Vous êtes sur la page 1sur 7

Leibniz lecteur de Jacobus Fontialis ?

Note sur un parallèle entre les Essais de théodicée et


le traité alchimique Consilium Sapientum
par
Sylvain Matton

Encore que les évidentes convergences entre l’Idea mirabilis matheseωs de ente
(1675) de Jacobus Fontialis 1 et le projet leibnizien de fonder une combinatoire entendue
comme « science des formes » aient été maintes fois relevées, il n’a toutefois jamais pu
être décidé si Leibniz avait ou non connu le livre de Fontialis 2, car ni ce dernier ni le
titre ni le moindre extrait de son ouvrage n’apparaissent cités dans les écrits de l’auteur
de la Monadologie. Un indice milite cependant en faveur d’une lecture de Fontialis par
Leibniz. Il s’agit d’un parallèle troublant entre un passage des Essais de théodicée sur la
bonté de Dieu, la liberté de l’homme et l’origine du mal (1710) et un autre du
Consilium Sapientum seu Parva Turba Philosophorum, bref traité anonyme d’alchimie
publié par Fontialis dans son Idea mirabilis matheseω s de ente et par ailleurs
totalement inconnu. De fait, au § 57 des Essais de théodicée, Leibniz écrit :
Il vaut mieux être toûjours en droit d’esperer, & c’est en cette occasion & en mille
autres, où notre ignorance est utile.
Prudens futuri temporis exitum
Caliginosa nocte premit Deus. 3

1 Les quelques historiens modernes de la philosophie qui se sont penchés (malheureusement presque

toujours en passant) sur l’œuvre de Fontialis (dont le nom latin correct serait d’ailleurs plutôt Fontinalis,
conformément à la graphie donnée dans le privilège de l’Idea mirabilis matheseωs de ente) ont tous
écorché le titre de son ouvrage, y compris J.-L. Marion à qui l’on doit la notice la plus complète, mais
quelquefois inexacte, sur son auteur (« Jacobus Fontialis, Essai de bibliographie », Nouvelles de la
Republique des lettres, 1993-1, pp. 126-128 ; on ajoutera à la bibliographie secondaire donnée par Marion,
O. Boulnois dans : Jean Pic de La Mirandole, Œuvres philosophiques, Paris, 1993, p. 313, n. 80 ; P. Engel,
Introduction à la philosophie de l’esprit, Paris, 2010, p. 230 ; J. Grondin, L’Horizon herméneutique de la
pensée contemporaine, Paris, 1993, p. 161, n. 3 ; D. M. Jesseph, Berkeley’s Philosophy of Mathematics,
Chicago – Londres, 1993, p. 63, n. 22 ; id., Squaring the Circle. The War between Hobbes and Wallis,
Chicago – Londres, 1999, p. 143, n. 9 ; J. Letrouit, « Das Fliegenfickenargument und der Beweis des
Gottesdaseins in Jacobus Fontialis’ Nodi perplexi, sive ontologia labyrinthea », Archiv für die Geschichte des
kranken Denkens, XCIV (2000), pp. 143-204 ; J.-L. Marion, « The Idea of God », dans The Cambridge
History of Seventeenth-Century Philosophy, I, Cambridge, 2003, p. 304 ; id., « Hobbes et Descartes : l’étant
comme corps », dans : M. Fichant, J.-L. Marion, D. Weber (éd.), Hobbes, Descartes et la métaphysique,
Paris, 2005, p. 74 ; É. Tardivel, La Liberté au principe. Essai sur la philosophie de Patočka, Paris, 2011,
p. 248, n. 1 ; dans Descartes Embodied. Reading Cartesian Philosophy through Cartesian Science, Cam-
bridge 2001, D. Garber renvoie dans l’index, s. v. Fontialis, à une note inexistante).
2 « Fontialis, Jacobus » figure dans l’index de G. W. Leibniz, Philosophical Essays, translated by

Roger Ariew and Daniel Garber, Indianapolis/Cambridge, 1989, p. 360, mais ce nom n’apparaît nulle part
dans la page indiquée (p. 226), pas plus que dans le reste de l’ouvrage.
3 Essais de theodicée, nlle éd., Amsterdam, 1747, I, p. 125.

Chartarium Theologo-Philosophicum, Revue de la Faculté libre de Théologie de Namur, XLII, fasc. 1-2, Ouataouais,
2013, pp. 67-73.
68 SYLVAIN MATTON

Or on trouve dans le Consilium Sapientum ces deux mêmes célèbres vers d’Horace
(Carmina, III, 29, v. 29-30) associés à une phrase tout à fait semblable à celle de
Leibniz :
Ast satius est semper spem habere, atque in nostro negotio sicut per sexcentas alias
circumstantias ignorantia proficit : quippe
Prudens futuri temporis exitum
Caliginosa nocte premit Deus. 1

Certes, il n’est pas impossible que Leibniz ait lu le Consilium Sapientum indépen-
damment de l’Idea mirabilis matheseωs de ente de Fontialis, lui qui commença à
s’intéresser à la “chymie” fort jeune 2 et avait une connaissance qui n’était pas médiocre
de la littérature alchimique, ses lectures allant des alchimistes grecs, dont il possédait
un manuscrit 3, jusqu’aux adeptes de son temps, tel le fameux Becher, qu’il tenait en
piètre estime 4. Mais une telle hypothèse est peu probable dans la mesure où il semble
que la copie du Consilium Sapientum que détenait Fontialis dans sa bibliothèque
(comme celui-ci nous l’indique lui-même 5 ), et qui a aujourd’hui disparu, ait été
l’unique manuscrit de cet opuscule, à la rédaction duquel nous pouvons assigner pour
terminus a quo la date de 1537, puisqu’on y rencontre le nom de Tartaglia avec une
allusion tacite à sa Nova scienza, cioè invenzione nuovamente trovata utile per ciascuno
speculativo matematico bombardiero ed altri 6.
En raison de l’extrême rareté des exemplaires de l’Idea mirabilis matheseωs de
ente, il ne paraît pas inutile de donner ici en entier ce Consilium Sapientum, que nous
avons par ailleurs cité dans notre Scolastique et Alchimie 7.

1 Idea mirabilis matheseωs de ente, Paris, 1675, p. 166.


2 Voir Von Hermann Peters, « Leibniz als Chemiker », Archiv für die Geschichte der Naturwissens-
chaften und Technik, VII (1916), pp. 85-108, 220-235 et 275-287.
3 Voir Sämtliche Schriften und Briefe, Erste Reihe, Allgemeiner politischer und historischer

Briefwechsel, Neunter Band, Berlin, 1992, p. 574 : « Je ne connois pas assez vos nouveaux sçavans pour
juger, qui pourra avoir eu l’intendance de l’Edition de quelques Mathematiciens Grecs, de l’imprimerie du
Louvre. J’avois exhorté M. Tollius de nous publier les Chymistes Grecs. J’ay moy même une bonne copie de
quelques uns. »
4 Id., Achter Band, pp. 365-367. Citons encore, parmi les alchimistes du XVIIe siècle qu’il a lus, Du

Chesne, Glauber, Libavius, Eireneus Philalethes (George Starkey) ; voir Textes inédits d’après les manus-
crits de la Bibliothèque provinciale de Hanovre, publiés et annotés par Gaston Grua, Paris, 1948, I, pp. 4-5.
5 Idea mirabilis matheseωs de ente, pp. 164-165.
6 Id., p. 171.
7 Philosophie et alchimie à la Renaissance et à l’âge classique. I : Scolastique et alchimie, Textes et

Travaux de Chrysopœia, 10, Paris : SÉHA – Milan : Archè, 2009, pp. 849-853.
LEIBNIZ LECTEUR DE JACOBUS FONTIALIS ? 69

JACOBUS FONTIALIS

Idea mirabilis mathese›s de ente


(Paris, 1675, pp. 164-171)

LIBER TERTIVS.
De homine transcendentaliter sumpto, & eius specificatiuis operationibus.
CAPVT VII.
De ontotheologico systemate artium mechanicarum.
[…]
Quod ad artem transmutandi metalla attinet, quæ tùm alchymia, tùm chrysopœia
appellatur, non sum adeò instituti mei oblitus, vt silentio eam præteream : nam quanquàm hac
tempestate à plerisque doctis spernitur irridetúrque, nullo loco tamen non debet numerari. Cùm
autem alchymiæ rationis penè ignarus sim, tantus non ero confidens, vt egomet de eâ
disseram. Quâ de causâ mihi placuit, benevole lector, vt vtilitati tuæ consulerem, breuem sed
aureum aµ‡µ ¥∑µ tractatum hactenus inedi- [p. 165] tum, qui in bibliothecâ meâ asseruatur,
perscribere, propter famam Philosophorum, quos exhibet, & acumen placitorum eorum.

Consilium Sapientum
seu Parua Turba Philosophorum.
Sententiæ sunt collectæ in secretâ synodo medio Parisiorum Boloniæ nemore habitâ, in
quâ Alfredus Romanus, Antonius Cadurcensis, Bernardus Insulanus, Christina Taurinensis,
Petrus Icositanus & Robertus Leodiensis, discipuli Hermetis ac Philosophi eximij,
congregauere, & vnusquisque in medium aliquid attulit de lapide Philosophorum, vt posteritati
ars sacra innotesceret, & qui ad hanc capessendam animum appulissent, ad veritatis semitam
ducerentur. Robertus autem, vir maximi consilij, iussus est primus, vt loqueretur.
Inquit Robertus : imprimis, compares carissimi, chalybeio viro Iosepho Bessarionis filio
ac rubri exercitus octogies centenis millibus mortuorum maximas gratias habere debemus 1.
Ait Antonius : optimum sanè exordium, & ad conciliandos animos aptissimum. Tibi
nihilominus oro, Roberte humanissime, ne obliuiscare Vladimiri Eliæ filii, qui, vt celeberrimi
philosophiæ professoris in Vniuersitate Studij Parisiensis voce vtar, Omni in actione suâ
nobis vnitatis inter theoricam & practicam præbet exemplum, quapropter cùm sui temporis
problemata posuit, tùm eis afferendarum fundamentalium ac reapsè generalium solutionum ita
capax fuit, vt hodie in philosophiâ tanquàm in alijs disciplinis impossibile nobis sit
progredi, nisi eius doctrinam pernoscere conamur 2. Et Robertus : oppidò, mi Antonie, probè
dicis. Vos omnes autem pro immaculatæ scientiæ nostræ tuitione instanter [p. 166 ] obtestor
atque obsecro, vt coram Syluano à Fessa maximam de nostris congressibus taciturnitatem
obseruetis. Tantoperè enim est hic luscinus circulator non solùm illotus, sordidatus &
squalidus, sed etiam fallax, mendax & improbus, vt omni in genere fœdissima ventris
proluuies dici possit. Et synodus : ne quis pestilenti cinifloni isti è sterculino effosso
aliquantillum enuntiet, iureiurando inter nos sanciamus. Ait Antonius : mihi tamen videtur,
seruiliter, etsi frustrà, se fingere fuliginosum sophisten vestrum ad sententiam Michaëlis
Pictauiensis illud asseueratè autumantis, Bonum est, sordidum, barbatum & capillo promisso
esse, necnon similem puellæ, si fortè es puer (ac vice versâ) 3. Verùm si de hoc nihil mentitur
ille vir altioribus litteris excultus, qui ipse in Valle Mortis lapidem quemdam philosophorum
1 Voir R. Halleux, URL = http://www.youtube.com/watch?v=ctmyQreWobg
2 Voir J.-T. Desanti, « Lénine et la philosophie », Cahiers du communisme, 30e année, janvier-février
1954, pp. 104-121, ici p. 121.
3 Voir J. Miller, La Passion Foucault, Paris, 1995, p. 211.
(Collection S. Matton)
LEIBNIZ LECTEUR DE JACOBUS FONTIALIS ? 71

verè sorbuit 1 , dic mihi, Roberte doctissime, quare tu ex contrario istuc focale, quod Galli
nodum papilionem nuncupant, semper geris ? Respondit ille : cùm nondum notus eram, in
conuentibus eruditorum omnium gentium illud mea magni intererat, vt ego à maioribus
conspicerer. Vetuli autem magistri honoratissimi nodum papilionem gerebant. Itaque vt
intentè audirer, eorum modo me vestire incepi. Et id prosperè successit. Postea hanc consue-
tudinem retinui. Omnes alioqui in Academiâ eiusmodi focale gerunt. Iam verò, vsque ad nodos
papiliones classium differentiæ videntur. Alij enim sunt sericei ac nobis nodandi, alij xylini
& omninò parati. Hi quidem sunt, quos gero 2. Hæc ferè habui de nodo papilione, quæ dicerem :
intelligite quod dixi. Inquit Bernardus : eheu, quàm multi sunt huius nodi papilionis inues-
tigatores, & quàm perpauci eum cognoscunt ! Nam plurimi artifices semper sunt discentes, &
nunquam ad veritatem peruenientes 3 . At satius est semper spem habere, atque in nostro
negotio sicut per sexcentas alias circumstantias ignorantia proficit : quippe
Prudens futuri temporis exitum
Caliginosa nocte premit Deus. 4
Et Petrus : éstne forte nodus papilio Senex Tempus 5 ? Et Christina : non est, Petre. Sed
facillimè ad liquidum potest redigi hoc ænigma. Nonne enim nodus apud Gallos membrum
pudendum valet ? Nonne etiam ob id turgescent papillæ ? Nonne denique fœcundatæ nodo
papillæ [ p. 167 ] leonem viridem nostrum lacte suo alunt, quo in pulchrum iuuenem 6
philosophorum mutetur fera bellua ? Accedit huc, quòd ipsummet auri nodum seu ¤ƒ «∑◊ ºâ∑µ
memorauit Plato in Timæo 7 : quòd autem in primo de historiâ animalium libro Aristoteles
¢ä≥c», id est papillas non prætermisit 8 : & postremò quòd Seneca Zenonis Chrysippíque
sectator in libello suo de prouidentiâ hæc scripsit, Nobis interdum voluptati est, si adolescens
constantis animi leonis incursum interritus pertulit 9. Ergo apertè vides, Petre peruicacissime,
quomodo præcipua materiæ exempla philosophica græca, platonicum scilicet, aristotelicum &
stoicum, necnon eorum inter se agentium dialecticus motus modúsque, maximum momentum
in constituendâ scientiâ nostrâ fecerunt 10. Et Bernardus : quàm lepidè, mellifluens Christina,
robertianum nodi papilionis arcanum prodidisti ! & quàm eruditè rationalitatem patefecisti
totius Hermetis artis ! quæ tamen (bona hoc tua venia dixerim) non tantùm in Academiam aut
in Lyceum suas philosophicas radices agit, quantùm in Porticum, quæ longè præcipua
potissimáque est eius alma terra 11. Quidquid verò id est, admodum venerandi præceptoris mei
Ioannis Pauli de Monte sententiæ memoriam mihi protinùs afferunt tua egregia dicta. Etenim
quantùm ex verbis eius colligere possum, simillimam rem me docuit. O fili mi, dictitabat,
Pompeijs existit vettiana domus, quæ à phrygio Mercurio in pariete vestibuli picto custoditur.
Is autem Mercurius… Tunc Petrus : medius fidius ! est Senex Tempus ! Et synodus : tace, Petre !
Os opprime & sine Bernardum loqui ! Tu verò, Bernarde, perge narrare, quæsumus, vt insti-
tuisti. Et Bernardus : is igitur Mercurius, dicebat Ioannes Paulus, dexterâ manu libram tenet,
quâ perpendit immanem mentulam suam in unâ lance, dum altera quodam mammoso pondere est
grauata. Extat præterea sub eius brachio virga, quam mentula prolongat, & ante pedes eiusdem
canistrum plenum fruc- [ p. 168 ] tuum est positum. Atqui hîc habes, fili venerabunde, totius

1 Id., pp. 285-287.


2
Voir « Robert Halleux, candidat PTB à Liège », Solidaire, hebdomadaire du PTB, 15 mars 2007,
URL = http://www.solidaire.org/scripts/article.phtml?section=A1AAAABLBJ&obid=34613
3 En marge : « 2. Tim. 3. ».
4 En marge : « Hor. l. 3. car. 29. ».
5 Voir P. Laszlo, « Sur quelques emblèmes allemands », dans F. Greiner (éd.), Aspects de la tradition

alchimique au XVIIe siècle, pp. 275-285, ici pp. 283-284.


6 Pour l’expression juvenis pulcher, voir Opus præclarum Magistri Valentini, dans Theatrum chemi-

cum, IV, p. 945.


7 Voir Platon, Tim., 59 B.
8 Voir Aristote, Hist. anim., I, 12, 11.
9 Voir Sénèque, De prov., II, 8.
10 Voir C. Viano, « Introduction » à L’Alchimie et ses racines philosophiques. La tradition grecque et la

tradition arabe, Paris, 2005, p. 10.


11 Voir B. Joly, La Rationalité de l’alchimie au XVIIe siècle, Paris, 1992, passim.
72 SYLVAIN MATTON

Philosophorum operis verum & sincerum typum. Ipso enim sole est clarius, phrygium pileum
semper magistrum operis nostri denotare. Et etiam cæco apparet, quòd cùm sicut non erecta
mentula specie figurâque protendeat, Mercurij virga, quæ quidem seminale elixir 1 fert,
rostrum alambici figuraliter effingit : mammosum pondus autem, hoc decoquinatorium vas
rostro alambici accommodandum, quod ¥`«…cƒ§∑µ Græci nominant. Sic tibi commostratur,
quomodo fœminum mercurium volatilem figere debet masculum semen, vt gignatur infans
Philosophorum. Hæc grauissimus Ioannes Paulus 2. Et Robertus : vtinam doctrinam eius benè
infixam memoriæ conseruemus, eámque perpetuò meditemur ! Inquit Alfredus : esto. Illa vtique
Ioannis Pauli commentatio dilucidè coarguit, à Phrygibus & Græcis ad alias nationes
propagatam esse artem, quam maximè coluerunt Ægyptij studio sapientiæ deditissimi 3, vt in
suis de auro libris rectè scripsit Ioannes Franciscus Picus Mirandulæ dominus & culturalis
operator 4 . At cur tamen verpa illius pompeijani Mercurij ingens ? Nonne præstabilior est
strenua parua quàm pigra magna ? quemadmodum concionem habens apud sodales suos, benè
facetéque memorauit Robertus necessarius noster 5. Respondit Christina : haud dubiè, Alfrede.
Sed (quod me pudet explanare) strenua magna est multò melior quàm strenua parua, sicut
potentissimè confirmatum est à nostro populare Rocco, cui iurè canere licet cum poëta,
Me miserum ! tanta est, & tanti ponderis astat,
Vt tres à populo dicar habere pedes 6.
Ait autem Petrus : dicitúrne porrò lapis Philosophorum nodus papilionis, [p. 169 ] quia
mecastor instar Senis Temporis hic duas habet alas, quarum altera est masculum sulphur, altera
fœminum argentum viuum ? Respondit Bernardus : immò certò, Petre sagacissime, & quàm
consultè quàmque celeriter hanc tectam denominationem tu quoque retexeris, mirari satis non
possum. Sed cogitemus, etiam multis alijs nominibus insigniri lapidem nostrum. Vocatur
enim materia prima rerum, chaos repens, pulueris hauritorium, microcosmus, labellum inti-
mum vel mannulum hydraulicum, cochleatum tormentum, serpens & draco, vrsus birotarius,
medicina summa & vnica, cholesterolum, blennorrhagia, fimus, sputum lunæ, ros maialis,
laguncula molotouiana, calamus birinus, solea rotalis, velitabula, lixiuium, bracæ nemau-
senses, mirabile strophium, zinkeum subligaculum, virgo pura & immaculata, vnirota
manualis zanzibarica, minuta mola iubata seu graphidum exacuatorium mystaceum, muscipula
astringens 7, integumentum atociale, vterus conducticius, sal nitri & petræ, acidum lysergicum
diethylamidum 8 , ius magonianum, & innumerabilibus variis appellationibus, quæ mihi
explicatu sunt magis aut minùs difficiles. Et Alfredus : est sanè quoddam nomen, cuius enoda-
tionem vehementer cupio. Nuper nam in vetustissimo incerti auctoris tractatu gallicè scripto
hæc verba legi cryphiâ signata, Segont que le ramenteuoient li tresancienz Philosophes
arabiantz, onques icestui Mercure ne crachiera la sienne chique, que il ne leust a premiers
aualee. Nonne ea est quædam offa tortilis & exiccatæ herbæ nicotianæ, quæ petum seu tabacum
vulgo vocitatur ? Quæ est hæc obscuritas ? Hanc declarate, & cauete ne sitis inuidi. Ait
Christina : scito, dilecte Alfrede, quòd illa tabaci offa, quam mudhgha 9 Sapientes arabes

1 En marge : « De hoc elixire vberrimè disseruit Iaponus quidam Phill. Theophrasti Paracelsi disci-

pulus in libro suo germanicè scripto, cui titulus Seminaria magna Vilmorinica, Oder / Verstehen Sie Kohl zu
pflanzen ? »
2 Voir J.-P. Dumont, « Deux hypothèses concernant l’interprétation stoïcienne de l’art tinctorial :

Alexandre d’Aphrodise et la villa des Vettii », dans J.-C. Margolin et S. Matton (éd.), Alchimie et philo-
sophie à la Renaissance, pp. 327-340, ici pp. 335-340 ; id., « Préface » à B. Joly, La Rationalité de l’alchimie
au XVIIe siècle, pp. 7-18, ici pp. 15-18.
3 En marge : « Io. Fr. Mir. de auro l. 3. c. 1. ». Voir éd. J. J. Manget, Bibliotheca chemica curiosa, II,

p. 577b.
4 Sur Gianfrancesco Pico della Mirandola comme opérateur culturel, voir A. Perifano, Jean François

Pic de la Mirandole, La Sorcière. Dialogue en trois livres sur la tromperie des démons, Turnhout, 2007, p. 5.
5 Voir ci-dessus p. 69, n. 1.
6 Pacifico Massimo, Hecatelegium, l. V, « De mentula ».
7 En marge : « Fr. Dard. op. om. passim ».
8 Voir ci-dessus p. 71, n. 1.
9 En marge : « Mudhgha i. e. WGC ».
LEIBNIZ LECTEUR DE JACOBUS FONTIALIS ? 73

nominant, est fœtus Philoso- [ p. 170 ] phorum. Nam in epistolis suis Fratres Puritatis sic de
hominis conceptu scripserunt, Deinde in tertium mensem ingreditur, & tum curatio Marti, qui
Iouem sequitur in cœli sphæra, incumbit. Etenim spiritales Martis vires hoc coagulatum
inuadunt, quassatio & tremor crescunt, calefactionis calorísque nimietas oritur in eo, &
extremò coagulatum manducata tabaci offa fit 1 . Hæc illi. Cui certè arcano non scurriliter
allusit adulescens vates Arthurus de Caroli villâ, cùm gallicè pariter clamitauit,
Quant ilz auront tari leurs chiques :
I’auray des sursaultz stomachiques.
Inquit Bernardus : ô nos felices, qui tam diligenter docemur ! Sed cedo, omniscia Christina,
loquitúrne de simili offa Osaimondus 2 in Rosario ? quando dicit, Hæc operatio est quomodo
coagulatum digeratur, & redigatur virtute ignis in manducandam gummim. Recipe igitur
quoddam caluum caldúmque pecus mendosum, quod mandosius, quasi dicas mando maior,
ænigmaticè ab inuidis nuncupatur. Et aliqui Philosophi dixerunt, quòd capiatur hoc animal cum
toto sanguine, & dicitur animal, quia crescit quando sublimatur, & quia habet animam sangui-
neam, ex quâ saporior botulus confici potest. Et pone in ampullâ cum fundo rotundo, in quâ est
materia lactis virginalis fulgentis, huius instar quod olim bucculentus alumnus roseus in
crepundiis ex amplissimis turgidissimísque meæ antelatæ nutriculæ uberibus voraciter sugere
solebam. Et pone in furno Philosophorum, & continua ignem, donec videris materiam deni-
grari, & gaude, quia tunc alkaseltzer seu principium digestionis habes, & cùm videris materiam
optimè dealbatam, nostrum vomificum tyrotarichum habes perfectum ad album 3. Hucusque
Osaimondus. Respondit Christina : ita est, Bernarde. Et [p. 171 ] est operatio experta ac pro-
bata. Inquit Robertus : animaduertite tamen, sciti collegæ, ne experimenta in laboratorio
reuerâ facta cum experimentis in cogitatione tantùm effectis incautè permisceatis 4 . Ait
Alfredus : profectò. Exempli causâ, Nicolaus Tartalea bombardam ad murum direxit, & boum !
Et synodus : boum ! O mirabile dictu ! Boum ! O verbum mirificum ! En nouum sibyllinum
tetragrammaton, in suâ infinitâ reconditâque altitudine abstrusam mysterij magni clauem
celans ! Denuò Petrus : mehercle ! nonne tandem est Senex Tempus ? Et synodus : minimè,
Petre, minimè ! Et Antonius : utique, ô boni, nunc est tempus propomatis sumendi. Ne patia-
mur senescere hoce tempus maturum !
Hîc temulenter explicit liber consilij Sapientum.

1 Voir P. Carusi, « Génération, corruption et transmutation. Embryologie et cosmologie dans l’alchimie

islamique au Xe siècle », dans C. Viano (dir.), L’Alchimie et ses racines philosophiques, p. 187.
2 Du mystérieux Osaimond, surtout réputé comme devin, nous est parvenu un traité de mantique (voir

Osaimond, Signes prémonitoires et présages, Paris, 1988).


3 Nous ignorons de quel Rosarium est tiré ce dit. Pour un passage parallèle, voir Johannes de Rupes-

cissa, Liber lucis, IV, éd. J. J. Manget, Bibliotheca chemica curiosa, II, p. 85.
4 Voir R. Halleux, « Pratique de laboratoire et expérience de pensée chez les alchimistes », dans J.-

F. Bergier (éd.), Zwischen Wahn, Glaube und Wissenschaft. Magie, Astrologie, Alchemie und Wissenschafts-
geschichte, Zurich, 1988, pp. 115-126.

Vous aimerez peut-être aussi