PA

2095

R33C4
1916
u

dV

of Oiiaua

11

39003002856218

^W

CENT VINGT

VERSIONS LATINES

'1

E.
AGRG

RAGON
r>E

I.'L.MVErVSIT

"W

Cent vingt
Versions latines
DOXNliES AUX EXAMENS DU BACCALAUREAT
L5 LETTRES

SIXIEME EDITION

w
PARIS
J.

DE GIGOREL DITEUR
RUE CASSETTE,
\^,'ll'n,
<>^

PREFACE

Que peut-on demander

modeste que
celle-ci?

une publication aussi

C'est
les

Des textes corrects.

les

peu et c'est beaucoup, en juger par nombreuses qui dparent trop souvent
publis l'usage des classes.

fautes
textes

Dans ceux qui suivent on a cherch non seulement viter toute faute d'impression, mais profiter

des meilleurs travaux des philologues et n*ad-

mettre que des leons explicables et authentiques. Ces textes ont tous t donns, la plupart rcem-

ment, aux examens du baccalaurat,

soit la

Sor-

bonne,
les

soit

dans

les

Facults de province.
et

Nous ne
:

avons pas pris de toutes mains

au hasard

nous n'avons admis que ceux qui

ritable intrt, considrant

offraient

un

v-

que

le fait

d'avoir t

propos des candidats n'esi pas toujours pour

un sujet de version ment choisi.

la

preuve qu'il a t parfaite-

On

les

trouvera

ici

rangs,

non pas l'aventure,

le seul

mais dans l'ordre chronologique,

qui par


II

lui-mme apprenne quelque chose. N'est-ce pas

un avantage que, par le seul fait de la disposition des textes dans un livre, un lve se rende compte
de l'ordre des temps
vains?
et

de Tge des grands cri-

Vingt auteurs latms figurent dans ce recueil

mais cinq seulement y

Pline
le

sont largement reprTacite,

sents, Cicron, Tile-Live,

Quinlilien et

Jeune.

quoi bon reproduire des textes

aussi rpandus que ceux de Virgile, d'Horace, de

Csar ou de Salluste?

quoi bon surtout s'attar-

der des crivains de second ordre, tels que

lre

Va-

Maxime, Vellcius Paterculus, Fronton, Galpurnius, et bien d'autres? Mais il nous a paru
propos de citer
trois

pages

fort intressantes
et

de

Minucius Flix, de saint Jrme

gustin.

de saint Au-

Enfin

la

ponctuation

et

l'orthographe sont des

minuties que beaucoup de gens ddaignent, mais

dont nous avons eu soin de tenir un trs grand

compte.
E. R.

CENT \L\GT VERSIONS LATINES

La beaut de

l'aniveps prouve rex.istence

de Dieu.
Si est aliquid in rerum natura quod hominis mens, quod ratio, quod vis, quod potestas humana efficere non possit, est certe id quod illud elTicit, homine melius. Atqui res cselestes, omnesque eae quarum est ordo sempiternus, ab homine confici non possunt. Est igitur id quo illa confciuntur homine melius. Id autem quid potius dixeris quam deum? etenim si dii non sunt, quid esse potest in rerum natura homine melius? In eo enim solo est ratio, qua nihil potest esse prstantius. Esse autem hominem qui nihil in omni

mundo
deus.

melius esse

quam

se putet, desipientis arro-

gantise est.

An vero, si domum magnam pulchramque non possis adduci ut, etiamsi dominum non videas, muribus illam et mustelis aedifcatam putes tantuni vero ornatum mundi, tantam varietatem pulchritudinemque rerum clestium, tantam vim et magnitudinem maris atque terrarum, si luum ac non deorum immortalium domicilium putes, non plane desipere videare? An ne hoc quidem intelligimus,
videris,
:

Ergo

est aliquid melius. Est igitur profecto

2
omnia supera
esse meliora, terram

autem esse
CiCRON.

infi-

mam, quam

crassissimus circumfundat aer?

2.

La

terre rvle

an crateur.

Ac principio terra universa cernatur, locata in mdia mundi sede, solida et globosa et undique ipsa
in sese nutibus suis conglobata, vestita floribus, herbis, arboribus, frugibus,

quorum omnium

incredibilis

multitudo insatiabili varietate distinguitur. Adde hue fontium gelidas perennitates liquoresque perlucidos
vestitus viridissimos, speluncarum concavas ampUtudines, saxorum asperitates, impendentium montium altitudines immensitatesque camporum adde etiam reconditas auri argentique venas infinitamque vim marmoris. Quae vero et quam varia qui vognera bestiarum vel cicurum vel ferarum lucrium lapsus atque cantus qui pecudum pastus qu vita silvestrium! Quid jam de hominum gnre dicam? qui quasi cultores terrseconstituti, nonpatiuntur eam nec immanitate beluarum eflerari, nec stirpium asperitate vastari quorumque operibus agri,

amnium, riparum

insulae litoraque colluceut, distincta tectis et urbibus.

si, ut animis, sic oculis videre possemus, nemo. cunctam intuens terram de divina ralione dubitaret.

Quae

CiCRON.

3.

L'instinct des animaux.

Ddit eadem natura beluis et sensum et appetitum, utaltero conatum haberent ad naturales pastus capessendos,altero secernerent pestifera a salutaribus. Jam vero alia animalia gradiendo, alia serpendo ad paslum accedunt, alia volando, alia nando; cibumque

3~
partim oris hiatu et dentibus ipsis capessunl, partim tenacitate arripiunt, partim aduncitate rostrorum alla sugunt, alia carpunt, alia vorant, alia mandunt. Atque etiam aliorum ea est humilitas ut cibum terrestrem rostris facile contingant qu au

unguium
;

tem

altiora sunt,

ut anseres, ut cycni,

ut grues,

ut

cameli, adjuvantur proceritate collorum.

Manus etiam

data elephanto est,quiaproptermagnitudinemcorporis

difficiles

aditus habebat ad pastum. At quibus bestiis

eneris bestiis vescerentur, ut

eral

is

cibus ut alius

vires

natura ddit aut celeritatem. Data est quibusetiam machinatio

aliae
aliae

dam

qudam

atque sollertia
si

ut in

araneolis

quasi rete texunt, ut,

quid inhaeserit,
et si

conficiant;

quid

incidit, arripiunt

autem ex inopinato observant, idque consumunt.

CiCRON.

Herveillense straetore du sens del vue.

Quis vero opifex praeter naturam, qua nihil potest tantam sollertiam persequi potuisset in sensibus ? Quae primum oculos membranis tenuisesse, callidius,

simis vestivit et spsit; quas quidein perlucidas

fecit,

ut per eas cerni posset, firmas autem, ut continerentur.

Sed lubricos oculos

si

fecit et

mobiles, ut et declina-

rent,

quid noceret, et aspectum, quo vellent, facile converterent aciesque ipsa, qua cernimus, quae
;

pupula vocalur,
possint
facile

ita

parva
;

est,

ut

ea
,

vitet

palpebreeque

qu nocerc qu sunt

tegmenta oculorum,
aciem, aptissime

factae

ne

quid incideret,

moUissimae tactu, ne lderent et ad claudendas pupulas, et ad aperiendas idque pro;

vidit ut

identidem fieri posset cum maxima celeritate. Munitaeque sunt palpebrae tanquam vallo pilorum,
et apertis oculis,si

quibus

quid incideret, repelleretur,

4
et

non egeremus,
saepiuntur.

somno conniventibus, cum oculis ad cernendum ii tanquam involuti quiescerent. Laundique partibus
CiCRON.

tent praeterea utiliter, et excelsis

S.

La main

est rinstrament le plas utile

l'honinie.

Quarn aptas quamque multarum artium ministras manus natura homini ddit Digilorum enim con!

tractio facilis facilisque porrectio,propter molles

com-

missuras et artus, nullo in motu laborat. Itaque ad pingendum, ad fingendum, ad scalpendum, ad nervorum eliciendos sonos ac tibiarum apta manus est admotione digilorum. Atque hc oblectationis; illa necessitatis,

cultus

dico

agrorum
:

exstructionesque
texla vel
suta,

tectorum, tegumenta corporum

vel

fabricam ris et Terri ex quo intelligitur ad inventa animo, percepta sensibus, adhibitis opifi-

omnemque

omnia nos conseculos, ut tecti, ut ssepossemus, urbes, muros, domicilia, delubra haberemus. Jam vero operibus hominum, id est manibus, cibi etiam varietas invenitur et copia. Nam et a^ri multa ferunt manu quaesita, quae vel
^

cum manibus

vestiti, ut salvi

statim consumantur vel mandentur condta^ vetustati,

etprterea vescimur bestiis et terrenis et aquatilibus partim capiendo, partim alendo. Efficimus etiam domitu nostro quadrupedum vectiones,
et volalUibus

quorum

celeritas atque vis nobis ipsis affert

vim

et

celeritatem.

Nos onera quibusdam

bestiis,

nos juga

imponimus.
CiCROX.
1. Joignez adhibitis ad inventa. 2. Ne confondez pas condtus de condire avec cond^^us de condere-


G.

la terre

Les pro(luctions de

sout destines

aux hommes.

Terra fla frugibus

et

vario

leguminum gnre,

quae cum maxima largitate fundit, ea ferarumne an hominum causa gignere videtur? Quid de vitibus olivetisque dicam? quarum uberrimi laetissimique fructus nihil omnino ad bestias pertinent. Neque enim seiendi neque colendi, nec tempestive demetendi percipieudique fructus, neque condendi ac reponendi ulla pecudum scientia est, earumque omnium rerum hominum est et usus et cura. Ut fides igitur et tibias eorum causa factas dicendum
est,

qui

illis uti

possent, sic ea quae dixi

iis solis

con-

fiteudum est esse parata, qui utuntur; nec si quae bestie furantur aliquid ex iis aut rapiunt, illarum quoque causa ea nata esse dicemus. Neque enim homines murum aut formicarum causa frumentum condunt, sed conjugum et liberorum et familiarum suarum. Itaque bestiae furtim, utdixi, fruuntur, domini palam et libre. Hominum igitur causa eas rerum copias comparatas falendum est, nisi forte tanta uber tas et varietas pomorum eorumque jucundus non gustatus solum, sed odoratus etiam et adspectus dubitationemaffert, quin hominibus solis ea naturadonaverit.

CiCRON.

9.

De

l'immortalit de l'me.

Nemo unquammihi, Scipio, persuadebit autpatrem tuum Paulum aut duos avos, Paulum et Africanum,
aut Africani patrem aut pati'uum aut mullos praeslantes viros,

quos enumerare non

est necesse, tanta

memoriam
pertine-

esse conatos,
rent, nisi

qu ad

posteritatis

pertinere.

animo cernrent posteritatem ad se ipsos An censs, ut de me ipse aliquid more

senum

glorier,

me

tantos labores diurnos nocturnos-

que domi militique suscepturum fuisse, si iisdem finibus gloriam meam, quibus vitam, essem terminaf-urus? Nonne melius multo fuisset otiosam aeiatem et quietam sine ullo aut labore aut contentione traducere? Sed,nescio quo modo, animus erigens se posteritatem ita semper prospiciebat, quasi cum excessisset e vita, tum denique victurus esset. Quod quidem ni ita se haberet, ut animi immortales essent, haud optimi cujusque animus maxime ad immortalitatem et gloriam niteretur. Quid? quod sapientissimus quisque aequissimo animo moritur, stultissimus iniquissimo, nonne vobis videtur is animus, qui plus cernt et longius, videre se ad melioraproficisci, ille autem, cujus obtusior sit acies, non videre? Equidem efferor studio patres vestros, quos colui et dilexi, videndi, neque vero eos solos convenire aveo quos ipse cognovi, sed
,

illos

eliam de quibus audivi et legi et ipse conscripsi.

CiCRON.

d,

La

-verto n'est

pas nn calcul.

Quod

si

homines ab

injuria

pna, non natura,

arcere deberet, quaenam sollicitudo vexareL impios,

sublato suppliciorum metu? quorum tamen nemo tam audax unquam fuit, quin autabnueret a se commissum esse facinus, aut justi sui doloris causam

jure aliquo qusereret. Quae

aliquam fmgeret defensionemque facinoris a naturae si appellare audent impii, studio colentur a bonis? Quod si pna, si quo tandem metus supplicii, non ipsa turpitudo deterret ab inju-

riosa facinorosaque vita,

nemo

est injustus,autincauti

7
potius habendi sunt improbi.

Tum autem

qui non ipso

honesto

movemur
is

ut boni viri simus,

sed utilitate

aliqua atque fructu, callidi

sumus, non boni.

Nam

quid faciet

homo

in tenebris, qui nihil timet nisi

testem et judicem? quid, in deserto loco nactus quem multo auro spoliare possit, imbecillum atque solum?

Noster quidem hic natura justus vir ac bonus etiam

colloquetur, juvabit, in viam deducet;
alterius causa facit et metitursuis
videtis, credo,
is

veroqui

nihil

quid sitacturus. vitam erepturum et aurum ablaturum, nunquam ob eam causam negabit quod id natura turpe judicet,
sed quod metuat ne emanet, id
est,

commodis omnia, Quod si negabitse illi

ne

malum habeat.
verum etiam
CiCRON.

rem dignam

in

qua non modo

!

docti,

agrestes erubescant

0.

La verta

et l'amiti sont troitement nnies.

Est amicitia nihil a.liud nisi omnium divinarum aumanarumque rerum cum benevolentia et caritate

consensio
tia

qua quidem haud

sit
alii

scio

an excepta sapienalii

nihil

melius homini
alii

a diis immortalibus da-

tum. Divitias
alii

praeponunt,bonam

valetudinem,
:

potentiam,

honores, multi etiam voluptates

beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortun tcmeritate. Qui autem in virtute summum bonum ponunt, praclare illi quidem, sed
haec ipsa virlus amicitiam et gignit et continet, nec

sine virtute amicitia esse uUo pacto potest. Jam virtutem exconsuetudinevitse sermonisque nostri interpretemur, nec eam, ut quidam docti, verborum magnificentia metiamur, virosque bonos eos qui habentur numeremus, Paulos, Catones, Galles, Scipiones,

8
Philos
:

his

communis

vita contenta est

eos autem

omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. Taies

igitur interviros amicitia tantas opportunitates habet,

vita vitalis^ ut ait

quantas vix queo dicere. Principio, qui potest esse Ennius, quee non in amici mutua benevolentia conquiescit?
CiCRON.

10.

Les prodiges ne mritent pas de crance.

Sanguine pluisse senalui nunliatum est; lratum fluvium fluxisse sanguine; deorum sudasse simulacra. Num censs his nuntiis Thalen, aul Anaxagoran, aut quemquam physicum credilurum fuisse? Nec enim sanguis nec sudor, nisi e corpore. Sed et decoloralio quaedam ex aliqua contagione lerrena maxurne potest sanguini similis esse, et umor adlapetiam
sus extrinsecus, ut in tectoriis vldcmus austro, sudo-

rem

imilari.

Alque hc

in

belle

plura et majora

videntur timentibus;eadera non lau animadvertuntur

in pace. Accedit illud etiam,

quod

in

metu

et

periculo

cum creduntur
autem
ita levs

facilius,

tum

finguntur, impunius. Nos

si

atque inconsiderati sumu:, ut,

mures

corroserint

aliquid,

quorum

est

opus hoc unum,

monstrum putemus. Ante vero Marsicum bellum, quod clipeos Lanuvii, ut a te dictum est, mures rosissent, maxumum id portentum haruspices esse dixerunt. Quasi vero quicquam intersit, mures, diem nocsi

tem aliquid rodentes, scuta an cribra corroserint. Nam ista sequimur, quod Platonis PoUtian nuper apud me mures corroserunt, de re publica debui pertimescere;
aut, si Epicuri de

Voluptate liber rosus esset,

putarem annonam

in macello

cariorem

fore.

CiCRON.

9
il.

Pompe a

tontes ^es qualits d*an parfait gnral.

Quis Cn. Pompeio scientior

esse

unquam

aut

fuit,

aiU

debuit? qui e ludo atque pueritiae disciplinis, bello maximo atque acerrimis hostibus, ad patris

exercitum atque in

militice

disciplinam profectus est?

qui extrema pueritia miles fuit

qui spius

summi

imperatoris?

ineunte adulescentiamaximi ipse exercilus imperator?

cum

hoste conflixit

inimico concertavit? plura bella gessit

legerunt? plures provincias

quam quisquam cum quam ceteri confecit quam alii concu;

piverunt? cujus adulescentia ad scientiam rei militaris

non

alienis praeceptis, sed suis imperiis

non

offensio-

nibusbelli,sed victoriis; non stipendiis, sed triumphis

est erudita?

Quod denique genus belli esse potest, in quo illum non exercuerit fortuna reipublicae? Civile,
Hispaniense,

Africanum, Transalpinum,

mixtum ex

civitalibus atque exbellicosissimis nationibus,servile,

navale bellum, varia et diversa gnera et bellorum

et liostium,

confecta, nullam

non solum gesta ab hoc uno, sed etiam rem esse dclarant, in usu militari
viri

positam,

qu hujus

scientiam fugere possit.

CiCRON.

12.

Cicran explique pourquoi il se prsente coinme aci>usateur de Verres.

Si quis

vestrum, judices, aut eorum qui adsunt.

forte miratur,

me, qui

tt

annos in causis judiciisque

publicis ita sim versatus ut defenderim multos, lse-

rim neminem, subito nunc mulata volunlate, adaccusandum descendere; is, si mei consilii causam ratio-

nemque

cognoverit, una et id quod facio probabit, et


in hac causa profecto

10

neminem praeponendum mihi

esse actorem putabit.

Cum qusestor in Sicilia fuissem, judices, itaque ex ea provincia decessissem ut Siculis omnibus jucundam diuturnamque memoriam
mei relinquerem, factUm
veteribus patronis multis,
quaesturae

nominisque
in

est uli

cum summum

tum nonnullum etiam

in

me

praesidium suis fortunis constitutum esse arbitra-

rentur. Qui nunc populati alque vexati, cuncti ad

me

publie sape venerunt, ut suarum fortunarum om-

nium causam defensionemque susciperem

esse pollicitum, saepe

me
si

saepe

ostendisse dicebant,

quod

rent,

tempus accidisset, quo tempore aliquid a me requirecommodis eorum me non defuturum. Venisse tempus aiebant, non jam ut commoda sua, sed ut
CiCRON.

vitam salutemque totius provinciae defenderem.

13.

Brigandages de Verres.

At quae erat ista libido crudelitatis exercendae? quse scelerum suscipiendorum causa? Nulla, judices, praeter praedandi novam singularemque rationem. Nam ut illi, quos a poetis accepimus, qui sinus quosdam obsedisse maritimos aut aliqua promonturia aut praerupta saxa tenuisse dicuntur, ut eos qui essent appulsi navigiis interficere possent sic iste in omnia maria infestus ex omnibus Sicili partibus imminebat. Quaecumque navis ex Asia, quae ex Syria,' quae Tyro, quae Alexandria venerat, statim certis indicibus
tt
;

et custodibus tenebatur; vectores

omnes

in latomias

conjiciebantur;

onera atque merces in praetoriam domum deferebantur. Versabatur in Sicilia longe intervallo alter, non Dionysius ille nec Phalaris tulit enim illa quondam insula multos et crudelea


tyran nos
illa

11

locis

sed quoddam novum monstrum ex veLere

quae in iisdem

immanilate,

versala esse

dicilur.

Non enim Charybdim

.tam

infestam neque

quam istum in eodem frte fuisse arhoc etiam iste infestior quod multo se pluribus et immanioribus canibus succinxerat. Cyclops alter, multo imporlunior hic enim totam insulam obsidebat, ille iEtnam solam et eam Siciliae partem
Scyllam naulis
:

bitrer

tenuisse dicitur.
CiCRON.
14.

InYcclves contre les Ganloin.

An

vero istas nationes religione jurisjurandi ac

metu deorum immortalium in testimoniis dicendis commoveri arbiLramini, quae tantum a ceterarum gentium more ac natura dissentiunt? Nam ceter
pro religionibus
suis bella suscipiunt,
Illce

istae

contra

omnium
diis

religiones.

in

bellis

gerendis ab diis

immortalibus pacem ac veniam petunt; iste cum ipsis immortalibus bella gesserunt. Hae sunt nationes, quae quondam tam longe ab suis sedibus "Delphes usque ad Apollinem Pythium atque ad oraculum
erbis terrae vexandum ac spoliandum profectae sunt. Ab iisdem gentibus sanctis et in testimonie religiosis

obsessum Capitolium est atque ille Jupiter cujus nomine majer.es nostri vinctam testimonierum fidem esse voluerunt. Poslremo his quidquam sanctum ac religiosum videri petest, qui etiam si quando alique metu adducti dees placandos esse arbitranlur, humanis hostiis eorum aras ac templa funestant? ut ne religienem quidem colre possint, nisi eam prius scelere vielarint. Quis enim ignort eos usque ad hanc diem retinere illam immanem ac barbaram censuetudinem heminum immolandorum?
CiCRON.

12

iS. loge de la loi des douze tables.

Fremant omnes
thecas mehercule
videtur XII

licet,

dicam quod sentio

biblio

omnium philosophorum unus mihi

libellus, si quis

Tabularum
si

et capita viderit, et auctoritatis

ubertate superare. Ac

nos, id

legum fontes pondre et utilitatis quod maxime dbet,

nostra palria delectat, cujus rei tanta est vis ac tanta naturaut Ithacam illam in asperrimis saxulis tanquam

nidulum affixam sapientissimus vir immortalitati anteponeret quo amore tandem inflammati esse debemus in ejusmodi patriam, quse una in omnibus terris
:

domus

est virtulis, impcrii, dignitatis? Cujus

primum

nobis mens, mos, disciplina nota esse dbet, vel quia

est patria, parens

omnium nostrum,

vel quia tanta

sapientia fuisse in

jure constituendo putanda est,

quanta
et

fuit in his tantis

opibus imperii comparandis.

Percipietis eliam illam ex cognitione juris laetitiam

voluptatem, quod quantum prstiterint nostri ma-

jores prudentia ceteris genlibus

ligelis, si

tum

facillime intel-

cum

illorum Lycurgo, et Dracone, et Solone

nostras leges conferre volueritis. Incredibile est enim

quam

sit

omne jus

civile,

ditum ac pne ridiculum

prter hoc nostrum, inconde quo multa soleo in ser:

monibus quolidianisdicere, cum hominum nostrorum prudentiam ceteris omnibus et maxime Graecis antepono.
CiCRON.

f G.

On ne doit

parler que de ce qu'o connat.

Non mihi opus

est

Grco aliquo doctore, qui mihi

pervulgata prcepta decantet, cum ipse forum, nunquam uUum judicium aspexerit

nunquam
:

ut pri-


pateticus
ille

13

Cum
Hannibal Cartha-

dicitur

Phormio.

Ephesum ad Antiochum venisset exsul, proqiie eo quod ejus nomen erat magna apud omnes gloria, invitatus esset ab hospitibus suis ut eum quem dixi, sivellet, audiret, cumque is se non nolle dixisset, locutus esse dicitur homo copiosus aliquot horas de imperatoris offcio et de omni re militari. Tum, cum
gine expulsus

vehemenler essent delecqurebant ab Hannibale quidnam ipse de illo philosopho judicaret. Hic Pnus non optime grsece, sed tamen libre respondisse fertur, multos se deliros senes saepe vidisse, sed qui magis quam Phormio deJiraret vidisse neminem. Xeque mehercule injuria. Quid enim aut arrogantius, aut loquacius feri potuit, quam Hannibali, qui tt annis de imperio cum populo Romano omnium gentium victore certasset, greecum
cleri, qui illum audierant,
tati,

hominem, qui nunquam hostem, nunquam castra

disset,
blici

vi-

nunquam denique minimam partem

attigisset,

ullius pu-

muneris

prcepta de re militari dare?

ClCRON.

it.
Si

Origine de l'loquence.
rei,

volumus hujus

quae vocatur eloquentia, con-

siderare principium, reperiemus id ex honestissimis

causis natum, atque ab oplimis rationibus profectum.

Nam

fuit

quoddam tempus cum

in agris

homines pas-

sim bestiarum more vagabantur, etsibi victu fero vitam propagabant; nec ratione animi quidquam, sed pleraque viribus corporis administrabant. Nondum divinai religionis, non humani oiicii ratio colebatur; nemo nuptias viderat lgitimas non jus quabile quid utilitatis haberet quisquam acceperat. Ita propler errorem atque inscientiam, caica ac temeraria dominatrix animi cupiditas ad se explendam viribus corporis
;

14

abutebatur, perniciosissimis salellitibus. Quo lempore quidam, magnus videlicet vir et sapiens, cognovit quae materia et quanta ad maximas res opportunitas in

animis inesset hominum,

et praecipiendo

si

quis
;

eam

posset elicero

meliorem reddere
tectis

qui disperses ho-

mines inagris, etin

sUvestribusabditos, ratione

quadam compulit unum in locum et congregavit, et eos in unamquamque rem inducens utilem atque honestam,primopropterinsolentiam reclamantes, deinde propter rationem atque orationem studiosius audientes ex feris et immanibus mites reddidit et mansuetos.
CiCRON.

18.

On pent avec honnenr remplir

le

second rang.

Par est omnes omnia experiri, qui res magnas et magno opre expetendas concupiverunt. Quod si quem
aut natura sua aut
liciet,
illa

praestantis ingenii vis forte de-

aut minus instructus erit teneat tanicn

ciplinis,

magnarum artium diseum cursum quem poterit.

est in secundis ter-

Prima enim sequentem, honestum

tiisque consistere.

Nam,

in poetis,

non Homero

soli

locus est (ut de Graecis loquar), aut Archilocho, aut

Sophocli, aut Pindaro, sed
sopliia, deterruit a

horum

vel secundis, vei

etiam infra secundos. Nec vero Aristotelem, in philoscribendo amplitudo Platonis; nec
ipse Aristoteles admirabili

quadam

scientia et copia

ceterorum studia
rabile est

restinxit. In oratoribus grsecis,

admi:

quantum

inter

omnes unus

excellt

atta-

men, cum

magni et clari fuerunt, nec postea defecerunt. Quare non est cur eorum qui se studio eloquentise dediderunt
esset Demosthenes, multi oratores

spes

infringatur,
illud

aut

languescat
est

industria.

Nam

neque

ipsum quod

optimum desperandum


sunt optimis proxima.

15

magna
sunt ea
CiCRON.

est; et, in praestantibus rbus,

qu

19.

Supriorit des

Romains sur

les Grecs.

Cum defehsionum laboribus senatoriisque muneribus aut omnino aut magna ex parte essem aliquando liberatus, retuli me, Brute, te hortante maxime, ad ea studia quae retenta animo, remissa temporibus, longo intervallo intermissa revocavi et, cum omnium artium
;

qute ad rectam vivendi

viam pertinerent

ratio et dis-

ciplina studio sapientiae,quaephilosophia dicitur, contineretur, hoc mihi latinis litteris illustrandum putavi
:

non quia philosophia Grcis et litteris et doctoribus percipi non posset; sed meum semper judicium fuit, omnia nostros aut invenisse per se sapientius quam
Jirtccos,

aut accepta ab

illis

fecisse

meliora,

quae

quidem digna statuissent in quibus elaborarent. Nam mores et instituta vita?, resque domesticas ac familiares nos profecto et melius tuemur et lautius; rem
vero publicam nostri majores certe melioribus tempe-

raverunt et institutis etlegibus. Quid loquar de re mi-

qua cum virtute nostri multum valuerunt, tum plus etiam disciplina. Jam illa qu natura, non litteris assecuti sunt, neque cum Graecia neque uUa
litari? in

cum

gente sunt conferenda.

CiCRON.

SO.

Le Tombeau d'Arciiimde.

Dionysii, Syracusanorum tyranni, qua tetrius, miserius, detestabilius excogitare nihil possum, Platonis aut Archylcc vitam comparai), doctorum hominum et plane sapicntium. Ex eadem
vita,

Non ego jam cum

16

urbe humilem homuneulum a pulvere et radio excitabo, qui multis annis post fuit, Archimedem. Cujus ego qustor ignoratum ab Syracusanis, cum esse omnino negarent, saeptum undique et vestitum vepribus

dumetis indagavi sepulcrum. Tenebam enim quossenariolos, quos in ejus monumento esse inscriplos acceperam qui declarabant in summo spulcre sphseram esse positam cum cylindro. Ego autem,
et

dam

colluslrarem oculis (est enim ad portas Agragentinas magna freqentia sepulcrorum), animadverti columellam non multum e dumis eminentem in
:

cum omnia

qua ineratsphaerae
illud

figura et cylindri.

Atque ego statim

Syracusanis (erant autem principes mecum) dixi,

me

ipsum

arbitrari esse

quod quaererem. Immissi

cum

falcibus multi purgarunt et aperuerunt locum.

Quo cum

patefactus esset aditus, ad adversam basim

accessimus. Apparebat epigramma exesis posterioribus partibusversiculorum, dimidiatis fere. Ita nobilissima Grciae civitas,

quondam vero etiam

doctis-

sima, sui civis unius aculissimi

rasset, nisi

monumentum

igno-

ab homine Arpinate didicisset.

CiCRON.

21.

Vcute publique des bieus de Pompe.

Hasta posita pro de Jovis Statoris, bona Cn. Pommiserum me! consumptis enim lacrimis, tamen infixus animo hseretdolor, bona, inquam,Cn. Pompei

pei

Magni voci acerbissimse subjectapraeconis. Una

servi tutis oblita civitas ingemuit;

in

illa re

servienti-

busque animis, cum omnia metu tenerentur, gemitus tamen populi romani liber fuit. Exspectantibus omnibus quisnam esset tam impius, tam dmens, tam diis hominibusque hostis, qui ad illud scelus sectionis auderet accedere, inventus est nemo prseter Antonium
;

17

praesertim cum tt essent circum hastam illam qui alla omnia auderent unus invonlus est, qui id auderet quod omnium fugisset et reformidasset audacia. Tantus
igiLur te stupor oppressit, vel, utverius dicam, tantus

furor,

utprimum, cum sectorsisistoloconatus,dinde sector, non te exsecratum populo romano, non detestabilem, non omnes tibi deos, non omnes homines esse inimicos et futuros scias? At quam in-

cum Pompei

solenter statim helluo invasit in ejus viri fortunas,

cujus virtute terribilior erat populus

romanus

exteris

gentibus, justitia carior! In ejus igitur viri copias

se subito ingurgitavisset, exsultabat gaudio,

cum

persona

de mimo,

modo

egens, repente dives

CiCRON.

22.

Le

parti des honntes gens.

Haec qui pro

virili

parte defendunt, optimates sunt,

cujuscumque sunt ordinis; qui autem praecipue suis cervicibus tantamunia atque rempublicam suslinent, ii semper habiti sunt optimalium principes, auctores
et

conservatores civitatis.Huic

hominum generi faleor,

ut ante dixi.

multos adversarios, inimicos, invidos esse, multa proponi pericula, multas inferri injurias, magnos esse experiundos et subeundosjabores sed mihi omnis oratio est cum virtute, non cum desidia;
:

cum

dignitale,

non cum voluptate; cum

iis

qui se

patriae, qui suis civibus, qui laudi, qui glori,

non qui

somno et conviviis et delectationi natos arbitrantur Xam, si qui voluptatibus ducuntur et se vitiorum illecebris etcupiditatum lenociniis dediderunt,missos
ciant honores; ne attingant
fa-

rempublicam; paliantur viros fortes labore, se otio suo perfrui Qui autem bonam famam bonorum, quse sola vcre gloria nominari potest, expelunt, aliis otium queerere debent et volup.


republica tempestates;
probis,

18

lates, non sibi. Sudandum est iis pro communibus commodis; adeundae inimiciliae; subeundae ssepe pro

cum multis audacibus, imnonnunquam etiam potentibus, dimicandum.

accepimus, haec legimus.
CiCRON.

Hsec audivimus de clarissimorum virorum consiliis et

faciis, haec

23.

Contre
ii

les aocialisfes.

Nulla autem re conciliare facilius benevolentiam

multitudinis possunt
lunt ob

qui reipublicae praesunt,

quam

abstinentia et continentia. Qui vero se populares vo-

eamque causam autagrariam rem

tentant, ut

possessores suis sedibus pellantur, aut pecunias crditas debitoribus

condonandas putant, labefactant fundamenta rei publicae concordiam primum, qu esse non potest, cum aliis adimuntur, aliis condonan:

tur pecunia; deinde quitatem,

si

qu

toUilur omnis,

habere suum cuique non

et

licet. Id

enim

est prosit li-

prium, ut supra

dixi, civitatis

atque urbis, ut

bra
in

non

sollicita

hac pernicie rei quuntur quam putant gratiam

accipere voluisse et
tt

cujusque custodia. Atque publicae ne illam quidem conse-

su

rei

nam,

cui res erepta

est,

est inimicus; cui data est, etiam dissimult se

maxime in pecuniis creditis occulsuum gaudium, ne videatur non fuisse solvendo;

meminit et pr se dolorem suum; nec, si plures sunt ii quibus improbe datum ^st quam illi quibus injuste ademptum est, idcirco plus etiam valent ; non enim numro haec
at vero ille qui accepit injuriam, et
fert

judicantur, sed pondre.

CiCRON.


24.

19

mort de sa
fille-

Ser. Salpicins Cicron sur la

Quae res mihi non mediocrem consolationem altulerit,

commemorare, si forte eadem res tibi possit. Ex Asia rediens, cum ab iEgina Megaram versus navigarem, cpi regiones
volo tibi

dolorem minuere
circa

prospicere

post

me

erat

iEgina,

ante

me

Megara, dexlra Pirus, sinistra Corinthus, quae oppida quodam tempore florentissima fuerunt, nunc
prostrata et diruta ante oculos jacent.
:

Cpi egoaut occisus

met mecum
indignamur,
est,

sic cogitare
si

Hem! nos homunculi

interiit

quis nostrum

quorum vita brevior esse dbet, cum uno loco tt oppidum cadavera projecta jacent? Visne tu te, Servi, cohibere, et meminiss hominem te esse natum? Crede mihi, cogitatione ea non mediocriter sum confirmatus. Hoc idem, si tibi videtur, fac ante oculos tibi proponas modo uno tempore tt viri cla:

rissimi interierunt; de imperio populi romani tanta

sunt

deminutio facta est; omnes provinciae conquassatae in unius mulierculae animula, si jactura facta est, tanto opre commoveris?Qu3e si hoc tempore non
:

diem suum obisset, paucis post annis tamen ei moriendum fuit, quoniam homo nata erat. Etiam tu ab hisce rbus animum ac cogilationem tuam avoca,
atque ea potius reminiscere quae digna tua persona
sunt
ei opusfuerit, vixisse; una cum patrem suum, praetorem, consulem, augurem vidisse; adulescentibus primariis nuptam fuisse; omnibus bonis prope perfunclam esse; cum respublica occideret, vita excessisse quid est quod tu aut illa cum fortuna hoc nomine queri possi:

illam,

quamdiu
te,

republica fuisse;

lis?

 ^ -es.

Cicron Attlcns.

me causse moverint, quam acerbse, quam quam novae, coegerintque impetu magis quodam animi uU quam cogitatione, non possum ad te fuerunt quidem tantae, sine maximo dolore scribere
Quse
graves,
:

ut id

quod vides

effecerint. Itaque

nec quod ad
te

te scri-

petam reperio. Rem et summam negotii vides. Equidem ex tuis litteris intellexi, et lis quas communiter cum aliis scripsisti, et iis quas tuo nomine, quod etiam mea sponte videbam, te subdebilitatum novas rationes tuendi mei qurere. Quod scribis placere, ut propius accedam iterque per oppida noctu faciam, non sane video quemadmodum id fieri possit. Neque enim ita apta habeo deversoria, ut tota tempora diurna in his possim consumera; neque ad id quod quris multum interest, me homines in oppido videant an in via. Sed tamen hoc ipsum, sicut alia, considerabo, quemadmodum commodissime fieri posse videatur. Ego propter incredianimi et corporis molestiam conficere plures non potui; iis tantum rescripsi a quibus accelitteras peram. Tu velim et Basilio, et quibus prterea videbilem
et

ham

de meis rbus, nec quod a

bitur, etiam Servilio conscribas, ut tibi videbitur,

meo

nomine.
CiCRON.

26.

loge do la clmence de Csar.

Domuisti gentes immanitate barbaras, multitudine innumerabiles, locis infnitas, omni copiarum gnre

abundantes sed tamen ea vicisti quse et naturam et condicionem ut vinci possent habebant. Nulla est
:

enim tanta

vis quse

non

ferro ac viribus debilitari


bere,

21

non modo extollere jacen:

frangique possit. Animum vincere, iracundiam cohivictoriae temperare, adversarium nobilitate

ingenio, virlute praestanleni,

tem, sed etiain amplificare ejus pristinam dignitalem

haec qui facit, non ego eum cum summis viris paro, sed simillimum deo judico. Itaqiie, C. Csesar,

com-

hellic tu laudes

celebrabuntur

illoe

quidem non

solum

nostris,

sed psene

atque linguis; neque ulla

omnium gentium litteris unquam tas de tuis laudires, nescio

bus conticescet. Sed tamen ejusmodi

quo-

modo, etiam cum leguntur, obstrepi clamore militum videntur et tubarum sono. Ai vero cum aliquid clcmenter, mansuete, juste, moderate, sapienter factum, prsertim, qiice est inimica consilio. et in Victoria, quse natura insolens et superba est, audiin iracundia

mus

aut legimus, quo studio incendimur, non

modo

in geslis rbus,

nunqam

sed etiam in ficlis, ut eos saepe quos viderimus dib'gamus?

ClCRON.

87.

Cieron

Carion.

Epistolarum gnera multa esse non ignoras; sed illud certissimum cujus causa inventa res ipsa est, ut cerliores facercmus absentes, si quid esset

unum

quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset. Hujus generis litleras a me profecto non exspectas. Tuarum enim reruii domesticarum habes et scriptores et nuntios. In meis autem rbus nihil est sane novi. Reliqua sunt epistolarum gnera duo, quse me magno opre dlectant unum familiare et jocosum, alterum severum et grave. Utro me minus dcceat uti, non intelligo. Jocerne tecum per litteras? Civcm mehercule non puto esse, qui temporibus his ridere possit. An gravius aliquid scribam? Quid est quod
:

22
possit graviter scribi a Cicrone ad Curionem, nisi de

republica? Atque in hoc gnre haecmea causa est, ut neque ea quae sentio, nec quae non sentio, velim scribere. Quamobrem, quoniam mihi nullum scribendi argumentum relictum est, utar ea clausula qua soleo,

teque ad studium
tibi

summ laudis
:

cohortabor. Est enim

gravis adversaria constituta et parata, incredibilis

quaedam exspectatio quam tu unare facillime vinces, hoc statueris, quarum laudum gloriam adamaris, quibus artibus ese laudes comparantur, in iis esse elaborandum. In hanc sententiam scriberem plura, nisi
si

te tua spante satis incitatum esse confiderem et hoc, quidquid attigi, non feci inflammandi tui causa, sed
;

testifcandi

amoris mei.
CiCRON,

28.

Bratas CicroD.

Particulam litterarum tuarum quas misisti Octavio

Studium tuum curaque voluptate affecit; non solum enim usitatum, sed etiam quolidianum est, aliquid audire de te quod pro nostra dignitate fdeliter
legi,

missam ab

Attico mihi.

de sainte

mea

nulla

me nova

atque honorificc dixeris aut feceris. At dolore, quan-

tum maximum capere animo possum, eadem

enim.
illi

illa

pars
Sic

epistol scriptae ad Octavium de nobis affecit.

gratias agis de republica,

tam suppUciter ac

dmisse (quid scribam? pudet condicionis ac fortun, sed tamen scribendum est) commendas nostram salutem illi (qu morte qua non perniciosior?), ut prorsus pr te feras non sublatam dominationem, sed dominum commutatum esse. Verba tua recognosce, et aude
negare servientis adversus regem istas esse preces. Unum ais esse quod ab eo postuletur et exspectetur ut eos cives de quibus viri boni populusque romanus
.

23

bene exislimet, salvos velit. Quid? si nolit, non erimus? Atqui, non esse, quam esse per illum, praestat. Ego, me dius fidius, non existimo tam omnes deos aversos esse sainte populi romani, ut Octavius orandus sit pro sainte cujusquam civis, non dicam pro liberatoribus orbis terrarum.

29.

Les Druides.

Sacrificia procurant, religiones interpretanlur; ad hos magnus adolescentium numerus, disciplinse causa,

concurrit. Si
si

quod est admissum

si

facinus.

si

caedes facta,
est,

dehereditate,
aut

de finibus controversia

iidem

decernunt; prsemia pnasque constituunt. Si qui, aut

eorum decreto non stetit, pna apud eos est gravissima. Quibus ita est interdictum, ii numro impiorum ac sceleratorum habentur; iis omnes decedunt, aditum eorum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi accipiant; neque iis petentibus jus redditur, neque honos uUus communicatur. His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo, si
privatus
publicus,
sacrificiis

interdicunt. Haec

qui ex reliquis excellit dignitate, succedit

aut,

si

sunt plures pares, sufifragio druidum adlegitur, non-

nunquam

etiam armis de principatu contendunt. Hi

certo anni tempore, in finibus Carnutum,

totius Galliae
crato.

qu

regio

mdia habetur, considunt

in loco conse-

Hue omnes undique, qui controversias habent,

Csab.

conveniunt, eorumque judiciis decretisque parent.

30.

Vie sauvas des premiers

:

hommes*

Sed

vis

quaeque suo ritu procedit

et

omnes
'

Fdere

naturae certo discrimina servant.


At genus

24

illud in arvis

humanum

multo fuid

Durius, ut decuit, tellus quod dura creasset;

Et majoribus et solidis magis ossibus intas Fundatum, validis aptum per viscera nervis, Nec facile ex sestu nec frigore quod caperetur, Nec novitate cibi, nec labi corporis uUa.

Multaque per caelum solis volventia lustra Volgivago vitam tractabant more ferarum. Nec robustus erat curvi moderator aratri Quisquam, nec scibat ferro molirier arva, Nec nova defodere in terram virgulta nec altis Arboribus veteres decidere falcibu' ramos. Quod sol atque imbres dederant, quod terra crearat Sponte sua, satis id placabat pectora donum, Glandiferas inter curabant corpora quercus Plerumque, et quse nunc hiberno tempore cernis Arbula puniceo feri matura colore, Plurima tum tellus, eliam majora, ferebat : Multaque praeterea novitas tum florida mundi Pabula dura tulit, miseris mortalibus ampla.
Lucrce.

31.

DsoriIrc-<

de l'arme romaine en Afrique,

ei

Ubi Metellus

in

Africam venit, exercitus

traditur

a Sp. Albino proconsule iners, imbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua quam manu promptior,

prdator ex

sociis et ipse

prda hostium,

sine

imperio et modestia habitus. Itaque imperatori novo plus ex malis moribus sollicitudinis, quam ex copia

militum

auxilii aut bonoe spei accedebat. Statuit

tamen
civium

Metellus,

quamquam

et

sestivorum tempus comitiorum

exspectatione eventus

mora imminuerat

et

animos intentos putabat, non prius bellum attingere,

quam mjorum

disciplina milif^s

laborare

coegis-


set.

25

exercitus>que clade

Nam

Albinus,

Auli

fratris

perculsus,

postquam decreverat non egredi provincia,

quantum temporis aestivorum in imperio fuit, plerumque milites stativis caslris babebat, nisi cumodos
aut pabuli egeslas locum mutare subegerat. Sed neque

muniebantur,
bantur

neque more

militari

vigiliae

deduce-

uti

cuique lubebat, ab signis aberat. Lixae

militibus die noctuque vagabantur; et

permixti

cum

palantes agros vastare, villas expugnare, pecoris et

mancipiorum prsedas certantes agere, eaque mutare

vino advecticio et aliis taiibus: prterea frumentum publie datum^vendere, panem in dies mercari postremo, quaecumque dici aut fingi queunt ignavi luxuriaeque probra, in illo exercitu
:

cum mercatoribus

cuncta fuere, et alia amplius.

Salluste.

3*2.

Les agricultcnrs doivent prendre leurs prcautions contre les iaiemyries.

et sidra

Quid tempestates auiumni

Quae vigilanda viris

dicam,

Atque, ubi jam breviorque dies et mollior stas,

Spicea jam campis
? vel cum cum messis

ruit

imbriferum ver,

inhorruit, et

cum

Frumenta in viridi stipula lactentia turgent? Spe ego, cum flavis messorem induceret arvis Agricola et fragili jam stringeret hordea culmo, Omnia ventorum concurrere prlia vidi, Quae gravidam late segetem ab radicibus imis Sublimem expulsam eruerent ita turbine nigro Ferrct hiems culmumque levem stipulasque volantes. Spe etiam immensum clo venit agmen aquarum,
:

Et fdam glomerant tempestatem ignibus CoUect ex alto nubes ruit arduus aelher
:

atris

Et pluvia ingenti sata

laeta

boumque

labores


Diluil;

2G

implenlur

fossse, et

cava flumina crescunl

Cum

sonitu, fervetque fretis spiranlibus quor.

mdia nimborum in nocte, corusca Fulmina molitur dexlra, quo maxima motu
Ipse Pater,

Terra tremit fugere fer, et mortalia corda Per gentes humilis stravit pavor ille flagranti Vut Athon, aut Rhodopen, aut alla Ceraunia telo
:

Dejicit;

ingeminant austri
caeli

et

densissimus imber;

Nunc nemora Hoc metuens,

ingenti vento,

nunc

littora

plangunt.
Virgile.

menses

et sidra serva.

33.

Le Jardin.

Hortus erat junctus casulae,

quem vimina pauca

Et calamo rcidiva levi munibat arundo; Exiguus spatio, variis sed fertilis herbis.

Non

illi

deerat quod pauperis exigit usus.

Interdum locuples a paupere plura petebat Nec sumplus erat illud opus, sed rgula cur Si quando vacuum casula pluvive tenebant
Festave lux,
si forte

labor cessabat aratro,

Horti opus illud erat. Varias deponere plantas

Norat, et occulta committere semina terrae,

Vicinosque apte cura submillere rivos. Hic olus. hic late fundentes bracchia betae,

Fecundusque rumex malvaeque

Hic
siser, et capiti

inulaeque- virebanl;

nomen debentia

porra;

Hic etiam nocuum capiti gelidumque papaver, Grataque nobilium requies lactuca ciborum. Et gravis in latum demissa cucurbita ventrem.
hic non domini (quis enim contraclior Sed populi proventus erat; nonisque diebus Vnales olerum fasces portabat in urbem;

Verum

illo?),


Inde

27

Attribu Virgile.

domum

cervice levis, gravis are, redibat,

Yix

unquam urbani

comitatus merce macelli.

34.

dacation d'Horace.

Atqui

si vitiis

mediocribus ac

mea

paucis
si

Mendosa
Si

est natura, alioqui recta, velut

Egregio inspersos reprehendas corpore nsevos;

Objiciet vere

neque avaritiam, neque sordes, nec mala lustra quisquam mihi; purus et insons,
:

Ut me collaudem, si et vivo carus amicis Causa fuit pater his, qui, macro pauper agello,
Noluit in Flavi

ludum me

mittere,

magni

Quo

pueri,

magnis

e centurionibus orti,

Lsevo suspensi loculos tabulamque lacerto,

Ibant octonos referentes Idibus

aeris

',

Sed puerum est ausus Romam portare docendum Artes, quas doceat quivis eques atque senator Semet prognatos. Vestem servosque sequentes In magno ut populo si qui vidisset, avita Ex re prberi sumplus mihi crcderet illos. Ipse mihi custos incorruptissimus omnes Circum doclorcs aderat, Quid multa? pudicum, Qui primus virtutis honos, servavit ab omni Non solum facto, verum opprobrio quoque turpi Nec timuit sibi ne vitio quis verteret, olim
Si praeco parvas, aut, ut fuit ipse, coactor
:

Mercedes sequcrer; neque ego essem questus at hoc [nunc Laus illi debetur et a me gratia major. Horace.

1.

Octonos {asses) ris, huit as par mois,


35.

i8

Prface
est

de l'histoire romaine de Tte-Live.

operis, ut

Res
"ium

immensi

qu supra

septingentesi-

annum

repetatur, et quae, ab exiguis profecta

initiis, eo creverit ut jam magnitiuline laboret sua; et legentium plerisque haud dubito quin primae origines proximaque originibus minus prbitura voluptalis

sint,

festinantibus ad

hc nova, quibus jampridem

prvalentispopuli vires se ipsse conciunt. Ego contra hoc quoque laboris praemium petam, ut me a conspectu

malorum
per, certe

quae nostra tt per annos vidit aetas, tantis-

dum priscailla tota mente repeto, avertam, omnis expers curae quae scribentis animum, etsi non (lectere a vero, soUicitum tamen eiicere possit. Quae ante conditam condendamve Urbem, poeticis magis dcora fabulis quam incorruptis rerum gestarum moanimo
numentis, traduntur, ea nec afirmare nec refellere in est. Datur hc venia anliquitati, ut, miscendo

humana divinis, primordia urbium Ad illa mihi pro se quisque acriter

;

augustiora Jaciat.
intendat

animum,

quae vita, qui mores fuerint per quos viros, quibusque

artibus
sit.

domi militiaeque, etpartum et auctum imperium Labente deinde paulatim disciplina, velut desid^tes primo mores sequatur animo; deinde ut magis magisq-ue lapsi sint, tum ire cperint praecipites, donec ad haec tempora, quibus nec vitia nostra nec remdia
pati

possumus, perventum

est.

TiTE-LiVE.

3G.

tat de Rome

aprs la mort de Romulus.

versabat.

Patrum intrim animos certamen regni ac cnpido Necdum a singulis, quia nemo magnopere eminebat in novo populo, per vim aut factionibus; in-


post Tati

29

ab Sabins, ne, quia

ter ordines certabatur. Oriundi

morlem ab sua parte non erat regnatum, in societate qua possessionem imperii amitterent, sui corporis creari regem volebant; Romani veteres pregrinum regem aspernabantur. In variis voluntatibus regnari tamen omnes volebant, libertatis dulcedinc
experta.

nondum

Timor deinde Patres

incessit,

ne

ci-

vitatem sine imperio, exercitum sine duce, multarum

circa civitatium irritatis animis. visaliqua externa adoriretur. Et esse igitur aliquod caput placebat, et
alteri

nemo
inter

concedere in

animum

inducebtit. Ita
factis

rem

se

centum Patres, decem decuriis

singulisque in

singulas decurias creatis qui

consociant.

summae rerum pressent,

Decem

imperitabant, unus

cum

insignibus

quinum dierum spatio finiebatur imperium ac per omnes in orbem ibat; annuumque intervallum regni fuit. Id ab re, quod nunc quoque tenetnomen, interregnum appellatum.
imperii et lictoribus erat;
TiTE-LiVE.

37.

Macins Scaevola

an camp do Porsenna.

Ubi in Porsen castra venit C. Mucius, in confertissima turba prope regium tribunal constitit. Ibi cum stipendium forte militibus daretur et scriba cum rege sedens, pari fere ornatu, multa ageret, eum milites vulgo adirent, timens sciscitari uter Porsena esset, ne ignorando regem semet ipse aperiret quis esset, quo temere traxit fortuna facinus, scribam pro rege obtruncal. Vadentem inde qua per trepidam turbam cruento mucrone sibi ipse fecerat viam, cum, concursu ad clamorem facto, comprehensum regii satellites retraxissent, ante tribunal rgis destitutus,
inter tantas fortuna?

metuens

tum quoque minas metuendus magis quam Ilomanus sum, inquit, civis; C. Mu-

30

cium vocant; Iiostis hostem occidere volui; nec ad morlem minus animi est quam fuit ad caedem. Et facere et pati fortia Romanum est. Nec unus in te ego hos animos gessi longus postme ordo est idem petentium decus. Proinde in hoc discrimen, si juvat, accingee, ut in singulas horas capite dimices tuo, ferrum hostemque in veslibulo habeas regi hoc tibi juventus
:

Romana

indicimus bellum;
tibi et

nullam

aciem,

nuUum

prlium timueris; uni

cum

singulis res erit.

Cum

rex, simul ira infensus periculoque conterritus,

circumdari igns minitabundus juberet, nisi expromeret propere quas insidiarum sibi minas per ambages jaceret En tibi, inquit, ut sentias quam vile
:

corpus

sit iis

qui

magnam

gloriam vident,
injicit.

dextram-

que accenso ad sacrificium foculo

TiTE-LiVE.

38.

Dfaite des Volsques.

Proxima inde nocte Volsci, discordia romana freti, si qua nocturna transitio proditiove fieri posset, tentant
castra. Sensere vigiles
:

excitatus exercitus, signodato

concursum est ad arma. Ita frustra id inceptum Volscis fuit reliquum noctis utrinque quieti datum. Postero die prima luce Volsci, fossis repletis, vallum invadunt. Jamque ab omni parte munimenta vellebantur, cum consul, quanquam cuncti undique, et nexi ante omnes, ut signum daret clamabant, experiendi animos militum causa parumper moratus, postquam satis apparebat ingens ardor, dato tandem aderumpendum signo, militem avidum certaminis emittit. Primo statim incursu pulsi hostes fugientibus, quoad insequi pedes potuit,
:

i.

Nexi, les dbiteurs, les prisonniers pour dettes, qu'on avait

-autoriss s'enrler

comme

soldats.

- 31
ierga csesa
:

ipsa castra, legionibus circumdatis,

eques usque ad castra pavidos egit. Mox cum Volscos inde

etiam pavor expulisset. capta direptaque. Postero die ad Suessam Pometiam, quo confugerant hostes, legionibus ductis, intra paucos dies oppidum capitur capinde pauUum recreatus egens tum prsedae datum miles. Consul cum maxima gloria sua victorem exercitum Romam reducit decedentem Romam Ecetrano:

rum Volscorum
ager ademptus.

legati,

rbus suis timentes post Pome-

tiam captam, adeunt. His ex senatusconsulto data pax,

TiTE-LiVE.

89.

Combat

des Romains et des Yolsqnes.

Ubi illuxit, Romanus, integer satiatusque somno productus in aciem, fessum stando et vigiliis Yolscum
pulsi hostes sunt; quia ab tergo erant clivi, in

primo impetu perculit quanquam cessere magis quam quos

:

post principia integris ordinibus^ tutus receptus

Consul, ubi ad iniquum locum

fuit.

ventum

est, sistit

aciem.

Miles gre teneri, clamare etposcere ut perculsis instare liceat. Ferocius agunt quits; circumfusi duci vo-

ciferantur se an te signa ituros.

virtute militum frelus, loco
se ituros;
pilis,

Dum

cunctatur consul,

parum

fidens,

conclamant

clamoremque

res est secuta. Fixis in terram

Volscus,

quo leviores ardua vadrent, cursu subeunt. eflfusis ad primum impetum missilibus telis,
in

saxa objacentia pedibus ingerit

subeunles, turbani

tosque ictibus crebris urget ex superiore loco. Sic prope

oneratum
tibus

est sinistrum

Romanis cornu,

refcren-

jam gradum

consul, increpando simul temerita-

metum excussisset. Reprimo obslinatis animis; deinde, ut obtinentes locum vires refecerant, audent ultro gradum inferre
tem, simul ignaviam, pudore
sistere
;


et,

32

Tum
rursus,

clamore renovato, commovent aciem.

impetucapto, enituntur, atque exsuperantiniquitatem

loci.

TiTE-LiVE.

40.

Camille dtourne les Romains d'migrer

Ves.

Non sine causa dii hominesque hune urbi condendce iocum elegerunt, saluberrimos colles, flumen opporlunum,* quo ex mediterraneis locis fruges devehanlur, quo maritimi commealus accipiantur; mare vicinum ad commoditates, nec expositum nimia propinquitate ad pericula classium externarum; regionum Ilalice mdium, ad incrementum urbis natum unice Iocum. Argumento est ipsa magnitudo tam nova; urbis; treconlesimus sexagesimus quintus annus urbis, Quiritcs, agitur inter tt veterrimos populos tamdiu bella geritis; cum interea, ne singulas loquar urbes, non conjuncti cum i]quis Volsci, tt tam valida oppida, non universa Elruria, lanlum terra marique pollens atque inter duo maria latitudinem obtinens Italire, bcllo vobis par est. Quod cum ila sit, qu (malum) ratio est expertis alia experiri, cum, jam ut virtus vestra transire alio possit, fortunacerte loci hujus transferri non
:

possit? Hic Capitolium est, ubi

quondam capite humano invento responsum esteo loco caput rerum summamque imperii fore; hic, cum auguralo liberaretur
maximogaudio pa*
;

Capitolium, Juventas Terminusque

hic ancilia ca^lo demissa, hic

trum nostrorum moveri se non passi

tibus vobis dii
!

hic

omnes

propitii

Vest igns, manen-

TiTE-LiVE.
1.

Cf. liv.

I,

ch. 00. Tarquin, voulant rserver tout l'emplace-

ment du Capitule

un temple de

ratre les autres temples par la

Jupiter, en avait fait dispacrmonie de Vexaiicjuration.

33

4i.

Ardeur des soldatH romaine.

Lentius id aliquanto bellum

placebat
fuit.

quam

parti

ulrique

tantum avidi certaminis fuissent, deinde Romanus miles ruendo in arma ac dimicationem aliquantiim Gallicam ferociam vinceret, dictatori neutiquam placebat, quando nulla cogeret res, fortun se committere adversus hostem quem tempus deteriorem in dies et locus alinas faceret, sine prseparato commeatu, sine firmo miinimento morantem; ad hoc iis corporibus animisque quorum omnis in impetu vis esset, parva eadem languesccret mora. His consiliis dictator bellum trahebat, gravemque edixerat pnam, si quisinjussu in hostem pugnasset. Milites segre id patientes primo in stationibus vigiliisque inter se dictatorem sermonibus carpere, interdum patres communiter increpare, quod non jussissent per consules geri bellum electum esse eximium imperatorem, unicum ducem.qui nihilagenti sibi de clo devolaturam in sinum victoriam censeat. Eadem deinde hc interdiu propalam ac ferociora his
Galli
:

Cum primo

jactare

se injussu imperatoris aut dimicaturos aut

agmine

Romam

ituros.

Immiscerique jam militibus

centuriones, nec in circulis

in principiis ac prsetorio

modo

fremere, sed

jam

in

unum sermones

confundi

atque in contionis magnitudinem

vociferari ex
iretur,

crescere turba et

omnibus

locis, ut

extemplo ad dictatorem
TlTE-LlVE.

verba pro excrcitu faceret Sex. Tullius.

43.

Les dieux deiuaudent qu'un consul se dvoue

senatus

Consensit

bellum;

consulesque,

duobus

scriptis exercilibus,

per Marsos Pelignosque profecti,

 34
adjuncto Samnitium exercitu, ad Capuam, quo
Latini sociique

jam
in

convenerant,

castra

locant.

Ibi

quiele utrique consuli

eadem

dicitur visa species viri

majoris
dicenlis

quam pro humano

:

habitu augustiorisque,

citum

diis

Ex una acie imperatorem, ex altra exerManibus matrique Terrae deberi; utrius

exercitus imperator legiones hostium superque eas se

devovisset, ejus populi partisque vicloriam fore.

placuit averruncandae
ut, si extis

Hos

ubi nociurnos yisus inter se consules contulerunt,

eadem

quae

deum ir victimas caedi; simul sommo visa fuerant portende-

rentur, alteruter consulum fata impleret. Ubi responsa

aruspicum insidenti jam animo iacitae religioni congruerunt, lum, adhibitis legatis tribunisque et imperiis deum propalam expositis, ne mors voluntaria consulis exercitum in acie terreret, comparant inter se ut, ab
utra parte cedere romanus exercitus cpisset, inde
S9 consul devoveretpro populo romano Quiritibusque. Agilatum etiam in consilio est, ut, si quando unquam severo uUum imperio bellum administratum esset, tune uti disciplina militaris ad priscos redigeretur mores. Curam acuebat, quod adversus Lalinos bellandum erat, lingua, moribus, armorum gnre, institutis ante

omnia militaribus congruentes.

TiTE-LiVE.

43.

Les Fourches Caadines.

Primi consules prope seminudi sub jugum missi; tum, ut quisque gradu proximus erat, ita ignominiae objectus; tum deinceps singul legiones. Circumstabant armati hostes, exprobrantes eludentesque; gladii
etiam plerisque intentati, et vulnerati quidam nccatique,
si

vultus

eorum

indignilate

torcm oflendisset;

ita traducti

sub jugum,

rerum acrior vice/, quod


lucem adspicere
intuentibus

35

Cum
ita

papne gravius erat, per hoslium oculos.

evasissent, etsi velut ab inferis extracti
visi sunt,

e saltu

tum primum
dforme

tamen ipsa lux

cum
fide

ante

agmen omni morte tristior fuit. Itaque, noctem Capuam pervenire possent, incerti de

et quod pudor praepediebat, circa viam haud procul Capua omnium egeni corpora humi pros-

sociorum

traverunt.
ratio justa

Quod ubi est Capuam nuntiatum,

evicit

mise-

sociorum superbiam ingenitam Campanis; confestim insignia sua consulibus, fasces, lictores; arma, equos, vestimenta, commeatus militibus bnigne mittunt; et venientibus Capuam cunctus senatus popu-

omnibus hospitalibus, offciis. Neque illis sociorum comitas vuUusque benigni et alloquia non modo sermonem elicere, sed ne ut oculos quidem
privatisque et publicis fungitur
attollerent aut consolantes
efficere poterant
:

lusque, obviam egressus, justis

amicos contra intuerentur adeo super mrorem pudor quidam fugere colloquia et ctus hominum cogebaL
TlTE-LlVE.

44.

Portrait d'Hannibal,

Missus Hannibal in Hispaniam primo statim adventu

omnem
vigorem

exercitum in se convertit: Hamilcar<m juvesibi veteres milites credere;

nem redditum
in

eumdem

vultuvimque

in oculis,

habitumoris lineaut pater in se

mentaque

intueri; dein brevi effecit

minimum momentum ad favoremconciliandum esset. Nunquam ingenium idem ad rosdiversissimas, parendum atque imperandum, habilius fuit ilaque haud
:

facile

discerneres
:

utrum imperatori, an
quid
forliter

exercitui,
prse-

carior esset

neque Hasdrubal alium quemquam

ac strenuc
alio

ficere malle, ubi esset,

agcndum

neque milites

duce plus confidere aut au-


dere.

36

Plurimum

audaciae ad pericula capessenda, plu-

rimum

consilii inter ipsa pericula erat. Nullo labore

aut corpus fatigari aut animus vinci poterat. Caloris

ac frigoris patientia par; cibi potionisque desiderio
naturali, non voluptate modus finitus; vigiliarum somnique nec die nec nocte discriminata tempora; id quod gerendis rbus superesset quieti datum ea neque molli strato neque silenlio arcessita multi spe militari sagulo opertum humi jacentem inter custodias stationesque militum conspexerunt. Vestitus nihil inter quales excellens; arma atque equi conspiciebantur. Equitum peditumque idem longe primus erat; princeps in prlium ibat, ultimus conserto prlio
; :

excedebat.

Has tantas
:

viri

virtutes

ihgentia

vitia

quabant

inhumana

crudelitas, perfidia plus quam.

punica, nihil veri, nihil sancti,

nuUus Deum metus^

TiTE-LiVE.

nullum jusjurandum, nuiia

religio.

43.

Sige

le

Sagoiite.

Dum

ea

Romani parant consultantque, jam Sagunvi

tum summa

oppugnabatur. Civitas ea longe opufuit, sita passus mille ferme a mari. Oriundi a Zacyntho insula dicuntur, mixlique etiam ab Ardea Rululorum quidam generis; ceterum
lentissima ultra

Hiberum

in tantas brevi creverant opes, seu maritimis, seu ter-

restribus fructibus, seu multitudinis incremento, seu

disciplin sanctitate, qua fidem socialcm usque ad

perniciem suam coluerunt.

Hannibal

infesto exer-

passim agris, urbem Angulus mri erat in planiorem triparti to aggreditur. patentioremque quam cetera circa vallem vergens; adversus eum vineas agere instituit, per quas aries
cilu ingressus fines, pervastatis

mnibus admoveri posset. Sed, ut satis quus agendis vineis fuit,

locus procul
ita

muro haudquaquam

prospre, postquam ad
cptis

oiectuni operis

ventum

est,
et

succedebat. Et turris ingens imminebat,

murus, ut in suspecte loco, supra cetera modum altitudinis emunitus erat, et juventus dlecta, ubi plurimum periculi ac timoris ostendebatur, ibi vi majore obsistebant. Ac primo missilibus submovere hostem nec quicquam satis tutum munientibus pati; deinde jam non pro mnibus modo atque turri tela micare, sed ad erumpendum etiam in stationes operaque hostium animus erat; quibus tumultuariis certaminibus haud ferme plures Saguntini cadebant quam Pni.
TiTE-LiVE.

46.

Conduite d'Aiinibnl aprs la prise de Sagonte.

capto.
;

Annibal, Sagunto

Carthaginem Xovam

in

hiberna concesserat ibique auditis quae Rom quseque Carthagine acta decretaque forent, seque non ducem
solum, sed etiam causam esse
ditisque
reliquiis
praBda?,
belli,

partitis

diven-

niliil

ultra
:

dil'erendum

ratus, hispani generis milites

convocat

Credo ego

vos, inquit, socii, et ipsos cornere, pacatis

omnibus

Hispanisc populis, aut fniendam nobis militiam cxer-

citusque dimittendos esse, aut in alias terras transfe-

rendum bellum;

ita

enim

lue gentes

non pacis solum,

si

bcd etiam victoriai bonis florebunt,

ex

aliis

gentibus

prdam et gloriam quremus. Itaque, cum longinqua a domo instet militia incertumque sit quando domos vestras et qu cuique ibi cara sunt visuri sitis, si quis vestrum suosinviserevult, commeatumdo. Primevre
edico adsitis; ut, diisbene juvanlibus, bellum ingenlis
glorife pra^dccquc

futurum incipiamus.

Omnibus

fere visendi

domos

oblata ultro potestas

suos, etlongiusin

grata erat, et

jam dosideranlibus

38

futurum providentibus desiderium. Per totum lempus hiemis quies inter labores aut jam exhauslos aut mox
exhauriendos renovavit corpora animosque ad omnia de integro patienda; vere primo, ad edictum convenere.

Annibal, cum recensuisset omnium gentium auxilia, Gades profectus, Herculi vota exsolvit; novisque se obligat votis, si cetera prospra evenissent.
TiTE-LiVE.

47.

Passage des Alpes par les troapes d'Annibal.

Hannibal ab Druentia campestri maxime itinere ad Alpes cum bona pace incolentium ea loca Gallo-

rum

incerta in

Tum, quanquam fama prius, qua majus vero f'erri soient, prcepta res erat, tamen ex propinquo visa monlium altitudo nivesque
pervenit.

Ccelo prope immixtae, tecta informiaimposita rupibus, pecora jumentaque torrida frigore, homines intonsi et inculti, animalia inanimaque omnia rigentia gelu,

cetera visu

quam
in

dictu fdiora terrorem renovarunt.

primos agmen clivos apparuerunt imminentes, tumulos insidentes, montani; qui, si valles occultiores insedissent, coorti ad pugnam repente ingentem fugam stragemque ddissent. Hannibal consistere signa* jussit; Gallisque ad visenda loca praemissis,postquam comperit Iransitum ea non esse,
Erigentibus

omnia praeruptaque quam Tum per eosdem Gallos, haud sane multum lingua moribusque abhorrentes, cum se immiscuissent coUoquiis montanorum,
castra
inter

confragosa

extentissima potest valle locat.

edoctus interdiu tantum obsideri saltum, nocte

in

sua

quemque

prima subiit tumulos, ut ex aperto atque interdiu vim per angustias facturus.
dilabi tecta, luce

TiTE-LiVE.

39

passage de l'Apennin.

48.

Orage pendant

le

Transeunlem Apenninum adeo atrox adorta temut Alpium prope fditatem superaverit. Vento mixlus imber cum ferretur in ipsa ora, primo quia aut arma omittenda erant aut contra enitentes
pcstas est,
verlice intorti affligebantur. constitere; dein,

cumjam
sineret,

spiritum includeret nec reciprocare

aversi a vento

animam

parumper consedere. Tum vero ingenti

strepere et
inter

sono

clum

horrendos fragores

micare igns: capti auribus et oculis metu omnes torpere. Tandem effuso imbre, cum eo magis accensa vis venti esset, ipso illo quo deprensi erant loco castra ponere necessarium visum est.Id vero laboris velutde
integro

initium fuit

nam

nec explicare quidquam

necstatuere polerant, nec quod slatutum esset ma-

omnia perscindente vento et rapiente. Et mox aqua levata vento, cum super gelida montium juga concrela esset, tantum nivos grandinis dejecit, ut omnibus omissis procumberent homines, tegminibus suis magis obruti quam tecti; tantaque vis frigoris insecuta est, ut ex illa miserabili hominum jumentonebat,

rumque

strage

cum

se quisque attollere ac

levare

vellet, diu nequiret,

quia, torpentibus rigore nervis,

vix flectere artus poterant. Deinde, ut tandem agilando

sese

movere ac recepere animos

cptus, ad alienam

et raris locis isnis

fieri est

opem quisque inops

TiTE-LiVE.

ten-

dere.

Biduum eo

loco velut obsessi mansere.

40.

Annibal marche

contre Flaniinias.

Annibal, profectus ex hibernis, quia

jam Flaminium
erat,

consulem Arretium pervenisse fama

cum

aliud

40

longius, ceterum commodius, ostenderetur itcr, propiorem viam per paludem petit, qua fluvius Arnus per eos dies solito magis iiiundaverat. Hispanos et Afros et omne veterani robur exercitus, admixlis ipsorum

impedimentis, necubi consistere coactis necessaria ad usus dcessent, primos ire jussit; sequi Gallos, ut id agininis mdium esset; novissimos ire quits Magonem inde cum expeditis Numidis cogre agmen, maxime Gallos, si tdio laboris longaeque vise, ut est
:

mollis ad talia gens, dilaberentur aut subsistrent,

cohibentem. Primi, qua

limo immergenlesquc
Gajli
se,

modo

praeirent duces,

per

prsealtas fluvii ac profundas voragines,

hausti

pne

neque sustinere

se prolapsi,

tamen signa sequebantur. neque assurgere ex

voraginibus poterant; nec aut corpora animis, aut animos spe sustinebant; alii fessa aegre trahcntes

membra;
;

alii,

ubi semel victis tcedio animis procu-

momaximeque omnium vigiliae conficiebant, per rientes quadriduum jam et Ires noctes tolerat. Cum, omnia
cubuisscnt, intcr jumenta et ipsajacentia passim

obtinentibus aquis, nihil ubi in sicco fessa sternerent

corpora inveniri posset, cumulatis in aqua sarcinis insuper incumbebant.

TiTE-LiVE.

SO.

Dbnt da combat de Trasinine.

Jam Pni pervenerant ad loca nata insidiis, ubi maxime montes Cortonenses TrasumennuS subit. Via
tantum interest perangusta, velut ad
industria relicto spatio
;

id

ipsum de

deinde paulo latior patescit

Ibi castra in aperto

campus, inde
consideret;

colles insurgunt.

locat Hannibal, ubi ipse

Baliares

post montes

modo Hispanisque ceteramque levem armaturam circumducit; quits ad ipsas fauces

cum
Afris

monlibus essent. Flaminius cum pridie

angiistiis superatis,

41

miras-

sallus, tumulis apte tegentibus, locat, ut, ubi

sent Romani, objecte equitatu, clausa

omnia lacu ac

solis

occasu ad lacum perve-

nisset, inexplorato postero die

vixdum

satis certa luce

postqiiam in patentiorem

campum

pandi agmen cpit, id lantum hostium quod ex adverse erat conspexit ab tergo ac super caput decepere
;

insidicc.

Pnus

ubi, id

quod

petierat,

clausum lacu

ac monlibus et circumfusum suis copiis habuithoslem,

signum omnibus dat simul invadendi. Qui ubi, qua cuique proximum fuit, decucurrerunt, eo magis Romanis subita alque improvisa res fuit quod orla ex lacu nebula campo quam monlibus densior sederat agminaque hostium ex pluribus collibus ipsa inter se satis conspecla eoque magis pariter decucurrerant.

Romanus clamore
lateraque pugnari
acies aut expediri

prius undique orto

quam

satis cer-

neret se circumventum esse sensit, et anle in Irontem

cptum est quam satis instrueretur arma stringique gladii possent

TiTE-LiVE.

Si

Combat de Trasinine.

Consul, perculsis omnibus, ipse satis, ut in re trpida, impavidus, turbatos ordines, vertente se

ad dissonos clamores,
patitur, et,

instruit ut

quoque tempus locusque

quacumque
et

adir audirique potest, adhor:

tatur ac stare

pugnare jubet

nec enim inde

ac virtute eva-

votis aut imploratione

Deum, sed

vi

viam fieri, et, que timoris minus sit, eo minus ferme periculi esse. Ceterum pr strepitu ac tuniultu nec consilium nec imperium accipi petcrat, tanlumque aberat ut sua signa alque ordines et locum nescerent milites, ut vi\
esse; par mdias acies ferre

dendum

42

ad arma capienda aptandaque pugnae competeret animus opprimerenturque quidam, onerati magis iis quam tecti. Et erat in tanta caligine major usus aurium quam oculorum. Ad gemitus vulneratorum iclusque corporum autarmorum, et mixtos terrentium paventiumque clamores, circumferebant ora oculosque. Alii fugicntes pugnantium globo illati hrebant; avertebat fugientium alios redeuntes in pugnam

agmen. Deinde, ubi

in

omnes

partes nequicquam im-

petus capti, et ab latcribus montes ac latus, a fronle et ab tergo hostium acies claudebat, apparuitque

nuUam, nisi in dextera fcrroque, salutis spem esse, tum sibi quisque dux adhortatorque factus ad rem gerendam, et nova de integro exorta pugna est.
TiTE-LiVE.

S9.

Droute des Romains Trasimne.

est, et ubique atrociter; consulem tamen acrior infestiorque pugna est. Eum et robora virorum sequebantur et ipse, quacumque in parte premi ac laborare senserat suos, impigre ferebat opem; insignemque armis et hostes summa vi petebant et tuebantur cives, donec Insuber eques (Ducario nomen erat), facie quoque noscitans consulem En, inquit, hic est, popularibus suis, qui legiones nostras cecidit agrosque et urbem est depopulatus jam ego hanc viclimam Manibus peremptorum fdecivium dabo. Subditisque calcaribus equo per conferlissimam hostium turbam impetum facit,

Trs ferme horaspugnalum

circa

obtruncatoque prius armigero, qui se infesto venienti

obviam objecerat, consulem lanceatransfxit; spoliare

cupientem
triarii objectis scutis

arcuere.

Magn

partis

fuga inde primumcpit; et jam nec lacus nec montes pavori obstabant per omnia arta praeruptaque velut
:


ceesi

43

evadunt, armaque et viri super alium alius prae-

magna, ubl locus fugae deest, per prima vada paludis in aquam progressi, quoad capicibus humerisque exstare possunt, sese immergunt; fuere quos inconsultus pavor nando etiam capessere fugam impulerit.
cipitantur. Pars

TiTE-LiVE.

S3.

Inqaitndes des Romains aprs la dfaite d^ Traimne.

Rom
terrore

ad
ac

primum nuntium

cladis ejus

cum

ingenti

tumultu concursus in forum populi est factus. Matron, vagae per vias, qu repens clades allala quve fortuna exercitus esset obvios percontantur; et cum, frequenlis contionis modo, turba in comilium et curiam versa magistratusvocaret, tandem

haud multo ante

solis

occasum M. Pomponius

prsetor

Pugna.inquit, magna victisumus. Et.quanquam nihil

certius ex eo auditum est, tamen alius ab alio impleti rumoribus domos referunt consulemcum magna parte copiarum csum, superesse paucos, aut fuga passim per Etruriam sparsos aut captos ab hoste. Quot casus exercitus victi'fuerant,tot in curas distraeti animi eo-

rum erant quorum propinqui sub C. Flaminio consule meruerant, ignoranlium qu cujusque suorum fortuna
esset; nec

quisquam

salis

certum habetquid aut spcret

deinceps aliquot diebus ad

aut timeat.

Postero ac
aut

portas major prope mulierum

quam virorum

multiiis

tude

stetit,

suorum aliquem aut nuntios de

opperiens; circumfundebanturquc obviis sciscitanles,

neque avelli,ulique' ab nolis,priusquam ordine omnia

1.

Exercilus

victi est

au

gnitif.

2.

Ulique, surtout.

44

inquisissentpolerant. Inde variosvullus digredentium

ab nunliis cerneres, ut cuiqiie Iccla aut tristia nunliabantiir, gralulanlesque aut consolantes redeuntibus

domos circumfusos.
TlTE-LlVE.

64.

La

flotte

Roauaine met en fcite celle d'Asdi-nbal.

Multas et locis altis posilas turres Hispania habel, quibus et speculis et propugnaculis adversus lalroiies ulunlui'. Inde primo conspectishostium navibus, datum signum Hasdrubali est, tumultusque prius in terra et castris quam ad mare et ad naves est ortus, nondum aut pulsu remorum strepituque alio nautico exaudito aut apcrientibus classem promunturiis cum repente eques alius super aliura ab Hasdrubale missus vagos in litore quietosque in tentoriis suis, nihil minus quam hostem aut prlium eo die exspectantes, conscendere classem naves propere atque arma capere jubet Romanam jam haud procul portu esse. Haec quits dimissi passim imperabant; mox Hasdrubal ipse cum omniexercitu aderat, varioque orania tumultu slrepunt, ruentibus in naves simul remigibus mililibusque fugientium magis e terra quam in pugnam euntium
;
:

>

modo. Vixdum omnes conscenderant, cum

lutis oris, in ancoris

alii,

reso-

evehuntur,

alii,

ne quid teneat,

ancoralia incidunt; raptimque omnia ac prpropere agendo militum apparatu nautica ministeria impediuntur, trepidatione nautarum capere et aptare arma miles prohibetur. Et jam Romanus non appropinquabat modo, sed direxerat etiam in pugnam naves. Itaque non ab hoste et prlio magis Pni quam suomet ipsi tumultu lurbati, tentata verius pugna quam inita,
in

fugam averterunt classem.

TlTE-LlVE.

43

Paul-Emile.

Sa.

Annibal

tend

hb pige l'arme de

Cetenim lemeritali consulis ac praepropero ingenio maleriam etiam fortuna ddit, quod, in prohibendis prdatoribus tumuituario prlio ac procursu magis
militum
orto,

quam ex prparato

aut jussu imperaforiim

dimicatio fuit
:

haudquaquam par Pnis

occisis.

ad mille

et septingenti csi,

ciorumque
tibus

non plus centum Romanorum soCeterum victoribus effuse sequen-

metu insidiarum obslititPaullus consul, cujus eo die (nam alternis imperitabant) imperium erat, Varrone indignante ac vocifrante emissum hostem e manibus debellarique, ni cessatum foret, potuisse. Hannibal id damnum haud gerrime pati; quin potius
:redere velut inescatam temeritatem ferocioris con-

novorum maxime mililum esse. Et omnia ei hostium haud secus quam sua nota erant dissimiles discordesque imperitare, duas prope partes* tironum militum in exercitu esse. Itaque locum et tempus insidiis aptum se habere ratus, nocte proxima, niliil prter arma ferenti secum milite, castra plena omnis fortun public privataeque relinquit, transque proximos montes Iteva pediles instructos condit, dextra quits, impedimenta per convallem mediamtraducit,
sulis ac
:

ut diripiendis velut desertis fuga

dominorum

castris

occupatum impeditumque hostem opprimeret. Crebri

relicti in castris igns, ut fides feret,

dum

ipse longius

spatium fuga prceciperet

sicut
locis consules voluisse.

-,

falsa

imagine castrorum,

Fabium priore anno

frustratus esset, tenere in

TiTE-LiVE.

Duas partes^ deux tiers. Longius spatium prcipere, prendre sur rennemi une assez longue avance.
1.
2.


S6.

46

Qaerelles eutre les gnraux, romains.

Hannibal, spem nanctus locis nalis ad equestrem pugnam, qua parte virium invictus erat, factures copiam pugnandi consules, dirigit aciem lacessitque Numidarum procursatione hostes. Inde rursus soUicitari seditione militari ac discordia consulum Romana castra, cum PauUus Semproniique et Flaminii temeritatein Varroni, Varro PauUo speciosum timidis ac segnibus dacibus exemplum Fabium objiceret, testareturque Deos hominesque hic nuUam pnes se culpam esse, quod Hannibal jam velut usu cepisset Ilaliam ferrum atque arma se constrictum a coUega teneri
:

iratis et si

pugnare cupientibus adimi militibus,

ille,

quid projectis ac proditis ad inconsultam atque

improvidam pugnam legionibus accideret, se omnis culp cxsortem, omnis eventus parlicipem fore diceret; videret ut, quibus lingua prompta ac temeraria, que in pugna vigerent manus. Dum altercationibus magis quam consiliis tempus teritur, Hannibal, ex acie, quam ad multum diei tenuerat instructam,
pias,

cum

in castra ceteras reciperet co-

Numidas ad invadendos ex minoribus

aquatores trans flumen mittit.

casiris

Ro-

manorum

TiTE-LiVE.

S?.

Sige

de rasilinnm.

Ceterum, mitescente jam hieme, educto ex hibernis quanquam ab oppugnatione cessatum erat, obsidio tamen continua oppidanospraesidiumque ad ultimum inopiae adduxerat.
milite Casilinum rediit Hannibal, ubi,

Castris

Romanis

Ti.

Sempronius prerat, dictatore

auspiciorum repetendorum causa profecto

Romam;


et

47

si

Marcellum, et ipsum cupientem ferre auxilium obsessis, Vulturnus amnis inflatus aquis et preces Nolanorum

Acerranorumque tenebant, Campanos timentium,

praesidium

Romanum

abscessisset. Gracchus, assidens

iantum Casilino, quia proedictum erat dictatoris oe quid absente eo rei gereret, nihil movebat, quanquam
quae facile

omnem
:

patientiam vincerent nuntiabantur

a Casilino
rantes

nam

et praecipitasse se

quosdam, non

tol-

inermes in mris, nuda corpora ad missilium telorum ictus prbentes. Ea aegre patiens Gracchus, cum neque pugnam conserere dictatoris injussuauderet(pugnandumautem esse, si palam frumenlum importaret, videbat) neque clam importandi spes esset, farre ex agris circa undique convecto cum compluradolia complesset, nuntium ad magistratum Casilinum misit, ut exciperent dolia quae amnis deferret. Insequenti nocte, intentis omnibus in flumen ac spem ab nuntio Romano factam, dolia medio missa amni defluxerunt, qualiterque inet stare

famem, constabat,

ter

omnes frumentum divisum.

TiTE-LiVE.

S8.

Une ambassade

do

roi Philippe.

In banc dimicationem
terris

populorum

intenderant, inter

duorum opulentissimorum in omnes reges gentesque animos quos Philippus Macedonum rex
Italiae

eo magis quod propior

discretus erat.
Is,

ac mari tantum lonio

accepit Hanniba-

ubi

primum fama

lem Alpes transgressum, ut bello

inter

Romanum P-

numque
fuerat.

orto loetatus erat, ita ulrius populi mallet victertia jam pugna, tertia Victoria cum ad fortunam inclinavit legatosque ad Han-

toriam esse, incertis adhuc viribus, fluctuatus animo

Postquam
erat,

Pnis

nibalem misit; qui, vitantes portus Brundisinum Ta-


sunt.

48

Romanarum
tene-

rentinumque, quia custodiis navium

bantur, ad Lacini Junonis

templum in terram egressi Inde per Apuliam petenles Capuam mdia in

Romana illati sunt deduc'Jque ad Yalerium Lvinum prtorom, circa Luccriam castra habentem.
prsidia

Xenophanes, legationis princeps, Phimissum ait ad amicitiam societatemque jungendam cum populo Romano mandata habere ad consules ac senatum populumque Romanum. Prtor inter defectiones vcterum sociorum nova societate tam clari rgis llus admodum, hosles pro hospiIbi intrpide

lippe rege se

tilnis

comiler accepit. Dat qui prosequantur; ilinera

loca quosque saltus aut
TlTE-LlVE.

cum cura demoristrat, qu Romanus aut hostes tencant.

59.

La

ville

de C'rotone.

Urbs Croto murum in circuitu patentem duodccim milliapassuumhabuitantcPyrrhi in Italiam advenlum';

postvastitatemeobello factam, vix pars dimidiahabitabatur; flumen, quod mcdio oppido fluxcrat, extra fre-

quentia

tectis loca prceLerfluebat

et

arx procul eis

qu
om-

habitabantur, sex millia, aberat. In urbenobili templum

ipsa urbe eratnobilius Lacini Junonis, sanctum

nibus circa populis. Lucus

hal)uil, ubi

ibi,

frcqucnti silva et pro-

medio pascua omnis generis sacrum de pecus pasccl)atur sine ullo pastore separatimque grges sui cujusque generis nocte remeabant ad stabula, nunquam insidiis ferarum, non fraude violati hominum. Magni igitur fructus ex eo pcore copti, columnaque inde
ceris abietis arboribus septus, lta in
:

aurea solidafactaet sacrata est inclitumque templum diviliis cliam, non lantum sanctitate, fuit. Ac miracula aliqua affingunt, ut plcrumque tam"insignibus locis.
:


nullo

49

cujiis

Famaestaram esse in vestibulo templi, unquam moveri vento. Sed arx

imminens mari,

cinerem

Crotonis.

rna
situ

pafte

altra vergente in

agrum,
et

cincta est,

tantum naturali quondam qua per aversas rupes ab Dionysio,

munila, postea

muro
SiT:ilice

tyranno, per dolum fuerat capta.

TiTE-LiVE.
60.

Tib.

Gracchas promet

la libert

aux volontaires

de ses lgions.

Legiones magna ex parte volonum

bebat, qui

Ti.

Gracchus ha-

jam alterum annum libertatem tacite mereri quam postulare palam maluerant. Senserat tamen, hibornis egrediens, murmur in agmine esse quarentium

en

unquam
:

liberi militaturi essent: scripseratque

tam quid desiderarent quam quid meniis bona fortique opra eorum se ad eam diem sent usum neque ad exemplum justi militis quicquam eis preeter libertatem desse. De eo permissum ipsi erat, laceret quod e republica duceret esse. Itaque. priussenatui non
:

quam cum
pus venisse
tiundcB
:

hoste
eis

manum
libertatis

consereret, pronuntiat tem-

quam

diu

sperassent po-

postero diesigniscollatis dimicaturumpuro

ac patenti

campo, ubi sine

:

ullo insidiarum

metu vera

virtute geri res posset

qui caput hostis rettulisset,

eum

se extemplo liberum

jussurum esse

qui loco ces:

sisset, in

cuique

cum servili supplicio animadversurum suam fortunam in manu esse. Libertatis auctorem eis
:

non

se fore solum, sed

universos Patres

consulem M. Marcellum, sed quos consultes ab se de libertate

inde consulis ac se-

eorum

sibi pcrmisisse. Litteras

natusconsultum

recitavit.
:

assensu est sublatus

Ad quae clamor cum ingenti pugnam poscebant, signumque

TiTE-LiVE.

ut daret extemplo ferociter instabant.

&.


61.

50

Slarcellus cherche s'emparer de Syracuse.

Cuii

maxime Capua

circumvallaretur, Syracusarum

ad fnem venit, prlerquam vi ac virtute ducis exercitusque, intestina eliam prodilione adjuta.
3ppjLignatio

Namque

Marcellus, initio veris, incertus

et

utrum Agri-

gentumad Himilconem

Hippocratenverleretbellum,

an obsidione Syracusas premeret, quanquam nec vi capi videbat posse inexpugnabilem terrestri ac maritimo situ urbem nec fam, utquam prope liberi a Carthagine commeatus alerent, tamen, ne quid inexpertum relinqueret, transfugas Syracusanos (erant autem apud Romanos aliqui, nobilissimi viri, inter defectionem ab Romanis, quia ab novis consiliis abliorrebant, pulsi) coUoquiis su3e partis tentare

hominum

animos

jussit et fidem dare,

si

traditae forent Syra-

cuse, liberos eos ac suis legibus victuros esse. Non erat colloquii copia, quia multorum animi suspecti omnium curam oculosque eo converterant ne quid falleret taie

admissum. Servus unus exsulum, pro trans-

fuga intromissus in urbem, conventis paucis, initium colloquendi de tali re fecit. Deinde in piscatoria qui-

dam

nave, retibus operti circumvectique

;

ita

ad castra

Romana, collocuti cum transfugis et iidem saepius eodem modo, et alii atque alii; postremo ad octoginta
facti.

TiTE-LiVE.

62.

Les Siciliens

et le coDsnl Slarcellns.
sortiti

His senatus consultis perfectis,

provincias

consules. Sicilia et classis Marcello, Italia

cum

belle

adversus Hannibalem Laevino evenit. Quae sors, velut iterum captis Syracusis, ita exanimavit Siculos exspec-


talione sortis in

51

stantes, ut

consulum conspectu

com-

ploratio

eorum

flebilesque voces et extemplo oculos

hominum
buerint.

converterent, et postmodo sermones pr-

Circumibant enim senatorum domos

si

cum

veste sordida, affirmantes se.

non modo suam quosque

eo Marcellus

patriam, sed totam Siciliam relicturos,

ilerum

cum imperio

redisset. Nullo
in

suo merito

eum

ante implacabilem

se fuisse

quid iratum quod

Romam de se questum venisse Siculos scit, facturum? Obrui iEtnse ignibus aut mergi freto satius illi insulae esse quam velut dedi noxa inimico. Hse Siculorum querel, domos primum nobilium circumlat celebratque sermonibus, quos partira misericordia Siculorum, partim invidia Marcelli excitabat, in senatum etiam pervenerunt. Postulatum a consulibus est ut de permutandis provinciis senatum consulerent.
TiTE-LiVE.

G3.

Crainte des

Romains Tarrive d'Asdrubal en

Italie.

Consules, diversis itineribus profecti ab urbe, velut

in

duo pariter bella distenderant curas hominum,

adventus
Ilanni-

simul recordantium quas primus

balis intulisset Itali clades, simul,

cum

illa

angeret

cura,

quos tam propitios urbi atque imperio fore

deoSjUt
id

eodem tcmpore utrobique res publica prospre gereretur? Adhuc adversa secundis pensando rem ad
tempus extractam esse
:

cum
eam

in Italia

mennum et Cannas prcipitasset romana res,

bella in Hispania prolapsam
in Hispania alia
;

ad Trasuprospra

erexisse postea,

cum

super aliam clades, duobus egregiis ducibus amissis, duos exercitus ex parte delesset,

mulla secunda in Italia Siciliaque gesla quassalam rempublicam excepisse; et ipsum intervallum loci,


quod
in ultimis

52

terrarum oris alterum bellum gerespatium ddisse ad respirandum. Nuncduo bella in Italiam accepta, duo celeberrimi nominis duces circumstare urbem romanam, et unum in locum tolampericuli molem, omne onus incubuisse. Qui eorum prior vicisset, intra paucos dies castra cum altero
retur,

juncturum.

TiTE-LiVE.

(i4.

Le repos

d'IIannibal redoutable pour les Rouiaius.

Cum Hannibale nihil eo anno rei gestum est. Nam neque ipse se obtulit in tam reccnti vulnere publico privatoque, neque lacessierunt quietum Romani tantam inesse vim, etsi omnia alia circa eum rurent, in uno illo duce ccnsebant. Ac nescio an mirabilior quippe qui, adversis quam secundis rbus. fuerit cum in hostium terra pcr an nos tredecim tam procul ab domo varia forluna bellum gereret exercitu non suo civili, scd mixto ex colluvione omnium gentium, quibus non lex, non mos, non lingua communis, alius habitus, alia vestis, alia arma, alii ritus, alia sacra, ita quodam uno vinculo copuaiii prope dii essent, laverit eos ut nulla nec inter ipsos nec adversus ducem seditio exsliterit, cum et pecunia spe in stipcndium et commeatus in hostium agro deessent, quorum inopia priore Punico bello mulla infanda inter duces militesque commissa fuerant. Post Hasdrubalis vcro exercitum cum duce, in quibus spes omnis reposila victorise fuerat, deletim cedendoque in angulum Bruttium cetera Italia concessum, cui non videatur mirabile nullum motum in castris factum? Nam ad cetera id quoque accesserat ut ne alendi quidem exercitus nisi ex
:

BruUio a^ro spes

esset,

53

ut

qui,

omnis coleretur,
TiTE-LiVE.

exi^uus tamen tanlcralendo exercitui erat.

Bo.

Les Carthaginois l'approche de Scipion.

Carthagini ingens erat terror,

cum circumferentcm

raptim perdomitis, ipsam Carthaginem repente aggressurum credereni. Itaque et mri reficiebantur, propugnaculisque armabantur; et pro se quisque, qua obsidioni tolerandae sunt. ex agris convehit. Rara menlio est pacis, frequentior legatorum ad Hannibalem arcessendum mittendoium. Pars maxima classem, qu ad commeatus intercipiendos parata erat. mittcre suadent ad opprimendani stationem navium Uticse incaute agentem. Scd cum vident classi ut l'elicissime gerantur res,
finitimis

arma Scipionem, omnibus

parte aliqua levari Utic obsidionem posse, Cartha-

ginem vero ipsam qui tueantur neque impcratorem alium quam Hannibalem. neque exercitum alium quam Hannibalis superesse, deduct statim naves simul et
legati in taliam profecti
:

raptim aguntur

et in

quo quisque

omnia, stimulante fortuna, cesset, prodi ab se

communem salutem putat. Scipio gravem jam spoliis multarum urbium exercitum trahens, captivis aliaque praeda in vetera castra ad Uticam missis, jam in Carthaginem intentus, occupt relictum fuga custodum
Tunela, qui locus et ab Carthagine conspici. et priebere

ipseconspectum cum ad urbem, ium ad circumfusum

mare urbi

posset.

TiTE-LiVE.

06.

Plaintes des Ganlois an Snat.

Marcollus nuntium pra'misit ad L. Porcium proconsulem,ut ad novum Gallorum oppidum Icgiones admo-

-. 54

vcret. Advenienli consuli Galli sese dediderunl.

Duodecim millia armalorum erant. Plerique arma ex agris rapta habebanl. Ea gre palienlibus iis adempta,

cum

quaeque alia aut popularits agros rapuerant, aut seattulerant. De his rbus qui quererentur, legatos Romam miserunt. Inlroducti in senalum a C. Valerio'
se,

praetore exposuerunt

superante in Gallia multiinculta persolitudines

tudine, inopia coaclos agri et egestate ad quaerendam

sedem Alpes transgressos quae

: :

vidrent, ibi sine uUius injuria consedisse.

Oppidum

quoque difcare cpisse quod indicium esset, nec agro, nec urbi uUi vim allaturos venisse. Nuper M. Claudium ad se nuntium misisse, bellum se cum iis, nidederentur, gesturum. Se, certam, etsi non speciosam, pacem quam incerta belli proptantes, de-

quam in potestatem populi romani. Post paucos dies, jussos et agro et urbe decedere, sese tacitos abire quo terrarum possent in animo habuisse; arma deinde sibi, et postremo omnia alia qu ferrent agerenlque, adempta. Orare se senalum, ne in se innoxios dcditos icerbius quam in
didisse se prius in ldem

hostes sviret.

TlTE-LlVE.

G 7.

Ascension dn mont

Hmus par

le roi Philippe.

Philippus
terjacentes

Mdicam primum, deinde solitudines inMdic atque Haemotransgressus,seplimis

demum

castris ad radies montis pervenit.Jbi unum moratus diem ad deligendos quosduceret secum, tertio die iter est ingressus. Modicus primo labor in imis

coUibusfuit

quantum

in altitudinem

egrediebantur,

magis magisque silvestria et pleraque invialoca excipiebant. Pervenere deinde in tam opacum iter, ut, prui densitate arborum immissorumquealiorumin alios


ramorum,

55

\ix posset; ut vero jugis

in altis locis est,

perspici caelum

appropinquabant, quod rarum

adeo

omnia contecta nebula, ut haud secus quam nocturno

itinere impedirentur. Tertio demum die ad verticem perventum. Nihil vulgatae opinioni (Ponticum simul et Hadriaticum mare et Alpes conspici posse) degressi inde detraxerunt, magis, credo, ne vanitas itineris iudibrio esst, quam quod diversa inter se maria mon-

lesque et

amnesexuno

loco conspici potuerint. Vexati

difficultate viae est.

quo gravior aetate erat, Duabus aris ibi Jovi et Soli sacratis cum immolasset, qua triduo ascenderat, biduo est deomnes,
et ante alios rex ipse,

gressus, frigora nocturna

culae ortu similia

maxime metuens, qu canibrumalibus erant.

TiTE-LiVE.

68.

Sfort

de CicroD.

M. Cicero, sub adventum triumvirorum, cesserai

urbe, pro certo habens, id quod erat, non magis An-

quam Caesari Cassium et Brutum posse. Tusculanum fugit inde, transversis ilineribus in Formianum, ulabCaietanavimconscensurus, proficiscitur. Unde aliquoties in altum provectum,cum
tonio eripi se

Primo

in

modo

venti adversi retulisscnt,

modo
;

ipse jactationem

navis, cco volvente flucLu, pati

non posset, taedium

tandem eum
:

rcgressusque ad et fug et vitae cepit superiorem villam, quce paulo plus mille passibus a mari abest Moriar, inquit, inpatriaspe servata.
Satis constat servos fortiterfdeliterque paratos fuisse

addimicandum ipsum deponi locticam,et quietospati quod sorsiniqua cogeret, jussisse. Prominenli ex leclica prbentique immotam cervicem, caput prcisum est.Nec satis id slolidae crudelilali mililum fuit manus quoque, scripsisse in Antonium aliquid exprobranles,
;
:

2*


ejus inter duas
sul, ubi

56

positum, ubi
ille

praeciderunt. lia relatum caputad Antonium, jussuque

manus

in rostris

con-

anno adversus Antonium, quanta nulla unquam humana vox cum dmiratione eloquentia audilus fuerat. Vix attollentes pr lacrimis oculos homines intueri Irucidatamcmbra
saepe consularis, ubi eo ipso ejus poterant.

TiTE-LiVE.

69.

Les premires anoes d'Ovide.

est, gelidis

uberrimus undis, ab urbe decem. Editus hic ego sum necnon, ut tempora noris, Cum cecidit fato consul ulerque pari. Si quid id est, usque a proavis vtus ordinis hercs Non modo Fortun munere factus cques.
Millia qui novies distat
:

Sulmo mihi patria

Nec

slirps

prima

fui: genilo

sum

fratre creatus,

Qui tribus ante quatcr mensibus ortus erat. Lucifer amborum natalibus adfuit idem Una celebrata estper duo liba dies. Protmusexcolimur teneri, curaque parenlis Imus ad insignes urbis ab arte viros. Frater ad eloquium viridi tendebat ab vo, Forlia verbosi natus ad arma fori. Atmihi jam puero clestia sacra placebant, Inque suum furlim Musa trahebat opus. Spe paler dixit Sludium quid inutile tentas
;
:

Monides nullas ipse reliquit opes. Motus eram dictis totoque Helicone relicto, Scribere conabar verba soluta modis Sponte sua carmen numros veniebat ad aptos, Et quod tentabam dicere versus erat. Temporis illius colui fovique poetas Quoique aderant vates^ rebar adesse deos.
; : :


Et tenuit nosLras

57

Saepe suos solitus recitare Propertius igns.

Jure sodalitii qui mihi junctus erat.

numerosus Horatius aures, Ausonia carmina culta lyra. Virgilium vidi tantum nec avara Tibullo Tempus amicitiae fata dedere mece.

Dum

feril

Ovide.

70.

Ovide exil un ami.

Scribis ut oblectem studio lacrimabile tempus,

Ne pereant
Difficile

turpi pectora nostra situ.

estguod, amice. mones. quia carmina ltum

Sunt opus, et pacem mentis habere volunt.

Nostra per adversas agitur fortuna procellas,
Sorte nec uUa mea tristior esse potest. Adde quod ingenium longa rubigine Isesum
Torpet, et est multo
Fertilis,

quam

fuit ante

minus.

non renovetur aratro, Nil, nisi cum spinis gramen, habebit ager Tempore qui longo steterit, maie curret, etinter Carceribusmissos ultimus ibit equus Vertitur in tcneram cariem rimisque dehiscit, Si qua diu solitrs cymba vacarit aquis. Me quoque despero, fuerim cum parvus et ante, Illi, qui fucram posse redire parem. Contudit ingenium patientia longa laborum.
assiduo
si
: :

Et parsantiqui

magna

vigoris abest.

Sa}petamennobis,utnunc quoque, sumptatabellaest Inque suos volui cogre verba pedes Carmina scripta mihi sunt'nulla, aut qualia cernis, Digna suidomini tempore, dignaloco.
:

Ovide.

71
.

58

Le malheur

fait

connatre les vrais amis.

Dum juvat

etvultu ridet fortuna sereno,

Indelibatas cuncta sequunlur opes.

At simul intonuit, fugiunt, nec noscitur

ulli,

Agminibus comitum qui modo cinctus erat. Atque haec, exemplis quondam collecta priorum,

Nunc mihi sunt propriis cognita vera malis. Vix duo tresve mihi de totsuperestis amici
:

Cetera fortuna, non mea, turba

fuit.

Quo magis,

o pauci, rbus succurrite lapsis,

Et date naufragio littora tuta mec.

Teque velim primum, qui me, carissime,primus Ausus es alloquio sustinuisse tuo
!

Omnes exemplum
tutela

fidei officiique

sequantur,
!

meistempus

in

omne

malis

Di

tibi sint faciles, et

opis nullius

egentem
I

Si

Fortunam praestent dissimilemque me tamen haec navisvento ferretur amico,

Ignoraretur forsitan ista fides.

Thesea Pirithous non tam sensisset amicum, Si non infernas vivus adisset aquas Si non Euryalus Rutulos cecidis^et in hostes,
:

Hyrtacidae Niso gloria nulla foret.

Ovide.

72.

On

{gaspille

son existence.

dimus. Satis longa

Non exiguum temporis habemus, sed multum pervita, e^in maximarum rerum consummationem large data est, si tota bene coUocaretur.

Sed ubiperluxumacneglegentiamdefluit, ubinullirev

bonse impenditur, ultima

demum necessitate

cogente,
Ita est*.

quam

ire

non intelleximus, transisse sentimus.

59

non accepimus brevem vitam, sed fecimus nec inopes ejus, sed prodigi sumus. Sicut ampl et regi opes, ubi ad malum dominum pervenerunt, momento dissipanlur, at quamvis modica, si bono custodi tradit sunt. usu crescunt; ita a?tas nostra bene disponenti
miiltum patet.

Quid de rcrum natura querimur? illa se bnigne vita, si scias uti, longa est. Alium insatiabilis tenet avaritia alium in supervacuis laboribus operosa sedulitas; aliusvinomadet, aliusinertia torpet alium defatigat ex alienis judiciis suspensa semper ambitio; alium mercandi prceps cupidilas circa omnes terras,
gessit
:

omnia maria, spe

pide
tes,
militice,

lucri, ducit.

Quosdam

torquet cu-

nunquam non

aut alienis periculis inten-

aut suis anxios; sunt quos ingratus superiorum

placet, sed

Quibusdamnihil marcontes oscitantesque fata deprehendunt, adeo ut quod apud maximum poetarum more oraculi dictum est, verum esse non dubitem Exigua pars est vitse quamnos vivimus.
cultus voluntaria servitute consumt.

quo cursum dirigant

SNQLE.

"S.

La modration.
curiosus. Qui in-

Non

vis

esse iracundus? ne sis

quirit quid in se

dictum

sit,

qui malignos sermones,

eruit, se

ctiamsi secreto habiti sint,

ipse inquitt.

Qudam
jurie.

interpretatio

eo perducit ut videantur insunt,

alia

Itaque alia differenda

deridenda,
So-

alia

ignoscenda. Circumscribenda multis modis ira

:

pleraque cratem aiunt,

est

in

lusum jocumque vertantur.

percussum,
esse,
niliil

colapho

ampliua
ho

dixisse,

quam,

molestum

quod noscirent

mines, quando

cum

galea prodire deberent.

Non


quemadmodum
lata.

60

facta sit injuria refert, sed quemadNec video quare difficilis sit moderatio, cum sciam tyrannorum quoque tumida et fortuna

modum

et

licentia

ingnia familiarem sibi ssevitiam represcerte,

sisse.

Pisistratum
proditur,

Athehiensium .lyrannum,
in

memori
ei

cum multa

crudelitatem ejus

manus commodare, et alius hinc. alius illinc eum excitaient, placido animo tulisse et hoc irrilantibus rcsponcbrius conviva dixisset, nec deessent qui vellent
disse
:

Non magis
ocuUs

illi

se

succenscre

quam

si

quis

obligatis

in se incurrisset.

Snque.
74.

Contre

le

sonpon

et l'eiuportenicnt.

Tollenda ex animo suspicio, fallacissimum irritamcntum. Illc me parum humane salutavit, illc inchoatum sermonem cito abrupit, ille ad cenam non vocavit, illius vuUu^ aversior visus est. Non deerit
suspicioni argumenlatio. Res potius bnigne pstimentur. Nihil nisi quod in oculos incurret manifes-

tumque erit credamus, et quoties suspicio nostra vanaapparuerit, objurgemus credulitatem. Ha?c enim
castigalio

consuetudinem

eiiciet

non

facile credendi.

Inde et illud sequitur, ut minimis sordidisque rbus

non exacerbemur. Infelicis valetudinis est, quem lovis aura contraxit; afifecti sunt oculi quos candida vestis
obturbat;
dissolutus est deliciis, cujus latus alieno

labore condoluit. Mindyridem aiunt fuisse ex Sybari-

tarum civitate qui, cum vidisset fodientem et allius rastrum allevantem, lassum se fieri questus, vetuit illum opus in conspectu suo facere. Idem vibicem habcre spius questus est, quod foliis rosse duplicatis incubuisset. Ubi animum simul et corpus voluptates
:

Gorrupere, nihil tolerabile videtur

non quia dura,

^
alicujus,

Cl

aut

sed quia molliter patimur. Quid enim est cur tussis

aut

sternutamentum,

musca parum

curiose

fugata nos in rabiem agat, aut observatus-

cauis, aut clavis negligentis servi

manibus elapsa?

Feret iste sequo animo civile convicium et ingesta 11

conlionc curiave maledicta, cujus aurcs tracti subsellii

stridor

offendit? Perpctietur hic

famem

et

sestiv

expeditionis sitim,
irascitur?

qui

puero maie diluenti nivem

S?que.

75.

De

la Providence.

Supervacuum

est ostendere prseesse universis pro-

videntiam. non sine aliquo custode tantum opus stare,

nec hune siderum certum discursum fortuiti impetus

esse, et.

qu

casus incitt, spe turbari et cito arie-

hanc inoffensam velocitatem procedere ternse legis imperio, tantum rerum terra marique gestantem, tantum clarissimorum luminum et ex dispositione lucentium non esse materiae errantis hune ordinem neque quae temerecoierunt, tanta arte pendere, ut terrarum gravissimum pondus sedeat imtare
:
;
:

motum.

et circa se

properantis cli fugam spectet;

maria molliant terras, nec uUum incrementum fluminum sentiant ut ex minimis seminibus nascantur ingentia. Ne illa quidem quae videntur confusa et incerta, pluvias dico nubesque, et elisorum fulminum jactus, et incendia ruptis montium vcrticibus effusa, tremores labantis soli, et alia, sine ratione, quamvis subita sint, accidunt. Sed suas et illa
ut infusa vallibus
;

causas habent, non minus

quam

qua?

alienis locis

conspectus miracula sunt, ut in mediis fluctibus calentes aqua}, et nova insularum in vasto exsilientium

mari spatia. Suo ista tempori reserventur. Faciam causam deorura agam, de nunc rem difTicilom
:

- G2

In

quorum providenlia minus dubitatur quam quaeritur. gratiam homines reducam cum diis adversus

ut

optimos optimis; neque enim rerum natura patitur unquam bona bonis noceant. Etenim inter bonos
viros ac

Deum

amicitia est, conciliante virtute.

SNQUE.

"G,

Le Abeilles.
more castrorum. Noctu,

Interdiu statio ad portas

quies in matutinum, donec una excitet gemino aut triplici bombo, ut bucino aliquo. Tune universse provolant,
si

dies mitis futurus est; prdivinant

et se

enim

ventos imbresque
rie caeli (et

continent

tectis.

Itaque lempe-

hoc inter priescita habent), cum agmen aH opra processit, alise flores aggerunt pedibus, aliae aquam ore; guttasque lanugine totius corporis. Quibus est earum adolescentia ad opra exeunt et supra dicta convehunt, seniores intus operantur. Qu flores comportant, prioribus pedibus femina onerant, propter totaeque id natura scabra, pedes priores rostro onustre remeant sarcinapandat. Excipiunteas ternae quaternaeque, et exonrant. Sunt enim intus quoque officia divisa, Aliae struunt, aliae poliunt, ali suggerunt, aliae cibum comparant ex eo quod allatum est. Neque enim separatim vescuntur, ne inaequalitas operis et cibi fit et temporis. Mira observatio operis. Cessantium inertiam notant, castigant mox, etpuniunt morte. Mira munditia. Amoliuntur omnia e medio, nuUaeque inter opra spurcitiae jacent. Cum advesperascit, in alveo strepunt minus ac minus, donec una circumvolet eodem quo excitavit bombo, ceu quietem et hoc castrorum more. Tune recapere imperans
:

pente omnes conticescunt.

Pllne l'Ancien.


97.

63

log^e

de Joies Csar.

Animi vigore prsestantissimum arbitrer genitum Caesarem dictatorem. Nec virtutem constantiamque nunc commemoro, nec sablimitatem omnium capacem qua) clo continentur, sed proprium vigorem celerita,emque quodam ign volucrem. Scribere aul lgre, epistolas simul dictare et audire solitum accepimus pariter librariis dicvero tantarum rerum quaternas tare, aut, si nihil aliud ageret, septenas. Idem signis coUatis quinquagies dimicavit, solus M. Marcellum transgressas, qui undequadragies dimicaverat. Nam,
;

prseterbellorumciviliumstragem.undeciescentenafere
millia

hominum
:

occisa prliis ab eo

gloria posuerim, tantam, etiam coactam,

non equidem in humani ge-

quod ita esse confessus est ipse, belneris injuriam lorum civilium stragem non prodendo. Csari autem
peculiare
sit,

prter supra dicta, clementiae

insigne,

qua usque ad pnitentiam omnes superavit. Spectacula enim dita effusasque opes aut operum magnitTera

centiam enumerare, vanitati faventis esset. Illa fuit et incomparabilis invicti animi sublimitas, captis

Thapsum

apud Pharsaliam Pompeii scriniis, iterumque apud Scipionis, concremasse ea optima fide atquo non legisse.
Pline l'Ancien.

S.

yiunibal s'loigne des

mnrs de Rome.

Respectans abit, et castris avulsa moveri Signa jubet ductor, remeaturumque minatur. Redditur extemplo flagrantior there lampas,
Et tremula infuso resplendent crula Phbo.

At procul

mris videre ut signa

revelli

G4 -^

ilneadae versumque ducem tacila ora vicissim Ostentant nutuque docenl quod credere magno

Non audent haerente metu; nec al)ire volentis, Sedfraudem insidiasqueputant, etPunica corda
^c
tacitae natis infigunt

oscula maires,

Doriec procedens oculis sese abstulit agmen, Suspectosque dolos dempto terrore resolvit.

vero passim sacra in Capitolia pergunt, Inque vicem amplexi permixla \oce triumphum Tarpeii clamant Jovis, ac delubra coronant.

Tum

Jamque omnes pandunt portas ruit undique laetum, Non sperata petens dudum sibi gaudia, vulgus.
;

Hi spectant, que fixaloco tentoria rgis

Adstilerint
:

hi,

qua celsus de sede vocatas

:

Adfalus fuerit lurmas

ubi belliger Astur,

Atque ubi atrox Garamas svusque telenderit Hannon. Corpora nunc viva spargunlur gurgitis unda
:

Nunc

Anienicolis slatuunt altaria Nympliis.

Tum

fcstam repetunt, luslralis moenibus, urbem.

SiLius

Itaucus.

'9.

On ne possde vraiment que

ce qu'on a donn.

Credis ob hoc me, Ccesar, opes fortasse rogare

Propter quod vulgus vanaque lurba rogat UL fccunda meos consumt gleba ligones,
;

Et sonet innumera compede tuscus ager Ut centum Liby surganl ex ordine mens, Et crepet in nostris aurea lamna toris Nec labris nisi magna meis crystalla terantur,
;

Et faciant nigras nostra Falerna nives Ut multus Romae nostro Syrus assere sudet, Et mea sit culto sella cliente frequens; Ul luliilenta linat tyrias mihi mula lacernas,
;


Et

63

Numidam

ante
;

omnes virga gubernel equum

Est nihil ex istis

siiperos ac sidra testor.

Ergo, quid? ut donem, ditior esse velim.

Callidus effracta

nummos

fur auferet arca,

;

Non reddet sterilis semina jacta seges Debitor usuram pariler sortemque negabit Mercibus exstructas obruet unda rates.
Extra fortunam est
si

quid donatur amicis

Quas dederis,

solas

semper habebis opes.

Martial.

80.

Murs

primitives de IB^ome.

Sicci terga suis, rara pendentia crate,

Moris eratquondam

festis

servare diebus,
hostia, carne.

Et nalalitium cognatis ponere lardum,

Accedente nova,

si

quam dabat

Cognatorum aliquis lilulo ter consulis, atque Castrorum imperiis et dictatoris honore Functus, ad lias epulas solito maturius ibat, Erectum domito referens a monte ligonem. Cum Iremerent aulem Fabios durumque Catonem,
Et Scauros etFabricios, rigidique severos

Censoris mores etiam collega timeret;

Nemo

inter curas et sria duxit

habendum,

Qualis in Oceani fluctu tcsludo nalaret,

Clarum Trojugenis factura ac nobile fulcrum

Sed nudo
Vd

lalere, et parvis frons aerea lectis

Vite coronati caput ostendebat aselli,

quod

lascivi

ludebant ruris alumni

Taies ergo cibi, qualis

domus atque

supellex.

Tune rudis

et graias

mirari nescius arlcs,

Urbibus eversis, prdarum in parte reperta Magnorum arlilicum frangebat pocula mileSj

60

JUVNAL.

Ut phaleris gauderet equus

Argenli quod erat, solis fulgebat in armis.

81.

Ce

qu'il

fant

demander aax

dieux.

Nil ergo optabunt

homines ? Si consilium vis Permittes ipsis expendere numinibus, quid Conveniat nobis rebusque sit utile nostris
;

Nam

pro jucundis aptissima quque dabunt

illis

di.

Carior est

homo quam

sibi.

Nos animorum
ducti,
;

Impulsu,

et cseca

magnaque cupidine

Conjugium petimus partumque uxoris at illis Noium, qui pueri, qualisque futura est uxor. Ut tamen et poscas aliquid voveasque sacellis
Exta
et candiduli divina

tomacula porci,

mens sana in corpore sano. Fortem posce animum, morlis ierrore carentem, Qui spatium vitae extremum inter muneraponal Nalur, qui ferre queat quoscumque labores,
est ut sit

Orandum

Nescial irasci, cupiat nihil, et poliores Herculis a3rumnas credat svosquc labores

Et Vencrc, et cenis,

et

pluma Sardanapali.

Monstro quod ipse tibi possis dare. Semita certe Tranquill per virtutem patet unica vit.

Nullum numen abest, si sit prudentia: nos le, Nos facimus, Fortuna, deam cloque locamuc,
JU VNAL.

8S.

L'iiomme se distingue des animaux surtout par le langage.

Deus ille princeps, parens rerum fabricatorque mundi, nuUo magis hominem separavii a cleris, qu

quidem mortalia

essent,

animalibus,

quam

dicendi


facultale.

67

praestantiora in
illis

Napicorpora quidem magnitudine, viribus,

patientia, velocitate
;

firmitate,

mulis videmus
secus opis
:

eadem minus egere

et ingredi

acquisitae extrinet tranare

nam

citius, et pasci,

aquas, ciira docentem, naiura ipsa sciunt. Et pleraque

contra frigus ex suo corpore vestiuntur, et

arma

iis

ingenita quaedam, et ex obvio fere victus, circa

qu cum

omnia multus hominibus labor

diis

est.

Rationem

igitur

nobis praecipuam ddit, ejusque nos socios esse

immortalibus voluit. Sed ipsa ratio neque tamnos

juvaret neque tam esset in nobis manifesta, nisi, quae

concepissemus mente, promere etiam loquendo possemus, quod magis desse ceteris animalibus quam intellectum et cogilationem quamdam videmus. Nam et moliri cubilia, et nidos texere, et educare ftus, et excludere, quin etiam reponere in hiemem alimenta, opra qudam nobis inimitabilia, qualia sunt cerarum etmellis, efficere, nonnuUiusfortasserationisest; sed quia carent sermone, qu id faciunt muta atque
irrationalia vocantur.

QUINTIUEN.

83.

Devoirs d'an matre envers ses lves.

disci-

Sumat ante omnia praeceptor parentis erga

;

pulos suos animum, ac succedere se in eorum locum

a quibus sibi liberi tradantur existimet ipse nec habeat vitia, nec ferat. Non austeritas ejus tristis, non dissoluta sit comitas, ne inde odium, hinc contemptus oriatur. Plurimus ei de honesto ac bono sit sermo nam quo saepius monuerit, hoc rarius castigabit. Minime iracundus, nec tamen eorum quae emendanda erunt dissimulator; simplex in docendo patiens laboris assiduus potius quam immodicus. Inlerrogantibus libenter respondeat, non interrogantes
: ;
;


dium

68

percontetur ultro. In laudandis discipulorum dictio-

nibus nec malignus, nec effusus

quia res altra

ta?-

emendando quae corrigenda erunt, non acerbus, minimeque contumeliosus nam id quidem multos a proposito studendi fugat, quod quidam sic objurgant, quasi odelaboris, altra securitatem parit. In
;

rint.

Ipse aliquid,

immo multa

quotidie dicat,

qu

secum audita rfrant. Licet enim satis exemplorum ad imitandum ex lectione suppeditet, tamen viva illa,
ut dicitur, vox
loris
alit

plenius, praecipueque ejus praecepsi

quem

discipuli,

modo

recte sunt instituti, et

amant

et verentur.

QUINTILIEN.

84.

La rhtorique
:

est-elle ntilc ?

Sequitur quaestio An utilis rhetorice ? nam quidam vehementer in eam invehi soient et, quod sit indignissimum, in accusationem orationis utuntur orandi viribus: Eloquentiam esse, quae pnis eripiat scelestos; cujus fraude damnentur intrim boni consilia ducantur in pejus nec seditiones modo turbque popu:
; ;

etiam inexpiabilia excitentur cujus denique tum maximus sit usus, cum pro falsis contra
lares, sed bella
;

veritatem valet.
cere eum,
et, contra,

Nam et
et

Socrati objiciuntcomici, dofaciat:

quomodo pejoremcausam meliorem

Tisiam

Gorgiam similia dicit poUiceri Plato. Et his adjiciunt exempta Graecorum Romanorumque, et enumerant qui, perniciosa non singulis
tantum, sed rbus etiam publicis usi eloquentia, turbaverint civitatium status, vel everterint eoque et
;

Lacedaemoniorum civitate expulsam, et Athenis quoque, ubi actor movere affectus vetabatur, velut recisam orandi potestatem. Quo quidem modo nec duces
erunt utiles, nec magistratus, nec medicina, nec ipsa

69

nam et in medicis venena, et in dcnique sapientia qui philosophorum noraine maie uluntur gravissima nonnunquam flagitia deprehensa sunt.
iis

QUINTILIEN.

85.

Ltilit

de Thistoire pour l'oratenr.

Historia quoque alere oratorem quodam uberijucundoque succo potest; verum et ipsa sic est legenda,
ut sciamus plerasque ejus virtutes oratori esse vitan-

das

etenim proxima poelis

est, et scribitur

et

quodam modo^carmen

ad narrandum, non ad probandum, totumque opus non ad actum reipugnamque praesentem, sed ad memoriam posteritatls et ingenii famam componitur ideoque et verbis remotioribus, etliberioribus figuris narrandi taedium vitt. Itaque, ut dixi, neque illa Sallustiana brevitas, qua nihil apud aures vacuas atque eruditas potest esse perfectius, apud occupatum variis cogitationibus judicem et saesolutum
:

pius ineruditum, captanda nobis est

lactea ubertas
satis

neque

illa Livii

docebit

eum

qui non speciem

utiles oratori

expositionis, sed fdem qurit. Ideoque M. Tullius ne

Thucydidem quidem aut Xenophontem

putat,

quamquam

illum bellicum canere, hujus ore

in di-

Musas esse locutas existimet. Licet tamen nobis

gressionibus uti
vel

historico
erit

dum,

in his

de quibus
toris,

nonnunquam nitore, quaestio, meminerimus non

;

athletarum
batur
uti,

sed militum lacertis opus esse

nec

versicolorem illam, qua Demetrius

Phalereus diceQUINTILIEN.

vestem bene ad forensem pulverem facere.

86

Ltilit

de la lecture pour ToraCear.

puto.
iu

Duo autcm gnera maxime cavenda pueris

Unum, ne

quis eos anliquilatis nimius admiralor,


durescere velit
:

70

Gracchorum Catonisque et aliorum similium leclione fient enim horridi atque jejuni; nam neque vim eorum adliuc intellectu consequentur, et elocutione, quae tum sine dubio erat optima, sed nostris temporibus alina, contenti, quod est pessimum, similes sibi magnis viris videbuntur. Alterum, quod huic diversum est, ne receniis hujus lasciviae flosculis
capti, voluptate

quadam prava

deliniantur,

ut prae-

dulce illud genus, et puerilibus ingeniis hoc gratius

quo propius est, adament. Firmis autem judiciis, jamque extra periculum positis, suaserim et antiquos
assumatursolida ac virilis ingenii tum nosterhic cultus clarius enitescet et novos, quibus et ipsis multa virtus adest. Neque enim nos tarditatis natura damsi

lgre, ex quibus

vis,

deterso rudis seculi squalore,

;

navit

sed dicendi mutavimus genus, et ultra nobis

quam

oportebat indulsimus

ita

non tam ingenio

illi

nos superarunt,
eligere, sed

quam

proposito. Multa ergo licebit

curandum erit ne iis quibus permixta Quosdam vero etiam, quos totos imitari oporteat, et fuisse nuper, et nunc esse, quidni libenter non concesserim modo, verum etiam contensunt inquinentur.

derim?
QUINTILIEN.

87

Utilit

des fradactions pour Torateur.

Vertere grca in latinum veteres nostri oratores

optimum judicabant.

Id se L. Crassus in illisCiceronis
:

de Oratore

libris dicit factitasse

:

id Cicero sua ipse

persona frequentissime prcipit quin etiam libros Platonis atque Xenophontis edidit hoc gnre transid Messal placuit, multque sunt ab eoscript latos ad hune modum orationes, adeo ut etiam cum illa Hyperidis proPhryne, diffcillima Romanis, subtilitate
:


ratio
et
:

71

abundant,

contenderet. Et manifesta est exercitationis hujusce

nam

et

rerum copia
artis in

graeci auctores

eloquentiam intulerunt, et hos omnibus transferentibus, verbis uti optimis licet enim utimur nostris figuras vero, quibus maxime ornatur oratio, multas ac varias excogitandi etiam
:

plurimum

ncessitas quaedam est, quia plerumque a graecis romana dissentiunt. Sed et illa ex latinis conversio multum et ipsa contulerit. Ac de carminibus quidem neminem credo dubitare, quo solo gnre exercita-

usus esse Sulpicius; nam et sublimis orationem potest, et verba, poetica libertate audaciora, non praesumunt eadem ppoprie
tionis dicitur

spiritus attollere

dicendi facultatem.
QUINTILIEN.

88.

Les historiens grecs.

Historiam multi scripsere praeclare; sed

bitat longe

nemo

du-

duos ceteris praeferendos, quorum diversa virtus laudem paene est parem consecuta. Densus et brevis et semper instans sibi Thucydides; dulcis et candidus et fusus Herodotus; ille concitatis, hic remissis affeclibus melior; ille contionibus, hic sermonibus;
ille

vi,

hic

voluptate.

Theopompus

his

proximus, ut in historia prdictis minor, ita oratori magis similis, ut qui, antequam est ad hoc opus soUiPhilistus quoque meretur citatus, diu fuerit orator.

qui turbae quamvis

bonorum post eos auctorum

exi-

matur, imitator Thucydidi, et, ut multo inrmior, ita Ephorus, ut Isocrati visum, aliquatenus lucidior. calcaribus eget. Clitarchi probatur ingenium, fides

infamatur.

Longo
vel

post intervallo temporis natus

Timagenes

hoc est ipso probabilis, quod intermissam historias scribendi industriam nova laude repa-


ravit. Xenophoti non phos reddendus est.

12

QUINTILIEN.

excidit mihi, sed inter philoso-

89.

Les tragiques grecn.

in

Tragdiam primus

lucem iEschylus

protulit, su-

blimis et gravis et grandiloquusspeusque advitium,

sed ludis in plerisque et incompositus

propter quod

correctas ejus fabulas in certamen dferre posteriori-

bus poetis Athenienses permisere, sunlque eo modo multi coronati.Sed longe clarius illuslraverunt hoc opus Sophocles atque Euripides, quorum in dispari dicendi via uter sit poeta melior, inter plurimos quritur. Idque ego sane, quoniam ad prsentem maleriam nihil pertinet, injudicatum relinquo. lUud qui-

dem nemo non fateatur necesse est, iis qui se ad agendum comparant utiliorem longe fore Euripiden. Namque is et sermone (quod ipsum quoque reprehendunt, quibus gravitas etcothurnus
clis

videtur esse sublimior)

et sonusSophomagis accedit oratorio

iis

generi et sententiis densus, et in

tradita sunt

quae a sapientibus

pne ipsis par, et dicendo ac respondendo cuilibet eorum qui fuerunt in foro diserti comparandus; in affectibus vero

cum omnibus

mirus,

tum

in iis qui in miseratione constant facile prci-

puus.
QUINTILIEN.

90.

L*loqaence des philosophes

gres*

Philosophorum,ex quibus plurimum se traxisse elo-, quenti M. Tullius confitetur, quis dubitet Platonem
esse

prcipuum,

sive

quendi facultate divina quadam

acumine disserendi, sive eloet Homerica? Multum

73

~
Graeci

enim supra prosam orationem, quam pedestrem

vocant, surgit, ut mihi non hominis ingenio, sed tam

quam Delphico videatur oraculo instinctus. Quid ego commemorem Xenophontis illam jucundilatem inaffectatam, sed quam nulla consequi affectatio possit,
ut ipsse

sermonem

finxisse Gratiee videantur et,

de Pericle veteris

comdi testimonium
possit, in

est, in

quod hune

transferri justissime

labris ejus

sedisse

persuadendi deam? Quidreliquorum Socraticorum elegantiam ? Quid Aristotelem? Quem dubito

quamdam

rerum an scriptorum copia an eloquendi vi ac acumine an varietale operum clariorem putem. Nam in Theophrasto tam est loquendi nitor ille divinus, ut ex eo nomen quoque traxisse dicatur. Minus indulsere eloquentiae Stoici veteres, sedcum honesta suaserunt, tum in colligendo probandoque qu instituerant plurimum valuerunt, rbus tamen acuti magis quam, id quod sane non afscientia

suavitate an inventionum

fectaverunt, oratione raagnifici.

QUINTILIEN.

Oi

L'lgie et la satire

Rome

Elegia quoque Graecos provocamus, cujus mihi ter-

maxime videtur auctor TibuUus. Sunt qui Propertiummalint. Ovidiusutroquelascivior,

sus atque elegans
sicut durior Gallus.
in

Satira quidem tota nostra est, qua primus insignem laudem adeptus Lucilius quosdam ita deditos sibi adhuc habet amatores, ut eum non ejusdem modo operis auctoribus, sed omnibus poelis praeferre non dubitent. Ego quantum ab
illis,tantum ab Iloratio dissentio, qui Lucilium fluere

lutulentum et esse aliquid quod loUere possis

putat.

Nam

eruditio in eo mira et libertas atque inde acer-

bitas et

abunde

salis.

Multum eo

est iersior ac

purus


magis Horatius,
et
et, nisi

74

libro,

Multum verae Persius quamvis uno hodieque qui olim nominabunmeruit. Sunt Alterum genus, sed non etiam prius
gloriae,
clari

labor ejus amore, praecipuus.

et

tup.

illud

satirae

sola

carminum

varietate

mixtum condidit Terentius

eruditissimus. Plurimos hic

Varro, vir
latinae et

Romanorum

libros et doctissimos composait, peritissimus linguae

omnis

antiquitatis et

rerum graecarum noscoUaturus

trarumque, plus tamen

quentise.

scientiae

quam

elo-

QUINTILIEN.

92

Jac^ement 8nr Snqae crivain.

inge-

Senecae et multae et magnae virtutes fuerunt

copiosum, plurimum studii, multa cognitio in qua tamen aliquando ab his quibus inquirenda quaedam mandabat deceptus est. Tractavit etiam omnem fere studiorum materiam nam et orationes ejus, et poemata, et epistol, et dialogi feruntur. In philosophia parum diligens, egregius tamen vitiorum insectator fuit multae in eo clarque sententiae, multa etiam morum gratia legenda; sed in eloquendocorrupta pleraque, atque eoperniciosis-

nium rerum

facile et

sima quod abundant dulcibus

contempsisset,

vitiis.

Velles
si ille

ingenio dixisse, alieno judicio;

nam

eum suo qudam

si parum sana non concupisset, si non omnia sua amasset, si rerum pondra minutissimis sententiis non fregisset, consensu potius eruditorum quam puerorum amore comprobaretur. Verum sic quoque jam robustiset severiore gnre satis firmatis legendus, vel ideo quod exercere potest utrinque judicium. Multa enim, ut dixi, probanda ineo, multa etiam admiranda sunt eligere modo ourse sit, quod
:


utinam ipse
fecisset
:
;

75

fuit illa

digna enim
voluit

natura

qu

meliora vellet

quod

efifecit.

QUINTILIEN.

93.

Qaand Toratear

doit

songer

la retraite.

Omnibus dicendi
civis,

virtulibus usus orator in judiciis,

contionibus, senalu, in

omni denique

officio

boni

finem quoque dignum et optimo viro et opre

:

non quia prodesse unquam satis illa facultate praedito non conveniat operis pulcherrimi quam longissimum tempus; scd quiadecet hoc quoque prospicere, ne quid pejus quam fecerit, faciat. Neque enim scientia modo conssanclissimo faciet
et
sit,

illamente atque

tat orator,

qu augetur
fractis aut

annis, sed voce, latere, firmi-

cavendum

aetate seu valetudine, ne quid in viro summo desideretur, ne intersistat fatigatus, ne quae dicet parum audiri sentiat, ne se quserat priorem. Vidi ego longe omnium, quos mihi cognoscere contigit, summum oratorem, Domitium Afrum, valde senem, quotidie aliquid ex
tate;

quibus

imminutis

est

ea

illo,

quam meruerat auctoivtate perdentem, cum, agente quem principem fuisse quondam fori non erat
alii

dubium,

(quod indignum videatur) ridrent,

:

alii

erubescerent

eum

deficere

qu occasio illis fuit dicendi malle quam desinere. Neque erant illa qualiain

cumque mala, sed minora. Quare antequam

tatis veniat angustias, receptui canet, et in

bas

portum

Integra nave perveniet.

QUINTILIEN.

94.

Perccnniasi excite les soldats la rvolte.

Erat in castris Percennius quidam, dux olim theatralium

operarum,

dein

gregarius

miles,

procax

 76 lingua, et miscere clus histrionali studio doctus. Is

imperitos animos, et

qunam

post

Augustum

militi

condicio ambigentes, impellere paullatim nocturnis

vesperam die et dilapsis medeterrimum quemque congregare. Postremo, promptis jam et aliis seditionis ministris, velutcontionabundus interrogabat cur pauciscenturionibus, paucioribus tribunis in modum servorum obdirent; quando ausuros exposcere remdia, nisi novum et nutantem adhuc principem precibus vel armis adirent. Satis per tt annos ignavia peccatum, quod tricena aut quadragena stipendia senes, et plerique truncato ex vulneribus corpore, tolrent ne dimissis quidem finem esse militiae, sed apud vexillum tendcntes, alio vocabulo eosdem labores perferre ac, si quis tt casus vita superaverit, trahi adhuc diversas in terras, ubi, per nomen agrorum, uligines paludum vel inculta montium accipiant. Enimvero militiam ipsam gravem, infructuosam dnis indiem assibus animam et corpus stimari hinc vestem, arma, tentoria, hinc saevitiam centurionum et vacationesmunerum redimi.
colloquiis, aut, flexo in
lioribus,
:
;

Tacite.

9S . Combat
Sub

nairal sur le lac Facin.

idem

tempus,

inter

lacum

Fucinum

am-

nemque Lirim perrupto monte, quo

magnificentia

operis a pluribus viseretur, lacu in ipso navale prlium adornatur, ut quondam Augustus, structo circa Tiberim stagno, sed levibus navigiis et minore copia,
ediderat. Claudius trirmes quadriremesque et undeviginti

hominum

millia armavit, cincto ratibus ambitu,

ne vaga effugia forent, ac tamen spatium amplexus ad vim remigii, gubernantium artes, impetus navium
et proelio solita.

In

ratibus praetoriarum cohortium

manipuli turmseque

77

antepositis

adstiterant,

propu-

gnaculis, ex quis catapulte ballistque tenderentur.

Reliqua lacus classiarii teclis navibus obtinebant. Ripas et colles ac montium dita, in modum theatri, multitudo innumera complevit, proximis e municipiis et
alii

Urbe

ex

ipsa,

visendi

cupidine* aut

officio in

principem. Ipse insigni paludamenlo neque

procul Agrippinachlamyde aurata prcesedere. Pugnatum, quanquam inter sontes, fortium virorum animo; ac, post multum vulnerum, occidione exempti sunt.
Tacjte.

96.

Haine de Nron contre Britannicus.

et

Turbatus his Nero,

propinquo

die,

quo quartum

decimum setatis annum Britannicus explebat, volutare secum modo matris violentiam, modo ipsius indolem, levi quidem experimento nuper cognitam, quo tamen
alia

favorem late quaesivisset. Festis Saturno diebus, inter aequalium ludicra, regnum lusu sortientium, evenerat ea sors Neroni. Igitur ceteris diversa nec ruboallatura

rem

ubi Britannico jussit exsurgeret pro-

gressusque in

mdium cantum aliquem

inciperet, irri-

sum ex eo sperans pueri sobrios quoque convictus, nedum temulentos, ignorantis, ille constanter exorsus est carmen quo evolutum eum sede palria rebusque summis significabatur. Unde orla miseratio manifeslior,

quiadissimulalionem nox etlascivia exemerat.

Nero,intellectainvidia,odium intendit; urgentibusque

Agrippinfe minis, quia nullum crimen, neque jubere pique

riae

cdem fratris palam audebat. occulta molitur paravenenum jubet, ministro PoUione Julio, praetocohortis tribuno, cujus cura attinebatur
veneficii

damnata nomine Locusta, multa scelerum fama.

Tacite.

 78
97.

Jngement

de Tacite sar Galba.

Galbae corpus diu neglectum et plurimis ludibriis vexatum, licentia tenebrarum, dispensator Argius, e prioribus servis, humili sepultura in privatis ejus hortis contexit. Caput per lixas calonesque suffixum laceratumque an te Patrobii tumulum (libertus is Ne-

ronis punitus a Galba fuerat) postera

demum

die re-

pertum

et

cremato jam corpori admixtum

est.

Hune

exitum habuit Serv. Galba, tribus etseptuaginta annis quinque principes prospra fortunaemensus, etalieno imperio felicior quam suo. Vtus in familia nobilitas, ipsi mdium ingenium, magis extra magnae opes cum virtutibus. Famae nec incuriosus nec vitia quam
:

venditator; pecuniae alienae

cus, publicae avarus;

non appetens, suae paramicorum libertorumque, ubi in

reprehensione patiens,
si

bonos
forent,
et

incidisset, sine

mali

usque ad culpam ignarus. Sed claritas natalium metus temporum obtentui, ut, quod segnitia erat,

sapientia vocaretur.

Dum

vigebat tas, militari laude

apud Germanias floruit. Proconsul Africam moderate, jam senior citeriorem Hispaniam pari justitia continuit major privato visus, dum privatus fuit, et om:

nium consensu capax

imperii, nisi imperasset.

Tacite.

98.

Vitellias visite le eiiamp

de bataille de Bdriae.

Vitellius Cremonam flexit et spectatis, quos Caecina ediderat, gladiatoriis ludis, insistere Bedriacensibus campis ac vestigia recentis victorise lustrare oculis

concupivit.

Fdum

atque atrox spectaculum

intra

quadragesimum pugnae diem lacera corpora, trunci artus, putres virorum equorumque formae, infecta tabo

79

humus, protritis arboribus ac frugibus dira vaslitas. Nec minus inhumana pars viae, quam Cremonenses
lauro rosisque constraverant, exstructis altaribus cae-

sisque victimis regium in morem. Aderant Valens et Ccina monstrabantque pugnae locos hinc irrupisse legionum agmen, hinc quits coortos, inde circumfusas auxiliorum manus. Jam tribuni praefectique, sua quisque facta extollenles, falsa, vera, aut majora vero miscebant. Vulgus quoque militum clamore et gaudio deflectere via, spatia certaminum recognoscere;aggeremarmorum, strues corporum intueri, mirari. Et erant quos varia sors rerum lacrimaeque et misericordiasubiret; at non Vitellius flexit oculos nec tt millia insepultorum civium exhorruit laetus ultro
;
:

et

tam propinquae

sortis ignarus instaurabat

sacrum

diis loci.

Tacite.

99.

Entre de VitcUins

ft

Rome.

Ipse Vitellius a ponte Mulvio, insigni equo, palu

populum ante se agens, quominus ut captam Urbem ingrederelur amicorum consilio deterritus, sumpla praetexla et composito agmine incessit. Quattuor legionum aquilae per frontem
datus accinctusque senatum et

totidemque circa e legionibus aliis vexilla, mox duodecim alarum signa et post peditum ordines eques, dein quattuor et triginta cohortes, ut nomina gentium aut species armorum forent, discretae. Ante aquilas praefecti castrorum tribunique et primi centurionum
candida veste, ceteri juxta suam quisque centuriam, armis donisque fulgentes.Et militum phalerae torquesque splendebant. Dcora facis, et non Vitellio principe dignus exercitus. Sic Capitolium ingressus, atque
i.bi

matrem complexus, Augustae nomine honoravit.

80

Postera die, lanquam apud aUerius civitatis senatum populumque magnificam oralionem de semelipso prompsit, industriam temperantiamque suam laudibus
attollens, conseils flagiliorum ipsis qui aderani

omniinees-

que

Italia,

per

quam somno

et luxu

pudendus

serat.

Tacite.

f 00.

Mort de Janlos Blsns.

Gravi corporis

morbo

aeger

Vitellius

Servilianis

pernoctem crebris luminibus animadvertit. Sciscitanti causam, apud Caecinam Tuscum epulari multos, prcipuum honore Junium Blacsum nuntiatur; cetera in majus de apparatu et solutis in lasciviam animis nec defuere qui ipsum
hortis turrim vicino sitam collucere
;

Tuscum

et alios,

sed criminosius Blaesum incusarent,

quod aegro principe ltos dies ageret. Ubi asperatum Vitellium et posse Blasum perverti salis patuit
iis

qui principum offensas acriter speculantur, dat

L. Vitellio delationis partes. Ille, infensus

Blso

mu-

latione prava,

quod eum omni dedecore maculosum

egregia fama anteibat, cubiculum imperatoris reserat,

fliumejus sinu complexus et genibus accidens. Cauconfusionis quaerenli, non se proprio metu nec anxium, sed pro fralre, pro liberis fratris, preces lacrimasque attulisse. Frustra Vespasianum timeri,

sam

sui

quem

lot

Germanic

legiones, tt provinci virtule

ac fide, tanlum denique terrarum ac maris immensis

spatiis arceat; in

Urbe ac sinu cavendum hostem, Ju-

nios Antoniosque avos jactantem, qui se stirpe imperatoria

sas illuc

comem ac magnifcum militibus oslentet. Veromnium mentes, dum Vitellius, amicorum

la-

inimicorumque neglegens, fovet semulum principis

bores e convivio prospectantem. Reddendam pro in-

tempestiva
laetitia

81

et

maestam

funebrem noctem, qua

imperare
et, si

scit et sentiat vivere Vitellium et

quid
Blaesi

lato accidat, filium habere.

Trepidanti inter scelus metumque, ne dilata mors maturam perniciem, palam jussa atrocem diam ferret, placuitveneno grassari.

invi-

Tacite.

iOi.

Derniers moments de

Vitellias.

Vitellius, capta Urbe, per aversam palalii partem, Aventinum in domum uxoris sellula defertur; ut, si diem latebra vitavisset, Tarracinam ad cohortes fra-

treraque perfugeret. Dein mobilitate ingenii,

natura pavoris

est,

et, qu cum omnia metuenti prsentia

maxime displicerent, in palalium regreditur vastum desertumque, dilapsis etiam inlmis servitiorum aut occursum ejus declinantibus. Terret solitudo et tacentes
loci; tentt clausa, inhorrescit vacuis;

fessusque mi-

sero errore et pudenda latebra semet occultans, ab

Julio Placido tribuno cohortisprotrahitur. Vinct

pone
:

lergum manus

laniata veste,

fdum

spectaculum,

ducebatur, multis increpantibus, nuUo iliacrimante

deformitas exitus misericordiam abstulerat. Obvius e

germanicis mililibus Vitellium infesto

vel

ictu,

per iram,

tribunum appetierit, in incerto fuit aurem tribuni amputavit ac statim confossus est. Vitellium, infestis mucronibus coactum modo erigere os et offerre contumeliis, nunc cadentes statuas suas, plerumque rostra aut Galbae occisi locum contueri, postremo ad Gemonias propulere. Vox na non degeneris animi excepta, cum tribuno insuUanti se tamen imperatorem ejus fuisse respondit. Ac deinde ingeslis vulneribus concidit.
ludibriis eximeret, an
:

quo maturius

Tacite.


408.

82

Vitellias.

Aprs

le

menrtre de

Interfecto Vitellio bellum

magis desierat quam pax

victores implacabili odio

cperat. Armati per

Urbem
;

victos consectabantur

plenae caedibus viae, cruenta

fora templaque, passim trucidatis, ut

obtulerat.

quemque

fors

Ac mox augescente licentia scrutari ac protrahere abditos si quem procerum habitu et juventa conspexerant, obtruncare, nuUo militum aut populi
;

discrimine. Quae ssevitia

recentibus

odiis

sanguine

explebatur, dein verterat in avaritiam. Nihil

usquam

secretum aut clausum sinebant, Vitellianos occullari simulantes. Initium id perfringendarum domuum,vel, nec deerat egentissimus si resisteretur, causa csedis quisque e plbe et pessimi servitiorum prodere ultro alii ab amicis monstrabantur. Ubique dites dominos
; :

lamenta, conclamationes et fortuna captae urbis, adeo ut Othoniani Vitellianique militis invidiosa anteapetu-

Duces partium accendendo civili temperandse victori impares; quippe bello acres, in ter turbas et discordias pessimo cuique plurima
lantia desideraretur.
vis,

pax

et quies bonis artibus indigent.

Tacite.

103.

Sonlvement

de Floras et de Sacrovlr.

civitates ob magnitudinem cptavere cujus exstimulator aeris alieni rebellionem acerrimus inter Treveros Julius Florus, apud ^Eduos

Eodem anno Galliarum

Julius Sacrovir. Nobilitas

facta,

ambobus et majorum bona eoque romana civitas olim data, ciim id rarum, nec nisi virtuti pretium esset. li secretis colloquiis, ferocissimo quoque adsumpto aut quibus ob egesta-

em

ac

metum ex

flagitiis

maxima peccandi

necessi-

tudo,

83

tributorum, gra:

componunt Florus Belgas, Sacrovir propiores

Gallos concire. Igitur per conciliabula et clus seditiosa disserebant de continuatione

vitate fenoris, svitia ac superbia praesidentium

et

discordare militem, audito Germanici exitio

libertati

egre-

gium resumendae

tempus,

si

ipsi florentes,

quam
rent.

inops

Italia,

quam

imbellis urbana plbes, nihil

nisi

validum

in exercitibus

quod externum,

cogita-

Haud ferme
fuit
:

ulla civitas intacta

seminibus ejus

motus

sed erupere primi Andecavi ac Turoni.

Quorum Andecavos Acilius Aviola legatus, excita cohorte qu Ludguni praesidium agitabat, coercuit. Turoni legionario miiite, quem Visellius Varro, infrions Germaniae legatus, miserai, oppressi.
Tacite.

404.

Tacfarinas et Mazippa sont vaincas en Afrique.

in Africa

Eodem anno cptum

Tacfarinate.
Is,

bellum, duce hostium

natione Numida, in castris romanis

mox desertor, vagos priad prdam et raptus congregare; dein, more militice, per vexilla et turmas componere; postremo non inconditae turbae, sed Musulamorum dux haberi. Valida ea gens et solitudinibus Africae propinqua, nullo etiam tum urbium cuitu, cepit arma Mauresque accolas in bellum traxit. Dux et his, Mazippa divisusque exercitus, ut Tacfarinas
auxiliaria stipendia meritus,

mum

et latrociniis suetos

armatos castris Mazippa levi cum copia incendia et cdes et terrorem circumferret. Compulerantque Cinithios, haud spernendam nationem, in eadem cum Furius Camillus, proconsul Africae, legionem et quod sub signis sociorum, in unum conductos ad hostem duxit modicam malectos viros et
attineret,

romanum

in

modum

disciplina et imperiis suesceret,


num,
si

84

quam ne bellum

multitudinem Numidarum alque Maurorum

spe victoriae inducti sunt ut vinceTacite.

spectares; sed nihil seque cavebalur

metu ludrent
rentur.

1 os.

Jouissances

que procure

loquence.
cujus

Ad voluptatem

oratoriae eloquentiae transeo,

jucunditas non uno aliquo

momento, sed omnibus prope diebus ac prope omnibus horis conlingit. Quid enim dulcius libero et ingenuoanimo et ad voluptates honestas nato, quam videre plenam semper et frequentem domum suam concursu splendidissimorum hominum, idque scire non pecuniae, non orbitati, non
officii

alicujus administrationi,

sed sibi ipsi dari?

ipsos quin

immo

orbos etlocupleles etpotentesvenire

plerumquead juvenem et pauperem, utautsua, aut amicorum discrimina commendent? UUane tanta ingentium

opum

ac

magn

potenti voluptas,
totius

quam
urbis

spectare homines veteres et senes, et

gratia subnixos, in

abunconfitentesid quod optimum sit se non habere? dantia, Jam vero qui togatorum comitalus et egressus quae
!

summa omnium rerum

in publico species

quod gaudium consurgendi assistendique inter tacentes et in unum conversos! coire populum, et circumfundi
!

quse in judiciis veneratio

coronam,
induerit.

et accipere afifectum

quemcumque

orator

Tacite.

f 06.

Temps
et

favorables h Tloquence.

Magna

eloquentia, sicut flamma, materia alitur, et

motibus excitatur,

urendo

clarescit.

Eadem

ratio

-85 in

nostra quoque civilate antiquorum

eloquentiam
oratores

provexit.

Nam,

etsi

horum quoque temporum

tamen
illa

ea consecuti sunt quae, composita et quieta et beata

republica, tribui faserat,
licentia plura sibi

perturbatione ac

assequi videbantur, cum, raixtis

omnibus

et

moderatore

uno

carentibus,

tantum

quisque orator saperet quantum erranti populo persuaderepoterat. Hinc leges assiduaeetpopularenomen,
hinc inimicitiae, bine procerum factiones et assidua

senatus adversus plebem

etsi

certamina quae singula, rempublicam, exercebant tamen illorum temporum eloquentiam et magnis cumulare praemiis videbantur, quia, quanto quisque plus dicendo poterat, tanto facilius honores assequebatur, tanto magis in ipsis honoribus collegas suos antei:

distrahebant

apud principes gratiae, plus auctoritaapud patres, plus notiti ac nominis apud plebem parabat. Hi clientelis etiam exterarum nationum rebat, tanto plus
tis

dundabant; hos

ituri in

provincias magistratus reve-

rebantur, hos reversicolebant; hos et praeturae et consulatus vocare ultro videbantur. Tacite.

f 07.

loge de la

po<le.

Nemora vero
praecipuos

et luci et

secretum ipsum, quod Aper

increpabat, tantam mihi afferunt voluptatem, ut inter

carminum

fructus

numerem, quod non

litigatore,
;

in

strepitu, nec sedente ante

ostium

nec inter
se-

sordes ac lacrimas reorum componuntur

sed secedit

animas
tralia

in loca

pura atque innocentia, fruiturque

dibus sacris.
;

Hc eloquenti primordia, haec penehoc primum habilu cultuque commendata morcontacta

vitiis

talibus, in illa casta etnullis

pectora

influxit

sic

oracula loquebantur.

Nam

lucrosas hujus


et sangninanlis

86

teli

eloquenti usus, recens, et malis mo-

ribus natus,

atque ut tu dicebas, Aper, in locum

et,

repertus. Ceterum felix illud,

quar,

aureum sculum,

et

more nostro looratorum et criminum

ut

inops, poetis et vaiibus abundabat, qui bene facta ca-

nerent, non qui maie admissa defenderent. Nec ullis

aut gloria major aut augustior honor,

deos,

primum apud
sacrosque

quorum

proferre responsa et interesse epulis

ferebantur, deinde
reges, inter quos
et

apud

illos

diis genitos

neminem causidicum, sed Orphea

ipsum ApolTa GTE.

Linum,

ac, si introspicere altius velis.

linem accepimus.

f08. Pline Tacite.

notavi quae

Librum tuum legi et quam diligentissime potui adcommutanda, quae eximenda arbitrarer.
et

ego verumdicere adsueviet tu libenter audire. ulli patientius reprehenduntur quam qui maxime laudari merentur. Nunc a te librum meum

Nam

Neque enim

cum

adnotationibus tuis exspecto.

jucundas, o pul-

si qua posteris usquequaque narrabitur qua concordia, simplicitate, fide vixerimus Erit rarum et insigne duos homines setate, dignitate propemodum aequales, non nuUius in litteris nominis (cogor enim de te quoque parcius dicere, quia de me simul dico), alterum alterius studia fovisse. Equidem adulescentulus, cum jam tu fama gloriaque floreres, te sequi, tibi

chras vices!
ciira nostri,

Quam me

delectat quod,

longo sedproximus intervallo et esse et haberi concupis-

cebam. Et erant multa clarissima ingnia sed tu mihi (ita similitudo naturae ferebat) maxime imitabilis, maxime imitandus videbaris. Quo magis gaudeo quod, si quis de studiis sermo, una nominamur, quod
;

de
te

87

Nec desunt qui

qui a te debes adnotasse
:

loquentibus stalim occurro.

loco,

utrique noslrum praeferantur. Sed nos, nihil interest

meaquo

jungimur

nam mihi primus

proximus. Quin etiam

legata et

in testamentis

nisi quis forte alterutri

nostrum amicissimus, eadem quidem pariter accipimus. Quae omnia hue

spectant ut invicem ardentius diligamus,

culis

cum

tt vin-

nos studia, mores, fama, suprema denique hoconstringant. Vale.

minum judicia

Pline le Jeune.

109.

La passion du

cirqne.

Omne
in

hoc tempus inter pugillares ac libelles jucun

dissima quite transmisi.

Quemadmodum,
;

inquis,

quo gnre speclaculi ne levissime quidem teneor. Nihil novum, nihil varium, nihil quod non semel spectasse suffciat. Quo magis miror tt millia virorum tam pueriliter identiurbe potuisti?

Circenses erant

dem cupere
hominum

currentes equos, insistentes curribus hoSi

mines videre.
favent panno,

tamen aut

velocitate

equorum, aut

arte traherentur, esset ratio nonnulla.

Nunc
cursu

pannum amant:

et,

si

in ipso

ratur,

hic color illuc, ille hue transfestudium favorque transibit, et repente agitatores illos, equos illos quos procul noscitant, quorum clamitantnomina, relinquent. Tantagratia, tanta auctoritas
in

medioque certamine,

una vilissima

tunica, mitto

quod

vilius tunica est, sed

apud vulgus, apud quosdam graves ho-

mines! quos ego

assidua,

cum

recordor in re inani, frigida,

tam insatiabiliter desidere, capio aliquam voluptatem quod hac voluptate non capior. Ac par
hos dies libentissime otium meum in litteris colloco, quos alii otiosissimis occupationibus perdunt. Vale.
Pllne le Jeune.


f iO -^

88

Sur la mort du pote Martial.

et

Audio Valerium Martialem decessisse,

fero.

molesle

Erat

homo

ingeniosus, acutus, acer, et qui plu-

rimum

in scribendo et salis haberet et fellis, nec can-

doris minus.

Prosecutus eram viatico secedentem.

amicitise,

Dederam hoc
de

dederam etiam

versiculis quos

composuit. Fuit moris antiqui eos qui vel singulorum laudes vel urbium scripserant, aut honoribus
:

me

autpecunia ornare

noslris vero temporibus,

ut alia
:

speciosa et egregia, ita hoc in primis exolevit

nam

postquam desiimus facere laudanda, laudari quoque ineptum putamus. Quaeris qui sint versiculi quibus gratiam retulerim? Remitterem te ad ipsum volumen, nisi quosdam tenerem. Tu, si placuerint Iii, ceteros in libro requires. AUoquitur Musam, mandat ut do-

mum meam in

Esquiliis quserat, adeat reverenter

Sed, ne tempore non luo disertam Puises ebria januam, vidcto. Totos dat tetricsc dic8 Minervse, Dum centuiD studet auribus virorum Hoc quod scula posterique possint Arpinis quoque comparare chartis. Seras tutior ibis ad lucernas Hac hora est tua, cum furit Lyseus, Cum rgnt rosa, cum madent capilli Tune me vel rigidi Icgant Calones.
;

Meritone

eum

qui haec de

me

scripsit,

et tune

di-

misi amicissime, et nunc, ut amicissimum, defunctum

esse doleo? Ddit enim mihi

quantum maxime
Tametsi,

potuit,

daturus amplius,
potest dari majus

si

potuisset.

quid homini

quam

gloria, et laus, et ternitas?

At non
tasse
;

erunt aeterna quae scripsit. Non erunt for-

ille

tamen

scripsit,

tanquam essent

futura. Vale.

Pline le Jeune.


f li.

89

Pline Caninitis.

Sum ex iis qui mirer antiques non tamen, ut quidam, temporum nostrorum ingnia despicio. Nequc enim quasi lassa et effeta natura, ut nihil jam laudabile parit. Atque adeo nuper audivi Verginium Romanum, paucis legentem comdiam, ad exemplar veteris comdiae scriptam tam bene, ut esse quandoque possit exemplar. Nescio an noris hominem, quanquam nosse debes. Est enim probitate morum,
:

ingenii elegantia,
Scripsit

operum

varietate

monstrabilis.

mimiambos

tenuiter, argute, venuste, atque

in hoc gnre eloquentissime. Nullum est enim genus quod absolutum non possit eloquentissimum dici. Scripsit comdias, Menandrum aliosque setatis ejusdem mulatus. Licet bas inter Plautinas Terenlianasque numeres. Nunc primum se in vetere comdia, sed non tanquam inciperet, ostendit. Non illivis, non granditas, non subtilitas, non amaritudo, non dulcedo, non lepos defuit. Ornavit virtutes, insectatus est vitia, fctis nominibus decenter, veris usus est apte. Circa me tantum benignitate nimia modum excessit; nisi quod tamen poetis mentiri licet. In summa, extorquebo ei librum, legendumque, immo ediscendum, mittam tibi. Neque enim dubito futurum ut non deponas, si semel sumpseris. Vale.

Pline le Jeune.

fis.

Le captatenr de testaments.
:

Assem para, et accipe aureara fabulam fabulas immo; nam me priorum nova admonuit, nec refert aqua potissimum incipiam. Verania Pisonis graviter jacebat hujus dico Pisonis, quem Galba adoptavit.
:


Ad hanc Regulus
venit.

90

minis, qui venerit ad

at ille etiam

Primum impudentiam hogram cujus marito inimicis:

si venit tanlum proximus toro sedit quo die, qua liora nata esset, interrogavit. Ubi audivit, componit vultum, intendit oculos, movet labra, agitt digitos, computat, nihil nisi ut diu miseram exspectatione suspendat.

simus, ipsi invisissimusfuerat! Esto,

Habes, inquit, climactericum tempus, sed vades.

ut tibi

Quod
cium
cilles

quem sum
facit;

frquenter expertus.
Illa

magis liqueat, aruspicem consulam, Nec mora sacrifiadfirmat exta cum siderum significatione
:

congruere.
:

ut in periculo credula poscit codi-

legatum clamt moriens

plus eliam
filii

Regulo

scribit. Mox ingravescit; hominem nequam, perfdum, ac

sibi

quam perjurum! qui

per salutem

non minus sclrate quam frquenter, quod iram deorum, quos ipse quopejerasset. Facit hoc Regulus
lidie fallit, in

caput

infelicis

pueri detestatur.
Pline le Jeune.

113.

Pllno

Capiton.

Suades ut historiam scribam, etsuades non solus me saepe monuerunt, et ego volo, non quia commode facturum esse confidam (id enim temere credas nisi expertus), sed quia mihi pulchrum in primis videtur non pati occidere quibus aeternitas debealur, aliorumque famam cum sua extendere. Me
:

multi hoc

aulem

nihil

sollicitt, res

que ac diuturnitatis amor et cupido homine dignissima; eo prsertim qui

posteritatis

nullius sibi conscius culpae,

memoriam

non reformidet. Itaque diebus ac noctibus cogito si qua me quoque possim Tollere humo ; id enim voto meo sufficit; illud supra votum victorque virumvoitare pcr ora. Quanquam o ! Sed hoc satis est, quod
:

91

prope sola historia poUiceri videtur. Orationi enim et carmini parva gratia, nisi eloquentia est summa; historia quoquo modo scripta delectat. Sunt enim homines
natura curiosi et quamlibet nuda rerum cognitione
capiuntur, ut qui sermunculis etiam fabellisque du-

Me vero ad hoc studium impellit domesticum quoque exemplum. Avunculus meus idemque per adoptionem pater historias et quidem religiosissime scripsit. Invenio^utem apud sapientes honestissimum
cantur. esse

majorum

vestigia

sequi, si

modo

recto itinere

praecesserint.

Pline le Jeune.

14.

Pline Faseas.
;

Scio nunc tibi esse praecipuum studium orandi sed non ideo semper pugnacem hune et quasi bellatorium stilum suaserim. Ut enim terrae variis mutatisque seminibus, ita ingnia nostra nunc hac nunc illamedilatione recoluntur. Volo interdum aliquem ex historia locum apprhendas, volo epistolam diligentius scribas. Nam spe in orationes quoque non historicae modo, sed prope poeticae descriplionis ncessitas incidit, et pressus sermo purusque ex epistolis petitur. Fas est et carmin remitti, non dico continuo et longo (id enim perfici nisi in otio non potest), sed hoc arguto et brevi, quod apte quantaslibet occupationes curasque distinguit. Lusus vocantur, sed hi lusus non minorem interdum gloriamquam sria consequuntur; atque adeo (cur enim te ad versus non versibus adhorter?):

Ut laus

est cere, mollis

cedensque sequatur

Si doctos digitos jussaque flat opus,

Et nunc informet Martem castamve Minervam, Nunc Yenerem ef&ngat, nunc Yencris puerum;
3*

~
Utque

92

sacri fontes non sola incendia sistunt, Saepe etiam flores vernaque prata juvant Sic hominum ingenium flecti ducique per artes Non rigidas docta mobilitate decet.

Pline le Jeune.

lis.

Mort de Pline TAncien.

latis-

Intrim e Vesuvio monte pluribus in locis

simae

flamm altaque incendia

agrestium trepidatione

relucebant,

quorum
deser-

fulgor et claritas tenebris noctis excitabatur. Avun-

culus

igni

relictas

tasque villas per solitudinem

formidinis, dictitabat.

ardere, in

remedium

Tum

se quieti ddit, et quievit

verissimo quidem somno.

illi

Nam

meatus anim, qui

propter amplitudinem corporis gravior et sonan-

tior erat,

ab

iis

qui limini obversabantur audiebatur.

Sed area ex qua diaeta adibatur ita jam cinere mixtisque pumicibus oppleta surrexerat ut, si longior in cubiculo mora, exitus negaretur. Excitatus procedit, seque Pomponiano ceterisque qui pervigilaverant
reddit. In

commune

consultant,

intra

tecta subsis-

tant an in aperto vagentur.

Nam crebris vastisque tre-

moribus tecta nutabant et quasi emota sedibus suis nunc hue nunc illuc abire aut referri videbantur. Sub dio rursus quanquam levium exesorumque pumicum casus metuebatur; quod tamen periculorum collatio elegit. Et apud illum quidem ratio rationem, apud alios timorem timor vicit. Cervicalia capitibus imposita linteis

constringunt

id

munimentum adversus
illic

incidentia fuit.

Jam

dies alibi,

nox omnibus nocfaces multae

tibus nigrior densiorque;

quam tamen

Variaque lumina solvebant.

PuNS LE Jeune.


116.

93

Fin d'une longae defierlptlB.

Vitassem jamdudum ne viderer argutior,nisi propo suissem omnes angulos vill meae tecum epistola circumire. Neque enim verebar, ne laboriosum esset legenti tibi

quod

visenti

non

fuisset, prassertim

cum
:

interquiescere,

si

liberet,

depositaque epistola quasi

meo maxima ex parle ipse inchoavi aut inchoata percolui. In summa(cur enim non aperiam tibi vel judicium meum vel errorem?) primum ego officium scriptoris existimo ut titulum suum lgat atque idenresidere saepius posses. Prterea indulsi amori

amo enim

quae

si

tidem interroget se quid cperit scribere, sciatque, materiae immoratur, non esse longum longissimum,
;

si

aliquid arcessit atque attrahit. Vides quoi versibus

Virgilius arma, hic iEneae, Achillisille,
est, quia facit quod minutissima etiam sidra

Homerus, quot
describat
instituit.
:

brevis tamen uterque

Vides ut Aratus
:

modum tamen servat. Non enim excursus hic ejus, sed opus ipsum. Simiiiternos, utparva magnis, cum totam villam coulis luis subjicere conamur, si nihil inductum et quasi devium loquimur, non epistola quae describit, sed villa quae
consectetur et colligat
describitur,

magna

est.

PuNELE
if 7,

Jeune.

LcB ricochets.
libe-

Mdium spatium Ostiae civitatis emensi, jam Tum littus tenebamus. Ibi arenas extimas, velut
neret ambulacro, perfundens lenis
ut

ster-

unda tundebat. Et, sempermare, etiam positis flatibus, inquietum est, etsi non canis spumosisque fluctibus exibat ad terram, tamen crispis tortuosisque ibidem erroribus de-


lectati

94

plantas tingeremus,

perquam sumus, cum in ipso aequoris limine quod vicissim nunc appulsum
resorberet. Sensim
igitur

nostris pedibus alluderet fluctus, niinc relabens ac

vestigia retrahens in sese

tranquilleque progressif
iler fabuiis loci

oram curvi
legebamus.

molliter littoris,
Et,

fallenlibus,

cum ad

id

venimus,

ubi

subductae

naviculae,

substratis

labe suspens quiescebant, vidimus certatim gestientes testarum in mare pueros jaculationibus ludere. Is lusus est testam teretem, jactatione fluctuum levigatam, lgre de littore; eam

roboribus, a

terrena

testam piano situ digitis comprehensam, inclinem ipsum atque humilem, quantum potest super undas irrotare, ut illud jaculum vel dorsum maris raderet, enataret, dum leni impelu labitur; vel sum-

mis fluctibus tonsis emicaret, emergeret,

saltu

dum

assiduo

sublevatur. Is se in pueris victorem ferebat, cujus testa et procurreret longius et frequentius exsiliret.

MiNUCIUS FLIX.

if 8.

Inflaence de la maslqne d'Orphe.

Otia sopitis ageret

cum

cantibus Orpheus,

Neglectumque diu seposuisset ebur; Lugebant erepta sibi solatia Nymphae, Lugebantdulces flumina maestamodos. Saeva feris natura redit, metuensque leonum Implort ci tharae vacca tacentis opem.
Illius et

duri flevere silentia montes, Silvaque Bistoniam saepe secuta chelyn. Sed postquam Inachiis Alcides missus ab Argis

Thracia pacifero contigit arva pede, Diraque sanguinei vertit praesepia rgis, Et Diomedeos gramine pavit equos
;


Tum patrise

95

lempore valcs

festo laetatus

Desuetae repetit filacanoralyrae,

Et rsides levi modulatus pectine nervos,
Pollice festino mobile duxit ebur.

Vix auditus erat

Porrexit

venti frenantur et undae

,

Pigrior adstrictis torpuit Hebrus aquis

Rhodope

sitientes

carmina rupes,
;

Excussit gelidas pronior Ossa nives

Ardua nudato descendit populus Haemo, Et comitem quercum pinus arnica trahit.
Claudien.

119.

PanU, sur

la

mort de

Blcsilla sa

fille.

Quisdabit capiti

meo aquam,

et oculis

meis fontem

lacrimarum,

et plorabo,

non, ut aitJeremias, vulne-

ratos populi mei ;nec, ut Jsus, miseriam Jrusalem;

sed plorabo sanctitatem, misericordiam,innocentiam,

castitatem, plorabo
fecisse virtutes.

omnes pariter in unius morte deNon quod lugenda sit illa quae abiit,

sed quod nobis impatientius sitdolendum, qui talem

videre desivimus. Quis enim siccis oculis recordetur
viginti

annorum

adolescentulam

tam ardenti

fde

crucis levasse vexillum ? Quis sine singultibus transeat

orandi instantiam, nitorem linguae, memoriae tenacita-

tem, acumen ingenii?...

tus

Sed quid agimus? Matris

afiFec-

prohibituri lacrimas, ipsi plangimus. ConBteor

meos, totus hic liber fletibus scribitur. Flevit et Jsus Lazarum, quia amabat illum... Testor, Paula, Jesum quem Blesilla nunc sequitur, testor sanctos
angelos

quorum

consorlio fruitur,

eadem me dolo;

rum
dies

perpeti

spiritu,
illa

tormenta quae pateris patrem esse nutritium caritate, et interdumdicere Pereat

:

in

qua natus sum

Saint Jrme.

f !2.

96

Les dieux des RomaiDS.

Romani probris et injuriis poetarum subjectam vilam famamque habere noluerunt, capite etiam plectendum sancienles, taie carmen condere si quis auderet. Quod erga se quidem satis honeste constituerunt, sed erga deos suos superbe et irreligiose quos cum
:

non solum patienter, verum etiam libenter poetarum probris maledictisque lacerari, se potius quam illos hujuscemodi injuriis indignos esse dixerunt; seque ab eis etiam lege munierunt, illorum autem ista etiam sacris solennitatibus miscuerunt. Itane tandem laudas hanc poetis romanis negatam sse licentiam, ut cuiquam opprobrium infligrent
scirent

Romanorum, cum
cisse

videas eos nulli

vestrorum

Itane pluris tibi

deorum peperhabenda visa est

existimatio curiae vestrae

quam
;

Capitolii,

immo Rom
in

unius,

quam

aeli

totius

ut linguam

maledicam

cives tuos exercera poetae etiam lege prohiberentur,

et in

deos tuos securi tanta convicia, nullo senatore,

nullo principe,

nuUo censore,

nullo pontifice prohi-

bente, jacularentur ? Indignum videlicet fuit ut Plautus aut Naevius Publio et

;

Cneo Scipioni, aut

Caecilius

M. Catoni malediceret et dignum fuit ut Terentius vester flagitio Jovis Optimi Maximi adolescentium nequitiam conitaret

Saim

Augustin.

. .

TABLE

DES

MATIRES

AUTEURS ANTRIEURS A l'RE CHTIENNB

Cicron
1.

(106-43)

Pages
2. 3.
5.

La beaut de l'univers prouve La terre rvle un crateur La main

Les

l'existence de

Dieu

L'instinct des animaux 4. Merveilleuse structure

6. 7. 8 9.

2 2
3 4

du sens de la vue. est l'instrument le plus utile l'homme productions de la terre sont destines aux hommes.

5
5

De La La

l'immortalit de l'me vertu n'est pas un calcul

6
7 8 9

vertu et l'amiti sont troitement unies

40.

Les prodiges ne mritent pas de crance

a toutes les qualits d'un parfait gnral 4i. 42. Cicron explique pourquoi il se prsente comme accu-

Pompe

sateur de Verres
43. Brigandages de Verres 44. Invectives contre les Gaulois 45. Eloge de la loi des douze tables 46. On ne doit parler que de ce qu'on connat
,

9 10

47
48. 19.

On

Origine de l'loquence peut avec honneur remplir le second rang Supriorit des Romains sur le Grecs

20
21 22.

Le tombeau d'Archimde Vente publique des biens de Pompe Le parti des honntes gens
Contre
les socialistes
fille

12 12 43 44 15 15 16 17

23
24.

18
19 20 20
21

Sulpicius Cicron sur la mort do sa Cicron Atticus 25 26. Eloge de la clmence de Csar 27 Cicron Curion 28. Brutus Cicron. >

22

Csar
29.

(100-44) 23

Les druides

Lacrce
30.

(97-51)

Vie sauvage des premiers hommes

23

. .

31
.

98

(86-34)

Sallnste

Pages

Dsordres de l'armo romaine en Afrique

24

YlTgne
32.

(70-10)

Les agriculteurs doivent prendre leurs prcautions

contre les intempries

33.

Le jardin

25 26

Horace
34.

(65-8)

Education d'Horace

27

Tite-Live

(57 av.-17 ap.)

33. Prface de l'histoire romaine., 36. Etat de Rome aprs la mort de llonmlus 37. Mucius Scaevola au camp de Porsenna

38

Dfaite des Volsquos

28 28 29 30
31

39. Combat des Romains et des Volsques 40. Camille dtourne les Romadns d'migrer Vies 41 Ardeur dos soldats romains 42. Les dieux demandent qu'un consul se dvoue 43. Les Fourches Caudines

44 4y 46. 47. 48. 49. 50. 51 . 52. 53.

.

Portrait d'Annibal Sige de Sagonte Conduite d'Annibal aprs la prise do Saonte Passage des Alpes par les troupes d'Annioal Orage pendant le passage de l'Apennin Annibal marche contre Flaminius Dbut du combat de Trasimne Combat de Trasimne Droute des Romains Trasimne Inquitudes des Romains aprs la dfaite de Trasi-

32 33 33 34 35 36 37 38 39 39 40
41 43 43 44 45 46 46 47 48

mne
54. La flotte romaine met en fuite celle d'Asdrubal 55. Annibal tend un pige l'arme de Paul-Emile

56

Querelle entre les gnraux romains

57. Sige de Casilinura 58. Une ambassade du roi Philippe 59. La ville de Crotone 60. Tib. Gracchus promet la libert aux volontaires do ses

lgions
61 Marcellus cherche s'emparer do Syracuse 62. Les Siciliens et le consul Marcellus 63. Crainte des Romains l'arrive d'Asdrubal en Italie. 64. Le repos d'Annibal redoutable pour les Romains 65. Les Carthaginois l'approche do Scipion 66. Plaintes des Gaulois au Snat 67. Ascension du mont Hmus par le roi Philippe
.

49 50 50
51

52 53 53 54
55

68.

Mort de Cicron

. .

Ovide
.

99

Pages
56 57 58

(43 aT.-18 ap.)

69 Les premires annes d'Ovide 70. Ovide exil un ami 71 . Le malheur fait connatre les vrais amis

AUTEURS POSTRIEURS A l'eRE CHRETIENNE

Snqae
72 73
.

(3-65)

On

gaspille son existence

La modration

74. Contre le soupon et l'emportement 75. De la Providence

58 59 60
61

Pline TAneien
76. Les abeilles 77. Eloge de Jules Csar

(23-79)

62 63
(25-100)

SiUas ItaUeos
78.

Annibal s'loigne des murs de

Rome

63

Martial
79.

(40-103)

On ne

possde vraiment que ce qu'on a donn

64

Javnal
80
.

(42-123)

Murs
Ce

primitives de

Rome

81.

qu'il faut

demander aux dieux

65 66

QalntUien
82.

(42-120)
le lan-

L'homme
gage

se distingue des

animaux surtout par

83 Devoirs d'un matre envers ses lves 84 La rhtorique est-elle utile ? 85 Utilit de l'histoire pour l'orateur 86. Utilit de la lecture pour l'orateur 87. Utilit des traductions pour l'orateur 88 . Les historiens grecs 89 Les tragiques grecs 90. L'loquence des philosophes grecs L'lgie et la satire Rome 91 92. Jugement sur Sn(jue crivain 93. Quand l'orateur doit songer la retraite

66 67 68 69 69 70 71 72 72 73 74 75

100

Pages T5
76
7*

Tacite (54140)
94. Percenni'is excite les soldats la rvolte 95. Combat naval sur le lac Fucin 96. Haine de Nron contre Britannicus
97.-

Jugement de Tacite sur Galba

98. Vitellius visite le champ de bataille de Bdriac 99 Entre de Vitellius Rome 100 Mort de Junius Blsus dOl. Derniers moments de Vitellius 102. Aprs le meurtre de Vitellius 103. Soulvement de Florus et de Sacrovir 104. Tacfarinas et Mazippa sont vaincus en Afrique 105. Jouissances que procure l'loquence 106. Temps favorables l'loquence 107. Eloge de la posie
.

78 78 79 80 81 82 82 83 84 84 85

Pline le Jeone
108. Pline Tacite 109. La passion du cirque
1

(62-115)

fO

111. 112. 113. 114.

H5.
116.

Sur la mort du pote Martial Pline Caninius Le captateur de testaments Pline Capiton'. Pline Fuscus Mort de Pline l'Ancien Fin d'une longue description

86 87 88 89 89

90 91 92 93
sicle)

Minucias Flix (m*

117. Les ricochets

93

Clandien
118. Influence de la

(iv* sicle)

musique d'Orphe

94

Saint
119.

Jrme

(346-420)
:

Paula, sur la mort de sa

fille

93

Saint Augustin
120. Les dieux des

(354-430)

Romains

....!

96

37437.

Tours, impr.

Marne.

l^

La Bibliothque
Universit d'Ottawa

The
University

Library
of

Ottawa

Echance
Celai qui rapporte an

Date dne
la

volame aprs

For faiinre to retnrn a booli on or before tbe last date

will

dernike date timbre ci-dessoas devra

payer one amende de cinq sous, pins an
son poar chaque jour de retard.

stamped belov (hre

and an extra

be a fine of

fiye cents, for

charge of one cent

each additional day.

CE

PA 2095 R33C4 1916 COO RAGCNt E. ACC# 1180733

CENT VINGT

D'

OF OTTAWA

COLL ROW MODULE SHELF BOX POS C 333 08 01 03 06 28 8