qud chirng den
d6i bo viOc quan, gia-d6 dau mh coi sdch. Cho-n6n quan
trtrtVng-stV lh Phuc-dang-chi chuyen quycm m^t mlnh.
Ph6ng-phap-thang hay dirc/c bat b6 t6;tonti6n-bac nhieu
lo vdi em re 6ng ay md*i khoi dang. R6i ra dem binh cua
minh bat Ph6ng-phdp-thiing giam tu lai ndi nghi va cd
bOnh Ihm viOc quan khdng dtrcrc. Ngoi giam buon Ph6ng-
phap-thang nan-ni xin sach mh coi, thl Phuc-dang-chi,
kh6ng cho. Lai tau doi vd*i nha Te rang Ph6ng-phdp-
thang dien. Vua nhh Te tuy khdng lay Ihm thdt mh cung
phai de cho Phyc-dang-chi lhm quan thu-su*.
Nam 502. Nhh T6 mat nird*c, nhh Ltrcmg 16n.
— 53 —

NHA TIEN LV.


Ly-nam-d$ trwifo tr\ 7 ndm (tw 541 toH 603.)

Ong Lf-Bf hay lh B6n, ngtrcVi qu6-qu«in tai xu* Thai-


blnh nhcm ltic quan thu-su' Tidu-tu* an-6* kh6-khtlc, dOc-
dii* b\ dtin oiin, lai nho* cd L^-btin, Ih con nhh gia-thS
ha6-hu*u, mh ra lhm quan khdng diing, n6n kh6ng bting
16ng; lai cd ngu*o*i Tinh-thidu, ngirtVi van-vt)t chu'-nghla,
thi d6; mh trieu nhh Lu*c*ng ndi IIQ Tinh bay lau khdng cd
danh-tieiig, nen cho Ihm quan giu' ctra thhnh mh-tli6i, lay
lhm xttu-hd, nh6* hai ngucri ay giiip L^-b6n md*i day binh
lhm gitic mh giet quan thii-sir.
Ti6u-tir bay duo/c b6n dem ctia hoi-10, cuon gdi chay
tron vd Thu mat.
Danh du6i quan quftn Thu di r6i, Ly-b6n, md"! xirng lh
Nam-viOt-de, hiOu thidn-dtVc, ddng d6 tai Long-bi6n thhnh
dtjt ten nirdc lh nud*c Van-xuan.
Qua nam binh-dtin (547) nhh Ltrtmg sai quan tutfng
gi6i Ih Trtin-bii-tion, kdo binh qua danh, vua Nam-viOt-de,
cu* kh6ng lai, lai tinh ngan kh6ng n6i, b6n giao viOc nu*d*c
cho ttrd*ng lh TriOu-quang-phuc coi, mh v6 Lho lo lt)pbinh
dem v6 mh danh, chang ngcV bj nircVc dOc mh cb6t di.

VUA TRlGU-VIfiT-VinMG.
Tr\ dw<rc 23 nam,

6ng TriOu-quang-phyc, liOu b6 danh khdng lai vcVi Trdn-


ha-tien, lien dein bai van binh v6 ddng giiVa Iom cai bu*ng
4.
— 54 —
Nhfrt-da-trQch (1) tai xii* Chau-di6n (2) mh 6* dd. Lau nghy
so* hk hrong mh ch6t ddi, dt)t bhn vQng thi6n mh kbhn
vai trfri, dat, qul, th&n. B6ng dtiu liic nua d6m cd than
xung lh Su*-d6ng-tu* co*i rdng vhng xuong, mh rut mOt cai
mdng rdng dua cho vua, d$n giat trdn mfi mh ra tr«)n thi
quyet thang.
B6n Thu khi tiy nhh Ltrong bj giac Ildu-chnh, lidn d6i
tu*d*ng Trfin-bd-ti6n v6, de Dtro*ng-shn Ihm tircVng 6/ lai
ttanh vuoi TriOu-viOt-virtmg bi thua mh chet, binh nha
Lu*o*ng vo* chay v6 thu het.
Ong L^-thidn-buru lh artb vua Nam-vi0t-d6, thuo* trtrdrc
dem L^-phtit-tu' ih quan tu*d*ng [chay v6 Ai-lao, nhdm
nhung quan tdn-lac lai htm mudn ngircVi no*i ddng Da-
nang, ldp ra mc)t nird*c 6* dd, xirng hiOu lh Dho-lang-
vircng, ngtrM mat di roi, thl L^-pl4t-tu' 16n ng6i.
L^-phftt-tiV ddnh vu6i TriOu-viOt-vu*tmg dh 5 trt)n, mh
khdng lai, b6n xin phan giai-han ttji Quan-tMn-chau mh
giao h6a. D6n sau k6t sui-gia vuoi nhau. Nha-lang lh re
tan-man h6i Kieu-mro*ng lh vo*: chd* vua cha cd phdp gl,
mh ddnh dau thang <\6 hohi? Vo* tinh thiOt lay mu mdng
rong du*a cho chong coi. L&n-hdi an-cap du*o*c lt)n ltrng
dem v6 cho cha. Cha ruOt va kdo binh qua danh cha vo*

(1) D6*i Hung-vtrcrg, cd m6t con gdi tfln ld Titm-dong, di choi


ngodi oiVa bie*n vi! ttH cdi cu-lao di b6 chcri ngang qua ch5 rdm ncri
birng dy, g$p ngtrcVi con trai ld Su*-d6ng-tir,) 6' trutfng ma tdm,
phdi lbng ben nhl)n lhm ch6ng, nen trbn 6* loii dd kh3ng ve\ Vua
gidn sai binh di bdt, hai vcr chdng tfnh Idn ldn s§ va chju t6i, ai
ngb* nira ddm b8ng ddng mira vut den, trfic nhd, bay ct)t, vdn ngtrtVi
di htit. Cbn lflii m6t cdi nttn ddt khOng 6* giira, xung-uuanh hda
birng lthi. N6n ngirb*i-la d$t cdi nin ld Tir-nhi6n-chdu, cbn cdi
birng thl keu ld Nhtrt-dij-traoh.
(2) Bfty-gitr tlnh Hirhg-yen, phii vdn-giang, huy«3n B6ng-an x8
Vinh-hirng.
— B5 —
Va l&y nutfc nht)p liji Ihm vua. Vua TriOu-viOt-vwtmg thua,
chay cting dti'6'ng nhay xuong bien mh chet tui cura Dai-
nha. (tru*d*c lh ciVa DaU&c; bay-gid* la cu*a Li6u-ha1).

LY-NAM-D^ SAU (LY-PH^T-Ttf*).


Tr\ diing 82 n&m.

L^-ph^t-tu* lay nutfc liji dtrc/c dem v6 dbng-hQ mlnh,


16n lam vua hiOu lh L^-nam-d6 sau 6* tai 0-di6n thhnh,
dM kinh <\6 qua Phong-chau, Tuy nh6* mdng rdng cua
TriOu-viOt-vtrtmg trj nu*d*c y6n khalau, mh sau cungchling
du*o*c tohn danh trgn tieng : vi qua nftm nhtim-tuat nbh
Tuy sai Lu*u-phu*o*ng dem 27 dinh quan qua ddnh: Ltrup
phtrorng sai su* trtrdfc dcn bhn lc/i hai cho vua nghe. Vua
SQ-Iien xin ddu, lai v6 thco b6n Thu mach6tben ay. Dan
nd ghdt nd lt)p mieu tai Tieu-nha doi vuoi mieu vua TriOu-
viOt-vtrorng b6n cira I>a>nha.

NlTtfC ANNAM L41 BI NIlAP Vfe TRUNG-QU(3C,


lctn thw 4, 3.36 ndm. (Tw 603 toH 939.)

Nam 605, Cdc quan nha Tuy ndi nu*d*c Lam-lp cd nhieu
d6 Mu l^, n6n vua nha Tuy day Liru-phircng lay binh da"
ddnh lay du*Q*c nutfc Nam dd mh di ddnh Lftm-ap. Pham-
chf lh vua Lam-ap dem binh va voi ra mk cu% mh b} Ltru-
phiroug dho hfun tlia cbdng, trti bai \ quan Lam*ap du6i
theo bj sup ngfi. Ban nh thl voi, chay trcr lai dap binh
Lam-ap vtV tan thua. Lu*u-phu*o*ng du6i dhi theo, qua kh6i
dong-trti 6ng Ma-viOn, ho*n 8 nghy du*tVng, mdi ttVi kinh
— 56 —
d6 nu'd*c Lt)m-ap; chdm giSt nd k6 mu6n, v6 thhnh ltiy
than-clui bting vhng ctia vua nd 18 cai.
Roi cham dti ghi cdng riit binh ve\ Binh bj strng chon
16n mh chet hcm trdt nira, mh Lu'u-phu*o'ng cung b} h|nh
chet di nira.
Ctich 13 nam Ih nam 618, vua Cao-t6 nhh Du*6*ng dtinh
du*Q'c Tuy 16n lhm vua, dat ngiroi Knau-h6a 16n Ihm Giao-
chau-dai-t6ng-quan, lai cho ttrd*c Dhm-quoc-c6ng.
Nam 650 vua nhh Du*6*ng dttt xu* Giao-chau 16n lhm
Annam-d6-hO-phu, thong qudn 12 chau :
!1 T6ng-blnh.
2 Nam-dinh.
3 Thai-blnh.
4 Giao-chi.
5 CUn-dMn.
6 Long-bien.
7 Blnh-dao.
8 V6-blnb.
2" Luc-chau lfinh 3 huyOn (Quftng-
( Hp"thanh
d6ng tinh Kbam-chau.) | %
'
il g Ninh.hai
Gia-ninh.
T^v"ir«*nff
6<\ lan-xtrong.
4 Cao-son.
5 Chau-ruc.
/ 1 Ciru-chffn.
I 2 An-thu^n.
4° Af-chau lfinh 6 huyOn (Thanh- ) 3 Sanh-blnh.
hda tlnh.) j 4 Quan-ninh.
[ 5 Nhu*t-nam.
\ 6 Tru*6*ng-lam.
- - 57
i Ctru-diVc.
6° Hoan-chau ISnh 4 huyOn (NghO- 2 Ph6-thang.
an tlnb.) 3 Vi0t-thu*6*ng.
4 Hohi-hoan.
1 Van-du*o*ng.
2 D6ng-thai.
6° Trirfrng-chau lSnh 4 huyOn,
3 Tru*6*ng-so*n.
4 Kl (ttr) thtrcmg.
1 Nhu-vi6n.
7° Phu*d*c-10c chau lanh 3 huyOn
2 Hu*6*ng-lam,
(thuOc Thanh-hda.)
3 Phu*dc-10c.
1 Thang-tuy6n.
8« Thang-chau lanh 3 huyOn. 2 Luc-thuy.
3 La-thieu.
1 Han-thhnh.
2 Phu-chau.
3 Blnh-tay.
9° Chi-chau lfinh 7 huyOn (Qudng-
4 Lac-quang.
tay tai Khdnh-viSn phu,)
5 Lt)c-di6m.
6 Ba-van.
7 Ttr-long.
1 V6-nga.
2 NWr-ma'.
3 V6-nghia.
10° V6-nga-chau lanh 7 huyOn. 4 V6-di.
5 V6-luc.
6 V6-lao.
7 Lirong-scrn.
I \ Trung-ng5i.
i2 Snt Hohi-hoan.

4
5 V6-lane
6 V6-dong..

1» V6-an-chau lanh 2 huyOn.


| J jj*^
7 V6-kim.

Lai c6n nhirng ch&u ngohi ho*n 40 chau nira, cflng do


tai Annam (1) d6-h0-phu <\%t ngu*6*i th6 ma coi quan l&y.
D6 tho sdn 12 chilu phdi cting cho nhh Dw&ng Ih:
Vhng. Vhng-nhtra.
Btjc. Bach-dhu-khau.
Chuoi-cau. Sirng-tay.
Da-cd-nhim. 0u6i-c6ng.
Mlit-tran. Bach-lap.
L6ng-sa. Ngh-voi.
Vay-trang-b6ng. The-lh.
£K5i-m6i. Lirc/t-bttng.
Trtim-hircng. Vai-tri6u-ha.
D&u-t6-hi}p. Tu*-khoan.
M&y-SQ*i. Kim-lac.
Tre-bdrijg*. Huinh-tiet.
(1) G<5 ft ohdu khdilg rtf nd la cb.5 nao: VI sdch ntty ndi khdo
aa*ch khdo k!)6ng biet ddu ma cii* nhu*:,
Trtrirng-ohdu sdoh nhd Trfng che*p ndi cfing la d6ng ddt CiVu-
ohtrn, thl la gdn ddtTha,nh-hod bdy-gib*. Ma trong sitoh nhd Thanh
thl tai Khdm-chdu od;3 huy6n la Didu-idi, Hoa-thanh va Ninh-hdi,
cbn trong Phan-htiy-Dhti thi r&ng: Htrng-hoa* nha BtrtVng d$t 1&
Chi-ohftu; Tuytm-quang dijt la Thang-ohdu; Thfii-nguytm d&t la V5-
nga-ohdu; An-bang bdy-gib* la QuAng-y$n thl BirJrng dijt la VO-an.
Kk6ng biet lfiy ddu ma ohtrng cir.
— 59 —
ThutV iVy nhh Du*tVng ham thl ham cua bau la dat An-
nam, mh lay xtV Giao-chau lhm ch6 xa-x6i, du* ma dOc*
MrcVc laVn, n6n it k6 ttV-te chju di lhm quan xu* try, nhirng
k6 lanh ra di tlnrtmg Ih ngu'6'i cd bung tham ctia li6u>
mang md*i di. Bdi vi)y n6n nam 628 vua Thai-t6ng nbh
Btr6*ng, nghe Ltf-tho, lh d6-doc xiV Giao-chau tham-lami
qud, d6i v6 lhm tOi, CIIQII ngirM khac tu'-t6 van vo song
tohn tdn lh Lir-t6-tu*o/ng, ma dat lhm thu-siV. Ong ay
tnrd*c chju di sau nghl xu* xa-xu6i dOc-dti* thl lhm bOnh.
cdo mh kh6ng di. Vua giiin b6n chdm di, sau nghi lai
thircng mh am cho con 6ng ay.
Nhm 687. Cdc lai bO ntrd*c Nam b} Liru-dien-Wrn, lhm
nghiOt bat ddng tr^n tliuS, nen toan (l;)y giac, mh lt)u ra
quan d6-h0 bat k6 chu muru lh Ly-ttr-tien, mh chdm di.
Mh Dinh-ki6n, lhm dtiu bQn tty nh6m chting laj vay d6-ht)
Mt Ltru-di6n-hiru, giet di mh btio th6. Ong Tho-huyen-
tjnh, lh quan tir-m5 chau Que-chau dem binh dgp lu ay
mM y6n
.
Nam 722. Mai-tlnic-loan, lh ngtr6*i xiV Hoan-chau, n6i
di)y xu*ng lh hac-de, cu* 32 chau, cOt qudn nu*d*c Ldm-tip,
hu*d*c Chcm-bap, nu*d*c Kim-lan, diro*c bon mtroi
van binh.
Vua nhh Dir6*ng sai Dtrtfng-tir-huc, hiOp voi Nguy6n-s6*-
khach, lh quan dd-ht> «tanh tan di.
Niim 767. Quan C6n-n6n, Chh-vh nd xdm-nhap cu*tVp-
pha. Ong Tru*o*ng-bd-nghi, 1U kinh-lu*Q*c viOn binh 6ng
Cao-chlnh-blnh, lh quan d6-iiy V6-djnh, dtinh du6i nd tai
Chau-di6n, lu6n dip ay mM xay La-thhnh.
Nam 757. Vua DtrcVng Tuc-tdng cai t6n Annam dd-hO"-
phu ra Tran-nam d6-h6-ph\i, cdch 11 nttm lh nam 768 lai
b6 chfr Trtin mh dt)t. lai Annarti nhu* tnrcVc.
NBiri 784. Cd hai anh cm ngirM tV qut)n Cu*u-cho*rt!, la
Khu*o*ng-c6ng-phv, vM Khu*o*ng-c6ng-phuc thi d6 tan-sfs
Cd danh, b6n Tau cung SQ\ Ca hai ddu lhm quan ltVn.
— 60 —
Nhm 791. Liic ay 6ng Cao-chinh-blnh, coi d6-h0, xau
gdp nijng lam, dan odn n6i loan 16n. Phung-lnrcmg, lh
ngtrM huyOn Bircmg-l&m, con nhh bho-phii, lt]i m«?nh-m6
lam, nbon djp lorp xung mlnh lh d6-quan, em Ih Phung-
hai xirng lh dd-bao, kdo binh vay d6-h0-phti, quan Thu
lh ngtroi Cao-chinh-binh, tiVc gitin phat bjnh mh ch6t.
Pliiing-hu*ng, choan ltty 6* cbang dting bao lau cung
chet. An lh con 16n noi lhm d6-phu-quan, t6n cha lh B6-
cdi-dtii-vtrcmg.
Nhh Du*6*ng sai TriOu-xu*tmg, qua Ihm d6-h0, cho stV
du Phung-an, thi Plning-an, dem chung ra dtiu. TriOu-
xircmg, io xhy th6m tbhnh BaMa, 6* trj dan binh-yen ho*n 10
nam •, rdi nhtm bOnh dau chcm, chay scV xin v6, thi vua
nhh Du*6*ng sai B6i-thai, qua th6.
Cach 3 nam sau lt)i sai TriOu-xircmg, qua lhm d6-h0-
phulai nfra. (801.)
Nam 808. Trtrcmg-chau, ngoi d6-ht)-phu xay th6m thhnh
Baj-la, ddng thuyen mdng-dong 300 chiec, (m6i chiec
23 ngtrM ch6o, 25 ngu*M ddnh giac, nhQ lam).
Vua Hu*tVn-vu*o*ng nutfc Chi6m-thhnh lodn cird*p chau
Hoan, chau Ai, dat quan dothong ma chuycn trj lay,
Triro*ng-chau, sai binh di ddnh bat dirc/c quan nd, giet
nd htm 30,000 lay thhnh lai boi-b6 xay-dap lai.
Nam 819. Ngiroi L^-tiro*ng-c6, bj Dircmg-thanh lh b$
tu*d*ng phttn, khi sai nd dem 3,000 binh di dep an niQi
Hulnh-dOng, nd trtV nd ham thhnh mh giet di. Ma-t6ng,
qua lhm d6-h0-phu, nguM thanh-li6m tir-te cd xay 2 cai
ddng-tru tai Kham-chau, dOng C6-sum.
Nam 824, L^-nguy6n, lh quan d6-h0 coi dja-ty thay
dbng nirtVc nghjeh thuy, ncn dM thhnh qua ben s6ng
Td-Hch.
Nam 843. Quan kinh-lirc/c-siV lhV6-h6n, bat binh-linh xay
- - 61
tbhnh dap lfiy nhng-nd, n6n nd dot cua tbhnh, cu*d'p pha
kho-thng. V6-h6n chtjy qua Quang-cliau nh6* quan Dohn-
sl-tac dep md*i y6n.
Nam 858, Nhh Du*6*ng sai Vu'o*ng-tbu*c, qua sira-sang
1qi tu-te.
Thu6* LyMrac, coi Annam d6-h0, thi quan Nam-chieti
nd dii gam-ghd u*d'm thtV nhidu phen cu*d'p-phii b6*-coi.
Tru'd'c cho quan di thii dja-ddu mh giu* sau cho Ly-do-
dOc, lh ngu*M th6 cd cdng lo viOc ph6ng-ngu* <\6. Quan
Urcmg Nam-chieu viet t6* tlu va, lhm sui vd'i va mh lttn
ldn d6 v6 dtiu NfHn-chieu. Mh tdi khi Vu*o'ng-thiVc, qua mh
cai-trj, thl nd khong c6n tldm ruc-rich nu*a. Cd m6t ldn
qutin hoang ddn huyen rting: nhh Du*6*ng sai quan Hulnh-
diiu qua dtinh giet diin Annam hSt, Dan d6m lai b6n kdo
nhau to*i gidng trong reo, k6u xin dua Vu*o*ng-thiVc ve
Thu, v6 ddng trong thhnb cu* vcVi quan Huinh-dau.
Vtrcmg-thtVc dang an, tin bdo ciing ciV Sn, an roi mac
(\6 pham-phQC kdo binh, du*ng co*, 16n mljt thhnh quo*-
trdch dan, thl nd md*i y6n het chOn-nhOn di,
Nam 860. B6n xii* Tich-d6ng, cd gkjc Curu-phu, n6n
d6i Virtmg-thtVc ve\ cho Ly-vu qua the, Ihm md*i cd 1 nam
6 thdng, roi vua nhh Dirfrng sai Virong-khoan qua the.
Ddu L^-vu dd danh ltty cdc thhnh quan moi lay lai roi, ma
cung mac tOi khich-bien, vh that-thu ntra.
Nam 862. Quan Nam-chieu (1) lai vho cmVp-pha. Virtmg-
khoan, chay t6* c&o cap thi nhh Btrcmg sai Thdi-tdp dem
30,000 binh qua tiep. Nam-chieu ihay binh ddng riit ve.

(1) ntrd*c Ai-lao tV Bdo-ohdu, nam gutp Giao-chl, tdy gittp


M<?i
Thd-ph6n. — Nd cd Sttu ntrtVc, ld M6ng-tudn, Vi6t-tfch, Ldug-
khung, Trirng-ddm, Thi-ldng vd M6ng-xd, Bi-la-khdp, du ma nhdp
ldm mf)t ntrdu K6u ld Nam-ohieu, vl chieu nghta ld vua la nwao
md btri vua nd tV phfa nam nen k<Ju nhtr v$y.
— 62 ~
Mh bcVi Thiii-kinh, lh quan coi xir Lftnh-nam ganh Thtii-
t()p n6n chay to* v6 tri6u ndi mQi da riit het di rdi, do
binh ton, xin triOt v6. Tri6u dinh nghe mh d6i ve het,
n6n qua thdng 10 quan Nam-chieu hiOp vd*i cdc mQi htfn
50,000 kdo den hdm thhnh d6-h6. Bdo thl cd cho binh qua
mh khdng kip, nd vay thhnh, ddng cu*a co-thti mh chju.
Thiii-tt)p {giai vay ra khdng gap ghc-thuy&i thl nhtty xuong
nu*d*c mhchet. C6nbon nttm tr&m binh ra khdng giip thuyen-
b6, li6n tro* ltji ddnh lieu mang v6i mQi, cho den ch6t het
tlil th6i, kh6ng de bat song du*o*c mOt ai.
LtSn ndy lh lan thtV 2, qutin Nam-chieu, hSrn flirc/e thhnh
xtV Giao-chau, nen cdc mdn mQi deu tung-phuc theo nd
het.
Vua Nam-chi&u de lai 20,000 binh cho Dirtmg-tu-tan,
Bohn-tu~tW6n mk cai-trj nu*d*c Annam.
Vua nha Bufrng ditt quan-thiV ntfi Tran-hai-m6n, sai
binh vh Trirtmg-nhcm qua lo danh lay laj •, mh Tru*o*ng-
nhon nhdt-so* kh6ng ddm tan binh.
Nam 864. Vua nhh Btr6*ng sai Cao-bittn, qua danh lay
Giao-chau lai. Cao-bi6n, dem 5,000 binh ddhg Phong-chau,
danh bat binh Nam-chieu doat ltia-gao nd, rdi thang ludn
nhieu tr«)n mVa.
Sau hfnn thhnh du*o*c, gi6t Bohn-tu-thi6n, Pham-nac-ta,
TriOu-nac-mi vh quan nd hora 30,000.
Cao-bien d?p y6n quan Nam-chi6u r6i, xay thhnh Bai-la:
Chau-vi....... 1982 tru*Q*ng, 6 thtrtVc.
B6 dhy du*M cho*n... 2 » 5 »
NiV-tu*6*ng tr6n mat. 0 » 5 » 5 tac.
.
LSu VQng-djch 55 cai.
Cu*a ung-mon...... 6 >>

Thuy cir 3 ch6.


Diip btV de, vh cat nha cu*a htrn 40 van ciin.
— 63 —
Cao-bittn cai-tri du*c/c 13 nSm, roi thuy6n qua tran xu*
TIIQC. Nam 880 quan Nam-chieu lai tdi danh hSm thhnh
Annam d6-h<) ntra.
Vua nhh Bu*6*ng dung clnrtVc h6a-than dem cdng-chua
(t6ng thttt) mh dua cho Tu-pluip, lh vua Nam-chi6u, vua
Nam-ehieu sai ba anh te-tirMig di ru'd*c; mh boi Cao-bitm
tau xin thuoc ba anh mtru-than cua Nam-cWthi di, thl md*i
y6n, n6n bi thuoc mh chet di, Tir ay v6 sau het giQc-giach
nira.
Qua nam 906 nha BtrcVng da suy di, b6n Annam lotm
16n, quan Tau qua thl b6 thhnh ehay v6 rdo. Cd ngiroi
Kbtic-thira-biru, n6i diiy lhm ti6t-di)t-su\ r6i sai ngu*M
xin vua nhh BirMig phong cho, thl nhh Buftng cfmg phong
cho.

BfH NAM BAC PHAN TRANH, 32 NAM.


Mm 907. Nha Dw&ng suy, nhh Lwang ddy,
II III
I Cllll II

iNha Ltrong cho quan tiet-dsjt-stV


Liru4n,
Qutmg-chau,
xtV
Ih kidm ltty cluVc tinh-hiii-quan vh Annam
d6-h0 ti6t-dat-stV, mh phong lh Nam-binh-virtmg, 6*
tai huyOn Phan-ngu, C6n b6n Annam thi cd Khtic-
hao, Ih nguM Annam 6* thhnh xu* Giao-chau, mh
xu*ng Ih tiet-dat-stV.
Liru-an qua dM di, thl era lh Lu*u-*nghi6m, 16n mh
th6 lay (917) l$i tiem xirng mlnh lh hohng-d6 nu*d*c
Nam-min.
B6n Annam Khttc-hao sai con Ih Thira-mi di qua
thu tliiim coi tlnh Wnh su* the, gid-d6 di giao hao.
Thvra-ml, v6 k6 luy cha mat di, thi 16n n6i ngdi,
roi sai di ctiu nhh Lirtfng phong cho quan hat 12 chtiu.
— 64 —
/ Lu*u-nghi6m, vua Nam-han gitin mh sai L^-khac-
/ chanh, kdo binh qua danh, b&t Thira-ml dem ve* Thu,
L^-khac-cbdnh, 6* laj giir Giao-chau lai bj Dtrtmg-
•a©l dlnb-nghO, lh ttrcVng cua Khdc-hijo' danh du6i di.
"O l Vua Nam-hdn phong cho Dtrtmg-dlnh-nghO vl SQ*, mh
(£ J lai cho L^-khac-chtinh vd*i L^-ttin-hiOp 6' bao-hO gitr
5, \ thhnh Giao-chau cho.
^j Dirtfng-dlnh-nghO, cd nu6i hcm 3000 con nudi
jg I lhm ke tiim-phiic, toan lo kh6i-phuc. Tht)t nt)i nam
f Dtrong-dlnh-nghO h&m tbhnh Itiy di. L^-tan chay tuot
I
ve Thu. Tran-bvru kdo binh ticp tcVi vay ltji, mh b\
\ thua trtin chet di.
/ V«)y Dtrcmg-dlnh-nghO mcVi chuydn trj ltiy nu'tVc
/ Annam mOt minh (936) mh chfing dtrc/c bao lau. VI
bj 1)0 tu'd'ng minh lh Kieti-cdng-tiOn giet di. B6i
1
(938) Ng6-quy6n xtt* Ai-chau lh bO ttrd'ng Du'tfng-
I dinh-nghO danh Kuki-cong-tiOn sao cd giet quan-thdy.
3 , \ Kieu-cong-tiOn sai dcm ciia qua cau-viOn vua Nam-
) hfin lh Lu'u-nghi6m giup, Luu-nghi6m sai con lh
S\
p
Hoang-thao qua mtVi td*i s6ng Bach-dting thl Ng6-
I quy6n dti gi6t Kieu-c6ng-tiOn di rdi.
•ft
A l Ng6-quy6n md'i hhn sdng ddng cir bjt sat, nbiV ttVi,
f tra biji rdi ntrcVc dtrt rong trtV lai du6i nh Hoftng-
thAo, bi ch* bing ghe cWm ch6t htfn ntVa pluin, b&t
I
du'oc Hoaiig-tliiio cbdm di. Ltru-ngbi6m ddng binh
\ tai trttn Hai-m6n ngho tin con chet, thl sc/ rut v6 mtit.

DfiTI NHA NGO (939).


1 TiSn-ngd-vwmig (Ngd-quydn) (939 tdi 045).

Ng6-quy6n giel dtrcrc Kieti-c6ng-tiOn rdi 16n Ihm vua


nu'd*c Annam ke du'p/c 6 ntim, s6ng 47 tu6i. Phong vtv lh
— 65 —
Dtrcmg-thj con 6ng Dirtfng-dlnh-nghO 16n lhm hohng-hiiu.
Ls)p phdp-tlic tritk-dinh v. v.

2 DUO^NG-TAM-CA HlfiU BlNH-VITO^NG.


(Sodn ngdi 6 ncim) (645 tdi 951.)

Tien-ngd-virong khi ngat minh cd di mang hieu Tam-


ca lh anh vtr lo gitip cho con minh lh Ng6-xtrtfng-ngt)p
c6n nho-dai thtf-tiu.
Vua bting rdi, Tam-ca sotin ng6i len Ihm vua ngay.
Ng6-xu'trng-ng«)p tbtty ctiu mlnh tham Ihm-vay, thi so* b6
tron vho s6ng Nam-sach, (1) 6* ngu nhh 6ng Pham-linh-
c6ng, tai lhng Trh-hirtfiig. Ng6-xtrtmg-vrtn lh em c6n ltji
nhh thl Tam-ca nuoi lhm con nu6i. Vua Blnh-vu'o*ng (Tam-
ca) sai qttan di tlm-kiem Ng6-xuJo'ng-ng«)p ru'd*c ve. Mh
6ng Pbijm-lOnh-cong so* dom gittu trong bang mii di roi.
B6n thu, nam 943 hi)u Tan hj hdu Htin lay nu*cVc. Ciich
ba nitm Tam-ca sai Ng6-xtro*ng-van vdi Viro*ng-ciic-lQ/i vh
Do-canh-thac di dtinh giac trong xtV Thai-blnh, TtVi huyOn
Tir-li6m Ng6-xtro*ng-van mtVi ndi vM bai ttrd'ng vd s*a* c.)u
mlnh sodn, mh xin hai tu*cVng tro* cho ngu*M khoi-phuc ctf-
nghiOp cha ngu'6*i hji. Hai ttrd'ng \\k\ cliiu kdo binh v6
dtinh bat Tam-ca, giting xu6ng lhm Tru'tfng-du*tfng-c6ng,
cho an ltiy thu6 dttt Trtrtfng-dtfong,

Nam-tan-vu*tfng.
3 H^U NGO VUWG Thi6n-stich-vu'tfng.
(Tr\ 15 ndm).
Vua tt'rc-vi r6i litln cho di rutfc anh lh Ng6-xti'tfng-ng«)p
(1) Bdy-gicr ntri tlnh Ildl-dtrtrng, plui Nam-sdoh.
— 66 -
,tj nan trong nui, dem v6 lo chung viOc nhh-nirtVc, d$t hiO,u
lh Thi6n-sdch-vu*tfng, mh vua ndy giiip em dtrc/c cd 4 nSm
mh chet.
Trong dOng Hoa-lu* (1) cd ngu*M t6n lh Dinh-bO-ldnh j
tbe hiem kh6ng chju lam t6i vua tinb cat binh di ddnh.
•,

Binh-b0-15nh sc/ li6n sai con lh Li6n vho Ihm con tin. Mh
vua bat dem theo treo 16n d6i giet di, nO cho cha ndng
ruOt mh ra ddu cho mau. chang ngtr t>inh-bt)-15nh lai gan
htm, chang de cho vua giet con mlnh cho u6ng, litm cho
mtrM t6n dem cung t6n ra bieu ban di. Vua thay vdy cbju
thua gan rut binh ve\
Qua niim tlnV 4. Vua Thi6n-sach lh vua anh mttt di.
Tru*d*c vua Nam-tttn tliay anh chuy6n lay oai-qtifrn thl gi§n
lay mh kh6ng th6m du* vho viOc ntrd*c, nay vua anh chSt
di roi thl vua mdi coi viOc nhh nu*d*c lai. Sai sii' qua cSu
phong vtVi nhh Iltiu-luin.
Cdch 9 nam, d6*i vua T6ng-tluii-t6 b6n Thu, biOu chn-
diic 3 nidn, vua Nam-tttn dem binb di ddnh gi&c trong
dat Thdi-blnh bi t6n giac ban chet di.

4 NGO-Stf-QUAN (2 nam).
Ngo-stV-quan Ih Ng6-xirong-xi con vua Thi6n-siich (Ng6r
xu*tfng-ngt)p) chtiu k6u vua Nam-tan lh chti rut)t, chodn xiV
Blnh-ki6u. Thuo* tty trong 12 clniu dau dd mijnh ai dau
choan ltiy ay dd, N6n k6u lh dM 12 stV qudn.

(1) T/jil huythi L6-blnh bdy-gtcr Gla-vifln trong tlnh Nlnh-blnh.


— 67

PIIAN THtf BA.


TI> NAM 968 CIIO DIilN BAY-GIO'

I. NIIA DINIL
1° DlNH TltiN-iioXNG (DINIt-BO-LANH).

hhm vua 12 M#m, song 56 tuoi, nUn-hiSa: Thdi-blnh,


Dinb-bO-lanh con ong Dinh-c6ng-trtV, me lh Dhm-thJ,
ttanh dcp 12 stV quan trong 12 chau len tt'rc-vi lhm vua,
dat hiOu lh Van-thang-viroiig, (D,ji-tliiing-minh-hohng-de),
dijt t6n nutfe Ih Dai-cii-viOt ddng d6 6' tai dOng lloa-lir,
•,

Sai stV di b6n Thu giao hao vo'i vua nhh Tong.
Lt)p thhnh Kinh-d6, djnh clnic quan van vo, trieu-dlnb \
tiat nhung ke cdng-thin ph6 mlnh tir tbtio' nlio, nhu*
Nguydn-btjc, lhm I>inh-qu6c-c6ng, Liru-ctr, D6-h0-phu-sl-
phit, L6-hohn, Th(ip-djo-tu'cVng-qutin, TriOu-tti, Dinh-dien.
NgtrtVi chia trong ntrtVc ra Ihm 12 dtjo,:
Moi dao binh 10 quan.
1 quan 10 lit'.
1 lu* 10 tot.
1 tot 10 ngft,
1ngfi 10 ngirM.
Vua cd ba con trai, con ld'n lh Dinh-li6n, tbiitf clura
Ihm vua cho Ihm con tin noi vtia IIt)u-ng6-vuo'iig, c6n hai
con sau con riho, Mh khi dft lhm vua rdi tlil ydtt con lit
Ih Han-lang bon n6n phong lhm thiii-tii*. Dinh-lien con
d&u 16ng, pbdi hotjn-irjn thiio' c6n hhn-vi, sau nhh Tong
pbong lh Giao-ehi-quftn-virtfiig, thtty cha ii}cli di con sau
mh kh6ng nglii toi mlnh, thl thtie ngtt'6'i ldn mh gitlt Han-
lang di. Dcn sau va cha vh con deu b| Dd-thich th( di.
5
— 68 —
Do-thich bfra kia ntim mdt trdn cau ban dem thtty cai
sao sa xuong trong miOng, thi ltiy lhm di6m tot, ben len
v6 trong nt)i, tbi vua Dinh-ti6n-hohng di, roi cttng giet
lu6n Dinh-lien di n\Va. Mh ngu*M-ta tfim btit nhat ltim,
n6n anb ta nam ntip tren mting-xoi mh chju da ba bu*a, khat
nu*d*c gdn chct. Vira may cd mua xuong, gio* tay ra hting
nu'6c ma uong, trong cung cac mu llitty ho len, btit chem,
xu'o'ng tdn ra tro, tbjt xat cho thit)n-ha an.

2o DINII-PIltf-DIii (TRlfiU).
(0' ngui 8 thdng).

Khi vua cha b| thf, thi 6ng hohng VO-viro'ng ndy lh con
thtV mtVi cd 6 tuoi. Nguy6n-bac, Le-hohn, Dinh-dien, t6n
VO-vtrong 16n tu'c-vi. Mh Le-hohn, lam Thdp-dao-tir6ng-
quiin-di(}n-ti('n-chi-hiiy-su', quycn nhip ng6i vh lhm vua
phd. Ba hoiing-hfm Bhm-thj cd ttr tlnh vdi 6ng tty, n6n
tte lhm-viiy.
Ong Nguydn-bac, lo c\r kto Le-hohn sotin, mh dtinh
kh6ng lji phai chct vdi Binh-didn.
Nlit.t't-khanh nguy6n lh con chiiti Ng6-quy6n tranb vtroiig
bd ltic 12 str qtitin bj vua Dinh-tidn-hohng dgp yen, ycu
the phai datt diiu vua dd pbong mo 116 litm lioang-hi)u,
*,

cu'di cm nd cho Dinh-lidn, lai ga cong-chiia cho va, mh


va cfnig c6n oan, nen dem c6ng-chiia di t6i gitip gidi rach
miit, nhicic mting du6i v6, mh vo 6' vd'i H6i (Chiem-thhnh).
Khi va nghc vua Dinh-ti6n-hohng mtit roi, thl dcm dhng
cho vtta Chidm-thhnb di btfn 1000 chiec thuyen di nga
bion ra diinh thhnb Hoa-lu*. Mh khoi Diji-nha' tdi cua
Tieu-khtrcmg (Chn-bai-khau, buyOn An-m6,tinh Ninh-binh)
— 69 -
bi bdo cblm chet bet, cd m^t minb vua HM sdt ltji thau
quan sdt kdo trcV ve.
Thuo* ay nhh tong sai Hdu-nhtfn-birit dem binhqua danh
Annam. Bh Hohng-thai-hiiu day ong Le-hohn cliQn quan
binh ra cir-dich, md*i dat Phtjm-cir-lu'c/ng Ihm l)ai-tu'6*ng-
quan, miic dai mang v6 roi ndi vua c6n nlio lfim, khong
ai xet cong cho quan quan, nen xin ton Le-hohn 16n Ihm
vua, bh Iloang-thfii-hiiu vd'i cac quan vtin vo trong trieu
deu trng theo mh ton Le-hohn, giting vua Phe-tte xuong
tudc VO-vuong lai nbtr xtra. Tir tty nhh Dinh mdi sang
cho nhit tien L6.

11. NIlA Lfi (Tien).


1° h& DAI-IIXNII IIOANG ni?; (IJMIOAN).

(Tri 24 ncim song 65 tuoi).


| Thidn-phirdc
Nicn-hiOu: <
Iltrng-thong.
(
Ung-thi6n.
L6-hohn lh con 6ng Minh vh bh Dang-thj ngtt'6'i trf-dong,
tru*dc theo ph6 bohng-tu* Dinb-lidn, sati Itin-liin lhm len
td*i chtVc Thi)p-dtjo-tu'd'ng-qutin cai binli cii nu*d'c, nlio* cd
Pham-ctr-lu'Q'ng xin t6n lhm vua, hh Iloang-thiii-liau nlih
Binh citng cii trieu cdc quan ld*n th6, cti quon ddu trng
mh ho van-tue\
Vua nay tri-huO, qul-quyOt, manh-mo dtinh giac gioi,
nhh Tong cftng kidng sai stV qua liji giao Iuio. Tinh khi
ngbi6m-khtic thng nhdn l:ji xa-xi liip cung diOn bdu tot.
•,

Ngu'M tiVc-vi cdch m<)t nam, rdi nhh Tong sai Hdu-
nhan-btVu, kdo binh qua Lijng-son, c6n Trdn-kham-ti) dcm
6,
— 70 —
binh tdi xu* Tay-kiet, cd f ddnh lay Annam. Vua day hhn
s6ng, ngiV cdc ai quan roi vua Ihm tu'diig kdo binh ra
danh. BinhTong thua \ bat dtrtfc Ildu-nhan-biru giet di.
Trdn-kham-tO nghe tin nao nit binh chay ve\ Vuacho du6i
tbco, giet litfn nira phftn, lai bat song du'Q*c 2 tu*d*ng lh
Quach-quan-biOn vdi Trieu-phung-huan diOu ve kinh (Hoa-
ltr). Sau cd sti* nha Tong qua mdi tra lai cho vua Thu.
Vua lap 16n 4 bh Hohng-hiiu, lai ltip thcm bh m<? vua Phe-
dfl lh vo* vua Dinh-ti6n-hohng len lhm Ilohng-btiu ntra lh
nam bh,
Vua nu*d'c Cbi6m-thanb ten Xa-lQ'i-dh-bhn, cd Ng6-
nbu't-bohng theo phb, khi tru*d'c cd lhm sai phep, bat siV
vua Annani sai mh giam ltji. Nen vua gitjn, xuttt binh dcm
di ddnh no. Di thting tdi tbhnh vua nd, vua nd 1)6 thhnb
cbay mttt. Vtia vho ltiy ctia chdu-btiu, rdi dot phti thhnh-
trl nd di, btit song con hiit gai nd c?t trtim vh 1 anh thay
chua Thien-tnrtVc dcm vd kinh.
Vua cd 11 ngti'6'i con :
1° Long-du, phong Kinh-thien dai-vu'o*ng.
2° Long-tich, » D6ng-thhnb-vu'tfng.
3° Long-viOl, » Nam-phong-vtrong.
4° Long-dinh, » Ngu'-mang-vu*tfng.
5° Long-dinb, » Khai-minh-vutfng.
6° Long-ngtm, » Ngu'-bac-vu'o'ng.
7° Long-tung, » Dinh-phi6n-vu*o'ng.
8° Long-ttrong, » Phd-viro'ng.
9° Long-canh, J Trung-qu6c-vu*o'ng.
10° Long-inang, » Nam-quoc-virong.
11° Long-d6, » IIhnh-qu6c-vu'o'ng.
Con dftu 16ng dii mtit sdm di. Khi vua bang tbl thai-tu*
Long-tlch, Long-viOt, Long-canh, Long-dlnh giitnh nhau
mh lett n6i qu5n dfi 8 tluing khdng xong. Long-tich vh
- - 71

Long-canb b\ thua chet di \ c6n Long-dtnh Ih em mot mt?


ncn de song.
Long-viOt md*i tii'c-vj IiiOu Trung-t6ng-hhnh-d6 du*o*c
cd 3 nghy bj Long-dinh mu'6n quan boang giet di. Ctic
quan thay anh em gihnh-xd nhau du'-to'n lhm-vtiy thi tron
di het. Cd mOt mlnh L^-c6ng-buan 6* Itji 6m ltty thdy vua
b\ gi6t mh khdc.

2« Lti-NGQA-TBI^U (Long-dinh) ou (Chi-trung).


Tr\ 4 nhm sdng 24 tuoi.

Ni6n-hi0u: Kieng-thoaj.
Vua ndy giet anh sodn ngdi lhm vua. Mh btVi m6-damtuu
s&c qtia cbirng, n6n mac binh trl ngoi kh6ng dang. Khi
ra tritm cting nam, n6n thhnh t6n lh Ngo«*j-trieu. Vua dOc-
du* qud chirng, bay vui coi mtiu-mu, viOc dam-chem gdm-
ghiec. N6n hay gihnh ma thQc huy6t, ddm, diip trau bo
luc stic, khi ai cd lhm thjt^ quiin giijc thl danh kbtto cbo
cu'c-lu*c. Tii tu* thi kbi thi bfit vttn rtfm, dot cho nd k6u
la van-siec, nghe coi chtfi cho vui; kbi thl trdi bo vo ro
lhm dtrdi day s6ng, cho nttdc ng«)p cbet ngOt mdomiOng
nhaii rrmg, coi ehtfi cho khodi. Kbi lai bftt tt)i nhtfn tti tu*
leo cdy, rdi dii*t goc cho nd td gi«)p dttu, gfty cbtm mh ch6t
cho mh coi cho vui. Khi lai btit thay-sai qui goi gitf dftu
trQc cho vua k6 mia trdn ddu mh rdc \ gid d6 trfjt tay hic
diiu chay miu, rdi cu'6'i ngiit-nga ng&t-ugheo.
Ong L-f-cdng-uan nguydn lhm t6i vua Truiig-t6ng-bhnb-
d6, khi cdc quan kluic bo chtjy di het, tbl 6* lai 6m xac
vua mh klidc, Long-dlnh lh vua NgQa-tridu thay thi liiy
lhm nguM trung nghia, n6n cbo lhm quan DiOn-ticn-iiti-
72

huy-su*. Lai khi vua bSng thl v6 ra ph6 con thira-tu* c6n
nho tu6i quti.

III. NHA lA (Htiu \f).


1° LY-THAI-T6 (LY-C6NG-UAN).

(Tr\ 18 ndm sdng 56 tuk^ niin-hictu : ThUn-thucjn).


L$-c6ng-utm ngtrM xiV Bac-giang (bay gio* Bac-ninh)
cMu Co-phdp (D6ng-ngtjn liuyOn), kh6ng biet ro cha ngtrM
lh ai, me ngtrM lh Phtjm-tbi, sanh ra rdi cho 6ng L$-
khtinh-van nu6i Ihm con nu6i, n6n dt)t lh ho L^. Nhan
boi cd 6ng thily chua Luc-t6 t6n Ih Van-thttnh ltty 1M phu
sttm cftt nghla cho L^-c6ng-uan bi6t lh mlnh cd so mtjng
lhm vua lai nho' cd ong Dho-cam-mc)c thcm dd v6 mh
,
giuc mh khuy6n vua, nhiin khi ngdi ur-quan c6n thtf-au,
mh tinh len ng6i di cho rdi. Dho-cam-mt)c lien u*<Vm vd*i
cdc quan, roi tau vd'i bh Hohng-thdi-ht)u cach khdn-kbdo
trung-hiiu. Bh tiy cftng trng lien vM L^-c6ng-uan v6 bhn
viOc rdi t6n 16ti lhm vua ngay. (1010). Vua bo thhnhlloa-
lu*, dijt lh phu Tru'6'ng an, mh dM qua ddng d6 tt.ti thhnh
Bai-la, dijt lai Ih Thfing-long vl khi nghe vua ngu* qua
Bai-la, ngu*M ta cd tbtiy con rdng vhngdirdi ntrlVc doanh
theo ghe vua. Lfjp cung-diOn stra-sang lai ttr-te*, cbn trong
nu*tVc 12 dtto tW chia lai lhm 24 10, ditth thue 10 cdc
hang trong nu*d*c. Ngu*M cai-tri blnb-y6n, cd di ddnh giijc
cd mOt 1,'n lh ttji dttt Didn-clniu, tbftng tr«)n klnM hutVn v6
mh-th6i. Dtm thting 3 ntim 1028 ngtrM bhng, di chl lai
cho thai-tu* Phat-ma 16n ngoi.
73

2° LV-TIIAI-TONG (Plu)t-ma>
(Trl27 ncims tic 1028 tdi 1054).
I 1 Thien-thhnh.
1
2 Th6ng-tbotji.
3 Ctln-phu-hfru-dao.
™.A ,.,
1
Ni6n-W0u: < .*
J ...
4, Mmh-dfjo.
I 5 Dai-cttm-thdnh-vo.
\ 6 Sung-hirng-dtji-btru,
Khi cdc quan dem thai-tu* Phdt-mfi v6 mh t6n len tiVc-
vi thi ba em vua lh 6ng l)6ng-cbinh, Duc-thanh, vh V6-
*,

dtVc dem quan thut)c phu v6 mh toan chjn mh lhm lot]n.


Tu'-quaii vo diOn Chn-nguy6n bay su' lhm vtiy thl dtjy ddng
cira phtin binb ph6ng ngu* •, mh hay c6n lu*6*ng-ltr clura
quyet cho dtinh ; vl trong thl vua cha chtra liOm, ngohi
thl anh em lhm h5n, tiing tbe sau mM cho cac quan ctV
phdp mh ra binb trif giijc. Khi ay 6ng L6-phung-hieu,
ngtrM Ihng Bang-stfn xtr Ai-chau (lh NghO-an) rtit gtrcm
trdn xoc tM vh cltay vh la 16n rltng : « ba vi-vtrtmg tr6n
qudn tfn Ti6n-d6, du'd'i loi dtjo nbcm thftn mh 16'ii-de ng6i
Tu-qudn, n6n tOi phAi dting gtrtfm mh tlting cho ba vj-
viTtfng, » lidn chtjy tM chdm du'Q*c 6ng V6-diVc vttp ngtra
mh te xu6ng. Qudn ba 6ng hohng tbtit kinh vtV chay, du6i
theo chdm rdo. C6n hai 6ng hohngkia chay khoi, qua btVa
sau v6 cbiu tOi, thl vua tha cho phuc tu*d*c lai nbu* cfi.
Vua trj ntrd'c dtt'Q'c lau, mh trongiigohicungblnh-y6n, h)p
Nhu't-t6n lhm tlnii-tu* sd'm \ su'a-sang trong nu'd'c, l«)p tbe*
10khu6n-phep han-h6i.
Vua tbtin-chinh di dtitih giijc ltty \ do tbtii-tu' 6* nhh gidm
qu6c: (1030) dtit Ai-chau Ihm lotjn vua di dtinh (1032)
vua di dep y6n ngu'M xtV Hoan-cbdu ph&n (1033 tliang *2)
— 74 —
vua di ddnb dat Bjnh-nguydn nd tltiy nd phtin. (thdng cbin)
chau-nguydn dt)y gitic vua cting di ddnb. (1036 thdng 2)
vua ra di ddnh xtV Lam-tay, qua thdng 3 mM ve\ (1037
thang 9) Ai-chau ddy lai nua, vua than-chinh di danh.
(1038 thdng ch«*jp) 6*lr6n chau Quang-nguy6n, cd quan th6
tu t6n Ih Nflng-t6n-phu'cVc girt em Ih N6ng-t6n-lt)c, tiem
xu*ng hohng de, vua dem binh di danh, btit du*Q*c cha Ih
T6n-phtrd'c vh con lh Tri-hieu, c6n vo* Ih A-nting vh con
lh Trf-cao thi chay khoi. Nttng-trf-cao ddy gitic, (1048) mh
thua thl lai ra dfiu. Qua nam 10&2 Nang-trf-cao xirng mlnb
Ih Nhtm-huO-hohng ntttfc Dai-nam, xdm lttn bfr-eoi nhh
Tong b6n thu, qua td'i Quang-d6ng, Quimg-tdy. Btiu bh
thu thua, sau Nimg-tri-cao thua xin vua Annam gitip mh
vua kh6ng chitt, m<)t bieu phai dftu di mh-th6i.
Lai nhm 1043 quan Chidm-thhnb ctrcVp-phd dQC biort
Annam, vua L^-thai-tdng dem binh ddnh nd, nd ddng binh
b6n kia s6ng Ngfi-bo, binh vua ddng b6n nay, sdng thl can,
n6n thlnh-llnh vua ra WOu-lOnh binh lien d 16n reo ma
chay ngang qua s6ng. Chidm-thhnh tbtiy dtV lhm-vt)y lien
chay nhdu, nrtvc tbeo giet htfn 30,000, biit s6ng 5,000 \
cbn vua nd bi chdm ttji tr«)n, lai bftt du*o*c 30 con voi. Vua
I4-thii-t6ng kdo thang td'i thhiih kinh-d6 nd lh Pht)t-tbO>
b&t du*Q'c vo* vtia ih Mj-e vh cung phi ml nu' nd dem v6.

Vua lai bay khiim-sung dtjo Pht)t, diic chudng, cat cbtia,'
tblnh kinh phi)t, lai hay lhm on Ihm phu*d'c, tha thu6,
gidm thue cbo dan. Sira lu«)t-10 lai, cttm bu6n ngu'tVi biiiv
mgi, l;)p dicb-dlnh nghl mat doc du'6'ng cdc ntfi cdc xu*.
Ntim 1054, tluing 10 vua biing,
- 75 —

3° LY-TIIANH-TONG (Nhtrt-t6n).
(Tr\ 17 ndm, sdng 50 tuoi).

I Long-tlioai-thai-binh.
\ Chutfiig-thanh-gia-kh&nh.
Ni6n-lii0u : < Long-chuong-thien-tir.
/ Thien-huong-btru-tirQtig.
[ Thtin-vo.
Thai-tiV, Nhtrt-t6n lcn noi ng6i cha, sau thhnh hiOu la
L^-thdnb-tong. Btiy ltiu k6u ten nudc lh Dai-cii-viOt. Vua
nfiy d6i liti keu Ih Dai-viOt. Vua nay bhy ra 10 dOi mfio
phtic dtiti, di hia cho ctic quan v6 chftu. NguM day 16n
c6t 6ng Kh6ng4tV, 6ng Chati-cong, vh 4 6ng pboi btrMig
Ih 6ng Nhan-hoi, Tang-tu*, TiV-tu* vh Manh-tiV mh tho*,
c6n 72 st hicn thl ve tuc/ng ra mh kfnh. Vua lai cd lftp
cai thdp Bdo-thien 12 tirng cao 300 third*c (1). Vua hay
thu'o'ng ddn, bfra kia trong mtia tiong lanb vtta nbd* lai
nhung ke bj giam trong nguc rdt, ddi that tlnrong tbl dtty
cap chi6u men, gao ctfm cho chiing nd.
CluVcu' lh vua Chiem-thhnh lhm trtii pbdp bat ctim sti*
cita vua ltji, thl vua Thfinh-tdng dem binh di dtinh. Di dft
9 tlidng trM mh vd kh6ng xong viOc c6n 6' ntfi hhnb •,

cung, xu* Li6n-chatt, ngho tin ddn khen bh Nguy6n-pbi lh


vtf ltVn vua 6' nhh gitip vit)c nt)i trj, ltti dao dtVc, dati biing

(1) NgirH la tliutV dy k6 i vt)t hi trong ntrdc Annam :


i<> Tlitfp lbio-thidti, (chn dd'u tfoli toi lld-li()i, huytjn Tho-xtrtriig,
Ihng Tion-thl)
2o Ttrcrng Phtit (V trong ohtia Qttinh-ldm.
3<> Cdl vac ld*n tiii olnia Pho-minh.
/1« Cdi ohudng 6* ldng Qui-dittn.
— 76 —
long khen-ngQ*i k6u lh Quan-am-nu*, thl vua nghl lai dhn
bh mh c6n Ihm dtro/c thtfm danh tot tieng mh mlnb dhn-
6ng cd 16 nho tbua dhn-bh, licn kdo binh trcV lai ddnh Mt
dtrtrc vua Cbc-cu* vh btm 50,000 dan, mh diOu ve Kinb-
tbhnh. Vua Che-cir dang dil DJa-rf, Ma-linh vh B6-chdnh
(2) mh xin cbuOc tOi, tbl vua tha clio ve.
Vua khi dft qud 40 tu6i mM sinh ra con trai lh 6ng
Chn-duc, lh con bh Y-lan-pbu-nhtin Ih ngtrM con gai lhng
Thu'Q*ng-l6i, khi vua ngir ngang qua dd tbl ngtrM kbdng
*,

chc/p-rQp cbay tbco chung ban mh di coi, mOt dtVng dira


bui lan xacb do di bai dtiu, vtta tlitty pbai long cu*d'i v6
hau cung.
_______
4» LY-NHAN-TONG (Chn.dti'c).
(Tri 56 ndm, sdng 63 tubi, tic 1072 tdi 1128).

iThdi-ninh.
Anh-v6-chi6u-tbang.
Quang-buu.
II6i-phn.
Long-phu.
H<)i-tu'6*ng-dai-khdnh.
Tbi6n-pbfi-du0-v6.
Thi6n-ph6-khdnh-tliQ.
L*f-nhdn-t6ng lhm vua luu mh lai cd danh-tieng ld*n vl
viOc danb giitc vcVi nhh Tong, Nhu'ng mh n^trM cd that
du*c mt)t deu lh nghc 1M IIIQ ruOt hay ganh, mh giel my
gbe vh 70 ngu'M cung nu*.

(2) Diu-rf (Qudng-mnh, Qudng-nlnh, trtrtVo thuOo Nlujft-nam-


qui)n) Mu-linh (Mlnh-linh, Dja-linli "2 huy-)n Qudng-tr}) B6-chinh
(Blnh-ohtinh, Minh-olutnh, Bo-dtjo 3 huytjn Qudng-blnh.)
— 77 -
Virtfng-an-thacli lh quan lcfai trie^u nhh Tong nghe quan
dao-tbfnh do-tbuyet rting : nirdc Annam bi giiic, Cbidm-
tbhnh, mQi dft lnr thn, nen giuc vua Tong danh mh laydi,
Vua Ly-nlio*n-t6ng nghe CIUQC licn sai j!/f-thu*6*ng~ki0t
vd*i Tong-dang dem 10 yan binh qua ddnb nlih Tong. llfim
dtrcrc cfic thhnb xtV Kbiim-chitu, Lidm-chau, U'ng-chau,
gi6t tircVng giftc, cbdm hon 10 van ngtrM nhh Tong, dfi
rtdn lh viOc vo-cong tlili' nhtrt, Boi tro' ve Annam.
Vu'tfng-an-thach ttic minh ben sai Quach-qiii, TriOu-tiet
vd*i 9 ttrtVng quan, 87 van binh, qua biOp vcVi Chidm-thhnh,
Chon-hjp mh danh Annam. L5'-thu'tVng-ki0t ttem binh ra
mh ctr tiji s6ng Nhir-nguyOt (tai tinh Btic-ninb, huyOii An-
pbong) danh m<)l tran chdm bon trdt nghn qudn giijc.
Qudcb-qfii lien lui binh v6 choan xii' dja-ddu lh Quting-
nguyen, kbong cliim tdi nu'a.
Vua Annam cbo dem trft 1000 quan bat dtrQ*c lai cho
iihh Tong, mh cd thfch-cbii' tren trtin, ctinh tay cho si-nh\ic,
vua Tong day trtt 4 cliati 1 huyOn, 6 htiyOn stV Bao-lac, 6
dOng xtV Ttic-tan \ ltji nhtfn vua Annam trutfc cd cbo vua
nbh Tong 5 con voi, nen b6n thu lhm cdu tho' mh biem vua
T6ngrang : Nbtfn tham Giao-chi-ttrc/ng, thttt khud'c Quting-
nguydn kim. VI clniu Quiing-nguyen cd nltictt mo vhng,
n6n thu tiSc ltim. Kbi tty stV thu qua giao tra dttt lai, tbl
vua sai Le-van-tlitjnli ra giao giiii. Sau vd vua phong litm
chu*c Thdi-su'. Mh ldn-ltin chng sanh 16ng tham muon thf
vua di, n6n vua dao chtfi du'd'i bo-ttiy va dting phdp thui)t
hou ra CQP tfnb nhfty chyp vua. Mh may cd Muc-thfin dang
chhi cft, vai cbhi chup tr6n ddu va litm hoa nguM-ta ltji,
Vua khdng no* gi6t, b6n dhy ra xtV Giao-giang. Con Muc-
tlitjnh thl vua pbong quan vh cho hn Itiy thu6 ttttt 116-tfty,
Vua kh6ng cd con, n6n CIIQII 6ng Dtftmg-hotin Ih con em
ruOt vua, k6u mlnb Ih chu, md'i cd 2 tuoi mh phong Ihm
Hohng-thdi-tu*.
— 78 —
Cach 10 nam lh niim 1127 vua bttng, di chi trao qu6n
lai cho chdu lh Dti'0'ng-hodn noi ngoi.
Cung nam tty, ben thu nhh Kim danh bat vua Huy-t6ng
vufi Khtim-t6ng mh dem
ve ben biic. TriOu-cau ih con vua
Huy-tong tron qua Giang-nam mh tiVc-vi hiOu lh Cao-t6ng.

5o LY-THAN-TONG (Du*o'ng-hoiin).
Tr\ 10 ndm, sdng 23 tubis\tic 1128 tdi 1138).

,,.,,.,
Nien-bi<}u:
(
\
\
Thien-thuiin.
rpi.,
Ihi6n-chu'tfng"bu'u-tir.
t , »
.

Du'0'ng-hoftn len tii*c-vi thuo' 12 tuoi dtji xd thieii-ba,


r,

xuong chicu ti\i nhung ciia tjch kf nhtip quan laichochu,


tha nliung nguoi cd tOi bi bi6n v6 s6 dien-nhi, s6 lt)-6ng \
day Ifnh phan phi6n, ld'p thu ld'p ve lhm ruOng, Ctich 4
num vua mang bOnh cii* hti nhfty muon boa ra CQP, nhcV
6ng thtiy cluia Nguydn-minh-khong ctiu khoi.
D6*i nhh Ly bay khtim-s6ng dao Ph;)t, n6n cdnhi6uthdy
chtiabien danh nhu* : Dtro'ng-khong-16 (ngtrM Quc-du'cmg
huyOn, thuOc tinh Btic-ninh), Nguy6ii-gidc-hdi (ngucri Gia-
vi6n tinli Ninh-binh).
1128 lluing 2. Chon-kjp (Cao-m6n) kdo hcm 2 van ra
ddnhNghO-an, vuasaiL^-c6ng-bliibdtinbblitdu'Q*cttrd'ngiid.
Thting 8, Chon-ltjp ra ddnh NgbO-an nua, di hcm 700
cbicc tbuycn, sai Nguy6n-hh-vi6m 6' Thanb-boa vdi Dircrng-
6 6* NghO-an ra dtinb du6i nd di.
1132. Tlidng 8, qudn Chtfn-lap vd*i Cbi6m-thhnh, tdri
dfnih xii' NghO-an, sai I)u'tfng-anh-nb! ddnh du6i nd vg*-
tan ca.
— 79 —
1136 thdng gieng, Chtm-lap ra khuay NghO-an nua,
Ljf-c6ng-blnh dcp y6n.
Khi tru*d*c VQ' l<Vn vua chtra cd con trai, thi vua phong
Thi6n-10c lh con vo* nho lhm bohng thdi-tu* \ dcn khi vua
so n^n«, ngat mlnh, thl VQ' ld*n hhdc xin cho con minh
mdl cd 3 tuoi, la Thien-tO du*Q*c noi ngoi, thi vua truydn
ng6i lai cho Thi6n-tt).

Lf-ANH-TONG (Thi6n-t0).

Tri 37 ncim sdng 40 tubi, (tw 1138 tdi 1175).

( ThiOu-minh.
\ Bai-dmh,
.......
Ni6n-hi0u: «,', ;
i ClianIi-loiig-buu-u'ng.
, , • ,
I TW6n-cain-cW-bu'u.
Thien-to mdi 3 tuoi tiic-vj, <\\\i nien-hiOu lh ThiOu-
minh, (sau mieu hiOu lh Ly-anh-tong) \ ba Ilohng-thai-hau
giup coi viOc chtinh.
D6'i vua nay, (1148) cd thu-hc ngoai quoc ttVi buon-hiin,
nhu* Xi6m, Qtta-sa (Chh-vh) Lt)-lac (Mien-diCn) tdi ctra
IIai-d6ng, xin l«)p hang butin. Vua cho lap ngohi cti~lao
gQi Ih plio Viin-ttdn (ngang Vtjii-ninli tinh Qiiiing-ycn).
Nam 1142 cd t6n Th&n-ttfi tlifiy clnia xting minh lh con
vua Nbo'n-t6ng, tiem hit)u Bhih-virong, nd cd phep lluiiit,
cd phu-phdp n6n thidn-ha tin tlico nd nhieu. TrircVc vua
sal Luu-vo-ne ra dftnh thua nd, nd duQ'c Krng tfnh v6
ddnh kinh-96, mh hj I)6-anh-v6 ehan dfinh, Ihua chay qua
xtr Luc-linh bj quan Lu'Q'ng-chtiti bat n*)p» Do-anh-vo
•,

diOu v6 kinh chdm tli.


Nitm 1153, cd anh hohng dat Chi6ni-thhnh tdi xin vua
liip ii(5 16n. Vua sai quan binb dtra nd vd, nta bi thua quiin
vua Ch6-ri-bul, phdi kdo ve. Cb6-ri-btit SQ* e vua Anli-t6ng
- 80-
cd cho v6 ddnh charig, tbi sai sti* t<Vi dem con gdi, vh vhng
bac ctia chtiu-btiu dansr vua. Vtia cluu mh bai binb di.
Ntim 1164, trong binb ndddy lhm loan, nho* cd Phf-
c6ng-ticti dem 10 van binb ra mh dep md*i y6n.
Thutf tiy cftc quan trong trieu ganh-tu*tfng tranh trti'6'ng
cu* lo hai nhau. Nhu* l)6-anh-vo y the cd thtin vdi trong
nc)i cung vua, kieu-htinh bi qtian Chi-huy-sti* tcn lh V6-ddi
lhm tc)i bo tti vh dhy cli \ sau nhcV bh L6-thai-htiu lo cho
ve hhoi-phuc lai dtfc/c. Lap phung-quoc-v0-d6 hiji lai V6-
ddi vh cac quan khac.
Nam 1169, cd hai sii* 1)Q bcn tau qua, stV nhh Kim vh
sti* niih Tong. Vua thdng sti' vd'i Tong htfn \ vua nhh Tong
cd cay inua 5 thdt voi mh lhm lt^ te-nam-giao, vua Annam
goi qua cho khdng ltiy tien n6n Tong cbo su* ttVi chtiii
•,

ttji tricu. (B*iy lau nay cd di cong thi dem qua Quang-tdy
giao (16 mh ve mh-thoi); lai ban thucVng cting trQng.
Ngtiydn dtiii hct vua phong con ctau long trtrong nam
lit Long-xu'6'ng 16n lhm thdi-ttr ddng cung \ mh boi v6
loan dain Irong hau cttng vua cha \ nen phtii tOi mh bo di.
Vay vua liQi ctic quan lai lap Long-cfm lh con thii* 0 con
nho tttoi len lhm thtii-tu' \ cho 6ng T6-hien-thhnh phong
tu'(Vc vutfng tte day thai-tu* vh gitip-do' trong vi<)c chanh.
Niim 1175 vua bang.

7" Lf-CAO-TONG (Long-cdn).


Tr\ 35 ndm sdng 3S tubi, (tic 1176 tdi 1211).

iTrinh-phti.
Tlndn-gia-buu-tQ'.
Tri-blnh-long-thig.
Vua nfty 16n ngoi thua* md'i cd 3 tuoi, 6ng T6-hien-
-81 -
thhnh phu chdnh. Bh thdi-h)u thi muon lhm vit)c phe ltip
mh SQ* T6-hien-thhnh, n6n cho dem vhng bacmh ci)y Lur-
thi lh VQ* T6-hien-thhnh ndi giiim \ mh T6-hien-thhnh trung
giu* thoo 16*i di-chieu mh lhm. Ctich 2 n?m, mantang vua
Ly-anh-t6ng roi \ thl hh thdi-hau dfii yen cac quan, mh lo
lap Long-xtrong thdi-tu* cii, kh6ng mo*i 6ng T6-liien~
thhnb, ctic quan deu tdu viOc tai T6-hien-thhnh, cdc quan
kh6ng dam. Qua nam sau To-liicn-thhnh nrit. Thdi-tiV cti
Ih Long-xu'6'ng (anb vua) cho qutm tftm-phtic di chicu binh
toan lhm loan mh ha cm len lhm vua. Mh vua dting 6ng
Ly-kfnh-tu lhm thfty, 6ng Ngo-ly-tfn lhm thu'Q'ng-tu*dng-
qudn nen vung, khong ai dtim ryc-ricb, Trong nu*d'c y6n
cung cltrtrc mtrtri nam. Sau vua lo liip cttng du}n, bat xau
nang, dan-sy* cu*c-kli6 \ ^iac-giti n6i 16n loan-lac bohi cho
td*i khi vua cbet.
B6-tri chtiu B6-dien vua Chiem-thhnh, chay qua dtit An-
nam td'i ngu ctia KJ-la, xin Annam gitip mh bao thti chti
minh lh B6-dien tiem vi ctia minb — Quan tinh NgbO-an
cd 6ng nghi nd, thl nd ddnh tWnh-llnh bo mh chay, htr-
bai trong tlnh lam; nd cu*d'p ctia bftt ngu*6'i roi rtit vt^
mtit. — Noi song Dai-hohng dan lhm phin, sai quan qudn
ra danh cting tbtia. — Binh nha Tong ciing qua cu'd'p-pha
bo'-c6i ngohi dia-dau. Ngtrtfi Pham-tlu sai vo hay cliftu
NghO-an tro' 16ng lhm phiin -,vua sai Pham-hlnh-di vo dtinh.
Va tron di, n6n Phitm-binh-di ticli nha-ctra cua-ctii ddt-
pbd. Phijm-du ve kinh vo chua mlnh cach IIQ the kia, cao
Pbtjm-binh-di. — Vtia nghe, den khi Pham-blnh-di ve v6
chfiu, vtta btit cba con Pbam-binh-di mh cfun tti liji. Qutich-
boc vh tu'd'ng-tii Pham-binh-di hay tin lhm-Viiy, th) gidng
trong kco binb thang v6 thhnh. Vua ,thay vit)c ttfi rap tdi,
thl d6i cha con Pliam-binh-di mh d«im chct di roi vua chay.
Qudn Qudch-b6c v6 ltiy xe vtia cho* xdc ra, roi vho t6n con
tliu* tu* vua t'6n Ih Thftn 16n Ihm vua. Vua chay ra s6ng
82
— —
Qui-hda, c6n thdi-tu* chgy dSn xti* Hdi-a. 6' dd g$p con
gdi IIQ Trdn-ty xinh-tot, cirM Ihm VQ*. Sau nho* IIQ Trdn-
\f ltip qudn mh ctVu ddnh du6i giac, lai dem vua v6 kinli-
i\6. C6n thai-tir con 6* nbh To-trung-tu*, lh ci)u vo*. Ben
nam 1210 vua cho di ru*tVc thdi-tu* ve. NOi nam ay
vua bang, thai-tir cho di rtrtVc vc/, mh Trdn-khanh-tu* Ih
anh vo\ ndi con giac-gia chua cho cli. (Cha VQ* Ih Tran-ty
cltct bj quftn hoang giet. — Con Ih Tran-khanh-tir 16n th6.)

8° LY-IIUE-TONG (Sam).
(Tri 14 ndm, sdng 33 tubi tic 1211 tdi 1225).

j Ki?n"«ia»
Nien-hicu*
I Thien-chtrtfng-hfru-dtjo.
Vua tirc-vi roi, cho di ru*tVc VQ* dem ve clal lh Nguyfai'
phi; phong cho T6-trung-tu' lh ciitt VQ* lhm thdi-iiy, con
anh VQ' lh Trftn-khdnh-tu*, thl phong tu*d'c cliu*o*ng-thhnh-
htiu.
Nam thtV 3, (1213) cd ngirM con bh vti nucii vua, t6n
Ih Dhm-thuQ'ng b| t()i tricu hacb khi di mO hinh, n6n ra
xti* Ilong-chiiu xtrng minh lh vua, cu*d'p-phd ddn su*. Mh
trieu-dinh .suy-nhu'Q'c khcing Ihm gi du*Q'c.
Trong nitcVc loan-lac, qua m.m 1215 Triln-khdnh-ttr
thtiy loan, thi clcui qudn tdi rud'c vua. Mh bcVi tru'cVc cd
mQt ltin cting cd tdi rud'c vua di ti-loijn, mh bj vua nghi
day btit, iion lan nay vua chng nghi, ben vua ciing bh
tlidi-hiiu va ngu'-nu* Ih vc/ (IIQ Tran) chtjy ra xtV Lu'Q'ng-
chdu. Qua ntim 1217 bh thdi-hiiu gi«)n IIQ Trdn, hieu Trdn-
thi Ih vo/ vua phtii lo mh tdch mlnh ra, vua khdng cho cti*
di ddu dem theo <\6. Bh thdi-h.)u cd khi dfjy dem thuoc
— 83 —
dQc'bieu Trdn-tW uong mh chet di, vua lai ngan di. B6i
nt)i d6m vua dem Trdn-tW mh tron di. Tim td'i cho Trfin-
khdnh-tu.', thl Trtln-khdnh-tu* rtrd*c ve\ Khi fty vua mdi
tin mh phong vo* len td'i chtVc hohng-hau, Trftn-khanh-tir
lh thdi-iiy, NhcV cd Trtm-khanh-ttr vh Phan-lan, stia-sang
tap-ren viOc vo md'i khti-kha liji.
Nam 1218, vua phtit chiVng dien, cti* ltty mlnh lhm
tu*d'ng troi, gitit c6 tren dfiu nhay mtia toi nghy uong
*,

ru'Q*u say li-bl. Yic)c chdnh-si.r de cho Tran-khtinh-t\t' lo


.lay het. Nguy6n-nQn hung ctVxu'ng vutfng dttt Ph6-dong^
vua mtic didn khong chc-trj dtrQ*c.
Dcn ntim 2223, Tran-khdnh-tu* mttt di, thi anb ten lh
Tr.^tn-lhira 16n the lay mh lo viOc nu*d*c. Qua ntim sau
(1224) bOnh vua chng nghy csvng riijng, mh khong cd con
trai, n6n nhu*6*ng ngoi cho con gtii lh Chi6u-thtinh-c6ng-
cluia \ roi vua 16n chua Thuyen-gido mh tu.

9° LY CIIII^U-IIOANG.
(Ten ti,ic Ih Ph(1t-1um sau ccii Ih Thien-hinh.)

Bh vua ntiy lhm vtta chua tltrtrc hai nam roi nbu'6'ng
ngoi cbo Tran-canb ltty lhm chdng; sang qtta tl6ng nhh Trdn.
Bh Chieu-hohng ken con cdc quan vho hau-ha trong
nQi cung, giao clio Trdn-thti-dQ coi viQc binh-lfnh trong
ngohi b6t thdy.
Trtiii-canli lh con Trdn-thira, lh chdu Tran-tbti-tlQ (k6ti
bting clni) vo hfiu-ha bh Vtia; bh vua phdi 16ng, sau hin
ldn chiic viQc rdi, thl Trdn-thti-dQ ddng ctra, biio cdc qtian
v6 chdu rang: nay vua da irng cd utfi roi tbl cdc quan
•,

xin CIIQII nghy mh trieu-ki6n,


0
BtVa Sy ba Chi6u-hohng dai yen cdc quan, r6i lu6n dip
nhu*6*ng ng6i cho chong lh Trdn-canh.
Trdn-thu-dQ Ih clni mM bhy mM manh-phu (ih Tran-thira)
6* ng6i-nhfp, vl Trdn-ctinh mM chtra
quen thuQc

IV. NllA TBAN.


1. 'rnAN-TiiAi-T^NG (Trdn-cttnb).

Tri 32 ndm sdng 60 tubi, lic 1225 tdi 1258.


iKien-trung,
Thien-iVng-chdnh-blnh.
Nguyen-phong.
Vua ndy 13 ntim dau thl tinh nhungmaclQn-xQn trong
trieu vh trong bh-con. Nam 1226 Trdn-thft-dQ dem vua
Hu0-t6ng nhh Lf ve chua Btru-quang trong thhnh, cap
qudn hdu-htj mh gitr, ltti kiem chtrcrclhmctrcchongirM,
thl ngtrM tam-rtVa clnic dtV cho IIQ Trdn, rdi tiiftt c6 mh
chet \ thl cung nhu* lh Trdn-thu-dQ giet. Khi tty Trdn-thu-
dQ lfty bh vo* vua HuQ-t6ng lhm VQ* mlnh,
C6n vua Trdn-tbdi-t6ng cttng bi Tran-thu-dO vh bh Thi6n-
circ-c6ng-chua giuc, thi chodn lay VQ* anh ruQt mlnh (Hohi-
vu'tfng-li<5u) lh bh Thu$n-thi6n-c6ng-cliua Ih chj ruQt bh
Chieu-bohng : VI khi ay bh Chieu-hohng kh6ng cd con,
mh bh chj dfi cd thai 3 thang. Lhm-v«)y mh mao ltty con.
Anh vua gifjn ra tu qudn boang lhm lotin. Vua mat-co*
tliQn-mtjt b6n tr6n len trdn chua niii An-ttf. Trtln-thu-dt)
I6n rtrcVc khdng v6 \ sau nhtV cd 1M thSy chua Phu-vdn
jian-nl, thl vua mcVi chju ve\ Khi v6 thl anh vua lh

Lieu gia ngu*M di cdu chong xudng lai ghe vua ngu* mh
-, 85 -
ddu •,mang nhau chtra dtVt, b5ng ddu Tran-thu-dQ nghe
duo^c, riit girtfm td'i ham-htim d6i chdm. Vua can, giau
anh dtrM khoang ghe, Trdn-thit-dQ gii)n nem girtfm la-het.
Vua vo-v6 6m di,
Trtin-thdi-t6ng nhcm ngtrM b6n nhh Tong cd hay xam
b6-coi, cud'p-pha ch6 dia-dau, nen cttt binh xuong tbuy
qua dftt Kham-chdu, Liem-chdu c6a thu mh ddnh. Thu
thttt-kinh vo* chay, sau hoi-tdm lai, biet Ih vua Annam,
dem loi-tdi sat giang s6ng ddn bat. Chang ngo* vua ra phd
hhn lay 16i-tdi neo-nQC hSt mh ve.
Qttan Chiem-thhnh ltic nhh L^ suy, nd bay ctrd*p phd
ngohi bien quen, nen nd tuy-lh so/ mh t<Vi cong, mh nd cting
cti* chtVng cu, nen vua kdo binh v6 ddnh, bftt diro*c vc/
vua nd ten lh Bo-da-la, vh quan qudn nW6u mh dem v6.
Nfim 1258, Nhh Tong b\ nhh Nguyen du6i dp ldn gdn
tM phfa nam. Binh Nguyen muon doa Annam, li6"n kdo
thftng qua chun vho dat Annam. Tu'd*ng nd Ih NgQt-ltrtmg-
WQp-ngai sai ba dQi su* td*i vua Annam bieu phdi ddu 5
vtta bat cfim lai, n6n nd tttn binh riet td'i. Vtta ch[u khdng
n6i tlido lui lfii, lai nhcV L6-pliu-trdn mh thodt khoi. B6i
lui binh ddng noi s6ng Thien-mQ. Vua so* boi cdc quan,
hoi Trftn-tbtt-dQ thl ndi: « c6n ddu t6i thl vtta chd* SQ- ».
Tlidi-tu* dcm binb viQn td*i, m6i ddnh riet, qudn Nguydn
thua li6n rdt v6 h6t, (nen kett lh gific pln)t).
Vua biet tfn L6-pln,t-trdn lien dcm bh Chieu-hohng lh
bohng-bftu cft lh vc/ mlnh mh gd cho 6ng tiy,
Nam 1259 vua sai Le-phu-tran lhm sti* qua nhh Nguydn,
giao 3 nam tti c6ng 1 laii.
Vua ndy ra thue 10, lai lay thu6 mh ban lQc cho cdc
quan van v6. Ngu*M lt)i day dSp <\(\ qtiai v«7C theo sdng
mh ngan l\tt.
BM ay cd 6ng Nguy6n-hit5n d$u trang-nguyen (1247)
6.
— 86-
TrSn-quoc-lac d5 kinh-tr.-jng-nguyen Tru'cmg-xdn d5 trai-
r,

trfjng-nguyen (1257).
Qua nam sau (1258) Trdn-thai-t6ng nliu*6*ng ng6i cho
con dau long tcn lh Khodn lh con tbtV bh Tbut)n-tbi6n-
thdi-hau (tru*d*c lh vo* 6ng bohng anh lh Ilohi-vu'tfng-lieu).
Vua cha len lhm clnVc Thai-thtrQ*ng-bohng.

2. TBAN-THANH-TONG (Khodn).
Tri 21 ndm sdng 51 tuoi, tii-1258 tdi 1279.

S ?;^"-!0ng(
Nicn-biOu.
( Buu-phu.
Vua nfty lcn tri-vl 21 nam binh-yen, nho* cd cha lh Thdi-
thu'Q'ng-hohng vh 6ng cbti lh Trdn-tbu-dQ bhy-bi&u ve-vM
cho \ 6' vtVi cha me anh cm thu«)n-hoh.
Doi vua ndy day Le-van-huu tu su*-kf tir dM TriQu-vo-
d6 cho tdi rot doi nbh Lys lhm ra 30 cuon. — Trieu b6n
btlc hay sai siV qua boi cbo Ma-viQn ddng tru. Nhh

Nguy6n ltin ep lilih Tong gftn mttt, n6n quan qudn dem
VQ'-COII gia-tlich xuong di bo'n 30 chiec thu qua ddu
xin 6' nu'd'c Annam.
Trdn-tliti-dQ chet. — Vtia l)at-chu'd*c nhu'6'iig ngdi lai
cho con Ht Khfim (1279) mh lcn lhm Thai-thiivng-hohng
13 liam md*i chet.

3 TBAN-NIION-TONG (Khdm).
Tr\ 14 ndm sdng 51 tubi, tic 1279 tdi 1293.

}t
TWOu-Wru.
N,6n-l11«u.
VM 1M
Tl,nng.llu.ng.
*DM vua cha vua nfiy bang-an lh bao nhidu, thl dM vua
87
— —
nfiy lai mac giac-gia du*-tQ*n lh bay nhieu. Nhtrng-mh trong
ba bon mui giac ay vua thang tran lu6n het ca. Bi chti
ruQt lh Trdn-fch-tac cd bung trdi mh ra. Mh cd trong tdng-
that vh ngohi nhieu tu*d*nggi6i nbu*: Tran-quoc-tufin, Trdn-
nhtrt-duiit, con 6ng Trdn-H6u, B6*-kliac-cliung, Quan-khai,
Hh-dat, Ilh-chtrtfng, Khdnh-du'.
ThutV ay nhh Tong bi nbh Nguydn du6i nhay xuong bien
chet het cft nhh. Nguy6n-thdi-t6 cho sti* qua mM vua An-
nam qua chttu. Vua clap su' mh khongdi, vua nhh Nguy6n
giiin b6n h;j Trftn-nhtfn-tong di mh dijt Trdn-duy-ai lh su*
16n lhm vua, cho quan tu'd'ng vh mdt nghn binh dtra ve
mh ldp, vua Tran-nho'n-t6ng kh6ng cb[u. — Qua nam 1282,
vua nbh Nguyen cbo mot ttao binh 50 van kdo qtia dja d«^u
dttt Annam, ndi mu*Q'n dhng qua dtinli Chiem-thhnh.

vua Annam khdng cho, lo sam c\r. Vua dat Trftn-quoc-
ttian coi hct cd binh trong nu*d*c mh cttinh. Cach mQt nam
rtr6i (1284) Trdn-phu di sti* ve ndi Nguyen-thai-to sai
Thotic-lioang ftem binh d6ng lam qtia qttyet dtinh ha nhh
Trdn. Vua dfii ycn, m6i ke gia-ca tuoi-tftc trong nti*d'c hoi
nen danh lai hay-lh phfti ctati di P Thl ai ntty deti xin ddnh
giac mh-th6L
Nghy 26 thdng cbtjp ntim 1285, binh nhh Nguyen qua
ddnh-pha cac ctra tii. Binh Annam ddng lui b6n b6* song
Vtjn-kiep con vtta xuong xii* Hai-ct6ng. Dao binh Qnianhi
•,

ddnb Annam phdi lui khoi Van-kicp vh len chodn ddng


tr6n ntii Pl -lai. — Trong cdnh tay lfnh Annam bj btit
deti cd chijm clitt* sat-thtic, nen qtidn Nguy6n giftn ltim.
Vua sai D6-khiic-chung lhm sti* td*i vtVi ttrd*ng Omanhi
phdn gidi trong d\tc, mh nd kbdng nghc \ nd cti* tttn binh
ttfi. Nd lai cho mQt dfjo ttrdng Toa-d6. v6 phfa nam n6n•,

phdi chia binb. Ti^n-quoc-tuttn sai Quang-kliai v6 NghQ-


an mh ddnh vdi tu-d^ng Toa-d6, Ong hohng Tbodc-hoang
- - 88
cai quan cdc dao binh Nguyen, phdn binh ra ddnh ttV phfa
vua cttng Thdi-thirc/ng-hohng phdi d6*i di ti-loan noi Tam
kl. Binh Nguyen trhn v6 khap mQi noi, thi6n-ha ddu nhieu.
Chii vua lh Tran-fch-tac ddu gitic cd y dtrc/c lhm vua. Mh
6ng Trtin-nhirt-dutit cho binh Annam mlnh mac do binh
nhh Tong danh cftng du'Q*c trftn, — Vua danhthang Nguyen
ntfi phu'fru'6'ng-an. — Quan-khdi danh thang Thodc-boang
ntfi Chu'o'ng-dirong. Hai tu*d'ng Nguyen kia Ih Toa-d6 vh
Omanhi, khong bay 6ng bohng Thoac-hoang thtit triin,
kdo v6 kinh-do, b\ hai anh cm Ilh-dat, Hh-cliirtmg ddnli
ntfi huyOn Ph6-ninh. Quan Nguyen thua luon \ Trtrcmg-
hit^n ttrcVng Nguydn phtti hhng dttu. Vua ltji xap tr«)n vd'i
Toa-d6 vh Omanhi. Toa-d6 b\ chdm tai trt)n, Omanhi lQi
qua song Thanh-bod, xuong ghe nho chay ra bien, bat
song qudn Nguyen ho'n 5 van ngtrM. Khi vua thtiy dau
tu'6'ng Toa-do thl dQng 16ng mh phdn rang : Ke lhm toi
vua het ngay du*6*ng tty, th«)t nhh Nguyen ddng thu*ong tiec 1
C6n 6ng Quoc-tuttn l«*ji ddnh dang dao Thodc-hoang
biOp vd'i L^-hiing ntfi song Van-kiep nu*a. L^-hang bj tay
Quoc-tuttn, Tbodc-lioang may bting bQ tron dtrtfc kh6i.
Nguydn bi giet nhi6u qud, s6ng Van-kiep dam do nhu'ng
mdu binh nbh Nguyen. Nguy6n thua mQi ntfi, gitic tan,
vua vh dtVc tlidi-tliu'tfng-hohng hti tro vd kinh-thhiih.
1

Vua Nguyen-tlidi-t6 n6i xung, tiVc-mlnh bi thua vua An-


nam, miion hip Trdn-fch-tac the cho Tr5n-nhtfn-t6ng cho
bo glidt, mh kh6ng du'Q'c (phai ban 500 mftu ruQng cho
•,

Trfni-fch-tfic an 6' b6n Thu) b6n cho d6i binh di ddnh b6n
r,

Nhiji't-b6n vd hiOp Ihm mQt dfjo ddng qud chirng dijng qua
diinh Annam. V«)y (1286) 6ng bohng Thodc-hoang kdo binh
<ma dhng bt) mQt dao, c6n Tru'tfng-van-b6 dem binh th6y
vh cho' lu'trng-thvt*c khf-gidi di dhng bien mQt d?o. Nguydn
trdn bQ tbua tr^n Llnh-klnh, thuy thua noi Da-m6. Nhtrng
mh nd hQi nhatt lai kdo riet tM gdn kinh-thhnb. Hai cha
con vua ra nga bien vho phfa nam vM Trdn-quoc-tuan, de
Khanb-dtr 6* lai mh ngan giac. Trud'clhm cung khong lai,
sau chia lhm hai dao, mQt dao giu* giac, mQt dtto di ddn
binh thuy Nguydn mh ddnh , ltry dtrtrc khf-giai lu*cmg-phan,
vh bat dtrcrc ngtroi nhieu \ mh vua dtjy tha cho nd v6 nd
ndi lai nd don mlnh lh manh. Trdn-quoc-tuttn nghe Khanh-
du* thang trtin lai bict tlniy bt) nd toan WQp nhau Itji, thl
ngti'6'i ttliu* nd khi nu'd*c ld'n, ddnh chfim-chcm, dc*i nu*d*c
dirt r6ng tro* lai ru*Q*c nh, nd chay xuoi dong mac bhn,
chlm chet, b} dam chem kh6ng biet lh bao nhieu \ tr6i beo
s6ng, mdu do nu'd*c cti. Ttrd*ng Omanhi, Phan-ticp, Tfch-
10, Kl-ngijc ddu b\ bat cd mQt mlnh Thodc-boang bfing
•,

dong cbtjy, mh dQC dhng qutin chet btfn nu*aphdn.


Khi ay vua cha con dac nliatt v6 kinh-thhnh. Dai xd
thi6n-ha, cd Trdn-fch-tac thl bo ra ngohi s6 tdng-that. C6n
bao nhieu to* gitty bat du*Q*c ke can dn v6 viQc diiu giijc tht
vua dot di kbong tra mh lhm tQi lhm chi. Vua ban tlnrtfng
xong roi, md'i tfnli cho khoi odn, day trti cdc tirdng bat
dtrQ*c lai cbo nhh Nguydn. Ai ntty xin giet, vua khong nghe.
Ngu'M ta ghdt nlnVt lh Omanhi, n6n khi du*a ve Annam
duc cho thu cbim cho nd chel di.
BJ hai chuyen giac tty, dan-srjt' mttt mua ddi khdt lam,
Vua mo* kho phdt cho ddn. Qua nam 1292, vua nhh Nguyen
sai stV mh bieu vua phiii qua chftu, vua sai Nguydu-diji-phfip
qua ltty d(5u mac tang vua cha mh ctio di. Vua thu sai siV
mh dp ngam nhu* vua kh6ng ch|u di, tbl se ddnh \ vua
cdo bOnb kh6ng chiu di, vua nhh Nguy6n gi«)n cdm stV lfji,
d6i binh loan dem qua ddnh, chang ng6* k6 lfty vua dfi 80
tu6i ch6t di.
Vua Nguy6n-thhnh-t6ng 16n tu'c-vi Itti cho su* ve\ Vua Trdn-
nhffn-t6ng, nhu'6*ng ng6i l«7i cbo Thuy6n Ih con dfi 18 tu6i,
90

4. TBAN-ANH-TONG (Thuyen).
Tri 21 ndm sdng 45 tubi, tw 1%93 tdi 1314.

Ni6n-hiOu. Htrng-long.
Thuyen tiVc-vj thuo* 18 tu6i, mh hay ham ttVu sac, nen
khi di chtfi dem bi chting nem gtjch la ddu ra cd vft cd
tliQo. Cd mQt ldn vtta uong ru*Q'u say mc-met, qua bira
sau cung chu*a dtjy dtrou Bu*a tty vtta cha 6' TW6n-tru*6*ng
ve vho tten kiem kh6ng thay vua. NQi cung lay-giftc bet
SiVc cung kbong dt)y du'o*c. Tlidi-tliu'Q*ng-Iiohng bo v6, day
dlnh-tbfin sdng td'i chfiu ttji den ngu'6'i. Vua Trdn-anh-tong
tlnli say roi nghc ndi lai, mat-c6 tliQn-thudng, lo so* cjud
stVc, ra di khan may |gap anb liQc-tro lh Dohn-nliu-hhi,
vua cfty lhm sd' chiti tQi xin loi citng vua cha, Dohn-nhu-
hhi lam roi di vM vua, vtta kb6ng ddm vo, tte cho ngtrM
liQC-tr6 vo san cbftu qui, Vua cha cho vM vua v6 quo*-
trdch rtin-day roi tha loi dtjy dlnb-thdn vtl chfiu nbtr cii.
,
Tir dM vua ndy mM het tbdi ve minb. VI vua cba cd
day phtti dem do ma chtjm blnh rong noi trdi-ve cho Trdn-
anh-tong \ mh vua khong muon, lira khi vua cba ngd lang
mh Idn di mttt thl thdi, kbong dp nu'a.
Ai-lao litm loan (1293) tbl vua cha di pbat Ai-lao. Shm-
tu'-sdch lhm phftn, (1296) vh Ai-lao cuop-pha chodn ltty
dat Long-giang, vua sai Plitjm-ngu-lfio ddnh ltty ltji. Vua
Chi6m-thhnb t6n lh Ch6-mdn, sai sti* cdu b6n, ctrM bh
Huyeii-trdn-cdng-clnia, tldng dttt O-rf sau cfti lh ThuSin-chdu,
Hod-chdu. Vua gti v6 nQi nttm vua Chi6m-thhnh mttt, thco
•,

phdp nd, thl VQ' phai 16n gihn thi6u, mh chet theo chdng.
Mh Tr5n-kbiic-chung quan stV Annam dung mu*u go' du^c
rurd^c Huy6n-trdn-c6ng-chua v6. Ch6-chf 16n noi qu6*n cho
— 91 —
Che-man muon bQi ircrc, thl vua Trdn-anh-tong phdn binh
Ihm ba dtjo, vua mQt dtjo di du'6'ng bang, Trdn-quoc-chdn
mQt dao, keo di dti'6'ng ntii \ c6n Triln-khdnh-du* mQt dao
di ngft bien. Ba dao keo thang td'i kinh-do Cliiem-thhnh
di dcn dftu thang dd. Che-chf b\ bat, vua Annam dttt em
Che-chf 16n tbe (1311). Cach mQt nam Che-chf maf, ltic fty
Xiem ddnb phd Cbiem-thhnh, vua Annam phtii sai binh di
giiip. Trong ntrcVc khi fty binh-yen, vtta Trftn-anh-tong cting
noi thdi nhh trtiyen ngoi cho con lh Manh (1314), Mh len
lhm tlidi-lhu'Q'ng-hohng dti'Q'c 6 nlim nira mdi bang.

5. TBAN-MINII-TONG (Manh).
Tr\ 15 ncim sdng 58 tubi, tic 1314 tdi 1330.

Manb 15 tuoi 16n ng6i, satt ctrd'i con 6ng Tran-quoc-


chtfn lhm liohng-baii. Vua nh6* cd vua cha giti»>-d6* du'Q'c
7 nftm, stia-sang trong nu'd'c, cttm binh ve mlnh. Khi vua
cha mttt tti roi(1321) tWvuabj nghc 16'i Trfm-khiic-chung
qud di, ncn dfi giet 6ng Trfin-qtioc-chon lh cha VQ' minb
di: ThucV tty hohng-hau khong cd con (mh trong se cd).
mh VQ' bd vua dfi sanb du'Q*c mQt con trai diit t6n lh Vtrong,
Cd hai phe, mQt phe bh hohng-bfjti, mQt phe 6ng qttan
Van-hi6n-hliii, 6ng ndy vdi Trdn-khac-cliung, thl giuc vua
pbong cbo Vtt*Q'ng lhm thdi-tu*.
Mh bh hohng-lidu tr6ng c)y se cd con, nen khong chju*
Vl-v«)y n6n Tran-kbtic-chung, muon bai hohng-hdu th) lo
hiji cha bohng-biiu lh Trtin-qu6c-cho'n, mdi mu*dn thting
dhy-ttV 6ng tiy ten lh Mn-phau, 100 lu*Q'ng vhng, mh cdo
6ng ay rting : lo lhm phdn cting vua. Vua nghe 16i Trdn-
khdc-chung, bat cha vo* cdm t6, bo nhjn ddi nhjn khdt»
— 92 -
Vua cd mQt d6i khi ltrtmg tdm ch&ng y6n, thl Trdn-khac-
chung lfty 1M ndy mh dQa vua: « Bat du'Q*c CQP thi tl6,
mh tha di tbi hiem-ngh6o. » Bh hohng-bdu thfiy cha lhm
v«)y v6 tham tbfim nu*d*e v6 do vftt ra cbo u6ng \ ddi khdt
dfi qud, uong vho roi chet di.
Cdch 2 nam, vi6c tty mdi ra chac lh oan, vi lh viQc phao-
vu, 11611 vua lQt chtVc Trdn-khac-chnng, dn6i ve ddn, —
Thting Trdn-phau thi xtV lang-tri. Trdn-khac-cWing chet

khieng di chon, b| qudn dhy-tiV 6ng Trdn-qiioc-chon kdo-
16i vhy-dap phan tluiy ra, vi nd tbtitmg chfi nd chet oan
mh tra tbti cho bo-ghdt. Nhu*ng vfty mh bh hohng-hiiu ciing
kbdng cd con, n6n Vu*o'ng dtro*c phong lhm tbdi-tu*, den
nam nay 1330, vua trao quyen cbo 16n lhm vua, c6n vua
o* ngoi Thai-thu*Q*ng-hohiig c6n diro*c 28 ntim nu*a md*i mttt.

6. TBAN-III^N-TONG (Vtro-ng).
Tri 12 ndm sdng 22 tubi, tic 1330 tdi 1342.

Ni6n-W0u :— Khai-hiru.
Thdi-tu' VtrQ'ng md*i nen 10 tu6i, thi Trdn-minb-t6ng lh
vua cha dfi trao qu6*ii lhm vua cho lhm thi lhm cd \\ dd,
•,

moi viQc vua cha lo giiip ctt.


Tran-nhu*l-du:)t vh Tran-khac-cbung chet. Nu*d*c Ai-lao
(1331) xam pha dtinb lfty Nam-nbung trong xu* NghQ-an,
vna Thdi-thuvng-hohng dau con-mat mh ciing muon cdm
binb di danh, Ong Dohn-nhu-hhi W su*o*ng mii tf-ho" kdo
binh tdi, bi binh Ai-lao dhn ngira voi giang vay-phijic ttV
pWa, t6i ntri cham nd td-hoa, binh Annam hoang vo* cha.y
thoi lai nhtiy lQi sdng ch6t het nbi6u. Ong Dohn-nhu-hhi
cfing chet triin ay nira.
— 93 —
Nam 1337, sai Hu*ng-hien-vu'tmg ddnh nioi Ngtru-hiu
n6i cd ft thdng dsing trt)n Bjnh-ki. chdm vua nd Ih Xd-phdn
Em vua t6n la Cdo di gho chtfi trong Tdy-ho td xuong
nu*d'c, dfi gan chet, vd't I6n xdc nudc het stVc mh khdng
ltji, nho* cd Trdu-canli lh ngu*6*i thay-thuoc Thu, khi Nguy6n
thua tinh-nguyQn 6* lai, Ihm thuoc khd khoi chet, mh n6i
lnr ngQc-hhnh liQt di.
Vua Tratt-hien-t6ng (1342) chet mh kb6ng con mh truytm
ng6L Ncrt Thdi-thirc/ng-hohng pbong ong bohng Cfto bi td
h6 len lhm vua, 1)6 6ng bohnganhdi, vi6ngay ktio* ft irf.

7. TBAN-DU-TONG (Cao).
(Tr\ 28 ndm sdng 34 tubi, tic 1342 tdi 1370).

Ni6n-WQu : — ThiOu-pbong.
Cao mffi 6 tu6i len lhm vua28nam, mh 15 namtru*d"c,
cd tlidi-thirc/ng-hohng lh vua Trdn-minh-t6ng lo viQc chdnh-
su*, su*a-sang viQc nu*d*c giup cho, cho den khi ngtrM b\
con ong ddnh no*i md dau mh chet.
BM vua ndy nhieu nam dai han mat nuia ddi khdt. Vua
hay lhm plurtfc, tha thuc, giftm thue, chan-ban, ban phdt
bac-tien, gao-lfla, thuoc u6ng,liicddnkh6n-khdb0nb-hoan
doi-khat.
Quan hoang tyru lhm lottn Cr6n ntii An-phu-lu6n 2 nam
(1344, 1345) va quan Ai-lao, ddnh dep yen du'o*c cd.
Khi vua turc-vi, thl Che-a-nan lh vua Chidm-thhnh chet,
mh con vua ay lh Che-m5 bi anh re ll\ Trh-hoa-bo-dd tiem
\'\ di. Nen Ch^-m5 xin vua Annam gitip mh liiy quon l§i.
Tri6u-dlnh Annam htVa dd mh m6akia quam6a nQ khdng
— 94 —
thtiy gl het, thi Ch6-m6 ndi chuyOn ndy vdi Htrng-hifin-
vtrong rang : cd 6ng vua kia cd con khl vua y6u lam, mh
vua muon cho nd bi6t ndi tieng ngtrM. Cd anh kia chju
day cho khi biet ndi, mh d6i m5i thdng lh 100 lu*Q*ng vhng,
mh mua cdc vi mh lhm thuoc \ nQi trong 3 nam ihl biot
ndi. Nd chju boc lhm-vt)y lh vi nd tfnh trong 3 nam hotjc
lh vua bang, hoac lh con kbi, hay lh minh se chSt. Vua
ngho vtiy, thi mtVi cho binh v6 ddnh Chi6m-tbhnh mh Itip
nd lai, elumg ngo* dijo binh bQ di tcVi C6-luy, mh dtio thuy
cho* ltrong-phttn khi-gitii ra bi dong-bfio phdi tro* lai.
C6n b6n Thu phfa nam Trdn-icli-tae mat di roi, thl con
lh Triin-liu'ii-lu*(vng ddnb ltty cdc tinh nam cd f tdch ra
Ihm vua mQt litrdc, cd cbo stV qua xin vua nhh Trfln b6n
Annam gitip mh triik-dinb khong cWu giup, P6n bac thi
nhh Minh n6i ddnh triQt nhh Nguytm di roi, sai stV qua
Annam mh bdo, Vua Minh-thdi-t6 dpp yen tren bac, dem
binh xuong phfa nam ddnb Trdn-hu^u-lirQ/ng thua ttti Giang-
xuydn, ltty lai het ca nu'd*c b6n ^hu.
B6n nam nud*c Nam, quan Chi6m-tbhnh ra circrp-phd,
bo* bien, lt)i xam v6 dftt Annam cu*d*p ngtrM lay cua phd
roi nhieii phen \ vua sai Trdn-the-htrng vh D5-tiV-binh
dem binh v6 ddnhnih thua, TrSn-the-hu*ng bindbatdtfo/c.
D5-tu*-binh riit binh v6.
D6*i fty thu ngoai-quoc qua lai xiV Vdn-don buon-bdn d6ng.
ThucV ay ngtrM ben Thu qtia 6* Annam gihu-cd nhieu
cua dcm ve Thu khong het, khong tiQn, nen hay ch6n cua,
mh ltti hay mua con-gai ma ch6n song theo de lhm thdn
giii* cua, ViQc ay xem ra lh Trdu-canh thdy ihm thuoc cho
vua Du-t6ng, dfi bhy ddu ra, rdi ngirM-ta bat-c,ar6c theo.
Nghy 25 thdng 5 nam 1368, vua bang, mh kh6ng cd
con n6i d6ng.
95

8. TBAN-NGHIJ-TONG (Plni).
Tr\ 3 ndm liv 1370 tdi 1373. sdng 74 tubi.

Nidn-hiOu —
:
ThiOu-khdnh.
Tir thftng 5 nam 1368 cho idi 1370, thl cd Dtrong-
nhirt-le" lh con tnrong-tir anb 6ng vtta Tr*iiwlu-t6ng dfi
mttt di roi mh ngtiydn bh me va khi trtrdc theo hal-hQi
•,

da cd chua va roi md"i ltty 6ng Ilohng-cung-ttic-dai-virong,


tai bh bohng-thai-hiiu lh mQ vua Dfi-t6ng tu'6'ng phai ton
va 16n, nen va 6' ngoi du'Q*c trdt niim.
Chdnh lh em vua Tnin-dii-t6ng t6n lh Phti lh con thti* 3
vua Trdn-minh-tong 16n lam vua mdi phiii. Ong nfty dti-
du', mh bh TbiOu-minh lh chj ndi khuydn-giang 16 hcm
thiQt cho mh nghe-, sau md*i ra tay mh lfty quon minh lai.
Vtiy ngu*6'i ho phti cii nguM 6* mh I6n ntii lt)p binh, d6
Hohng-canh vh nhieu quan tdm-phiic 6* lai theo Nhtrt-16,
nlnr Tran-ng6-lan tuy lh sai binh di danh, mh tltjn bieu
binh theo vc ben kia het. Cd mQt lan hai cha con Nguydn-
trdc, vh Nguyen-tiet vd*i hai ngtrtri con bh ThiOu-minh
c6ng-chua vo tinh giet Nlnrt-16 ban dem \ mh Nhirt-16 len
thodt ra leo len vdcb thhnh mh tuQt "viiong nam niip c!d
tM sdng. Vi viQc ay Nhirt-16 bat giet het 8 ngtrM. Qua
nghy 13 thdng 10 chfnh vua (Pbti) lh Tran-ngh0-t6ng, keo
ngay binb vho thhnh, Nhirt-16, dfi tron ra kboi thhnh, s«tu
vd dtiti, bi giang vh cdm cam-co. Mh va ttic minh b\ Tran-
ng6-lan pbdn tbi muon trti th6 \ b6n nhftn bieu Tran-ng6-
lan vho cho va ndi chuyOn ridng ve cua gitiu chi dd. Trdn-
ngo-lan tin xc/t-xQl v6, NWrt-16 nhay dtia lai ddnh vh bdp
hQng chet di. Vua day ddnb tra lai Nhirt-15 cho chet vh
cha vh con»
— 96 —
Vua Trdn-nghO-t6ng 16n ttVc-vi, qua nam sau, ITIQ Nlnrt-
15 tron v6 CW6m-thhnh, xiii nd ra ddnh, thi Chiem-thhnh
dcm binb ra ciia Dtji-an, rdi 16n kinh-d6 vdy. Vua tron
qna ben kia sting thtty nd dot phd Ifiu-dhi, kho-thng roi
nd bat ngu*6*i ctrcVp ctia mh vc\ (nghy 27 thdng 3). Td*i
thdng 4, Trdn-nghO-tdng nhu'6'ng ng6i cbo 6ng hohng cm
t6n lh Canb (1373) roi 6' ng6i thdi-thu'Q*ng-hohng 27 nam
to'i 74 tu6i md*i chet.

9. TBAN-DUE-TONG (Canh).
Tri 4 ndm tic 1313 tdi 1378.

NiQn-hiOu : — Long-khdnh
Canh con thti* 11 vtta Tr.1n-minh-t6ng tiVc-vi rdi su*a
sang binh-lfnh, ddng thuycn-b6 de chcV Iiro'ng di ddnh
giiic — tu vo tu van ctt hai dircVng. Mh khi ay Jvan nha
Trdn dfi suy di rdi \ nen kbien qtidn Chicm-tlihnh phd-
pbtich lhm htti : Thang 5 nam 1375, vua Chicm-thhnh t6n
lh Che-bong-nga vho phd dttt Hod-cbdu (Ilue). Vua sftm thdn
chinh minh Ihm ttrd*ng di ddnh nd. Triou-dlnh can khdng
du*Q*c, xin mot bai vua 6' lai, de sai quan cftm binh di ddnh
mh-thoi, mh vua khong nghe. Vay vua dem 120,000 binh
kdo vo phfjt Chidm-thhnb. Che-bong-nga nghc so* da gtfi
ddng 10 mam vhng, mh 6ng ttrd*ng Do-tu*-binb tham ltty
ltty cho minh, vh dang scV tau ngliich vua Chidm-thhnh
\
n6n vua cti* ham-ham thttng t6i. C6n dtio thity, binh lirong
thl giao cho L6-qtii-ly dem di nga bien v6 ctVa Di-luan •,
Jao bQ vua di thi di tdi ctra Nhirt-10. Boi hiQp nhau v6 ciVa
Thj-ntti, ddng binh ntfi cdu dd Y-m6ng gan thhnh Chh-bhn
lh kinh-d6 vua Che-bong-nga. Che-bong-nga lhm ke sai quan
— 97 —
ld*n nd t6n lh Thdu-ba-ma ra giti d: xin ddu mh ndi vua nd
dfi b6 thhnh khdng mh tron di r6i. Vua moi tfnh v6 thhnh,
vtiy vua miic do den co*i ngt,ra 6, c6n em vua mac do trang
coi ngtra kim, cdc quan vh hinh di tlieo sau, o-ho' nhu*
di chtfi, chang ngo* lh di v6 cb5 tir-dja khi v6 dfi clnm
•,

vho ctia thhnh, tiVc-thi qndn Chiem-thhnh nd phuc nd 6


16n xoc vho pbai chem giet het nhicu qud \ vua chet, cm
vua lh Uc, b\ b.it song. L6-qui-ly coi tbtiy trtf ve. Khi D5-
tu*-binh vd thi6n-htj mang-chu'6'i vdc d«d gach liQng ghe •,
lQt chtVc cho di ticn-qudn hiOu-Urc. Vua anh lh Tran-
ngb()-t6ng mtri CIIQII chdu ten lh Kicn lh con lon vua
Trt1n-du0-t6ng 16n lhm vua.

10, TBAN-PIIIi-Dli (Kien).


Tri 12 ndm tic 1378 tdi 1390.

Nien-hiOu : — Xtro'ng-phu.
Kien md*i 16 tu6i ttVc-vi, sau k6u Ih Trtin-phe-de, lhm
vua thi lhm cd vi dd, mQi s\r thi cd bdc Ih Trdn-nghQ-tdng
lo lhm.
Nhh Trtln chng nghy chng suy, nen qudn Cbi6m-thhnh
thira thang kdo vo cua D«ai-an, thtiy cd ddn-bao giu dd, 1

thi bo ra cua Than-phii, mh sau ldo-hdnh ntVa hj thua vo*


chfiy ra bien bi ddng bi bao chim chet nhieu lam. (1377).
Vtiy nd tinh mtru khdc : Ong hohng IJc bj bftt tfji kinh-do
Chiem-thhnh Che-hong-nga dua con gai cho, nen pb6
•,

ma va \ vfty va dat re lhm vua tai xu* NgbO-an» Thien-hc*i thco


nhieu. Trdn-nghO-tongsai D6-tu*-binh ra ddnh du6i tQttM
kinh d6 nd, lfty cua mh ve. Vua Annam so* ch6n cua tren ntii
Tliien-kiQn (sau kiem kh6ng ra) ldp don vh hhnh-cung trdn
Lang-son. Ma so cung phai (1382) qudn Chiem-thhnh bat
1
— 98 —
ngu'6'i Tdn-binb TWif)n-hod dem ra phd NghQ-an, r6i ra
Thanh-hod. Vua NghQ-tong sai L6-qiii-ly coi dao tluiy, 1>5-
ttV-binh coi dao bc), hen nhaii ttVi Ng6-gitmg. TM <\6 cd
binh thiiy Che-hdng-nga dd dong lfun. Nguy6n-kim-ngao
SQ' muoii quhy chtjy di, Le-quf-ly chdm qudch di lhm oai.
liinh lien d lcn riul vito. Cbe-bong-nga dftu gioi chju ciiiig
khcing lai, binh nd d6, chfjy tan-tdc, lQi 16n 1)6' tron tr6n
ntii tr6n non inat het. Annam kdo binh ve, Chiem-thhnh
ran gan cti' lco-dco tdi cu'd'p-phd ddnh hohi, Vua SQ* dM
lang di cho khftc. Le-qiii-ly vtVi Nguy6n-da-phu'tfng ra ctdnh
vcVi giac dang xftm dftt Tlianh-hda. Ddnh du6i nd roi dot
thn-be ghe-co nd, du6i mict-dai nd v6 cbo khoi thhnh
NghQ~an, mo'i tro' ve. Vua nd lh Chc-bong-nga, ft ldu lai
ra tai Quang-oai, Khdng-muc, gan kinb-do Trdn-nghQ-
•,

tong sai L6-mftt-6n ra bi ndbat dti'o*c, nen phdi sai Nguydn-


da-phtrtfng ra the. Vua so' xuong ghe qua ben kia s6ng
kicm ch6 ti-nijn, bi t6n liQc-tro lh Nguyen-mQng-hoa, lQi
theo nfu ghe, \in vua 6* lai cam binh mh ddnh giac, vua
mtic so* qud khong nghe, di lu*d't di. Che-bong-nga ddng
dd hffn 6 thiing trM hfim kinh thhnh khdng n6i, hot ltrong
phai riit binh ve. — Phia-nam yen yen du*Q*c mQt chut,
ke phfa bac vua nhh Minh sai sti* qua, khi thi xin ltrtfng
cho binh di danh Vdn-nam, khi thi xin thfty chua, thdy
sfii, khi thi xin giong cau, dira, mfl, nhfin, trdi- vai dem
ve trdng viin van.
Vua bftc Ih NghQ-tong trtV ve, phong cho Le-quf-ly chu'c
ld*n, cai qufiii trong trieu ngohi quan, lai di hol tr6n vua
Trftn-phe-de niia. Vua nay toan mtru ha va cti mh lau ra,
va hay, va tdi vua bdc lh NghQ-tdng mh ndi gi6m vh n6i
thh de con vua NghQ-iong 16n lhm vua thi phai 16 htfn, vi
lh chinh d6ng vdn vdn... Trdn-nghQ-t6ng nghe L6-quf-ly
ma gidng vua Pbe-de di. M6*i t6i tfnh viQc nu*d*c ntri Aiir
— 99 —
sanh-lang, vua bdc chho rdi, day dem vua chdu v6 cluia
TiV-phu*d*c cam long dd. Trdn-ngb0-t6ng ndi vtta chiiu con
nlio dai hay choi-bcVi, ngho tlua uinh nen cf.t chiic di mh
ditt con ltVn minh Ih 6ng hohng Chieu-djnh len thf\ Sau
ho dcm vua Phe-dc tdi phu Trdi-duong that c6 di. L6*
qui-ly cd bi.tng xatt gam-ghe niuon tiem ngoi, ctang oai
qu6'n lftm, nen khien cho vua Tran-nghQ-t6ng iiay nghe
1M va. Vay va ua 6ng hoang nhl lh Ngung hon thi va
ndi vdi vua NghQ-tong xin diit len lhm vua the cho 6ng
hohng nhtit Chi6u-dinh, vua NghO-long ctiiig nghc mh
lhm thco nhu* vfty.

11. TBAN-TUUAN-TQNG (Ngung).


TH 9 ndm, tic 1390 tdi 1399,

Nien liiQu. — Quang-thai.


Tran-thiian-tong (Ngung) con tluV 2 vua Trdn-nghe-tong,
nho' L6-qui-ly dat 16n, mcVi cd 13 tu6i. Lc-qui-ly lai dira
con gdi minh cho vua lhm vo*. Khi ay cd vua cha cti vua
con cung deu phdi nghe 16'i Le-quf-ly. Ctic viec ld'n nho
deu 6' tai mQt tay L6-quf ly lay tcn vua Nglie-tong mh
lhm cd.
Nguyon-thanh ngtrM dftt Thanh-hda, noi 16n xung minh
lh vua Phe-de, nhieti ngu*6'i ph6. Nguyon-cay lhm dftu diing
tai N6ng-co cirtfp phti cdc chau Wi)0n. (Thang 8 nam 1309).
Tliaiig 10 Chc-hong-nga vua Chicm-thhnh ddnh dtit C6-
v6 trong Thanh-hda. Lc-qui-ly ttcm binh vo ddnl chia binh
lhm 2 dtjo, Chi6m-thhnh tra bai, rutfc thco mong binh di
thi qutin Chiem-thanb, niip phuc noi 1)6* de day chdm binh
Annam chct hct nhieu lam, quan chet trdt 70 ong. Lc-quf-
ly v6 xin hinh tiep, de Nguyen-fla-phtrong lai chiu (\6 vd'i
giac. Cu* chirng chu*ng (\6, roi thao riit ve du*Q*c. Sau sai
7
— 100--
Trdn-khftc-chtm v6 ddng nci sdng Hai-tri6u. Cd 6ng hohng
Nguy6n-diQu lh anh 6ng Ph6-de, dem qudn gia thuQc qua
6* vdi gitic.

Khi ay L6-quf-ly xin chdm 6ng Nguydn-dti-pIiu'0'ng di,


mh vua khting cho, phtjt nhe-nhe ma-th6i, Le-quf-ly tdu
neu khdng giet 6ng di, thl 6ng se lam nhtr Nguyen-diQu,
qua dau Cliidm-thhnh hay-lh qua ddu Minh, 11611 vua NghQ-
I6ng phfti tiV ttr cho Nguy6n-da-phiro'ng. Trong ntrd*c cd
lotjn, ngohi thi giac Chidm-thhnh, trong thi loan: Pham-
su-6n lh tbdy chua lhm loan, kdo binb v6 phd cua thhnh,
bai vua chay, nd cbiem-cu' dd 3 nghy, nho' cd Ilohng-
phung-the dcm binh diinh du6i dutrc nd mdi y6n.
Tran-khiic-chtfn ddnh thang du't)*c Chiem-lhhnh : Clie-
bong-nga voi Nguydn-diQu, di cti tram chiec thtiyen tru*d*c
dohn tlniy, nho* cd Ba-lau-kc Ih quan nh6 cd lil vtfi Che-
bdng-nga, qua dau Annam, chi thuyen ve stic xanh lh thuyen
vua nd dd, 11611 Annam chftu ban v6 dd, Che-bdng-riga b\
dcjn giep v6 bc nghe mh cbet, 6ng hohng Ngtiydn-diQu
thfty vay nlidy chem dau vua Clii6m-thanh xdch chiiy qua
Annam, v6 cliua tdi ctia quan tudng, 6* ngohi dQi nd da
cbdm phtit anh ta di. Binh Chiem-thhnh vd* chfty. Tu*d*ng
nd lh La-klifti coi voi cliay Annam theo rict nhieu khi
•,

pbfti bo chan hun, bac ncn nem lai cho nd ham lu*Q*m cho
minh cbtjy cho khoi. La-khai ve sodn ngdi 16n Ihm vua
plnVl di. Ch(Vma-n6-cbi-nan vh Chc-san-no lh chfnh cOn
d6ng Chc-hong-nga b\ sodn cbay qua ngti b6n Annam.
Annam thct-dai tu-te, ban ttrcVc-quon.
Le-quf-ly chng nghy chng lQng, mutVn qutin hoang gi6t
6ng hohng Thfch, xin vua NghQ-t6ng giet Trdn-nIiirt«chiro'ng
cting lh 6ng hohng nhh Tran, vi d6m-xem gi6m-ch6 viQc
va lhm chang pliai vdn vdn...
Khi vua Trdn-ngh0-t6ng gdn chet, tW hQi dlnh-thdn lai
— 101 —
liat CI16 ph6 vua vuc nu*d*c cho h6t ngay het thfto, rdi vua
plidn cung L6-quf-ly rang : ta dfi cd byng tin cdy nhh
ngu*tfi ltim. nay ta dfi gdn dftt xa trM, ta m6t mai cd
khutit di, thl bfiy gitip con ta vdi; bting nhu* con ta cd
lhm chang n6i, tbi hfiy coi lfty viQc nud*c. Thi L6-qtii-ty
lhm 1)6, lQt mfio, sftp minh xnong khdc mh tdu rftng : t6i
ma chang cd Ihm t6i het ngay cting bQ-ha cho dtrQ*c
vung-bdn tbi trM dftt qui thtin hai t6i di.
Vua Thdi-thirffng-hohiig NghQ-tong bang nghy -15 thang
cbap (1394.) — Lc-qtii-ly len lhm phii-chdnh, thdi-su*,
qudn quoc trong su' trung vQ quoc ttai vuong, an ki-ldn
vhng, 6* thi 6* tai tmh-dhi. Lap giay dting thay vi tien
(1397.) chia nirdc ra 1Q, phu, chdu, huyQn. — L6-q6i-ly
tfnh liip kinh-d6 mdi (Tdy-d6 Tdy-giai) tai tinh Thanh-hda
tren niii An-ton (niii Dinh). — Sai D5-tinh v6 lftp ba
tbdng thi rdi. Thdng 11. Le-qtii-ly dp vua d6*i v6 kinh
md'i mh 6', c6n ntfi kc-cliQ* (D6ng kinh) thi va dat Le-hdn-
thu'ong lh con va Ihm chiVc Thdi-bfio lfinb D6ng-d6-lQ-
plui. — Vua v6 Thanh-hda, thi cd tu*d*ng Cbiem-thanh Ih
Che-da-biQt, vh con lh Che-gia-diQp vh anh lh Che-mQ-boa
ra ddu, vua phong tuffc cho ve Ilda-cluiu. Boi L6-qtii-ly
dp vua nhu*6*ng ng6i cho con (Ih chdu ngoai va) tcn lh
An, lh Trdn-thieu-de (nghy ram thdng 3 ntim 1398.)

12 TRAN-PII-£-D. (AN.)
(Tri 2 ndm tic 1399 — 1401.)

Ni6n hiQu. — Kien-tan.


L6-q6i-ly bay-gio* c6* da v6 tay dh lam-le muon phat,
mh trong 16ng con ngat cdi 1M thtf trQng vuoi NghQ-t6ng,
7.
— 102 —
rten c6n ltrong-lu* mQt hoi. Den khi 16ng tham dfi kh6a-
lfip di roi, thi md*i lo the tliuoc vua Mn-thui)n-t6ng mh
kh6ng diing, nen phai dting ngtroi Pham-kha-vinh mh thf
vua ttii
Vua Tran-thieu-de c6n nho mdi cd 3 tu6i. —• Ctii btia
bQi lai nth the, thi cac quan ld'ii nhu* Tran-khac-chtfn toan
gict Lc-qiii-Iy di, nen mM len lau uong ruc/u^ WQu-linh
gftn ra mh roi giirt-minh nhap-nhu', 11611 va biet y
tttot xuong ve di. — Sau btit chdm 370 ngu'6'i, tich-kf
gia-san, vo* con phat vi 116, con trai ch6n song, quang
dirffi scing vftn van... Thien-ha kinh-tain scr-hfti quft. C6n
Tran-kluic-chffn thi ttem chdm trcn ntii Diin, sau hien-
linh trong viQc dtio-vo.
1399. L6-qiii-ly mQtminh mtia gay rirng hoang, don v6
6* den Nhon-tho,
con va 6' ctii cac b6n hCru, Bay-gio' dfi
het giau iifra, dal minh lh qu6c-tcVthiro'ng-hohng, miic do
sttc vang di 12 thn. — Qua 28 thdng 2 nam 1402, quoc-
t6-thu'Q'ng~liohng md'i truat vua Thicu-de xuong mh ctfit
minh 16n lhm vua ngay.

HO-QtJI-LY. (1402)

Le-qiii-ly tiem vi roi cl6i I19 Le ra ho 116 Ih chinh IIQ


va, lai dijt tcn nu'6'c laL kcu lh Dai-ngu. — Vua Thieu-
de may nho' c6n nghi chtit tinh 6ng chdu, nen va khong
giet, gidng xuong tu'd'c Bao-minh-dai-vtrong. — Xcm ra
Hd-qtii-ly muon len ngtr ngai vhng chtfi cho biet mtii dcri:
khong mtiy nghy lai muon thoi di, 11611 qua thang 3 thi
phong Il6-han-thu'ffng lh con thtV len lhm thdi-ttV, stra-
— 103 —
sang viQc trong nu*d*c thco f mlnh, r6i nhtrtrng ngdi cbo
con Ih thdi-tu* H5-hdn-thu'ong, mh o^ ng6i Thdi-thmmg-
hohng.

H6-HAN-THUCNG.

Ilai cha con IIQ 116 pbdn tay nhau mh lo viQc ntrd*c:
nhftt diQn thi sai sti* qua nhh Minh ben Thtt ve d6ng-liQ
Trtln dfi tiQt tu* di roi •, nhat tliQn thi dting djp La-khtii
tiem vi vua Chidm-thhnh chet di mh de quMi lai cho con
Ih Ba-dich-lai, mh dem binb di ddiih. (thdng 7 1403). IIo-
hdn-thu'0'ng chinh thftn kdo 150,000 binli v6 Chi6m-thhnh.
Ba-dich-lai tbfit kinh, dem 15 ddng ttttt xin dftu. (dttt C6-
luy lhm ra TJiang-hoa — Quftng-nam, Ttr-nghia — Quang-
ngai) — cho ddn vo 6* — mh cting kh6ng ydn du'Q*c —-
116 lai dcm 200,000 binh v6 nua, diit chtiu, huyQn cdc nffi,
Td*i thhnh Cbh-bhn nd ctr gih Sau het ltro'ng phtii rut v6.

Chidm-thhnh sai su* qua Thu than rang, Annam an hiep,
lt]i ndi cd go'i voi ddng hoang-de mh Annam chfjn lay di
cho minh vdn vdn. N6n vua ben Thu cho 9 chiee thu qua
gitip Chicm-thhnh \ lai sai sii* qua boac d6i voi, hoijc h6i
viQc khdc van van, Ho-qiii-ly SQ" sii* v6 cd tau cdc viQc minh
b6n ndy, n6n lo sai ke len giet sti* di, chang ng6* su* mau
cho'n di tuot v6 tdu tvr-str rting, H6-tiem. — Vua Minh
sai siV qua d6i dttt, trti thl trti mh cting biet lhm sao cung
kh6ng khoi giac n6n hQi trieu dlnh-thdn vftn vo lai mh
*,

hoi cd phai ddu bay lh danh — Boi xay thhnli Dh-bhn


lai, hhn sdng Bach-h^c l«*ji nu*a.
Qua nam sau, Hhn-quan vM Hohng-trung dem 100,000,
— 104 —
lai cd dom Thi6m-binb lh ngirM qua ndi mlnh Ih d6ng
Trdn, xin nhh Minh lt)p lai, qua ddnh vM H6, danh noi
Llnh-klnh thl tliang ma sau thl thua, giao TW6m-binh
•,

cho H6 mh riit binh v6 Thu. 116 lai sai stV qua mh cSt
nghla v6 Trdn-tW6m-binh Ih TrSn gid vdn vdn. Vua nha
Minh kh6ng tb6m nghe cdm siV lai, rdi sai Trtr<mg-ph\i
vM MQc-tlujnh, L^-bdn dem 400,000 binh qua ddnh quyct
(1406) — Binh ddng tai sdng Bach-hac. Hd-hdn-thircng
siVa-sang binh kbf, voi ngu*a, thu-b6, ngbe-thuy6n Nghy

20 thdng chap nam 1406, binh nhh Minh kdo di ddnh khap
rtffi \ mh thua Annam tai Thi6n-mQ mh tutfng Minh Ihm
r,

oai chdm qudn chay tron ft nhitm, n6n binh viing laj \ kji
ddn yet-tlq, khac vo vdn thft tr6i s6ng cho ddn Annam bikr
nhh Minh c6 y qua danh H6 ti6m vi mh ldp nhh Trdn lai
mh-th6i,
Il6-hdn-thu*ffng bj thua tai MQc-hoang, thiiy bi dot binh
•,

Minh qua kboi Thi6n-mQ hfim^thhnh Dh-bhn, cirkh6ng lai


hai cha con II6-qiii-ly cluay v6 Tdy-d6 — Sau dem 70,000
binh ra ddnh nu*a ciing kh6ng Lai, thuy bi d5t, bQ bi thua
thttt tdn. Tlurc/ng-tUc^n thdng 4 nttm 1407, Minh lhm yet-
thi mh hoi tim con chau nhh Trdn mh dat 16n — Thi An-
nam bi gitic ldu nghy cyc-kh6 ndi 116 dfi giet het Trdn di
roi, n6n xin ddu Minh. Minh dat 12 quan coi viQc trj
ddn — Boi binh thco bat IIQ H6, chodn cac cira Dieu-canh,
Ki-la vdn vdn, H6-qtti-ly 70 tu6i b} battai bai Chi-chi,

c6n Ilo-hdn-thirffng vh H6-nhue b) bat tai tr6n nui Cao-
VQng, cd thay diQu v6 Kim-lang b6n Thu. -—• Tnrtmg-phii
v6i MQc-thanh v6 Thu d6 viQc Xv\ ddn cho LtV-nghi \ofl
Hohng-phu^c.
— 105 —

13. GlAN-DINH-Dlii (Ng6i).


%ndm tic 1407 tdi 1410.

Ni6n-hiQu. — Ilirng-khdnh.
IIo H6 bi Minh btit di rdi, thi quan Minh ttrong da het
lo, mh him : Vi thdng 10 1407, Ng6i lh con thti* vua Tran-
nghQ-t6ng nho* 6ng Tr«*in-triQu-cff t6n len lhm vua, hiQu lh
Gidn-dinh-de. Vua trti tai NghQ-an, cho cdc ttrdng lo ldp
binh-gia.
Thtio* tty trong xu* Hod-cbdu (Hu5) 6ng Bfing-tiit hip qudn
dem ra ph6 vua, ddnb-phd binh Minh rai-rdc ch5 HQ ch5
kia. Tirffng Minh lh Trircmg-phu lai qua dem binh v6 ddnh
Didn-chdu — Nen vua cung Bang-tftt phdi chay v6 Hod-
cbau — Trirtmg-phu rtrcrc thco ttfi ciVa B6-chi'nh — Phftm-
the-can ddu Minli, thl Minh ditt ma coi xu* Tdn-binh. Vua
vh Dang-ttit tro* ve NghQ-an (thdng ttr) — Thdng 6 Dang-
tttt ddnh bat Pham-the-can dem vc nap, vua chdm di.
Tlidng 10 vua cung Dang-fat thdu binh Thuiin-hod, Tdn-
blnh, Didn-chau, NgbQ-an, Tbanh-hod kdo thttng ra Thang-
long (Hh-nQi, D6ng-d6) — Tru*ffng-plni vdi MQc-thfjnh
hiQp binh Minh lai xdp mQt trtin nffi B6-c6-cdn. Vua Gian-
dinh-de ra cdm binh danh tir giff thu* 9 sdm mai cbo den
gio* thiV 5 chi6u
— Binh Minh htm 10 van, vff-tan di hct,
chet cung nhieu lam. MQc-thtinh may thodt khoi chay v6
thhnh C6-lQng — Khi ay vua muon kdo thang tdi ddnh
B6ng-quan ch5 kinh-d6 Hh-nQi, mh fBang-tftt can di, xin
de nghi binh vh bat qudn Minh dang chay tron dfi.
Thdng gi6ng nam 1409, cd dffn ngtrM l)Qc-tr6 kia cdo
Bang-tttt vh NguySn-canh-chffn rang cdy qu6n hiep ddn,
vua vQi nghe khdng xdt, day chdm hai ong tu*d*ng gioi &y
- 106 —
di — N6n con cdi 2 6ng ay odn, b6 vua mh theo Trdn-
qtii-khoan lh chtiu nQi vua Trdn-iigliQ-t6ng mh t6n 16n lhm
vua, ltty hiQu Trung-quan-d3.

14, TBlJNG-QUANG-DIi! (Trdn-qiii-khodn).


Tri 4 ndms tic 1410 tdi 1414.

Ni6ti-hiQu.
— Trting-quang.
Cfic ttrd*ng lh Nguy6n-Sodi, Nguyen-ctinh-tli vh Dang-chi
t6n Trftn-qtii-khoiin 16n litm vua tai xiV Chi-la, nghy 17
thfing 3 ntim 1410. Ben kia Gian-ttinh-de chiem-etV thhnh
Ngu'-thicn, vh ctV danh vd'i Minh. Sau bj Nguydn-Sotii bat
du'Q'c dem ve NghQ-an , vua Trfing-quang hftn do tu'd'ng
ra ru'd'c chho la Thfii-tliu^ng-hohng. C» liai hiQp nhau lai
c\r vd'i Minh, phdn nhau ra \ Gian-dinh ddng tai Htj-hong,
c6n Trting-qtiang ddng tai Blnh-nan. Ben Thti vua nhh
Minh ltji sai Tru*tfng-phu, goi binh qua them. Vua Gittn-
djiih tti ngfi bQ mh chi)n binh Minh qua, irong xiVThi6n-
qtian (Ninli-blnh) ddnh thua bj Trtt'ffng-ph\t bat dtrffc gitii
ve Kim-lttng, Boi Tru'0'ng-phi.t keo binh td'i xtV Blnh-nan
lh cho Trting-qiiang-de ddng binh mh vdy gitt* binh Minh
(\6. Cdm chirng nhau dd ft ldu, sau binh Annam het ltrong
lien nit ve NghQ-an. Trtro'ng-ph\t lh tu*d'ng dQc-tltV chdm
giet ngu'6'i-ta nio ruQt mdc 16n cfiy, nttu lfty mtV, bat lcd
cQt dong dol do thoa mo* (lilnh bho-lac) \ c6n d6'n-bh cd
thai, thl mo b\ing, rtit con ra vdn vdn (1411) vua cd ra
dtinh tiji Ha-hong (Beii-ld) thftng trdn dtroc, gict, tluoi, dot
thuy6n-bc, ghc-cQ Minh di het nhi6u, Tru*o'ng-plut lai kdo
binh v6 Di6n-ehdu ntia, binh vua thdo-lui ve NghQ-an.
Trimg-quan-d6 tru'd*c sai stV qua Minh, mh Minh b&t
gi6t di — Ldn ndy ltji sai H6-ngan-thdn vd*i Bui-ntjp-ngdn
— 107 —
dem 1 tircrng ngtrM vhng, 1 tu*Q*ng ngtrM bac mh d6n
so* phf giijc, lai xin 6 nam cong mQt lan, lai xin cftu phong.
Minh cbo ttiroc nuot tu*c/ng vhng tu'Q'ng bac cho trffn, thl
phong cho vua lhm chtrc Giao-chi-h6-ch;inh-su*. Mh b6n
nay giitc thi cti* ddnh. Tru'o*ng-ph\i theo bat vua trong NghQ-
an giip tai D6-mo, vna thwa chay ra ngtt bien. Bcn thtt laj
sai quan Hhn-quan qua lo viQc tri ddn. — Tru*ong-phu nliQ
bd't mQt ganh, cti* kco binh di ddnh Dien-chdu, Thanh-hod,
NghQ-an — Vua Annam tron chui tron nhiii nay cho nfty
mai cho khac — Vua lai sai Nguydn-sodi, Ngtiy6n-canh-cU
ra Van-don dot phd cho nd riit ve — Vua lai ve NghQ-an,
Tru'ffng-ph\i kdo den thi vua chay vo Iloti- chdu, roi sai
Nguydn-lictt qua Minh cong vh xin cau phong cho thiQt,
Trti'o'ng-ph\i chan bftt lai, quan su' gifjn chu'ffi-mang lh
qudn ndi ldo, ndi qua ma. ltip nhh Tran lai, mh ndi ra roi
ltji an 1M ndi vftn vftn. Trtrong-phu gian dcm gict di.
Tru*tfng-ph\i vo thco trong Ilod-chdu ddnh mQt tran vd't
Nguy6n-sotii tai ctia Tliai-gia. Dijng-tlung kdobinh td'i tiep
Nguyen-softi xdng a vho gid giijc, nhfty qua thuycn Trtrong-
ph\i mh l>6'i khting biet mitt Tru'tfng-ph\t nen Trtrong-phy
len xuong xtiong chtjy tron di mal. Tru'tfng-ph\t lai bo binh
diinh ntVa, Annam clfi bct su*c, thoi-lui. Nguyen-canli-di vd'i
Diing-dung b| bftt. Nguy6n-cfinh-di chu'6'i-mting Trtrong-
ph\t lhm si-nht.ic nd cho ttcn cho nd gict di cho roi, thl nd
giel, no ltty gan 110'an di, Vua Trting-quang-de het vfty ciinh
tron 16n Ai-lao. Tru'ffng-ph\i tlm thco trcn Liio-tlnic \ clnia
Ai-lao SQ' dom vua ra mh nQp cho nd, nd dcm vd llod-
chiiu \ roi cho diQu vtiti Tning-quang, tu'd*ng Nguycn-sodi
tlnh nguyQn ra nQp mlnh theo vtia, vh 6ng Dijng-dung,
dcm vd Y6n-kinh (Bac-kinh) vua nhdy xuong bien mh chet,
Dijng-dung cfmg nhay theo, 6ng Nguydn-sodi thl sau, do
bao-thd nd cho duvc mQt chtit rdi lifiy chdt thco vua,
— 108 —
Bfra kia dang ngdi danh c6* tu*d*ng vd"i quan Minh, vting
gi\rt bhn-co* phang ngang tren ddu nd, roi nhay xuong
bien mh chet.

Nhh Minh cai-tr\ nwdc Annam.


Nhh Minb khi dftu ndi rting: qua ddnh IIQ 116 tiem mh
lt)p con-chdu IIQ Trdn Itti chfmg ngtr lh b\ing tham muon
•,

ltty nu*d*c nhfjp ve minh. VI vtiy nen btit de tdc dhi, do*n-
ba con-gdi bftn do rQng tdy, cttm ve minh, dtjy IIQC chu*
nho, sdch thtioc, tii'-thff, ngu-kinh, stV thu. Ba thue 1Q
ruQng ltia, virMi ddu.
..
Ctic quan Minh bat xdu ddn nttng qud, khai mo b6n
vhng, dtr voi kiem voi trang, ltty-ngh, bftt lan m6 ltty chdu
trai
Mh Tru'd*ng-phu. bi cdo rang: muon tdch nird*c ridng,
n6n vua Minh d6i vd mh cho Tr«in-phu'd*c qua th6.

GIAC 10 NAM.
Id-lffi ddnh gihnh nwde l$i.

Nitm-hiQu: — Blnh-dinh vtftrng,


L6-li (L6-lQ'i) cting khdng lhm quan cho Trdn boi mat
suy, cftng kb6ng clqu ra lhm quan vd'i Minb, ctV riit v6
& ntii Lam-sffn, tiip vo, ldp binh iVng nghia mh cu*u qu6-
htrffng cbd khoi ach ngoai-quoc. Mh bM binh c6n ft, n6n
cu' chftn ddnh 16 Minh hohi. Minh hao nhieu phen nhu*
vtiy, thl gii^n, n6n m6ng 9 thdng gidng ndm 1418, Mfi-
kl lh tu'dng Minh kdo binh thang den ddnh Lam-stfn.
— 109 —
L6-lo*i dQng 6 rtit 16t 16n Lac-thuy, roi sai tu'd*ng Ih L6-
thach, Dinh-b6, L6-li6n, L6-ly xuong c\r Minh. Minh
. . .
thua, bat hon 3 nghn binh Minh, lai ltty dang khkgidi
cttng nliieu. (13 thdng gieng 1418). Qua 46 sau L6-lo*i bi
thttng Ai dem dtr6*ng cho Minh ttfi vdy, hao qndii nhieu,
VQ' con than-tbfch bj gi^tc bat, L6-1Q1 chay khoi lo thdu
qudn lfjp binh lai rdi sai L6-16, L6-ntio, Le-xf, Le-dat,,
•,

tro* ve Lam-sam lfjp lai. Boi cu* ctdn ddnh giijc ch6m giac
kbdm ltty lu*o*ng cua Minh dem ve nudi qudn. Dft liffn 6
thdng nhtr viiy, thl L^-ban kdo binh Minli v6 Y6n-mang
ddnh, mh b\ L6-lQ'i ban ten thudc gih lam, Minh chet
nhieu thua riit ve. Ltic thdng 4, 5, 7 ntim fty, L6-lQ'i v6
xu* Lac-bdo chem quan Minh dijt dd di, lfiy hon 300 th6
cap dem ve. Phan-li6u Ihm tri-phfr cho Minh tai NghQ-an
b6 Minh v6 v6i L6-lQ*i) dem binh-gia thu-htj nhiip ve het»
L^-bdn mac mfing cW6u an xtt* NgbQ dfi bet bffn 7 thdng
m6i y6n.
B6n Thu vua Minh nghe bo'i kh6ng y6n dtrQ*c, nen sai
Trdn-trf qua ph\t vtVi L^-hdn mh ddnh vM Le-lcri. Liic tiy
cd Le-ngd khi trtrd*c 6' mQi vd'i bh c6ng chtia nhh Trfm,
xirng mlnh lh chat vua Trt1n-du0-t6ng, 6* xtV Lang-sffn
chting theo hffn trdt mu6n, dtic ti6n, xung vua, xtrng
hohng-de. Mh roi bi L^-bdn ttdnb, mttt vh ngu'6'i vh ten
tu6i di, khong nghe lai trong str ntra. Mh L6-lcri chang
phtii nhtr v«)y ddu, Minh tu'6'ng ddnh L^-lc/i cung d6 nhu'
ddnh L6-ngfi, v«)y md'i litm, Kdo binh td'i, L6-lo*i ch\rc
sfin tai B6ng-tdn, ddnh Minh cho mQt tr«)n chet qttii hting,
thtt tdn chay mttt dtit, L6-lQ*i ddng binh lhm ttdn tai Th6i-
qul. — L^-bdn mdt-co* vl manh d6ng mh thua yeu ft thl
h6-ngu*ffi, ben thdu 10 van binh v6 ttdnb. Dfji binh d6ng
the ay u'd'c l^ thl nhai s&ng ba tbting qudn rhi c6a L6-lffi
di c6n gl. Mh khdng, cha khiep d6ng s6, ltty gan dunh lieu
- 110 —
binh Minh chju kb6ng n6i vd* chay tan-tdt, ttrdng ra dhng
tu'd'ng, binh ra dhng binh \ b\ qufm L6-lQ'i chem giet
khong biet Ih bao nhieu.
L6-lo*i ddng trong don Ba-hfim gan b6* song Soi, Minh
rat vo thhnh Tdy-d6, kh6ng ddm kheu chicn nira. Le-lQ*i
vd'i Le-sdt, Le-hho tbco danh Minb, ddnh lti6n mQt nghy
mQt dcm ltty dtrQ*c het ctic don, vh khf gidi nhieii. Tirtry
Minh het nhdc-iihdch, 6* dau 6* tld gitV trdt mQt nam,
(tii* thdng 11, 1420 cho dcn thang 11,1421).
Tran nuy Trftn-tri dcm 10 van binh Minh tcVi dtinh Le-
lQ*i nffi Ba-lam
\ binli Minh tfong lihir vay mtic long ctdnh
cting thua : Minh chet tran hffn trdt ngitn. Vua Ai-lao Ihm
miru cho 3 muon binh vtVi 100 voi tdi, ndi dcm giiip L6-
lo/i. Ai hay ntra dem nd day nd chinh tblnh-llnh trcV tay
khting kjp nhirng-vay mh nd phai thtta, chet tai hon trftn
•,

ho'n niQt muon, htit dti'Q'c 14 coi voi. L6-lQ'i ru'c/c thco nd
xa Iftm 4 nghy md*i ve. ltoi thting sau kdo biiih 16n phat
•,

clnia Ai-lao, lid xin dfttt, L6-lo*i khong chio \ n6n qwdn Ai-
lao ra dau gitip Minh. L6-lQ'i ddng binh tai Qttan-gia nghc
tin hinh Minh vtVi Ai-lao keo tdi, thl rtit qua Soc-hdn,
giijc ctttoi thco 7 btra nd bua binh vdy ttV-phfa. L6-lQ'i ndi
vdi .lirdiig ndi vd'i quiin rang : « MQl lit thang hai lh chet
mh-thoi, nen la phiti lieti mang mh tronchet», Ncn binh-
linh quan (juftn hang dtinh liett mang giai vtiy du'oc. Ttrd'ng
Minh lit iMft-kl vh Tran-trf rtit v6 thhnh Quan-dong, c6n
qudii Ai-lao vcV chiy tan di het.
L6-h/i tliing thl thing inh nQi 2 thdng mac k<,it 6' ctd,
(ntii Linh-stfn) hel ltrong cho qiiiin, ddi ph.ii an mung tre,
vh goc rau cit chtioi. L6-lQ'i Ihm thit con ng\ra cua mlnh
co'i vh 4 con voi cho qiiftn an keo ddi. Cdc tud'ng bicu

xin hoh di keo qudn nd tron ltim. Son-tliQ, Mfi-kl, Trdn-
trf tu'd*ng Minh mdng, ben goi trdu, b6, ngu*a, gtjo Itia
—111 —
cho L6-lc/i. L6-lQ*i khdng chiti thua hffi, sai L6-trtin dem
vhng bac mh cbo ttrdng Minh. (1423) mh ttrdng Minh
cftm L6-tran lai. Ncn Le-lo*i gifin mh thoi hoh, lo dtinh
lai. Mh tir thdng gieng cho ttcn thiing 9 nftm 1424, Le-
lQ'i de cho qutin nghi. Mh ke lay vua nha Minh inat, thl
Le-lcri nhcm ltty dip mh dtinh ltiy don l)a-can-bao mh dot
di binh tiep tdi hhong kip pluii rtit vo thhnh Tay-do cbn
VQ' con tirdng- Minh bi bat thl Le-lo'i day tha cti mh tra
lai het. Khi ay trieti Minh .sai Tran-liiQp qua the cho Ilohng-
phudc. Le-hri vho xti" NghQ-an, dingang qua ntii Bd-liQp
hi 2 anh quaii lam cho Minli chan ilanh, lai cd Tran-trf
nro/c thco niia. Mh Le-lgi btia binb hai rnat, lai diit hinli
phtic rdi lua dp nd vo gifra \ ttdnh vo' tan ttrd'ng Minh tcn
la Trdn-trung vd'i 2,000 binh Minh tirtran, l);itdu'()chon
trdt tram con ng\ra. L6-lQ'i ctV keo td'i nitii, den Trh-ltin
bj qttaii Minli chan, mh tti dai qna khoi, td'i chang klnic
gijp diio binli Tran-trf, mh bo'i md'i bi dd ncn so/ mh rtit
vo tiihnb NgliQ*an, mh do cho Lc-hri di bimg-ydu. Binh
Minh gi\rt minli, lliay gihc LC-IQI khong phai tlc ddii, ncn
tha Lc-tran lh ngu'6'i LO-IQI sai dcm vang bac khi trtrtVc
mh ciim lai, tro' ve lai sai sti* catihoh (14 thiing 4, \Wi)
va xin mo/ vtiy cho Cam-hhnh. L6-1Q'J ndi mlnh muon ra
Thanh-hoii lh xtV-so' uilnh mh 6' y6n mh-thoi. Ndi thl ndi
vay chd' y lh cd y diinh NghQ-an. Mh Minh cdti hoh cuiig
lh lhm qua bu6i mh dtri liinli tiep.
L6-loi hiet binh tiep Minli gdn tdi 11611 phfi» binh-ngu
saii-shng roi cti, l\ra cho cao mh ddng. Ctich fl hfra hinlt
Minh kco td'i dtiy ctdng noi xti* Khd-luu. L6-hvi ft binh
dung nniti, ban nghy kdo co*, tlidu binh tdng-hang, han
dem tliap den duoc' ttV giang; lai ttcm binh diit ho' ph\ic
ben md sdng. TrM mdi birng dong, hinh Minh dfi ftp 16n
bfiin cton. Le-ltri trti bai giti-d6 rtit binli nhu-nhu' Minh
11*2
— —
td'i ch5 binh phuc d diiy ddnh tii* phfa chdm gi6t ch6t ntim
lhn-khan hffn cd mudn. Giac thua rtit ve dap luy them cV
trong ay. Le-lc/i tuy Itrong c6n cbirng du an 10 btVa, ndi
phai ltty ciia giac md*i dtrtrc-, vtty lien clrit ltVa dotdondi
mh kco di, khong phfti lh di di, song cd f ph\ic binh.
Minh ngo* la Lc-lffi SQ' rtit di, 11611 sang ra cho qudn cliodn
cho doii L6-lQ*i bo, dang lo tti bo lai, ai liay L6-lQ*i kdo
binh ltji dtinh, Minh trong ctdn cdi keo ra, nhu* ra nhu*
ong roi binh phyc vung tliiy chdm gict thdi dh moi tay •,

chay khoi mui gtro*m miii gitio thi lai mftc chet chlm chet
tr6i, dfty sdng llnh-ghinh ldng-gang. Ttr6ng Hohng-thhnh
chet tai tran, con Chati-kiOtlai vtVi 1,000 Ifnh Minh bj bftt.
(tlning chap 1424). Con Tran-trf chay khoi vo thhnh NghQ-
an ddng ctra lai mh chju.
Qua nam satt thdng gieng 1425, L6-lc/i t6i ddng Dh-16i,
dfm s\r, anh-hting, hho-kiQt dfiu dftti Ui6n den diiu phuc
ca. Ciim-qtii dcm 8,000 binb vd*i 10 con voi — Le-lo*i llifty
dan cd long tin-cay, thl cttm qufm lfnh khong cbo dii-dQiig
cua (ldn, ai gioi thl ctrcVp ltiy ctia giac mh-thoi. Trong binh
khong ai dtim pham \ cd mQt ldn lfnli ddi hffn 3 nghy, mh
khdng phd khong cu'6'p cua tlfm ; dfin tti ltiy cua tiji phit
tai kho ctia Minh mh dem ddng cho Le-loi.
L6-lQ'i c\i-bi lu'ffng-th\rc dti kco thang td'i vdy thhnh
NghQ-tm, hai bcn bo* s6ng Lam-tlniy ddu cd binh I16' binh
ph\tc c;i. Minh coi voi binli ticp ngohi bftc dfi kdo vo, thl
ra dfiiih LC-IQI mh roo* dhng, cliang ngo' b\ lliwa chct chdm
chct chlm lai hoii trfjn trird'c nua, Boi riit vo don, L6-lQ'i
vfiy ltiy dd. Qwa thfing 5, L6-lc/i ngho tin cd dohn tdi
lu'0'ng ngohi Didn-chftu vo NghQ-an thl sai L6-16 chfjn danh
lfiy dti'Q'c 300 cbicc, lai ru*Q'c qudn nd ch?y tdi tbhnh
Tfty-d6. Boi dtjy L6-15 dem 2,000 qudn vd'i 2 con vot mh
vdy thhnh Tdy-d6. Minh ra cu* chdm ltly ho*n 300 thu ctip
— 113 —
nd, nd md*i v6 bS m6n mh chiu vdy, d* ngohi ddu dd ddn
tdi ddu L6 het — Thdng 7 Le-lQi sai Trdn-cdn, L6-n5
dem 1 con voi vd'i 1,000 mh v6 ngu* xtV Tliiifjn-boa, Tdn-
blnh vdn... tM s6ng B6-chdnh dung giijcdongso lam, mh
cung cti* stiii td'i, nd dang qua nd danh phiii thua, binb
tiep L6-lo*i cho v6 kh6ng kjp vo tdi noi thi s\r dfi roi,
•,

nhtrng-mh cimg btio thti dttQ'c*, vl Lc-ngdn, L6-b6i keo


binh thang tdi thhnh ctic xiV fty dtinh Minh rtit v6 ddng
ctra thhnh mh chiu. 0' ngohi thicn-ba rttng-rung thco Le.
Cdc tird*ng deti tldng cho L6-lQ'i tu*d'c Dai-thien-hhnh-ttjo.
Ld-lg/i vdy hinh ttrtfng Minh cac ch5 ca trdt 1 nttrn tir
thdng 7 nam 1425, cho td'i thdng 8 nam 1420.
Lc-hri biet binh gioi cua Minb thi dft W vfty tai NghQ-
an roi, n6n sai binh ra vdy cdc xti* xung-quanh Hit-nQi,
3,000 binh vh 1 con voi ngu* cac ngfi ttu'6ng Trtrffng-
tru'6*ng, Quoc-oai, Tuy6n-quang van.. Le-khuyen vd'i 2,000
binh, 1 con voi ngfr cdc neo qua Quang-doiig, Quang-tay,
mh ho* mh ngtin binh tiep b6n thtt qua. Lai lap mQt dao
binli k| de lo viQc phi bfto cho nay qua ch5 kia khi cd viQc
gttp. Binh td'i dfui dan-xfi dcm trdu-bco, gtjo ltia, rtt'Q'it thit
mh dfii, vl L6-lo'i ctim nhijt s\r dti dQng tlcii ctia ddn. KW
(thdng 8 1420) Le-triQn dcm binh btia vdy thhnb Dong-
qwaii thl Minh ra ddnli, b\ thua tai Ninh-kicti cliet hon
2,000, v6 thhnli chju vdy nd chtty to' v6 cho Ly-an, Phu*d'c-
*,

cliiinh dem biiih v6 tiep NghQ-an ve mh ctVti. Trong kia


L6-lQ*i hfim du*Q'c lfty ngohi NgliQ-an rdi, (\b cho cdc ttt'd'ng
coi lfty dd mh qua Tdy-ct6 coi vdy cho chiic.
Binli b6n thu kdo qua tifip, nghy 20 thiing 9 so lh 10,000
6* Vdn-nam kdo
xuong Xa-lQc-kieti bi Ld-khti dtinb ch6t
hffn nghn, vh lai chet chlmnua, n6n phtii rtit vo don Tam-
giang, C6n 1 d\to khdcbi L6-triQu cftng hao vhi nghn, tu'dng
IQI h\ bat. Ay lh mfiy dtio ti6n. Qua tbftng 10 Vu*tfng-th6ng
— 114 —
vM Ma-anh dem binh Kim-lang qua binh bQ 5 vtjn, binh
mfi 5 nghn qua tiop ctVu D6ng-d6. Vu'tfng-th6ng gdp binh
lai cd thtiy ho'n 10 van, chia ra 3 dao kdo td*i C6-s6* bac
cftu dQ binh, cac tu'd'ng cu Minh 6' Annam imdng, sai ra
ddng Sa-ctoi, Son-thQ, Mfi-ki ra ngti* Thanh-oai, cho thong
du'6'ng tir ngohi di vo td'i D6ng-d6 cho binh tiep v6 dtro/c.
Coi ra nbu' tudng nd plni binh L6-lQ'i nliu* chtfi. Mh L6-
lc/i cung ctirc/c ma-thoi. Le-triQu vdi Le-bf dem binh cldng
tren n6ng Co-lfim gftn Thanh-oai, mh nhu* ddnh Son-tliQ,
Ma-kl. Kco hinh tdi cau Thanh-oai cho binh Minh ddng,
Minh vii ra nhu* ong, Annam thoi-lui lftn-lan, td'i ch5 binh-
phuc noi tlfjy ttV plifa dtiiih Minb tan-lac, chet hon nghn
lai btit song dtrcrc 500 ke lay t5i chtip het ddnh. — Binh
•,

Minh bQi nhau lai noi catt C6-ti'ch vh Ngoai-trai. Sdngbu'a


sau Le-triQu vdi Lc-bf kdo binh tcVi ddnh; mh voi nd bi
chong Minh thti trhn dong phtii lui ltji mh cho* binh viQn
Le-16, Le-chlen, Le-xf cV Thanh-dam stii qua 3,000 vd'i 2
con voi nfra ntip sau ctdn Cao-vft. Mh biet sting ld'n Minh
tthieii ltim, neii len klio-hiOu 1)6 3 cho minh ddng di mh
b6 b6 lfin td'i gftii s6ng An-dwyQt ch5 Minh ddiig, 0 leii ba
phfa ho v6 diinh nh, Minb do cbay tan rdo. Ttrd'ng Minh
lh Trfin-liiOp vh L^-lu'Q*ng ltji vd'i 5 Vijn binh chet tai trs)n,
khdng ke <iuftn chct tr6i du*d*i s6ng, btit song hffn 1 vtjn
ngtrM, lay du'Q*c klif-gidi siing ong, gu*o'm-giao \ s6-sdch
qttft iihiett, Anh tu'd'ng Phirffng-chanh chay tron trongddn
C6-s6', con Vu*ffng-th6iig lh ttrd'ng cd vh Mfi-kl bj thua
noi Chot-dQng, mtit het siing-ong, khf-gidi, chay tttot v6
thhnh DQng-quan mtVi lay ctii chwong ldn chfta Qtii-dien
•,

vh cdi vitc dong chtia Pho-minh mh dtic siing lai.


L6-1Q'I di mict ra cho gap cdc ttt'd'ng mM thaiig Minh
dd iitfi song Boiig s6ng Sct — Itoi td'i Tdy-ph6-liQt sai
Wn-cdn vdi L6-bi di 100 chiec thuyen di ngfi Dgi-rong,
— 115 —
Hdt-giang, Ltr-giang (B5-de) ttdng tai Dong-bQ mh dffi
lQnb cttng ngii' coi chirng thhnli B6ng-quan, Le-le kdol
van binh ngfr ttti cdu Tdy-dtrffng, con Le-lo/i keo ttji Dai-
la-thhnh, ngohi thhnh D6ng-d6 (Ilh-nQi) Boi ctot nbh

pho 6' gitia Dai-la, vd*i D6ng-d6 cho Minh-nit vo cho het,
mh mlnh dp ldn v6 nua.
Ld-lffi (thang 11), lfty hiQn Tliien-khtinh mh t6n Trftn-
kieti la con 6ng H6-6ng (dong nhh Triln) len lhm vua, don
cho 6' tai V6-ninh, vh cho Trftn-quoc-hirng theo pho.

Mh Tran-kiett cd ten lh vtta vfty mh cting nhu* lh cdi c6*,
cdn L6-lQ'i cdm ay mh-tboi.
Lc-lQ'i khi fiy ep riet v6 vdy D6ng-d6. Minh ra c\r gih
mh khong ltii, danh cii nghy dcm, Minh thua hohi \ dQ'i
tr6ng binh viQn het stVc khong thtiy lam-dang. Kbi fiy ttrdng
cd lh Vtrffng-lhong vdi So'n-tliQ sai stV xin ltoh, xin giao
ltji ca th.iy cho L6-1Q'1, mh dem binh vd thu,
Le-lol chju, vfty md'i nhdm vh tirong vh binh Minh ltji
ttji thhnh D6ng-quan, roi mh cho v6 thu. L;ji ctic ttrdng
-—
di mo' vdy cho quan binh Minb bj vdy cdc tinb khftc ciio
nd ra nd ttati, Khi ay cho ddn tdi lui budn-btin vdi ngtrM
Minh, cluing de cd ngtt'6'i Aunam bfiy ldn lhm quan cho
Minh tbfiy vfty so* cbo mlnh tten sau, n6n ldn ndi vtVi
Vu*o'ng-th6ng bieu dirng c6 tin Ld-lo^i lam, mM nhtic tfch
O-ma-nhi bi btttsau trft ve thubi duc thu mh chet, vdn vdn...
Vu'ffng-th6ng nghc giijrt-mlnh, lien dho bho, dap lfiy
ngohi thhtih D6ng-quan vh sai liffn 20 qwdn dem to' bdo
ve thu. Mh rui Annam bat du'Q*c, L6-lQ'i hay dijng, ditt binh
ph-ac vdy lai nlnr cu — Minh kco ra di do, bi gict hffn
3,000 vh 500 binh mfi — Roi L6-lQ'i cho quan qudn di cdc
thhnh dfi m6* vdy mh giu* lai nhtr cii. L6-io*i cu* d^t binh
Vdy cd D6ng-d6 Lhm thdp tre cao bang thdp Bdo-thi6n

du'M song Bc5-d<5 \ Ihm thttng hfim thhnh, diic ating tlidm,
8
— 116 —
lai d6i tre Ti-can lhm thuy thhnh cao bang D6ng-quan-
thhnh. C6n 6* ngohi cdc xtV cdc nffi, quan Minh hhn ddu
het \ cd mQt hai ch6 ctr mh chang tham cbi. Nhung quan
Minh dfi ddu roi thl Le-lo*i day phdn-sdp ra cho 6* rai-rdc
het, lai nghe tin cd binh viQn b6n thu qua tiep thl L6-loi
cttm ch6 muoi len ngft Rtjch-lttm.
Thfjt nghy 19 thdng 5 Lidu-thang kdo 1 dao 7 van binh
qua, mong 10 tbdng 6 quan t6ng-doc Quang-tay lh C6-
liung-t6 hji kco 1 dao khdc5 van binh b6 vh 5 nghn binh mfi
qua nira. Dao sau ddy qua ttri di Dong-quan W ctic ttrd'ng
sai chfin danh chet hffn 3,000 binb bQ, vh 500 hinh-ki —
Binh vo* tan btjy-ba, C6-hu*ng-t6 bo tron ve thu, Lidu-thang
thau binh tan-lac tty nliap v6i 7 van dao mlnh kdo dcn.
L6-lc/i ddng 1 don cbo binb 6' h6 noi Co-xa — Noi thang
7, 8, tdi 18 thdng 9, sti* Cbiem-tlihnh, Ai-lao tdi mdng
ddng do cong cbo L6-lffi. — Cac tu'd'ng xin L6-lo*i hfim
thhnh D6ng-d6 trtrd*c di cho roi, dang mh cd ddnh vd'i
Li6u-thfnig, thl L6-lffi ndi khdng n6n lam mQt qudn; h6
mh mlnh tuyQt dtrffc binb viQn, thl D6ng-d6 chac phai ddu,
cd lo gl Nen mdi lo nlnVt diQn vay dd cbo chijt, nhiit
diQn ra ngu* binfi viQn diing cho thdng du*Q*c vdi b!nh b} vdy.
Qua 18 thang 9 dao binh Lidu-thang 10 v«an binh bQ, 3
v«*jn binh mfi, vh dao MQc-tlninh 5 van binh bQ, 1 van
binh mfi ho qua nhu' nutrc. — L6-lQ'i kh6ng nao-n6ng
cbtit nho ben sai L6-sdt dem 1 van binh vd'i 5 con voi
•,

phuc noi Cbf-lang mh htr dd — Con L6-l*a'u thl sai ra cu*


vM dtji binh Lidu-thUng mh ddn thoi lui lai hohi mh nhu*
nd ttVi. — Sdng nghy ra xdp trfjn, Li6u-thfing giuc binh
to*i cd mh htiy ba thang Annam rhi di cho roi. Ai hay L6-
i*a*u vit cu* vh thoi lui, td"i ch5 binh phyc L6-sdt u*ng di)y
tu* phfa nhfp lai, L6-luu xoc tdi, Minh <V gitVa xdp dliu
Uiuffiig binh Minh ch6t ho*n 1 van, tu'6ng Lidu-thting tu*
— H7 —
ftrdn tai nfli Y6n-n-gua. Binh Minh tdn trdn nui thdu qudn
lai cu* ddnh hohi. Qua 28 Le-lo/i sai Le-ly vh L6-van-an
dem 3 van binh td*i tiep Minh mdi thua chic lai mat

2 quan uromg ttji trdn. — C6n Ifji 2 ttrtfng Ih Th6i-tu vdi
Hohng«phu*d*c thdu binh c6n lai mh ddnb gtTQiig, bi th6m
1 trt)n nua hao hct hon 2 vtin nua, Annam b&t dtrQ*c ng\ra,
lira, trdu, b6, khf gidi, ltrcmg phan nhieu qiia. Cdc dnh
chtty ra dong trong cd f nhtip vdi binh Minh 6* don Xu*tfng-
giang ai hay L6-ltfi dfi cho di danh lay ddn ay di r6i.
*,

Cdc dnh ban siing ldn cho cdc don gan, Chf-linh, Dong-
quan nghe mh tiep, mh mtra ld*n ctt d6m, ddng gid dm
dm, cbang tbfiu dau Ih dau. Hohng-phu'd'c het ntrdc md'i
sai stV xin hoh mh Lc-1o'i kbong ehiu, liert thttu binh lai
-,

5 van kdo tdi ddnh dtto Ilohng-pbird'c, gict hcm 5 van


ngu'M, bat song hon 3 van, vdi 2 ttrd'ng lh Th6i-tu vtVi
Hohiig-pbtfdc, c6n ng\ta lira, siing 6ng, khf gidi, hrtmg
phtjn, vhng, bac, lua, bhng vdn... tdm thdu % rdo.
Ay lh cdi dtjo dai binh Lidu-thting dd.
— C6n dtjo MQc-
thtjnh chu/a hay binh cd bai n6n c6n etr hohi.
— Mh L6-
lo*i day cdc tu*d'ng dtrng danh, de lay stic, ftn, gtrom, c6*
•c6a Li6u-thang mh dem cho va thtty, MQc-thanh tlriy

thl bict qud lh clao binh nhtVt tta bi roi, nen thtit-kinh rtit
binh chtjy miet-dhi, binb Annam du6i theo chdm htfn 1
van, con nd td ho td hang chet khdng biet lh bao nhieu.
MQc-thtjnh mQt mlnh coi ngira chay tuot di dirc/c.
Th6i Minh het tr6ng binh tiep nua. — Ld-lt/i ddn 2
tu'd'iig Minh lh Th6i-tu, lIohng-phu'6ct c6 xf, binh khf het
thay kdo di ngohi D6ng-quan-thanh Vu*tfng-th6ng vh Virffng-
tliQ chac khong con trdng cfiy lhm gl nira d\ro/c, lien bd
tay ra hhn ddu, xin mQt ddu lh cho phdp minh dem binh
vd thu.
L6-lo*i cho dau vh hen qua 12 thdng chap th) cho quan
— 118 —
qufm Minb ve\ Viiy 29 tbdng 11 Le-foi go*i to* xin cdu
phong cho Tran-kieu (Ih Cfto) thl vua Minh sai 2 quan sti*
ttQ stic phong qua.
— Le-lQ'i lai chfjy to* xin vua ben thu
tha tQi cho cdc quan thu. Den 12 thting chap cho quan
qudn Minh ra ve. — Giao ctu 2 van binh bt), vh 2 van
binh ki dfi bat ctifQ^c cho Ma-anh lanh ltiy dem ve. — Nua
ve b<), nira ve th.u. Lji chay to' ctic xii* cho qufin Minh ctft
hhn cLiu vd mh ve thco nhati mot dohn.
Minh ve rdi, LQ-16'i ra dt.i chi6u an trong cti nu*d*c.
Qua nam sau (1428) ctic ttrdng vh cdc quan trieu xin
htji Trftn-kieti di mh ton Le-lt/i lcn lhm vna, vi Tran-kicu
dan khong ph\tc, lai c6ng ngliiQp khoi ph\tc nu*d'c thl lh
ciia L6-lo*i mh-thdi. Ma Le-hri khong cbo. Nhirng vtiy mh
Tr.ln-kieti llrit-kinh ldn tron di ng.i bien vo NghQ-aii song
•,

b\ qwan Le-lgi biit dcin ve thanh Dong-qtian, thi Trftn-


kiew uong tlinoc dQc mh chet cti (nghy mong 10 Ihdng gieng
(1428). Qna 18 thdng ttr, khi dfi ban plidt thtrMig cong
cho cdc tu'd'ng si rdi, md'i sai stV qwa Minh mh cao Trfin-
kicu mftt vh tiQt dong nbh Trfm.

PIIAN TIHJ 3. 1

3sn\ L6, Nii\ NGUYI5N. TO* NAM 1428 CHO TO*I 1875.

1. Llil-THAl-TO (Le-lo-i).
(Tr\ 6 ndm, sdng 51 tubi, tic 1428 tdi 1434).

Ni6n-WQu:
— Thuiin-thien,
Nghy ram thdng 4 nam 1428 — Minh dfi thua vd h6t,
Trfin-kieu dd mat roi, sai stV qua Minh bdo d6ng nhh Tr5n
— 119 —
dfi t«)n-tiQt di r6i, cdc ttrtVng vh quan ld*n trong trittu d6u
rdp mQt tieng mh t6n Ld-lcri 16n lhm vua, tai thhnh D6ng-
d6 d6i t6n lai k6u Ih D6ng-kinh, dtit hiQu lh Thufin-thien,
Vua b6n thu cu* sai su* qua bicu tim con chdu nhh TrSn
mh phong. Trieu dong-kinh nang-nmg quyet mQt rang
khong c6n, nen xin vua thu nhln mh phong cho L6-lQ*i,
(nghy 29 thdng 10 1429) — Tridu Minh cungkhien kiem
Trdn hohi, qua mong 5 thdng 4 nam 1431, md*i sai su*
dem sac phong cbo L6-lo*i lhm vua do* lfty dd. Dcn mong
1 tbdng 11 sau, m6i phong chilc cho Ld-thdi-t^, V$y vua
sai sti* dem 5 mu6n lu*Q*ng vhng qua ttt on, cd* 3 nam tttn
cong rnQt kl, Tuy Jh cd c6ng khai-sdng ra mh chfnh Ihm
vua htrong thdi-blnh kh6ng du*Q/c bao lau •, mh vua lo sira-
sang lai trong nu'd*c \ Idp tricu chdnb, ra Iut)t-1Q, mo* mo
vhng mo btjc ra, vi nutfc bj gii)C-gia trdt htfn 10 nam
nghieng nghco di — ra thue-lQ ltji cbo httn, hip dcn vtjn-
tliQ, kfnh-thidn, chn-chdnh vdn... Ti6n mQt titW lhm ltji
cbn 60 ddng (khi tru*cVc Ih 70). Tir 1430 tdi 1443, L6<
thdi-t6 cfmg m5i nam m5i cd di dep giijc Thdi-nguy6n,
Ph\tc-16-chdu, Ai-lao dcp ddu y6n <\6 — Qua tlidng 8 nttm
•,

r6t het, vua truttt thdi-ttr Tuvte* vi fin-tV hoang-dhng, ltji


cting klidng cd trf-hod cho may, mh dijt con thtV lh L6-
nguy6n-long len Ihm thdi-tu* d6ng-cung, khi ay md*i 11 tu6i
Nghy 20 thdng 8 L6-thdi-t6 bttng.

2. Lfi-THAl-T6NG (L6-nguy6n-long).
Tr\ 9 ndm, (tw 1434 tdi 14i3).

TWQu-binh
D^bfru 6 nlim.
.... ,.,
Ndn-luOui
(
J
8 „5m.
L6-nguy6n-long 16n ttVc-vj mtVi cd 11 tuoi, mh dfi biSt
— 120-
lo viQc ntrtVc nhh ki-cang. NgtrM ra Iut)t-1Q, day viQc cW
nh6 mQn tru'd*c phtii thtra xS-tru*tVng, sau kh6ng xong,
mM 16n Idn-lin... Cdn thu*d'cdrjtrachodtinglQ, lyahhng
cdy phdi cho d6 30 thtrtVc, vai-bd phai cho du 22,24 thu'd'c,
gifty trtim tbl cho du 100 to* vdn... Tidn lhm ltji mQt tien
Ih 60 ddng. Ngu'M thfty ddn s\r di buon xu* nfiy qua xiV
kia, hay bat ngtrM bdn roQi, gat d5 con trai, con gdi c6n
kh6* dom di ch5 kluic xa mh bdn, thi vua day di phai cd
t6* cd phdi, thl don thti mM cho di.
Vua lai nghidm phdp khdng hay diuig-tiing. Cd mQt t6n
dfiti bSp vua, ra CIIQ* hay mua WSp trd re cua con bu6n,
thl ngtrM day bat thfch-ttr, xieng kji, xtVtrirQ*ng80, ddng
gdng dem gia hfjn 3 nghy 6* gitra cho'.
Ong Nguydn-trai (lh quoc-su', quan gih theo ph6 L6-lQ*i
ddu td*i cuoi) tdu xin Itip 1Q thi lai, 3 ndm khai hQi mQt ldn.
Nam tiy trong nu'd*c tai hai nhidu, mat miia, dtji han,
ddn ngheo; vuaday tha tn, gidm thu6, xdy thdp Bao-tW6n
l«*ji. Cd ten tlio' dang coi viQc lhm cung diQn, thay vtiy

thi ndi: Lhm lhm chi, dtio lhm chi \ tai ntfi ng6i vua khong
cd dtVc, n6n sinh ra tai- bien nhu* vdy mh-th6i. L6-sdt bat
dem chdm di,
Le-sdt Ih ttrd*ng danh giac gioi, chir nghla ft, lai thdrn
liay tin di-doan, Cd thdy thien-van kia ndi se cd nhirt-thirc
lh vl con vtro^n se an miit-trM, lh di6m dfr qud, n6n phtti
bat cbo du*Q*c vu*on song cho anh ta te thl nuVi kh6i, L6-
sdt nghe mh truyen cho Tuydn-quang, Thdi-nguy6n tlm
bat cho du*Q'c vtro/n — Nghy nhirt-tlurc thi dem v6 buong
kfn mh t6. L6-sdt gih-ch mh b6*i quan tridu ganh n6n

gi6m ngu*M riing cd f nghich vua, nen vua gM lua di6u,
thuoc dQc vh gu*tfm cho day chet di.
Vua Chidm-thhnh lh B6-d6, v6 ddnh-phd b6*-coi Hod-
chdu v\ qudh B*^o4ut)n lh mQi chgy qua Aunam cdu cu*u.
— 121 —
— Vua sai L6-liQt dem binh ddnh bat diro/c trdt nghn
ngu*M vh trdt chuc con voi. Qua thdng 9 vua Chidm-thhnh
sai stV ra cong. Tlnio* ay thu Qua-oa hay qua bu6n-bdn
ngohi bac, dem d6 bdu-ltj ddng vua cd mQt ldn nd ddng
•,
g5 bach-dhn-hu*tfng ld*n lhm cQt nhh du'ffc. Nu*d*e Ai-lao,
La-la-ki-tudn, Qua-man, Chidm-thhnh, Bon-man, tdi chau
vua Annam, dem voi, vhng, bac ndn, chdn-bdt, vhng, sirng-
tdy, ngh voi vdn Thu Xiem cfmg ra bu6n-bdn, lai cd su*
..
Xi6m ra cong. — Vua Annam g6i tang-hdo vua Xidm 20
cdy gttm, ?0 bQ d6 trh, c6n liohng"ht)u Xi6m 3 cdy gftm,
3 bQ d6 ch6 (1436).
Bh chdnh hohng-hdu lh Dtrtfng-thi dfi d6 dtrffe 6ng
hohng Nghi-ddn thdng 10 (1433). Khi <\i du*ffc 7 tu6i phong
lhm thdi-ttV, mh b6i bh m? hay rdy-rh giien-ttrcmg lhm eyc-
16ng vua, thl vua truftt xuong vh me vh con (1441). — Bdi
nam ay vo* thtV sinh ra Bang-ki, thi dat lhm thdi-ttV.
Vua 6* vM trieu nhh Minh cung binb-ydn, siVMinh qua
dicu te vua L6-thtii-t6 (1434). Niim 1437 cd su* Minh qua
dem sac phong vh ftn vhng Wnh lac-dh n6i 100 ltrc/ng,
Mh stV Minh hay tham-lam lam, m6i khi qua thi dem

hhng-hda theo mh bdn nliieti qiia, cd nghn ddn khieng d6
cho stV mtVi du bdn khdng bet, thi c<)y cdc quan rtiua
•,

gium. Lai khi dem vhng-bac mh clio thl su* so nhau n6n
1

kh6ng ddm chiu, mh cho ldn du*ng cho ai thtty thl bao
nhidu ciing lay.
Tu* d6*i vua Le-thdi-t6ng h6 ai ddu tttn-si thl cd tac bia
dd (bdy-gio* hfiy c6n tai thhnh Hh-nQi).
Den nam ay thdng 7 vua di vdi Nguydn-trtii phfa thhnh
Chf-linh. Thdng 8 tM huyQn Gia-dinh v6 nhh vtr6*n NguySn-
thi-lQ lh vff 6ng Nguydn-trai. — Su* ndi vwa mdc bQnh
ma ch5t. Mh gid-stV thl ndi khac riing, btra kia Nguydn-
trai chidm-bao thay mQt ngu*M dhn-bh xinh-tot hiQn ra
— 122 —
xin ngtrM ctVu, vi ngu*M-ta muon giet 13 HIQ con nd di,
Kbi thu*c-di)y Nguyfin-trtji ra di chdu. BtVa ay 6* nhh tr6
nd phdt vuo*n chdm dtVt con ran cdi cd chfra 12 con trong
byng. — Sau khi ngu'M ntim vdng coi sdch, mdu 6' ddu
trdn trdn nh6 xu6ng tr6n sdch tham den 3 tt> \ Nguydn-
trai bhn lh diem phdi tru-di-tam-tQc. — Bua kia ngtrM di
chdu ve dQC duMig, gap mQt ngirM dhn-bh tot lhnh khdc
lai lay xin ngw'6*i tlnrffng-xdt dem vd mh nudi Ihni phtrdc,
thl nguM dem v6 mh nu6i, — Vua hay tcVi lui dd thay
dhn-bh cd sac cd thi thl hay ldn-la. — Ltie di tudn tcVi tV
dd, Nguy6n-trtti di khoi, vua 6* nhh bh Nguy6n-thi-lQ pha
trh cho vua gio nu*d'c mi6ng v6 cbdn trh dtra cbo vua
uong vua b} Nguy6n-thi-lQ cftn ltiffi mac dQc phu minh
?,

16n mh chet, Nguydn-tr^i ve tlrty vua ch6t, cho' xdc di 6


bua ve t6i kinh-thhnh. N6i trong 16n bdo ctic quan.
Nghy 12 thdng 8 trieu tdn Bang-ki 16n noi ng6i. — Ong
Nguydn-traj lh thdi-su',' xin trieu-dlnh Ihm tQi minh, vi vua
chet tai nhh minh. TW trieu ndi xin ngirM xu* ltty, cdc
quan khdng ddm. Thi Nguy6n-tr«^i xu* minh phai tru-di-
tam-tQc ben uong thuoc dQc mh chet, — Lai xtV ca ba
•,

tQc. Mh cdc quan Idn gitiu con trai 6ng Nguy5n-trtji



dem 16n tr6n ai mh nu6i, C6n Nguy6n-thi-16 khi ra qui
mh clnu chdm, thl may vdy-phu, d6ng mtra n6i 16n,'thl
bien di mat.

3. LE-NIiaN-TQNG (Bang-kl).
Tri 17 ndm, tic 1443 tdi 1406.

Thdi-hoh.
Ni6n-WQu.
WA
TVT-A 1
( -i
Di6n-ninh.
rvA
Bang-kl 16n tu*c-vj thuo* cd 2 tu6i, bk thdi-lu)u coi lay
- 123 —
viQc chdnh. C6n viQc ngohi nho* cd cdc tirdng, — StV
Minh qtia t$ vua L6-thdi-t6ng. Sai su* di ta vh cdu

phong, Minh sai Tong-kiQt qua phong.
Nam sau, vua CW6m-thhnh ddnh Ilod-chdu phd-phdch
ddn. L6-b6i, L6-khd dcm 10,000 binh ddnh. MQt nam sau
nu*a nd cung c6n tcVi phd Hod-chdu 2 Idn nua. — L6-tht)n,
L6-chtVc, L6-kha v6 ddnh, nd lai riit ve.
Butfc qua nam bfnh dan (1446). Bf-cai vua Chidm-thhnh
cu* clnVng cu, thi L6-tliQ, L6-khft dem 6 vtjn binh v6 Ly-
giang, Da-giang, C6-luy ddnh nd thua, rtrc/c tbco vd Thj-
ntti, vtiy hfim Chh-bhn thhnh vua nd 6*;, bat diro*c Bf-cai,
vo*, hfiu, voi ng\ra, khf-giai... Mabaqui-lai chdu Che-dd lh
Yua cii nd sai Chc-ciru-ma, Tlnic-bh-bi td'i ddu xin li)p nd
lai. — Lt)p roi, dem Bf-cai, VQ* hilu nd v6 kinh cilm dd,
C6n quan ttrcmg nd dtlu, thl cho ve ca. Sau nho*
— —
cd vua nhh Minh gcVi tliff cho vua Annam, thi vua tha Bf-
cai ve. Thl Mahaqiii-lai Annani ltip, dfi bj Ma-haqdi-do

lh em giet di mh tiem quo*n. — Qtii-do cd sai siV tM vua
Annam, mh vua khdng chiu do nd cong, rftng tQi thf vua,
em gi6t auh xtra nay lh xttu lam, biou v6. — R6i sai Nguydn-
htru-quang v6 roh du, mh tfnh viQc cho nd. — Su* ve nd
lai cho B6-sa, Bo-tham-tot ra theo niVa. Vua Annam sai
Trjnh-duc, Trinh-ki6n v6 dcm Annam 6* trong ay hffn 70
ngtrM v6, cung gcVi thff bat tQi nd rfing... 116 cd ntrd^c
nhh, thl cd vua t6i, Ih dao cang thtrong. Sao bay trdi dao
the ay ? Khi tru*d*c Che-de vua bay chet, bay kh6ng t6n
con len, bay l^p Bf-cai, bay kh6ng cdm de nd lhm gitjc
bfjy htr-mtit. Bay xin l$p Qui-lai clura mtiy nghy, bay b6
mh Iftp Qui-do. Bay Ih t6i bat trung, bay coi vua bay nlur
con ngira thl nho dao-nghla gl bay ?... L6c fty Chiem-thhnh
(quan ld*n) dem gia thuQc xin qui phu, vua cho dat-dai
phdn cho 6* cdc 1Q. — Bon-man ddng vhng, bac, voi ba
— 124 — ,
ngh vdn.., Chidm-thhnh (Bf-cai) sai suV tan-c6ng lien H6n.
B6n nhh Minh vua Anh-t6ng nghe 1M Vuffng-chdn di
thdn-chinh gii)c mQi Biic-l5, bi nd bat du'c/c. Sau giao

hoh nd mM trti ltti du*a v6 Y6n-kinh,
Ben cuoi nam Qtii-dfiu (1453) vua du*Q*c 13 tu6i mM
thdn chdnh cdi nguydn-WQulh Di6n-ninh, — Vua day Phan-
phtt-tien tu su*-kf tir Trdn-lhdi-tdng td*i L6-thdi-t6.
ThutV ay (1456) Bon-man, Lang-cha, MQc-man, Tuy6n-
tVy, Xala-thufin, ViQt-chdu, Bao-la, NgQC-ma, Quan-sdt dtm
ddng (\6 phtrtmg-vfit.
Tuy rting trong nutfc y6n, ma ddn circ, vl mat mtia dai-
han, l\it, dQng-dttt, ddn ddi. — Vua cung bh thdi-hfiu, ra
cdu ddo, tha tii, gidm thue, lhm pbtrd*c lai mo' kho phdt
hia gao cho k6 khd. Cttm co* bdc, dd gh... Vi nd hai viQc
canh-ndng, nglie-iighiQp,
Nam 1458 Nghi-ddn (Lfjng-stm-vtrtfng) lh anh vua, vl
mQ mh phai bo ra kh6ng dtro/c lhm vua, d6m phdn qudn
3 dao len cu/a D6ng-m6n ldn vho tbhnh giet bh thdi-ht)u
vh vua di, (mong 3 thdng 10). Mong 7 16n tiSm vj, sai

su* qua Minh cong 1Q, vh cdu phong. — Ti6m nhtr-vt)y
dirQ"c 8 thdng Cdc quan nuot gitin ngdm sdu, chiu khdng
dfjng, bat dtrc/c qudn quan dang du* Nghi-ddn mh giet di,
— Htj Nghi-ddn xuong, rdi dp chet di. — MM t6n Blnh-
nguydn-vtrtmg Ih Ttr-thhnh 16n th6 \\,

4. Lfi-THANH-TONG (Ttr-thhnh).
Tri 38 ndm, tw 1460 toH 1498.

Ni6n-WQu. J gw-Wj?^ ~*? «^


v / H6ng-du*c 28 nam.

Ttr-thhnh lh con thtr tu* vua L6-thdi-t6ng, (tu*d*o &
— 125 —
Blnh-ngtty6n (Gia-vtrtfng), gi6t Nghi-ddn di r6i, cac quan
dai-thdn ru*cVc v6 t6n, tu*c-v| nghy mdng 6 thdng 6 (1460).
Vua ndy sdng-ldng minh-mtin, van cung hay mh v6 cung
thi. Sdu bdy nam ddu lo siVa-saiig trong ntrcrc-nlih, hip
luiit-IQ phdp-tac, ban phdn 16c dien cho cdc quan, lhm
sdch thiiy-bO-tri)n-phdp rachieti-du khuydn chin canh-n6ng
chy-cfiy, trong ddu de ttim, kip den-dhi cung-diQn thdm,
mo* khoa thi van vo kdn anb-thi gitip nu*d*c, tiip binh tiip
tri)n thtiy bQ cho tu'ng-trtii. Lhm btin do cd nwtitc, tru'd*c
chia ntrd*c ra lhm 12 dao thira-tuy6n :
1° Tbanh-hoa (1) — 4 phu 16 buyQn 4 cluiu.
2° NgbQ-an (2) — 8 » 16 » 2 »
3» Tliutin-hda (3)
— 2 » 7 ), 4 »
4° TW6n-trtr6ng (4) — 11 » 42 » 0 »
(So-n-nam).
5° Nam-sach (5) — 4 » J8 » 0 »
(Hdi-du'tfng.)
6» Quoc-oai (6) — 6 >» 24 » 0 »
(Scm-tdy).
7° Bac-giang (7)
-~ 4 » 19 » 0 »
(Kinh-bac.)
8° An-bang (8) — 1 » 3 » 4 »
9° Htrng-hda (9)
— 3 » 4 » 17 »
40° Tuydn-quang (10) — 1 » 2 » 5 »
11° Thdi-nguy6n (11) — 3 » 8 » 7 *
(Ninh-sdc).
12° Lang-scm (12) — 1 » 0 » 7 »

(1) Biiy-gicr Thanh-hoct vd*i Ninh-binh — Nguyfjn thutr HOng-


vtrtrng ld bQ ciVu ohtrn ;
Tttn, Tuyng-qudtn.
— 126 —
llifn, Cihi-chirn.
Ngd, TAn, Ttfng, Tiiy, Cfru-ohtrn, vli Cuju-dtrc 2 qut)n ;
Ltrtrng, Dinh Ld cdi ld Ai-ohdu.
Dtrtrng cdi la Ai-ohdu, Ciru-ohtrn 2 qufjin.
Lf-thiti-tong, cdi lii Thanh-hoit-plui
IKVqui-ly, ciii lh Thidn-xirtj*ng-phu.
Trftn, cdi la Tdy-cW.
Minh, cdi ld Thanh-hoa*-plni.
Ld, cili ld HAi-tfty-dao, Thanh-hod thtra-tuythi, Thanh-hoA-trAii,
chia Thanh-hoii nQi, Thanh-hoA-ngoai — 2 trftii,
TAy-strn, cdi Id Thaiih-hoA-ngoai kdu ld Mc-lhdnh.
Gia-long, ciii Id Thanh-hoA-ngoai, kdu ld Thanh-blnh-dao.
Mmh-mang, k6u Ninh-binh-dao, r6i trdn, r6i iMinh-mang 12 bidt
ra hui tlnh.

(2) My-gitV Nghe-an tlnh, Ha-tlnh-dao, tluior d.tu dbi Hung-


Virtmg fhi thufto ddt VitH-thircmg;
TAii, thl thu<)c Tirtrng-quAn.
Il.in, Ngd, Tdn, Tong, thi thui)o Cuju-chtrn, Cu*u-itu*o quAn.
Lirtrng, chia ra lum Dtrc-ohAu, Ltri-chAu, Minh-chAu.
Tuy, nhftp Dirc-chdu, Hoan-ohAu, Ltri-ohAu, ldm Tri-ohAu, r6*i
lihftp kdu Hoan-chAu, la Nam-qui)n.
Dirtrng chia Nam-qwltn, ldtn Nam-dirc-chftu, Lidu-chAu Minh-
ohAu, Hoan-chdu, rfii lai hidp lai kou Hoan-chAu, r(5i Nhujt-nam-
qu)n, Di3n-ehAu, Long-tri-quftn.
L6, kdu Hoan-chAu.
Ly", kdu Nghd-an, lAch Di3n-chAu ra.
Trdn, kdu Di5n-cliAu-lo, Nhu*t-nam-16 Nghd-an-phii, dtri Trttn-
thudn-tdng, Ngh^-an kdu ld Lftm-an-trftn, DiSn-ohAu kdu Vong-an-
trdn.
Minh, ldm 2 phu DiSn-chftu-phu, Nghd-an-phfi.
Ld, ddu vd HAi-tay-ttao r6i ditt ld Nghd-an-lhira-tuydn, rGi odi lam
xtr ldm tnin.
Tdy-strn, kdu Id Trung-dd, Ngtii-an-trftn.
Gia-long, kdu la Nghfan-trftn.
Minh-mang-kdu, la Nght)-an-tlnh, Ild-tjnh-tlnh.
Tu^-tttrc, 6, kdu ld'Nghd-an-tfnh, Ild-tjnh-ctao.
- 127
-
(3) QuAng-blnh, Qiuing-tr}, QtiAng-thic, tluitr cMtt dtri Ilung»
vtrtrng ld ntrd*o Vidt-lhtrtrng.
Tdii, Ttnrng-quAn.
1A

IIAn, kdn ld Nhirt-nam-quftn


TAn, kdu la LAm-.ip.
Tuy, kdu lii U.ic-ki^ng-qitftn, rdi Ldin-Ap. '
Dtrirng, kdu lit Nam-cAnli-ohdu,
Tdiig, kdu la Chidm-tluinh, Dja-rf, Ma-linh, Btf-ohtlnh, Didn-6,
Ly-chftu.
( Dja-rf.
Ly-thiti-ldng diinh lfty: l Ma-Hnh.
( lio'-uIuinh.
iLAm-blnh- ohAu.
Minh-linh-chAu,
li6'-ohanh-ohftu.
Trdn-anh-tdng, cdi 6-chAtt, Ly-chAu kdu ld Thttftn-chftu, Iloii-
chftu. — Tntn-thid-tdng cfti lai 1A, TAn-blnh-16.
Minh, kdu Tftn-blnh-phu, ThuAn-hoA-phu.
Ld, kdit 16, rfil kdu ThuAu-hoii Thira-tuydn.
Gia-long, lam 3 dinh Quftng-blnh, Quilng-trj, Quftng-dirc.
Minh-mang, cfti QuAng-dtrc, lam Thira-tuydn-phu, bd dinh kdu
trftn, rdi cai kdu 1A tlnh.
Tir-dirc, ci\i liun Quang-binh-tlnh, Quang-trj-ctao.

(4) — Nam-ct}nh, Ha-n6i, Hirng-ydn. Nguydn-lhucr dtri Hung-


vircrng thuQc quftn Giao-chl.
Tttn, thudc quftn Ttrg*ng-quAn
Hdn, thuQo quftn Giao-chl-qufin.
Ngfi, thudc quftn Giao-chAu.
Tdn, ditt ld Nam-djnh-huydn.
Ltrtrng, Tuy, dijt la Ninh-hdi-quftn.
Btrcrng, Tuy, di)t la Luc-chftu, T6ng-oh.Au, rdi ra 2 huydn T6ng-
blnh, Nam-djnh. Dinh cAi dao.
Ld, Ly", cAi 1Q. •

Trttn-thAi-t6ng. — lo Thidn-trirtrng-15. —• 2° Kidn-xtrcrng-16, An-


ltV-lQ. 3° Ilodng-giang, Scrn-nam, Long-htrng, Khofti-chdu, Trttn-

thuftn-tdng ltim ra trftn,
— 128 —
Minh, ldm ra Trftn-nam, Phung-hort Kifin-xiwng, Glao-chAu 4 phd,
Ld. -- Thidn-trtrcrng-thira-tuydn. — 2« S ^n-nam-thlra-tuydn, rdi
kdu la xtr, Tircrng-dir<3-d6 kdu la trltti,
Mac, lam 4 h) Id Tluii-blnh, Kidn-xtrcrng, Long-htrng, KhoAi-
ohAu, mii siip vd IIAi-dirtrng.
Ld-thd-l6ng, ldm ra 2 16. — Sirn-nam-thtrtrng, Strn-nam-ha, lAy
Trtrtrng-an, Thidn-quan 2 phti h>m ra Thanh-hoa ngoai-lran.
Tfty-so*n, cai ldm 2 trftn, So^n-nam-lhircrng, So^n-nam-ha.
Gia-long, kdu 2 tritn Ay ld riilc-lhdi.h,
Minh-mang 3, c.U Strn-riam-lhircrng, lii Scrn-nam-trftn, con Scrn-
nam-ha la Nam-djnh-trAn.
Minh-mang, 13 hiy 3 huydn IMIirng-nhcrn, Didn-hod, ThAn-khd,
Ciru-phu, Tuydn-lurng ; 2° 5 huydn lii D6ng-an, Khn-dQng, Thidn
thi, Tidn-lfr, Phu-dung, cira phu SoJn-nam, lAy Rhoiii-chAu mii ldm
llnh Hirng-ydn ;
f
LAy 3 phu lii ITng-hoa, Ly-nho^n, Tlurtrng-tfn Irong Scrn-nam,
Idy Tir-lidm huydn trong So*n-tfty, Qu6'c-oai cAi ldm Ilodi-dtrc-phu,
md ldm ra tlnh llii-ndi;
Lfty i plni ld Thidn-lrircrng, NghTa-hu*ng, Kifin-xirtrng, ThAi-blnh
trong Nam-djnh ; c6n phu Tidn-hirng, luiydn Thanh-quan trong
Scrn-nam thl c.U lam Kidn-xiro'ng phu md ldm ra tlnh Nam-djnh.

(5) HiU-dircrng-lInh (Nam-sdoh) Nguydn xtra dcri Hung-vtrcrng,


Id Diro'ng-tuydn-b5.
TAn, thudc Nam-hAi-quftn.
Hdn, thuQc Giao-ohl-quan.
Ngd, thuQo Giao-ohftu.
Bircrng ditt ld HAi-m6n-trftn, sau kdu la Hdng-ch&u.
Dinh, Ld, Ly ldm ra dao.
Trdn, cai ldm 15 Thtrcrng-hdng, Ha-hdng, Nam-sAch-thtrcrng,
Nam-sAch-ha.
Trttn-thu«)n-t5ng, cfti ldm HAi-ddng-trdn.
Minh, litm ra 2 phu, Lang-scrn, Tan-an.
Ld-tluU-to1, d$t Id B6ng-dao.
Ld-nhcrn-t6ng, dttt Ik 2 1Q, Nam-sdoh-thtrcrng, Nam-sa*ch-ha.
Ld-thfinh-t6ng 7, tt*)t la Nam-sttch-thira-tuydn.
Le-th«tnhrt6ng 10, Hdi-duttrng-thira-tuydn, r6i kdu xtr, trdn.
Mnc, lay Dtrcmg-nghi ldm Dtrtrng-kinb, lrji riit ma nhftp v6 c4c
-- 120 —
phti Kinh-bAo, Strn-nam ld Tluu)n-an, Khodi-ohdu, TAn-hirng, Kifln-
xtrcrng, Tluii-bmh.
Ld-thM6ng, d#t trdn lal nhtr cii.
Ld-hidn-tdng 2, ldm ra 4 dao, Thirtrng-hflng, Ha-hfJng, D6ng»
tridu, An-lAo.
Nguy-tfty, lAy M6n-phti md cAi vd An-qiu\ng,
Gia-long, lai lfty M6n-phu nhftp vd* trtin ou, thuQc Btlc-lhanh.
Minh-mang 3, Ha-hdng Vinh-giang-phu, Tliu*trng-hdng, cAi ld
Blnh-giang-phu ; D6ng-tridu, An-lao cAi ldm huyQn.
Minh-mang 12, cAi ldm HiU-du'o*ng-tlnh.

(0) Scm-tfty-tlnh.

Nguydn thdtr xira dtri Hdng-vtrcrng thuQo
Chftu-didn-b6.
TAn, thudo Tiro/ng-quftn.
Htin, thudo Giao-chi-quftn.
Ng6, dat ld TAn-lwng-quftn, thudo Giao-ohAu.
Tftn, T6ng, Ttt, TAn-\irtrng-quftn.
Trdn, ditl lft Htrng-chftu.
Tuy, ctU la Phong-ohftu.
Dirtrng, cfti lai Giao-chftu thut)c LAnh-nam-dao.
Binh, Ld, Ly", cdi lai Dd-giang-dao.
Trdn, cAi ldm 4 16, Tam-giang, Tam-ddi, Qudng-oai, Qudc-oai.
TrAn-thuAn-t6ng, ctU 16 lain ra trtin.
Ld, ldm 3 16, ld Thu*o'ng-qu6c-oai, Trung-qudc-oai, Ha-qu6'c-oal
thuQo TAy-dao.
Ld-thanh-t6ng 7, cAi ld QuAng-oai-thlra-tuydn.
Ld-thAnh-t6ng 10, cdi lit Scrn-lAy-thira-tuydn, rdi oAi ra xtr ra trdn.
Gia-long, nhftp vd Bftc-lhdnh.
Minh-mang 12, cAi littn Scrn-tAy-tlnh; ldy Tir-iidm huydnbdqua
Hd-nQMlnh, cbn Tam-nung-huydn v6 Htrng-hda-tlnh.

(7) BAo-ninh-tlnh. Thdcr xuu dbi Hiing-vircrng ld V6-ninh-bc).


Tftn, thuQc Ttrtrng-quftn.
Httn, thuQo Giao-ohl-qudn.
Ngd, Tdn, Tuy, Birtrng, Glao-ohdu.
Binh, cAi ldm BAc-giang-daQ.
— 180 —
Ld, Ly, TrAn otU Idm Biic-giang-16.
Triln-thu.)n-t6ng, ciU liim TrAn-btic-glang.
Minh, cai ldm 2 phu, Bic-glang Lang-giang.
Ld-thiti-ui, o,\i litm Biic-dao.
Ld-tlulnh-tdng 7, cai limi Bilc-giang-thira-tuydn.
,
Ld-lluinh-ldng 10, oui liim Kinh-b.ic-thira-luydn, rdi kdu ld xi>,
ld tnin,
Mac, rtit Thuiln-an-phii, nhAp vo HiU-diro'ng.
Gin-long, c,U iiim Kinh-htic-lnin, nhftp Bic-llmnh.
Minh-mang 3, c.U ldm B.ic-ninh-trAn.
Minh-mang 12, ciU liim Btio-ninh-tlnh.

(8) Quang-ydn-tlnh. Nguydn thiicr d6'i Hung-vircrng, ld Ninh-


hai-bi).
Tiin, thuQc Nain-hai-hc).
Han, IhuQc Giao-chi-qutln.
LtroJng, lani ra Huinh-chAu, HAi-ninh-qu.in.
Tuy, liun ra Ninh-vidt-quftn.
Dtrtrng, lnm ra Luc-chAu, Ngoc-strn-quan.
Dinh, Ld, kdu ld Tridu-dtrcrng-triin.
Lf-thtii-l6 14, ltim ra Vinh-an-chftu.
Ly*-anh-t6ng, lftp lam VAn-ddn.
TrAn-thtti-t&ng 11, HiU-'d&ng-16.
Trftn-du-tftng 5, ditt ltt Vftn-ddn-trftn.
Minh, dftt ld Tftn-un-phu, Tjnh-an-chAu.
Ld-thitl-t6, kdu An-bang thuQc D&ng-dao.
/
Ld-tluinh-t6ng 7, kdu An-bang-thira-tuydn, sau kdu xtr, trdn.
Mac, lAy Thach-tfch, Chidm-lang 2 ohAu, hji 4 dQng ld C6-sum,
Td-ldm, Kim-litc, Tir-cftt dftng cho Minh.
Ld-anh-t6ng, ctU la An-quAng. /
Ngyy-lAy, Ifty Kinh-m&n cua HAi-dtrtrng nht)p vd.
Gia-long, nhftp Kinh-m6n vd Hdi-dtrcrng, md ldy Hdi-d6ng 1 phd
lhm An-qui\ng-trftn, nh&p Bftc-lhanh.
Minh-mang 3, cai ldm QuAng-ydn-trdn,
Minh-mang 12, cdi ldm QuAng-ydn-tlnh.
— 131 —
(0) Hirng-hott-tlnh. Nguydn dcri Hung-virtrng lii Tftn-hirng-b6,
Tftn, thuQc Tinrng-quftn.
lltfn, thuQc Giao-oht-quftn.
Ng6, thu&r- Giao-ohftu.
Dirtrng, Tiiy, ditt lii Chi-ohdu,
Dinh, ditt lii dao.
Ld, Ly, ditt 2 ciiAti, LAm-tfty, Dttng-chftu.
Tr.tn, IhuQo Dd-giungtlao.
Tutn-tliuftn-tdng 10, ei\i la Thidn-hirng-trftn.
Minh, ditl 2 chftu, (lia-litrng, Qui-hda.
Ld-lhitl-tA, ditt 2 16, IhuQc TAy-dao.
Ld-lluinh-l6ng 7, ciii rn lltrng-hoii-lhira-luydn, rdi cai kdu xir, trAii,
Ld-hidn-l&ng, thl 0 chAu ld Tung-htng, Ld-tuydn, C&ng-nham,
Ilidp-phl, Tuj-phu, Khidni-chau, lliu&o vd VAn-nam-lInh.
Gia-long, laiu ra trifn, vd dAl Biic-lhtinh.
Minh-ni.ing, lAy Tain-nung xir SoJn-tAy, pliu v6 ct\i litm Hu'ng-
ho.t-tlnh.

(10) Tuydn-quang-tfnh. TlnWxira dM Ilung-vtrtrng thu&o V6-


djiih-bQ.
Tttn, tliuQo Nam-luU-quAn.
llttn, IhuQc Giao-chi-quftn.
Ng&, thu&c Giao-chAu.
Dtrcrng, ditt la Diro^ng-chAu.
Dinh, Ld, Ly, di)t 1A dao.
Trdn, dttt ld Qu&c-oai-lQ, kdu lit Tuydn-quang-chftu, rdi cAi lam trftn,
Minh, ldm ra Tuydn-quang-phu.
Ld-tluii-t&, lit Tay-dao,
JLd-lluinh-t&ng 7, ld Tuydn-quang-thira-tuydn, rdi kdu ld xir.
Nhtrirng-dirc-dd, cai ld Minh-qut.n-trftn.
Gia-long, ctU Tuydn-quaug-trAn, thu&c BAc-thdnh.
Minh-mang 12, cfii Tuydn-quung-tlnh,

(11) Ninh-sdc, Thdi-nguydn-ttnh, Cao-bang-tfnh, dtri Hdng-virtrng


Id Vo-dinh-bQ.
Tdn, thuQc Ttrcrng-quAn.
HAn, thuQc Giao-chl-quftn.
0
— 132 -
Dtrtrng, dt)t ld V6-nga-chAu.
Dinh, phAn ldm dao."
Ld, Ly, dijt Id Thiii-ngttydn-ohAu,
TrAn-thuftn-t&ng, ditt Id ThAl-nguydn-triin.
Minh, litm ra phfi.
Ld-lh.U-t6, thu&c Biic-dao,
Ld-llulnh-t&ng 7, Thui-nguydn-thira-tuydn,
Ld-tluinh-l&ng 10, cAi 1A Ninh-sdc-thira-tuydn, rdi kdu hi xtr,
rdi trftn.
Ld-lhd-long, o.U Btic-blnh-plui 4 chftu, bj Muo ohidm-cir.
Ld-hy-t&ng 2, M.io hdt, md*i lfty ditt liun Cao-bang-trftn, cd2phu
lii Plui-blnh, Th&ng-hoA nhftp Thiii-nguypn-trftn.
Gia-long, ciing lii Trftn thu&o Biic-thunh,
Minlwnaug 12, ctijt ThAi-nguydn-tlnh, Cuo-bang-tlnh.

(12) Lang-strn-tfnh. Thuo* xuja dcri Himg-vtrtrng, 1A Litc-hi\i-b&.


TAn, lii Nam-luU-quAn.
Htin, thu&c Gi.io-chl-quftn,
Ng&, Tuy, Dirtrng, thuQc Giao-ohAu.
Dmh, ltim ra dao.
Ld, Ly, lam ra 1Q.
Trftn, liun ra 1" Lang-giang-l&, 2« Lang-giang-trdn.
116, ctit 59 th&n ohAu L&o-blnli, cho Minh ldm Ttr-minh-chAu.
Minh, ditt ld Lang-strn-phd.
Ld, thuQo BAc-dao.
Ld-thiinh-t6ng 7, dijit Lang-so*n-thira-tuydn, r6i cAi ld xti* lit trftn.
Gia-long, liun ra tnin thu&c Bftc-thdnh.
Minh-mang 12, dt)lUi Lang-scrn-tlnh.
— 133 —
C6n Trung-d6-phii tai Thrtng-long-thhnh, thi d6i ten lai
Ih Pln.ing-thidn-phti. (1)
Chi6m-thhnh hay v6 danh-phd phia llda-cluiu (thdng 3
14G9). Ai-lao cuiig riip-rinh tdi chicm-ctV LQng-dQng, sai
Khunt-da dfmh ; sau nd ttfui xin pln.i ve Annam, mh vna
Aniiam khdng chfii. Xiem-la thu buon dcm chiug sd* bfmg
giiy vhng, cluV vhng tluit dinh v6 vh dd phtrong-vat, vua
cting khong chiu. Na-btii Ih sii* mrdc Qua-oa dfn ch*u,
ciic quan dcu \in vtta binh hohng-dc vi, vua khong chju.
Thang 8, 1470 chiia Chieni thhnh lh Uhn-la-trh-toan dem
10 viin binh, voi, ngtra la danh Iloii-chfui, binh nd dong
qua IKUI tird'ng Aiinam lh Pbtini-van-hien dem dftn v6
thanh be inon cdo-cfip. Nghy 20 thdng 11, vua kco20 van
binh pbdn thiiy bo vuftt hhnh vo danh Chiem-thhnh \ thang
2 nam sau 1171, md'i v6 ttfit nd mh danh ; cho 3 mudn
binh di 500 chicc thtiyen vo ciia La-ki mh clrin quan
Chiem-thhnh rtit ve Chh-ban ; con bao nhicii binh vdi ho'n
1000 thuycn vtta v6 ciVa Tdn-ap, Ctru-ba, tli.rng co', gidng
trong, keo binh td*i. Chidm-thhnh tliatkinb chay, binh vua
ru*Q*c theo tdi ntii Mac-n6-so*n, chcm Awqc 1 tudng cti;

(1) Hodi-dtrc-phu. Thuu' xira tttri Hun, kdu Ift Long-bidn.


Dircrng lamra Annam d&-hQ-phu kdu lii Dai-la-tudnb.
Nhd-ly, ddng d& tai dd, kdu ldThitng-long-thdnh, lai kdu ld Nam-
kinh.
TrAn, kdu Trung-kinh, sau cai lai ld D&ng-d&.
Minh, ld ch6 g6o Giao-chftu, cung goi 1A D&ng-quan-thdnh.
Ld, phuo kdu ld ThAng-long, rdl d<M Ld-ttuinh-t&ng7, d#t ld Trung-
d&-phd, lftnh 2 huyQn la Qudng-dtrc, Vinh-xiro*ng.
Ld-thanh-t&ng 10, odi ld Phung-thidn-phd.
Nguy-tfty, goi ld Bdc-thdnh.
Gia-long, ggi la Bdc4hdnh-t6ng-trftn.
Minh-m&ng, goi ld HoM-dtrc-phu.
0.
— 134 —
vua tdi Mo-ciin chdm htfn 300, bftt dtrtrc 60 ngtroi. Qua
27 vua cat binh dtinli Thi-ntti thhnli chdm lfiy bon tram
tbti cfip, biVa sau vua dcm biiih vay Chh-bhn-thhnb, dp
vo td'i hho thhnh. Qua mdng 1 tbdng 3 hdm du*o*c thhnh
Chh-bhn, bfit song bo*n 3 van ngtroi, chem gict ltic ham
hon 4 van, vua nd lh Trh-loan bi bat, vua Lc-tbanb-tong
cd clitn, phfii hftt song, dii'ng cd giet vua, klio-ctun truyen
phong ltii dtrng ctot, khi hfiin kbong cho phdt sting, khi
len t1uo'c ltiy thhiih mdi ban. H6-san-ha-ma lh bac vua
Chicm-thhnh ra dtiu, ftem vua di coi ctic no'i.
Vwa day cftt nlih cho chua Chiem-thhnh 6' Khi dftn

chtia Chidin-thhiih quan-Hnh kdo-loi tW vtta L6-thanh-
t6ng qno' mh ndi r.ing Ngu'6i ta cung lh vua mQt nu*d'c,
*.

bay lhin gi bi vfiy ? Mong 2 vua stip-dat phong cho Cliiem-


tbhnh rdi, vua kco binh vc, dem Trh-toitn ve thco. Mit vd
tdi NghQ-an rdi, qua song Phi-lai, Trh-tohn dau chct; vua
tlay xdc thl thicti ra tro do xttong song, c6n ddti thl b6u
trircVc mfii ghe de len hiQu cho ngti'6'i-ta biet, 11 tbang
ttr md'i tdi Kinh-thhnh. llicn-plni, ha-HQp rdi, md*i diit
dfit Cliidm-thhnh Ih QitaHg-nam-thira-tuycn, d\t ddn Chiem-
thhnh cho tanh-ho, tlay-do nd.
Qtia nam 1479 thang 8, liij chicu di dttnh Ai-lao, Bon-
tnan, Liio-quh. V6 tlihnh Lfto-quh lay dd bau, vua nd chay
qua soiig Tru'6'ng-sa, rug'c nd td'i pWa nam nud'c Mien-
diQii, Thfmg 10 vua thfm chinb dat Ai-lao, 28 tlidng chijp
vd Hoi di ddnh Bdn-maii, dot phti tbhnh-lfiy, phong cho

iid, v6\ ve dtiu nam 1480.
Vua l«)p ra Iut)t-1Q phdp-tftc nhieu lam, (keti lh Hdng-
du*c ltiiyt-lQ). Vua day Ng6-si-li6n ttiyen Ot,ii-viQt-str-ki 15
cuon ntia.
1490. — Vna d(it ban-dd ca nu*d*c Ihm 13 thtra-tuydn,
k6u Ih xtV, 52 phti, 178 huyQn, 50 chdu, 20 hircng, 36
— 135 —
plni'6'ng, 6851 xa, 322 thon, 637trang, 40sdch,40 ddng,
30 nguydn, 30 tnrong.
Qua 1497, nghy 29 thang gi6ng vua dau nftng ngdi dira
nggc-kl day hohng-thdi-tu* ttVc-vj, 30 vua bting, de Itti 14
6ng hohng.

LlUiftiN-TONG (Tang hay-la Huy).


5o
Sdng 44 tubi, tr\ 7 ndm, tic 1498 tdi 1505.

Nitiii-hiQu. — Cftnh hay-la Kicn-thong.


Vua nily lh con bh Nguyeii Tru'6'ng-lac-hohng-thai-hftu,
tuy riing cd cha lh 6ng Nguycn-trung tti cfiu-tu' tren clnia
Phdt-tich, tuy rting trtrd'c khi sinh ra tW bh me chidm-
bao tlyiy rdng vhnghiQn ra trong phbng vtin vdn... Nhtrng
vdy ngu'6'i cuiig cbang cd lhm viQc chi la trong 7 nam
ngtttfi lhm vua.
Vua ctV noi theo vua cba, ltip luftt-lQ th6m ve viQc thi-
cti* ve binh dtin thue khod day dftn ht)C cbiVnghia, phcp-
•,

tftc, 16-nghi, stra phong-hoii vtta lai liay chidu liien dai
*,

si, kdn ngti'6'i thi tttVc lhm quan tri dan.


Vua cd 6 ngtt'6'i con trai lh :
1° Tiidn — tu*d*c TrirtVng-an-vu'0'ng.
2° Tufin sau lh Oai-muc-dc.

3° Thndn — sau lh L6-ttic-toiig.
4° Diing — tu*d*c Tliong-vtrong.
5° Trj — ttt'd'c Miuli-vtt'0'ng.
6° Du'6'ng— ttrd'c Tir-virtvng.
L6-vinb, Le-nring-nhu'0'ng vdn vdn... xtim hii xin vua
lo lftp thiii-tii* cho trgng kl bon, thl vita khcn ctic 6ng lay
viQc ay lhm trQiig xd-tftc tbi lh pbai lftm. Mh vua ndi Tufin
— 136 —
lh con tru'6'ng-nam tuy an-hoc khd, cd thi mh hay an-mac
lu'c-'t-btrtrt nhir dfrn-ba, lai lo thuoc mc; di.. Con thtV2 lh
Ttifui kh6ng cd dii*c, ma con tluV 3 lh Thudn tW an-hocgioi,
cd dao-diVc, net-na, hicu-thtto dti dcu, bdy-gio' dd trQng
tuoi, ncn ta dotin ncn liip nd len, khong phai ta hicp ld'n
mh vi nho, mQt chpn cho dang mh ganb-vdc viQc nu*d*c
nha. Vdy ncn lfip Thuiin lcn lam thai-tir.
Thang 5 nam giap-ti (1504) vua di Tfty-kinh ve dau nftng,
di chi cho thai-tiV ttVc-vj roi ngu'6'i batig.

6° Lft-TOC-l^NG (Tufin).
Sdng 17 tuoi, tri 6 thdng (tic cudi thdng 6 idi noi thdng
chap) nam 1504.

Nicn hiQu : — Thiri-trinh.


Vua ntiy ttVc-vi thttng 6, ton bh nQi lcn litm Thai-hohng-
(hai-hati, phong me lh bh Nguy6n~thi-hu'6'n lhm Ilohng-
tlifti-hftu \ stra-soan don-cl(.'p trong ngohi vira rfmh ttty,
thang 9 chup cd giac Gifi-thc-nong Ihm loan xtV Cao-bi ng,
sai quan qufui dfmh bat cbcm hoii fiOO ngti'6'i dang n6.
Thftng H lo tong tang vtta cha, qua thdiig chap vua bang.

1° Lfi-OAl-MUC-DIii (Thudn).
Sdng 2% iubi, tri 5 ndms (ih' 1505 tdi 1510).

Nidn biQu — :
Doan-khanh.
Ong vtta nay lh anh 6ng vua L6-tuc-t6ng, nbo*n ho*i khi
— 137 —
ng&t minh vua trirtVc cd ndi de dttt anh minh 16n noi ngdi,
nen 6ng Lc-qudng-dQ, Ld-nang-nhu^ng, ru*d'c Thudn mh
t6n 16n ttVc-vi, Sai s,tV cdo ai, cau phong xong-xa roi, vua
md'i lo trd thu trd odn. Vdy vua xtii quan td huu thi bh
Thdi-hohng-thtii-hiiu di, vi khi Nguy6n-nhfr-vi lh quan
hoan tinh toti vua, thl bh fty ndi khdng xtrng dang, vl
ngu'6'i la con ngtrfri ti-thiep ma-thoi. Vua lai gict Dam-van-
16, vh Nguycn-qnang-bat lh 2 quan 16n trong trieu, giang
xuong gia-d6 sai di thira-tuyen-su* Quftng-nam mh bo, dtjy
lhm c\rc-kh6 doc dhng cho liai 6ng tu-tijn di cho rdi, thl
hai 6ng fty lhm it cdtt tho' ngtim roi gico minh xwoiig song
mh chct. Nhon v\ hai 6ng nay khong chiu an vhng bac
boi-lQ ctia mo vua, ncn khi Ld-hicn-tong ngijt-mlnh thl hai
ong sg* chu* vtt'0'ng tranh lfip, ncn vo cham-diQn Ifty an
dcm vc nhh, roi hQi cac quan mh t6n vua Ttic-t6ng len *,

vl dcu ?>y nen vua mdi oan md'i giet di ttdy dd. Trieu-dlnh
biet lh trdi pltcp tln gifin vtia mh vua d6 cho Nguj6n-nhu'-vi.
Oai-m\tc-dc dti-to/n qttft ncn ngtt'6'i-ta dijt mh kcu lh
Qui-viro'iig dcm nghy dfun-nid tuu-sfic, say-stra hohi, gict
ngtt'6'i-ta nlitr khong, binh-vu'c phia bh con bdn ngoai,
ncn tung-hohnh lang-lohn qiia, Ihicn-hij oan-hiin lfun.
Ong Ngtiy6n-van-lang, lh ba con bh Tru'6'ng-lttc-hohng-
thai-hiiu, vd'i Ld-van-ciin tfnh vd'i iihau phai tVng nghia mh
gict ftc dang di, n6n cfr hinh vo cliodn tluinh Tay-do inu
cho binh ra triin cfra Thdn-phu. Tlnio' ay cdc vl vuong
t6ng that nhh Lc 26 6ng b'\ vua btit cfun nguc hct, 6ng
Gifm-tu-cong dting cita hdi vd'i quftn canh thotit ra khoi,
khong kjp ndi vd'i mc cting lh anh om, licn v6 Tdy-d6,
td'i ctra Thtln-phu ra mtit Nguydii-vandang dijt 16n lhm
Minh-chtia, lhm cuo di,t, xuiig lh Cam-giang-vuwig dd co',
pbdt thtiy bQ cbtr diiib ra ttdng tai Thicn-kiett. Oai-myc-
<te di liai ciii6c thuyen nbe tdi dd, btit du'Q*c tu'6ng thtiy
— 138 —
1, vh 20 thu cftp tro* ve\ Binh dp ldn t6i, vua ra kh6i
tbhnh, ban tien btjc cho qudn lfnh cho qudn tti cho nd ra
nd danh gitjc, mh nd tro* 16ng het. — Oai-muc-de giet cha,
anh em Gidn-tu-cdng, roi tron ra ldnh thdn di. Nghy

28 Oai-muc-tte chay td'i plnrdng Nhirt-chieu, bj VQ-si bat
dem nQp. — Gidn-tti-cong chdm anh VQ-si di vl nd bat
trung. Nghy mdng 1 thdng cbap 1509 Oai-mt.ic-d6 uong
tbuoc dQc tir-tfm tti. Gifin-tu-c6ng oan vl vua gict cba m<?
anh em mlnh di, tW dtjy buQc xdc vua no'i miQng sting
ld'n mh b&n cho tan-ndt ra,

8« Lfi-TlTO^NG-DirC-Dli; (Uinh),
Sdng 24 tubi, d ngdi 8 ndm, (tic 1510 tdi 1517).

Nien-hiQu. Ilong-thufin.

Gian-tu-c6nc? lh con thtV 2 6ng Ki6n-vtt'o'iig Tdn, (tbi lh
chdu nQi vua Le-lhanh-t6ng) trir dtrc/c dting du' vua Oai-
mue-ct6 roi, ldn ttVc-vj lay hiQu lh Il6ug-thui)n. Nh6' Nguydn-
van-latig mt)i str, mh chfmg khoi may nam (3 nitm) Nguydn-
van-lang mat di, vua thircng ticc ttjng td*i ttrd*c vtrong,
dtic tu'0'ng bang vhng thiQt. Vua ntiy cung bay lo viQc

rtu'd*c, tu van tu vo dti, day L6-ttmg tuycn Dtji-viQt-th6ng.
glfim-tong-ludn ltji thutftiy cd Vo-quinh (ngtrtri d* Dirfrng-
•,

an-huyQn, MQ-an xli) Vam sdch Dai-viQt-tli6ng-gidm-th6ng-


klido, 2 cuon.
Vua tfiih hay m6-ddm, n6n Ili-tang lh sti* nhh Minb qua
pbong thay vtta ttrQiig mao tot mh kh6m ltrng tbl k6tt Ih
Trtr-vuong ndi tftnh lnio dfun, loan vong bfit ctiu-hl. Mh
thiQt nhu* vfty: Thito* fty lo.jn-kjc giftc-gid luon ludn dttu
rttiy dtiu kia, hji vua bay bam ldp cung diQn ton phi nhicu
litm, dfin odn, nghe 16*i V6-nhu*-t6 lhm den mQt tram ndc.
— 139 •—
Trtrd*c h6t Trdn-tuan lhm loan tai xii* Son-tdy \ giije
mijnb lam, thien-ha kinh tam, tai kinh thhnh pho-xd nhoii-
ddn dd-hue VQ' con ve nhh qu6, cdc qttan cting vi)y ; ndn
vua gifm mh chdm hot 5 cingquan nlur vtiy Ihm oai. Vua
sai Trinh-diiy-san dcm binh ra ctanh mh thtia thoi lai. Trdn-
tutin ru'Q'c theo ap tdi muon vay thhnh vwa. Ma may Trinh-
duy-sftn thu-ha c6n cd 30 nguo'i, mh thc quyet lieti danh
cbo dit'Q*c \ nen len vho dinh Trdn-tudn tlny va mttc ao
hdng bho ngdi siip cao, Duy-sfui lfty sting nham ban mQt
mtii nhho tot, thi binh nd rncii vo' clujy tan di hct, phat
3 ticng siing ld*n binh ticp ru'Q'c du6i thco gicit bft van thion
trtitig. Triin ay Trinb-duy-sdn mtri ldn tuoc Quan-cong.
Trdn So*n-ttiy, Ilung-hda thl Nguycn-nghidm Ihm loan
sai Do-nbac dem binh di dftnb. Con trong NghQ-an thi
L6-hi, L6-minh, Trinh-hu'ng lhm lotjn, nen sai Tr.ln-nghi
Trdn-dtrc vo diinh mh bi tluia chay ra bien bj to chlin chet.
Satt nd tdi nd v.iy L6i-du*o*ng, md'i sai Triiih-tluy-sftn vdi
Do-nlujc v6 ttanh du'Q'c chcm L6-minli dcm d.lu vc, c6n
L6-hi, L6-htt'ng bo ciii dcm vd ttji kinb chdm bdu dfiu.
Qtia nfun thtV 7 PWing-chirtrng litm giac no'i ba vl Tan-
vien (Tain-ciao-scvn)*, sai Ngo-blnh, Trinh-duy-sang ditnh
dep. No'i btiyQn Ngac-son, xtV Thanh-hda cd Dang-ho'H,
L6-khfic Ihtn loan, sai Do-nhac clcm bitih danli tan di.
Nam tbtV 8 Ih niini sati rot (4516) giijc n6i tti' phfa, loan-
'fic khap no'i cd trong tricu ngohi qtifjn. Trtrd'chet vtia vdi
Do-nhac dcm binh dfinh Traii-c6ng-miiih diiy trong liuyQn
An-lang. Tbttng ttr, hai cha con Trdn-cao xtrng lh chit vua
Tri1n-thfti-t6ng ldp ttang Phicn-fit, (l)6ng-lQ'i), Dlttli-ttgaii,
Dlnh-ngbQ, Cong-tun, Dlnh-buu, Dohn-ho, tai clnia Quliih-
ldm, chicm-ciV hnyQn Thiiy-du'6'ng, D6ng-tri(5u, tlnli Ilfii-
du'o'ng, Cfto thl miic iio clen, xung lh Dc-thfch giang

sanh, ticm liiQn Tlii6n-u'iig, qttan nd cteti ctjo U*QC ddu cti,
— 140 —
keo ddng mdp sdng B6-d6, b6n kia tbhnh Ilh-ttQi. — Vua
cho (\i) binh qua s6ng rdi, vua ngu* Quinb-van-diQn phdt
3 tien sting lcVn, hinh dp danh Tran-cfto vo* tan, chay ve
nui Vu-ngijc. Sai Phung-tran, Trjnh-kh6ng-cW6u, vh Trjnh-
ngtjc rirtrc theo dftnh bi trdn chct, c6n Trinh-ngac hj bat,
Tr.in-ciio do cho lhm quan, mh khong chiu nen giet di.
Kdi vua day Nguyen-hohng-du dcm binh ngfr trti lai Bd-
de tlinb.
Vua nhieu phcn Trinh-tluy-sftn can-gittn khong nghe,
ndn Injc clai ctic quan dji-thiin, Trinh-diiy-san, L6-quang-
ttQ, Trlnh-chf-sum dong mtru pbc liip di \ n6n siim ghe-
thuy n khf-gidi binh-lmh noi bcn do Tlidi-cijrc, ndi de di
danh gitjc, mit lh:it lh cd y tbf vua. Qna mdngO dcm, hdi
canli 2, dcm 3000 Ifnh kiin-ng6-vQ vho ciia Bfic-thfm. Vtia
nghc thl nghi cd giiic, ncn vua ra ctia Bfru-khfinh \ ban
dem vua coi ngi.ra di vd'i Ngujdn-vo di quacua Thai-hQc
tcH phu'6'iig Bfch-ciin, gijp Trinh-duy-sdn, vua hoigitjcnd
6' ttdu ? Trinh-duy-sdn Uiong thua tlay mtit mh ctroi gin.
Vtta cti* di, Tnnh-duy-san day tcn Ifnh vo-si ten lh Hijnh
tliim vua td xuoiig ngi.ra giet di. Nguy6n-vo cung h\ gict
ltion di nua. Bdi dcin xftc vd qiuin stV btic, lfiy tto giiiy
dot tliicu di. — Bii-hoiittg-h;)u nghc tin Ihm vfjy cting
gico minh vo liia nih chct,
Trinh-duy-stin, vdi tdng thfit tlai-tliftn, muoii ldp Qufmg-
tri lh con 6ng Muc^-vtrong md'i 8 tuoi lcn lhm vua \ t6n'
lcn chira kip 3 bfra, kc lay lottn, Trinh-duy-dai dem v6
Tdy-d6. Ong ^^11^^11-110" ng-dft ddng hinh ttji B6-dc dinh,
nglic tin Trjnh-duy-san-giet vua di rdi, gifm kdo binh vd
dot kitth-dci vh phd iihh-cu*a ttr-dQ Trjnh-diiy-sfui di nu'a \
chdm V6-nhu-t6 lh tliQ' bhy lhni dcii tiTun ndc cbtra roi.
Khi ay Trinb-duy-san vd'i Le-nghia-chieu vh t6ng-thfit
dd ton con trtrong 6ng Clim-giang-virong ten lh Y ttd 14
— 141 —
tu6i 16n, mh mac Nguydn-hoang-du dot thhnh di, tW dem
vua ve Thanh-hda, con L6-quung-dQ thi ra datt Tran-cao,
— Kinh-thhnh-b| dot bo hoang nho'n dftn v6 cu'd'p lfty
vhng-bac to'-Hta, moi ngu'6'i ciing dtrQ*c ba bon tritm lti'Q*ng,
c6n s6-bQ sdch-vo" quang dtiy du*6*ng cao ca mQt hai tac.
Nghy 11 Trdn-ctto v6 lay thhnh I<inh-d6, lam trieu cd L6-
qufmg-dQ ntVa. Tran-nhon Ih do-luc-si 6' liuyQn Tir-li6m
lhng La-ninh, dcm 56,000 binh tiji CIIQ' Hoang-hoa \ Trftn-
ctto nghe sai tird'ng PW6n-at ra ctr, Trdn-cliou cir khong
n6i riit di. Nghy ram vua dft cho Trinli-tluy-stin, Nguydn-
lioang-tlii, Nguyen van-huQ ra Dong-kinh ra hicli cho dan.
Vua to'i Vuon-chuoi Tr.ln-chon ra hjy vua. Khi fty Tr|nh-
bi, L6-st}ii, L6-d\rc, Triro'ng-hohng-linh kdo binh td'i vdy
ngohi cira Dtji-hiriig. Trdn-cdo lcn hin cua thhiih phatco'
bttn sting mh ra hiQu ljnh cho qudn, (quftn nd dc bava).
Trjnh-hi, Nguyeii-hoaiig-dii, Trinli-duy-san dcu tfin binh
ap td*i hohi thi Trdn-ciio ddiig ctra thhnh hji mh clqu. -—
Khi ay cd anh ttrdng Tiiy-so*n tdn la ilh-cong-chon citng
kdo binh vdy llihnh giet Tran-cfio mh lai tranh l(ip vdi vua,
Trjnli-cluy-sftn dftiih nih gict di,
Trdn-cao coi VQi khd ct,r ttu'Q'c lien kliai thhnli chtjy ra,
cbay td'i sdng Tliicn-du'c v6 tron trotig lhng Lijng-nguyen.
Qtta nghy 25 Nguy6tt-tl..-ung vd*i Do-nbjc rtrd'c vua 16n
kinh-thhtth, 27 phuc-vi. C6nv6ng Qufmg-tri 6' Tdy-cto bj
Trinh-duy-dtji giet di \ bai cm 6ng cting bi gict uu*a.
Thdiig 8 bat dtrcrc tu'd*ng nbti't Trdn-cdo Ih Phi6n-at ttji
huyQn D6ng-tri6u, cbdm cti.
Thdiig 11 ddiih vdi Trdn-cdo 3 trtin, noi ntii Trdu-son,
chfia Sting-nam mQt trtin •, noi Chf-linh, Trjnh-dny-san
khdng nghe 16i con, ra di trtrde quiiii, bj Trdn-cdo bftt
du*o*c, den sdng Vtjn-kitip nd gitltdi; Trtln-ctio thua thang
kdo td"i mdp sdng Bo-dd, vua sai Trdn-chon qua s6ng dtinh
— 142 —
chem giet nhieu qtia. — Trdn-cdo lai thyt vd Lang-nguydn
khdng ddm ldo-bdnh td*i ntra, ctV lfty NgtiyQt-giang lhm giai.
— Tran-cdo cao ddu di tu, truyen ngdi ltji cho con ten lh
Cutig, lay hiQu Nghi-h6a.

9° CIIlftU-TONG-TIIAN hohng-cle (Y).


Sdng 26 tubi, d ngoi 6 ndm, (tic 1517 tdi 1523).

Ni6n-biQu Quang-tbiQu.
: —
Vua ntiy lh con tru^cVng 6ng Sung-cam-giang-vtrong nho*
L6-nghla-chieu vdi Trinh-diiy-sdn ton 16n, cdi hdi Nguydn-
ho%>ng-dii ttot kinh-do, vh Tr&n-cao v6 chodn, tW v6 Thanb-
bda, nay du6i du*Q*c Trdn-cao, tro' ve tuc-vj. (1517). —
Tjnh du'Q*c sdu btiy thdng. — Td'i tbdng 7 Nguydn-hoang-
du vd'i Trjnh-tuy ddnh nhau. Nguydn-hoiing-dii ddng binh
ttji D6ng-hh-pliu'6*ng, Trjnh-tuy ddng ngohi thhnh Dtji-la.
Vua gifti hoa kliong dttvc.
Nguydn-van-lir lh chti Ngtty6n-hoiing-du, tdu bat Trjnh-
duy-dai, chcm beti ttitti noi dinh Trdn-chcyn, L6-fch-ei.ru
cungchdm,Trinh-bitarudtgiao : VI nh«)p loa vtfi nguy.
Nguy6tt-hoaiig-dfi dem binh ddnh Trjnh-tuy no*i Vinh-
xtrmig, klnic-ho, Phuc-c6-phii'6'ng gdn kinh-thhnh ho*n 3
trfjn \ Trinh-tuy vd*i Nguy6n-thc-phd b| t6n, nen Trjnh-
tuy nit chay ve Thanh-hda.
Trdii-chon binh Trinh-tny tW m«)t bicu ttr-dQ Son-tdy
ddnh, mh vua cfmg dom binb ddnh lloang-dfi ntVa. Nguydn-
hoatig-tlu v6 ra mftt vtta, roi ra xuong gho ho vd Thatih-
hda. Kbi fiy Trtin-cho*n gtVi thor cho Mac-datig-diing 6* tran
thit So'11-nam, bieu-ddii mh giet Hoiing-du di \ mh Mtjc-
diing-duiig khdng 116', 11611 di tdt ve Tlianh-hda dtrQ*c.
Trong nu'd'c dft lotjn-lac khap di ca thl chd', ltji thdrn mftt
— 143 —
miia dai han ddi khdt, ddn su* chet ghinh \ bdo-bung,
ddng-gio-, sftm-sdt hai vfjt, chet ngu'6'i nhicu-lam.
Tai sai Nguy6n-c6ng-dQ truy btit Iloang-dti trii noi Thuan-
du, dho mti cha ngtt'6'i I6n, cbat dfiu tli. N6n ong Hoang-
dii hQi binh tfnh ddnb, mh Mac-dftng-dting can di, (Thdng
12, 1517).
Thdnh 7 niim sau, 1518, vua ngho 16'i biem licn d6i
Trdn-chtrn, Trtin-tri, Nguydii-ngu, Nguydn-ba-dtjt, L6-
nguyQn-kham vo trong cam cung, roi ttdng ctia tlihnh dtjy
quan canh ctra hsit gict di het. Khi ay tu-dQ cdc 6ng ay
Ih Iiohng-duy-nhac, Nguycn-kinh, Nguyen-anggidng3h6i
chi6ng keo binli vo thhnh mh ctVn, mh cu*a da ttdng lai
hct. Vua 6' trong nQi md'i xdch ddtt Tran-choii gio' I6n cho
nd coi, nd miri thdo lui ra.
Mh qua 14," Ngttydii-kitth, Nguyen-fiiig, Nguydn-htic,
Cao-xutin-tW tgiu nhaii uoi An-lang biia hinh vo ddnli kinh
thhnh. Vwa thal-kinh ban dem len trciii ra ngtt Gia-lftm,
Bo-de. Di tir sdm mai td'i chieti ddi klidng com indi ghd
vo nbh tcn Dhm-ciV, iigir6'i-ta dem bdnh khoai cho vua an,
Tbieii-ha nghc vua ra roi, 1)6 chay di rao binli Son-
•,

tdy td*i phft kinh-thhiib tan-ndt di, Kbi fty vtia chtjy td'i
Thuiiii-mi-ttu'6'iig, sai di du 6ng Nguydtt-hoang-dfi ve ddnh
Nguy6n-kfnh, mh 6ng kh6ng vd cho di du tu-dQ Tran-
•,

chon, Nguy6n-dng vdn vdn... nd cQng khdng tb6m nghe.


©6i Mijc-dang-dung vd Ilai-drroiig Mttc v6 tdu thlnh vua
•,

vd Buu-chdu, thl DcVnhac vdi Nguydn-dtr khong cho vua


di. Mac gian liieit Dhih-mong btit dem ngohi ddng dhng
sau Xudn-d6-bhnh-cung mh giet di, rdi ctcin vua vd Btiu-
chdu,
Cdc ttrtrng binh Stfn-tfiy lh Trjnh-tuy, Nguy6n-su* ddnh
phd kinh thhnh roi mdi l«)p Bdng Ih con T|nh-tu-c6ng-lQc
idn lhtn
vua, dat hiQu lh Dai-dtrc dtro/c niVa nam, rdi b6
— 144 —
di l;ip Ld-du len cai nguyeii lh TW6n-hien. — Lhm hhnh
cung no'i liuyQn Tir-li6m dijt quan quan tricu-dlnh dti.
Vua Chicu-tong <V tiii BtVu-chau, cd Trinh-chf-sum vh
Nguyen-tW-uiig thco ph6, chongucri di vo du Nguycn-
hoang-du dcnt binh Thanh-hda ra giiip vua. Nguydn-ho.-ng-
dti dcm binh ra hiQp vdi Mac-dang-dung di ttanh Ngnyen-
kfnh, Nguycn-ang, tren So'ii-ttiy, nih tliua hao hinh nliieu
lftm ben xtiong gho rtit btnh ve, de Mtjc-rtang-duiig 6* nih
dtinh duc-dac dd vd'i Nguyeii-ang.
Nam sau 1519, vua «V tai hhnh diuh Bo-(te, bi Trinh-
tny b.ic cltt uoi dQ biiih qua dfinh vua \ vua cho ra tliVt
cftu, ctiem du*Qc tu'6'n» gitjc, ndn Trinh tuy pho Le-du chay
vd Au-l«ing, An-l.ic. Vua l«ji clio ld'i danh nfra phii chdy
tron di niA.t. Md'i ngdt giac Le-du niQt clnit, ke lay trcn
Thiii-nguyeii, Tuyen-qiiang Ihm lottn, cud'p bftt ngtt'6'i, lay
cua cho tten llifmg 5, ihdng 0 md'i het,
Bii*()'c(|ua thiing 7 Mac-diing-duiig dcin biuh vtiy Lc-du
no'i Tir-liem. Mh Lc-du vd'i Nguy6n-sir riitchay td'i Ninh-
so'n (An-so'n) h} bat clcm-vc giet di.
Thting 9 vua mdi tro' ve kiiih-do, ctai xti, ban dhm dii
vh phoiig Mac-dang-dung lhm Minh-qufjn-cottg.
Ttr fiycho td'i 1522 y<in-y6ii dircrc mQt clnit. Ydn tbi
ydn vay nih cfmg con giijc cliom giijc khdm mQt hai no*i.
V6-nghi6m-oai trcn Tuycn-quang noi tldy, sai Vo-hQ di
diinh, Thdng 6 quan th6-tft tdn lh IId-bd-(iuang trongdftt
Tbuiiii-hda, duoi quan toiig-bitth-str lh Phijm-van-hiiaii,
bat VQ-COII, ciitt cdi, vl n6 dcm 4000 hinh vfiy thhnh, t6ng-
biiih-sit' bo VQ'-con mh chay ra xtV Tdii-Wnh,
Nam sati Ih tdn-tj 1521 nghy 14 thdng 3 vua b6n thu lh
Minh-vo-tong (Chdnh-dirc) thdng hh mh kb6ng cd con noi \
ndii bh thdi-ht)u t6n ein ngu'6'i lh Qudng-difr>hdu 16n kft
,_ 145 —
dai-thong- lh vua The-t6ng, nien hiQu lh Gia-tjnh n6n •,

1522 Thu sai stV qua cfto ttVc-vi.


Mijc-dattg-dung qui)ii-c6ng lhm quan tict-chc 13 dito chu*
dinh, sau ltji gia phong len lhm Thdi-phd.
Thdng 4 (1522) kinh-thhnh llh-nQi b\ rin-cu'd'p dot chtiy
nhh-ctra pho-xa het. Iloi lai bi tcn Le-khiic-cang, Lc-hti-
hicu n6i ddy lam nguy tiii Dong-ngan, Gia-ltim. Nd inanh
ltiin, Mac-dang-dung sai chtr tu'd'ng ra dfuih klidng Itji,
satt dctn binh tu* thanh ccing vu ra dtinh cting khong noi,
L6-tho chet tran. Den sau L6-hii-liieu thtia trfin cliay ve
Lijng-nguycn hi btit dcm ve kinli, vua chem bdu cl.tu 3 nghy.
Miic-dang-dui)g oai-qu6'n cang nghy chngld'n, cluing cd
16ng qui hircviig. Nd dcm con gsii nd nnoi tttra cho vua lfty
tieng mh f lit giiV vua con nd lh Mac-dang-dinh thi r.d
•,

phong tud'c hfut coi lay Kim-quaiig-diQn. Anh ta di b<) tW


di lQng con phgng tui kim tuycn vhng, di gho thl fti long-
chau cd tlftc dfty, vo ra trong nQi mac f kh6ng ai dam hd
he. Nd giet Ngtiyeu-cau, Nguydn-tliQ, Ditm-cfr cli. Nd lai
ttip-liip vd'i Trinli-chf-sum, vh Nguy6n-thl-uug mh khfcli
vua noi Qiiiiili-vaii-diQn, mh Ifju si.r vua bftl dticvc hai auli
ay cttin tft lai.
Vua thfiy 116 dfr Ihm vtiy tW SQ*, btin mtru vdi Pham-
hicii, Pham-nhu*, cho ngtr6'i dom mfjt chieii vo Tdy-kinb
bieu Trjnb-ttiy ru*6c vtta ve, Nen hoi canh 2 nghy 27
thdng 7 Pbijmdiicn, vd'i Pliam-nhtr v6 dcm vua ra ngohi \
bh bohng-thdi-htiu vd*i em vtia Ih Xttdn khdng hay, Vua ra
rdi di 16n huyQn Minh-nghta tr6n Scm-tdy. Sting nghy ra
Mtjc-dang-dttng hay dtjiig sai binh ra btia ra t1i tlm bitt
khfip xtV \ vh kdo c6'bao ddn-str pb6-phtr6ng 6' ydn dtrng
nghi-ngtji, rtit sai binb mft nro/c thco biit vua, gtjp vua ntfi
Tliac/i-thftt mh vtia ddnh trd lai, bfit'du'Q*c Httliih-duy-nhac
Ih quan Mac-ddng-dung sai di btit vua.
- 146 -»
Mac-dting-dung md*i v6 rntV cho Tirnh-cbf-sum, vd*i
Nguytm-tW*ung ra khoi tti, roi hQi cdc quan ld*n nhti thdi-
su* Ld-bo, Le-chdu, L6-tlnic vdn vdn... Mh ddng lt)pXudn
Ih em vua 16n lhm vua,

10° CUNG-IIOANG-Dlii, (Xudn).


16 tubi, d ncjdi 5 ndm, (tw 1523 tdi 1528).
PIIIJ MAC-ttANG-DlJNG VO'I MAC-DANG-DlNH.

Nien hiQu : — Tliong-iigiiyen,


Xudti, du'Q'c Mijc-dattg-dung ton lcn ttic-vj ttti nghy tbdng
8 ntim 1522. Udi di tbam cac cho trong tinh lliti-dtrong,
c6n vua anh lh Chi6u-t6iig thl cV hhnh cniigMQng-son mh
trtV ve kinh-lhhiih, tai xa Man-so'ii it btVa, Nguydn-kbtic-
tuy, khi trtrtvc hoi vua ra tlihnh mh tron di vua k6ti nd
khong them ltji, bdy-gio* v6 tham vna, vua gi«)n ttom ehdm
ddtt di. Vua cti ngang qua cai cdti bftc no'i song Cung-liem
gfiy cau td trtVt inlnh, irdt tto biiinb bho di, md'i doi 6ng
pbti Qu6c-oai Ih Dtrong-cllnh-tii mh quo*. Va SQ* dicrn hon \
mh may, vua qtio' ft tieng rdi tha cho vd. Sau vd ldn tdi
Thoai-quaiig lihnli diQn ldm-tridu cdc quan cd L6-vInh-hh,
L6-quimg vh L6-dlnb-tti td*i chiiu. Vua md'i saimQtftdrtg
di Btic-giang mh khl binb, ltji dtjy L6-dlnh-ttt dem binh
tran-thti cdc iiga yeti htji, nlur BQc-dQ, Minh-giang vdn
vdn... mh bj Mtjc-diing-dung pbd, lt)i b\ dQ-tu* nd bat nd
nQp di diQu ve* chc/ Ilotig bj xiV giao.
Vua cfi Ih Chi6u-t6ng nlnVt diQn sai di d6i Trjnh-tny tV
Thanh-hda ra, nhd't diQn tW sai Nguydn-kfnh, L6-vInh
vdn vdn... phdn binli ttanh cdchuyQn Gia-ldm, Van-giang,
&u'6'ng-h6a, Cam-giang, Lu'ong-thi, Gia-djnh'van vdn,,,.
—-
147 —
phia tdy, nam, Mc thi vua da lay ltji du'Q'c rdi, c6n mQt
mtjt phfa d6ng mh-th6i, ke lfty Mttc-dang-dung tiin binh
td*i, b| l)Qn Iltrng-hidn cap kliidn cdm siing xoc thang
v6 cung Thoai-quang. Vua ctang ngoi tridu, Trinh-dn lh
quan t6ng-tri tftw rang giac tdi, qudn JiQ-vQ cir vcVi bQn
ran gan ay. Khi ay vua ltinh ra du*oc, v6 trti no*i dlnh lhng
Nhtm-muc \ cdc quan vo* chay tan di bct. Vua lcn Thicn-
mQ cluia Trfmg-quang buyQn Ttr-li6m.
Thting 10 Trinh-tuy dcm binh ctic plni 6* Thanh-hda ra
trdt muon hQ gia vna •, vua tbdti qtidn lai, kdo ve Ihng
Thitvng-an-quyet (huyQn Tu'-H6m). Vua bay nghe ltvi cdc
quan ci)n-th;in biem, 11611 cdc turtng bay tirdng gioi md'i
tl[ cbf, khdng gitip cho chng du'Q'c. Khi ay cd mt)t 6ng
thtiQc ttrd'ng ctta 6ng Trjnh-twy td'i ch5u vua ngu*o'i Pham-
•,

didn so* nd cd tranh qufrn dam-tliQC ndi v6 ndi ra, vua


nghe nd mh biit chdm, dem ddu beti ciVa tuTrng Trpih-tuy \
cho-nen Trjnh-twy mo*i gitin. Trjnh-tuy vdi Trinh-duy-lhoan
gia-d6 dcm binh tti khdm dftt xa Djch-VQng (gdn cho
vua tni). Sdng ra, cdc anh ph\ic-binh, phdt 3 tieng siing,
d reo d)y trtVi. Vua sang-sot lui v6 trong cung, thl Trjnh-
tuy v6 bat-cp vua mh dem ve Tbanh-hda, Le-W6tt-trung
thay lhm hung vfjy tW la 16n, Trjnh-tuy chdm qudcb di.
Vtta cft b| Trjnh-tuy bat vtt Tbanb-hda di roi, thi thdng
*
11 Giang-van-du khl-binh trong cdc huyQn Thanh-oai, Son-
minh, Hohi-an, Chu'cmg«diVc, Mtjc-dang-dung sai tu*d*ng
iti ddnh md'i tan di, Qua 18 thdng chtjp vua mdi (Th6ng-
nguy6n-de) Cung-hohng md*i ttr cho* Ilong kdo binh v6
(nghy 22) 6* tai hhnh-clinh B6-dt1.
Ndm sau J1523, Mtjc-dtnig-dung sai Mtjc-quyet, V6-hc)
di theo mh ddnh Trjnh-tuy trong Thanh-hda, n6n Trjnh-
tuy phai dem vua cu (CW6u-t6ng) 16n ngudn Nguy6n-ddu.
Mac-diing-clung pln5 vua cfi xu6ng lhm Da-diro*ng-viro*ttg.
10
— 148 —
Qua nam sau 1524, Mac-drmg-dung liji sai Mac-quyet dem
binh 16n Ngiiy6n-dau ddnh vua cu vd*i Trjnh-tuy iuVa.
Nam 1525 thdng 10, Mtic-dang-dung lhm cluVc d6-tu*d'ng
tbong-siiat-tbidn-ha thtty-bQ-chir-diiili di kinh-hhnh cdc xtV,
liti v6 Thanh-hda ctdnh Trjnh-tuy, gap vua Quang-tWQu-d6
ntri phti Thanh-d6 bftt dem ve, vua lien chju ddu. Tu* ay
cdc quan thco ph6 vtia cu mdi tbat-tdn di.
Nam sau 1526 vua Cung-hohng dttt mang cho Du*o*ng-
kim-lQc 6' lai gitV kinh mh ngrjt* v6 Thanh-hda, cd vua
•Quang-thiQu-de di thco. Thi ctr, sira dftp 1)6* de tinh Ilai-
du'o'ng rdi, kc lfty Mac-dang-dung nghe 16'i em gdi minh
Ih IIuQ mh giet Nguyeii-lfmli lh em re di. Nguydn-lanh
cu'di nhng Ilttd lh em Mac-dang-dung, mh anli la m6 hdu
cudi ihcm 10 con thiep nua \ uhng Ilue d6 ghen ra mtion
bfto cboi cho bo ghdt, bcn cdo chong minh cd thdng vd*i
giac, nen mdi bi giet di. Mijc-dang-dung dcm Hue vd mh
gft cho Biii-do lh Urong-kbwe-hdw, saw nho* tbe vo* mh
duo'c phong tirtVc quoc-cong. C6n Nguydn-thuyen lh re
Nguydn-liinh thay cd-str lhm-viiy thi so* mh dcm mh tte
\ff di.
Nghy 18 thdng chap nam ay, Mac-dang-dung muon cho
ranh mh tinh viec sodn, ben day Pham-kim-bang giet thdm
vua Quang-thiQu-de di, ttji cho 6ng ve ong ddu, roi dcm
xac clion lang Vinh-bu'ng xu* Tbanh-dhi.
Bu*d*c qua nam dinh-liQi 1527 vua Cung-hohng sai cdc
quan 16n dem sdch vhng, mu rong den, ngoc ddi, quat ve,
lQiig tia qua xii* Nglii-dtrong nci nbh ridng ctia An-lnrng-
virong mh phong them 16 cfru tich cho Mac-dang-dung,
Mac-dang-dohg dai mao ra tai ben d6 An-quan mh rtrd*c.
Roi (thdng nam) M^c-dang-dong td*i ra mat vua, roi tro* v6
C6-trai. Thdng 6 Mac-dang-dung td*i kinh vho bat dp yua
truyen ngdi Irai cbo mlnh, vl cd than ddn v6 tay va h6t,
— 449 —
nghy rtim v6 biou quan hji-bQ-thirtrng-tha t6n lh Tru'o*ng"
phii-thuyct viet lcVi tWQn-chieu, thi 6ng tro*n con-mtit 16n
nt)t mh ndi rting : nghla nho lhm-v«)y P Kbdng chju ihra
ugay. N6n va mdi day Nguy6n-van-thdi lhm.

M^C-DANG-DONG (1).

TiSm v\ 3 ndm.
Mac-dang-dong sodn ngdi vo thhnh Thang-long don 6*
tai chanh-diQn, phong tong-that, Nbuug-mh ctiiig SQ* I6ng
ngu*6*i c6n men cu, nen v5-vd lay 16ng thiin ddn •, kiem k6
c6ng-than the-gia mh gitip viQc nu*d*c \ mh nhiVng ngtr6*i
tu'-te ldnh di het •, cd ketiVc-imnh Itip phe li)p d.ing ctrtfp-
phd thien-ha. Dtic tien thco biQucu mh khong xong (1528),
nen day diic tien kem, tien sat cho thien-hi) dttng.
Dting Nguy6n-qu6c-hicn lhm ph6-ma, Pbong cho Mae-
quoc-trinh lhm thdi-bdo, Mac-dinh-khoa lhm td-d6-doc,
ttrd'c qufjn-cdng, Nguyen-tW-wng lam lai-qwt)n-c6ng.
Mtjc-dang-tlong sai siV qtia Yen-kinh mh tdu vtri nhh
Minh rang d6ng nhh Le kh6ng con chdu thira-tir nen khien
dong nbh Mac quyen qutin lfty viQc nutfc vdn vdn,.. nhh
Minh khdiig lay lhm du tin, sai su* qua h6i thiim tim con
chdu IIQ Le mh hip, IIQ Mijc dung van-tir doi dap vh vhng

(1) Mac-dang-dong la ngtrcri c6-trai, con nhd phtri>ng chai, m&


manh lam, ra thi vo ttt)u dfing-sf-xudt-thftn; dtrl Hd ig-thudn ldra
dd-cht-huy-str, tird*c Vd-xuydn-btt; trfti 3 (ridu tcri niQu ThOiig-
nguydn, Idn ohtrc thcti-sir, ttrcfa) Nhtrn-qudc-edng, sau phong An-
hirng-vtrcrng md*i dra kiet bilng ddng hiQp mtru rdi gid tfr truyttn
ma sodn ldy ngdi.
10.
- - 150
bac mh hoi-16 vd'i sTr. Sti* 110 b\mg vd tdu rang ho L6 thiit
da diVt di rdi, mh trao cho IIQ Mac, mh Mtjc tbi diiii-s\i'
cting t6tt-phuc, 11611 xin thtV tt)i cho IIQ Mac. Vna nhh Minh
qwtV mang khcing nghe, IIQ Mijc so' o Minh cd cho qtia tra
xdt niia chang, ndn ciit dftt bai cbdu qui-thutin cho Minh,
hai xe vhng-bac, ngoc-ngh, chciu-biiu goi tlang vua nhh
Minh. Tir fty vua nhh Minh mdi nap mh cbo tbdng sii*.
Qua nam sau (1529) la nam tluV 3 Mac-dang-dong, cd
Trjnh-ngung voi Trinh-ngang, qua nhh Minh kiQn ho Mac
tiem, mh bi IIQ Mac hoi-16 vd*i Minh gialam, viQc chi chtra
xong, mh chct trtrd'c di.
Oiig Nguy6n-kini 6* trong Thanh-hda clem tu*-dQ len
ntrd'c Ai-lao mh lo viQc khoi-phtic dong Lc. Chtia Ai-lao
tcn lh Sa-dan cd bting tu'-te cap nhcvn-ditn, giiip ltrong-
pliaii, cho 6* no*i chdu Sam-cbdu mh h)p binb.
Mitc-dattg-dong (thting chap) trj dft 3 nam roi, lai dft gia
ycu, ben truycn ng6i cho con trtrong lh Mac-dang-dinh,
minh lfty cluVc thdi-thtrcvng-hohng, ve 6' tai C6-trai di chhi
lu'd*i choi thong-dong tbco nghiQp cu.

MAC-MNG-DINH.
Tr\ 11 ndm.
*

Ni6n hiQti : — Dtti-chdnh.


Nam ddu 1529 Le-y lh chdu ngoai IIQ L6 gitin viQc Mtic
ticm ngoi nen khl-binh ncvi Gia-chdu trong Thanh-hdar
xu*ng nien-WQu lh Quang-thiQu, nQi cd vhi ba thdng cdc
qufjn ImyQn dem binh ho*n vhi mu6n, thien-hatheonhieu.
BQ ttrdng lh L6-nhu*-bfch, L6-bd-ttto, Hh-cong-lieu, Lt5-
t6ng-xd, NgtiySn-tung... bo-liQt dinh-traii, dt)t co* dQi, bc)
ngu^ dtic sung, r6n khf-gidi, ddng binh ra.
- 151 —
Thdng tu' Mac-dting-dong minh ra doc vhi mtidn binh v6
ddnh Le-^ noi s6ng Ma-giang \ mh ddnh kh6ng lai, thua
rtit ve Hh~nQi, de Mac-quoc-triiili lai ngii* mh cting thua
thdo lui vd Tong-giang. Le-^ 16n ddng binh tai Tdy-d6 lt)p
hhnh-dinb no'i s6ng Ngai-16, ngwo'i-ta dcm tldng do vhng,
h?ng vhng, tbien-ha ai nay dem 16ng tr6ng.
Thdng 8 Mttc-daiig-dinh kdo binh v6 bQi no*i s6ng
Hoang-hda, phftn ra 2 dao kco tdi. Mac-quoc-trinh ldnh
chien thuyen 200 chicc hen td*i s6ng Da-lQc, L6-y da d\r-
b| stin bhy binli tai Da-lQc, mh d6m kdo binh tdi sdng
An-so'n phdt 3 tieng siing, chyp ddnb ; Mt)c-qu6c-trinb vh
binh Mac liodng hon bo tbwyeii chay rdo, Le-^ coi ngira
x6ng v6 ru*Q'c chdm v6 so. Den dungbdng Mttc-dang-dinh
chwa hay Mi)c-qu6c-trinh thua, nen doc binh tdri DQng-
bhn, L6-y hay duc/c khuy6n-giyc ttrd'ng-si chicn-tdm ddnh
luoii, chem hon tr6t mu6n binh Mttc nu*a. Binh Mac rut
ve co tliii.
Mac-rlaiig-dinh thfty viQc ddnh kh6ng hti b6n de ttrd'ng
6* ltti vd kinh (thdng 11).

Qua thdng ehap L6-^ y thang, nghl binh cbo di vt)n


luong kbdng dir-bj, trai trong, canh-gio* bcv-tbtV, Qudn
hoang bdo v6i Mac, thi Mac-quoc-trinh m6i CIIQII khinh
binh, chien thuycn gom hhnb di thang tdi ddnb thinh-linh.
Le-y ra cu* chien mh kh6ng lai bj binh Mac bat dwc/c, b6
cui dcm ve kinh Thang-long cho ngira xd thdy. C6n binh
vo', ldrp ve Ai-lao hiQp v6i Nguy6n-kim (Cam), lo^p \6
dien-da.
TrQn nam sau 1530, tW ngohi Bac-y6n, mh trong Thanh-
hda xho-uo ddn-sir khon-kh6 ddi khdt, Ih vi may anh t6i
ou nhh Le lh Nguyen-ngft, Nguy6n-tliQ-trir6*ng, Nguyen-
nho*n-li6n... gitin Mac v6 qudn n6i dtiy ldp qudn wng ngai
an-cwtVp, dot-pha ma-th6i, chang lhm gl ra ddng. H6ng-
_ 152 —
$o*n lh t6i Mtjc cilng b6 Mac v6 dd lhm b*)y ft ldu roi bQnh
chet di.
Ndm sau ntVa Ih 1531, y6n ho*n m6t ft, Mtic md' khoa
thi. Lai nh6*cftm ddn-str dting sting-ong khf-gidi, mui-nliQii,
cang-qua, binh-kbf... n6n ddu i\6 thdi-Wnh khdngan-ctrd'p,
an-trQm chi ca, dirc/c vhi nam
Thdng chap nam ?iy NguySn-cftm (Kim) 6* tr6n Ai-lao,
lo dw6*ng binh stic-nhuQ, sai ngwtvi di t)m chfnh d6ng L6,
gtjp du'Q'c Ninh Ih con vtia CWeu-t6ng, dem ve t6n-lt)p 16n
cdi nguy6n Ih Nguy6n-h6a. Tii* ay trong thidn-htt hho-kiQt
nbicu nguoi qtii-phu ldn-ldn, — Vua ttVc-vj, sau mieti IiiQu
lh L6-trang-t6ng-du-hohng-de, viQc chi viQc chi tleu nay cho
Nguyen-cdm lhm thdi-sir Iiu'ng-qu6c-c6ttg ctt,

llo Lfi-TBANG-T0NG-DtJ-II0ANG-Dl5 (Ninh).


Tri 16 ndm, sdng 34 tnbi, (1533 tdi 1549).
Nidn-biQu : ~- Nguy6n-h6a.

piiy MAC-DANG-WNH 8 NAM, MAC-riiutfc-iiAi 6 NAM,


MAC-PHUdC-NGUY^N 2 NAM,
L6-ninh lh con vua Chieu-t6ng, ti nan trong Thanh-
hda. Nguy6n-cam ttem tren gan Ai-lao t6n 16n lhm vwa.
(1533 hiQu Nguo'n-h6a, Mac-dtji-chdnh thtV 4, Minh Gia-
tjnh thtV 12).
Vua sai Trjnh-duy-li6u qua Minh tau b| Mac tiem cdch-
tr6* n6n kh6ng siV cong dwo*c. Minh (1534) nghe Mac
triQt cong 1Q thi sai Cwu-l.oan dem binh qua ddnh Mtjc.
Nam sdu nam kh6ng nhwt dinh. Mac (1538) sai Nguyen-
—-
van-thtW qua Minh xin ddu, xin xw viQc cho nd. Mh Minh
ndi phdi ddu cho thiQt rad*i dwo*c. Vt)y (1540) khi Mac-
— 153 —
dang-dinh mftt rdi, phong con Ih Mac-phwd*c-hdi 16n, —
Thdng 11 nam fty Mtjc-dang-dttng vdi chdu Ih Van-minh,
vh mwoi q»an ldn tpia ai Trftn-nam lay l\ia cQt c6, di chon
kb6ng, mQp qui ddng tfr-biou xinddu, 20 thting 10 (1541)
twd'ng nhh Mihh lh Mao-ba-dn vd Y6n-kinh (vl cd an ctia
Mac dem lo) mh tdu rang Mac bay-gio' cQt minli xin ddu,
trd dftt dem cd nwd*c xin ph\ic lhm toi, nhw Mac-dang-
dong cd tQi, thi chdti va (\6 phong clnVc Idn cung ncn \
cbd* nhir Le-ninh thi cbua qtia cliac lhd6ng Levi 16'i kbai
Trinli-duy-li6ii vtvi Trinh-vidn khong phti nhau. Nen xin
cho Lc-iiinh chicm-cu* dat chd nho tbi giti* lay cho nay mh
thfnh-tiing tlnh Vdn-nam.
Vua nhh Minh nghe 16i mh cilm L6-duy-li6u 6* tai Qtiiing-
d6ng cfip ctia cbo mh an roi phong cho Mac-dang-dung
•,

'lhm Annam dd thdng sic ti dd thdng sic, ban fin bac, cbo
con chdu dwcvc noi d6ng, qutin lay 13 16.
Qua 22 thiing 3 ntun 1542 Mtjc-phwdc-hfii raTran-nam
lanh Uch, siic vh an, rdi sai sti* qua tu Minh vh di cong.
Mac-dfing-dung chct, nghy 22 thang 8 nam 1541. — Nghy
mdng 8 thang 5 nam 1546 thi Miic-pliii'd'c»htii chet; md*i
ldp con va lh Mac-phtrd*c-nguy6n 16n noi quo*n. Khi ay
Pham-tu*-ngbi muon liip Mttc-chinh-trung mh lap khong
dWQ*c, thi lhm loan dem McTic-chinh-trung xuong Qwftng-
ydn, Hiii-diro'iig ; claii-sii' so* tron tan-tdc mdi dem nhau
qua dfit thu cwd*p-plid Quang-d6ng, Qufing-tay,
Vua Le-trang-tong hin-lan nho* thai-sw Nguydn-cam lo,
ngw6i-ta dtiu phyc, ddnh lan ra lftyTay-do : nam 1537 c6
t6n L6-phi-thii'a lh quan hQ Mac dem. binb vo dftu vua L6.
Naml539 Trinh-kiem lh dai-twdng-qudn lo ddnh lay Tdy-do.
Khi danh cltit Loi-dwtvng thi binh Mt)c bi thua rut ve c6n
6ng Nguy6n-cam doc binh ddnh NghQ-an, k6 hho-kiQt xa
gdn ddu dau plnic. Sau (1542) vua cung bo ngir-dinh mh
— 154 —
ra lo di ddnh nu*a. Nguy6n-cdm di ddnh ddu thfmg dd,
tudng Mtjc dem dQ-tu* ra dau vua. — Vua sai dtinh So*n-
nam (Nam-djiih Trung-htiii-bau Ih twd'ng Mac ra ddn (1545)
cting nt)i nam ay Ngnycn-cdm hj anh twd'i)g Mtjc mdi ddu
bo thuoc dQc trong dtra mfri an, an nham mhcbet di; n6n
nd nQi dem fty tron ve vdi Mac. Vua mdi phong Trjnh-
kiem ldn the cho Nguy6n-cdm ; lhm chtVc thdi-sw lu*Q*ng
quoc-cdng, d\tng tohn-qwyen, ngw6'i tri-ltrc gioi, lo viQc
xong cd. Tu* ay Qwdng-nam, Hue, NgbQ-an vh Ai-chdu lh
Thanh-bda hin-lan y6n dwc/c.
Qua nam 1548 vua L6-trang-t6ng bang tai nghy 29
tbdng gi6ng.

12° Lfi-TRUNG-TONG, VO-IIOANG-Dl^.


(T6n Iluy6n con vua Trang-t6ng).
Tr\ 8 ndm, sdng 22 tubi, (tic 1549 tdi 1557).

Pliy MAC-PIltrdC-NGUYfiN,
Nien-hiQu: — Thudn-Wnh.
Vua cii* 6" Thanb-bda, nam sau 1550 Pham-quinh, Plnim-
didu quau ldn Mac bi vua Mijc nghe lcvi gi6m, ben dem tw-
dQ v6 ddu vua Trung-t6ng, vua mdng thwong. — Nam
1552 twdng Mac t6n Nguydn-khai-khwong v6 ddu vua.
Ndm 1554 vua L6-trung-t6ng m6 khoa thi.

Mc7C-phwd*c-nguyen 6* Tbang-long bi hai ba mui giac ndn
sc/ dQn ra 6' ngohi thhnh tai huyQnKim-thhnh,mQtIhben
nhh Minh trach sao de Pbam-tw-nghi qua 16-lwgc bdnthu
liam ddnh vl tQi hay dung-tting hai Ih so* Pham-tw-nghi
•,

|)h6 Mtic-chfnh-trung chiem-ctV Hdi-dwong, Quang-y6n;


rba ntra lh Trinh-kiem Ih twd*ng ca vua nhh L6 m L6-bd-
— 155 —
ly vh Vo-vdn-miit kdo binh ra gdn Tbang-long ddng (\6,
Vdy Mijc-phwd'c-nguyen sai Mac-kinli-dieii dem binh ra
Qiiang-y6n ddnh Mac-chfnh-triing(chay vd thii chet b6n ay),
mwdn linh v6 6* bdti lhm mtru mh bat dwpe Phtjm-tu-nghi,
chdm ddu dem qua cbo Minb, ddu dom tdi ddu, djch n6i
16n dd, Minb dqy dem trd ve,
ltanh rdnh viQc phfa bac, tW Mac«phwd'c-nguy6n lai sai
Mac-kinh-dien dem binh vho ddnh L6 trong Tlianh-hda.
Trjnh-kicm bip muti phuc mh giet •, vfty md'i phuc binh
hai b6n ; c6n trong dan tW cfim xho-xdo, cti* lhm an, cho*i-
l)6'i nbu* tbtioiig. Biiih Mac vo ngtt cua Thdn-phfi thay ddn
y6n rfn-riu v6 thang vho xa l)6hg ddu tren mii Qutin-an
•,

phdt len mQt ticng sting ld'n, ttic-thi hai ben binh phye
n6i dtiy ddnh giet binh Mtjc chct nhicu qiia, mdu do sdng,
bat duQc tudng, du'Q*c quan cung nliicu, mh Mac-kinh-
dien cbijy khoi.
Qua inim sau 1556 vua Le-trung-t6ng bang (nghy 28
thdng gieng) mh ngwcVi khdng cd con cho nen Trjnh-kiem
vh cac quan dai-thiin tim Le-duy-ban lh chau huyen-tdn
liQ L6, 6' Ihng B6-vQ, huyQn D6ng-so*n, dem ve t6n lcn,
cai nguyen lh Dai-htrw.

13o Lfi-ANII-TONG (L6-dwy-ban). •

Tri 16 ndm, sdng 42 tubi.


PHU MAC-PHU'0'C-NGUYJJIN 5 NAM, MAC-M,\U-HIKP U NAM,
T6* 1557 Tdi 1572.

j(
Dai-luru.
N^n-lneu:
i.*
TVT.A
n«nM»hirt«.
Ong L6-trtr \\ anh 6ng U-ltri (L6-thSi-t6) sanh ra flng
— 156 —
Khiroang 6ng Khwtvug sinh ra 6ng TIIQ ; 6ng Tho sinh
•,

ra cing Diiy-tWQii; ong Dny-tWQu sinh ra 6ng Duy-sitiig


ctrd'i VQ* noi lang Bo-vQ md'i do ra 6ng L6-duy-ban 16n
lhm vna dtiy lh Le-aiih-tong.
Mac-pbu'd'c-nguy6tt sai Mac-klnh-dien dem binh di nga
cua Thfin-plni vci dftnh Thanh-hda, xtV vua L6 6*. Vuasai
Trinh-kiem coi binh ra cw. — Trdn nay Mijc-klnh-dien bj
tbua vl ben binb Le cd Vo-lang-hdtt manh-bao vting nbdy
dai qna thiiyen M.jc-kinh-dieii, chcm dfui thang che lQHg
dtit liai ra. Mac-kinh-dien hoiing hdn diim-chtii xuong song
lijn tron nhjn ddi (\\\ 3 bfra, md'i giip cfiy chnoi troi, 6m
lfty lQi tdi song An-nio, nho* cd gho thang diinh cd vd't
dwa ve, (sau xin phong cho ngu'6'i cwti mlnli lh thiing ddnh
cd 6" lang Trh-tu lhm ph6-nghia-hftu).
Mac thua trftn ay to, roi hji bj twd'ng bo mh ve d.iu L6.
Twd'ng Mac lit Lc-bd-ly vdi Nguydn-tbieu bo Mac qua ddu
Ld khi trwd'c, ltic fty mat di, thi 2 dwa con Nguycn-thieu
lai dem nliaii vc diiu Mac, Mac mfing dcm tdng-that ga cho.
Qua thiing 9 Trinh-kiem kdo binh ra ddnh Scvn-nam,
(Nam-dinb Iltrng-yen). Mh bj Nguyen-quycn lh con NguySn-
thicu trd* long vc ben Mac, M)c sai ra cilm binh cu* lai;
vi Vo-lfmg-hdu cfing cu* mieng cfi vot qua ghe Nguyeii-
quyen, mh Nguyen-quyen thih rtit gwo'm nhdy ra chdm va,
va thua the nhiiy xuong song Giao-thtiy ; roi Nguy6n-quyen
lai nhdy qua ghe V6-lang chdm dwa cdm lyng, gio' dtiu len
ndi minh da cbdm duoc Vo-lang roi; nen binh Trinh-
kiem vo* chay rtit ve. Mh giac nd tbco nd chfjn nd danh
thtia bo ghc-tliuyen khi-gidi, chct binh-linh nhicu, quan bj
tran cting vhi mtroi, cti* rtit chay ve Thanh-hda.
Qua nam sau (1558) Trinh-kicm lai dem binh ra So*n-
nam-trung (Nam-dinh) danh bat dwo/c twong Mac diQu v6
chem di. Thdng 9 nam ay lai ra So*n-nam-thwQ*ngchodn dat
— 157 —
ddng binh, Trjnh-kiem de NguytW-klifti-khirong 6* giu* <\6.
Trjnh-ki^m vd, Mf)c cbo dy Nguydn-kliai-khwong lai vtl ddu
Mac mh sau cfmg bj Mac dung hlnh xa-liQt mh giet di.
Nam ay 6ng Nguy6n-hohng lh t6 nhh Nguyen thay Trinh
mQt nghy mQt oai quon ld*n, tinh tdch ra kh6i, n6n cho
ngu'6'i tdm-plnic di b6i 6ng Trang-trtah, coi tbw phai lhm
Ihm sao. Mh 6ng Trang kh6ng ndi, mh bieu cti* tlieo hohi
nghe 6ng ndi gl thi bien lfty dem ve\ Bu*a kia ongfty tbay
kicn di riio miQng thting muon qwa h6n non ; 6ng lfiy cdi
ld thd cho nd di qna, roi ndi rang : hohnh son nhwt ddi van
dai dung thdn. Thfng fiy vd tlura ltji, tlii 6ng Nguy6n-
bohng cdy chi rwot minh Ih vo* Trjnh-kiem ndi giiun cho
Trinb-kiem xin vua sai vo tran xu* Tliudn-hod. Vtiy Trjnh-
kicm tdu cbo dwo'c tohn quycn vo hay dat ay, ctV diQu
Iwong thue ra cho vua mh-th6i.
Nam 1559. — Mac thua hohi, n6n Mac-phtrdc-iigiiyen
bo Thang-long ra 6* ngohi eua nam, Ltic fty Tri«ih-kiem
lo dac-dicn, dinh thu61Q, diit Trinh-quang qtidn ngtr-binh ;
L6-clning lam tong-tran coi Thanh-hda, c6n V6-sw-thu'd*c
vh Lai-thc-khanli coi gitr cdc cwa bion ; rdi Trinh-kicm
kdo 6 van binh tti dwtVng tren ra Scvn-tdy, di dtiu dftn phuc
dem rwcvu trau ra mang, (vi giu* plidp cftm khong cho phd-
phdch ddn-tinb), quan Mac coi ctic tlnh Tuycn-quang, Hwng-
hda, Thdi-nguycn, Lang-scvn, Kinh-bac thtiy ra ddu, chiu
cap binh lwong. Thdng cbap mdi phtin binh ra binh ra
ddnh cdc ch5, den ddu Mac chay di (\6.
1560 thdng 2, Mt)c-phird*c-nguy6n sai binb twdng Ihm
don trai hai ben song tw ngd ba Bach-hac xudng cho den
Nam-xang mh giu* thhnh Thang-long ; tr6n bo* cton-luy,
dwdi s6ng ghe-thuyen, c6-xf, trong-phdch, om-s6m, Trinli-
kiem sai di ddnh rdo cdc ph6 huyQn, ddnh ddu dwc/c <\6.
Thdng 3 ndm sau 1561 Macdebinh-twtfnggiwchirngdd,
— 158 —
Idn sai Mac-klnh-dicn dem dai-binh vo phd 6 trong Thanh-
hda cho Trjnh-kicm rtit v6\ Khi binb Mac v6, thi V6 str-
thwtvc, Lfji-the-khanh giw cdc cu'a bion, Nguyeu-cWing
t6ng tran dao Thanh-bda cting chay di het.
— Cdc quan
cting vo* con dcu chay vci xw Att-tru'6'ng ch6 vua 6'. Thdng
9, binh Mac tfm binh tdi An-truong. Mh nho* cd V6-sw-
thwtVc vh Li)i-th?-khanh chung lirng diiuh gih d»6i dirc/c
gific, ud pliai rtit ve. Trjnh-kiem ve Thanh v6 cluiw vwa,
thi giiic dii lan ve roi.
Thdng 12 liam ay, vna Mac-phird'c-iiguyen chet, con lh
Mac-mfjn-WQp leit the, WQu Thuan-plnrdc; mh c6n nho qtia
ndn Mac46n-nhirtVttg pht.i chdnh iihtii bong mh th| tricu,
(1562) c6n Mac-klnh-dien phong lcn chtVc thdi-vwong.
Thftng 9 Trinh-kicm dem Trjnh-coi lh con ld'ii thco ra
Son-nam-lc) (Nam-dinh Iltrng-yen) lhm dinh trainoi hnyQn
Thanh-tri, ThuQ'ng-phwd'c, qua thang 11 ve. De Diing-
huftn tV lai, ma nd tro* nd d.iu Mac. Nam 1563 tbdng 9
Trinh-kiem lai ra ddnh plui Tru*6'ng-an, ctdng tai cua Chdu-
twdc, thl Dijng-huan dem binh tdi cliiu tQi ; Trinh-kicm
tha cbo phuc chtrc cii. Roi cuoinam lai tr6've Thanh-hda.
Dcn thang 4 nam 1564, Trinh-kicm dcm ca hai con Ih
Trjnh-coi, Trinh-tong ra bftc dtinh Mac. Mitc SQ* lo, nencho
Mac-kinh-dicn dem binh vo Thanh-hda, len ctra ViQt, ctVa
Linh-trir6'iig, ddnh-phd. T6* cdo-cap ra thi Trinh-kiem
cho ttrd*ng ve cirti mh bj thua Mac, Trjnh-kicm vd thi Mac
rtit ve.
Ntini 1565, vua Gia-tinh nhhMinh bang, thdi-twKi len,
biQu Vau-ton, Long-khdnh. Trinb-kiem thting 9 cung tr6*
ra bac ddnh Mac, roi cuoi nftm lai vd.
Nam 1566. — Trinh-kiem dftu dau cting gang di kiQu
mh c«im binh di ct«dnh, Mac thua hohi. (1567)
1568. — Vua phoiig cho Trinh-kiem lh TWrc^ig-twd^ng-
— 159 —
dai-qnoc-cdng, diit 16n lhm tlurc/ng-ph\i. Nain ay 6ng
Ngtiydii-liohng cd ra chau vtta, td'i Trjnh-kiem cung infuig-
ro" ttV-le. Tbdng 10 Trinh-kicm biet bQnh mlnh chng nghy
chivg niing, thi thing sd* xin tir viQc binli-gia. Vua md'i
dat Trjnh-coi hay tluiy bQ cbu* dinh, c6n em Ih Trinh-t6ng
coi ctic ttrd'ng mh dfmh giiic,
1569. — Triiih-kiem tdu xin cho em VQ* lh Nguydn-
hohngcoi qudn cd Thiiiin-hda, cd Qudng-nam, Qua 28 thdng
2 Trjnh-kicm chet. Trjnh-coi tinh lung-lang me tiVu-sac
qtia, binb-linh khcing pbtic, cac qiian ghdt, ncn td'i bieu
Trjnh-tbng tinh ha di mdi dutvc. Ctic quan dp lam, Trjnh-
t6ng md'i dcm binh ve An-trir6'ng, v6 khdc vd*i vua, to
moi st.r, xin vua (16'i vo Vijn-stich mh trii, sdng nghy thiit
Trjnh-coi kdo mQt nincin binh v6 tlico biit Trinh-t6ng. —
Vua lo gifti h6a mh khong dijng, ncn phtii danh ; Trinh-
coi dtinh hai ba tran khong xong, kdo binh ve\
Thdng 8 Mac cho Mac-klnh-dien lhm ngwon-sodi ttem
10 vaii binh, gho thu 700 chicc v6 dtiuh Thanh-hda, Vho
cwa Thdn-phu phftn lhm 6 ctao kdo len tiji phti Hh-trung
ddng dhy-diic hai bdn song bcn 10 dam. —Tnnh-coi dem
gia-thuQc dau Mac — Vua cho Trinh-tong hay cac dao
binh mh diinh giac, tbi hQi 20 quan vo ld*n, 12 quan van
16*n chi troi the dong 16ng lieu minh ddnh cho dtrcvc gitjc.
Mac dai cw khdi lwa ngtit trM. Mac vdy An-trw6ng binh
vua ft khong dam ra ddnh, mh cd L6-cap-dQ nQi mQt dem
lhm mQt tbhnh bao ngohi don An-truong, binh Mtje so*
kh6ng dam ham, nghi binh trong fty d6ng lam. Lai ban
d6m tW cho qudn bao-mttnb ra chdm qudn giitc lay ddu •,

n^n qudn Mac tron nhieu. — Mac-kinh-dien md"! rdt ve


phu Hh-trung. — Lai-the-khanh ldn dem binh v6 vtri vua ;
V6-sw-thwd*c cung ldn dem tho* cho vua Anh-tong xin ddi
tQi lt)p cdng. Vua hQi cdc twd*ng, phdn binh ra 3 dao.

— 160 —
mh di ddnh Trjnh-thng lhm td-tud*ng, vua cfnig ra ddnh.
•,

Kbi binh vua td*i huyQn D6ng-so'ii thi V6-sw-thu*d*c tron


Mac dem 500 binh ldn td"i dau, vua v5-ve bieu qua dinh
Trinh-t6ng, thtiy td* mdng nhati. Tir fty ddnh mjjnh m5i
tran m5i thang, Mac thua vtV chay, tinh khdng xong kdo
ngay vc Bac.
Qua thdng 7 nam 1570 Mac cho v6 cwd'P"phd cdc buyQii xu*
NghQ-an. Trong Ilue cd Mi-qut)n-c6ng cung kbufiy roi,
muoii lfty binb dftu Mac, m«t 6ng Ngtiyen-hohng ddnh gi6t
nd tti. — Qwiing-iiam eting n6i danb phd giet nhaii, Ngnydn-
hohng vo tlep yen. — Don thdng 9 vua vd'i Triuh-tong
phtin binh v6 ctVu NgbQ-an, thi Macnitvc, lai sai L6-ciip-
dQ ra diinh Thien-quan (Ninh-blnh) ciiug dwo'c y6n.
Nam 1571 L6-cfjp-dQ cd y miion lnji Trinh-l6ng mh gihnh
quon mh Trjnh-tbng gid-d6 kh6ng bict, ngohi 6' ttV-te
•,

nbw thu'6'ng.
Niim fiy Mac-kinh-dieit sam v6 cldnh Thanb-hda, NghQ-
an nu*a, nih cungkhong lhm ra gi, cd ten qufjn-cong Liip 6'
tinh Hai-dwong dem binb vo phd Thwtin-hda, Qwang-nam
diin str thco nhieu, Ngnycn-hohng bhy ke du nd v6 mh
giet nd di dtrcvc mcH y6n. Trjnh-t6ng thay L6- ciip-dQ cd
y muon giet minh, tW cho ngu'6'i dcm vhng bac cho va
nhicu \ va qua dinh mh ta on, tWTrinh-t6ng day biitchdm
di. Ltic ay ke hau cfjn ndi ytVi vuarangTrinh-t6ngkh6ng
le nho mh khong ticm quo*n, thi vua SQ' ban dem dem 4
ngw6i con trai Idn mh tron v6 NghQ-an. Trinh- t6ng thfty
v«)y thi rwd'c con thw 5 vua ten lh Dhm c6n nho, 6* lhng
Quang-thj, trong huyQn Thoai-nguyen mh t6n lcn the v{.
Sau cd di rwdc vua cu ve, rdi lhm the cbc vua chet di.
161

14<> Lfi-THr5-T0NG-NGHI-HOANG-Dlii (Dhm).


(Tr\27 ndm, sdng 33 tubi, tic ndm 1572 tdi 1599).
piiy MAC-M$U"HI$P 20 N,VM.

i Gia-thtvi,
Ni6n-hiQu.
WM 1-A X
f Quang-hwng.
~ .
Dhm du*oc Tr{iih-t6ng t6n ldn Ihm vna mdi cd 6 tu6i,
n6n mQi viQc plni nQi trong tay Trjnh-tbng, dinb cung tV
tai An-trwfvng 9 nam ddn bj Mac sai Mac-kinh-dieii cu*
m5i nam m5i v6 Thaiih-bda, NgbQ-an ddnh pba Iu6n-lu6n,
mh cfmg khong he* gi.
1572 thang 7 binb Mac v6 phd An-trwfrng, binh Trjnh-
t6ng rtit v6 ddn, giftc dap ltiy toan htim, Trjnh-tbng dem
binh ra ddnh nd thua chay rtit ve\ — Mac Mdu-hiQp cung
SQ* tloi ra ctra nam thhnli Thang-loiig.
6* ngohi

1573 — Tbtiiig 6, Mac sai Nguydii-qtiyQn vo diinh phd


NghQ-an Trjiih-tong cho 6ng hoang-qudn-c6ng vo ddnh,
•,

mh bj tliua hohi, vi linh nd so* 116 nhtiy lam, nen 6ng


Ilofing giiin xiiWg nd lt\i noi be gbe, tW klii giac td'i nd
kh6ng ddnh, hda ra mtnh Ih ttrdng phiii nhdy, bi btit,
Nguy6n-quyQn dom ve gict di. Thting 7 sai Trinh-md vcVi
Pham-cong-ticb vo NghQ-an ddnh vdi Mac, cdm iiliau may
thtiiig troi, roi dhng nho rtit vd dhng nfiy.
1574 Thdng 6, Mac-kinh-dien v6 ddnh Thanh-hda,
Nguy6n-quyQn v6 ddnh NghQ-an. Trinb-tong ra ddnh thang
Swc/c dao tien, rdi sai Trinh-m6, Lai-thc-khanh vh Phan-
cdng-tfch v6 ciVu NghQ-an Nguy6n-quyQn ddnh biit dwc/c
•,

Phan-c6ng-tfch rtit binh kdo ve\


1575Ma<>kinWdien kdo v6 ddnh Thanh-hda, c6nNguyen~
quyQn v6 NghQ-an ttdnh vcri Trjnh-m6. Trinh-jn6 thua rut
— 162 -
ve, Nguytm-qiiyQn rwtvcthco tdi huyQn Ngac-scvn bat dwtvc.
Tir fty Nguy6n-quyQn n6i tieng lam, ai ai cting khiep oai.
Nam sau 1576, Mac thdti binh lwcvng, sftm v6 ddnh Thanh-
hda. Tnnh-t6ng bay lo kbuycn daii lhm miia cho sd'm, lai
day dfui 6' bo' s6ng chuycn gifiu bd't dd-dac cua-cai; ai so* thl
16n mieVi cao mh 6* do' ; lai dttt siing ld'n cdc cwa bien mh
bftn chwyen mh bdo tin giac,
Thting 8 Mac-klnh-dien kdo binh v6 len sdng Dong-c6.
Trmh-tong cho binh ra c\r, trfjn dftti nho* ttrtrng Ilulnh-
dlnh-iii vh Nguyon-luVu-hru ddnh thang tran. — Qua trt)n
tluV 2, twdng lh T6ng-c1ti'c-vi td voi gtln b} Mac bat, nho'
Trinh-hti ra ticp mdi khoi. Trfjn thtV 3 Nguy6n-quyQn
tu*d'ng Mtjc dcm binh phuc, ntip klidng ra mat; sai Lai-
thc-mi vo htim ltiy, anh ta coi itg\ra xoc v6 bi sting ban
chet, qtidn Ifnh vo' do di.
Tlning 9 Mjc-klnh-diiin lat rtit binh v6. Vtta Mac lh Mac-
mdu-hiQp ninn nay mdi ctrdi vo* mh qua niim sau nghy
*,

21 tlifmg 2 vua nguy ay b\ sdt ddnb bdn tban bat toai;


mh nho* thay hay chtVa kboi mang tfjt.
Tbting 7 (1577) Mac-kinh-dien cGng cu* 1Q cfi dcm binh,
v6 Thanh-hoii phd roi, mh bi Trinh-t6ng sai binh ch^n,
vh trf sting cftc uo'i cao bfm xuong, binb Mtjc hao lam, lai
hii binh rut ve. C6n ngohi bac (thdng 10) thl Mac-ngQC-
H6n dcm binli danb xtV Tuy6n-qttang, Htrng-hoft mh cfing
kb6ng xong; b\ V6-c6iig-ki ddnb gih, thua chay ve.
Nam saw k6 dd!578 thang7 Mac-klnb-dicn cung hjivd
ddtth-phd aii-ctrcVp hai b6n btV s6ng. Trinh-tong sai D\tng-
huan, Trinh-viiii-hdi ra ddnh t1u6i tW nd cy* khdng lai,
lai rtit v6.
Thitng 7 1579 cung v«)y, Mt)c-klnb-dien dau, thl Mt)c
lai sai NgttySn-quyQn, Mfjc-ngQC-litW vcri 6ng IIoang-qut)n-
c6ng lh twd*ng L6 ra ddu Mac v6 Thanh-hod cwd^p-phd ltiy
— 163 —
mcV c6a ve. Thdng 10 Mac-kinh.dien chet, de lai 9 dtVa con
trai, 9 dtVa con gdi, ddu cd chtrc-quyen ctt. Thdng 7 nam
sau 1580 Mac-kinh-dien mat di roi, thl Mac giao binh-qti6n
cho Mac-d6n-nhWQ*ng coi lay. Mdi nhdm binh v6 ddnh
Thanh-hoa vo mdi tdi huyQn Qufmg-xwcvng ncvi mii DwtVng-
•,

nang. Trinh-t6ng sai Hulnh-dlnb-di ra c\r ddnh chem binh


Mac dwc/c btvn 600 dau, bat du'Q*c vhi anh twd*ng. Cd mQt
anh tu*d*ng lh chdu Nguy6n-huu-lieu, thi Tiinh-t6ng tha \
phong quan cho, giao di tlieo giup Nguy6n-hu'u-li6u, c6n
bao nhi6u nua tlii hoi qu6-qudn, roi tba ve het. tfng-
nghia giiip L6 chng nghy chng nhieu, Mtjc khong ddm v6
khticty Thanh-bda, NghQ-an nfra. Twd'ng Mac lh Nguy6n-
dinh-hirng ve ddu L6. (thdng 6 1581) — Namaymwada
16n biing trtii dwa gan, ruQng liia bu* bot nhicu. C6nvua
ngtty lh Mac-mdu-biQp 16* con-mtit dui di. (chgy lliuoc hai
ba nam mdi khd).
Nam 1582, Mac cting con rdn sai binh v6 cw6p-phd
ngohi md bien (thdng 7). Trjnh-t6ng cho binh ra ddnh du6i
chay le ve. Tw fty khdng tldm ldo-bdnh v6 ntVa. Thdng
10 Trinb-t6ng thfty Mijc sc/, dem binb ra Son-natn-ba,
(Nam-djnh) ddnh-phd lfty ltro*ng-gtto ve.
R6i ra gidng, nam 1583 Trinh-t6ng lqi lQn ra So'n-nam-
hi) (Nam-dinh), rdi 16n Thi6n-quan (Ninh-Wnh) Hwng-hda,
r6i ltti trrV vd. Qua tbang 9, anb Tr|nh-t6ng lh Trjnh-coi,
gi«)n qua phe Mac 6' b6n fiy, chet; Mtjc sai binh dwa qwan
thi vd qw6 mh cli6n ; thl Trinh-t6ng cho di rwd*c, lai cha
con lh Trinh-sum ra ch{u tang. Ltji xin vua tba tQi, phong*
t^ng cho anh nira.
Ra gidng 1584, Trinh-t6ng lai dem binh ra Thidn-quan
ddnh cdc phti huyQn t-Vi ntii Shi-scn, dj mQt twtVng 6* lf)i
Trjnh-tbng v6*. Sau twd'ng ay ddnh thua Mtjc tw tri)n di.
Mijc tuy lh chiOni-cti* dat Bac mh khdng ddm 6* trong
11
— 164 —
thhnh Thang-long (Hh-noi). Tdi nay (thdng 6) truyen bdm
ngdi gt)ch, swa thhnh-qudch, cung diQn Itji, roi don v6 6*
(thang 6 nam sau 1585). Nam ay trong Thanh-b6a khong
mtra gio mh t\r-nhien nu'd*c dang 16n chay manh nhw ten
ban, trhtt l\tt ngdp tlihnh Tay-d6 ; cdy-coi nga, nha-cwa
stip, l\it di l\tt lai nQi nam 7 ldn.
NQi thang 8 ay, niQ Tiinh-kiem lh Trwoiig-ngQC-ldnh
chet, c6n VQ' Tiinh-tong la NguySn-ngpc-bwu cung b\ lwa
chay dinh Aii-lrw6'ng mh chet.
Den thdng 10 nam satt 1586, Trinh-t6ng dem binh ra
TW6n-quan, Trir6'ng-aii. Mttc sai Mac-ngQC-li6n di mQl dtjo,
vh Nguydn-quyQn di mQt dao ra ddn mh ctr. Mh Trjnh-
t6ng chtui ttito Nguydii-quyQii mh ddiih mai. Ngtiydii-qtiyQn
cd ticng lfun, binh-giap mijnh quti mitc long, mh dtinh tlma
Trjnh-lbng bohi. Chuycn nfty anb-hiing mdi bict sfrc anh-
lning ncn Ngiiydii-qiiyQn clujy miit giip dtiu trdnh dd. C6n
•,

Mi.ic-ngQC-li6n ngbe tin lhm-vay th\ kdo binh vd giti, khong


dtim ra ghc;o chicn nu*a, Qua thdng cbap Triiib-toiig rtit
binh vd an tct. Mtjc thfiy L6 chng nghy chng mtjnh hcn
nen lo gtu* tnlnh, d6i binh ddn 4 tran, dap tbem ba ld*p
lfty ngohi thhiih Thang-long, tha chdng ctho ba ld'p bho,
•,

Thdng 11 1587, Trjnh-t6ng lai kdo binh ra ddnh bftt


trftu b6 lfty ctia dQ qua sdng ld*n ; dijt binh pliyc, dot dinh
trai gid-do rtit ve. Mtjc tu6t theo ru'p'c, b| het vh ba 6ng
ttt'd*ng, biiih bi chdm hon vhi ba tritin. ltdi Tr}nh-t6ng Ve
tni binh noi ntii Tam-diQp cho lfnh di ldm g5 H6m ve lhm
cir ddng hhn cfra Linh-tru'6'ng.
Tbdng 10 niim sau 1588, Trjnh-t^ng kdo binh ra Mc.
Mtjc sai Mac-d6-nliWQ/ng lh twd'ng dem bd van hung binh
v6 quySt ddnh hung. Trinh-t6ng gid-d6 so* lhm k6 lui binh
mh diic giiic \6 ch5 hietn. V«)y cho qttan qudn vt)n lwong-
thao vd ntii Tam-diQp trwd*c cho gi\tc chng tin lh mlnh sc/,
— 165 —
dat binh ph\ic sfm, dijn ctV cV lang dcn chii'ng nho nghe
phdt ba tieng sting ld*n tW hfty d dfjy chcm giijc. Ilcli cti*
danh nhw chdm-chtrn vh dtitth vh lui. Binh Mac thiiy vdy
rwoc nh thco den Tam-diQp, nghc phtit ba rnfii siing, binh
phiic vwng d ddy tti* phfa chdm M.jccanghn, batsong htvn
600. — NhiVng k6 l>i btit ay Tiinh-t6ng kdu ttvi day mcV
trdi, phat do-qudn co'm-g;jo tha cho nd(ve qnan hct, qutin
Mac ttVn riit ve rtio khong thim hd-hd nfra. Le Mac ai ddu
vc dd, lo viQc trong ngoai gan 2 nam khoiig lai vang CIIQC-
ngliQO nfra.
Qtta dcii thdng chtjp nam 1590, Trinh-tong kco binh ra •,

chtiycn niiy quyct 6* ltiu mh diinli liiy thitnh Thang-long mh


dwoi Mac di cho xa. Mac ctr dai binh ra ho'n 10 vtjn Mtjc-
ngQC-lidn, Ngttydn-qiiyQii Ihm ttrdng, hti cdvuand lh Mac-
mati-hiQp ra thdn chinh cftm binh nfra. Chidiig troiig gidng
1

dm-ftm gidp trfjn dftnh. Mh Mac cit tbua, b} chdm ho'n cd


muoii iigu'6'i, vua Mac-miiu-hiQp hoang xuong thuycn chay;
quaii lfnh thco n(u ltji, tiing pluii chem 1'QC tay nd cho
rdnh mh chay. Con dijo Ngwydn-quyQn trtinh xa tW khoi
biji. Tiinb-tong kbi fiy kco tlning tdi thhnh Thaiig-long,
d6t pbd phfa ngohi tan-hoang. M'jc-mdu-hiQp bofing-kinh
bo tbhnb chay. D6m ay trong thhnb gih tre dtta lihati CIQII
do-dtjc xuong ghc lQn-xQn chlm chtit cd nghn. Trjnh-tbng
ddng binh giw dd, dung tdi tfit l«)p dhn t6 cdo trtVi dfit,
an uong thc-thot vdi cac tuong quyct lfty tlittnh cho dw^vc.
Lai khuydn-dtjy rilii-ho qudii lfnh, Cam klidng dti'Q*c v6
nhh ngwM-ta, xin ctti-duoc, ratt co... kh6ng dwo^c cwd'p
plni lfty ctta, don cdy-coi... khdng du*o*c hi6p dhn-hh, con-
gdi ai vi lQrth thl chdm. VI vtiy n6n ddn-s\t* mdng phuc.
•,

Mong nttm tet nam 1591 (nhdm-thln) Trjnh-tong kdo


binh dp td*i Hh-nQi dt)t binb k6 sting sftm hfim thhnh, Mtjc-
mt)u-hlQp de thhnh cho cdc twdng gitV mh d6i ra qua B6-
11,
— 166

de, coi doc binb thuy, c6n binh bQ tW cd Mac-ngQc-lidn,
Biii-van-khue, vh Nguydn-quyQn. Trjnh-t6ng phdt 3 ticng
siing, cdc tu*d*ng xcvm v6, ttic 7 hdi c6i tir gicV t\ cho td*i
gio* mni chwa Ihm gl dwQ*c, sftn td*i cac twd^ng Mac mdi
vo* chay mh bj binh phyc d dfty giet het nhi6u; Nguy6n«
quyQn tting dwfrng chtjy lieu ddnh qudn chet het c6n mQt
mtoh b| bat dem tdi Tr{nh-t6ng mo* trdi dai tff-te roi tha vd.
Trinb-tong nghe theo 16i Nguydn-quyQn ndi miru cho
dang hw6*n viQc cho Mac, khong lo lay thhnh di cho roi,
de ddng dd sai binh di danh cac phu huyQn ngohi, cho den
thdng 3. Khi ay Tr{nh-t6ng de binb twd*ng giu* dd mh IQn
vd Thanh-hda 6* trong hy 6 tbang mdi ra.
Mac-mdu-WQp lh ngtroi dam-m6 tu'u sac qtia, thay vy
Btii-van-khii6 la Hidng ctia mlnh, t6n lh Nguyen-thi-ni6n
lh chj VQ* mlnh (con gdi Nguydn-qnyQn) thl phdi long, nen
lhm mwti sai choiig nd di cho bung-hicm cho chet di mh
cwd*p lay VQ*. Biii-van-khu6 dem binh vd huyQn Gia-vidn
ddng dd, Mtic-mfiu-WQp doi may cflng kh6ng ra. Sai binh
tti'd*ng d\t khong nghe, ddnh tW nd cir lai. Bui-van-khu6
mth' (thdng 10) cho con m.nh v6 Tbanh-hda ddu Le, Trjnh-
t6ng mdng ndi cd lhm-vsiy tW lh troi dfi kbien cbo mlnh
lhm nen dd, H6n sai Iliunh-dlnh-di dem binh ra cuu Bui—
Van-khuo.
Nghy 18 Trinh-t6ng mdi kdo binh ra, nhtip vdi Btii-
Vtin-khu6 ddnh binh twd*ng Mijc bo thuydn mh clmy rdo,
— Thang 11 keo binh tcVi huyQn Thanh-oai, 6* dd cd Mtjc-
ngQC-lidn ddng binh-thuyeV "iiV, Trinh-tong ddnh du6i
rwc/c nh tdi ctra nam thhnh Thang-long (Hh-nQi),
NQi d6m ay Mac-m«)u-WQp tron xuong Htii-dwtfng, cftc
twtVng Mac dtia nhau \6 ddu Trinh-t6ng k6 gdt HeVxl di.
Trinh-t6ng dwc/c r\6 (nghy 25) tu6t theo xuong Hdi-dwong
tdi huyQn Kim-thhnh ch5 vua Mac-m^u-hiQp trti, lien 1)6«
— 167 —
thhnli chaj tron di nua Trinh-t6ng lay dWQfc vhng-bf)c
•,

cua-cai dd-dtjc nhidu lam. Bh mQ Mac-miiu-hiQp b\ lo so/


qiia mh chet di.
Miic-mdu-hiQp coi vQi tW-the cheo-leo, mdi Idp Tuyttn
Ih con len lhm vua hiQu V6-an, ra lhm tu*d*ng doc binh mh
lo ddnh giac. Mh hd cha con nhh va chay tdi ddu tW Trjnh-
tbng bftu tbco ddnh dd. Tting ltim Mtjc-mf)u-hiQp mdi tron
v6 chua. Nghy 11 thdng chap(159I) binh tdi, nguoi lhng
dieVn chl, bat du'c/c bcu song 3 nghy, rdi dem ttji Bd-dd
chdm, lay ddu dem ve Thanh-hda ddng vua L6.
Con Mtic-klnh-chl tW tron tt)i huyQn D6ng-tridu xwng Ia
vua b6n fiy, d6ng IIQ Mttc theo ve, cW6u htfn 7 mu6n binh,
Tuydn lh con vua Mac-m«)u-WQp da l«)p 16n, tW ddn kh6ng
phyc, tr6n di lcV-quo* bj Trjnh-t6ng bat dwo/c.
Cdc twcvng Trjnh-t6ng sai di ddnh Mac-klnh-chl lan ddu
bj thua bo glic-thuydn khf-gidi mh chay* Sau sai lcVp khdc
danh chiSm-chtfn two*ng-tr\ vdi nhau v«)y mh-th6i.
25 thdng clitjp Trinh-t6ng doi tlinh v6 phfa tbhnli Thang-
long (Ilh-nQi) ; nghl binh dn tet.
Mdng 9 tbdng ghing (1592) Trinh-t6ng mdi ciVdai binh
qua trii dinh ttji Cam-giang, sai IIu\iih-d\tih-di vdi Nguydn-
hfru-lidu kdo binh qua Thanh-ldm, tren dtrtVi dp vho ddnh
Mttc-klnh-chl ddng htfn 6 vtjn binh b6n kia s6ng, ban phd
hung qiia, Mac-klnh-chl dem bh-con v6 rii'tig mii mh tron,
tiu6i riet td*i Chf-linh, D6ng-trieu bat dWQ*c Mijc-klnh-thhnh
Mac-ty-h\ru va cac ^ 11 n(S cn(Sm
<"'•
Nghy 14 bat dWQ*c tf)i Qudng-yen, Mac-klnh-chl, Mac-
klnh-thu, Mt)C'kinli-gidii, Mt.ic-klnli-thdn vh 30 6ng quan
nd, vhng-b«)c, do bdu dem \6 \ qua 27 chdm, g6*i ddu Mitc-
klnh-chi vd Thanh-hda cho vua.
Vt)y mh cting chwa h6t Mfjc, qua thdng 3 Mac-ngQC-lidn
qua xiV bac t\m con chau Mac, kiSm duyc Mtjc-klnh-cung
— 168 —
lh con Mac-kinli-dicn dem t6n 16n lhm vua ditt hiQu lh Chn-
thong. Diin thco nhieu, tti* phfa noi lottn hon 30 ddm;
c6n gitjc chom-khdm nho-nho huyen-thicn nd ra song Nhi-
•,

bh dot-pha. Tiinh-tong phfti sai binh di tlop cttc ddm ay.


Ltic ay cd V6-dwc-cimg dem 3000 binb, vang-bac 10
mam, ng\ra ba cht.ic con, lai rnQt tiryng ngtroi biing bac
the minh mh ddw Trjnh-t6ng, th\ Trjnh-tbng chiu vh Itiu
vtia phong cho twd'c II6a-quftn-c6ng, hiQu lh An-bfic-dinli.
Trinh-tong khi ay mtVi tu-h6 sua-soijnlhhnh Thang-long
lai, rdi chny to' ru*d'c vua trong Tbanh-hda ra. Vua di mQt
tluing ra tdi vd nliftp thhnh, 16 thting tw mdi him tricti
ttji chfuili diQn cho cdc qtian mftng h;j. Ban tlui'6'ng, phong
tiing qwan quftn.
Bwd'c qua thiing 5, 6ng Ngtiyeii-hohiig 6' Iltte ttcm binh,
voi-ng\ra, thu-bo, sting-ong vh cho' thtic Thwijn-hda, Qttfmg-
nam ra nQp. VUJI mang-ro' Trinh-tong tfut xin gia-phong
•,

chfrc-tu*d'c cho ciiti, vua cho, Luoii dip cd dem ra thu-he


hon trdt tram chiec, vtia ciing Tr.inh-tong ciiy di tttinli dcp
IIai-dtro'ng, Son-nam, (Nam-djnh), vl bay Iftti sai Bfii-van-
khtid dtiiih khoiig xiet, Nguydn-hohng lflnh mang ra tti nho*
cd sting to*n lihieu ddnh giijc chay tan cbdm cti mu6n, 116
Mijc khi binh cldtt, thl Nguydtt-hohng btit dd \ con sdt hji
Mijc-kinli-cimg, Mac-kinh-lion, Mac-klnb-khoan, Mtic-klnlt-
chwcvng mh-tboi
Tliting 10 Vo-dtVc-cong mdi xiii ve Dai-ddng (thVng-
hda) Ih xti' m\nh mh coi qudn giir xfr, vua cho. Thdngll
6ng Ngttytm-qnyQn mfit.
Mijc-kliih-licn pho Mac-khih-cung chicm-ctV huyQn An-
bdc (1593), Trinh-tong sai Hu\nh-ttliih-iii dcrn binh danh
lfiy lai, th\ Mtjc-klnh-lidn bo chay qua phit Tw-niiih ben
Thu mh xtrng tbdn, Mitc-kitth-khoaii hji noi dt)y, qttdn
hoang thco sitili giijc cb6m giijc klidm kbiip xft*: nhung
— 169 —
t6i Mac 6* ltji ke choan cb5 ndy, ngwo*i chiem cho kia
xwng luing xwng ba. Quan binh kco tdi tW tan, rtit ve
thi hiQp, tlan do-kb6 qtia, Ildi-dwtvng Stfn-nam cung giac
hohi khong hay vtra het, ddn nghy dem x6n-xao kh6ng yen
dWQ'c. Ltti them V6-dti'c-cung ve Diji-ddng sinh hai 16ng,
thtf di thtf itji v6i Mi-tho lh toi Mac, nen Mi-tliQ lfla tldn
vd Dfji-ttdng. Trinh-t6ng hay duyc sai di ttdnh bttt ttircrc
Mi-thQ.
Ltic fiy vua cam cong-nghiQp Tiinh-kiem lh clia Trjnh-
tong, lh anh re 6ng Nguyen-bohng n6n sai 6ng Ngtiydn-
hohng dem sac tijng phong cho Trjnh-kiem lhm ttrtVng
vtrtfng \ lai sai Nguyen-mt)U'ti6n dem sftc t(tng phong lwd'c
cong cbo Nguydn-cam lh cha Nguyen-hohng lh 6ng ngotji
Trinli-toiig.
Thtiiig 5 Mijc-kinh-cung phong chtrc thdi-phd cho' Mfjc-
ngQC-li6n, dcm binh ddnh phti tttrdi An-ttV-son, ddn-s\r a
tfmg theo cfuig nhiett; mh nho' cd tliuy 6ng Ngttydn-bohng
xwong Ilai-dtrong danh Mtjc-ngQC-lidn chay ra pho Vtjn-
ninh, con Mijc-klnh-cung chtty qua Thtt ttji xu* Long-chdu.
Satt Mijc-ngQC-li5n chet tai Van-ninh, tli\ con va lh Son-
d6ng ctim thtf cha qna nlit)p vdi Mijc-klnh-cting ben xtV
Long-cbdw. Trong tho th\ va khwy6n chdw dirng cd ttdnh
nu*a v6 fch, d6 ldn-ldn xin Thu gitip mh-th6i. V\ vtiy cbo
n6n rthh Minh Wc fiy sai rtgtrtVi di thdm-tWnh hohi.
Cuoi nam liic thdng 10 thdng 11, Trinh-tong c(ty cdu Ih
6ng Nguydn-hohng di len Dtji-ddng mh d?p lotjn trdn fty.
Thdng chap V6-du*c-cwng biet ntro^c loi sai dcm vhng btjc
chdu-bdu ngwa-voi chiu tQi \ th\ vua cfmg Trinh-t6ng cflng
xd di cho.
Ndrn saw mtVi tjnh-tinh dWQC mQt nam. Mh ddn khdng
chtjy gitjc thl l\ti bj hsjn, lttt, miit mtia, ddi chtit cftng h6t
iiQn di.
— 170 —
Trjnh-t6ng oai-qu6*n chng nghy chng ldn xin ci)u lh
•,

6ng Nguy6n-hohng ra tluVc kieu mdi bhy lhm kieu lhm xe


mh di lQng the qiia. Xe thl ed bai bdnh, khdm ngQc bdu,
mui stfn, tru ngh, m\nh tW stfn den, gidc vhng ngu*6i-ta
kdo, (1594).
Mac-kinh-chwtfttg chodn dat Vtjn-ninh, dcm binh den
ddnb Phan-ngan th\nh-l\nb (1595). Phan-ngan cd 45 ngwcVi
bQ-htj ra c\r, mh cd mQt ngwoi nhdt thay d6ng so* b6n
tboi-lui, Pban-ttgan Ihm oai chcm phftt di, md*i cdm qudn
lati du*Q*c, lai nhtv tW may ddu mQt dQi lfnh thuy dang cheo
gho kbodi ngang qua dd gitip nua, n6n Phan-ngtjn ddnh
tay di dwtrc chdm du*Q'c 20 twd'ng gittc vh 2298 cdi thii-
cap, thuyen thu cungnhidti. Lai cd bftt song dwtfc mQt t6n,
d6 nd chi ch5 Mac-klnh-chtrtfiig 6'; gid dang tdi bat dem
vd ntjp. Trinh-t6ng pbong clifrc vh ban thwtfng qudn-lfnh
phu-phe.
Mac qua Thu kiQn vdi nhh Minh rang, khdng phtii Ih con
chdu njih L6, lh IIQ Trjnh tranh mh ddnh Mtjc mh-th6i \
n6n nbh Minh sai sti* qua di-quan mh xdt vd viQc ay.
Vua sai hai anh vua vh cdc quan dem an Annam qudo
vwmig cfta nhh L6 ra ai mh chtrc dd, Dt1u thdng 2 cd t6*
Trdn-d6n-ldm lh sfr gcVi qua hieu vua phai den cho cd mttt
dd nfra mh d6i ntii mdi xong vtiy vua ra di cd Hiilnh-
*,

•dlnh-di vh Nguy6n-hohng dem binh-gia hQ-gfa dwa vua di;


mh td*i dd ch6* dft trdt ba thdng, khdng thfty sft* qua tW
vua vd.
Thdng chfjp, sai dom tu'Q'ng vhng tu'Q'ng bgc 16 c6ng len
Lfjng-stfn cb\rc sfr mh ntjp, cung kh6ng thdy stV, r5i ltji trcV
vd. Den mong 10 tbdng twntim sau 1596 sti* mdi qua, tiep
su* Ihm 15 bQi-tiQu tai di quan. R5i sai Phung-khftc-khoan
di su' cdu phoiig vh cong 1Q cho W6n, qua tai Yen-kinh
giip 15 vtjn-tliQ vua b6n thu, th\ Phnng-khk-khoaii Ihm
- 171 —
30 bhi thtf ha ddng vua, vua Minh day khac ban in ra. Mh
Phung-khac-hoan cd ba cha con f thi n6n di-chf phftn vua
L6 : v\ khi di sfr v6 (thdng 5, thang 6) nhdp-loa vdi ngyy
lh Minh-trf xwng vua, bat diro/c t<V tang-tfch bi chdm beu
dfiu ca ba cha eoiu
Ay theo su* L6 tW ndi nhw vijy mh thftt
\ su* nd Ih 6ng
trtjng Phung di su* bdn nhh Minh cd danh. Hohng-de Minh
thay ngwoi sao nho thap, Wn, xau dang, tdc tai rdu-ria
qutin ri6t, thi hoi ngw6*i 6' bdn Nam-bang Ihm chtVc g\, tW
ngu*6*i ndi thi d5 trang-nguydn, lhm chwc hQ-bQ-thwc/iig-
tho*. Vua Mlnh ndi h6 trang-nguydn tW thong-kim bdc-c6
n6n tim deu kbd trong tW6n-ha sw mh hoi tlitr. Ong trang
Phting tra 16i dwyc het, Vua khen. — Sau thw d6n lhm
chim se-se gia, biet nhfty biet m6, bict chd*p cdnh thd v6
bdn cdy trric cho dfju dd; d6i su* v6 hoi. Sfrchay lai bat
vt)t xuong dftt rd ra rdi tau rang: t6i tuy lh nwd*c nho ma
cfing bi6t dtto cang thw6*ng ludn \f, ndn thfty deu trdi
nghich chju khdng du'o*c: triic lh qudn-ttr, twdc lh tieu-
nhtfn, sao tieu-nhtfn lai cd dttng trdn qudn-tw,. Sau vua
diiy ltra hai con ngya niQt mo niQt con, in sac, dong chan
nhw nhau het, mh hoi trtjng ndi con nho me con nho con,
Ong trtjng cwcvi, chay ra bfrt ba cdi co qudng ra sdu, cdi
con chijy Itji trwd'c gihnb an, thl chi lh con con c6n con
•,

dtVng td-tlnh lh con mQ... Vua Minh phong cho lh iu'6'ng-


qu6c-trtjng-nguy6n.
Dtm sau vd bj Nguy6n-15-to gi6m, Blnh-an-vwcng la
Trjnh-t6tig h6ng chdm cti; dlnh-than can lam, clnia Trjnh
khtic tu* tren mtjt du6i vo nui-non xa-x6i mh 6*, khong
dwtfc vd tridu hay-lh & lQn vdi ddn, N6n trtjng Phung 16n
(V trcn ntii Phyttg-nhfin.

BtW ndm 1622 Trjnh-trgc lh Thanh-d6-vwo*ng thtiy Mao


lh Mtjc-kfnh-khoan lam gifyc pha hohi, th\ sai ngwfri qua
— 172 —
Minircati ke. Minh goi ve hai clnV lh thanh-tity. Trong
trieti cua tay kh6ng ai cat-ngWa dwc/c. Cd 6ng Nguy6n-th6-
doph bam xin doi 6ng trfjng Phung-khac-khoan ve, mdi sai
ngw6*i dem mQt mdm vhng thtnb vc. Trang-phung do cdu
den ba phcn mdi ve cat-nghla cbiet t\r 2 chu' ra lh ihclp
nhi ngoat xufit tdt tW trit* ctii*Q*c Mac. Mh thftt sau cd y
nhw vdy. Chtia Tiiiili trong thu'6'ng trtjng Pbfmg mh ngwcVi
tir hohi, khong chju g\ hct.
Sfr qua cau phong, tW vna nhh Minh phong lh Annam-
t!6-tli6ng-su' mh-thoi, siV khong nghc xoi Mac, vua Minh
bicti stV lfmb do* lay, satt se phong vwtfng. Chting ngo'

lh bi Mac nd hoi-lQ gih qtia ncn quan Minh tau xin cho
Mijc-ktnh-cung, chiem tlat Thtii-nguydn, Cao-bting. An bac
ban cbo vua, coi lai lh an dong ina, tW goi trft laicho
vna Miuh.
Triiii-duc-trijch, Du'o'ng-van-can dtiy lhm phtin, bj cha
con Trinh-tong phdn binb biit chdm di. Ke lfiy b6n Iltii-
dwo'ng ngu'6'i dat IItii-du'6'iig noi tlay lhm giac dtin-s\r thco
rdo; Trinh-t6ng sai Btii-viin-khtt6, NguytW-miQn, Phan-
ngijn dem binh thtiy 50 chicc qtta dtinb dtrcvc nd. Ve
Trinh-tong thtt'6'ng Bfii-van-khu6 1,000 cdu vhng, ltji
tlnmg clnVc thieu-bdo.
Nam sau 1597, vua pliong Trinh-cto lhm B\nh-qui)n-c6ng
coi binli mti ngan-ngira trQm ctrcvp, Thdng 2 Trinh-t6ng
di dtitih bftt du*Q'c Mijc-kinh-lutiti vh 35 con ngira tai bo**'
Lu'Q*c-l\iC4 roi qtia ddnli ng\iy Ildi-dwtfng, n6 rtit v6 Thtty-
dwfvng. Satt sai IlH\»h-d\nh-di vuoi Btti-vaii-khue tdi dfiu
chicn, clftnb mQt trdn vuoi tigyy bon tdm gltf tlong-ho.
Ngyy thtia l>i chdm, b\ bat nhidti qttd.
Thdiig 8, con 6ng Hfmg-16 lh Mijc-klnh-dung, t\t dftng
lhm ng\ty tiji An-chtty6n, xtrng lh Oai-vwo'ng, Tfmg ati
mdi bhy miru d\t tb6-quan lh PWi-lwtfng-hiW, mh chofm
— 173 —
dftt-dai nd. Ai hay nd bieu vtr nd ra dan mwu xin dn binh
dd, cliQn ft ngwoi di thco nd ve nhh, chong nd so ra dau
ddng dftt. Oai-vwong nghc 16i dem 40 tdn thti-ha liu-riu
di theo v6 nhh nd, nd ra nd gia dtiu, roi nd ndi nd cd cd*
ntii hi6m-dja, bieu dem theo vhi ba nguoi gitip an dd,
cbo' thtVi, con hao nhieu thii-litj th\ tte 6* dd vuoi nd, nd
cfip-ciing cho. Oai-vwtfng cung ngho mh Ihm thco. Nd
mdi gict qutich mfty duVtliii-ha tli, roi cho tin bao kinh-
sw, dcm binh t6i biit du'Q'c Mac-klnh-dung, ctcm vd kinh
cam, dcn 28 thdng 10 dem xir giao tai ctra D6ng-m6n.
Thdng 11 Iliiinh-dinh-ai vh Trdn-phwd'c keo binh di danh
Mac noi clitiu Thoftc-liing. Mac cho Pliwd'c-vuo'ng dem gia
tieu lwtvng-phitn vho Long-xuycn vo That-tuycn, di CIQC
dhng gijp ctijo Tran-thiet lh con Tran-phu'd'c rtrc/c dftnh
nd, nd ndi mwu rang: dhng sau ta cd dao vua Mac la Chn-
tbong, ctV thco nd tW so ctict Trdn-phu'd'c tttn binh
tdi danli bat duyc con tiiii* 2 Mac-kinh-cung da 12 tuoi
dem ve nQp, qtia 12 thting chap dem xti* giao di.
1598. — CtV ddnb dcp giiic chom giftc khdm, btit giet
ld*p ndy roi tfvi ld'p kia, mh nd cfmg noi di noi hji hohi.
Qtta 24 tliting 8 vua L6 thang hh.
Khi fiy 6ng Binh-an-vtroiig lh Trjnh-t6ng vh cdc qttau ndi
coii chfinh vua kli6ng du'Q'c siing-liiiig 11611 Ifjp con thfr lh
Duy-tdn 16n noi ug6i.
174

L£~KINH-TONG (Duy-tdn).
•16°
Tri 20 ndm, sdng 32 tubi, (tic 1599 tdi 1619).

Nicn-hiQu Tht)n-diVc.
: —
CIlfJA TRJNII. CHUA NGUYlllN.

'nlNii-AN-v.riTNG (Tiinh-tbng), luAi-rd-oiA-Dfj-iioXNG-Dfe huy ld


tic 1570 td'i 1620. TIIIN-VIWNO (Nguycln-hodng),
tif 1000 m 10U,
tvj 46 nttin, tu6i.
— S&ng 89
SAI-VITOWO
(Nguyfa-phtrcrc-ngtiythi),
tic 1614 M 1635.
Nghy 27 thdng 8, Duy-tdn 12 tu6i tii*c-Vj. |Trinh-t6ng
vh mQt 1)QII cac quan t6n 16n cho cd V| dd.
Trong ntrd'c roi-ram, loan-lttc, 16ng ddn day-dQng. Trong
tridu ltji cd ba 6ng quan ld'n lh Nguy6n-bu\iih-dm, Phan-
ngan, Ng6-d\nh-nga, Biii-van-khue tro* 16ng toan mwu phdn.
Nguydn-hoiirig muon d«4c tw ke, mti*Q*n ddu t\nh nguyQn
di ddnh giac, (Nguy6n-hohng lhm mwu xfii ba anh ay dj
cbf cho d5 viQe lo trtV v6 xti*) tlem binh dot-phd dinh-trgi
ldn vd Tliuiin-bda. Ba anh kia mwu-phdn tfnh phu vuoi
Mtjc 11611 ra cW6u-an tbhnh-thi. Nhwng-mh mftc tranh-
•,

trwtvng vu6i nhau, nghi butig nhau mh hw sw chftng ra


viQc chi. Pban-ngijn nghi Bfli-vtin-khud cd di mwu chdng»
n6n lira mh bt\n Bni-vitn-khu6 chet di dwd*i sdng, mh xwng
m\nh Ti6t-ch6-qtt«)n-c6ng, c6n Ng6-d\nh-nga thl xwng m\nh
lh Thdi-biio-qui)n-c6iig, lfiy hiQu Chn-thong nhh Mac mh
lhm. VQ' Btii-van-khu6 muon bdo-thu cho chdng, tW ftfyt
thtrong giuc binh-gia giet Phan-ngijn di.
Phati-ngaii phdt binh ddnh noi Huinh-giang, mh bj qudn
— 175 —
vo* Bfli-van-khti6 ban chet di (thdng 6). Mh lu-thiQt lh Phan-
ngan tdi vc VQ* Bui-van-khue, bi nd phyc binh mh giet di
mh-tb6i.'
Dang liic h5n-dQn lhm-vdy, th\ Trinh-t6ng coi vQi viQc
se bay, H6n pho vua L6-ki'nh-t6ng dem ve Thanh-hda roi.
Cho-n6n 6* ngohi Thang-long nd mdi tung-hohnh the ay.
Xti* D6ng-th6 cd ngtrctf ndi m\nh lh con Mac, dem binh-
gia tluiy bQ ho*n 300 chiec chicn thuyen, xwng mlnh lh
Hai-du'o'ng-dai-twd'ng. Xti* Scvn-nam cd ngwcvi t6ng-thdn
nhh Mac, cW6u binh mai ma xtrng m\nh Ih Ki-huQ-vwtfng.
C6n bh mc Mac-mftu-WQp xtrng lh Quoc-mfiu, rwdc Mae-
kfnh-cung v6, phong chii'c-twd'c cho bh-con thdn-tQc.
TbucV ay trong Hod-chdu vh Qiuiiig-nam, 6ng Nguy5n-
hohng lh con 6ng Nguydn-kim, lai lh em vo* 6ng Trjnh-
ki6m. Ong Trinh-ki6m 16n th6 lay chii*c cha VQ', roi saw
truydn tu' luu I6n tbhnli d6ng clnia Trjnh pho L6, ddnh
Mfjc. Con 6ng Nguydn-hohng thay oai-qu6'n .Trinh chng
nghy chng to, th\ lo vtVi chi m\nb lh vo* Trinh-kiem phong
cho v6 tran Hda-chdtt lh dftt Hue da hiti. Tr|nh-t6ng lh
chdu k6u bftng ctiti gdi tho* nbidu pben d\i ra mh kbdng
cli|u ra, sau hct riet lftm, ltic Mac phii-tdn liung Iftm mcri
chtV ltftfng tliue vh sting-ong ra (tlidng 5 1592) 6' ddnh
gitip cho don thdng 10 nfim sau 1593, vua vh Tr}nh-t6ng
ct)y di ddnh V6-du*c-cung 6'xu* Dfji-ddng. 6'hohida ldunam,
kh6ng thfiy cho vd Wc Phan-ngaii, Ng6-d\nh-nga vh Bfii-
viin-khu6 phdn tai ctra Dai-an mh Trinh-t6ng dem vua v6
Thanh-hod, th\ cdy 6ng Nguyen-hohng dcm binhddnh-phd
dot dinh-trtti roi ra phdng-dwtfng mh vd ltidii Thutin-hda,
Qudng-nam klidng ra ntra. Trj xft* ay lfiy t6n vua L6 mh
kh6ng phuc phdp chda Trjnh. Ngu*6*i mat ndm 1614 nhm
thi^n-dwc vua K<nh-t6ng nam thfr 18, trao qufrn lt)i cho
con lh Nguy5n-phu'd*c-nguy6n.
— 176 —
Miim 1596 cd ong Diego-Advarte lh thdy cft d6ng Do-
minico sang bfin Annam phfa trong HUB mh giting dao •,

mh khong xong, vi kbi cd thu tay lai, Annam phdt nghi,


ntW du6i di, bj biin hai mfii tcn nu'a. Qua 1615 cd thdy
tlong Jcsuita la ong Buzomi, qua trong Ilue \ lai ong Ale-
xandre dc Rhodcs qua nam 1624, gidng dao, ldp IIQ...
Thiitf ay lh nhim nam thtV 2 chtia Nguycn (Sfii-vwcvng)
Ihm chfta Dang-trong nlm thijn-dtVc vua L6-kinh-t6ng nam
thiV 19 ong B\nh-vtro'ng lh Trmh-t6ng lam chtia Dhng-
•,

ngohi \ dbi thVc gitio-hoang Panl6 thii* V cai-tri hQi-thfinli.


Thang 7 Mijc-kinh-cung vc noi V6-ninh tW Ngo-d\nh-nga
dem binhraru'd'c^ thicn-haquaii-vientlKiyvfjy ai aicung theo
Trinl)-t6ng de cho Trinh-lam j)h6 giii, mh dcm biiih lan
ra (thiing 8) ra tdi Tru'6'ng-au bftt dtroc mg Mijc-miiu-hiQp
tai D6ttg-d6-tbhnh giet di,'lai bat dttJQ'c Ngo-dinh-nga clcm
ve kinh-sw clicm di, tftn binh tdi nfra, binh Mac thua vd*
chtjy, chet eung nhieu. Tiinli-long vd tdi kinh (Thhng-long)
nguy ra ttilti thti tha tQi het. — Danh dttoi Mac nfra bat
dwc,vc 40 chiec thuycu vh 7 thot tirtvng, qitathaiig lOmdi
biit dtrc/c Ng6-dinh-nga tai song Thien-dfrc chcm di, danh
mt)t trQn mVa vdi 200 thuycii Mac ttji liuyQti Thanh-trl,
Mjc cung thua. Mh trftn ddnh ntfi Ilulnb-giang, binh vua
tliua, mfit het 40 cbicc tliuydn Nguy6n-d\iih-ludn lhm
•,

twcVng bi cftt ehfrc.


Mijc-kiiih-cuttg chtjy td'i huyQn Kim-thhnh cldng dinh trai
tiji <\6.
Ddu nam kfi lfiy (\6 1600, Trjnh-t6ng tfui dai binh danh
chng di bftt cbem giet nhieu q6a, Thang 3 sai binh di
lwc/c-dinh Ilai-tl rong,' Mac-klnh-cung nghe tin ltji chay
tloi di cho khdc, binh tcVi dot-phd dlnh-trai het roi rut v6*.
Qua thdng 8 vua L6-kfnh*t6ng 6* Thanh-hda v6 kinh-thhfth
Hh-nQi.
,— 177 —
Tir ay Mtjc mdi ntfi-ndi ra xa-xa hffn mQt ft. Giac-gid
btft chQn-nbQn fli. Hai nam sau cd bttt dtrc/c ng\ty xwng
xwng Ih HuQ-vo-vwtfng ddng cfti 9em ve kinh-sw chem di.
Lai cd mc)t thang cha kia lh ngwoi Sat Thanh-miQn nd di
ngay vo ddn, 16n ngai vua ngu* mh ngoi, bi chiing ntim co
dem chdm di.
Nam thtin-diVc thti* 15 (1611), vua phong twd'c qufjn
cong cho phon IIQ Tiinh, Ih Trinh-trwcviig, Trinh-tQ', Trjnh-
dtr, Trinh-ban, Trinh-tran, Trinh-lidm, Trinh-thwc, Trinh-
'
clQ
Qua nam thtin-dtVc 19, (1615) Mtc noi dfty lftp-ld, cd
sai binh di ddnh nd v6'-tan di.
Tiiiih-tong oai-qu6n chng ngay chng ltm, vua th\ diit
cho cd vi dd vtiy, chd* viQc chuyen-chinh, clidnh-s\i* th\ lh
mQt tay Trinh-tong lhm lfty ca. Ncn vua vh con cai IIQ
Tiinh cung cd boi e SQ'. Vdy nam satt 1616 6ng Binh-an-
vwong lh Trinh-tong di qua D6ng-ttin ve tdi ngft ba co'i
trdn voi bi ban sting nhiim voi tiim bat tra ra th\ bict Ih
•,

vua vh con m\nh lh Trinh-tbung cd $ muon thf m\nh di


cho rdi Trjnli-tbng vho nQi tra ra cd trang th\ cp vua
•,

thftt c6 mh chct di (nghy 12 thdng 5). C6n Trinh-thung


thl btit dcm giam trong nQi-phu.
— 178

16. Lft-THAN-TONG (Duy-k\).


Tri 27 ndm. — Nhwfrng ngdi 6 ndm. — Phuc vi 13 ndm,
sdng 56 tubi, tic 1618 tdi 1643.
!Viiih-tQ 11
nam.
Dti*c-long 7 nam.
Dwtmg-hoa 9 nam.

2o TRINH. 3o NGUYEN.

BlNit-AN-virofNG (Trjnh-tbng). III-l6NG-Hlf,U-Vi\N-HO\NO-Dl2 h-l(t


t&l 1620. svi-virtrNo (Ng-phirttc-nguydn)
s v* rmh n ANII v IWNQ Trjnh tmng tdl 1635, 23 ndm, 73 tudl.
tic 1Q20 tdl 1654, 'iHtTiyNo-viro^NG^Ng-phird^c-lnn)
lic 1635 tdi 16d9.
Duy-k\ lh chtiu ngoai lh chiiu Trinb-tong (v\ vo* vua Kinh-
t6ng lh con gai tlui* Tiinh-t5ng tcn lh Trjnh-ngc?c-trinh)
nbo* 6ng ngoai vh cdc quan tri6u ltip 16n ngoi the cho vua
cba, (nghy 12 thdng 5 1616).
NQi ba bon nam ddu, chang cd chuyQn chi \ cd mQt cdi
sai sti* qua Minb cong 1Q vh dieu lang cho vua Thdn-t6iignhh
Minh tbang-hh. Vua Hi-t6ng tfrc-vj cdi nguy6n lh Thi6n-
khai, (1617, 1618, 1619).
Nam 1620 Trinh-t6ng miic cdm-mtjo se da, neti vua cimg
cdc quan dftt the-twlh Trinh-do chanh cWrcvngbinli quo*n,
c6n Trinh-tbung th\ lhm phd chwtVngbinh. Mh Trinh-thung
chwa btmg loiig, n6n bwa 18 Trinb-thung mdi suftt b6n
binh lutfiig, simg-ong, ng\ra-voi dhn ra noi xu* Ilohnh-
d\nh, khien cdc twdng xdm-phd vho tiQi-ph6, Mt ngwa-
voi, lay vhng bac, dp cha lh Trinh-t6ng vh vua ra kh6i
thhnb, roi chdm lua flot cdc xfr kinh-k\ di.
Trinh-t6ng phdi ra, cd Biii-si-ldm theo ph6. The-tir la.
— 179 —
Trinh-trang bieu em Ih Tiinh-giai theo nghinh thdnh-gfa',
c6n qutin hQ-tung tbl theo hQ cha minh lh Trinh-
t6ng, roi bQi cdc quan van vo tai huyQn Tbanb-tri, ntfi
chc/ Nhtfn-luc mh bhn-lutin viQc hhnh quan. Trinh-t6ng lai
vo ci* ng\i noi xa Huinh-mai cfing trong huyQn Thanh-trl,
sai Bui-sf-lam di d\i Trinh-thung ra ddu, ngam co ctii ddu
trwtvc sdn cha lh Tiinh-tong. Chiia Trinb-tong mdi ke tQi
loan-than tijc-tu* ra, day Bui-si-ldm sai qudn ra chem
ngang song cting chct di.
Ngay 20 Tiinh-t6ng ve tfvi Thanh-xutin huyQn Thanh-
oai mh chct ttji ttd. Tiinh-trang lh thc-tw nghy 25, nhftt
diQn sfun 13 chiec thiiycn di rwd'c xac cha, cho quan-thi
vo Ninh-giang plidt tang, lo tong-tdng, nhfrt diQn sai qtian
binb-ma rwd'c vna 16n thien-l^ 16 ve Thanh-hda mh lo
viQc lftp ycn lai.
Tliang 7 Tiinh-trang dac cbi len th6 qn6'rt clnia Trinh-
t5ng, tii'd*c Sw-ph\i"thaiih-vwcvng. Bay nay Mijc-kinh-khoan
ticm hiQu Long-thdi chicm-cu* dftt Cao-bang \ ngho cd
bien trong nud'c kdo qwdn xuong xfr Gia-ldm ddng ctdn tai
D6ng-tri \ qudn bt)y.-bfiy thco trdt muon ngu*6'i.
Nghy 26 thting 8, Tiinh-trang dem binh tan-phat ttji
s6ng Nlii-hh tliuy bQ tiep nbau ; ddnh phd Mtjc-kinh-khoan
ntfi xti* Gia-ldm, chdm gict nhidti qtia. Mijc-kinh-khoan
chtjy khoi v6 rirng b\ti tron biQt di ve Cao-bimg mat.
Y6n di roi, Trjnh-trang sai L6-bftt-ttV vuoi Btii-sf-ldm
v6 Thanh-hda rwd'c vua ve kinb-thhnh. Trinb-trang 16n
chiVc Nguy6n-soai to)ig qudc chdnh Tlianh-d6-vwtfng (nghy
11 thdng 11.)
Ndm gidp-tf (1621) cho den tbdng 5 nam ftt-swu (1622)
ddu dd y6n. Mh phfa Cao-bang, cd Mac-kfnh-cwng tiem
xwng hiQu lh Chn-thong vuoi clidu lh Mac-kfnh-khoan 6*
dd qua lai Thdi-nguydn, An-qudng, Ltjng-stfn da hon 30
12
— 180 —
nam. Quan qudn tdi ddnh tW tan, mh rrit ve tW hiQp laj
nhw cu. Nam ay sai Trinh-kieu Ih em Trjnh-trang kdo binh
len ddnh pbd, bat dwc/c Mac-kinh-cttng, Sung-16 vdn vdn.
Hem ve kinh giet di. Mac-kfnh-khoan chay kb6i, viet to*
bieu ngw6i xuong xin ra ddu thii. Vua cho. Thu roi phong
cho lhm Thdi-uy-tliong-qwoc-cong, cho ve the-thu tran
nhat phtroiig.
Nam 1624. —Trong Qudng-nam Hda-chdu, 6ng Hi-t6ng-
hicu-van-hohng-flc lh Nguyen-phwcrc-nguyen len ndi nghiQp
6ng Nguy6n-hohng. Trinh-lrang sai Nguyen-lifru-b6n v6
Thufin-hda (Ilue) mh trwng d6i thue lwtfng trwtfc niim
gidp-tf sap len (lh 1621), lai bieu Nguy6n-phwd*c-nguy6n
lai kinh (Dong-kinh) dtln kicn. — Thi chda Nguy^n cwtfi
mh ndi rimg: « deu ay lh y rieiig chua Trjnh, chd* vua
c nhtfn-tii', cd ddu mh hiep t6i cong thdn nhw viiy ddu. »
U6i khien sfr vd. Tiinh-trang ldn ay muon cw binh v6
ddiih, mh SQ* kh6ng cd cd*, n6n m6i Ihm mwu sai Le-dtji-
dung dcm sac vo d\i, bieu con cluia Nguy5n ra chdu lai •,

dem 30 thdt twtfng clwc, thu hai-dtio 80 chiec, de cd di


cong 1Q ben nbh Minh. Chfia Nguydn lai cwM mh phdn
rtmg : « di cong cho Minh th\ bat qda, vhng vuoi kl-nam
« mh-tb6i, cai dcu
fty lh IIQ Trjnh lfty $ ri6ng mh trwng
<r cau
dd, ta lfty fldu du 16 mh ddm vdng ? Va ta mac lo binh
« khf tu bien phong, md*i rdnh tay chwa may niim »
L6-d«)i-d\mg ve cdo-bdo vuoi Trinh-trang. Trjnh-trang n6i
ndng len, bcn sai Nguydn-khdi Nguy6n-danh-the di tidn-
phu6ng, dem 5,000 binh dong ddn tai lhng Hh-trung
liuyQii K\-anh trong NghQ-an. Vua vh Trjnh-trang kdo binh
di theo sau tiSp nhau tai cwa Nhwt-IQ. £>hng chda Nguy6n-
phwoVngwy^n sai t6ng-that VQ Ihm tiet ch6, Ngwy6n-hwu
fch Ihm gidm-chien dem binh ra c\r lai day 6ng th6-tu*
•,

Idnh tiet-che-thuy-sw. Hai bdir doi Wy, b6n bSc cira Nhu*t-
— 181 —
1Q, biiih Nguy6n x6 sting ld*n, binh Trjnh kinh loan. —
Trjnh-trang xoc td*i, b\ binh coi voi giijc td"i, binh bi chet
chlm nhieu qua. — Boi bi mwu Nguyen-hfru-fch vh
Trwcmg-phutfc-da bhy cho don rang: Trinh-gia, Trinh-
nhac toan ddy loan. — Trinh-trang nghi, ddnh ft trfjn roi
riit binh ve\
Nam sau 1625, b6n Thtt vua Hi-t6ng nhh Minh bang,
Bach-kiem len ng6i cai hiQu Sttng-trinh, Nam 1626 Le-
thdn-t6ng cdi hiQu Dtrc-loug nam dftu. Con Trinh-trang
lai di)t m\nh 16n lhm Sw-phu-thanh-vwffng.
Niim Vlnh-tQ thfr 9 1626, cd thSy Baldinoti qua vho dttt
Bac giang dao.
Lai nghy 19 tbdng martio nam sau 1627, thdy Alexandro
de Bhodes vh tludy Pedro-Marques 6* Ma-cao t6i ctia Bang,
nham nghy 16 6ng thdnh Jude (Joseph). Ngwfri Ihng An-
vwc vo dao trwd'c het, chda Trinh-trang (Tlianb-d6-vwong)
cho phcp cdc thdy ldp nhh 6* Ke-no, roi mo*i ldn Ke-chc/
(Ilh-nQi) l;)p nbh cho vh cho phdp giting dt)0. — Bh chj
chtia Tiinh theo dtjo, vh cd 17 ngu'6i trong IIQ cluia Tiinh
cung di dtjo nira.
Thdng 5 nam sau 1627, vua cwdi vh dttt Tinh-ngQC-
trwd'c, lh con gdi Trinli-trang da ga cho L6-tr\i dd bon
mttt con, mh Le-tru bi giam nguc v\ tQi nghich-mwu; n6n
Trinh-trang dem cho vo nh«)p cung, vua hotjc 1)6*1 \\ chda
Trjnh, hoijc me mftt nhng ay mh phong 16n chfrc hohng-
hdu cdc quan Nguy6n-thiet, Nguy6n-danh-th6 can, vua
•,

cung khong nghe.


Nfim tiy vh hai nam sau trong ntrd'c cd tai-nan lam;
ddi, lut ld'n, vo* b6*-d6, bdo ngd cdy, troc nhh, ttji Htii-
dwtfng cd mwa dd 16n bang ddu ngwa, ngwtfi, vt)t bj hai
\im. K6 lay chdy kinh thhnh chdy t6i cung diQn, vua phdi
ra 6* dt)u nhh Hu6-dwong-hdu bon nam bfra mtvi vd.
12.
,—
182 —
Nam 1629, nam Long-dwc tlnV 4, vua Le-tlrin-t^ng,
chtia Trinh-trang (Thanh-d6-vwo'ng) lh ngwtfi khi trwtfc
binh dao, yeu ctic thdy, bdy-gio* v\ trong trieu-tlitin cd b6
cd phe ghct dao, lai cm ruQt minh cfing ghdt nwa, tW
cluia Trjnh ra chi cam dao ldn dtiu het. Bon 6ng thay cd
dang giang dao Dhng-ngohi phai tron-ltinh tm-yen, mh
cfing khong khoi, sau phai bat bo xuong thn Buttughd mh
giai v6 Ma-cao. Thtiff ay bon dtjo Dhng-ngohi cd goi tho'
tdu dfrc gitio-hohng Urhand tbfr VIII. Cd mQt nguoi t6n
lh Phan-xi-cd lhm ph5ng-bQ cm ehua Tri.nh-trang, mh cd
dao sot-sfmg hay lhm pliwd*c, chon xac kc cd dao, trwd'c
bet bi la b\ qttff, san bi bttt bo dao; khoug b6, th\ bi du6i
di, roi c16i ve btit xuat giao, khong clnu, bj dtinh don, san
lai bi xu* trftm qu>et clo mau ra v\ cbio chua trtrd'c hel.
r,

Bat dao thl bfit mh cfmg hien, qua nfim 1631 lai cd 4

thay dong theo thu Buttugho qua nfra, giang nQi trong 2
thdng rfra toi hffn trdt nghn ngtroi \ clnia Trinh thfty vfjy
lai muon du6i di hct. Mh chng cftm cimg gbdt, tb\ ngwtvi
ta ctitig theo v6 dtto nhieti. Gidng bet 10 nam Dhng-ngohi
fla cltroc 10 van ngtroi cd dijo, kc trdt tram cai nhh tho'
16n. Tinh NghQ-an mQt m\nh kc 60 IIQ cd dao tohn.
•—
Qua nam 1640, dang ltic clnia Thanh-d6-vwo'ng da ngu6i
16ng glidt dtto, bong-chuc thfty cbi cam dao, ldn tluV hai
lfji tltiii cu*a nhh thfv Hh-nQi, cftm tltin khong dtrtfc td*i lui
v6 ra ctic tliny Tdy, v\ lh ngwtvi gian-giao gidng s\r doi-
trd, quay-qtia. Cdch chftng mfty tuan, clnia lai k6u mQt
thay cti v6 mh an-ui v5-ve, vh cho phdp giang dao khap
trong ntrd*c. Tir hy gifmg dao thong-thd, rQng d^o dtjng 18
nam troi.
Tliting 11 nam 1630, Trinh-traiig dem binh v6 cwa Nlugrt-
1Q ddiih vuoi chtia Nguy5n nwa, v\ 6ng hoang con thiV ba h«>

Nguy6n t6n lh Anh trhn-thu Qudng-nam, di-chf n6n m^t


— 183 —
thff cho Trinh v6 xdm, hen ngbe ban siing 16n thl se nt)i
irng. Trinh-trang nghe 16*i dem binh v6 ciVa Nhwt-IQ. Chtia
Nguydn-phwdc-nguy^n sai Nguyen-iiwu-thang, Nguyen-hu'u«
fch de binh ra cir.'Trinh phdt siing lhm hiQu, mh khdng
thfty 6ng hohng Anh tdi, thi lui ve don, chtV muoi bira.
Sau binh Nguy6n ra ddnh ho, binh Trjnh thua chay chim
chet het hon nira philnj, cho n6n Trjnh-trang dat Nguy6n-
khdc-twong 6* lai giu* pbfa Bac B6-chdnh, (nay lh huyQn
Minli-chfmh, Blnh-chdnh, tinh Qudng-binb), roi riit ve\
Nam at-hc/i 1632, L6-than-t6ng lai cdi hiQu lh Dwtfng-
h6a*, cung nam ay thdng 10, Nguydn, Hi-t6ng-bieu-van
thang-hh, truyim ng6i lai cho Thwc/ng-vwtfng lh Nguy6n-
phwtfc-lan, Thfin-tdng-hien-chicu.
Qua nam 1635 thang 3 tren Cao-hang, Mac-klnh-khoan
khi trwd^c ra dftu xin Ihm phidn-phu chet di. Con va la
Mac-kinh-hwcvn kh6ng phung chfrc cong nfra, ltjidembinh
pban-tro*, tiem hiQu Thu«)n-diVc. N6n Trjnh-trang tan binh
tdi ddnh. Mh twd*ngsai di tidn phongbiMf^c bat, lai cd mQt
ttrcVng khdc gifra trtin ticn quhy thoi lui lai, Trinh-trang
chdm phut di, roi doc chw qudn bon mijt dcu vdy, mh b\
quan qudn clioi nwd'c lftm n6n phtii rftt ve\
Nam 1640 trong Dhng-trong clnia Thwc/ng-vwtfng, 6ng
Buzami da qua gittng dtjo 66, mh chet di tW 6ng Alexan-
dre de Bhodos, sang dhng-trong lai mh gidng dfjo, Mh cdch
4 nftm trong fiy bat dtjo thdy gidng Anre tu' v\ flao ddu
•,

h6t, thfiy Alcxandre de Itbodes cfing bj btit gidi tra vd Ma«


cao c6n 2 thdy gidng gitip ngwoi tb\ bj dn tram quyet,
*,

— C5n nbfrng ngwoi khdc phdi chijt vanh tay di.


Oen nftm 1041 TrinWtrang sai Trinh-thac, Trinh-1Q,
Nguydn-quang-minh, Nguy5n-c6ng-trw, Nguydn-daiih-thQ
dem binh di trwd*c v6 ddnh phfa nam dttt Bo-chdnh. Trwcvc
)\U chfta Nguy6n sai Bui-v&n-thang ra ddnh cbet trt)n di,
- 184 —
Binh Trinh pham cira Nhwt-IQ, cd Trjnh-trang vh vua L6
dem dai binh qwa phfa bac B6-cbdnh, rdi trii ttji lhng An-
bhi (nay tai huyQn Blnh-chdnh tWh Quimg-b\nh), sai Trinh-
thQ di ddnh don Nguydn fldng Ihng Trung-hoh, (bdy gio*
lh Mf-hoa tinh Qudng-b\nh). Mh binh Nguy6n ph6ng-bida
chac, n6n binh Trjnh ddnh kh6ng dttng ; troi nang qwa
binh Trinh hao nhieu, nen keo vd bac, thdng tw vd to*i
£>6ng-kinh.
Thdng 10 vua L6-thdn-t6ng truycn ng6i cho thdi-tu* Duy-
hwu, cdi nguydn, vua len chfrc Thdi-thWQ/ng-hohng, c6n
Trinh-ngQC-trwd*c len chwc Hohng-thdi-hfju.

17° Lfi-CIiaN-TONG-THUAN-IIOANG-DIi; (Duy-h\ru).


(d ngoi 6 ndm, tic 1642 tdi 1648).
Nien-WQu : — Phwd'c-thdi.

TRINII. NGUYEN.

TitjNii-TRANGThanh-dd-vtrtrng TntN-TdNO-Hlfill-CIIlliu-HoXNG-Dfe
85 ndm. iiiv^sa-wmo Ng-phtrtrc-lan.
& ngdt 14 ndm, sdny 48 titoi,
Nam tty ben thu b\ nhh Thanh, lfty nwcvc lhm vua lh T6«
chwtfng-hohng-d6 hiQu Thut)n-tri nam ddu. C6n Minh hiQu
Sting-triiih nam tlifr 17 ttji PhwcVc-chdu tlnh PhwoVkienl
Thdng chap nam tty, Trinh-thac, lhm thong-ldnh, Dwong-
trf-trach lhm doc-thj, c6n Pham-c6ng-trw lhm toan-ty-nhung-
vu dem binh 16n Cao-bting ddnh Mtjc-klnh-hw^n, chdm
du'Q/c mQt ttrdtig, bat mQt md*, c6n bao nhieu chay het
rdi rtit binh \6.
Trinh-trang phong cho con lh Trjnh-thac len Ihm Thdi-
huy-ta-twtvng, USt-chS-cdc-xw-thily-bQ-chw-dinh-chwdng^
*— loO r"'''
qudc-Unh-tdy-qudc-cdng, cho-n6n thang 5, Trinh-lhwd*c,
Trjnh-sdm tran Stfn-tay, Hai-dwcng, phong lhm qudn-
cdng, nay thay Trinh-thac lhm thdi-huy-chw6*ng-qu6c-
chdnh, thl mat tr6ng nen xwng binh lhm loan, chtia
Trinh-trang md*i day con lh Trmh-thac keo binh di ddnh,
bat dtjng Trinh-thwdc, c6n Trinh-sdm chay vho Ninh-
giang, thi sai Trinh-trwong rtrtfc theo bat dwo/c tai Cluic-
stfn dem v6 kinh xw tu* cd hai.
Thutf ay 1644, vua Minh-dw6*ng-vwtfng tfrc-vj tai
Phwtfc-chdu, hiQu Long-v6 nam ddu, vua Annam sai sw
qua ha tfrc-v| vdi cdu phong W6n trdt the — Qua tdi &6
th\ vua Minh dd bi tridu nhh Thanh bat di rdi, dait vua
khdc lh Que-vwtfng t6n Do-lang, sti* v6 trieu-yct tai hhnh-
tai TriQu-khdnh, nen Minh sai str theo phoog.
Khi ay b6n Minh xtV Long-chdu, cd TriQu-hu*u-tr6, giet
em mQt tQc ten lh TiiQu-hiru-kWh lhm quan thu-ldnh xu*
ay, r6i chay qua Cao-bang n6n con nd Ih TriQu-hu'u-khfti
cdu cti'u vtVi Annam. B6n sai Trinh-dQ dem binh 16n Thtii-
nguydn, Cao-bttng ddnh tuim c6 anh ta dem v6 kinh d6
bieu nd hoh-l\ic vd*i nhau, rdi tha ve b6n chtiu nd.
1647, Minh Vfnh-lich tlui* 3, Thanh Thuf)n-trj tlnV 5,
Trjnh-trang v6 danh cluia Nguydn ttji Quang-Wnh nfra.
Thdng 5, chiia Trjnh sai L6-van-hieu phdn binh giu' ddn
dftt Hh-trung, dem binh thtty bQ v6 phfa nam B6-chdnh,
binh thuy tW vho cira Nh\rt-1Q, rdi tdi xdm dinh Quting-
b\nh, quan triin-thtt xtV tty lh QngTrwtfng-phutfc-tdn, vdi
ngwM con t6n Ih Hung c5 thu Wy Trwfrng-dwc, binh
Trinh danh ltty kh6ng dWQ*c. Thdn-t6ng-hi6u-chi6u hohng-
de Ih Nguyen-phwcvc-lan sai thc-tu" Ih Nguy6n-phwd*c-tdn
d6c chw tu'd*ng phdt binh ra fldnh, dtjo tidn ra tdi An-dai,
g^p binh Trinh lidn dtinh phd ngay. ThtVttV td*i Qudng-
b\nh hQi cdc ttrd*ng ltji mh ndi rttng : « binh Trjnh Ih d6ng
— 186 -
liim mac 16ng, mh ke gioi trdn thl ft, nhw ta ban dem
dem voi mh x6ng vho nd se kinh tdm vo* chi)y, rdi sau
ta hay tan dai binh, tW se bat dWQC chang sai ».
Sai TrieVi-phwtvng dem binh thuy phuc tai s6ng Cl\m-la,
lai day 6ng chw6*ng-kl Ih Ngwy6ii-hwu-tan, dem hfing
twtrng htvn trdt tram, dau canh nam x6ng ngay vho dinh
Trinh, binh kdo theo san. Ao ddnh phd hung ltim, binh
Tiinh vo* chay, gap binh thuy Nguy6n phuc vdy, n6n nd
chet ch\m ke kh6n xiet bat twcrng Trjnh 3 ngtroi, lh
•,

Gia, Lf MI, vh Ifnh ho*n 3000. Binh Nguy6n rwtfc nh theo


i
tdi Linh-giang m6i tro' lai. Trinh-trang m6i dat L6-van-
hicu lh td-tu^ng-quan v6i doc-dong lh Trdn-ngQC-ht)u dem
mQt van binh fldng don ttji Hh-trung \ sai L6-hu'u-du*c lhm
huu-twd^ng-qudn, vdi doc-donglh V6-lwtvng dem mQtnghn
binh ddng don tai n6i Hohnh-stfn (Ki-anh buyQn tinh NghQ-
an); c6n Ph«7m-t6t-tohn ddng phfa bac Bo-chdnh, mh
pli6ng-thii.
D6i vua Le-chan-t6ng cdc thdy d5ng Jesuita qua sau
thdy de Bhodes, giang dao thien-chua (thuo* ay Annam
k6u lh dao Hoa-lang) ngwo*i-ta vo dao htfn 3 VQO ngw6*i \
nhh tho* cat dd flwtfc vhi tram cdi — Sau thdy de Bhodes
lfji qua nu'a, dcm do dang cho chtia Trjnh vh cdc quan
ld'n th\ cdc 6ng hji ttr-te ltji nhtr trwd'c, rdi ngwoi Itji tro'
•,

v6 Dhng-trong mh gifmg nfra.


Qua iiam Phwd'c-thd*i thw 6 1647 Vua Le-cbdn-t6ng

tbiing-hh kh6ng cd con noi quy6n ^ndn clnia Tiinh-trang
cting dlnh-tbdn m6*i Thdi-tliWQ^ng-hohng len ngoi ltji,
Mh trwd"c nam tty tW trong Dhng-trong chtia Nguydn-
phwd'c-lan mftt di, con lh Thdi-t6ng-hieu-chiet-hohng-ci6 lh
Nguy^n-pbwtrc-tdn \ keu lh Ilidn-virtfng len k6-vi bdi 29 tu6i.
Trong Dhng-trong quan clnia Nguy6n bat d\io, chua
Nguy6n-thWQ/ng-vwtfng nghi bung ngit'6*i Buttugh6 %
— 187 --
tieng qua lai giang dao mh toan mwu cwd*p nwd*c di chang \
mh ltji thay thu tdi lui bu6n-bdn lQ*i trong nwo^c \ n6n
ch6a lwfrng-ltr du-dw khdng ra chl cttm dao, mh cdc quan
cd bat th\ cflng lhm-thinh de mac cdc quan :
Tai Qudng-b\nh bat 6 ngwo*i cd dt)o, chdm 2 ngtroi,
c6n bao nhieu ddnh don tha ve.

LrVMAN-TONG.
18<>

phtc vi 13 ndm, tic 1649 tdi 1663.


iKhanh-flwc.
Thanh-dfrc.
Vfnh-tbQ.

TRJNII. NGUYfiN.

"rttlNii-TnANGCniiinh-ctu-vtrcrng) TIlAl-TONO-IIuVClIIiVr-nOANG-Dft,
TiuNH-TiiAo (Tdy-dinh-vircrng), hay-ld nifiN-vtWNo (Nguyon-
25 r\iim. phirtftMitn).
dng6i40ndm, 16i9-1686,
Nghy xwa b6n Minh vua Que-vtrtfng bi binh nhh Thanh
duoi chtjy qua xfr Nam-ninh (thuQc Quiing-tdy tlnh) cd
gtfi tho* xin Trjnh giiip binh lwcvng Tiinh cd gitip, n6n
qua nam nay 1649 thang 10 Minh sai stV qua phong cho
Trjnh-trang lhm phd-quoc-vwtfng.
Nam sau 1650, thdng 3 chem quan hoijn t6n lh Hulnh-
van-dong vl nd dm mtru vdi Trdn-vaii-lidn muon day lotjn,
blit dwtrc ca hai dem xtr di. Tiidng 8 Trinh-trang gia
photig cho con Ih Trjnh-thac lhm Nguy&n-sodi-chudng-qutio
chdnh-tdy-ct\nh-vwmig.
Qua ndm sau vua ctii nguydn lh Thanh-diVc. Tu' ddy vd
— 188 —
sau chfn mwtVi nam, tinh nhfrng flem binh v6 coi Hod-chdu
ddnh vdi chiia Nguyen hohi mh cung thua hohi fldnh khdng
lai•, giac kh6ng di, sau ldu binh Nguydn ldn ldn suy, b6
NghQ vh cac cho lan dwo*c riit vd Nh\rt-1Q mdi th6i.
Thdng tir nam 1653, twd*ng Trinh lh L6-van-hieu, vh
thuQc twd*ng lh Pham-tat-tuyen hay dem binh qua Linh-
giang mh xdm pha Nam-bo-chdnh, cho nen Nguydn-hiru-
fch Ih quan cluia NguySn coi viQc hhnh-bien, cluiy sd' tdu
cluia Nguydn lh Thdi-l6ng-hicu-cliiet-hohng-de, th\ ngwoi
sai Nguyen-hfru-tttn, Nguydn-hwu-fch dQ binh qua Linh-
giang danh. Pham-tot-tuyen thua dem nQp chdu hhn ddu,
rdi Nguy6n kdo binh riet tdi Hohnh-stfn gap twtfng Trjnh
lh Le-hwu-dfrc, xdp trdn danh va thua clniy di, mtfi lu6n
dam kdo thang tdi dinh Hh-trung. 0' <\6 twd*ng Trinh lh
L6-van-hieu hiQp vdi L6-hfru-dwc ra cw, mh kh6ng lai,
binli Nguyen danh chay te, riit ve An-trw6*ng (bdy gio*
chfnh tlnh thhnb xti* NghQ-an). Nguy6n-hirw-tan kdo riet
thang tdi huyQn Thach-ha (thuQc NghQ-an). Quan tham-
doc Tiinh lh Drtng-minh-tac, kdo ccV bt)ch chiu fldu cho•,

n6n L6-vrtn-hieu, Le-van-dii*c ddng don mh ngu* tai lhng


Bfji-nai' mh-th6i.
Thang 6, clnia Trinh-trang nghe t6* bdo thua tr«)n Hh-
trung, tW d6i L6-van-hieu vh Le-hu*u-dfrc ve, (anh trwd'c
vd dQC dtt'6'ng bi dan chet, anh sau vd bj bi6m chtVc). Md'i
sai qutin-cdng Trjnh-trirc/ng Ihm thong-ldnh, vdi 18 twd^ng
doc binh v6 NghQ-an. Ban ddu tdi K\-hoa ddngqudn, V6-
c6ng-thi6m dem 50 chiec thuydn chien ddng tai cua K\-la.
Nguy6n-hfru-ttin nghe tin riit vd Linh-giang. — Trjnh-
trti'Q'ng keo ttii Bh-trung nghi khdng ddm td*i nu*a ; mdi
m6i cdc twcvng bhn-bac, tfnh htfn thiQt lc/i hai, roi lui binh
lai ddng tai Lac-xuy6n (thuQc Cam-xuy6n lmyQn). Sai 500
binh tdi ddng ho* ntfi Hh-trung. Chfmg ngtf giip binh
— 189 —
Nguydn-hwu-tan ddnh tan di, roi kdo thang tdi Lac-xuy6n,
ddnh binh twd*ng Trinh thua tan-tdc c6n ntvi ciVa K\-la
•,
thl bi Nguy6n-htru-fch fldnh, nen binh Trinh thoi lui ve
ctra I>tfn-nhai roi binh NguycW lfji vho cu*a Nam-giai
•,

ddnh W6n Nguyen-hiru-sac vh Le-si-hau chfty mat dttt. Tr6n


bo* thl Nguydn-hiVu-tan thira thang ddnh miet ra tdi Bdn-
xd, bay huyQn deu ddu ca, Trinh-trwc/iig riit hct binh ve
An-trw6*ng mh ph6ng thu, c6n Nguy6n-hu*u-tan tro* lai
Lac-xuy6n fldng binh (\6.
Chiia Trjnh-trang WSm chtVc Tiinh-trwcrng, vh lhm tQi
oac quan thua, rdi sai con m\nh Ih Trinh-thac, vd"i Dho-
quang-nhieu dem binh v6 NghQ-an, t\i binh tai Antrw6*ng,
c6n V6-van-thiem vdi Dwtvng-b6 thl doc-suat binh thuy,
tan binh tdi Ki-hoa c6n twtvng Nguy6n lh Nguy5n-hu'u-
an rtit vd ddng ttji Ilh-trung, hai b6n giu* nbau.
Mh Trinh-trang thtiy trong nwd'c cd nhidu viQc, n6n chay
tcV d6i Trjnh-thac ve\ De Dho-quang-nhi6u 6' NghQ-an
tran-thu dd, vh phdn binh ddng ddn ngu* cdc ngd ySu lc>
ngohi coi.
Nam ke (\6 1653, (bfnh-thdn) twd'ng Nguyen Ih NguytW-
hiru-tan dem binh fldnh Tiinh ntfi Tiep-vo thang tr«)n tttn
td*i Tam-che \ c6n Nguy5n-liuu-fch thi kdo td'i Hong-ldnh
gtjp binh Trjnh fldnh pha vo*-tan, kdo W6n tcVi Mk-twcvng.
V6-vdn-thiem twd*ng thfty Trinh dcm binh len b6* cu*
kh6ng ltji, th6i lui vd ddng Dang-fle, th\ Nguyfa-hiru-fch
fl6c binh vdy ddnh, ban chct het mQt twd'ng Ih Tirfrng-
trung \ V6-viin-tWem thua chay
Nguy6n-hwu-tftn kdo chdiih dao tdi An-lwtfng c6n T6ng-
hfru-dtji tlil kdo dw6'ng trdn to*i B\nh-lang-stfn xdp ddnh
Trjnh mQt trt)n thua bdi-xodi \ Dho-quang-nhi6u v6 dinh
chtjy vd An-trwcVng. Dhng Nguyen thdu binh ddng ttji Vdn-.
cdt trong huyQn Thach-ha.
— 190 —
Dho-quang-rtW6u chay sd* v6 bac ta tQi \h viQn binh.
Th\ chiia Trjnh-trang hoi cdc twdng lai bhn luiin, roi sai
con nt chiia lh Trjnh-trien vo thong-lanh trong NghQ-an.
Trinh-tricn tudc IhNinh-qu6c-c6ttg n6n ngohi ngiroi-ta
keu lh 6ng Ninh cd tho* btic dttt ve s\r 6ng ay di danh
•,

giiic vdi Ngiiycn: gQi lh Ong-ninh c6 triiyQii.


Trinh-tiicii doc qudn tdi Tbach-hh, mdi pbfm sap binh
mh ddnh ba mijt noi lhng Dai-nai, Hwong-bQc th\ sai
•,

Dho-qHang-nhi6u, Dwong-bo lanh binh bo ddng dd, sai


Le-si-hau vh Btii-si-lwtfiigflembinb thuy ddng tfji cua Nam-
gidi, lai sai V6-van-thi6m doc-suat ddng tai cwa I>cvn-nhai.
C6n Nguy6n-hfru-tan thi hQi cdc tw6ng lhng Na-kho,
m6i plian binh sai Dwtvng-trf vfvi Nguydn-hfru-kieu dem
binh tlniy tfvi cwa Nam-giai^ cd Nguyen-hwu-ich kdo binh
1)6 tiep chien danh bat dwtrc Xutin-quiin-cong, vh 30 chiec
thuyen ; twdng Tiinh lh Le-&i-hau vh Bui-si-lwffng thua
chay, roi kco lcn Lam-giang, con phd twd*ng lh Nguyen-
van-kieu rtin thting tdi cwa l>o*n-nhai, ddnh binh thuy
Tiinh vh V6-van-thiem chay tan. Trinh-trien ngho to* bdo
tbe fty, thi SQ* rtit quan ddng lui ve ben do Hwfft-dQ.
C6n binh bQ tbi Tong-phwffc-khwong v6i Phu-dwoiig
kdo tdi danh Trinh nffi xd Hwffng-bQc, vtiy Dho-quang-
nhicii dd. Trinh-trien nghc kdo binh tdi tiep. Dho-quang-
nhieu coi VQi cd binh ticp td*i lien mo* ra nghinh chien
tai Dai-nai. Binh dhng Nguycn thua rtit ve Hh-trung. Trinh-
tridn vdi Dho-quang-nhieu, kdo tuot t6i Tam-long.
Nguyen-hwu-ttm nghe tin lhm vay ben sap biiih thuy bQ
htf de cbiin binh Tiinh ve danh. Trinh keo ve, Ngnycn-
ch\ip ddnh, binh Trinb hao nhieu lam, nen Tiinh-trien
kdo tnot chay ngay ve An-trw6*ng3
1654. — CWia Trinh-trang thrmg-hh. — Con (the-tw)
Ih Tiinh-thac len noi quon.
— 191 —
Chtia Trjnh-thqc liic thdng 6 nam trirdc mnoii bdtoai-
qti6*ii em ininh la Trinh-trien sai vo trfm-thii NghQ-au mh
ctr vcii chiia Nguyeii, th\ sai con mliih lh Trinh-caii Ih
qutin-eong tii-qtt6c-twdng-quiin, thong laiih chw quiin vo
Nghe-an hiQp dong vdi Tiinh-tricn lh clui mh danh giiic
trong fiy. Tiiiih-trien thay vfty thoi-chi tro' 16ng nghich
muu, dang khi ctho hho tltip ltiy mh ngfr giac, bo rtit vd
An-trir6ng. Cho-nen Trinh-thac hay str bftt Wnh lhm-vfty,
lien ifiy cd* bat toi bat bicu khong ve chiu tang cha mh d6i
ve. Tu'6'ng va lh Triiih-bhn, Trirong-dac-tlanh thi da scv
va hiy mh qua dftu Ngujcn di rdi. ncn va giao si-tcit ve
dinh Trinh-cun. Tiiiib-crin bieu ve chcv mang. Vc kinh
&iao cho dinh thiin ngln, mh khong nhftn giet h6n dcm mh
na ngiic cam-co di,
Thiing 6 Tr)iili-can phan binh Ihm 3 ctao. Lc-hicn coi
dao trung, Iluinh-ngtii-giao coi dao tii \ c6n Trjnh-thfi-
cong coi di;o hfru, do qua Lam-giang kdo thting tdi Nam-
hoa (bay-gio' Nam-kim).
Nguyen-hiVu-tttn hay diing lidn dan trfjn cho Plui-du*o'iig
keo mot dao phiic phia tfty th6 soii Ihng Nam-hoa con •,

cho Tong-hfru-ciai dhn ngay ra mh rwd'c triin.


Binh Tiinh qua khoi sting len 1)6 kco di dwoc vhi dtim
dhng, dung lfty binh Tong-hfru-dai xtip danh nhan; Tong
huu-dai nhu* ltln ve phfa bac, dao trung binh Trinh ruffc
thco, tdi lb6-sffn binh pluic Plui-dwong noi dfty, c6n binh
Tong-hfru-dai lui nhir bay-gio' viing quhy tro* lai dftu
cbien, hiQp vdi binh phuc ru'Q'c nh binb Trjnh chay hodt.
Trinh-can thay v«)y stiat dai binh tdi ticp, day Dang-thc-
cdng dem dtto ta ra danh, lai dtjy Le-si-htiu dem binb thtiy
ra tiep iVng nwa \ n6n Tong-hwu-cltti khong ddm rwo/c
nira. Roi binh Trinh riit vd An-trw6*iig.
Chda Trjnh-thac gia phong cho con lh Trjnh-can 16n
- 192 —
chu*c thdi-phd. Nam sau vua thay nidn-hiQu, ditt lai lh
Vinh-tliQ. Nam fty hic thdng 6 sttp ve sau cfmg cd giac :
Binh dhng Ngtiydn, Ngiiy5ii-hu*u-ttm dem binh ddng nffi
phfa nam bo' s6ng Lam-giang mh c\r Trjnh, cho qndn qua
song fldnh trdn Mi-dfi twd*ng Trjnh lh Nguydii-hwu-td thua
chay, mh cd Le-hien 6* An-trw6*ng dem binh tiep cwu,
nen binh Ngtiyen thoi lai don cu. Song lai qua song tdi
Bach-dhng ddnh vdi Dho-quang-nhi6u, mh thua n6n kdo vd
chia binh phong-thii. Den ddy Trinh-can mdi sai Dho-
qttang-iihieu vh Diing-the-cong dem binh qua song ddnh
vdi Nguycn-hwu-ttm tai lhng Tuaii-16 (Hwo'ng-so'ii huyQn,
tinh NghQ-an). I>tinh binh Nguy5n phdi thua chay. Trt)n fty
l>ho-qwang-nhi6u dang thang chiVc, mh Dang-the-c6ng phdi
biem chfrc vi va niic-nfch sau khong tdi mh tiep-iVng dwffc,
Thdng 9 nam sau 1656, clnia Tiinh-thac lh Tdy-dinh-
vwtvng Itty chu*c Thuffiig-sw-tay-vwffiig. Cdch mQt nam,
tliang 8, 1657, Tiinh danh vdi Nguycn ca ba bon thang
khi thua khi thang. Trfjn dau noi Mi-du Tiinh thua Tiinh-
•,

kidm tbua nh6* cd Trinli-lwtvng cwu, mh Trinh-dw6'ng lh


cm bi trftn chet fli. — Triin danh xti* Hod-chien, binh
Nguyen thttt tboi lui.
— Thdng 9, Trinh-can sai LG-th6i-
bicn di cwa HQi-thong, c6n Iluinh-ngai-giao th\ tir xa Am-
cong do qua song mh tdi, sang ra Tiinh-can 16n niii Dong-
quyet mh bhy tran ftu v6 pba luy rttn ttVi Lac-sffn hao
•,

binh nhieu sau bi binh Nguyen vay tw phia, nhcV Tiinh-


can cho binh tiep, gidp trfjn ban htfn 6 gitf lt)i nho* cd
•,

binh ctia HQi-thong 16n nwa, nen binh Nguyen tbua, chfjy
ddng tai huyQn Nghi-xuan.
Trinh-can rdu vi m\nh lanh di chinh-chuyen da nam sdu
nam tro*i mh cfr twong-tri hohi khong het giac, ben hoi
ke vd*i cdc twdng. Cd anh Tran-c6ng-bd bhy ke phai ddnh
lay Ltm-stfn, nen lanli di tien pbuong mh ttfmh gihnh ltty
— 193 —
cdi niii ay, b\ binh NguytW vdy ddnh riet anh ta qtiyot
•,

cltion ddnh lieu b\ giftc giet di.


Thdiig 11 Nguy5n-hwu-ttm thtty da Itiu nam binh-gia di
ra btic ddnh giiic, chng nghy chng m6n 16ng 11611 nhieu khi
nd thoi chf muon rtit vtt giw bo* coi mh-th6i, khcing
•,

muon xdm Iftn Ihm chi. Ddnh tlnia ntfi An-diem, PWi-liru
kdo binh nit htn-Ian ve tdi Hohnh-stfn bi Trinh-caii rwQ*c
theo ddnh chet hao nhieu ltim. — Tr}iih-can thoi lai 20
dam ddng don ntfi Ki-hoa, Nguy6n-hfru-tfin ve ddng tfti
cu*a Nhut-IQ c6n Ngwy5n-hiVu-fch ddng tai D6ng-cao ngw
c«dc ch5 yeu-hai mh c\r binh Trjnh.
Td ra tii' ay btiy huyQn phu Hh-nam xu* NghQ-an mh
Nguy5n cbiem du'Q'c btty-iau ltti thuQc veTrinh-lai,Trinh"
tldng bac B6-chdiih c6n Nguyen tlri don tai nam B6-chdnh
•,

nhw cu.
Kbi fty clnia Trinh-tb.ac sai Phtjm-cong-trw Ih le-bQ-
thuong-tho', dcm sac chu* vhng phong Trinh-can lhm
Kham-sai-tiet-che-thuy-bQ-chw-dinh-kiem-t6ng-chdnh-binh,
thdi-iiy-nghi-qu6c-c6ng, ban ttn bac \ lai lutin c6ng thang
chwc cdc twd*ng 26 ngu*6*i.
0en thdng 2, Tiinh-can kco binh ve Dong-kinh \ de
Dho-quang-nhidu lai Ihm NgbQ-an-trttn-thu. — Quan tluV
lap tai Hh-trung giw bidn-cdnh, keo binh Nguyen xftm-lan,
Nbwng-vay qua thang 10 nam tty, Trinh-thac thtiy giac
ciiug chwa dwt, muon lhm cho het di thi pho vua v6 qwyet
fldnh NguySn \ c6n con lh Tiinh-can thi lhm thong-lanh,
dem binh ddng ntfi chua Phwtfc-tw, binh Nguyen ddng
tai Phwd*c-lQc, flap ltiy giang, dat Trwtfng-van-van v6i
Van-trach giu* dd. Twtfng Trinh Ih Hoan-trung chwng thn
lQng ra, k6u Vdn-trach mh ndi cd sac mting vua Le, hay
m6* cwa ra rwd*c, Thl Van-trt)ch ndi rang : vay chd* khi
binh ta ve Hohnh-sffn bay theo bay rWQ*c, cd phdi cd sac-
— 194 —
mang saoP mtion dtinh thi diinh, lai cd di doi chi vdy ?
licn bfm Hoaii-trung chet di, twdng Trjnh Ih Dho-quang-
lihidn, L6-hieii dcm binh fldnh mh thua chay nit ve chtia
Phwfvc-tw. Ciim-cii* nhaw <\6 qwa dcn thdng 3 1659 ddnh
r,

nbicw trfjn mh lhm gi khdng nting binh Ngnyen, cfr ddm


flem baii qudn Trjnh chct cft tram, nen TiinWcaii bodinh
mh chay.
Khi ay cluia Trinh-thac mdi dem vua vc kinh, ke lay tren
Cao-biing M.ic-kinh-huffn tti binhnoiThal-tuyen, ncn phdi
sai Trinh-kim, Plning-vict-tu ttcm binblcn ddnh. Binh tdi
nd tan di het.
Vua mac bQnh ung-thtv (phat-boi) \ nen ctii liiQn lh Van-
khiinh, mh benh cfuig khong thujen chngnghy chng niing •,

ncn vua voi cluia Trinh-thac vci mh troi. Dat con thii* lh
Le-duj-cii nidi 9 tuoi lhm thai-tu* de noi ngtii c6n tbdi-
•,

tu* trtrfvc lh Lc-duy-tho boi vi la ngwoi biQt tanh ncn phe


xuong tlifr-nhon. Qua 22 lluing 9 >ua bang, 56 tuoi, lhm
vua l;in trtrdc 25 nam, roi nhwtfng ng6i, sau vtta con mtit,
lcn lhm vua lai 13 nam mdi thang-hh.
Nam 4658 chtia Trinh cd bat d;jo mh bftt v\ gbct mh
thoi chd" kh6ng cd ra chi cfim cho han. Chtia Thanh-d6-
•,

vwffng c6n song bao lftti, tbi ong Tfty-dinh-vwffng lhchiia


Trinh-tliac vi 16ng ne cha mh dc b6n-dao dwo*cycn. Song
khi cluia cha qua cloi rdi, thi duoi 6 thay ca tay di chl *,

fle lai cd 2 thfiy mh-th6i, mh cttm khong cho giiing dtio.


Nhwng mh khi fiy cd 30 thfty giftng bon quoc, cwdigiang
day, moi nam rtra tQi cfing du*Q*c btiy tdm nghn nguoi.
Nam nifiu-tiicit: 1658. — 11° vua Nguyen-hicn-vwffng,
Vfnh-tliQ 1° vua I.6-thfm-t6ng, bdnthu Minh-vinli-Hch 12-,
nhh Thanh Thii;)n-tri 14° Annam mffi vd chodn lftn flat
Cao-mcn. Thuo* fty chiia Hien-vwffng da danh lay bct dftt
nwtfc Chiem-thhnh (hay lh Thuan-thieng), rdi ban ddu ldp
— 195 —
ra Ihm Tbdi-khu'tfng-phii, Didn-ninh-phii, san ldn-laii lhm
ra tran, Ltic tiy vna Cao-men chetmhconvwa c6n thtf-ftu,
11611 diit em Ih Som-dach-pra-Htdy Ihm gidm-qtioc mh phb

con vua, chung ngo* gidm-quoc cd bung tbam, ticm quo*n


len lhm vua di. Den khi con vtia chinh Id'n len, mdi lo
liip binh dfmh chti mh ltiy qw6n hti dwtfc. Mh clni chet

c6n lai bon ngwoi con, n6n bon anh cm ra siVc bdo-tbii
s\r anh con bac giet cba minb di vdy md"i lap qudii mh
•,

ddnb tr«i, mh so* lhm kbong lai, n6n xin vuoi chtia Hien-
vwoiig cbo binh vho giiip (trong Gia dinh-tli6ng-chf ndi
vua Cao-m6ii la Nac-6ng-chan phtjm-bidn thi kh6ng nhttm).
Chtia Hien-vwtfng nhon tlip ay mh sai qnan khdm-mang
bidn-tran (Ih Phu-ycn) ten lh Y6n, vwoi Tham-mwu Minh,
vh cai-flQi Xuan dem 2,000 binh, di Irot vhi mucvi ngay v6
tcvi M6-xohi, cung cd chien-thuyca v6 ddnh vuoi binh thuy
Cao-men cd Ndc-yem Ih vua 11I11 cai quftn ddnh lfty M6-
•,

xohi (!h Bh-iia) vh bftt dwo*c N«4c-6ng-chan, bo ctii dem


ve II116 (Quang-Wnh-diiih).
Sau chda Nguyen tha cho Nac-ong-chrm ve lhm vua Cao-
m6n lai, xung phidn-than cu* cong theo phep ltji dtih
•,

dirng cd cho an-hiep con nbh Annam 6* pbfa trong ay,


(khi ay cd dan Annam v6 6* xen 16n-lao vuoi Cao-men
phfa M6-xohi, Dong-nai (= Bh-rja, Bien-h6a) cung khd-
khd d6ng. Cluia Ngwy6n sai qwan qudn hQ-tong vua Cao-
m-5n \6 cho tdi xtr-so*.

13
— 196 —

19o Lfc-HUYEN-TONG MUC-IIOANG-I>fi' (L6-duy-cu.)


Tr\ 9 ndm, sdng 18 tubi, tic ndm 1660 tdi 1669,
Nidn-WQu. —- Canh-trj.

TRjHN. NGUYEN
TXY-DINH~VI'*0'NG (ltt|NH-THA0) IufN-Vir'Q'NG(NGUYllN-IUlir6Vl'AN)
25 nitm. Th«ti-t6ng IIi6u-chiut-hodng-a6.
Tic ntim 1649 tdi 1686.
Nhh Thanh, Khang-hi 2°.
Nhh Minh, Vinh-lich 17°.
Le-dtiy-cu lh con thtV vua Than-t6ng, em vua Clitvn-
t6ng mdi 9 tu6i, Trinh-thac ton 16n lhm vua 9 nam, song
18 tuoi, len ngoi cdi hicu ih Canh-tri.
Vua con nho, moi viQc trong nwd*c deu ve mot tay chiia^
Trinh (Tdy-dinh-vwong). Cluia Trjnh cfip quan tdm-pluic
vh noi ho minh vo dem nghy- chdu-chwc vua luon, cd y
rhng-rit gifr vua.
Qua thang 6 m6i sai sut* lan flau het, qua trieu nhh
Tlianh \ tif khi nhh Minh tiQt di, nhh Tbanh len noi tai
Bac-kinh den dd, tlri Annam chwa cd sai sw bao-gitf.
Nhtfn vi nam trwd*c nhh Thanh cd go*i sac-du vh ban do
trtng-hao nen nam nay sai sw qua di cong vh ta, l*ai cao-
ai vua Thtln-tong cho lu6n-trdt-the.
StVa-sang luat-lQ, giao-hda ddn-sw, khong cho th\ic U){
nwa, ra 47 dieu dity dan, swa phong-ttic, in ra tir, bon,
phdt cho lhng t6ng trco trong dich-dinh. Thuo* ay bdn nhh
Thanb c6 Khach qua 6* ngu giwa dfin Annam, n6n dfjy bat
lhm khai vh cho 6* cho biQt ra, kco pha-tron phong-t\ic
ddn di.
Thdng 10 chua Trinh ra chl cftm dao Gia-t6 (Hoa-lang).
Tliuo* trwtfc cd ngwoi Tay hoa-lang, Biit-tu-ghe, Lang-sa,
— 197 —
I-ta-H-a, I-pha-nho Ihm thdy ct\ giang dtm, qua thco thu
tli dtty dao thieii-CWia, mh da duoi fli roi, mh cfmg hay
c6n cii* giting day diin-sir theo nhieii, cho-nen chiia Trjnh
ra chi cfim di. Dtin ngoai-dtto phd cdc nhh tho* xiV Nam.
Song cluing kboi bao-hiu, trong nwdc cd nhieu tai-bien,
sao tua (sao ch6i) hiQn tlri cluia Tay-fliiih-vwffng SQ* mh
•,

bai clii cfirn dao tti. Song bai tiri bai mh cung ctun khong
cho cdc tluiy Tfty giting ttao qua 6* dfit Annam.
Trong Dhng-trong kbi tiy 1661 tuy cbtia Hien-vwong
chwa ra chi bat dtjo cho han, mh cd 9 ngtrtVi b6n ttao chiu
chet vi dao Clnia. Dcn kbi cbtia Hicn-vwong ra cl\i cftm
cach vhi iiaiii sau tai Tbwtt-thidn noi pho Hohi, cd V6-r6
Ki lai vwoi 3 ngu'6*i nfra cWu tw v\ flfto. Tai tinli Qtiftng-
nam cd ngwoi nwd'c Nh\rt-h6n cd dao qua lfjp ph6-pbir6*iig
nhh-ctVa 6' tld, chtia liicn-vwffng btit nd khda-qtia, tlri nd
ddu vang ngay Annam cd dao thtiy gwong fiy thl cd nhieu
•,

ngu'6'i nao long, mh bo tttjo. Nhwng-vfiy cung cd ko vwng-


vhng thh clnu chet inh xwng dao chftng thh bo dao.

Nam fty 43 ngwoi tw v\ dao. Nhw ngwoi nfr Joanna,
Lucianna lh con Ve-ro K\, Maria bh gda, hai anh em Ita-
phael vh Xitephand (Te-vQiig), Th6-ma Tfn.... Ngwcvi tlri
bi voi xc, nguffi tW b\ trtim quyet(1665).
Tliaug 3 nam gidp-tlrin, Trinh-thac bieu vua phong cdi
le la. cho minh, lh goi sd* khong dttng ten, v6 chtiu kbong
lay vua, lai dwoc ngoi mot cai ngai phfa ben ta ngai vua
ngw. L6c tliang 5 nam ay trtVi dQc sinh 6n-dich, lai cd
giac bon Ma-pliwd^c-trwc^ng, Lang, Dfnh noi tren Tuy6n-
quang, bac dtrc/c thang cha Lang chem di mdi tan. K6
ltty cd sao tua, sao choi hiQn ra, ncn vua vh chua sc/ mh
ddo, an chay nam dat, klian-vai....
Nam ay Trinh-thac dwa con minh Ih nhng Trjnh-ngoc-
4ng vo lhm chdnh-cung-hohiig-hdu. Thaiig chtjp sw nhh
ia.
_ 198 —
Thanh Ih Ng6-qttang vtioi Cluitt-chf-vidii qua diett-te vua
Thdii-t6ttg. — Sau Thanh cfmg cd xin Aiittam b;it Dtrong-
nhj, Dwong-tam lh dau dang an-cwdp bicn, chay qita tni-
ng\i b6n dia-hat, tlri dft btit nd dcm giai-nap (thdng 5 nam
1663).
Nfim dinh-vl 1664 vua nhh Thanh sai sw qua phong
cho vwa Annam. -— 1666 Thanh lai sai sti* qua bieu cat
4 chdu cho ho Mae. — Nam 1668 nhh Thanb biit dwo*c
bQii Ma-phud'c-tru*6*ng hay tu-tftp cwdp-phd trdn Tuyen-
quang, flem tdi ai-quan gitii-nap ve cho Annam. Annam
chem di.
D6*i vua nay clnia Tr}nh hay truycn chi day-d5, ngan-
cttm s\r no su* kia. — Cttm tttjo Gia-to cttm co*-bac, ttd-
gh, c6*-vay, bdng clihng, thtiy sai, mu vai. — Cttm thdng
vuoi ttgoai-qiioc. — Cttm mua siing-ong kW-gitii (1665,
tdi 1667)'.
Nbu ng-vay mh trong ntrd"c cung khong yen. Vi tren Cao-
bftng Mac-kinh-vo, danb giet Hh-si lh quan phan-twd"ng
rtgucri trung-nghia vuoi tricu-dinh nen sai Tiinh-dong
•,

dem binh len ddnh dot-phd ch5 va 6* roi ve vi khi nd giet


•,

dwtfc Hh-sf roi, nd so* nd tron v6 rirng-rii cli roi (1665),


Cluia Trinh minh kdo binh di ddnh Mac btit dijng dong-h^
Vo* con nd. — Sau nd ra dau tW tha het (1664).

C6n mot dftu giac trong Thuan-hda, Quang-nam lh chtia


Nguy6n, tlri yen-ycn do v«)y, mh Nguy6n khong chiu ddu
ph\ic Trinh, nen Tiinh lfty ten vua Le sai L6-dac-tohn, vh
Tran-xudn-bang dem chl-dtr v6 mh trach IIQ Nguyen sao
da 4 ldn kh6ng ph\ing mang. HQ Nguy6n cung cw mang,
bat nap, nen sw ve (1667).
Qua 15 thdng 10 nam sau 1671, vua Le-huyen-t6ng
thang-hh, kh6ng con noi quon. Khi ay c6n cd em nho Ih
Le-duy-hQi, thuo* mdi cd 2 tu6i vuacha lh Thtin-tong mtit, thk
_ 199 —
iihcV cdc bhnii6i-du'6ng, den ddy dtrcrc 11 tu6i, chtia Trjnh
Iftp 16n noi ng6i.
Trtrdc thfty Alexandre do Bbod^s qiii don ben Toa-
tbdnb, th) dfrc Giao-hohng Alexandre VII chia nucVc An-
nam ra lhm 2 dja pbftn. Trnyen chiic cho 6ng La Motho
Lambert lhm giam-muc Bdryto eoi-sdc dia-phdn Dhng-trong
(sang qua thhnli Juthia, nwdc Xiem nam 1662), va 6ng
Pallu lhm giam-muc Ileliopoli, coi-sdc flia-phdn Dhng-
ngohi (sang qtia Xiem nam 1664), hai gitim-m\ic ay tcVi
Xiem ltip nlih tiw6'ng 6' (\6, vh sai 6ng tbay Dcdie ra xfr
Dhng-ngohi, miic do ban-thu mh len vho, vi khi fiy cd but
dao. Ay la thiiy cd thu* lihiit, tbucic ve d6ng cdc thay
giang dao ciic nwd'c ngoai qnoc (missions etrtmgeres). Ong
I>wc-cha Pallu lh gidm-muc coi sdc Dhng-ngohi 6* Xi6m ra
suc dft nhicii phen vho xw Dhng-ngohi mh vho kh6ng dting,
ngwoi qua dcvi tai bcn nwdc Ngo cho nen 6ng giam-mi)C
•,

Beryte Dhng trong phfti quyen ltty mh coi-sdc ltion cti hai
dia-pbiin. Ong Dedie 6' Dhng-ngohi sai thtiy Hien vh thay
HuQ vo Xiem, mh chju chfrc thtly ca (lhm thtly cti ctitu het
trong nwdc Annam), roi tro* ve. Qua nam sau dwc thay
Bdrytc mdi di qiia-giang thu O-lffn ra Dhng-ngohi, vuoi
6ng Jacobe de Bourgcs ngwoi truyen cbwc cho 7 thfty
•,

ca l)6n quoc nwa, 20 thay 4 cluic, vh 20 tbay clriu phdp


ctit tdc. Lfjp lufjt-lQ trong dia-phan, ltip phep nhh Chi-em
meii-thdnb-gia vh nbh Phwcvc tlifr nhfrt tai Kicn-lao trong
tlnh Nam-dinh roi ngwoi tro* ve Xidm.
Dhng-ngohi so ko cd dao chng nghy chng dong, nen dfrc
Gido-tong Innocente XI day chia ctia phftn Dhng-ngoai ra
lhm 2 dia phftn, Dtit 6ng Dcdie lam giam-muc coi dia phan
Dong, con ong Jacobe de Bourgos lhm giam-muc coi dja
phan Tdy. Qng nay dwcrc sac v6 Xiem cluu chwc gitim-
muc, roi trcV ve truyen chfrc cho 6ng Dedie.
— 200 —
Tir ddu trwd*c het cho td*i dtiy, tlri cdc thfiy gi6ng dao
Ih ngwoi d6i)g kia d6ng no khdc nhati: (nhw dbng Jesuita,
Dominic6, Francic6, Barnabito vh tlbng Mission dtrangere).
l>en ddy qn6'n lhm gidm-m\ic coi sdc cdc dia-phi)n dft ltip
ra, tlri Ih d6ng Mission dtrangere ctt. Nen cdc thdy d6ng
khdc cung phdi tfiy qutVn cai cdc diVng gidm-mi.ic ay cd.
Nhwiig-mh khi 6ng Detlie lh giam-muc dia-pht)n D6ng
Dhng-ng6ai qua doi di roi (1693), tlri T6a-thdnh giao dja
phan I>6ng cho cac thtVy dong Ddminicd coi sdc, tir sdng
cdi H6ng-gian<j sttp ra lhm lnin.

20. Lfi-G1A-T0NG-Mi-H0ANG-I>l5 (Le-duy-hQi).


Tri 4 ndm, sdng 15 tubi, tic 1672 tdi 1675.
N.en-luc>u:
I *™***\ 3 *?•
\ thrc-nguy6n 1 nam.

TRINII. NGUYEN.

Hlf,N-VirOJNGNGiJYj!N-PHlrJa'C-TAN.
TAY-DJNH-VU*CI'i\G- (injNH-TH.VO).
Thcti-tdng-Iueu-chiot-hoiing-ttO.
L6-duy-hQi em vua trwd*c (con vua Thant6ng) 11 tu6i
du*Q*c IIQ Trinh l«)p 16n lhm vua hiQu Dwcmg-dwc 3 nam,
Bwc-nguycn 1 nam.
Nam ddu (nham-ti thdng 4), Tiinh-thac nhd' cdi ciru cu
vuoi Nguyen-phwoVtdn, nen lhm le cao thien dia thdn-
k\, roi chay t6* cho Trinh-dong vnoi Dho-quang-nhi6u lo
sam giu* bien-phwong.
Thdng 6 dat Trinh-can lh con, Thuy-qiian-nguy6n-sodi
vh Lc-hien lhm BQ-qudn-thong-suat vhi van binh v6 xdm
lfiy Tran-ninh. C6n chwa T* thac tlri ph6 loan-gfa v6
chdu Bo-chanh. *
— 201 —
Ngiiydn-phwffc-tan lh HieVi-vwtfng sai HiQp Ih 6ng hohng,
thu* twlhm Ngtiydn-sodi dem binh ra Qiiiing-binh cdNguy6n-
huu-tftn, Nguy6ii-mi-du*c ddng ddn gitr dd. Ben Trinh
qua Linh-giang lt)i dem chiett-thnycn vho ciia nh\rt-lQ.
Trong kia chtia Ilicn-vwcyng kdo binh ra. Ddnh xot-xgt ft
triin ridng qiifiy-qufiy.
Thdng 11 L6-hien rtit vo luy Trttn-ninh. — Nguydn-
hwu-ich dtinh thting nhicii triin, binh Trjnh tiiih khong
xong, rtit ve bac Bo-chfinh. — Qua thdng chap Trinh-thac
vh vna thfty troi mwa dong lanh-lco, khd-nliQc qtian qudn
ben tlan binh v6 bac, de Le-hicn cv lai trfm-thu NghQ-tm.
Ltty Linb-giang lhm gidi-han.
Hdi tliang 6, clnia Trinh vh vua Le, mac di vo ddnh
chtia Ngtiydn, 6* nhh cd V6-c6ng-tuan 6* kinh, tron 16n
Tttyen-quang cwdp phd tlfm-sir. Sau Trjnh-oc rwc/c chfty
ben Thu. Sau bi Tbanh bat dem gidi ve, mdi dem mh xw
trtim di.
Thang 3 nam san, mdi sai su* qua nhh Thanh, 2 bQ su*
mh tue-cong vh cdo ai vua Huyen-t6ng.
Clnia Trinh bhy ra tlay cac quan van vho clurc ngbi-sw
ttji phd-nQi gQi lh nbap-cac. Qua thdng 7 clnia Trinh-tbac
phong con lh Trinh-can Ihm Nguyeii-sodi lhm I>inh-nam-
vwtfng xwng Ih phd vwcvng.
Thang 11, nhon cd sao ch6i sao tua hiQn, so* nen vna
d6i liguydn-hiQu liti lh DYrc-nguyen, mh cfing chang tranh
khoi mang tr6*i vi qua nam sau thang tw vtia mtit (1675).
•,

Nam tty 1675 tluing 2, nhttm 27 cluia Ilien-vwffng, nam


sau het vwa L6-gia-t6ng (Khang-hi nhh Tlianli thti' 13). —
Nac-tbai trong Cao-men diinh dn6i vwa Nac-6ng-n6n di,
tlri quan Khdm-mang tlinh Thai-khwtvng (Binh-h6a, Khiinli-
h6a, Nha-trang) dc binh v6 ddnli Cao-men, noi tbiing tw
ddnh lay Shi-g6n (khi tty lh Phan-yen bay-giff lh Gia-dinh),
— 202 —
G6-bfch vh Nam-vang. Nac-thai b\ tbua chay chet fli. B6i
tlri Nac-thu ra hhiig-daii Annam (Niic-thii (\6 lh Ntic-s6 t6n
Cao-men Ih Chanphnia-s6 dat hiQu Ih Prachi-cbes-tbo, nen
k6u Ih Nac-thu). Khi fiy cd 2 vua, viia lihut Ih Nac-s6 Ih
anh, cm lh Ndc-tdn lhm vua nlri. Con Nac-s6 la Sapli6-ttim,
muoii diiiig ng6i th\ gict cha minh lh Ntic-s6 mh cird*p lay
quoii mh roi nd lai bi vtf nd giet nd di, mh diit con lh
•,

Nac-chi 16n lhm vna. Khi chtiu lam loan lhm viiy, tlri bai
chii la Ntic-ttim vnoi Ntic-iioii chiy qua Aimam, Con thu*
Nac-s6 (ciing lh tcn S6 hay lh Thw) cfmg dilu Annam. Ke
lay Nac-tdn bQnb mh chct di. N6n thdng 6, vua Hien-
vwtfng m6i cho dwa 2 N.ic ay ve, dtit clifin (con Nac-s6
lh Nac-thu) Ihm vua nhiVt (clianh) cho 6* ttji Vfmg-lu6ng
(Compung-luCng) ben-vua, ben l^n thhiih 6-d6ng), c5n
Nac-n6n Ih chti thi lhm vua nhi (phd) cho 6* tai Shi-g6n.

21<> LE-IH-T0NG-CHUJaNG-H0ANG-Dfi', (L6-diiy-hiQp).


Tr\ 27 ndm, tic 1675 tdi 1705.
Vinh-tii.
Nicii-WQu : Chanh-hoh.

TRINU. NGUYEN.

HII*w irCNG (NG-PH trd'c'-T VN),


lAY-DINH-VirOWG (TRlNH-'IIL)iC),
Th.ii-t6ng-hi6u-cMet-houng-de.
Djnh-nam-virtrng (Trjnhcan).
NGU-vrcrNo Ng-phujd"c-lhdJi
lic 1683 tdi 1707. anh-tong-hi6u-ngliia-hoang-d6.
tic 1688 t&i 1692.
Le-duy-WQp nguydn lh con bh Trinb-ngQc-trw6c, vua
Than-t6ng ltty the chi lh Trinh-ngoc-tung chet sd*m di, vua
chet roi mdi sitth ra, vua Le-gia-tong thfing-ha khong con
— 203 —
ndtt clnia Trhih ldp 16n noi ngoi, diit lh vua L6-hi-t6ng,
nien-WQn la 1° Vinh-tii, 2° Chanh-hoh.
ViQe trong trieu ngohi-quiin chiinh-str tlri niQt tay cluia
Triuh chuyeii lVy cd. Mh chfiiig khoi bao ldu Trinh-th.jc lh
chtia Tdy-dinh-vwong qua doi de qu5*n lam cluia lai cho
con lh Trinh-can ktHi la chtia Djiili-nam-virong (1683).
Vua 6* ngoi 27 niim. — Doi vua ndy cd sai Dinh-van-
tti tliiiih Mijc-kinb-vo 6* Cao-bfng chay qua Loiig-chaii ben
iihh Thaiih mut, (1688). Nlion khi mtic tai-bicn trong nwd*c
bi lut, sau kco, mfit mtia ddi •, nang cd sao tua sao cb6i,
dQng dat 16' btV de, vdn... moi nain niat mua tlii cd lfty
ticn kho mot bai van nih chan-biin.
Qtian Mac l»i ttfuilr duoi nhieu phen chay qua Thanh, tlri
nhh Thanb bat dem qua giai-nap cho Annam, 1684Thanh
gidi Mijc-kinh-HQu vdi 350 ngwoi bon nd vc Annam. Vna
cho 3 nguoi lhm qtian, c6n bao:iihicu thi cho dat 6* an-
bhi. Dip tty quan Thanh lh Virong-quoc-trinh, tr\-tr6 v6i
quan Aiinam Dfrc-thi ve cho 6* lai stich-lbtjn bac hffn 5500
lwffng. — Tricu Annam g')i tff trtich bcn trieu nhh Thanh,
ncn Vuffiig-quoc-trinh bi fin trfun giam-hfiu. Nam 1689,
nho* b6n Thanh giiip biit V6-c6ng-tutin gifti ve, dcm chcm di.
Nam 1691. — Ngiroi bcn Thanh Tan-an-lung l;jp dting
an-cwd'p ngoai bien, quan Thanh cttinh bat klidng ciwc/c •,
nd cti* vung Van-ninh tu clning an-cwdp. Lc-tuycn ra danh
bat dWQ*c dau dting nd vh 200 bon nd dcm giai cbo Thanh.
Nam 1692. Ng6-sach-tuan bat dwo*c Mic-kinh-cliu' ctiQu
ve nap chcm di. Nam 1694 6' Ihng Da-giti tren bien-canh
dttt Thanh-hda btiy-ldu nd tu nhau lhm tufm bat ngwtVi ltty
ctia xo xuong ham, nay hay clwcvc, mffi sai Lc-hai len bat
dwc/c 290 ngwoi, chem beu dtiu het 52 ngw6i, con bao- '
nhidu thi chat ngdn tay mh dhy di xfr xa.
Thuo' tiy Tricu-plurd-c lh con vua Ai-lao tron di ti-nan
— 204 —
tai DQng-strn-vi — Ngbe ngwcVi nwcrc Ai-lao di tlm ve mh
t6n, tlri vtia Le clnia Trjnh muon tan on, sai quan trtin-
thu NghQ-an Ih I>ijng-tttn-tlur dem binh-gia di ho-tong ve
Man-chan-thhnh, mh ldp len lhm vua, day phtii trieu-cong
ntrcvc Annam (1696).
DcVi vua Le-hi-t6ng ndy nam 1680, cd quan tong-binh
Dwong-ngan-dich trttn-thu tinh Quang-ddiig, vdi phd twd*ng
lh Iluinh-tjn tong-binh Trdn-thang-thi vh phd twd*ng Ih
•,

Tritn-an-binh nhcvn lam toi nhh Minh, nay bi nhh Thanh ltiy
du*QCnud'cben thu, long khong cWttphyc trieu Thanh, n6n
bai bQii dtic nhau dem 3000 binh xuong 50 chiec thuyen
ch«ay quactra Hhn (Dh-nttng) xin lhm toichiiaNguyen. Chua
llien-vii'o'ng mdi nglii r«ing trong xfr D6ng-pho (Bien-boh)
nu'd*c Cao-men dtit rQng, de cho han 6* trong nwd*c th\
nghi, chi bang cbo nd vo (\6 nd choan dttt lhm ruQng, sau
liin-lan m\nh se lfty. Nen dai yen, phong chu*c cho cac
two^ng fiy rdi day vo Ddng-nai mh 6' ltji viet to* cho vua
•,

Cao-mdn biew du*ng ngtji g\. — Vfty cdc twd*ng chQc ay


chijy vo mQt ht?n (Trdn) vho ctia Cdn-gio' len Hdng-nai
lftp pho-phufrng bu6n-bdii tfji Bhn-lan (thhnb Bien-hoh),
ra cho thj-tiV, cd iigwM Kliach, Tdy, Nlujrt-b^n, Chh-vh,
thu-b6 tdi hti bit6ii-ban dd. Con l)Qn kia (Dwcvng) tlri vho
cu*a Xoi-njp (L6i-rap) thang v6 tai Mi-tho 6' dd.
Cach 7 nam clnia Hitln-virtmg qwa d6i (1688), tlri
Ngtty6tt-pWrd'c-thdi Ih con 16n noi qw6n hiQw lh chtia Ngai-
vwff!ig(Aiih-t6ng-hicu-iigai-hohng-de).Thdng 6 narn 1689,
phd-twtviig Ilulnh-tan tro' nghjch vdi tong-binh Dwong-
ngijn-dich dtinh giet chet di, roi l(tp flon ttji Bfjch-nan
(huyQn Kien-hoh tinh Dinh-twong), sfim thdu cbiert-thuydn
nhieii vh dtic sting ld*n, ngiin dhng buon-bdn Cao-m6n.
N6n vua Cao-m6n Ih Nac-6ng-thu so* mh Ihm ba ddn de
du'-ph6ng \ mQt cdi tai Ba-c5u-nam, mQt cdi tai Nam-vang,
— 205 —
c6n mQt cdi nwa tai G6-bfcb, lai ddm be giang ddy tbao-
long ngang songCftn-nam.
Ong vua nlri lf\ Nac-6ng-non 6* tai Saigon chay t6* cho
chtia Ngai-vwtfng. Twc-thl sai phd-twtfng Thdi-khwffng-
dinh lh twcvc Van-long-hau, Thang-long-liau, Tan-le-hau,
Itty binh dem vo mh d?p cho yen. Nhwng-vfjy lfjp mwtt lid
tftn-binh ttVi ngang Bach-gtim tlri cw ndi di 16n danh vua
Nac-6ng-thu \ bieti twd'ng chQc Ih Huinb-tan tti tien-phong»
roi ra giira dong bftt chem quacb di, quhy v6 phti don-luy
nd, (cd quan cbQc 6* Dong-nai cung di theo dd nua.) Xon-v*
roi tlam 16n pha ddy thao-long Cdu-nam, dot pha don, G6-
bfch, Nam-vang di het.
Vua Cao-m6n la Nac-6ng-tbu chay vo Vung-luong ddng
dd. Sai mu Cbiem-lutit lhm sii* xin quan tudng Annam
bai binh tlri se congnghi-vftt... Tlri quan Annam nghe theo
mh riit binh ve Bcn-nghd 1689. Mh cuoi nam cfmg khong
thtiy dcm (\6 cong. Lai liic tty troi dQc cd tljch thien-ha,
quan-lfnh bao nhicti lam. Ctic quan dcti c\i sd* do cho 6ng
Vtjn-long-litlii Ihm lcu cho ra cd*-s\r lam-vfjy. Nen cuoi
ntim 1690 chtia Ngfti-vti'tfng sai 6ng Nguydn-lnitt-hho (con
6ng Ngiiyen-bfru-icb ddnh Tiinh cd danh) ttiycn binh PhiV*
yen, Thoi-khtrtfiig, Binli-thttfjn vo bat qnan twd'ng Vtjn-
long-hau giai ve kinh lhm tQi, roi di danh Cao-men. Qua
thfing tw (1691) Nguyen-hiVii-bho danh batdu'Q'c vua Nac-
6ng-thu diQu ve Saigon. Vua lihftt Ntic-ong-thu datt bQnh
chet di, roi vua nlri Nfic-6ng-n6n 6* Saigon rtlw giet m\nh
di nfra. T6* vd kinh cluia Ngfti-vutfng tlay dtit Nac-yQm lh
con Nac-6ng-non lcn lhm vua.
Btit dao thien-chiia ldn thit* 4. Khi chtia Tdy-dinh-vutfng
Ih Trinh-thf)C c6n song van ngwfvi cd long ghdt dijo nhirng
•,

khdng bftt cho nhtjt lain, giting dao, 15 phdp, ttgc kinh,
xcm 15, phdi ldn-Wc, giau-dtit. — Lai tliuo* fty hai 6ng
— 206 —
giam-muc dhng ngoai 6* tai Pho-bien (tinb Hwng-yen) lh
noi ngwoi Hoa-lang, O-lon, Hong-mao, Phalangsa da mo*
ra 6* buon-btin, cluia Tiiiih-thac cung biet, mh cfing lhm
thinh bo qua. Den day nam 1696 chiia l>inli-nam-vu*tfng
lh con I6n noi nghiQp mdi ra chi bat dao nbiit, pha triQt-
hi) nhh tho', ctot sdch-vo'... Cd 2 thay d6ng Jdsnita plnii
bftt gifti ve Mti-cao sau cftng cd bat cac tbay ca khtic, mh
•,

gih lo dtit bac thi khoi, Nhwng-vtiy trong NghQ-an dwtvc


bang-an vi nho' 6ng quan tran dd lh ngwoi liem-chfnh,
khong cd li.ic-tong chi bftt dtjo ra dfin-dan nguoi di.
Khi fiy trong Dhng-trong (nam 1700) cftng cttm dao Hoa-
lang, dot s.ich-vo*. Con cdc th.ly Tay giftng d:jo thl duoi di
ve quc-quiin iitrd'c-nlih'minh khong cho 6'.
Chtia Trinh-can khi ra chi biit dao cfuig luon tHp cttm
tltin bftt chwdc ngwoi hcn Thanh qua 6* ngu btion-ban,
gidc tdc, iiitic ao cut, mh day phai tiiy tuc trong nwd'c, ltji
cfmi dtin khong cho btit cbu*d'c tieng ndi, hay-la ao miic nfra.
Trinli-can phong cho con chau bh con roi, sau mdi tinh
tdi vua. Vfjy (1705) thiing 4 vua ra chieu truyeii ngoicho
thiii-tw la Le-(luy-ctw6'iig len lhm vua Con vua Le-bi-t6ng
th\ lcn chiVc Thiii-thtrQ'ttg-hohng.
— 207 —

22« Lti-DU-TONG (L6-duy-dw6'ng).


Tri 26 ndm, sdng 52 tuot, nhwbng ngoi 2 ndm,
tic 1705 tdi 1729.
Vinh-thtjnh 15.
Nieti-WQii :
Bao-thdi. 10.

TIUNH. NGUYEN.

KiircNG-vtro^No (fiinh-ciln) Hlf N-TOVfl-HIlV


MINH-Vt* 0'NG
(tdi 1708) M!\H-HOANG-DI\ — Ng-phtrd*c-
AN-Do-virowG (Trinh-cang) ttidu.
(31 ndm tk 1708 tdi 1739) ttc!692t&i 1721.

THANH.
Khang-bi,
tjng-cbanh, Gi.

Kliircvng-vtrffiig lit clnia Trinh-can ep vua Le-hi-t6ng,


nhtrtVng ng6i lai cho hohng-thdi-tii* Le-duy-dirffiig la L6-
dfi-totig roi m\nh cftng 6m ltiy chuy6n cd quycn-hhnh viQc
nwd'c. Nam sau Trieu-phu^c Ih chtia Ai-lao mac bi Ltjc-
lurtvn qutiy-roi Man-chan-thhnh nen khong tu-coiig. Trinh
cho dw trtich \ cluia Ai-lao xin gidm cong-lQ m5i nam, xin
3 nam cong 16 di6n-tliQ Trjnh mQt Ifm mh-th6i. Boi sai su*
dem 15 vfjt ddng, xin khf-gidi vh Cciu-hon tlri Trinb-can
•,

dem qufjn cbda gti cho (1706).


Nhtfn vl cdc phien-ttt khi tcVi kinh chfui, hay ldn-la Ihm
quen vtfi nhung ngwoi quyen-yeu ntfi trieu, n6n Trjnh
ra clri ctim di, hd cd ttfi tlri dtrtfc td*i 4 6ng quan mh-
thdi c6n muon 6* l«*ji tW cho bat-qud 20 nghy.
•,

Chang khoi bao ldu (thdng 5 1708) clnia Khwoiig-vwtfng


lh Trinh-can chet di mh bcVi cd con, vh cd chdu nQi dfi mat
*,
— 208 —
sd*m di •,nen chac Ih Trinh-cang len noi quyen, tiem biQu
lh An-do-vwffng.
Trong nwffc cfmg kha binh-yen khong gitic-gift chi, dan-
su* ranh-rang \ ncn lo swa-sang stip-dfit trong nud'c. Nhwng
vfty cung nhieu khi cd mat-mua ddi-khtit. Ltic vo* bo* d6,
lut, httn, ddi tlri nhh-nwdc xufit licn kho ra mh chttn
cbo dan ban-cung, khi thi jmt)t van quan (1712), 4 vtjn
(1726), khi tlri 6 van (1727) lai gifim thuc, tha thu6.
•,

BuQng dat dtjc lai, phan-chia dttt mhu-mo'dQC b6'song cbo


dftn trong-trac. Tu bo, dinh tbuc-lQ, liip thue tho-siin. Ba
gitio-lQiib 7 dicti, ban gitio-dicu, dinh quan chc theo luat
Ildiig-dwc, lfip don-thii tuan-tw, su'a tHnh 1Q kia 1Q DQ lai
bo cdi lrinh chat tay di mit Ihm ra hrti tto, con phcp thwe
to, tliing, diQu tlii noi theo 1Q nhh Dw6*ng. Khai cang NghQ-
an Thanb-hda cho sftu cho thu-bc thuyen-giii vo ra bu6n-biin.
Cfnig nhon ltic ra lQnh cam dcu kia flctt OQ, nhw nam
1717 cftrn quftn-ttt rin-uong say-swa. — (1710) Cam quan-
vicn lap trang-lrai ricng vi dftn hay chay cac ciVa the tiy
mh Ifty thc cho dtrc/c tron xiiu ldu thuc. 1716 Ngtroi
Thanh hay qua mh di tno* mo vhng bac dong clri thau
thiet nhieti qtui, SQ' nhieu qiiti sinh bien, neii ctim 6' t\i
nbieu mh cUnh 1Q cho phcp moi mo cho tii' 100 siip 16n
300 ngwoi mh-thoi.
Lai natn 1712 clWa Trinh-ciro'ng (Cang) ra chl cftm dao
Gia-to (Thictt-clnia) chng ngijt hffn 6ng co m\nh la Tiinh-
ctin di nfra. Btit bon clao nQi trong mQt thiing phiii nQp to'
xutit-gido (ho-dao) bang khong tlri btit thfcb 4 chu*, Iwe lloa-
lung dqo trcii trdn, phat bac bon cb\ic diiih mh lfty mh
thu*6'iig kc nho dicm-chi. Mh trong sw tlri rang : clri ra
cfim dao Gia-t6, ctim da nbieu phcn mh cdc quan so*—tai
hoy fm hoi-lQ neii khoiig hay bal lihtit. Ai to cdo tlri tliwong
100 qnan, biit du'Q*c bdt tdc fli ,thfch 4 chu*, hoc Hoa-lang
— 209 —
dao, phat tien 100 thw6*ng ke diem-chi mh di lai cung
khong het dwc/c. Lfm ctim dao ndy lh lan tluV 5.
Liic fty cd 4 thfiy giang W bat danh giap diiu goi, roi
bo tti bai nam. Thuo' tty flfrc thfty chfnh la 6ng Jacobc tlc
Bourges, 6ng phd giftm-m\tc la Edmo Belot, vh co Fan-
cico Guisain, phtti bat bo xtiong thu dwa vo nwd'c Xiem.
Mh khi thu v6 toi loi NghQ-an, cd ghe bon dao ra fldn lcn
rtrd'c dwc thfty phd, vh 6ng co vo bo* an-ddt xu* NghQ-an.
Dti'c thay chtitth da 81 tnoi, vo Xiem dwtvc 2 nam mtit
trong ay (1714). Tlri ngoai ntiy du'c thdy pho lcn lam chtinh,
coi-sdc dia-phftn Tdy 3 nam ngu'6'i qtia doi (1717). Khoi
nam stiu niim co Fancico Guisain, mdi lcn chticginm-in\tc
noi quo*n dd, ttwoc 2 naiii roi chet di (1723).
Con cfim clao ay nhit tho* phai triQt-hfji gftn het ciic quan
choan lay ttat nhit trwong, nlih chung 6' Pho-hien vh cdc
cho khtic nfra.
Ctich vhi ba nam mttl mtia, ttdi kbtit, co'-can dftn ngoai
dtin flao deii kcu-rcw trach-mdc rang boi clnia cam dao,
bat-btf mh ra tai-bien khon-ci.rc thc fty.
Clnia Trinh lien truyeii chi tha dijo Gia-to, vh cho phcp
ddii theo 11 thu* dao khtic nua \ iien Dhng-ngohi viQc dao
yen lai fliro'c 7 nam.
Khoi 7 nam, 1721 lftn thfr 5 nay bttt mdi rdt cho chd'.
Cluia An-fl6-vwo'ng Tiinh-cang ra chl ctim dao cd vh iiwd*c,
6' Kc-Siit cd m\i kia cd dao mh xau-nct, bi va dtit phcp
thong cong n6n oan di thtra dicm-clri cho quan btit dcm ve
Kc-chc/ tra-khdo, bat khoa-qtui cfmg cd ke uhtit gan SQ' mh
bo dijo, mh nhwiig ngwoi vfrng-vhng kbong chiu, lftn tiy
150 ngtroi bj an pbdt lttu thao-tuQiig. Lai cd 10 ngtroi
tu'-v\-dfjo. Dwdi La-phfl tfnh Qiidng-y6ii cd bat flwcvc hai
thdy dong lh 6ng Messari vh 6ng Buccbarelli, 6ng trwd*c
ch6t trong td, c6n ong sau phdi fui tram-quyet, lhm mQt
— 210 —
(noi mQt nghy i\ thang octobrc 1723) vdi bon tliay giang,
6ng tir nhh tho* Ke-hang, vh bon ngwoi bon-dtjo nwa.
Dcn sau nghy xw cac dng tty cd sao choi biQn ra, dan
ngoai so'-hfii keu-trach cluia Trinh-cang lain, clnia te troi, ddo
mh lhm cho vfrng long dtin. Tir tty mdi gifun bdt ctfn btit dao.
Nam fty dwc thay Belot qua doi. C6 cbiiih Louis quycn
lay ma coi-sdc dia-phiin tay 16 nttm mdicWuchwc giam-m\ic.
Nam 1714. Sai swqua Thanh \ cong cliuyen tty nhh Thanh
chuitn cho khoi cong ngh voi vh sirng tdy. C6n nhwng tld
tir-khi vang bac qucn cong moi klii, thl cho lhm ra dfnh mQt
hrc/ngma nap mh-thoi. Kenam sau Thdi-tluro/ng-hohngmut.
Ciich 2 nam lh nam 1717 mcvi sai sfr qua nhh Thanh
c.iu phong vh ctio ai, cuoi nam sau 1718 sti* Thaiih mdi
qua phong vh te vna Hi-tong.
Sai V6-dlnh-fin hQi vdi quan nhh Thanh lap gitii tai ntii
Chien-xirong. V\ c6-kc vuoi Thanh, nen Thanh tra flat lai
du*Q'c 40 cliim, iicn clfty hQi mh lap gitii. (1725).
1729 Nhh Thanh lai trft mo dong Ty-long lai cho Annam.
Nam 1724 cluia Ngiiyeii-minh-vwffng mttt, trao quyen
cho con lh Ninh-vwo'ng (Nguy6n-phwd'c-ch6) Ttic-tong-hicu
ninh-hohiig-de.
ke vdi lai trwd'c cbtia Minh-vtrcvng nay lcn noi cluia
Ngfti-vwffng thacv 19 tu6i. Ngwoi dauli Itiy roc nwoc Chicm-
thhnb, diit phti Blnh-thufin nguoi hji dfinh Cao-m6n lfiy ltip
•,

lhmGia-dinhphu.Ngu'6i cai-tii Dhng-trong 52 nam, Niim


1699 ttguoi sai 6ng 16-thhnh-hdu Nguydn.... V6 kinh-lu'trc
Gia-dinh keu Ih Phan-tran; fltit cd cai bQ (bo-chanh), kf-
luc (an sdt), de tri ddn flat cd binh co* thuy bQ d5 bQ-vQ.
•,

Ddn cw 6* ke cta htfn 4 mu6n ndc nhh. Lni cho ddn ngohi
Quang-Wnh, Hue, B\nh-thudn vho 6* lhm ruQng ltip vu'6*n.
Tu* <\6 mdi cd thuc-lQ, lf)p bQ dinh, bQ dien, lang-xdm
t6ng-ty xd-th6n.
— 211 —
ThucV fty (1706) 6ng YQm Ih vua cluia Nguyen d$t tr6n
Cao-men, bi em tranh qucVn, chay v6 Xiem viQn vua Xiem
giup. Annam dem binh giiip 6ng YQm ddnh Xi6m thua,
vua ve tv La-bfch. Hoi Xiem ra ddnh vd*i Annam ngang
Rach-gam, Annam ngan dwtfc. Cd Xd-hwffng chff lwcvng-
phitn W binb Xi6m vay mh m\nh ft quan, str nd lfty dwtvc
Iwong, lieii d\tc ghe clrim di mh chet theo. N6n sau cluia
Nguyen phong than ldp midu tho* 6* dd.
S>6i ay 1715 cd ten Khdch ten lh Mgc-cwu len Nam-
vang mua boa-chi c6*-bac, g4p mo b«)c phdt phwd*c lhm
gihu, mdi ve Hh-tien qui dan ldp apdwc/c71hng, taiPhu-
quoc, Long-cff, Can-VQt, Vung-thffm, Rtich-gfa Ch-mau,
roi sai ra Hue xin quan-sutit mtiy xu* tiy, chfia Minh-vwffng
phong twd*c hdu, ltji dtit Ihm t6ng-binh mh coi lfiy (\6.
Minh-vwffng nam 1700 ha chi ctim d«^o Thidn-clnia,
(Hoa-lang, Gia-t6). L6c tty cd bat dWQ'c 6 6ng thdy Tdy
(tlong Missions dtrangeres) cdm tu chet het 3 6ng. Bh Yn6
vh 6 ngtroi nua bj cttm-coc ch6t ddi, lt)i cd 5 ngwtvi khdc
tu'-v\-dao nfra. Ctim lhm-vfty da 4 ntim, rdi tha fli vl lh
nho* clnia cd yeu dfing mQt 6ng thdy d6ng kia thong-thai
trf-cach him nen tha ctic thdy b\ cSm ra mh cbo di giang-
•,

dtty tliong-tha.
Nam 1720 cd chiec thu Langsa ten lh Galathde ddm tam-
bdn vo Phan-rf ltty nwd*c bj ngwo*! xfr ?»y bat hji. Nho* cd
6ng thfiy dtjo Charles Gouge, ttein vo vua H6i (lh vua An-
nam con d6 cho cd, cd quan Annam coi). Phdi chuQc 3
6ng quan fty h6t 420 dong bfjc ddu ngu'6*i mcvi klioi.
C5n v6 phdn cluia Trjnh, tlri khi nho mudn tu'-tan twd^c
g\ chtrc gl mi)C f \ vl quyen 6* trong tay mlnb, muon Ihm
sao tlri Ihm. Dat Nguy6n-c6ng-cang lhm thdy day con minh
lh Tr}nh-giang (1724) rdi pbong ldn cho con. Bhy ra ls)p
plih md^i cho nrinh tai xu* Co-hia. — Ph6 con ld*n vua Dtl-
14
— 212 —
t6ng. lh Duy-twffng mh lap em ngwffi lh Duy-phwffng 19
tu6i 16n lhm thdi-tw, 1727. Roi lai dp vua Du-tong nhwong
ng6i lai cho L6-duy-phwcVng lh chdu ngoiii va, mh lanh
cluVc Tlldi-thwc/ng-liohng cdch 2 nam lh nam 1730 vna
•,

tiVc-mlnh chet di.


Chang khoi bao ldu chiia Tnnh-cang (An-d6-vu*ffng) cung
chet. Ngwoi di chua Phat-tfch 6* Bac-ninh ve Ke-chc/, bj
th6 huyet phat dch mh chet twffi di \ th\ con lh Tiinh-giang
16n the vi.

23. ViNH-KHANH-D^ (Lc-dny-phu'6ng).


Tri 4 ndm, tic 1729 tdi 1732.
Nien-hiQu : — Vinh-kbanh.

TRINH. NGUYEN.

OA1-VUJCJ*NO KINH-VU'0'NG Ng-phu^c-clni'


(Trlnh-giang hay \h xang). tuc-tOng-hi6u-minh-hoang-dO.
1728. tic 1724 tdi 1737.
HiQu th\ hiQu vua L6, mh oai-quyen phdp-tftc 6' mQt tay
chtia Trinh-giang, chng nghy chng lQng, nhu' ta se thfiy.
NWrng-viiy chua du' fty cung dft su'a-sang siip-dat viQc tron^
nirtfc. Vdy ddu hct 1729 chfta giam bdt tbuSchodiin, mh
thiing thue Khdch-liQ. Thtiy viQc lftp plni Co-bia nang cho
ddn ton nhan c6ng vat HQu v6 fch tlri bfti di, mh clcV lfty
dcm vd tw-tao cluia Qwlnh-ldm vh Siing-nghiem. Con triQt
mtty trw6'ng-xu'6'ng (ddn diinh thue mo), ctim kh6ng cbo
khai dho cdc mo dttt Thanh-hda, vl SQ* dQng dia-mach.
1730 — DtVi vtia trwd*c cd ldp thue th6-sftn, tlri bdy-gicV
b6 di. — Khi trtrtfe cd df)t quan di6m-dwo*ng thdu thu6
— 213 —
muoi \ nd bat ai cd muoi 1 dftu, nd thtiu mQt tidn, nen
gfa muoi cao len mtit ltim, tW bai thue fty di 1731.
Ve oai-quon phdp-tac clnia Tiinb-giang thi ndi thi?
Dat quan, phtin chwc, bfm, gidng, thang truat chting nhfrng
lh cdc qttan, mh lai vua nfra, mot tay va chuyen hhnh cft.
Nhw Biii-si-xiem lhm dieu trdn vc dip tai-bien, nh\rt-th\rc,
sao tua cd ganh viQc tiem IIQ Trinh, nen chua Trinh cttt
chfrc di. Nhw Ngujcn-cong-cang, lh thay con va, lh quan
ld*n trong trieu, bi gi6m vi lam phe-ddng, va cp t\r-tt)n di.
Con vua Vinh-khtinli-dc tlri va pbc xuong lhm hon-dwc-
c6ng, mh hjp anh vua lh Le-duy-tw6'ng, lh 6ng hohng anh
cha ininb da phe di, len lhm vua \ dtji xa, ctii JiiQu la Long-
flfrc. (Tbting 8 nam nham-ti 1731). — Sau cach ba bon
nam (1735) chria Trinh that c6 gict vna Vinli-khaiih-de di.

24° Lfi-TIIUAN-TONG-GIAN-HOANG-Dlii(L6-duy-tw6'iig).
6'ng6i 3 ndm, tic 1732 tdi 1735.
Nien-WQu : — Long-dfrc.

* TRINII. NGUYEN.

OAI (UY) VV'0'NO (TllJMl-OIANO NIMI-Vtrcj^O-^O-PH^tVO-CIIL',


hay lti Xang). tuc-tong-hicMt-niiuti-hodng-ct^.
t&l 1731.
V()-Vtj'a'NO-NO-l'Ilirt)Jt:-lHl!\N,
th6-t6iig-lii6u-vo-houiig-d6.
ttc!737 td-i 1765.
Trjnb-giang dtjt L6-tbuan-l6ng len rdi, cfr viQc chuy6ii
lo lfty cdc viQc trong nwd^c. Bfii binh mQ di kco ton-phf.

Camlhm flo khf-d\inghoa-mf. — Ban sttch ngii-kinh-dai-todn,
u.
— 214 —
in b6n ndy cho cdc xtV. Yn tw-thcr^ sw, thi-ldm, tip-vi, roi
cam khong cho mua sdch Thu ntVa.
Ldt-bat dwo/c 3 nam vtia Le-thuan-tong mttt fli, thi chiia
Oai-vwffng lai lap hohng-dQ lh L6-duy-tlrin len lhm vua.

25. Lti-Y-TONG-HUY-HOANG-Dtf(Duy-tlrin h lh Duy-chttn).


Tri 5 ndm, tic 1735 tdi 1740.
Ni6n-WQu : -—
Vinh-hwu.

TRfNII. NGUYEN.

«At-vifc^No (Trjnh-giang). NlHlI-VlTOfNO NGUYllN-1'ntrd'C-GHl}.


MiNu-vtrofNG (Tiinh-dinh). Ttic-t6ng-hieu-minti-hodng-d<5'.
\5-vwo'm NOCIY^N-PHU^C-THUSN
Thc-t6ng-hi6u-v6-hodng-tt6.

THANII.
Chn-long — nitm ddu.
Vua L6 dtit 16n bo xd dd. Trinh-giang quan-suat mQi
viQc lay cd. Chua Trjnli ndy hay me-dtim s\r an-chffi qiia
bQi •, cho-nen lftp clnia Ho-thien, Hwffng-hfti lhm ch6 canh
de fli chtfi. Lai bhy gdp dong c6a cdc quan mh diic tirtfng
Phfjt de clnia Qu\nh-lam (1736) — Bfvi bay an-choi t6n-
phf him, Itji bhy cho nQp ticn mua chuc quan nho miioti
•,

leii ctip tlri nQp 600 quan, ddn nQp 2,800 tlri dwc/c hhm
tri-ph6, 1,800 tlri du'Q'c cbfrc tri-huyQn
Quyen che-bien sai quan, dat qtian, cttt quan, .cfing lh
tay Trinh het. Lau den nay Trinh cfing khong cho vua
ngu* de d\nh-thf nwa ; Trjnh t\r thf ltiy tan-sf ttji phd-
pWtVng mlnh mh-th6i. N6n niim tiy (1735) chtta Trjnh lfiy
Trinh-huQ den clnVc trang-nguydn.
-- 215 —
ThucV fiy (1736) clnia Oai-vu'tfng (Tiinh-giang) ra chl
cam dfjo. Nen nttm ay quan tfnh Dong bat 4 thdy d6ng
Jdsuita md*i qua gidi ve Ke-chcr, lai cd 2 thay ke giang di
dwa cdc thdy ay bi bat (\6 nfra, cd mQt thdy bi tttn lung
lam chet di trong tu, c6n 4 thdy Tay thi lhm dn tram quyet
mh xw mQt nghy vdi 2 ngwoi b6n-dao (12 thang gieng
tay, 1737).
Niim Long-dfrc ndm ddu vua L6-Uit1n-t6ng, la nam 8
clnia Nguydn Ninh-vwo*ng cung cti* lhm theo viQc cha mitih
lh Minh-vwtvng mh liip phu Dinh-vien (Vinh-long) tai Long-
hd (khi trwo*c dat tai Cai be) 1733.
•,

Lai nam 1737 Mac-cuu 6* Hh-ti6n mat fli, tlri chtia Ninh-
vwcvng phong cho con lh Mac-t6n len the cho cha.
Clnia Ninh-vwtfng khong ctim kh6ng bat d^o Thi6n-cWia,
ndn trong Dhng-trong viQc dao blnh-ydn.
I>en nam 1737 chtia Ninh-vwtfng qua dtfi, tht con ngwo*!
lh Nguycn-phwcvc-thudn len noi qutVn hiQu lh V6-vwo*ng
(1737).
Ngohi Dhng-ngohi ddi-khdt, bfto-Wt, mat-miia, dich-td,
gittc-gid n6i len, cung v\ chtia Trinh-giang lhm qda tay,
hi6p vua, hiep quan, hiep ddn, hiep het mQi ngu*6i. C6n
m\nh da lhm chti mQi su', mh cung c6n liam-ho danh-
VQng, n6n thdng 9 nam 1738 Tiinh-giang nhhm mfiy twd*c
cao-trQng cu cua m\nh, mh gid sfr hohng-d6 nhh Thanh
dQ sac qtta phong cho va lh Annam thwqng vwong, cho
dwo/c 6* tren vua L6 di nwa.
V\ 16ng hung-du', dQc-dJa chtia Tiinh giet quan qudn
tu* f m\nh, muon ngang chu*ng nho dwo*c chii*ng nfty. Nho
vua nho quan, nho ddn ai mh ddm hd-bd \ cfr va Ihm Ihm
sao tlri phdi ehju lhm-vfjy mh-thoi. Cho-n6n nfun 1736
tren Thdi-ngiiydn, Son-tdy cd thdy choa t6n Ih Nguy6n-
dwtfng-hwng d^y gii)c. C6n 1737 cdc hohng-tu* L6-duy-
— 216 —
chtic lh con vua Hi-t6ng, Le-duy-mdt, L6-duy-qui con vua
Du-tong, thfiy Trjnh hay thf-nghich, thtty L6 chng nghy
chng bi op, qu6*n-phdp chang c6n cluit g\," thl tfrc minh
nen da cttng Pham-vo-thwd^c, Lai-the-te mwu dot thhnh-
di; mh tfnh khong xong, so* sau Itiu ra mh khon, lien bo
mh di. Le-duy-qui chay tdi xw Cam-tln \ c6n L6-duy-mat
Vffi L6-duy-chiic, v6 Nghi-dwffng t\m lan vo Thanh-hod,
nho* cd ngu'6i tho-hho ten lh Ngo-hwng-tao dwa v6
Thanb.
•Trinh-giang hay tfrc-toc cho theo bat ma h\it di, bat
dwffc mQt minh Pham-v6-tbwd*c cftm ngtic lfji sau xu' di.
Le-duy-cluic v6i Le-duy-qui sau dau bQnh chet di. C6n
lai L6-duy-mdt cfr tr6n phfa tdy-nam 6* tt6. Trinh theo
danh bat khong flwtfc, cd mtit trt)n btit dwtvc Pham-cong-
th6 dem ve kinh. Tiieu-thdn rang : Ngwffi la ngwdi hhoa
gidp mh sao co theo nghich dcing ? Tlri Pht)m-c6ng-the ndi
rting: danh phttn bd't minh cwu hi, thucjn ngh\ch an s&
bicin h& ? roi giff c6 ra cWu chdm.
Cuoi nam 1738, phfa du*tfi Ilai-dwcviig giac n6i di)y,
ch6a Oai-vu*tvng (Trinh-giang) da hung-hang du'-tcvn mh
lfji ddm-di)t vo dQ. Va ddm loan vtVi Dang-thi... lhhau kU
"vien-phi cha cha va bh mo hay dwc/c bat Oang-thi tW
•,

t\r-tfjn di. Nghy kia ldo bi sdt ddnh td chet giac dd, mQt
hoi ldu mdi tlnh lai. Tif tty vd sau sinh cluVng ngo/p hay
SQ* h6 ughe sfim llri run-rdy cd vh mlnh, so* khi6p vfa di.
Quati hoan Ih lluinli-eong-phy. moi ndi lh ddm bdo, ndn
bky bieu flho dwtvi dtit ldp thwtvng-tii-cung (tien-cung)
xuong dd mh 6* dh'ng cd ra nua. Vt)y clnia Trinh md*i
4ighe theo liip ttji xd Hulnh-mai, huyQn Thanh-trl (nen cu
nhh I^) mh 6*.
Tr6n ndy Hulnli-c6ng-phu fluo*c th6 IQng quy6n •, lhm
den swc \ giet-bo quan tldn, lhm nhi^u ddu Bnh-tQ, n6n
— 217 —
sinh s\r ra •,
ngwoi-ta ddu dd tbdn-oan keu-van. Cd ke ttic-
m\nh dtiy gitic.
Tfji Ninh-xd tfnh Hai-dtro*ng, Nguydn-tuyen, Nguy6n-
cir xwng lh Minh-vuffng, ncvi MQ-tr«ach tlri V6-trac-uinh
xwng lh Minh-cong, ttti Scn-nam tlri cd Huinh-c6ng-chf,
t\i hQi tai Ninh-xa, mwc/n tieng ph6 Le diQt Trinh mh lhm
giac, binh-gia dong-dtin muon kia nghn nQ ndo dQng di cd.
Clnia Oai-vwcng lh Tnnh-giang da xuong ham mh 6* di
roi, thl Tiinh-dinh lh em len the lhm. Minh-do-vWffng
nhac Tiinh-giang lcn clnVc thdi-tbwtrng-vwcmg 6* vt)y •,

hffn 20 niim song 51 tuoi, chet nam 1760.


Ban dau mdi len nhfp-chdnh c6n nhuc-nhdt v\ ngwtvi
Hu\nh-c6ng-ph\i bfft quycn-thc di, tlri ganh ray tranh-gihnh
cho-nen IIQ Vo-tlu lh bh thai-phi Trinh bieu Nguy6n-qdi-
kinh khtiyen Trinh-dinh ha Ilulnh-cong-plni di. Mcvi hiQp
vcvi Nguy6n-c6ng-the, Tiinh-trach vh V6-ttit-chffn lh c^u
ruQt Trinh-dinh, mh gi\ic Hu\nh-c6iig-phii ra di ddnh bQn
Nguydn-tuyen, Ilu\nh-c6ng-ph\i di khoi, 6* nhh mdi lt)p
Trinh-dinh len lhm clnia coi viQc nwd*c — Trinh-dinh d\t-
du* kbong cbiu, mdi tdti vua, vua du hai ba phen m6i chju.
Khi dQ sac tm mh ton tlri dft cd bQn Hu\nh-c6ng-ph\i khong
bang long diing tbd* ra, Trwtvng-khu6n bftt qtidch bo tti,
noi trong len cho ba quan tdi bdi-ba — Cdc quan di theo
htiu Triiih-giang du*d'i cung Thw6ng-tr\, nghe viQc bien
lhm-vfty tlri kdo binh tdi, 11116* binh Nguy6n-qiii-kinh flanh
lai, nen san cdc quaii phtii chju ve btii ha, phuc Trinh-dinlu
Trinh-dinh len qu6n dwcvc roi, mdi cho di bat IIQII
IIulnb-c6ng-ph\i mh giet, mh Hu\nh-c6iig-phu nghe biet
lien dem thu-ha mwffi ngwfri tron di mttt.
Ltic fty cd gi\tc 1161 ttV plifa, kh6ng ke IIQII Nguy6n-tuycn
gittc Hu\iih-c6ng-chfit tai Sffn-nam \ giijc L6-duy-m*)t trdn
Scvn-tdy gifjctiji Ngdn-gih, l)Qn V6-d\iih-dimg, Hulnh-kim-
•,
- 218 —
trdo, giiic Todn-co* lh quan phan-tu xu* Lang-son ddnh hdm
Dohn-thhnh, quan t6ng-ph6 lh Ng6-d\nh-thi)c kh6ng chtjy
6* dd chju chet tr6n So*n-tdy giiic lao Bdng, liio Te, sai
•,

V6-td-ty ddnh bdt dwc/c\ tai huyQn Phii-cbdu, Thwt/ng-


phwcrc tlri cd gitic Nguydn-tuyen.
Qua thdng 5 Trjnh-dinh dp vua Y-t6ng nhw6*ng ng6i lai
cho chdu Ih L6«duy-dho lh con ldn vua L6-thdn-t6ng, khi
tru'd*c h6ng lt)p mh b6i chtt lh L6-dwy-mf)t khi-binh n6n
mac cam-co tlri Trjnh-giang phe di. Vua L6-y-t6ng Iftnh
clnVc thdi-thwoTig-hohng song 18 nam, niim 1758 radi chet.

26. L£-IH£N-T6NG (L6-duy-dho).


Tri 48 ndm, tw 1740 t&i 1786.
Ni6n-hiQu : — Canh-hung.

TR{NH. NGUYEN.

MiHn-Dd-virtrNG (Trinh-tlinh). vo-vircrNG Nguydn-phtrd*c-chu.


tic 1738 t&i 1765. tic 1737 t&l 1765.
TJNH-DO-VIWNG (Trjnh-sum), DjNH-virowG (Nguytto-p-thudn).
tic 1765 t&i iiuiVvirow (Due-t6ng-hi0u-
djnh-hoi\ng-tte).
tic 1765 t&i 1718.

THANH:
Chn-long 6e.
NQi trong trho L6 cd mQt 6ng vua Le-hien-tong (Cdnh-
hwng) 6* ngoi ldu hffn het. Trong 48 nam doi ngu*6*i Ihm
vua ttri cfing bi t!6ng nhh Trinh chuyen ltty mQi viQc, vua
tW 6* dep lai fld cho cd vi cd ten ma-th6i, Bay-lau nay
thw6*ng Trjnh chodn lay h6t, ldu den 16 te nam-giao cung
— 219 —
Ih gihnh mh Ihm mh chtia Minh-d6-virong c6n cd ch5
•,

nhwong mQt hai cluit n6n thtty va cd moi vua ra ngw


•,

duyQt binh tlniy bQ mQt ldn (1753).


D6i ay trong nwd*c cfing nhieu mac phdi tai-bicn, loan,
giac-gift, ddi-khdt, mat roiia, di)i han, bfto l\it, dich-te' ddn-
s\r chot nhidti; bftt-bd* lhm kho-so* k6 giu* dao Thidn-chfia •,

Tdy-son dtiy giac, Trinh v6 dfmh ltty Hue, chua Nguy6n


chay v6 Gia-dinh.
Nguydn-tuyen, Nguy6n-cir, nhw flft ndi trwtvc nay ciV
lhm giac lu6n — (1740) Nguy6n-tuycn gid xin dfiu-tlni,
lhm mwu bat-dwc/c Dijng-dinh-luan ciim lt)i, sau Nguydn-
tuyen bi thua bo va ve dirc/c. Thang 7 bftt dutfc Nguy6n-
cir (Pham-fllnh-trQiig) bat gidi-nap Kinh-sw chdm di.
V6-trdc-uinh day loftn, Huinh-ngai-bd thong-lanh Hdi-
duwng dem binh ddnh — Lai cd giitc lao Kinh, phfti sai
Trwtrng-khudn di fldnh (1740). Uii-binh Thanh, NghQ dtiy
phd nhh Nguy6n-qui-canh, vl 6ng ndy kh6ng chiu tliwo-ng
c6ng khd linh-trdng. Nguydn-didn lh chdu Ngiiy6n-tuyen
ddy ddnh phd Son-tdy, Trinh-dinh sai L6-IQ ddnh, chay
xfr An-lftc.
Dong-hoan phftn, Van-dinh ddn lwu-thti Twyen-quang
ddnh va thua va chay di, (thang 6 1740).
Dep bQn ndy bQn kluic n6i I6n — Thdng 6 1742 Nguyen-
hfru-cdu (Hai-dwtvng) danh Thanh-hh, bi Huinh-ngu-phwcvc
ddnh chay di, qua Bo-sou b| Huinh-ngu-phwd*c theo vdy
nwa, gidi vdy chtjy qua Kinh-bac ham tran-thhnh dwc/c,
roi Trwffng-khuon v6i Hu\nh-ngu-phwd*c ddnh lay lai.
Sau Trwffng-khudn bi nd flanh thua tai Ngac-ldm, Oinh-
van-giai flanh tai Xwong-giang cung thua nd, (1743) —
Qua thdng 8 nam sau 1744, bi Huinh-ngu-phwtfc vtfi
Pham-dinh-trQiig ddnh, trwtfc chdm twtfng nlifrt nd lh
Thdng tai Xwcvng-giang thhnh, sau lan-ltln phd dwc/c anh
— 220 —
ta chfty di. Ddnh bat anh ta klidng dtroc, mh bj Pham-
dmh-trong cii* dw6i gih, Ngwydu-hwu-cdii tiing th6 xin ve
ddtt,clnia Trjnh-dinh cho, hti phong twtycllw&ng-ngftt-hilu,
mh Pham-dliih-trQiig kltdng clqu cii* ddnh mfti, (1745) —
Nguyeii-hfru-cau hiQp hpn vdi thfio-khftu d6n danh Scvn-
nam, trfin twdug Ih Vo-td-sac ddnh kh6ng lt)i, ndn chtia
Tiinh phdi cdy Pham-dmh-trQiig vdi Hiunh-ngu-phwdc
dtinh va mdi ctwtrc, va thua tai Cam-giang, (1747 thdng9)
— ltdi va lai de klmya ddu canh nam do binh qwa Bo-fld
mh ddnli v6 Kinli-thhnh. Trjnh-dinh ra c\r va ttti beii d6
Nam-tdn, ke ltty Pbam-diiih-trQiig nghe bdo tin, kdo binh
tiep tdi nu*a danh va tluia chay di. Qua nam tdn-v\1750,
Trinh-dinh boi-roi v\ giac ndy klidng trir dWQ*c, nd cw phd
phfa dong phia nam mai, lhm gi khong dwo*c nd, tlri twc
raiiih hQi binh tu'dng ltji tai B6-de, muon minh ra lhm
twfvng di ddnli. (1748) Mh dinh-tlifm can di ntty quyen
•,

cho Iluinh-ngu-phwdc, Pham-dinb-trong chanb pbd lanh


binh qnyet ddnh cho dwtfc. — Vay kco binh xuong Hohng-
giang, Nam-xang, Binh-luc diinh Nguyen-hfru-cdu tai lhng
Mfi-iitio, Hwffng-iihi NguyeH-hwu-cfiu thua chay v6 Thanh-
•,

hod, roi v6 NghQ-an nbap bon Nguyen-dinh, mh Pham-


d\nh4rong khong ndi cu* thco rntii rwtfc bohi, va tiing chay
ra bien b\ bao vo bcr vffi mwoi ngwfri tliii-ha vho ntip nui
Iluinh-mai, b\ Pham-dinh-si bat dwcvc diQu vd; sau va lo
the vu*Q*t nguc, bay dwc/c dem xw fli (1750).
Ay la mt)t moi giac 16n da phai cwc-kh6 hao-binh t6n-
tudng vdi nd lau niim m6i xong. Mh dang khi lo ddnh
giac ldn tiy thi cfuig c6n phai lo mfti gitic to khac nfra,
vh giac chom giiic khdm noi tti* phfa, tir thud* Nguydn-
tuyen, Nguyen-cir, thw6*ng nam cd hohi-hohi. Nhw V6-
trdc-uinh ttti Hfti-dwffng, lao Kinh, sau, Nhw-dinh-toan
ndi hcvn thiQt d6-dhnh va m6i ra dau (1740) — Gi^c Todn-
— 221 —
ccr hfim Dohn-thhnh trtin Lang-son. (1741) — Gitic Cdn-
dinh qiidn th6-phf ddnh Itty thhnh trfin Lang-so*n, sau
Ngiiycn-dinli-sinb lay lai du*Q*c — Girtc thiio-kbfiu dang to
ddng 11I16, n6i nay ddy mai fld cudp-phd ddn-s\r lan-quan
hai trttn IIdi-du*ffiig, Kinh-bac tlri cluia Trinh-dinh sai
Dinh-van-giai, NguytW-dinb-huon ra ddnh nd, rtiQ'c diiu
nfty nd chay dfui kia (1742) Giijc Twtrng cii* Mi-lwong,

Vinh-ddng hay-lh ra fldnh An-son, Thach-thfit (tinh Scvn-
tdy). Sai Dang-diiih-qumh vdi Pham-gia-ninh di danh •,

mh Dang-dinh-quWh nguyen lh chong bh qudn-chiia, di


fldnh giiic cd dem VQ* lidn thco cii, 6* thi 6* CIIQ*, c6n Pham-
gia-ninh cfr nhh ngtroi-ta mh 6* kh6ng don-luy chi ca. Khi
giiic tdi Ti6n-lu*, nghe tin bao Phfjm-gia-ninh chay td*i
Dang-dinh-quinh Ih cbdnh tu*6ng mh HQu viQc tr«)n-mac,
ai hay chdnh twdng da cuon gdi de-hue the-tw di mtit.
Anh ta btf-vtf W giac bftt giet c.i. Anh kia \6 bi bfii chfrc.
— Sau sai Trinh-trach di danh, Twtvng mdi vo* chay fli.
(1743) Den nam 1751 Twong theo phc L6-duy-mdt ra
chiem-ctV Ngoc-ldu, Vinh-clong tren So*n-tdy, cluia Trinh
sai Dhm-xudn-vwc dcm binb danh giet dwc/c Twtrng nghe •,

tin twc-tlri chua Trinh-dinh sai quan tdi quan-trung ma


khcn vh dem 20 lwc/ng bttc vdi 2000 quan tien mh
thw6*ng quan lfnh.
Lai c6n them bon Mac sdt chay qua Long-chdu tbay
trong nwtfc loan ld ve, nhcvn ltic Lc-hwu-cao cd bQnh xin
ve, tcVi ham tlihnh tinh Thdi-nguyen. Trinh-dinh sai Van-
dlnh-wc len the, hQi binh v6i Huinb-ngu-pliwdc tttn binh
ddnh ltty thhnli lay tinh lai (2744).
Cfing mQt nam hy Mttc lai vtiy thhnh Cao-bang trdt hon
2 thdng, trong thhnh dh het lwtfng mh nhtf cd quan doc-
dong Ih Tran-danh-ldm giai vdy danh Mtjc tan di, nen
flwc/c phong twd*c hdu.
— 222 —
Mui giac L6-duy-mt)t cfmg dai dai tldn ddn nam nay qua
nftm kia kh6ng hay vira het.
Thdng 9 nam 1740, L6-dny-mt)t Ih hohng-tw' nhh L6,
lrwd*c gidn Trjnh hiep b6 ra vdi clui lh L6-duy-chiic lhm
Minh-clnia, mh chang khoi bao liiu clni mfit di, hay ra fldnh
cdc mitm tren tr6n Sffn-tdy, Thdi-nguy6n, An-ldngsau v6
Thanh-hda lap dinh-lfty tai NgQC-ltiu, xwng Ih con vua
Thidn-nam-de. Trinh-dinh k6u Dang-dinh-mdt, ban gu'o*m
vhng, sieu-vdt, yct cung micn, roi sai di fldnh phd dwcrc,
nen dcn day mdi ve chiem-cu* NgQC-ldu. — Quan qudn
cfr ddnh chtiy v6 NghQ-an 6* C6-nam-d6ng, roi ra Thanh-
hod phd don Phdi-thuvng, toan qua song Lwu xtim-khufty
An-tru*6*ng b\ Dang-dinh-mdt ddnh thua ntvi Tbanh-ml,
m6i chay qua Khwong-chdnh (1741 thdng 10). — L6-
duy-mdt lai 16 ra Scvn-nam ra tir Kfnh-lao t6i Hohi-an,
sai Van-dinh-frc danh (1748).
1751. Ltic gitic Twtvng thua Le-duy-mat clmy xa. I>en
ntlm 1763 Le-duy-mat len phfa tren NghQ-an, Thanh-hod
xwng cd mang vtia Lc-y-t6ng, dtic fm, r6n gwom, d\i tu-
raiic gitip binh, v6 nwd*c Tran-ninh biit bon-xh lh Lw-ciim-
Wrtfng lfip phti cd luy, cd 16 ddn giang bao xung quanh
(1763).
Thting 2 nam 1766. Le-duy-mat, 6* Tran-ninh nghe
clnia Trinh-dinh qua dtVi di roi tlri 16 xuong, Tnnh-sum,
sai Biii-the-dat, ddnh riit ve. Trinh-sum hoi flw6*ng-sd
muon cho 16n ddnh tai Tran-ninh mh cfing kh6ng ddnh
cho thttu flwtrc.
Sau het dcn nam 1769. Trinh-swm, sai Bui-the-dat 16n
fldnh Le-duy-mtit, 6* thhnh Tiinh-quang xw Tran-ninh,
vdy bttn clem nghy Hen thinh. Le-duy-mdt coi VQi kh6ng
cu* n6i ben tu vc/ con lai, len gihn thieu mh chet.
Hai ba ddm giac ld*n lh Nguyen-tuyen, Nguyen-bwu-
— 223 —
cilu vh L6-duy-mf)t, phd-tdn dd lung.
— Mh chua het fldu;
c6n NguytW-danh-phwtfng cfr So*n-tdy NguyiW-dinh-didn
•,

cii* NghQ-an, Hirinh-vaii-chtit cii* Khodi-cbdu nira.


Nguy6n-danh-phwo'ng ddy giitc ciing hic Nguy6n-tuy6n,
Nguy6n-cir, binh cd van, khi tai ViQt-trl tren Son-tdy,
den nam nay 1743 va ra ddnh phd Bach-hac, bi Nguyon-
d\nh-uc vdy, gidi vdy dtroc cliny Thanh-linh. — Ddnh C6-
d6 hayQn Tien-pbong, Trinh-dinh sai qtian qudn 16n ddnh
(1743). Va ve cii* liiii NgQC-phong lfip clinli lhm don nam
bdy ldp, thdu thue-viet, lhm nen to chuyQii, lai chiem thdu
thue mo tren Tuy6n-quang nwa, da nhieu phen sai di ddnh
khong xong, dcn ddy 1749, Trinh-dinh md*i tinh minh ra
cdm binh di ttiinh mh trir di. Vay qua thdng hai nftm sau
1750 kdo binh tdi danh, 6* trong dan nd biin ra nhw mwa
quan quan khdng tdi dwtfc. — Trinh-dinh m6i ban gwtfra
cho tirtfng Nguydn-phien, ra dan-d6 khuydn-lon qudn-lfnh,
Nguycn-phien di trwcvc xoc v6 \ Nguyen-datth-phwtfng riit
vo dai-don be-mon cir, tren ntii trf sttng ltfn kbac xuong
dm-dm dwfvi ntiy Nguyt?n-phicn phdt sting ldn, niu ttti
r,

trco lcn, ba quftn dtiti (\6 thfty vtiy h6 nhau leo riet len.
Giiic riit vo ntii Doc-ton, vo thco plui di, toi lai nd flot
luy nd tron di, truy theo td*i Lap-thach bat dwo*c. — Dau
vtra ltic chting khieng ctii Nguycn-hfru-cdu tdi nQp fld nfra.
— Quan quiin vui mang chtia TJnh dai yen tutfng si, roi
diQu ve kinh giam nguc, mh hai twdng tty toan mwu thodt
nguc, mdi so* dem xti* di.
Giiic Iluinh-van-cliftt lh dftu dftng qudn tliao-khfiu, v6
Tbanh-hda, Hwng-hda nhfjp vtVi Thhnh, sau Thhnh bi bat
dem ve kinh chdm di, va bi Le-flinb-chau ddnh thua tai
Hu*ng-hda, chay len Miinh-thien-dQng (1760) roi cung ldo-
hdnh tdi ddnh Hwng-hda nua (1766 1767). I>cn niim 1768
Httinh-dlnh-clittt chct, de con lai cung lhm gific.
— 224 —
Nhieti khi ddi-khdt, mat-mfla, lt.it, 16* b6'-cle, dcing-dat,
dich-kbf, ddii trong nwdc ph.ii kh6n-kh6.
1740 lliii-dutfiig bi giiic mfit miia ddi, ph.ii lfty hiakho
ra mh phdt cho cltiii. — 1741 Xti* Thanh-hda ddi, nhh
nwdc phtit hia mh trc/ ddn. — 1754 Xfr Cao-bang ddi,
ctem vtii, h.ta, vh 300 ltnvng b;jc mh phan-pbdt cbo kc
nghco-kh6.
— 1756 Tren Son-ttiy plitin thi ddi pbdn tlri
tlich, clau-sii' inwoi phaii chet het cfm hai. — 1757 Thanh-
hda, NghQ-an cldi. — 1767 Ctic xti* tren dfm W troi httn
ccv-ciin ddi-kluit. — 1775, 1777 Trong nird'c cdc xii* mfit
mtia, ddi. 1776 NghQ-an ddi, phdt ltia kbo 15 van, tieii 1
van rwffi.
Lut, 16' bff-do hu'-hai thin cfmg ghe phen lam. — 1748,
1752, 1753, 1756, 1760, 1765 1772 Deii W \6* de,
lut bw cira, hai nhh, chct ngtioi, cbct viitnhicu qua. Lai
tlidni tHch-te, ngwoi-ta chet liu-iu liiim dinli-siiii 1756 vh
nham-ngu 1761.
D6i fiy ke cd dao Thicn-cltua Dhng-trong, Dhng-ngohi
cung dft nhieti lain. — Chtia Tiinb Minli-viro*ng (Trinh-
dinh) tuy lh khong cam flao cho ngiit quft, lihung cung
khong wa kbong vi, ncn ctic quan hay ghet dao bat-bd*
Ihm kh6 cho bon dao cung ltim khi. — Nhu cd anh quan
kia di clhng mtic mwa, vo flut nhh kia cd dao, thfiy fmh-
tuong tren bhn-thff btit 6ng gih chti nbh tuoi da hffn 70
vh mQt thang chiiu mdi vtra 14 tuoi bicu khda-qua, hai
ong chfui khong chiu, tlri bat dem chcm di (1741). I.ai nam
1745 cd bftt thiiy Tfty lh thtiy d6ng Jcsuita que 6* nwd*c
Alemanha bo chet rfi-tii, c6n hai thfiy tl6ng Dominicd khac
bi bo ngtic lftu, roi saw lai dem xw trdm quyet di.
Nhwng-mh cjua niim 1748 bwa kia chua Minh-vwcvng
di kbam sting, thtty tren mtiy khaii sting 6-lffn cd de chfr
Tay, strc nhtf lai mh hoi chd* hai thay d6ng 6* dau, cd
— 225 —
y k6u bieti cat nghia chtV ay \ chftng ngo' cdc quaii bam
2 tbiiy fty da l>j xw di rdi. Chtia lien gitin mh qutV, day di
kicm thfiy khdc dien-nghia chfr ay ra. Bay-gio' cd mQt thay
dcing ngtrfri nird'c Aldmanha ngwoi-ta t\m den Hh-nQi
mh cat nghia chfr. TW cluia Trjnh biing 16ng, day tha ke
cd dtio 7 ngu 6i con b\ cftm ra, mh cho phep rong cdc thay
di giiing day dao Cbfm. Thiiy clnia thay sfti ganh licn lim
nhieu dcu mh bo va cho cdc thfiy d;io Thicii-cbiia, git.ic
diin gbdt dao Ihm hai cho tfao-dan \ thi chtia bat thay cluia
ay mh cbdm di, ciing ra chi trtiycn ai c6u ho va the ay
cho ctic thiiy dao Thicm-chtia llri phai chiit lwoi di.
Clnia Trjuh lai xin rudc mot tbfiy lliong toan-phdp vh
tWQn-xa ben Mii-cao qua mh day cho Annam IIQC. Nhffn
dip ay cd 5 thay d6ng Jesuila qua tlieo. — Mh mac dinh-
thftn cftc quan gtmli-go ndi v6 ndi ra, ncn chtia Trinh cfuig
ngttoi bdt long tlnrffng cdc thay bcn cho phcp cdc thtiy
•,

tty lap mot nhh gan bai bien mh-tboi. Lan-lan ctic quan
cung cfr thdi cft lam nghiQt, lhm kho, ncn chang con dwo*c
thong-tlia lihw truffc. — Cfmg cd bat-bd' ctic thay mh cd
bac dcm dtit-ldt tlri xong.
Thuo* fty dwc tluiy Lu-i lhm giam-muc coi-sdc dja-phan
lay trdt 25 nam, tlen 83 lu6i mdi qua dcvi. Tlri flfrc-lhay
Be I6n th6 cho nguoi ltip nhh-chung, nbh-truong, nhh ly-
dodn 6* Vinh-tii. Trong dia-phfin cd 29 thay c«i hon-qnoc',
mh lh thtiy hoc vira biet doc Latinh mh-thoi. — Tw fty
cd 12 tbfiy vo boc thep trong nha triro*ng tai nwd^c Xiem.
Thwffng hay ke ki bat dao tliii* 8 nhtim nam 1765, mh
trong sw-ky, tlri nham nam 1753, giap-luttt, nam Cftnh-
htrng thii* 15°. Trong fty ndi rang « Trutfc ttffi Ngnyen-
a h6a, vua Trang-t6ng cd ngwoi thay Tay-clwong ten lnexu
a vho trong nwd*c gidng dao goi lh dao Tliien-cliiia bay-Ih
« dijo Tlr^p-ty, rttng cd thien-dhng dia-nguc
thu*6*ng phat
— 226 —
<r
k6 Ihnh ko tlw, day xwng tQi llri dwc/c khtM tQi... D6m
« nghy Ihm lur phong-tuc lilm-lac d m dfi dicu cftm, mh
•,

« chet cuiig kb6ng chira. — D6i Ganh-trj, Cbdnh-h6a


« cung dti nhicu phon c-im mh da thdra can co de, cfim
«r
kh6ng het du*Q*c nay cim nfra mh cung kh6ng het dtrc/c.»
Mh xem ra dao duffc Wnh-y6n vira-vira phai ddu cting
dti'Q'c 17 nam, den nftm 1765 ln6n dip cd anh thay chtia
kia pham tQi niiiig, phai dn trdm-quyet, chtia Trinh-dinh
ra chi ctim mfty khoiin trong dao b\it-tluin, mh SQ/ nguoi-
ta ndi sao cd binh dao Tbidn-chiia chang, 11611 cung ra cbi
cfim luon di, truyen h6 bat dwoc thiiy ca nho thi Ihm dn
trdm-quyct. Cho-nen cac quan thwa thp fty mh hh-biep ke
cd ttao. Cfing cd bat tlu*Q*c nam ba c\i b6n-quoc mh b6n-
dao tot lo dtit bfjc thi khoi dang.
Chtia Minli-vwcvng lh Trinh-dinh mtit ntim 1766, tlri con
ngwffi lh Trinh-sum len ndi quycn diit lh Tinli-d6-vwffng
nghe loi me minh mh ra chi ctim dao (1773). Nguyen tfch
nd lh nhw vay: bh mc quan Sdu lh chii cbiia Trinh-sum,
cd dao hay kbuyen con vho ttfjo. — Bay-gitf quan Saud6i
mot ong tliay cti Tdy d6ng Dominico tcn lh Ilyacintho, vh
mot ong thfiy cft bon-quoc ten lh Vinccntd Liem mh cai 16
vdi mot thfty nho-si, vh thay sw — Bu*a kia mc chua Tiinb-
sum lh nguoi sting dao Phfjt, hoi k6 kh6ng cd dao Thicn-
chua, chet roi di ddu ? Tlri mQt thay trong hai thdy d6ng
ay thwa rang phfti sa xuong dia-nguc, ncn HIQ chua gian
bftt bo cui ddng ctim lai. Mh cd ke ndi rang hai thay tty
bi btit cac quan tw6*ng bon-dao se lo dcm bac tien diit-ldt
mh tha di ai ngo" khong thfiy ai lo dem bac-ticn chi cd,
•,

thi plitii giiii ve Hh-nQi ntjp cho clnia Trinh. Cbua Ihm an
trftm-quyct ngay. — Cac quan lao thdn ra sfrc can-gitin,
mh chua chttng nghc, mQt ra chi ctim dao, triet ha nhh tlnV,
nhieu ngu*6i cd dao pliai dn fld tlido-tWQ*ng vh thich ttr ;
— 227 —
42 ngwoi kbde hj phdt hru. Dominic6 Tirti vh bai ugwoi
b6n-dao kbdc tu* vl dao, (bj trdm-qttyet).
C6H trong Dhng-trong, ttr cluia Nguydn-miHli-virong tba
dao, doi chtia Ninh-vinvng vhiiu*a doi chiia V6-vwo'ng,
tlri diing baiig-y6n trdt 50 nain. Mh den nam 1750 chtia
V6-vwo'iig ra chi cftm dao, bftt cdc tluiy ca dong Missions
dtrangeres mh gifti ve Ma-cao hct, ho'ii 200 cdi nhh tho'
pliii-huy di hct, bon-diio phdi btit, mat cua-cai, chiti thiQt-
hai c\i*c-kh6, giam-ciim, tti-rac. Qwa dfvi chtia HnQ-vwffiig
16n ngoi 1765 mdi tha ve het.
Nam Canh-hwng 35 trong Qui-nhon, Nguy6n-van-nhiic
ba anh em n6i thiy lhm giiic \ tai Hue 6ng DuQ-t6ng mac
6ng phd quoc Trwong-plnrdc-maii Ih t6i qiiyen thdn, 6*
bh-khac, quan ddn otin liim, 11611 Trinh-sum nghc the s\r
lhm-vtiy tbi sai Ihriiih-ngu-phwdc dem ba van binh vo ddnh
lay Hue, dan coi voi viQc Nhac con rdi tlri cfr viQc, mh da
Wnh thi thoi lai cloi ticng rang nghe cd giiic Tay-son neii
•,

dem binh hff mh ngw giiic, (llidng 5 177,3). Thang 10


twdng Trinh lh Iluinh-ngii-pliwdc ttdng don taiHh-trttiig,
ndi rfing minh vo mh ngu* trirgiacTay-son, lai cho ngwoi
qua truyeii cho quan giu* bien-ph6ng chiia Nguycn bay.
DOm lai dQ binh qtia s6«g Linh-giang ddng tai Cao-lao,
roi sai v6 liiy Trttn-ninh, cd noi ting mff cfra ra dan, ngohi
gi6ng trong keo v6. Quan twdng don lh Toiig-liwu-trwtVng
chay di. — Trinh-suin 6' nhh Itty lhm lo, vi bay-lfni ddnh
Nguyen kh6ng noi, mh nay vo trong tty khong biet ra lhm
sao, nen chia binh Ihm 4 dao, Trinh-sum minh ra di,
thdng 11 tdi fldng binh tai Ilh-trung. C6n lluinh-ngii-phutfc
lay Tran-niiih roi keo tdi ddng H6-xa, ra hjch ndi vua sai
vo hach toi Trwffng-phwcvc-man, sau nfra lh ngan giiic
Ttiy-son. Nguycn-cwu-pbap vh cdc quan klitic mnw bat
Trwong-phwdc-man, dem nQp dinh llulnli-rtgti-phwdc,
15
<!28
_. —
tucrng Trjnh mdng Iftm, mcvi bieti xep co* lfjngtieng trong
kdo ttvi Drmg-xworng rhng v\ gitic Tdy-son ehua y6n, tiQn
kdo binh v6 Phn-xudn mh iVng-ticp.
Khi ay tdng-thfit ThiQp, cai-dQi Diing, vh chw6*ng-ctf
Nguyeii-van-chdnh, dem binh noi s6ng Bdi-fldp mh ew
Trinh. Trjnh phdn hai ng6 ddnh tay di, Nguyen-vrm-chaith
ehet tfji tri)n,
_____
Trjnh xdm Hue, Tdy-stvn Nguyeii-vaii-iihttc, ddnh Qui-
lihtvn, Quang-nam, cluia NgtiySn lh DuQ-t6ng-hieu-dinh-
hohng-do chay v6 Gia-dinh,

Nam ftt-vj 1774, Cdnli-hwng 36, Trjnh-sum v6 ddng tai


Hh-trung flwe/c tin IluWh-ngu-phwdc vo tdi Phii-xudn ddnh
lay du'Q'c Thudn-hod rdi, thl sai dcm tho* vh 100 lu*Q'ng
vhng thuong Httinh-ngii-pWitfc vh bien thoidfidirtrcThufjn-
hoii roi tlri llioi, Quftng-nam de sau hay tiiih, lai goi ban
5000 lu'Q*ng bac cho quftn-binb.
Nguy6n-vittt-nhac to-tien va lh ngtroi NghQ-an huyQn
Hwiig-nguyen, hic vua Thdn-t6ng Trinh dtinh vdi Nguydn bi
binh Nguyen bat dem ve cbo 6' dttt Ilohi-nboii, Tuy-vien da
mtty floi mdi tdi NIujc. Anh ta 6* lhm biQn-lai don Van-don,
ma flanh bac thua ltty ticn quan mh trti, nen so* tron v6
mii Soo tdy an-ctrd*p, t\i dang quan hoang dtiQ*c vhi ba
nghn. Ba anh em Nhitc, HuQ vh Lw lhm ddti, di an cwd*p
fldn ap, quaii trfin bfit khong dwtfc. — Bwa kia Nguy6n-
van-nhijc lhm mtru ddng cui chun vo bieu qudn kbidng di
giai-nap cho qtian tran-dinh. — Quan trttn tin mcV cwa
lanh ltiy. — Dem va mfjt cho quan va tdi ap xung-quanh
tlihnh, va pha cui va ra giet quan, dot dinh-trai, khai ctra
thhnh cho qutin v6 chiem-cw llihnh Qui-nhcvn. — Thi6n-
b'4 niiig-riing tbeo. — Dwc/c tbe Nhac mdi sai lao cbQc

— 229 —
nhfjp ddng va ten Ih Ttip-dlnh dcm qndn di ngd bieii vho
ctia Df)i-chi6m (ctia Hhn, Dh-itfmg); c6n va tlri di ngd
nguon Thti-bott ra ddnh Qudng-nam, Nguy6n-cwu-du Ih
qtian gitV trtin fty chsjy di.
Ltic fty cluia Nguydn lh DttQ-t6ng-liieu-aiiih-hohng-fl6,
dfi chfiy v6 Gia-djnh roi, do 6ng M\ic-vwtvng Ih thdi-tu'
d6ng-cung cVlai Qudiig-nam, ddng dinh tai Cw-d6. Ngwy6n-
vtin-nhac mu6n gat chiing b6n sai ngu'6i chQc ten Ih Lf-
thi di rwffc d6ng-ciing vd HQi-an. HuWh-ngu-phwdc hay
dijng dcm binh qna fl6o Hdi-vdn. Nhac sai binh chQc
Quang-d6ng, dat Tdp-drnh lhm tien phu6ng, L^-Uti lhm
trimg-qudn, bit khan d6, 6* trftn, njt lu'iig, cdra thwo^c
bdng vh giao-tw, nai sfrc n6 dtinh tlw lam, binh Trjnh
khong ddm xong, sau hinh Ihrinh-ngu-phwttc kdo roc tdi,
nd mdi tlma chay thoi lai giu* Ban-tdn, (giwa Qudng-nam
vdi Qttdng-ngai).
Nhtjc tir tlifit tran Ctim-sa qtian-binh dao-tdn ltji nghe
•,

tin Tong-phwdc-hiQp luu-thii dinh Long-h6 dom binh ra


ddnh Phii-yen tlri so* b6n sai Phan-van-tu6 dem vhng
bfic mh tlftng cho Iliriiih-ngu-phwdc ttang ddng binh tai
Chau-6, mh xin dilw vh xin lhm ticn-phong-twd'ng-quan.
Huitth-ngii-phudc tin mh cho, lai sai Ngtty6n-hwu-chinh
dcm sftc, ftn, c6*, gwtvm ban cho va nwa.
Nam sau Nhac sai D6-phti-hu6 ra xin vdi Trinh~sum
dang cho va trttn-thii dttt Qufmg-nam. — Trjnh nhdc viQc
d\mg binb, nen cho phwt di (1776).
Bwdc qua nam sau ngohi bac cd gitic D6ng-nam-hdi-phi,
giac Huinh-van-dong n6i lcn, rQn-rhng. Trong ndy Nhac
ng\iy xwng de tiVc-vi hiQu thdi-dwc uliin dtiti. Trong Gia-
flinh vua Gia-long cac tircvng t6n lhm Dai-nguyen-sodi-nhip-
qudc-chdnh (1777) Nam sau Gia-long mcvi len vwoiig-

vi tai Saigon, mh cfmg nien-hiQu nhh Le 1778.
15.
— 230 -•
Coii trong dong Trjnh ve si.r hip t\r cfnig sinh roi-rain.
Thiing 9 1779 Trinh-sum hiit Trjoh-giai lh con da hip Ihm
the-tw mh cdm tii, njch-ai con nho lit Trinh-ciin, Ih con
Djjng-thi-hiiQ — Cbo-ncn khi va dan, Trinh-giai v6 thfun
bi qntin canh cfim ciia bohi, thi niiru vdi ciic quan thuoc
lo hip binb-gia de ho' liic loan-bicn, nih lan sw ra n6n b\
bftt cdm lai pho di, Boi Trjnh-sum diit Triiih-cdn Ihm thc-
tu' (thting 10 1780), mfvi cd 5 ttioi, bh me can cfuig khong
ligho. — Thiing 9 nam san 1781 Trinh-sum chet, Hirinh-
(Tmh-btt'tt vh 5 cing quan kluic co-nifjiig tlem ton Trinh-cdn
len thc vi. Mh trong ngohi ai cfuig gbct bh Dang-thi vh
Iluinh-flinh-buu, nguoi-ta ddn bai ngufvicd tw tltdng vdi
nliau. Trinh-ctin khong ai phi.ic.
Trong qufui binh ai cfuig tbucvng-hai Tiinh-giai \ nbff
cd Nguyen-battg git.ic quan-linh, ben khi nho nghe trong
phii gidng tlri khi-Ioijn. — Trong gidng len, binh loan riit
guffin-tlao kdo tdi. lluinh-dinli-iii maug gtrom coi voi bi
quan quang gach ngdi mh chet ca hai anh cm. Boi binh
flem Trinh-giai ra klioi nhh giam mh ton len vu'ffng-vi diit
lh Doan-nam-vuffng (phe Ctin xuong it Idn bQnb cbet di).
Ke ltty tbiing 11. Nguyeii-bwu-chinh lii quan Ttinh khi
trudc cd sai tdi vcvi Nhac, Nhac trong ttai, nay Ifnh 6' ngohi
n.ly khong lhm chi cho to CIUQC, licn v6 Qui-nhoii diiu
Nbac. Nhac mang lam (1781).
Nam 1782 — 41. Giting lioang-thfii-ton Duy-cun mh kip
Duy-khiem, lh con Idn thai-tu* Duy-vJ dfi bi hai di rdi.
Tiinh-giai tuy oai-quffii lon miic long mh long quan-quan
dau-sw cung da mon, khong tra gi, deu cwc chang da
manb thi phai thco. Cho-ncn bu*d'c qua nain sau 1783,
binh ba phti dcu khi loan lai nira, giet Nguydn-tricm,
Nguyen-IQ chay lcn Son-tay tron khoi. Sau Trjnh-giai voi
Nguy6n-1Q vh cac quan ngohi tinh tfnh khi binh ve mh trir
— 231 ~~
n6 kieti biiih di, mh tbiit di khong thim. Nh6' co lhm-vt)y
qwyen phep Trjnh mdi bdt bdt di, 11611 qn.ln-than mditfm
liiQn cho vtia L6-liieH-t6ng(Cimh-httttg, cfrsdcvQng trieu
ha theo phdp. (biy hiu Trjnh I16 di bet, vi choiin liy mQt
niiiih khdng cho vna Ihm g\ c;i) 1781.
Thiiiig 5 nam binh-ngii 1785, Nguy6ii-van-nhac o Qni-
tihon da xtrng thieii-vuong liiQn Thai-duc da 9 nam troi,
nay nho' cd Cong-chinh, mdi mtion Idn ra Itiy Hue, vt)y
mdi sai em Ih Ngiiydn-viin-httQ dijl lhm Loiig-nliwfvng-
twdng-qufm, Vo-van-uhiim Ihm td-qiidn, c6n Nguydn-cong-
chinh lam hwu-quiin, qua flco Hai-vdii, danli twotcdcdoii
ra thaiig TWit)ii-hda, TI1116' trwcVc Cong-cbiuh dft cd thff
ra cho Phijm-ngd-cfitt Ih qttan tran-phft dfit Ilue, ve viQc
se ra... Thi va cd cho IIu\nh-dinh-th6 hay mh anh ndy du-
chr klidng qtiyet, ncn den day va da tiem tdm thco giac,
mdi lhm chay vh de cbo Iluinh-dinh-the ba cha con ra
ddnh cw het thuoc het dan, va kbong them cfru, pliai chct
ttji trtin. Loiig-nhirfvng HuQ tdi thi Pham-ngo-cdu ra ddu
ngay. Giiic kco binh vo tbhnh giet rtio chang de mQt ngwoi
nho. Twdng si cdc ctdn hon trdt 11111611 ttcu qua song chfjy
ve bftc rao.
Tliang 6 IIuQ tbi cd y sua ctii luy D6ng-b:ii lai mh giw
La-hh mh-tli6i. Mh Coiig-chinh bieu pbfti Ifty tieng phb le
diet Trinh mh keo tbang ra bftc, v\ minh fla sftn tlttm roi
(16 lftm. HuQ nghc cbay to* cho anh Ih Nhac hay, roi cho
Coiig-chinh di tien-phong ngtibicn v6 ctra Dai-an, thang vo
Vi-hohng. C6n HuQ thi kdo binh bQ ra NghQ-an, Thanh-
hda, ctic tran-twdng nghe tieng thftt sa chay mttt het. Ba
hoi nhau ntvi Vi-bohng, chicm-cii' <\6 lay liia gtjo kho-dun
(\6 het.
Khi dtlu ngohi bac-tricu nghc tin cd sai Trinh-t\r-qu6*n
vo ngira giiic, mh va du-dtr lu-nhir nen di kh6ng
— 232 —
kjp. Gitjc dd ra tcfr Nam-dinW — 6" do sai D-inh-
tfch-nhwo*ng dem binh thwy ra danh* — HuQ vdi Chlnh
ch6* ban dem hic rttrd*c r6ng, thd gho tinh nhtitig nQm
kh6ng fli noi duoi nhau Trinh ban lidn-thinh inh-6i troi
•,

ca flem het thuoc het dfiii di. — Khi tiy IIuQ mdi n6i
trong len phdt siing dm-am, ddnh riet binh Trjnh chay
mtit, hdm trfm Stfn-nam ltiy di.
HuQ tlnh 16n lay Tlittng-long (Ilh-nQi) Tiinh io fldi ra
cay, bdi xodi bhi xohi, chay chon kh6ng ben dat. D6i
Hu\nh-phftng-ctf 6' Stfn-tay ve dem binh fldng Vtjn-xwdn-
bd cbn Tiinh-giai tlri ddng Tay-long. Gfo xu6i, nwd*c
•,

xu6i binh lltiQ XQ*t-XQ*t tdi, qudn tlniy Tiiiih tliua b6 thwyen
iihtVy rdo.
— IIoQ tha biuh 16n 1)6* ap ctanh dinh Hulnlt-
plning-ctf 9 cba con, 6 diia bi chet tai tr\m, c6n 3 cha con
cong lu'ng chay miet khoi. — Xoc tdi ben d6 Tdy-long.
Trinh-giai niiic do nhung, co*i voi, cdm cfv ra hiQu-IQnh
cho binh. — Giiic dp d6a td*i, binh Trjnh rd tan chay tfr-
tfin. — Trinh-giai chay ve thhnh, thfty ngohi phii co* xf
giijc do di, day l;ji chfjy mict, tdi An-lftng, IIfj-16i gap
Nguydn-trang cdy dcm duo*ng tlwa qua khoi gitii IniyQn.
Nguy6n-trang biet lh chtia Trinh tlri kbong cb}U di, ndi

mlnh so/giijc litm, — Trjnh-giai ltiy dao ddm liQngmachct,
Ngtty6n-trang dcm xdc nQp cho Ngiiyen-van-hiiQ, HuQ day
HQm ch6n cftt tu'-te. C6n Nguy6n-trang tlri cho Ihm

trfin-thfi Stvn-tay.
Thdng 7 IIuQ v\ lay tieug phb L6 diet Tr\nh, 11611 v6 den
Vp-tliQ mh tfui-yet vua L6, tlem th6iig-qw6c-qudn-ddii-d6-
tjcli giao hji cho vua, Vtta rwd*c dai tu-te, m6i ngoi. —
Khi tiy dinh-lhiln cdc qwan chfjy rtio. Coiig-clilnh mdi xin
vua d6i cdc quan tdi, tlri lai-rdi tdi nuroi 6ng. Vuarachi
bo-cdo thien-ha, lai lhm sac phong Nguy6n-vtin-huQ lhm
NguyQn-soai pb6-clidnh-v6-vfirt-oai-qu6c-c6ng. HuQ mdi
— 233 —
ndi vdi C6ng-chinh rfing m\nh khdng lay cdi ay lhm vinh
g\ het; quyen twd*c 6* tay m\nh... Nen Coiig-chinh mdt
vd*i vua vh khuycn vua dem cdng chtia mh gd cho va kco
mat 16ng. Vua lhm tbeo nhw vi)y, HuQ mdi cd bfmg 16ng
mQt clnit.
Vua bQnh chng nghy chng tluic tdi, vua cho moi Nguy6n-
van-huQ vo mh va khong chitt v6, xin kidu de lo viQc \6
Nam. Qua nghy 17 vua bang, tu6i 70 chan, 6* ng6i dwtfc
47 ndm.
Ong Hohng-tbdi-t6n L6-duy-khiem len noi ng6i dtjt hiQu
lh Chi6u-tb6ng-de. Ban ddn hdi bhn-soan sw tfrc-vi, bh
c6ng-cWia cd ndi vdi HuQ, Duy-can hien lion, nen HuQ
cd $ khong uiig theo tiicti-dinh liip Duy-khi6m, tiieit-dinh
nglie ndi sc/ lam, mdi naii-nl vtVi cdng-chiia, c6ng-chfta
ndi lai, HuQ m6i tmgcbo.

27. LkCnitiU-THdNG-Dlil, (L6-duy-khi6m, sau d6i lh


Le-duy-kl). Vua rot sau het nhh L6.
tic 1786 —
Tbdng 8 tdng vwa Canh-hwng ncri laiig Bhn-tht)ch cd HwQ
de che di dwa nfra,
Ltic ay Nguyen-viin-nhac lh vua Tdy-stfn, khi trtrd*c sai
HuQ lh cm cd $ cho ra lay Hue, ai d6 anh ta di lu6n ra
bac chfjy to* vd Nlnjc tighechuiig-hung, ngh! em inliih lh
dfra lung-lang nd ra ldti nghy ngwoi-ta pliyc roi tlri khd
chtfi vfvi nd chang khdng ddu 11611 giu*t-m\iih tuot ra
•,

theo. — De» ntfi kinb-thhnh, vtia cting bd quan deti ra


ngohi ctta Nam-giao mh rwd*c. Nhtjc sai quan v6 tau

thinh vua ve cung, hen qua nghy khdc se ra mtit vtia.
ThucV ay cdc twffng-si fld mong long mu6n vtl Nam mh
•,
— 234 —
V6-van-nhdm lh quan ta-qudii ghdt Nguydn-hiVu-chinh
(Cong-cbinh) hay chidu qwyeii vo lQttg, n6n btim vtVi 6ng
Nguyen-van-buQ rting Cong-chinh lh nguoi hay khoe thi,
bay ltty the, lai cd vdy cftnh nhiew, nen bhn bo lai ngohi
bac, cho ngu'6i btic gbct nd mh gict nd di cho rtinh.
Khi ay vifa cd ong Nhfjc ra, ra mat vua Le xong roi,
vua Le doi cftt dttt chia qu6'ii, tbi 6ng Nhfjc khong clqu,
ndi gifin Tiinh hicp-cbe mh ra daiih Trjnh, dat ctia vua
L6 mQt tfic cfing kbcing lfty. Mdi bicu Cong-cbinh lo sam
16 mh 16 thdi-micu, cho-ii(5n Cong-chinh ttt'6'ng Nhfjc, IIuQ
chwa ve. Chang ngo* khuya 17 thang (8) tty trong diem ba,
Nhac, HuQ cho nguoi vo tir vua Lc, m«)t lfty hct ciia kbo
vh dcm quan-gia ban dem nit di rtio. — Siing ra Cong-
cbinh hay chwng-hwng, sting-sot mdi chay di vdi mwoi tcii
thu-ha btit mQt chiec ghe, xuong bwon thco Nhac, IhiQ.
Ngwoi noi kinh-fld dua nhau vtic ngdi gach qnang tw-tung.
Gong-chlnh rtit gtrom lieii mang tlioat khoi ve tdi NghQ-
an \ vo 6ng Nhac lfty 16i liV-te vo-vc, day phai 6' lai vdi
twchig Nguycn-duQ mh gifr linh vh luyQii-tfjp binh-lfnh,
satt se bay. Ildi Nhac kco binb ve Qwi-nbon. — Cdnhicn
bQii iVng-ngai lo c\r, cbfjn dhng danh binh Tdy-so'n mh
chang lhm g\ diing, pbdi thtia, cbet tr.)n, thn-bfji di bet.
Nhfjc, HuQ vd tuot Dhng-trong.
Tbiing 9 ngohi bac, Trinh thfiy giiic ve roi, tlri tro' vd
kinh-lhhnh. Kbi Tiinh-giai bi thua chfjy chct di roi, tlri
Trinh-phttiig di hiiih 6' Clurong-fluc, con Trinb-dQ tlri
hinh cr Van-giang, dcti chictt biiih ma, ctc liff sati cd v6
phuc ughiQp. Tdy-sffn ve trong ndy rdi, Trinh-dQ vcvi
Trwtvng-tnaii kdo binb ve cnng Tay-long, cd qiian Dtiffng-
trQiig-khidm, cfmg stitit hirffng-binli ra hQi vdi nd, mh dcm
iihan ve plni cu ho Tiinh, han flcm noi trong ldti, bicu
ctic qiian hip Trinb-dQ lcn lam clnia. — TIHKV ay Trinh-
— 235 —
plning cftng da cd dftng t(V xin vc. Trieii-tlifin khong chiu
lfip Trjnh-dQ mQt mnon l;)p Trinh-pluing. Mh Trinh-phting
vc chira tdi, con 6' Nhon-li.ic-kieu, tlri Trinh-dQ cho binh
twtvng ra cu* dfmh. Mh hi thiing cha Dwffng-trQiig-khiem
SQ" htju cho ttrcrng nhh qua dau Tr|nh-ph{ing di roi.
Trwo*ng-phiiHg Ih ttrdng Trhih-dQ thfty dang kia dtto ticn-
phuong tinh nhiing binh ctta Dwffiig-trQng-khiem thi vo'
chijy ddnh khong lai, Hen tro' vd dem Trinh-dQ chay qua
bftc. Anh Dwong-trQiig-khiom SQ' VC vua khong dung, khong
dtim ve thco Trinh-phung, nen bo chay qua Kinh-bac.
Trinh-phting vc tdi noi vo chau, vua vo-ve, lai phong
cho ttrd'c cong, ban bong-lQclcvn, mh kbongcho d\i'-chdnh.
Trinh-phung khong clnii niii phong theo twdc-vi cti, vua
y khong muon cho mh c\rc chiing dti phtii phong lh con-
*,

quoc-cong lhm tiSt chSthuy bo chu-qudn, b)nh chuong qudn


qudc trong sw; cfip cho 3 ngan binh, ruQng 5 nghn niiiu
tldn IQc 200 xft.
Liic fiy Dinh-tfch-nWrc/ng lh quan Ihinh-the him, 6'
lldi-diiffHg ve, muon ph\ic vuffug-vi lai choIIQ Tiinh, trwdc
xin vua, vua khong nghe sau ttem trdn-binh trud'c ctra
dtii, va vo lay xin phong twd*c cluia cho Trinh, vwa cfing
khdng cho. — Sati cdc liohttg-thdii vh tri6tt-tbfin SQ' c sinii
bicn, tiri nan-ni xin vna ])hong virong cho Trjnh-pluing, mh
viQc cbanh-s\r thl do noi vua. — Vua cu'c chang dft phtii
nghe theo mh phong Ih Nguyen-sodi tong qutie chdnh ydn
dd-vumig. Tir fiy l>inl»-tfch-nhuo'ng oai-qwcVn noi, mh
qwftn-gia va gifra ban nghy ra phii-phach cwd'p-doat dftn
s\t* trong thhnh. Thicn-lia ai ntiy ngfi long het trcing, Vwa
cfmg nghiem-phong, mfit chicw thi6ii-h;j ctin vtia, lf.ii iighe
Ngwydii-httw-cbinh c6n cV NghQ-an, thl sai Bui-dwo'ng"ljeh
v6 du ra gitip vua.
Khi fiy (tbdng 1 l)Trinh-pluing nghe tbeo loi liio Dwong-
— 236 —
trQiig-khiem, mtit sai quan binh v6 vdy hohng-thhnh, vua cho
vtvi NguySn-huu-cWnh dem binh NghQ«an ve ho*n trdt mw6n,
Tiinh-plWng coi VQi lhm kh6ng lai b6n chay qua Kinh-bac.
Nguycn-lnVu-cbinh nhftp thhnh vci chan vua, vua khcn
vo-ve phong cho ttrd'c b'ing-trung-c6ng lhm bhih-chucrng
qu&n-qudc trong sw dcii tic do. Con va lh Nguy6n-hwH-dti
vh anh re va lh Nguydii-kWie deii du*Q*c phong hdw.
Nhac tir nam 1777 dd ng\iy xwng de tfji Qui-nho*tt dtit
liiQti Ih Thai-du'c nguydn nien nam ay sap fli. Den niim
nay 1785, em lh Nguydii-vaii-WiQ ra tlep bac roi ve, muon
tir hip, ncn kiem cd* mh dem binh v6 vfty Qwi-nhffn ddnh
V('vi Nguyeii-vaH-nhac, tlri Nhac doi Dijng-vtui-tran bicu
de cho Trtln-tti giw Gia-dinh, dcm binh vc gitip mh kdo
*,

binh ra tdi Plni-ycn bi binh IIuQ danh btit dutfc. Ilai anh
cm lh Nhac vfvi IIuQ tttiiih nhati chet binh-gia het nhieu
lam, sati mdi giang-hoh. HnQ thi cti* tti* Thang-du (Qtifing-
nam) ra Httc ra btic, lhm Ddc-b\nh-vmng 6' tiji Pliii-xiian
(Hue) cou Nh*tc xwng lh hoang-de 6' Qui-nbo'n stip vo tcii
•,

Blnli-thttiin trong Nam-ki tlri diit em lh Ngtiy6tt-van-lu' lhm


•,

Dong-dinh-vwcrng 6' tai Gia-dinh.


Cting trong thting tw nam tiy IluQ sai Vovan-nhdm ra
ltty NghQ-an mh tran (\6. Thuo* trwd'c khi Nhijc dft ve Nam
roi tlri de Ngtiydii-dtiQ lai gifr xw NghQ-an \ nay thfiy hai
anh em Nbac, IIuQ khong thwfjn ddnh nhttn, llri SQ' HIIQ
co hai niiiih di chang, ncn dni mwu vdi Ngity6n-dltth-viQn
bictt ra mh thong vfvi Gong-chlnh de hiQp l\rc mh ddnh
liji vdi HuQ, xong rdi tlri giao NghQ-aii lai mh ket ldn-hdo.
Ngtty6tt-ct\tth-viQii ra biic ndi vdi Cong-chlnh, Cong-

cbliih d\i-d\i' khcing wng 11611 DtiQ mdi str l*)ti ra, Hdn 1)6
tron vd vdi Nhac, do cho Ngttyeii-diiili-iilifjc 6* lai c\i' dd.
BQ lwd'iig cua Nguydn-duQ lh Ngwy6n-tbwy6n 6' tfji Sa-nam
lai khottg thco DtiQ trtV dduli lai Nguy6ii-t1\nh-viQtt ; va c6
— 237 —
tb6 b6n cha con (NgQC-lien, Ngoc-triQu, NgQC-chan) vh re
lh Tri6u-t6ii-hiQp dcu chct tai tran.
Khi fty Nguy6n-van-WiQ v6 ddnh Nhfjc tai Qiii-nho*n rdi
kdo binh ve, cho d6i Nguydii-hfru-chinh, mh Nguyen-liwu
chinh da vd vdi Le roi, 11611 kbong cWu vo, HuQ ben gidn
sai V6-van-nham dcm binh ra chicm-cw NghQ-an, trwng
binb, thiic lwo*ng de ho* cd di diinb Bac-bh den sau.
Ltic ay vua Chieu-thong muon nhon d|p anb em Nhtjc,
HnQ diinh nhati mh lo lay NghQ-an lai, mh mftc Cong-chinh
vl c6n vo* con va bj l\ru trong tay 6ng HnQ, nen Cong-
cblnh tdtt vwa xin sai sfr v6 hoh-nghi mh-th6i. Tho-tirviet
cho oiig HtiQ xin tinh NghQ-an lai llri da xong, mh kiem
ngwoi di sfr tlri kh6 kiem. May cd Tran-cong-than lh thfty
Cong-chlnh, khi IIuQ ra Thaiig-long Cong-cblnb cd dcm v6
ra mat HuQ, 11611 kbi tty vo b\mg ldnh mh di, vdi Ngo-nhu,
ltji cd 6n*^ hohng-thiin lh Le-duy-kicn lhm dati, V6 dem thor
cho 6ng IIuQ xem thff roi gidn qnti, ra oai nat-no lhm
hwng, dhng Trdn-cong-thtiii cwng khong nhin, 11611 ba qwan
str ddw bj HuQ bat cftm-co trong ng\tc, sau day dcm tran
nwdc di, mh ndi rftng ve tbuyeti bi clrim chet di mttt.
Ngohi bac tb\ Ngwyen-hu'u-chliih oai-qu6'n lfvn, tir khi
duoi Tiinh di, tlri theo ph6 vua Chieu-tli6ng dftnh dc^p
ddng ttghich vdi vtta. Dwottg-trQttg-khicm vcvi chtiti lh
Ducvng-vdn, vh hoc-tro lh Nguyen-mdii-tthi di mQ binh tai
Gia-ldm, dtip lfiy giang tti* Nhw-kinh tdi 0110* Phti, ra hich
cftc luiyQn, lo khdi-pht.ic IIQ Trjnh. Cho-11611 Coiig-chWh mdi
sai twdng lh IIit\iih-vict-luyeii di dtinh, vtiy tfr phfa tip bfui
rat, va nhcV toi trcM lQt ra dwc/c chay tdi Vttffiig-xd bi biit
diQw vd kiiih chcm di.
Thdng 8 Cong-chlnh nghc IIu\iih-phfnig-cff tu'd'iig tiji
Son-tdy cw binh ra lifcli, ndi lo gict Cong-chinh di, 11611
sai NgnytVdufit di trwcvc leu clfuili va t;ji Diji-phting,

238 —
Cong-chinh so len san. Dfinh trdn dati Nguyeii-dutit thua
th5i lui lti, tlri Gia lii cou HuWli-phung-cff bicu cha thira
thaiig kco thang xnong kinh-thhnh nih danli roc di, btit
Cong-cbiiih mh cha khong nghe 16'i con de nghi binh. Ai
ngo' Nguyeii-duiit thfiy khong cd truy-tbeo tlri quhy trff lai,
ttung luc qutin Ihrinh-phnng-co' dang cd an com tlrinh-llnh
khong k|p tro* tay, vo' tan clny ra di Cha con Iluinh-
phiing-co* coi cd mot con voi n6-l\rc c\r, mh bj vay tfr
phfa clifiu biiii, lai vtra binh Cong-cWnh tdi ban nbau, voi
ngfi bftt dwou; aiih va dcm ve kinh hbng chcin di, mh vtia
nghi cd coiig nghiQp trit'6'c 11611 ban thuoc doc cho uong
mh chct khoi l)i clicm.
Nguycii-trinh-plning trudc chay qua Baoninh trii lhng
Que-6, cd Nguydn-trong-ngiji lh tirthig (lh bh con bdn
ngoai) phftn ddn gifr cho lai sai Dftc-vo gifr luy Dong-
*,

hd. Cong-chtnli dii cd sai Nguyen-nliw-thdi diinh, tWTrinh-


phting clii.ty xnoiig Iliii-dwong, 6' dd l)inh-lich-nhu'Q'ng
ltji lfiy binh Iloa-pbong, Viin-don, I)6-son vit phfa md bien
den vhi muon, tliuyen bffn 700 chicc, dau tai Bdc-tracli tinh
Son-nam mhbQ-vQ. Lai cai bdi Trinh-phttng cdgoi thtfcho
Tru'o'ng-(1aiig-qui lh quan blnh-chwong mh xin vd ta tQi vdi
vua. Mit khi fiy cd Ph.jm-dhih-thiQtt cting lo rwd'c Trinh-
phfiiig, mh va ltiy lieiig chiQu hoa-muc, kbi binh fliinh
Cong-chinh, thuycn bc nd dfui flfiy song, beo di cd klnic,
nen Tru'ffng-dang-(jui ru'd'c khong du'Q'c mh ve. Trinh-
pbting lai cho ttom thff cho ttii cfi va lh Biii-iibufm bieu lo
lhm iiQi-iVng. Lfiu viQc ra CoHg-cWnh tftti xiti gict Btii-
iihttiiii di. Bdi sai quan trftn-thtt So'n-nam lit IIu\nb-vi6t-
tuycn dem binh cti dtinh. Tdi song Ngo-dong Pbijm-dlnh-
tliiQn vdi Dinh-tfch-nhirc/ng dctn hiii-thwycii mh c\r ch!6n,
rtti sao b\ gid ddng-iiain bc b.it, bo thtiycn len bQ, mit miic
lay biiih 6-hap 16n bfv roi ttd bo nd tron l;1u tti bct, nen
— 2,39

ttiinh thwa Hulnh-vict-luyen. Dinh-tfch-nhwtfng chay mot
nrinh, c6n Phijm-dlnli-thiQn flcm Tiinh-phung qua Dong-
qiiiin, nho' cd hho-m\ic la Trfin-mfjnh-kbuon ti.i chting ra
frng rwfvc, xdy ddn dap luy giu* chtit, Iluinh-viet-tuyen
diinh tliting no qua thfuig kia, dtinli kh6ng xue. Vua Cbictt-
thong mdi bhn vdi Cong-chinh, mh sai liohng-dQ lh Le~
duy-lruc dcm quaii cam vQ ra mh tti dtinh mh lfiy cho
fluc/c mdi yen dtrc/c. lluinh-viet-tuyeii nghe tin, SQ* mttt
phiin cong vh mang tieng bit-lwc ncn mdi hiQp vdi Nguy6n-
nhw-thdi mh chinh ho di, a rirng lco liiy mh lcn. Trtin-
iniiiih-khuon chay TtV-kl, Trinli-phnng chi.iy An-quhng, rdi
trti Lijng-son mh b'\ clfui (\6 nd muun hat, nen chay ve Hfru-
lfing, sau hiQt tich khong biet di dfui.
Dcn thang 11 tu'd'ng cfia 6ng IIuQ lh V6-viin-nhdm ra
danh lfiy Thanh-hda. Cai bdi Vo-van-nhfim ra NghQ-an
tlri cac ttt'd'ng vwa Lc Canh-hwng deu bhn phtii dtinh
quyet di tti'c-tlri, de hiu chng khd, Nguyen-nhw-thdi xin
liinh cli. Mh Nguycn-huu-cliinh vi noi VQ' con c6n trong tay
giftc, nOii tfnh viQc hoh-nghi.
— Den dtiy IIuQ sai Ngo-
van-sd' tfing V6-viin-nham ra dtinh bac. Nguycn-duat trfin-
thti Thanh-hoii khong dtiin c\r cbien, bcn lui binh ddng
Trinli-so'n-giang. V6-van-nliftm ddng mcp phfa ntun sai
Ng6-van-s6' di du'6'iig mii qtta Thtit-ina-giang tip dtinh phfa
sau, Nguyeii-cludt lliua chct tai Irfjn — Biub kco qua Tam-
diQp. Khi fiy Cong-chiiih mdi sai Ngiiycn-nliw-thdi Ihm
twfvng dem hai iiiuon binh vo cliiiih, mh gijp ttrdng Qiriuh
xtip trfui thua chay Son-niiiih, san b\ giijc bftt gieldi. Giijc
tdi soiig Thattli-khttyct (tfti Ninh-Wnh). T6' btio ve kinb,
kitth-thhiih rung-roi. Cong-chinh sang-sot xin dem binh ra
giw giiic. Vua ban Ihiel-viQt cbo mh ufiy-phii cho va lo
mh duiih cho ycii giiic. — Cong-chinh ndi phtich : « bat
« V6-vaii-nbftm chwa tdi lay toi ddn, toi doc cho twd*ug
— 210 —
« t6i hat thl dd du roi ». B6n dem het binh Thang-long
la 3 mu6n ddng tai 1)6' btic song Thanh-kliHyet, lai sai con
Ih Ngiiyen-hfrii-dii lhm twdng thiiy, thuycn 50 chicc, chtV
sting ld'n fliuoc daii phao-gitii dau ngang don giiic mh •,

canh-gio* bff-tho* ban dem giac cho qtian ciim dfty doi laii
qua cQt het cdc thuyen, roi phung mh kdo tuot qna ben
kia bo*. — Trong tluiyen hoang-kinh nhay chay bfiy-ba,
sfing-ld'n, sting-nbo, thuoc dan, khf-gitii deu mtit ve tay
giitc hct. Cong-chinh bhn vdi cftc twd'ng thoi ve gifr Chdu-
kieu, ttang ntia dem u6i trong tlititi quftn quan sdng-sot
•,

d:jp btiy nhau mh chtjy tron tiV-tdn, qtiang kbf-giai (IQC


dhng, v6-tan di het. -— Bdi hai cha con Cong-chinh chay
vdi vhi tram quftn ve Tliang-long.
Vua iighe bao tin binh Ngiiyen-lifru-chlnh tbua, licn tinh
chfjy qua xti* liiy dfing cd di dhng trcn v6 Tbanh-hoii. —
Nwa dem Cong-chinh 6' Thanh-khuyct vc, vua cho d6i
hai ba top va kbong tdi, bicu Nguydn-kWie lh anh re v6
ttiii, xin vwa chay qua tinh bac v\ dd cd Nguydn-caiih-
•,

thwdc gioi tlri chd", ltji (hltnh vwng, cd thc sdng 16n, cd le
lfip biiih chi6u-HiQ, tren cd Tlnii-ngiiyen, Son-tay, dttdi
cd Ilai-dtrong, Sffn-nam. Vtia nghc 16i mh doi qtia btic.
Oiig hohng-dQ lit Duy-truc thco hQ bh hoang-lhai-hfyu, bh
bohiig-phi, vh nguyeii-tu* lai ctic cung-tan di trwdc di. Vua
vo tam-mieii lay khdc. Bui-clwong-lich Itji bieu v6 tdi nhh
Nguydrt-liwtt-chttth bat va di llieo vdi mdi xong. Vua licn
tdi iigay nhh Coiig-eWiih. Cong-chlnh bcn bicti con iiriiih
la Nguyeii -h ii u -du di trirtfc hQ-g(a, con va chay di thdu
biuli diro/c vai iighii, rdi cfuig tttot thco.
Vtta qtta soiig roi, kc situg giac v6 lay thhnh cwd'p-phti
sijch-btich.
Vna chay tdi Kinli-btic, trong thhiih Ngiiyeii-canh-tbwdc
da ticm-tfim dan giiic, ddngcwa tbhnh xwngtiit khong ra.
— 241 —
Vwa vdi Cong-chinh mdi qua sdng NgwyQl-dwc, cdc quan
thco cd sdu btiy 6ng, Nguyen-dinh-gidn, Pbfjm-dinh-dw,
Chdu-doan-iigai, TrWffng-daiig-qiil, V6-trinh Mh-thoi.
NguytW-cfinh-thwdc bftt nlitvn lai cho qnan tlui-ha ra chan
ftii-cu*d*p, nd lai nd lay do ng\r-bho ctia vwa, vua chdy
HH*d*c-mat c6i ra trao cho nd.
Qtia liuyQn An-dong, cd Nguyeii-tboan dft 60 tuoi ngoi
tri-huyQn dd, dem qudn-gia ra tiep hQ-giti. Ltji tftti xin &
Xwffng-giang gict Ngtij6ii»canh-thwd*c trfin-thu Kinli-bac
di, v6 6' dd mh toan viQc kh6i-ph\ic. Vua khen thang chfrc
cho, roi day 6ng hohng em Ih Dtiy-kl, Le-ufnh vdi tong-
thtit ho'n 30 ngtrtvi thco bQ-dQ bh tbdi-hfjw vh hohng-tw
len Cao-bttng mh pliu-tap pliieii-llifin hai irftn ay. Con vtia
thi di 6' tai litiyQn Att-the. 6"dd Dwffng-dinli-tuan lh nguoi
th6-liho xu* M\ic-so'n dem binh tltin rwd'c vua, ph6 vua,
nen vua Hiong cho lhm Wiih-khftu twdng-qiuiii.
Twdttg Tfiy-son Ih NgtiydH-vaii-hoh toc theo tdi Mue-
stfn. — Vtia dem binb ra cw, Bfti-dwong-lich, Nguydn-
thotin ra doc chicn, vua coi iigt.ra diing satt \ Dwong-dlnh-
ttttm dhii bcn td niii. Nguycii-bwu-cliiiih tlhn ben huu
ntii. Giac 6' dtrdi ddngnQi. Du'o'ng-c11nli-tufin xuong dtinh,
giijc cho IIQC bftu sau lirng uiii danh tdi. Binh vua tliua,
Cong-chitth d6, Dirong-diiih-twttn chay hai tttia con va
•,

chet. Con Cong-chlnh lh Ngiiyeii-hfrii-dtt ttdnh giet giiic


dit*Q'c muoi ligitoi roi cliet tai tr(tn, giwc/iig va lh Ngtiyeii-
khue ctiug chct ttji traii. Cong-clilnh chay phfa btic, ng\ra
vfip td bi gii)C bftt flwoc, ttiQu ve Thang-lonjj, V6-van-iihdm
cbdm plian thtiy bdu ctic cwa thhiih. — C6n vua thl chtjy
v6 sffii trai Bdo-lQc.
Tirdng Ihriiih-vict-tuycn 6' Soii-iiam (Nam-dinh) v\ VQ'
con deu 6' trong tay giiic, nen ati binh bat dQug, trong $
de cho' IhiQ tdi mh ra bhng-ddu. Mh quan tran-thu An-
qtiiing la Nguydn-viet-kliwong nghe Cong-cbinh tliua, kinh-
thhiili that-thtt tlri tffi Soii-nam dp IluWh-viet-ttiyen dcm
binb vi-hohng tcvi vhm song LQc-giang. Twd'ng gitic lh
Quinh 6' lticn-dinli nghe lieii dem chien-thuyen vh ghe
buon hon 200 chiec, ltia binh bQ xuong cti mh cho* mh
fltinh. Huinh-viet-tuyeii stip hai-tbuycn ra Ihm 10 bhng,
trud'c mtii tri siing ldn, cu* lufui phicn ban mai, clrim
thuycn giijc t1u'Q'c mwoi chiec, mh gitic c\r rftt. Nguycn-
vict-kliwong nhffii gid xuoi chay diim-sam xoiig vho thtiycn
giijc, cliim vo' bo kbi-giai nhtiy lcn bo' cbay.
Qtiinh chay duo*c ve llien-dinh ddng ddn gifr. Tlri lluinh.
viet-tuycn lai piian binh diinli nfra, giiic lliua, licn binh vtia
Le khi tty noi tieng, xfr Son-nairt aiih-hiing hho-kiQt dcu
frng nhieu, cftng-cttp lwong-tieii gitip binh.
V6-vaii-nham nghe Quinli lh tuong niinh thua, th\ dcm
biuh tlihnh Thang-long ra viQn, Btin-nguyQt-tri gan btf
song, dfip Itiy ddng doii gifr ttd. lluinh-vict-tuycn vtiy ddnh
Idtt khottg duQ'c. Cd ke bhy mwti phfti dc mQt twdng fv
iai dfinb vdi Qtrinh, cou bao-iihicu phfm lcn ddng gftn
Tliang-long, dtinh cho kia cho IIQ cho cd licng ra, mh va
khong nghc, cfr hiQp binh danh Qirinh, vhi ba thiing cfmg
kboiig xong. Ke ltiy Vo-van-nhdin 6' Thang-long sai ctic
twdng khtic di dhng bt) tw Cliau-kictt di lfiy Vi-hohng •,

lai sai Nguycn-dong lh twdng-quan xuong Ilfti-clwong dtinh


Thiii-binh, Quang-bwng. Cbo-ncii Ilulnh-vicl-luyeii phfti
thoi binh ve Vi-hohng.
Thiiiig gicng iitim san 1787 viia Chicu-tbottg cliay trti
Gia-diuh (liuyQu Gia-biiih tinh Bac-ninh). Tir thua trfm
M\tc-son \na cbi.iy Bao-lt)c, nliocd Diroiig-dlnh-tuaii dcm
quan-gia ddn-phu An-dong theo ln), cti* sfmg NgwyQt-dwc.
Mh Vo-van-nham tttn binh tdi plitt.
— Long lh cm Dtrong-
tllnh-tittitt bj giijc b«it dtiQc mh khdng giet, bieu cdm thtf
— 243 —
ve dti anh ra <\£\u, rting phai dem vua Le ra thl khoi phfti
ddt ke khac gidm-quoc. Dwffng-d\nh-tiian flwa cho vtia
coi, vua pbdt nghi so* va cd hai 16ng, nen day Pbam-flinh-
dtr, Tru'0'ng-flang-qui ve di chi6u-mQ, roi vua qua Gia-
djnh, cd Vo-trinh, Ngo-chf vdi Trdn-danh-an ft ngwoi theo
mh-th6i.
Vua 6' Gia-dinh roi doi qua Chf-linh. Cd Trdn-quang-
chdu xfr Gia-dinh, Trdn-dien, Hu\nh-xuiin-tu xfr Chf-linh,
V6-dung xii* Tfr-ki, Nguycn-the-W6n, Nguyen-hwu-te xii*
Tbanli-hh, V6-tri-hanh xw Phung-nhan, dem ngdi-binh ra
rwd'c vua vo 6' Thanli-hh, ldp don trai gifr vua. Mh giac
hay lai thco danh Thanh-hh phdn binh fldnh Gia-dinh,
*,

Ph\ing-nhan kco Tran-quang-chait vh V6-trMianh cd tdi tiep


chang. Nguy6-thc-hicn vh V6-tri-hanh bj chet tai trdn. Giac
vtiy Gia-dinh, Tran-quang-chau dem binh gioi dtinh phdgiai
vdy flutfc. — Gitic thua kdo ve fldng tai Phao-so'n. — C6n
binh tliuy tlri 6' L\tc-ddu-giang mh xudng, hiQp vd*i binb bQ.
Htrinh-xtian-tii ban ddm bat mwoi chicc tWiycn cau cbo' siing
ong, thuoc flan men tdi, noi trong pbtit ltia dot, giijctlrinb-
l\nh thtin hdn bttt ngu the, sfmg-sot ddm ddu vo' chay. —
Trong cac dtjo Ngfti- binh cd twd'ng Trfin-qiiaiig-chau lh
gioi nlnVt vua khen lftm vh phong tdi twdc hdii.
Troug Thanh-hofi khi ay cd bai 6ng bohng thdn lh Dtiy-
trQiig vdi Duy-bQckhi binb, bho-kiQt vh phien-tfi theo nhidu;
tu'6'ng giiic Tay-sffn lh d6-cl6c Trwffng dcm binh vdy danh
bi Duy-trQng cbdm dwc/c tai tri)n, cho ngwoi ra bdo cho
vua Chieti-thong hay.
Vua 6' Chf-linh cttng khong y6n. VI Diiih-tfch-nhirQng
theo Trjnh-phhng tti* tlitta trfjn Ng6-ddng ve D6ng-tricu
aii dd, nay nghe vtia 6' Chf-linh, sai Trfui-licn qtta dau
giiic, din giiic tdi vay nffi hhnh-tiji mh bat vua, vtiy ddnh
da trdt thdng khdiig xong, may ddu hji cd Trtln-dien, vh
10
— 244 —
Hulnh-xudn-tu twd*ng ngai-binh Hai-dwffng dem binh tdi
flanh giai vay, chdm flwcvc hai em va Ih Dinh-vo-sftm,
Dinh-vo-kinh. Dinli-tfch-nhwc/ng thodt dwc/c chay tron
di mat.
Nhwng-v«)y git)c cfr chau fldnh mdi, dem nghy cir chien
het sti*c. NguytW-tri-hanh, V6-huu-te deu b) tw trt)n, n6n
vua d6*i qua Thtiy-dwtvng, Vi-hohng.
Ltic-fty hohng-dQ Duy-k\ bay Idu tu* git)c ltty kinh-tbhnh
chay Dinh-chau, cd phien-thiin ten lh Ma-the-co vh cdc
phien-myc, Bdo-lac Tien-quang vh binh Thai-nguyen, khi
binh Idp flon dap luy giw the. Uyen lh tu*6ng gi^c flcm
binh ddnh mh dtinh khdng dti'Q*c phai lui ve.
C6n 6ng hohng-thdn twffc hai-qudn-cong khi trwffc trttn-
thu Thai-nguyen, bi giac fldnh ltty Thiing-long roi, tron
16n Tw-n6ng, Dong-ltjc khi binh b\ giiic ddnh bat dem vd
Thang-long giet di.
Thuo* trwdc khi 6ng HuQ sai V6-vannhdm raddnh bac,
tlil da cd btnig nghi, nen cd cho Ng6-van-s6*, Phan-van-
ldn theo lhm tliam-tdiig, dijn-d6 coi chung coi fl6i xdt-ndt
t\nh-y va vl va lh ngiroi gioi lam, SQ* va cd btmg phan
clittng-, nay Ng6-vfm-s6' thtiy V6-van-iihdm dac chf ct)y
oai-qu6*n lQng phdp, b6n goi tho* ve cho 6ng HuQ hay,
ndi SQ* va cd y phftn, 11611 phai bdo trwdc.
Oiig IIuQ dWQ*c thtf Hen toc ra Thang-long. V6-van-
nbdm ra rwdc. HuQ vo-ve khen-twng, day qtitin lay lpng
ctia m\nh mh che cho va ngdi ng\t'a v6 thhnh. Dcn giu*a
sdn HuQ tltty quan bdt trdi qiidch hji. — V6-van-nhdm clitjy-
choi, floi-ntji, nhi tra. IIuQ licn rang : « chfing ctln phai
« ndi dai,
nhh ngwoi cd thi gioi hon ta, tlri ta 'attng khong
« au'Q'c mh-thni ». Bdi dfjy chdm fli, flijt Ng6-van-s6 trftti-
tlni Thang-long.
Chi6u-th6ng.d6 (V Vi-hohng so' y* cd Hulnh-viet-tuyen,
— 245 —
mh Ng6-van-scV cV Thang-long lai de-binh xuong fldnh.
Hu\nh-viet-tuyen dem binh ra vhm s6ng Huinh-giang mh
fldnh lai vdi giac. Ng6-viin-s6* bat cha bat voj cua Huinh-
viet-tuyen trdi trwd*c mui thuydn. Htrinh-viet-tuycn thfty
mui 16ng kh6ng dtim fldnb quhy trtV lfji Vi-hohng. Vua
nghe Huinh-viet-tuyen thua tlri doi thuyen thoi lai trii ttti
Quan-anh (thuQc Nam-flinh) thuyen Huinh-viet-tuyen cung
lui theo. Mh dem ay n6i bao 16n, tr6i mu-mit, thuyen-be
troi bftt trfu b6o, that-lac btty-ba. Thuyen vua ng\r bat vho
vung Tbiet-gitip trftn Thanh-hoa, Nguycn-viet-khirtfng mftt
fli khong bict bat di dau, c6n Htrinh-viet-tuycn bat v6 cwa
Cdn-h«?ti (tcn xa luiyQn Qulnh-lwu xw NghQ-an), sau va Iftn
ve Tbang-long flaw gitic, bj giac gi6t fli. TI1116* tiy qudn-sf
tii* tdn, Thanh-hod tlri giijc da ltiy di roi, nen vua phai
tron-trtinh gid-dang di flwtVng bQ ve Stfn-nam Kim-bang,
roi qua Kinh-bac, trti tai Lti'Q*ng-giang.
Thang 5 6ng IIuQ cho d6i cdc quan c\ru-thdn van vo
nhh L6 tdi tlay ton 6ng len di cho rdi. Quan ng\r-su*-dhi
ten lh Ngwyeii-huy-trfjc kh6ng chiu du*ng ten vo, toi lai
uong tbuoc mh chet di. Nguydii-viQn, Plian-16-phien ra
dSn thu, tlri cho cfr cluVc cu ca.
— Ong HuQ mdi dtit Le-
duy-c«\ii lhm gidm-quoc coi viQc plrung t\i', dftt Ngo-nhftm
lhm lai-bQ-td-thi-lang, Nguy6n-thc-lich, Ninb-t6n, Ngtiydn-
du, Nguyen-bti-lan lhm hhn-lam-tr\i*c-liQC-si 6' tiiy theo
Ngo-vitn-so' mh biQn s\r, roi 6ng HuQ tro* \6 Hu6.
Qua thaiig 7 bh hohiig-thdi-hfju vdi liohug-tu' 16n Cao-
bttng bi phi6n-tii, phi6n-m\ic dem twfvng giac tfvi danh lfiy
trtin-dinh, th\ Nguy6n-huy-tiic, llttlnb-fch-hicu, Le-ttfnh,
TriW-qiidc-ctong ddn bao-vQ bh tliiii-hfiu vdi hohng-tu* qua
xti' Long-chiitt bdn D«)i-thanb. Trdn-tot lh quan coi chfiu
mdi chay t6* cho T6n-si-ngW lh tong-doc Quang-ddng,
Qudng-tdy. T6ng-cl6c vfvi Tniin-pbii Quaiig-tdy Ih Tou-
10.
— 246 —
vlnh-thanb hQi nhau tai Nam-ninh, mh nghe chuyQn hohng-
tu' vrii liohng-thdi-hf)u xin. Ngho dQng 16ng tliwffng-hai
mdi c\i sd' tdti xin hohng-fle giiip. Hohng-do lien chay chl
nay cho T6ii-si-nghi lay binli bon tinh khac k\ kdo qtia
ddnh gitip vua L6.
Bh thdi-hi)u mdi cho L6-ufnh vh Nguy6n-qii6c-d6iig ldn
ve bdo tin cho vna Chieti-thong hay. Vua nghe tin vd bdo,
lai cdc scv pbien-tti dfi flWQ*c hjch nhtr v;)y nua, thi sai
Le-duy-dan vh Trdn-danh-dn cdm bam-van qwa Thanh
rtrdc binh viQn.
Tbdng 10 binh Thanh dwc/c t6* vtta Chieii-thong moi
rw6*c, lien phdn lhm ba dtto kdo di ba ngti, de-doc t6n Ih
0 kdo ngd Tuyen-quang, tri-phti Sam-nghi-dong kdo
xuong ngti Cao-bang, c6n T6n-si-ngbi vdi de-doc Hwa-
the-aiih di nga Trfin-nam-qtian kdo xuong. Twdng gittc
ten lh Phan-khai-diVc trfui-thti Lang-scvn nQp thhnli hhn
dtiu. Binh tdi Kinh-bac gap twcvng Ng6-van-stf sai ra
chdn tfti ben dci Xwcvng-giang. C6n tai Thang-long sai binh
tinh-duQ hon mQt vftn fli vdi tu*d*ng Plian-van-lan ddng
tai Thi-cau. — Binb Thanh ddnh ttty di, kdo tdi ddng ntii
Tam-titng. Phan-van-ldn ban dem len do binb qua NguyQt-
diVc-giang, v6 dfinh dinh T6n-si-ngb'i, mh nd ban gih,
giiic xdp khdng dwcvc. Sau cho Trwffng-si-long ra flanh
chdm gict giiic hao nhicu lam. Boi Ton-sl-nghj mdi dcm
binh hay ra xuong ddnh Thi-cdu ban chdy dinli trai, giac
hodng-kinh leo luy chay ra. — Binh Thanh thira tbang
duoi theo, gittc thua chfiy miet ve Thang-long. Thanh theo
mai ddng phfa bac bo* s6ng Nhl-hh.
Ngo-van-s6', vdi Ngo-nham linh kbong xong, bo Thang-
long clniy ve Tbanh-hod. Phfa bien thi cldng don gifr tai
BiQn-sffn. — Con binh bQ thi ngan ncvi niii Tam-diQp, ma
ch.ay t6' cdo-cap cho ong HwQ hay.
— 247 —
Vtta CWQu-thong lir Phuiig-nhan td*i Gia-ldm dom 16-
v«)t trdw ru'Q'11 mh khao bioh. Qua bfra sau nh«)p kinh-

thhnh, T6n-si-nghi Ihm cau n6i (\() binh ddng ttti cung
Tdy-long (thdng 11), roi dem stic phong vh ttn phong
Annam qu6c-vu*o'ng mh phong vua.
Khi tiy mdi thttng chwc thwdng quan cdc hting vh lo
cbay lu'ffiig tidn cho quan binh Thanh ftn cfing het hffi;
may niim bi giftc-giti loan-lf)c, mttt miia, mh nam tty lai
chng ddi ltim \ n6n phdi lo chfiy cho binh an.
Vua cd tanli liQp-h6i, nen ve dtroc tli\ odn Tdy-scm n6n
bat bh t6ng-that dft dem ga cho 6ng HuQ, da cd thai mh
m6 b\mg di, vh giet het 3 6ng hohng-tmic. Nhffn tlnh
kh6ng ai bttng long. VI vdy khi ay bh thdi-lii)u ve tdi
Thang-long ngbe s\r-tlnh lhm-vfiy, tlri rdu sa nwtvc mat,
tiec cdng khd-nliQC di viQn binh, khong cliiu vho cung.
Nguy6n-huy-tuc khuy6n-gidi \&m mdi ngudi.
Ngiiy6n-van-huQ tai Hue nghe to* bdo tbi cirfri mh rang :
« nd xac gi nd, de tao chdnli vi hiQu dtiy rdi tao se trir
« nd cho mh coi mh, » Bdi cliQn nghy t6 troi tai Bdn-so*n
rdi xwng de ngay, dat nien hiQu lh Quang-trung nam ddu
(Nlitjc thcvi-du'c nam 11°). Xong roi mdi keo binb twcvng
ra NghQ-an, Thanh-hod gdp binh hcvn 8 mu6n, dn binh
tjji TliQ-hac (bay-gio* lh chfnh cho thhnh ttnh Thanh) mtfi
•,

viet tho" xin ddu, ndi nho-nhoi, nhiic-nhdt, cho quan Thanh
nd kieu cdi chi nd cho de toan viQc danh nd.
Qua dau nftm ke ltty dd lh 1788, vua nghe HuQ ra ttvi
nfti Tam-tHQp trong bung da lo so*, ndi v6i T6n-si-nghi.
Anh twd*ng nhh Thanh tty nuc-nfch bdn-diin, ndi khdng
he g\. Den khi giiic ra tdi Sffn-nam, mdi sai de-doc Hwa-
the-anh dcm binh xuong Hh-hoi Vwong-hQi mh &y. Qua
mong 5 6ng HuQ tltin binh riet tdi, di cd hffn trdt tram
voi di trwd*c. Binh thu thtty voi that-kinh nhdo-nhdt, chay
— 248 —
b«)y chijy ba, chun v6 luy gidng lwoi sat, trf sung ld'n, vut
d6n sho hoA h6. Git)c ltty rcm bd ltln ho tdi, binh k6 toM
sau. — Binh bftc thua chay, rwc/c giet htfn het nwa phitn,
cdc twd'ng Hfra-th^-anh, Trwoiig-sl-long, Thuotig-duy-
thaiig chet tfji trftn, Sftm-nghi-d6ng that co mh chet. T6n-
sl-nghi lh chdnh twd*ng tlri tr6o ltiy chay ra qua s6ng mh
chay, giiic do«)n cdu di, binh Thu chet v6 so. Vua CW6u-
thong cd 8 6ng quan theo hiiu ma-thoi, Vua thfty git)c lfty
thhnh cuiig len ngira mQt m\nh vdi Nguyeit-viet-triQu chay
theo vcVi T6n-sf-nghi cho Hirinh-ich-Weu chay vd hQ bh
thdi-hdu vdi hohng-tu*. Mh ra b\ float cSu di rfli, hohng-
dQ mdi hQ ltty mh chtjy qua dohi (tdy).
Vua chay td*i ctVa ai Tran-nam trtrffc, rdi cdc qwan theo
hdu l\ic-th\ic mdi tdi sau. Vua nan-ni vd*i T6n-si-nghi tfnh
lhm sao, lo thdu-thdp si-tot mh tdi-ctr. Tlri T6n-si-nghi
bieu vua vho thhnh QuS-ldm mh ngh), se cd binh viQn td*i.
Th«)t vua Thanh da cd sai PhwQ*c-khwtfng-an, dom binh 9
tinh qua mh HQu-ly viQc Annara.
Khi ay HnQ cho Ng6-nhdm qua fltiu ta tQi dem vhng bac
hoi-16 vdi Phutfc-khwtrng-an, n6n Phwd*c-khwtfng-an cu
sff tttu dinh Wnh khoan qua da, c6n cdc quan vua L6 chtty
ra theo vua tlri cap ltrffng cho, vh dat coi quan ch6 nQ ch5
kia, chi cho cd 6ng hohng-thuc L6-duy-dn, Trdn-huy-lam,
L6-doftn, Le-dfnh v6 6* thhnh Que-ldm vdi vua CW6u-
thong-d6 mh-th6i.
Den thdng tw, PhwoVkhwffng-an \6 tffi Que-ldm ndi
troi miia h6 ndng nwc qua n6n tam hwu binh da. Lai ndi
cung vua bieu ct)o dtiu gidc tdc mac dd chQc keo Tay-stfn
nd khinh sau xong viQo vd nwd*c hay fle tdc, HUJC fld An-
nam lai. Vua nghe theo, cr^c quan theo vua cfingvt)y. Boi
Phwd*c-khwo'ng-an mf)t tftti vua Thanh xin bai binh vl vua
L6 da 6" yen b6n Trung-th6 rdi, lai xin cho sw Tdy-stfn
— 240 -
vho triflu-yct, — Vua Thanh nghe loi day bdi binh va sac
phong 6ng HuQ lhm Annum-qudc-vwmg, Lai day dem vua
L6 vh nhung t6i thco phb vo Y6n-kinh. CdmQtnunh L6-
ufnh vh cdc quau d6i sau kh6ng clqu cao ddu gidc tdc an
mijc theo thu, qua tcVi Stfn-d6ng g^p vua Thanh fli tudn
c6i d6ng, vua khuy6n c*)o ddu gidc tdc, tlri L6-uinh tdu
xin de qua Y6n-kinh vua t6i gidp mfjt dd hay hay. Mh sau
qua tdi dd rdi cung khdng chju cao dati, miic do theo
Thanh, n6n trieu Thanh g$n bdt cam-c6 l-al.
Nam sau 1789 thdng 2 vua Le Chi6u-thong 6* Qudng-
tdy td*i Y6n-kinh. Vua b6n Thanh phong chwc td-lanh,
hhm tam pham, c6n cdc quan theo vua thl cfingphong vh
cttp cho mQt thdng 3 lwo/ng bf)c vh mQt hQc gao. — Vua
thay m\nh bj lw6*ng, lien huyet-thQ vd*i 10 quan theo nrinh,
lieu chet s6ng vdi nhau ma xin binh, chang dang nua tlri
xin d(tng flat Tuy6n-quang, Thdi-nguydn vd <\6 phung-t\r,
hoac sau ldn v6 Gia-flinh nho* nhh Nguydn lan liln kh6i-
pliyc ltii, chd* khdng ch)u 6* b6n thu. Vdy cdc quan tdi nhh
Kim-gian lh quan hu\nh-k\-d6-th6ng mh ridi chuyQn tiy.
Kim-gian vo-ve bieu vd nglri, do*i thwtvng-lwQ*ng da se
hay. B6i Kim-gian vtvi Hoh-kh6n mwu vdi nhau mh phdn-
sdp bdt di, keo fle 6* chung vd"i nhau bhy ra nay xin cdi
ndy mai xin cai khdc.
V$y n6n qua thdng tw nam sau 1790 mdi phdn sdp cdc
quan Annam di, c6n de lai cd 2 6ng lh Phtjm-dlnh-tWQn
v«Vi Dinh-nha-hohnh hdu vua L6 mh-th6i. Vua rdu-ri sdng

ngay co*i ngwa vho nhh Kim-gian, mh Kim-gidn bira ay mac


di chfiu vua Thanh ngu* vwo*n Vien-minh. Vua co*i ngira v6
vwcm, thang giwvir6*nb'atngwal«ai,6mvuabotr6n xe. Thang
cdm ngwa cho vua t6n Ih Nguyen-van-quydn thay nd v6 16
thi giiin xdch cdi ghe quang nd, nd htta nhau, uia ra ddnh nhir
tw, rdi bat bo tu trdt thdng md*i tha ra. Ra dau chet di.
— 250 —
Qua 1791 liam sau, thdng 5 hohng-tu* vua Chieu-thong
chet. Nain satt (qiii-suu, Chn-long 58). Nghy 16 thdng 10
vua Chieu-thong-de dau lifuig, k6u cdc qtian luiu troi-tran
xin dcm hhi-cot vd dttt Annam rdi thaiig-bh. Vua Tlianh
dfiy dtiiig c6ng 15 mh tdng ngohi cua D6ng-tr\rc. Cdch 8
nam bh tbdi-hiiu rdu dau chet thdng 11 ntim 1798. Qua
den ddy mdi thd Le-ufnh Ih ngwoi kh6ng chiu cao dau,
gidc tdc mh phdi cdm cftm-co ra, mh cho an-mac lhm sao
m\ic f.
Qua nam lihdm-ttiat (Gia-long nguy6n-ni6n) 1801, nhtfn
cd sii' qua Thu, ctic toi c\ru than theo vna Chieti-tbong
dting sd* xin ve b6n-qu6c. Tdi gidp-tf 1803, voa nlih Thanh
cho Itty cot vua L6 vh hohng-tu' dem ve Annam. Sw ndi
khi (16 ra tlri t]i|t da tieu-ndt, mh tim kh6ng lnr, mdu c6n
d6 tiroi nhu* song.
Ndi qtia chuyQn flao tbe nho cbo den nam 1793, rfli se
ndi ve su* tich Dhng-trong, 6ng Nguyen-anh lh vua Gia-
long ddnh lfty iitt*d*c lai.
Khi ddti Tdy-stfn mdi ddy tlri klidng cd bat dtio, mh hic
loan-Iac, qwftn Tfty-scvn ngang-thng phd-phdch chtia mi6u
kbdng tir cdi g\, tlri ke cd dao cung phai chju circ lam •,

chfty giftc tron-ldnh trdt ho*n 10 nam cd IIQ khong cd le


•,

mh xem, khong xwng tQi chiu 16 dting.


Qua nam 1785, 6ng Nbac hiQu Thdi-dwc mdi ra chi cttm
dao Thien-chiia, truyen bat cac thdy dao, khai s6 b6n dao
bat gifti vd kinh, bi bat-bd*, tu-rac, lwu-giam da n6n cam
kho mh tir khi cam dao rfli, thi chuQt dau v6 vhn v6 so
•,

loan kbap ca nwd*c, trong nhh ngohi dong, an hia, can cdy
phd-tdn hai cay trdi, rtiQiig rfty lftm, nen Nhac SQ* mh
khong ddm cttm d«*to nu*a. Ay lh trong Dhng-trong. Mh
ngohi Dhng-ngohi thi kha hcvn khong cd chl bat dao.
Nhwng-vtiy mh cdc thay ttty giang dao cfmg phai tron-tranh
— 251 -
an-nrinh, so* keo quan qudn hh-khac k6 cd dtio. Bu6i iiy
ddn-sir c\rc kh6, giftc-gia, ddi-khdt, mat mtta, 6n-dich,
lai thdm viQc quan ntjng-nd qud siic, con trai tlri phdi ra
di lfnh cd, con gdi chwa chdng tlri phdi di lhm xdu viQc
quan, tai Iwffng. Vi v«)y cho-n6n trong rthfrng IIQ nvra dao
ntra ngoai, v\ SQ* viQc quan n6n k6 dhn anh dp ga con lfty
chflng bttt k\ clao ngoai.
Nam 1789, duVc gidm-myc B6 qua d6i, tlri dirc-thdy
Gia 6' Dhng-trong 16n noi chtVc, mh phdi di bQ qua Mft-
cao chju clnVc (1792.)

GIA-LONG PHUC QU0C.


Trong BWh-dinh Tdy-stvn lh ba anh em (Nguy5n-van-
nhac, NguySn-van-ltV, Nguy6n-van-huQ) dt)y gi^c nam 1772.
Nam 1774 Trinh-sum v6 ddnh Hue, tlri cluia Nguy6n lh
6ng DuQ-t6ng-hi6u-dinh-hohng-de (Nguy6n-phird*c-thuan
con thu* 16 clnia V6-vwffng; ngwffi cd 18 con) di vd*i 6ng
Nguy6n-anh lh chdu, (con 6ng Hieu-khwffng-vwong lh con
thtV 2 chua V6-vwffng) chay v6 Quang-nam, rfli thtty gittc
chng nghy chng thon td*i dp hai ddu thl nghy 12 thdng 2
1774 clni chdu dac nhau v6 Gia-dinh nghy 25 mdi tdi,
tai B6n-nghd. d* fld nwcvng-ndu clui chdu ham-htit lo
ngu
viQc l«)p binh kh6i-phuc. Nam sau miia dong di ldn

xuong Ba-giong chieu-tf)p D6ng-scvn binh, (Dfl-thanh-nhtfn,
Nguyen-huinh-dtVc, Tran-btia, Do-vhng, D6-gliQ, V6-nhhn,
D6-bang dwoc 3000 binh).
Bwd*c qua nam sau ainh-dtiu 1776, Tay-scvn Nguyen-
van-huQ v6 ddnh Gia-dinh ltiy Saigon. Vua DuQ-tong xuong
Rach-chanh, cd binh D6ng-sffn theo hQ-vQ, roi ch«7y qua
CSn-thtf, rfli xuong Ch-mau.
— 252 —
Thu6* ay cdc xii* H6\\ cd h)p cdc dt)o: Quang-hda dao,
Ch-mau tlri Long-xuycu dao, Uacli-gia tlri Kicn-giang dao,
Lap-v6 tbi Cw6*ng-thhnh-dao, Ctln-tho* tlri Tran-giang-dao,
Cdi-virng tlri Tdn-chdu d$)o, c6n Sa-ddc tlri D6ng-khau dac,
Thdng 9 vua DuQ-t6ng b\ git)c b&t tai Ch-mau, c6n 6ng
chdnh Muc-vircrng Ih hohng-t6n chay v6 Ba-vdc, cung bi
tay Tdy-sffn giet cd clui cd chdu. Con lni cd mQt mlnh 6ng
NguytW-anh (Gia-long) fli gho hat vho Khoa-giang trong
cu'a 6ng-doc (Doc-hulnh). Ban d6m mufln ra ciVa ma mac
sau cdn, gitfm ra 3 ldn mh mac chn hohi md*i fltiu lai. —
Sdng ra do-thdm lai md"i hay lh d6m ay cd thuyfln gi^c di
tufin 6* ngohi bien. Rfli chay ra li6n Thfl-chdu.
Ong HuQ \6 Qui-nhon, do Chdu lhm t6ng-d6c, Oai lhm
twotig vh cai-cff Chan lhm dieu-khien 6* lai giw* cdc dinh
dat Gia-djnh. Nguy6n-anh(thdng 10) cu* binh Ch-maul6n
Sa-ddc. Cdc twd*ng binh D6ng-so*n (thdng 11) tffi ddnh quan
dieu-khien Hoh cua gific tai dinh Long-ho, DSn thdng chttp
len ddnh liiy Saigon.
Bwd*c qua ddu nam (1777, Canh-hwng 39) D6-thanh-
nhtfn vh cdc twtfng deu t6n Nguy6n-anh 16n lhm Dai-
nguySn-sodi nhip qudc chdnh, (khi ay Nguy6n-anh dwtfc
17 tufli). Thdng 2 Tdy-sffn t6ng-doc Chdu flem binh thuy
v6 ddnh Bien-hoh, Gia-dinh (Bi6n-tran vh Phan-tran) vh cdc
nga bo* s6ng, lai cd Pham-ngan 6* Qui-nhcvn v6 nwa. Trdn-
phyng racwchiSn tai Phwd*c-lQc-giang tbua di. Nguyen-anh
day Do-thanh-nhffn giu* Saigon (thdng 3), c6n vua v6 ddng
Ben-lwc. — Giac td*i L6-van-dudn vd*i Nguytb-van-hoang
dem binh ddnh t?i song Ben-hVc, 0-nguy6n giac thua lui \6
Trw6*ng-giang. Vua day dap luy tai b6* phia tdy Ben-nghd,
hhn rach, ddng ghe chien hon50chiec, lhm d6n sho, hoh I16,
L6-viin-duat dem binh thuy ddnh, gi^tc thua hohi, ngohi
Saigon D6-thanh-nhtfn ddnh chdm dwo*c quan tw-khau
— 253 —
gi(tc t6n lh Oai tai Ben-nghd, lfiy flwc/c ghe-thuyfln, khf-gidi
h6t, c6n NguytW-vSn-hoang lai kdo binh qua ddnh Dflng-nai
lfty trfin lai, chdm twd*ng giac lh Khidm-lang. Tlri ttrotig
giac Ih Phfjm-ngan mdi b6 mh chay vfl Qui-nhffn. L6-vftn-
dudt lai tuot ra ddnh Binh-thuf)n, rfli vua d6i vfl mh sai
Nguy6n-van-hoang, Nguydn-nghi vdi Chdu-van-ti6p hiQp
binh ra giu* dd.
Khi iiy cd ttao Hoh-ngai lh ngu*6*i Phwd*c-kien khi Nhftc
dtiy tai Qui-nhffn thl chi6u-t;)p qudn ChQc li)p Ihm mQt dtjo,
theo gitip Nbfic, mh sau khi 3i ddnh vd*i binh Trjnh ttti
Qudng-nam, Cam-sa thua di, thtiy Nhi)c dai cting bt)c, khi
cho v6 giii* Plui-y6n lien trcV 16ng theo 6ng TWidn-htiu v6
Gia-dinh.
Khi fty Ttiy-stm da thua rtit \6, Gia-dinh y6n lai. Vua
mdi trf c6ng-dw6*ng cdc dinh, ddng thuyfln chi6n, sai cai-
dQi dao Tdn-chdu, (Cdi-vu*ng, 6* Chdti-doc) vh Trdn-van-
phwd*c vh Nguy6n-awc-huy len Quang-hod ddng thuydn
hai-dfto.
Thud* trwd*c kbi vua 6* Long-xuydn that-thu, tlri Mac-
thien-tfch vdi tdng-thftt Xudn chay v6 Xi6m cau-viQn, vua
Xi6m cdm laj trong fiy, nay lay Gia-dinh Ifji du*Q*c rfli
(thdng 6) vua mdi sai Lwu-pWrd*c-trwng lh sw v6 Xiem
tu-hdo vh hoi tham tin-tfrc bon v6 viQn binh cho W6n.
Sai Nguy6n-van-nhdn lhm kham-sai cai-co* coi qudn lay
dao Cwffng-thhnh tmh An-giang,
Nam ay lh ntim Nguy6n-van-nhac xtnig de ngohi Qui-
nhtvn dat nien hiQu lh Tbai-diVc nam ddul777.
Thdng 3 nam sau 1778 bh IHQ Nguy6n-anh (bay ldu tu*
hfli bien nam giap-tf chay len 6* lhng An-du huyQn Minh-
linh tinh Quang-tii), vh cdc bh trwffng cong-chua v6 Gia-
dinh. Vua sai cai-ctv Nguyen-phwd*c-dien ddn rwd^c ve, m?
con anh em mdng-ro*.
— 254 —
Thdng tw vua dtjt lhm td hiVu chwong-cff TivWxudn-trfjch
Nguyeii-kiirt-phi\m Ih ngu*6'i 6* So'n-nam (Nam-flinh) v6,
vdi 300 qndn wng nghia. Hai 6ng ay thuQc ngbfl v6 hlm,
n6n vua thwong bieu day ttip qudn-lfnh cdc dinh.
Bwd*c qua thdng 6 vwa Cao-m6n l6n Ih Nac-vinh tir khi
giet Nac-thdm di, tlri Ntic-t6n rdu chet di, tlri cd anh quan
lh CW6u-thfty-m6-d6-d6-ren chi6m-cfr Tbng-xny mh
cir
mdi, hti sai ngtroi td*i viQn Wnh dinh Long-bfl ddnh gitip.
— Khi ay Nac-vinh chay 6* La-bfch (Ba-rt)ch Long-xuy6n).
Nguy6n-anh mdi day D6-thanh-nhffn di ddnh, bftt du*Q*c
Nde-vinh giet di l«)p con Nac-t6n Ih Nac-in 16n lhm vua,
rfli d6 Hfl-van-ldn 6* l«)i bdo-hQ mh vtt.
Thdng 11 ranh git)c mdi duyQt ban-dfl cdc dinh lfti.
/ 1 Tdn-chctnh t6ng.
1° Tran-bien (Bi6n-boh), \ 2 Blnh-an tting.
1 hliyQll Phwd*C-long.
) 3 Long-thdnh tdng.
\ -4Phtritc-an t6ng.
/ 1 Binh-dircrng t6ng,
2° Phan-tran (Gia-dinh), \ 2 Tdn-long t6ng.
1 WryQn Tdn-binh. j 3 Plurttc-lQc t6ng.
V 4 Blnh-thut)n t6ng.

tran),

P
1 chdu Dinb-vi6n.
40 Trw6*ng.don-dinh(Djnli-
twtfng), 1 huyQn A
* \
Kien-an.
|
\
{
j
8 Tan_an long>
i J«J*-f«*r ^
2 Iuon-hirng t6ng.
3 Kiftn.hoa tong.
Dftt moi dinh cd cai-bQ, kf-luc mh trj ddn. Khi trwtfc
thuO-vu thi cd chfn kho cdc ntfi mh n«ap, nay phan cwcng-
gidi roi tlri hai trwtfng-kho mh bat cfr trttn nho nQp tran
ay mh-th6i.
Qua nam nay canh-tf 1779 Nguyen-anh mdi nghe 16*i
quan-thdn khuyen mh tfrc vwtfng-vi tai Saigon. — Khi
trwd*c thi YmNguyen-sodi nhip qutic chdnh mtx-lhoi, Nhwng-
— 255 —
v«)y cfing dting nidn-hiQu vua L6-citnli-hirng, tm tlri fm
Dai-vict-qutic Nguyen-chiia, to' ra lQnh tlri viet: Truydn-
cht... Kbi sai-phdi tlri viet: Ch\-sai\ c6n khi dlnh-thdn tdn-
doi tlri biim,
Thdng 3 hohng-ttV Chnh (Ih d6ng-cung anh-duQ-hohng-
thdi-ttV) sanh ra. Me ngtroi Ih bh .Tong-thi lh con 6ng
td-chtt'6*ng-dinh T6ng-phu d*c-khu6tt.
Thang 4 Ocnha-sutit lh tfl-trw6*ng Cao-m6n 6* Tra-vinh
bfty Idu cu* 1Q cong, toan muu pbdn, n6n vua sai Do-thanh-
nhtfn vdi Dwtfng-cong-ditng dem binh vo ddnh. Nd cti*
hiem ban ten gih qud, n6n ltip dfl-the tr6n gho cdu mh do*
t6n xoc v6 ddnh nhdu, nd rtit v6 rirng, ru*Q*c thco flon
ctiy cho qtiang ra tii* phfa sfing ld'u ban tlQng vho, cfing the
chay khdng khoi mdi bat dtitfc Ocnha-swftt, cW6w-phu tldn
tho ve phuc-ngWQp lai mdi y6n.
Vua cd sai tham Tinh v6 Xiem tu-hdo, mh ltic tty (thang 6)
c6 thu Xiem 6' Quang-ddng ve ngang Hh-tien b\ Tbang Ih
quan lwu-tlni dd bftt lay ctta gict ngwoi di, n6n vua Xidm
gidn bat tham Tjnh bo tfi. Lai th6m cd li6-6ng-giao la
Cao-m6n ndi vu rang ngohi Gia-dinh cd mdt lQnh bieu
tong-thttt Xutin vd*i Mac-thidn-tfch lhm nQi iVng mh ltiy
thhnh Bang-kok, n6n vua Xi6m chng thcm nghi mii giet
het cd bon 53 nguoi 6* Xiem fli.
Thdng 7 Wnh-tinh kh6ng viQc cbi, m6i lo fldng tbuycn
trwcVng dh, dwdi binh thtiy cheo, tren mui binh bQ ddnh
giac, di s6ng di bien dwc/c. Cho-nen den thdng 5 (1780)
duyQt binh lai het thay dwtfc 3 mu6n, thuyen hdi-dao 80
chiec, thu chien 3, thu tdy 2.
D6-thanh-nhtfn lh twtfng Itfn dtio D6ng-scvn, btiy ldu
gittp vua cd cdng trdn ItVn lam, mh btfi y cd cdng n6n ra
ki6u-hanh, lQng quyen hung qtia, giet bo con dhn em cdch
diV-tc/n, cd tQi thi dem mh nud^ng di, ai ai cung thau-van.
— 256 —
Vua thfty ngwfri cd c6ng muon dung di hohi, vua thwfrng
tdi nhh va, va cfmg cd $ (le-iigwoi 16n ml)t nfra. Qud him,
6ng chu'6'ng-ctf Thiem-lQc md*i ldn tdu vua xin trir dfra
giijc 6* b6n lwng di cho rfli. Vna dy-tlu' mdi Ihm mwu,
gia d6 se da, d6i D6~thanh-iihtfn v6 bhn-nghi viQc. Va tdi
vQ-si Thap bat H6n dem giet di. C6n binh D6ng-sffn tlri
chia ra nhf)p v6 4 qntin, tien-qudn L6-van-du:)t, hwu-qudn
V6-doan-triem, ta-qudn T6ng-phwd*c-lwtvng, hdu-qudn
Trwtfng-van-btic. Mh tir gict twd'ng nd di, nhiflu ngtroi
tron ve Bagiflng di an-ctrdp, cho di chieu-vfl nd, nd cu:*
mang.
Ong Hodn ldnh binh bQ, c6n binh thuy tlri lh 6ng Thiem-
lQc. Khi ay 6ng Nguy6n-van-hoang trftn-thu Binh-thufin
dau bQnh chet di, mtfi sai 6ng t6ng-th?tt Du ra the, lai
phong cho Chftu-van-ticp Ihm khdm-sai ra diflu-khien
twd*ng-si binh tldn ngohi Plni-yen.
NQi thdng 5 tty cd sai binh thuy ra hiQp vdi binh Binh-
thiifjn, Phii-y6n mh flanh Tdy-son, mh tdi Nha-trang
(Khdnh-hoh) d\mg giac ddng ngang ltiy nd, binh thuy minh
tlri nd ftnd khdng dam ddnh, nd dem binh bQ vh voi nhieu
lam. — Quan v6 tbfiy kbiep d6 di, thoi ve nui Trh-long
(Phii-yen tinh) — Boi sau nhffn trong Gia-dinh cd ngw
binh Dong-sffn ddy, khdng chac cd binh tiep hay khdng,
nen tong-thtit Du triQt binh vfl.
That qua tlidng 5 nhudn thuQc-twcViig binh Dong-sffn lh
V6-nhhn, Dfl-bang tro' nglrich tai Ba-giong. Sai quan qudn
di ddiih, mh thua nd di chet het mQt 6ng thong-binh
•,

T6ng-van-phwd*c. Sau sai Nguyfln-van-qui vd*i Phan-van-


huyen nhftp loa v6i nd, mdi bftt dwo*c twd"iig nd giet di
mdi het.
Ke lay thdng 10 vua Xiem sai twd*ng Chtit-tri, S6-si lh
hai anh em ra ddnh vua Cao-m6n Ih Nac-in. Vua Cao-mcn
- - 257
tdu xin vua Gia-long gitip, n6n qua thdng gidng (1781) vua
sai Nguyflit-hwtt-thoiji dem trdt trdm chiec chien-thiiyen
vdi 3000 binh di ddnh gitip. — Binh ddng don titi La-bfch.
Mh hai ttrtvng Xi6m hic ay nhtvn v\ Trinh-qnoc-anh Ih
vua Xidm b&t vo* con hai tu*d*ng mh cdm tti di, n6n odn
vua mdi sai si'r qtia dfln Annam mh xin nghj hoh vd*i
Nguyfln-vftn-thoai, xin moi qua dfln Xi6m mh giao hoh.
Nguyfln-van-thoqi clqu phfrt di< Em Nguyfln-van-thofji mdi
bhn ndi nd m6n-man nd da trd lam, bieu dwng cd di. Mh
da ir 16* phdi giu* lo*i, v«)y mdi dem mu*o*i t6n qudn mh di
v6 trai Xiem. —• Twtfng Xicm rwdc ddi ttV-te, be t6n mh
thfl. Twdng Annam lay ct> dao, gwom du*a cho lhm tin
mh ve.
Ke lfty trong Xiem C6-lac-thhnh giac n6i 16n, vua Xi6m
sai Phi-nhti-oan-sdn ra ddnh, mh vl ddu gitjc lh em va nen
va cting theo em mh tro* 16ng ddnh lai vd*i vua, ddnh lay
thhnh Bang-kok. — Vua Tiinh-quoc-anh chay v6 clWa, b\
Oan-san bat bo tu. Oan-stin mdi chay t6* cho Chat-tri hay
mh ve. Chat-tri ve bieu ngwoi v6 giet vua Trinh-quoc-anh
di, lt)i bat tQi Oan-sfm sao cd lhm loan bat giam lai rfli
cung giet di. Anh ta rodi ltip anh ta 16n lhm vua kdn lh
Phdt-vwtfng, phong em lh S6-si lhm vua nlri, chati lh Ma-
Idc lhm vua ba. Nhung ngu*6i Annam bi vua Trinh-quoc-
anh dhy ra phdn sdp cdc ntvi dwoc ve Bang-kok lai dwo*c
cap lwtfng tien mh an nfra. Nen Nguyfln-hwu-thoai tau
rfli kdo binh vfl.
Thdng 2 Tay-scvn nghe trong Gia-dinh twd*ng D6-thanh-
nhtfn fla bi tQi phai giet di rfli, th\ mang (vi str va hcvn
het), Nguyen-van-nhac, Nguyen-van-huQ hai anh em dem
binh vfl di hcn 100 chiec thuyen vo fldnh ltty Gia-dinh
lai. Thu gi^c v6 Can-gio* 16n, nh6* gid xtidi thang-x6ng tdi.
Binh vua flo thdo lui. Cd mQt minh cai-co* Mhn-ho6
- 258 —
(Emmanuel) ngwoi Langsa cua du*c-thdy V6r6 thing giiip
vua, 6* thu tdy ctr giljc du'Q*c hiu \ sau giftc nho* gid nho*
nwd*c, vtiy ddnh tfr phfa, tha b6i dot thu chdy Mhn-hoe
chet fli, Vua nghe tin dcm binh ra tiep, tdi nga ba Tam-
k\ gap gitjc, vua m$c do nhung-y cdm siing tay dfrngtrudc
mui thuyfln, vua dity vh ddiih vh lwi Idn ve Ben-nghd. Giijc
tuot theo, binh vua thua ludn, vua chay xuflng Ba-giflng.
Thdng tw tflng-thttt Du 6' ngohi B\nh-thui)rt cho binh
tti-chi vdi binh Hoh-ngai v6 tiep ctiu, ddnh giet dwo/c
quan hQ-gid gi^c lh Phan-ngan tai ctiu Tham-lwong.
Nhac nghe Phan-ngan b\ giet, cung nhw mttt vdy cdnh,
lai nglio dtto Hoh-ngai lh nguoi CliQc cti, nen gi^n odn mh
tlay giet ChQc khdch 6* Gia-dinh hct hon trdt mudn, bftt
ke Ih ddn, lh binh, Ih ldi bu6n giet rdo tbdy trfli b6o song.
Trdt tbang nguoi-ta kbong ddm an tom ca song, uong
ntrd*c s6ng.
Vua chay giong Lfr (Djnh-twong) c6 bon nam 6ng quan
thco vh 300 binh mh-thoi. Nguyen-liQC lh do-floc gitjc
rwQ*c thco, vua tdt gwcvm ra doc binh chdm du*Q*c Nguyfln-
IIQC, binh no d6 chay, bat dwo*c htfn 30 chtic chiec ghe
cua giac. Thira thang rwc/c theo giac td'i Trttn-dinb-dinh.
Ddng tai ngd tu*. HuQ gidn keo binh manh up fldnh, binh
vua thua miet, chay ra Bcn-lfrc. Bfli cd ghe quan lwu-thu
Vinh-tran-dinh len rwdc vua dem vfl S6ng-sau.
Vua mdi sai Nguyen-hwu-thoai, Trdn-xudn-trach vd'i
Cao-phwtfc-tri mwQ*n du'6ng Cao-m6n vo Xi6m viQn binh.
Mh cdc 6ng ay bi qudn Cao-m6n nd tim-phii vd*i Tdy-stfn
nd giet di.
C6n vua thi chfty v6 Bfjch-gid, bj htfn 30 chiec ghe
Cao-mcn nd rwoc theo, vua chfiy qua Hh-tien, rfli ra cu
lao Phii-quoc. Tay-scvn lai lay Itji dwQ*c het xfr Gia-dinh
(Nam-ki).
— 259 -
Qoa ddw thiing 5 hai anh em Nhac vfvi IhiQ de Dfl-nhhn-
trdp lh ttrdiig dao Ddng-son ra dfui vdi Ba vdi 3000 binh
lai gifr Gia-dinh, tai Bcn-nghd mh ddn binh vfl Qui-nhtfn,
(trtrd*c lh Chh-bhn thhnh kinh-do Chiem-thhnh tuc kflu lh
Bhii-xh-thhnh, bdy-gio* cai kdn lh Binh-dinh).
Nhttc, IIuQ vc rfli, tlri twd*ng vua lai lo ddiih Itty Idn Itji.
Vfty (thdng 6) Ho-van-ldn danh d6-d6c Ngnyflii-loan tai
dinh Long-bo phdi tbtia 1)6 tliiib chay tti. Boi IriQp vdi
Dwong-cdng-dfittg lh qnaii diflu-khicn vh cai-co* Ngnyfln-
viin qiii lon dtinh qtian qudn Tay-sorn nffi Bcn-lfre, bat
du*Q*c hon trdt cht.ic cbicc gbe etia gitic.
Binh viia cd tdng-thtit Man lhm triing-qHtiii, Le-vim-dttiin,
(Juiu-viin-thiep.... len nga Cdn-gio* dufli binh giiic chtiy 3i.
Tutfiig giftc la Do-nhhn-trtip lo cu', mh Ba bicn chaj vfl
Qwi-nhon, ddu narn sau hay vo danh lay lai. Khdng ghe,
thua binb vua, hao qndn nhiflu qua roi mdi dtic nhau
chay vfl Qni-nhffii.
Lay Saigon lai dwo/c, licn sai qtian ra tfm vtta hay ttji
Phii-qiioc, rfli Chdu-van-tiep dcm ghe-thiiyen qudn-gia rwd*c
vua tai ngft tu* vfl Saigon.
Klii ay cd tong-tbat Hi vh ctic qtian 6* PWi-xnan (Ilue)
vo Gia-dinh cbaw-vua. Vua pbong cluic cho. Lo Iftp binh
tluiy lai, cldng ghe-thnyen. Mh vua c6n e noi Tfty-scrn qua
xiian se v6 ddnh nfra, tlri sai Le-phwcvc-dien, Le-plurcrc-
binh vo Xiem tbong-bfio de nlio* sau cd viQn nd.
Khi tty (tbdng 9 thdng 10, 11) ngotii bac cluia Trinh-
sum chet, lap con lh Trinh-can len dwoc ft nghy, mh cd
phe lai hip Trinli-dong Ih anh Tiinh-can lcn mh bo Cdn di,
cong CWnh (Ngu)6n~hwu-chinh) vo dtiu Tay-stvn.
Trong Gia-dmh vua Gia-long lo ho* soTdy-son vo ddnh
nu*a, nen lap don giao khau hai b6n song Shigon, giftng
tlay thdo-long, stim hoa-cong, thdn trong thuyen giang hffn
trflt tram chicc de b6 ngu* gific.
17
— 260 —
Mh tWQt nhw vdy, den tbang 2 (nam sau 1782) Nguyfln-
van-huQ, vdi Ngwyen-van-lu* dem binh v6 ddnh nua.
Gitjc chftu bftn dfln, thd boi dot thuyen giftc, mh rtii phdn
tlri nu*d*c ldn pbdn tlri gid len, tttp ltji dhng thiiy minh xfu
b6, giftc xom tdi, binh vua thua chay, 6ng tong-thttt chet
chlm, Dirtvng-coiig-dang bi giftc bat, con Chdu-van-tiep
lui chay. Vua vdi niim sau 6ng quan vh khong day mQt
tram quan chay Ba-giong.
Qua thfing tw vua toi binh-gia chay ta ndi mdi hiQp lai
fltrtfc. Khi fty mdi sap binh ddng tton ttji Doiig-luy6n. HuQ
nghe dwtvc mdi dcm binh bQ tdi ddnh, binh vua thua,
chet quan chct cjtian hct bQn.
Vua td*i Ben-lii*c, bi binh giftc ru'c/c chay bQ tdi Bach-
chanh. Bach cd nhiflw stiu klidng dtirn lQi, may cd con
trdu nttm nwd'c mQt b6n bo*. Vua len lung long ngang
qua, ra tdi gifra chirng trdw hut cfmg clrim xuong may •,

ddu coti sfiu ltfri trtrng len vua qua lung nd, nd dem vo
b6* dwc/c. Vua ve riet Mi-lho, kiem ghe cb6* mp, 7Q*, hdu
ra Phti-quoc.
Vua cd sai t6ng-that Du v6i Trdn-diuh lh twdng dao
Hoh-ngdi vfl Cdn-gio' tbdm giac. Mh vl twdng fty khinh
mang tong-thtit, n6n t6ng-thatchdmdi. Lao tong-binh dao
ay tfln lh Trdn-hwng vdi Ldm-liQC giiin v6 Ilh-tien lhm
loan, Liic ay c6 Nguyen-kim-phfim vh bh thdi-trwflng-
c6ng-chtia v6 Hh-tifln thdti biiih vh biQn qudn-nho, b} qudn
fiy nd giet di. Vtia nghc gitin dem binh qua dfmh nd thua
nd cbay di. Kbi fiy cd twdng Xiem ten Ih Vinh-H-ma cluny
giiic Oan-san 6* cti-lao Co-long nghe vua vfl Ilh-tien dem
vhi tram qufiii vdi mwoicbicc ghc tdi xin qui-phu; vua cho.
Vtia 6' tfji Phti-quoc, tliitng 6 cd Phan-ttin-th«)n Ih qwan
thottg-suat ciia Tdy-sffn dcm biiih dcn vdy flanh. Cai-co*
Lfl-phwdc-clicrt md*i xin ltiy do dfl vua mh mijc vho ra dfrng
- 2<*i

tw6ng Ih vua dua nbau chau ddnh
truffc mtii ghe. —•
Giac
mh bat, chang ngo* vua qua ghe kliac chay ra C6n-n6n.
T6ng-tiittt Difln vdi t6ng-thttt Du vh chwffng-co* Mdn vh
Vitth-li-ma deu bi giac bat ca. Giac dfl mh dung mh kh6ng
chju cw* Ihm hung chwfri-riia, xi-ma cho nd giet di mh-
thdi. Vo* chirtvng-cff Mdn nghe chflng chet cung nhfty xuong
bien mh chet.
Tbdng 7, Nguyfln-van-huQ nghe vua trii tai hon C6n-n6n,
tlri sai Trwffiig-van-da dem binh thuy vdy ba v6ng. Mh may
tr6i noi dong-gid, kdo mdy u-am, ghe thuyfln giac chlm
chet l\u-fii. Ghe vua vwc/t ra khoi tr6ng-vay, bat v6 h6n
C6-cot, rfli ltin vfl Pha-quoc. Binh bet Wffng-phan ddi

an rau co, cti cliuoi mh ch}u. May ddu cd iigu'6*i dcVn-bh
buoii-ban dftt Hh-ti6n chcV ddng mQt ghe gao. — C6n
thuyfln vua lur tlri cd mQt ngtrdi ldi budii dem cbiflc khdc
tdi ddng.
Vua nghe diic-thdy V6-r6 6* Chffn-bun th\ sai ngtroi v6
m6*i ngtrtvi ra. Vua mdi xin gitip vfl Tdy viQn binh giiip
vua, Vua giao tldng-ciuig Cdnh cho dfrc cha lhm tin. Rfli
vua md*i chfjy ra ctra Ma-H mh thdm giac, gap thuy^n gi^c
hffn 20 chiec. — Vua x6 bwflm bwdng ra khcvi bdy dflm
nghy. Trong ghe het nwdc, vua rdu vdi-van xin troi cd
thwffng tlri cho v6 bo*, bftng kh6ng xin cho clrim cliet fli
cho rfli. Bflng ddu cd nirtfc v«)n tiu*d*c miii ghe, mQt b6n
tr&ng mQt ben den, ngu'6*i trong thuyen miic uong thay
ngQt la lfln. — Ai nay khat nud'c dd Idu dua nhau nuic
uong, rfli ltiy gb6 hii miic ddy ca. NwcVc lifln m^n iai nhw
efi. Vang dgng ghe giiic, vna chay vfl Phii-quoc.
Vua lfji sai Vo-vatichdnh v6 Long-xuy6n mh chi6u-ti)p.
Boi ghe vua vho cu*a Doc-c6ng (ciVa Ong«d6c), gtip thuyfln
quan Tdy-son di do, bat dwo^c tu'dng nd tfln lh Qudn-
rtguyQt, tljy V6-van-chdnh dem chem di lfiy oai, mh Chdnh
17,
262
— —
khong chem de cho lhm hu*d'ng-dao, Vua gifjn sao cd cai
lQnh, Hen dtra cay gwom qui-y cho Trwffng-phwoVgido
qua cbdm Quftn-nguyQt di.
Thuyen ngw vua vo Long-xujen, quan lwu-thti giac lh
Nguyen-hda hay dwc/c, sai mwffi chiec ghe phuc ddn cwa
Ong-doc. Mh may cd cai-cff Nguyfln-vtui-giang vffi cai-dQi
Nguyfln-van-oai di tuan d6m bat dutfc ghe du vh phd-chien
giftc ten lh Cwffng, nghe Cwong ndi mdi hay, tlri day
bwtvn ra bien twc-thi, Nguyfln-hda rtro/c theo khong kip.
Vua tha thang cha Cu*ffng mh cho nd tiing-qudn, (thdng 8).
Tdy-son Ngiiycn-van-nhi)c vfli Ngnyfln-van-huQ hji tlen)
bifih ve Qui-nhon, de pho-ma Trwong-van-da 6* lai giu'
Gia-dinh.
Ghc vwa dtju h6n Chong, cd anh phd-chien ciia gii)c tfln
Ih Hicn tdi xin dtlu, lai cd anh phd-cbien Nguyfln-kha-bting
bi tldng bfjt vho hon Trang phiii bat, vua cfmg tha mh dting,
rfli vua qua h6n Thfl-chau (dttt-do).
Cac quan cAc cho lo ddnh vd*i gitjc cd khi d(tng khi thua
mh sau het bi Trwong-van-da danh gih thua cb«)y. L6-vft—
dudn chay vo Xiem. (1783) Nac-in vua Cao-m6n bi gi^c
Chh-vh chtjy v6 Xiem, vua Xi6m cdm ltji mh cho Chi6u-
thtiy-biQn ra trttn-thii nwffc Cao-men,
Cdi hfli thttt Bcn-nghd vua cd cho Chdii-van-tiep vo
Xi6m viQn biiih, tlri vua Xi6m clqu, mh sai twd*ng Thdl-
xi-da dem binli tbhy ra IIh-ti6ii, mh cd f mtVi vua Gia-
long v6 Xi6m. Vtia dw'Q'c to' Clidu-van-tiep vfl viQc ay, 11611
mdi xuflng Long-xuy6tt mh hQi vdi ttrdng Xiem. Ttrdng
Xi6m xin vua v6 Xi6m, vua cuc chiuig dd phai thco. V«)y
thtiiig2,1783 vtia day N^6-c6ng-qfii theo hQbh Qu6c-mtiu
vtvi cung-quyeit vua tiffi I1611 Thfl-cbdti. Bfli vtia di \6i 30
6ng qnaii vh mwoi t6n qwdn vho Xi6m.
Vua Xiflm ngho tin vua Gia-long v6, tlri cho kflu Chdu-
263
— —
van-tiep (dd ra vfl nga bQ) lai. Thdng 3 vua td*i Bang-kok,
vua Xiem rirtfc dai tfr-te, Dcn thdng 6, vua Xiem sai
twcvng Chieu-hQi, Chieu-swtfng, dem bai muon binh thuy
vh 300 cbiec thuycjn ra theo ddnh giiip. Tbdng 7 ve td*i
keo v6 Kicn-giang dao (ngd Bach-gia) danh phd d6-doc
Nguyfln-hda nffi Tran-giang rfli thfmg ttri Sa-dec, Tra-dn,
Mdn-thit, Ba-tbac phdn binli dfln-trdt.
Chdu-van-ti6p (tbdiig 10) dcm binh danh nffi sflng Mdn-
thft, giac cu* lau Chdu-van-tiep bi gai nftng, vua tttn binh
•,

tffi tiep, gittc thtia bi chdm gict nhieu qud. Ph6-ma Trwffng-
van-da chtty vfl Long-lifl, giitc bo ghe-thuyfln khi-gidi khflng
ke xiet. Trtin fty Chdu-vfin-tiep bi gai nang qua chet di.
Vua thtrffng ticc l«1m,
Thdng 11 dijt Le-vtin-dttdn 16n Ihm khdm-sai-binh-tdy-
d6-doc the cho Chdu-van-tiep. Mdi lanh binh di ddnh don
Ba-rhi, — Trh-WQc, Dfjng-van-lWQ/ng chet trdn. Ongthai-
gidm L6-van-duyQt vdi Nguy6n-van-khi6m bay-ldu ttr tr«)n
Dong-tuyen, chay theo vwa kh6ng kfp, siit lai b\ gific btit,
den ddy tron vfl dtrcrc teVi ltjy vtia, Sai Trinh-ttr-satih giu*
Trtin-giang, Nguyfln-thira-difln giu* Cdi-b6o, Nguyfln-van-
thhnh qua Bdt-chi6n, Quang-hda thdti-tftp binh D6ng-so*n.
Th' Chdu-vfm-tiflp mtit di, tlri binh Xi6m Ifl-thwpc hung-
bao ldm. Vua rau tfnh vd*i ctic twd*ng lo mh bfii nd vfl di
cho rhnh.
Nguy6n-van-nhi)c 6' ngohi Qui-nhffn nglic bdo lin cd binh
Xiflm ra gitip vua Gia-long thl sai cm lh Nguyen-van-htiQ
tlcm binh thuyfln v6 Saigon cii*u-u'iig. ddnh ft tr«)n khdng
ra g\ muon kdo binh vfl. Mh cd L6-xudn-gidc bhy kfl cbo
IluQ bieu phuc binli lioi Bijch-gam, Xohi-mtit nluV Xiflm
mh danh. Xi6m ldu-tdu, kdo binh thang xuong Mf-tho, bj
nd phyc ddiih thua vo' chtjy, Thdu thn-tot dtrc/c vhi nghn
len ngd Cao-m6n ve di, c6n binh ta L6-van-dudn cfmg thuft
— 264 —
cai-ctf Nguyen-van-oai chet trfjn. Khi ay vua mdi d6i di
Trttn-giang vd*i mwoi 6ng quan mh-thoi. Lai sai Tiinh-
tiV-sanh vd*i cai-co* Trung vho Xi6m khai-bdo.
Den day dtVc thdy Ver6 (Bd-da-lQc) mdi dem hohng-ttV
Canh di qua Tay.
Khi ay (nam 1784 thang giflng) vua Gia-longngu tai hbii
Th6-chdu. Dong-cwng di vd*i dfrc-thdy qua tdi Thi6n-trwd*c,
cbn 6* tai thhnh Bondichdry. Gittc nd t6i Tho-cbdu, vua
chay ra h6n C6-cot, cai-co* Trung flem ghe binh Xiem tdi
rutfc. Vua Ifti IQn ve Xi6m, di vtVi 27 6ng quan vh 200
qudn 5 chiec thuyen (thdiig 3). — Thdng 4 vo to*i Bangdtok.
NQi thdng fiy HuQ du6i vua di rfli th\ dtui binh vfl Qui-
nhtfn, de Dang-van-trtin 6' coi ltty Gia-dinh. Thdng 5, L6-
van-duan vh cdc twd*ng-si khac ldn-lan vo vdi vua. Vua
day cdc quan ve chuyen viQc dfln-difln mh lo lti'o'ng vh ra
ch-lao ddng ghe-thuycn.
Cdc twd*ng c6n 6* ngohi ndy hay-lh vfl do-thdm ddnh ltty
dwtfc dfln Long-xuyen. — Sai v6 tdu vua, vua day bo di v\
thftt the giu* cfing du'Q'c. Mh thljit twong Tay-stfn 6' Saigon
xuong ddnh ltty lai. Quan vua chet tr«)n, ltji C6ng-dfjng bj
giac liitt giet di niVa.
Vua 6' VQiig-cac (Bang-kok) cd iigir6*i Khach Tft'-xuy6n
ten Ih Hh-hi-van dem anh cm tdi xin gifip v6, (n6 Ih IIQII
tbien-dia-hQi). Vua cho. (1785 thdng gieng).
Thdng 2 nam ay cd giitc qudn Mien-c1iQn xuong ddnh
dat Shi-n(tc ctia Xi6m. Vua Xi6m di ddnh, vua Gia-long
cfmg di danh giftm, vwa cho L6-van-diuin vdi Nguyfln-van-
thhnh xoc td*i tru*6'c vtjit hod b6, qudn Micn-diQn sc/ liodng
vo* chfjy bi giet nhiflu him, lai bat song htfii 500 nua.
Cfmg cd Chh-vh hji fldnh Xiflm vua Xiflm xin vua An-
nam gitip. Vua lifln cho L6-van-dudn dcm binh thtiy di
vd*l vua nlri ddnh dep y6n,
— 265 —
Ltic thang 5 thdng 6 ddy lh Wc HuQ vdi Lu' vtVi Cong-
chinh ra ddnh Hu6, rfli ra bac. Vua L6-canh-hwng

bang, Nhac, HuQ ddnh nhau,
VI vdy cho-nen qua thdng chap vua Gia-long cho quan
vfl Hh-ti6n mh chieii-tttp ngdi-binh.
Nam sau 56, vua con 6* Bang-kok cd ngw6*i Buttughfl
t6n lh Antoii-soi dem quoc-thtf, vdi lay, siing tay mh ddng
vua, ndi cd gftp dong-cung Canh xin binh gitip, tlri nhh
nwd*c Buttughe da sam 56 chiec thu tai tbhnh Goa de* qua
giiip vua, Rfli dem lfl-vat ddng vua Xiflm xin rwdc vua
Annam ve nwd*c. Vua Xi6m ganh kh6ng bang 16ng, nfln
vua mfit du Anton-soi (Loi) tir di ma vfl.
T6ng-plitrd'c-dhm vh cdc quan khdc v6 tham vua, ndi
Tdy-stfn dwtfng ddnh nhau, quan tran-dinh gitjc 6* Gia-
dinh vfl gitip Nbac, nen xin vua lo vfl mh khfli-phuc. Kfi
lay Nhtjc chia cho Lu* vo lhm d6ng-dinh-vwtfng tf Gia-dinh.
Vua biet bitih Xi6m khong xong, n6n vua kh6ng th6m
xin gitip, toi lt)i vua de tho* tir-ta lai chfl vua 6', vua tdi,
IWQ vh cung-quyen xuong thuyfln ra cwa Bac-nam di tuot
di. Sdng nghy ra hai vua Xiflm clnrng-liiVng, cho ghe nliQ
theo Wh theo khflng kjp trcv vfl.
Vua vfl du*a hbn Tre, nhtfii cd cai co* Trung gyp ghe
buon Xi6m giet ngw6*i lfiy ctia, vua cbdm ddu gtvi v6 cho
vua Xiem cho biet vua cd f lhnh tu*-te vdi vua Xi6m. Vua
Xiem cho sfr ra ta.
Dd rfli vua vo Ilh-tien, d6 Phqm-van-nhoii phyng bh
quoc-miiu vh cung-quytW vua ttji h6n Phti-quflc, vua vd
Long-xuy6n. Cdc twd*ng ddu fld flcm binh thuyfln td*i qui
plu,t. Vua phong chtVc cat viQc cho, rfli vua di thang tdi
CSn-gio*. Qudn-gia ngfii-binh fldu (\6 ttcu d«)y ra tt*ng cd,
D6ng-dinh-virtfng Nguyfln-vfin-hVnghcbinhvua frngtlri
SQ* bo Saigon chay qua LWQ*ng-phu (Bi6n-hoh ttnh) dSp luy
— 266 —
mh 6*, de thdi-bfto Pham-van-tham cti* Saigon, Quan qudn
vua ddnh kh6ng xue, mdi dung mwu gid nuit-chi Nhac
bieu ht)i di, cbo tlri LQc lh VQ* hQ-doc-ly btit duc/c tdi ndi.
Pham-van-tham thtit-kinh kco cd* hach dem binh qua cho
Lw 6*. Nguyfln-van-lw thtty cff bacb, nghi anh ta da ddu
gitjc, lifln diinh tdt vfl Qiii-nhffn, sau chet 6' ngohi tty, Tham
thtiy vtiy tro* lai Saigon.
Vua day cac quan hoi vfl 116-chtiu tcVi Ba-vac quan diflu-
khien giac lh Nguycn ke-diQm flcm 10 chiec thuycn ra ddu.
Tdi danb dfln Ba-rhi, Nguyfln-van lh quan ngir-huy giiic
giu* dfln, Le-van-dudn thtty nd cho ghe stip ngohi vhm hfv
dd, thi tfnh cho v6 ciV-hod cho giiic sc/, rfli dai-binb ngoai
tVng mdi xong. Vdy m6i lcn vo ngohi lfty phyc tlwdi cdn,
bat qiidn di ra gtiiih ntrdc boi khi\u-hiQu giac du'Q'c, khuya
ldii v6 giira don n6i ltra dot di. Binh giiic IQn-xQn lao-xtjo,
Lfl-viin-dudn v6 chdm qtidch tirdng Van di. Binh ngohi
thay lua ddnli riet, giijc tliua chet ghinh sdng, Itiy khf-gidi
ghe-cQ nhiflu qud.
B6 rfli kdo thang tdi Mi-tho. Mh ddnh khdng noi Pham-
van-tham phai thua, ltji mat Nguyfln-dang-vdn Ih cai-cff
*,

gioi nghfl vo ltitn, giftc bttt dwc/c gtft fli. Vua mdi tro' vfl
H6-chdu, thdu-tdp tu'd'ng-si C1WQ*C 300 ngirfli, thuyfln vhi
chuc chiflc. Sai Nguy6n-van-tflii chi6u-t«)p ngwtVi thfl (Cao-
m6n) xti* Trh-vinh Miin-thit, ho'n trdt nghn, bo Ihm binh,
goi lh don binh Xic^m, cho Nguyflii-van-tfln coi qudn lay,
Sai Ho-vfm-ldn 16n danh giiic ttji Bfjch-chanb, giijc tbua
chay cd hai clitt'6'ng-ctf giftc ra ddu. Tdi ddnh chwog-ctv
•,

Tr\ ttji MMoog, Tr\ Ibwa clujy \ c6n bao nhiflu ra ddti, ltiy
khf-gitii vh thuyen flwtfc mwoi chiec. Vua mdi ddng tai
MMflng, sai tfliig-thfit Uy vh ticii-qttdii L6-vfin-dudn cbieit-
tt)p hu*o'ttg-biiih dfip dflii-ltiy mh gifr, tong-thfit HQi 6* Ba-
giflng hji dcm hinh td*i nua.
— 267 —
Thtii-btio giac lh Pham-van-tham nghe Tri da thua, thl
dem binb tdi danb mh lhm khong xue phdi lui vfl Ba-rhi.
Ltic tty cd Nguycn-van-hiriig lh quan thiii-iiy giiic 6' Qui-
nhon v6 thu thuycn htfn 30 cbicc, luQp vdi Tham mh ddnh
vua. Cac quan nghc tin da dem bunglo so*, mh vua khdng
SQ*. Cdch ft Idu Hwng lai danh tdt vfl Qui-nhtfn.

Ngohi bftc khi ay HtiQ la Bac-b\nh-vwo'ng sai V6-van-


nhtim ra ltty Trung-do (NghQ-an) roi ngbe Cong-chWb vfl
•,

theo Le gitip ddnh vdi Trjnh, lai sai V6-vaii-si ra flanh


ltiy Hh nQi.
1787. Thdng gidng nam sau 1787, vua ddng don tai
Nwd*c-xody, dfip luy lftp don vtrng chac. Vua nghe bdo
Ocnba-lnong Cao-men tbeo Tay-son ddng dfln tai Citn-tho',
vtia dcm qtian binh qua diinh nd thua cbay, ltty bct thtiyfln-
b6 ghe-cQ ciia nd ci, mh ve Nw-W* -xoay.
Tlidng tw cd V6-tiinh ngtroi tfnh Gia-flinh thfjtlh dong-
trf, tru*d'c ra t*u'u dang tai G6-c6ng, qudn-gia htfn trdt
muon, giac(Tdy-son) qua ngang dd tlri bi bftt gift hohi, nen
giiic so' lam giijc thwtfng ndi rang: Gia-dinb cd tam Wuig,
•,

(Ih D6-thanh-nho'ii, Chau-van-tiep vdi V6-tdnh) mh so* V6-


Idnh hon hct. Vo-tdnh dem binh-gia tu'd'iig-si m\nh lfln
Nwtfc-xody ra mtit vua xin iVug nghia. Vua iniing phong
chfrc cbo, lai gd cong-cluia cho, (NgQC-dti lh con thu' 2
6ng Ilung-to.)
llfli sai tti dftiih dfln Tran-dinh bfit dtrcrc ttrtfiig giftc lh
chu'6'ng-ctf DiQu \ dfinli cho nho cttng tluittg. B6n Dong-
nai Nguyfln-van-ngfii cflng tliftng trdn (thiing 7).
Thdng 8. — Lfty Shigcm (Gia-djnh) lai du'Q'c. Vua tfm
biiih phfa racb Thi-nghc, sai V6-tanh dhn phia nam dong
Tdp-tr«)n giang tdi Bcii-nghd tfr phfa cac tudng dctt fltiiih
•,

v6. Tu'6ng giiic lh Tbam thdii-thiip ghc-thuycii toau ra


Cfm-gio' mh chay mh vua cho L6-vaii-dudii dcm thuy ch(»u
•,
— 268 —
ddn, va phai v6 Ba-thac dap don bfln bo* song mh gitV minh.
Ltiy Gia-dinh lai rfli, vna mcvi (thdng 9) sai quan ra PWi-
quoc rwd'c bh quoc-mfui vh cung-quyen vua vfl Gia-dinh,
lai sai Nguyen-van-nhhn v6 Xi6m btio-tiQp.
Ngohi bac (Dhng-ngohi) khi tty vua Le-chieti-tbong chay
qua Thu, xin Thu gitip, nho* T6n-si-ngW qua ddnh ltty Hh-
nQi lai, (thdng 10, 1787).
Dhng-trong Nguyfln-van-buQ xwng fle, ttVc-vi lfiy hiQti
Quang-trnng, c6n Nhac tbi cfr Qui-nhtvn vtVi PWi-y6n
mh-th6i.
1788. Qua nitm sau 1788 HuQ ra ddnh binh Thu vhL6
chfty hoet vfl bfln Thu cti. HuQ mdi diit con m\nh lh Qnang-
thuy vd*i ttr-khttu V6-van-dong 6' Hh-nQi giu* Bac-thhnh,
dtjt Quang-biiii gifr Thanh-hod, Nguyfln-vaii-duQ giir NghQ-
an, rfli HuQ kdo binh vfl Hue.
Trong Nam-k\ tlri vna Gia-long dft ltiy lai xong rfli, mh
con cd mQt bai twd*ng giiic 6' Wa 6' cbdo, nhtr Phfjm-van-
ngan & H6-chau, vua sai ra diinh phti di nhu* Tham ddng
•,

Ba-thac muon vfl Qui-nhtfn dcm binh thtiyfln ra vhm, mh


bj binh vua ttanli gih cht.ty tttot ra H6-chdu, rfli nd 16n vfl
Ba-thtic. Thdng 2 vua cflng cdc tu'd'ng ttem binh vdy flaiih
nd, nd cir lftti qua, sau nd nghe binh viQn nd 6* Ml-tho
xuong cfuig da b\ thua, ke tlri chet, ke tlri ra lihng ddu di
rfli, th) iid cfmg the nd cftng ra hhng ddu. Vua tba tQi cho
theo qudii. Mh sau nd cfuig bi chct chdm bdtt ddw, lh v\
nd trfr DiQm-trai lh ngu'6'i IlttQ cho v6 dem mfit-thtf cho
va, vna hay biit chdm di
Tlidiig tu* vua vfl Gia-djnh. Qua thting 6 (1788 6ng t16ng-
cung Canh di Tdy vfl vdi du*c-thdy V6r6 (Bti-da-lQc) di •,

2 nam mdi tdi beii ntt'd'c Langsa, 4 nam ve td*i nhh. —


Vua sai quan-quan, ra ngohi ctra Cdn-gio' ddn rtrd^c.
Cd ba flng quaii Langsa thco duc-th/iy vfl, — Vtta dting
— 269 —
dat lhm qudn thuyfln dat ten Ih : (tuc kflu lh clnia thtt Long,
chiia thu Phyng).
Nguyen-van-thdng qudn Long-phi-thuyen \
Nguyen-van-chttn » Plning-phi-thuyen •,

Le-van-lang »
Dat quan, phong two^c, bQ viQn du \ lai dtjt quan lwu-
tlni, cai-bQ, ki-luc ctic trftn. — Ddng dai-cbicn-thuyen 40
chiec, thuyfln hai-dtjo 100 chiec, lfjp siV-qudn (thdng 7).
Ngohi bac HuQ tu thhnh-biio, liip kho-thng tai NghQ-an,
kflu lh Trurig-do. Trong nam tlri vua Gia-long (thdng 2
1789) xdy thhnh Gia-flinh ttji lhng Tdn-khai, lhm thhnh bat
qudi, cd 8 cwa. Sau ngtty Khfli chodn do*i Miuh-mang, ltiy
ltti du*Q'c phd di.
Ngohi Hue, Bac, HuQ sai stV qtia Thanh cdu phong, Vua
nhh Thanh phong cho va lhm Annam quoc-vwong.
Trong niiy (thdng 4) sai Le-van-duan ra danh Tiiy-so*n
ngohi Blnh-thuftn, cd cho V6-tdnh ra theo tiep frng, —
Ddnh tw6ng Tdy-stfn Dho-van-h6 chay di, hfli binh ve tai
B\nh-thu^n. T6* ra doi V6-tanh vfl, de L6-Viin-duan coi
lfiy ngohi tty. Giac nghe V6-tdnh vfl rfli, vho dtinh dfln Mai-
nwtfiig liji, Le-vfm-dudn cw kh6ng lai thua di, rtit vfl giw
dfln Phan-rf, gitic thco vdy. Vna mdi sai Vo-tdnh ra, liji
sai bfli Nguyfln-van-trtrtfng nua. — Binh ra ngohi dtiiih
vo, trong danh ra giftc mdi thua chay.
Dcii ddy mdi dijt thti-ngu' tbdu thue thu buon cdc nu'dc.
Ltti ddng glie 6, ghe 16, ghe son, l«)p Xtt'6og trai tw-tfl.

Vua sua-sang, phong quan, diit chu*c, ddtt dd cd tluV-
tv tdn-ty, ra 1Q IIQ, phep kia dfi.
1800. — Nftm tiiii-hcvi, 12. Vtia Gia-long cu* clijtquan,
phong ttrcVc, kiem-diem binh ddii, mo' khoa-tbi cdu liien,
l^p dfln-difln swa-sang trong ngohi.
Thdng tw bh phi tlnV hai lh Trlln-thj, con 6ng L6-bQ
— 270 —
tham-tri, Tran-hwng-dat de 6ng hohng tw (sau lh Minh-
mang) t.ji xdm Tftn-lQc, sau lfjp chtia Khdi-twtVng dd.
Cung nQi thang fty, 6ng L6-van-duan lhm B\nh-tdy-dd-
dtic-chudng-tien-qudn-dinh, khi b\ giftc vay tai Phan-rf bo
dfln chay vo rirng, vua sai V6-tanh ra ddnh lfty lai dwtfc,
tlri co to* d6i ve, dinh-lhdn ngW tQi thftt-thti ddng an trftra
quyet mh vua ngln tQi c6ng thiln chting ncV, n6n lQt chfrc
•,

mh-th6i. Ong fty h6-then b6n uong tbu6c dQc mh chet.


Vua thwtfng tiec lam, tdi nhh mh khdc ma day truc/ng
trdn qwan-thi mQt tram, cttp 8 t6n lfnh gifr mQ, con mQ
cha 6ng ay cfuig cfip 2 ten, bh mc gih ycu, cd Le-van-
khdm lh ngwoi tu*6ng-thuQc nhtfn bQnh xin huu-trf ve
nuoi bh me Le-viin-tludn, vua cho.
1801. — Vua lo sam thu-be binh-gia de ra vo ddnh Tdy-
scvn liin ldii, 11611 day ddng 5 chicc thu, HuWh-long, xfch
Tbanb-tirtvc, Bjch-yen, Huyctt-hac. Khuyfln ddn chy ctty,
lhm ruQng-rfty, trflng dau de ttim. — Ddn an cw lac nghiQp,
cd cdy, vdn, flflng, clri, tliau, thiet dem nQp mh dfmg viQc
binh, thu Tdy dem sfuig-ong bdn mua. Khi gid xu6i mfia
thtidn, ra ddnli Tdy-stfn cuoi mtia vfl cho biiih ra ra
•,

lhm rwQng,
Klri fty vua Xi6m muon cho Nftc-in vfl nwd*c, nen goi
tho' xin vua cho cfti plui Ba-thiic lai cho Cao-men, cbn
Long-xnyfln voi Kien-giting tlri cho Trinli-coiig-blnh, liti
xin dem biiih di ngd trfln ra ttdnli Ttiy-stfn gifim cho Vtia.
Vwa tlay vict tho* lai mh ciim on, khong dtim pliien binh-
tu'dng, Ntic-iu cd vo tlri so cbo phit Ba-tlnie mh hai dtjo
kia tlri khoiig cho Trinh-c6ng-hlnh du*Q'c, v\ va c6n nho
cai quftii khong xiflt du'Q'c (tlidng 3).
Tlidiig 6 day thu m6i ddng xttong, dem ra cua nhtfn cd
biit ttu'Q'c thti dti Tdy-son, vna biet giiic caiih gifr btf-tho'
rttfi ctra Thpiiai, n6n vua sai Ngiiyflii-vfin-trwtfng, Nguyfln-
- 271

van-xnyen fli thu Long, thu Phung ra tru*d'c danli Tay-so'n
thua, dot thu-be, trai-dinb giac ddng ducVi ciia, lay duffc
ghc thuycn nhieu dem ve.
Nftm ay (thting 7) vua Bac-Wnh-vucvng lh Nguyen-van-
huQ chet. — Mh cd troi vdi con la Quang-toan i\ing dttt
NghQ-an (Trung-d6) lh tho qudn, nen sau phai vc dd, chd*
flfit Hue lh ctia Nguyen. IIuQ cbet di rfli, Quang-loan len
lhm vua tiem hiQu Ih Kieng-thanh. Quang-toan con nho tuoi
ham chtfi-boi \ nen cdc viQc giao trong tay quan Thdi-sw-
qutie-cong-nhip-chdnh la Bfii-dac-tuyen chu)6n ltiy hct.
1802 — 14. Vua Gia-long l;ip 6ng hohng Cfinb litm
dong-cung khi fiy mdi 14 tuoi, ldp thai-liQc-du'6*ng, cttp
quan day IIQC chft-iighia vaii-chutfng, 6ng Trinh-hohi-dii'c
(sau lhm stich Gia-dinh-th6ng-chf) lhm thi-giatig (thtiiig 3).
Xong rfli vwa mdi giao Gia-djnh clio dong-ctuig, mh di
ra Qui-nhtfii ddnli Tay-son. Cdc twdng vdi tdng-lhtit HQi
keo binh bQ ra ddnli ltiy Dien-hhanh, dtinh lay dinh Blnh-
klurtfiig, rfli ra Phti-yfln dtinh noi sflng La-thai Itty dtrQ*c
dfln fiy.
Con vtia llri tliiing xflng v6 cwa Thi-nai (B\nh-djnh) diinh
fluoi gitjc noi cdti Tdn-hQi vh CIIQ' Vdn-son. Khi ay 6ng
t6ng-th?it IIQi ddng binh bQ noi Tnic-da (tai Plni-yen).
Nhac xwttt biiih c\v. Vwa mdi day ioiig-thfit IIQi fliinh ltiy
K\-so'n, L6-van-dtiyQt diinh ltiy Ilttu-son, cd V6-van-W'Q'iig
dem 2 flao ticp sau. Giac chet hct 2 twdng lh Tw-khtiu
V6-vtin-d6ng vdi dd-doc Dho-vaii-ho.
Nhac liii ve tlihiih Qiii-tthon, tong-lhtit HQi kdo stin tdi
iifii Tam-thtip, Dd tlri ditng Nguyflii thtiy bQ mdi tlidng
tthati du'Q'c. Nhfic sai d6-doc Dati ddng ddn Iron mii Kli6-
stfii, cfr 6' treii x6 siing xuong lihti' mwa, binli vua hfim
khriiig n6i. Kbi tiy cd ngu'6i Quting-ngiii tfln lh Trfm-coiig-
hien tdi xin vo lfiy de Ihm nQi wng. Vna cho pbep Ihm.
Vua lai cho ong NguyeVi-dirc-xuyen, di qua ngohi don
keu gific mh ndi cho nd hay, binh vua da Itiy ttr dfln Tdn-
hQi, tdi niii Tam-thap, Nhac da lui vho thhnh Qui-nhon,
binh vay tw-phia, muon khoi chet tlri lo hhng dau di cho
sd*m Gitic kbong them nghe ban nhtlu di. Th\ vua sai
Nguyfln-vaii-trwtfng dp binh vo ham, trong cd Tr«in-c6ng-
hicn nQi frng, giac loan mcV ctra dfln tuon nhan chay, ltty
dw*Qc don,
Dhng kia t6ng-thttt IIQi vay thhnliQui-nhon, Nhac cfmg
nwdc fttinh liflu mang mQtc\r gih, hdm tlihnh khdngdfmg.
Vna sai pliftn binh ngohi ra di diinh cac dfln bao, dot pha
ghe thuyett giiic, danli giftc ncvi ciia Mi-ti, Taii-quang pliti-
tan di.
Bfli vwa sai qwaii tran-lhii ctic tinh flft ltiy dtitfc, Plui-
yfln, Quaiig-ngai vdn... Mh cfing con cu* vtiy thhnh ctd hohi,
Nhac tfmg thfl sai ngwfvi ra Htie xin cbau lh Nguyfln-quang-
toan cho binh vo ctVu. Ngohi tiy cho Nguyen-vfin-huiig,
Nguyctt-van-hutiii, L6-trung, Ng6-vaii-s6'kdo binh v6 gitip.
Vua licn sai Nguycii-kc-di6m vh Ngujfln-fltrc-tWQu dem
biiib ra bcn Da mh ngu'. Chw6'ttg-ctf Trfin-iigQC-dfl ddnh
vdi giiic bi chflt trtjn ttti song Trh-khdc.
Ta Ih vtia (cluia) Thiifin-thicttg khi giftc Tdy-soii n6i 16n,
tlri dcm do bdii ntrdcra ddu gittc mh cd bai anh tii-trwong
•,

sau cho teo lh Ngiiycii-Vciii-hho, Nguyfln-vatt-chtin kh6ng


cbiu tbco, dem quair-gia hhug diiu vua Gia-long, vua cho
lhm qtian tu-te. Ta thw6'iig hay ctrfvp giet binh vua di
ngang qtta cdc dQng ctta 110, nen sai hai tfi-tru*6iig dem
biiiii dtiiili bcit du'Q'c anh ta dem vfl, btit tQi giet di, Vh
khu' tiQt liiQit vtia Thudu-thiflng di,
Thdng 6, vdy Qiii-nlitfii dft hiti mh ltiy khfliig dfuig, giijc
cu' gih tlri chd', lai cd biirii viQn 6' ngohi vo nua, tftih
klWiig rfli, 11611 vtia day nit biiih vfl Di)t toiig-tlittt HQi
giu* Phti-yfln, vfl Nha-trang xtiy thhnh Dien-khdnh (Khdnh-
hoh) cbo Ngttycn-vaii-thieng (Trung-quan-thicng) 6* giw dd \
hji dtit cai-ccv kf-lyc c6ng-dw6*ng tai Binh-kliwong.
Thdng 7 ra bien chay vfl Gia-dinh W dong-to clrim thu-
tlniyfln. Vua day thin binb ve bt). Khi binh vua bo vdy ra
ve roi, tlri 2 tu*6ng Nguyen-quang-toan sai vo ddnh gitip
vho ltty thhnh ciia Nhac di, Nhac tuc-miiih phat bQnh chet
di. Ngiiyen-viin-toan phong con hac minh lh Nhfjc, ten lh
Ticu-triflu Ihm tud*c cong, cho an mQt hiiyQn Plui-ly mh-
thoi (thang 7).
Vua vfl Gia*dinh rfli, d6i trung-quan Thicng vfl mh cho
dong-cung Cdiih v6i dfrc-tlidy Pinho (V6r6) vh Pham-van-
nhon, Tong-pliuo^c-dhm, Tong-viet-phwdc di tlieo ra trtin
tai Dien-kbdnh tbhnlr(thiing 11).
1803. Vtta Ciinh-thijnh Tdy-stfn lh Ngttyfln-qwang-toan
sai Ngwyfln-van-liiitni flem binh vo dtinh PWi-yeii. Nguycii-
van-nhtfn vcVi Vo-van-hrtfiig cu* khong lai, thoi vfl Dien-
khdnh, gitic ru'Q'c theo. D6iig-cung sai Trilii-van-tfn dem
binb ddnb giac phdi tliua noi Thanh-kli6. Giac khong nhin,
dem binb thflm ddnh nua, binh D6iig-cung do, giiic dp v6
mufln vdy thhnh. Dong-cung cho binb ra dfln ctic ngd trong
niiy di ra cho thong du'6'ng viQn binh.
Vua Gia-long nglic tin bdo the tty, lifln kdo binli thtty
bQ ra tiep. Giftc tbua, vua kco thang tdi Xudn-dhi (thuQc
Phft-ycn) diinh d6-floc Kicm ctia giiic chay di, con IQnh
D6ng-cung ddnh noi dfln Ila-nha, tu*d'ng giiic Ih d6-floc
Nguyflii-vatt-mdii thtta chay di, Coii Vo-tanh vfvi Ngwyfln-
van-trwoiig ra cldnli thong-lfuih Tfiy-stfn Ngiiyctt-viitt-chou
vh t6»g-ty Ngttyfltt-vftn-tbijn tai cuaTlii-iiai, bftt dwtvc ghc
lwo'ng cda giitc, rfli sai tuot tlieo Nguyfln-vaii-thiitt td*i ntii
Tam-toh ddnh pbti, bfit du'Q'c bon 800 iigu'6'i \ biiih thiiy
hji ra lufln Qudiig-iigfii dauli kho Phft-dang lay dWQC lwoiig-
— 274 —
phan ctia giiic hct, mh bi sung chet het mQt licn-qutin
phd twcvng lh Nguyfln-van-tho*. Cac twffng muon thira
thang tbttng ra nfra, Vua khflng chiu, day vo Vung-lam mh
dwa, ai ngo* nghy ay noi bao, ghc gittc chim trfu-hco, mh
thu thuycn vua khoi het. Itfli vua dem Dong-cung vc, de
V6-tdnh lai trfui thhnli Dien-khanh (tliang 6). Vua diit quan
doi quan cdc dinh ctic trtin.
Den thfmg 11 Ttiy-sffii thicti-phd Nguyen-van-diQu vdi
Lc-trung Itji vo ddnh Phti-yen nua. Nguyfln-cong-thdi lh
quan coi xti* tiy lhm khong lai bo chay ltii vfl Difln-khdnh,
ctcm binb vo thhnh. V6-tanh kh6ng cbo bicu 6'ngohidanh
vdi giac, thi Nguyfln-c6ng-th6i chay vo Phan-rf. Giac tuot
tbeo, IriQt clu'6'ng binli viQn roi tro* lai vdy tlianh Dien-
kbdnh. V6-lanh chay sd* vo Gia-djnh btio tin. Mtta fiy gid
ngti'Q'c? nfln vua sai binh bQ ra tiep mh-thoi. Mh binh ra
tdi B6-hhi b.i giiic flft chfjn ctic nco dwong di rfli ra khong
thau thoi vfl Bh-iia. Giiic trco thhnh ham mhbisting tlihnh
xo ra cbet nhiflu lam. Giiic lai dtip th6 scvn cao bo» phfa
viiy dtinh. — V6-tiinh xtitit binh ra ngohi ddnh, btit dwo*c
d6-doc Dinh. Giiic cd nhiflu ngwoi hhng dftu (thaug 11).
ThticV trtrdc vua Cao-mcn lh Ntic-in bi giiic Cbh-vh chay
vo Xiflm. Ntim nay vna sai Nguyfln-van-tlioai dcm tlio* vo
xin cho Nfic-in vc coi ltiy nwd'c Cao-men, tlri vua Xi6m
cho dwa vc, liji clio Chieu-tluiy-biQii vfl coi xii* Bat-tam-
bong. Vtia Cao-mcn vfl tdi sai sii' flcm do phwffng-viit tffi
tij vua Gia-tong. Vua cho dtit Ba-thtic lai cho Niic-in. Vua
l;ji sai vo Xicm hdo tin viQc giiic, xin vtia Xicm cu* 16'i lui'a
plidt binh di dti'6'ng tren ra danii Tdy-sou. Mh khi ay vua
Xicin tlang miic mfii giac Micn-diQn, nen chwa cluic cd
cho binh di gitip flu'Q'c klidng (thdng chap).
1804. — Thiing 2 vua Xiem cd sai stV dem ra ddng 20
con voi. Dcn ddy md*i de Ddng-cimg 6* lai Gia-djnh, vua
— 275 —
dem binh ra ctVu giai vdy thhnh Difln-khdnh. — T6ng-that
HQi dera binh bQ ra flaiih twcVng giac Le-trung ncvi B6-hhi
phdi thua bo dfln chay di. Thu vua v6 tdi vung K\-na.
Nguyfln-van-si lh d6-doc gi$c dem binh ra danh, vua sai
T6ng-viet-phwd*c danh chdm dwo*c Nguyfln-van-si, qudn
nd d6 rdo, bat flwcrc thuyfln hdi-dqo nd 5 chiec, Thu vua
lai vo cwa Cti-hudn, cd d6-doc giac lh L6-danh-phong ddng
trfln bdo Lw-cang, cff tien-chi fldnh khong n6i, vua mcvi
day L6-van-duyQt vtvi Nguyfln-dwc-xuyfln flem binh di ddnh.
mh khd lay lam, n6n L6-van-duyQt bieu phdn ra lhm 2
dao, mQt ttao fldnh mat tifln, c6n mQt dao daiih mat hau
ddnh lay md*i dWQ*c.
Nguyfln-vUn-diQu vdy thhnh fld ldu, mh ham khdng phung,
mdi dem binh ddng Kho-scvn vh Ngw-trwcvng, de triQt
dwcvng kco thuy bQ thong dwc/c. Nh6* cd Nguyfln-danh-nhu
lh ngwoi giac di do b\ bat hwd^ng-diao, vua cho dem 300
qudn lQi qua sdng Ngw-trwfrng b6 b6 leo 16n Kh6-stfn
n6i lwa dot chdy sang loh, binh vua kdotdi. — Giacthat-
kinh vff chay flap nhau chet llu-fu, nhfp hdu lai giet huyfln
thien, bat voi, batng-wa, lay khf-gidi nhiflu qua. Qua thdng
7 vua vfl Gia-flinh, dem V6-tanh vfl theo, dl l6ng-that HQi
6* lai Difln-khanh, 6ng T6n-tliQ-vinh 6* giu* B6-hhi, Phan-

thft, Vi-n6. (Mdn-thft, M&i-nd).


Vua vfl, ke ltty chri vua Ih t6ng-th?tt Thang (con thu* 18
vua The-t6) (V ngohi Hufl tr6n-ldnh bi gi^c b^t, ldn v6
dwc/c, Vua mdng-ro" qria chirng. Vua phong cho 6ng Olivi
lh ngw6*i Langsa Ihm cluVc vQ-luiy.
Vua l*)p miflu Hicn-trutig <\h tc-tu* cdc twdng-sl cflng
thdn tai (tyc dtiy lh miflu cdng-tlian) trong Gia-djnh \ lai
mQt cdi sanh-trung tu* tai ntii Hh-la ngohi Dien-khdnh nua.
Ngohi Hufl Nguyfln-van-todn lh vua Tdy-stfn ham chtfi-
btfi plui cftc viQc cho Diii-dac-tuyen lh c;)u Ihm thdi-sw nhfp
18
-. 276 —
chdnh, Tran-khac-ki bi Tuyen bat tQi dhy ra ndi chtiyQn
lai vtVi qnan tw-khtiu V6-van-d6ng 6* ngohi Bac-thhnb vfl
su' Tuyen trong Ilue lQng-qufrji lhm vtty. Thi V6-vfin-d6ng
vfl Ilue, Tuyfln khi ay v6 cluia te, ban dem Dong dem binh
td*i vfty, va chay tuot vo trong phit vua Cfinh-thanh (Ngnyen-
quang-toan), Dong lai quay ctem binh vay nua, tftng Ctinli-
thanh phai bat dcm giao cho Dong, Dong gict di ca cha
ca con.
1805. — Vua Gia-long mo* khoa-thi, Ngwoi Thufjn-thicng
phd trtin Ngttyen-van-chttn di,i voi ttip ducrc 20 con dcm
v6 dang. Vua Xiem stii sfr ra mang iioi tham.
Ltic tbftng 8 trong llh-ticn, Phti-quoc cd Chh-vh di 17
chiec thuyfln an-cwcvp doc bien, vua nghe du*Q'c sai Ngtiycn-
dfrc-xttyen dem binh phftn 3 ciiio dtinh lfty dwcrc 15 chiec
tliuyen, sting-ong, khi-giai, bfit dutfc hon 80 ngw6*i, lai
bat lai dtt'Q'c nguoi kc-the (Annam) bj nd bat hon 70, ai
ddti cho vc fld. Con ngohi kia tti-tru'6ng niQi Ba-phu ten
lh Tohn-phii-tang-mii ddy nguy, qttan qnan ta tdi fldnh
pha nd dwtvc tai B6-chftm. Liic fiy liwoii-hwon giiic cac
quan van vo (quan-lon) bhy ra fltinb bac cboi fni tbtia cfing
to, lQt td*i tai vua \ vtia quo' cho mQt bfra khiep vfa
(thang 8, 9).
Thiing lO.vua dcm siic phong quoc-mau cho mc; vua rfli
vtta di vfmg Trftii-dinh, Sa-dcc, Long-ho, cac xfr. Den ddy
mdi dfic ticii Gia-hwng-thong-buu.
Ntic-in lh vwa Cao-m6n cbct, con lh Nfic-chan lcn ke vj,
sai sfr dcm voi xuong dting.
1806. — Vua clwyQt binh tiii ddng T,)p trfjn, rfli difln
tutfng. Sira-soaii sap-dat qtian qtian xong-xd rfli, qtia thdiig
tw vua mdi giao cho tong-thtit IIQi 6' lai giu* Gia-dinb,
vua flcm Dong-ciuig theo dfm biiih ra danh Qui-nhtfn.
Nguyflii-vart-trirtfiig dauh tlo-doc Tdy-son lh TbiQm ttii
— 277 —
Tien-chdu (tinh PWi-yen) thua chay di, do-doc Tanh cu*
nffi Dhm-thtiy (tinh Binh-dinli) ciing Ihtia cht)y, de cluing
bfit dwoc 6 chicc thtiycn. Ttvi cwa Thi-nai V6-tanh vdi
Nguy6n-van-thicng dcm binh bt) ddnh c16-doc Ilicu tai chc/
Vinh-tru'6'ng bo ddn chay te di.
Vua nghc qiiiin binb hung-haiig bay cwd'p cua, hiep dap
dan-sir, tlri ra lQnh cttm nbiit, dwa nho trai lQnh chdm
quach di khong fle, mtfi bo^t lung-lang di.
Vua lliay Nguyen-van-tHQu bcn gifr thhnh Qui-nhffn qtia«
thl khong hftm, vua md*i dem trdt tram tbuyfln thang ra
cwa Dh-nang Qnang-nam. Vua tlay 6ng Olivi (Olivier) vcvi
Nguycn-huu-kliiem ddng 15 chicc tam-ban hoft-cong, cho
quan chieu-tam han dem vo dot thwyen giac^ dot flwtrc,
Ngiiycn-van-trirffng thira thang 16n flanh nbdu gi^c nffl
go Plui-gia. C6n V6-tdnh thl flanh phti d6-doc Nguyfln-
viin-ngti vdi qtitin an-cu'd'p ngohi bien, bat dti'Q'c thuyflu
chicn vdi thn 6 hffn 30 chicc, Coii Ngiiyen-dfrc-xuy6n dent
binh gifr ctic neo ycti-lQ, tir tram Dft tdi Cu-fl6 clio dftng
triQt dwong giiic vci ra. Tu*6ng Tfty-so'n lh tong-quan
Ngtiycn-vaii-diQii 6' Qui-nhffn nghe dem binh tu'ong ra
rdn-rQt, binh vua nting mh cd V6-tdnh tiep chien chu'ng
lai Giiic thdu binh lai cu-thh. Con ngohi Iltifl, tbieu-phd
Nguycii-vaii-biiiin hji dem binh vo fldng cdc cho cd thfl.
Binh vua khong ddnh phung. 6' (\6 that-the, mac gid ngu'Q*c
vfjn ltrffiig ra khong du*o*c, uen vua day rtit biuh vfl.
MQi Ba-phu, twdng nd lh Tohn-phti-hh-tang-mang-ma
ruc-iich niVa (thang 7). Ctic qiian xuttt biuh di ddnh nd tan
di. Trong Gittr Hnh, Cao-mcn ra an-cud'p ddy trfln Quang-
hoti, sai liinh ddnli yfln di, lai sai Trfni-vfui-bau hay-lh (Qiii)'
qua Ilfj-chdu mtia tluioc sfmg (thaiig 10). Tlidng chap vtta'
qua D6ng-m6ii vh cac chfl coi ctic dfln mdi ldp mtrci bwa
tro* vfl,
18.
— 278 —
1807. — Vua Gia-long sam di danh giac miia rtfra. —
Ddng mQt chiec thu Icvn ddng thu tdy dat lh Phi-lortg.
Vua Tdy-son lh Canh-thinh (Nguyfln-quang-todn) trwd"c
phong cho Tieu-triflu 6* mQt huyQn Phu-ly lhm tu*d*c cong
mh-th6i, mQ con tfrc-m\nh ldp binh den ddnh Nguyfln-van-
hwng chay di lay thhnh Qui-nbffn lai. Tieu-triflu sai sfr
v6 Gia-djnh xin hhng, cttng xin vua cho binh ra tlri va se
lhm tifln-xu cho mh ddnh Cdnh-thanh, vua sai Nguycn-van-
thiflng ra, mh di md*i tdi Phu-yen, tlri ngohi kia Cdnh-thinh
sai binh vo vdy thhnh bat Tieu-trieu giet di, rfli cho TrSn-
danh-tuan 6* giu* dd. Tu* ay dttt Qui-nhtvn ctta Nhac vfl tay
Canh-tlrinh het ca.
Thdng 3 vua Gia-long de Dong-cung Ctinh tran Gia-
dfnh mh ra danh Qui-nhffn Tffi Thi-nai ddnh dufli Le-
trung noi cdu TdnhQi, ra cwa Dh-nang fldnh vd*i Nguyfln-
van-huan, rfli kdo binh vfl nQi thdng 3. Dat quan, d6i quan
xong rfli vua mdi ra 32 difltt qudn-chdnh ma rdn-he binh-
lfnh keo nd lang-lohn.
1808. Tong-viflt-phwd-c 6* Difln-khdnh an 6* v6 16, ndi
ph6 v6 phdp vd*i 6ng Dwc-thay Bd-da-lQc (Pinho V6r6) nfln
vua day gidi qudn vu flbi ve trdch-phat (thdng giflng).
Thang 3 vua thdn chinh ra ddnh Qui-nhcvn nwa. — Sai
trung-qwan Thiflng ddn hinh bQ ra trwffc, vua ngfli thu ra
sau. De 6ng hoang-iriil (Hi tijtc k6u lh chj Bda) trttn Gia-
dinh. Ra di vua dijn-d6, sd*m vieng toi tham mQ vua. Sai
Nguyfln-cong-thdi theo vtVi D6ng-cung mh di ddnh gi^c,
Nguyfln-van-thiflng keo binh ddnh dfln An-ml, tlri Hfl-van-
thiQt fl6-doc gi^c ra hhng ddu. Thu vua tdi cu'a Thi-nai,
V6-tdnh flfl binh len bQ hiQp vd*i trwng-qudn Thiflng ddnh
thdi-hiiy Nguyfln-tdy c6a giftc chay hodt tai CliQf-dd, Mt
dwo*c 30 con voi, rwc/c td*i ciiu Tdn-an, chdm dd-doc
Nguyfln-tWQt. Tflng-thttt Chan chet tr^n, tri)n 5y.

— 279 —
C6n Nguyfln-van-thoai thl vua cho Ihm blnh-tdy-twd*ng-
qudn di dao tr6n, cd twdng Xi6m Ih Chieu-phi-nha-ba-sum
dem dw6*ng, vh di vh chi6u-du qudn Van-tWQ/ng, chiia
Van-twc/ng dem voi ra dang, lai du cdc man MQi tren ay,
tren Tran-ninh, NghQ-an, Thanh-hda \ den ddu nd cung
dflu thfnh mang ca.
Khi ay Nguyfln-vdn-thiflng ddng tai nrii Tam-thap, giijc
ttVi danh trwd*c mtit, binh fla thao-thu\ ke l&y cd Nguyfln-
dtVc-xuyfln phdn 3 d?)0 x6ng dai td*i, bi dan trfln trdn, mh
pha dwtfc giac chay tan bat dwg/c htfn 20 thd*t two*ng.
Phd-vQ Nguyfln-van-khiem ddnh vd*i gi%c tai ciVa Ml-d.
Gi$c td*i ddnh don Phwd^c-h^u, Nguyfln-van-thiflng danh
tay di chem hcn cd tram ddu. C6n Tong-phwffc-lwtfng
ddnh vdl qudn hdi-phi tai ciVa Kim-bflng (tinh Blnh-djnh)
rwo*c nd tcVi Phtt-yfln bat thuyfln cho" lwtfng nd htfn 30
chiec, dem vfl qudn-thti*. Lfl-van-diQt ddnh giijc ttji dfln Sa-
lung chdm dwc/c twd*ng nd.
Vua dijt cdng-dwwng tWh Phii-yeit lifln. V6-tdnh ddnh
vdvi L6-van-u*ng vh Trdn-danh-tufm tai Ihng K\-ddo bat dwc/c
htfti 80 thd't voi. Roi kdo riet td*i thhnh Qui-nhtfn, Nguyfln-
lwtfng cw ddnh roc di. lliig vtfi Tuttn v6 thhnh chju vdy
dc/i binh viQn. V6-tdnh vdy thhnh, vua ddng Wnh tai Tdn-
quan, day Le-vtin-duyQt kdo binh td*i Sa-lung, T6ng-vietr
phwtVc tffi B\nh-dfl.
Twtrng gi^c lh Nguyfln-viin-diQu, Vo-van-dong bo thuyfln
lfln bQ kdo vhi mudn binh toVi cfru thhnh. DiQu tW
cu* vtVi
quan qudn, c6n D6ng thl 6* trfln Thach-tdn kdo xu6ng do/m
ddnh Tan-quan, ban d6m lQi khc xu6ng, 6' ddu cd con nai
vut chay ra trwdrc dao tifln binh nd, qudn thay la 16n Nai,
nai, la chuyfln nhau ban flau lh nai sau ra Dong-nai, ca
dtto binh hodng hfln, tu 6*ng that lh binh Dflng-nai, chay
ngd liin sa ho sa hdm l\u-iu, T6ng-viet-phu'd'c lai dem vai
— 280 —
trSm binh ra dufli nd chay te, chdm chet het nhiflu, lai
thdu dwcrc khf-gidi bQn-bhn.
V6-tanh nong swc danli riet Le-van-wng la thai-pbu
giac chay mat dat, c6n tw-vo Trdn-danli-tutin vdi thwtfng-
tho* Nguyfln-van-bQc ra bhng-daii nQp thhnh. Vua ngir v6
thhnh vo-ve twcvng si, rfli cdi tfln thhnh lai la BWh-dWh.
Vua hQi dWh-than nglri viQc chinh thtte thdu ddn Blnh-
dinh. Dang-dwc-triQii sd* xin dwng, kboan di dft de vhi
nara da se hay, ltji xin ra chl tha thue mh ltty 16ng ddn,
Vua nghc thco 16i 6ng tiy. Sua-sang dat quan xong-xa roi
vua ngu* vfl Gia-dinh.
Thang 9 cho d6i dong-cung Cdiih vfl. — Cfing trong
tbang ay duc-tbay Vero (Bd-da-lQc) dau bQnb chet, chcV
xdc ngwoi vfl Gia-dinh tong-tting IrQiig the. Vtta tijng phong
lh thdi-tw thdi-phd Pi-nho qudn-cong. Vua te, thtii-ttr te,
dlnh-thdn te, Ihm lang, cftp lfnh gifr lftng, Ay lh lftng
cha cd bdy gitV c6n trong Tdn-sffn fld.
Thang chap twd'ng gittc lh Nguyfln-van-diQu, vh V6-van-
dong th' thfil-thti Blnh-dinh nghe quan thwtfng-thff 6' kinh
mu6n bat tQi mh gict di, tlri gifjn keo binh vfl Hue ddng
b6n 1)6* phfa nam song Hwffng tfnh vo vdy thhnh, lhm
Canh-thinh phdi bat anh thw^ng-thff ay giao cho nd gict
di, rfli nd mdi giai binh. Nd nghe V6-tanh trfin-thii B\nh-
dinh rit nliau keo binh vo vdy lai. V6-tdtth cho ngwM yfl
Gia-flinh bdo-vftn Vua nghe ndi tlihnh B\nb-d\nh chftc vh
•,

hrtfiig tieti dtt chiu vdy dwtfc trdt narrn, bfl g\, thung-thang
tfnh viQc trong ntly yen-bhi rfli se ra cfrii.
1809, — Cfti Gia-dinh Ihm trttn, con 5 don lhm 5 tlinh.
Qua thdng ttr nam sau, vtta mdi ctr binh ra cfrii Qui-nhtfii,
v <quan Blnh-djnh 6* trong tlihnh nhiflu nguoi c6n mQt
bung vcvi giac, 11611 len ra het nhicu theo giijc. Vna flo
ddng cung Ctinh tran Gia-djnli, vtta di thtiy sai Nguyfln-
•,
— 281 -
dtVc-xuyen quan binh two/ng di bo ra, mh 6ng ay ra tcvi
Difln-khdnh nghe giftc da lfip hcvn 90 so* dfln mh ngan, tW
SQ* binh nd nhiflu, lien trii binh ttti Man-nam roi xin thoi
lai Pban-rf, cho' binh thtiy. Vua di dao thuy ghe v6 cwa
Cti-hufin. Vua ra dti twd'iig-si, diit thw6'ng twd*c cong,
tifln nguyen cd van vdtt,,.
Nac-chtin lh vua Cao-men nghe tin sai Ka-la-hom-sum
dcm 5000 binh vdi 10 con voi, xin t\nh nguyQn theo ddnh
giac cho vua. Con vua Xi6m sai CW6u-phi-iiha-ba-phat
dem dfmg 30 xe ltia, Thu vua v6 Viing-lftm, day Nguyfln-
vftn-thicng dem binh tdi Phti-yfln d6 dwcVng tren ttdnh
xuong, c6n Ngnyen-dwc-xuyen dem th6 binh di dwcVng
tr6n NghQ-an ddnh do-doc Nguyen-van-lfjc ntfi B6-dfln,
vh phd-md Nguyfln-van-tri tai Lam-ddn deu vo* tan chay
het, DwcVng tren Tlianh-hda tlri cd Ngwyfln-dlnh-ba, Hh-
c6ng-thdi.
Trtittg-qudii Thicng tttn binh tdi An-mt. Gi(tc thoi lai
Y-scvn, tip tdi dtinh roc fli, ndlai lui vfl La-thai, cung ddnh
tay di. Van-ldnh ddnli bat ttwtvc do-doc giftc lh Dho-c6ng-
gifm. Vua phat 3000 quan ticn tliu'6*ng quan, Nguyfln-van-
thiflng tfvi ddng chcr Dd. Giijc ctV tren nfii cw, ddnh kliflng
xue nd, kdo vfl.
Thdng 6 thu vua vo ctra Cit-m6ng, sai Le-vftn-duyQt ddnh
qufin giijc, vh Nguyfln-dfrc-Xttyen chia twc/ng qudn ra lhm
hai. Binh Cao-men ctta Ka-la-hom-swm dem ra tcvi chtr DS,
vua giao cho theo Ngttycn-vfui-thicng, Nguyfln-van-thiflng
lai kdo tdi ddnh cdi bfto trfln ntii nwa, cd dftt hoa lwu phyc
mQt bflii, dot 116 rdn troi dttt, lfty giijc tt6 htfn 2 trwtfng,
gii)e rut v6 co thtt, hftm ltitt ndy cfing khdng xong. Vua
ra cdm binh di ddnh gitic ntfi nni Iloa-yett, song Vdn-so*n
dufli nd cliray di.
Ntfi cu*a Dc-gi(thuQcB\nh-dinh)6ng Nguyfln-van-trwtfiig
— 282 —
ddnh fl6-36c gi$c tfln lh D wc thua bo chay, bat dwc/c thuyfln
cho* Iwtvng 70 chiec, gaio dwc/c 3 mu6n vuong (thdng 8).
Nguyen*vaii-thieng tai cho* Da ddnh dd nhiflu phen mh
lay cdi bao Chu-stfn khong flwtrc. Xin binh th6m. Vua mdi
cho L6-van-duyQt, Tong-viet-phwffc, Phan-van-triQu vh L6-
chat flcm binh hiQp vdi trung-qudn Thiflng mh danh. D6m
ay mwa ld*n gid to, Thiflng de DuyQt giu* chc/ Da mh dan
binh twc/ng di dang bQ bQc hftu dfln giac, phat dot trai
sach nd, L6-van-duyQt kdo td*i, gitic riit chay, binh dp rwo/c
theo chdm flwo*c a6-doc Hoan, tcVi Tudn-dd, dd-doc Nguyfln-
van-thu ra hhng fldu. Thang toVi ddng binh tfii Trw6*ng-dd
(1) — Nguyfln-van-thiflng sai T6ng-viet-phwd*c di ddnh gitic
tai ntii An-twc/ng, ltiy lu6n diro*c 4 cdi bdo gh)C, roi ddnh
bao Chri-dhm, Stfn-trh cung ltty dtt*Q*c ch.
Vua day phdt cho qwdn 2 mw6n cdy vai, gt)o 1 mw6n
vu6ng (thdng 11).
Qua thdng chap Tdy-stfn thwtfng ddnh tlriry bi thua hohi
nfln bay-gio* md*i dem 2 chiec thu ld*n vdi 100 chiec thuyfln
chien mh giang ngang lhm cion tlniy bft cwa Thi-mai di
keo binh vua v6 ddnh, trfln b6* bfln ta cd don ntfi Nlnin-
chdu, b6n hwu tren nfii Tam-toh, trf siing 16*n ban xwong.
Vua dflm nghy lo dy-ndy vfl Vo-tdnh bi vdy trong thhnh
Qui-nhtfn dd ldu, vua than-tho* hohi. Vdy vua md*i tfnh l«)p
the mh pha don thuy Thi-nai, vua day ltiy dSu chai vh b6i
chttt htfn 20 chiec ghe, cd lwtfi cdu sat trwdc mfri, tfnh
len tdi thuyfln giijc mdc vho chdm Itra mh d6t.
1810. — Vua trfi tai hhnh-ttji ciVa Cu-m6ng. Dfln ddy
(1) Trung-qudn Thiflng voii hay ttoiig rtrtru. — Khi hbng ldm trt)n
ngoi vol di vdi nhau, tln Thittng rdt rwtru uflng, rdt dtm cho td-
qudn Ld-vdn-cluyQt utfng, md 6ng dy khflng udng. Thidng ritng: f,rM
Itjinh ttdiig nd thtltn khf-khcti hcrn. DuyQt rdng: khl nhcU Ihl mcH
mwwn rtrcru, ohd* 161... VI ticing ndi dy md sau khdng wo nhau,
hflm nluiu.
— 283 —
thdng giflng nam tan-d*)u, vua md*i cho Nguyfln-phwdc-
trwtfng, L6-van-duyQt, V6-di-huy, Tong-phwtfc-lwffng ttem
binh thuyfln tdi trwwc, hfli canh ba qua khoi h6n-dtit bat
dwo/c qudn do coa giac, hoi dwo*c khau-WQu nd. Khi ay
Nguyfln-van-trutfng vtfi Tong-phwtfc-lwtfng mtfi xuong
ghe nho v6 dot don th6y giac, ngohi ndy Ld-van-duyQt vtVi
V6-di-huy thay phdt ltra Iifln doc binh v6 licn. Gi^c cti*
bdo ctr chien, tir gi6* ddn chf gio* ngQ (10 gi6) siing ban
vang trM, dan bay nhw mira. V6-di-huy dwng tren thuyfln
bai-aao bi sting dfln giiic ban nhho tluoi nwtfc chet. L6-
van-duyQt kh6ng kinh, ltji chng no lirc b6n-ba xong tdi.
Vua tbtiy binh-lfnh chet qua, toi nu)t Hfln day ba top tieu-
sai tiVi ndi vcVi L6-van-duyQt bieu lui ra mQt chtit cho khoi
lan siing, tlri Lfl-vdn-duyQt xin ddnh liflu cho dwQ/c di, lifln
doc qudn xflng riet, lifln v6 cwa dwc/c. Gilic 6* dwd*i thu
cw, mh bi nho* gid tha hoa c6ng v6 chdy thu thuyfln di,
ghjc mdi vo* cltay, chet dinh thifln. V6-van-dong lh twd*ng
giaic md*i chfjy di. Binh vua lay flwc/c Thi-nt)i ai ai dflu
•,

lfiy trdn ay lhm v6-c6ng thfr tihwt.


C6n Nguyfln-van-thiflng, Nguyfln-hulnh-flwc, Nguyfln-
duc-xuyfln tai chc/ Dd nghe tin nbw vt)y b6n flem binh
ddnh don Vdn-stfn, Plui-trung chdm dwc/c d6-doc gk)c lh
Nguyfln-cay, Mt dwc/c 2 thdt voi, lay du*Q*c sung ld*n,
sung nh6, khf-gidi nhiflu qud. Mh T6ng-viet-phwd*c ddng
xti* Chn-dwtfng tlri bi giijc ddnh chflt hflt 1 6ng vQ-htiy tai
cho* Chdnh-lQc, t-ai Thfjch-cflc chet het 2 6ng vQ-htiy nua.
Vua ngu* tai ciVa Thi-ntji viflt d*a vfl Gia-djnh. — Giijc
nd ltji tdri ddnh Phti-yen chiflm-cu* bdo An-mf, mh cd
Nguyfln-dtVc-xuyfln T6ng-viet-phud'caem binh ddnh chay di.
Vua Igi sai Nguyfln-vSn-trutfng chay ra Qudng-nam, tdi
cu*a C6-luy xii* Qu*ing-ngdi ddnh d6-d6c Tufin noi Trh-
khtic thua chay di, lay dinh Quang-nam l?ai dwc/c, Roi v6
— 284 —
cwa Dai ddnh lfty don Ban-tiin, bat dWQ*c 20 thdi twtfng •,

ra cwa Dai-chiem dtinh tran-thii Van-tan-the noi don Qua-


la thua cliay cli, mdi ddrig binh tai x5 PWi-triem, chay to*
bao ve cho vua, vtta lai sai T6ng-vict-phwd'c flem 30 chicc
thuycn vdi binh ra them nfra.
Lc-van-duyQt thi dtinh pha Ition noi Phfr-hoh, cau Dong-
giang, caii Tan-hQi bat du'Q'c do-doe Nguyen-vaii-nhi, roi
ddng qudn tai fldn Tftn-bQi mh cw-tbu (\6. Nguyfln-van-
thicng thi don tai Vftn-sffn ngang don giftc, giiic dti nliicu
phcn tdi dtinh mh khdng xuc.
Vua sai*Nguycn-van-lhiQn ve vo Xiem btio tin, lai day
truyen dcm binh Gia-tlinh ra thcm mQt muon ngw6'i giao
cho Nguycn-cong-tlidi qudn-lanb dem ra, vh diin cliff
lwffng-liwd'ng ra cho kip.
D6-doc giiic la Nguycn-van-tlicm lai dtinh Plui-ycn nwa,
ban diiti sai Nguycu-long di cltinli khong xong, thtiy giitc
thl lui, de giiic bftt CIWQC qtian phd thong lh Lwu-tftn-Wnh
gict di \ sau vua sai Lc-cbtit danh nd mcri dtroc. Lai sai hai
vQ ra dtinli qufui hai-phi ngohi cu'a Thinai bat du'Q'c d6ng-hai-
vu'cviig lh Mfjc-quan-phti vh 2 anh thong-binh nfra (tliting 4).
Tn'd'ng nhtVt giiic Ih V6-vaii-d6ng vdi Ngiiycii-van-diQu
vfty tlihiih Biiih-diiili rict lftm, vtia tbtiy trong thhnh het
lwo'ng the khd gifr c1u'Q'c, ncn vua cho ngtioi dcm loi hho
ldn vo dcm tliff cho Vo-ttinh bicn thfli 1)6 thhiih mh ra
hiQp vdi binli vua. V6-lanh xin licit chct gifr thhiib, vh
kbuyen vua thira hw ra diinh lluc. Vua bcii nghc loi, de
Ngtiyfln-vfin-thieng, Nguyen-Wrinh-dfrc, Nguycn dfrc-xuyfln
vdi 5000 binh mh tuffng trl vdi giiic dd. Vua mo*i dcm binh
tlniy ra lluc daiih vua Citnh-lhinh lh Nguycii-qttang-todii (1).
(1) Vua cd ru tlti ht ai hiil tliccyc CAnh-llijnh ttii lhuj6*ng 1 van
1

qttan tlfln ;
Nyuycin-^.ln-lii', Trttn-van-kl thl moi ngtrai ttiuj6*iig
3000 LiJ-vaii-lcri, phb-init Nguyrn-vaii-trj, chu mo vc;Jcon htii ttrdJng
vdy hinli-ctinli 1<\ Dong vd'i DiQu tlil mfli ngu'6Ji ttnr6'ng \h 4000...
— 285 —
Tdi cwa Dai-chiem, dijt quan giu* dd (thdng tw). Rfli v6
ctra Tw-dung(bay-gi(VlaTu'-Wcn). — Ganh-thinh sai ph6-
mfi Nguyfln-van-tri vh do-doc Tran-van-ta fldng tai Qui-
nhffn (bay-giff Linh-lc-so'n). Con ngoiti ctia hhn lai. Thu
vua dau cu'a Mi-cm. Vua tlay Le-van-duyQt, Le-chtU dcm
binh fliinh, mh giijc cfr trcn cao xo stingxuong, binh chct
bao nlrieii Itim, e,dnh IrQii mQl nghy ltiy klidng C1U*Q'C. Vay
dcm mdi cho muoi chicc thuyfln tdi, qtiftn lcn bfri cftt vo
trong song cti* phia hati cltinli tdi, ngohi phti cir hhn cho
thuyfln v6. Giiic mdi thna chtty. Lc-van-duyQt bat ctu'Q'c
pho-mii Nguycn-van-tri vh do-doc Phan-van-sticl), qmin ra
hhng diiti licvii 500. Rfli thang tdi ctia Eo (bfty-gio' 1h Thufjn-
an), Ctinh-tliinh sai binh ctr mh thtia, binh vtta thwa thang
xong td'i mai chtra giao chicn ma Ganh-thinh fla chay di
rfli, vua nd cbay tlri quan quftn nd cfmg do rao, lay dwc/c
ghc-thuyen kbi-gidi bict bao nliicu. Binh giiic tting xin
bhng clfiu, thl binh vua kco thang vo thhnh Ilttc. Ciinb-
tliinli dft cttdn gdi lay cfta bfui bo thhiih chay mttt di roi.
Vua vo thhnh phong phtt-kho tich thi vfjt ctim binli-gia
khong cho cu*d'p pliti, nhicu hai tlan-cu'.
Sai Nguyfln-van-trirffiig dcm binh thtiy ra Linh-giang mh
chan giiic, lai sai Lc-chtit ttan binh bQ thco biit Cfinh-tliinh
cho Pliijm vfin-nhffn gifr ctra Tlmfin-an, cho 2 vQ binh vo
ddng dco lliii-van. Biit C1WQ*C cm gtii, tin ttrdc vh em ruQt
Ciinh-thinli. Canh-thinh chay tuol ra Bac-thhnh. Ngtiycn-
van-trit'ffng vua day coi qu.in Qudng-blnh, lo dap hiy d;it
DQng-hiii tti* ntii Ddu-ly tdi ttdn Sa-giac. Con ong Lc-vaii-
dtiyQl, tlri vua sai di 16n liga trcn mh ngan qttiin Nguyfln-
viin-diQu cV BWh-dinh sai ra tiep-ctVu lluc. Btit du'Q'c ddng
nd, vua khcii vh goi 2000 lu*Q*ng bac mh thuong quaii qutin.
Giiic Nguycn-vaii-diQii lai sai dtip lfiy ngang noi Vtin-do
de mh triQt du'6'ttg luJffng-bwd'ng Tlii-nai, Ngiiyen-Yair-.
— 286 —
thiflng hay dwc/c dem binh ddnh nd chet voi bi gai nhiflu
qua. Rfli vua sai Le-van-duyQt, vdi L6-chat ban 1000 Iwc/ng
bac, dtin v6 phai hoh vd*i Nguyen-vftn-thiflng mh lo viQc
giac (vl vua biet cd hflm-khfch nhau). — Lai day dem 2
em Canh-tlrinh vdi ph6-ma Nguyfln-van-trj da bat flwoc v6
BWh-dinh cho giac thay mh kinh, roi chcv vfl Gia-dinh.
Vua ra chieu du hho-kiet Bac-hh. Trong nfty L6-van-
duyQt vdi Lfl-chat ddnh vd*i giftc tai Quang-nam ntfi cho*
Thanh bat dwtrc d6-doc Trdn-van-an, het thay 5 ngw6*i,
chay to* bdo. Vua thw6*ng quan 2000 lWQ*ng bac.
C6n tai BWh-dinh V6-tdnh vd*i Ngd-tttng-chdu tif-tiet di
vi het lwffng, an den voi ngtj*a. V6-lanh day qudn chttt
bfli khfl xong-quanh cdi ltiu bdt giac. Bua nQ Ng6-t6ng-
chdu t(vi hoi HQu lhm sao, thl Tdnh ndi m\nh nhiVt flinh
chet chd* khdng nQp thhnh cho giftc. Chdu ndi: nghi biet
chet trung, t6i cfing quyet chf chct nhw vt)y nfVa. Vfl dinh
mac ao dQi mu v6, uong thuoc dQc mh chet di. C6n V6-
tanh viflt tho* ra cho git)C mh ndi m\iih lh twd^ng tlri chet
dd cara mh qudn-si khdng tQi g\ xin chd* cd giet nd tQi
nghiQp. Rfli v6*i cdc quan lai, mftc triflu-phuc v6 tw-te, mh
ndi vdi cac quan rttng : ta bi vdy da 2 nam nay, bdy-gio'
hct lwong, khdng 16 giu* thhnh nu*a dwo*c, fldnb tW v6 fch,
nfln ta tfnh chet di cho rfli. Cac quan khdc-ldc th\ V6-tdnh
khodt bieu ra, rfli chdm lua mh chet tren gihn thieu. V6-
tdnh chflt di rfli, thl DiQu Ih twd*ng gifiic nuVi v6 thhnh, lo
ch6n cat tu*-te. Con cdc twdng-sl trong thhiih tlri chang cd
htii dfln (sau vfl vua hflt, khflng ai chju 6* lai vd*i giijc)
(thdng 5).
Vua nghe tin ay tlri rdu-ri khdc-ldc tli6-than chdng dirng.
Tuy lh thhiih B\nh-djnh dd vfl tay giftc rfli, mh cdc chfl
ddnh fliro/c don giftc. Nhw ntfi Trh-khtic cd Nguyfln-v&n-
khfln dd-dOc gi$c ddng dd, bi Lfl-vhn-duyQl vtfi L6-chk
-287-
ddnh chay tan di, bat binh gitjc dwo/c nhiflu. Giac thoi laj
ddng tai Tdn-quan. Trong Phii-ydn T6ng-phwd*c-lwtfng
danh vtfi giac H6-van-diem tai S6-qudn, LQ-uyen, La-lhai-
dflu thang lay flwtfc khf-gidi nd nhiflu qud (thdng 6).
Nguyfln-van-thicng ddnh dwtvc giac tai xw Ltr-de, phd
dfln bao cua gific htfn 20 stf.
— V6-van-dong lui chay. Vua
nghe tin sai dem 1000 lwc/ng bac thwcVng quan quan.
Ngohi ndy Nguyeii-kc-diQm dufli theo Canh-thinh td*i
Hohnh-stfn, gi$c cfr hiem ddng binh lai dd. Ong tdng-that
Khodn fli td*i trwd*c mh coi dia-the, xay gap gi^cntfi nrii Thtln-
diiu, cho ngw6*i trfl* lai bdo vtVi Nguyfln-ke-diQm, 6ng ay
chdm-lut khdng tiep cho kfp n6n de t6ng-thitt bi gitjc giflt
fli. Vua nghe tin, git)n mh day giet Nguyfln-ke-diQm di.
Nguyfln-qwang-todn lh Ctjnh-thjnh chay ra Bac-thhnh cai
IriQu lh Bwu-hwng, sai sw qua Thanh xin binh, Thanh
khdng cho, t6ng md*i vict to* cW6u-dit cdc mdn mQi trfln
Van-tWQiig. NgwM Xiem bat awo*c to*, dem nQp cho vua
(thdng6).
T6ng-viet-phwd*c dem binh tcVi Tdn-quan danh Tru*-van-
chieu bj nd phyc chet di tai trdn. Lfl-van-duyQt vdi L6-
chttt din binh tdi tiep tlri da rfli.
Vua ngu* di Quang-blnh coi Wy DQng-hai, bhn viQc qudn-
su* vcVi cdc quan 5 bfra mdi vfl. Vua nho*n cd ngu*6*i chQc
Qudng-dflng tfln lh TriQu-dai-sf, khi trwd*c qua di bufln bi
qudn thu-6 bat, roi Annam ddnh bftt lai dwtfc, vua sai
vfl Quang-dflng, Quang-tdy dem quoc-tho* bao viQc dfi ltiy
kinh-flfl cti ltji dwc/c roi (thdng 7).
Nguyfln-van-thiflng ddnli dwcvc giijc tai Stvu-trh, c6n
Nguyfln-xudn ddnh dufli Nguyfln-van-ng6 lh d6-doc giac
noi dfln Khfli-diflu chay te, lay dwo/c khf-gidi dem vfl dang.
Vua d^t quan cflng dwtVng tai 4 diuh xii* Hue. — Van-
two/ng, Ai-lao cdc tu-tru*6ng td*i mtlng vua (thdng 8).
— 288 —
Trong kia Trir-van-cliicn tfvi ddnh don Mf-d, Le-van-
duyct (V don, cho Trinh-ngoc-tii ra danli, giftc thna chay
di. — Ntfi clon KWii-diAu tlri V6-vaii-d6ng lh ttrdng giiic lai
Ihm ltiy giang tir Thrtp-cfu tdi S.iii-sffn, Ngnyeii-vaii-thiflng
tdi diinh chay fli ho khf-gidi rat nhiflu. Giiic Ngnyfln-tliang
ddng Phri-son, cting ban flflm dcm qtuitt v6 ctot tr.ji nd,
nd Ihtia vo cliay (thdng 11).
Trti'd'c Nguyctt-van-huQ phti-cTao laiig t6-ticn vna di, nfln
nay vtta stm-sang lai (thang 9), — Vna lai day dho mfl
Ngiiyfln-viin-huQ ten, chdm tluiy, dcm dfiu bou ; c6n COM
gdi va vh bh con va 32 ngtroi, deu xir lang-tii cti, Rfli
vna chay to* vho Gia-dinh cho hay (thdng 11),
Cting trong thdng ay Canh-lhjnh (Btru-liirng) la Nguycn-
qtuang-toiin dcm biiih lluiy 1)6 hon 3 van vho flanh Linh-
giang, nwffiig tieng Nguyfln-vfut-diQu, vo/ DiQulh Btii-thi-
xtiiin cfmg dcm 5000 binh theo giiic vho danh DQng-hiii,
Vua Gia-long sain thiin-chinh ra cir. Ngohi kia Dang-
tran-thudng dduh vdi giiic noi Ilohnh-son, lu TriQu Ih
lliong-qttiin giijc ttanh tlion, lni ve DQng-hai. Vuade hohng-
tlitic Thang 6' lai gifr Ihto vua keo binh-ma ra Dong-hai
(thdng 11).
Vua di tuan coi cftc cho cdc so' day kicn-be giw-gin de
ho* gifjc. Nguycn-van-truffng xin fle cho giiic thiim-nhtip
vho, rdi xin tti ngii bien vo Linh-giang cluin du'6'ng ve nd.
Vua lai day chtia tati Long, cluia thu Phttng, vh chtia thu
Bang (Nguycn-van-thang, Ngnyen-van-chtiii vh Lc-van-lang,
ngir6i Langsa) mt) tliin ngoai ticli Quiing-iiam mh sung
thhnb flQingu.
Nam ay 1810, tuy lh vua ra thinh lay Hue lfty kinh-cto
eti lji du'Q'c, vh may-mtin lict trong viQc hhnh quan \ mh
hoa phwdc nd hay xcn nhau, mh gidm bcrt 16ng mftng vua
di, Dang khi vuadichinh-chitii, trong Gia-dinh 6ng fl6ng-
_. 289 —
cung Ciinh bj len trtii mh mttt (thdng 2) klri fty fla nen22
ttifli, Vua nghe tin sdu-nao het 16ng, lifln chtjy to* dtjy
Nguycn-van-tthon vh Ngoyfln-tir.chtiii 16u thc lfiy fld vh
diflw-ly lo liQw viQc toiig-ldng ong D6ng-cwttg.
Qua dcii thdiig 4, 6ng hohng-nhi Ili (ngohi bay ken lh
Chi-btia) vua dom tbeo di ddnh gitic iriang bQiib mh chflt,
khi fiy dd 20 tu6i. Vua day chd' quan-thi vfl Gia-djnh ch6n,
1811. — Qua Ihdng gicng nitm sau 1811, — Gitic Tdy-
soti cd chiia nd lh Ngujen-quang-toan vh em nd lh Nguyfln-
quang-thuy vffi tong-qiiaii TriQn ddnh luy Nhirt-IQ. —
Nguyfln-van-kifln lhm d6-doc vh Dinb-c6ng-tuyet ddnb ntii
Tac-sffn ; thiew-buy Daiig-vaii-claiig vh d6-floc Lire ket IIQII
Tfl-dch thti-6 hffn 100 chicc, ddti giang ngohi cu'a Nb\rt-1Q.
Vua day Nguyen-viin-truffng dem biitb lluiy ra bien,
trfln b() thi sai Pham-vfin-nhffn vdi Dang-traii-thwong dem
biiih ra ctr vdi giftc. Nd dp v6 ddnh ltiy, vua day mo* cwa
ddnh, sfmg bftn nd chet lay nghn mh ke, nd leo Dau-tac,
Ngai-ph\i mh len, bi qutin vua 6' tren ntii liin dti xuong
chet nhiflu lam. Vo* Nguyfln-vftn-diQii voi Bui-vftn-xudn no
lu*c xong vo chet tai triin,
Ngohi ctra Nguyfln-van-trwffng nbcr gid xwoi xong xti v6
thu gitic ban nd tan bt)y chay rao, bat dtroc 20 chicc. Tr6n
bQ, giac ngbe thuy minh da thua thi thttt-kinh, cung thua
vo* chay, Nguyfln-quang-toan chay tron trong lhng D6ng-
ngan, Nguyfln-van-kien bd tay lihng dtiii. Vua biet cd 50
chiec thu cho* lwong cho giac trong song Linh-giang, nen
sai Tong-phwffcdtrffiig ra chijn bat. Bat dwoc thn tbuyfln
vh ngwoi hcvn 700. Nguyen-quang-toan qua song Linh-
giang chay miet dhi Hiriiih-van-diem ru*Q'c theo tdi Thien-
•,

coc bat dtrtfc giac hcvn 3000, siing ld*n 70 \\, ngy'a 500
con, ltji bat quan giftc lh thWQ'ng-tliff Nguyen-van-trwc, d6-
doc Trdn-van-mo tham-doc Bui-van-ngoan, vh thieu-tfl
— 290 —
Ngwffn nua, B6i vua day th6i nghl binh. Cdc quan xin
tluia ctf ra ddnh Bac-hh cho lufln, Vua ndi chwa gtip chi,
de vfl lo tru* cdi bQn DiQu, D6ng nffi Blnh-flinh da rfli se
hay. Ben day diQu cdc twcvng bat duffc vfl kinh. Mh lo sai
v6 fldnh trong Blnh-djnh.
Trong ay Nguyfln-van-tlrieng voi Ngiiyfln-duc-xuy6n fldnh
giet gifjc (1wQ/c nhiflu ntfi Kl-scvn, Mh Nguyfln-vftn-diQu
lai dem binh-twtfiig ra vdy tu*-phfa, 6ng tifln-qudn
phd-twd*ng Ngttyfln-hwQ chet tr«)n ay. C6n 6ng Nguyfln-
(hi*c-xuy6n vh flanh vh lui vfl dfln Cho/-da, cu sd* thinh-tQi.
V\ vtiy vua sai L6-van-duyQt ngoi thu dflng v6, ddnh bat
dwo/c dd-floc Chdu-hwu-ml, vh hffn 30 ngwffi dfing nd,
tong vfl Hufl. Vua iai cd cho dem ttftfng giac bat dwo/c
ngohi ndy vo BWh-djnh, giac thiiy kinh hfln.
Nguyfln-van-thiflng ddnh dufli giftc tai Kl-scn rwo*c td"i
vu'6'n cau mh tro* lai. Lai sai di ltip flfln mh doan hdu giac,
giac cting thfl. Khi fty d6-doc Thi dem cft tram dang nd
ra xin hhng ddu. L6-van-duyQt vcVi Le-chut tlri ddnh vd*i
Chieu tai Thach-ldn, bttt luy, ltty sring-ong, khi-giai nhiflu.
Clrieu chay lQt khoi, 6ng DujQl tftn binh bQ tdi dfln Kifln-
h«7, c6n thuy tlri tdi cwa Tdn-quan. Ong Thiflng vd*i 6ng
DuyQt hQi binh dang cd ddnh lay thhnh Binh-ainh lai.
Tren du^o^ng trfln tlri cd twdng Xiflm lh Oc-nba Trh-tri,
3em 5000 binh hiQp voi binh Ai-lao mh ddnh binh Tdy-
stvn noi La-nam, sai su* xiiong bdo , vua day gcVi thtf 16n
khen vh vfl-vfl (thaiig 2). Sai sfr vo Xiem xin 500 xe ltia,
day Cao-men nQp 1000 xe lua cho binh an. Lai day thuy
sw Gia-ainh van lwong ra cho binh Chc/-da 40000 vu6ng,
do lfnh 3000 cdi, thuoc siing 500 cdn.
Tir V6-tdnh len gihn tlrieu roi tlri Nguyeii-van-diQu vdi
V6-vftn-d6ng chiem-ciV lay thhnh Blnh-dinh, binh-giahtfn
vhi van cu* voi quan qtian vua clft ltou tftm chfn thdng trffi.
— 291 —
Biflt ngir6i-ta sam ddnh m\nh, Ifti nghe binh vna ddnh tuot
ra tdi ben kia Linb-giang, vua mWh lh IhVu-hirng da thua
rfli, 11611 tfnh vdi nhan di dtiong tren ra NghQ-an. Viiy mdi
hiQp Tir-van-chidw, Nguyfln-vaii-mdn, Nguydn-vamgidp,
Nguy6n-van~di6m, L6-van-hwng,.„ 80 ngtroi, vh binh gioi
3000, voi 86 con, ban d6m bo tbhnh kco nbau ra di.
Nguyflii-vtin-thiflng hay du'Q*c truy theo mh nd da 16n rirng
di rfli, tbdu qudn ra hhng-ddu rnit dem vfl. C\i sd* cho vtia. Vua
mdiig him, flftt Quang-dtVc (V gifrthhnh vh tfnh ay (thdng 4).
Khi ?ty vua lo tu-b6 bohttg-thhnhlai. Dinh-thtin ddng sd*
xin vna ci\i nguydn. Khi ay thdng 5 1811, vna mdi cai
nguydn IriQu lh Gia-long nam dan, ra an, tha thne, tliwong
qudn-lfnh (vhng 1000 IwQ/ng, bac 10000 Iwtfng, tien 30000
quan), ban cliii'c-twd*c cho cdc quan, (thdng 5)* Vua cho
Ka-la-hom-stim dcm binh vfl Cao-men, ban cho 30 lu'o*ng
vhng, 300 lii'Q*ng bac, 3000 quan tifln. Vua lai sai cdc thu
vfl Gia-dinh chcv ticn vh do-dac vfl kinh. Vua Ifji sai Trinh-
hohi-dfrc Ihm siV ngfli thu Bfjch-ycn vh Ihiyfln-hac, dem
quoc-thtf, phtim-vdt, nliwng an-ttt'tfc ngw6'i Tbanh theo
giiic Tdy-son, vh ba anb dan ddng Tfl-ach thu-6 bat dwc/c
qua Quang-d6ng goi dting hohng-de nhh Tbanh. Lai sai vo
rwd*c bh mQ vua vh cung tan ve kinh, thdng 6 vflmdi tdi.
Den ddy vua mdi nhwt-dinh ra ddnlt flttt bac. Vdy vua
duyQl binb thtiy bQ rfli ; ra du cho qudn dtin Bftc-hh 6 ditii
qudn-chanh cttm-ngan rftn-he qudn-liiih, rfli vua de hoang
thtic Thang 6' lai giti* kinb-thhnh mh xuttt binb.
Thting 5 nghy 17, dijt mtjng cho ong ttt-quan Le-van-
diiyQt lfmh cdc dao binh bo, 6ng triiiig-qiian Ngtiyfln-viin-
trwtfng lanh cdc dao binh thuy.
Nghy 21 vua ra di, deu nghy 27 binh thtiy ra Iloanh-
son ddnh phd don giftc, clo-doc giftc Ngft vdi Luc chijy ra
Bac. Nghy 28 tdi fldnh Hh-trung.
'9
— 292 —
Nghy 29 binh bQ ddnh C1WQ*C Dai-nfti, vua qna Linh-giattg,
mflng 1 thdng 6 vna ngu* tai Hh-tnmg, Nghy fiy binh thuy
v6 cwa HQi-thong ddnh dflng-ly giac Nguyfln-van-tht)n thua
chay, lay dwo'c tliwyfln-be khf-gidi qtia nhiflu tdi Vfnh-
•,

dinh (lh tlnh tbhnh NghQ-an), bat du'Q'c Ldn lh con Nguyeii-
van-nbt)c, rtin tfvi bdo Tiiien-ly (Difln-cluiu pliu), d6-doc Y
dcm qudn ra hhng-ddii; btit song du'Q'c That lh em Nguyfln-
quang-toan, vh d6-doc Ngti. Vua tdi chti-tttt ttji NghQ-an.
Giijc Dfjng-vim-thanp Dho-vtin-hfl, dem 7 thdt tutfng tdi
bhiig-ddu.
Nghy mong 5 biiih tdi ddiih lfiy dWQ*c Dutfiig-xd (thhiih
tran Tlianh-hoa), bat dti'Q'c em vua Ttiy-son (Bwu-liirng)
tfln lh Qiiang-bhn, vh cba con d6ng-ly Ngiiyfln-vfin-thfin,
het thdy 9 nguoi.
Nghy mong 7 Vo-doan-van vdi L6-du'c-flinh bat du*Q'e
tbieu-pbd gitic lh Nguyfln-van-diQtt tai tren ngti trfln xii*
NghQ-an, Trir-vtin-chiflu, Nguycn-van-gidp, Le-van-hwng,
vh Nguyctt-vaii-mdn cd bQii nd 6' Qui-nbo'ii (Binh-dinh) di
ngii trfln ra, lai bal du'Q'c 76 thd*t voi. Vua day L6-vfiu-
duyQt xiflng bo cui giu' ltty, dan Thanh-hod ltti bftt du'Qc
V6-van-d6iig dom gifti nap nfra. Vua toi Thanh-hoa fli coi
son xuyen hlnh the, kflu cdc chwc Ihng B6-vQ hoi tham
t6ng niicti nhh L6; cltin-sir dtin dd dem trau rtrou ra lfty
mftng cti.
Mong 9 binh bo ra ddnh deo Tam-diQp, giitc chay te.
Mdng 10 binh bo ddnli ttfi Thtinh-hod-ngofji (th Ninh-
binh) d6-doc giftc ten Thi ra hhng-fliiu.
Nghy 12 binh bc) danh Cdu-chdu (lh tinh thhnh Stfn-nam
thtt'Q'ttg). Biiih tbiiy len tfvi Vi-hohng, (Son-nam ha
— Nam-
dinh) do-doc TIIQ ra dfui,
Qtia 17 biiih bQ thiing ra danh Ifty thhnb Tbang-long,
(Hh-nQi). Vua Tdy-stfn NgHyfln-quang-toan fla bo thhnh
- - 203

ehay qua bdii kia s6ng Nlri-hh tcVi song Xuong-giang bfln
tinh Bac-ninh, ban dflm v6 trii trong cluia ThQ-xu'o*ng.
Dtin lhng nd tdi nd ftn cwdp, trh-trQu chtty ra kh6i, cd
Quang-thuy Ih cm that c6 mh ebet. C6n Ngiiyfln-quang-
todn lh vna vdi cm Qnaiig-duy Ih thtii-tfl, Qiiaiig-thiQH lh
nguyen-sodi, Nguyfln-vaii-diing, Nguyfln-van-tw Ih tw-mft
cbay tr6n bi ddn lhng mim c6 giai nap, fldng cfri xiflng bo
v6 dem vfl Thiing-long giw dd. Bftt vh trtrdc vh sau htfn
trdt trftm con voi, siiiig-ong, khi-gidi, thuyfln-swu, lwong-
hirdng, kc khong vtra xict. Lay het cft nwdc, ngohi Bac-
thhnh 14 trftn, 17 phti, 157 huyQn, 40 chdu.
Vua v6 Thang-long thhnh, ngir dfln Kiiih-thicn cho qudn
thtin triflu-hc).
Vua mdi ra dii cho tldn 14 trftn Biic-bh, day 6* yfln nbw
xua \ ke lhm quan giac, gSn tlri trong 3 nghy, xa tlri 5
nghy phai ra thti IW khoi toi, qudn-lfnh ciim khf-gidi deni
tdi cwa qudn nap tlui tlri khoi tQi,
Vua ltty dwtfc ca nwd*c, cbay t6* cho qnan ngohi di thu
bay, bo cdo trong ngohi cft nwdc diing bict; lai ra dtji cho
hho-miic dat Bac-hh khuyen gidi-ldn ngai-binh di; ai cd
thi vna se dimg.
Vua lai dftt quan coi quftn cac trftn cdc dinh. D6ng ho
nhh L6 c6n sdt liti nhw Lfl-duy-flat, dem kbf-giai ntjp hhng
ddu, tdi lay mdng vua. Vua nwd*c Nam-clnrong xuong
mang. Cao-men sai oc-nha Thtf, vh triQu-bon-nha DiQt
dem do phwtfiig-vfjt ddng. Tha thue. Cftp ruQng thwtfng
nhwng lhng bat dwc/c giftc dem nap. Ra IQnb cftm qudp-
lfnh kh6ng cho cwd*p phd ddn-tinh ; thw6ng qudn 2 vtin
rwoi quan tifln. Ra Van-ninh t6i Van-don ddnh bat quan
an-cwtfp thu-6, chdm Trinh-that lh ddu dting vh quan nd
iihiflu lam •, bat song Trwong-a-16c vh 11 ngw6i nwa.
Bdy-gio* het giftc vua cho chcv lfnh bQnh vfl kinh lo thuoc
19.
— 294 —
men, Ifnh Idu itain tba cho vfl qufl-qudn. Ldp miflu cflng-
thfhi ctic xii* mh tfl-tir.
Vua phdn tlnh dftt quan, ctic phu huyQn, day WyQn tdp
binh-lfiih cftc trttn mdi b6 ngttch; ra 1Q difln lfnh, dang
thue, ltip phdp tir-tung binh ddn , sira phdp-tac, phong-
ttic ddti <\6 cho phftn-mieng. Klri tiy d6ng Lfl d6ng Trjnh
c6n lai ddng sd' xin vua xung chdnh dfi-vj.
Vua phong ttrdc cho con chdu nhh L6, cfip ddn 1016
ten, rtiQng 10000 miiu de mh phung-tw t6ng miflti nhh L6,
lsji chuan ebo khoi binb dieu thtin thue ca.
Vtia lt)i ctip 500 mau ruQng cho con chau IIQ Trjnh <\b
phung-tw, vh chuaii trong ho 247 ngwoi khoi binh dieu
tlnie kh6a ctt.
C6n cbo con chdu c6ng than nhh L6 du*Q*c nliiflw fim,
klioi diew-dich. Lai phong clui*c-tu*d*c cho nhfrng th6-tii
cac cbfm cd cdng ngohi Bac niia. Day ddn lo liQc-hhnh
chu*-nghia van-chuong dftng cd di tlri mh lhm quan, nen
vua dftt quan doc-hoc ctic dinh cdc trttn du cft.
Ttfi ddy Ih doi nhh Nguyfln len lhm hohng-de cd vh nwd*c
Annara tir nam chi bac. Ta phai ke qua mQt chtit cdng
cao dfrc trong vtia Gia-long khai-sdng mo-mang ra cho
tlrien-ha, biet cong on nguoi mh-thoi. Den (\6 da qua doi
mtfi rfli, fle dhnh sati cho ke cbdp truyQn ltty ddlhmddumoi.
Ta coi trong truyQn nwdc nho nwd^c nho ciing vdy, fleu
cd tii cd loan, cd thanh cd suy dtip-dfli nbau W6n, tiy la
loi lh dwcVng troi dat xay-van ; ta cbang nen chfl khen cho
qilti, vi cd cuQc trudc mdi sinh ra cuQc sau, cd xfiu mdi
cd tot, cd lotjn mcri cd tii. Ay lh cdi duo'iig thwo^ng d6i,
clrng nen vfli che khon, mot phai lay lhm la phep-tac
dting tno-bda da che-biQn ra the tty mh-th6i.
295

TOM 141 TBUYljlN C/iC »(tt VUA BfiN TRUNG-QU6c.


I)6'I TUU'd'C TAM HOANG JNGU rttf.

1° Bhn-c6. —- Theo sirthu lh ngw6i dtiu trwd'c hflt, song


den 800 nfim,
2° Thien-hohng-tbi. — D6ng Thifln-hohng cd 13 doi vua,
tri dutfc 18,000 nam.
3° Dia-hohng-thi. — D6ng Dja-hoang cd 11 dcvi vua,
tri dwo/c 18,000 nfim.
4° Nhtfn-hohng-thi. — Dbng Nho'n-hohng cd 9 dcvi vua,
trj 9600 nftm,
5° Hwu-sho. — Vua nAy d«^y ngwoi ta ltty cdy lfty Id mh
che ch6i, Ihm nhh mh 6* cho kfn mu*a kfn gid, kh6i swtfng
khoi tuyet. Vi ddi tty ngwoi ta c6n ddt-ndt mQi-rQ* qud, 6*
hang 6' 16 ma-th6i.
6° Toai-nhtfii. — Thutf tty clura biflt chw-ngWa, that
giit ddy cho nhd* mh-thdi, an tlri aii thjt song, uong tW
uong mdu twoi, cho-n6n vua ndy ltty cdy co vd*i nhau cho
ra lwa mh day ngw6*i ta ltty ltVa mh nau-nwwiig do cho
chfn mh an.

DOl TAM HOANG.


1° Vua Phtic-hi. — Ngwoi ho Phuc-hi-thi Ihm vua nam
2852 trwd*c Chtia ciVu the ra floi, tr| dwtfc 115 nam, dftt
ngtty6n-hiQu lh Thdi-ht)o. Ddng fl6 tai Huyen-ki (bdy-gio' lh
phti Tran-chau, xtV Hh-nam). Vua nt1y bhy ra bdt qudi, ltip
phdp hdn-thii, bhy ra nhac, lhm do*n ctlm dtvn sat, dwong
lwtfi. Su* cwng cd ndi cung lh ong vua nay lfjp ra chw vh
luc nghia •, ma cd cho khdc tlri ndi ro htfn rang Ih 6ng
Thwong-hiQt d6*i vua Hu\nh-d6 bhy ra chw mh viet.
— 296 —
Su* I.ai ndi rttng vua Ph\ic-hi trao qutvn cho 15 IIQ, nhw
bh Nu*-oa ltiyQn dd vd troi vdn... mh twong cd klri Ih 15
nwd'c chw-httii phii v6 viQc trj thifln-ha mh-th6i.
2° Vtta Thdn-n6ng. —• Boi lio Thdn-n6ng-thi, lhm vna
nam 2737 tru*d*c gidtig saiih, nidii-WQu lh Vi6m-d6. —
Vua ndy bhy ra do chy bira cuoc xuflng, diiy ddn chy cfty
lhm ruQng, ldp CIIQ* cho ddn bu6n-bdn d6i-cbdc, tim dii*Q'c
trong lohi thdo-mQc cdc \\ thuoc d6 chwa bQnh, lai lhm
sdch b6n thao chl tdnh c6 cdy n6n tluioc nua. Tri 140
nftm \(\6 tai Khuc-phu (nay lh xir DQ-son, phu C6n-chdu).
L6n mh noi qu6*n lhm vua sau dng Thdn-nong lh nhfrng
vua ke t6n sau nfty :
1° De-ldm-ho6, 6* ng6i 80 nftm.
2» De-tlura, » 60 »
3« De-minh, » 49 »
4° De-nghi, » 45 »
5° De-lai, » 48 »
6°D6-ly, » 43 »
7° De-dti-vong, 6* ng6i 55 nam (chat 6ng Dfl-ly).
3° Vua Hu\nh-de. — H9 Ilwu-hiing-thi 16n lhm vua nam
2697 trwd*c gidng sanh. Trj 110 nam d6 tai xu* Trdc-lQc
•,

(nay lh Tru'c-1Q trong Chdu-trdc).


D6*i vua ndy bietnghe-nghiQp, thong thien-van, lhm trdi
cau, xe, khf-giai, cung-n6, lutVi chhi, con thwd*c vdn.../
Bh liohng-hiiu dc tttm. — Ong Dai-nao lh quan dai-than
ldp luc gidp, bhy lfl-nhac, sam dfvn-dich. — Vua ndy song
121 tu6i mdi bfing.

DOl NGtf-D£i.
1° Vua Thieu-h«70. — HQ Kim-thien-thi, con vna Huinh-
de len lhm vua nam 2597 tru*dc gidng sanh,
- 297 —
Khi mdi 16n lhm vua tlri khd, lo noi ngliiQp 6ng clta,
chuyen viQc cha dft t\m ra dii'Q*c mh Ihm cbo an nhh lQ*i
nud*c. Mh sau lai nghe theo niirii thdn mh hu*. Thiflii-hij
sanh thdi xttu, an-6' klidng theo cang thwoiig, ltidn ly, nfln
sanh ra 16ng SQ* mh bhy ra th6-phwQ*ng qtii thdn. Vua tr|
84 nttm, baiig.
2° Vua Chuyen-hiic. — HQ Cao-dwo'iig-thi I6n lhm vua
2519 trwd*c gidng sinh (11 nftm trwd*c khi 6ng Abraham
sanh ra).
Vua ntly thdng-minh, nhoii-dwc, lai th6ng thifln-van,
h)p khdm-lhien-gidm, su*a l|ch lai, vh phd tan phdp tho*
thtin lay biit fli nfra.

Tri dwo/c 78 nftm, song dwc/c
97 tu6i.
3° Vua De-c5c, — F-~ ^to-tau-thi, trutfc gidng sanh
2435 nam, cai-tii ddn i ' nam khdn-ngoan cd danh ngwM •,

clria dttt Tfr-xuyen ra lam nwd*c nho mh pbong cho cdc


em ngwoi. Klri vua bfmg tlri con dau 16ng vua tfln lh De-
chi 16n noi ngdi lh nftm 2365 tru*d*c giang sanh. Len tri
vira 9 nftm ftn-6' xttu, khdng xfrng ddng dang v\ vua, ddn
kh6ng chiu ha xnong, kh6ng cho lhm vua nu*a.
4° VuaNghieu. — Ho Dho-dhng-thi, con thfr vua D6-coc,
tlri lh em vua De-clri, 16n ng6i nftm 2357 trud*c gidng sanh,
ddng do tai dttt Binh-dirtfng. Vua ndy lh vua nhtfn-diVe,
th6ng-minh, thdnh-trf, cd danh tieng htfn cdc vua dtfi
sau, lfty lhm gwtfng cho cdc vi de vwoiig phdi coi theo mh
bat chwd*c. Doi ngw6*i tri cd l\it ca lai cd ngucvi Giao-
•,

cliidem ddng con riia ld*n, tren lwng nd cd tbfcb chu*


lrinh con khoa dttu (con cd nhdi), tlri vua day chdp ltiy k6u
lh Qui-lich.
Con vua chang dtroc nhw vua vfl long nhtfn-dtVc, vfl
syt* khfln-ngoan sdng-ldng, nfln vua Nghiflu kh6ng
truyfln
~ 298 —
ngdi cho con, mh trtiyfln cho re lh 6ng Thuan, Ih ngwffi hifln
doi fty. Vua song du'Q'c 118 tufli, lhm vua du'Q*c 91 iifun.
5° Vua Thuan. — II9 Iluu-ngu-thi, nftm 2255 T. gidng
sinh. Vtia ndy cd hiflti qud biit voi fli chy ruQng mh nudi
•,

mp. Ngwtvi Ihm girffng tot trong cdc viQc cho thifln-ha bftt
clitrd'c, trung-tfn, hicu-tbao flti dcu. — Vua chia nudcra
lhm 12 chdu. — Ngu'6i bhy Ihm cai d6*n cdm 5 ddy, lhm
cdi ong triflii-co* cd 7 v\ chdnh bang ngoc, hip liiactbicu,
Song 110 tu6i, lhm vua 61 niim, Bfmg, thien-Wi quan
ddn thwffiig-tiec de tang 3 ntim.

DOI TAM-DAL

lo NHA IIA.
18 doi vua, tri 458 ndm.
Dai-vo (V6-vu'ffttg) 2205 T. gidng sanh tii 27 iittm song
100 tu6i) lh chft vua Huinh-de vua Thuan sai di tii thtiy
13 niim, con vua Thuttn kh6ng cd dfrc nhu* cha, nen vua
Thuftn bo mh truyfln ngfli cho vua V6. Ddng 36 tai An-

ftp. Vna nhffii-duc thtty tu-nhon tlri khdc. Vua chia nwd*c
ra lhm 9 chau. Vua V6 muon trao qu6n cho 6ug Ych

Ih t6i hifln mh thien-lia kh6ng phuc, mQt t6n ong Khai lh
con vua vo len mh-tb6i.
2° Khfti (2197) — Vua hay ca nhae cwu biQn ciru ca (vua
V6 lftp). — Vua c6 hiQp luc khaiih di ddnh plld ho Hu'u-
liQ noi dfit Cam 6* v6 d«ao, tri du*o*c 9 nftm, bang, con vua.
3° Thdi-khwong, (2188) — Len noi ng6i. Tri m6i' 29
nam, mh m6 tlam-diic, ftn-6* xttu, ddn gifin du6i di mh ltip
em vua 16n tbe vi cho vua.
4° TrQiig-khtrffng (2159). — D6i vua ndy cd nh\rt-thirc
sdch Tha kinh cd n6i, mh Hi vdi Hoh mac m6-dam say-
- 200-
cd bidn v6 ljch cho hay trtrd*c tlri bj vua phat.
sua khflng
— Ht)u-iighQ lhm twdng, vo* 6ng ay aii-cttp thuoc trw&ng
sanh uong di, SQ* chflng ddnh 16n 6' trfln mtjt trftng, kflu
Hang-nga.
5° de Tircrng (2146) -— Con vua trwd*c h\ twffng lh H«)u-
nghQ dufli fli 6* nwd*c Thwtfng-khdu. Ngwoi Hdu-iighQ
—•
cd thi han gi6i, mh hay m6 ttru-sac, b6 viQc nhh nutfc, ham
fli san-ban. Di saii vfl gdn nhh h\ Hhn-sdc giflt phdn thdy.
6° Hhn-sdc lh t6i Hfiu-nghQ (2097) sodn vj 40 nam, ltiy
vo* H^ii-nghQ de ra Ngdo vd'i t, (sw khdng ke vd hhng
vua nhh Hi)),
7° Tliieu-khwtfiig, con vua Twtfng (2018) tri 22 nftm,
nhtf bh hohng-tbdi-h«)u tron ra du'Q'c, giau mh nu6i ntfi
nwtfc Hwu-nbwiig rfli trfln qua nwd*c Huu-ngu, vua nwd*c
fty gii hai con gdi cho, sau vfl danh ph\tc nghiQp lai dwo*c,
cung nho* 6ng Mi dem binh giflt Hhn-sdc.
8° de Tru* (2057) con vua Thieu-khwtfng trj 17 nam.
9° fle Ho6 (2040) con vua Trw tr* 26 nftm.
10° de Mang con vua Ho6 (2014) trj 18 nftm.
11° de Tiet (1996) con dfl Mang. — Sdu mQilh Quyen-
di, B^ch-di, Xfch-di, Huyfln-di, Phong-di, Dwtfng-di ttfi
chdu aflu phong cho nd ca.
12° Bat-giang (1921) con dfl Tiet, trj 59 nam. Ong Ysaac
sinh ra trong xw Chanaan nftm 35 dtfi vua nay.
13° Hufnh (1980) em de Bttt-gidng, noi ngdi anh 21
nam, rfli mttt truyfln ng6i lai cho con lh.
14° de Can (1900) tri 21 nam, bang di rfli tlri con khflng
duvc ke vi v\ con dfl Bat-gidng phuc nghiQp cha len
•,

lhm vua.
15° Khflng-gidp con de Bttt-gidng (1879) hay tin qui than
kh6ng hay tu dwc cdc nwo^c hdu phan«tr6*. — Tr6i cho
•,
— 300 —
xiiong 2 c6n rflng rnQt con d\rc mQt con cdi, tlri vua bieu
Liru-lwy n«6i cho fm iiflng. — D6*i ndy mrii lay sat dtic
giro*m. — Ong Jacob sinh ra doi ndy. — Vna trj (\\\'<yc
30 nam, tliang-hh de ngdi ifii cho con Ih.
16« de Cao (1848) trj 11 nam, bftng, tlri
17« d6 Phdt lh con (1837) 16n the vi du'Q'c 13 nftm, cltet
de ngoi lai cho con lh.
18«*
Lylqiii (KiQt) (1818) Tir Kh6ng-giap tdi ddy chw-
•—
hau tro**, vua KiQt ntry duV-tQ^n qtia thien-ha odn, mh vua
niftnh ltmi, v6ng sitt nam kdo ngay ra du'Q*c, vua sam ra
fli ddnh inrdc Htru-thi, nwd*c tiy nghe tin flcm con Mui-
lri mh dang cho vua, vua yeu lam lhm cnng NgQC-qirinh-
giao-dhi cho nd 6' mh chtfi v6i m\nh, ton phf cua nwd*c
qiia lam. — Lhm ntii thjt, rung nem, ao ru'Q*u, ghe di v6
trong dy du*Q*c. — Dam mfl twu-stic H-bi.
Doi nfty 6ng C6ng-lwu lh t6 nhh Chdu qua dttt Mdn 6*
mo-mattg ldp nglriQp.
Vua Thang lh chw-bau nhcv 6ng Y-doftn Ihm ttrdng gitip
ddnh vua KiQt di. — Tdi fld mdi het d6*i nhh Ha.

^oNIlAlWCNG^An).
28 doi vua, tri dwcrc 644 ndm,
1° Thhnh-thaiig (1766, T gidng sanh tri 13 nam) con
cluiu d6ng vua Halnh-de, cha nguoi lt> Chu-qdi. Thuo* tiy
vua Thang lhm cbw-hdu, lai noi dttt Hfru-san cd 6ng Y-
doan ngwtfi hifln thi 6* lhm ruQng, 6ng Thang cho moi td*i
flem dang cho vua KiQt mh vua KiQt khong d6ng da 5 lfin
nhw vay — Qng Y-doftn lai tro* vfl lhm t6i 6ng Thang.
Vna KiQt hung-bao giet l6i ngay lh Long-bhng, kh6ng ai
ddm can-gidn, tW 6ng Thang sai ngwoi di khdc, 6ng vua
- 301 —
KiQt gitin bttt 6ng Thang mh cdm tii noi ngtic Hi\-dhi.

Sati ra khoi, 6ng Phf-xtrtfng tro* 16ng vfl vdi voa Thang.
Vua Thang la ngtroi cd nhon lftm. Klri thtiy nguoiddnh
hrdi chim bao-l)QC tfr pbfa, tlri phd di ba mijt de mQtmiit
vdn.,, chir-haii phuc, tbieii-ha flfln theo. Nb6*6ngY-
11611
dofm ddnh vdi vua KiQt tai xw Minh-diflu (phu hiiili-dirong,
huyQn An-tip. — Vtia KiQt thwa, vaa Thang b6n day vua
KiQt ra dttt Nam-sho. Cde ntrd'c hfiu hQi lai t6n 6ng

Tbang len tfrc viro'iig-vi, vua Thang tir-choi khong chiu,
xiu 6* ng6i chir-hitu mh-tli6i, mh cdc clnr-hdu khdng nghe,
lien ton 16n v\ thien-tu', ddng d6 tai dttt Bac.
Kbi 16n lhm vua tlri dft 87 tuoi, tri du'Q*c 13 nftm, dii
100 tu6i mdi thang-bh. — Thuo* tiy 6ug Y-dofm, 6ng
TrQng-luiy ph6 vua het 16ng. —- Mh mttt mna dai han 7
nftm tr6*i (cd klri Ih 7 nam ddi 6ng Jude ndi tifln-tri vd*i
vua Pharao ben nwd*c Egypto chftng). — Vua Thaiig kh6ng
cho dfto vo, vua hfvt tdc, cat mdng tay, fm chay nam dttt,
mac do nhtjm, v6 rirng-bui mh dtio noi tang-ldm. Cdu khan
vdi troi, tr6*i lifln mtra xuong cho ddn lhm ruQng du*Q*c
tntia nhw xtra, — Klri fty con dau 16ng vua lh Thdi-dinh
mttl sdm, con tliw vua mdi cd 2 tu6i, nfln truyfln ngdi
lt)i cho :
2» Thdi-gidp (1752 — 23) lh clidn dfch-t6n, lh con Thai-
dinh, — Twc-vi roi khflng cd noi dtic 6ng cha, cho nen
6ng Y-doan bat vua ciim lai ncvi Dong-cung (nhh mfl vua
Thang) 3 nftm. — Dcn klri vua d6i tinh-net du'c-ht)nh,
th\ mdi rwd*c vfl Ihm vua lai noi dttt Bac dwc/c 23 nam,
3° Oc-dinh (1720) con vwa Thdi-gidp, — Vua ntiy dung
hifln than lh Cwu-dtfn cfr lhm theo phdp 6ng Y-doan tri
29 nam.
4° Thdi-canh (1691) lh em vua 6c-dinh trj 25 nam thftng-
hh, tto ngoi lai cho con lh
— 302 —
5° Tieu-giap (1666 — 17) tv\ 17 niim mttt, giao quffn
liii cho cm Ih
6° Ung-ki (1649 — 12). Nwd*ckli6ngy6n, Chw-
— —
httu khdng phuc.— Vua 6* ng6i 12 nam thang-hh, em vua lh:
7° Thdi-mo (1637 75) len thfl vj.
— Thuo' tty bifln

ra mQt cdi diflm qudi-di, lh cd cdy tang (ddu), cdy coc (hia)
mQc ra gifra triflu, nQi cd 7 nghy ld*n ho*n mQt 6m. — Vua
h6i quan te-twd'ng lh Y-trtic (con 6ng Y-doftn), ,th\ Y-trac
tdu rfing yflu-qtidi chang cd thfing dtVc dwo/c ddu. — Vua
••

tir ay vfl sau tu nhtfn tfch diVc. Trong 3 nghy cdy qudi-go*
iiy chet kho di. Vua lfip phdp duong ldo lt)i, sieng-nang
iigu* triflu s-Vm, thfli triflu trwa, vieng ke HQt, dicu ke chflt.
NQi 3 ntim, cdc nwd'c xa tdi chdu htfn 76nu*tfc. HiQu

xwng la Trung-tdng 6* ng6i 75 nam.
8° TrQng-dinh (1562 — 13) Ih con lfln noi qu6*n. — Dfl
d6 ttri dttt Bac bi s6ng 16*, bcn d6*i d6 qua dttt Hi6u (Hh-
nam). MQi Lam-di ddy lop, vua dop y6n di dwcvc. Tri 13
nftm, bftng.
9° Ngotti-nhdm (1549 — 15) lh cm vua trwffc lfln tri
du'Q*c 15 nam, rfli mat di tlri em Ih,
10° llh-ddn-gidp (1734 — 9) 16n ttic vi, cirng ddng d6
tai dat Hi6u, mh song d6 16*, b6n doi d6 vfl dtit Ttrcvng
(CliWffng-diVc-phti) — 0' ngfli 9 nam, tbang-bh, di chiflu
l«)i cho con lh,
11« To-ftt (1525 — 19) Ifln ke vi, c6ng tai dd, rfli sflng
lai 16', tlri do*i de-d6 di dttt Canh (huyQn Hh-tdn) — Nam
thu* 9 s6ng 16* nfra, ltji tloi qua dttt Ilinh. Trj 19 nam.

12° 6c-giap (1490—25) lh em vua T6-ftt, sodn vi cha chdu
Ihm vua 25 nftm. — Ong thiiiih Moisen sanh ra d6*i vua ndy.
14° T6-ditih (1665 — 32) Ih cou vtta T6-tdn lai pb\ic
iighiQp cha iirinh ltti, 16n Ihm vua 32 nfim, vua baiig rfli,
tlri con vua Oc-gidp lh :
— 308 —
15« Nam-canh (1483
— 25) lfln lhm vna 25 nam. —
Thang-hh roi, tlri con vua T6-flinh lh :
16° Dwcng-gidp (1408 7) lai lfln Ihm vua dWQ*c 7

nam md'i mftt. Ttr flcVi vua TrQng-dinh cho tdi fldy, anh
em, hay-lh anh em con clni con bdc tranh l*)p vdi nhau •,
nen cdc vua chw-hdu khdng hay dcn chftu.
17° Bhn-canh (1401 — 28) la cm ruQt vua Dwong-giap
len lhm vua. — BJ s6ng 16' ttji dttt H\nh b6n dcVi kinh-dd
vfl flttt Btjc nhw xwa.
— Thdn ddn 6' flft yen nffi yen cho
khong muon bo mh di, n6n vua phai lhm cao-d\i, tlri md'i
chju dfl-hufl vfl dtit Bae lt)i. — Nhffn sir doi de-do, vua
cfri ten nbh Thuffng lai Ih nhh An. Vua nay noi theo Vua
Thang, tin-cV nhffn-dfrc n6n mfvi thanh lai, chw-hdu tro'
vfl chtiu nhw xwa. Lhm vua 28 nam, thang-hh.

18° Tieti-tdn (1373 — 21) em vua Bhn-canh leti lhm vua,
kh6ng hay noi gtrffng anh, n6n nhh An suy ltji, chw-hdu
khong phijic, — Tri 21 nam bang, do nu*d*c ltji cho em lh :
19« Tieu-ttt (1352 - 21). — Thuo* fty IriQu C6-c6ug lh
t6 nhh Chdti, 6' dttt Mdn, bi niQi lftn hohi, do*i qua 6* lifri
Kl-so'ii, — Vua trj 28 nfim, rfli mtH mat, dc nwd^c lai cho
coii lh 6ng:
20° Vo-dinh (1324 — 69) len lhm vua cd 16ng hay lo
viQc ntrd^c, trung hiflti du dcu. — Vtia V6-dinh de tang
clio cha Ih vwa Tiflw-ttt 3 nam kh6ng ndi mdn tang rfli
•,

cfmg khdng ndi. Vua ntim cW6m-bao thay troi ve hlnh


ngiroi hifln cho mh tlting cho Itfi viQc nwd'c \ nfln vua vo
Wnh ra day di tlm, tlri tlm du'Q'c Phd-duyQt lh ngwoi di &
th mwd'n, dang di lhm xdu, dem vfl cho lhm twritig, gitip
vua trong mQi viQc tu*-te. — Vua hay tin diflm di-doan,
nhtr khi te vua Thang, llri cd chim tri tdi ddu ncvi vac mh
kett. Ong toi bifln Ih T6-kl con vwa, day vua phdi tu dfrc
mdi du*Q'c, — Vua ndy minb qufin Ifnn, nen hcn sdu btty
— 304 —
nwdc MQi gidc-tdc tdi chflu, — MQi Qui-pbtrffiig lh Hung-no.
M6ng-c6 lhm loan, vua V6-dinli ddnh 3'nam y6n di Nhh

An tdi ddy dtty lai, diit hiQu vua lh Cao-t6ng, lhm vua 59 nam.
21° T6-canh (1265 — 7) con vua Vd-dinh, lfmh qu6*n
tri nu*d*c noi cha cung binh-yfln, mh khflng hucvng du'Q*c
bao-lau v\ lhm vua 7 nfun, vua baiig. Em ruQt vua lh :
•,

22° T6-gidp (1258 — 34) len noi quyfln. — Khi trwd*c


vua V6-diiih mwdn kip len, mh lfiy lhm khdng flang, khong
chju tron di — Sau anh mat di mdi vfl lhm vtta.
Nam 28 do*i vua ndy, oug Van-viro'ng lit cba vua V6-
vwffng thai-t6 nhh Cliiin sinh ra. — Ong Tlidi-ba lh con
6ng C6-c6ng tron qua nwdc Ng6 trong xti' Man-kinh.
Vua 6' ng6i liwoiig iiud*c tttrcvc 34 nfim, chet de qu6*n
lfji cho con Ih :
23° Lam-tdn (1225 — 6) — Vua nfty 6' ruQng-nwffiig
ldu, nen tlujo viQc, hay gitip dftn trong viQc chy cfiy. —
Vua kh6ng cd con noi d6ng, lai cbet sd^m, bu'6'ng nwd*c
du'Q'c cd 6 nani mh-thoi.
24° Canh-dinh (1219 — 21) con tlui* vua To-giap, tlil
lh em vua Lftm-tdn len tti*c-vi, 6' ng6i 21 nam, Con Ih :
25° V6-?tt (1198 — 4) len noi ngfli cha. — Thuo* tiy Mgi
D6ng-di (Nli\rl-b6ii) td*i xftm, cu'd*p pha md bien vh cti-lao
Dai, — Vna nfiy v6 dao lhm bu-iilriii gid lh tbien-thdn ddnh
bac vdi nd khong an nd dwo/c tlri giftn mh giet di, ltiy day
da d\rng mtiii treo lfln wih btin cho Iting chiiy mdu^ mh ndi
lh bitn troi, Khi vua di san-biin loi bo' song Hh-vi, bj set
danh chet di. Tai vi cd 4 nfim.
26° Thai-dinh (1194 — 3) con vna V6-at lfln ke vi cha,
mh khong hain saii-ban nhw cha mQt lo viQc dep glac
•,

niQi Nhtittg-khuffHg (nu'd*c Yfln


— Bac-kinh) fl(tt 6ng C6ng-
cpii lhm tird'ttg coi biiih mh dairii tid, Lhm vtia 3 ntim,
thftng-hh, Con Ih :
27" 06-at (1191
- 305 —

~ 37) 16n lhm vua. — Thuo* tty nhh


Tliu'ffng chng nghy chng suy nhwc/c.
Vtia cd 3 con trai: 1° Vi-tu*-khdi, 2° TrQng-dien, 3° TIIQ-
tdn lh 6ng Tru, me 6ng tlifr 3 ndy lh chdnh liohng-hdu. —
Vua cttng hohng-htju muon ldp Vi-tw-klifii 16n lhm thdi-
tw, mh qttan thdi-sw cu* phdp klidng chiu, rttng cd con VQ*
chfnh thl chang nen ldp con VQ' bd ncn pbdi ldp Tho-tan
•,

lh Tru 16n. Vua 6* ngoi 37 niim, thang-bh rfli tlri :


28° ThQ-tdn (Tru 1154 — 33) lh con tit mh lh d6ng
chdnh len noi qucVn. — Vua ndy thi-trf hffn ngu'6'i, lanh-
lQ*i, manh-me, tfnh cang-cu*6*ng kh6ng clqu can-gian, kiflu-

ngt)o, coi ngu'6'i-ta ai cfmg thua trf minh ca. — Vua bhy
ddu lhm dua ngh, tlri 6ng Ki-ttV than rang s <c Nflu vua lhm
« flfta ngh, tlri kh6ng cbiu dfing chen dtit chdn dd \ mh
« lhm
chdn ngQC sirng tdy. Mh neu dting chdn ngQc dua
« ngh, tlri chang
thflm an canh rau, bt)n ao van, 6* nhh
« tranh*, mh se mac do gttm,
6' nhh chfn cua ngan, nbh
« khach cao, nbh
6' rQng nhw v«)y tlri ca thien-ha cfing
•,

(i kh6ng dft dwoc.


At Ih
se tlm cua btiu xa phtrffng. Xe
« ng\ra, nhh cu'a tw-tc, tlri sff e sau chang xong fliiu. »

ThutV tiy cd IIQ T6-hQ dem con Ddt-ki mh ga cho vua


Tr\t. Vua y6u lftm, nd ndi sao vua tighe vt)y, nd 11111611 g\
du'Q'c ntiy, hfl 110 yflu ai, thl vua trQug nfiy, nd ghdt ai tlri
vna gict ntiy, — Vua klrifln 6ng Dien lam ca nbac \ cung
hdt Bfic-do, cdch mtia Btic-ly, bhy nhac mi-mi. — Lhm lQc-
dhi, nbh-hirinh, cua-ngQc, dhi 16n 3 dijm cao nghn thwd*c,
lhm 7 nftm mdi lfli. — Ddnli thue nijng mh lhm lQc-dhi,
d6 hia cho dtiy kho-thng, nttdi tlni li) dfty, bitt ngtioi cho
nd ftn \ ltip vu*6*n thffi, d6 rwffu dtly ao, treo nem lhm
rttng, con trai con gdi rttQ/C nhau 6* trong tiy trong cttng
•,

li)p 9 cdi CIIQ', an-uong chtfi-bffi ca dflm. cde nWffc chw-


hflu phdti, tlri con D.it-kl ndi lh tai vua khong cd phat,
— 306 —
chdm giet cho huiig nfln ngw6i-ta khong kinh oai. VI Vtiy
nfln vtia dat ra cdi lritih 6i-dau (6-flflng) dot chay cho d6
btit nguoi bwng cho phflng cho chdy tay ldp Wnh bho-
•,

lac la ong dong dot do thoa mo' bat ngwoi 6m mh trflo,


Vua Tr\i dftng lhm tam-c6ng : 1° 6ng Chdu-htiw-vwottg

(Van-vwong), 2° 6ng Ciru-bau, 3° 6ng Ngac-h(W. Ong Cii'ti-
lidu ddng con gai cho vua Tr\i, mh nd khdng bay dtim,
vtia Trti giet di, 6ng Ngac-hau can tlri cftng giet W6n Ngt)c-
hdu di. Ong Chau-hftii-xu'0'iig ngho v,)y tlri than-khdc, vua
Tr\i lai bat Ildu-xwtvng mh cftm tii lai. BQII toi 6ng Hdu-
xwffng Ih Tang-nglri cu'd*i con gdi tot IIQ Hfrtt-saii vh mua
dfl trdn-bdw mh ddng vua, tlri vua tha Hdu-xwffng ra, ra
rfli dftng ttttt Lac-tdy cho vua mh xin vua bo ctii lilnli bho-
hjc di, tlri vua cho, ltti cho Hiiu-xwong Ihm twd*c hdu-bd
mh Io daoh giftc-giti. — Hdu-xwo'iig vfl di mh tu-duc. —
Cdc vua chw-hiiu dflu plian-tro* vua Tr\i mh theo 6ng Iltlu-
xtrtvng. Ong ndy mttt di rfli, tlri con ngwoi lh 6ng Phdt
cu' biiih mh ddiih vua Tr\i, Tr\t ddnh khong hji, 16n gihn
tlriett mh chet.

3o NIlA CllAU,
35 dc)i vua, tri dxcqc 874 ndm.
Vaii-vwffng (Cff-xwcrng lh Tdy-bd) lh con 6ng Vwong-
qiii-ljch con ftt tlnV 3 6ng C6-c6ng, Ddn-phfi. Doi vna
Vftn-vtt'o'iig lhm vna chir-hdu tlri cd 6ng Bd-di, 6ng Thftc-tfl
Ih eon vua nwdc Co-trtrd^c iihir6*ng iiwd'c chfuig clqu lhm,
iiglic 6ng Tdy-bti lh Van-vwo'ng cd dti'c bay nu6i ke gih
n6n theo vtia Vtin-vwong.
Ong Lu'-VQiig dft 80 tu6i di cdtt noi s6ng VJ, vua Viin-
vwffng di saii gijp dem ve pliong lhm thdi-c6ng. Vua bj
Siing-hdu-hfl giem vdi vtia Tru iien bj ctlm tti, nho' boii
— 307 —
Hoang-yfln flem con giii vh ciia la ddng mrVi ra kh6i, lai
cho phdp fl^ng chuyfln chinh-phat. •— Dfln 97 tu6i, vua
mdi bang.
1» V6-vu*tfng (1122 — 7) lh con vua V&n-vwtfng 16n noi
nghiQp cha lhm thQ-mang-chi-qudn, dung 6ng Thdt-c6rtg-
vortg lhm qudn-sw, 6ng Chdu-c6ng-ddn (em ruQt) lhm
phu-qu6c...
Thuo* ay vua Tru b^o-ngwc/c v6 dao, vua Vfl-vwtfng dem
diflu binh ntfi b6n s6ng Manh-tdn, dQ binh qua s6ng giiVa
dbng cd con cd trftng nhdy v6, vua bat mh tfl ; qua s6ng
rfli, cd thfiy ddm lwa tr6n troi sa xuong trfln rtrii Vwtfng-
6c, hda ra con qya do, kflu tieng tlianh-thdt Thuo' ay khdng
hQn mh cd 800 nud*c chtr-hfiu hQi lai, xin vua V6-vwtfng
di ddnh vua Tru nhh An, tlri vua V6 ndi mang trfri chwa
cho, lifln kdo binli vfl. Cdch 2 nfim nghe vua Tru chng
nghy chng bao-ngwo/c, giet 6ng hohrtg Tl-can lay tiirt cho
Dat-ki coi cd tWQt cd 7 16 lh gan ngwoi thdnh hay kh6ng,
cftm tu 6ng Ctf-tw, dng Vi-tu* lh anh vua Tru dm dfl tfl-
khf ma trfln qua nhh Chdu. Khi fty vua V6 vdi cdc chtr-
hdu ddng binh noi dat Muc-dfi, vtta Tru dem 700,000
mh c\r, mh binh nd plian, ddnh thua chay vfl 16n IQc-dhi
nhdy v6 lu'a mh chet. Cdc nwd'c chw-Mu b6n t6n V6-
vwong 16n v\ thifln-tu'. — Khi 6ng V6-vu'tfng di ddnh Tru,
thl 6ng Ba-di 6ng Thtic-tfl ddn ngu*a vua mh gidn rang :
« cha
chflt chtta chon mh day-flQng cang qua, tlri bieu Ihm
T6i mh 116* thf vwa tlri sao lh nhdn ? Ke tfi hu*u d6i
« sao ?

« chdm, tlri 6ng thdi-cdng rttug: » Ngwtri cd ngdi, bfln


khodt bieu di fli. Ddnh Tru xong rfli, thifln-ha t6rt nhh
Chtiu, 6ng Bd-di 6ng Thdc-tfl h6-ngwtfi khflngchiu Sn Wa
nha Chdu, ben nlqn ddi mh chet tren nui Thu-dwtfng.
Vua Vo-vwtfng 16n ngfli rfli, tlri day 6ng Thue-ti6n, 6ng
Thuod») ph6 con 6ng Tru lh V6-canh len tr( dat An day •,

20
— 308 —
6ng ThiQu-c6ng mtV ng\ic cho Co'-tw, day 6ng Tttt-cdng tha
tti vua Tru cdm ra hct day phd lQc-dhi lay cua, mo* kho
*,

c\r-kiflu lay ltia pbdt cho dtin ddi khd diit bia tftng phong
*,

noi ma 6ng Ti-can, day tc twd*ng sf chet trfjn, rfli bfti


binb vfl.
Vua V6-vwcvng nhd* vdi cac d6ng vua doi xwa, bfln
phong cbo con chdu vtta Tbdn-tong noi dttt Tieu *,

IIu\nh-de, noi flttt Chtic,


Ngliieu, » Ke.
Thutin, » Tran (Trdn-huu-ftp)
Dai-vo, »
KW.
Boi ltji pbong cong-than mtrn-si, 6ng tliu'Q'ng-ph\idii'ttg-
ddti phong noi dtit Dinli-klittu, gpi lh Tfl.
Ong Chdtt-cflng, nffi dttt Khric-phu, ggi lh Lfl.
« ThiQu-cong-thfch, » Bac-yen.
« Tdt-c6ng-cao, » Tttt.
« Thiic-tien, » Quftn.
<c
Thfic-dQ, » Tbai.
« Tluic-clitin-dat » Tho.
« Thiic-vo, » Thhiih.
« Thuc-kiAn, » Hoac.
Lap ra 71 nud*c chtr-hiiu anh cm vtta 15, IIQ Co* 40
*, •,

c6n con chftii nhh Chfui khdng cd khff-tlai tlri cftng phong
chw-hfiu, Con Co'-tu* tlri phong Ihm kbiicb chw-hdti nffi
iiwd'c Triflu-tieii \ con bao nliicii ctia nhh An llri phftn-chia
cho cdc nu'd'c chw-liau. Vua Vo-vwoiig ttdng d6 tai dtit
Lac-tip. Thicii-hij thai-Wtth, M ttiiih au ctr \ cdc iui'dcMQi,
9 thtV Moi phfa ddng, 8 thfr Man phfa tdy dflu dem lfl-vftt
tdi cong.
Vtta V6-vwoiig dati iiiing, 6ng Chdu-c6iig khtm-vdi vdi
Thdi-vwffng, Vu'o'ng-q6i, Vau-vwffiig xin d6 cho mliih chet
— 309 —
thfl cho vua. Vua lhnh bQnh rfli d6i d6 qua flat Cao, c6u
de miflu vua Van-vwong tai dat Phong (Tdy-d6).
Vua tV ngdi dWQ*c 7 nam, song 93 tu6i. Thdi-tw Twng

len noi ng6i hiQu lh Thhnh-vwong.
2° Thhnh-vwffng (1115 37) vua tfrc-vi c6n nh6tu6i

ldm, (13) n6n chii lh 6ng Chdu-c6ng nhfp chdnh. Nwffc

ViQt-thw6'ng bfln nam cd sai su* qua ddng btjch-trl, sau
khong biet dwtVng vfl, 6ng Cbdu-c6ng cho xo cd flia-ban
clri hwd'ng nam cho mh vfl.
— D6i vua ndy cd lhm ra
ddng (\6 ttji Lac-dwffng cho chfnh 6* giwa cho cdc nwd*c
hdu tdi chdu. — Lfl-nhac, phep-tac dcu tir dtVi dy bhy ra
do lai doi sau \ nhw Chdu-lfl, tihw cdch chia ra luc bQ
vdn... C6n nlnr sdch kinh Djch Ih 6ng l»huc-hi, Vfin-vwcng,
Chdu-c6ng, Kh6ng-tu* stra di swa lgi mdi thhnh. Ong Chdu-
c6ng bi giflm, vua Thhnh-vwtvng nghi, nen khi di ddnh 3
em cho 6* ph6 V6-canh d6ng Tru, roi ho*n 6* ltji bfln d6ng.
Sau vua Thhnh-virffng thtty 16*i khfm 6ng ay xin cho m\nh
chflt thfl cho vua V6-vwcvng keo con ngu*6i c6n nho tu6i
vdn... Tlri hflt nghi, mh cho di rwd*c vfl.
3° Khwffiig-vWffng (Cliiflu, 1078 — 26). — Trong nwd*c
yfln. — Vua hay di xii* IIQ xti* kia khuyen ddn lhm ruQng,
phtin ruQng cbo ddn Ihm, chia dat choddno'. Haidfri vua
trwd*c nfty ft ai phfjm phep v\ ai nfty liQC-bhnh biet lfl-pbep \
nguc trong khdng ai bi giam-cam.
4° Cbi6u-vu*ffng (Hh — 1052 — 51) — Vua niry hay di
tuiln cdc nu'dc hdu Sau td'i sdng Ildn bi di ghe trdt

btiiig son rd cblm mh cbet. — Tdn-dw-mi lh quan bao gid
v6t len, rfli datt W6n mh chet.
Nam tlnt' 16 vua ndy, tlri Phi)tsinh ra ben TIri6n-trtic.
B6n nwd*c Jttddu vua Salomou cttt nhh th6'thhnh Jerusalem.
5° M\tc-vwffiig (MSn —1001 — 55),
— Vua hay di chffi
— Vua cd 8 con ngira hay de di xe — Ma boi hay di qtia
20.
— 810 —
b6 viQc chdnh nfln 36 chw-hdu thfty 6ng Tlr-yeVvWtfng «d
dfrc tlri b6 Muc-vwtfng, mh dfln chdu. Vua nghe tin lhm
vdy tlri li)t-di)t vfl, nhff Tti-phu la quan ddnh xe hay, thang
8 ng\t*a hay di miet vfl dem binh ddnh Tw-yen-vwcng»
Sau vfl phong cho Td-phu Ihm vua chw*-hdu dat TriQu-thhnh.
6° Cung-vwffng (fi-ht) — 946 — 12) vua ham IIQC cd
tiflng du'Q*c ft Idu, sau sanh chwng muoti di choi \ mh nho*
cd Trdi-phu lhm bhi tho* k\-cliifln mh gian. Vua nghe 6*lai
nhh giir m\nh bcvt di choi sa-dh.
B6n nwd*c Mdt gap dWQ'c 3 dtVa con gdi xinh-tflt qud.
Vua Mdt \v6'c-\f pbai dem ddng, mh khflng, de ltty het ca
3 cho mWh, mg can cung khong nghe. — Vua Cung-vwffng
dem binh ddnh phd triQt ntrd*c fiy di.
7° Y-virtfng (Ili — 934 — 25) con vua trwcrc. — Vua
d6*i kinh-dd noi dttt Ho6-l^ \ kh6ng cd lhm chuyQn chi, d6
cd mQt cdi tfln lai mh-th6i.
8° Hiflu-vwtfng (Tjch-phuong — 909 — 15) em 6ng
Cung-vwtfng lh chti V-vwtfng. — Dtfi fty cd mwa fld dw
lam, chet trau b6, sdng Han, s6ng Giang ddng rtud*c lai.
Vua ham ng\ra qtia nfln phong cho Pbi-ttr Ih ngwM coi

ng\ra bay gioi lam, lhm twd*c T6' ntrd'c Tdn lh nu'd*c phu-
dung, (IIQ Dinh) — Ong ndy lh tlri-tfl nbh Tan.
9° Di-vwong (Nhfp — 894 — 16) chti cbet di roi, thl
chtr-hfiu t6n len lhm vua, n6n vua hay so* hay kfrth chw-
hdu Ifim dfln d6i b6 lfl di mh bu*dc xuong bQ mh tiflp rwd*c,
kbi chw-hdu dfln chdu, Vua cd sai di ddnh mQi Thdi-nguyfln,
bftt htfn nghrt con ngua, Vua yeu th6, nfln chw-hflu khdng
so/, diinh nhau nhu' vtia nird*c S6' tfln lh H6ng-cw manb
•,
16n, fli danli nwdc Dung-viQt, phong cho cdc con mtoh Ihm
tird*c vwofiig hflt.
Ong tien-lri Elia vh EHsflu, stfng dtri fiy bfln nwtfc Judfla.
10° LQ-vwtmg (Hfl — 878 — 37) con vua Di-vu*o*ng —
— 311 —
Vua ittty flQc-dii* qtia chtrng : md*i lcn ngoi, thl da bat clnia
nwcvc Te mh nttu trong vtjc ddu s6i Chdm giet t6i khdng
hay thu* tay, nfln trong TW-kinh cd nlriflu bhi chfl vua nily
lam. Cdc nwd*c cliw-hdu, cdc quan ltvn, vh ddn-su* clqu
kh6ng d$ng, n6i df)y fldnh lay kinh-c16, giet bh con vua di
het. cd mQt m\nh vua thoat-thdn ra khoi chay tron ntvi dtit
PhQ (sau chet tai dd), Khi vua tron tlri con vua c6u nh6
qud, uho' 6ng ThiQu-c6ng vdi Chau-c6ng pho-td nnoi-dwftng,
mh hai 6ng tty coi ltty viQc nwd*c, flat hiQu lh Cung-hoh
du'Q'c 14 niim. Vwa LQ qtta doi rfli, mdi ton con vua LQ,
giao quon ltji cho, (cft thtiy 51 nam) — Ong TWQu-e6ng
khi gifiu-giem nuoi vtta, ltic tldn tdi nhh vf bttt, tlu 6ng
flem con 6ng ra mh the mang cho vua con.
11° Tuyen-vwtvng (Tinh — 827 — 46) con vua LQ-
vwtvng nhtf 6ng ThiQtt-c6ng, Chdu-cdiig nu6i, 16n Ihm vua
cd nhtfn-du'c su'a-sang trong nw6c hti tu-te clnr-bdu diiu-
phuc vfl chdu hji nhu* trwd*c, Diinli dc/p yen cdc mQi bttc,
mQi liam. Cd nhiew t6i hifln thuo' vua cha xau tlri an di,
bdy-gio* tro* vfl, ph6 vua v\rc nwd'c. Thi-kinh khcn vua
lam. — C6n VQ' vua tfln lh Kliuoiig-thi (trong Thi-kinh Ih
Tuydn-khwtfiig) thl cfm^ tot, xfrng daiig vua choiig, vua
hay ngu trwa (ngu-nii'd'ng) tlri bft ra chju tQi can vtta, nen
sdch kheii vh trong nu-tac cfmg ltty bti lhm ngwoi hifln.
Nhirng v«)y sau gdn rot flcVi, vua nily cfmg cd lhm dflti
thttt fltVc, nhw keu dftii, bo kbong lfip con diW loiig HWtfc
Lfl, giet D6-bd, Td-iihu lh btjn can kliong duc/c cfmg chet
theo vfm...
12° U-vtftfng (Ciiiig-iiiet
— 781 — 11). Vuandybi y6u
con Bao-ti ctta clnia nwd^c Bao dem dang mh chuQc tQi,
dn-6' vdi nd sinhra BA-phuc, phong Bao-tl lhm hohng-h«)w,
Bd-pliQc lhm thai-lu*, b6 hohiig-hi)tt vh thdi-tu' chfnh cft
fli Ih Nghi-ciru. Con Bao-ti xinh-tot qud mh kh6ng hay

— 312 —
cwtVi, n6n vua muon cho nd cwoi tlri dem mh dot cdi
phong-hoa-dhi, lh cdi khi cd gittc dot nd lfln khdi thang
cao cho cdc nwd*c hdu hay dem binh mh ciVw. Cac chw-
Irau tliay khdi lifln kdo binh td*i, khdng cd viQc g\, ai ntty
chwng-hwng lff-ldo. Khi tty con Bao-ti mdi cwtvi. — Sau
bh hohng-h&iu vdi thdi-tu' cbfnb mdi vfl nwd'c 6ng ngoai
mh than-khdc, nfln md"i du mQi Khuyen-nhung v6 fldnh.
Chuyfln ndy dot phong-hoti-dhi kh6ng ai tdi ciru, v\

twcvng kbutiy chffi nhu' ltin trwdc.
13° Blnh-vwffng (Nghi-cuu — 770 — 51) lh thai-tii*
cu vua U-vwffng nho* 6ng ngoai viQn mQi Kliwyen-nhuiig
ddnh, len lhm vwa ddng d6 tai Lac-ap (D6ng-ch<iu), — Plni
viQc gifr phfa mQi Khuycn-nhung cho Tfl-van-cong. Nwd'c

L6 nbo'n Thuo' V6-viro'ng, Thhnh-virtViig dw'Q*c phep te
giao, sai sfr xin te giao, vua sai sti* tdi mh bj bat cam lai.
Ong Khong-tu* klri truyQn xtidn-thu Ihtit* nam dtiuchtia
An-c6ng nwd*c L6 stip vfl sau, doi B\nh-vwo*iig nfty, nfim
tlnV 18 d6*i vua ndy^ 6ng B6-m6 vh B6mul6 xdy liip tlihub
Boma.
14° Hwo'n-c6ng (Ldm — 717 — 23) ngh}ch tdi Trjnh-
bd, 11611 d6i clnr-hfiu danh ntrdc Trinb, mh vua kbi ra
tr«)n bi tfln sau lwng,
15° Trang-vtrffng (Dh 696 15) con vtta trird'c
— — —
D6i fiy Tc-hw6'n-c6ng Ih ddu ngft-ba, nho'Qudii-trQiig mh
n6n v\ Bd, mh cfmg tung Chdu.
16° Ili-vwffng (Ho-tfl — 681 — 5) trj 5 nam, thfmg-
hh con lh :
17o HuQ-vu*ffiig (Ldng — 676 26) 16n n6i ng6i. BJ

Ngfi-dfji-phu lhm lotjn duoi di.
— Nhtf cdc chw-hftu dem
vfl liip h.ii, giet 5 qnaii dai-plni di)y-loi}ii fli mdi yen.
18° Twffiig-vWffng (Trjnh
— 651
— 33) con ldn HuQ-
vwffng 16n tti'c-vi mh bi cm lh Tbtic-ddi ddiih gihnh ng6i,
— 313 —
phdi tron fli qua nu*d'c Trinh, nho' Tan-van-c6ng sai binh
ddnh giet Tlnic-ddi mh ltjp lai len v\ thien-tfr.
B6n nti'6'c Judflu, thuo* tty cd 6ng tifln-tri Jcrdmia.
19° Khoanh-vwffng (Nham-thdn 618 6)lh con len
— —
noi ng6i, cdc chu'-hdu sai sfr tdi te dictt cho vua cba mh
khcing cd ttin-coiig thco phcp. — Vua b\ing-da tu-tc, tri
dwoc bang-yfln 6 nam.
20° Khuon-vwong (Ttr-ban — 612 — 6) noi tWh net
tot cha, tri nwd'c ycn \ cd fliinh giiic mcpi mQt ldn, nho*
twd'ng Catn-trQC thfnig dwoc, nd phai cli|u ddw.
21° Dinli-virffng (Du 606 — 21) cm ruQt vua Khuon-
vwffng 16n noi quo'n anh. — Stra ldp Iuat-IQ khon-ngoan
cho dttn fluc)'c an-nhhn.
Doi ay Lfio-tiV sinh ra — Lfto-tu* day dtjo vfl s\r hiQn
ticn mh-th6i, khcing clqu cd d6*i sau, kiep sau nho het;
ncn buong-lnng lu6ng-tuong thco st.f vui-swd'ng doi nay
mh-thfli.
Ong Danicl vd*i dan Jndeu b'\ bat lhm t6i bfln thhnb
Babylon floi vua Nahttchodoiiosor.
22° Gicin-vwtfiig (Di — 585 — 14) con vua trwd'c cfuig
uoi dfrc-tanh cha. Ctic nwdc chu:-l)du lh Tan, Tong, Ngo,
So', Lo, Trinh, Tfl, Trdn diinh nhau, v\ s\r ctrdi cou gai
mQt IIQ tlri ltiy Ihm trtii phep.
23» Linh-vwtvng (Tict-tfmi — 571 — 27) con 16n noi
ngoi cba. — Diiu cdcttudc-chw-hdttc6n dtrtfngdtinhnhau,
nhung-mh trj iurd'c cfmg klidng viQc clri.
()ng Kb6ng-ttt sinh ra, nghy 21 tlidng 11 ntim 21 vua
udy Ih 551 trwd'c giting sanh (L6-tu'o*Hg-c6ng nftm tluV 22).
24° Cdiih-vwtfiig (Qfti hay-ld Qttdi — 544 — 25) lfln
Ihm v«a noi ngoi cha. Trong nwd*c giac-gift, cdc nwdc

chw-hfttt x6ii-xao.
— 314 —
Kh6ng-tu* 19 tu6i cwffi con gdi hQ Tong, sinh dwo*c Bd-
ngw ro? de vo* di, nam thw 23 6ng Khong-tw h6i viQo 16
6ng Ldo-dam, (Ldo-tu*).
TiQu-vwong, (Mdnh) con thiV vua Cdnh-vuffng, tri cd
9 thdng.
25° Klnh-vwffng (Mang — 519 — 44) lh con tlni* 3 6ng
Canh-vwffng lh em TiQu-vwffng nhff hoi mQ vh chw-httu,
dai-phu dotjt ng6i cua anh Ih TiQu-vtrffng cldnh 4 ndm md*i
ltty tiwc/c mh tiic-vi (bj Tu*-triflu ngan thhnh, sau nwcvc
Tan ddnh giop).
Ong Kh6ng-tw 3000 dQ-ttV, 72 si lrifln, trong tiy cd 10
ngwoi du*Q'c phoi tlidnh — Ong Kh6ng-tw lhm quan trong
nwffc L5 ft hiu, giting day lo su'a phong-t\tc, tlay cdc vua
10 viQc chdnh, den 73 tu6i mdi chet thftng tw nftm thu* 41

vua KWh-vwtvng ndy, (nwcVc L5 chtia Ai-c6ng nftm thfr 16).


26<> Ngwffn-vwffng (Nhdn
— 475 — 7) con vna trutfc
ndy, noi viQcchdnb Ti6n-vwo'og mh trj nwd*c Wnh-yfln, Th'
nlini ddu vua ndy lh diiu doi Chifln-quoc. Con ngtrbi lh:
27° Trinh-dinh-vwo'ng, ( Gidi — 468 — 21) lfln ttVc-vj
dwc^c 28 nftm. Den nhm 14 tlri lh iittm thhnh Jeruralem
1)| bat.
Ai-vwffng t6n Khfr-tfit lh con leti nfli ng6i cha, chwa
ddy 8 thang th\ em lh Thuc-tdp giet di mh len Ihm vua
diit hiQu lh Tw-vwffng, 6' ng6i 5 tbdng. Rfli m\nh ltji b\
cm trrinh lh Kh6i, ddnh giet mh gihnh ng6i.
28° Khao-vu'ffng (Kh6i — 440 — 16) con tit Trinh-
dinh-vwffng, lay du*Q'c ng6i tfrc-vj, mh SQ* em mlnh cd lhm
nliw mlnh lh giflt anh mh gihnh ngoi chfing, tlri ltiy dttt Hh-
nam mh phong cho em, ay lh chtia Hw6*n-c6ng nwd*c Tfl.
29° Oai-HQt-vwffng, (NgQ — 425 — 24). Cdc chw-hitu
khdng so/, ddnh xd nhau W6n, cdch clQc-tic dtV-tc/n liim.
Trong chw-hiiu cd 3 nwo^c mfjnh hffn, sau sinh ra tani-qu6c,
— 315 —
30P An-vwcng, (Kiflu -t- 401 — 26) con vua trwcVc,
trong thien-ha khdng yflu, gi-^c-gid ddnh xd nhau mai. —
Ntitfc Ttin nbo 38 d6i vua, 741 nam mftt di bi nh^p v6
cdc cWr-hiW khdc.
316 LiQt-vwtvng, (III — 375 — 7) trj 7 inlm, mhnwtfc
tlri kli6ng y6n. Cdc chw-hdu khong thflm chdu nua, c6n
cd mQt nwd*c Tfl mh-th6i. — Nud*c Trinh lh ntrd'c chw-
hdu dd 432 nam vh cd 22 dffi vua bi nwd*c Hhn chodn di
mftt. Thdy Manh-tw sinh ra d6*i 6ng hohng-de ndy.
32° Hien-vwtfng, (Bifln
— 368 — 48) em ruQt 6ng LiQt-
virtfng 16n noi ng6i 48 ntim. Cdc chw-hftu kh6ng nwtfc
nho plruc, bo triflu-cong het. Vua nfty ddnh dwo/e dat TiV-
xuyfln, lh dat klri tty lhm 2 nwd'c nho lh nu'd*c Ba vd'i nwd*c
Th\ic. Ong ndy so' mfit 9 cdi vtjc cua vua V6 de ltji dd htfn
1970 mlm di, tlri dem mh b6 giau dwfvi hfl, sau mat biQt
di kiem khflng ra. Ong Manh-tu* giang dfjy dtjo cdc nwd*c.
33° Thf)n-tinh-vwtfng, (Dinh — 320 — 6) lh con vua
trwtVc 16u ng6i hohng-de tri du'Q*c 6 nftm. Thufl* ay nwd*c
Ttin lh nwtfc chw-hdu mtjuh htfn hflt dd ltty dwtfc 7 mrtfc
chw-htW kbdc nh«)p v6 hong len tiem \\ hohng-dfl.
34° Nan-vwtfng (Difln — 314 — 59) lfl mflng 5 tliang 5
lt)p ra ddu het lh doi 6ng vua ndy. — Ong Khwttl-nguy6n
lh quan trung thdn ntrd'c Scv thtty vua mWh hay nghe theo
ke dua-ninh mh khflng tbem ke 16i mlnh lh toi ngay, nen
r&u nhdy xuong s6ng mh chet, chfnh nham nghy mflng 5
thdng 5, nen ddn-su.' hay cring vh lhm viQc vwot cho 6ng
tty nghy mflng 5 sau ltin lati thhnh 1Q ma ra lfl mflng 5
thdng 5. Vua ntiy ddnh kliQng lai Tdn, n6n phai hhttg-tlau
nd, ddng cho nd 36 fip. Ong Mgnh-tu' mftt d(Vi vua nay.
An-dwtfng-vwtfng lhm vua cai trj b6n nwtfc Annam.
35° D6ng-chdu-qudn (255 — 9) Ih t6ng-that vua Ndn-
vwtfng gWQiig-gqo len ttVc-vi hohng-dfl dwo*c 0 nhm, trong
— 316 —
dttt giiic chwa cd lay dWQ/c' Bfli b6 ng6i mh v6 rirng di tu.
Tir ay d6ng vua nhh Clidu mdi tiQt di.
Trong d6*i Cbdti lai cd phu ctic 1111*0*0 clnr-WW, kenlh LiQt-
quoc, trong sdch Xudn-thu, lfti sau gQi Ih doi Clricn-qiioc.

Tfln cdc nwd*c tty Ih:

Nwd*c L5, sau bi nu'd'c S6' lay.


« Tong, « Tfl, S6', Ngtty.
« VQ, «
Tan-vu*o'ng-chdnh.
« Thdi, « HiiQ-vutfng inrd*c S6*.
« Tfin, « Ilhn, Nguy, TriQuchiatay nhau,
« Tdii, «

«
S6", « Tan-vwtfng-chanh.
Tfl,
« « — iclem. —
« Trinh, « Hhn-ai-hdu.
« Tho, « Toug-ctinh-tong.
« Dang, « con nd xung twd'c tw.
« Tran, « — idem. —
« Khi, idem.
« — —
« Trict, « — idem, —
«
CtV, « S6', Gidn-vu'0'ng ltty.
« Trau, ' « tucvc-tw.
« IltVa, « tud*c-nam.
Tifltt-trdtt« tu'd*c-tw.
«
« Ng6, « ViQt-vwtfng Cdu-tien.
« ViQt, « So*.
« Y6n, « Tdn-vu'tfng-chfinh.
« Ilhn, « — idem, —
TriQw, « idem.
« — —
« Ng\iy, « —-
idem, —
« Difln-tfl, « ddu Tan.
— 317 —

¥ NHA TAN.

4 dbi vua tr\ 43 ndm,

1° Trang-twtfng-vwtfng. (249 — 3) c6n Ihm chu-bftu nhtfii


hictrong thifln-ha x6n-xao, ddcnwdcciV fldnh nhati, lop
bdy, n6 l\rc ra ddnh thang duoc ca hohng-de ca chw-hiu
khdc, 16n cai tr} 3 nam, tuy kh6ng cd lay IriQu thifln-tw
(hohng-de) mh qu6n cai-trj tlri ngtroi da lhm hohng-de thdt.
2° Vu'0'ng-chftnh. (Tan-thi-hohng — 216) lh con 16n
ng6i ra tay lhtn xong viQc cd cha mlnh de lai. Trong thien-
ha y6n lai, cdc chw-hfui plutccft cliac-clian rfli, ngitoi mdi
1)6 liiQti Vwcviig-chdnh mhdiit lai Ih Tan-tbi-hohng-de, cai
trj ducrc 31 nam, Vua ndy ltln lan phd cdc cliir-btiu di mh
tdm thdu quyfln vua vfl mQt moi, Ngu6*i chia nu*d*c ra lhm
36 xu* ltfn, — Dap liiy giang Ihing-n6. — Diic tWQHg
dong cdc twd'ng hting-thi trong nird*c. (Ly-6ng-trong lh
ngw6i Annam qua lhm twd'ng bcn ay) — Ngwfri dot sdch
v6*, bat hoc-tr6 mh chon soiig di. Sai Nhdm-ngao, TriQu-
dh tdi chiflu-qui lap tai Qufuig-cldiig cd y xam dat Giao-
chl (Annam). Ngtroi ddnh giftc qua t6i b6n Thien-truffc

mh thity b\ bfto hw fli mfvi thdi, NgwcVi choi khi fli tudn
cdc noJ trong nwdc.
TriQu-vo-de tri nwd*c Annam (207).
3° Nhi-tbc-hohng-de (209 — 3) ten (Hfl-htvi) lh con thfr
hai vua Tdtt-thi-hohng bftt ke chien-chl cha mh gihnh qufvn
cua anh m\nh, (Ph6-t6) len lhra vua vtia dutfc 3 nitm, ke
ltty lofjn n6i len bftt mh giet fli, (TriQu-cao giet Ph6-t6 mh
l)p Nhi-the H6-ho*i, sau gict Ho-hcvi mh lap Tw-anh).
4° Tam-the-ttV-anb, lh con 6ng hohng-anh, chdu kflu Nhi-
the bting clni, 16n ng6i dwtvc 9 thdng mh-thoi, rfli Tw-anh
— 318 —
gi6t TriQu-cao di, ndm tiy thdng 10 6ng Bdi-c6ng dfln ddnh
lay nu*d*c. TtV-anh ra flau. TiQt d6*i nhh Tfin, nha Hdn,
(Ttiy-hdn) noi Itty.
H6i nhh Tdn mat thl cd nhfrng nwo^c tiho nily : So*, Tfl,
Ngwy, TriQu, Rhn, Y6n.

5« NHA IlAN 27 DOl VUA, TR[ 426 NAM.


1 TAY IIAN.
14 dbi ma , tri 231 ndm, ddng dd taidtit Tricd%g-an.
1° Cao-t6 (Lwn-bang — 202 — 12). ~- Vna nay lh Bdi-
c6ng Lwu-bang ddnh vdi S6* thua 17 trtin mh khdng ngd
I6ng, sau phd Tdn ddnh S6* ltty CIUQC nwd*c, tv\ dwc/c 12
nam, ddng 96 tai dat Trw6*ng-an.
2° IIuQ-de (194 — 7) Ih con Hdn-cao-tfl 16n trj-vi md*i
cd 7 nftm mh chet khdng con, bh LtV-hiiu lh IIIQ mdi liip
em 6ng HnQ lh Thieu-de, cdch 4 nftm bh ay bo di, giet IIQ
Lwu lh IIQ chong chodn ltty qu6'n lhm vua.
3° Cao-bf)u (bh Lu'-hi)u tfln lh Trl VQ* Hau-ao-tfl — 188
— 8) gihnh qu6'n con len cai-tii nwd*c dem bh con d6ng-
IIQ m\nh mh cho lhm quan ltfn. Trj dwtfc 7 nain, ko lay
git)c n6i 16n, qua nam thti* 8 bh ay mttt. Bh con than-tQc
bh fty bi chiing trd mtfi an tiQc mh phai giet di rdo.

40 THAI-T6NG hay-la HifiU-VAN-Dl!!.


Nien — WQu :
Nguven ni6n, 179. | Hau nidn, 163.
Thdkdng hay-la Hieu-van-de, t6n Hting lh con vua Cao-
t6 tri 23 nam, ngwoi day tldn fle tam, theo gwcvng bh
hohng-h«)u, ngw6*i diic tien lrinh tr6n nhw tifln bdy-giff.
Dffi vua nay flng Te-ludn bhy dau ra lam giay mh viet.
— 819 —
Liiy Qudng-d6ng, Qudng-tay nht)p v6 nu*d*c nhh Hdn. Vua
ndy sai L*uc-gi& qua Annam h6i viQc ddnh nudc Trwtrng-
sa xwng flfl.
5° HI^U-CANII-l)^.
Ni6n«-W6u :
Nguytln-nion, 156. Il^u-nieii, 143.
Trung-nidn, 149.
Bo Hiflu-canh-dfl (156), tfln Khai lh con vua trutfc trj 16
nam. Ngwwi nhtfn-tir hifln-lhnh, ngwM chfl nhiing hlnh
du* di cho nhQ. Ddnh giac ldn nho thang ldn nay. Vua niiy
ga cflng-chiia cho mQt ngu*6*i Man, con thfr 10 ngwffi ay
dfln sau Ihm vua ddu d6ng D6ng-hdn (Qnang-v6-d6).

6o THIVTONG hay-ld IllfiU-VO-B-a.


Ni6n — IriQu:
Ki6n-nguy6n, 140. TluU-scr, 104.
Ngircrn-quang, 134. Thidn-httn, 100.
Nguychi-scSo, 128. Thai-thl, «6.
Ngtlychi.-thii, 122. Chinh-hod, 92.
Nguychi-ddnh, 116. Ht)u-nguyGn, 88.
Nguyen-phong, 110.
6° The-t6ng hay-lh Hieu-vo-de, (tir 140 tdi 88 — 54)
lh vua cd tieng*, van vo luftng tohn — Ngwovddnh
giac Hung-nd, Man-chdu... Thang 4 trdn. Roi ddnh tuot
qua Mien-diQn, Thidn-triic, Xi6m-la, Chtfn-lap, Cao-m6n,
Lho, Annam, Chiflm-thhnh.
Vua ndy day t\m-kiem cdc sdch-vo* dd kh6i lwa Tdn-
thi-hohng, mk chdp lai, sap dtit lai, cung Idp ra nhiflu dflu
cd ich trong uwtfc. 6* ng6i 54 nam. Vua di chieu lai l^p
6ng hohng nho mffi cd 7 tufli la con bh Pbi, tfln lh Phat-
lang. Nwd*c Annam bj Hdn lay itfc ddu het — 111 trwtVc
giting sanh.
320 —

HlEU-CHIEU-BIi:.
Nifln-hiflu *.

Thbnion, 86, Nguyfin-blnh, 74.


Nguydn-phung, 80.
Hieu-cW6u-de (86 —• 13) tfrc-vi thucV 7 tu6i, c6n nh6
mh hien-Wiu kh6n-iigoan. Ngwoi giao-hoh vd*i qudn Mfin-
chdu, M6ng-c6 cho y6n trong nwd*c, — Nhwng nam mal
mua> ddi khdt tlri ngu'6'i tha thue cho ddn — Ngwoi mat
sd'm lt)i khdng coii noi-, mh fle tieng tot lai ddn khcn-ngo/i.
Lt)p 6ng Xirong-ap-vutfiig-hfi 6* ng6i 1 thdng, mh 6ng
tiy hoang ddm qud, bh thdi-htiu b6 di mh ltip 6ng :

TRUNG-ToNG hay-ld IIIIJIU-TUYEN-DE.


Ni6n — hiQu:
BOa-thl, 73. Ngti-phyng, 57.
Bla-tidt, 69. Cam-IQ, 33.
NguyGn-khang, 65. Hulnh-long, 49.
Than-tu*cft>, 61.
8° Trung-t6ng hay-lh Hiflu-tuyen-de, (73 — 25) lh chat
6ng Hieu-vo-clc md*i cd 10 tu6i, t6n 16n lhm hohng-de —
Cdc diin xa vua V6-c1e da flanh dftng klri trwtvc nd diiy nd
pl.iin lai — Trieu-dinh can khdng cho fldnh gitjc lhm chi
ton kem hao binh t6n tu*6ng — Ngwfri trj 25 nam, 34
tu6i chet.
9» HlEU-NGUYEN-DE.
Nien-hiQu :
Str-nguydn, 48. Ki6ii-chidu, 38.
Yiiih-quang, 43. Cdnh-ninh, 33.
9° Hieii-nguyfln-de, (48 — 16) la con ldn vua trwtfc —
Ngw6j gfln mac phdi danh giac vfvi Man-chdu, M6ng-c6 vi
cdc twdng ngwoi trai hoh-u*d'c vd*i nd. Mh may tinh-todn
giao hoh lt)i flwoc, biing-y6n khoi giac-gia, (f ngdi 16 nam.
— 321 -
10° HltiU-TIlANH-Dft.

Niflii-WQu :
KiSn-tht, 32. Vinh-ti-j, 16.
Hd-hlnh, 28. Ngttyen-didn, 12.
Dtrcmg-sde, 24, Tuy-hod, 8,
Hfing-gia, 20.
10° Hieu-thhnli-flfl, (32 — 26) 16n ng6i tr( 26 niim. Vua
ndy mfl-flam twu-sac qud bQi \ dfl bh chWh-hdu fli mh di
Idy mQt con dho. Mh kh6ng ai ddm can-gidn, vi vua du'
lttm, ai dtit miQng vho mh gidn vfl viQc tty, tlri vua giet fli
khflng do, nfln ai ntty ngtim miQng lhm-thinh — Ke trung
thdn chfoh-trirc th\ b6 mh dem bh-con l)6n mc v6 Ihm quan
Itvn, cbo-nen sinh ra nhiflu sijr khon-cwc trong nircvc. Vua
du* nily phdi chet twoi thuo' 45 tufli, lai kh6ng con noi.
PAn fliiy nghiQp nhh Hdn mdi suy ldn.

llo HIEU-AI-DE.
Nidn-hiQu :
Kiftn-blnh, 6, Nguyc^n-tht), 2.
11° Hieu-ai-fle, (6 — 6) lh chdu ganh 16n noi ng6i —
DtVi vua nay cd vua tren M6ng-c6 tdi tham vua, thi vua
rwd*c dai cdch trQng-the qud chirng. Ngu*6*i tv\ nwdc dwtfc
6 nitm. Nam sait rot doi vua Ai-de nfiy thi lh nam CWia-
ctVu-the gidng sanh bfln nwd*c Juddu tai tbhnh Bethlebem.
12° Ilieu-b\nh-de, (1. Sau gidng sanh — Nguyfln-tlri 5)
fen ngoi tbuo* mdi cd 9 tu6i Vua c6n nlio dai, viQc

chdnh-su* vfl mQt tay anh qiiycii-tlifui kia Ih l.io Vtrong-
mdng, nd flwtvc the IQng qu6n. Vua 6' ng6i dwtfc 5 nam
nd dem nd thuoc vua di, rfli ltip :
13» Nhtt-tw-anh, (6 stf-thi cu'-tiep 8) mdi dwo*c 2
—•
tufli 16n noi ngfli, Cdch 3 nam \wtfng-mang phfl vua di
— m —
cho lhm An-dinh-c6ng, mh nhdy lfln sodn ngfli, xwng Ih
gid hohng-dfl, Idp 11611 d6ng nhh Tdn mh khdng flwtvc bao
l&u tan mat di.
14« VITCWG-MANG.

Nifln^hiQu :
Thl-ki6n-qu6o, 9. Dja-hohng, 20,
ThiSn-plning, 44.
14° Vu'o*ng-mdng, sodn ng6i 14 nftm — Thwwngtrong
su* b6 kh6ng dem tfln va v6 hhng flfl vwffng — Ong vua
Dfl-huyfln cung v«)y.
15° De-huyen, (Canh-thi — 23) cd tfln lh vua vl Ih d6ng
vua mh-thdi. Chtf tu* Nhy-tir-anh mat di rfli thl trong nwd*c
loan, fldu-dd nfli ddy, giftc-gid tfr plria, trQm-cwtfp kh§p
nffi, chau-chtiu, cho-cho, fldi-khdt. Sau bat dwtrc Vwffng-
mdng, cbdm phdn thdy, b6u ddu. Rfli mdi t6n chdu thu*
10 vua Hieu-cdnh-flfl I6n, mdi ra d6ng,

2o DONG-HAN, 14 DOT VUA TRJ 196 NAM.

16P QUANG-VO-DE tc5n lfc Lwu-td.


Nifln hiQu :

KiSn-v5, 25. Trung-nguy6n, 56.
f6° Quang-vo-de t6n Ih Lwu-tii, (25 — 33) len lhm vua,
12 nam dau mac swa-sang d^p yfln trong nwd^c flang loart-
lac vl Ido Vwong-niang sodn \\, Ngu*6*i hay yflu hQC-tro,
chuQng chir-nghia van-chuffng lai hay thwtrng ddn-sw.
Nam thw 7. Dffi vua ndy tri-vl cd nbtrt-thtjrc la thwffng,
nghy 30 thdng 3 \ cd khi lh rtlittm nghy Dwc-choa Gie-giu
sanh-tlri, m^t-trM u-am toi«*tatn, dat thl dQng-dia.
— 323 —
Nftra 40 sau gidng sanh. Dffi vua ndy b6n Annam bh
Trwng-trac ddnh giflt quan nhh Hdn di, lfln cai~tr| dwc/c
3 narn, ke ltiy vua nhh Ilan sai Md-viQn qua ddnh lay nutfc
Annam lai.
17« Hieu-minh-dfl, (58 VWh-Wnh — 18) Ih con lflrt noi
ng6i cha. Ngtroi hip nhh qu6c-tu'-gidm, ve ttrong nhirng
k6 aiih-danh thi-tw trong ntrdc mh dfl trong dfln, lai flap
bo* d6 mh ngan lt.it hai b6n b6* s6ng Hw\nh-hh. Ong vua
ndy nam chiflm-bao tbtiy ngwtfi cttm cung I6n, bhn ra Ih
chw Phdt 6* Tdy-pluitfng, nfln sai sfr qua Tieu-tdy (Thifln-
trwd*c) mh rwd*c thdnh nhffn. Tir ay mdi song dao Phi)t.

i8o Hi^u-cntraNG-Dii:.
Ni6n-WQu :
Ki6n-so-, 76. Chtrofng-hod, 87.
Nguyc)n-hod, 84.
180Hieii-chu*tfng-dfl, cai-trj 13 nam, bay noi theo phdp
doi xua, ftn 6* tiet-kiQm, hay thtrong ddn, tha thufl gidm
thue, liip nhh-thwtfng nuoi-nwng ke mfl-c6i c6-dQc,
19o IIIEU-UOA-Dlt
Nien-hiQu:
Vinh-nguytln, 89. Nguychi-lurng, 10i).
19° Hieu-hoh-de, vira 10 tufli vua cha mftt, tfrc-vi lhm
vua tr{ dwc/c 17 nam. Nho* bh quoc-mfiu gidm quoc vh 6ng
twd*ng gioi, n6n hcvn 50 nwd*c nho dflu chju phuc triflu-
cong, thflng su* di lai. Ong twd*ng tty di fldnh qua tcvi nwtvc
Judeu.
Tir vua ndy bhy ra ddu bct dung quan hoan, thdi ay
lwu-truyen lai cho tdi bdy-gio*.
20° IIieu-dan-cl6, (Dien-Wnh 106 — 8 thdng) sitth ra
mdi dwo*c 3 thdng tlri cha chet, cach 5 thang nu*a tlri chet,
ca thdy lh cd 8 thdng.
21
~ 324

81o HlfiU-AN-BG.

Nifln-WQu :

Vtnh-scr, 107. Kion-quang, 121.


*' Nguydn-str, 114. Difln-quang, 122.
VWh-ninh, 120,
21° Hiflu-an-dfl, (107 — 19) dtoh-thdn t6nl6n thud*13
tu6i. Dang Ih mQ ngwoi gidm-quoc — Cdc chw-hau 6' yfln,
dflu tong-phuc Mh den sau vua d6 hoang ra m6 twu sac
^qud d() thl cdc chw-hdu kh6ng phyc nu*a Ngwoi chflt

dang khi di tudn thwo* 32 tu6i, trj dwQ*c 19 nam. An-dfl
thang-ha di rfli, bh thdi-hi)u lt)p M-f 16n 6' ngdi 7 thdng
chflt di. Ong HiVa-tht)n lhm sdch Chii-van doi vua ndy,

22o HI^U-THUAN-Dll,

Nifln-hiQu :
Vfoh-kitVn, 126. Hdn-an, 142.
Dwtrng-gia, 132. Kien-khtrcrng, 144.
Vlnh-hod, 136.
22» Hi6u-thudn-de, (126 — 19) khi trwcrc bj bo va mh
phdi dhy di, nay rtrd^c ve t6n 16n Ihm vua. Vua nfty ra ludt
chang ai flWQ/c lanh nhdm chwc quan khi chwa du*Q*c 40 tu6i.
D6i ay bay dQng dat nghieng thhnh, d6 nhh, hai ngwoi
vtit nhiflu lam.
23° Hiflu-trQng-dfl, (Vfnh-gia 145 — 3 thdng) md*i cd 2
tufli 16n ngfli hohng-de, mh chang khfli bao Idu bj cluing
thuoc cliet di.
24° Hieu-chat-dfl, (Bfln-so* — 146) 8 tu6i t6n 16n vira
dwo*c 1 thdng 1/2 bi 6ng Lwong-kf lh quan ltfn trong trieu
cho an bdnb cd b6 thuoc mh ehflt di.
- 825
2Bo HlfiU-HirdW.Dti.
.
Ni6n-hiQu ;
Kifm-hod, 148. Vinh-tho, 155.
Hoa-blnh, 150. Didn-hi, 158.
Nguydn-gia, 151. Vlnh-khirtrng, 167.
Vlnh-lurng, 153.
25» Hieu-hwtfn-dfl, (148 — 22) lh dbng Hieu-lioh-36
nho* cd Lwtfng-ki Itip 16n Ihm vua. Nfln vua phong qufrn
cao tud*c trQng cho, con VQ* va thl vua cho an thue 2 thhnh
(500,000 W*Q*ng bac) — Mh chang khfli bao ldu bi phang
mang cdc ra lQng quycri qud thfl lang-lohn mh phdi dn uV,
cua-cdi tich-bidn nli«)p quan hflt rdo, nhh-cwa ldu-edc phd
tan-hoang. D6i tty 3di cho den dfli ngwoi-ta an-thit ngwtVi.
Vua hay binb-virc ke tbeo dao LSo-tw qud, lai hay tin
dting quan hoan qud di, n6n tW6n-ha qutin-thdn ghdt. Vua
cd cung-phi mi nw ho*n 6000 mh chet chang cd con noi
quon. Tri nwdc 22 nSm.
26o HIIilU-LINH-DE.
Ni6n-liiQu :

Kion-minh, 168, Quanghod, 178.


Ili-blnh, 172. Trung-Mnh, 184.
26° Hieu-linh-fle, (168 — 22) con chdu huyfln-tfln vua
Chwtvng-de lcn ngoi thuo* 12 tufli — Hay y6u dung qwan
hoan qud, ltip chc/ phi6n trong thhnh nQi cho cdc cung-
nhtfn di cho/ mh coi mh choi — Ddn quan ghet quan hoan,
nen toan lhm loan mh tru* nd di. Chang ngd* l«)u ra, vua
bat trong cdc quan ld*n trong triflu cd can dn chdm di htfn
trdt tram, c6n cdc quan nho nho hon 700 nwa — BQII
giang hay-lh theo dao Ldo-tu* chng nghy chng nhiflu qud.
Gtin het nua nwd*c theo dao ay, phai ditng binh mh d?p
mdi bdt. 'Vua SI-viro*ng b6n Annam tri 40 ndm.
21.
— 326

Vwa phdi ddnh gitjc vdi cdc ddn niQi 6* gdn, nho* cd
twd'ng gi6i danh htfn 80 trt)n mtfi y6n au'Q'c. Vua chflt,
l«)p thdi-tu* c6n nh6, bh thdi-hdu ldm triflu. Ngtroi Tfm
v6'i D6ng-trdc v6 kinh-sw mh giet quan hottn, duoi vua ra
ph6 cho lhm hohng-d6ng-vwo*ng, 11611 vua Thieu-dfl 6' ng6i
cd 3 thdng. D6ng-trdc giet vua di mh It)p em vua :
27o Hi^u-lll-EN-DJjl,
Nifln-hiQu :
Scr-hinh, 190. Kifin-an, 196.
Htrng-blnh, 194. Dian-khtrcrng, 220.
27° Hieu-hien-de, (190 — 31) twc hohng-dfl vj thutV 9
tufli. Nho* cd Dflng-trtic lh t6i quyfln-thdn giup. Dpng-trdc
dwc/c the lQng-hhnh, tw-cbuyfln nhicu viQc, lhm dflu bttt
nhtfn, tQi-lfli, vh n6n gihu cd mu6n IiQ. Mh 6ng Vwcng-
doan lh quan tw-do diing tay Lu*-b6 mh hai mh giflt D6ng-
trdc di.
Khi tiy cdc clur-hdu lilrieu ngwoi gam-ghd muon gihnh
ngdi tliien-tw, mh dgng lai cd 3 fluoc mh-thoi, mfli ngtroi
chodn mQt phdn lhm ra 3 nird*c Ih Tho-thdo, T6n-quyfln
vh Ltru-bi.
Tho-thdo chet di, tlri con va 16n ddnh dwtfc vua Hieu-
hien-de, phfl xuong twd*c Stfii-diro*ng-c6ng mh 6* vdy 14
ndm mdi mttt. Nhh Hdn mftt nwtfc, mh nwd*c clria ra Ihm
3 goi lh Tam-quoc.

6« DOI TAM-QUOC.
1° NVtfC THUC-HAN HAY-LX IliU-HAN.
2 (tbi vua tr\ 44 ndm.
1« Chiflu-liQt-de, (IriQu Chu*tfiig-v6 221 3) lh Lwu-bi

lh vua flau ldp ra nhh Thyc-hdn. NbtV 2 twcrng gioi lh
Quan-v6 vo*i Trwtfng-phi lai 6ng qudn-sw thi lh Gia-cdc-
327
— —
lWQ*ng (Khflng-midng) mh m6'-raang nwd*c vh ddnh gitic
lai vdi 2 ntrdc kia. Ddng ddtai Thhnh-d6 dftt Tfr-xuy6n.
Lhm vtia du'Q'c 3 nttm.

2o iiAu-CiirfJA.

Nien — liiQn :

Kifln-hujng, 223. Canh-dioii, 258.


DiGn-hi, 238. Vichn-lurng, 263.

2° Hfiu-cluia, (41 nftm) con 6ng Luu-bi lennoi ng6i cha


41 nftm. Ban dfiw ngwoi confm-ffthcogiroiigcha, vh hay
nghe 16i qtuin-sw bao ldn, tlri c6n du'Q'c tw-te btiy-ldu.
Den san mftt qudn-str di rfli — Ddnh giftc kh6ng ltji thua
Tw-ma-vi6m mttt nwd*c di, bi phe xuong lhm An-lf)c-c6ng
7 nftm rfli mdi chet

2° NirtfC NGIIY, 5 DOI VUA, TRl 46 NAM.


lo VAN-Dll
Nien — hiQu :

Thcti-hoa, 227. Ki(5ng-so*, 237.


Thanh-long, 232.
Vftn-de, (227), Tho-thao (tiing lh V6-hohng-de) ngnyeii
klri trwd'c lhm quan Dien-lai thhnh Lac-dwtfng, sau thang
16n lhm d6-hQ. Ddnb vdi D6ng-trtic, 16n chwc tbfr-sw,
tliwa-twd*ng sau dwc/c twd*c vwo'ng. Khi da lfiy dtrtfc dttt
Trung-nguyen thi dft phfti ddnli nbicu trfjn vdi Lwu-bi vdi
Ton-qtiyen. Mh chttng may chet sd*m di, Tho-phi Ih con
mdi 16n m6i noi ltiy viQc cha, danh flwcyc vua Hicu-hien»de,
phe cbo lhm twtvc cflng, mlnh ltip Ifln Ihm hohng-dfl thfr
nluVt dong nhh Ngiry ddng do ttji Lac-dutfng, sodn nhh
Hdn 6* ng6i 7 nam.
— 328 -
2o MINH-Dft,

Ni6n — IriQu :
Thal-hod. Cdnh-hoa,
Thanh-long,
2o Minh-de, (Tho-dQ) lh con 16n noi ngdi 13 nam.
3o PIIE-DE.

Nien IiiQu :
Chanh-thl, 241. Gia-blnh, 249.
«3° Phe-fle, lh con nw6i 6ng Minh-fle, cV ng6i 14 nam.
4o TllltiU-DJt!.
Nien — hiQu :
Chanh-nguydn, 254. | Cam-IQ, 256.

4° Chieu-de, Ih chdu ld*n Tho-phi (Van-de), ten la Tho-


mao 6' ngoi 6 nam.
5o MAT-DE.

Nien WQu *.

KifW-ngtrcrn, 260. Ham-hi, 264.

5° Mfjt-de, Ih chdu Tho-thdo, Ttr-ma Vi6m rwd*c vfl lftp


lfln 6* ng6i 6 tiam, bj Tw-mft Vicm phe di mh sodn vi.

3o NirOn NGO, 4 B<Jl VUA, TRI 59 NAM.

lo DAI-DE.
Nifln hiQu
— :

Hu\nh-long, 229. Thcii-nguydn.


Gia-hod, 232. TMn-phung.
Xfoh-tho. Kien-nghi<|p.
329
1° Dfji-de, T6n-quyfln nhtV cd anh Ih T6n-sdch, trwd*c
(IQP yfln dwo/c xw Nam-kinh sau Idn fldnh lay dwo/c xu*
Giang-d6ng, tranh vd*i Lwu-bj, Tho-thdo, tfrc-vi Ihm vua
tai lTng-tlri6n»phu, li)p d6 no*i Nam-kinh — 0' ng6i dwc/c
31 nam,
2o piiti-DE.
Nifln
—-
hiflu:
Kien-lurng, 252, Thdi-blnh, 256.
Ngu-pht)ng, 234.
2° Phfl-de, lh con T6n-quyfln, lhm vua 5 nam.
3« Cdnh-dfl
— Vlnh-an — 258. — Con thfr 6* ng6i 6 nam.

4o MAT-Dft.
Nifln
— liiflu:
Nguyeii-htrng, 264. Phung-hodng, 269,
Cam-16, 265, Thien-sdoh, 275.
BtVu-ctdnh, 266. ThiSn-nhf, 276.
Kien-hodnh, 269. Thidn-kl, 277.
4° Mat-de, lh chdu n6i 6ng Dt)i-dfl, dfr-tc/n qud hffn vua
KiQt vwa Trii. 6' ng6i 17 nam •, 6ng ay mat thl nwtfc Ng6
cwng mttt.

7o NHA TAN, 15 DOl VUA, TRI 156 NAM.


1° TAY-TXN 4 D6*I VUA, TRJ 52 NXM.
lo THE-T6.
Nifln

hiQu:
Tdn-lhl, 265. I Thcri-klurtrng, 280.
Ham-ninh, 275. I
Thai-hi,
1° The-t6
— V6-de tri 26 nam. Tw-md-chiflw fla ddnh
lay dwtfc nwtvc Thyc-lidn. Con ngwoilh Tu-ma-viem ddnh
lay th6m dwtfc nwd*c Ngwy, lap n6n d6ng nhh Tan, sau
gom du'Q/c Nam-kinh lh nwd*c Ng6 nwa, tlri lay het ca
Trung-qitoc nh«)p lai lhm mQt.
330

2o HUE-DE.
Nifln liiQu :
Vinh-hi, 290. ThtW-an, 302.
Ngrydn-khwcrng, 291. Vlnh-lurng, 304.
Vfnh-khtrcrng, 300. Quang-hi, 306.
Vlnh-ninh, 301.
2° HuQ-de, tii 16 nftm. Vua ndy l6'-gio* lwtfng-wcvng de
cho bh phi duoi bh chdnh cung hohug-biitt di, vh thuflc
con m\nh di nu*a. Bh phi bi giet di, vua troii di, Trong
nwfvc loan. Vna doi qua Truong-aii, ttn btiiili nhfim thuoc
dQc chet, 6* ng6i 16 nttm.
3° Hohi-de, (hiQu VWh-gia — 307 — 313 =
6) lh con thii*
25 6ng vua The-t6-v6-dfl, d\nh-th;1n ton len lhm vua flu'Q'c
6 niim, ke ltty Luu-huyfln lh em lfln soan \\. Con ngwoi
gif)n viQn binh ngoai-quoc gitip mh daiih, Ddnli lfty ktnh-
t16, cud'p phd tan-hoaog, bat vh cha vh con vua sodn ay
lam sl-nh\ic bftt mijc dfl dhy-td* dfrng htiu co*m rdt rwQ*u,
sati giet di.
4° Man-de, (liiQu Kien-hwng — 313) chdti vua V6-de,
mdi 14 tuoi trieu-d\nh % lfln, l«)p do ttji fltit An-trwftiig.
Lhm du*Q'c 4 nam roi bi Lwu-diQu danh, vua ra duu nd
pliong cbo lhm quan hdu dftt Ilohi-an. Lwu-th6ng klri di
san, nd bat cdm iQiig cho cbo nd fli, sau nd lai gict fli.

2o NHA DONG TAN.


5o NGUYEN-Dll
Nifln — hiQu :
Kifin-vO, 317. IViith-xiro^ig, 323.
Diji-lnrng, 318. |

5° Ngu\6n-de, chau 6ng Thc-to, v\ cdc kinb-thhnh bj cdc


vua chw-bati choiiii di nen doi vfl 6' Nam-kinh, — Nguoi
Ihm vua dii'Q*c6 nftm.
— 331 —
6° Minh-dfl, (hiQu Thdi-ninh 323) con vtia trwd*c lhm
vua 3 nfim 27 tu6i thang-hh, trao qu6n lai cho :

7o TIIANII-Dll
Ni6n — hiQit :

Ham-hoft, 326. | llum-klurcrng, 335.


mdi nen 5 tu6i,. MQ nguoi gidm-quoc lo viQc chdnh.
NgtrtVi tv\ 17 nfun, bftng khong cd con noi.
8° Khwtftig-de, (Kicn-nguyfln 343) lh em len noi qu6'n
anh du'Q*c 2 ntnn bting. Con nguoi lh :

9o ML7C-I)ti.
Ni6n — liiQu :
Vlnh-hoci, 345. | Thung-blnh, 357.
9° Muc-flc, c6n thtf-au. Bh mQ lo viQc nwfvc thc cho,
cho dcn khi kli6n-ld*n. Nguoi trj 17 nam bang-yfln, mh
cdc chw-htiu 6* ngohi fldnh xe nliatt am-am. Ngu'6'i cbet
khdng con,
AI-Dll
Nicn — IriQu:
Long-hod, 362. | Ilirng-ninh, 368,
10° Ai-de, hay tin di-floan, me dao tw tien. An tlri an
nhfrng flfl thuoc nd hieu an cho dwoc trii'6'ttg-sanli bttt-tu'
mh thhnb ti6n. Ai ngo' 6'ng6i chaiig khoi 4 nSm cting cbflt
hit di nbw chftng, chet v\ uong thuoc cftu tru'6'ng-sanh.
11° Dfl-vjp, (Tbdi-boh 366) em vua trudc tr| 6 nfnn,
roi bj Ilu^n-dn lh quan qiiyen-th«^in phe di clio Ihm D6ng-
Wii-vu'0'ng.
12° Gidn-van-dc, (Hhm-an 371) lh con tit vua Nguyeii-
de lhm vua 2 nitm,
— 332 —
13o IllftU-VO-DlL
Nifln — IriQu:
Ninh-klurtrng, 373. | Tlutwiguytm, 376.
13° IIicu»vo-dc, lh con vua trwtfc tri 24 nam. Ban ddu
nluV cd cac quan ld*n ngan-ngwa can-gidn nfln tw-te. Mh
sau cdc 6ng ay mttt di, thi vwa do hoang ra, m6 twu sac,
ricng yew Trwtfng-qui-nhtfti lh bh phi qtia chirng, sati boi
v\ ndi cboi iidi biim-nhe mu tty, ndnbi m\\ bdp liQiigchet
dtrong gific ngii,
14o AN-I)ft.
Nien — hiQu :

Long-an, 397. Ngui-hi, 405.


Nguyen-hirng, 402.
14° An-dc, lh con Hieu-vo-dc lhm vua 20nftm. Mhvua
luoc-lac ycu-duoi qtia dcu-doi anh ttrfvng Ilohn-iigwyfln pbe
xuong twd'c Blnh-qu6c-vu'tfng cfmg phai clqu. Auli twd'ng
khfic lh Lwn-dti noi ddy danh llohn-nguyen cbay xuong Tti*-
xuyon \ rdi lQn vfl thi qutich vua An-fle di, ditt:
15° Cung-dc, (Nguyen-hi 419) Ih cm vtia Au-de. Vtia ndy
cfnig cii<ing cd phtrfvc htfn g\ anliiWnh : cdch 2nam cfuig
bi nd gict di nhu' vfiy.
Ntrdc Truiig-quoc tticli ra lhm 16 ntrd'c nho.

8° NIlA-TONG (Nam-trieu).
8 clbi vua, tri 59 ndm,
1° Cao-t6 V6-do, (Vhih-stf 420) fiy Ih 6ng tbira twtvng

Luu-dfi ctft gifll vua Aii-ctc lh vtia dii phong cbo m\nb quon
cao lQc cii, rfli liji gict vtia Cttiig-dc fli mh ticm ngoi lcn
tfrc-vj lhm vtia, lhm dftti d6ng nhit Tong. HticVng nwd'c
du*Q'c 3 liam,
— 333 —
2° Thieu-de, (Kieng-Wnh 423) lh con 16n noi nghiQp cha,
mh mac bam vui m6 c6*-bac tiiu sac qtia ncn bo be viQc
quoc chdnh, ldti dcn viQc hieu lh tang cha tiy cfing khong
ke \ cho-nen thitrt-ha gidn clriu kbcing du*Q*c mh thf qudch
di ciing nQi trong nam ddu mdi tirc-vj, mh dat 6ng hohng
em lfln.
3° Vftn-de, (Nguyen-gia — 424) lh em len lhm vua diiQ*c
30 nam, Vua tlri ngay-tlittng, nho'n-dii'c mh me dao Phfit
qtia di. Doi ngwoi tii nu'6'c tlri chia ra lh 2 triflu, Nam-tricu
vdi Biic-triflu. Hai triflu ddnh-xd gict-bo nhau hung lam.
Tu'-sieu lh con lc)'n vita Van-de, lai gict cha di mh the
lfty lhm vua. Boi ltji bi em ruQt mlnh gict mh gihnh qn6'ii,

4o HIl'5U-V6-l)tl
Nien — hiQtt :

llidu-kion, 454. | Dui-ininli, 457.

4° llicu-vo-dc, lh em gict anh di mh Ifln lhm vua du'Q*c


11 niun. Vna nay viQc vftn viQc vo cting khti gicii, mh cfing
dftm m6 twu stic.
5° Phc-de, (Vinh-qMang 465) lh con vtta trwd'c hji chng
dfim-me sac-di,ic qua htfn cha di nfra. D6 clio dcn doi VQ'
quan con quan mliih cfing kh6ng chira, iifln cac qnan giiin
nih miro/ii tay TliQ-tich-chi thi di lifln, khong do qua khoi
mQt nam nwa.
6o MINIl-l)ft.

Ni6n — liiQu:
Tluti-thl, 465. | Tli(5i-diir, 472.
6° Minh-de, lh con tlifr 11 vua Vfm-de lhm vwa du'Q'c
8 nam. Cftng khong tot g\ htfii hai vua trwd'c, mh lai nic
stic-dyc vh clQc-clii' hji chng qfta htfn bQi pliiln cd tinh mfl
:
xem d6'ii-bh triin-trtifliig.
- 334 —
7° Thwo'ng-v6-vwtfng hay-la Hdu-phe-de, (hiQu lh Nguyen-
buy 473) con nu6i vua trwd^c, cung chfing thua gi cha nudi
cho-nen d\nh-thdn clriii kh6ng diiQ*c bat dem mh giet di,
khi lhm vua dft dii'Q*c chwng 4 nfim.
8° Thui)n-de, (Thting-minh 477) con thfr 3 vua Minh-de,
11 tu6i cfing n6i tty, nfln ctich 2 nam tlri mat nwd*c di.

»6i TAY-TAN, »6NG-TAN, VX T6'NG cd 16 NUJC5'C NGUY :

1° Tifln-triQu — Hung-no chaii ngoai nhh Ildn, t6n Lwu-


huycii 3 ttcii cluia, 26 nam, bj Thacli-ltjt.
2° Iliiu-triQu -~ Thijch-lftt 6 doi 31 nam, bi Thach-mdn.
3° Ticn-lu'0'ng — Trwtfng-qui 9 doi, 76 nam,
4° Hfju-luong — Lir-quang 4 dcvi, 18 nain.
5° Tdy-lwong — L^-tung, cu* flttt Don-hohng.
6° Nam-hro'iig — Kh6c-pbtit-6-c6, cu* Quang-vo 3 d6i,
18 nfun.
7° Bac-lu'tfiig — Dohn-ngWQp cti' Tru'o'ng-nicb, bi Nguy.
8o Ha — Hich-lien-bQt-bQt (Huiig-n6) 3 doi, 22 nam,
9° Tdy-tdn — Khtit-phiic-quoc-nlion (Ti6n-ty-mQi) 4 doi,
46 ntim.
10« Ticn-taW — B6-hflng 6 doi, 44 nftm.
11° Hdu-tdii
34 nam.
~
Giao-dirc-trQng (mQi Xfch-dlnh) 3 doi,

12° Ticii-yen — MQ-dting-kh6i (ngwoi Tricu-ticn 4dtVi


chtia, 85 nam,
13° Hc)u-yen — MQ-dung con Thiiy-hohng 4 dtvi chfia,
25 nfini.
i¥ Nam-yen — MQ-dtmg con Dftc-liohng 2 doi chfia,
11 ufitti.
15° Tfiy-y6n — MQ-dwng-boiing —
16° Tlihnh — Lf-diic (ngtroi Ba-tdy) 6 doi cltfta, 46 nfim.
3.35

9o NHA T# (Nam-triflu).
7 dbi vua,
— tri 23 ndm.
1° Cao-t6, (Kifln-nguyeii 479) lh chdu 24 d6*i 6ng Tiflu-
bh nguy6n klri da dwo*c tud*c vwong, cd the-than vdy-cdnh,
nhtfn hic suy nhh Tong lfln tiflm vi lhm vua ddu dong nhh
Tfl dw*o*c 4 iiam.
2° V6-dc, (Vinh-minh — 483) lhm vua 11 nam — Vua
ndy tlay ngu'6'i-ta giu' nhftt cdi lut)t xwa kh6ng cho hai
ngwoi mQt IIQ lfty nbau lai dtjt 1Q hfl quan phung chiVc
•,

3 nam tlri cdi nhdm.


3° Phc-de Chiflu-nghiQp, lfln lhm vua chwa ddy 1 nam,
6ng Tiflu-loan tlri di \ 6' ng6i 6 thang
4° Chi6u-vfm, lh em 6ng trwd*c tcin len ddu cting du*Q'c
4 thdng 6ng Ti6u-loan cfmg giflt cli.
5o Minh-dfl, (Kicn-vo Vinh-tlitvi
— 494) lh Tiflu-loan anh
6ng Cao-t6, dtr-tQn qfia flfln floi giet den bh con thdn-tQc
mlnb kh6ng tir. Lhm vua 5 nfim.
6° Dc-buu-quyQn hay-lh D6ng-h6n-hau, (Vlnh-iiguyen
497) tlu*-tQ'n, ddm-dtic, kicu-ngao, bay giet ke trung-tri,rc.
Xa-xi, dfln-dhi cii tlri plid di lhm cdi mdi - An-6'qiia phdp

ngw6i-ta chfu kh6ng dtrc/c, ngu'6'i-ta ghdt mh giflt di, khi


dft Ihm vua dti'Q'c 2 nttm.
7° Hoh-de, (Trung-hwng 501) 16n lhm vua dwc/c 1 niim
bj Tieu-difln lh quaii dd ldp iirinh 16n thi di, mh ctrdp qu6'H
16n Ihm vtia fldu dong nhh Lwtvng.
336

10o NHA LTONG (NAM-TBIEU) 4 DOT VUA TBI55 NAM.


io CAO-T6 V6-D&
Nifln-hiQu :
Thion-gittm, 602, Trung-dai-thong, 529.
Ph6-lhong, 520. Tiung-ctai-clflng, 535.
Dai-th&ng, 524. Ttuti-thanh, 547.
1° Cao-t6 Vo-dc, lh Ti6u-difln gict Iiet 2 hohng-dfl vtVi
6 vtta chu-hfiu mh lfln lhin vtia 18 ntttn. Ilay khdm-sfing
flao Phtit qda, lap litfn 130,000 cai cbiia Phiit, ltji me qtia
den doi vo cluia mh tu. Satt hct bi ngwoi Hdu-canh btit
gict fli. 6' ngoi 48 nam. Ben Annam nhh Lf lfln lhm vua
3 doi 62 nam.
2° Gidii-vfiii-de, (Dai-bwu 550) lh conthii* 3 vuabj bat
ay, nlio* cd tu'd'ng-qudtt lldu-caiih t6u len dwc/c 2 nam,
roi dwoi di mh ditt Dong Ih anh m\nh 16n, it ltiu ltji bo,
mh mtah len tii'c-vi lhm vua, Ctic vua chir-liilu gi«)n noi
ddy ddnh btit anb vtta nguy lhm vtta mtfi cd 3 thdng chftt
klnic plititi tlifty di.
.3° Nguyoii-ttc, (Tliira-lhtinb 552) con thu* 7 vua Cao-

to V6-dc tlico pho ditng ttijo Lao-ttV. Lhm vua 3 nam. Khi
trwoc cting khciugciiu cba cting kh6ng cu'u anh fle cho
giiic bftt giitc giet di bfiy-gio' minh bi vtia ritrd'cNguy vfty,
•,

khoiig ai ctVu gitip, gifin bc guo'm btiu di, dot kQ sdch cti
htfn 140,000 cuoii mh ndi riing : IIQC btty-nhiflu sach tty mh
nho cd ich gl ? Sau bi giftc clidm di.
4o KiNH-DJ^.

Nicii hiQu:

ThiiHi-thdi. | Tluti-hlnh.
4° Kinh-dc, 555, con thu'9 vua Nguyeii-de mdi 12tu6i,
nho' Traii-bii-tidii l)p len mh 6' ngoi kli6ng y6n vl cd quan
337
— —
ld*n khdc lai lo dem anh m\nh mh ltip len thfl v6 dd. Vtia
thay m\nh yeu-duoi lhm khdng n6i khi dft 6' ng6i dwtfc 3
nam rfli, tlri giao lqi nhu'6'ng ng6i cho Trdn-bd-tiflu, sau
bi Trdn-bd-ti6n giflt di.

llo mi TBAN (Nam-triflu).


5 dbivua, tr\33 ndm.
1° Cao-t6 V6-de, (Vinh-dinb 557) lh Trdn-ba-tien lfln lhm
vua du*Q*c 3 ntim, rfli dft thflm muon v6 clnia di lu, mh 2
con nrinh, tlri da chct tf)i tran tliuo* danh gittc di roi, nfln
mdi nhw6'ng ng6i lai cho chau con anh nrinh lh :

2o VAN-DJ-i.
Ni6n •—
WQu :

Thien-gia, 5G0. | Tlridn-khirtrng.


2° Vfm-dc, tcn Thanb lfln ndi ng6i 7 nam, vua ntly
tiet-kiQm. Vua nity bhy dtiu fldnb trong canh, thanh-la, mo,
sanh, cho biet canh nho vh clri lh qufm canh cd thtVc mh caiih.
3° Ldm-hai-vwtfiig, (Quang-dai 567) tcn Bd-long lh con
len lhm vwa cd 2 nai» bi Htic lh An-thitnh-vwtfng lh clni
phc di sodn ngdi.
4° Tuy6n-dfl, (Dai-kicn 569 — 14) lh Htic lfln 6' ng6i
14 nam — Klii daiih du'Q*c mt)t nti'6'c hilu, hwng clri kdo
binh flttnh vua nu'd'c NgQy bi giftc biit, chct v\ rdu-rl
phien-muQn,
fjo ILj,U-CIitJA.
Nifln liiQti t

Glri-dirc. | Trinh-mlnh.
5° Hi)u-chiia, (587 7) tfln lh Thtic-l)U'u lh con Tttyeii-

dfl ddm-tiing vo flQ. Binh nwd'c Ttiy da kco qua khoi song,
hfty c6n dang ddnh iriifje uong rWQ'u, biiih giijc vo c6*a
— 338 -
Chdu-nhai rfli, vua moi dera 2 ugwtvi qiii phi ra trfln ntfi
giflng, gii)c bat dem ra, phfl di phong tu'd'c cdng dat
Trw6*ng"thhnh, 6* ng6i 7 nam,
Bttc-triSu.
Nguyfln-nguy tir Tftn-vo-de, sau phdn ra lhm (386 td*i 532).
Ddng-ngQy, sau bi Bac-tfl soan (534 — 543).
Tdy-nguy, sau bi Btic-chdu soan (535).
Bac-tfl, sau hhng-clfW nhh Ttty (550 577).
Bac-chdu, sau hhng-dctn nhh Triy (558

-
581),

12o NHA T(JY, 3 DCri VUA, TBI 28 NAM,

lo VAN-DIi!.
Niflrt liiQw
— :
Khai-hodng, 689 — 20. | Nhcrn-tho, 601
1° Van-dfl, IIQ Dwtfng t6n Ki6n, gd con
- 4.
cho vua Tuy6n-
flfl nhh Chiiu (Bdc-triflu hi)u Chdu) nh6' re gitip ddnh fluvc
Triin 16n lhm vwa dtlu cl6ng nhh Ttiy, ddng d6 ttji An-trucVng,
Vua stVa Wiit-IQ, giam thufl, btVtlrinh, dtjy ddn trflng dtiu
de tiim, Vua phe thdi-tu' Dotig mh lt)p con thtV lh Qudng,
sau bi Qudng lhm mwu giet di. & ngdi 24 nam.
2° De, (Dtti-ngWQp 605 — 12) lh Qudng giflt cha giet
anh 16n sodn vi 12 nam. Ngwtvi clri kiflu 16ng flQc, hay
ditnh giijc, stra Wy Tdn-tlri-hohng lai, lt)p bt)c tan-sl. Viia
hay di tudn-du, mh ltji dem phi-tan thco, bi chiing giflt
ntfi Giang-d6 khi fli twdii.
3° Ciuig-dfl, (Ngdi 617 — 1) chdu nQi vua Vtin-dfl nhtfn
kbi vua De milc di tuftn, boii phirong binh tk)y, L^-huy6n
tlitiy v«)y rwd'c itth lt)p 16n cho yfln nhh Tuy, dfln klri vua'
De bi giet di rfli, thi truyfln ngfli cho L^-huyfln Ihm vua
Cao-t6 nhh DwtVng.
- 339 —

Dbi nhh Tiiy, c6 phi,t 13 nwdc.


1 lh Ldm-si-hoang cfr Phifln-dwtftig, Cwu-giang.
S6*
2 Nguy lh L^-mdt, xu'ng Nguy-c6ng, lay cdcqutin Hh-nam.
3 Dinh-dwtfng lh Lwu-vo-chdu, cw Tan-dwtfng.
4 Lwtfng Ih Lwtfng-sw, cw Sdc-phutfg.
5 Ttln lh Triet-cu*, ctV Sung-tdy, xwng Tay-tdn-bd-vwtfng.
6 Lwtfng lh Tiflu-tay, cfr Giang-lang.
7 Ha lh Dt)u-kien-du*c, cfr Hh-bac, xwng TrwcVng-lt)c-
vtrong.
8 Lwo'ng Ih L^-chtip, xwng de, cu* dat Hh-tdy.
9 S6' lh Chdu-xdng, xtrng de, cfr dat Nhwotig-dwtfiig.
10 Trinh lh Vwong-the-sung, sodn cung-de nhh T6y, ctV
Giang-fl6ng.
11 Lwtfiig lh Trfln-phdp-himg, cfr Dw-khdn, 10 qut)n.
12 Ngo lh Ly-tu'-th6ng, xwng de, cfr Giang-d6.
13 Hdn-d6iig lh Lwu-hac-tbdt, cti* Son-dong.

13o NHA DIT6'NG.


"23 dbi vua, tr\ 289 ndm, tic 614 tdi 907.
1» Cao-t6,
lfjp Cung-fle
-
(V6-flu'c6I8 9) lh Dw6ng-c6ng L^-huyen,
lcn roi flwtfc truyflii ngfli cho 16n lhm vua
ttdng d6 tfji An-tru'6ng. Vua ttinh lufjl-IQ, h)p quoc tu'
gidm thdi IIQC, dinh phdp thwe to, thtie duiig, thuc diQti
fltic ticn cd chiV thdng bthu 6' ng6i 9 nam.
2o Thdi-t6ng, (Trinh-quang 627 — 23) t6n lh Thfl-ddn
Ih con thu' Cao-to, v\ cd cdng gitip cha ddnli giitc-gia mh
khai-sang nglriQp nwd'c, nfln dwo/c li)p 16n noi ngdi cha,
Mh anh vua Ih Kicn-thhiib vh cm lh Ngttyen-kiet ganb lo
nih luji di, nfln vwa phai giel fli mh tiic-vi mc'vi dwoe.
— 340

Vua cho cung-nw ra, phong cdng thdn, gdn ke danh-


nho. Mh gdn sau rot cftng cd hoi suy trong viQc chdnh-tri,
ltiy Dwtfng-thi la VQ' em (Nguy6n-kiet). 6' ng6i 23 nfmi.
Truyfln dao Thifln-clnia trong nwd*c Thu ih tir d6i vua niiy.

3o CA0-'J6NG.
Ni6n-hiQu
6 Vlnh-vi, 650. 3 Nghi-pliung, 07J.
5 HifW-khcinh, 656. 1 Didu-lc), 676.

3 Long-sdc, 661, 1 Vhtli-long, 677

2 Ldn-dirc, 664. 2 Khai-diQu, 679.


2 Cdn-phong, 606. i Vinh-hunh, 680.
Hum-hanh, 670. 1 lloiing-ctuo, 681.
2 ThuJcrng-nguycn, 672.
3° Cao-tong, t6n Tii con tluV 9 vua Tliai-t6i)g, lcii Ihm
vua 34 nam, vua phe bh cbaiih-bt)tt mh ldp V6-tfic-thi6n
Ih cung-nfr ctta cha dd xutit ra len 6* chfia. Khi nd da 16n
chdnh-hc)u tlri nd ep vtia liip Hoiing lh con nd Ihm thdi-tu'
mh phc thiii-tw lh con vua da lap roi di. Mh sau nd thwoc
con Ifvn nd di, mh Itip con thfr nd lcn, roi nd cfing bo di
mh Idp con lluV 4 lh Trict.
Nu'd*c Cao-ly nh;)p coiig. Dao Thidn-chiia giang khap
trong CII 10 dao troiig 1111'd'c.
40 Truug-long, (Tu-lhdnh 684) t6n Triflt bh V6-hdu Ih
V6-tac-thi6n ton len viia dutvc 3 thaiig, mh trj khdng vua
y bh tiy, bh ay pbc di cho Ihm Lir-laiig-vutfog tai Phottg-
chau. M-a V6-hfju Ifjp.
5° DuQ-t6ng, (Ddn IIQ Ly) th cm 6«g Trung-t6iig 7 naiti
6' biQt diQn kb6ng cho dir chdirii. Bh V6-hdu fl6i tl6ng nhh
Du'6'og Ihm nhh Chdu, mh sofui ngoi ticm liiQu V6-tfic-
tbiflii, phe 6ng DiiQ-t6ng (nain 9).
6° V6-tiic-thien, 685 Ihm qtian vttoiig flftt Ttrdng 10
niim, lhm bohng-tu* 9 nam. Bhtiy gifllhoiicti nghii ngu'6i
— 341 —
Ih nhfrng ngu*6i kh6ng wng theo f bd. Bd h&t dijo Thi6n-
chtia 15 nftm. Bh tiy tv\ dwp/c 21 nam.

7o TUUNG-T6NG.

Ni6n-hiQw :
ThAn-long. | Cunh-long,
7° Trung-I6i)g, Boi trieu-flinh rwd*c 6ng Trung-t6ng vfl
16n ng6i. Mh 6ng Trung-t6ng lai b} VQ' m\nh Ih bh Vi-hi)u
giet di. Cou 6ug DuQ-t6ng Ih Long-ctf hji giet bh Vi-hau di.
8° DuQ-tong, (Kicng-vdn 710, Thdi-cu*c 712) khi trwd*c bi
phe di, btiy-gio* Long-co' Ih con giflt bh Vi-htin vi bh fiy
giet bdc nrinh Ih Trung-tong, mdi ve mh Ihm vua 3nftm.
Nlid' cd 6ng Ciao-siuig vdi Tong-cfmh gitip mh trj iiwd*cyfln.
9° IIuyc»-t6ng, (713 — 43) nho' c6 cdc quan gioi lt\
nwd'c yfln, Ifjp nliicu dflu hay \ l«)p Ilhn-ldm-viQn. Ong vna
ndy cfmg yflu dijo Tlrieu-chfia. Cdi thdi dot (phhn-hda) do
qtidn ke cliet bhy u tir doi vtia nfiy.
Sau trong nu'd*c lofjn (cd khi vl mt,i Dwtftig-qudi-phi
chwyfln Itiwg mh ra), vua mdi bo mh tr<*n vo dtit Tiiy-thuc.

10o TfJC-T6NG.
Nien-hiQti :
Cht-dfrc, 756. Thtrenig-ngtiyOn, 760.
Cdn-ttguy6n, 758. Bu-u-irng, 762.
10° Tiic-tdng, con 6ng vua trwd*c cV ng6i 7 nfim. Khi
ctdu nb6*v\ ngbeloi cdcquan Ido-tbiltt, khd yfln trongnudc,
Sati bi bh Trwtfng-hohttg-hiiti dijt qtian dfi* 16u lhm ldii,
hda n6n cu'cVng-thin, IQng quyfln, sinb ra nliiflti su* cUV
trong nwd'c
An-hjc-soii, lh con bh 6ng Iluyfltt-tflng vd cwdp
llui* plri
phd Irinh-thhnli, lay ctia cdt, bat voi ngtra di hct, Vua niiy
cd cho fli rwdc cba nrinh <Y dfit Tfty-thuc vfl
22.
342

llo DAI-T6NG.
Nifln-hiQu :
Cudng-dih;, 765. Dai-lich, 766.
Vinh-thdi, 765.
11° Dtji-tdng, (Dw 763 —- 17 nam) len trj nwd*c c6n
dwtfng loan. Bi MQi ben bac ddnh lfty cua, Ihm vua phdi
chfjy trcW, sau nhtV Qudcli-tir-nghi dem vfl kinh-sw.

12« DltC-TfWC.
Nifln-WQu :

Kien-trting, 780. Trinh-nguycm, 785.


Htrng-nguydn, 784.
12° Dii*c-t6ng, (Quae — 25 nftm) lh con len i)6i quo'ii
Vua cd tinh hay ghcn-ghet thtim-khac, kh6ng hay lighc

loi cbdnh Wfjn. TnrcVc dfmg Luc-chf, sau dung Lu*-khl vh
TriQu-todu mh hw, 6' ngoi 25 nam.
Quach-ttt-nghi 85 tnoichet, vua quandan-su*thuong tiflc.
13° Thtii)n-t6ng, (Tung, Vmh-trinh 786 — 1) con vwa
trwdc mac ttit phong 11611 de cho Thdi-tii' gidm-quflc.
Ilicn-t6ng, (Thutln — Nguyfln-hoh 787 vh 791 — 15)
cha mang tfjl leii ng6i Ihm vua 15 nam. NI16' ttrd'iig gioi
L^-giang, Bfri-dQ oai-qufvn lai dtiy lai. Hay m6 ctao Ph^t
vfvi dijo Lao-ttV. Dcm Phfjt cot b6n Tdy-phifln vfl. Quan
thi-long lh Ilhn-dfi lhm sd* gidn vua, ch6 Phftt, vua gi^n
dhy ra xti* Triflu-cbaw.
Saw Kieu-x(-q6a bi quan boan Ih Trdn-boang-chi giflt di.

14o MVC-T6NG,
Nifln-hiQu :
Tru'6'ng-khctnli, 4 — 821.
14° Mttc~t6ng, (t6n Hang821 — 4). Vua hay hoang, cdc
quan d-utig nhung ngwoi gio' kh6ng thi-nfmg 11611 hji pbdi
— 343-
mat dfit Hh-sdc, lhm cho gdn ratt nhh Dir6'ng. Sau me hay
uong thuoc kim thach lh thuoc tifln cho dwc/c song Idu,
mh uflng v6 dau mh chet. 6' ng6i 4 nam.
16° Kmh-tdng, (tfln Tram, Biru-lich 2 — 825) con vua
trwd*c clioi-bM v6-dQ, di san vfl ban dflm bi hoan-thdn lh
Lwu-khac-minh giflt di. 6* ngfli 2 nSm.

17o VAN-T6NG.
Nien-WQu :
Thdi-hoa, 827. | Khai-tMnh, 841.
17o Vait-t6ng, (t6n Hhm, 827 14) con tlnV vuaMuc-

tdng Vwo'iig-tli6-dting, lh quan hoan lfjp len. Kh6ng hay
phdn dwo^c th chdnh, nfln quan hoim chuy6n lay qu6*n —
Cai bifln ntfi xii* Cam-IQ chflt htfn 2000 ngwtfi, 6* ng6i
14 nam.
18« V6-t6ng, (t6n Trifln, HQi-xwtfng 841 — 6)con tlnV
5 vua Muc-tong, cung nho* hotjn-thdn Ih Cwu-sMwtfng liip.
Vt mfl dtjo Phi)t, n6n phiichtia-chuyfln, lay twtfng Ph«)t dtic
tifln
— Thdi bac cac quan 5 nfim khai \f-\ich Ih tai vua
ndy % ra. Nhtf Ljf-khiic-dft ddnh lay dwo*c dttt Thdi-
nguyfln, nfln oai-linh hji dhy Itji. Dwotig phtin-clri, c6ng-
nghiQp chwa tlihrth, b6n thfing-hh di, kliong con noi, 6'
ng6i 6 nfim.
19o TUYliN-i^NG.
Nifln-hiQu :
Dai-trUng, — 847,
19o Tuyfln-tdng, (tfln Di, 847 13) con thti* 13 6ng

Hifln-t6ng Ih 6ng ciui vua V6-tdng, lo thfl trir hcVt thdn-
thfl eac quan hop. Hay r6 xdt mh dung quan, rQng-rfii,
thwtfng dan, goi Ih tieu-thdi-tdng. d* ng6i 13
nam,

20« tf-t6ng, (tfln On vh Th6i, Ilhm-thdng 860
— 14) Ih
con vua trtttfc, 6* khdc kh6ng giflng cha, hay kiflu-ttV,
._ 844 —
buong-lung ddm-dtr lam. Sot-siing dtjo Phdt qua, dem cot
Phdt v6 flfln mh thtf. 6*iig6i 14 nam.

21o HI-T6NG.
Ni6n-hiQw :
Cim-phii, 874. Quang-kluli, 885.
Qudng-minb, 880. Viln-dfrc, 888.
Trung-hod, 881,

21° Ili-tong, (t6n Nghiom, 874 — 15) con Idn vtia Y-


tong, cdc quan hoan liip 16n, de cho thdn-ha chuyfln cbdnh,
kb6ng cd oai-linb, phien-tran manh thfl, an-ctidp an-trQm
noi 16n, loan-lac tfr-phia. Vua phai cbay qua dtit Tdy-thuc
vh Phung-tu'6'ng, sau Ly-khac-dtitig dep yfln loan mdi
rwd'c vfl trifln. 6* ngoi 15 nam,

22o CIIIEU-T6NC.

Nifln-hiQu
Long-kl, 889. Quang-hda, 898.
Dai-thu^n, 890. Thitm-phuc, 901.
Ki('ng-pliu*dJc, 892. Tlridn-hir-u, 904.
Can-ninh, 894,

22° Chieu-tdng, (ten KiQt vh Man — 16)con thu'7 vua


Y-t6ng, hoan-thdn lh Diro'og-pbttC«cung ldp 16n, Vua ndy
cd tiri muon kh6i-pli\ic swa-sang viQc ntttfc lai, mh cd bQnh-
hoati Ihm khdng n6i. — Sau l>i Chdu-tohii-trung dcm qua
dttt Ltjc-dwcrng giet di, 6' ngoi 16 niim.
23° Chi6u-tuy6n-de, (teii Tc/, Chtic, Tbien-hwu 904 —
2) con nho vua Clrieu-t6ng Chdu-oo Iapl6n 6* ngdi 2nam,
phe xuong twd"c vwong, roi giet di. Chdu-6n sodn \\ lt)p
ncii dbng khdc mh nhh Dw6*ng mht.
— 345 -
DOI NGU-DAI (Ngu-qiii).
1° NllX Il£u I.UtfNG, 2 »6*1 VU\, TIU 16 NUl.

io THAI-T6.
Nifln-WQu :
907 Khai-b\nh, 4. | 911 Can-hda, 2.

1° Thai-t6, (Chdu-6n 907) Ih Chdu-6n ngwoi dat Dwcng-


stfn, theo Htrinh-sho ftn-cu*d'p, sau ra ddunhh Dwcrngdttt
lai lh Chdu-tohn-trwng Ihm qnan tict-dQ-sw, phong tcVi ttrd*c
vtrong, giet vua Dw6*ttg-chi6H-t6ng, vh phfl viiaAi-demh
sodn vj, fldng <\6 tai Bifln-ltrtfng, 6' ng6i 6 nftm, bi Hu*u-
khu6 Ih con gict di.
2o MAT-D^,

Nien-hiQu :
911 Cdn-hda, 2. 921 Long-dtrc, 2.
913 Tdnh-minh, 6.
2° Mat-de, (Hfru-triiih — 10) con thfr 3 vua Thdi-t6 ra
trtin nhdm ngohi qudn, nghe Thdi-t6 bi giet thl kdo binh
vfl ddnb anh lh Ihru-khufl mh 16n ttic-vi. Sau bi binh Ly-
ton-hdc v6 Thdi-nguyen vdy, lifln gict minb fli, tV ng6i 10
nam, llet d6*i nhh Hf)H-lwo'ng.

2o NIIA H^U DLTfrNG. 4 DOl VUA, TBI 13 NAM.

lo TRANG-T6NG.
Nien-liiQn :
923 — Ddng-quang, 3.
1° Trang-t6ng, dat Sa-dh, cha
lh L^-tfln-hdc, ngwtVi
ngirtfi cd cdng dQp y6n dting Ilirinh-sho, dwQ*c pbong Ih
— 346 —
Tfm-vwtfng, L^-tfln-hdc lh eon triQt nhh Lu'tfng di mh
xwng dfl. Vua nfSy c«)y thi y stVc, hay tin dhng quan hoyn.
Sau klri qudn-sl lofin vua bj t6n mh chet, 6' ng6i cd 3 nam.
2o MINH-T6NG.
Ni6n-lriQu :
926 — Thieii-thftnh, 4. 930 — Tru-crng-hwng 4.
|

2° Minh-tdng, (t6n MQO Kiet-liQt) ngw6*i H6 Ih con nufli


vua Trang-t6ng. Vua Trang-t6ng b) giflt di, h)p 16n lhm
vna. Tny ngwoi kh6ng biet chw mh kh6ng hay nghe lam
quan hoaii, kli6ng bay me-dam tlrinh sac hay thw6*ng
•,

quan lf)i li6m cdn. Mtia-mhn mfli nam mfli AWQC. Vtia dflm
nghy thap hu*tfng vdi troi xin sdrn sanh thdnh-nbtfn mh
Ifln Ihm vwa coi-sdc ddn, 6* ngdi 8 nam.
3o M«*\n-de, (hiQu U*ng-thuf)n 934) tfln lh Tttng-hi)u Ih
con vua Minh-tong mdi 16n ng6i chwa ddy 3 thdng h\ Tflng-
a la LQ-vwong cti* binh vho Ltjc-dwtvng mh viiy ddnh, vua
phdi chay tron tai flat Ilohnh-chau, LQ-vwtfng phfl vua Ihm
Ngt)c-vwtfng, roi sau giet di.

4o PH^-Dlt! TUNG-A.
Nien-WQu :
934 - LQ-vwtfng)lh
4° Phfl-dfl Tiing-a, (lh
Thanh-thdi, 2.
con nu6i vua Minh^
vwcng twtfc LQ-vwtfng ddnb bat Man-de phfl di mh lt)p'
mlnh 16n ngdi thi6n-tw. Chang mtiy n&m (2 nam) bi binh
Tlujch-kinh-dwtfng vdy Lac-dwcng 16n gihn thiflu mh chfltdi.

3° NHAHAUTAN.
2 ctbi vua, tri 11 ndm.
10 Cao-t6, (IriQu TW6n-phwtfc 936 7) ay lh Thach-klnh-

d w6'ng Ih re vua Minh-t6ng nhh h$u d w6*ng. Phfl-dfl-tting-a d$t
— 347 —
Ihm quan tiet-dQ-su* dat Thifln-blnh, cu* mang lai, nfln
Phfl-de phdt binh dtinh. Thftch-kWh-dwtVng mtrc/n binh ctia
Khfl-dtfn mh triQt Dw6*ng dwQ*c 16n Ihm vua. Nop cho Kh6-
don 16 chdu, lai bttng nttrn nQp 300,000 cdy lua, 6' ng6i
7 nftm. B6n Annam nhh Ng6 (Ng6-quyfln) IrJ 29 nam.

2o XUAT-D&

' Nifln-hiQu :
945- Thlmi-plurcro, 2. |

2° Xuat-dfl, nguyfln Ih twd*c


947 - Khai-vt)n, 2.
Tfl-vwcvng, tfln
Ih TrQng-qiii
lh con anh 6ng Cao-t6, nho* cd Kieng-difln-qudng bip 16n.
Mh phyng bieu Khfl-flon, tlri xwng t6n kb6ng cliiu xung
thdn, n6n Khfl-dtvn gidn dem binli ddnh liy Dt)i-lwtftig bat
qudch vua di dem vfl, phong Ihm phu-ngdi-Wlu, dem vfl
phwtfiig biic, 6* ng6i 4 nam. Nhh hdu Tan hflt.

40 NIlA IlAU HAN.


lo Cao-t6, (hiQu Thien-hv*u 2 — 947) lh Lwu-tri-vifln,
xwng mlnh Ih dbng nhh Hdn, lhm quan nhh Tdn cd cdng
phong toi bac-Wnh-vwtvng, khi TrQng-qiii bjbdtdirfli, tlri
ngwtVi klri binh nffi dat Thdi-nguy6n mh vho vdy Dai-lwtfng,
dufli lao Khe-dtfn vfl nwd*c lao mat, len lhm vua 2 nam.
2° An-dfl, tfln Ih Thira-hwu con thtr 3 vua trwd^c, quan
c6 mang lh Qu«ich-oai Idp 16n. Vua dQcdwhay giethaicdc
quan, lai muon giet Qwdch-oai di nu*a, Qudch-oai biflt dupc
mdi cw binh phftn lai. Vua bi loan binh giet fli. Lhm vua
cd 2 ndm, hiQu lh Chn-luru 949 — 951. Qudch-oai giet
An-dfl di rfli, tW em vua Cao-t6 lh S6ng muon khl binh
ddnh Qudch-oai, Qudch-oai bfln ldp Mdn lh con Sttng 16n,
Song tin H6n bai binh di, chang ngo* cdch 33 nghy, Qudch-
oai giflt Mdn di mh sodn ng6i. Het d6*i nhh hi)u Han,
— 348 —
5o NIIA IlAU CHAU, 3 DflTI VUA, TBJ 9 NAM.
1° Thdi-t6, (IiiQii Qttting-thudn 3 — 951) Ih Qudch-oai
giflt An-de rfli, 16n ngtii Ihm vna 3 nfim. Vwa niiy plnnig
t6ng micii nhh Hdn, thcV bh thdi-hdu Hdn nhw mQ, Vna
ndy khdng con.
2° The-tong, (liiQu Ilieii-flfrc 5 — 954) t6n Ih Vinh, IIQ
Shi, Ih con nguoi anh bh thdi-ht)u vua Thdi-t6, vua Thdi-
t6 kh6ng con nen nu6i liiylhm con. Doi vtia ndy b\nh-y6n
thanh-tri tw-tc, trong dtvi Ngti-dai vua ndy lh hifln htfii
hflt, 6* ng6i 5 nam.
3° Cwiig-de, (cung hiQu Hien-diVc 959 — 1) tfln lh T6ng-
huaiilhcoii vna The-t6ng, ntcVi 7 tufli I6n ttrc-vi — ViQc quftn
chdnh tlri cd 6ng TriQii-khuoti-dan. Tbuo* fiy cd gittc Bttc-
bdn vho ddnh 6ng TriQu-khu6n-dftn dcm binh ra cu* giac,
gii)c thua chay di, cdc twd^ng-si dcu t6n TriQtt~kliu6n-ddn
16n lhm vua, dem vfl trho tfrc-vi. Phe vua Cung-de lhm
vua mdi dwoc 1 nam Ihm Trinli-vuffng nhh h«)u Chau inttt
•,

sang ngoi qua nhh Tong.


D6I NGU-I>AI CUNG c6 10 Nudc NH6 :
1 Dirffng-hhnh-mtit, cfr Dwffng-chdu truyfln 3
IJJg6, Ih
doi con 46 nam.
2 Nam-dwffng Ih Ly-thang, cfr Kim-lftng, 39 nftm.
3 Ticn-thuc: Vwcvng-kiciijChodn 35 nam, bi Hfju-du6*ng:
4 Htiu-thuc: Manh-tri-twffiig 40 nam, sau bhng Tong.
5 Mdn : Vwtfiig-tham-tri 55 nam, sau W Nam-dwtVng.
6 Nam-Wnh : Cao-ly-hwng 49 nam, sau b) Tong.
7 Ngo-viQt: Tifln-lyc 84, sau nhdp Tong.
8 Nam-hdn Lwu-an 67 nam, bi Tong ltiy.
9 Bfic-hdn The-t6-lwu-s6ng 32 nttin, 4 cl6i bi Tong.
10 So* Ma-an trnyfln 5 doi, 57 nam b) Nam-dwo*ng.
— 349 —

19o NHA T6NG,


18 diri vuat tr\ 323 ndm, dd tqi Bien-lwong.
lo THAI-To.
Nifln-hiQu :
960 -Ki6n-long, 3.
963 — Can-dtro, 5,
I
|
968 — Khai-hiru, 9.

1° Tbdi-t6, TriQu-khu6n-diin Ihm quan diQn-tifln-(16-


kiem-diem nhh h,)ii Chdu, doi vua Cung-de c6n nh6 dt)i,
cd gitjc K|i6'dtfn v6 ddnh, dem binh ra cir gitjc, binb
twcVng dflu t6n len Ihm vna, 6* ng6i 17 ntim, chflt kh6ng
con, Annam nhh Dinh (968) 2 doi vua, tv\ 13 nam.
«• THAI-T6NG.
Nifln-hiQu :
976 Thtti-blnh-htmg-qu6c,8. 990 Thuttn-hoa, 5.
983 Ung-hi, 4. 995 Chf-dao, 1.
988 Doan-oting, 2.
2° Thdi-I6ng, tfln Kbu6n-ngai Ih om vua Thdkfl bh D6
thdi-Hu t6n I6n. Vua lh ngwo*i mwu-tri, cdn-kiQm nhdn-
di, dcp yfln bfln bien, hay giang vo, khuyen n6ng cung
liay yflu-chuQng chiV-nghia van-chwcvng \ ngwtVicd liip mQt
chfl tru* sdch hcm 800,000 cuon. 6* ngoi 22 nam.
Nam 981 b6n Annam nhh ticn L6,3 fltVi vua tr# 29 nam.

3o NIKTN-T6NG.
Nifln-hiQu :
998 Hdm-hinh, 6. 1017 Thick-hl, 5.
1004 CAnh-dcro, 4. 1022 Cdn-htrng, 1.
1008 Dai-trung-lircVng-plid^.
thu' vua Thdi-t6ng Ihm
3o Nhtfn-t6ng, t6n Httng lh con
vua £5 ndm, cting lh vua gi6i — Nho* Tw-ma-quang mh
— 3B0 -
fldiih dwo/c qudn nghich bat nd phdi nap c6ng 100,000 lwo/ng
vhng, 20,000 cdy lya.
Bj Idm tin thtmg cha Vwong-kliam-nhiNyc mh lhm ton
kiflm c6ng nhtfn viit UQu hao plri cua ntrdc.
Ndm 1010, bfln Annam nha L^, 9 d6*i vua tr# 181 niim.

4° NHAN-T6NG.
Nifln-hiQu :
1023 Thl6n-th«1nh, 9. 1041 Khttnh-lioh, 8.
1032 Minh-ctao, 2. 1049 Hoitng-hwu, 6.
1034 Kiflng-hwu, 4. 1054 Ctri-hoa, 2.
1038 Btru-nguydn, 2. 1056 Gia-hwu, 8.
1040 Khirtrng-dlnh, 1.
40 Nhdn-tdng, tfln Trinh khi nh6 t6n Ih TliQ-fch, con
thiV 6 vua Chtfn-tdng c6n nho mdi 13 tu6i, nen bh mftu-
hiiu ldm-triflu lo viQc chdnh giup 11 nam.
Vua niiy khoan-nhcvn cung-kiQm, dcVi ngwtVi tri, ke hifln
ddy trieu, trong thien-hi) an lac, 6* ng6i 41 ndm, md1! th&ng-
hh kh6ng cd con noi. Ngw6*i chflt thifln-ha, dfln ntii s6ng
cung dflw thwcng tiflc vwa r*it tu*-tfl dwo*ng ay,
Atinam, L^-thai-tdng, 1028 — L^-thdnh-t6ng —. 1054.
50 Anh-t6ng, (IiiQu Trj-Mnh 1064 -
4) tfln Thu* thtto*
nh6 tlri k6u Ih T6ng-thdtlh chat 6ng Thai-tdng, 6ng Nhdn-
t6ng nu6i Ihm con mh lt)p 16n. Bi bh Tao-thdi-h^u chodn
lay viQc chdnh, hai cung kh6ng hoh, nho* cd 6ng Hhn-du,
diflti-liQ mdi an,6' ngoi 4 nam.

60 THAN-TONG.
Nifln-hiQu :
1068 Ht-ninh, 10. | 1085 NguySn-phong, 8.
6° Thdn-t6ng, ten Htic thuo* nh6 tfln TrQng-cham, con
vua Anh-tong, tdnh tot hay thao-thuan, kinh toi dai-tbtm,
hay tlm 16*i ngay, hay tiflc-kiQm. Khi md*i ttVc-vi tw-tfl cd
— 351 —
16 Ihm ndii ld*n dwoc, nhwng vf)y sau bi ngho 16*i Vwcng-
aii-thach mh Idp phdp mdi, nhw phdp Thanh-micu ...cho-
n6n ddn cu*c-kho \t\m, 6* ng6i 18 nam.
Annam, L^-nhon-t6ng, 1072.

7o TRII!!T-T6NG.
Nien-WQu :
1086 Ngtwn-Iuru, 8. i 1098 Nguyen-phti, 3.
1094 ThiQu-tlutnh, 4. |

7° Triet-tong, teii Ihi lliud' nh6 k6u Ih Dung, con thfr 6


6ng Thdn-t6ng len ng6i thtiff 10 tuoi, bh Cao-thdi-hdu
tlrinh chdnh, D6*i ay cd 6ng Tw-ma-quang, Lu-c6ng-trii'
vh nhirng ngwoi hifln khdc, bai diro*c cdi phdp thanh-mieu,
viQctrongnird*ckhdyenlai. Mhsan cddung ngwoi Chwong-
thutin, qudn qutW-tiflu nd a-dua, nfln nhwng ngwoi hifln b\
xua dufli di, 6' ng6i 15 n&m.

8o HUY-T6NG,
Nifln-hiQu :
1101 Kien-trung-tjnh-qutfc, 1. 1111 Chanh-hoa, 7.
1102 Sung-ninh, 5. 1118 Trong-hod, 1.
1107 Dai-quan, 4. lH9Tuytin-hod, 7.
8o Iluy-t6ng, tfln Kiet con thfr 11 6ng Tht1n-t6iig, cd
tinh xdo-trd, hay nhiflu nghfl vat vftt, duoug-bo ngucVi
trung-chdnh, hay nghe-tin dfra gian-th, nfln tlfiy viQc th6-
mQc, xwng mlnh la dtjo-qudn, Sau bi bQn Dong-qudn nd
sanh sw, binh Kim nd td*i nd ddnh nd bat vua. Vua truyfln
ngdi cho thdi-tu* n6 phong cho lhm h6n-dtVc-hdu, rfli nd
dem vfl bac, chet tai Ngu-qtt6c-thhnh, 6* ngdi 25 ndni.
9° Khdm-t6ng, (IriQu Tinh-khwffng 1126 — 1) tfln Ihrtfn
lh thdi-tw 6ng Huy-t6ng, khi dd dutfc truycn ngoi roi, binh
Kim nd v6 nd hdm chdu BiQn, nd bat vh cha vh con dem
— 352 —
vfl btic ben nwdc nd, bh hohng-thdi-W)u, cdc vi vwffng,
h«)u phi cflng-cluia luc cung het tliay dflu theo. Td ra 6*
ng6i du*Q'c cd 1 ndm mh-thdi.

NAM-TQNG.
Ttf'C-Vj NAM-KlNH, SAU 1)01 QUA UM-AN.

10o CAO-TONG.

Ni6n-WQu ;
1127 Kion-vioni, 4, | 1130 ThiQu-hujiig, 22.
10° Cao-t6ng, tfln Cttu conthtV9vua Huy-t6ng, klri cha
vdi anh da bj nhh Kim bat di rfli, I6n ttVc-vi ttji Nam-kWlr,
doi <\6 qua dtit TrwcVng-aii, Tuy twdng-vfm Ih ong Ly-cang,
6ng TriQu-danh, e6n twffiig vo Ih 6ng Trwtfng-tttttn, Hhn-
k), Lwu- Nhftc-phi, mh vua kh6ng hay nghe 161, cfr
,
nghe quan njnh thdn Ih Ttln-coi, nd ra sfrc hoh-ngh) vd*i
Kim mh-th6i, mh chiu xwug tban phting congvdi Kim

Vua niiy 6' ngoi 36 nam, satt vua truyfln ngoi cho thdi-tw,
1128 — Annam, Ly-than-t6ng, 1138 \

11« HII^U-T6NG.

Nifln-WQu :
H63Long.hu*ng, 2. | 1174 Thudn-hi, 16.
1165 Cdn-dao 9. |

11° Hieu-t6ng, ten HiQt con Vwong-xwng ih cbat 6ng


Tbdi-l6, 6ng Cao-t6ng lap Ihm con noi, Ong vua niiy cd
chi muon klWi-phyc, mh nd khong de ho* ra mh ddnh nd.
Vua mdi cdi to* bieu lhm tho* cdi chii* thdn ra diet, gihm
bd"t phdp mfli nam mfli di cong di, djnh Ihm hin-hao, 6*
ngdi 27 ntim, rfli truycn ngoi Ifji cho :
1176, Annam L^-cao-t6ng.
353

12o QUANG-16NG.
Nien-hiQii:
1190- ThiQu-hi— 5.
12° Qnang-t6ng, tfln Tliudn con tlur 3 vua Hiou-tong
klri da du*Q'c trityen ng6i roi, thi bi bh Tho-hdn VQ* dfr vh
hay ghon, muon Idp con Ih Gia-virong, bh TliQ-hohng Ih
mc kh6ng cho, cho-nen bi VQ* biflp khoiig Idm triflu. Bh
TbQ-hohng giet qodi-phi, vtia kinh SQ* saiih bQtth. Vua cha
chct khdiig d6 chfl dtnvc, mdi ldp Gia-vtrtfng mh nhw6'ng
ngoi, 6' ng6i 5 iiftm.
13o VINII-TONG.
Nieii-hiQu :
1195 Khdnh-nguythi, 6. 1205 Khai-hi, 3.
1201 Gia-thdi, 4. 1208 Gia-ctjnh, 17.
13° Vinh-tong, ten Quang con thti* 3 vua Quang-tong,
iiho* 6ng TriQu-nhfr-ngu xin bh thai-luiu liip I6n, khi vna
cba mfic bQnh. Klri fldu khd-kha, gifra bilfio Hhn-thdc-trii,
sau bi ngbe loi lao Su-di-vifln, mh bo ngwo*i trung-clritih,
gdy moi giftc, 6' ng6i 30 nam.
1211 Annam, Ly-WiQ-t6ng.
14.0 L1T-T6NG.
Ni6n-biQu :

1225 BdJu-khtinh, 3. 1241 Thuttn-hi.ru, 12.


1228 Tludu-ttinh, 6. 1253 Bu*u-hiiju, 6.
1234 Thoai-Wnh, 3. 1259 Khai-khiinh, 1.
1237 Gia-hi, 4. 1260 IvitWg-ctjnh, 5.
14° Ly-t6ng, tfln Dich lh chau thfr lOdoidng Thdi-t6,
con 6ng Hi-lw, vua Ninh-t6ng bttngdi roi, thi Sw-di-vifln
mdi gid to* clricu mh bo thdi-tw Ih Qiii-hoh, mh rwtvc hip
oiig ndy vfl Ihm vua. Vua hay mfl choi-btfi luoc-lac, kh6ng
hay phdn th chanh, cho-nfln hgn Dinh-dtji-lohn, Gid-tir-diio
nd mcvi lung-ldng Vua 6* ngdi 40 nam.
— 354 —
1225 L^chiflu-hohng, hflt Ly qua Trfin Trdii-thdi-t6 •, \
Tr5n-thdnh-t6ng 1258.
15o D0-T6NG.
Ni6n-lriQu :

15°
1265 - -
Hdm-tluidn, 10.
DQ-t6ng, tfln Ki, chdu thw 10 doi 6ng Thdi-t6, eon
ong DtV-nhue, vua Ly-tdng nuoi lhm con noi. Vua ndy
dftm-me twu-sftc, nfln de viQc triflu-chdnh thdy dflu ra boi
tay Gid-tir-dao, tdn binh mftt dtit cung gitiu khflng cho vua
hay, 6* ng6i 10 nam.
16o CUNG-T6NG.
Nien-WQti :
1275 — Dtrc-hiru, — 2.
16° Cung-t6iig, tfln Thdp con vua DQ-tong. Nam ddti
(|uan Nguyen nd v6 nd ddnh fltit Ldm-an, nd btit vua dem
vfl bac qua nftm sau vua hhng-dfiu nd, nd phong cho lh
•,

Dinh-quoc-cdiig, sau di lhm thdy sai hiQu Ih tbdy MQc-ba-


giang, chet tai dftt Sa-mich, 6' ng6i 2 nam.
17o D0AN-T6NG.
Ni6n-hiQii :
1276
17° Doan-t6ng, tfln
-Chinh con
VMm-kicWg,
— 3.
Wn vua DQ-tong, anh
ong Cung-t6ng dwcrc phong lh Ych-vwcvng, vua em b\
Nguyfln bat, vua mdi virc/t bicn qua Pbwcvc-cbdu tfrc-^vi,
khi-binh mh phi.ic nghiQp. Sau bi binh Nguyen nd ruc/c,
chay qua Lfinh-hdi, 6* ngdi 3 nam.
18" DE-BINH.
Nien-hiQu :
1278 — Tu*6*ng-hcrng, — 2.
18° De-binh, con nho DQ-tong Ih em vua Cuiig-t6ng,
Doan-t6ng. Klri vwa Doan-tong b\ tluia Ngnyen mh chet
— 855 —
Cang-chdu, thi vua ndy md*i cd 8 tu6i. L\ic-tti-phu vdi
tfti
Trwtmg-thfl-kiQt h)p I6n vh flem qua ntii Nhai-m6n dftt
Tdn-hQi. Ngtiyen theo ddnh thua di, Luc-tti-phu mdi cflng
vua chay xu6ng bien mh chet, 6' ng6i 2 nam.
Nhh Tong mftt. — 1279 — Trdn-nhtvn-t6ng flftnh hji
binh nhh Nguyfln qua xdra Annara.
Tir nam 916 dtVi Hdu-lirtfiig tlri bdn bac cd nhh Lien
(Khiflt-fltfn) dwtfc 9 floi vua tr# 209 nam. (916 tdi 1119).
Sau nd bi nhh Kim lay. Nhh Kim cfmg9 do*i vua, tri 119
ndm, (tir 1115 tdi 1234).
Lai cung cd nhh M6ng-c6 4 doi vtia, tri 45 nim, tdi 6ng
Thfl-t6 nhh Nguy6n mdi xirng lh nhh Nguyfln ; Gia-t^-dao
xwng thdn ntip tQ md*i lay ca Trung-quoc, thhnh tlbng
nhh Nguydn.

26o NHA NGUYEN.


10 dbi vua, tri 89 ndm, dd tqi Dqi-dd.
lo THE-TO.
Ni6n-hiQu :
1280 -Chf-nguyan, -15.
1° The-t6, ten Hot-tttt-liQt (Tdy kflti Ih Koubilai), klri vna
Dfl-binh nhh Tong nhay bien chet, thi vua ndy md*i tdm
thdu vfl mQt moi, lay hflt nutfc Trung-quoc mh 16n tu*c-v)
hohng-fle, fldng <\6 tai dat Dai-t16. Ong ay th6ng lfl, dot
sdch dao Lao-tu*, 6ng di cho tQt s6ng Hh, 6* ngoi 15 nam.
1293 Annam, Trdn-anh-t6ng.
2o THANH-T6NG.
Nien-hiQu.
1295 Nguyt^n-ohcrn, 2. 4280 Dai-dtrc, 11
|

2° Thhnh-t6ng, tfln Thiet-mQc-nhi, lh chdu nQi vua Thfl-


16, 6' tigdi 13 nhm, chet kh6ng con noi.
23
386
— —
3<» viVrdNG.
Nifln-WQu :
1308-
Hfii-son,
Chf-ctai,
anh
- 4.
3° V6-t6ng, ten Ih con chti con bdc vd'i
vtia Thhnh-t6ng trwdc lhm Hohi-ninh-vwffng, tflng binh
phia bifln bac, hip chicn-cdng nliicu, cdcvl vwffngnrd^c vfl
I6n 16n lhm vtia dwQ*c 4 ndm. Vua niiy phong6ng Khflrtg-
ttilh Dai-thiuih-clti-thdnh-van-tiiydn-vwtfng. Ngutri lftilfip
thii' tQ-chi gtpi lh Sao gia lh mQt hro/ng btjc,

4o NHO'N-T6Nt;.
Nifln-WQu:
1311 Hodng-khiinh, 2. | 1313 Didn-hiXu, 7.
4° Nho'ii-t6ng, tfln Ai-duc-16-bat-ltrc-bdt-thdt, Ihcon mQt
me vtVi V6-t6ng, '6* ngoi 9 nam.
1314 Aiirtam, Trdn-mirth-t6ng.

B° ANH-T6NG.

Nifln-hiQu :
1321 Chf-trj, 3.
5° Anh-tdng, t6n Thac-duc-bdt-tWch, con Vua Nhtfn-
I6ng, nguoi cd hieu lam, thaiig phdp mh hay chem giet,
qudn gian-dang SQ*, sau bi Itio Thiflt-thifln nd giet di, '6'
ngdi 3 nftm.
o» TH6*I-DJNH-DJ2.

Nifln-hiQu :

6° Thtfi^flinh-dfl^ ten
1324 - Da-tdH-thiet-mQc-nhi,
Thcti-dinli,
--
chat ong
4.
Ih
Thfl-t6 tii 4 nam, ntt'dc nhh b\nh-y6n, trong ngohi v6 sw,
36 ln6i bftug, kh6ng con noi.
7« MINH-T6NG.
Niflii-hiQw:
1329 Chf-hud,-
-HuA-the-uing, 0 thiing.
7° Minb-t6iig, tflrt con ldn vua V6-t6ng,
twdc Chdw-vutfiig, sai di trf|ii xfr Vdn-nam, saiicdcqttaii
dai-thiln qua rtrffc vfl, luc-v) tbdng chin nam Clri-hiifl roi
cdch 6 thaiig'bi em lh Vfm-tflng giet di mh gihnh ng6i.

8o vAN-TONG.

Ni6n-hiQu :
1330- Thion-lich, -
8° Van-t6ng» tfln Dfl-ni6m-li,ic-nhi,
4.

cm 6ng Minh-t6ng,
giet anh di mh ttr-ldp, 6' ng6i dwc/c 4 iiftm.
1330 Annam, Trdn-lrien-tdng.
9° Ninh-tong, tfln Y-ldn-chttt-ban, con thw 6ng Minh-
t6ng, twd*c Ih Ly-vwong, 6ng Vfin-t6ng b6 con rtiQt mWh
Ih Yflni-niflm-cfl-tw di, mh troi lai day Idp 6ng Ninh-t6ng
len lhm vua, 6* ng6i cd 1 nam, chwa cai ngtiydn.

10o THUAN-T6NG.
Nien-WQu :
1333 Nguydn-thftng, 2. I 1341 Chf-chfinh, 27.
1335 Chf-nguye"n, 6. |

10° Thut)n-t6ng, t6n Thod-hoan-niem-mQc-ijm' con \6n


6ng Min|H6ng, lfln ihm vua 35 nam, hoang ddm vfl d^,
cho-nfln trong nwdc mac nhiflu tai-bien gff-lt), trQm-cwdp
gh)c-gid n6i lfln khap x(r kbap mifln. Khi binh nhh Minh
tdi Y6n-kinh, ban dflm vua ttio" cfra Kien-dwc tron ra di
nht. HSt dtvi nhh Nguyett.
134$ Attttara,, Tr&n-tju-tflttg.
» Hl ''"I" u
23.
— 358 —

27o NHA MINH.


17 d&i vua, tr\ 276 ntim, dd tqi Giang-nam,
dffi vua Thhnhttft dfri qua BdcAjlnh.
lo THAI-TO.
Nifln-biQu :

1° Thdi-t6, t6n lh
1368- -
Hflng-vfl, 31.
Clidu-nguy6n-chu*tfng, con 6ng Thfl-
(rdn, theo 6ng Qudch-tw-hwng, 6ng hy thtiy ngw6*i cd tu*dng
b), thl trQng y6u. Sau di vdi Trir-dat vh Dwtfng-hoh di
dep gh)c xtV Dinh-vifln, 6ng L^-tWQn-trwcVng fle 6ng fiy
Ihm chwdng-thtf-ki dep lotjn rfli ddnh Yfln-kinh, vua nhh
Nguyfln chay di mfit, vua ndy md*i twc-\i tai Nam-kinh,
flt)t Ih nhh Minh, 6* ng6i 31 nam, song 71 tufli.
D6'i ay cd 6ng qudn-sw Ih 6ng Lwu-bd-6n (Ctf) coi s6
nlih Minh, ndi tien-tri dfln viQc nhh Thanh.
1370 Annam, Tritn-nghQ-tdng, 1378, fMn-duQ-t6ng,,.
2o HUI-I-DE',
Nifln-hiQu:

2° HuQ-dfl, tfln
1399- Kien-vttn, — 4,
Do5n-tru'Q*ng, con thdi-tw Phiflu,chdu
nQi vua Thdi-t6. Thdi-tu' Phi6u mftt sdin di, nfln Thdi-t6
biWg tlri lfln twc-vi, tri nwd'c 4 liam. Bj Y6n-vwtfng vho
vdy tldnh, vua 16n gihn thiflu mh chet.
1390 Annam, T^n-thWW-tdng, 1309, Tran-thieu-de,
1402, L6-qiii-ly.
3o THANII-T6,
Nifln-hiQu

8o Thhnh-t6,
1403 -
VWh-lac, — 22.
tfln Bi) con tlni* 4 6ng
,

Thai-t6, lk chu
HuQ-dfl, lhm plidn v6 hitm kinh-sw. C6c-vwtfng-quQ, vdi
— 359 —
L^-canh-long mo* cwa nap giftc, nen Thhnh-te sodn \\, 6*

ng6i 22 nftra.
Annam, Ho-qfii-ly, Ilo-bdn-thwtfng, Gidn-dinh-de, Trting-
quang-flfl.
4» NHO*N-T6HG.
Ni6n-hiQu ;
-
1425- Hcmg-hi, 1.
4° Nhon-t6ng, t6n Cao-xi, con vua Thhnh-t6. Vua cha
mac fli fldnh gitjc bfln bac, de 6ng ay 6' nhh gidm-quflc •,

vua cha chet tti, 16n noi, 6* ng6i cd 1 mlm.


Annam, Le-lo*i (L6-thdi-to) ddnh Minh.

fio' TUYI!;N-T6NG.
Nien-hiQu:
-
1426 — Tuyon-dtrc, 10.
5° Tuycn-t6ng, t6n Chi6m-ctf, con dng Nho'n-t6ng, vira
16n ngoi thl tha L^-tlri-mifln ra, dnng Ha-nguyflii-kiflt,
C6-td, vdi Huong-chung het thay 9 ngw6i, nfln trong ngohi
yfln thufjn, 6' ngfli 10 nam,
1428 Annam, L6-thdi-t6,

*
6° ANII-T6NG.
Ni6n-WQu :
1436— Chtinh-thflng, — 14.
6° Anh-t6ng, tfln Khai-tran, con vua trwd*c lfln Ihm vua
14 ndm, vua miic di ddnh giijc plria bac, mh bj giiic bat,
bh tbdi-h«)u dt)y em ngwtvi lh 6ng Thhnh-vwtfng giw-nwtfc.
Annam, 1434 L6-thdi-t6ng,

7» KIENG-DE',
Nifln-biQu:
1450 -
Kicng-thdi, 7. -
7° Kieng-dfl, t6n K\-ngQC, con 6ng Tuyfln-t6ng, em 6ng
— 360 —
Anh-t6ng Ihm gidm-quflc, khi anh h\ Md-tiflii btk flem vfl
bac di, bh thdi-h«)u day tt'rc-vi thm vua diro/c 7 nf»m. Sau
phai chuQc vfl md*i dwtrc, vfl roi khdng clqu lhm vua.
Annam, 1443 — L6-nhtfn-t6ng.

8o ANH-T6NG.
Nifln-hiQu :

8° Anh-t6ng,
1457 — Thidn-thufcn,
tir khi vfl ti khflng
-chju lhm vua, sau vua
8.

C6nh-de bQnh di thl Trir-hu'u-trinh, Thach-hanh, Tho-kiet-


tti'6'ng, rwd*c vfl tfrc-vi 6* ngfli flwtfc 8 trilm,
Annam, 1460 — L6-thdnh-t6ng.

9o HiliiN-ToNG.
Nicn-WQu :


-
1465 — Thanh-hofi, 28.
Hien-t6ng, t6n Kifln-tham, con vua Anh-6ng 16n lhm
vua 23 nam.
10o HI^U-T6NG.
Ni6n-hiQu,
1488 — Hodng-trj, — 18,
10° Hieu-t6ng, t6n Hwu-dw6'ng con vua trwd'c, lfln ng6i
nhtf tlting ngu'tfi Mft-vfin-thfing, Lwu-dtji-hti, Trir-bdc, nfln
cfing khd b\nh-y6n, 6* ngdi 18 nfim.
Annam, 1498 — L6-hien-t6ng. 1504 — L6-tric-t6ng.

Ho V6-T6NG.
Ni6n-hiQu .*

15013 — Chttnh-dtrc,
11° V6-t6ng, t6n Ht)u-chi6u con vua
- tnrd*c, hay m6chtfi
16.

vdi nhiriig flua yflu, tai yflu dung ngwtfi Giang-bdn, Lwu-
can, gdy ra cho Ido Thdn-hho Ihm gi$c \ sau nho* ngtroi
Vwtfng-thu-nhtfn bat dwoc chdm di mcvi yfln, tVngdi 16nam.
Annam, 1505 L6-oai-miic-de, 1510 L6-tutfng-dirc-de,
,
L6-cW6u-t6ng.
12o TH&T6NG.
Nifln-lriQu :
1522 — Gia-tinh, — 45.
12° Thfl-tQng, t6n Ht)u-th6iig, em con clni con bdc6ng
V6-t6ng, 6ng V6-t6ng kh6ng con, nfln troi lai day Idp 16n
Ihm vua. Vua hay md dao Phdt, n6n viQc triflu-chdnh suy,
ngwtfi Nghiflm-tung gi6'n quyfln, mh cd Hfti-thoai Ih ngwfri
trung cw ltji va.
Dcvi tty lh d6*i Ttiy-kicu \ 6ng thdnh Fanxic6-xavi6 chflt
tai cfi-lao Tam-chdu, nghy mflng 2 ddcembre 1552.
Annam, 1523 Lfl-cnng-hohng, Mtjc-dang-dong, Mt)c-dftng-
dinh. 1533 L6-trang-t6ng, 1549L6-trung-t6ng. 1557 L6-
anh-t6ng.
13o MUC-T6NG.
Ni6n-hiQu:
1667 — Long-klnlnh, - 6.
18° Muc-t6ng, tfln Ddi-ht)u, con tlnV 7 6ng Th6-t6ng,
trirdc hfli diiu khd, mh sau b) ninh nd a-dtia, bo phfl viQc
chdnh-su*, tV ngdi 6 ndm.

140 THXN-T6NG.
Nifln-WQu :
-
1578
14° Thdn*46ng, tfln Dijrc-qudn,
-
Van-lioh, 48.
con ltVn 6ng M*uc-t6ng,
16ii ng6i thuo' 10 tufli, trwd*c dung Tru'tfng-cu'-chdnh, sau
DiQp-hutfng-cao nfln sua cfru chdnli lai diroiJ. Sau ham
chtfi, hdo tWlng, hdo nghi, hdo-hod, den dfli vua tdi cdch
nhau, rfli nfln viQc ntrd*c chng nghy chng hw, 6'ngdi 48 nhm.
— 362 —
DtVi fty Tbai-t6-cao-hohng-de nhh Thanh ddnh lay Y6n-*
kinh len ng6i, liiQu Tlii6n-mfjng. Annam, Le-the-t6ng.
lBo QUANG-T6NG.
Ni6n-WQu:
1620 — Thdi-xircrng, — 1.
15° Quang-tong, ten Thutvng-lac, con ld*n 6ng Thfin-
t6ng 16n ng6i du'Q*c 1 thdng, rfli dau cbct di.
1600 Annam, L6-kinh-t6ng, Trinh-t6ng, Nguyfln-hohng
(Hue). (Tien-vwtfng, Sai-vwtfng) — 1619 Lc-thdn-t6ng.

46o HI-T6NG.
Nifln-hiQu:
1621 - -
Thifln-khtti,
16° Hi-t6ng, t6n Do-hiQu, con vua
7.
ng6i 7
trwd*c, 16n 6*

nam. Mh ddirii thua nbh Thanh, Thanh bat nguoi Minh


ctjo ddu 1612.
47o H0A1-T6NG.
Ni6n-lriQu :
1628 - -
Sunn>-trinh,
17° Hohi-t6iig, t6n Do-kiem, con
16.
thu* vua Quang-t6ng
16n ng6i dd 7 iriim, md*i bj quan twd*ng Ly-nhwt-thhnh
nap gu)c, ddnh ltty kinh-sw. Sau chay di ti nijn, thay lhm
chi ntVa khdng dtjng, vua mdi tu*-v«)n tr6n niii Van-tue
mh chet fli. Nhh Minh mtit nwcVc.

28o NHA THANH.


Thdi-t6-cao-hohng-dfl, hiQu Thifln-mfjng, 1616.
Thdi-t6-vfin-liohiig-flfl, Thi6iig-th6ng, 1627» Sflng-dtrc
1636, Annam, 1643 L6-chtfn-t6ng.

Thc-t6-chwtfng-hohng-d6, Thu«)n-tri 1644 — 14 ndm,
Annam, 1649, L6-th5n-t6iig.
— 363 —
Thknh-t6-nhffn-hoang-de\ Khang-hi 1662 61 mim.

Annam, 1663 L6-huyfln-t6ng, L6-hi-t6ng, L6-du-t6ng.
Thfl-tdng-hifln-hohng-flfl, Ung-chdnh, 1723
— 13 n5m.
Annam, Le-vmh-khdnh.
Cao-t6ng-thudn-hohng-d6, Chn-Iong, 1736 60 nam.

Annam, L6-thut)n-t6ng, L6-^-t6ng, L6-hien-t6ng, L6-
chiflu-thong.
Nhtfn-tdng-duQ-hohng-dS, Gia-khdnh, 1796
— 25 nSm.
Tuy6n-t6ng-thhnh-hohng-dfl,Dao-quang 1821 30 nam.
—-
Van-t6ng-hien-hoang-de\ WQu Hhm—phong, 1851

'11 udm. Dflng-tri 1862.
Con ngtroi ta (V doi phdi thdng kim c6, gidng trwd*c
cdn sau, mh so-sdnh, cho biet cuQc dtvi 16i dtri mh 6* mdi
goi lh ngwoi Ijch-su*. VI vdy ta nhtfn IIQC lhm ra van t&t
lwc/c qua'mh cd tWV-ld*p, de gitip kfl mcVi IIQC nwtfng <X6
mh IIQC ldn-liW, sau thong-thd coi chdnh su* lai tW mau
thflng, mau nhd*, twfrng cung chang phdi Ih flflu v6 fch.
Coi truyQn thay trj loi)n thanh suy dap dfli nhau, mh
kinh phdp-tftc dtrng tao-hoa Suy di xdt lai trong cuQc
1

tang thwtfng, nhiVng dflu trdng thay noi cuQc dtVi vi cung
ch&ng khdc g\ cdi cuQc ctV, cdi tr6 chtfi vt)y. Lhm ngu*6*i
sao khd chfmg lo lhm vai tuflng mhih cho xong vt)y vay ?
Hflt cufln thtV nhtit, sdch Stf-hQC-dan,
EBRATA.
Paff.
9 Can-nhan, can-ch&n, lisez : Cdng-nh&ng, cangrnhdng.
10 Ltrl, •*
lcri,
36 S6n, » sAng.
37 thutr, » thuo*.
126 et.,.„ tlnh, » tfnh,
190 et aprds Nguyfln-htru-ich, » Nguy.hi-hfru-cltlt.
hdn dttu, hdng ditu.
|J| J Tfic-lc*)ng-hi6u-minh-
»
» Tdo-t6ng-hleu-ninh-hodng-de.
j hodng-dti,
2U
207 Khtrcrng-vtrcrng, » Binh-nain-vtrtrng.
„v

Vous aimerez peut-être aussi