Vous êtes sur la page 1sur 701

opnsoîi.

~~j ïî~J p~ C3
JL JL

ET FRAGMENTS INÉDITS

DE LEIBNIZ
.E~n~ J~ ~MM~r?~ ~~o~~M~ r~<? J~MOvre

PAR

Louis COUTURAT
CHARGÉ
Dt:COURS
AL'UNIVERSITÉ
DETOULOUSE

« Quimenonnisiedids no\'it,
nonnovît.»
L< à P/a<-<-t~
21fevr.
VI,i, 65).1696.
(DM/~M,

PARIS
FÉLIX ALCAN, ÉDITEUR
ANCIENNE LIBRAIRIE GERMER BAILLIÊRE ET C~
108, BOULEVARD
SAINT-GERMAIN,108

Ï903
Tous droits reserves.
A

McNsiE:uR ARTHUR HANNEQUIN

PROFES~BUR DEL*UNÏVERSïTÉDE LYON


t.

Témoignage de haute estime et de cordiale affection.


PRÉFACE

Notre ouvrage sur La Logique de Le~M~ était presque terminé (nous


le croyions du moins) lorsque nous eûmes le plaisir, au Congrès inter-
national de Philosophie (août 1900), de faire la connaissance de M. Gio-
vanni VACCA, alors assistant de mathématiques à l'Université de Turin
qui avait compulsé, un an auparavant, les manuscrits de Leibniz con-
servés à Hanovre, et en avait extrait quelques formules de Logique
insérées dans le Formulaire de Mathématiques de M. PEANO C'est lui
qui nous révéla l'importance des œuvres inédites de Leibniz, et nous
inspira le désir de les consulter à notre tour La lecture du catalogue si
détaillé et si complet qu'en a dressé M. le conseiller BoDEMANN~ bibliothé-
caire en chef de la Bibliothèque royale de Hanovre acheva de nous
décider. Ce catalogue, avec le classement des manuscrits dont il est le
résumé, a considérablement facilité, abrégé et guidé nos recherches;
disons mieux, il les a rendues possibles. C'est, selon une métaphore chère
à Leibniz, l'indispensable fil d'Ariane sans lequel nous n'aurions jamais
pu nous aventurer dans le labyrinthe de ses manuscrits. M. Bodemann

i. A présent conseillermunicipalde la ville de Gênes.


2. Tome II, n° 3, 1899; tome III, !90ï; tome IV, 1902 (Torino, Bocca frères).
Nous profitons de cette occasion pour dire ce que nous devons à M. PEAMoet à ses
collaborateurs ce sont leurs tr~<aux qui ont attiré notre attention sur la logique
algorithmique, et qui nous ont par suite amené à étudier la logique de Leibniz.
Nous tenons d'autant plus à le reconnaître, que ces travaux tendent à réaliser, dans
les mathématiques, la Caractéristique universelle rêvée par Leibniz.
3. Cf. G. VAccA ~Mt MMKo~cW~tMc~t~ di Z.~Mï~, ap..Bo~MtMo di MMt<~<~
e ~o~M delle ~CMM~eMM~tM~tcAe~899) <' J'ai constaté que Leibniz connaissait les
principales propriétés du signe de négation, attribué jusqu'ici à Segner; l'identité du
signe de déduction entre les classes et entre les propositions; quelques-unes des
intéressantes analogies qui existent entre les symboles de la Logique et les propo-
sitions sur la divisibilité des nombres entiers; enfin, la représentation si suggestive
et si élégante des formes du syllogisme au moyen de systèmes de cercles, que l'on
attribue d'ordinaire à Euler
4..V. l'articleBodemannaux Abréviationsbibliographiques.
ïttEDtTB DN LBtBNtZ. a
ï! PRÉFACE

nous a libéralement ouvert le trésor dont il a la garde, et il nous a aidé


dans nos recherches et dans un déchiffrement souvent pénible. Enfin
M. LIARD,directeur de l'Enseignement supérieur, a bien voulu nom
charger, en vue de ce travail, d'une mission du Ministère de Hnstruc-
tion publique, qui nous a permis de compléter nos investigations, et qui
nous a imposé en même temps le devoir d'en faire profiter le public.
C'est à ce concours de bonnes volontés, de conseils et de protections que
notre ouvrage doit le jour; nous nous faisons un plaisir et un devoir de
le déclarer, et d'exprimer à MM. LiARb,BcDEMANN et VACCA toute notre
reconnaissance.
Nous avons dit ailleurs combien notre livre sur La Logique de Z~M~
a profité des nouveaux documents que nous avons rapportés de Hanovre;
et si nous le rappelons ici, c'est pour bien marquer le caractère de cette
publication. Le présent volume n'est, en principe, que la collection des
textes inédits qui nous ont servi à compléter notre travail historique. Le
choix que nous en avons fait a donc été avant tout déterminé par le sujet
qui nous occupait c'est en général dans la mesure où ils se rapportaient
à la Logique que nous en avons pris, soit une copie intégrale, soit des
extraits seulement. Mais, comme la Logique de Leibniz est le centre de
son système, nous avons été naturellement conduit à « rayonner » dans
diverses provinces de son œuvre c'est ainsi que nous avons trouvé cer-
tains opuscules métaphysiques du plus haut intérêt, comme le « Primae
veritates », qui résume toute la philosophie leibnizienne dans son ordre
génétique et dans sa vraie perspective 1; et certaines œuvres mathéma-
tiques qui nou~ ont paru intéressantes, ne fût-ce que pour l'histoire de la
pensée de Leibniz, comme La M~Ao~ /'C/M~<?rM~~ et le Pacidius
.P/M/<M 3, dont GERHARDT n'a daigné donner au public que quelques
extraits, sous prétexte que c'était une « Vorstudie » 4..De même, nous
avons copié en passant quelques notes ou quelques coupons qui peuventt
être précieux par la date qu'ils portent comme ce fragment du
2 décembre ï6~6, qui suffit à ruiner l'hypothèse du spinozisme, même
passager, de Leibniz En un mot, nous nous sommes efforcé, toutes les
fois que nous en avons eu l'occasion, de combler les lacunes des éditions

t. PHIL.,VIII, 6-7; Cf.PtML.,I, t5; VIII, ïOO-ÏOt.


2. PHtL.) V, ÏO.
3. MATH., X, Ï 1.
4. Math., VI, 8. Nous ne savons si l'on peut qualifier de Vorstudie un ouvrage
complet dont il existe un brouillon de &3 pages et une copie soignée de 59 pages,
revue par l'auteur.
5. Voir à la fin du volume la Liste des fragments datés. En général, les éditeurs
pap~s&ent avoir complètement ncgtigë les morceaux datés, ce qui nous a procuré
le plaisir de voir confirmer par nos trouvailles toutes nos conjectures chronologiques
(V. La f.og't~t<6 de Z.6~M< p. x et 3z3).
6. PHtL.,VIII, 7t Cf. PtûL.,1, i~, c, 8 (tS~ô).
PRÉFACE II t

existantes. Par exemple, nous publions la fin du Specimen C~CK~ uni-


yerM/~ que GERhARDTavait laissée de côté parce qu'elle avait le
caractère d'une <tStudie »; comme si le commencement de cet opuscule,
et tant d'autres fragments publiés par Gerhardt, n'avaient pas le même
caractère! Nous avons eu la bonne fortune de trouver, inédits et incon-
nus, des opuscules très importants, que leur étendue et parfois leur date
auraient dû suffire à recommander à l'attention des éditeurs comme les
Generales ~M~OMM ~M~~ Notionum et F~~M~ de 1686 2,
qui ponant cette note de la main de Leibniz « Hic egregie progressus
sum »; ou comme la Mathesis rationis 8, où Leibniz a inscrit cette men-
tion « Proba sunt quae hac plaguÏa, et sic satis haberi possunt pro
absolutis ». 11faut avouer que les éditeurs ont été bien difticiles, et bien
outrecuidants, de dédaigner des oeuvres dont Leibniz lui-même se décla-
rait satisfait, et qui étaient l'expression mûrie de sa pensée. On ne peut
même pas alléguer, pour leur défense, qu'ils ne les ont pas connues on
trouve encore sur certains opuscules les titres que RASPEleur a donnés,
avec des notes dédaigneuses comme celle-ci « non nisi vulgaria conti-
nent, quae impressionem non merentur ou bien « Quales hic sunt,
typis vix possunt committi, nam sine capite et caice apparent sans
parler du scrupule qui a empêché Raspe de publier le vera inethodo
~/<M< ~o/o~p « Quod liberius de theologicis quibusdam
loquatur, typis non commisi » 7.
Mais, si incomplètes que soient les éditions existantes, nous n'avons
pas eu la prétention d'en combler toutes les lacunes, même en ce qui
concerne spécialement la logique. Nous n'avons pu copier que les
prin-
cipaux opuscules, ceux dont le contenu nous a paru le plus instructif et
le plus nouveau, et nous avons dû nous borner à prendre des extraits ou
même à noter simplement le titre et le contenu des autres
fragments, qui
peuvent être au moins aussi intéressants à d'autres égards. Notre ouvrage
n'est donc nullement une édition, même partielle ou
complémentaire
c'est un recueil de morceaux choisis, qui parfois se réduit
presque à un
catalogue, destiné à compléter sur quelques points le catalogue Bode-
mann 8. Il a avant tout pour but de mettre à la disposition du
public les
documents que nous avons employés dans l'élaboration de La
Logique
ï. PntL. VII, B, H, t6.t7.
X. PHtL.Vn,C, 20.3t.
3. PHIL.,VI, t~
4. PHH.. Vï, ïo, a.
5. PtHL.VI, ï5.
3~3~ VI, publié par ~°~~ (p. ï09- puis par GERHARDr (P/< VIÏ,
323-327).
7..BOt~MMWM,
p. 91.
8. Surtoutdana la partie mathématique,due à GERHARDT(v. p. 538, note r, de ce
volume).En revanche, Je catalogue Bodemannest un recueilde morceauxchoisis
IV PRÉFACE

de JL~M~, et qui pourront servir à la contrôler, à la compléter, ou


même fournir matière à d'autres études. Si fragmentaire que soit cette
publication, on ne saurait nous reprocher de n'avoir pas gardé pour
nous les copies et les notes dont nous nous sommes servi, et de ne pas
nous être borné aux citations forcément écourtées que nous avons faites
dans les notes de notre ouvrage historique. En publiant le contexte des
passages cités, nous mettons le lecteur à même de vérifier et, s~il y a
lieu, de rectifier notre interprétation. Est-il besoin d'ajouter que notre
choix n'a été guidé par aucun parti pris dogmatique, et que nous avons
recueilli avec le même soin et le même empressement tout ce qui peut
contribuer à élucider la doctrine de Leibniz? En fait, du reste, les textes
inédits que nous avons déjà publiés ont fourni à certains des raisons
d'approuver notre interprétation et de s'y rallier, à d'autres des argu-
ments pour la combattre et nous nous sommes également réjoui de ces
deux résultats contraires, qui témoignent à la fois de l'utilité de cette
publication et de son impartialité.
Pour conserver à notre travail son caractère d'objectivité, nous nous y
sommes abstenu de tout commentaire philosophique; nous nous sommes
borné à quelques notes critiques sur l'établissement du texte, et à quel-
ques remarques ou références destinées à avertir et à guider le lecteur.
Le commentaire doctrinal de la plupart de ces fragments se trouve natu-
rellement dans La Logique de Le~M~, et nous ne pouvions qu'y ren-
voyer le lecteur. C'est ce qui explique (et excuse au besoin) les nombreux
renvois à notre ouvrage il était naturel et nécessaire de relier autant
que possible les textes de Leibniz aux passages de notre livre cil ils se
trouvent expliqués, commentés ou cités, et qu'ils servent inversement
à justifier ou à illustrer.
En général, nous nous sommes efforcé de reproduire le plus exacte-
ment possible le texte avec sa physionomie non seulement nous avons
respecté l'orthographe dans toutes ses bizarreries mais nous avons noté
la pagination, et marqué par des signes spéciaux les passages ajoutés et
les passages effacés Cette dernière précaution nous paraît très impor-
tante elle a été constamment négligée par les éditeurs antérieurs, aussi
nous permettons-nous de la recommander aux éditeurs futurs. Pour en
comprendre l'utilité, il faut savoir comment travaillait Leibniz. ïl écri-
vait le plus souvent sur des pages in-folio (à peu près du format
« ministre a) pliées en deux dans la largeur. Le brouillon occupait une

souvent fort intéressants.Nous croyons utile d'ajouter que l'on peut se procurer,
pour une modiquesomme, la copiede tel ou tel manuscrit inédit, en s'adressantà
M.Bodemann.
t. Nous avonsdd parfoiscorriger la ponctuation,extrêmementfantaisiste,pour
éviter descontre-sens.
3. V, l'Explicationdes~MM, p. XVÏ.
PREFACE v

des deux colonnes ainsi marquées; il s'augmentait successivement d'ad-


ditions et de notes marginales inscrites dans l'autre colonne; et il n'est
pas rare que celle-ci soit aussi pleine que celle-là. Parfois, c'est dans le
blanc réservé en tête, autour du titre, que l'on trouve des notes margi-
nales d'une certaine étendue, comme celle qui figure au début du Ten-
~MK~KAnagogicum On conçoit aisément que ces additions, souvent
surchargées elles-mêmes d'additions ultérieures, compliquent et dénatu-
rent le texte primitif et donnent lieu à des périodes d'une longueur inso-
lite, qu'on ne s'explique pas quand on n'en connaît pas la formation
progressive. Comme le disait un de nos maîtres, la phrase de Leibniz se
développe par intussusception, ou plutôt à la façon d'une monade qui
déroule ses replis. Il est extrêmement intéressant d'assister à ce dévelop-
pement de la pensée du philosophe, et c'est ce que nos signes critiques
permettront au lecteur de faire comme s'il avait le manuscrit sous les
yeux. Les ratures de Leibniz ne sont pas moins instructives car elles
trahissent souvent sa pensée intime, elles répondent au premier mouve-
ment de son esprit, qu'il corrige ensuite pour des raisons de prudence,
de politique ou de diplomatie s. Nous n'avons reproduit,
parmi les
innombrables ratures des manuscrits, que celles qui offraient quelque
intérêt théorique, en montrant les tâtonnements de la pensée de l'auteur.
Comme presque tous ces manuscrits ne sont que des brouillons, on
assiste à l'éclosion de cette pensée, on suit pas à pas ses recherches, ses
tentatives, ses insuccès, ses retours, et ce spectacle passionnant, parfois
presque dramatique, est autrement intéressant que la lecture d'un texte
définitif et fixé3. On pénètre ainsi dans l'intimité de ce grand
esprit; on
s'initie non seulement à sa méthode de travail, mais à ses plus secrètes
pensées, à ses habitudes inconscientes et à ses tendances fondamentales.
C'est de cet avantage que nous avons tâché de faire profiter autant
que
possible le lecteur.
Nous n'avons pas cru pouvoir classer ces textes inédits dans un ordre
systématique qui en fit ressortir les relations d'abord, parce que, comme
nous l'avons dit, nous ne prétendons pas en donner une édition défini-

ï. MATH., VII, 5 (PM., VII, 270).Ce début est méconnaissabledans l'édition de


Gerhardt,qu~a confondula note marginaleavecle texte.Le De Coa-Mt'~OMC, Veritate
et Ideis, notamment,aurait grand besoin d'une revisioncritique de ce genre.
Voir,par exempte,p. ()5.o6,les ratures si instructivesdu fragmentPmL.,V,
S, g elles révèlentpleinement l'intention cachéeet le but pratique de ce
qui n'apparaissentpas danale textedéjàpublié. Voir aussi les correctionsmémoire
curieuses
du fragmentPmL., VIII, 57.
3. Voir notammentle « de Forma:Logieascomprobationeper linearum ductus »
~t' Generales7~Mt~'OMM ~M~ ~<0<t«<M ~'<~MW,
VII, où l'on voit Leibnizessayer tour à tour divers systèmesde
Calcul logique, passer alternativementdu point de vue de l'extensionà celui de la
compréhension,et se heurter à des difficultésqui viennent de ce qu'il veut a tout
prix )us<inerles règles de la Logiqueclassique.
Yï PRÉFACE

tive; ensuite, parce que le seul classement légitime et objectif est selon
nous le classement chronologique; enfin, parce qu'un tel classement ne
sera possible que dans une édition complète des œuvres de Leibniz. En
effet, les morceaux datés sont en minorité (bien qu'il y en ait beaucoup
plus, proportionnellement, que les éditions existantes ne pourraient le
faire croire). Par suite, le classement chronologique des manuscrits ne
pourrait se faire (si tant est qu'il soit possible) qu'après une comparaison
minutieuse de tous les papiers entre eux, en particulier avec la corres-
pondance Tant que tous les manuscrits de Leibniz ne seront pas inté-
gralement publiés, on devra se contenter du classement, imparfait sans
doute, mais approximatif et relativement commode, auquel ils se trouvent
à présent soumis, et qui, consigné dans le catalogue Bodemann, permet
de désigner exactement et de retrouver aisément le moindre bout de
papier. C'est pou~uoi nous avons suivi rigoureusement cet ordre, en
indiquant en mal ~e la cote et la pagination de chaque fragment. Seule-
ment, pour suppléer en quelque mesure à l'absence de classement logique
et guider au besoin le lecteur, nous avons dressé, d'une part, une Classi-
~M~OM~HM~MC, et, d'autre part, une Liste <MCM<f.y datés que
l'on trouvera à la fin du volume. L'une et l'autre fourniront des rappro-
chements assez instructifs. Enfin l~~c~ nominum et rerum permettra
au lecteur de trouver tous les passages où il est question d'un personnage,
d'une idée ou d'une théorie, et de retrouver aisément un passage déjà vu.
Nous espérons ainsi faciliter l'étude de ces textes et les rendre plus acces-
sibles et plus maniables au lecteur, en attendant l'édition complète et
définitive des œuvres de Leibniz, qui va bientôt être entreprise.
Nous croyons utile de donner ici quelques renseignements sur rinitia-
tive de cette édition, à laquelle nous avons eu l'honneur d'ètre associé. A
l'occasion de la première session de l'MOCM~OM ïM~r~M~OM~~y~c~-
démies, qui s'est tenue à Paris en avril i goi M.Jules LACHEUEp, membre
de l'Académie des sciences morales et politiques, fit adopter par cette
Académie un vœu tendant à proposer à l'Association internationale l'éla-
boration d'une édition complète des œuvres de Leibniz; et il voulut
bien joindre à son rapport quelques notes qu'il nous avait demandées
sur l'état des manuscrits et des éditions de Leibniz. La proposition fut
éloquemment soutenue par M. BROCHARD, au nom de l'Académie des
i. On s'étonnera peut-êtreque nous n'ayons fait aucun emprunt à la
dance. Nous n'avons pas fait de recherches de ce côté, d'abord, parce correspon-
que notre
récoltede documentsétait dé)à suffisammentabondante,et que nous étions limité
par le temps; ensuiteet surtout, parce que les lettres de Leibnizne contiennenten
général que des allusions rapides et vagues à ses travaux, ou tout au plus des
résumésde ceux-ci(comparer par exemplel'appendice de la Lettre à Huygens du
8 septembre 1670[A~/t., M, 17],à la C~<M~rM~M~eotM~r<M du to août 1670
[Jt~t~ V, !.).!]).C'est donc dans les manuscritsqu'il faut chercher l'explicationet
le développementdes vues théoriquessommairementindiquéesdans les lettres.
t
PRÉFACE VÏ!t

sciences morales, dans la séance générale de l'J~ocM~OM; elle fut


approuvée et adoptée à l'unanimité. Trois Académies (l'Académie des
sciences de Berlin, l'Académie des sciences morales et l'Académie des
sciences de Paris) ont été chargées de préparer l'édition projetée. Peut-être
nous sera-t-il permis de donner notre opinion à ce sujet, sans autre titre
que celui d'avoir vu et manié les manuscrits de Leibniz, et sans autre
prétention que de servir une entreprise à laquelle nous regrettons de ne
pouvoir collaborer autrement.
Avant tout, il faut dire que ce qui fait la difficulté de la tâche, c'est son
énormité la totalité des manuscrits laissés par Leibniz à sa mort et con-
servés à la Bibliothèque Royale de Hanovre remplirait de 80 à 100 volumes
in-8~; et il y faudrait ajouter les lettres et les papiers qui se trouvent dis-
persés en Europe. Aussi tous ceux qui ont entrepris une édition complète
de l'oeuvre de Leibniz, ou même d'une partie spéciale de cette œuvre,
ont-ils succombé à la tâche 1, ou n'ont laissé que des éditions absolu-
ment incomplètes, même pour la partie qu'ils prétendaient épuiser
C'est justement pour cela que l'on a fait appel à l'Association internatio-
nale des Académies, et c'est pour de telles entreprises qu'elle a été expres-
sément créée, à savoir pour des entreprises qui dépassent les forces et les
ressources d'un seul homme ou même d'une association privée, et qui
demandent le concours et l'appui d'institutions publiques et perma-
nentes.
Aussi ne peut-on s'élever trop énergiquement contre un avis qui aurait
été émis au sein de l'Association, et qui tendrait à « faire un choix » entre
les manuscrits. Faire un choix! Mais c'est ce qu'ont fait déjà tous les
éditeurs précédents; et le résultat en est que nous n'avons de documenta-
tion complète sur aucune des parties de l'oeuvre de Leibniz, sur aucune
des faces de son génie encyclopédique et de son activité universelle. Si
l'édition projetée ne doit pas être absolument complète, ce n'est pas la
peine de l'entreprendre, et de mettre en branle trois Académies pour
faire un recueil qui soit à l'édition Gerhardt ce que celle-ci est à l'édition
Erdmann. On dira que ces savants, pourtant intelligents, ont mal choisi,
et que le choix futur sera meilleur. Qu'en sait-on? Tout choix est essen-
tiellement subjectif et arbitraire ce qui intéresse celui-ci paraît sans
importance à celui-là. Et puis, qui peut prétendre juger si tel fragment
offre ou n'offre pas d'intérêt? Faut-il donc rappeler à des érudits que
rien de ce qui émane d'un grand esprit comme Leibniz n'est insigni-
fiant et indifférent, surtout lorsque cet esprit n'a presque rien publié de

i. NotammentPsRTz(t8~.3-4.7)
et KLOPP
(1864-8~).
2. Comme EMMANM,qui intitulait faussement son édition « Opéra philosophica
quae exstant omnia et GsRHARBT,qui a travaillé 5o ans (1849-99) à la publica-
tion des manuscrits mathématiques et philosophiques de Leibniz, et n'en a pas
publié la moitié, ni même les plus intéressants.
VU! PREFACE;

ses idées, et les a léguées à la postérité sous la forme de notes détachées


et de brouillons parfois informes? On publie jusqu'aux moindres ébau~
ches de Victor Hugo, et même d'auteurs de bien moindre valeur; et l'on
dédaignerait les « petits papiers » de Leibniz, et on lui marchanderait le
nombre des volumes? Ce n'est pas possible, ce serait indigne de notre
temps, si curieux d'histoire, et si respectueux du passé, parfois jusqu'à
la superstition.
Au surplus, ce qu'on demande à l'Association ~crFM~<MM~ des Aca-
démies, ce n'est pas une « restauration » plus ou moins habile et savante
de l'œuvre de Leibniz, une édition de « morceaux choisis a soigneuse-
ment triés ad M.SWM ~cAo/<ïrMMïce qu'on attend d'elle, c'est qu'elle tire
de la poussière et de l'oubli cette masse énorme de documents, c'est
qu'elle préserve de la destruction le fruit d'un demi-siècle de pensée et
d'activité; en un mot, c'est la publication intégrale et scrupuleusement
objective des « reliques » de Leibniz. Ce sera ensuite l'affaire des érudits
d'y chercher les documents dont ils auront besoin pour leurs études, ou
d'en extraire à leur gré la matière d'éditions classiques ou partielles. Mais,
avant tout, il importe de mettre au jour (après tantôt deux siècles qu'il
est enseveli!) Leibniz tout entier, et de le mettre à la portée de tout le
monde savant.
Toutefois, on peut se demander s'il est bien utile de publier tous ces
brouillons, souvent incomplets et presque informes, qui se répètent ou
se ressemblent. Ici il convient de préciser. Lorsque l'on a à la fois le
brouillon d'un opuscule et la copie (en général revue et corrigée par
Leibniz), on peut évidemment se contenter de publier la copie, en notant
les additions, les corrections et les variantes Mais ce n'est là qu'un cas
très rare et cela s'explique par la méthode de travail de Leibniz. Comme
il « pensait toujours », il jetait sur le papier, n'importe où il fût, même
en voyage les idées qui lui venaient incessamment à l'esprit; puis il
mettait de côté ces brouillons, et ne ~r~M~~MM~ en effet, leur accu-
mulation même l'empêchait de retrouver celui dont il eût eu besoin, et
il avait plus tôt fait de l'écrire à nouveau. On comprend dès lors que ces
ébauches successives d'un même opuscule i e soient jamais semblables
lors même que le fond des idées est le même, le développement ou par-
fois même le plan est différent; et si, en général, on peut constater un
progrès de l'une à l'autre, les premières contiennent néanmoins souvent
des détails ou des vues qui manquent aux dernières. Dans tous les cas,
toutes sont intéressantes au même degré, à titre de manifestations de l'état
d'esprit de Leibniz à un moment donné tous ces « instantanés de sa

r. Exemple le Pacidius .PA:&x~t(MATH.,


X, ï i).
2. C'est probablement ainsi qu'il a écrit le plan d'un nouveau De Arte combitlatoria
sur une note d'hôtel (MATH.,I, 27, d).
PREFACE ïX

pensée sont également précieux pour en reconstituer l'histoire et la vie


intime. Il est donc nécessaire de les publier tous, car entre tous les brouil-
lons d'une même série il n'en existe jamais un qui puisse remplacer tous
les autres; et d'ailleurs on n'a pas le droit de choisir le meilleur et le p~us
complet, et de le considérer plus que les autres comme l'expression défi-
nitive de la pensée de Leibniz
Proposera-t-on enfin, pour faire l'économie de quelques volumes, de
sacrifier les morceaux les plus courts, sous prétexte qu'ils sont écrits sur
des feuilles volantes ou sur ces bouts de papier que nous appelons coM-
~OM~, et qui, découpés le plus souvent dans les marges d'un autre
manuscrit, ne sont quelquefois guère plus grands qu'un timbre-poste?
Mais de quel droit dédaignerait-on une pensée que Leibniz n*a pas
dédaigné, lui, de noter par écrit? D'abord, un certain nombre de ces
fragments sont datés, et cela suffit pour leur donner du prix car, quand
ils ne feraient que répéter une idée exprimée ailleurs, ils nous apprennent
que tel jour, telle année, elle était présente à l'esprit de l'auteur; et cela
peut permettre de conjecturer la date de telle œuvre beaucoup plus impor-
tante Quant aux autres, ils ne sont pas moins intéressants par leur con-
tenu on peut en juger par ceux que M. BooEMANN a publiés dans son
catalogue, et par ceux que nous publions nous-mêmc. La pensée de
Leibniz procédait par « fulgurations », et son expression est en général
d'autant plus nette et plus vive qu'elle est plus courte certains résumés
de quatre pages sont plus riches et plus instructifs que les grands ouvrages
où cette pensée se dilue et se noie. Il n'est donc pas étonnant que quel-
ques idées de Leibniz aient trouvé parfois leur expression adéquate dans
certaines formules lapidaires, qu'il a pour cela même jetées sur le pre-
mier bout de papier venu 4. Ailleurs, ce sont des remarques fines ou pro-
fondes qu'il note à propos d'une lecture tout cela contribue à la connais-
sance de sa pensée, ou sert tout au moins à compléter sa physionomie
intellectuelle et morale. Encore une fois, qui donc aurait l'audace de
« faire un choix ? entre tous ces morceaux, de déclarer celui-ci intéres-
sant et celui-là inutile ? Sait-on jamais si tel chiffon de papier, en appa-
rence insignifiant, n'apportera pas à une étude future un complément

i. Exemple les deux rédactionsde la Méthodede l'Universalité


On sait que la Monadologieexisteen 3 versions différentes,dont(PmL.,V, 10).
aucune n'est
la copie exactedss autres; mais, dans ce cas, on peut se contenter de noter les
variantes.
2. Et que M. BoMMANnappelle .ScAK!~e/e~
3. C'est un coupon que cette note du 2 décembre 1676 dont nous avons
indiqué
plus haut la portée.
Par exemple, c'est sur un coupon que se trouve cette formule « Theoremata.
Tachygraphias seu cogitandi compendia esse qui non seulement résume, mais
illumine toute la théorie de la pensée discursive et symbolique, et par suite l'idée
même de la Caractéristique (PfïtL., VII, B, u, 53).
PREFACE

cher-
précieux, une confirmation inattendue, ou ne sera pas pour quelque
cheur un trait de lumière révélateur'? La fréquence même et la répétition
de certaines idées sont significatives et probantes supprimer quelques
fragments, sous prétexte qu'ils ne sont que des redites, serait affaiblir aux
Pour
yeux du public l'importance et le poids des idées qu'ils expriment.scienti-
toutes ces raisons, la publication intégrale est la seule solution
et
fique et loyale, la seule respectueuse du génie qu'il s'agit d'honorer
presque de ressusciter.
Une autre question se pose, qui n'est guère moins importante que la
On a déjà pro-
précédente c'est celle de la classification des manuscrits.
traités (c'est
posé de les répartir en séries, d'après la nature des sujets
d'ailleurs suivant ce principe qu'ils sont classés à présent, et cela facilite
assurément les recherches). Mais ce serait encore retomber dans les
erreurs des éditeurs précédents. Faut-il donc rappeler que, chez un phi-
losophe comme Leibniz, tout est dans tout, et tout tient à tout? Séparer
les diverses productions de cet esprit vraiment universel, c'est mutiler sa
pensée. Ne suffit-il pas du spectacle de3 éditions existantes pour prouver
quel désordre on aboutit ainsi sous prétexte de classement logique?
Dans les Philosophische Schriften se trouvent des écrits d'un contenu
mathématique, et dans les Mathematische Schriften des lettres d'un
grand intérêt philosophique Bien plus des documents très précieux
«
pour la philosophie se trouvent égarés dans les œuvres historico-poli-
tiques a publiées par KLOPp. Un tel classement n'est donc qu'un trompe-
l'œil, qui entretient chez le lecteur l'illusion dangereuse de posséder et
de connaître toits les écrits philosophiques ou tous les écrits mathéma-
tiques, et ainsi de suite. Et cela ne tient pas tant à la maladresse des édi-
teurs qu'à la nature des choses. Supposons qu'on veuille former la col-
lection complète des œuvres philosophiques il sera impossible d'en
séparer, d'une part, les œuvres mathématiques, car toutes les théories
logiques de Leibniz sont inspirées par ses études et ses découvertes
mathématiques; et, d'autre part, les œuvres théologiques, car sa méta-
est
physique est inséparable de ses travaux théologiques la Théodicée
une œuvre de théologie au moins autant que de philosophie". Aux
œuvres mathématiques on devra naturellement joindre les écrits relatifs
à la mécanique, à la physique, à la chimie, à la minéralogie, à la géo-

i. Telle phrase inédite, qui ne faisait que répéter, un peu plus nettementpeut-
être, une pensée expriméedans vingt textes déjà connus, a réussi à convertir un
philosopheà notre interprétation du principede raison et de toute la métaphysique
leibnizienne.
2. Il en est de même pour les manuscrits inédits classés sous les rubriques PmL.
et MATH., comme on peut le constater dans ce volume.
3. Elle est à présent classée sous la rubrique THÉOLOGIE,où elle est entourée
d'oeuvres analogues et connexes.
PRÉFACE Xt

logie; d'autant plus que, pour Leibniz et son temps, la philosophie com-
prenait encore toutes les sciences de la nature Ainsi le moins qu'on
puisse faire est de réunir dans une série unique toutes les œuvres philo-
sophiques, scientifiques et théologiques. On pourrait former, pour des
raisons analogues, deux autres séries au plus une série historique, poli-
tique et juridique, et une série littéraire et philologique. Mais que de
liens encore romprait cette tripartition Les œuvres théologiques de
Leibniz se rattachent étroitement à son activité de politique et de diplo-
mate on sait à quelle méprise a donné lieu son <M ~o~M*K~,
alors qu'il n'est
qu'on a pris pour une profession de foi personnelle,
qu'un projet diplomatique d'entente et de conciliation entre catholiques
et protestants De même, ses études scientifiques sont intimement
unies à ses recherches historiques on sait que sa Protogoea était dans sa
pensée la préface naturelle de sa grande œuvre historique. Enfin, com-
ment séparer ses théories de politique et de droit naturel de sa morale
qui en contient les principes; ou ses travaux de philologie comparée de
ses œuvres historiques, alors qu'il considérait Fétude des langues comme
une méthode pour découvrir les origines des peuples; ou ses méditations
de grammaire rationnelle de son projet de langue universelle, qui dépend
entièrement de sa logique et de sa caractéristique? On le voit partout où
l'on essaiera de pratiquer une section dans cette œuvre encyclopédique,
on tranchera dans le vif d'une pensée toujours une et continue sous la
variété de ses objets. C'est que, si la philosophie est essentiellement un
effort pour ramener tout à l'unité et pour penser systématiquement,
aucun philosophe ne réalisa cet idéal au même degré que Leibniz.
Démembrer son œuvre, c'est dénaturer sa pensée.
Il y a en tout cas une partie de cette œuvre qu'on ne peut raisonnable-
ment songer à classer ainsi c'est sa volumineuse correspondance 3. En
effet, il arrive souvent que dans une même lettre il traite dix ou douze
sujets différents et même hétérogènes. Aussi est-il ridicule de classer telle
lettre dans les œuvres philosophiques et telle autre dans les œuvres
mathématiques, en général, uniquement en raison de la profession du
correspondant Pour la correspondance tout au moins, il n'y a qu'un
classement admissible c'est l'ordre chronologique
Dira-t-on du moins, on pourrait séparer ses œuvres de sa corres-
que,

i. V. PHIL., VIII, 56-57, comment Leibniz conçoit la division de la philosophie,


c~est-à-dire ce que nous appellerions la classification des sciences.
2. V. La Logiquede Leibnif,p. 16~ et note6.
3. La correspondance de Leibniz comprend i5ooo lettres. Lui-même disait qu'il
écrivait environ 3oo lettres par an.
4.. V. La Logique de Z.6t~Mt~,p. vm, note t.
5. Est-il besoin de montrer combien il est fâcheux de classer les lettres d'après
leurs destinataires, comme a fait GEMARM? Ce qui importe, c'est le contenu et la
date d'une lettre, et non pas le nom du correspondant souvent Leibniz expose les
XH PRÉFACE

pondance, et publier celle-ci à part ? Mais ce serait oublier que la cor-


respondance de Leibniz fait partie intégrante de son œuvre de philosophe,
de savant, de théologien, de juriste, d'historien, de politique, et qu'elle est
indissolublement unie aux écrits qu'il gardait pour lui car souvent il
n'y a pas de différence entre une lettre et tel mémoire conservé dans ses
papiers; c'était parfois de véritables mémoires philosophiques, scienti-
fiques, etc., qu'il envoyait à ses correspondants, et c'est sous cette forme
qu'il publia de son vivant une grande partie de ses idées. D'ailleurs, cer-
taines de ses lettres ont une connexion formelle avec ses écrits comment
séparer la Lettre à .HM~~M du 8 septembre 1679 de son ~pe~ïcc, ou
celui-ci de la Characteristica geontetrica dont il est le résumé? Comment
séparer la correspondance avec Arnauld et le Landgrave du Discours de
Métaphysique qui sert de base à leur discussion? On pourrait multiplier
ces exemples, pour prouver que les lettres de Leibniz sont inséparables de
ses œuvres, parce que les unes et les autres s'éclairent et se complètent
mutuellement.
Quel mode de classement devra-t-on donc adopter? Il n'y en a qu'un
qui soit vraiment scientifique et objectif, car seul il respecte les con-
nexions naturelles et génétiques qui existent entre les diverses produc-
tions de Leibniz c'est le classement par ordre chronologique de tous les
écrits sans distinction aucune2. II présente, il est vrai, une grande diffi-
culté, attendu que les morceaux datés sont en minorité. Néanmoins, il
semble que, joints aux lettres, qui sont presque toutes datées ils permet-
tent de déterminer approximativement la date de la plupart des autres
écrits. Voici, croyons-nous, comment il faudrait procéder pour y par-
venir. Une fois qu'on aurait fait le recensement complet des papiers de
Leibniz, on dresserait la liste chronologique de tous les écrits datés
(lettres ou opuscules). Au moyen de cette collection de documents (et des
documents extrinsèques), on pourrait établir une biographie de Leibniz,
non pas une biographie psychologique et philosophique mais une
biographie pragmatique et rigoureusement chronologique, accompagnée
d'un Index très complet, qui permettrait de savoir ce que Leibniz faisait

mêmesidées,sous une forme plus ou moins différente,à plusieurs correspondants;


et rien n'est plus instructif, pour l'histoirede sa pensée,que le rapprochementchro-
nologiquede ces lettres adresséesà diversdestinataires.
i. Comme MM. ADAMet TANNERYle font pour Descartes.
2. C'est celui qu'ËRDMANN avait adopté pour les œuvres philosophiques (y compris
les lettres), et c'est encore aujourd'hui le principal mérite de son édition.
3. La date de celles qui ne le sont pas peut être déterminée par comparaison avec
les autres, qui les encadrent.
4.. Faut-il rappeler combien la biographie de GuapAUER est incommode, par son
manque de divisions et de rubriques, par l'insuffisance de son index, par le mélange
de données historiques et de considérations philosophiques, enfin par la violation
perpétuelle de l'ordre chronologique ?
PREFACE xm

et pensait telle année, tel mois, tel jour, et, inversement, à quelles dates
il s'est occupé de telle théorie ou de tel problème Cela fait, on aurait
une base solide pour le classement chronologique de l'ensemble des
œuvres. On grouperait autour de chaque opuscule daté, d'abord les brouil-
lons et les notes qui s'y rapportent, puis les opuscules analogues par leur
contenu; non pas, bien entendu, tous les opuscules traitant le même
sujet (comme faisait Gerhardt, qui rapprochait ainsi des ouvrages de dates
très éloignées), mais les opuscules de la même veine et de la même inspi-
ration t. Pour les autres, les allusions que Leibniz fait à ses travaux dans
ses lettres permettraient de conjecturer leur date avec une très grande pro-
babilité. Sans doute, il y aurait là place pour l'appréciation subjective et
pour l'arbitraire, mais dans une faible mesure car de telles conjectures,
fondées sur la totalité des données chronologiques que nous possédons et
sur l'ensemble des œuvres, atteindraient le maximum de probabilité que
comporte l'état du problème.
Bien entendu, une fois déterminé aussi rigoureusement que possible
l'ordre chronologique de tous les écrits de Leibniz, on pourrait « tricher »
d'une ou deux années pour réunir les écrits se rapportant à un même
ordre de questions, de manière à composer des volumes à peu près homo-
gènes (d'étendue inégale) que l'on pourrait se procurer séparément. Par
exemple, on pourrait grouper vers 1678 tous les brouillons relatifs à la
langue universelle, qui à eux seuls suffisent à remplir un volume, car
c'est à cette époque que Leibniz s'est surtout occupé de ce problème, et
qu'appartiennent ceux de ces brouillons qui sont datés. Ce serait là une
question de mesure, de tact et de goût, et aussi d'utilité et de commodité
pratiques. Il y aurait ainsi des volumes mêlés d'oeuvres et de correspon-
dance, d'autres où il n'y aurait pas de correspondance, et peut-être d'au-
tres où il n'y aurait que des lettres. De même, il y aurait des volumes
entiers de philosophie, d'autres de mathématiques, d'histoire, de droit,
de politique, de théologie, d'autres enfin d'un contenu varié. Ainsi toutes
les matières seraient alternées ou mêlées exactement comme elles alter-
naient et se mêlaient dans l'esprit de Leibniz et sous sa plume, et l'on
aurait par là le portrait exact et vivant de son activité intellectuelle; ou
plutôt, puisque cet esprit fécond et infatigable était toujours en mouve-
ment, et que nous avons comparé ses productions fugitives à des instan-
tanés, on en aurait vraiment la cinématographie.
i. C'est à peu près (toutes proportions gardées) ce que nous avons fait pour ses
travaux de Logique la correspondance nous avait appris qu'à telles dates il s'occu-
pait de Calcul logique, et nous avons en effet trouvé des brouillons de ces dates.
Notre Liste chronologique des fragments datés peut faire pressentir combien la chro.
nologie complète de l'oeuvre serait instructive.
a. C'est ce que nous avons essayé de faire (avec des données insuffisantes et bien
moins complètes) dans chacune des rubriques de notre C~Mt~c~MK
~~MMtMMe
(notamment pour le Calcul logique).
XÏV PRÉFACE

Telle est, à notre avis, la méthode suivant laquelle il conviendrait


d'élaborer l'édition complète que l'Association M~M~<MM/c des Aca-
démies a entreprise, et qu'elle seule peut mener à bien. Nous espérons
que la présente publication, si fragmentaire qu'elle soit forcement, prou-
vera la nécessité et l'urgence de cette entreprise. Cette édition sera le
meilleur moyen « d'honorer la mémoire du grand penseur qui n'appar.
tient pas seulement à l'Allemagne, mais à l'humanité tout entière a
puisque le but suprême de son activité était « le bonheur du genre
humain a ce sera aussi un hommage bien dû au premier des encyclo-
pédistes, à cet infatigable fondateur d~Académies~; ce sera surtout une
réparation tardive envers le philosophe dont l'oeuvre a été trop long-
temps négligée et oubliée, et dont les idées n'ont pas seulement un intérêt
historique, puisque nous en voyons quelques-unes renaître de nos )ours
et refleurir sous nos yeux Ce sera enfin la résurrection d'un génie vaste
et divers comme la nature même qu'il embrassait et pénétrait, du plus
grand esprit des temps modernes, et peut-être de tous les temps. Ou plu-
tôt ce sera sa première apparition et sa véritable révélation, puisque sa
pensée, ensevelie dans une masse de manuscrits inédits, n'est pas encore
complètement connue, qu'elle nous réserve encore des découvertes et
des surprises, et qu'elle n'a pas encore produit tous ses fruits. Toute
notre ambition est d'apporter notre pierre au monument qui se prépare,
et nous n'aurions pas perdu nos peines, si nous pouvions contribuer
ainsi à en hâter l'édification.

ï. Paroles de M. BROCHARD à l'Association internationale des Académies.


2. Sur le patriotisme et le cosmopolitisme de Leibniz, v. La Logique de Leibnij,
p. 5s8.
3. V. La Logique de Le~Mt~, chap. V L'Encyclopédie; et Appendice IV Sur
Leibniz fondateur d'Académies.
4. L'idée de la Langue universelle, et l'idée de la Caractéristique, avec celles du
Calcul logique et du Calcul géométrique, qui en dérivent.
ABRÉVIATIONS BIBLIOGRAPHIQUES

Manuscrits de Leibniz, ( r,
Tiir!.OL. conservés à la Bibliothèque 'THÉOLOGIE
T~OLoeiE (1).
~1
P~' = royale de Hanovre, et classes PH~osopHiE (IV).
PHILOLOGIE dans le
catalogue Bodemann MAGMATIQUE
~YYYV~(XXXV).
sousiesrubriquesrespectives:
Bodemann = Die Z.e~M~M<~cAr~CM der kôn. 0~. Bibliothek ~M
Hannover, beschrieben von Dr. Eduard BoDEMANN, Oberbibliothekar
(Hannover, Hahn, 1895)
Foucher de Careil, A == Lettres et Opuscules inédits de JL~M~, par
Foucher de Careil (Paris, i85~.).
Foucher de Careil, B = Nouvelles Lettres et Opuscules inédits de
Le~M~, par Foucher de Careil (Paris, i85y).
Foucher de Careil, 1-VII = ŒM~r~ Z.c~M~ publiées pour la pre-
mière fois d'après les manuscrits originaux, par Foucher de Careil,
7 vol. (Paris, 1850-1875).
~/qpp = Die Wcr~ von I.M~, erste Reihe historisch-politische und
staatswissenschaftliche Schriften, éd. Onno Klopp, 11 vol. (Hannover,
1864.-1884.).
Math. == JLc~M~e~ mathematische Schriften, éd. Gerhardt, 7 vol.
(Berlin-Halle, 1849-1863).
Phil. =Die philosophischen Schriften von G. W. f.e~M~, éd. Gerhardt,
y vol. in-4. (Berlin, 1875-1890).
GuHRAUER = G. W. Freiherr von L~t~Mï~, eine Biographie, par
GUHRAUER, 2 vol. in-t3 (Breslau, 184.6).
TRENDELENBURG = Historische Beitrâge ~M~Philosophie, par TRENDE-
LENBURG, 3 vol. in-8 (Berlin, 1867)~.

t. Ne pas confondrece catalogue avec celui de ia correspondance,que nous


n'avonspas eu l'occasionde citer Der Brt~gc~e~ des G. W. Le!&M!~ n!der MM.
BibliothekJ~M ROtMMOM~ beschriebenvon Ed. BoosMANN (Hannover,Hahn, t88g).
2. Une bibliographieplus comptètedeséditionsde LeibnizsetrouvedansLa Logi-
que de Let~Mt~,p. 585-6.
EXPLICATION DES SIGNES

Marque la séparation de deux pages consécutives du manuscrit.


J..J Ces crochets enferment les mots ou phrases que Leibniz a sup-
primés
<> Ces crochets enferment les mots ou phrases ajoutés par Leibniz.
J Les accolades enferment les notes ou additions marginales.
Il arrive que ces divers signes soient encadrés les uns dans les
autres ainsi [. < > .] désigne une addition dans un pas-
sage supprime; < [.]. > désigne une suppression dans
un passage ajouté; < < > > désigne une addition qui
contient une addition ultérieure; [. [.].] désigne une rature
qui contient une rature antérieure. Enfin [A] < B > indique la
substitution de B à A.
Les points serrés sont ceux du manuscrit.
Les points espacés marquent les lacunes de notre copie.
Un astérisque suit un mot douteux.
Plusieurs astérisques tiennent la place d'un mot illisible.
Enfin, le texte des manuscrits est imprimé dans un caractère (X)
différent du caractère employé pour notre texte et pour la
Préface (IX).

i. C'est le signe employépar Leibniz pour indiquer les passagesà supprimer.


V. p. 622, note t.
OPUSCULES
ET FRAGMENTS INÉDITS DE LEIBNIZ

THEOL.,VI, 2, f. f (2 p. m.) 11.


THEOL.,VI,2,f.
Origo veritatum contingentium ex processu in infinitum ad exemplum
Pro~O~OMKMinter quantitates incommensurabiles1.
~~ZT~ 'P~PO~TYO
est, inesse
pnedicatum subjecto quantitatem minorem majori vel
aequaÏem aequali
ostenditur
reddendo rationem explicandohabitudinem
per analysin terminorum in communes utrique
notiones quantitates
MaecAnalysis vel finita est, vel infinita.
Si 6nita sit, dicitur
Demonstratio Inventio communis mensurae seu
commensuratio
Et veritas est necessaria Et proportio est effabilis
Reducitur enim ad
veritates identicas congruentmmcummensura eadem
repetitâ
seu ad principium primum
contradictionissiveidentitatis asquâUtadseorum quas congruunt.
1. Cf. les textes cités dans La Logique de p. ato-~ta, notamment les
GMC~M /~H<~<MM, § t35 (PHÏL., VIT,C, 29).
tttttMM DE MHBNtZ.
2 ORIGO VERITATUM CONTINGENTÏUM

THEot.vi,2,f.t Sin Analysisprocédât in icHnitum


y nec unquam perveniatur ad exhaustionem,
Veritas est contingens quaeinfinitas proportio est ineSabilis quas infini-
involvit rationes 1 tos habet quotientes
Ita tamen ut semper aliquod sit residuum
Cujus iterum reddenda sit ratio novum pra?bens quotiectem
Continuata autem analysi prodit series înfinita
quae tamen à DEO perfectè cogne- Circa quam Geometra multa cogno-
scitur scit
Et hase est
scientia visionis doctrina de numeris surdis <~qualis
est Decimo Elementorum con-
tenta ~>
disdncta
à scientia simplicis inteMigentï~6 ab 1 Arithmetica communi
utraque tamen non expenmentaus
sed à priori habens infallibilitatem
et secundum quidem genus
per rationes certas uni DEO infi- per demonstrationes necessarias
nitum comprehendenti perspec- Geometrse cognitas, numeris ta-
tas, non necessarias tamen men effabilibus non comprehen-
dendas
nam
demonstrationesveritatum contin- proportiones surdas arithmeticè
gentium dari cognosci seu per mensuraerepe-
tionem~explicari
impossibile est.

Verso Sur les vérités contingentes

e Si omnequodfit, necessariumesset, sequeretur sola quae


aliquando existunt esse possibilia (ut volunt Hobbes et Spinosa) et mate-
riam omnes formas possibiles suscipere (quod volebat Cartesius)" 0

ï. Sic.
2. Cf. les textes dtcs dans La Z.o~<<j'«e de ~e~M<~ p. 233-224.; PHtL., VIII, 7! et
Je De /< (foM<r de Careil, Bt tyg).
ORDO CARITATIS PACIDIANORUM 3

F. 12. THBOL.,V~2,f.t2.
~T~TT~ P~OPO~TjfO
Suivent 22 paragraphes parallèles, reproduisant presque textuellement
la f. t r, sauf les derniers, que voici
(21) neque inter has media datur; (2i) neque inter has media datur.
quam verô vocant Scientiam Me-
diam' est scientia <; visionis >
contingentium possibiHum.
(22) Ex bis apparet radicem contin- (22) Exhis apparet radicem incom-
gentias esse infinitum in rationi- mensurabilitatis esse infinitum
bus2. in matenae partibus.
F. i3, recto Même tableau que f. 11, recto. i3.
THEOL.,VI,2,f.
verso Sur les ventes contingentes.

THEOL.,XX, 99 (2 p. in-folio.) XX,99. 1


T~EOL.,
NSTITUATURSocietas sive ordo Caritatis <Pacidianorum > Compo- 1
i sîtus sit ex contemplativis et activis. Contemplativi omne studium
collocent in canendis DEO hymnis pulcherrimis, in quasrenda ubique
materia laudis Divine in naturae artiumque ac scientiarum arcanis ad
DEi <; autoris > perfectionem agnoscendam referendis. Iidem accu-
ratas constituent demonstrationes de DEO et anima, de veritate, de jus-
titia et re morum. Colligent Thesaurum omnis humana: cognitionis.
Formabunt Linguam illam admirabilem aptam Missionariis ad populos
convcrtencbs, veritatemque ad modum calculi in omnibus rebus quoad
ex datis licet per solam vocabulorum considerationem consequendam.
Hortos colent, Animalia aient, pharmaca component.
Activi inter homines exercendae Caritatis causa versabuntur et pro-
fessio eorum erit succurrere miseris quâ licet. Itaque si quis inopiâ
laboret, si animi aegritudine, si morbo, illi societas hase perfugio erit,
illi non auxilium tantûm, sed et silentium prasstabit. Ante omnia aigris
succurrent nam plerique pereunt neglectu aut ignoratione, plerumque
enim unusquisque seger accurata diligentia indigerec, et totum hominem
i. Cf. PHiL.,iV,3,c, t5 ~c~e~Mtne~tï.
a. Cf. PHtL., VÏ!Î, 89 « Conting~ntiœ radixest infitiMum. M(Bodemann, p. t3ï.)
3. Notn dérivé de P«e<~<MN, pseudonyme sous lequel Leibniz voulait publier son
Encyclopédie. V. La Logique de JL~M~, p. i3o.
ORDO CÀRtTATtSPACtOÏANORUM

THEOL~XX,Q(). requireret; hoc autem ut nunc res sunt à Medicis praestariimpossibile est, j
i nam et pauci sunt Medici boni, et unus aegrotus nec sibi Medicum soli
i
alere potest, et si posset interea caeterisinjuria fieret. Itaque plerumque
Medici festinabundi, et ex levibus indiciis judicantes praescribunt Medi-
camenta, cum tamen aeger cura et diasta indigeat saepc potius quàm
pbarmaco. Itaque fratres Caritatis aderunt aegrotis, quandocunque Î
morbi contagiosi non sunt, et aderunt gratis. Ante omnia respicient ad
solatia asgrotum, ut ne illi morositate et rigore adstantium male trac-
`
tentur deinde diligentissimè omnia observent, etiam scripto compre-
hendant <; (ut habeamus paulatim historiam morborum :) .> non ipsi
tamen pharmaca praesentent, sed hoc negotium Medico relinquent.
Missionarii hujus societatismittentur ad infideles et haereticos, nunquam J
illi disputabunt, sed leniter admonebunt, virtute magis et exemplis,
quàm rationibus homines convincent. Non infideli minus aut haeretico,
quàm catholico opem ferent. Nunquam se gubemationi et politicis rebus
miscebunt. Societas appellari poterit Pacidiana, scilicet pacem DEI l
< ferens. Nullas colligent opes, sed omnia impendent partim in miseros,
t
j partim in experimenta. Non [alia] possidebunt praedia, nisi experimen-
torum causa. Nihil video compendiosius, quàm ut duo ordines Bene-
dictinorum et Bernardinorum tota Europa in hanc Societatem converte-
i
rentur. (Dabunt operam ut habeant homines sanctitatis fama celebres.)
1
Excipiendi qui sunt in Germania principatus, hos enim praestabitponti- 1
ficem vertere in Episcopatus. Non pellendi loco priores, sed adjiciendi
novi, ex veteribus regulam novam subibunt non nisi qui volent. At
nemo denub recipietur, nisi qui aptus sit régulas. Retinebuntur reguïae
Benedicti et Bemardi, sed <~tamen > augebuntur. Generalis perpetuus
erunt visitatores. Longè erunt à splendore externo magnificisquepaîadis.
[
Ante omnia inter suos, virtutes morales excolent, invidiam, vanam
gloriam, simultates, irrisiones, insultationes, calumnias et omnem male-
verso. dicentiam, imb et jocos mordaces eradicare conabuntur, 1 semper
rationes admittent et cuivis copiam raclent, suas rationes allegandi. In
difficilibus deliberationibus rationes utrinque scripto complectentur,
certo ordine praescripto, ex quo necessarib debet enasci veritas.
Si rectè ordinata esset Hierarchia Ecclesiasticaconveniet omnes <( et
solos > ordinum Generales esse simul cardinales. Omnes Ecclesiasticos
quos vocant seculares esse sub regula. Pontificem esse generalem Gene- (
S )fÀ$THROPHtLQRUM 5
i

ralium, ad hune omnes Generales referre. Ordinem plures nominare, TaEOL.,XX, 99.
aptos generalatui, ex his eligere pontificem. Pontifex est<;praetcrea.>
quasi Generalis Clericorum secularium, sed deberet eandem habere in
eos potestatem, quam Generalis m sui ordinis homines. Ope Congrega-
tionum seu seminariorum, paulatim Clerus secularis sub regulam revo-
catur. Capitulis ita providendum, ut ne imposterum recipiantur nisi
hommes egregia virtute, non qui oblati pueri juvenesve possent papae,
imperatori aut Regibus reddere regalia, seu bona quae in feudum possi- i
dent Ecclesiae,ut contra ipsi sit potestas Episcopos et Clerum omnem
rectè ordinandi. Hœc fuit sententia Pascalis papae

XX, too (2 p. in-folio.)


THEOL., THEOL.) XX, t00.

Societas Theophilorum ad celebrandas laudes DEI opponenda gliscenti


~cr or~w Atheismo t.
~~UM multi praeclari ordines sint instituti, nullum adhuc video cuj us
hoc proprium ac primum officium sit, incendere homines amore
autoris rerum DEI, laudesque ejus celebrare. Cum tamen hujus unius rei
causa potissimum conditi simus, et DEUM laudaturis pro cujusque
gentis captu pateat etiam ad Turcas, et Persas, et Indos via; et tota
rerum natura hymnorum materiam praebeat quanquam majora DEI in
Christianosbeneficiasingulares etiam gratias mereantur.
Ego cum ssepe de hoc cogitassem, nuper tamen exarsi inprimis
lectisverbis pulcherrimis Epicteti apud Arrianum, quae ita habent Si
mentemhabeamus,quid nobisaliud ~~MW ~M~ privatim, ~M~W
MM~K~M celebrandumet laudandumet grates ~~O/MK~~?Nonneet inter
~MM~M~ arandum, ~~t~MM~~M~c~~M~DJEW Magnus
est DEUS, qui nobis instrumenta~~M~ ~~C quibus terram ~W~,
magnusest DEUS, qui manus dederit,qui deglutiendivim, qui ventrem,qui
~X~ latentercrescamus,ut dormientesrespiremus.jH~Csingalis in rebus

i. Rapprocherce fragmentet le suivantdu niétnoa'eDe Republica,sept. tCyS


(Klopp, dont le passagerelatifà «l'ordrede la charité,SocietasTheophi-
V,18-22),
lorum estcitédansLa Logique de Z.et~M<~p. 5og,note3.
a. On sait que l'institution d'une Societas T~op~t/orMM est prévue à la fin de
deux plans d'Encyclopédie, le De Rerum Arcattis et le Plus Ultra (P/tt/ VII, 5t).
Cf. La Logique de jLet~Mt~, p. t3i-!32.
6 SOCtETA&THEOKHtOMJM

jTn~oL~ XX, ïoo, <~M~M~erant, et ~M~MMJ MM~M~y ~~M~~MM~~r~~J~, quod/N~-


~~M dederit, harum f~H~M et ratione ~M~fM~
SM~ ergo <-MW ~M~ ~f~~ sitis, M~W oportebatesse <Ï/~M~, qui hoc
WM~r~~~r~~r, locoomnium ~'MMMW D~O ~t~~? Quid
~MMt aliud senex,claudus, nisi celebrare DEUM. Quodsi luscinia
~~MM officiofungerer, si olor oloris. Nunc rationis cum
particeps j~,
DEUS celebrandusMM~ M~~ MMM~< ~~M< nequestationem
banc deseram,quoadlicuerit, et vos ad~M~M~~C cantilenamexhortor.
} Galenus, lib. 3 de Usu partium < ap. 10 >
Existimo, esse~WM pietatena,non taurorum ~~0~~
plurimas ~~f~M~, casias aliaquesexcentaodoramentaac unguenta JM~H.
migari; sed si MOï/~Mipseprimus, deindeet aliis <n~, qua ipsius
sapientia, ~M<% Mf~, ~M~ bonitas. Quod enim cultu convenienteexornare
omnia, nihilque suis beneficiisprivatum essevoluerit, id ~f~~JÏM~ boni-
tatis specimenessestatuo; et bac quidemratione ejus bonitas
hymnis nobisest
~a:/ Hoc autem OM<~MMmM' quopacto omniapotissimumadorna-
~~M~, JMMM<C est, ~CM~ autem omnino~M~ virtutis est
~MW~' M~M. Ne igitur mireris, solemet lunam,et MM~f~~ alio-
rum astrorum seriem JMM~M artificio dispositamesse; neve te attonitum
magnitudo eorumvel ~M/fM~ ~KC~ perpetuus,vel circuitionumcerta
descriptioreddat adeb, ut si inferiora comparaveris,parva tibi M~M~r
esse,et omninoornatu carere. Etenim sapientiamet virtutemet providentiani
hic quoqùesimilem~~MM~.}
Placuit etiam elegantissima contemplatio P. Friderici Spee 6 Societate
Jesu, de ratione qua DEUS singulis velut momentis tacito quodam pacto
laudari possit, singulis < nostri corporis > pulsibus in hoc destinatis,
ut significent aliquam laudem DEI
Sed maximè Psalmis Davidicis, et omnino Hebr~eorumconsuetudine
sum delectatus, omnia bona semper ad DEUM etiam in quotidiano ser-
mone referentium; nimirum illis < DEUS dat escam, DEUS
aquas com-
movet, DEUS mari limites ponit >, DEUS tonat, DEUS fulgurat, non
casci in nubibus ignes terrificant animos et inania murmura
miscent;
ï. Cf. Phil.,VII,71, et les autrestextescitésdans LaLogiquede Leibnix,
note i, et p. 599(~<M<?~<!). p. ï38
2. Allusion au Guldenes Tugendbuch du P. SpEE, dont Leibniz fait souvent
Cf. La Logique de JLet~M! p. 5o5, 568, 599. l'élose
3. Vers de VïRGtLE Enéide, IV, 20q-210.
SOCIETAS THEOPHït.ORUM j

neque ideo falsa est philosophia, <~ nec mechanicaenaturam explicandi THEOL., XX, 100~

rationes abjiciende, sed causée finales jungende efnciendbus, <~ et


efficiens universalis pardcularibus » unienda est veritas veritati, et
agnoscendus in omnibus actor DEUS, qui edam Philosophie Fluddi
Mosaice usus esse potest, si ab erroribus quibusdam catachresibusque
purgetur. <~ Nam cum dicamnaturam nihil agere frustra, <: naturam à
vacuo abhorrere, naturam non aberrare, naturam ad perfectionem ten-
dere >, aliaque id genus, profectà non est intelligenda natura particu-
laris cujusdam corporis, sed universalisilla summaque causa, quaesemper
finem et sequitur et obtinet, qu% in avibus nidificat, in formicis hyemi
providet, in omnibus rationis vestigia exhibet. > Itaque pulcherrimè
Socrates in Phaedone philosophiam per finales causas laudat, omnia
referentem ad Mentis ordinatricis providentiam*. Exscribendus est
integer locus. Non quod ideb rejicienda sit explicatio per materiam
motumque pardum; <; summa enim causa per inferiora operatur, > et
hoc ipsum divinsesapientisefuit, non ordinaria extra ordinem agere, sed
per paucissimas naturae leges <; omnium perfectissimas, ex infinito possi-
bilium numero > semel ab ipso delectas semelque positas [omnia]
<; pleraque > machinali necessitate producere, quae tamen ignaro non
nisi miraculis perpetuis extraordinarioque semper concursu praestari
potuisse videantur. < Omnis enim artificis laus in eo sita est, ut opus
<; varium et > admirandum quàm simplicissimisprincipiis ducat, utque
correctione sive [extraordinario concursu] insolitoque auxilio praster
ordinem primum et communem non facile indigeat. > Itaque omnes
aliquid veritatis habuere, si sanè intelligantur, tum <~ Platonici >
Fluddusque et similes, qui DEUM omnia facere dicunt, creaturas pro
instrumentis habentes, tum Democritici, Gassendus, Cartesius aliique
qui cuncta mechanicè explicare tentavêre. Quanquam illi inepte, si
explicationes mechanicas <~ id est per causam efficientem et materiam
proximam > explodendas credidêre, hi impie si causas finales prorsus
ablegavêre.
Porro haec revocandi homines ad DEUM cura, si unquam, nunc
certè maximè necessaria est, ubi quidam mechanicas philosophie prae-
textu providentiam obliquè traducere audent, impietatemque incautis

t. Cf.Phil., I, 32; IV,a8t, 446;m, 54.55;IV,339;VU,335.


8 SUR LE PR!NC!PE DE& INDISCERNABLES

TMEOt..) XX, !00.


atque imperitis instillant, et <~ passim hominum in omnia vitia provolu-
torum > temerarii contra religionem omnem sermones jactantur et
athei professi in aulis, in congressibus, in itineribus, passim audiuntur.
!oo, verso. j Huic igltur malo peculiarem censeo opponendum Ordinem Theo-
philorum. Et hujus quidem ordinis alii Musicam et poeticam facultatem
<; et Eloquentiam > magno studio excolant, ideb tantum, ut canant
hymnos DEO mentesque rapiant in admirationem autoris ipsa dulcedine
artis rerum magnitudinem temperantes; alii linguas multarum gentium
[excolant] [tractent] <~ versent >, eo consilio ut Divinae laudes per
omnes nationes circumferantur, et unusquisque audiat sua in lingua
loquentes magnalia DEI. QjL.aIemissionariorum genus controversa non
attingentium, nullus facile populus aspernabitur; et hi tamen caetcris
missionariis parabunt viam alii <; ex Theophilorum ordine > nature
miracula omnia ad DEUM referent, mirificaqueejus artificia propalabunt;
nonnulli in historia universi rerumque atque imperiorum periodis,
arcana providentise consilia venerabuntur <~ alii denique in summo DEI
erga mortales beneficio, salutis scilicet nostrae œconomia meditanda
occupabuntur >. Omnes id agant, non tantum ut os obturetur atheis,
quod vi metuque frustra fit, sed ut DEUS in tota natura <; et tota
ratione > lucens irrefragabili demonstratione confessos animo quoque
subjuget hostes boni autem non tantùm confirmentur, sed et <; cœlesti
quodam ardore correpti, > ad gratias agendas DEO, ad agnoscendam
ejus infinitam potestatem et sapientiam, denique ad verum ejus amorem
super omnia qui pietatis omnis < justitixque > anima est, innammentur.

PtML., ï, C, 7. PHIL.,I, 14, c, y (1 f. in-)

T~~AXiMiin tota philosophia ipsaque Theologia momenti hxc conside-


ratio est, nullas esse denominationes pure extrinsecas ob rerum
connexionem i: ter se. Et non posse duas res inter se differre solo loco
et tempore, sed semper opus esse, ut aliqua alia differentia interna inter-
cedat. Ita non possunt duas esse atomi simul figura similes, et magnitu-
dine aequaÏesinter se, exempli causa duo cubi squales. Tales notiones
mathematicaesunt, id est abstractas, non reaies, quaecunque diversa sunt
oportet aliquo distingui, solaque positio in realibus ad distinguendum
SURLEPMNCÏPRDESÏNNSCERNABLES
o

non sufficit. Hinc tota philosophia pure corpuscularis everdtur. Et pn- PaïL., Ï, t4, c, ?.
mum quidem Atomi dari non possunt, alioqui possent dari duo quae non
nisi extrinseco differrent. Deinde si solus per se locus non facit muta-
i
tionem, sequitur nullam esse mutationem tantùm localem. Et in univer- i
sum, locus positioque, quantitas, ut numerus; proportio, non sunt nisi
relationes, resultantes ex aliis quae per se constituunt <<aut terminant >
mutationem. Itaque in loco esse abstractè quidem nihil aliud videtur
inferre, quam positionem. Sed in re ipsa, oportet locatum exprimere
locum in se; ita ut distantia distantiaequegradus involvat etiam gradum
exprimendi in se rem remotam, eam afficiendi aut ab ea affectionem
recipiendi. Ita ut revera situs realiter involvat gradum expressionum.
Itaque cum aliquando deliberarem de praedicamentis,distingueremque
more receptopraedicamentumquantitads a praedicamentorelationis, quod
quantitas et positio (quae duo hoc praedicamento comprehenduntur),
videantur motu per se produci, saltemque ita hominibus concipi soleant;
re tamen accuratiùs considerata vidi non esse nisi meras resultationes,
quaeipsaeper se nullam denominationem intrinsecam constituant, adeo- a
que esse relationes tantum quae indigeant fundamento sumto ex pr~edi-
camento qualitatis seu denominatione intrinseca accidentali.
Et quem- 1 admodumExistentia à nobis concipitur tanquam res nihil 7, verso.
habens cum Essentia commune, quod tamen fieri nequit, quia oportet
plus inesse in conceptu Existentis quam non existentis, seu existentiam
esse perfectionem; cum revera nihil aliud sit explicabile in existentia,
quam perfectissimam seriem rerum ingredi; ita eodem modo concipimus
positionem, ut quiddam extrinsecum, quod nihil addat rei positae, cum
tamen addat modum quo afficiturab aliis rebus.
Porro ipsa Transitio, seu variatio, quae ubi cum perfectione conjuncta
est actio, ubi cum imperfectione passio dicitur; nihil aliud est, quam
complexus duorum statuum sibi oppositorum et immediatorum una cum
vi seu transitus ratione, quae est ipsa qualitas. Ut proinde ipsa actio vel
passio sit quaedamresultatio ipsorum statuum simplicium. Hinc videntur
duae requiri denominationes ntrinsecae, vis transeundi, et id ad quod
transitur. Quod in quo consistat nondum est explicatum quoquam,
oportet aliquid aliud esse quam vim activam, nam hase nihil aliud dicit,
quàm id quo sequitur transitio, sed non explicat in quo consistat et quid
sit id ad quod transitur. Hoc aliquando appellavilumen; ex quo resultant
!0 SUR LES AMES HT LES ATOMES

PML., !4, C~ 7.· nostra caenomena, aliaque in aliis monadibus, pro cujusque modo.
Posset dici possibilis qualitas. Ut figura -ad Extensionem, vis derivativa
ad Entelechiam, ita ~a~nomcna ad lumen; Lumen quodammodo est
materia imaginum. Non potest collocari in sola vi agendi quia acdo
rursus aliquid relativum est ad statum qui variatur; quaeriturergo tandem
aliquid ultimum, id est materia imaginum, quae simul habet transitum ab
magine ad imaginem; seu sunt ideae activas, et ut sic dicam vivae. Ut
ipsae monades sunt specula viva.
Omnia quae hac et ~raecedentipagina diximus oriuntur ex grandi illo
principio, quod praedicatuminest subjecto; quo a me allegato aliquando
Arnaldus se tactumque atque commotum scripsit j'en ay esté frappé;
inquit'.

PHïL., I, t~ c, 8. PHIL.,I, i~ c, 8 (i p. in-4.)


1676
T~~riHi videtur Omnem mentem esse omnisciam, [sed] confuse. Et
quamlibet Mentem simul percipere quicquid fit in toto mundo; et
has confusas infinitarum simul varietatum perceptiones dare sensiones
illas quas de coloribus, gustibus, tactibusque habemus.
Tempus autem in infinitum divisibile, et certum est quolibet momento
percipere animam alla atque alia, sed ex omnibus perceptionibus <( infi-
nitis > in unum confusisoriri rerum sensibilium perceptiones.
Itaque plurium Mentium creatione DEUS efficere voluit de universo,
quod pictor aliquis de magna urbe, qui varias ejus species sive projec-
tiones delineatas exhibere vellet, pictor in tabula, ut DEUS in mente.
Ego magis magisque persuasus sum de corporibus insecabilibus, quae
cum non sint orta <; per motum >, ideo simplicissima esse debent ac
proinde sphaerica, omnes enim aliaengurae subjectas varietati. Non ergo
videtur dubitandum esse Atomos sphasricas infinitas. Si nullae essent
Atomi, omnia dissolverentur, posito pleno. Rationale est plenum mira-
bile quale explico, quanquam mens ex sphaeris. Nullus enim locus est

i. V.Lettre <f~~M<ïMM, 28 sept. ï686 « J'ay sur tout estéfrappéde cette raison,
que dans toute propositionaffirmativeveritable,necessaireou contingente,univer-
selle ou singuliere,la notionde l'attributest compriseen quelquefaçondanscelle
du sujet ~t~tC~MMinestsubjecto.» Phil., II, 64.
SUR LE PRINCIPE DE RAISON ï! 1.

tam parvus quin fingipossit esse in eo sphaeramipso minorem. Ponamus ~HIL.!


PmL., h
I, C~ 8. 1
Ia.~ c,
ï4,
8. i
hocita esse, nullus erit locus assignabiUsvacuus. Et tamen Mundus erit
plenus, unde intelligitur quantitatem inassignabilemesse aliquid. Diversi
rcsistentiaegradus non possunt esse in primis et simplicissimis, expli-
canda emm causa varietatis.

PtML.,I, i5. (4 p. in-folio)'. PatL. I, 15.

(i) Principium ratiocinandi fundamentale est, nihil essesine ratione, vel P.i.

ut rem distinctius explicemus, nullam esse veritatem, cui ratio non


subsit. Ratio autem veritatis consisdt in nexu praedicati cum subjecto,
seu ut praedicatumsubjecto insit, vel manifeste, ut in identicis, velud si
dicerem homo est homo, homo albus est albus; vel tecte, sed ita
tamen ut per resolutionem notionum ostendi nexus possit, ut si dicam
novenariusest quadratus, nam novenarius est ter ternarius, seu [ternariusj
est numerus ternarius in temarium multiplicatus, temarius in ternarium
est numerus in eundem numerum, is autem est quadratus.
(2) Hoc principium omnes qualitates occultas inexplicabiles aliaque
similia figmenta profligat. Quotiescunque enim autores introducunt qua-
litatem aliquam occultam primitivam, toties in hoc principium impin-
gunt. Exempli causa, si quis statuat esse in materia vim quandam attrac-
tivam <; primitivam, atque adeo ex intelligibilibus corporis notionibus,
magnitudine nempe figura et motu non derivabilem, velitque per hanc
vim attracdvam neri>~ corpora sine ullo impulsu ad
corpus aliquod
tendant, uti quidam gravitatem concipiunt tanquam gravia a corpore tel-
t. Cf.PML.,vm,6-7.
s. Suppléer ici M)f.
t2 CONSÉQUENCES MÉTAPHYSIQUES

PtHt.I,t5. luris attrahantur*, <(aut velut sympathia quadam ad eam alliciantur, ita
r:I
ut ulterior rci ratio ex corporum natura rcddi nequeat, > neque explica-
bilis sit attrahendi modus; is agnoscit nullam rationem subessehuic ven-
tati <; quod lapis tendit ad terram >. Nam si rem < non qualitate occulta
corporis, sed ~>voluntate Dei seu lege divinitus lata contingere statuat, l
eo ipso rationem reddit aliquam, sed supematuralem sive miraculosam.
Idem de omnibus dicendum est qui pro corporum phaenomenis expli-
candis ad nudas ~cultates, sympathias, antipathias, archaeos, ideas ope-
ratrices, vim plasticam, animas aliaque incorporea confugiunt, quibus
nullum cum phaenomeno nexum explicabilem esse agnoscere coguntur.
(3) Hinc consequens est, omnia in corporibus fieri mechanice, id est
per <;inteHigibiïes corporum qualitates nempe ~> magnitudines figuraset s
motus; et omnia in animabus esse explicanda vitaliter, id est <~per intel-
r.
ligibiles qualitates animas > nempe perceptiones et appetitus. Interim in
corporibus animatis pulcherrimam esse harmoniam <; deprehendimus >
'inter vitalitatem et mechanismum, ita ut quse in corpore fiunt mecha-
nice, in anima repraesententur vitaliter; et quae in anima percipiuntur
exacte, in corpore executioni demandentur plene.
P. 2. (~) Unde sequitur, nos saepe ex cognitis corporis qualitatibus
animas et ex cognitis animas pathematis corpori mederi posse; saepe c
enim facilius est nosse quae in anima, quam quae in corpore fiunt; saepe
etiam res contra habet. Et quoties animae indicationibus utimur ad cor-
poris auxilium, medicina vitalis appellari potest, quae latius porrigitur
quam vulgo putant, quia corpus non tantum animae respondet in
motibus quos voluntarios vocant, sed etiam in aliis omnibus <; etsi nos
ob assuetudinem non animadvertamus animam motibus corporis afficiaut
consentire, vel hos perceptionibus animae appetitibusque respondere ~>. ,(
Nempe horum perceptiones sunt confusas~ita ut consensus non ita
facile appareat. Anima quidem corpori imperat quatenus perceptiones
distinctas habet, servit quatenus confusas, <~sed interim quisquis ali-
quam perceptionem in anima obtinet, certus esse potest, sese ejus
effectum aliquem in corpore obtinuisse, et vice versa >. Quicquid ergo
m archaeistis vel similibus autoribus boni est, huc reducitur etsi
enim <;illaB quas statuuntirss> turbationes et placationes archaei m )
i
t. Allusion à NEWTON.
Cf. l~M<t~M'~t~ ~~fcM~(PA!7., VU, 337-344).
DU PRINCIPE DE RAISON t3

corpore non sint <~nec nisi in anima concipi possint >, est tamen ali- PHM~,I. t5.

quid in corpore quod illis respondet.


(5) Et pennde res habet, uti interdum et rebus naturalibus veritatem
indagamusper causas finales, quando ad eam facile non perveniri potest
per efficientes, quod non tantum doctrina anatomica de usu partium
patefacit, ubi recte a fine ad media ratiocinamur, sed etiam ipse notabili
exemplo in specimine optico ostendi*. Quemadmodum enim in corpo-
ribus animatis organica respondent vicalibus, motus appetitibus, ita in
tota natura causas efficientes respondent finalibus, quia omnia non
tantum a potente, sed etiam à sapiente causa proficiscuntur. Et regno
potentiaeper efficientes involvitur regnum sapientiae per finales. Atque
haec ipsa harmonia corporeorum et spiritualium inter pulcherrima et
evidentissimaDivinitatis argumenta est, cum enim inexplicabilissit unius
generis in atterum influxus, barmonia rerum toto genere differentium à
sola causa communi seu Deo oriri potest.
(6) Sed ad eundem perveniemus generaliore via, redeundo ad princi-
pium nostrum fundamentale. Nimirum considerandum est spatium,
tempus et materiam, nudam scilicet, in qua nihil aliud quam extensio et
antitypia consideratur, esse plane indifferentes ad quaslibet magnitu-
dines, figuras et motus, nec proinde <~ hic in rebus indifferentibus et
mdeterminatis> rationem reperiri posse determinati, seu cur mundus
tali modo existat et non sub alia quacunque non minus possibili forma sit
productus. Unde consequens est, rationem existentias rerum contingen-
tium tandem quaerendam esse extra materiam et in causa necessaria,
cujus nempe ratio existendi non amplius sit extra ipsam eamque adeô
spiritualem esse, verbo mentem, et quidem perfectissimam, cum ob
rerum nexum ad omnia extendatur.
(7) Porro creaturae omnes sunt vel substantiales vel accidentales.
Substantialessunt vel substantiae vel substantiata. Substantiata appello
aggregata substantiarum, velut exercitum hominum, gregem ovium < et
talia sunt omnia corpora >. Substantia est vel simplex ut anima,
qua:
nullas habet partes, vel composita ut animal, quod constat ex anima et
corpore organico. Quia autem corpus organicum ut omne aliud non P. 3.
nisi aggregatum est ex animalibus vel aliis viventibus
adeoque organicis,
r. ~MtCMM qphCOP, M~~tC<Pet ~M<MP~tM<<MM, Acta ~~M<f~Of<«M, 1682
(Dutens, lit, ï~5). Cf.La Logiquede Lc~Mt~,p. 2&9sqq.ap.
1. CONSÉQUENCES MÉTAPHYSÏQUES

?H!L., t, î5. vel denique ex ruderibus seu massis, sed quae et ipsaetandem in viventia
resolvuntur; hinc patet omnia tandem corpora resolvi in viventia. Et
ultimum esse in substantiarum analysi esse substantias simplices, nempe
animas vel, si generalius vocabulum malis, Monades, quse partibus
carent. Etsi enim omnis substantia simplex habeat corpus organicum sibi
respondens, alioqui ordinem in universo caeterisullo modo latum non
haberet nec ordinate agere patique posset; ipsa tamen per se est partium
expers. Et quia corpus organicum aut aliud corpus quodvis rursus in
substantias corporibus organicis prasditas resolvi potest; patet non nisi
in substantiis simplicibus sisti, et in iis esse rerum omnium modifica-
tionumque rebus venientium fontes.
(8) Quia autem modificationes variant et quicquid fons variationum
est, id revera est activum, ideo dicendum est substantias simplices esse
activas seu actionum fontes, et in se ipsis parere seriem quandam varia-
tionum internarum. Et quia nulla est ratio qua una substantia simplex in
aliam influere possit; sequitur omnem substantiam simplicem <:esse
spontaneam seu > esse unum et solum modificationum suarum fontem.
Et cum ejus natura consistat in perceptione et appetitu, manifestum est
eam esse in unaquaque anima seriem appetituum et perceptionum, per
quam a fine ad media, a perceptione unius ad perceptionem alterius
obj ecti ducatur. Atque ad~ animam non nisi a causa universali seu a
Deo pendere, per quem, ut omnia, perpetuo est et conservatur; caetera
vero ex sua natura habere.
(9) Sed nullus foret ordo inter has substantias simplices, commercio
mutui influxus carentes, nisi sibi saltem mutuo responderent. Hinc
necesse est talem esse inter eas respectum perceptionum seu phaenome-
norum, per quas dignosci possit, quantum tempore aut spatio differant
P.4. inter se 1 earum modificationes in bis enim duobus, tempore et loco,
ordo existentium vel successive vel simul, consistit. Unde etiam sequitur,
omnem substantiam simplicemaggregattim externorumrepraBsentareetin
iisdem externis, sed diversimodè repraesentandis,simul et diversitatem et
harmoniam animarum consistere. Unaquasque autem anima repraescntabit
proxime sui organid corporis phaenomena)remote vero etiam caeterorum
in corpus ipsius agentium.
(ïo) Et sciendum est per naturam rerum neri, ut quemadmodum in
corpore animalis Hippocrates ait, ita in toto universo sint o'oM~vw;
DU PRINCIPE DE RAISON :5

et quidvis cuivis certa quadam ratione conspiret. Nam quia omnia loca PH!L., I, t5.
corporibus plena sunt, et omnia corpora quodam fiuiditatis gradu sunt
praedita,ita ut ad quantulumcunque nisum nonnihil cedant; hinc fit ut
nullum corpus moveri possit, quin contiguum nonnihil moveatur, et ob
eandem rationem contiguum contigui atque adeo ad distantiam quan-
tamcunque. Hinc sequitur unumquodque corpusculum ab omnibus
universi corporibus pati, et ab iis varie affici, ita ut omniscius in una-
quaque particula universi cognoscat omnia quae in toto universi
fiunt; <; quod equidem fieri non posset, nisi materia ubique divisibilis
esset, immo actu divisa in infinitum >. Et proinde cum omne corpus
organicum a toto universo deternilnatis ad unamquamque universi
partem relationibus amciatur, mirum non est, animam ipsam qux cetera
secundum corporis sui relationes sibi représentât, quoddam universi
speculum esse, repraesentans caetera secundum suum, ut sic dicam,
punctum visus. Uti eadem urbs a diversis plagis spectanti diversas plane
projectionespraebet.
(11) Non autem putandum est, cum speculum dico, me concipere
quasi res externe in organis et in ipsa anima semper depingantur. Sufficit
enim ad expressionem unius in alio, ut constans quaedam sit lex rela-
tionum, qua singula in uno ad singula respondentia in alio referri possint.
Uti circulus per ellipsin seu curvam ovalem reprsescntaripotest in per-
spectiva projectione, imb per hyperbolam etsi dissimillimam, ac ne
quidem in se redeuntem, quia cuilibet puncto hyperbolas respondens
cadcm constante lege punctum circuli hyperbolam projicientis
assignari
potesti. Hinc autem fit, ut anima creata necessario plerasque percep-
tiones habeat confusas, congeriem quippe rerum externarum innumera-
bilium représentantes, < quaedam autem propiora vel extantiora
organis accommodata distincte percipiat. > Cum vero rationes pr~~erea
intelligit, mens non tantum est speculum universi creati, sed etiam imago
Dei. Hoc autem solis substantiis rationalibus
competit.
(12) Ex his autem sequitur, substantiam simplicem nec incipere natu-
raliter (nisi cum origine rerum), nec desinere posse, sed
semper eandem
perstare. Cum enim partes non habeat, dissolvi nequit; et cum sit fons
Cf.QuidN~Idea, t67o(Phil.,VH,a63);Lettreà Foucher,1686
t~ de ~~M~, p. to5. Pourles projectionsdu cercle,(Phil., 383)et
voir De ~~M~
M!dM~M)a[<<~MC,p. 2~3,274.
t6 VÉRITÉS NECESSAIRES ET CONTINGENTES

PH!L.,t,ï5. variationum, in continua variandi serie pergit; et cum natura sua sit spe-
culum universi, non magis cessat quam ipsum universum. Sed si forte
ad eum statum perveniat, ut pene omnes perceptiones confusas habeat,
id nos mortem appellamus, tune enim stupor oritur ut in profundo
somno, aut apoplexia. Sed cum natura paulatim confusiones evolvat.
tune illa quam fingimus mors perpetua esse non potest. Solasautem sub-
stantif rationales non tantum individuitatem suam, sed et personam ser-
vant, conscientiam sui retinentes aut recuperantes, ut possint esse cives
in civitate Dei, praemii pœnasque capaces. Ita in lis regnum naturae
regno gratis servit.
(13) Imo amplius procède dicoque non tantum animam, sed et animal
ipsum inde ab initie rerum perpetuo durare, semper enim anima corpore
organico praeditaest, ut habeat per quod caeteraexterna ordinate repras-
sentet ideo etiam corpus ejus ad magnam quidem subtilitatem redigi,
penitus autem destrui non potest. Et licet in perpetuo fluxu consistat
corpus dici possit ullam materias particulam eidem animaeperpetuo
assignatam esse, nunquam tamen corpus organicum totum animae dari
aut eripi potest. Sed quantumcunque animal conceptione crescat, habebat
organismum seminalem, antequam per conceptionem evolvi crescereque
posset; et quantumcunque moriendo decrescatlicet amissis exuviisretinet
subtilem organismum omnibus naturaeviribus superiorem, cum is repli-
catis subdivisionibusin infinitum pertingat. Natura enim cum a sapien-
tissimo artifice fabricata sit, ubique in interioribus organica est. Et nihil
aliud organismus viventium est quam divinior mechanismusin infinitum
subtilitate procedens. Nec quisquam opera Dei ut par est intelligit, nisi
qui in illis satis agnoscit, ut scilicet ~Sectus sit vestigium causas.
~T~~

PHït.tV,3,a,ï'4' PHIL., IV, 3, a, 1-4..(7 p. in-4".)


recto. 7ERUMest affirmatum, cujus praedtcatum inest subjecto, itaque in
V omni Propositione vera affirmativa, neccssariavel contingente, uni-
versali vel singulari, Notio praedicatialiquo modo continetur in notione
subjecti; ita ut qui perfecte intelligeret notionem utramque quemad-
ï. Lacuneprovenant,
d'unedéchiruredu papier;suppléer neque.
VERITES NÉCESSAIRES ET CONTINGENTES 17

modum eam intelligit DEUS: is eo ipso perspiceret praedicatum subjecto PmL.,IV,3,a,ï. )1


inesse. Hinc sequitur Omnem scientiam propositionum quae in DEO est,
sive illa sit simplicis intelligentiae, circa rerum Essentias, sive visionis
circa rerum existentias, sive media circa existentias conditionatas, statim
resultare ex perfecta intellectione cujusque termini, qui ullius proposi-
tionis subjectum aut praedicatum esse potest; <(seu scientiam a priori
complexorumoriri ex intelligentia incomplexorum >.
<~M~> Necessariapropositio est quse resolvi potest in identicas,
seu cujus oppositum implicat contradictionem. Exemplo rem ostendam
in numeris Binarium vocabo omnem Numerum qui exactè dividi
potest per 2 et Ternarium vel Quaternarium, qui exactè dividi potest per
3 vel 4, et ita porro. Omnem autem numerum intelligamus resolvi in eos
qui eum exacte dividunt. Dico igitur hanc propositionem Duodenarius
est quaternarius, esse absolutè necessariam, quia resolvi potest in iden-
ticas hoc modo Duodenarius est binarius senarius < (ex
deCnitione) >
senarius est binarius ternarius < (ex dennitione) >. Ergo Duodenarius
est binarius binarius ternarius. Porro Binarius Binarius est quatcrnarius
<(ex dennitione) >. Ergo Duodenarius est quaternarius ternarius. Ergo
duodenariusest quaternarius Qu. E. Dem. Quodsi aH~ definitiones fuis-
sent datae, semper tamen ostendi potuisset rem tandem eodem redire.
Hanc ergo Necessitatem appello Metaphysicam vel Geometricam. Q'jod
tali necessitate caret, voco contingens, quod verô implicat contradic-
tionem, seu cujus oppositum est necess~rium, id impossibileappellatur.
Cetera possibilia dicuntur in Contingenti Veritate, etsi
praedicatum
revera insit subjecto, tamen resolutione utriusque licet termini indennitè
continuata, nunquam tamen pervenitur ad demonstrationem seu identi-
tatcm, soliusque DEI est infinitum semel comprehendentis perspicere
quomodo unum alteri insit, perfectamque à priori intelligere contingenta
rationem quod in creaturis suppléer experimento à posteriori.
Itaque
Veritates contingentes ad necessarias quodammodo se habent ut rationes
surdœ, numéros m <scilicet> incommensurabilium, ad radones effa-
biles numerorum commensurabilium. Ut enim ostendi
potest Numerum
minorem alteri majori inesse, resolvendo
utrumque usque ad maximam
communem mensuram, ita et propositiones essentiales seu veritates
demonstrantur, resolutione instituta donec perveniatur ad terminos quo~
utrique termino communes esse, ex dennitionibus constat. At quemad-
MthtTS MBMSUtNM.
2
l8 VÉRITÉS NÉCESSAIRES ET CONTINGENTES

PHM.V,3,a,t. 1 modum Numerus major alterum incommensurabilem continet quidem,


licet resolutione utcunque in infinitum continuata, nunquam ad com-
munem mensuram perveniatur, ita m contingente veritate, nunquam per-
venitur ad demonstrationem quantumcunque notiones resolvas. Hoc
solum interest, quod in rationibus surdis nihilominus demonstrationes
instituere possumus, ostendendo errorem esse minorem quovis assigna-
bili, at in Veritatibus contingentibus ne hoc quidem concessum est menti
creatae. Atque ita arcanum aliquod à me evolutum puto, quod me ipsum
diu perplexum habuic; non intelligentem, quomodo praedicatum subjecto
inesse posset, nec tamen propositio fieret necessaria. Sed cognitio
rerum Geometricarum atque analysis infinitorum hanc mibi lucem accen'
dêre, ut intelligerem, etiam notiones in infinitum resolubiles esse
ï, verso. J Hinc jam discimusalias esse propositiones quse pertinent ad Essen-
tias, alias vero quae ad Existentias rerum; Essentiales nimirum sunt quae
ex resolutione Terminorum possunt demonstrari; quae scilicet sunt
necessarise, sive virtualiter identicae; quarumque adeb oppositum est
impossibile sive virtualiter contradictorium. Et haesunt aeternaeveritatis,
nec tantum obtinebunt, dum stabit Mundus, sed etiam obtinuissent, si
DEUS alia ratione Mundum creasset. Ab his vero toto genere differunt
Existentiales sive contingentes, quarum veritas à sola Mente infinita à
priori intelligitur, nec ulla resolutione demonstrari potest; talesque sunt,
quae certo tempore sunt verse, nec tantum exprimunt quae ad rerum pos-
sibilitatem pertinent, sed et quid actu existat, aut certis positis esset con-
tingenter extiturum, exempli causa, me nunc vivere, solem lucere, etsi
enim dicam solem lucere in nostro hemisphaerio hac hora, quia talis
hactenus ejus motus fuit, ut posita ejus continuatione id certo conse-
quatur, tamen < (ut de continuandi obligatione non necessaria taceam) >
et prius talem ejus fuisse motum similiter est veritas contingens, cujus
iterum quaerendaesset ratio, nec reddi < plenè > posset nisi ex perfecta
cognitione omnium partium universi, quae tamen omnes vires creatas
superat, quia nulla est portio materiae,quae non actu in alias sit subdivisa,
unde cujuslibet corporis partes sunt actu infinitae; quare nec sol nec
aliud corpus perfectè à creatura cognosci potest; multo minus ad nnem
< analysées > perveniri potest si mod cujusque corporis motorem et
i. Cf.De libertate(Foucherde Careil,B, ïyS sqq).GcMet*«~2M~M!Nt~<OM~ § ï36
(PmL.,VII,C, 29) et La de
Logique f.et~Kt~, p. 2to sqq.
VÉRITÉS NECESSAIRES ET CONTINGENTES

hujus rursus motorem quaeramus, pervenitur enim semper ad minora PaM.ÏV,3,a,t.


<;corpora> sine fine. DEUS autcm <~non indigct;> illo transttu ab
uno contingente ad aliud contingens prius aut simplicius <~qui exitum
habere non potest (ut etiam revera unum <; contingens > non est causa
alterius, etsi nobis ita videatur) > sed in qualibet singulari substantia ex
ipsa ejus notione omnium ejus accidentium veritatem perspicit, <~nullis
extrinsecis advocatis, quia> una quaeque alias omnes totumque uni-
versum suo modo involvit. Hinc omnes propositiones quas ingreditur
existentiaet tempus, eas ingreditur eo ipso tota series rerum,neque enim
nunc vel hic nisi relatione ad caetera intelligi potest. Unde tales pro-
positiones demonstrationem sive resolutionem [nnitam] <~ termina-
bilem > qua appareat earum veritas non patiuntur. Idemque est de
omnibus accidentibus substantiarum singularium creatarum. <~Im6 etsi
quis cognoscere posset totam seriem universi, necdum ejus rationem
reddere posset, nisi ejus cum aliis omnibus possibilibus comparatione
instituta. Unde patet cur nullius propositionis contingentis demonstratio
inveniripossit, utcunque resolutio notionum continuetur >.
Non tamen putandum est solas Propositiones singulares esse contin-
gentes, dantur enim et inductione colligi possunt propositiones quaedam
plerumque verae; dantur et ~erè semper verre saltem naturaliter, ita ut
exceptio miraculo ascribatur; quin puto dari propositiones quasdam in
hac serie rerum universalissimèveras, nec unquam ne miraculo quidem
violandas,non quod violari non possint à DEO, sed quod ipse cum hanc
seriem rerum eligeret, <; eo ipso ~> eas observare decrevit (tanquam spe-
cificashujus ipsius electaeseriei proprietates). Et per has <~ semel po- 2, recto.
sitasex vi decreti divirii> reddi potest ratio aliarum propositionum Uni-
versaliumvel <~etiam > plerumque contingentium quœ in hoc universo
notari possunt. Nam ex primis Legibus seriei essentialibussine exceptione
veris, qusetotum scopum DElin eligendo universo continent, atque adeb
etiam miracula includunt; derivari possunt <;subalternae>- Leges
naturas, quae Physicam tantùm habent necessitatem, <~quibus non~>
nisi miraculo ob intuitum alicujus causaefinalis podoris derogatur; et ex
his denique alise colliguntur quarum adhuc minor est universalitas, easque
demonstrationes hujusmodi universalium <~ intermediarum ex se invicem
(quorum pars Physicam scientiam facit) > etiam creaturis revclare potest
DEUS. Sed nunquam ad <~ universalissimas leges neque ad ~> singula-
20 VERITES NECESSAÏRES ET CONTINGENTES

Pmt~ !V, 3, a, 2. rium perfectas rationes analysi ulla deveniri posset, < ea enim cognitio>
necessarib soli DEO propria est. Nec vero et turbare debet, quod dixi
Esse Leges quasdam huic Seriei Rerum essentiales, cum tamen has
ipsas Leges non necessarias atque essentiales, sed contingentes atque
existentiales supra dixerimus. Nam cùm ipsam seriem existere sit contin-
erunt absolutè
gens, et à libero DEI decreto pendeat, etiam Leges ejus
quidem contingentes, hypotheticè tamennecessariae atque < tantum >
essentiales posita serie.
H~c jam proderunt nobis ad Substantias Liberas ab aliis discernendas.
Omnis substantiae singularis accidentia si de ipsa pr<edicentur faciunt
necessitatem non
propositionem contingentem, <quae Metaphysicam
habet. > Et quod lapis hic deorsum tendit sublato fulcimento, non
necessaria sed contingens propositio est, nec potest<(taliseventus>
ex hujus lapidis notione ope universalium notionum, quae ipsam ingre-
diuntur demonstrari, itaque solus DEUS hoc perfectè perspicit. Solus
enim novit, an non ipse per miraculum suspensurus sit legem illam
nature subalternam, qua gravia deorsum aguntur, neque enim alii iniel-
ligunt universalissimasleges, nec infinitam analysin pertransire possunt,
universi seu
qua opus est ad notionem hujus lapidis cum notione totius
saltem praesciri
legibus universalissimis connectendam. Attamen illud
Lex gra-
potest ex Legibus nature subalternis, nisi miraculo suspendatur
vium, consequi descensum. At vero SubstantiaeLiberaesive intelligentes
majus aliquid habent, atque mirabilius ad quandam DEI imitationem;
ut nullis certis Legibus universi subalternis alligentur, sed quasi privato
et finalis
quodam miraculo, ex sola propriae potentiae sponte agant,
causarum >
cujusdam causse intuitu efficientium i~ suam voluntatem <
nexum atque cursum interrumpant. Idque adeo verum est, ut nulla
creatura sit ~p3M-<r~~ quse certè pr~dicere possit, quid Mens aliqua
secundum nature leges sit electura quemadmodum alias praedici potest
< saltem ab angelo > quid acturum sit aliquod corpus, si nature cursus
non interrumpatur. Quoniam quemadmodum libera voluntate DEI cursus
universi, ita libera voluntate mentis cursus cogitationum ejus mutatur,
sic ut nullae quemadmodum in corporibus <possunt>, ita et in men-
tibus leges subalterne universales < ad prœdicendam mentis electionem
sumcientes>constitui queant. Quod tamen nihil prohibet, quin DEO
ita de futuris mentis actioni-
quemadmodum de futuris suis actionibus,
VÉRITÉS NECESSAÏRES ET CONTINGENTES 21

bus constet, dum et seriei rerum quam elegit, suique adeb decred vim PHH. IV, 3, a, a.
) perfectènovit simulque edam intelligit quid Mentis hujus quam ipse a, verso.
in numerum rerum <; extiturarum > admisit, nodo contineat, quippe
quaehanc ipsam seriemrerum ejusque universalissimasleges involvit. Et
quanquam illud unum sit verissimum, mentem nunquam eligere quod
<~imprsesentiarum> apparet deterius; attamen non semper eligit, quod
impr<esentiarcmapparet melius; quia ampliare et judicium usque ad
ulteriorem deliberationem suspendere < atque animum ad alia cogitanda
avertere > potest. Quod utrum factura sit nullo satis indicio ac lege
pr~nnita astringitur; in his certè Mentibus, qux non satis in bono aut
malo sunt connrmatae.Nam in Beatis aliud dicendum est.
Hinc etiam intelligi potest, quaenam sit illa indifferentia quae liber-
tatem comitatur. Nimirum uti contingentia opponitur necessitati meta-
physicae, ita indifferentia non tantùm Metaphysicam, sed et physicam
necessitatem excludit. Physicae <;quodammodo~> necessitatis est, ut
DEUS omnia agat quàm optimè (quanquam in nullius creaturaepotestate
sit hanc universalem applicare singularibus, ullasque hinc consequendas
certas ducere, de actionibus divinis liberis). Physicae etiam necessitatis
est, ut confirmati in bono angeli aut beati ex virtute agant (ita quidem
ut in quibusdam <; etiam à creatura certô > praedici possit, quid sint
acturi); physicag necessitatis est, ut grave deorsum conetur, ut anguli
incidendae et reflexionis sint aequales, aliaque id genus. Sed physicae
necessitatis non est ut Homines in hac vita aliquid eligant, utcunque
speciosumet apparens bonum <; particulare>, quanquam < id > inter-
dum vehementis sit praesumdonis. Tametsi enim nunquam sit possibile,
dari omnimodam illam metaphysicam indifferentiam ut mens eodem
< planè > modo se habeat ad utrumque contradictoriorum < et pror-
sus <( aliquid > sit in aequilibrio cum tota ut ita dicam natura > (jam
tum enim admonuimus praedicatum etiam futurum jam tum verë inesse
notioni subjecti, nec proinde mentem Metaphysicèloquendo esse indi&e-
rentem, cum DEUS ex perfecta quam habet ejus notione jam omnia
futura ejus accidentia perspiciat nec Mens nunc ad suam perpetuam
Notionem sit indifferens) tanta tamen Mentis indifferentia < physica >
est, ut ne physicae quidem necessitati (nedum Metaphysicae) subsit, hoc
est, ut nulla sit ratio <; universalis > vel lex naturas assignabilis ex
qua ulla Creatura, quantumcunque perfecta < et de statu mentis hujus
32 VERITES NECESSAIRES ET CONTINGENTES

PMt.ÏV,3,a,2. edocta> certô colligere possit, quid <mens saltem > naturaliter (sine
extraordinario DEI concursu) sit electura.
3, recto.1. j Hactenus natura Veritatis, contingcntiae, et indinerentia~ liber-
tasque inprimis humanae Mentis quantum ferebat institutum exposita
est. Nunc verô examinandum est, quomodo res
contingentes inprimis
autem substantif libéras in eligendo atque operando à divina Voluntate
atque praedeterminadone dependeant. Et quidem pro certo habendum
arbitror tantam esse rerum dependentiam à DEO, quanta
justitia divina
salvâ esse maxima potest. Et in primis <ajo>
quicquid in rebus per-
fectionis sive realitatis est à DEO continuô produci, limitationem autem
seu imperfectionem esse à creaturis, uti vis corpori alicui ab
agente
impressa limitationem accipit à corporis materia sive mole, ac naturali
corporum tarditate, et majore existente corpore minor cœteris paribus
oriatur motus. Itaque etiam ad id
quodin ultima aliqua LiberaeSubstantiae
determinatione reale existit, à DEO produci necesse
est<inque hoc
puto consistere quicquid de physica praedeterminatione dici cum ratione
potest >. Intelligo autem Determinationem fieri cum Res in eum statum
venit, ut quid sit factura physica necessitate consequatur, nam Metaphy-
sica necessitas in mutabilibus nunquam est, cum ne illud
metaphysicae
necessitatis sit, ut corpus nullo alio corpore impediente in motu
perse-
vère:. Ita ut <; proinde > tum demum aliquid
contingens metaphysica
necessitate determinatum sit, cum reapse actu existit. Sufficit
ergo deter-
minatio qua actus aliquis fit physicè necessarius.
Intelligo détermination
nem quae indinerentiae obstat, nempe ad
aliquam necessitatem meta-
physicam vel physicam seu consequentiam demonstrabilem ex resolutione
terminorum, legibusve naturae nam determinatio quaenon necessitatem
quidem imponit contingentibus, sed certitudinem atque infallibilitatem
tribuit (quo sensu dici solet, futurorum
contingentium esse determinatam
veritatem), ea nunquam cœpit, sed semper fuit, cum in ipsa subjecti
notione perfectè intellecta ab a~temo contineatur,
sitque ipsissimum
scientiae cujusdam <: divinae>, sive visionis, sive
Médias, objectum.
Hinc jam videtur cum Divina Praedeterminatione conciliari
posse
Decretum DEI actuale conditionatum, vel saltem ex
quibusdam praevisis
pendens, quo DEUS decernit largiri prasdeterminationem. Nam DEUS
ex ipsa < hujus > substantias
singularis libers < consideratoeut possi-
biUs> notione perfectè intellecta prasvidet, quœnam
ejus electio sit
VÉRITÉS HËCESSAÏRES ET CONTINGENTES 33

P
futura, illi igitur in tempore praedeterminationem accommodare decernit, Pa!L.,IV,3,a,3.
< posito quod eam décernât admittere inter existentia ~>. Verum intimas
rationes rimand nova nascitur difficultas, cùm enim electio creaturaesit
actus essentialiter involvens divinam praedeterminadonem, sine quo
ipsam exerceri impossibile est, et conditionem impossibilem poni divino
decreto non sit ferendum, consequens est, ut DEUS eo ipso dum
prsevidetelectionem creaturae< futuram > praevideat etiam suam praede-
terminationem adeoque suam etiam praedeterminationem futuram, ac
proinde \idet suum etiam decretum <~ quemadmodum certè omnia con-
tingentia essentialiter divina decreta involvunt~>. Ergo decerneret quia
se jam decrevissevidet, quod est absurdum.
3 verso.
1 Huic difficultati, quae sanè in hoc argumento maxima est, ita puto 3,
satisiaciendum. Concedo sanè DEUM dum decernit praedeterminare
Mentem ad certam aliquam electionem < ideô quia electuram praevidit
si ad existendum admitteretur >, praevidereetiam <suam praedetermi-
nationem, suumque praedeterminandi decretum videre (sed ut possi-
bile) > nec tamen decernere quia decrevit. Quia scilicet primum
Mentem aliquam considérât ut possibilem, antequam décernât ipsam
debereactu existere. Possibilitasenim seu Notio mentis creatseexistentiam
non involvit. Dum autem eam considerat ut possibilem, perfectëque
cognoscit in ea omnia <~ejus futurà éventai ut possibilia, sed cum ipsa
(quanquam contingenter, infallibiliter tamen) connexa, jam nunc intel-
ligit, hoc est perfectè scit omnia quae sint ipsius existentiam consecutura.
Porro eo ipso, dum Notionem Substantiae hujus singularis consideratae
adhuc ut possibilis perfectè intelligit, eo ipso etiam decreta sua sed
itidem considerata ut possibilia intelligit, quia ut < veritates > neces-
sariae solum intellectum divinum involvunt, ita contingentes voluntatis
decreta. Nimirum DEUS videt sese infinitis modis posse Res creare
aliamqueatque aliam prodituram seriem rerum, prout alias Leges Seriei
seu <alia > decreta <:sua> primitiva eliget. Itaque eo ipso dum con-
siderat hanc Mentem, quse hanc rerum seriem secum involvit, etiam
considerat decretum, quod hsec Mens < atque haec séries > involvit.
Utrumque ut possibile, nondum enim decernere statuit; seu nondum
decrevit quaenam specialia serierum decreta tam generalia quam ipsis
connexa specialia, sit electurus. Tandem ubi DEUS eligit unam serierum
< eique involutam hanc Mentem his eventibus vestitam futuram >, eo
2~ VËRÏTES NECESSAÏRES ET CONTINGENTES

PMtt..JV,3,a,3. ipso etiam de aliquibus suis decretis seu rerum legibus, quae in rerum
eligendarum notionibus involvuntur decernit. Et quia DEUS eo ipso
dum seriem hanc eligere decernit, innnitaedam decreta facit, de omnibus
quae in ea involvuntur, adeoque et decretis suis possibilibus seu Legibus
à possibilitate adactualitatem transferendis, hinc patet aliud essedecretum
< quod DEUS in decernendo respicit, aliud esse decretum > quo DEUS
decernit illud reddere actuale, nempe id quo hanc rerum seriem <; et hanc
in ea Mentem > ad existentiam < et in ea illud decretum > eligit; sive
aliud esse decretum possibile in seriei ac rerum seriem ingredientium
notione involutum, quod decernit reddere actuale; aliud esse decretum
quo < decretum illud possibile > decemit reddere actuale. Quam
reflexionem Decreti unius super alterum eo minus debemus mirari quia
utique Voluntatis quoque divinae decreta <~libera > intellectui divino
objici oportet priusquam facta intelligantur. Neque enim facit DEUS,
quod non se facere jam sciat. Hinc jam intelligimus quomodo divine
prœdeterminationis physica necessitas cum decreto Praedeterminandiex
actibus pra:visis stare possit, tantumque abesse ut DEUS Judam prodi-
torem fieri debere, absolutè decernat, ut potius ex notione Judas inde-
pendenter à suo decreto actuali videat eum fore proditorem. Nec proinde
decernit DEUS Judam debere esse proditorem. Sed tantùm Judam quem
prasvidet fore proditorem nihilominus debere existere, <; quoniam infi-
nita sua sapientia videt, hoc malum immenso lucre majoribus bonis pén-
4, recto. sari nec aliter res melius sibi constare ~>j1 quod ipsum non velle, sed
permittere est Decreto jam Judam peccatorem extiturum <;conse-
quenter etiam decemitur et ~>cum prodendi tempus veniet concursum
prœdeterminationis actualis esse accommodandum. Quae tamen tantum
ad id quod in pravo hoc actu perfectionis inest terminatur, ipsa creaturaB
notione, in quantum limitationem involvit, quod unum à DEO non
habet actum ad pravitatem contrahente. Itaque in eo sum ut credam,
modo haecduo teneantur, perfectionem omnem in creaturis à DEO esse,
imperfectionem ab earum limitatione; citeras sententias attentè consi-
deratas in ultima analysi conciliari universas.
`
SCïENTIAMEDtA 25 5.

PHIL.,IV, 3, c, i3-ï4 (3 p. in-folio). PHÏL.,tV,3,C,!3.


Principium omnis ratiocinationis primarium est, nihil esse <~aut~> p.ï.
fieri, quin ratio reddi possit, saltem ab omniscio, cur sit potius quàm
non sit, aut cur sic potius quàm aliter, paucis OwMM~rationem
posse.
Definitio libertatis, quod sit potestas agendi aut non agendi positis
omnibus ad agendum requisitis, omnibusque tam in objecto quàm in
agente existentibus paribus, est chimaeraimpossibilis,quae contra primum
principiumquod dixi pugnat.
Hxc notio libertatis ignota fuit antiquitau; nulla ejus in Aristotele
vestigiareperiuntur, Augustini systema planè evertit, à Magistro senten-
tiarum, Thoma, Scoto, ac plerisque Scholasticis veteribus aliena est;
celebrataprimum à [Molinistis]<~ Scholasticisposterioribus~>, eludendis
potiusquàm tollendis difficultatibusapta.
Apud Veteresliberumà spontaneo diSert, ut species à genere, nimirum
libertas est spontaneitas rationalis. Spontaneum est cujus agendi prin-
cipium m agente est, idque <;et>in libertate contingit. Nam positis
omnibusad agendum requisitis externis,mens libera agere potest aut non
agere, prout <; scilicet > ipsamet disposita est.
Voluntatis objectum esse bonum apparens, <~et;> nihil à nobis appeti
nisisub ratione boni apparentis, dogma est vetustissimum communissi-
mumque.
e o e e

PmL.,IV,3,c, i5(ï f. m-8"). PHIL.,IV, 3,c, t5.

Scientia Media. Novembr. 1677.

illud summum nihil essesine ratione, plerasque Metaphy-


iT~RïNciPiUM
sicascontroversiasfinit. Illud enim videtur negari non posse à Scho-
lasticis, nihil fieri, quin DEUS si velit rationem reddere possit, cur fac-
tum sit potius quàm non sit. Quin etiam de futuris conditionatis circa
quaescientiam mediam introduxêre Fonseca et Molina, idem dici potest.
Scit DEUS quid infans fuisset futurus si adolevisset, sed et sciend~
26 SCtENTÎA MENA

PHU..JV,3~c,ï5. hujus suaesi vellet rationem reddere posset, et convincere dubitantem;


cùm id homo quoque aliquis imperfectè possit. Non ergo in quadam
VIsione consistit DEI scientia, quae imperfecta est et a posteriori; sed in
cognitione causse,et à priori. Ponamus Petrum in certis quibusdam cir-
cumstantiis constitui, cum certo quodam gratiae auxilio; et DEUM mihi
permittere ut à se quaeram, quid facturus sit Petrus in hoc statu. Non
dubito quin DEUS respondere possit aliquid certum et infallibile, quan-
1 quam aliquos Scholasticos ea de re dubitare ausosmirer. Ponamus ergo
DEUM respondere, quod Petrus gratiam sit rejecturus. Quaero porro an
DEUS hujus sui pronuntiati rationem reddere possit, ita ut me quoque
t. possit reddere scientem hujus eventus. Si dicimusid DEUM non posse,
S
imperfecta erit ejus scientia, si dicimus DEUM id posse, manifesté eversa
erit scientia media. Secundum veros Philosophos et S. Augustinum, ratio
ï5, verso. cur DEUS sciat rerum actiones [prae- teritas vel futuras], necessarias vel
.libéras, absolutas vel conditionatas, est perfecta naturae ipsorum cognitio,
< quemadmodum Geometra novit quid per circulum et regulam in aliquo
casu proposito possit praestari; vel quis futurus sit datae alicujus machinse
effectus, si datis rebus ac viribus applicetur. Ponamus Paulum cum iisdem
circumstantiis et auxiliis poni, cum quibus positus est Petrus, et DEUM
mihi dicere, quod Petrus tunc rejecturus esset gratiam, Paulus verô
accepturus; necesse est utique aliquam dari rationem differentim hujus;
ea vero non aliunde peti poterit, quàm ex Petrinitate et Paulinitate; seu
ex natura voluntatis Pauli, et natura voluntatis Petri, quae differentia
harum duarum libertatum facit, ut alter hoc alter illud eligat. Differentiam
autem istam etiam in ordine ad hanc electionem, DEO cognitam esse
necesse est, eamque si mihi explicare dignaretur intelligerem, atque ita
plenam de eventu futuro condidonato scientiam à priori nanciscerer.
Secundum autores jcMM~M non posset DEUS rationem reddere sui
pronuntiati, nec mihi explicare. Hoc unum dicere poterit qua~rend cur
ita futurum esse pronuntiet, quod ita videat actum hune repraesentariin
magno illo speculo intra se posito, in quo omnia praesenda,futura, abso-
luta vel conditionata exhibentur. Quae scientia purè empirica est, nec
DEO ipsi satisfaceret, quia rationem cur hoc potius quam illud in spe-
culo repraesentetur, non intelligeret. Quemadmodum is qui in Tabulis
calculatosinvenit numeros, non verô ipse eos calculare potest. DEUS scit
futura absoluta quia scit quid decrevent, et futura conditionata, quia scit
LETTREMENBSCARTE8
A MERSENNE 27

quid esset decreturus. Scit autem quid esset decreturus, quia scit quid m ]PHH.tV,3,C,t5.
eo casu futurum sit optimum, optimum enim <;est> decreturus, sin
minus sequetur DEUM non posse certô scire, quid ipsemet in eo casu
facturus esset. Praeclara Scoti sententia quod intellectus divinus nihil
cognoscat(ex rebus facti) quod non determinàrit, alioqui vilesceret. Vas-
quez egregia sententia quodvoluntas ex duobus objectis non potest eligere
nisi alteriusbonitas fortius repraesentetur. i. p. c. 2. d. ~.3. in i. 2 init.
<Ut ostendit Macedo in diff. Thom. et Scot. col!. XI, diff. i, circa
scient, mediam >.

PuiL., V, 6, c, 7-8 (3 p. in-~). jPHit.V)6,c,7-8.


Copie d'une partie de la Lettre de Descartes à Mersenne du
20 novembre 1629*, de la main d'un secrétaire, encadrée entre un
commencementet une fin de la composition et de la main de Leibniz
(imprimés en italiques). Nous indiquons en note les endroits où la
copie s'écarte du texte de l'édition Adam-Tannery.
Il y a moyend'inventerune langueou ecriture au moins, dontles caracteres
et motsprimitifs seroient faits en sorte qu'elle pouroit estre enseignée en
fort peu de tems, et ce par le moyen de l'ordre, c'est à dire, établissant
un ordre entre toutes les pensées qui peuvent entrer en l'Esprit humain,
de mesme qu'il y en a un naturellement établis entre les nombres; Et
comme on peut aprendre en un iour à nommer tous les nombres iusques
à l'infini, et à les écrire, en une langue inconnuë, qui sont toutesfois une
infinitéde mots differens; qu'on pûst faire le mesme de tous les autres~a
choses qui tombent en l'Esprit des hommes; si cela estoit exécuté ie ne
doute point que cette langue n'eust bien tost cours parmy le monde, car
il y a force gens qui employeroient volontiers cinq ou six jours de tems
pour se pouvoir faire entendre par tous les hommes". L'invention de cette
ï. Ed. Clerselier,t. Ï, n" I II, p. ~8; éd. Adam-Tannery,
n" XVde la Correspon-
MMce, 1.1~p. 76.II estquestionde cettelettredans une Lettrede Tschirtthausqui
doit daterde 1678ou ~679(M~;t.IV, 4.75;BW~Me/Meï, I, 303).
2. Dansla lettrede Descartes, ce paragraphecommenceainsi
« Au reste, je trouve qu'on
pourroit adjouter à cecy une invention, tant pour
composer les mots primitifs de cette langue, que pour leurs caracteres ».
3. Ici le copiste a oublié la ligne suivante « mots necessaires rpour exprimer toutes
les autres a. r
4. « Exécuté au lieu de « trouvé M.
5. Ici a été omise cette phrase de Descartes « Mais je ne croy pas que vostre
28 LETTRE DE DESCARTES A MERSENNE

1
PHu.V,6,c,7'S. langue depend de la vraye Philosophie; car il est impossible autrement
1 de denombrer toutes les pensées des hommes, et de les mettre par ordre,
ny seulement de les distinguer en sorte qu'elles soient claireset simples;
1 qui est a mon advis le plus grand secret qu'on puisse avoir pour acquerir
¡
la bonne science; et si quelqu'un avoit bien expliqué quelles sont les
1
1
idées simples qui sont en l'imagination des hommes, desquelles se com-
1 pose tout ce qu'ils pensent, et que cela fust receu par tout le monde,
i'oserois esperer ensuite une langue universelle fort aisée a aprendre, à
prononcer, et à écrire et ce qui est le principal, qui ayderoit au iuge-
1ment, luy representant si distinctement toutes choses,
}
qu'il luy seroit
presque impossible de se tromper; au lieu que tout au rebours, les mots
que nous avons n'ont quasi que des significations confuses, ausquelles
]l'Esprit des hommes s'estant acoutumé de longue main, cela est cause

qu'il n'entend presque rien parfaitement. Or ie tiens que cette langue est
<

1possible, et qu'on peut trouver la Science de qui elle dépend, par le moyen

de laquelle les Paysans pouroient mieux iuger de la verité des choses,


que ne font maintenant les Philosophes.
Cependantquoyquecettelanguedependede la vrayephilosophie,elle nedepend
jpas de sa perfection.C'~ dire cettelanguepeut estre établie,quoyque
losophienesoit pas ~~M~
< mesureque la sciencedeshommescroisira,
cettelangue croistra aussi. En attendantelle sera d'un secoursmerveilleuxet
9<
1
jpour se servir dece que nousJ~~M~ pour voir ce qui nous manque,et pour
1inventerles moyens ~'y arriver, mais sur tout pour exterminerles controverses
1 1%
1dans les matieres
<
qui dependentdu raisonnement.Car alors raisonneret cal-
iculer sera la chose.

PHIL., V, 6, C, g. PHIL.,V, 6, c, 9-10 (4 p. in-); titre de la main de Leibniz

Maji 1676.e
Me~O~M~physica. C~<xr~C~~M~('<ï..Ë'MM~d'M~dL
Societas sive ordo.
Suit la copie de la main d'un secrétaire, revue par Leibniz, du brouillon:
PnïL., V, 8, g, 3o"3ï. (Voir plus loin). Cette copie est incomplète; elle se
termine, au bas de la page, par cette phrase
autheur ait pensé à cela, tant pource qu'il n'y a rien en toutes ses propositions qui
le temoigne, que pource que
LETTRE SUR LA CARACTÉRISTIQUE
2Q

t
Omne praeclarumartificium experimento vel demonstratione detectum PtilL., V, 6, C, t0.)
hymnus est verus et realis DEO cantatus, cujus admirationem auget.

PHIL.,V, 6, c, ii (2 p. in-4°); copie de la main d'un secrétaire. PHÏL.,V, 6,C, ÏÏ.

Hlustrisatque Excellentissime Domine,


Patrone Magne.
Quoniam Excellentia vestra delectatur meditationibus de lingua
quadam philosophica, quam alii Characteristicam et universalem dicunt;
idcirco etiam hic brevibus aperiam, quœ mihi aliquando circa eam
obort~ sint cogitationes. Loco fundamenti autem pono connexionem
titulorum meorum, juxta quam excerpta Methodica ordinanda esse alibi
docui. Commodiorem enim et faciliorem, imo cum rebus magis conve-
nientem ordinem nondum reperi, quamvis aliorum ordines inspicere non
neglexerim. Si autem prascipuis in ordine meo titulis certos charac-
teres adscribam, de reliquis etiam res erit confecta. Sunt in eo tituli
praecipuiDiviTiJE,HONORES, VOLUPTATES. Tribuatur igitur divitiis signum
quadrati D, honoribus circuli 0, voluptatibus trianguli A. Privative oppo-
sita horum sic designentur, ut significet paupertatem, contemtum,
A carentiam commoditatum vitse, cibi scilicet et potus. Sic bonum,
~malum potest significare. Intellectus notetur sic :<p,ignorantiasic
voluntas autem sic < Qui accurate perlegit titulos meos, sciet,
quo-
modo ad hosce paucos reliqui omnes, si modo non sint ex revelationesive
Theologia intimiore desumti, referantur. Reliqui ergo tituli hisce subor-
dinati per adjectionem variam circulorum, linearum
aliarumque figurarum
possent indigitari. Divitiarum signum fuit hoc Q. Denotet ergo pecunias
hoc 3, commercia S, labores hoc [S, liberalitatemQ, avaritiam etc.
Rebus etiam Theologicis sui characteres possent
assignari. Deum tale
signumposset exprimere0, etc. Haselingua uno vel altero die, quin addisci
possit, minime dubito. Cunctae nationes consensu quodam facto possent
omnes res iisdem characteribus designare. Consenserunt
plera:que gentes
in eo, quod circulum in 360 gradus, Zodiacumin 12
signadispertiantur.
Cum igitur res supra proposita praesenti se commendet utilitate, facile
apud multos, si modo pneconem idoneum inveniret, applausum mere-
30 CONSILIUM DE ENCYCLOP~ENA NOVA

PHïL., V, 6, c, ir. retur. Characterum certe horum cognitio certis innititur fundamentis,
1 Sinicisque characteribus quodammodo anteferenda videtur

PH!L., V, 6, C, 17. PHIL.,V, 6, c, 17 (1 f.in-8"). Un fragment en allemand publié ap.


(p. 8ï) et commençant ainsi
BODEMANN
Voc~M~.
Die Worth sind wie rechenpfennige bei verst~endigenund wie geld
bey unverst~ndigen. Denn bey verstasndigen dienen sie vor zeichen, bey
unverstaendigenaber gelten sie aïs ursachen und vernunfftsgründe.
En marge, on lit la note suivante (inédite)
Sunt nobis signa, sunt vobis fercula digna.

?H!L., V~7. PHiL., V, 7. (ïi p. in-fol.)

Plagula i. Consiliuna ~.EMC~C/O~MfMMOM


conscribenda methodo inventoria
La p/~M/<ï 1 porte la date [25] i5 jun. 1679; la plagula 2 porte la
i date 25 jun. 1672 (sic); la plagula 3 porte la date 25 jun. 1670.
recto. C~ ~EPE mecum cogitavi, hommes multo quam sunt felicioresesse posse,
J si quae potestatehabent, etiam in numeratohaberent, ut cum opus
est uti possent. Nunc vero nescimus ipsi opes nostras, similes Mercatori
qui libros rationum nullos confecit, aut Bibliothecaequae indice caret. Sed
et, uti nunc agimus, seris nepotibus fortasse proderimus, ipsi laborum
nostrorum fructum non caplemus; sine fine disputamus, sine fine con-
gerimus, raro aliquid demonstrando terminamus, aut in repertorium
referimus; vix unquam utimur studiis nostris. Et verendum est, si sic per-
gimus, ut ne aliquando immedicabile reddatur malum, <~ et studiorum
t. Cettelettre doitdaterdela premièrejeunessede Leibniz(t666-:672).Ellecon.
tient un essaiencoreinformede la Caractéristique(le premierpeut-être)et une
classificationasseznaïvedeaconcepts,sur un fondementpurementmoral,qui rap-
pelle les théoriesde Spinoza.Leibnizconnaît déjà les classificationsd'autres
auteurs (KtRCHËR, DALOARNo, peut-êtreWtLK!~),mais il paraît ignorer lesMathé-
matiques.On peut donc conjecturerquj le « patron et t*Excellence à qui il
s'adresseest le baronde Boineburg,son protecteurde ~67 à ï6ya.
2. V. La Logique(<f'L6t~MtJj',p.<28et 5o8.
CONSCRIBENDA METHODO INVENTORIA 3l 1

taedio barbaries reducatur>,cum nimia rerum librorumque multitudo PHH. V, 7~ f. t.


omnem delectus spem adimet, et solida ac profutura mole inanium
obruentur'.
Qua ratione occurri posset tanto malo, et saepe meditatus sum, et
egregios viros consului, quorum aut colloquiis frui licuit aut scriptis
et cum tandem aliquod mihi viderer remedium deprehendisse quod et
maxime compendiosum, et efficax et in privatorum aliquot potestate esset,
et sumtibus exiguis transigeretur; praeterea arcana quasdam artis Inven-
tonae divino munere mihi obtigissent, illustrium admodum speciminum
experimentocomprobata, qux ubi producam in publicum, spei majoris
non contemnendos fidejussoresfortassededissevidebor2 ideo ausus sum
viros aliquot doctrina et optima in rempublicam voluntate pr~estantesad
)

communem operam invitare.


Volo autem omnia ex ipsorum non minus sententia transigi quam ï, verso. 1
mea; neque aliam quam hortantis personam sumo; caetera pari condi-
tione futurus, operamque illis eandem offerens, quam ab ipsis desidero.
Itaque ut per gradus eamus, consilia arbitror communicari primum
debere, ut Societatis Leges quœ e re videbuntur quam primum consti-
tuantur, earumque executio maturetur.
Consilii autem sive desidem mei summam hic delineabo, quam intel-
ligentibus )udiciîs summitto. De Modo autem dicam paulo distinctius,
conferamque cum illis, qui instituti rationem probabunt, auxiliaque
mutua pollicebuntur8.
SummaConsilii est Notitiarumhumanarum potissimarum dudum cogni-
tarum vitre utilium ordinatio ad ~~MM~M~ apta. Nam
quemadmodum
in numerorum progressionibus tabula quadam condita <
aliquousque>
apparere solet modus eam sine ullo labore continuandi (ut si numeros
quadratos, seu qui nunt ex numerorum multiplicatione in seipsos, aliquis
quaerat, et in tabula exhibeat, apparebit mox modus Tabularum conti-
nuandi facillimus, per solam additionem sine multiplicatione ulla
Cf. lesPréceptespour <tMtMCe<'
lessciences(PA< Vit, !6o).
2. Allusion au Cakut tatinitéstmat, évente un
tûyS, pubUé en !<!84. Cf. une
~P- 2tG, et ap. La Logique de .L<?t- p. 84, n. 3.
~t. la Coitsultatio de ~Mf~ C~M~~M~ t'~
M~M~~rOMO~t~ ~$~f<~W~d! in
eam MM Societate Ce~OM scientias «t'~M~ tM~tM~ utiles nostra /<MC-M<!
"~t~ /'oMo~M<M't~te~, ap. FoMC/ Ca~t~ VU, ïo5.ta6.
A~ juin '~o (P/< VII, 553), et La Logique de
LCibai~, p. 2Ü2.
33 CONStUUM DE ENCYCMH~EDÏA NOVA

i PH!t. V, 7, f. Numeri o i 2 3 4 5 6 7
Quadrati o i 4 9 16 2$ 36 49 64 8i 100
i
) Din~erenti~scu impares i 3 $ y 9 nr 13 1$ 17 19
Nam si numerum imparem < 1$ > ordine respondentem quadrato ut
49 addas, habebis <numerum > quadratum sequentem 64. sola addi-
tione nec opus est numerum 8 in se multiplicare, idemque est in
< numeris > altioribus. < ubi difficilior multiplicatio est, ac proinde
Eodem modo
magnum habet usum compendium hoc per additionem >).
inventis <in quolibet genere rerum velut in Tabula > recte ordinatis,
patebit modus inventa continuandi, <id est inveniendi nova> longe
facilior, quam si quis eadem singulatim et a serie sua velut avulsa inve-
"i
nire tentaret.
2,recto. Quoniam autem res maxime in conspectu sunt et velut in Tabula
exutaeomni superflua
apparent cum nude et simpliciter proponuntur, <
.mole >, ideo conscribend~ erit haec Encyclopaedia more mathematico
subinde >
per propositionesaccurate et nervose conceptas,quibus tamen <
scholia adjicere licebit illustrandi causa, in quibus major erit exspatiandi
libertas. Certum est enim non mathematica tantum, sed et alia omnia
per theses quasdam sive enuntiationes < distincte > tractari posse.
[Positiones illae disponendsesunt ordineinventionis. ]
Qu~erend~esunt quoad fieri potest propositiones < plerumque
in adhibendae>
quarum distinguendi gradus; sed si fieri potest, primis
Universales,et ex universalibus illae praeferendassunt qux sunt subjecto
in analysi, cum eae quae
~~roc~iUarum enim maxime u~us est <et>
universales quidem non tamen reciprocœ sunt in synthesi solummodo
fere locum habeant Et hue pertinent illae leges philosophandi, quas tulit
Aristotcles, et Ramistaeolim inculcabant.
vel conclu-
Propositiones in una quaque Scientia sunt vel principia
siones. Principia sunt vel definitiones, vel Axiomata vel Hypothèses
< vel Phaenomena>, ex quibusDefinitionesper se quidem sunt arbitrant,
usui tamen accommodariet communi sociorum consensu probari debent,
<ne a diversis diversimode sumtae in toto corpore confusionem
pariante.
Axiomata sunt, quae ab omnibus pro manifestis habentur, < et
attente considerata ex terminis constant >.
i. V. les Lettres à Conring de tôyS (Phil., 1) et La Logique de I.et&M~, p. 266.
s
CONSCMBENDA. METHODO tNVENTORÏA 33

sunt propositiones quae magnum usum habent succes- Pmt.~ V, 7, f. 2.

sumque ac conformitate conclusionum aliunde notarum ex ipsis peu-


dentium firmantur; nondum tamen a nobis demonstrari satis exacte
possunt, ideoque interim assumuntur.
P~M~~M sunt propositiones quas per experientiam probantur, sed
si experientia non sit factu facilis aut a nobis ipsis facta non sit, tes-
tibus probanda est. Et ab experimentis dubiis abstinendum nisi cum
magni sunt momenti, <; et tunc admonendum est, quem fidei gradum
habeant >.
Conclusionessunt vel observationes vel theoremata vel problemata.
Observationes nunt per solam inductionem ex phaenomenis. Theoremata
vero inveniuntur per ratiocinationem ex quibuscunque principiis, sed
enunciant tantum quod sit verum. At problematapraeterea referuntur ad
praxin, ubi notandum est, omnia denique ~tera dirigi debere ad pro-
blemata seu praxes vitaeutiles.
Ordo positionum debet esse Mathematicus, sed tamen diversus ab
Euclidaeo.Nam Geometraeaccurate quidem sua demonstrant, sed ani-
mum cogunt magis quam illustrant in quo quidem admirationem
sibi majorem pariunt, dum invito Lectori assensum extorquent, eumque
arte improvisa circumveniunt, sed mémorise atque ingenio Lcctoris non 2, verso.
satis consulunt, quia rationes causasque naturales conclusionum quo-
dammodo occulunt, ut non facile agnoscatur modus, quo sua inventa
obtinuere. Cum tamen in unaquaque scientia illud sit potissimum, nosse
non tantum conclusiones earumque demonstrationes, sed et nosse
inventorum origines, quas solas memoria retinere sufficit, quia ex illis
caetera possunt proprio marte derivari. <~Itaque conjungi debent inven-
tionis lux, et demonstrandi rigor, et~> cujusque sciendae elementa ita
scribenda sunt, ut lector sive discipulus semper connexionem videat, et
quasisocius inveniendiMagistrumnon tam sequi quam comitari videatur,
ita minus quidem admirabiles apparebunt sciendae, ed magis utiles
erunt faciliusquepoterunt promoveri. <~Sed ad tradendas ad scribendas~
hoc modo scientias, opus est viris inveniendi capacibus <~ et qui veras
rationes tenent >, scribere enim eas ita debent, quemadmodum si eas
t. Cf.le 5pectMMGeoMe~~/MC~~ (~M~ Vit, 260)et la Logiquede ~r~
Royal,IVepartie,ch. ix.
2. Double emploi. Leibniz a oublié de biffer l'une des deux expressions.
!t)EMT8 M LEIBNIZ.
9
3~. CONSIUUM DE ENCYCLOP~ENA NOVA

PnïL., V, 7, f. 2.
ipsi invenissent, quod non est cujusvis. Porro hinc patet > etiam non
[erit] < fore > necesse definitiones separatim praemitti atque axiomata,
et phœnomena sive experimenta. Sed ea ita assumentur, ut primum natu-
t
rali ordine meditandi eorum usus sese dabit.
Propositionibus ordine inventorio dispositis subjiciantur Indices sive
catalogi, m quibus inventa jam atque intellecta ad facilem usum atque
combinationes instituendas velut in Tabulis ordinabuntur. Unde multa
nova exurgent, de quibus aUoquinon cogitassemus, et harmonica quidam
apparebunt series, quarum nlum sequendo ad majora aditus patebit.
Haeclux etiam in Mathematicis desideratur, itaque quemadmodum alise
scientiae exemplo mathematicarum ad certitudinem eniti debent, ita
vicissim mathematicarum asperitas blandiore quadam tractandi ratione
<( caeterarum exemplo > mitiganda est ut simul et voluntati fidem
extorqueamus, et animo causarum avido clare satisfaciamus.
Adhibend~esunt ubique figuraesive schemata quatenus commode licet
verum unum hic observandum est matoris ad perficiendas scientias mo-
menti quamquis facile sibi persuadeat. Nempe et propositiones et propo-
sitionum demonstrationes ita concipiendaesunt, ut totaelegi atque intelligii
possent etiamsi schemataabessent. Adjicienda est, tamen in parenthesibus,
perpetua ad literas schematisremissio. Posterius necessariumest ad juvan-
dam imaginationem, sed prius necessarium est ad juvandam mentem,
parandosque conceptus distinctos, atque animum ab imaginibus abdu-
3, recto. cendum ut discamus etiam invenire sine schematibus sola vi animi, et
Plagula 2. ut appareat demonstrationis [vim] < efficaciam> non pendere a figura-
rum ascriptarum delineatione. Eandem ob causam demonstrationes etiam
sine calculo algebraico perfici debent, etsi enim ille summi sit usus, et a
me maximi fiat, et in iis quae aliter extorquere non possumus necessarius
sit, tamen abstinendum eo est quotiescunque veritates naturali quadam
ratione demonstrari possunt, quae per ipsas rerum ideas animum ducit.
Itaque in constituendis Scientiaecujusque Elementis, a calculo Algebraico
est abstinendum2. Sed cum Scientiam aliquam satisin potestate habemus,
calculus postea egregie utilis est, < ad ducendas inde consequentias,
variosque casus atque applicationes>, et ad oblata quasvisquam minimo
animi labore consequenda. Encyclopaediaergo nostra ita scribenda est,
I. Cf.Atlasuniversalis(PHIL.,
VII,A,3o).
2. Cf. PHtL., V, JO, f. 59.
CONSCRIBENDA METHODO ÎKVENTORÏA 35

ut enunciationcs ac demonstrationes veritatum neque a schematismis, Pan. V,7,h 3<


neque a calculo, sed dennidonibus axiomatis ac propositionibuspraemissis
pendeant. Adjicienda tamen sunt schemata quidem ubique quando id
neri potest, calculusvero algebraicus tunc tantum cum peculiarem habet
elegantiam et utilitatem. Verumut propositiones enuntiari ac de monstrari
possint sine figuris, saepe opus erit ovo~Torcote~ad evitandas circum-
locutiones. In quo tamen claritas et commoditas semper spectanda est
ut nunquam sine magna necessitate atque usu nova aliqua nomina fin-
gamus, et sicubi excogitanda sunt, sumamus quse communi verborum
usui quoadlicet consentiant; ne dum compendium verborum quaerimus,
obscuri fiamus2.
Scientiaein hanc Encyclopaediamreferendae sunt omnes, quaecunque
nituntur vfl 1 Rationesola vel ratione et experientia, nempe quaecunque
non pendent a voluntate cujusdam autoritatem habentis Seponuntur
ergoLeges divinaeet humanae,<~ quia sunt arbitru; excluduntur etiam >
nugatricesqusedamartes, quae non possuntrevocari ad firma fundamenta.
Conscribendae ergo sunt Methodo supra dicta potissimum Sciendœ
sequentes.
1 <; Prima est Grammatica seu ars quae nobis in hujus 3, verso.
Encyclop~diaecorpore significabuntur. Itaque~> Primum Grammatica
[MM~ja~] <; Rationalis~> tradenda est, ad latinam ubique applicata, et
subindealiarum linguarum exemplo lUustrata in qua tradetur regularis
significatio omnium particularum et flexionum et collocationum. Ita ut
significatiosemper possit substitui in locum significati, nam, ut exemplo
utar, nominum casus semper eliminari possunt substitutis in eorum
locum particulis quibusdam cum nominativo, ut patet ex [lingua GalUca]
linguis in quibus nullae sunt nominum inflexiones nisi per particulas.
Verba semper reduci possunt ad nomina adjecto tantum verbo estp
Adverbia sunt ad verba ut adjectiva sunt ad nomina substantiva Subji-
ciendaedenique sunt significationes particularum donec perveniatur ad
eas quae nul!a explicatione eliminari possunt, qualia sunt est,
et, non,
harumque certus est constituendus numerus et ex his solis cum nomi-
1. Celarappellela devisede Leibniz « In signisclaritatem,in rebus usum»
(Pfail VII, 52).
2. Réminiscence d'HoRACE(Ep., H. m,
a 5-20) « Brevis esse labor o, Obscurus 60. ?
3. V. La Logique de Let~nt~, p. 64
sqq.
4. Cf. PmL., VI, f. 20;
n, VII, B, m, y; to; 41 recto.
36 CONSILIUM DE ENCYCLOP~EMA NOVA

i'HU. V,7,f. 3. nativo nominum casu junctis caetene omnes possunt explicari. Quod
opère ipso exhibendum est. Atque h~c est vera Analysis characterum
quibus genus humanum communiter in loquendo imo et in cogitando
utitur. Respicienda autem est maxime Grammatica regularis, minore
Anomaliarum cura, quia hac Grammatica non tam ut lingua discatur,
quam ut accurata fiat verborum analysis, conscribenda est. Nam cre-
berrimae in Logica illationes occurrunt, quae non ex principiis logicis,
sed ex principiis Grammaticis, id est ex flexionum et particularum signi-
ficatione sunt demonstranda*. Potest tamen haec Grammatica eadem
opera ita accommodari, ut discentibus quoque mire prosit.
Sequitur Logica,qua tantum hoc loco comprehendo Artem illationum,
sive artem judicandi quae proponuntur, quae sumenda est ex usu
hominum loquentium scribentiumque. Nimirum illationum modi qui
ubique occurrunt in dicendo digerendi sunt in classes et ex simplicibus
quibusdam derivandi sunt, ostendendo quomodo istas illationes, licet non
transmutatas in aliam formam, scholarum more, sed relictae in ea quam
subent in usu vitae atque in autoribus, nihilominus vim habeant, seu
in forma concludant; et ex communi scholarum forma possint demons-
trari. Usus autem hujus logiez erit, ut formasratiocinandi magis compo-
site, perturbatae atque implicitœ, quae in vita tamen crebro occurrunt, ad
regulas revocentur, ex quibus compendiopossint dijudicari, ne semper sit
opus reductione in figuras modosque scholarum. Quemadmodum enim
4, recto. exercitati Arithmetici invenere sibi varia 1 compendia seu calculandi
formas, qu~eaccurate concludunt, etsi non semper vulgari more tironum
characteres ordinent, demonstrari vero merentur, ut sciamus nos illis
tuto uti posse~; ita homines in dicendo cogitandoqueexercitati multa sibi
ratiocinandi atque enuntiandi compendia paravere, quae non minus con-
cludunt vi formas quam modi scholarum debent tamen ex modis scho-
larum, adhibita Grammatica rationali particularum illarum explicatrice,
demonstrari, et quibusdam legibus vinciri, quibus observatis constet usum
earum esse tutum.
ï. Leibniz fait ici allusion aux inférences du droit à !'ob!ique. Cf. PutL. VII, B, n, t3
(nunc t4), r~Ha~M ~K~tMrMMî(PaiL., VU, C,9-to), PmL., Vit, C, 69, le Consilium
de Z. !M~~MMM~condendaque ~MC~C/Op~M (Klopp, I, 50), et La Logique de
Z.M! p. 73 sqq.
2. ~c, pour « subeunt
3. Cf. PHIL., VII, B, u, 53 <' OmniaTheoremat~ non nisi Tachygraphias seu cogi-
tandi compendia esse. »
CONSCRIBENDA METHODO INVENTORIA 3~

Tertia Ars est M~w~M, seu ars retinendi et in memoriam revo- F~HÏL~ V, 7, f.

candi quae didicimus, quae ars multis elegantibus utitur compendiis et 1

inventis, quorum aliquando usus esse potest in vita~. Inprimis autem


portio ejus, ars reminiscendi scilicet, excoli debet, cujus ope nobis in
memoriam revocamus illis quibus opus habemus, et quae in memoria
nostra latent, sed non succurrunt; Aliud enim est retinere, aliud remi-
nisci, nam eorum quae retinemus non semper reminiscimur, nisi aliqua
ratione admoneamur.
Quarta est Topica seu ars inveniendi, id est dirigendi cogitationes
ad aliquam veritatem ignotam eruendam, vel media finis cujusdam repe-
rienda. Huc pertinent loci dialectici, inventio Rhetorica, ars argutiarum,
ars deciphratoria sive divinatoria, ac denique algebra, in quibus pulchra
arda Topicaespecimina adduntur quae nosse debet is qui hanc artem
tradere volet, non ut Algebram immisceat tractationi generali, sed ut
inde regulas universaliores formet, quas tamen in scholiis illustrari pos-
sunt specialibusexemplis.
Quinta est Ars formularia quae agit de eodem et diverso, simili ac
dissimili, id est de formis rerum, abstrahendo tamen animum a magni-
tudine, situ, [ordine], actione. Hue pertinent formulas formularumque 4., verso.
comparationes, et ex hac arte pendent multaerégulas quas Algebristseet
Géomètre in usum suum transtulerunt, tametsi eae non tantum circa
magnitudinessed et circa alias considerationes locum habeant3.
Sexta est I~~ca, de toto et parte, sive de magnitudine in genere,
rationibusque ac proportionibus, in quam incidit Quintum Euclidis Ele-
mentum, et magna pars AIgebrae.
Septimaest Arithmetica, sive de distincta magnitudinum per numeros
expressione.
Octava est Geometria sive scientia de situ et figuris. Hsec utiliter
separabitur in partes sequentes Elementarem planam. Elementarem
solidam. Conicam. Organicam. Transformatricem. Ubi sciendum est,
Geometriam etiam <; Elementarem > nondum adhuc ita ut optandum
i. Leibnizavaitd'abordécritun S commençant ainsi a Tertiaest~fe<Ao~!M, seu
ars dirigendicogitationessuas. qu'il a barré, et dontle contenuse retrouvedans
le S suivantrelatifà la Topica.
2. Cf. les mss. inédits classés dans PtML., VI, tg, sous la rubrique « Mnemonica
sive praecepta varia de memoria excolenda.
3. C'est la science que Leibniz appelle la Combinatoire, et qu'il oppose à la
Logistique. V. La Logique de f.ct~M< p. 288 sqq.
38 CONSÏMUM DE ENCYCLOP~EMA NOVA

PHtL., V, 7, f. esset, traditam esse. < Huc autem G~ referenda est, et pars ~rJM-
~a~Mf~civilis ac militaris, et Tornatoria et T~on~ omnes in quantum
a materia abstrahuntur. Optica etiam pure Geometrica est, paucis tantum
assumtis phaenomenis e natura >.
~M est scientia de Actione et passione, nempe Mechanicasive de
potentia et motu. Haec scientia physicam Mathcmaticae connectit.
Neque hic agitur quomodo delineanda sint motuum, si continuari
ponantur, vestigia id enim pure Geometricum est 1; sed quomodo ex
corporum conflictu motuum directiones et celeritates immutentur
quod per solam imaginationem consequi non licet, et sublimioris
opus est scientia. Hic ergo agendum est < de statica, > de structu-
rarum firmitate, de balistica, de pneumaticis quibusdam et hydrostaticis,
de velificatione < deque auis mechanicaepartibus, quorsum etJH~f~oM~
pleraque referenda sunt > 2.
5,recto. ) Decimaest scientia qualitatum sensibilium, quam vocare soleo P~c-
Plaguh3.. graphiam. Qualitates hae quoad licet definiendae sunt, distinguendaeper
varietates et gradus, enumerandaque subjecta in quibus existunt et a
quibus fiunt, denique quas ex ipsis consequuntur. Qualitates autem
istas vel sunt simplices, quae describi non possunt, sed ut cognoscantur
sentiri debent, quales sunt Lux, Color, Sonus, odor, sapor, calor,
frigus, vel sunt composite < et descriptione explicari possunt, adeoque
sunt quodammodo intelligibiles, > ut firmitas, nuiditas, mollities, tena-
citas, friabilitas, fissilitas,aliaequeid genus; item, volatile, fixum, solvens,
coagulans, praecipitans. Et vero qualitates illas simplices praecedentesnon
possunt ratiocinationi subjici, nisi quatenus cum compositis istis, < item
cum superioribus illis communibus magnitudine situ ac mutatione >
copulatae esse soient. Itaque simplices illae tractandae sunt historice,
< id est ~>enumerandum est, et quomodo inter se et quomodo cum
aliis intelligibilibus soleant esse copulatae. Qualitates vero intelligibiles
aut mixtaesub Geometricam et Mechanicam considerationem cadunt, et
ita theoremata erui possunt circa earum causas atque effectus, unde
t. C'estla sciencequeLeibnizappelleailleursla Phoronomie,et que nous appe-
lonsla Cinématique.
2. Ici trois paragraphes barres
« Decima est Sdentia Cosmographica.
« Undecima est Geographica,
« DM<&cwM
est Meteorologica.
»
CONSCRIBENDA METHODO tNVENTOMA

P
Paît. V, 7, f. 5.
edam de causis et effectibus mere scnsibUiumjudicium aliquod facere
licebit. Totius ergo physicae cardo vertitur in accurata enumeratione
harum qualitatum, earumque per gradus distinctione, et quomodo inter
se in eodem subjecto diversisve, sed convenientiam quandam aut con-
nexionem commerciumve habentibus, copulari solcant*.
Undecimaest scientia subjectorum, saltem in speciem similarium,
seu H<WM~f~M, ubi incïpicndum ab tUis quae revera quam maxime
sunt similares, maximeque communes, ut quatuor illa corpora quae
sunt
vulgo vocant Elementa; inde ad ea pergendum quae minus
communia, sed magis sunt variis qualitatibus dotata, ut salia, succi,
lapides, metalla. Horum corporum cnumcrand~ sunt qualitates supra
dictée secundum gradus differentiasque suas, tum eas quae in corpore
rudi sponte sensui se offerunt, tum quae in eo per se tractato vel aliis
inchoan-
corporibus commixto prodeunt. Ubi notandum est a spontaneis
dum esse, corpora edam variis modis tractanda esse per se, j id est 5, verso.
non nisi cum illis corporibus maxime communibus, aere, terra, aqua,
aut a quibus
igne, aliisque a quibus ipsa quam minimum patiuntur,
causarum inquisitio quam minimum confunditur. Inde adhibita superiori
qualitatum inquisitione, poterit determinari natura subjecti, in quantum
ex datis experimentis possibile est; nec dubito hac arte intra paucos
annos maximam a nobis notitiam obtineri posse interioris corporum
Ceconomiœ.
Duodecimaest Cosmographicaseu scientia majorum Mundi corporum.
Hic tradenda est Astronomia physica, quae non tantum phaenomena
explicet per Hypotheses, sed et conetur ostendere quae Hypothesis sit
verior aut certe probabilior. Hue pertinet cognitio Fluidorum genera-
lium visibilium atque invisibilium nos ambientium ac penetrantium, in
quibusmagna illa corpora natant, quaerendumqueest an horum fluidorum
speciesac motus aliqua ratione ex corporum mundanorum phasnomenis
definiri possint. Huc pertinent etiam contemplationes de ~oM nostri
mutationibus majoribus earumque causis, itemque M~~ro~ j
Tertia decimaest scientia corporum orgamcorum, quas vocare soient,
species, hanc possisappellare J~~&M~. Species autem accurate distin-
guendas, non communi more per Dichotomias, sed per qualitatum

t. Cf. Pmu.,VI,t~, i, 26;MATH.,5, b.


4<~ CONSIMmtDEENCYCLOP~ENANOVA

PtUL.,
V, f. 5. quibus dignosci possunt combinationes Sed ratio maxime habenda
est
earum proprietatum, quae statim in sensus occurrunt, c~ter~e <
tamen,
modo expïorataesint, non minus > diligenter annotari,
per differentias
gradusque designari, et indicibus exhiberi debent. Quemadmodum
autem in similaribus, ita in organicis per gradus eundum est, < cum
qualitates earum sunt investigandae.>Ponendae primum eœ quas habent
hujus modi species, tantum sensibus oblatae (incipiendo a sensu oculo-
rum), inde quas per se tractatae acquirunt vel sibi (id est sibi et aeri)
relictae, < vel aliis sibi similibus individuis conjunct~e(nam in ec dine-
runt a similaribus) vel aqua ignive > aliisque
corporibus et primum
maxime similaribus examinatas; ac denique cum corporibus
magis com-
positis, imo et
ipsis speciebus maxime cum corporibus animalium copu-
!ata~,quoniam omnis illa inquisitio maxime ad cognoscendam animalium
naturam dirigi debet.
Quarta decimaest scientia M~/M, de Animo scilicet ejusque Motibus
cognoscendis atque regendis. [Hic Politicam jurisprudentiamque com-
2
prehendo.]
Decima sexta est [Cosmopolitica] Geopolitica,nempe
[Status Generis
humani] de statu Telluris nostrae ad genus humanum relato, qua: His-
toriam omnem et Geographiam civilem comprebendit
Decimaoctavaest de substantiis incorporalibus sive
Theologianaturalis.
Huic Encyclopédie; subjicienda est Practica,
nempe de usu scien-
tiarum ad felicitatem, sive de agendis, considerando scilicet, quod nos'4-
6, recto.nisi homines sumus. Quoniam vero has scientias satis perfecte tradere
majus est opus, et nobis tempore inprimis utendum est; ideo consilium
meum est, ut opere inter multos partito quam maturrime licet delinea-
tionem ejus qualemcunque quamprimum formemus, Quas sit casterorum
basis, augerique et poliri indies queat, et gradus esse possit ad majora.
Nec video quid vetet a viginti viris eruditis absolvi tale
quid intra
biennium, quod certum sit ab uno intra decennium prasstari posse, qui
sufficientemrerum notitiam habeat.
[Sed cum unusquisque [ex curiosis] < eorum qui veritatem amant

ï. V.La LogiquedeZ~M~, p. 326,n. ï.


2. Ici Leibniz a omis le n" t5.
3. tci Leibniz a omis le n" 17.
4. Suppléer non o. ·
CONSCRIBENDA METHODO INVENTORIA

F
ac res profundius considérant > multas soleat habere meditationes ett PHIL., V, 7, i. 6.

inventa]
veritatis
Quoniam vero constat viros varia doctrina et < singulo >
amore postantes multa habere solere cogitata < vel expérimenta >
nec in unius scientise corpus coeuntia
prxclara, sparsa licet et varia,
interire soient, ea si in char-
quaeplerumque magna Reipublicaejactura
tam conjiciant communicentque utcunque inelaborata < atque incohae-
rentia >, mirifice totum hoc institutum juvabunt, suasque < simul >
ex inventis suis societas sum:na
glorix velincabuntur, quam cuique
fidesartam rectamque praestabit*.
ï. Rapprocher de ce morceau les fragments suivants PmL. VI, 12, f,2g Discours
sur un P~M nouveau d'une science certaine pour demander ~M assistance aux plus
!H~Ï!~ (ap. BOMMANN,p. 90); PHIL., Vï, t2. € Prq;~ et Essais pour arriver à
une bonne A~ disputes et pour avancer l'art d'in-
quelque certitude, pour ~H! partie
d'une science certaine, sur
~H~r; PHIL., VU, B, VI, 1-3 Essay sur un MOMMMM ~M
lequel on of~MM' les avis des plus intelligens. (V. plus bas.)
~.2 EtJEMENTA CHARACTEMSTÎC~: UNÏVERSALÏS

PmL., V, 8, a, 1-8. PmL.y V, 8, a, ï-8. (9 p. m-fbl.) 1


April. 1679. No i. Plagula i.

.E'A?:MeM~
CA~c~c~ universalis.
2, recto
EGULA construendorum characterum haec est cuilibet Termino (id
est subjecto vel praedicatopropositionis) assignetur numerus aliquis
hoc uno observato, ut terminus compositus ex aliis quibusdam terminis
respondentem sibi habeat numerum productum ex numeris illorum ter-
minorum invicem multiplicatis Exempli causa, si fingeretur terminus
Animalis exprimi per numerum aliquem 2 (vel generalius a) terminus
Rationalis per numerum 3 (vel generalius ~) terminus hominis expri-
metur per numerum 2, 3, id est 6, seu productum ex multiplicatis invi-
cem 2 et 3 (vel generalius per numerum ar)
Régula usus characterum in propositionibus categoricis sunt sequen-
tes
Si propositio~w~M Affirmativaest vera, necesse est ut numerus
subjecti dividi possit exactè seu sine residuo per numerum praedicati.
t §
U. A. p succedit, id est numerus S dividi exactè potest per numerum
§
P. Sive si per fractionem numerator v. g. 6 sit S
p exprimatur (cujus

Ici commence la série des essais d'avril tb7g, datés et numérotés par Leibniz,
qui contiennent son premier système de Calcul logique (système des nombres carac-
téristiques). V. La jC.o~«c de Z.ct&~t7,p. 326-33~.
2. Pour la f. t, voir f. a3 verso, fin.
3. Cf. PatiL.) V, 6, f. t6: « Lex expressionum haecest ut ex quarum rerum ideis
componitur rei expritnendae idea, ex illarum rerum characteribus componatur rei
expressio. » (BoDEMANN, p. 80-81.)
4. Cf. PmL., VII, B, ttt, 3 (fevr. 1670).
EI.EMENTA CHARACTERÏSTIC~E UNIVERSALIS 43

< numerus subjecti v. g. hominis > denominator verô P < numerus prae- PmL.,V,S,a.=.
dicati v. g. animalis>) illa fractiodebet aequivalereintegro, ut 63 est 2.
Si propositioparticularis o~MM~M~ vera, sufficit ut vel numerus
numerus sub-
praedicatiexacte dividi possit per numerum subjecti, vel
jecti per numerum prasdicati.
S P )
P. A. vel F vel succedit {) i
( I

Si propositioUniversalisNegativaest vera, necesse est ut neque numerus


subjecti dividi possit exacte per numerum prœdicati neque numerus
prédicat! per numerum subjecti.
( S P )
N.
U. neque P neque succedit
Si propositioparticularis negativaest vera, necesse est ut numerus sub-
jecti non possit exacte dividi per numerum praedicati.
(S )
P. N. p non succedit i

Hx quatuor Régulassive definitionespropositionum < categoricarum > 2, verso.

verarum (adeoque et falsarum, nam quae verae non sunt ialsae sunt)
secundum quantitatem (sive signa) et qualitatem (sive affirmationem et
negationem)differentium sufficiunt adtotam Logicam vulgarem quatenus
de forma propositionum et syllogismorum [categoricorum] agit uno
mentis ictu cognoscendam; ita ut hinc statim cognosci possint Subalter-
nationes, Oppositiones, Conversiones Propositionum, et Figuras ac modi
legitimisyllogismorum. Stadm enim in numeris examinabuntur proposi-
tiones, tum illse ex quibus fit conclusio, tum ill~ quœ ex aliis conclu-
duntur.
Qpin imo ostendam aliquid amplius, quomodo statim per calculum
demonstrari possint omnes formas Logiez catégories, etiamsi ponamus
nondum dari hos qui desiderantur Terminorum seu Notionum <; singu-
larum > numeros. Quemadmodum enim in Algebra literali calculamus
circa numeros generales < literis expressos, qui notos vel ignotos spe-
ciales quoscunque désignante, ita hic quoque pro numeris illis literas
adhibendo praeclara Logicae artis theoremata demonstrabimus. Itaque
tanta est hujus inventi nostri Mirabilis pr~standa, ut vel solum votum
44 ELEMENTA CHARACTERÏSTÎC~E UNÏVERSALÏS

PtML.,V,8,a, 2. atque consilium ejus novam facem menti accendat, et scientias incredi-
bili accessione locupletet.
N" i, pîag.2. April.1679.
4, recto.1. Opéras pretium erit paucis taotae rei specimina dare. Itaque data qua-
cunque propositione categorica, tam subjecti quam praedicati numerum
exprimemus litera quadam, exempli causa si propositio sit Homo est
Animal, poterimus subjecti numerum exprimere litera H, prxdicati vero
litera A. Jam horum duorum numerorum H. A. rationem exprimamus
in simplicissimis numeris1, exempli causa si numerus H sit 6 et A sit 2,
ratio H ad A in simplicissimisnumeriserit 3 ad i. <;adeoque ratio A ad
H in simplicissimis numeris erit i ad 3 >. Vel si numerus H sit 1$ et
numerus A sit 6. ratio H ad A in simplicissimis numeris erit 3;ad 2. et
ratio A ad H in simplicissimisnumeris 2 ad 5. Generaliter itaque hos sim-
plicissimos numeros ponamus esse [~ ~j < v. r >, ita ut sit H ad A ut w
ad n2. Hinc et vel rA ~qu. vH.
net ~qu. a~qu.
<(Notandum autem obiter simplicissimos numeros rationem nume-
rorum subjecti et prasdicatiexprimentes esse <~ numéros >- eorum ter-
minorum qui in subjecto et praedicato restant abjectis terminis utrique
communibus [ut si ab auro et Hydrargyro communia abjicias, restabit
in illo] >
Ex his sequitur, si div'sio numeri H (subjecti) per numerum A (pr~di-
TJ
cati) procedit exacte, seu si ad simplicissimosnumeros redacta,
6-actio
A
id
est (ex. gr. ~) est numerus integer, necessario nominatorem ejus v
esse i. seu unitatem. Contïa si divisio non procedit exactè seu si fractio
< in simplicissimisnumeris constituta> fex. gr. non est numerus
2/
integer, necesse est nominatorem ejus v (hoc loco 2.) non esse unitatem,
sed numerum unitate majorem. Idem est in divisione prédicat! per sub-
jectum, tantum enim invertenda fractio est, nam si dividi exacte potesc
numerus A (prasdicati) per numerum H (subjecti), tune fractio in sim-

)t.Danstout ce passage,Leibniza substitue!e mot MM~au mot~'MHMt's.


a. Sic.Lire « ut r adv ».
(fI
ELEMENTA CHARACTEMSTÏC~E UNÏVERSALÏS ~.5

plicissimisterminis constituta id est habebit nominatorem r œqualem )1PHtL.,V, 8, a, 4.


7~
unitati; sin [minus] divisioA per H exactè non procedat, 6'actio habebit
r
nominatorem f unitate majorem. <~ Eadem omnia procedunt si numeri
terminispropositionis respondentes sint H. B. et numeri rationem eorum
simpHcissîmëexprimentes sint r. y. >
Cum ergo propositionem categoricarum quarumcunque veritas qua- 4, q verso.
Iitaset qualitas solis numerorum Termines exprimentium divisionibus
exactisvel non exactis cognosci possit per regulas initio positas, sequitur
hanc < ad terminos minimos > reductionem rationis Numerorum
duorumpropositionis Terminos exprimentium sufficere <; semper > ad
aequationesconstituendas, propositionibus respondentes. Nam si fieri
potest divisio vel si fieri non potest certo aliquo modo, propositio
secundumquantitatem vel qualitatem data, est vera et falsa; et contra si
propositiosecundum qualitatem vel quantitatem est vera vel falsa, [fieri]
vel non fieri potest divi&iodicto modo.
Hinc jam oritur Tabula propositionum et œquationum respondentium
hujusmodi
debet numerus (v) subjecti
I. U. A. Omn. H. est A. vH xqu. rA numerummultiplicansesse
f unitas.
Yr~A~* alterutrum numerum
II. P. A. Qu. A est Tï
H. rA ~qu.
sufficit
terminorum nu-
fH ) (r vd
(vel Qu. H est A) meros multiplicantemesse
(vel vHaequ. fA) fÀ umtatem.

TTTrï debetuterquenumerustermi-
111.U. \T
N. iLTn
Null. HTT
est B.
t~
yH aequ. rB norum numeros multipU-
vel (Null. B est H) (vel fB asqu. yH) vans (. y. r) esse major
unitate.

IV. P. N. Qu. A non est H. debet numerus (r) subjecti


rA œqu. î~H numerum multiplicansesse
( major unitate.
j Exhac jam tabulaper simplicemanimi intuitum statim patet propo" 5, recto.
sitionemuniversalemnegativam et particularemaffirmativamsibi con-
tradictorièopponi, quia omnis numefus (semper de integris loquor) in
conditionibusharum propositionumdesignatusest aut unitas aut major
t. ~t'<pour « qualitaset quantita&
~6 ELEMENTA CHARACTERISTJC~: UNIVERSALIS

PtttL.,V.8,c,3. unitate; non simul utrumque, neque simul neutrum, itaque alterutra
harum propositionum quas opponi diximus erit vera, altera falsa.
Eodem modo per intuitum patet ex universali sequi particularem
retentis terminis et qualitate; seu in iisdem terminis eodem situ manen-
tibus ex universaliaffirmativa sequi particularem affirmativam; ex univer-
sali negativa particularem negativam. Nam ex U. A. sequitur P. A. quia
si numerus subjecti terminum multiplicans est unitas (ut requiritur in
aequationepro U. A.) utique numerus alterutrum terminum multiplicans
est unitas (quod solum requiritur in aequ. pro P. A.). Et ex U. N.
sequitur P. N. quia si uterque numerus numerum alicujus Termini multi-
plicans est major unitate (ut requiritur in aequ. pro U. N.), utique et
numerus unum ex terminorum numeris, nempe subjecti numerum mul-
tiplicans erit major unitate (quod solum requiritur in asqu. pro P. N.).
Sed illud patet elegantissimè U. N. et P. A. converti posse simpliciter,
nam in conditionibus earum hoc tantum requiritur ut alteruter numerus
multiplicans seu coefficienssit u, vel ut uterque sit major unitate, adeoque
non exprimitur unus terminus propositionis prœ altero, itaque nihil refert
quis eorum sit subjectum aut praedicatum, manente tantum qualitate et
quantitate.
Verùm ut quaeverbis ostendimus literis etiam ostendamus, aliter non-
nihil exhibenda erit Tabula, ita nimirum ut ex ipsis literis dijudicaripossit
sintne majores unitate, an ei squales, quantum scilicet id vi formasdiju-
dicari posse debet. Hunc in finem numeros qui certo sunt sequales uni-
tati omittemus, quia Unitas non multiplicat, numeros qui
5 verso (barrée).
6 recto (barrée).
6 verso. Verum ut quas verbis ostendimus calculo literali etiam demonstremus,
[distinguendse] aliter exhibenda nonnihil Tabula est, ipsaeque literae ita
distinguendas, ut ex ipsismet appareat sintne majores necessariô unitate,
an ei necessariô aequales, an alternative saltem majores vel aequales.
Quam in rem adhibeantur sequentes Observationes vel Canones.
I. Litera Ai~M~M~significat aliquem numerum respondentem termino
(id est subjecto vel praedicato alicujus propositionis adhibitar vel adhi-
bend~e).
11.Litera Minuscula significatnumerum aliquem, Majusculaenumerum
multiplicantem, ad complendam aequationcmquas ex propositione oriri
ELEMENTA CHARACTERïSTK~E UNIVERSALIS
A7

debet < quem numerum uno verbo possumusvocare coemcientem> PHH.V,8,a,6.


Quoniam enim aliquando in propositione alter terminus alterum continet,
hinc et numerus unius numerum alterius condnet velut dividendus divi-
sorem, et ideô ut fiant squales multiplicandus est divisor per quotientem
ut fiat aequalisdividendo. Quodsi divisio non succedat, id est si neuter
alterum contineat, id est si termini sint disparati, tum uterque numerus
muldplicari debet per aliquem alium numerum, quisque per suum, ut
fiant squales. Debent autem numeri hi multiplicantes esse illi qui sim-
plicissimèexprimunt rationem ipsorum Numerorum multiplicandorum
inter se invicem; et multiplicatio debet fieri per crucem. Simplicissimi
autemadhibendi, ut cum ratio est ea quae unitatis ad numerum integrum,
id appareat, quemadmodum hœc omnia ex supra dictis facillima sunt
consideranti.
III. LiteraLatina ~MMCM~significat numerum qui an unitati an vero
numerounitate majori aequaUssit, vi formas, nihil refert. Exempli gratia
nihilrefert in propositioneuniversali affirmativa, sitne praedicatumangus-
dus subjectoan vero ei squale, modo in eo contineatur, seu modo non
sit amplius subjecto. Itaque numerus per quem multiplicandus est
Numerus praedicad, ut prodeat numerus subjecti, erit vel unitas, cum
scilicet subjectum et praedicatumreciproca sunt sive a~quëlatè patent;
vel numerus unitate major, cum scilicet praedicatum est subjecto angus-
tius. Utrum vero fieri opus sit ad generalem formam propositionis uni-
versalisamrmadvaenihil refert. Itaque loco propositionis Omn. H. est A.
possumus adhibere hanc aequadonem H aequ. rA. id est, ut exemplo
utar, notio hominis coincidit notioni rationalis et animalis simul, seu
numerushominis prodit multiplicando numerum animalis per numerum
animalis1. Et hoc casu r est numerus major unitate, sed in aliis casibus
potest esse ei aequalis.Exempli gratia. Omne T est 9. seu T aequ. ~0.
Omne Triangulum est Trilaterum; sed quia
Trianguli notio Trilateri
notioni asquèlacé patet seu coextenditur, itaque et numeri ipsas
repré-
sentantes erunt squales. Quare v. per quem multiplicandus est 0 ut
~quetur ipsi T cui jam tum aequatur, est unitas. Ergo vi forméegeneralis
quam propositio universalisaffirmativa habet, nihil refert numerus r vel
pra~dicadnumerum multiplicans unitasne sit an unitate major. Idem est

Sic un desdeux«MMM~ts
est pour rationalis.
~8 ELEMENTA CHARACTERISTtC~E UNIVERSALIS

PmL.,V,8,a,6. in praedicato particularis négative, qu<e nihil est aliud quam universalis
afnrmativae contradictoria, ut superiora ostendunt. Haecautem omnia non
probationis, sed illustrationis causa hic adducimus
recto.
) IV. Litera MtMM~M~<~ (in exponente non constituta de quo
post) > significat numerum quem certum est esse majorem unitate. Talis
numerus occurrit in propositionibus negativis, ut patet ex Tabula supe-
riore, et magis patebit ex dicendis.
V. Litera latina minuscula exponentealiquo qui sit litera ~~<C< ut
f~, constituit numerum quem quidem utrum major unitate sit an ei
aequalis, non constat vi fbrmae, illud tamen de eo constat, eum cum alio
quodam numero similiter per literam latinam minusculam exponente
gr~co affectam expresso, alternare, ita ut alteruter necessario sit unitas;
et alteruter maneat indifferens an sit unitas an unitate major. Quoniam
autem fieri potest ut simul plures < duabus ~> ejusmodi literie exponen-
tibus aSectse adhibeantur, ideô ut appareat quinam ad se invicem refe-
rendi sint unumque par constituant, poterimus hoc observare, ut ~rMM
~J~MM~y sint ~M~ ~f~~ ordine ~T~ Alphabeti sibi ~MM~ ut
hoc loco X et {A.Hoc enim significabit hos duos numeros f~ ita secum
alternare, ut unus ex ipsis necessario sit unitas, altero manente indiffe-
rente. Ponamus enim quatuor ejusmodi numeros dari
Patet eos debere in paria discerni ita ut aliquis ex his et aliquis ex
his~ < sit necessarib unitas. At si paria malè assumantur ut
nulla est talis necessitas, ut alteruter ex duobus sit unitas, potest
enim fieri ut et sint unitates, adeoque ex reliquis neuter. Itaque ut
paria discerni possint adhibere placuit observationem quœ dixi. Sciendum
est autem horum usum esse tantùm in propositione particulari affirma-
tiva. In illa enim necesse est alterutrum numerum coefficientem esse
unitatem. Quemadmodum jam in superiore Tabula admonitum est.
Adhibui autem (non sine consilio) exponentes potius quàm alium expri-
mendi modum, quia ita literas ipsas sub exponentibus ut v. r. intactas
retineo, quod utile est his enim nonnunquam <~ad literas initiales ter-
minorum in exemplis rem declarantibus'> facilitatis causa respicio, ut
supra H asqu. rA. homo idem est quod rationale animal. Nolui autem
literas v. r. per alias multiplicare, ad alternationem nostram expri-
mendam, nam illae alix quomodo fuissent à caeteris distinctae, et quo-
modo paria commode designassemus nisi forte compositis magis charac-
ELEMENTA CALCUL! ~g

teribus, aut numeris adhibids. quorum illud in scribendo prolixum, hoc PHH.V,8,a.y.
aequadonisexactitudinem si quando explicassetviolaret, deberemus enim
hujusmodi numerum postea aliquando explicare per unitatem, et dicere
verbi gratia 3 aequ. i. quod parum aptum, tametsi 3 hic pro numero non
charactereaccipiamus,quia fieri potest ut aliquando 3 aliunde prodeat. J
Certas literas latinas aut graecaspro his solis deputare etiam non licebat,
quia jam satis occupavimus eas ut non nimium earum supersit, prar-
sertim cum ubi commodè Ïicet: literis ut dixi uti velimus terminorum ini-
tialibus, quas literie proinde non debent esse jam occupatas. Sed haec
obiter, ut ratio consilii nostri curiosiùs inquirenti constaret.

PHIL.V, 8, b, 9-t2 (7 p. in-folio.) PniL.,V, 8, b,


April. 1679. N" 2. plag. i. 9'i2.

~MM~ Calculi.

(i) Terminusest subjectum vel praedicatumpropositionis categoricae. 9, recto.

<Itaque sub termino nec signum nec copulam comprehendo. Itaque


cum dicitur sapiens credit, terminus erit non credit, sed credens, idem
est ac si dixissemsapiens est credens. >
(2) Propositioneshic intelligo categoricas, < cum aliud speciatim non
exprimo, est autem categorica caeterarum fundamentum et modales,
hypothedca~dis)uncdvae,a!iaeque omnes categoricam supponunt. Cate-
goricam autem voco A est B, vel A non est B. seu falsum est A esse
B. Signi varietate accedente, ut vel universalis sit propositio et de omni
subjecto intelligatur, vel particularis de quodam >.
(3) Cuilibet Termino assignetur suus numerus~ï~m, qui adhi-
beatur in calculando, ut terminus ipse adhibetur in radocinando. <~ Nu-
meros autem eligo in scribendo, alia signa suo tempore et numeris et
ipsi
sermoni accommodabo. Nunc autem maxima est numerorum utilitas ob
certitudinemet tractandi facilitatem, et quia hinc ad oculum patet, omnia
in notionibus ad numerorum instar certa et determinata esse. >
(4) RegulainveniendiMMfM~w characteristicosaptos haec <; unica > est,
ut quando Termini dati conceptus componitur <; in casu recto > ex
conceptibusduorum pluriumve aliorum terminorum, <: tunc > numerus
termini <; dati >Characteristicus producatur ex terminorum termini dati
!N)5MTS DE t.MBN!2..
50 ELEMENTA CALCULI

PmL., V, 8, b, conceptum componentium numeris characteristicis invicem multipli-


catis. <~Verbi gratia quia Homo est Animal rationale (et quia Aurum est
metallum ponderosissimum) > hinc si sit Animalis< (metalli) > nume-
rus ut 2 <; (m ut 3) > Rationalis<; (ponderosissimi) verô ~>numerus
r ut 3 (p ut 5), erit numerus hominis seu idem quod ar id est in hoc
exemplo 2,3 seu 6 < (et numerus auri seu solis s. idem quod mp,id est in
hoc exemplo 3,$ seu i$)>.
(5) Literas adhibebimus, <ut hic ~.f. (~j.)~> quando aut
numeri non adsunt aut saltem non speciatim considerantur, sed genera-
liter tractantur, quod hoc loco in Elementis tradendis nos facere oportet.
~Quemadmodum in Algebra symbolica seu Arithmetica figurata fieri
solet, ne quod simul ac semel in infinitis exemplis [ostendere] possumus
in singulis praestare cogamur. Modum autem hic utendi literis infra
expîicabo.
(6) Caeterumregula artic. 4. tradita sufficitad omnes res totius mundi
<~ calculo nostro comprehendendas>, quatenus de iis notiones distinctas
habemus, id est quatenus earum requisita quaedamcognoscimus, quibus
per partes examinatis, eas à quibuslibet aliis possumus distinguere,
<; sivc quatenus earum assignare possumus dennitionem >. Hœc enim
requisita nihil aliud sunt quam termini quorum notiones componunt
notionem quam de re habemus. Possumus autem plerasque res ab aliis
discernere per requisita, et si quse sunt quarum requisita assignare difficile
sit, iis interim ascribemus numerum aliquem primitivum, eoque utemur
ad alias res hujus rei ope designandas. Et hoc modo saltem omnes pro-
positiones calculo invenire ac demonstrare poterimus quae interim sine
rei pro primitiva interim sumtae resolutione demonstrari possunt. <; Sic
Euclides nuspiam utitur definitione lineas rectae in suis demonstratio-
nibus, <~sed ejus loco adhibuit quaedam pro axiomatis assumta >; at
Archimedes cum longius vellet progredi, coactus est ipsam lineam
rectam resolvere, eamque definire, inter duo puncta minimam. > Itaque
hoc modo non quidem omnia, attamen innumera inveniemus tum quae
jam ab aliis sunt demonstrata, tum quas ab aliis ex jam cognitis denni-
tionibus et axiomatibus atque experimentis unquam poterunt demons-
trari idque ea praerogativa nostra [quod quse illi] <~utstatim de oblatis
propositionibus possimus per numeros judicare an sint probatas, et ut
quae alii ~> vix summo labore animi et casu, nos solo characterum ductu.,
ELEMENTA CALCUL! 5t

et certa methodo eaque verè analytica demus, ac proinde quae vix muiti pPaît. V, 8, b, 9.

annorum millenam alias praebituri erant mortalibus, intra seculum exM-


bere valeamus.
) (y) Ut autem usus numerorum characteristicorum pateat in proposi- g, 9, verso.
tionibus, considerandum est Omnem propositionem veram categoricam
<.amrmaiivam <;universalcm», nibil aliud significare quam con-
nexionem quandam inter Praedicatumet subjectum <~m casu recto de
quo hic semper loquar >, ita scilicet ut praedicatum dicatur inesse sub-
jecto < vel in subjecto contineri, eoque vel absolute et in se spectato,
vel certe [in aliquo casu] seu in aliquo exemplo>, seu ut subjectum
dicto modo dicatur continere praedicatum hoc est ut notio subjecti
<~vel in se, vel cum addito > involvat notionem praedicati,<~ac proinde
ut subjectum et praedicatumsese habeant invicem, vel ut totum et pars,
vel ut totum et totum coincidens, vel ut pars ad totum~;>. Primis
duobus casibus propositio est universalisaffirmativa;ita cum dico: Omne
aurum est metallum, hoc volo tantùm in notione auri contineri notionem
metalli < in casu recto aurum enim est metallum ponderosissi-
mum >. Et cum dico Omnis pius est felix, nihil aliud volo quam hoc
ejusmodi esse connexionem inter notionem pii et notionem felicis, ut is
qui perfecte naturam pii intelligeret, deprehensurus sit naturam felicisin
ea involviin casu recto. At in omnibus casibus sive subjectum sive praedi-
catum sit pars aut totum, semper locum habet propositio particularis
afnrmativa. Exempli causa quoddam metallum est aurum, licet enim
metallum per se non contineat aurum tamen quoddam metallum <~ cum
addito seu spéciale > (exempli causa id quod majorem ducati < Hunga-
rici> partem facit) ejus naturae est, ut naturam auri involvat. <;Dis-
crimenautem est in continendi modo inter subjectumpropositionis uni-
versalis et particularis. Nam subjectum propositionis universalis in se
spectatum et absolutè suritum debet continere praedicatum, ita auri
notio per se spectata et absolutè sumta metaUi notionem involvit. Nam
notio auri est metallum ponderosissimum. < sed in Propositione affir-
mativa particulari, sufficit addito aliquo rem succedere >. Sed notio
metalliabsolutè spectata et in se sumta non involvit auri notionem; et ut
involvat addendum est aliquid. Nempe signum particulare est enim

sontrelativesau pointde vuedela compréhension.


t. Toutesces considérations
ELKMENTA CALCULI

PH:L., 8. b, 9. certum quoddam metallum quod auri notionem continet. Imposterum


autem cum dicemus Terminum in termino vel notionem in notione
contineri, intelligemus simpliciter et in se. >
(8) Propositiones autem negadvae tantum affirmativis contradicunt,
casque falsas esse asserunt. Ita propositioparticularis negativa nihil aliud
praestatquàm ut neget propositionem affirmativamuniversalem esse. Sic
cum dico quoddam [metallum]argentum non est solubile in
aqua forti
communi, hoc unum volo falsam esse hanc propositionem affirmativam
universalem Omne argentum in aqua forti communi solubile est. Nam
datur exemplum contrarium si Chymistis quibusdam
credimus, nempe
Luna fixa ut ipsi vocant. Propositio autem Universalis negativa tantum
contradicit particulari affirmativoe.Exempli causa si dicam Nullus scele-
ratus est felix, hoc significo falsum esse quod aliquis sceleratus sit felix.
Itaque patet ex affirmativisnegativas intelligi posse et contra illas ex istis.
(9) Porro in omni Propositione categorica sunt duo Termini; duo vero
quilibet termini quatenus inesse aut non inesse sive contineri aut non
contineri dicuntur differunt modis sequentibus. Quod vel unus conti-
netur in altero, vel neuter. Si unus continetur in altero, <tunc vel unus
alteri aequalis est, vel> differunt ut totum et pars. Si neuter in altero
continetur, tunc vel commune aliquid continent < (quod non nimis
remotum sit) > vel toto genere differunt. Sed haec per species
explica-
bimus.
10 recto. j (10) Duos Terminos sese continentes et nihilominus asquales voco
Coincidentes.Exempli causa notio trianguli coincidit in effectunotioni tri-
lateri, id est tantundem continetur in una, quantum in altera, <~ tametsi
id prima fronte aliquando non appareat; sed si quis > resolvat unum
pariter atque alterum, tandem incidet in idem. [Ita coincidunt metallum
ponderosissimum <inter metalla> et metallum fixissimum <inter
metalla>; tametsi absolutè loquendo ponderosissimum et fixissimum
non coincidant; ut exemplo Mercurii patet, nam inter hase duo
cuprum
et argentum vivum, patet illud esse fixissimum, hoc ponderosissimum.
<~Sed hoc obiter ~>.]
j(n)Duo Termini sese continentes nec tamen coincidentes
vulgo
appellantur Genuset Species.Qpas quoad notiones seu terminos compo-
nentes (ut hoc loco a me spectantur) differunt ut pars et totum, ita ut
generis nodo sit pars, speciei notio sit totum componitur enim ex
EMMENTA CALCULI 53

Notio auri et notio metalli differunt PmL., V, 8, b, ïcc


genere et differentia.Exempli causa
ut pars et totum; nam in notione auri continetur notio metalli et aliquid
causa < notio > ponderosissimi inter metalla. Itaque
prïeterea, exempli
notio auri est major notione metalli.
sed exempla
(12) In scholis aliter loquuntur, non notiones spectando,
notionibus universalibus subjecta. Itaque metallum dicunt esse latius
auro, nam plures continet species quam aurum; ~et si individua auri ab
una parte et individua metalli ab altera parte numerare vellemus, utique
plura essent haec illis, imo illa in his continerentur ut pars in toto. Et
hac quidem observatione adhibita, et characteribusaccommodatis possent
omnes régulas Logicae a nobis demonstrari alio nonnihil calculo quam
hoc loco fiet; tantum quadam calculi nostri inversione Verum malui
spectare notiones universales sive ideas earumque compositiones, quia
ab individuorum existentia non pendent. Itaque J dico aurum majus
metallo, quia plura requiruntur ad notionem auri quam metalli, et majus
opus est aurum producere quam metallum qualecunque. Nostrae itaque
et scholarum phrases hoc loco non quidem contradicunt sibi, distin-
guendas sunt tamen diligenter. Caeterumin loquendi modis nihil à me
sine quadam ratione atque utilitate innovari, patebit consideranti.
(13) Si neuter terminorum in altero continetur, appellantur Disparata,
et tunc rursus ut dixi vel aliquid commune habent, vel toto genere diffe-
runt. Aliquid commune habent, qui sub eodem sunt genere, quas
posses Dicere CoM~ ut Homo et brutum, animalis conceptum
habent communem. Aurum et Argentum metalli, Aurum et Vitriolum
< communem habent conceptum > mineralis. Unde patet etiam plus
minusvecommune habere duos terminos, prout genus earum minus
magisqueremotum est. Nam si genus sit valde remotum, tunc exiguum
edam erit in quo symbolizent species. Et si genus erit remotissimum,
exempligratia [substantia]aliquas res dicemus esse Heteroaaeneas seu toto
genere differre, ut Corpus et Spiritum non quod nihil illis commune
sit, saltemenim ambo sunt substantif, sed quod hoc genus 1 commune io verso.
sit valde remotum. Unde patet quid Heterogeneum dicendum sit vel non,
à comparationependere. Nobis verô in calculo sufficit duas res nullas ex

t. IciLeibnizdé6nit!e pointde vuede l'extensioncommeétant celui de l'École.


2.Sic.Leibnizavaitd'abordécritspeciesau lieu de terminos.

'i)
5<~ ELEMENTA CALCULI

Pmt. V, 8, b, to. quibusdam notionibus certis à nobis designatis habere communes, etsi
alias forte communes habeant.
(i~) Haec jam quae de Terminis sese variè continentibus aut non con-
tinentibus diximus, transferamus ad numeros eorum characteristicos.
Quod facile est quia diximus artic. 4 quando terminus concurrit ad alium
terminum constituendum, < id est cum notio termini in notione alterius
termini continetur >, tunc numerum < characteristicum> termini con-
stituentis concurrere < per multiplicationem> ad productionem numeri
characteristicipro termine constituendo assumendi seu, quod idem est,
numerum characteristicumtermini constituendK seu alium continentis~>
divisibilemesse per numerum characteristicum termini constituentis seu
qui alteri inest. Exempli gratia, Notio animalis concurrit ad consti-
tuendam notionem hominis, itaque et numerus characteristicus animalisa
(verbi gratia. 2) concurret cum alio aliquo numero r (ut 3.)*ad produ-
cendum per multiplicationem numerum ar sive (2,3 vel 6) nempe
characteristicum hominis. Ac proinde necesse est numerum ar vel h.
(sive 6) dividi posse per a (sive per 2).
(13) Quando autem Termini duo sunt coincidentes, exempli causa
Homo et Animal Rationale, tune et Numeri <~ et > sunt coincidentes
in effectu (velut 2,3. et 6). Quoniam tamen nihilominus terminus unus
hoc modo alterum continet, licet reciprocè, nam homo continet animal
rationale (sed nihil praeterea) et animal rationale continet hominem (et
nihil praeterea,quod scilicetnon jam in homine contineatur) hinc necesse
est et numeros h et (2,3 et 6) sese continere, quod utique verum est,
quia sunt coincidentes, idem autem numerus utique continetur in se
ipso. Necesse est praeterea etiam unum per alterum posse dividi, quod
etiam verum est; nam si quis numerus per se ipsum dividatur, prodit
unitas. Itaque quod artic. prsecedenti diximus, ut Termino uno alium
continente, characteristicusillius divisibilissit per characteristicum hujus,
id etiam in terminis coincidentibus locum habet.

April.1679.N"2. plâg.2.
Il recto. (16) Hinc itaque per Numeros characteristicos etiam illud scire pos-
sumus, quinam terminus alium non contineat. Nam tantummodo ten-
tandum est utrum Numerus hujus exactè dividere possit Numerum illius.
Exempli gratia, si Numerus characteristicus hominis fingatur esse 6.
ELEMENTA CALCUL! 55

]PaïL.,V,8, t:.
simi~everô 10. patet quod nec simiaenotio contineat notionem hominis,
b,

nec contre hsec illam, quia nec t0 dividi potest exacte per 6. nec contra
6 per 10. Hinc si quasratur an in notione ejus qui justus est contineatur
notio sapientis, id est an nihil proterea requiratur ad sapientiam quàm
id quod in justitia jam continetur; tantùm examinandum erit an numerus
characteristicusjusti dividi exactè possit per numerum characteristicum
adhuc aliquid requiri ad
sapientis, nam si non procedit divisio, patet
scientiam rationum,
sapientiam quod non requiritur in justo; nempe
seu habitum etiamsi
potest enim aliquis esse justus per consuetudinem
radonem eorum qux agit reddere non possit. Quomodo autem id
< minimum>, quod adhuc requiritur sive supplendum est, inveniri
etiam per numéros characteristicos queat, postea dicam.
uni-
(17) Itaque hinc possumus scire an propositio aliqua Affirmativa
versalissit vera. Nam in ea semper notio subjecti absolutè et indefinité
sumta, ac per se in genere spectata, continet notionem praedicati. Omne
scilicet aurum est metallum, id est metalli notio continetur in notione
eo ipso
generali auri per se spectata, ut quicquid aurum esse ponitur
metallum esse ponatur, quoniam omnia requisita metalli (ut esse ad
sensumhomogeneum, in igne saltem certa ratione administrato liquidum,
et tunc non madefaciensres alterius generis immersas;) in requisitis auri
continentur.< Quemadmodum pluribus explicuimus supra articulo 7. >
Itaquesi velimus scire an omne aurum sit metallum (nam dubitari potest,
est in
exempligratia an aurum fulminans adhuc sit metallum, quoniam
formapulveris, et in igne quadam ratione administrato disploditur, non
funditur) tantùm explorabimusan ei insit metalli definitio, id est, simpli-
cissimaopera, cum numeri characteristici adsunt, an numerus characte-
risticusauri dividi possit per numerum characteristicum metalli.
~M-M~n non est necesse ut
ï t verso.
j (18) Sed in
praedicatum F~M~M affirmativaparticulari
in Propositione~n~M~
ut notio
prædicatum in subjecto per se et absolutè spectato insit seu
in
subjectiper se praedicadnotionem contineat, sed sufficit praedicatum
aliquaspecie subjecti condneri seu notionemalicujus< seu > spe-
cieisubjecticontinerenotionem licet qualisnam ea species sit, non
exprimatur. Hinc si dicas quidam expertus est prudens, non quidem
illud dicitur, in notione experti in se spectata contineri notionem pru-
dentis. Neque etiam id negatur, sed instituto nostro sufficit, qubd aliqua
species experti habet notionem, quae notionem prudentis continet,
56 ELEMENTÀ CALCUL!

PnïL.,V, 8,b,t!. tametsi forte non sit expressum, qualisnam illa sit species; nempe etsi
hoc loco non exprimatur eum demum expertum esse prudentem, qui
prasterea habet judicium naturale, sufficit tamen subintelligi aliquam
speciem experti prudentiam involvere.
(19) Imô si notio subjecti in se spectata continet notionem pr~edicati,
utique etiam notio subjecti cum addito, seu notio specieisubjectinotionem
pr~dicati continebit. Quod nobis sufficit, quia non negamus ipsi subjecto
inesse praedicatum, cum speciei ejus inesse dicimus. Itaque possumus
dicere, quoddam metallum in igne (rectè administrato) est liquidum;
etsi potuissemus generalius et utilius sic enuntiare Omne metallum in
igne etc. Habet tamen et particularis assertio suos usus, velut cum faci-
lius demonstratur aliquando quam generalis, aut cum auditor eam facilius
recepturus est, quàm generalem, et particularis nobis sufficit.
(20) Quoniam itaque ad propositionem particularem affirmativam
nihil aliud requiritur quam ut species subjecti contineat prœdicatum,
hinc subjectum se habet ad praedicatum vel ut species ad genus, vel ut
species ad aliquid sibi coincidens seu attributum reciprocum, vel ut genus
ad speciem, id est habebit sese notio subjecti ad notionem proedicati,
vel ut totum ad partem, vel ut totum ad totum coincidens, vel ut pars ad
totum (vide supra artic. 7 et i ï).
ï2 recto. Ut totum ad partem, cum notioni subjecti velut speciei inest notio
praedicati velut generis < verbi gratia si bernacla sit subjectum, avis
prœdicatum >; ut totum ad totum coincidens, cum duo aequivalentiade
se invicem dicuntur, ut cum triangulum est subjectum, trilaterum prae-
dicatum et denique ut pars ad totum, ut cum metallum est subjectum,
aurum est praedicatum.Itaque dicere possumus qusedam bernacla est
avis; quoddam triangulum est trilaterum (etsi has duas propositiones
potuissem etiam enuntiare universaliter); denique quoddam metallum est
aurum. Aliis casibus propositio particularis affirmativalocum non habet.
Ha?cautem ita demonstro si species subjecti continet pr~dicatum, utique
continebit vel ut coincidens sibi vel ut partem; si ut asquale sibi seu
coincidens, tunc utique prsedicatum est species subjecti, quia speciei
subjecti coincidit. Sin species subjecti prasdicatum continet ut partem,
pr~dicatum erit genus speciei subjecti per artic. 11. itaque prasdicatumet
subjectum erunt duo genera ejusdem speciei. Jam duo genera ejusdem
speciei vel coincidunt, vel, si non coincidunt, necessarib se habent, ut
CALCUU UNÏVERSALÏSELEMENTA 5 7

autem facile ostenditur, nam ex speciei notione PHtL.,V~8,b,ï2.


genus et speciem. Hoc
formatur notio generis sola abjectione, cùm ergo ex specie duorum
continuam prodeant, id
generum communi ambo genera per abjectionem
est supernuisabjectis relinquantur, unum prodibit ante alterum; et 2~4.) y
ita unum erit ut totum, alterum ut pars. Imô est paralogismus, et corpus ~enstbilc
Adamas homogeneum
simul cadunt multa quae hactenus diximus, video enim proposi- durabilissimum.
tionem particularem affirmativamlocum habere etiam cum neu-
trum est genus vel species, ut quoddam animal est rationale, modo sci-
licet Termini sint compatibiles. Hinc patet etiam non esse necesse ut
subjectum per pr~dicatum vel prxdicatum per subjectum dividi possit.
Quibus multa hactenus in~dincavimus. Ergo specialiorajusto diximus~
adeoque de integro ordiemur.

PmL., V, 8, c, i3-i6 (8 p. in-folio). ]PHIL., V, 8, C,


ï3-t6.

April.1679.N" 3. plag. i. t3 recto.

Calculi universalis J?/~M~M~.

Terminum,ut animal, homo, rationale, sic exprimam numeris a. b. c


<;Hoc uno observato, ut qui termini<( simula constituunt aliquem
terminum, eorum numeri, in se invicem multiplicati, constituant
numerum, ita quia animal et rationale constituunt hominem, erit b ter-
minushominis œqualisac producto ex a in c. >
PropositiocategoricaMM~M ut homo est animal, sic

a xqu. y,
vel b œqu. signincat enim numerum quo
exprimiturhomo, divisibilem esse per numerum quo exprimitur animal,
tametsi id quod dividendo prodit nempey hic non consideretur, -<quam-
vis aliunde sciamus y hic fore c. > Ubi nota si y sit unitas tunc asqui-
pollere b et a. vel si ~quipolleant, esse unitatem. Cccterum poterimus
et sic exprimere Omn. b est a.
PropositioU,tiversalisnegativa, verbi gratia Nullus homo est lapis, redu-
catur ad hanc affirmativam, Omnis homo est non lapis. Non lapis autem
erit terminus quicunque prxter lapidem, itaque hic terminus non-lapis

ï. C'estla notationde Boom(avecun coefficientindëterminé).


58 CALCUL! UNIVERSALIS ELEMENTA

PH!L., V,8,C, t?. exprimetur per numerum indennitum, de quo hoc unum constat, quôd
non sit divisibilisper numerum lapidis. Nam si homo non est lapis, non
erit lapis scissilisuec lapis pellucidus, nec lapis pretiosus, adeoque nec
erit gemma, nec marmor etc. Numerus autem qui per numerumaliquem
datum non est divisibilisest ille qui non est divisibilisper numerum pri-
mitivum aliquem per quem numerus datus est divisibilis. Exempli causa
Numerus dividendus sit o~~yœqu.~ et divisor sit 8e aequ.g. ita ut omnes
numeri primi divisoris sint <x. y. unus autem divisoris sit S qui non
continetur sub his ?. y. patet os esse aequ. Itaque exprimendo
9
t3 verso. numeros primitivos per literas graecas, 1 scribendoque
Z ~qu. 2
+ ff aequ. <x..
-T<
;-)-
~qu.
3
exprimetur esse numerum fractum seu propositio universalisnegativa.
0
<(per puncta. idem intelligitur quod etc. et intelligitur in loco vacuo
quoscunque numeros posse scribi, modo née ? nec ô contineant. > Et
quia propositio universalis negativaest convertibilis,id quoque hic expri-
/)- s
mitur manifeste, quia aequ. autem par ratio
9 0.. net~ asqu. CL.
<utriusque
est.
Propositioparticularisaffirmativa, ut quidam homo est [bonus] lauda-
bilis, significat bonitatem cuidam homini inesse, seu numerum cu-
jusdam hominis dividi posse per numerum boni Exempli causa
numerum hominis sapientis id ergo de quo agitur sic exprimetur

sequ.~ a~qu. < posito n œqu. > quod significat numero


hominis per alium numerum mtegrum vel fractum M (nam numeros
vel integros vel fractos per hebraicas literas exprimam) multiplicato, pro-
ductum dividi posse per
Sed ut haec distinctius intelligantur, primum terminos ipsos explira-
bimus. ?. p. Y. etc. seu litera graecasignificat numerum primum, qui in
nulla propositione universali affirmativa subjectum esse potest, nisi sit
identica, id est nisi in qua ipse etiam sit pra~dicatum.

t. Ici est se trouve répété par erreur dans le ma.


3. Sic, pour dividendi a.
CALCUL! UMÏVERSAHS ELEMENTA 5 9

a. b. c. seu literalatina ex prioribus significat numerum integrum cer- PHtL.,V,8,C,!?.

tum seu datum primum sive non-primum.


s. t. v. w. x. y. etc. seu litera latina ex posterioribus significat nume-
rum integrum primum vel non-primum incertum.
b significatpraedicatumipsius b < in propositione universali affirma-
Y
seu significat numerum aliquem ut a qui prodit dividendo b per
tiva>
numerum aliquem incertum, aptum scilicet ad dividendum. Nam quando
incertus ponitur, semper intelligitur aptus. Itaque si dicam a aequ. idem
y
dicoac b est a seu a inest ipsi b, quod et idem est ac si scripsissem ay
xqu. ut supra, vel b xqu. ay. qui modus scribendi optimus, respondet
enimenuntiationi homo est animal quoddam.
]L
Terminus ~< vel .> significat terminum indennitum, id est vel t4. recto.
y
universalemvel particularem, et id est praedicatumpropositionis affirma-
tivassive universalissive particularis, sive ipsum per se universale sit, sive
particulare.Terminus b definitussignificat semper terminum universalem,
itaqueetiam si dicamac aequ. < (animal rationale est homo) >, est qui-
dem prasdicatumin propositione universali affirmativa, sed nihilominus
ea est convertibilis, nam idem est ac si dixissem omne animal rationale
est omnis homo. Imô et in hac est b. seu aliquod rationale est homo,
succedetconversio. Nam omnis homo est aliquid rationale1.
Hinc propositio universalisaffirmativa est haec b est ya seu b est c2.
prior non convertibilis,posterior convertibilis, vel ut generalius loq uar, b
esty~ vel b est ~csed tunc numerus est idem quod unitas quae non mul-
tiplicat. Propositio particularis affirmativa est ya est b vel ya est ~c.
est a. Hinc demonstrem xb est a. Nam b est a.
Ergo b sequ. Ergo
xb œqu.xya. ponatur aequ. seu xb est a Hinc
xy. Ergo xb asqu.
demonstratur propositionem particularem affirmativam esse converti-
bilem in particularem affirmativam,
nam ya est b convertatur in aequa-
tionem, hoc semper fieri potest, nam < subjectum > dividi potest
per b pragdicatum, et esse productum divisionis
net-~qu~posito
ici la théoriedeta ~MM~e~! prédicat,ëtaboréedepuis
p~'H'f~
pur AMIL'rON.
a. Ici est a te sens du signe ss:
(ëgaie~.
60 CALCULI UNIVERSALIS ELEMENTA

PtUL., V, 8. c, t~. incertum. Ergo fiet ya aequ. xb. Ergo xb aequ. ya. Ergo xb cst~* seu
propositio erit conversa ut postulabatur.
Cuncta baecnunc brevius et distinctiussic cxhibebo
t~ verso. ) (i) Regula generalis cbaracteristicaenostrae est ut Terminusquilibet,
verbigratia
Animal homo rationale
a b c
f~M~Mf~ numerumquiprodeat ex multiplicationenumerorumterminos
terminum datum componentes ~r~y~~M~MfM,ita sit numerus b a2qu<ac.
quia homo est animal rationale. Finge numerum animalis esse 2, ratio-
nalis esse 3, erit numerus hominis 6. Hinc sequitur in omni proposi-
tione categorica debere numerum subjecti dividi posse per numerum
prsedicati.Exempli causa homo est animal. b dividi potest per a. seu 6
per 2.
(2) Hinc semperpropositiomutaripotest in a~M~OM~M, nam si numerus
praedicatiper alium quendam numerum multiplicetur, eum nempe qui
ex divisione subjecti per praedicatum prodit, oritur numerus xqualis
numero subjecti. Nam si quotiens multiplicetur divisorem prodit divi-
L
ac.
a aequ. Ergo b aequ.
(3) Quando non constat quis sit quotiens, quod fit quando unum qui-
dem datur praedicatum,sed non reliqua quas conceptum complent, tunc
numerus indefinitus ut x. y. poni potest pro illo incognito; ut sit nix
[nivis] subjectum [frigiditas] meteori. seu dicatur n est m, utique dividi
potest ? per <?, seu dici potest aequale cuidam. Sed quia ipsum quale
sit non constat, neque enim fortè scimus aggregatum reliquorum requisi-
torum necessariorum ad hoc ut meteorum aliquod sit nix, exempli causa
si sit frigidum spumeum, sensibiliter cadens, vocabimus hoc incognitum

aggregatum s. et dicemus m asqu. s. et fiet n aequ. J~, seu nix idem est
quod certum quoddam meteorum.
(/{.)Itaque observandumest in omni aequationeseu propositione sim-
plicitcr convertibili, ut litera aliqua absolutè posita significet terminum
i Leibnizavoulusansdouteécrire « xbest a
2. Ici Leibniz a sans doute oublié « per
t
CALCUU UNtVERSAMS ELEMENTA 6t t

universaliterut omnis nix. multiplicata autem per literam incognitam s.


PutL., V, 8, c, ï4.

ut significetterminum cum signo particulari, ut aliquod meteorum.


(s) Patet etiam hinc quo modo <equado in propositionem mutari La suite en marge.

debeat,nam quilibet terminus ~equadonispotest esse subjectum propo-


sitionismodo alter fiat praedicatum;et contra, sed terminus qui fieri debet
subjectumin propositione relinquendus est qualis erat in aequadone in
termino verô qui praedicatumfieri debet potest omitti litera indetermi-
nata, ut n aequ.~M Hinc net ? est sm. <; Omnis > nix est certum illud
meteorum de quo nunc loquor. et jw est n. seu omne illud certum
meteorum de quo <~nunc > loquor (seu aliquod meteorum) est nix.
(6) Nam et illud notari debet me subjectumpropositioniscui nullum
signum particularitatis adjectumest, intelligere esse universale. Nix est
meteorum,id est omnis nix est meteorum. Ex his principiis circa pro-
positionescategoricasamrmativasfacilè cuncta derivantur.
(7) Mest m. Ergo n sequ. sm (per regulam convertendi propositionem
in xquationem, artic. 3). Ergo n est ~~ï (per regulam convertendi
xquationem in propositionem, artic. $) 0/MMM nix est ~M~. Ergo
Û~MM nixest aliquod~M~M~W.
(8) Porro si n est m, seu n xqu. sm. Ergo per naturam < numerorum
seu~> asquationis asqu. tsm, id est per conversionem aequationis in
propositionem,tn est m. Seu si omnisnix est meteorum,ergoaliqua nix est
meteorum.
(9) Si tn est m. Ergo tn asqu. vm per artic. 3. Ergo (per artic. 3) vm
~qu. M. Seu si a~~t nix est meteorum.Ergo aliquod meteorum est nix.
(10) Hinc denique concludemus Si n est m, ergo n. Seu si omnis
nixest meteorumergoquoddammeteorumest nix. Nam si n est ergo tn
estln per artic. 8. Si tn est M. ergo vm est n per artic. 9. Ergo si n est
?, vm est n. Quod erat demonstrandum.
(II) Hinc statim etiam demonstrari possunt proprietates negativarum.
Nam particularisnegativa tantùm falsitatem dicit universalis amrmativae.
Hinc illx propositiones, ex quibus concluderetur universalis affirmativa
si vera esset, sunt etiam falsae.
(i2)Eodem modo universalisnegativa dicit falsitatem particularis affir-
madvae. Hinc dicit etiam falsitatem earum propositionum ex quibus

i. Leibniza sansdoutevouluécrire « fMestn ».


63 CALCULI UNÏVERSAHS ELEMENTA

P!L., V,8,C, ï~. concludi potest particularis affirmativa, ut (per art. 8) universalis affirma-
tiva. Ergo ex universali negativa concluditur falsitas universalis affirma-
tiva adeoque (per n) veritas particularis négative.
(13) Et quia U. N. dicit falsitatem ipsius P. A. et P. A. concluditur ex
conversa P. A. Ergo U. N. dicit falsitatem conversas P. A. id est (per
artic. 12. initio) veritatem conversasU. N. itaque converti potest simpli-
citer.
Sed rem in nostra characteristica fusius persequemur.

April. 1679. N" 3. plag. 2.

i5 recto. < Sed rem in nostra characteristica fusius exequemur. Nimirum


per > [Venio ad] negativas propositiones. [Quibus] [His] autem illud
exprimitur, praedicatum non inesse subjecto, id est numerum praedicati
non esse in numero subjecti, velut divisorem in dividendo vel sicut
multiplicatorem in producto. Adhibeamus ergo literas quasdam repras-
sentantes fractiones seu in nostro casu notiones negativas [impossibilesL
quas exhibebimusliteris graecisTe.<T. M.Nam <; equidem > si quis à
me quasratur quid requiratur <( positivi > ad hoc ut aliquod animal sit
homo, dicam requiri ipsum f~<MM~; et si quis quaerat à me quid
requiratur ut meteorum seu m. sit nix seu n. dicam requiri ut sit fri-
gidum, spumeum, album, sensibiliter cadens, et similia, quorum requi-
sitorum simul aggregatum seu differentiam nivis specificam sub genere
meteori distinguentem nivem ab aliis meteoris omnibus vocabo s. litera
ex posterioribus quia non satis cognitam suppono et hoc loco confuse
tantùm considero, ut exprimam per sm, nivem esse certum aliquod
peculiare meteorum, nempe illud de quo nunc loquor et cujus confusam
notitiam habeo. Et hase quidem bene succedunt. Sed si quis à me quaerat
differentiam specificam <~positivam>- constituentem hominis speciem
sub genere lapidis, seu quid requiratur prasterea <~ positivum > ut lapis
sit homo, dicam requiri à me absurdum.
En marge.
Requiritur autem potius aliquid negativi vel hoc loco potius partim
positivi partim omissivi, ut lapis fiat homo. Nam adimenda lapidi
quidam, et quaedam danda sunt ut notio inde fiat notioni hominis coin-
cidens. Atque id semper fit in disparatis seu quorum neutrum est genus
vel species, ut partim addendum sit partim adimendum quo unum fiat ex
CALCULI UNIVERSALIS ELEMENTA 63

altero. Sed ex genere fiat species, tantum addenda est differentia ut ex Pu)L.,V,8, c, t5.

specie fiat genus, tantum adimenda. Itaque si quis à me quaerat quid


requiratur prxterea ad hominem ut [6at] sit idem quod animal dicam
nihil prasterea positivi requiri sed potius omittendum esse aliquid

nempe rationalitatem, quae omissio exprimitur per fractionem t' quae


significat,ad hoc ut numerus hominis b reducatur ad numerum animalis
a, debere ipsum numerum hominis multiplicari per n'actionem C id est
dividi per c. Unde si id quod ex specie addito aliquo requisito novo
constituerevolumus, sit genus patet, ipsum genus ex specie constitui,
solaablationedinerentiaespecincas,seu speciem quodammodo fieri genus
et contra, ita ut differentia specifica generis sub specie sit dinerenti~e
specinc~specieisub genere omissio adeoque numerus fractus multipli-
candusin b speciem, ut inde fiat a genus, erit simplex fractio, cujus sci-
licet numerator est unitas. Sed disparatum unum fiat aliud, partim
omittendum aliquid partim addendum, unde requisitum ad hoc erit
fractiocujus numerator sit major unitate. Et haec omnia attentè conside-
ranti patent ex Regula nostra fundamentali, nam si notionum posi-
tionemseu [additionem]exprimimus multiplicatione numerorum, utique
notionum omissionem divisione numerorum exprimemus.
jFieri potest ut duas literas impossibiles in se invicem multiplicatas
constituantpossibilem, quia duo numeri fracti in se invicem ducti dare
possuntintegrum. Hinc ex falsiscolligi potest verum.
Adde hue <y a~qu.TTL
j Quoniam autem cautè locutus sum hactenus de Omissionibus potius i5 verso.
quam negationibus per 6-actionesreprassentads, quaerendus est jam ad
Propositionesnegativas transitus. Et quidem considerandum est quod a est ?t&
dicerepossum quoddam meteorum non esse nivem, ejus rei esse causam,
a est c
quod omittitur aliquid in nodone meteori, quod requiritur in notion e
nivis; unde fit aliquid possit esse meteorum licet ea non habeat, qua: aest- Y
i. Suppléer ut.
2. Suppléer ut.
3. Cette note marginale se
rapporte à un paragraphe barré où Leibniz essaie de
traduire la proposition négative « Nullus homo est lapis sous la forme « b aequ.
ttt )) où Tt<signitie «
non-pierre ».
4- Suppléer ut.
CALCULI UNÏVERSALÏS ELEMENTA

PHIL.,V,8,C, t~ omittuntur in notione meteori, et requiruntur in nodone nivis. Eodem


modo dici potest quidam lapis non est homo, quia quiddam requiritur
ad hominem quod non requiritur ad lapidem. Cum ergo posito messe
affirmativa generis de
genus, n esse speciem, sit propositio < universalis
et m quale habeat
specie > n est Mt,in qua n habet signum universale,
nihil refert; ~quatio autem inde fit n aequ. inter numeros1t et

Er~o dividendo pery fit S a~q.m. quam ~quationem multiplicando per x,


fit xn .equ. xm. Unde 1 regulam mutandarum aequationum in proposi-
s
idem quod quiddam
supra artic. $ net xm est s Jam s significat
tiones
non n, uti tn significat quoddam n. < Quia multiplicatio per literam est
terminus affirmatus particularis, adeoque necessario divisio per literam
meteorum
est terminus negatus particularis >. Habemus ergo quoddam t
est quoddam non-nix. Jam in omni propositione nihil refert quoddam
habemus quoddam meteorum est non
signum sit prsedicati, itaque
adhuc
nix. Imô < facilius adhuc dicemus tantùm m est s ~> facilius
si
Omissa x possumus uti hac régula, quod propositio est particularis
et eadem est
subjectum multiplicatur per liteiam indeterminatam, quod
dividitur per literam indeterminatam. Atque
particularis si pnedicatum
hoc modo satis constituisse videmur naturam particularis negadvae. Data
esse negationem cujuscunque spe-
quacunque fractione s dici potest sw
ciei ipsius s. sive numeri pers divisibilis sive ipsius seu idem esse
idem est ac dicere
quod nullum s. Itaque dicere homo non est lapis
homo est id quod est nullus lapis. Ita quoddam animal est nullus homo.
Ergo quidam nullus homo est animal.
n vel mabso-
t6 recto. Colligamus expressiones nostras hactenus constitutas.
lutè positum est terminus indefinitus, si subjectum sit sm propositio est
particularis. Si praedicatum sit s propositio est particularis negativa
Vel sic potius si ex xquadonis cujusdam termino fiat subjectum

ï. Suppléer per.
2. Leibniz a voulu écrire ~MO~MMt.
3. En marge d'un passage barré, on lit
caritativussapiens justusprudens.
CALCULI ~NÏVERSALÏS ELEMENTA 65

omissa aliqua litera multiplicante, vel praedicatum omissa aliqua litera Pnn.
PHIL.,V, 8,C, t6.
dividente, net propositio particularis. Horum duorum unum pendet ex
aliero. Sit enim ~p aequ. fd, exempli causa metallum constandssimum
idem quod fossileducdiissimum, inde fiet propositio particularis mest fd.
quoddam metallum est fossile ductifissimum. Ex asquadone nostra fiat
h~ecsquatte aequ. patet si omittas divisorem in praedicato idem
fieri quod in précédente aequatione omisso multiplicatore in subjecto,
nempe m est fd. Ergo haec eadem est particularis. Nimirum utroque
modo sumitur praedicatumsubjecto latius, vel quod idem est, subjectum
praedicatoangustius, unde non amplius constat (nisi aliunde id sciamus)
an praedicatumita amplificatum amplius inesse, vel subjectum ita con-
tractum amplius continere possit. Sed si sumatur subjectum praedicato
angustius seu plurium requisitorum, ut si subjectum multiplicetur vel
praedicatumdividatur, non ideô mutatur signum quod erat in a&quatione,
nempeuniversale,neque enim eo minus p~dicatum subjecto omni inest,
nam quod generi inest et speciei inest; itemque cui genus inest ei et
generis genus inest, per regulam pars partis est pars totius. Habemus
ergoregulam signorum.
) Quod attinet ad regulam affirmationum et negationum, duo sunt iCv<i Gverso.
casus vel enim negamus speciem de genere, vel
negamus disparatum de
disparato. Si negamus speciem de genere, redibit casus quem supra
habuimus.Ita ac aequ. b. patet a esse genus et hominem esse
speciem.
Hinc jam volumus formare propositionem quoddam animal non est
homo. hoc fit adimendo aliquid à termino qui debet fien
subjectum
nihilqueadimendoà termino qui debet fieri praedicatum.
Sin velimus negare disparatum de
disparato, qualia disparata sunt
et
cuprum aurum, videamus quomodo sit procedendum. Nullum cuprum
est aurum, id est non quoddam
cuprum est aurum, ostendamus ergo
tantùm hanc propositionem falsam esse
quoddam cuprum est aurum.
Item nullum cuprum est aurum,
Ergo Omne cuprum est non
aurum. Nota haec propositio nullum cuprum est aurum, non bene
cxprimitur per hanc Omne cuprum non est aurum (quas dicere
tantum videtur quoddam cuprum non est
aurum) sed per hanc Omne
cuprum est non-aurum. Itaque hase, quas pendent a
genio lingue,
demonstrarinon possunt nec Sed fortasse melius Omnis homo
debent.
!XËD:T8 M MtBNMt.
0t.
66 CALCUUUMVERSALÏSÏNVMTMATYONES

PHH.V,8,C, t6. est animal. Ergo Qùicquid est non animal est non homo. Sed hoc nobis
exhibet tantum negativam inter genus et speciem, sed nondum inter

disparata. s est nons. Id est si in termine fracto omisso numeratore fiat


terminus integer propositionis qui sit nominator, is terminus erit negativus
nominatoris. Imbsic ac <equ. b. Ergo c asqu. [id est quoddam rado-
nale est non animal, seu quoddam non animal est rationale. < Item
sic Omnis homo est rationalisa quoddam non animal est homo, Ergo
quoddam non animal est rationale >. Omnis homo est rationalis, Ergo
quidam homo est non animal. Quae conclusio bona est, sed haec
quoddam rationale est non ~nimal,non sequitur ex hac animal ratio-
nale et homo aequivalent,nisi supponatur animal et rationale esse dispa-
rata. Et hoc in meis calculis generatim notandum, posse ex üs quasdam
propositiones demonstrari, quse non valent nisi tunc ubi superflua
vitantur, seu cavetur ne multiplicentur aliquaeliteraein se invicem.]

PHIL., V, 8, d, PHiL.~V, 8, d, 17-18 (~.p. in-folio).


f7.t8.

April.1679.N"4.
Calculi universalis investigationes.

ty recto. A D calculum universalem constituendum inveniendi sunt characteres


<f~. pro terminis quibuscunque, ex quibus postea inter se junctis statim
cognosci queat propositionum ex terminis conflatarum veritas.
Commodissimos characterum hactenus invenio esse Numeros. Sunt
enim facile tractabiles omnibusque rébus accommodari possunt, et cer-
titudinem habent.
Numeri characteristicicujusque dati Termini ita fient, si numeri cha-
racteristici terminorum ex quibus dati termini notio constituitur inter se
multiplicentur, productumque sit numerus characteristicus termini dati.
Itaque in omni propositione universali afBrmadva vera necesse est
Numerum characteristicum subjecti div'di posse exactè per numerum
characteristicum prasdicad. Ita omne aurum est metallum. Item omne
ï. Cemotestrépétépar erreurdans le ms.
CALCCU UN!VER$AUS INVESTIGATION ES 67

Triangulumest trilaterum; Hoc enim dicit tantum hujusmodi propositio PHn.V,8,d,!T.


praedicatuminesse subjecto, adeoque et numerumcharacteristicum praedi-
catiinesse numero charactcrisdco subjecti; inerit autem modo dicto, id
est ut multiplicantes insunt producto per multiplicationem, seu ut divi-
sores insunt dividendo. Nam productus per aliquam multiplicationem
semperper producentem exactè dividi potest.
Porro termini sunt vel positivi vel negativi. Exempli causa Terminus
positivusest homo; negativus, non homo. Fieri potest, ut terminus
< a parte rei > positivus sit negativè expressus, ut infinitum (quod idem
estac absolutè maximum), item ut negativus sit positivè expressus, <~ ut
peccatum,quod est anomia >.
) Termini contradictoriisunt quorum unus est positivus, alter nega- 17 verso.
tivushujus positivi, ut homo et non homo. De his regula observanda est
si duae exhibeantur propositiones ejusdem ~f~~ subjecti singularis,
quarumunius unus terminorum contradictoriorum, alterius alter sit prae-
dicatum, tunc necessario unam propositionem esse veram et alteram
falsam.Dico autem ejusdem subjecti,exempli causa hoc aurum
est metallum, hoc aurum est non-metallum.
Haecporro unica Propositio (nempe harum duarum B est A et B est
non A una est vera, altera falsa) continet in se has quatuor proposi-
nones
I. Si vera propositio est B est A, tunc falsa propositio est B est non A.
II. Si vera propositio est B est non A, tune falsa propositio est B est A.
III. Si falsapropositio est B est A, tunc vera propositio est B est non A.
IV. Si falsa propositio est B est non A, tunc vera propositio est B est A.
id est generaliter si propositionis conditionalis terminus unus sit una
propositio et unum attributum < propositionis>, erit terminus alter
alterapropositio et alterum attributum. Proposidones scilicet sunt B est A
et B est non-A, earum vcrô attributa sunt vera
propositio, falsa pro-
positio.
j Definiendo falsam propositionem quas vera erit si pro praedicato ejus
sumaturterminus negadvus. Haec orientur ex prioribus
I. Si vera est propositio haec B est A, tunc vera erit h~ec B est non
non A.
Il. Si vera hsec propositio est B est non A, tune vera
propositio est
hase B est non A. identica.
68 CALCUU UNIVERSALIS ÏNVESTtGATtONËS

PH!L.,V~d, Ï7. m. Si vera est propositio haec B est non A, tunc vera propositio
est B est non A. identica.
IV. Si vera propositio est B est non-non A, vera propositio est B
est A.
Dennitiones
Terminico~ont sunt quorum si uni praengitur non, inde fit alter.
Hinc sunt duo tantum, et non non A est idem quod A.
Propositiovera est cujus prasdicatum continetur in subjecto seu ei in-
est. Hoc est si in locum quorundam terminorum substituantur asquipol-
lentes seu exii ex quibus componuntur, ostenditur terminos < simul >
~equipollentespraedicatoomnes reperiri inter terminos aequipollentessub-
jecto. Propositionon veraseu falsa est ubi <~id > non fit. }
ï8 recto. i Falsa < autem > propositio idem est quod non-vera. Ita ut hi duo
termini verum et falsum sint contradictorii. Unde etiam ex quibusdam
harum propositionum demonstrari possunt caeterae.Possumus et altius
assurgere et sumamus exempli causa tantùm hanc Si propositioB est A
est vera, tunc propositioBest non Aest falsa. <( quam in se replicabimus >.
Et quoniam id ipsum jH~cpropositioBest < rursus est subjectum propo-
sitionis, et praedicatum est vera, Hinc loco subjecti ~~c propositio
B est A scribemus et loco praedicati vera scribemus. <x.Et quia fal-
sum est idem quod non-verum (ex definitione termini) hinc fiet talis
propositio
Si propositio est <xest vera, tunc propositio est non-<xest falsa.
id est

B ¡ <
SI PROPOS1TIO (p) PROPOSITIO est i TUNC PROPOSITIO (~) PROPOSITIO
A <
¡
HJEC EST ¡ H~EC EST

(<x) VERA (non <x) FALSA


EST VERA EST FALSA.

sive ut vulgariusloquar,
si verum est aliquam propositionemesse veram,falsumest eam esse fal-
lire alii aulieudeex n.
t. Il fautprobablement
CAECUM UNÏVERSALÏS !NVESTÏGAT!ONES 69

sam. Id est rursus contrahendo si propositio est vera falsum est quod sit PmL.~V, 8, d, t8.

falsa.Si propositio est vera tunc haecalla est proposido (propositio est
vera) est' vera.
In omni propositione universali affirmativa continetur praedicatum t8 verso.
in subjecto < adeoque dividi potest numerus characteristicus subjecti per
numerum characteristicum praedicad>.
In omni propositione particulari affirmativa dividi potest numerus
characteristicussubjecti, per alium numerum multiplicatus, per numerum
characteristicumpraedicati; ideô semper procedet propositio aliqua parti-
cularis affirmativa in terminis qui sunt purè affirmativi et componuntur
ex purè affirmativis,quia tune nulla unquam oritur incompatibilitas
Negationem alicujus termini, ut non-homo, non possum commodè
exprimereper signum minus, quia id afficit totum terminum, quod hic
essenon debet. Nam cum dico doctus non-prudens, speciadm dico esse
doctum sed non prudentem, possem quidem dicere non-doctus-
prudens, sed tune non tantundem dico.
Si dicam doctus non-prudens non-justus, non possumus inde facere
-}-d, -p, fieret enim + ~y.
Posset numero vel literas signum praengiquale radicis quadradcaeest.
Nam termini incompatibiles possunt exprimi quodammodo per numéros
incommensurabiles,ut a et~ Estque haec similitudo quod non-non
dat affirmationem,ita dat a.
Verum in eo hoc est discrimen nam potius id significat esse a.
nam etsi componas injustum injustum non inde facies justum.
Si unus sit integer, alter ejus fractus, erunt incompatibiles nam in se
invicem ducti evanescent, sed quomodo inde judicabimus propositionem
impossibilem, an quia quod inde oritur non amplius dividi potest per
ullum eorum? Ita certè non poterit, nisi inde faciendo novum fractum.
Porro si velimus scire an negativus insit alicui termino divi damuster-
minum per ipsum negativum, prodibit contradictorium negativi, seu
numeruscui inest affirmativus. Itaque patet non procedere divisionem.0

j U. A. Omn. H. est A. ergo H asqu. rA.


P. A. Qu. A. est H. ergo rAasqu. ~H.
i. L'un des deux est est de trop.
2. V. La Logique <~ f6!&M<~ch. Vî, § ÏO.
70 MODUS EXAMtNANM CONSEQUENTÏAS PER NUMEROS

PHIL.,V, 8, d, t8. Possumus simpliciter pro U. N. adhibere


U. N. Nul!. H est B. ergo yHin~qu. rB.
P. N. Qu. A non est H. ergo H in~qu. rA.
Sed ut in numeris rem exprimamus, consideremus
non-Homo, signi-
ficans quidvis prêter hominem. Videtur autem iUe esse terminus unitatis
qui idem quod terminus Entis seu cujuslibet,
Non homo erit y H
Omnis homo est non Lapis. id est
H
non. L non/
< Qp. A. est non H. Ergo
° non-H n ~>
non-y
Itaque f. dat terminum primo incompatibilem, qui est in homine
ejusque contradictorium in lapide.
An sic commode pro numeris Omnem numerum
negatum separa-
bimus ab alio per signum non-, ut doctus non-prudens
non-justus,
et scribemus d non~, et si sit solum imprudens injustus scribemus
i non pj. Si jam rursus negetur iste terminus doctus
non-justus non-
prudens, patet fieri justum prudentem indoctum et scribemuspj non d.0
Quod et ita nonmiscemus [numéros]< termines >ncgatos affirmatis, et
sciemus divisores omnesnumeride quo agitur esse
negatos. Debent autem
semper aequari negati negatis, affirmati affirmatis in aequatione duo

PHIL., V, 8, e, PHIL.,V, 8, e, 19.20 (~ p. in-folio).


ÏQ-SO.
April.167~.N" $.·
Modus examinandi consequentias per Numeros.
t9 recto. traduntur Régula consequentiarum, et quo
'~ULT~ apud Logicos
iVA iaciliùs retinerentur excogitati sunt schematismi
quidam quos
vocant pontem Asinorum, et adhibita sunt vocabula memorialia.
Sed hœc omnia in scholis tantùm celebrata, negliguntur in vita com-
muni tam multas alias ob causas, tum verô inprimis quia scholte
MODUS EXAMÏNANN CONSEQUENTIAS PER NUMEROS 7!1

< soient considerare> simplices < ferè > tantùm syllogismos, seu tPHtL.,V, e, ÏQ.
ratiocinationesex tribus propositionibus constantes cum contra in usu
loquendi et scribendi saepe una periodus contineat decem syllogismos
Unde soient
simplices,si quis eam ad logici rigoris normam exigere velit.
homines imaginationis vi, et consuetudine ipsa formularum sermonis,
et intelligentiamateriae quam tractant, supplere defectum logicae.
Fatendum est tamen eos saepissimëfestinatione, et impatientia exami-
nandi, et verisimilitudine decipi; praBsertimin rebus quae oculis cerni
ac manutangi, et experimentis comprobari non possunt quanquam et in
his s~pe serô sapiant suo damno. Difficile vero est huic malo mederi
secundumartes hactenus cognitas nam cùm verbis utantur homines,
manifestumest earum significationes parum esse constitutas, et varia
phrasium et particularum incrustatione falsam ratiocinationem speciosis-
simë adornariposse, ut vix appareat sedes erroris; et ordinem naturalem
elegantia aSectata et aures mulcente ssepe mirificèperturbari, quo fit ut
plerumque homines jucunda oratione decipi quam arido quodam et
asperodicendi genere doceri malint.
Ego re multum perpensa remedium video unicum, si sive Lingua
scriptura nova constituatur, excogitatis signis aptis, quibus notiones
sive animi accuratè exprimantur. Vera hujus rei ratio nulli hactenus in
mentemvenit quod sciam, et longe aberrarunt à scopo, qui tale quiddam
ha~tenustentavêre. Sed si aliquando eam exequi detur quemadmodum
concepianimo, erunt effectus ejus admirandi et usûs immensi
j Ex numeris unius termini invenire numeros alterius termini in pro-
positionepro varia qualitate et quantitate.
In subjecto numerus cum nota + sit s, cum signo sit o-
inprœdicatonum.cui -}-sit~
In propositioneUniv. amrm. sit asquatio
s asqu.
a' :equ. {~T:
notatn et item s et <y,<; et p et > sunt primi inter se. In prasdicato

sit p ~qu. et Teasqu. et in partie. neg. erit vel ls œqu. ponendo


et Mprimos inter se, vel
t. A suivref. 19verso.
7~ MODUS EXAMtNAND! CONSEQUENTIAS PER NUMEROS

PtUL., V,e, !<). Generaliter ita aequ. [??]cp


Xysequ. [pLJYTc
semper et y
et latini
græcl graecietlatini
p et
P
na et primi P'~ inter se
l et~ aut 1.
et a
In prop. Un. Aff. aequ. ï. et D i
In prop. part. neg. vel vel Xvel ambo F 1.
In univ. neg. s et )
ln
non prlI1111nter
primi inter se.
vel1 etet p1t nonprimiinterse.
vel
In partie. anirm. sunt omnes primi inter se.
pro s scribatur st
o- <y9
p ~M
st xqu. +
~cr6aequ. ~Tcp
fiat œqu. i et
+ œqu. + mp
~T a~qu. pLT:
(ï) grœci et latini respondentes semper primi inter se.
(2) in univ. aff. asqu. i et 3.aequ. ï.
(3) in partie. neg. vel a major ï.
(4) in univ. neg. et ?e vel <yet p non primi inter se.
($) in partie. neg. }

tg verso. ) Nimirum si notioni cuique sive vocabulo certus aliquis characte-


rismus secundum artis hujus leges assignetur, poterimus ex solis cha-
racterismisstatim judicare an [propositio] < conclusio >
aliqua sit vera,
et an exprasmissis probata; id est an argumentum sit in materia vel
forma bonum. < Et hoc locum habiturum est > etiamsi
argumentatio
sit prolixa et longè producta, multisque modis < et
phrasibus > impli-
cata < et ordine perturbata >, quas secundum
Logica.m communem
resoluta multas paginas impletura esset; < quod tamen > frustra
[tamen]
< fieret >, quia innumerabiles verborum ambiguitates accuratè tollere
non tantùm logiez notitiam sed et maxime animi attentionem et sum-
MODCS EXAMÏNANM CONSEQCENTÏAS PER NUMEROS

mum judicium requirat. Adde quod saepe in judicando animus sit ordine PmL., V, 8, e,
I<)*30.
ducendus, et ad multa attendendum; itaque nio quodam sensibili opus
est in hoc labyrintho S quo dirigatur imaginatio, quod tunc cum res
non est, à characterismis peu
ipsa < per se > imaginationi subjecta
debet. Qua ratione quivis solo calculo de difficillimisnunc veritatibus
circa ea
judicabit;et imposterum non amplius digladiabuntur homines
fquaedemonstrationisubsunt, sed ad experimenta naturalia ubi nondum]
< qu~ jam habent in potestate, sed ad nova invenienda convertentur > 2.
Quoniam autem haec etiam ingeniosissimis videntur impossibilia,
ideo gustum aliquem tantar rei dare opéras pretium est; et quoniam
nondum excogitatos habeo characterismos pro singulis terminis, et ob
mirificumrerum connexum difficileest in paucis a reliqua rerum sylva
avulsisspecimen exhibere; ideô nunc quidem loco characterismorum in
quibus aliquando calculus verè universalis institHetur, adhibebo nunc
numéros,et quoniam an argumentationes in materia bonaesint ex singu-
lorum Terminorum characterismis dijudicandum erit, ideô nunc satis
habebo ostendere in numeris an argumentationes quomodocunque
transpositae,multiplicatae invicem, implexae,sint in forma bonae seu an
viformasconcludant.
S~epeenim fit ut conclusio sit vera, sed non sequatur ex praernissisvi
formae;et tunc non licet eam imitari in aliis casibus, nisi ubi par ratio
est, quod difficile est dijudicatu, cum veras formas regulas ignoramus.
Exemplicausa, proponatur hoc argumentum
< Omnis sapiens est justus 8
Quidam sapiens est fortunatus
Ergo quidam fortunatus est justus.
itemhoc > Omnis pius est beatus
Quidam pius non est fortunatus
Ergo quidam fortunatus non est beatus.
Conclusio << nes > [vera est] verse sunt, et excogitari possuntinnu" 20 fecto,
merx! aliœ ubi etiam est vera, sed tamen <; in posteriore argumenta-
tione > non sequitur ex praemissis neque consequentia sive forma est

ï. Métaphore favorite de Leibniz (V. La Logique de Z.Ct&M:p. qo).


2. Cf. Z.6jf<~ Oldenburg, 28 dec. 1675 (PtUï. VI!, 10), eit~e ap. La Logique de
~6~t< p. a6o, note a et les textes cités p. 98 sqq.
3. Au.de&ausdejM~M~on lit le motpius.
MODUS EXAMtNANN CONSEQUENTIAS PER NUMEROS

Put! V, 8, e, ao. bona; possunï enim dari etiam innumera exempla ubi locum non habet,
exempli causa
Omne metallum est [fusiïe] <( minérale >
Quoddam metallum non est aurum
Ergo quoddam aurum non est fusile.
Omne malleabileest metallum.
omne argentum vivum est metallum
quoddam arg. viv. non est malleabile.
ergo quodd. arg. viv. non est malleabile.
Bocardo Qu. A. V. non est maU.
0, A. V. est metall.
E. q. met. non est maU.
metall. + b
malleab. + c d
arg. viv. -{- c
?n71 ~n~
a n b n md
b
~qu.< n
aiequ.
Î~n/.np Ergo m
&s.~n~ ci bn
~n~,fP
dm
..aequ.Y. Ergocaequ.~y.

e Y Ergo~n~
l~n~ ~n-rj
a.b c.d
~i
Et cum in tam brevi argumentatione <( et simplici et naturali habitu
atque situ exhibita > facilè aliquis Mli potuerit, quanto facilius falletur
in composita, implicata et perturbata. Itaque res magna profecto est
numeros ita excogitare, ut simplicissimis quibusdam observationibus
adhibitis, statim inde judicari possit, utrum argumentatio aliqua sit
légitimas formae an secus.
Regula autem sive observatio pro argumentationibus sive simplicibus
sive compositis, ordinatisque aut perturbatis, modo ex propositionibus
i. IciLeibniza oubliéde biffer simplicissima
quadam.
MODUS EXAMtNANM CONSEQUENTIAS PER NUMEROS ~5

categoricisconstent, haec unica est, quammutatis quibusdam etiam ad 1?HM.V,8, e, ao.


modaleset hypotheticas et alias quascunque applicare licet, sed nunc
quidemsatis habebo in categoricis specimen dare.
Cuicunque < praemissarum> Termino (id est subjecto vel praedi-
cato propositioniscatégories) assignetur numerus compositus
Jhoc modo + [6] 1$ [4] [6] 12. vel + $ 2.
Sit jam (Reg. I) in Propositione universali affirmativadebet numerus
subjecd cum signo + dividi posse per numerum praedicati <; exactè
seusineresiduo > cum signo +, et numerus subjecti cum signo minus
debetdividiposse per numerum praedicaticum signo sed duo numeri
diversorum signorum non debent habere divisorem communem, seu
non debentdividi posse per eundem numerum. ex. gr. sit propositio
Omne malleabile est metallum. Pro malleabili verbi gratia scribamus
+13–12, pro metallo + $ 2. quia patet + 13 dividi posse per
+$ et 12 per 2. Sed nec + 1$ et 2, nec item 12 et + $
communemdivisorem habere.
(RegulaII.) Si quid horum aliter se habet, propositio est particularis
negativa,v. g. quoddam metallum non est malleabile*.
+15–12 –2
Patet numerum + 5 subjecti non posse dividi per numerum
+1$
praeoicati,nec 2 subjecti per 4 praedicati.Quorum vel unum suffe-
ciss(.tad pronuntiandum hanc propositionem esse veram. v.
g. quod-
damargentum vivum non est malleabile.
+!
(11)In propositione
~~M/ ~?~0~ dividi hocmodo< ex. gr.
quoddamanimal non est homo, quia 2 non potest dividi per 6 >.
(III) propositioneuniversali negativavel pro ~r~~o subjecto
<Ï~~O ~r0~> duo scribantur numeri, MfMM cum signo +, seu plus;
alter cumsigno seu minus. hoc MMOO~a~ ut numerus aliquis in uno
terminoper signum+ affectus cum numero
aliquo %? altero terminoper
signumminus communemhabeat divisorem.Exempli gratia Nullus
homoest lapis < vel Nullus lapis est homo >. Numerus
pro homine sit
1. Cepassageest très raturé et surchargé.Il faut évidemmentintervertir les
nombresdesdeuxtermes.
y 6 MODUS EXAMÏNANDÏ CONSEQUENTÏAS PER NUMEROS

PH!L.,V, 8~e, 20. -t- 6. pro lapide, + ï$ 8, quia + 6 et 8 communem habent


divisorem seu per eundem numerum dividi possunt, nempe 2.
(IV) j6~~ propositioestparticularis ~r~~t~ tunc id quodde propo-
sitione~M~f~~ negativa ~/M~ non debetlocum habere. Exempli gratia
Quoddam animal est homo. sunt numeri 2 et 6. patet cum neutri Stc
numerus cum nota etiam quod diximus non habere locum. Et si
esset numerus cum nota tamen potest id fieri ut propositio particu-
laris affirmativa sit vera. Exempli causa quidam lapis est marmor, sit
numerus lapidis -L 15 8, marmoris ï~veli~ 2, patet neque
+ 13 et 2 neque 8 et + 13 communem divisorem habere, adeo-
que propositio est vera.
20 verso. Ex his paucissimis regulis per numéros demonstrari possunt et exa-
minari omnes consequentias, omnes ngurae, omnes modi syllogismorum
hactenus recepti, et innumeri alii magis compositi in vita communi fre-
quentad, sed in schola ignorati. Sed nunc quidem satis habebo per has
regulas demonstrare in numeris omnes consequentias omnes figuras
omnesque modes syllogismorum categoricorum simplicium in schola
jam receptos. Observando tantùm, ut numeris Terminorum secundum
universalitatem aut particularitatem, Affirmationem aut negationem
prasmissarum in quibus reperiuntur <( modo prasscripto> adornatis,
examinetur postea an sua sponte idem quod in regulis nostris pr~scrip-
simus, etiam in conclusione locum habere deprehendatur. Hoc enim de-
prehenso dicemusargumentum in forma legitimum esse; secùs, nullius
esse momenti.
Venio igitur ad demonstrationes consequentiarum per Numéros.
CONSE(NJENTI~ SUntvel simplicesvel ~7~~M- CONSEQUENT!~ SIMPJLICES
< in scholis celebratas > sunt Oppositio,Subalternatio[et] Conversio.
Oppom~ est quando duae propositiones habent idem subjectum et
idem praedicatum, et nos colligimus ex veritate unius falsitatem alterius.

[Ici deux paragraphes barrés commençant par <cOppositio 1 a].

Oppositioncsinter universalemaffirmativamet particularemNegativam


(v. g. Omnis sapiens est justus, et quidam sapiens non est justus), item
inter
r. La suite est d'une autre encre.
Il .11 1. Il .11, Il
REGULEE DE BONITATE CONSEQUENT!ARUM 77

<~umeri terminorum ad consequentiam invesdgandam ita connabun- Pan. PH V, 8, e, 20.


is sumi potest pro
tur si quis terminus est in una tantùm propositione,
arbitrio et tune alter assumatur quemadmodum regula propositionis
in duabus propositionibus, tunc formetur
requirit. Si Terminus aliquisest
in unaquaque separadm secundum leges formas, adhibendo semper
alia pro-
numéros primes unius positionis diversos ab his qui sunt in
diverse positiones multiplicentur in se invicem
positione assumti et
-t- in + et in Productum satisfacietpro propositionibus omnibus.
Incipiendumergo J

P
PmL., V, 8, f,
PHIL.,V, 8, f, 21-23 (6 p. in-folio). 2Ï-23.
April.1679.N~6. plagei.

~M~P quibus de bonitate COM~MCM~rMM /brMÏ~Me et MÏO~


~~O~MMtOrMW < categoricorum > judicari potest, PERNUMEROS. 21 2 recto.
et mutatis accommo-
Y TASregulas ex altiore principio duxi, quibusdam
11 dare possum syllogismis modalibus, hypotheticis, aliisque quibus-
cunque varie multiplicatis, continuatis, transformatis ac perturbatis, ita,
utsummain numeris subducta < etiam in longissimis ratiocinationibus>
hactenus logici com-
appareatan consequentia sit proba. < Cum tamen
muniorestantum et simpliciores et certo tantùm ordine dispositasargu-
mentationes examinare possint et caeteras taediosè in has resolvere
cogantur, qua~res homines à regulis logicorum ad usum transferendis
non sinecausaavertit. > Habeo < praeterea> et < modum excogitandi>
certasnotas characteristicasqux si rebus accommodentur, inde judicare
liceat an argumentum sit vi materiae bonum, si non vi formas; imô alla
inveniripossunt ex eodem principio multo majoris momenti atque usus
quàm quas attigi, sed nunc modum facillimum ad numeros exigendi
formasconsequentiarum in scholiscelebratarum, exponere satis habebo.
In omni propositione categorica habetur subjectum, pr~dicatum,
copula, qualitas, quantitas. Subjectum et praedicatum vocant Terminos.
ex
Exempligradâ, in hâc Pius est felix, pius et felix sunt Termini,
quibuspius, est subjectum felix, praedicatum est, copula. Qualitas pro-
78 REGULA DE BON!TATE CONSEQUENTÏARUM

PML.,V, 8,f,a!. positionisest affirmatio vel negatio ita hxcproposido (pius est
affirmat. Illa verô (sceleratus non est felix)
felix) negat. <2~
est universalitasvel particularitas. Ut cum dico Omnis
pius est felix,vel
si dicam Nullus sceleratus est felix sunt
propositiones universales, illa
universaUsaffirmativa, hase particularis' negativa. Sed si dicam
quidam
sceleratus est fortunatus, quidam pius non est
fortunatus, propositiones
sunt particulares, illa affirmativa, hrec
negativa. Venio nunc ad numeros
quibus Termini sunt exprimendi; eamque in rem < sive > regulas < sive
definitiones> dabo sequentes.
(I) Si qua offeratur propositio, tunc pro quoHbet ejus Termino, sub.
jecto scilicet vel praedicato, scribantur numeri duo, unus affectus Nota
+, seu plus, alter Nota seu minus. Exempli gratia sit
omnis sapiens est [pius] [justus] propositio
pius. Numerus respondens sapienti sit
+20–21, numerus respondens pio sit + 10 3. <(
Eosque vocabo
imposterum Numeros cujusque Termini characteristicos(interim assum-
tos) > Hoc unum tantùm cavendum est ne duo numeri ejusdem Ter-
mini ullum habeant communem divisorem, nam si
(loco + 20 2i)
pro sapiente sumsissemus numerum +9–6 (qui ambo dividi possunt
per eundem nempe per 3) non fuissent ullo modo apti. < Possumus
etiam loco numerorum uti literis, ut in
Analysi speciosa. Sub literis
enim quivis numerus conditiones easdem habens
potest intelligi, ut si
numerus pü sit + hoc uno observato ut a. et b. sint prinii inter
se seu nullum habeant communem divisorem>.
2 verso.
j (11) Propositiouniversalisaffirmativavera est (verbi gratia
Omnis sapiens est pius).
+70–33 io 3
+ c~ ~y e
in qua quilibet numerus characteristicus
subjecti (v. g. + 7o et 33)
per proedicati numerum characteristicum ejusdem notx (+ 70 per + 10,
et 33 per 3) exactè (id est ita ut nihil maneat residuum) dividi
potest (ita si + 70 dividas per + 10 prodit 2, remanet nihil. si–21 divi-
das per 3 prodit 7. remanet nihiî '). < Et contra quando id non fit
falsa est. >

I. Lapsus calami, pour universalis.


2. Leibniz avait d'abord écrit + 20 –2t au lieu de + 70 33.
REGULEE DE BONITATE CONSEQUENTIARUM y~

(ni) Propositioparticularis negativavera est quando universalisaffirma- P


PHtL.,V,8,f,2ï.
tiva vera non est. <; Et contra ~>. Verbi gratia
quidam pius non est sapiens
+10–3 3 +70–33
+~ e

patetnec + 10 dividi posse per + 7o nec 3 dividi posse per 21. ex


quibusduobus defectibusvel unus suffecissetad efficiendamparticularem
negativamveram (vel quod idem est ad reddendam universalemaffirma-
tivam fa!sam) ita si dicas
quidam sapiens non est fortunatus
+70–33 +8–ii
+c~ +~

patetnon possedividiexactè + 70 per + 8, quod sufficit, licet 33 dividi


possit per 11.
Theoremajr. Hinc Universalis Affirmativaet particularis negativa con-
tradictoriè sibi opponuntur adeoque nec simul veras sunt, nec simul
fals~e.
(IV) Propositiouniversalisnegativavera est (verb. grat.
Nullus pius est miser)
+10–3 3 + $ 14
+ c<~ 8 -}-

in qua duo < quidam > diversarum notarum et diversorum terminorum


numeri (ut + 10 et 14, nam ille habet notam +, hic notam minus.
ille sumtus est ex subjecto, hic ex praedicato) habent divisorem com-
munem(nempe + 10 et i~. ambo dividi exactè possunt per 2) <; Et
contraquando id non fit falsa est >.
Theorem.2. Hinc Propositio universalis <;ne~ativa~> converti potest
simpliciter.Id est ex hac nullus pius est miser, sequitur nullus miser
estpius. vel contra. Quia nihil refert utrum dicaset quem terminum pro
subjectoaut quem pro pr~dicato habeas, neque enim in conditionem
propositionisUniversalis Négative verse subjecti aut praedicati mentio
< diversimodè> ingreditur, sed sufficit unius termini numerum unius
notasper alterius termini numerum alterius notx posse dividi, quicunque
tandem ex his duobus terminis subjectum sit aut pras~catum.
~0 RËûÛJLE Ï)E BONITATE CONSËQUEUTïAMM

PHtt. V. 8. f,f, J (V) Propositio~fM ~nM~~ vera est, quando universalis


22 recto.
negativa vera non est. <( Et contra. > Verbi gratia
quidam fortunatus est miser
-{-11–9 +$–ï4
-{-M -}-? CW
quia nec + 11 et– i~, nec 7 et + 5. communem divisorem habent
(quorum alterutrum <~ alias~> suffecissetad propositionem universalem
negativam veram reddendam). Similiter
quidam sapiens est pius
+70–33 +10–3 3
-c~ <?y -)-<~ e

quia nec + 70 et– 3, nec 33 et + 10 divisorem communem habent.


7~<?~ J. Propositio universalis negativa et particularis affirmativa
sibi contradictoriè opponuntur (ita, ut non possint esse simul veraeaut
simul lalsae).patet ex dictis.
Theorem.4. Propositio particularis affirmativa converti potest simpli-
citer, v. g. quidam fortunatus est miser, Ergo quidam miser est fortu-
natus. Quidam sapiens est pius, Ergo quidam pius est sapiens. Patet
eodem modo quo ostendimus propositionem Univ. negativam (qure huic
contradicit) simpliciter converti <; vid. theor. 2 >.
Haecsunt propositionum categoricarum verarum pro diversa sua qua-
litate et quandtate, definitionesseu conditiones quibus continentur totius
calculi Logici principia, unde jam consequentias Logicas celebrioressolo
numerorum usu jam explicato, demonstrabimus. Consequentix illaesunt
vel simplices vel syllogisdcae.Consequendae simplices celebriores sunt
Subalternatio Oppositio Conversio. Subalternatio est cum ex universali
concluditur particulare. Sit ergo
Theorem. Semper locum habet subalternatio seu semper ex univer-
sali concludi potest particulare.
Omnis sapiens est pius
+70–33 3 +io–3 3
-~<~& ef -<~ e

Ergo Quidam sapiens est pius


Hoc ita demonstro 33 dividi potest per 11(ob propositionem
universalem affirmativam. per reg. 2). Eigo + 70 et 11 non habent
REGUt.~ DE BONITATE CONSEQUENTIARUM 8t

divisoremcommunem (alioqui3 + 70 et 33 haberent < eundem > E*HH. V, 8, f, 22.

divisorem communem quod est contre reg. i). Similiter + 70 dividi


potest per + 10 (per reg. 2) ergo 33 et + 10 non habent divisorem
communem(alioqui3 enim 33 et 70 haberent etiam divisorem corn"
munem, quod est contra reg. i). < Quoniam ergo tam + 70 et 3;
quàm 33 et + io non habent divisorem communem, vera erit pro-
positio particularis affirmativa (per reg. ~). nempe quidam sapiens est
pius. > (Ratio consequentias <~per3 notatae manifesta est numerorum
naturam intelligenti >, quia divisor divisoris est etiam divisor dividendi.
Itaque si verbi gratia 33 tertius numerus et -}- 10 divisor habent divi-
soremcommunem, is divisor divisons -}- 10 et numeri +33. erit etiam
divisordividendiper -{- 10 nempe + 70. Ergo sequeretur 33 et + 70
habere divisorem communem.)
Ita et in Negativis res demonstrari poterit; verbi gratia 23 verso.

Nullus pius est miser


+10–3 3 +3–i4
+ <~ e -{- cw

Ergo Quidam pius non est miser


Nam quia + 10 et i~. habent communem divisorem < (ob univer-
salem negativam per reg. ~.) >, ergo 3 et r4 non habent com-
munem divisorem (nam alioqui etiam 3 et + 10 communem divi-
sorem haberent contra reg. i). Ergo nec 3 dividi potest per i~.
(alioqui haberent communem divisorem, quia divisor divisoris est etiam
divisordividendi). Jam 3 non potest dividi per i~ Ergo propositio
particularisnegativa est vera (per reg. $). Quod erat demonstrandum.
H~ dua~demonstrationes maximi momenti sunt, non quidem ad rem
per se claram reddendam certiorem, sed ad calculi nostri fundamenta
jacienda,ac cognoscendam harmoniam. Certe tum maximè animadverti
me veras calculi leges obtinuisse, cum has demonstrationes, à
quarum
successu pendebant omnia, sum assecutus. Et ratio hujus rei est
quia
notiones universales tractans, transitum maximè quasrebam à genere ad
specicm neque enim considero genus < ut majus quiddam specie seu >
ut totum ex speciebus, quemadmodum solet fieri (non male
quidem,
quia individuageneris se habent ad individua specici ut totum ad partem)
sed considero genus ut partem speciei, quia nodo
speciei ex notione
IN~MT? t)B LEIBNIZ.
p
8& REGULEE Df BONITATE CONSEQUENTtARCM

PHï~, V, 8, f, 32. generis et di&rentiae connatur. Et huic principio hanc calculandi rationem
ina~dincavi;quia non individua sed ideas specta\i*. Verùm ita procedenti
difficillimusfuit descensus à genere ad speciem, quia est progressus à
parte ad totum. Huic vero his ipsis demonstrationibus viam munivi,
quibus ab universalibus ad particularia tenditur.
Subaltemationem sequitur Oppositio. Est autem 6~M vel c<
toria <; cum duaepropositiones oppositx nec simul vera?esse possunt nec
simul &Isae> (quam locum habere inter universalem aSirmativam et
par-
ticularem negativam dictum theor. 2. 2 et inter universalem negativam et
particularem affirmativam th. 3.) vel contraria cum non possunt <*sse
simul vera~ possunt tamen esse simul faisan vel subcontraria, cum
pos-
sunt simul esse vera~ non tamen simul &lsas.
Theor. 6. Universalis Affirmativa et Universalis Negativa sibi
oppo-
nuntur contrariè. v. g.
Omnis sapiens est fortunatus
+70–33 +8–ii r
+~ +~
et Nullus sapiens est fortunatus
Non possunt simul esse verae. Nam si prier et posterior simul est
vera, sequetur ex posteriore quidam sapiens non est fortunatus (per
th. $.) prior autem erat Omnis sapiens est fortunatus. Ergo hse dua~
simul verae erunt contra th. i. Possunt tamen simul esse &Isœ. Nàm
fieri potest ut neque + 70 dividi possit per + 8 (Ergo prior est falsa per
reg. 2.) neque tamen aut + 70 et i i aut 33 et + 8 habeant divi-
sorem communem (Ergo posterior est falsa per reg. ~) (potuisset et aliud
exemplum assumi in quo nec numerus <;qui esset Ioco> 33.
potuisset dividi per numerum <; qui esset > loco 11 < sed res eodem
redit >.)
s3 recto. April.1679.N<*
6. plag.2.
Theor. 7. Particularis affirmativa et particularis sibi
negativa oppo-
nuntur subcontrariè, <~ seu possunt esse simul verae, non tamen simul
balsas. Verbi gratia quidam sapiens est fortunatus, et quidam non
sapiens

t. Ici Leibniz oppose la considération de l'extension et ceUe de !a compréhension,


et déclare fonder sur celle-ci son calcul logique. V. La Logique de Le~M! p. 335.
a. Lire « theor. ï. M
REQUÎT DE BOMTATÈCONSEQUËMTÏARUM 83

est fortunatus. > Sequitur ex prsecedend nam quia universalibus con- 1PHM. V, 8, f, 23.
trarii signi contradictoriè opponuntur particulares (per th. i. 3) hinc
cum ill~e sunt verse, hse sunt baisse,et contra. Verum illse possunt esse
simul laisse (per th. 6. prseced.) ergo hae simul verae. Il!œ non possunt
esse simul verse (per idem th. 6) ergo hse non possunt esse simul falsae.
Conversiofit vel simpliciter veJ per accidens. Conversio quae fit simpli-
citer locum habet in universali negativa per th. 2 (Nullus pius est miser,
Ergo nullus miser est pius. vel contra) et in particulari affirmativa per
th. (quidam fortunatus est miser Ergo quidam miser est fortunatus)
Et contra. Conversio per accidens locum habet in universali affirmativa,
ut mox ostendam. Conversio neutra (vi fbrmae) in particulari negativa
locum habet. De conversione per contrapositionem hic non loquor. Ea
enim novum terminum assumit. Exempli gratia Omnis sapiens est pius.
Ergo qui non est pius non est sapiens. Seu Omnis non-pius est sapiens
Habemus enim tres terminos sapiens. Pius, non-pius. Mihi autem
sermo est hic de consequentiis simplicibus ubi servantur iidem termini.
Prsetereausus hujus conversionisnullus est necessarius ad demonstrandas
syllogismorumfiguras et modos. Et proprietates hujus modi infinitorum
terminorum, non-pius. Non-miser, etc. demonstrari debent et possunt
per nostrum calculum, separatim, quemadmodum modalium. Habent
enim multa peculiaria, nam si ipsos adhibeas, syllogismuspoterit habere
quatuor terminos, et nihilominus bonus erit, aliaque multa quse non
sunt hujus loci quia propositum est nobis syllogismorum categori-
corum triterminorum generales modos et figuras calculo ostendere.
Th. 8. Universalis affirmativa converti potest per accidens. Omnis
sapiensest pius. Ergo quidam pius est sapiens. Nam quia omnis sapiens
est pius. Ergo <~(per th. $) > quidam sapiens est pius. Ergo (per th. 4)
quidam pius est sapiens
t A consequentüs simplicibus in quibus duo tantùm sunt termini 23 verso.
transeo ad consequentias Triterminas seu syllogismos categoricos. Sed
tunc paulo majore cura opus est ad numeros terminorum aptè assu-
mendos quia idem terminus nempe medius utrique praemissaeinest, et
ideô numeri ejus characteristici utriusque praemissasregulis accommodari

1.L<<jMM,pour: « non-sapiensM;ou plutôt «Nullusnon-piusest sapiens.»


2. Cf. PmL.)VÎI,B,iv, t o,verso.
3. Ici un g barré qui commence par la même phrase que le suivant.
8~ CALCULUS COKSEQUENTtARUM

PHÏL., V~8, f, 23. debent. Quod ut 6at primum ipse medius accommodetur uni extre-
morum, Majori scilicet vel minori termino, sed alter extremus postea
ipsi accommodetur. Ubi notandum praestare subjectum accommodare
praedicato quàm contra, ut ex regulis superioribus consideranti constabit.
Itaque si qua sit prasmissa in qua Medius terminus sit subjectum, ab ea
incipiatur et praedicatiejus numeris pro arbitrio assumtis accommodentur
ei numeri subjecti seu medü termini; inventis
jam ita medii termini
numeris, his numeri alterius termini in altera prasmissaetiam accommo-
dentur. Habitis jam <ita > Majoris ac Minoris termini numeris charac-
teristicis, facile apparebit an eam inter se legem servent, quam conclu-
sionis forma praescribit,id est an conclusio vi formaeex praemissisducatur.
i recto (feuille ) Sed ut hasenumerorum assumtio facilius fiat certas quasdam regulas
prise pour cou-
verture). prasscribam.
f

~PtïtL.,
t
V, 8, f, PmL., V, 8, f, 2~-27 (6 p. in-folio).
i 24-27.

Calculus consequentiarum.
24. recto. D uo sunt quae in omni argumentatione dijudicari debent Forma,
i nimirum et Materia. Contingere enim potest ut argumentum ali-
quando succedat in certa materia quod aliis omnibus exemplis ejusdem
formas applicari non potest. Exempli causa si ita ratiocinemur

[Omnis pius est felix


Quidam pius non est fortunatus
Ergo quidam fortunatus non est felix]
-< Omne Triangulum est trilateruni
Quoddam Triangulum non est asquilaterum
Ergo quoddam Aequilaterum non est Trilaterum >
Conclusio bona ?st sed vi materias, non formas, nam
exempla similis
formas afferri possunt, quae non succedunt, exempli causa
Omne metallum est minerale
Quoddam metallum non est aurum
Ergo quoddam aurum non est minerale.
Itaque et calculus qui Materiam tangit à calculo formali separari potest.
CALCULUS CONSEQUENTYARUM 85

Cum enim invenissem cuilibet sive Termino sive notioni, suum ascribi PHIL.,V~8, f, 24.;
interventu idem futurum est cal-
posse numerumcharacteristicum,< cujus
culare et ratiocinari; > et verè ob mirificam rerum complicationem,
nondumveros numeros characteristicos exhiberepossim antequam summa
in ordinem redegero; consideravi consequen-
plerarumque rerum capita
tiarum formam nihilominus in calculo comprehendi ac numeris demon-
strari posse nctitiis, qui loco verorum numerorum characteristicorum
interim adhiberentur Quod ita patefaciam.
In omni propositione categorica(nam ex bis caeterasdijudicari posse
alias ostendam, paucis in calculo mutatis) duo sunt Termini subjectum
et pr~dicatum; Quibus accedunt copula (est), affirmatiovel negatio, seu
vel quidam seu quantitas.
qualitas, et deniquc signum, id est Omnis
Exempligratia in hac Plus est felix, pius et felix sunt termini, ex quibus
verso.
pius est subjectum, felix prœdicatum; est, copula. 1 QualitasPropositionis 2~
est Affirmatio vel Negatio. Ita hsec propositio pius est felix, amrmat,
illa vero sceleratus non est felix, negat. Quantitas propositionisest uni-
versalitasvel particularitas. Ut cum dico Omnis pius est felix, vel si
dicam nullus sceleratus est felix; sunt propositionesuniversales, illa uni-
versalis amrmativa, haec negativa. Sed si dicam quidam sceleratus est
fortunatus, quidam pius non est fortunatus. Propositiones sunt particu-
lares, illa affirmativa, haec negativa.
In omni propositione [amrmativa] praedicatuminesse dicitur subjecto,
seu prsedicatinotio in subjecti notione involvitur. [Ut] <Nam in propo-
sitione Universali affirmativa> cum dico Omnis homo est animal;
hoc volo animalis conceptum involvi in hominis conceptu (nam
hominis conceptus est, esse animal rationale). Et cum dico Omnis pius
est felix, [hoc volo si quis] <signinco eum qui> intelligat naturam pie-
tatis, etiam intellecturum in ea ~elicitatem veram contineri. Itaque in
propositione universali affirmativa manifestum est prasdicatum in sub-
jecto per se spectato contineri. Sed si propositio sit particularis affirma-
tiva, tunc prœdicatum non continetur in subjecti notione per se spectata,
sed in subjecti notione cum aliquo addito sumta; id est in aliqua subjecti
specie. Fit enim speciei notio ex notione generis, cum addita aliqua diffe-
rentia. < Similiter in >

i. V. La Logique de I~M~ p. m.
CALCULUS CONSEQUENTÏARPM

PHtL., V, 8, f, 24.
24. In Propositione Negativa cum negamus
proedicatum hoc modo quo
dixl subjecto inesse; eo ipso affirmamus
negationem prédicat! sive ter-
minum pr~dicato contradictorium
subjecto messe. Ut cum dico NuUus
sceleratus est felix idem esse ac si dicerem Omnis sceleratus
est non-
felix, seu non-felicitatem scelerato inesse. Et cum dico
[quidam] pius
[non] est <non-> fortunatus, hoc volo 70 non-fortunatum inesse
cuidam speciei seu exemplopii.
Considerandum porro omnem notionem
compositam, constare ex
pluribus aliis notionibus, interdum positivis, interdum et negativis.
:to. Exempli gratia cum dico numerus
25 recto.
primitivus, ) intelligo hoc numerus
non-divisibilis per majorem unitate. [Et vero sola notio DEI
tiva est, nuI1amque limitationem seu pure posi-
negationem involvit.] Ideô ut gene-
raliter procedamus quamlibet notionem
exprimemus duobus Numeris
characteristicis, uno cum nota + seu plus, altero cum nota seu
minus. Exempli gratia Primitivus est numerus indivisibilis.
Conside-
+22 iy
randum etiam est Terminos omnes
negativos, hanc habere proprietatem,
ut quando positivi se habent ut genus et
species, contra negativi eorum
se habeant inverso modo, ut
species et genus. Exempli gratia Corpus
est genus, Animal est species. latius enim
patet corpus quàm animal,
< quia corpus continet animalia et plantas
aliaque, > sed contra non-
animal est latius quàm non-corpus. Omnia < enim
> non-corpora sunt
etiam non-animalia; sed non contra; dantur enim
non-animdia qux
tamen non sunt non-corpora, verbi
gratia planta. Itaque quemadmodum
plura dantur corpora quàm animalia; ita contra plura dantur non-ani-
malia quàm non-corpora.
His ita intellectis possumus vera
ponere fundamenta calculi nostri.
Nimirum omnis notionis positive
(négative) numerum characteristicum
< positivum (negativum) seu nota + (vel –) affectum > conflabimus
ex multiplicatione in se invicem omnium numerorum
characteristicorum
earum notionum < positivarum ex quibus ipsius ter-
(negativarum)>
mini < positiva (negativa)> notio
componitur.
Ita sit animal rationale
+ ï3 S +8–y
t. Ici se trouvent rëpët~s les mots « earum notionum
poaidvarum. M
CÀLCULUS
CONSEQUENTIARUM 87
1
fiet termillihujus homo PHH.V~8,f.25.ji'
Numeruscharacteristicus + 13,8 $,7 13
sive: + 104 33.·
Io4 1
Hoc unum tantùm in ista Numerorum efformatione cavendum est ne
idem aliquis numerus in positivis et in negativis contineatur, id est ne
numerus dividi possint per < unum eundemque
positivus et negativus
numerum, seu habeant > communem divisorem. Nam 1 si sic scripsis- s5 verso.
semus 1
animal rationale
+13–3 +io–7
homo
+ 130–3$
contra-
scripsissemusabsurdum. Nam notio quae significatur per + 5,
dictoria est ejus quae significatur per $. Itaque cum m rationalis
notione positiva 10 contineatur $, (nam 10 dividi potest per 5 seu
10 fit ex multiplicatione 5 in 2) seu cum in rationali ponatur 5 in ani-
mali autem contra negetur 3, seu contineatur contradictorium ipsius 5,
ex
sequetur animal et rationale esse incompatibilia, adeoque hominem
ipsis compositum implicare contradictionem, <quoniamita tam posi-
tivus ejus numerus + 130, quam negativus dividi potest per $ > quod
cum falsumsit consequens estabsurdam fore hanc exprimendi rationem,
adeoque semper cavendum esse, ne numerus positivus et negativus
habeanteundem divisorem.
Intellectisjam terminis sigillatim sumtis, videamus et quomodo con-
jungipossint, seu quomodo propositionum quantitas qualitas, et veritas
<(in quantum id neri potest ratione, seu numeris characteristicis)>
dignoscatur. Nimirum generaliter omnis propositio falsa est, quae
cognoscipotest sola vi rationis, seu qu:e in terminis implicat; h~c est
in qua subjectum et prasdicatum continent notiones incompatibiles, sive
in qua duo quidam numeri characteristici diversorum terminorum
< (subjectiunum praedicatialterum) > diversarumque notarum < (unum
cum nota +, alterum cum nota, –) > habeat communem divisorem.
Exempli causasit propositio
pius est miser
ïo 3 +14–3
CALCULUS CONSEQUENTIARUM

PHtt. V, 8, f, a5.< Patet termines + 10 (id est + bis $) et


$ esse incompatibles,
significant enim contradictoria, ac proinde statim ex numeris ipsorum
characteristicis patet propositionem cui hi numeri conveniunt esse
falsam
<in terminis >, et contradictoriam ejus esse ex terminis veram.
26 recto. j Porro antequam specialibus Propositionum formis secundum
quan-
titatem et qualitatem suos numeros characteristicos
accommodemus,
itiud in genere repetendum est, quod
supra diximus, Notionem pr~di~
cati semper inesse subjecto aut ejus speciei. Hoc
jam in Numeros cha-
racteristicos ita transferamus Esto propositio Universalis affirmativa
Omnis sapiens est plus
+70–33 +io–3
Patet praedicatum inesse debere notioni subjecti
per se sumt~ < quia
in omni casu inest>, adeoque numeros characteristicos
subjecti dividi
posse per numeros characteristicos praedicati ejusdem notse, ut + 70
per + 10, et 33 per 3. Similiter
Omnis homo est animal rationale
+130–33 +i3–$ +io–7
patet+ 130 dividi posse per+ 13 etper+ 10; 01–3$ dividi posse per
–$et–7~.
In Propositione autem Affirmativa
particulari, quemadmodum supra
diximus, sufficit notionem prasdicati inesse notioni subjecti, additamento
aliquo auctae, seu praedicatum inesse speciei subjecti, id est characteris-
ticos numeros subjecti multiplicatos per alios numeros reddi
posse divi-
sibiles per characteristicos numeros prœdicad.
Cumque id semper possit
fieri, quilibet enim numerus < multiplicando > reddi potest
per alium
numerum quemlibet divisibilis; hinc patet
propositionem particularem
affirmativam semper habere locum; nisi aliqua ex
supra dicto capite supra
26 verso. dictis incompadbiHtasseu
pugna oriatur. Exempli causa
Quidam fortunatus est miser
+II–9 +$–i4
i. j Omne animal non-homo est corpus sentiens non-radonale. i
Omms quinarius non binanus l
Omnis quatemarius non-major denano. Est figuratus non-quadratoquadratus. }
a. Ces deux derniers mots devraient être effacés.
REGULEE DE BONITATE CONSEQUENTIARUM 8~

patet efficiposse, ut V,8,f, 26.


miseria sit in aliqua fortunati specie; in eo scilicet PHIL.,
Nam speciesaliqua fortunati habet notionem
qui fortuita aeternispraefert.
compositamex notione fortunati tanquam genere, et notione dinerentiae
hujus fortunati ab alio qui miser non erit, haec differentia sit 1$ 28.
p~t quidam fortunatus
+13,11–28,9

jam 1~11 dividi potest per 11 et 28,9 per i~ Itaque patet effici posse,
ut praedicatuminsit speciei subjecti.
Badem mutatis mutandis etiam ad propositiones negativas transferri
possunt.Exempli gratia

PHiL.,V, 8, f, 28-39 (3 p. in-folio). PHIL.,V, 8, f,


28-29.
T") EGULE quibus observatis de bonitate consequentiarum per numeros 28 recto.
i\ judicari potest, haesunt
(I) Si qua offeratur propositio, tunc pro quolibet ejus Termino
(subjecto scilicet pariter ac praedicato), scribantur numeri duo, unus
affectusNota + seu plus; alter Nota seu minus. « Exempli gratia
sit propositio Omnis sapiens est pius. Numerus respondens sapienti sit
-}-20–21. numerus respondens pio sit +10 3 cavendum tantum
ut, duo numeri ejusdem Termini >' [ita tamen ut hi duo numeri] nullum
habeantcommunem divisorem, nam si verbi gratia numeri pro sapiente
essent+ 6 9. < qui ambo dividi possunt per 3. > nullo modo essent
apti. [Notandum est autem si quis terminus negetur, notas esse tantùm
mutandas.ut si pii nota sit + 10– 3. erit nota non-pii, +3 io.] >
(II) Si unus aliquis terminus reperiatur in una tantùm praemiss~
(prasmissamautem voco propositionem ex qua alia concluditur), tunc
ipsius quidem numeri assumi possunt pro arbitrio (observata tantùm
reg. i. précédente); alter verô assumi debet non pro arbitrio, sed
secundumregulas jam prsescribendas in quibus cxponitur Relatio quam
Numeriunius termini habere debent ad numeros alterius termini ejusdem
propositionis.
(ni) Si ~~MM~ UNiVERSALis NEGATIVA (v. g. Nullus pius est miser)
Ï. Lapsus,pour 5.
90 REGULEE DE BONITATE CONSEQUENTIARUM

PHH. V, 8, f, 38. et unius termini < (verbi gratia


miseri) > numeros < (+ 3 4) > jam
assumserimus,tune alterius termini < (pii) > numeros < (+ 10
ita assumere debemus ut duo 3)
quidam ~~n diversarum ~~M~ < (seu
quorum unius nota+alterius–)> ~r~~ ~~cr~ <:(seu
quorum unus sumtus est ex subjecto alter ex
praedicato, quales sunt
nempe duo–4 et+io)> divisorem ~wwM~~ seu possint
dividi per unum eundemque numerum <
(nempe 2) >. Et contrasi in
~M~ reperiaturMMM~ secundum praemissarumformam rite assum-
tos, lroc subjectoet proedicatose ~M~ habere, j~~
<M~~ ipsam
universalemnegativamf~ ~WM~
Corollar. Hinc statim sequitur
propositionemUniversalem~M
simpliciterconvertiposse,exempli causa ex eo quod Nullus
pius est miser,
rectè colligitur quod Nullus miser est
pius. nam sufficit in his duobus
numeris + 10 3 01+3-4 hoc contingere ut duo < quidam >
numeri diversarum notarum et diversorum
terminorum, hoc loco + 10
et 4, habeant divisorem communem 2. neque enim
distinguitur in
regula aut refert quisnam eorum sumtus sit ex
pr~dicato, quisnam ex
subjecto. itaque salva regula ~què unus atque aller terminus
aut praedicatumesse potest. subjectum
28 verso. (IV) Si PARTicuLAMs AFFiMtATiVA (v. g. quidam fortu-
natus est miser) et unius termini
<(verbi gratia miseri)> numeros
<(+3–4)> assumserimus, tune alterius termini <(fortunad)>
numeros <: (+ 10 y) >
quomodocunque assumere possumus < salva
semper reg. i. quod imposterum semper subintelligam >, modo id
universali quod
requiri proximè habeat. <: (id est,
modo ne duo quidam numeri ex illis
qui diversarum sunt notarum et
terminorum, verbi gratia modo neque + 10 et-~ neque hi duo
+ 3 et
7 communem divisorem habeant) >. Et contra si
contingat numeros
terminorum jam in praemissis rite assumtos hoc modo
(quem in univer-
sali negativa diximus) se in conclusione non
habere, signum est ipsam
conclusionem particularem affirmativam rectè ex
pr~missis deduci.
Corollar. i. Hmcstatim sequitur
particularemaffirmativamcontradictoriè
opponiuniversali sive non esse posse simul veras,
falsas. Nam quod in Univ. neque simul
Neg. requiri diximus, reg. 3. nempe commu.
nis divisor dicto modo, id non fieri in Part. Aff.
requiritur ut hic reg.
4. diximus.
REQUISE DE BONITATE CONSEQUENTIARUM ~1I

)
j Ccr~ 2. Hinc etiam stadm sequitur particularem amrmadvam posse PHK.V,8, t, a8.
converti simpliciter. quemadmodum de universali negativa diximus, cui
opponitur.Nam utrobique conditiones subjectum à praedicatonon distin-
guunt et sufficitnumeros eorum diversaenotas habere (in Univ. neg.) vel
nonhabere (in partie, an'.) communem divisorem. J
(V) Si ~r~MM~ Universalis affirmativa, [debet ~CMMnon habere
in prop. univ. ~~MMyreg. 3. (unde omnis univ. affirme
includitpartie. affirmativam0, quam négative opponi diximus) ~~tC-
~r<'<ï]requiritur ut numerus ~M~~ quilibet dividi possit per ~M~~M~
ejusdemMO~.Et contra si haec duo requisita in condusioms
terminissecundum praemissasrite assumtis eveniant, tunc ipsa universa-
liter affirmativèex praemissisrectè deducetur. Itaque exempli causa in
propositione,Omnis sapiens est plus, sit verbi gratia numerus sapientis
-20– 21. numerus pu -t- 10 3. et procedet universalis affirmativa
< quia in ea duo numeri diversarum notarum nempe hi duo diverso-
rum etiam terminorum (nam de illis qui sunt eorundem res semper patet
perreg. i.) -p 20 et 3. item -{- 10 et 21. non habent communem
divisorem,auoqui> nec hi duo + 10 et 3 < (secundum reg. i) >,
nechiduo + 20 et- 3, nec hi duo 21 et-}- io<( (alioqui per reg. 3
locumhaberet univ. negativa) > communem divisorem habent. 1atvero 2~ recto.
numerus subjecti + 20 dividi potest per numerum prsedicati -}- 10 et
numerus subjecd 21z per numerum prsedicati 3. (quod pro-
prium est illis terminis quorum unus de altero universaliter affirmari
potest).
Coroll.i. Hinc ex E~M~.~f/%r~.sequiturPartic. ~~f~M. Omnis sapiens
est pius. Ergo quidam sapiens est plus. quemadmodum patet ex dictis
proximèsub signe Q.
Coroll. 2. Univ. Affirmativa potest converti particulariter. Omnis
sapiensest pius. Ergo quidam pius est sapiens. Nam si omnis sapiens est
pius.Ergo quidam sapiens est pius. per coroll. procédons. Sed si quidam
sapiensest pius. Ergo quidam pius est sapiens per reg. 4. coroll. 2.
CorollJ. Propos. Univ. ~'MT~KM potestuniversaliter convertiper MM-
~~o~MM~M,ut vocant. Omnissapiens est pius. Ergo Nullus qui non est

omniaUniv.Affirm.habetcum < qualibet> particulariaffirmativa


0 < (Q~ïae
sequiturilliproprium)>
commune,
9~ METHODUS PHYSICA. CHARACTERÏSTtCA

PtU~, V, 8, f, 29.
9. pius est sapiens. Nam sit propositio
Omnis sapiens est pius
situs prior +20–21 -{-10–3.
Scribatur alia
Nullus non-pius est sapiens.
situs conversus +3 io +-20 2i
per reg. i.
Unde patet + 3 et 21 (item 10 et + 20) numeros diversarum
notarum et diversorum terminorum semper dividi
posse per eundem
numerum nempe 3. nam 3 divis. per 3 dat i. et 2ï divis.
per 3. dat 7.
(eodem modo 10 et + 20 dividi possunt per 10.) quia in prop. Univ.
Affirm. semper numerus qui <in situ priore > est loco 21. dividi
potest
per numerum qui est loco 3 per reg. 5. Jam si < in situ posteriore seu
converse > numerus qui est loco 3 et num. qui est loco 21. habeant
communem divisorem, prop. est Univ. Neg. per reg. 3. Ergo habemus
intentum, < seu > sapiens de non-pio poterit universaliter negari.
(VI) Si prasmissa sit particularis negativa, debet aliquid eorum deesse
quae ad veritatem Universalis affirmativaedesiderari diximus. Itaque vel
numeri diversarum notarum et diversorum terminorum habebunt com-
munem divisorem (quo casu etiam locum habet universalis
negativa,
unde 3 patet ex universali negativa particularem negativam sequi) vel
numeri in subjecto non poterunt dividi per numeros prsedicati ejusdem
notas

PHIL., V, 8, g, PHIL.,V, 8, g, 30-31 (4 p. in-4").


3o-3i.

Brouillon, de la main de Leibniz, du fragment catalogué PmL.,V, 6,


c, 9-10 (voir plus haut) qui porte le titre
.M~AO~MPhysica. Characteristica. Emendanda.
Societas sive ordo.
t. Rattacher aux opuscules précédents le fragment PtML., VII, B, 11, 14,
qui en est
manifestement la suite.
2. Ce Mémoire a été publié par Klopp (III, 3o8-3ï2) et
par Foucher de Careil
(VII, ïoi-ïo5) sous le titre De /«M~~tCM~ ad scientiam provehendam instituenda.
Nous croyons néanmoins devoir le reproduire d'après ce brouillon (en le colla-
tionnant avec la copie revue et corrigée par Leibniz), à cause des passages barrés
(inédits), qui montrent combien les ratures de Leibniz sont parfois intéressantes et
instructives.
MBTHODU8 PHYSICA. CHARACTEMSTÏCA ~3

Mailla. PHIL.,V, 8, g,
30 recto.
x proposidonibusquae rerumemendandarum causa Runt, cas maxime
JËl amo, quarum fructus viventibus nobis percipi posse spes est. Quan-
et rationem habeat mens generosa, juvat
quam enim et glorix posteritatis
tamen laborum suorum promus frui vivum videntemque'.
[Studiorumratio omnis ad usum quendam dirigi débet, qui mihi tri-
partitus esse videtur, Perfectio animi, Medicina corporis, et vitae com-
moditates.
Qpïecunqueà nobis discenda sunt, rediguntur ad tres classes, Demons-
trationum,Experimentorum, et Historiarum. Peifectio Mentis acquiritur
perceptionedemonstrationum, et exercitio virtutum, quarum praeceptasci-
licetdemonstrationesnobis tradidère.
Medicinacorporis hactenus non nisi Empirica < id est Experimen-
talis> fuit, quoniam paucissimorum morborum verae causse, et paucis-
simorumremediorum verus operandi modus innotescit.]
Certum est unum hominem non satis temporis habere posse ad omnia
invenienda,quae a ratione pendent et certa methodo possunt inveniri,
nequesatishabere occasionum, ad ea invenienda quae <~a > casu <; pen-
dent > atque experimentis non semper obviis discenda sunt.
Certum est, si omnia utilia quas saltem unius opidi, ne dicam pro-
vinciae,homines sciunt aut experti sunt, in unum collecta breviterque
exhibita essent, Thesaurum nos incomparabilem habituros. Quid si
pluresnationes consentirent, imô quid si plurium seculorum scientiam
collectamhaberemus?
Si omnia egregia quae homines sciunt aut sciverunt annotata atque
cognitaessent, credo felices<~essemus > et plerisque malis atque incom-
modis humanam vitam urgentibus superiores [essemus], vix enim 3o verso.
morbus est, cui non certum aliquod atque exploratum remedium aliquis
ex populonôrit.
Ex his patet homines non nisi propria negligentia esse infelices.
Si saltem omnia vere utilia atque realia quas in tot libris extant in
unum collecta exstarent atque indicum <~in collectanea universalium >-
ope in promtu essent, Thesaurum incredibilem haberemus.
t. Cetteidéerevientsouventchez Leibniz;v. par exemplePHIL.,
VII,B,vi, ï, fin.
94 METHODUS PHYSÏCA. CHARACTERISTICA

PHM. V, 8, g, 30
Sa~pc notavi egregia inventa qu% pro novis habebantur postea in
libris veteribus fuisse reporta, sed neglecta aut ignorata.
Si paucorum <aspectusimilarium> corporum natura
nosceretur, ut
salis communis, nitri, aluminis, sulphuris, fuliginis, olei,
vini, lactis,
sanguinis, aliorumque nonnullorum; pateret inde natura plerorumque
aliorum corporum, quippe quae ex his componuntur aut
generantur.
Credibile est naturam corporum aspectu similarium, ut salis com-
munis, nitri, etc., tam esse simplicem, ut a nobis facillimèintima eorum
structura intelligeretur, si quis angelus nobis eam vellet revelare
Credibile est, si natura corporum ejusmodi similarium nobis innotes-
ceret, non difficulter nos rationem reddituros omnium quaein ipsis appa-
rent, imo pr~edicercposse omnes eorum sive per se sumtorum, sive cum
aliis mixtorumeffectus. Quemadmodum facile nobis est proedicereeffectus
machinae cujus structuram intelligimus.
Ex his sequitur facile nobis fore, ex non admodum multis experimentis
intimam eorum corporum derivare naturam. Nam si simplex est ÏMec
natura, experimenta ex ea facile sequi debent; et si experimenta ex ea
facile sequuntur, debet vicissim etiam ipsa facile sequi per regressum ex
sufficientiexperimentorum numero. <~Talis regressus fit in Algebra, et
in omnibus aliis fieri posset > quodam calculi mathematici genere, si
modo homines veram ratiocinandi artem tenerent. <~Est enim Algebra
methodus ex ignotis deducere nota, ut aequatione ductorum ex ignotis
cum datis notis facta etiam ignota fiant nota > 3.
Vera ratiocinandi ars in rebus difficilibuset non nihil abstrusis quales
3ï recto. sunt physic~ frustra speratur, quamdiu non habetur j ars characteristica
sive lingua [realis] rationalis, quaemirificè in compendium contrahit ope-
rationes mentis, et sola praestare potest in physicis, quod Algebra in
Mathematicis.
Ars characteristica ostendet non tantum quomodo experimentis sit
utendum, sed et quasnam experimenta sint sumenda et ad determinandam
rei subjectaenaturam sufficientia <; prorsus~> quemadmodum in vulga-

t. Paragrapheomispar le copiste.
2. Cette idée de la connaissance angélique, c'est-à-dire rationnelle, est familière à
Leibniz. V. Phil., VII, 19, 62, 265; textes cités dans La Logique de L6<6M~,p. ïoo,
n. 4; p. 25ï, n. 3 et 4.
3. Cette addition, placée au bas de la p. 3o verso, a été copiée à cette place par le
secrétaire, et barrée par Leibniz sur la copie.
METHODUS PHYSICA. CHARACTENSTICA ~5

ribusillis artificiisper quae divinari solet numerus quem aliquis sibi tacite ]PHM.V,8,g,3!.
ab algèbre perito dijudicare potest an ea quae sibi ab
proposuit, facile
alio dicta sunt de occulto illo numero, sint ad eum eruendum suffi.
cientia.
Unus estmodus per quem pauci homines <( delecti > parvis sumtibus
et exiguo tempore res magnas pro scientiarum vitae utilium incremento
sint qui accuratissimè ratiocinari possint,
pr~estarepossunt. Si aliqui
tum qui ex horumvoto expé-
faliqui]<his vero materiam suppeditent>
rimentasumant, tum qui res praeclaraspassim in libris aut apud curiosos
extantescolligant atque ordinent.
Necesseest autem qui talia moliantur eos ab aliis curis esse solutos, et
veroaffectuin studia ferri et a paucis dirigi; et Laboratorio atque Biblio-
theca et c~teris ad sumtus in aliquot mercenarios < et experimenta >
necessariisabunde instructos esse, et de superiore loco protegi.
Cùm multi adeb sint ordines praeclaraequefundationes, mirandum est
neminem nunquam quicquam tale fundasse [pro vero generis humani
bono]in quo cum religione etiam humani generis praesens felicitas pro-
curaretur2.
Si quis unquam tale fundaret institutum, is supra quàm credi potest obli-
garet< sibi> posteritatem, et veram nomini suo immortalitatem pararet.
Tale genus Ordinis haud dubië in tantâ seculi luce non tantùm magno
applausuacciperetur, sed et mox necessariis undique subsidiis, legatis,
fundationibus exsplendesceret, et [ad] per omnes nationes sectasque
< facile > diffunderetur, et cum sapientia etiam pietatem propagaret3.
) Cumcœnobianonnulla tantis abundent divitiis, optandum esset quod 3verso.
illissuperest ultra victus commoditatem scientiarum verarum incrementis
impendi,quibus maxime gloria DEi celebratur.
Omne praeclarum naturae artificium expeîimento <( vel demonstra-
done> detectum, hymnus est verus et realis DEo cantatus, cujus admi-
rationemauget4.

i. Sic, pour « dijudicari w.


2. Au lieu de ces deux derniers mots, oubliés par le secrétaire, Leibniz a écrit sur
la copie « utilitas combinetur. »
3. Cf. THEOL.,XX, 99, ïoo; De ~oc!~«~ .PA~~p/MM (~bMe~~r C<t~, VII, 94)
résumé dans La Logique de Z.cï&M! p. 5o6; et D~ jR~pM&MM, sept. 1678 (~op~, V, 22)
cité t6M., p. 509, n. 3.
4. Cf. la Consultatio de N<ï<Mr<p cognitione. (Klopp, III, 3ï2; Foucher de Careil,
VII, toy.) Ici s'arrête la copie PtttL., V, 6, c, 9-to.
96 DE L'HORIZON DE LA DOCTRINE HUMAINE

PH!L,,V,8,g,3t · Quanquam non dubitem fundationem qualem dixi incredibiles ali-


quando successus habituram, et venturum esse tempus quo
sapientiores,
quàm nunc sunt homines, superfluas opes verae felicitatis incrementis
impendent, quoniam tamen sub initium monui, me de illis tantùm die-
turum, quorum fructus viventibus nobis percipi possint, idée hoc unum
condusionis loco adjicere suffecerit
[Si vel unius provinciaebonorum Ecclesiasticorum alioqui nullos certes
usus habentium exigua portio < inipendatur > instituto
quale dixi, id
est sustentadoni paucorum hominum, sed
selectorum]
< Si adhibeantur in hune usum pauci homines sed selecti >,
quorum
alii ratiocinandi vi, alii experiundi industriâ, alii
colligendi sedulitate
valeant,et necessariisadomnia in eam rem profutura sumtibus abundent;
et vero affectu ad instituti incrementum
conspirent; ausim dicere, plus
eos uno decennio effecturos, quam alioqui totum
genus humanu m
tumultuariis sparsisque multorum seculorum laboribus
possit*. Unde
quis fructus omnes, quae gloria Protectorem atque fundatorem maneat
&dlë est judicare

PtHL., V, 9, f, ï-6. PmL., V, 9, f. ï-6 De /for~oM de la doctrine ~Mw~~s.

Application de l'Art combinatoire à la détermination du nombre de


toutes les vérités et faussetés possibles, et de tous les livres faisables

l'imitation de l'Arénaire d'Archiméde). En partant du nombre des
lettres (24.),Leibniz trouve pour le nombre des mots
(2~ 24) 23.
et pour le nombre des énonciations
~!6;oo.coo.<xMOt
dont il donne cette limite supérieure
y0?~ooo.ooo.oooao
i. Cf. Lettre à Oldenburg (Phil., VII, ï5;
~ï~w., I, 10~) VII, 68.
2. Ce mémoire est évidemment adressé ou destiné à un et Phil.,
prince
la date, ne peut guère être que Jean-Frédéric, duc de Hanovre. Cf. les souverain, qui, vu
mémoires
analogues ap. Klopp, IV, 397, 420; cités dans La ~<~M<' Z,<?!~M!~p. 5o8-5og.
3. Rapprocher de cet opuscule les fragments suivants PmL. VHf, ïo, f. 68 (ap.
Bodemann, p. iï~) et 25, f. Q~-Q5 (v. infra). A cet opuscule est jointe une feuille où
Leibniz dit avoir parlé de son .~b~OM doctrine humaine à Fo~TENELLE dans
une lettre du 20 février 1701 (v. ~o~MMKM,
p. 83.) Cf. le fragment PHIL. VI, tz,
f, 23, où Leibniz soutient au contraire que le nombre des termes, et par suite celui
des propositions premières, est infini.
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSAUTÉ 97

PniL.,V, ïo, f. 1-8.(16pages in-folio; brouillon de la main de Leibniz.) P!L., V, tO, f.


j.8.
DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ i

PmL., V, 10, f. 9-ïo. 4. p. in-folio, en latin, commençant ainsi PH:L., V. 10,


()-10.

Esto ergo propositum Ex dato puncto ducere rectam, quae curvas


Conic~edatae ad angulos rectos occurrat'; regula tum omnibus com-
muni tumin simplicioribus calculoparticulari.

PHIL.,V, 10, f. 11-24.(26 p. in- copie du brouillon précédent par ]PHÎL., V, tO, f,
un secrétaire,revue et corrigée par Leibniz). It-2~.

D~ LA ~C~T~ODE T3B L'ET~L7T~ ït recto.

i. La Methode de l'universalité
enseigne nous de trouver par une J Ce que c'est que
I.
et des constructions la Méthode de
seule operation des jbrmulcs analytiques géométri- l'Universalité,
ques generales pour des sujets ou cas dinerens dont chacun sans cela et son usage.
auroit besoin d'une analyse ou synthese particuliere. On peut juger par

i. La Méthode de l'Universalité doit dater au plus tard de 1674., car on verra


plus loin des fragments de cette date qui s'y rapportent (Pan. V, to, f. 4.7; PHIL.,
VI, ï2, d; ce dernier du 7 septembre 167~. Cf. MATH., III, A, tz, sept. 1678; 111,
B, 3 b; III, B, 19, t" avril 1676). Elle ne peut guère être antérieure, car c'est en t673
que Leibniz vint à Paris et s'initia aux Mathématiques. On sait que c'est en 1675
(6n octobre), à Paris, qu'il inventa son Calcul innnitésimal. Dans la Méthode de
l'Universalité, il est déjà au courant des méthodes infinitésimales antérieures (§§ 2,6,
2ï). Mais il n'y dépasse pas les bornes de la Géométrie analytique cartésienne, dont
il reconnaîtra plus tard l'insuffisance (v. p. ex. MATH., IV, t3 g). GERHARDTa som-
mairement analysé cet ouvrage dans une préface (Math., V, î34. sqq.). Quelle que
soit la valeur de cet essai d'une « caractéristique M nouvelle, il faut, pour le juger
équitablement, se rappeler que c'est de cette recherche de signes appropriés qu'est
né l'algorithme infinitésimal usité universellement aujourd'hui.
2. Cf. PniL., V, ïo, f. 4.Ï-43,64.-65.
tttÉMTS OS
)L)StBtttZ.. f > 7
t."
9~ DE LA METHODE DE L~UNÏVERSAUTE

PMtL..V,tO,f.tt. là que son usage s'etend aussi loin que l'Algèbre ou Analyse, et
qu'elle
se repand par toutes les parties des mathématiques pures ou mixtes. Car
il arrive tous les jours, qu'un mesme probleme est de plusieurs cas dont
la multitude embarasse beaucoup, et nous oblige à des
changemens
inutiles et à des repetitions ennuyeuses dont cette methode nous garantira
à l'avenir.
II. Rcduction des 2. Or comme toutes les propositions des sciences
figures diffcren- Mathematiques
tcs en Harmo- mixtes peuvent estre purgées de la matiere par une reduction à la pure
nie. Geometrie; il suffira d'en monstrer l'usage dans la Geometrie ce qui
revient a deux points; sçavoir Premierement à la Reduction de plusieurs
Cas differens à une seule formule, regle, equation ou construction et en
secondlieu à la Reduction des figures differentes [en] < a une certaine >
harmonie; pour en demonstrer ou resoudre universellement quantité de
problemes, ou theoremes; Le premier point diminue la peine, l'autre
augmente la science, et donne des lumieres considerables. Car si avec
le temps la Geometrie des infinis pourroit estre rendue un
peu plus
susceptible de l'Analyse, en sorte que les problemes des quadratures,
des centres, et des Dimensions des courbes, se peussent resoudre
par
des equations comme il y a lieu d'esperer quoyque M'* Des Cartes
n'ait pas osé y aspirer, on tireroit un grand avantage de l'Harmonie
des figures pour trouver la quadrature des unes aussy bien
que des
autres.
III. Par une me-
thode
3. Il est vray que Messieurs des Argues et Pascal ont cru <de>
analy-
tique, au lieu de pouvoir
reduire les sections coniques en Harmonie mais outre que leur
la synthetique. methode est bornée, et ne depend
que des proprietez particulieres des
tiverso. Coniques, elle est aussy extremement
embarassante, parce qu'il faut 1
tousiours demeurer dans le solide, et bander l'esprit par une forte imagi-
nation du cone. Je croy mesme qu'on auroit bien de la peine à resoudre
universellement par ce moyen des problemes difficiles,à moins
qu'on ne
les < trouve comme par hazard>ait desia trouvés par hazard, à
priori,
le
par moyen d'un theoreme demonstré ailleurs. Au lieu qu'il n'y a rien
qui puisse échapper à nostre methode, qui a cela de commun avec les
autres parties de l'Analyse qu'elle espargne l'esprit et l'imagination, dont
IV. L'Algebre il faut sur tout ménager l'usage.
n'est qu'une
t branche de la C'est le but principal de cette grande science que j'ay accoustumé
{ Caracteristique. d'appeller Caracteristique,dont ce
que nous appelions l'Algebre, ou Ana-
DE LA MÉTHODE DE I~UNtVERSAUTTÉ gg

fort petite puisque c'est elle qui donne les PHtL.,V, ï0,r. H.
lyse, n'est qu'une branche
parolesaux langues, les lettres aux paroles, les chiffres à l'Arithmetique,
lesnotes à la Musique; c'est elle qui nous apprend le secret de fixer le
raisonnement, et de l'obliger à laisser comme des traces visibles sur le
papieren petit volume, pour estre examiné loisir c'est enfin elle, qui
nous fait raisonnerà. peu de frais, en mettant des caracteres à la place
des choses, pour desembarasser l'imagination.
5. Mais quoyque il semble que les caracteressoient arbitraires, il y a V. Exemple des
fautes qui se
pourtantbien des regles à observer, pour rendre les <~dits ~> caracteres font contre la
propres à l'usage. Par exemple M~ Schoten et autres se servent d'un Caracteristique.
certain caractere, pour marquer la difference entre deux grandeurs,
commea === c'est à dire a b, ou b a. mais il est aisé de faire
voir que ce caractere est contre les regles de la caracteristique. Car soit
une equation entre b, et, entre a ===y, ou la differenced'a, et y, sçavoir
== b, < vous ne sçauriez mettre les connues a. b. d'un costé, ny
separer a de y, mais en vous servant des caracteres dont j'expliqueray
l'usage dans la suite vous aurez =t=~~jy=~~>-ou~ ou
y =)o a. Au reste j'avoue que Mr Schoten s'est servi de deux
caractères et équivalons aux miens={=et mais c'est peut
estretrois ou quatre fois, et d'une telle maniere, qu'on voit bien qu'il
n'en avoit pas assez reconnu l'application, ny les regles aussy faut il
bien d'autres observations pour en tirer quelque advantage considerable.
6. Cavalieri, M'Fermât, M' Wallis, et autres supposent des certaines VI. Conjonction
de la Caracte-
lettres, ou lignes infinement petites ou egales a rien. J'ay mis la mesme
ristique avec la
choseen usage, et j'ay adjousté des lettres qui representent une grandeur méthode des
infinis.
infinie,ou des lignes egales à des rectangles, comme sont les asymptotes
de l'Hyperbole. ï2 recto.
7. Mais la methode mesme fera voir plus clairement par ses j1 pré- VII. Advantagc
de la méthode
ceptes, et exemples, ce qu'il y a de nouveau et d'avantageux, et àfin de l'universalité
qu'on ne croye pas, que la peine [recompense] <~ egale> l'avantage pour abréger la
j'asseurepar avance que le calcul universel de tous les cas ensemble n'est peine du calcul.
jamaisplus difficilque le calcul particulier du cas plus difficil.
8. Les Instrumens de la methode de l'universalité sont les CARACTERES VIII. Signes ambi-
AMBIGUS, qui sont ou signes,ou lettres. gus.

ï. Variante de la main de Leibniz (f. a6 verso)


« Carc'estla Caracteristique.
»
tOO DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ

PHïL~V,tO,f. Ï2. Les SIGNES AMBIGUS sont qui marquent ou l'addition, ou la soubstrac-
tion. Il est vray qu'on en pourroit aussy faire utilement, pour marquer
la multiplication, la division, et l'extraction des racines mais je n'en
trouve point d'usage pour le present dessein.
IX. Simples, de 9. Or les dits signes sont ou simplespour marquer seulement deux cas
deux significa-
tions. possibles, ou ils sont cc~w~ pour en marquer plusieurs.
~C_B_

Par exemple si la ligne AC se doit determiner par le moyen de la


ligne AB, et BC, et si le point C, peut avoir seulement deux lieux,
l'un entre A, et B, l'autre au delà de B, de sorte que B tombe entre luy,
et A, le signe sera simple, car on voit que selon la premiere position
AC est egal à AB BC. et selon la seconde à AB + BC. et par consé-
quent nous dirons que AC est egal à AB=}=BC.
X. S~avoir =~=ou 10. Et si, à present, nous voulions exprimer AB par BC, et AC,
<; (regardez la figure du nombre precedent:) > l'equation
( AC~oAB BC nous donneroit AC + BC=~AB
AC~oAB+BC. ~AC–BC~AB
ou AC~AB~BC AC~BC~AB.
On voit par la qu'il y a deux signessimples, l'un 4=(c'est-à-dire+ ou –)
et l'autre (c'cst-a-dire –={=) car le signe qui porte un au bas du
caractere, signifietoujours sa propre negation.
XI. Composez de 11. Mais il y a une innnité de signes composez, et comme l'on ne
trois significa-
sçauroit en faire le denombrement, il suffirade donner quelques exemples,
tions, comme
-ht=ou- à fin que chacun s'en puisse faire à leur imitation par exemple

ç_A_c_B_30 ~.r,r

ï 2 verso. Si les points A.B. demeurant immobiles, le point C peut avoir trois
situations differentes, on aura aussy trois equations differentes pour
exprimer la valeur de la ligne AC par les lignes AB, BC.
<

CM iC donneraACso AB+ BC
2C g, 4 + o..

3C + aw + vsv
DE LA METHODE DE Ï.~NIVERSAUTË ÏOÏ

et F
De sorte que AC est ou la difference, ou la somme de AB, BC. pour PmL.,V,to,t.i2. I
differentes par une seule, on pourra faire
exprimerces equations i
AC~~=AB~BC,
le de la ligne AB est opposé au signe de BC, a
pour marquerque signe
moinsque toutes deux n'ayent pour signe +.
ï2. Onpeut aussy avoir besoin de trois lignes dont les signes soyent 3XII. ~MtCM/MM.
1
variablespour exprimer la valeur d'une seule. Par exemple
E A 2E B !B F ~E.
1 1 1 1 1 1 .1
i
lE donnera EF ~o + AE + AB + BF.
2E
i
j- j-
3~
4E .+
Et l'equation generale sera
EF~~=AE~AB+BF.
On voit par là qu'en ce cas les lignes AB. BF peuvent estre prises pour
une seule AF, et que par consequent ce cas n'est point different du pre-
cedent.J'ai pourtant voulu le rapporter pour faire voir comment il est
bon de comprendre plusieurs lignes d'un mesme signe, sous un vinculum
à l'imitation des racines sourdes; dont on verra l'usage dans la suite,
quand il s'agira de purger l'equation des signes ambigus. Cependant ce )
vinculuma cela de commode qu'on le peut dissoudre, et qu'on en peut
eximer ce qui bon nous semble, au lieu que le vinculum d'une racine
sourdeest indissoluble. Au reste il n'est pas permis de faire de ces deux
lignesAB. BF une seule AF, en calculant, si toutes deux sont inconnues.
13. S'il y a plus de trois variations, on pourra faire des signes sem- XIII. Signes com-
posez de plus
blablesà ceux cy par exemple on fera
que trois varia
tions.
(~y~AB(=F~BC=~AC
pour representer i '<' +
v
2 +

3 + +

t,rM ,'t .t.


4

Cest a dire ou il y aura (~F) AB (~) BC, sçavoir le mesme) signe, ï3 recto.
DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITE

PHtL.,V,ïO,f. 3.
13. quoyque indéterminé selon le 3~ et quatriesme cas ou il y aura
AB BC, des signes opposez, selon le i. et 2. cas et àfin
que deux
signes semblables4= et (~) mais differents ne se confondent pas, l'un
en est renfermé dans une parenthese. Et àfin de discerner un
seul
signe (=~) ± AB de deux (~) AB, qui se multiplient, il y a une ligne
transversale qui les unit.
XIV. Soubsdis- s- 14. Il pourra arriver que les variations comprennent en elles mesmes
tinctions de des
l'ambiguité. signes ambigus, comme par exemple
=~~+~,ou+~4=~~oc ce qui veut dire
a
+ + b, ou a + ou + + b, ou + a b
< et neantmoins > mais on ne doit pas l'exprimer
par les signes susdits
~= =~ parce que ce =t=est une position
desja faite, donc pour
ne troubler pas la connexion < ou le
rapport >, il faudroit ne faire
point de nouveau signe, mais plustost l'exprimer ainsi
=t=+~+4=~~c
Car cette marque signifie ou l'un ou l'autre; ou si nous voulons
faire des signes nouveaux, il sera a
propos de faire ainsi ~t=<ïf~, voyez
aussyl'artic. 18.
XV. Signes Ho- 13. Mais pour comprendre mieux la raison de tout cecy, il faut con-
mogenes. siderer, que dans la suite d'un mesme calcul, il y peut avoir plusieurs
ambiguitez dont l'une soit independante de l'autre, ou tout à fait, ou en
partie. et par consequent les SIGNES AMBIGUS sont ou homogenes ou hetero-
genes. Les signes ambigus HOMOGENES sont, dont l'un estant expliqué,
determine l'autre aussy, entierement, et tousjours, et cela n'arrive
qu'en
deux cas, premièrement quand l'un est le mesme avec l'autre comme
et =~, ou ((±)) ((±)) et en second lieu quand l'un est
opposé à l'autre, comme=1=a et ou ((~)) ((~) c'est a dire
quand l'un signifie zero moins l'autre, et porte le signe au bas.
XVI. Correspon- 16. Les signes ambigus HETEROGENES
dants.
le sont ou entierement ou en
partie. En partie seulement, quand ils sont au moins correspondantset
ont quelque rapport l'un à l'autre, ce qui arrive
quand ils ont leur origine
1 i3 verso. d'une mesme equation ambiguë car alors l'un estant expliqué
quoyque
il ne determine pas l'autre entierement tousjours, il ne laisse
pas pourtant
d'en diminuer l'ambiguïté ou le determiner
quelques fois par exemple
DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ ïo3

F
soit AC ~=AB BC, posons le cas que ~= signine +, alors on pourra PtHt. V, 0,
f. 13.
et voila l'ambiguité diminuée. Mais
changer~BC. en un simple 4=,
davantageposons que ou un de deux, signifie alors toute
l'ambiguitécessera, et l'autre sera -}-.
17. Maisles signes Heterogenes correspondance sont qui naissent des XVII. Tout à fait
differentes en sorte que l'explication de l'un des Hétérogènes.
equationstout à fait
l'autre dont on
signesne contribue rien du tout a la determination de
verra des exemples dans la resolution du probleme cy joint, et dans la i
t
regle generale de la construction de tous les problemes solides par
quelquesection conique qu'on voudra.
18. Or comme tout roule sur ce point de faire en sorte que dans la XVIII. Parenthe-
ses pour discer-
suite du calcul on puisse discerner les signes et les expliquer, pour faire ner les signes
l'applicationde laformule generale à quelque cas particulierqu'on voudra heterogenes qui
tirent leur ori-
il est necessaired'avoir des marques pour sçavoir de quelle ambiguité gine de dISe-
chaquesigne tire son origine, et lesquels d'eux soyent correspondants. rentes tez.
ambigui-
Pour cet effet je trouve qu'il est commode de se servir des parentheses
simplesou doubles, et de renfermer en des parentheses semblables, tous
les signes d'une mesme origine, c'est à dire qui viennent d'une mesme
ambiguitépar exemple ("~) (1F) b. (( 4=)) c ((±)) d. et il s'ensuit
que ceux qui ne sont point renfermez sont tous d'une mesme origine.
Maiss'il falloitredoubler trop souvent la parenthese, on pourroit se servir
desnombres,par exemple, au lieu de (((( 4=)))) onpourroit faire (4 4=)~.
Et commej'ay remarqué que bien souvent d'une ambiguité peut naistre
une autre par une espece de soubs-distinction (: par exemple l'equation
susdite(((~))) a + b, ou + (((~ ))) b, =~ c :) on se pourra servir
d'une telle façon (3(64=)) pour marquer que la 6~ ambiguité n'est
qu'une soubs-distinction de la 3me;il est vray que dans l'exemple de t~ recto.
la dite equation l'on n'en ait pas besoin, car elle se peut exprimer ainsy
(34=) + a + (34=) c, mais il est vray aussy qu'on en auroit
XIX. Moyen d'ex-
besoinpour l'exprimer ainsy (3(4~=)) a (3(4~)) =~ c ce qui revient primer tous les
au mesme, comme je viens de dire, art. 14. signes en cas de
besoin par les
19. Mais pour applanir toutes les rudesses de ce chemin qui n'a pas deux simples,
encoreesté battu jusqu'à là, puisque l'esprit peut estre embarassé par en adjoutant des
nombres aux
parenthesesre-
Cetitreet les suivantssontde la maindeLeibniz. doublées
~4 DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ

Pt!V,!0,f. 4. cette fabrique de tant de signes nouveaux, j'y


apponeray un remede,
afin qu'on n'ait besoin absolument
que de deux signes 4= et pour
cet effet posons le cas qu'il y ait trois
equations ambiguës dans nostre
calcul, sçavoir
Equat. s.

~+~' -~+/ -,+~


(+".+. item~~o -}-
+.}- –+/+~
Leur expression pourra estre telle

~+~(~')~(3~)~3~~)~3~)~3~3)~
par exemple (3~2) veut dire que son signe est le 2- de la
3- equation
ambiguë, estant tousjours marqué du signe opposé à
le nombre devant le signe signifie celuy de k, car
l'équation, le nombre apres le signe
signifie le nombre du signe ambigu de cette
equation, mais un signe
opposé à un autre n'entre point dans la ligne du
conte, et n'est pas
consideré comme nouveau. Cependant
pour retrancher tout ce qui est
superflu, il sera bon de faire en sorte que tousjours
l'equation simple,
(qui n'est que de deux cas possibles) occupe la premiere
ne donner point de parenthese a un place, afin de
signe simple de la premiere equa-
tion item quand le nombre est une
unité, il pourra estre omis, comme
(3 =~=
)i au lieu de (3={=i)i. Enfin posons qu'ily ait encore
une~equation
dont l'ambiguité est une
n :'0 (3~2)
(3+2)p q
soubs distinction <~ de la
+ p 3 2) q
+~(~~
) 3me
3 alors son expression
pourra estre

~~(3(4~1)2)~(7(4~=3)2~
verso. 1) pour marquer que le signe de p. ou q. premier, ou second de la
4°" equation depend en quelque façon du signe de k ou est le
deuxiesme de la 3~ equation. Et enfin je trouve bon de fermer qui
les paren-
theses par en haut pour les discerner de
quelques autres parentheses
dont on peut avoir besoin. On voit
par la l'advantage assez considerable
de cette façon des signes sur la
premiere qui est de n'estre pas obligé de
faire des nouveaux qui sont
quelques fois fort composés, et ennuyeux
DE LA METHODE M L'UNtVERSAUTTS to5

mais en recompenseil faut bien souvent recourir à la liste generale, ou 1PH!L.,V, tO~Ï~
table des Ambiguitezpour avoir leur explication au bout du conte, et
pour essayer mesme pendant ropcration si plusieurs signes correspon-
dantsjoints ensemblene se destruisentpeut estre, ou s'expliquent mutuel-
lement comme cela arrive quelques fois, au lieu que les autresse déchif-
frent eux mesmes, à la premiere veùe. Le meilleur est, pour ceux qui
comprennentassezl'interieur de cette methode, de se servir de l'une ou
de l'autre, et de les joindre mesme selon le besoin, et la commodité de
l'opération les autres se garantiront du danger de faillir et de la peine
de rêver en se servant tousjours de la derniere, puisqu'on y decouvre
d'abord, aussy bien que dans la premiere, quels signes sont correspon-
dents, quoyque elle n'explique pas la maniere de cette correspondence.
Outre que la derniere est plus commode pour les traitez qui doivent
estre imprimez, car l'on n'est pas obligé à faire graver des nouveaux
caracteres.
20. J'ay divisé nos caracteres ambigus au commencement en signes, ~X. Lettres ambi-
etlettres. C'est assez parlé des signes ce me semble, et les preceptes de gues pour expri-
mer les lignes.
l'opérationaussy bien que les exemples acheveront d'éclaircir les restes
del'obscurité.Les LETTRES en fait de l'analyse peuvent signifier tousjours
une ligne si mesme il s'agiroit de nombres, puisque les nombres se
represententpar les divisions du continu en parties egales et s'il arrive
qu'une ligne est dite egale à un rectangle, ou une lettre au produit de
deux,ou plusieurs, il faut concevoir que la partie détective de l'equation
estmultipliée par autant de dimensions j1 de l'unité (qui se peut repre- 1[5 recto.
senteraussy par une ligne ou lettre) qu'il y en a qui luy
manquent. Mais (jJ'ai divisé les
on peut aussy concevoir des lignes infiniment grandes, ou infiniment caracteresambi.
gus.)
petites.
21. Et pour les infiniment petites soit une ligne A B C et une droite XŒI. Lignes ini~-
D B (B) E qui coupe la courbe en deux points B et niment petites
qu'on appelle
(B)donc pour concevoir que la ligne D E est la tou- vulgairement
chante, il faut seulement s'imaginer que la ligne B (B) indivisibles.
ou la distance des deux points ou elle
coupe est
infiniment petite et cela suffit pour trouver les tan-
gentes. D'ailleurs
«<
on sçait bien que la methode des
indivisiblesn &rien de solide, qu'autant qu'elle depend de celles des
Infinis, et il est manifeste que la Geometrie d'Archimede dont Guldin,
~i'
ï~6 DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ

Pt!)t.V,t0.f.t~ Grégoire de S. Vincent et Cavalieri sont les restaurateurs se sert des


grandeurs infiniment petites.
XXII. Leur usage 22. Mais àfin qu'on voye l'usage que cette supposition peut avoir
en fait de la Mé- icy;
thode de l'Uni- reprenons l'exemple de la ligne AC determinée par deux autres AB. BC.
\'ersa!!tc. on y voit bien que le point C qui est «wM~o~ peut tomber dans le
t)
A_B_
~<?C?3!((~0)xc
r
point B. puisque il peut tomber en deçà et en delà de toutes les manieres;
et alors la ligne B C sera infiniment petite. Donc
l'equation A C +
A B 4= B C demeurant tousjours veritable, il faut en cas de la coinci-
dence des points B et C concevoir la ligne B C. infiniment l'
petite, àfin
que l'equation ne contredise pas l'égalité entre A C et AB. Cela fait voir
aussy qu'il n'importe point alors si le signe 4=B C signifie + ou
Puisque on peut placer 3 C, non seulement directement sous B, pour
faire AC~ABetBC egale à rien, mais on le peut aussy placer en
deça entre A, et B en (3 C) ou au dela de B, en «3 C)) pour verifier
par l'une des positions l'Equation A C ~o + A B B C et par l'autre
l'Equation AC~o+AB+BC. pourveu que la ligne (3 C) B ou «3 C))B
soit conceüe infiniment petite. Voilà comment cette observation
peut
servir à la methode de l'universalité pour appliquer une formule generale
à un cas particulier. Car on ne sçauroit comprendre le cas de la coinci-
dence des points B et C. dans l'equation generale AC=~AB=i=BC.
qu'en supposant la ligne B C infiniment petite. Donc si nous nous ser-
t5 verso. vons de
1 lettres, l'equation estant c ~o =~. en ce cas b sera d'une
grandeur infiniment petite.
XXIII. Lignes infi- 23. A l'exemple des infiniment petites je ne voy rien qui nous
nies.
empeche de concevoir des infinies, ou infiniment grandes et quoyque je
<
]ne voye pas qu'on s'en soit servi < ordinairement > dans le calculAna-
lytique. Ces lignes pourtant ne sont pas entierement inconnues aux
Geometres. Car il y a longtemps qu'on a observé les admirables pro-
prietez des lignes Asymptotes de l'Hyperbole, de la Conchoeide, dela
Cissoeide, et de plusieurs autres, et les Geometres n'ignorent pas qu'on
peut dire en quelque façon que l'Asymptote de l'Hyperbole, ou la tou-
chante menée du centre à la courbe est une ligne infinie egale à un
rectangle fini; II y a d'autres Asymptotes dont on peut dire par la mesme
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ !07

raisonqu'ellessont egales à des solides, et mesme a des sursolides. Et ï?H!L.,V, 10, f.!P.
mal à propos l'exemple dont nous nous servirons
pour ne pas prevenir
de cette methode, on trouvera dans la suite, que
pour donner un essay
lattistransversismde la parabole doit estre conceu d'une longueur infinie.
des sinus, que la tangente et
Aussy a-t-on remarqué dans les Tables
secantesont d'une longueur infinie, quand le sinus droit, et le sinus
entier sont egaux comme la tangente et le sinus droit sont infiniment
secante.
petits quand le sinus entier est egal à la
une autre, XXIV. Ambiguïté
24. Outre cela une lettre ou ligne peut estre posée egale à des lettres à
et par ce moyen la generalité du probleme ou plustost de l'equation l'égard même
peut estre restreinte à un certain cas plus particulier, et bien souvent deslignes Unies.
d'une
plus aisé. Cela sert quelquesfoisà faire voir d'abord l'irréductibilité
equation,comme Monsieur Hudde a remarqué item à examiner la verité
ducalculdans un cas, ou elle est connue d'ailleurs. On peut aussy poser
qu'unelettre soit en raison donnée à une autre, ou exprimer sa valeur
par une certaine equation tout cela diminue la generalité du probleme,
et peut avoir bien souvent des usages. Mais leur consideration est un peu
tropéloignéede nostre sujet. Les lettres aussy peuvent servir à signifier
des Exponentsdes Degrez des puissances pour en faire des demonstra-
trationsuniverselles;mais les exemples dont nous nous 1 servirons n'en iCrecto.
ont pas besoin.
25. Apres l'Explication des Caracteres leur Usage sera aisé à com-
XXV. Operations

prendre.Il consiste dans LESOPERATIONS DELAMETHODE DEL'UNIVERSA-simples ou ~4~'


~-t~M~ de la Mé-
LITÉ,lesquellesaussy bien que dans le Calcul Algebraique en General, thode de FUni-
versalité.
serontsimples ou composées. Les simples sont l'Addition,Soubstraction,
M~OM, division et extractiondes Racines; Les composées se rap-
portent à une Equation, pour la former, pour la polir, pour l'interpréter,
et pour la resoudre par lignes ou nombres; mais nous ne raporterons que
ce que nostremethode a de particulier en tout cecy.
26. L'MM, Soubstractionn'ont que les mesmes preceptes as: 3Z XXVI. Règles
d'Addition et
courtes, et assezaisez. Il y a ou les mesmes grandeurs ou des grandeurs Soubstraction,
differentes.Item les signes sont ou Homogenes, ou ils ne les sont pas. quandune gran-
Si la mesme grandeur entre plus d'une fois dans la composition d'une deurades signes
dinerentshomo-
autreavec le mesme signe on en fait l'addition en ne l'ecrivant qu'une genes.
seulefois, et en la multipliant par le nombre d'autant d'unitez qu'elle se
trouve de fois.
~8 DE LA MÉTHODE DE t/UMVERSAUTÉ

PM!L.,V,tO,f. ïC. exemple

~+~±~+~
Si la mesme grandeur entre dans la composition d'une autre avec
des signes opposés, ces deux expressions se destruiront
mutuellement
pourveu, que le nombre qui les multiplie soit egal, par exemple'
mais si les multipliants sont inégaux le
moindre sera soubstrait du plus grand, et la grandeur donnée sera mul-
tiplié par le Residu marqué du signe du nombre plus grand de sorte que

~~+~±~±~. c c
XXVII. Ou même 27. Et comme le multipliant peut estre une lettre au lieu d'un nombre
heterogenes. Il sera bon de faire une regle generale, qui
comprendra aussy les signes
heterogenes Sçavoir si la mesme grandeur entre plus d'une fois dans la
composition de la valeur d'une autre, avec des signes differents, alors
elle peut estre écrite une fois seulement avec le
signe + estant conceue
comme multipliée par la somme des multipliants
particuliers, si elle est
anectée plus d'une fois d'un mesme signe; ou
par leur difference, quand
i6 verso. les signes sont opposez; et enfin par une
grandeur composée des multi-
pliants, affectez des mesmes signes, si les signes sont
heterogenes, et
il
quand n'y pointa de multipliant il faut concevoir la grandeur comme
multipliée par l'unité par exemple
=f=3~+~~2~ fait +~, ~4=~+1~=~

c c
~~+y~0)~~+i-~j~y d ~) -l-I'd~y
Car je me sers ordinairement de pour marquer la multiplication
d'une grandeur par l'autre, et de pour marquer la division de la pre-
cedente par la suivante. Et quoyque la regle ne parle que de la
multipli-
cation, il est aisé de l'appliquer à la division; car par exemple c'est le
mesme de diviser y par d, ou de le multiplier par
4.
XXVIII. Excep- 28. Il faut pourtant remarquer que cette methode de reduire
tion. plusieurs
ï. Lafin de ce§ a été corrigéepar Leibniz.
2. Cet e est superposé à un y.
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ !09

mesme grandeur, à une seule, ne reussit pas quand


expressionsd'une PtHL.,V, Ï0,f. 16.
cettegrandeur entre dans le dénominateur d'une fraction, ou dans une
racinesourde par exemple
d
+ y + +V=~y
+ Ta-y
~y~~

de sorte qu'il faut tacher d'en faire une equation, et la purger par
racines pour voir ce qui s'en pourroit faire
après des fractions et
ensuite.
29. Si deux grandeurs differentes qui composent une mesme gran-
XXIX. Quand
deux grandeurs
deuront un mesme signe elles se pourront joindre par un vinculum sous differentes sont
ledit signe. Par exemple au lieu de4=~+~=t=c~~= il sera bon affectées d'un
mcme signe ou
d'écrire =~=<! + c + b ~b d. si ces grandeurs differentes ont des de signeshomo-
signesopposez et ne sont pas d'un mesme costé de l'equation, on peut genes, alors le
MWMJMM a lieu.
les mettre toutes d'un costé, pour les joindre sous un vinculum, comme
dans le mesme exemple on pourra faire =t=~+c-}-{-~=~o.Si
deuxgrandeurs differentes ont des signes opposez, et sont d'un mesme
costé de l'equation, ou qu'ils ne sont dans aucune equation, on peut
neantmoinsles joindre sous un mesme vinculum en mettant + devant
l'une dont 1 nous retenons le signe et devant celle que nous preten- 17 recto.
donsde ranger sous le signe de l'autre. Par exemple soit une ligne de
valeurde 4= ou la difference entre a et b l'expression peut estre
telle=t=<ï– ou et il est a nous a choisir celle qui nous est
plus commode. On peut obtenir la mesme chose d'une autre façon en
cachantle et en substituant à la place d'une de ces deux grandeurs
commeb une autre égale à rien moins elle, par exemple en posant
c o b on aura ={=~+~, au lieu de =~ mais cette façon pour-
roitnuire si la mesme lettre bse trouveroit ailleurs dans l'equation de
sorte que la première est plus commode en tout cas.
Si dedeux grandeurs dont les signes sont homogenes l'une est connue,
l'autreinconnue, ou si toutes les deux sont de differentes lettres incon-
nues, ou de differentes dimensions d'une mesme inconnue; il ne faut
pas les joindre sous un mesme vinculum, et si elles y sont il en faut
eximerune quand il s'agit de former ou d'ordonner l'équation, car
alors, il faut mettre les inconnues d'un costé, autant que cela se peut.
Maisquand il s'agit de purger une formule analytique de toute l'ambi-
HO DE LA MÉTHODE DE I~UNtVERSAUTË

PmL.,V, iQ,f.t~.F. guité, l'on ne fait pas scrupule de les joindre, comme on verra
plus bas
car c'est la ou le vinculum fera voir principalement son usage.
XXX. Quand Jes :s 30. Si les signes sont de deux grandeurs differentes, ils ne sc~t
signessonthete-
point
&7~<~ soit que ces signes soyent correspondansou heterogenes entiere-
rogenes t.
ment, on n'y peut rien faire, a l'egard de l'addition ou soubstraction,
que de les placer simplement comme le calcul demande avec leurs
signes, par exemple adjousté a={=~fait~=~4=~et~~ soubstrait
1ï verso. de, 4= fait =~ j sans aucune autre observation quant à cette
operation, mais il faut se remettre la dessus à la practique.
XXXI. Des Gran- 31. Ce que nous venons de dire de deux grandeurs qui composent
deursqui entrent
dans la compo- une autre, s'applique aisement à plusieurs, car on en peut tousjours
sition d'une faire deux seulement, en prennant ensemble celles
autre. qu'on voudra, et en
les considerant comme une seule. Si plusieurs grandeurs au lieu d'entrer
dans la composition d'une seule grandeur, composent une
equation, on
peut tousjours faire qu'elles composent une seule grandeur, en les ran-
geant d'un mesme costé de l'equation si elles n'y sont desia.
De sorte qu'il ne faut que chercher des equations, et reduire
plusieurs
equations en une seule pour faire que plusieurs grandeurs d'un mesme
calcul entrent en composition d'une seule, afin que la
practique des
regles que nous venons d'expliquer puisse avoir lieu. Bien souvent on
peut espargner la transposition de l'équation, parce qu'on voit desiace
qui en arriveroit par exemple, s'il y a, 4= on voit bien
~;=~=~ o.
que cela fait c
XXXII. Si les 32. A present en passant de l'addition ou soubstraction à la MuLTi-
signes determi-
nez sont homo- PLICATION ou DIVISION, il est à propos de remarquer une differencecon-
genes ou hetero- siderable entre elles, sçavoir qu'en fait d'Addition ou Soubstraction les
gènes à l'égard
des ambigus. signes déterminez -}- ou doivent estre considerez comme heterogenes,
(: quoyque correspondants :) à l'egard d'un signe ambigu mais en fait
de multiplication ou division on les peut considerer comme homogenes
avec quelque autre signe que ce puisse estre; parce qu'ils les multiplient
ou divisent tousjours avec une coalition en un seul signe, comme font
les homogenes aussy, au lieu que les heterogenes le plus souvent restent
tous deux et nous obligent de les écrire ensemble. Par exemple pour

ï. Cetitre et lessuivantssontde la maindu copiste.


DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ ï ï

ou pour soubstraire l'un de l'autre, on ne sçau- PmL.,V, p


adjouster4=a et +
ïo~f.t7.

avec les signes


roit rien faire que de les écrire Fun auprès de l'autre
convenients :4~<!+~ou~~+~.
Mais en multipliant ( 4=~par + nous aurons 4=~'
divisant (4=<!par–~ .i.
est manifeste, et généralement tout signe XXXIII. Multipli-
33. La raison de cecy cation ou Divi-
ou divisé par est changé en son contraire. Comme Fafnr. sion d'un signe
multiplié
mationd'une affirmation < est tousjours une affirmation > et l'afnr- ambigu par un
d'une négation est tousjours une negation mais la négation déterminé.
mation t8 recto.
d'une affirmation est une negation, et la négation d'une négation est une
affirmationd'ou vient que dans l'Algèbre ou Analyse commune
et -{- oo -{- par conséquent 4=(-~) 004=(-~=)
.L~ao-t- -}- ou
+ –danslanostre ~(-~)oo~(~)
-}- de mesme oo 4=(~=)

4= (~=) oo (~)
Maisafin qu'on ne se scandalise pas de cette maniere de parler ~XXIV. Qu'on
aura raison de
que les signes multiplient, et divisent, ou sont multipliez et divisez, je dire que les si-
trouveà propos de la justifier d'autant plus qu'on en peut tirer quelques gnes mesmes
ou
observationsutiles, je dis donc, qu'adjouster est multiplier, ou diviserla multiplient
divisent,etqu'ils
grandeur adjouster; (: ou si vous voulez son signe :) par + i et soubs- sont multipliez
est multiplier ou diviser la dite grandeur ou son signe par i. or ou divisez,
l'unitése peut obmettre impunément quand il y a quelque autre chose à
la place,puisqu'elle n'apporte point de changement a la multiplication
ou division, donc Fon peut dire que les signes multiplient ou divisent,
et sont multipliez ou divisez.

C'estpourquoy~r~ î~ J'~estmultipUer4=par~j;et(–)
"~soubstraire4=pde+~)
en escrirele produit devant auprez de -{-c, pour faire +<~ ~4=~
mais par la regle de multiplication que nous venons d'expliquer
+ 4=) (4= ( adjouster ), j. r ( c b
oo donc adjouster les termes susdits fait (
.") (~ soubstraire (.T.")
Motsoubliaspar le copiste,ajoutéspar Leibniz.
ï 13 DE LA METHODE DE ~UNIVERSALITE

PH!L.,V, t0,f.!8.s. Et l'on voit que la raison de l'addition et soubstraction depend en ce


cas de la multiplication, et division. Cette observation est conforme
aussy aux regles de l'addition, ou soubstraction données cy dessus, car
en vertu de ces regles on pourra changer 9= a + a; en 4= i + i.
et 4=<ï4=b, en 4= i, a + ou =~+~. Tout cela est de grand
usage
pour la translation des signes d'une lettre ou grandeur à l'autre dont il
!S verso.). sera parlé plus bas.
XXXV.Multipli- t- j 3~. Nous avons remarqué cy dessus que les signes homogenes ne se
cation ou divi-
sion d'un signe multiplientjamais sans coalition en un seul signe en comprennant -}-et
homogène am- sous le nom des homogenes mais les signes homogenes ambigus a part,
bigu par un c'est à dire les mcsmes4= et 4=ou et ~=ou ~=t= et ou
autre. et etc.
et les opposez 4= et ou "=<=et ou (?) et (?) etc. ont cela de
considerable, qu'ils ne se multiplient ny divisent jamais entre eux, sans
destruction entiere de l'ambiguïté dont la regle convient avec celle de
l'Algebre commune, sçavoir que deux mesmes signes homogenes ambigus
aussy bien que determinez multipliez ou divisez ensemble font -t-, et
deux opposez font
Par consequent
)
4= 4==~-+-ou-~= -~=?o4-
J~* t<* 'T*
+ .+

t <t

XXXVI.Desdeux 36. Deux signes tout a fait Heterogenesanilmati~ se multiplient et se


signes hetero- divisent sans changement et il n'y a point d'autre formalité à observer
genes entre eus,
affirmatifs ou que de les escrire l'un auprez de l'autre par exemple
negatifs.
=~ (~ fait 4=(~=)~, et =f=~ (~ fait
Deux signes heterogenes Negatifs c'est à dire qui portent un, au bas
du caractere, estant multipliez ou divisezl'un par l'autre se changent en
affirmatifs,et le produit est le mesme que celuy de leur deux affirmatifs,
par exemple
d~~ (~)~ fait 4=(~=)<~
e
4=~
DE LA MÉTHODE DE I/UNtVERSALÏT~ n3

Si de deux signes heterogenes l'un est affirmatif, l'autre negatif, vous PlI!L.,V,:0,f.t8.

avezle choix de faire ou laisser affirmatif celui de deux qui bon vous i

semblera; pourveu que l'autre soit fait, ou demeure negatif, 1 par ïg recto.

exemple
=~~(-~fait(4=(~)~
~(~).
=~
a .e..e. (~
T~'b
37. Si deux signes correspondants se multiplient ou divisent, ils sui- XXXVII. Dc deux
vent l'exemple des Heterogenes a moins que leur nature particuliere ne signes corres-
pondents.
nous oblige à quelque autre changement. Et quoyque les exemples en
soyent infinis, il suffira neantmoins d'en considerer deux, pour estre
instruit à l'egard de tous les autres. Soit une mesme grandeur, c tantost
4= + tantost + =}= b. Et par consequent sa valeur generale
~t= =~- =~c. à present si la suite du calcul nous oblige de multiplier,
ou de diviser a par b, chacun avec son signe, nous aurons en multipliant

+ au lieu de -~==~-ab, et en divisant, 4= lieu de Item


au
en multipliant ou divisant '~{=a, b, par =t=~les signes se renverseront
et nous aurons
a d b ou =~ -~=M au lieu
de
ou
4=-~=~4=t<-M.
38. Tout ce que nous venons de dire de la multiplication, et divi- XXXVIII. Quand
sion des signes, se doit entendre aussy quand nous trouvons désja deux plusieurs signes
se trouvent en-
signes ensemble Fun auprès ou au dessous de l'autre, car alors ils se semble devant
multiplientou divisent. S'il y a plus de deux, les mesmes regles ont lieu, une mesmc
car on peut comprendre quelque paire des signes qu'on voudra, sous le grandeur en un
mcsmc endroit.
nom d'un seu! par exemple,

4= f <! fait + car 4=-~t=fait f, et =~ fait + ou=f=f fait


et ~t=fait + ou enfin f- fait 4=, et ~= fait +.

39. L'ExTRACTtOM DESRACINES ne sera plus difficile qu'à l'ordinaire, XXXIX. Extrac-
à celuy qui aura compris ce peu de regles tion desracines.
que nous venons de donner,
et afin qu'on ait de quoy se exercer un peu sur les
preceptes susdits, 19 verso.
!ttÈMT8 hE LMONIZ.
g
M~. DE LA MÉTHODE DE t/UNÏVERSAUT~

?!< V, 10,f. If).


pour les comprendre mieux, je rapporteray un petit exemple tout fait
d'une extraction de racine, avec sa preuve, et je laisseray au lecteur de
le faire selon les dits preceptes.
Soit une equation 2~4= ~~o~ et la question est, comment il faut
q
exprimer la valeur de x conformément a cette equation Je dis donc
que x est égal à 4= dont voici l'espreuve,
a
) ~<7' =!=y~ _)
~0=}= j
donc x =~
4= y~
et par conséquent
y _z. =~=

+ 4=
9= 2qX
2~ +-}- qa mo
=~
M
ou si vous voulez -{-
o-a + ûXa+
a~ 4= 2aqX
2~jc +
-{- 4= )'~ ostant de deux costez, il vous restera
+ axa4=
-t- aX' + 2~jc yq, ou -{-
2aqx =~4=~, + + .L 4=j–=~ CO)'%
Y', ou
OU4=
+ ~X'+ 2aX
2~ =~=~oy2,
q -= q q
comme nous Favions supposé au commencement. La consideration de
cette operation peut servir d'exemple à la pluspart de nos preceptes.
XL. Grandeurs ~o. H faut pourtant remarquer qu'il y a des certains cas, ou l'on ne
~.ansRacine
sçauroit extraire la racine d'une grandeur anectée d'un signe ambigu,
quoyque on la pourroit extraire si le signe ambigu estoit changé en +
par exemple4= jc%n'a point de racine, car il n'y a point de grandeur qui
multipliée par elle mesme, produise 4=Jf%pourveu qu'on aye égard aux
signes. La raison en est, par ce qu'il n'y a point de racine de j~, or
est compris dans 4= Mais nous y apporterons remede dans la
preparation de l'équation.
XLI. Opérations 4.1. Et voila les cinq operations simples du calcul, les composées sont
composées qui la FORMATION, la PREPARATION, et la c~n~~ d'une EQUATION, mais
se rapportent à
l'Hquation. nous adjousterons la quatriesme qui est particuliere à nostre sujet sçavoir
FiNTERpRETATiON d'une Equation ou formule ambiguë trouvée.
XLIL L'art de for- 4.2. La formation d'une Equation Universelle qui doit comprendre
mer des Equa-
tions univer-
quantité de cas particuliers se trouvera en dressant une liste de tous les
selles. cas particuliers. Or pour faire cette liste il faut reduire tout a une ligne,
30 t'ecto. ou j grandeur, dont la valeur est requise, et qui se doit determiner par le
moyen de quelques autres lignes ou grandeurs adjoustées ou soubstraites,
par consequent il faut qu'il y ait certains pointsfixes, ou pris pour fixes,
ï. Cetitre et les deuxsuivantssontde la mainde Leibniz.
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ n5

( car comme le mouvement et le repos ne consistent que dans une ï~:IL.,V, I0,f.20.
relation :) et d'autres ambulatoires, dont les endroits possibles differents
nous donnent le catalogue de tous les cas possibles. Les lignes dont nous
nous sommes servis au commencement, le feront comprendre aisement,
et on trouvera d'autres exemples dans la suite. Ayant trouvé cette liste,
il faut songer à reduire à une formule generale tous les cas possibles, par
le moyen de signes ambigus, et des lettres dont la valeur est tantost
ordinaire,tantost infiniment grande ou petite. J'ose dire qu'il n'y a rien
de si brouillé, et différent qu'on ne puisse reduire en harmonie par ce
moyen iusque mesme aux figures courbes de differents degrez, car si
l'on me donne une droite, une ellipse et une cissoeide, je pretends de
trouver par là le moyen non seulement de faire quantité de theoremes
ou proprietez, dans lesquelles ces lignes s'accordent, mais de résoudre
mesme en elles quelque probleme, que ce puisse estre, par une cons-
truction universelle, excepté les problemes des quadratures, des centres
de gravité, et autres dont la solution ne consiste pas dans la résolution
d'une equation.
43. Pour en donner un exemple j'ay trouvé a propos de me servir XLIII. Equation
des coniques. commune à
toutes les sec-
Soit une section conique ABY dont le som- tions coniques
met A, l'axe AC et une ordonnée perpendiculaire <.t son applica-
tion au cercle,
à l'axe XY. soient deux lignes droites données a l'Ellipse et à
a, et q, et AX=~ et XY~, je dis que le lieu l'Hyperbole'.
de cette equation + 2~ 4= y~oouk
ligne ABYsera une section conique, et recipro-
quement qu'il n'y a point de section conique
dont l'équation ne soit 2~ 4= je* =~ o.
rCar, a
et estant posées egales, et 4= estant expliqué par nous
avons cette equation 2~=~/ 1 or il est constant que cette equa- 20 versos
tion convientau cercle a estant le rayon,
DA=~DE=M~=~ Demesme
4=estant expliqué par mais sans déterminer si et y sont egales ou
inegales, l'equation produite sera M~ sçavoir celle de FBL-
q
UPSE, estant son latus rectum, q le ~y:~M~. Mais le signe 4~ estunt
t. Titresde h maindu copiste.
tt6 DE LA MÉTHODE DE L*UNIVERSAMTÉ

1
i¡ PIIIL., Ÿ? t0,f.20.
P!tïL.,V, IO~f 20. expliqué par +, et le reste posé comme au paravant, l'Equation qui en

j
¡
proviendra sera 2~ + Tf ~y% c'est'a-dire celle de FHYpERBOLE.
XUV.AussyMcn Pour y comprendre la Parabole et la ligne droite il faut se servir
qu'à!a~r<7~/(\ des lignes infinies et infiniment petites.
11 Or posons que la ligne, q, ou le latus transversum de la PARABOLE soit
d'une longueur infinie, il est manifeste, que l'Equation 2~4=~~o~,
sera equivalente à celle cy 2~=~ ou 2~ (qui est celle de
la Parabole) parce que le terme de l'Equation < est infiniment petit,
à regard des autres 2axq, et car puisqu'il y a autant de lettres ou
dimensions d'un terme, que de l'autre, ceux dont une lettre est infinie,
seront infiniment plus grands, que celuy dont les lettres ne sont qu'ordi.
naires; qui par consequent pourra estre negligé, puisque l'erreur qui en
proviendra ne sera qu'infiniment petite, ou moindre qu'aucune erreur
donnée, c'est à dire nulle. On voit par là qu'il n'importe point a l'égard
de la parabole quelle valeur qu'on donne au signe 4= puisque son
l
terme evanouit. Item que le Parametre de la Parabole icy est 2a.
XLV.
Et au Tri- ~$. Enfin à l'egard de la LIGNEDROITEon peut concevoir a aussy
angle. bien que q infiniment petites, par consequent dans l'Equation
2~c=t= ~oy", le terme 2~ evanouira comme infiniment petit, à
q
l'egard de et et ce qui restera sera -}- ~=~ y~le signe=t=estant
q q
changé en + or la raison de deux lignes infiniment petites peut estre
la mesme avec celle de deux lignes ordinaires et
mesme de deux quarrez ou rectangles soit donc la
e 2
raison a egale à la raison da et nous aurons -,s xa
q
=== dont le lieu tombe dans une
ou =M
2 recto. droite, car posons =~AD, et <* DE en raison
sous douple de, q et a, et soit decrit le Triangle
ADE, soit AD prolongée à Finnni vers C et soit
menée XY parallele à DE, il est manifeste qu'AD ~oJ est aDE~0 comme
AX ~0 a XY jy, docc~e et .72- aP donc xsa =~~ et
y ~o~e ou~,a
ennn–y*.
y
DE LA METHODE DE t.'UNïVERSAUTË ÏI/

nous avons trouvé une Equation qui explique la ïPHÏL.,V,tO,f.2ï.


46. Puisque donc
nature de la section conique en general, nous pourrons procéder a 3 telle Equation
XLVL Qu'une

l'avenir,comme s'il yavoit une certaine figureparticuliere dans le monde, est la clef de
dont les Tangentes, les perpendicu- toutes les har-
qu'on appellat section conique, monies, et diffe-
laires, les intersections avec quelque autre ligne, et une infinité d'autres
rences des cho-
accidens se determiner un calcul general qui
proprietezou par
pourront ses.
ne sera plus difficil, que si l'on calculoit pour la seule Ellipse Ce calcul
la premiere veüe, quand l'interpretation
general montrera mesme à
vaudrala peine, c'est à dire si par l'application à une figure particuliere
bien de termes evanouiront, et la formule deviendra fort simple d'ou
vient que l'Hyperbole a des Asymptotes que les autres n'ont pas; que la
Paraboleet la droite n'ont point de centre, quoyque les autres en ayent,
et quantité d'autres diversitez dont la clef est dans le calcul general.
47. Pour PREPARER UNEEQUATION a la Resolution, il est bon de la XLVn. Prépara.
et enfin de tacher tion de l'Equa-
purgerdes fractions et racines, de la mettre en ordre, tion par la
de l'abaisser, et pour cet effet on se sert de plusieurs transpositions ou Translation des
translationssauf l'égalité. Mais je n'y trouve rien de particulier à nostre signes.

sujet,que la Translationdes signes deplace en place, sans la grandeur qui


en fut affectée. Cela est de grand usage, parce qu'il est bon ordinaire-
ment d'avoir l'inconnue sans signes ambigus autant que cela se peut, et
de transferer l'embarras du costé des grandeurs connues. Par exemple, 21verso.
soit bla differenceentre a et y, l'equation sera 4=~ ~o b, mais nous
cherchonsla valeur de y. donc je dis que + a. Cela se peut
1

justifierpar les nombres, soit ~=~ et ~=f 10, et c'est-à-dire


~<
x4
tantost egal à 6, tantost à 14.. ~~o 4 sera tousjours la difference entre

a, et y, ou 4= 10 4, car si 4= =~ alors ) f donc


-r 10
maissi nous posons quey est inconnue, et que nous
( ï~ e~ )
cherchonssa valeur, nous aurons, =~ 4. + 10, et par consequent
egaleà 14 ou 6, c'est-à-dire ou–4. + 10, =~6, ou + 4. -t- 10 ~o14..
48. Mais pour faire voir comment l'Equation=~=<ï~~ ~o b, se change XLVIU. Démons-
tration du fon-
en cellecy =~ -}- il faut considerer cette operation4= ±~ + b, dement de tou-
donc pour'4=~ du costé de b, il faut luy donner le signe opposé, et tes ces transla-
tions.
ï. Il manqueiciun mot commefMM~r~r.
1
!l8 DE LA METHODE DE I-'U~tVERSAtïT~

PtUL., V, 10~.31.
faire ou par les regles cy dessus~
~'=~+~~ i~-t-.y~+~~
donc divisant l'équation par i nous aurons + y -~+
y ou
JL.~±~jL~ Or~~t±J~f. 1
-f)- i i' 'T ~F" –parunemaxime
generale dont nous allons donner la démonstration, qu'il n'importe point
dans une fraction, si le signe est mis devant le numerateur ou devant ¡
le
nominateur, ou devant tous deux, c'est a dire devant la fraction
_) t t mesme- 1
enfin
–Y– fait et fait + a, par les regles de multiplication
données cy dessus, donc nous aurons + =~o± + < Pour monstrer J
la verité de cette maxime < susdite >, et pour faire voir
que + +~4c ou
ou 4= la mesme chose, il &ut faire
+ q~ b n'est, que
+ ~~+~
I + b'
I i 1 a
=FI ±-a, b 9=1 ou à
ou à +4=1
doncq~
I b or~Iest est egal
egal àa~, i donc
donc~I ou
ou
1
+ 1
-{- ù!
a J
ou=}=i ne sont que la mesme chose, dont la
<~ premiere
expression fait la seconde la troisième=}=
XUX. Nécessité 49. Cette observation est de grand usage dans tout le calcul de la
de cette transla- Methode de l'Universalité, par exemple s'il a 4= ~o ={= l'on
tion pour l'ex- y
traction des Ra- ne sçauroit en extraire la racine, car ce seroit une erreur d'en faire
cines. 4=
I V~ 4= parce que 4= 4= x, fait + et point, 4= afin
22 recto.
donc qu'on en puisse extraire la racine, il faut 4=
changer 4=
en 4= + b, et alors nous aurons ~=~~
L. Interpretation $o. L'INTERPRETATION DESFORMULES AMBIGUES se fait à l'egard des
deFAmbiguitë'. lettres, ou signes. A l'egard des lettres nous pouvons rejetter les gran-
1 deurs qui sont infiniment petites au prix des autres mais il a des
y
grandes precautions à prendre la dessus; car par exemple la valeur
generale de x ou de l'Abscissede l'Axe depuis le sommet, par l'ordonnée
de la section conique, est 4= est infiniment
y~' 4= tt y =Ê
dr q or~
petit à l'egard de q2 donc le negligeant, nous aurons ~=~4=
ï. Titresde la mainde Leibniz.
2. Cette première phrase du S est de la main de Leibniz.
DE LA METHODE DE L'UNIVERSAMTE II?

ou o. ce qui est bien vray à l'égard du q, qui est infini, mais il est PmL.,V,ïo,f.22.
r
de nul usage, donc il faut se garder de rejetter quelque chose, avant
des fractions et racines sourdes si elles
qu'avoir nettoyé l'équation
comprennent la lettre infinie ou infinement petite.
I L'Ambiguïté
doit délivrer la formule de LI.
<;i. A l'egard des signes, l'interpretation est ou Equivo-
toute l'equivocation. Car il faut considerer que l'ambiguïté qui vient des cation ou bien
lettresdonne une Univocation ou Universalité mais celle qui vient des Univocation
c'est a dire Uni-
signesproduit une veritable equivocation de sorte qu'une formule qui versalité.
n'a que des lettres ambigues, donne un theoreme veritablement general,
mais quand il y a des signes ambigus, il n'est universel qu'en apparence,
et à l'égard de l'uniformité de calcul. Donc l'interpretation doit delivrer
la formule des signes ambigus, ce qu'elle fait ou en particularisant la
formule, et en substituant la valeur des signes ambigus d'un cas parti-
culierdonné à leur place, ou en faisantevanouir les signes ambigus sauf
l'universalité. La première sorte d'interprétation est sans aucune façon
ny difficulté,mais l'autre est aussy subtile qu'importante, car elle nous
donne le moyen de faire des theoremes, et des constructions absolu-
ment universelles, et de trouver des proprietez generales, et mesme des
definitions ou genres subalternes communs à toute sorte de choses,
qui semblent bien éloignées l'une de l'autre il est vray que la con- 22 verso.
struction ou enunciation d'un probleme ou theoreme devient plus com-
posée par ce moyen, au lieu que l'autre interpretation qui particularise
les cas la laisse telle qu'elle est. Mais en recompense, celle-cy donne
des lumieres considerablespour l'harmonie des choses.
$2. Le fondement de l'art de trouver des formules absolument uni- LU. Moyen de
versellesconsiste en ce que les signes ambigus homogenes se détruisent trouver des
Theoremes ou
en se multipliant ou divisant; cette observation me fit naistre la pensée constructions
absolument uni-
d'essayer si une [de] formule ambigue se pourroit nettoyer entierement verselles, sans
de toute l'equivocation, en quoy ~ay reussy à la fin pour cet effet il equivocation.
faut remarquer que bien souvent dans une equation ou formule sans
ambiguité, il en peut naistre une, quand une grandeur polynome peut
avoir des racines exprimables, mais differentes, par exemple ~–2~
+ radicem habet differentiam [inter] < a pour racine la difference
entre > et a [seu] < c'est-à-dire> 4= ~). Mais quand les racines

t. Lesmotsajoutéssontde la mainde Leibniz.


Ï20 DE LA MÉTHODE DE L'UNÏVERSAUT~

PH!L.~ V,!0.f.=2. sont inexprimables, comme si l'équation


estoit~+~~o elle
demeurera sans amphibolie malgré nous, par ce que nous n'en
sçau-
rions extraire la racine, et les courbes dont nous nous servirons
pour la
construire par leur differentes intersections
suppleeront à ce defaut et
détermineront toutes les racines possibles. Or comme dans un calcul
qui
n'a rien d'amphibole donné, les extractions des racines
quand elles sont
en
exprimables peuvent faire naistre de mesme quand il y a des
equi-
vocations, les multiplications des grandeurs par elles mesmes, en substi-
tuant les quarrez a leur piace, peuvent faire evanouir les
amphibolies
car il est manifeste, que 4~~ estant quarré,
donne -r-2~-}-
Maison voit aussy que pour faire evanouir les
equivocations par ce moyen
il faut hausser les degrez des
equations, quand l'inconnue y est com-
23 recto.
prise, donc il est important d'y joindre d'autres moyens, qui
servent j a
la mesme fin car quoyque les amphiboles ne naissent
que par l'extraction
des racines; elles evanouissent pourtant bien souvent sans
multiplication
d'une mesme grandeur par elle mesme
( par exemple 4= donne
–) et mesmesans aucune multiplication, car donne donc
b
il faut tacher de profiter de ces
moyens s'il est possible, avant que de
venir a la multiplication de la grandeur
par elle mesme.
$3. Pour en donner un exemple, voyons s'il est possible, de trouver
une notion absolument universelle, de toutes les sections
coniques, sans
aucune amphibolie, afin que nous puissions dire d'avoir
trouvé une
definition de la section conique en general, sans mention du
cone.
L'equation generale ambigue est

2~4=~=~0
donc 4=~=~–2~
q
et y4 4axy~+ ~=xa
~4~-r-4~
eritque hoc sectionum conicarum definitio generalis sive proprietas
essentialis, ~~M c~M~ ~~<? f~ latere
rectoet abscissasit ad quantitatem, quadrati a~~
duplicata ratione
lateris recti ad transversum multiplam, demto quadrato lateris
recti; ut
quadratum <?~ ~M~Mt ~~a'.
DE LA METHOBE CE L'UNIVERSALITÉ 13t t

trouvons des theoremes absolument univer-


~4. Bien souvent nous
PHM.V,tO,hz3.

selssansfaire evanouir les signes ambigus, par exemple soit une sec-
tion conique ABCD dont l'axe AE, et les
ordonnéesBE, CF, DG, les perpendicu-
lairesBI, CK, DL, soient transferées El, à
EM, et FK à FN, et GL, a GP, c'est-à-dire
t
soientles distances < entre les > perpen-
diculaire~,et ordonnées <~ prises dans
Faxe > appliquées a l'axe de sorte
qu'elles tombent in ~<~M chacune avec
l'ordonnée qui luy repond, je dis que le
lieudes points M. N. P. etc., est une ligne
droite. Mons. Hugens a observé desja ce
theoremedont je donne icy une demonstra-
don universelle par le calcul des tangentes Car l'equation générale
~3 verso.
(quoyqueamphibole) de toutes les sections coniques est 1
2<Mc4= ~j~ ~o~% donc par la methode des tangentes 2~4= 2 ~r~2~
q q
sir estant pose ~o ER. distance de la tangente et de l'ordonnée prise
2~ 4=
dansl'axe par conséquent 4= =~ 2~ 4= donc f ~o
~4=-jc
q
or EB~ 2ajc4= est moyenne proportionnelle entre ER =Mf et El,
q
que nous appellerons p et dont nous cherchons la valeur ou le lieu,
t a 2~ 4= 2~ =f= a
donc 2~4=-~=~ –S–, etù~o ou~=~~4=
q 2~4= q

a+ a X.
q
or il est manifeste que le lieu de toutes les, a 4= est une ligne droite,
Tf
cequ'il falloit demonstrer.
3$. Avant que de quitter ce poinct~ il faut remarquer l'usage que

ï. Motsajoutéspar Leibniz.
2.A partird'ici,
la finest de la mainde Leibniz.
!33 DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ

PHtL.,V,!0,f.33. le w~K~ a icy, soit une Equation 4=<ï=~o y, donc faisons


4= + <! et nous aurons + 2y~ =~ et par conse.
quent le lieu de cette Equation est un cercle non obstant Amphibolie
quelconque. Mais en rangeant les termes autrement nous n'en aurions
pas esté quitte à si bon marché.

PH!L.,V, t0,f.25- PHiL.,V,ïo, f. 25-38 (sS p. in-~). Autre brouillon, de lamainde Leibniz
38.
DE ~4 ~'Fr~M DJ? ru~J~T~~T.P
2:-recto. La Methodede ~UMM~ nous enseigne de trouver par une seule
operation des formules analytiques et des constructions geometriques
generales pour des sujets ou cas differens donc chacun sans cela auroit
besoin d'une analyse ou synthese particuliere.
Par exemple soit un probleme proposé sçavoir d'un point donnéD
mener une perpendiculaire DB, à une section conique donnée ABC.On
voit que ce probleme est susceptible d'une
grande variation, tant à regard de la ligne
ou section donnée qu'a l'egard des diffe-
rents endroits du poinct D. Car quant
l'egard de la section ou ligne ABC donnée,
elle peut estre, droite, ou circulaire, ou
parabolique, ou Elliptique~ ou Hyperboli-
que, et, a l'egard des lieux du point donné,
D, il est manifeste, que ce lieu peut tomber
cu en iD au dessus du poinct A, ou en 2D
vis a vis du dit sommet, ou en 3D, entre le sommet et le poinct B, ou la
perpendiculaire doit rencontrer la courbe; ou en ~D, dans la courbe
même, de sorte que les points D et B alors reviennent a un seul, ou en
$D, entre la courbe < ABC > et l'Axe AF, ou en 6D dans l'axe même,
ou enfin en 7D de l'autre costé de l'axe.
s5 verso. ) Toutes ces lignes et tous les endroits du point D de chaque ligne,
ont besoin d'un calcul a part, car par exemple la ligne estant droite ou
r. Icise terminele brouillonde Leibniz(f. ï-8).
2. Probablement antérieur au précédent.
OELAMÉTHOnEOEt.'OMYERSAUTÉ !23

circulaire,item le point D tombant dans l'axe, ou dans la courbe, le pro- Pmi.V, to,f.2~.

blemeest plan, quoique il soit solide estant pris generalement. Or il y a


$ lignesdifferenteset 7 endroits differents du point D. Par consequent
il y a 3calculs differents a faire, pour donner une solution parfaite du
problèmeproposé. Et neantmoins je pretends de les comprendre tous
dansun seul calcul qui ne sera pas plus difficil que celuy du plus difficil
deces 3$ cas.
~Maisafinqu'on ne prenne pas sujet de chicanersur ces 3$ cas ou calculs
differents;j'avoue qu'on les peut reduire a 20. en prenant tous les cas
de la ligne droite pour un seul et de même tous les cas du Cercle pour
un autre car on peut tousjours conceuvoir que le point donné tombe
dans l'axe de la section, si elle est un cercle, ou une droite. En voila
donc 2. cas. Or il y restent trois figures, la Parabole, l'Hyperbole, et
l'Ellipse( quoyque on auroit peut cstre raison de separer l'Hyperbole
dont les latus rectum et transversum sont egaux, de l'autre, aussi bien
que le cercleest consideré séparé de l'Ellipse ) et il y a 6 endroits des
pointsà considérer, (i) le ï, (2) le 2, (3) le 3"" ou le Sme( car je
montrerayplus bas, que ces deux cas n'ont qu'un seul calcul, selon même
la manièreordinaire de calculer ) (/{.)le (5) le 6me,(6) le 7" Or
troisfoissix joints à 2 font 20. < Et > je croy qu'il est assez < impor-
tant > de reduire 20, ou si vous voulez 18 calculs, à un seul. j}
On peut juger par la que l'usage de la Methodede l'universalités'etend
aussiloin que l'Algèbre ou l'Analyse, et qu'elle se repand par toutes les
partiesdes mathématiques, pures ou mixtes. Car il arrive tous les jours,
qu'un même probleme est de plusieurs cas, dont la multitude embarasse
beaucoup,et nous oblige à des changements inutils et à des repetitions
ennuyeusesdont cette methode nous garantira a l'avenir. Or comme
toutesles propositions des sciences Mathematiques mixtes, peuvent estre
purgéesde la matiere par une reduction a la pure geometrie, il suffit
d'en monstrer l'usage dans la Geometrie, qui revient à deux poincts,
commel'exemple susdit le fait juger, sçavoir premierementà la reduction
de plusieurs cas differents d'un probleme a une seule formule,
J regle, ~6 recto.
equation ou construction, et en ~m~ a la reduction des
figures differentes à une harmonie, ou conformité, à fin qu'on
les puisse traiter comme une seule
figure, car pour les sections coni-
ques je soutiens qu'on les peut considerer comme s'il y avoit une
DEï.AM~THODEDEL'CNÏVËRSAUTE

PHÏL~V, 10,f.26.6.seule figure dans le monde, dont le nom


soit, section Et je
pretends de réduire de même en harmonie
quelques autres figures qu'on
me donne, quoyque de differens
degrez, et quoyque la nature de l'une
soit bien éloignée de la nature de
l'autre; pour trouver une certaine
notion commune, et comme genre
subalterne, qui comprenne toutes ces
lignes données, et pour découvrir par ce moyen en elles des
proprietez
communes, des constructions generales, et des belles harmonies, conve-
niences ou differences, dont la clef sera
tousjours dans le calcul general,
qui les fera paroistre à la premiere veue.
Le premier de ces deux poincts diminue la
peine, l'autre outre cela
augmente la science. Car si avec le temps la Géométrie des
infinis
pouvoit estre rendue un peu plus susceptible de l'analyse, en sorte
les problemes des quadratures, des centres de que
gravité, et des dimensions
des lignes ou surfaces courbes se
peussent résoudre par le moyen des
Equations, comme il y a lieu d'espérer,
quoyque Mons. des Cartes
n'ait pas osé d'y aspirer; on tireroit un
grand avantage de l'harmonie
des figures, pour trouver les dimensions des unes
aussi bien que des
26 verso.
autres. II est vray que Messieurs des Argues et Pascal.

(Copie des §§3 et 4 du manuscrit précédent; v. p. 98-99.)


Mais quoyque il semble que les caracteres soient
arbitraires, il y a
pourtant bien des règles a observer, pour rendre lesdits caracteres
propres a l'usage; comme par exemple je montreray plus bas
qu'il nefaut
point de caractere < particulier > pour marquer la differenceentre deux
grandeurs, et qu'il nuit au lieu de servir, quoyque Mons. Schoten et
d'autres l'ayent employé.
2 y recto< ) Or avant que de venir à l'Exposition de la Méthode même, me
je
trouve obligé d'avouer que les préceptes de cette nature sont
plus
propres à estre expliquées de vive voix que par écrit; et qu'il faut un
peu de meditation pour les entendre par la seule lecture, mais en recom-
pense on les comprendra bien mieux apres cette petite peine. Au reste je
suppose que mon lecteur entende la Geometrie, et l'Algebre ou Analyse
ordinaire, et comme il y a une grande variété dans l'usage des caracteres,
< à fin d'eviter l'obscurité dans la suite >, je trouve &
propos d'expli-
quer icy les miennes dont je me sers, jusqu'à ce que la commodité
DE LAMÉTHOÏ~ Mï.'UNtVERSAUTË t25

de quelques Grands Geometres se déclare haute- pt


publique,et l'autorité PHtL.,V,n,f.37.
ment pour quelques autres.
(Suit un tableau des signes algébriques employés par Leibniz'.)
) Maintenantpour expliquer ce que la Methode de l'universalité adjoute 28
z8 recto.
à l'Analyse ordinaire, il ne faut que donner les Instruments nouveaux
dontelle se sert, avec leur usage. Ces Instruments sont les CARACTERES
AMBIGUS, qui sont ou Signesou Lettres.car les lettres expriment les gran-
deurs,et les signes font connoistre la relation des grandeurs entre elles.
Les Signes Ambigus sont qui marquent ou l'addition, ou la soubstrac-
tion. Il est vray qu'on en pourrait aussy faire utilement, pour marquer
la multiplication,la division, et l'extraction des racines mais je n'en
trouve point d'usage pour le present dessein.
Or à fin de venir a une parfaite connoissance de l'origine des dits
signesambigus, il faut supposer une certaine grandeur dont la valeur
<ou signification> soit expliquée par deux ou plusieurs equations;
mais qui ne soient differentes entre elles, qu'a l'egard des signes; et
commeil y peut avoir tantost deux Equations <( ou ambiguitez ~> seule-
ment, tantost plusieurs, les signes aussi qui les comprennent et qui les
exprimentdans une seule Equation ambigue seront ou simples ou
rOM~M~.
Mais comme ces choses ne sont gueres intelligibles sans figures et
exemples,soit une ligne droite indefinie dans laquelle doivent tomber
trois points A. B. C et la
ligne AC soit considérée
comme inconnue, et sa
valeur expliquée par le
moyen de deux autres
lignes AB et BC or
ces trois points peuvent estre rangez differemment et a fin d'avoir un
denombrementplus aisé de ces diversitez considerons deux de ces points
<par exempleA, et B > comme fixes et immuables et le troisieme C
commeambulatoireou mobile; car comme en matiere de mouvement;
< de meme icy ~>le changement est une chose relatifve, et il nous est s3 verso.
permisde prendre pour fixes ceux que nous voudrons. Or si le point
Cf.f. 39.
1~6 tbE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ

PmL..V,io,f.a8. ambulatoire C ne peut avoir que deux endroits seulement


sçavoir l'un
entre A et B, l'autre au delà de B, de sorte que B tombe entre A et
il y aura aussi deux cas particuliers seulement, et il y aura autant luy,
d'am.
biguitez ou equations particulieres pour exprimer la valeur d'une de ces
trois lignes AB, BC, AC, par le moyen de deux autres. Car si AC
est
considerée comme inconnue, dont nous cherchons la valeur, il est
visible que selon le premier cas AC est égale a AB moins
BC, et selon
le second cas AC est égale à AB plus BC. et ces deux equations
particu-
lieres nous donneront une generale ambigue, AC egale à AB
plus ou
moins BC par consequent au lieu
de l'Equation du i cas AC D AB BC
ou 2 AC n AB + BC
nous formerons une generale ambigue AC n AB4= BC
et par consequent le premier signe simple ambigu sera 4=c'est à dire
–ou +.
Soit maintenant une certaine grandeur affectée du.signe 4=
par exemple
4= a, c'est à dire o 4=a. car puisque + aussi bien que
signifie une
Relation entre deux, et qu'il n'y a qu'une seule grandeur a, l'autre sera
o ou rien supposons donc que la dite grandeur 4= doit estre
adjoutée
à une autre b, le produit sera b + 4= < ou b plus 4= > c'est dire
~4~, car le signe + ne change point les autres signes mais à présent
supposons que la dite grandeur=4= doit estre soubstraite d'une autre b,
2 g recto. le produit sera b 4= a, ou b moins 4= a, et
1 par ce que cela arrive
bien souvent, je trouve à propos d'employer un seul signe, ~= au lieu
de ces deux et 4=joints ensemble, et le
produit susdit sera
et vaudra 4= et generalement j'observeray cette regle, qu'un signe
ambigu insistant sur un aura une signification contraire à celle qu'il
auroit sans cela, ou que le signe avec le < au bas du caractère >
signifie moins le < même > signe sans Par exemple (que nous
expliquerons cy après ) signifiera Par consequent si dans une
meme formule ou Equation ces deux signes opposés se trouvent la
fois, comme par exemple 4=~ n et que cette formule vienne a
estre expliquée ou appliquée à un certain cas particulier, ou 4~ signifie
par exemple+, alors ~s'expliquera aussi et signifiera-, et si 4=signi-
fie dans le cas particulier dont nous avons besoin,
signifiera+
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ I3/

on peut dire que si 4= signifie + ou


et suivant cette explication
PniL.,V,!o,f.&g.

signifiera
<:1 ou + et vice versa.
susdit considerons les deux Equations
l'appliquer à l'exemple
Pour
leur générale, ou < la ligne > AC est < supposée
particulieres, et
le des < lignes > ABet BC.
comme inconnue, et > expliquée par moyen
a present servons nous de la transposition selon les loix de l'Algèbre
AB
ordinaire, et transferant BC. du costé de AC tachons d'expliquer
comme inconnue,!par le moyen des deux autres,
supposée maintenant
AC, et BC.

Et l'Equationdu i cas AC n AB BC nous donneraAC + BC n AB


2 AC n AB + BC AC BC n AB
Et l'EquationgeneraleAC n AB=~=BC AC BC n AB

et il ne faut qu'appliquer ces Equations aux lignes cy dessus, pour en


voir clairementla -vérité.
Et àfin qu'on ne croye pas d'avoir besoin encore d'un troisiesme qui
signifie =b, il faut considerer que
vaut 4=, c'est a dire
simplement4= parce que moins, signine +.
suffisants pour < exprimer >
( Ces signes simples =~et ± sont 2~ verso.
touteles ambiguités simples, ou l'Equation ambigue ne comprend que
deuxparticulieres,quoyque il y en ait encor d'autres exemples differents
de ceux que je viens de rapporter; et pour en faire voir l'application,
soit comme auparavant une ligne droite indefinie <; dans la ng. 3 >
dans la quelle tombent trois points A. B. C. dans l'exemple cy dessus
nousavionspris un certain point pour ambulatoire, icy nous donnons à
deux < B et C > la liberté de se remuer, mais à condition de ne
souffrirjamais que le point A Fig. 3.
se mette entre eux. Je trouve t ~s–5–
pourtantqu'on le peut expliquer 2 cas A c B
avecplus de netteté et de rap- A B c
<~ m
port au premier exemple, en ne
supposantqu'un seul point ambulatoire A qui se mette tantost a
droit, tantost a gauche de la ligne BC. dont les deux points sont
considerezfixes; sans permission neantmoins de se mettre entre ces
deux points B et C, comme h figure le fait voir. Or par la col-
lation de la 3' et de la figure on voit bien que l'une revient à
Ï28 DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ

?! !o,f.2n. l'autre, car le J de l'une et de l'autre, sont semblables entierement,


le 2 cas de la quatrieme n'est que le renversé du 2cas de la 3* et il
ne faut que renverser la feuille de papier, ou la regarder de l'autre costé,
puisque elle est transparente, pour s'en apperceuvoir; car l'on voit bien
que le < seul > renversement de la ligne indefinie donnée tout entière
ne change rien aux relations que les trois points A. B. C. y peuvent avoir
entre eux.
:-o recto. ) Laissons donc la 3mefigure, puisque elle est comprise dans la
et ne comparons que la 2" de l'exemple cy dessus, avec la de celuy
p;g. cy nous voyons qu'il y a
l cas A_B_c_ dans la deuxieme aussi uien
~eas_8_c_A que dans la troisième un
A_B_c_A < seul > point ambula-
toire qui est C dans 2deet
A dans la 4' qui a la liberté de se promener, mais pas toute entiere car
dans la 2'il est permis au point ambulatoire C. de se mettre ou entre les
deux points fixes, A. B. < dans le i. cas de la 2. ng. > ou d'un < cer-
tain > costé, par exemple dans le 2. cas de la 2. fig. du costé droit; mais
s'il a pris le party de se mettre du costé droit, il ne luy est plus permisde
se mettre du costé gauche, et vice versa; car s'il se vouloit placer tantost
à droit tantost a gauche, ce seroit l'exemple de la 4mefigure, et s'il se
vouloit placer tantost à droit, tantost a gauche, tantost entre deux, l'Am-
biguité ne seroit plus simple,de deux cas particuliers, mais composée, de
trois. Pour la même raison il est permis au point ambulatoire A de la
figure, <: de se placer > tantost a gauche, < de la ligne BC >
tantost a droit, mais pas de se mettre entre les deux points fixes B et C.
Quand je parle des pointsfixes, il ne faut pas s'imaginer que ces points
gardent nécessairement une même distance entre eux; mais je les con-
sidere comme attachés ensemble avec une corde, qui se peut allonguer
ou rappetisser; sans changer autrement de situation, mais je considere
le point A < de la ngure > comme détaché avec libeité de sauter
de place en place Il est vray que tout cela est arbitraire, et que je puis
concevoir que la ligne BC se renverse, afin d'avoir le point A tantost du
costé de B, tantost du costé de C, ou qu'elle saute elle même (sans se
?o verso. renverser) pour avoir le point A tantost a droit, tantost a gauche, mais
il est plus simple d'attribuer le changement au mouvement du point,
DE LA MÉTHODE DE L~UNÏVERSAMTE 12~

de la ligne entiere, comme l'Hypothese de Copernic


qu'au mouvement PmL.,V) !o,f.3o.

est plus commode [quant à] <~ et satisfait mieux ~> Fimagination, que
cellede Tycho.
Or celuy qui voudra considérer attentivement la ngme, trouvera
d'abordque la ligne BC y est la differenceentre les deux lignes AB et AC.
car selonle premier cas de la figure, BC sera egal à AB AC. Et

l'équation du i cas de la 6g. estant BC n + AC AB


2 BC n AC + AB
l'équation ambigue generale sera BC n =~=AC AB

Cette manière de marquer la difference de deux grandeurs est bien


naturelle que si nous voulions nous servir d'un
plus utile, et bien plus
certain caractere, qui signine difference, comme Mons. Scoten, se
sert de celuy cy =, car a ===~egal à luy signifie que b est la diffe-
rence entre a et y. Mais comme j'ay deja touché cy dessus, ce carac-
tere est contre les regles de la caracteristique, parce qu'il n'est pas
assez maniable, car vous ne sçauriez mettre les connues a. b. d'un
costé, ny separer a, qui est connue, de l'inconnue y par ce que ny a, ny
y n'ont point de caractere a part mais selon ma manière d'exprimer
la difference,l'Equation seroit =<= ~= n b, qui nous donneroit enfin,
selon les regles cy dessous, f! + a. de sorte que l'inconnue se
trouveratoute seule d'un costé de l'équation sans aucun signe ambigu,
l'ambiguitéestant transferée du costé des connues, ce qui est bien sou-
vent necessaire, comme je le feray voir plus bas.
<~ Je croy d'avoir assez expliqué les signes ambigus simples, ou du
premier degrez, pour pouvoir maintenant passer outre aux composés,
c'est à dire qui sont du second, troisiesme ou quatrieme degrez, et ainsi
de suite. Car comme les simples ne sont que de deux ambiguitez, ceux
du second degrez, en ont trois, et ainsi de suite. Et pour entendre la
nature de ceux du second degrez, il faut considerer que > Si le point 3 recto.
ambulatoire A, a la liberté de se remuer toute entiere, et s'il peut se
placer tantost à gauche, tantost a droit, < de la ligne fixe BC (voyez
la $°" figure :) > tantost entre les deux points fixes. < B. C.> alors
nous aurons trois cas particuliers, les quels deuvant estre compris
dans une seule Equation Generale ambiguë, les signes ambigus y
IHÈMfH
CELMBKiX.
<3o tME LA MËTHOOE DE L~CN!VER8AMT~

P!UL.,V,ÏO,f. 3t. employés seront c~w~, <: du second degrez > dont voici la repre'
sentation,

FEquatton du i cas de la 3 6g. AC n + AB + BC


2 AC n -AB + BC
3 ACn+AB–BC
Et FEquation ambiguegenerale sera AC n ~=AB~BC
d'où la valeur des signescomposés
-~= et
est manifeste, sçavoir que la grandeur ou ligne AC est ou la somme
<~ selon le i. cas > ou la difference des lignes AB et BC, et si elle en
est la ditierence, elle sera ou egale à BC AC, selon le 2. cas, ou
égale à AC–BC selon le 3'°'. Et ànn qu'on entende aussi la raison de
la forme du caractere, pour en faire d'autres en cas de besoin, il faut
seulement considerer, que l'un d'eux est composé de -{- et ={=.1'autre,de
+ et ~=parce que AC,
est tantost F! + AB + BC selon le i. cas c'est-à-direla somme ) AB
n +AB~ BC 2.et3.cas difference et BC
+ +
<car AB +) BC, nAC >
-~=
–)
+~ :È
et quoyque il semble que le second, sçavoir ne deuvroit pas estre
composé de + et mais de + et en quel cas il donneroit ~=, la
raison pourtant du contraire, est manifeste, parce qu'alors on ne le
discerneroit pas du signe opposé au premier ~= ou de ~=t=,que
{'exprime par selon la maxime generale susdite; et par consequent
quand un signe opposé a un autre, comme~b opposéa =~=doit entrer
dans la composition d'un autre signe, il est a propos de mettre un peu
Si verso. plus haut le trait qui estoit embas, ou plus tost de 1 prolonguer
DE LA METHODE DE ~UNtVERSAï.IT~ i3t I

d'avantagevers embas la ligne perpendiculaire du caractere, et de faire PHÏL.,V,!0,f.3t.


au lieu de et au lieu de Et à fin aussi qu'on voye la raison
de la distance que je laisse, <~ entre le trait haussé, et les premiers ~>
et pour quoy je fais au lieu de ~=, et au lieu de ou je dis
la
qu'on découvre par ce moyen à premiere veue l'origine et composi-
tion de tous ces signes, mais qu'outre cette commodité il y a même
quelquenecessité de faire de la sorte pour eviter l'equivocation ou confu-
sion de deux signes de differente signification, car posons que le signe
~doiuvc entrer dans la composition d'un autre; si on en faisoit
<( dors >- en haussant simplement le trait d'embas on ne le discer-
neroit pas du signe <~ quand il entreroit aussi dans une composi-
tion > par ce que en le haussant simplement, nous aurions eu <( aussi ~>
au lieu de donc voila deux ~= <; de differente signification ~>
l'un fait de ~± <~ c'est à dire du contraire a -*=t=c'est à dire à -j- ou 4=
l'autre fait de c'est à dire ~> de + ou ~= c'est a dire du + et du
contraireà 4= ce qui n'est pas le même.
Quand je dis <( par exemple ~> que ~= vaut -(- ou 4=, et que
vaut -{- ou cela se doit entendre avec une relation entre ces deux
signes ambigus composez; de sorte que si dans l'application de l'am-
biguité ou généralité à un cas particulier, -~= est expliqué par
alors sera expliqué par + et vice versa <~ car entre ces trois equa-
tions susdites << de la figure ~> il n'y a pas une, ou AB aussi
bien BC tout a la fois soient anectées par >. Mais si ~=t=est
expliquépar +, il n'est pas necessaire que soit expliqué par par
ce que dans une de ces equations particulieres, AB, aussi bien que BC,
sont affectées par -{-. Par consequent si l'un de ces deux signes com-
posésest expliquépar + l'autre sera expliqué par 4=et vice versa (: avec
la caution pourtant, que nous y apporterons plus bas ) de sorte que
l'ambiguité de composée qu'elle est, deviendra simple. Et par ce que } 32 recto.
la liste des Equations particulieres
AC n + AB + BC
) _j AB + ) BC qui peuvent estre entendues sous la gene-
+~AB–$BC
raie ~= AB BC, fait voir que ces deux signes ambigus ~t= et
signifientou tous deux -J-, ou que l'un signifiant 4=, l'autre signifie ~=,
l32 DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITE

t
PH!t.V,!0,f.32. je les exprime en mettant + au devant, en tous deux -~=et au lieu
de =~ et dont nous aurons besoin dans une autre rencontre.
On voit en fin par la; la grande difference qu'il y a entre le signe 4=,
et tous les autres car le signe simple 4= peut subsister tout seul, sans
changement, par ce qu'il ne dit point de relation a aucun autre; mais
tous les autres contiennent quelque relation à un autre signe provenant
d'une meme equation ambigue, <: et pour cela je les appelle corres-
pondants >. Par exemple si nous avons deux signes ambigus simples,
4= et ~=provenans de l'equation 4= ± y n b, et si dans la suite du
calcul le signe 4=evanouit, comme il arrive en cet exemple, ou nous
trouvons enfin cette equation, n T- alors si nous nous deter-
minons à abandonner entierement la premiere equation, avec tout ce
qui en est provenu, hormis cette nouvelle trouvée, dont nous preten-
dons nous servir à l'avenir dans le calcul qui reste à faire; nous pour-
rons sans scrupule changer le signe en 4=, et nous servir de cette
equation, y n 4= + a.
Mais pour donner une regle generale je dis si plusieurs signes ambigus
proviennent d'une meme equation ambigue, <( ou sont correspondents
par exemple ~= et > et si dans la suite du calcul tous les autres
32 verso. evanouissent horsmis un seul qui reste, alors celuy qui reste, par
exemple -~=peut estre changé en un simple 4= < comme nous venons
de dire un peu au dessus. La raison provient de la réponse à une objec-
tion qu'on m'a fait souvent sur cette matiere. car on m'a dit, si tous
signes ambigus ne signifient que + ou pourquoy en faut il tant, Ma
reponse fut que les signes ambigus ne signifient pas seulement tousjours
plus ou moins, mais aussi quelque relation entre eux, sçavoir que l'un
vaut + quand l'autre vaut et vice versa, etc., comme je viens d'expli-
quer. Par consequent quand cette Relation cesse, c'est à dire quand des
signes correspondents ou qui ont Relation entre eux un seul reste, alors
celuy ci quelque composé qu'il puisse estre, deviendra simple. > Mais
si de trois <; ou quatre ~> signes ambigus correspondents deux restent,
alors bien que la composition du signe sera deminuée, le signe pourtant
ne deuviendra pas tousjours simple. Il n'est pas necessaire de
rapporter
des exemples du dernier par ce que ces cas sont rares, et embarasse-
roient le lecteur, sans utilité. Il faut seulement remarquer que le 4=
pro-
venu de ce changement ne sera pas le même avec le
premier 4= qui
DE LA MÉTHODE DE ï/UNÏYERSAUTR ï33

entroit dans la composition des signes ambigus composés evanouis ou F PHït.V,tP,f.32.

ailleurs dans le
changés, et par consequent si ce premier 4=reste encor
calcul, il faut renfermer le nouveau dans une parenthese, comme ( 4=) a
fin qu'ils ne se confondent. La raison de < cette précaution > sera
rendue plus bas quand il s'agira des differentespositions~w~ Par
une
exemple si tout le calcul d'un probleme proposé seroit reduit à
telle Equation, ~= r! + cy. on en pourroit faire sans scrupule,
(~) {-}=~ -t- ~y par ce que -~= (c'est a dire + ou 4= :) et±
(: c'est a dire 4= :) n'ayant point de correlatifs, (: que je suppose
estre evanouis :) pourront estre changés en des simples 4=, mais
independantsl'un de l'autre, ou comme je les appelle heterogenes (voyez
dans une paren-
plus bas) et par conséquent il en vaut renfermer un
these.
à
Je n'ay employé jusque à la que trois points, et deux lignes servants
expliquerla troisième Mais il arrive aussi, qu'on ait besoin de 4 points,
et de trois lignes pour expliquer la quatrieme et cette multiplication
des points et lignes peut augmenter à l'infini la composition des signes
commeil est aisé à juger, toutes fois si de ces 4 points il n'y a qu'un 33 recto.
seul ambulatoire, il n'y aura aussi en effect que trois ambiguitez, et les
signes de l'Equation ambigue generale ne seront pas plus composez
que ceux que nous venons d'expliquer. Par exemple soient trois points

fixes,A. X. P. c'est à dire qui ne changent point de situation quoyque


il se puissent approcher ou éloigner l'un de l'autre, et soit un quatrieme
ou l'on voudra,
poinct ambulatoire F avec liberté entiere de le placer
je dis que neantmoins il n'y aura en effect que trois cas particuliers,
< par ce que tout arrive comme si celuy des poincts fixes qui est au
milieu des deux autres, sçavoir X n'y estoit pas >. Car si nous voulons
expliquerla ligne FP par le moyen des lignes AF, AX, et XP, <tout
arrive, comme si nous voulions expliquer la ligne FP par deux autres
seulement, sçavoir par AF et AP. > et si nous posons que le point F
est dans la place marquée de i ou 2, ou ou 4- < alors la 2. et 3~
place ne donnera qu'une même Equation >
BELAM~HODEDËL'UNiVERSAMTE

Pnu<V, to.f.33.
car(i)F nous donnera FPn + AF+AX+XP
+~AP~"
MF)
FPn–AF+AX 4-XP
p~
+~Tp~~
(4) F FPn +AF–AX–XP
AP
et lequation generale ambigue sera FP n
~= AF AX ~rXP
~Tp~~
par ce que AP est n a + AX + XP. neantmoins si les lignes AX et
XP sont inconnues toutes deux ou
indéterminées, il ne sera pas à
propos, de les exprimer par une seule, AP, et il faut plustost les joindre
par un J~~ < à l'imitation des racines sourdes >, et l'Equation
generale trouvée se pourra exprimer ainsi
FPn-~=AF-~AX+XP
puisque ce vinculum a cela de commode, qu'on le peut dissoudre, et
qu'on en peut eximer ce qui bon nous semble, au lieu que le vinculum
<t <
d'une racine sourde est indissoluble.
33 verso.
j Je me suis servi tout expres d'un
exemple qui arrive effectivement dans
le calcul du probleme dont j'ay fait
mention au commencement, et qui me
doit servir d'essay de ma méthode*t
sçavoir de mener la perpendiculaire
d'un point donné D à une section
conique donnée ABC car soit A, le
sommet de la courbe, le point donné D
du quel soit menée sur l'axe la per-
pendiculaire DF, Et nous aurons les
mêmes points dont nous venons de
parler, sçavoir trois fixes A, X, P, et un ambulatoire F avec liberté entiere
de se placer en quatre endroits differents. Il est
vray qu'on pourra
conter aussi les cas, qui font tomber le
point F, dans les poincts A, ou X,
ou P, comme je les avais contés dessus, mpis la varieté
cy qui en arrive,
Cf.f. 4!-4.aet 6~-65.
LA MÉTHODE NE Ï/UMVERSAMTÊ ï35
DE

fois infiniment ïPHtL.,V,


tombe sur les lettres ou lignes qui deviennent quelques
t0,t.33.

nous parlerons par apres; et point sur les signes.


petites, dont
Donc si nous faisons n AX
/nAF
~nxp
nous aurons l'equation generale ambigue
Fpnt/+~
Il reste à montrer, que les trois poincts A. X. P sont fixeset qu'ils ne
X
changent point de situation, < dans toutes les coniques, et que
tombe toujours entre A et P > ce qui est fort aisé, car dans l'Iiyper-
bole et Parabole la perpendiculaire YP s'éloigne tousjours du sommet 34 recto.

A en allant de Y vers P, dans l'Ellipse et dans le Cercle le même axe


a deux sommets < opposés l'un à l'autre, et la perpendiculaire YP
se
s'éloignede l'un et s'approche de l'autre :> donc on peut tousjours
servir de celuy de ces deux sommets dont la ligne YP s'éloigne, pour
rendre le calcul de toutes les coniques general. On voit donc bien que
si quelques unes des courbes données pour mener sur elles les perpen-
diculairesd'un point donné estoient < fort > recourbées, qu'alors l'am-
biguité seroit bien plus composée; et que nous aurions besoin aussi de
signesplus composés pour donner une Equation generale. Car il pourra
arriver alors tantost que la perpendiculaire s'approche du sommet, et
tantost qu'elle s'en éloigne.
Il y a encor d'autres signes ambigus du seconddegré,ou composez de
trois ambiguitez seulement outre ~=t=et que je viens d'expliquer.
< Et pour en faire comprendre la nature, > soit une equation trouvée
4=~+ ne
ou -t- 4=
je dis qu'il y a en effect trois ambiguitez cachées la dedans, car en
substituant a la place de 4=sa valeur + ou nous aurons à la verité
4 expressions,mais dont la et 3~ ne sont qu'une même

+)~+~ )
M -F~ n.
(3) +. +)~
(4) + )
ï36 M! LA MÉTHODE DE L'ONIVERSAUtË

PHtL..V,IO,f.3~. On me dira que cette Ambiguïté donc est la même, avec celle
que
nous venons d'expliquer + a
+ )
–<ï+~n<'
-f-a!)
c'est à dire ~=~f~ rie
3.1 < vcr~o. ) mais je reponds,
qu'il y a de la differenceet qu'en fait de composition
<ou fabrique > des signes ambigus par le moyen de
quelques autres
déjà posés, il ne faut pas venir à la resolution de ceux cy; car alors nous
perdrons le rapport qu'il y a entre les signes déja faits et posés, et ceux
qu'il y a a faire, comme nostre exemple le fait voir; car multipliant
F! par luy même nous aurons + a' 2ab + f}
dont on ne tirera jamais universellement + 4= 2~ + ri et
neantmoins cela deuroit provenir, selon les deux
equations particulieres
ou cas donnés au commencement, sçavoir
4= <!+ )
ou + aussi bien que l'autre de ces equations
4=
particulieres estant quarrée donnera + 4= 2~ + rï Donc les
signes ~-t et ensemble n'y servent de rien, et l'Equation
ambigüe
generale sera
-~=<!=~~b n c
pour marquer que l'une de ces deux grandeurs, a et estant an=cctce
effectivement du signe +, l'autre le sera du signe=~=,et vice versa.
Pour donner aussi un exemple des
Ambiguitez de quatre cas particu-
liers, ou des signes composez du troisieme degrez. Soit selon
l'Equation particuliere du i cas AC n + AB + BC
2 AC n AB + BC
3 ACn +AB –BC
ACn–AB–BC
et l'Equation Ambigue Generale sera AC
n (~=)=~AB C~T~'BC
Dont voicy la raison pour comprendre la formation de ces deux
signes.
Sçavoir, que ces cas peuvent estre reduits a deux ambigus
AC n (~F) AB (~F) BC
ou ACn 4= AB BC
c'est à dire AB et BC, sont affectées, tantost d'un meme
signe soie +,
DE LA METHODE NBI~ONÏVERSAMTÉ ï3~

soit selon le i et cas; tantost de signes opposez, selon le 2. et ?H!L.,V,tO,f.34<


cas. Or a fin que deux signes semblables mais hétérogènes=~=et
dans une parenthese,
C~) ne se confondent pas, l'un d'eux est renfermé
closeen haut pour estre discernée d'autres parentheses et a fin de dis-
cernerun seul signe (=h) =t=de deux qui se multiplient (~) 4= les parties
du premier sont unies par un trait d'en haut. t Enfin l'on voit bien, que 35 recto.

le quatrieme cas suppose une grandeur fausse, ou negative, ou moindre


le on
que rien; c'est à dire prise en sens contraire a celuy cy dans quel
la proposoit ou demandoit car soit une ligne droite indefinie DE dans
laquelle tombent trois points A.B.C de 6 façons differentes represen-
tées icy

VALEURSREELLES
VALEURSFAUSSESOU NEGATIVES OU POSITIVES
i) ACn+AB+BC
2) –AB+BC
3) +AB–BC
4) ACn+ AB–BC 4) –AB+BC psigniReplus
BC(P grand; voyezla
-AB+BC sant $) +AB-BC Table des Ca-
~~AB(rBC)~
6) -AB–BC fAB + BC) M 6) +AB +BC racteres

Or si nous ne contons que les varietez des Equations qui nous donnent
la valeur de la ligne réelle ou positive AC; ou les differences des t~-
nages< des points, > sans avoir égard au rang, ou au costé droit ou
gauche, et par consequent si nous prenons celles dont l'une est < la >
renverseede l'autre, pour une seule comme ï, et 6. item 2 et item 3 et
$ nous n'aurons que trois varietez. Mais si dans le probleme ou théo-
rème proposé, on demande que la ligne AC, soit prise du poinct A, vers
le costéD. et que sa valeur soit determinée par les lignes AB, et BC.
ï. Cettetablese trouvef. 3g.
l38 DE LA METHODE J)E L'UNIVERSALITÉ

PHn.V,to,f.33. 5. alors cette valeur peut devenir moindre que rien. Car dans le
quatrieme
cas soit <AB adjoutee mais BC <:qui est posée > F AB
(plus grande
>
qu'AB) soubstrait, selon l'equation des fausses valeurs, c'est à dire
< selon l'equation des valeurs reelles; AB soubstraite, et>BC
adjoutée
(: ou prise reellement, mais en sens contraire vers E :) selon l'equation
des valeurs reelles; donc puisque BC est P AB il y aura
plus de soubs.
trait, ou de pris en sens contraire vers E, que d'adjouté ou de pris selon
la demande. Par consequent la difference, <sçavoirAC> tombera du
costé de E. Le meme, mais apres un ecbange des
lignes, arrive au
cas. Mais au 6metout est pris en sens contraire ou vers E, AB aussi bien
que BC. Or prendre en sens contraire c'est à dire reculer, est propre-
35 verso. ment ~M&~M~. Or non seulement
celuy qui a avancé peut reculer,
plus meme qu'il n'ait avance, comme dans le < et 5mecas; mais celuy
aussi qui n'a rien avancé du tout; car en reculant, il avance a
rebours,
et son avancement est moindre que rien faut encor qu'il avance
puisqu'il
< veritablement et qu'il revienne au premier endroit > pour
pouvoir
dire de n'avoir rien fait, comme celuy
qui doit plus qu'il ne possede. Mais
enfin à regard des signes dont il est
question uniquement, il n'y a que
4 cas <:dinerens, sçavoir le i. le 2. le 3 et le 6 >, puisque le est
compris dans le second (: 3~) et le 3~ est compris dans le 3~
(: second) selon les vrayes (: fausses :) valeurs. Je fus pourtant obligé
de rapporter le 4~ et 3~ cas aussi, pour faire voir comment la valeur
d'AC peut estre fausse, sauf les signes; et comment il a tantost
y 3,
tantost tantost 6 varietez selon les differentes considerations.
Voila l'explication de < la plus-part > des Signes
Ambigus dont on
peut avoir besoin ordinairement. Car de monter aux compositions plus
hautes, d'expliquer les varietez qui peuvent arriver, quand il y a plus de
trois points employez sur tout quand on y mêle les fausses
grandeurs;
d'expliquer les cas differents dont on peut avoir besoin, quand nous
supposons les points tomber dans une circulaire ou autre qui recourt en
elle même, au lieu d'une droite indefinie ce seroit
plus curieux
qu'utile, et ne serviroit qu'u. embarasser l'esprit du lecteur puisque ce
que je viens de dire, avec ce que je m'en vay d'y adjouter, estant bien
compris, luy suffira asseurement. Car je pretends de donner un moyen de
nous passer de la fabrique de tant de signes nouveaux sur tout
quand ils
seroient trop composés; <annd'applanir toutes lesrudessesde ce
chemin,
MLAMETHODEDEL~UNÏVERSAMTÊ ï3<)

r
et de reduire tout à la derniere clarté et, je PmL.io,t.35.
qui ne fut pas encor battu,
deuvois donner, puis-
l'ose dire, facilité possible. J'ay balancé si je le
de ~n~c~ ~~M~M~M,qu'on a accoustumé de sup-
qu'il m'avoit servi
les theoremes inventés, mais la
primer, pour faire paroistre d'avantage
considerationdu bien public l'a emporté par dessus toutes les autres. >
( 36 barrée.)
(f.

le moyen des 37 recto.


Je dis donc, qu'on peut exprimer les signes par
lettres, à fin de venir à une espèce d'Algebre pour trouver les signes
incon-
< inconnus >, comme l'on trouve ordinairement les grandeurs
nües. Je choisis pour cet effect les lettres Grecques pour distinguer plus
aisementles lettresdessignes, des lettresdesgrandeurs.
De ces lettres, de r AlphabeteGrec, les premieres signifieront, +,
comme, &. y. S les dernieres signifieront comme w. < <&.Et x
et M,par exemple, signifieront + ou de la premiere ambiguïté; p et
<!<,de la seconde, etc. Cette expression des signes par lettres n'est pas
si forcée, qu'elle le paroist d'abord, car par exemple y signifie
i. or ï, est une grandeur < sçavoir un nombre >, et chaque
grandeurpeut estre expliquée par une lettre, donc ï peut estre expliqué
nous
par f), et nous pouvons faire wy au lieu de y, pourveu que
< nous > souvenons que ces lettres qui signifient un nombre, ou une
raison,n'augmentent pas les dimensions et pour cette raison a fin de les
une
distinguerd'avantage des autres, il sera bon de les renfermer dans
parenthese close comme Cb))y. Si deux de ces lettres se trouveront
ecrites l'une aupres de l'autre dans une meme parenthese, comme
ou
(ono')~ cela signifiera ou l'un < des signes comme + (ou <x)>
Fautre; sçavoir (ou ~).
Mais il sera à propos de reprendre les exemples, de tous les signes,
dont nous avons parlé, et de monstrer comment nous les pourrions
exprimerpar lettres d'une maniere qui nous fera voir en même temps
< ou dans la suite > tous leurs usages. Soit une ambiguïté
~n +~+c
ou c

representonsle + de cette premiereambiguitèpar ?, et le par w, et nous


aurons n + ( o~) au lieu de n +
~40 DE LA MÉTHODE DE L'UXIVERSALÏTÉ

PHtL.,V<to,f.3~. et si nous cherchons la valeur de b, par la meme


~7 verso. equation en nous
servant d'une transposition necessaire, nous aurons

F! –f~) c'est à dire


n~(<M)c,aulieude ~D~c
Car il est manifeste qu'un signe comme
(~) estant anecté de doit
estre changé mis a la
en sorte qu~soit place de et vice versa, puisque
<~ ou ( + ) est ( ) ou Met Mou (~T) est (~ ou (T).
Soit la seconde ambiguïté dans le même calcul

'~n +/
ou–/+~
de la 2~ et nous aurons
posons égal
e n (W)/(V)~ lieu de n ('~)/(~)~
Soit une 3~ ambiguïté dans le même calcul

~n +~+/
ou +
ou +
posons égal a de la or nous aurons

n ('TYr') CY~ au lieu de f-! ~= Si l'equation avoit esté


~n +~+/
ou + 1
ou +
ou
nous aurions eu b n ( y~ ) ('yy~)
au lieu de f-! (~V~ l
(~y~
Soit une ambiguité, sçavoir
n +~4=
ou =={=
n+

égal a si est celuy de la premiere ambiguïté,


posons
MS LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ !~I

PHtL~V, !0,f.37.
et nous aurons
~t ('~ (o~M)M (<xM,o)j&
~n
au lieu de ~n-=~
seu-
<~Je croy que cette façon d'exprimer est assez aisée. j'y adjoute
lement cette caution que l'ordre des lettres aussi bien que des equations
arbitraire en effect; mais estant choisi une fois, il doit
particulieres est
estre observéconstamment, pendant qu'il y a un autre signe de la même
fin que ces deux signes gardent un rapport entre
equation ambigue, à
eux et puisqu'il n'y a rien qui les discerne que l'ordre des lettres. >
3! recto.
de cette expression des signespar lettres paroistra 38
t <Le grand avantage
clairement dans la suite des operations cependant > il est fort aisé d'y
viens de dire de l'expression par signes comme
appliquertout ce que je
item touchant le changement d'un
par exemple touchant le MMCM/M~,
en cas qu'il reste seul de tous les
signe composé dans un signe simple,
autres correspondants. Car si de la 3meEquation susdite le seul signe
hvF) ou ~= reste, et l'autre ( w?) ou evanouit, le premier pourra
estre changé en celuy cy (y?) < comprenant les deux premiers cas,
n'avions pas feint de comprendre
YY,sous un seul tout ainsi que nous
sous un seul cas le 3°" et le 3"" endroit du point D, da:is la i. ou 7~
le seul signer,
figure>. Mais si des signes de la quatrieme equation
ou (S~) reste, et l'autre =f~-ou (o~o) evanouit, le dit signe (o,~)
ne pourra pas estre changé en un simple, par ce qu'on ne sçauroit deter-
miner si ce < signe > simple doit estre j~), ou (~); et par ce que
cette quatrieme ambiguité est une soubsdistinction de la premiere, et par
avec ceux de
conse quent les signes de la quatrieme sont correspondents
la pr emiere, de sorte qu'on ne peut pas dire, que de tous les signes
correspondants, le seul ( 3,~ ) reste, puisque les signes de la premiere
ambiguitérestent encor, comme je le suppose.
A present je croy qu'il sera temps d'expliquer la division generale des
signes en Homogenes, en Correspondants, et entierement Heterogenes
< car l'expression des signes par lettres sert beaucoup à l'éclaircir. Cette
division est de grande importance dans la suite des operations car
l'Addition et soubstraction de deux signes Homogenes se peut tousjours
faire avec coalition de ces, deuxsignes en un seul, et pour cette raison je
les appelle Homogènes, car deux grandeurs sont homogenes si on les
'43 DE LA MÉTHODE DE L'UNI VERSALÏTE

PnïL.,V.IO,f.3~.
peut adjoûter ensemble. Si deux signes ambigus homogenes se multi-
plient et se divisent l'ambiguité évanouit; en fin si deux
signes corres-
pondents se multiplient ou s'ils se divisent, il s'ensuit tousjour leur
coa-
lition en un seul >. J'appelle Homogenes,ceux dont un
estant expliqué,
l'autre s'explique aussy par consequence, entierement et
tousjours. II est
aisé de juger par cette definition, que de tous les
signes il n'y a que ceux
qui soient homogenes, qui sont les memes comme C~T) ou 4=et
('o~
ou item comme ( ou et (~") ou ou qui sont opposés,
commet et =t=ou (~) et wx ), ou~=et~ou
(~y) et (~o).
J'appelle correspondants; ceux qui tirent leur origine d'une même
equation ambigue, et quand il ne sont pas hornogenes, alors
l'un estant expliqué n'explique pas l'autre entierement et quoyque
toujours il ne
laisse pas pourtant d'en deminuer
tousjours Fambiguité et même de l'ex.
pliquer entierement quelques fois. Par exemple soit AC n -~=AB BC
ou qui revient au même, AC f-!
C~f) AB Cy~-) BC. Posons le cas
o. ) que
38 verso.
signifie +, alors l'autre pourra estre changé en un simple
=1= commeles lettres le font voir. car
puisque le signe (~) ou ( ~=)
signifie +, ou donc le i. ou 3mecas de
l'ambiguité sera choisi; or
dans l'autre signe ~f, ou le i. ou 3- cas sera y ou
(~) y, donc ~=
signifiant +, deviendra (-~ ) c'est à dire 4=. Mais
d'avantage posons
que~, ou un de deux, signifie alors toute l'ambiguité cessera,
et l'autre sera -{-. comme il est aisé de démontrer
par le moyen des
mêmes lettres.
Les signes correspondants sont d'une même
ambiguité immediate-
ment, ou mediatement; immédiatement, comme dans la
3~ ambiguité
~= et dont je viens de parler, ou comme et
( ~=) ( =t=~ ) dans la 4"
mediatement, comme dans la quatrieme, et =<=dans la premiere,
ce que la 4meest une soubsdistinction de la par
premiere; et se sert de la
premiere en y adjoutant encor une nouvelle ambiguïté. Il est aisé de
les reconnoistre par le moyen des lettres, car ceux
qui tirent leur origine
d'une même ambiguïté immédiatement, n'ont
que les memes lettres
diversement rangez; comme (~)
s'exprime par C~Y).etC~) par
(TTf)' et~ s'exprimant par C~T), s'exprime par fM~). Mais 4~
s'exprimant par ( <~), s'exprime par (~). Les mêmes lettres font
connoistre d'abord, si deux signes sont entierement
Heterogenesou sans
DE LA MÉTHODE DE L~UNIVERSALÏTE !~3

t
naissent d'ambiguitez entièrement sr'ttH.V,
correspondence; c'est à dire s'ils
ïo~.38.

differentes,et sans dependance, en sorte que l'explication de l'un des F

de l'autre, car alors ils


signes ne contribue rien du tout a l'explication
n'ont point de lettre commune. comme par exemple le signe =~ et le
et l'autre (y~). Et cela arrivera dans
signe~=, dont l'un signifie (oKo),
le calcul du probleme proposé, des perpendiculaires des coniques,
<; voyez la 6g. i. et 7. > car alors l'explication du signe=)=depend de
la nature de la courbe proposée < ABC, mais > l'explication du signe
-~=dépendde l'endroit du point donné D.
L'on me demandera à present, si j'aimerois mieux d'exprimer les
signes Ambigus par signes ou par lettres. Je reponds que j'aimerois
mieux d'exprimer les signes simples par signes, et les signes composez
par lettres. Il me reste seulement d'adjouter si l'on veut employer les
signes soit simples, soit composez, et qu'on trouve deux signes hetero-
genes,mais semblables,qu'il fautrenfermer l'un d'eux dans une parenthese,
comme=t= et ('), et s'il y en avoit trois, l'on feroit 4=, et (2 =~) et
C~~), de même -~=, et (2 -~=),et (3-~=). Mais si l'on se sert de lettres
on n'a pas besoin de marquer ces parentheses par nombres.

PHIL.,V, ÏO, f. 39 PniL.,V,io,f. 3n.

Tabledes CaracteresAnalytiques.
6 4 4 0 0 6 0 6 0 a 0 0 0 6 e

PH!L.,V, 10, f. 40 PH!L.,V, tO~f.~O.

Tabledes signes de la Methodede l'Universalité.


.0 e

PHiL., V, ïo, f. 4.t-4.3 (4 p. m-4"). PHH,V,to,f.4t-


42'
CONSTRUCTION DU PROBLEME ESSAY DE LA ME-
THODEDEL'UNI-
D'UN POINCT DONN& MENER LA PERPENDICULAIRE A UNE SECTION
VER8AUTE.
CONIQUE DONNEE, PAR LE MOYEN D'UNE HYPERBOLE SIMPLE

.0.0 o

1. Cf. PHtL., V, ÏO, f. 64-65.


~4~ GENERALE
GEOMETRÏCA

PHtL., V, JO, f.
f PHïL.,V, !o, f. 43-46 (3p. in.~).
43-46.

< INTRODUCTION A LA > CONSTRUCTION D'UN PROBLEME SOLIDE


DONNÉ PAR L'INTERSECTION D'UNE SECTION CONIQUE DONNÉE ET D'UN
CERCLE, SUIVANT UNE SEULE REGLE COMMUNE A TOUTES LES SECTIONS
CONIQUES, NECESSAIRE A L'EXECUTION DES CALCULS DE LA METHODE DE
L'UNIVERSALITÉ.

PHtL.,V, t0,f.47.7. ?HIL., V, ï0, f. ~.7 (2 p. in-).

1674. Paris.
47 recto.J. GENERALIA GEOMETRICA DE MEIS ACCESSIONIBUS
ET METHODO UNIVERSAUTATIS.

Les Theoremes n'estant que pour abreger <~ ou diriger ~> la solution
des problèmes) < puisque toute la théorie doit servir à la
practique >
il suffit d'estimer la variété de la Geometrie par celle des problemes. Les
problemes de Geometrie sont ou Rectilignes ou Curvilignes. Les Pro-
blemes rectilignes sont dans les quels on ne demande ny suppose
que la
grandeur de quelques lignes droites ou espaces rectilignes. Les curvili-
gnes supposent ou demandent la grandeur de quelque ligne courbe/ou
de quelque espace curviligne. Les problemes des centres de Gravitéet par
consequent quantité de problemes de la Mechanique sont de la derniere
sorte. Ainsi on peut dire qu'il y a comme deux especes de la Geometrie,
celle d'Apollonius, et celle d'Archimede; la premiere renouvellée par
Viete et des Cartes, l'autre par Galilei et Cavalieri.
Les problemes Rectilignes se reduisent à la Resolution de quelque
Equation dont il faut tirer les racines, analytiquement <~par le calcul >,
ou Geometriquement <~ par les intersections des lieux >, exactement
ou par approximation. Mais les curvilignes ne sont pas encor sujets à
l'analyse connue, et si on les vouloit réduire a une equation, on la trou-
veroit de Finfinitesieme degré.
Or ayant fait quelques remarques assez extraordinaires dans l'une
aussi bien que dans l'autre espece de Geometrie, j'ay bien voulu en tou-
cher icy quelques unes en peu de mots.
DE MEÏSACCESSÏONIBUS !~5

Dans la GEOMETRIE DESRECTILIGNES; j'ay trouvé enfin le moyen de P PatL~V, ïo< h~7. =

tirerlesracinesde toutesles EquationsCM~ c'est à dire de rendre toutes


les equations cubiques pures; en sorte que pour les resoudre il ne faut
quetirer la racine cubique d'un solide connu. Scipio Ferreus a trouvé
lepremierdes regles propres à tirer les racines de quelques especes des
Equationscubiques, Cardan a publié sa methode. Et Viete aussi bien
que Mons. des Cartes ont desesperé de pouvoir venir a bout des autres.
J'ay eu le bonheur d'y voir quelque jour. Et cela estant on peut dire
que la resolution de toutes les Equations cubiques ou quarrequarrees est
achevée,et qu'on les peut construire toutes Géométriquement par l'in-
ventionde deux moyennes proportionnelles.
j Je ne repete pas icy ce que je viens de dire dans un papier a part 47 4 verso.
dela Methodedes universels;qui nous abrege le calcul, <; comprennant
plusieurscas soubs un seul >, qui nous fait decouvrir des harmonies
dansles figures et qui nous donne le moyen de les ranger en classes par
desideesgenerales.
Touchant les lieux, j'ay observé quelques moyens extraordinaires
d'obtenirdes constructions courtes et [nettes] belles, comme par exemple
je donnai il y a quelques jours la construction <~ fort courte > de ce
probleme [L'Hypoténuse] <~ Uncosté~> d'un Triangle [rectangle]estant
donnée <~ et l'angle qui lui est opposé >, trouver le triangle en sorte
que sescostés soyent en proportion harmonique.
Vietenous a donné la methode de tirer les racines des Equations par
desnombresapprochans aux veritables; mais personne a ce que je sçache
a donnédes approximationsGaw~n~j; je croy pourtant d'y avoir reussi,
et de pouvoir resoudre les problemes solides par approximations en
n'employant que des droites ou courbes; et cette methode a cela au
dessusde l'exegese numerique de Viete, qu'elle nous donne toutes les
racinesde l'Equation proposée tout a la fois, au lieu que l'exégèse par
nombresn'en donne qu'une.
Quant à la Geometrie des Curvilignes je pretends d'y avoir fait quelque
chosed'extraordinaire sans parler de la quadrature d'un segment oblique
de la cycloeide; de la dimension de la courbe décrite par l'évolution du
cercle(ayant trouvé que l'arc évolu est la moyenne proportionnelle entre

t. Cemotest répétépar erreur dansle ms.


ttohtTS M LNBNtZ. to
i~6 NATURAPRÏORA

Putt~ V.to~f.~y. le diametre et la courbe décrite), de la dimension de la surface du solide


parabolique fait par la parabole révolue à l'entour de la touchante du
sommet; j'ay observé deux methodes fort estendues, l'une de donner la
dimension des figures superieures, en supposant celle des inférieures.
l'autre de reduire l'aire d'une figure à la somme d'une progression de
nombres rationaux ce qui est traduire la difficulté de la Geometrie à 1

PHIL., V, tO~f.~S. PmL., V, 10, f. ~8 ( s p. in-).


21 junii 1678.
D~MOW~~ pure Analytica
minus in minus facit plus.
<3MO~

49- F. 49 Copie de la f. ~.8.


5o. F.5o:
SIGNA AMBIGUA.

5ï. F.5ï
Denionstratiopure analytica
Quod in multiplicatione in faciat +.

53. F. 53
SIGNORUM AMBIGUORUM TRACTATIO PER UTERAS

PtHL., V, 10, f. 5~. PHiL., V, 10, f. 54 (un coupon).


Additio natura prior substractione.Natura priora. Demonstratioaxio-
fM~~MM. Additio est natura prior substractione, seu -t- est natura
prius quam -t-<ï– quia natura prius est ut duo a, b eodem modo
tractentur quam ut tractentur modo diverso, et cum modo diverso trac-
tantur, nondum ratio apparet, cur potius dicamus + b, quam
Ea igitur causa forinsecus petendaest, quod [nihil] <( non > esse necesse
I. Sic.
2. Cf. les f. 37.38.
ÏNFÏNÏTUM

cum dicimus + a + b; eodem modo ostendituret ab seu multiplicationem PH!t.V,tO,f. 54.

esse natura priorem ipso seu divisione. Et haec quidem ita generalem
hominum assensum habent, ut pro monstro futurus sitarithmcticus, qui
substractionemtractet ante additionem. Itaque mea 1 sententia Rober-
vallius non inepte demonstravit axioma (: si ab aequaUbusauferas
xqualia, residua sunt aequaUa)ex axiomate natura priore :(si aequalibus
addas ~quaUa, summae sunt asquales) quamvis eum ideo reprehensum
sciam a collegis in Academia Regia Parisina, quia scilicet aeque illud ex
hoc demonstrare potuisset, quam hoc ex illo. Sed praeterenda sunt quae
natura priora sunt, et peccatum videri potest pro axiomate habere quod
ex positis demonstrari potest

PniL.,V, i o, f. 56 (un coupon). PH!L.,V, t0,f.56.

Determinatum idem quod dabile.Ita arcus aliquis positione datus est


magnitudinedeterminatus seudabilis.Etsi magnitudo ejus non sit cognita.

PHIL.,V, io, f. 58 un (coupon.) PHtL.,V,ÏO, f.58.

INFINITUM.

est quantitas infinita hinc credibile est summam seriei hujus

i. etc. esse [nnitam] infinitam.


2 3 4
At summa seriei ~1etc. est etiam 0 sive infinita. Ergo sequeretur,
1111
fore etc. n etc. quod est absurdum.
quia ipsi squale,
Videtur enim etc. etc. infinities esse majus. Dicendum
ipso Î 2 3
ergo0 et 0 non aequivalere;seu o. non posse esse quantitatem minimam,
sed esseinnnitè parvam, ut una o sit alia major. Et hic videtur hoc modo
oblatumnobis exemplum quo infinitum unum alio infinities majus est.
î. Cf.MATH.,2.
Ï4~ DEMONSTRAT!OANAI.YTtCA

PH:i.V, io,f.?8. Et videtur summa omnium fractionum summae omnium unitatum et


inter finitam quantitatem quodammodo media esse.

PntL.~V, to,~ 5g. PHïL.,V, ïo, f. 59 (un coupon).


21 junîi 1678.
Mariottus in specimine logico negat propositiones
quasdam Geome-
tricas in Elementis extantes demonstrari per calculum, quia calculus
ipse,
v. g. quod–in –&cit+; ex Elementis demonstrari debet. Etsanc Ana-
lytici plerique qui demonstrationes operationum dare voluère recursum
habuere ad propositiones Geometricaset inter hos Renaldinus
qui refert
Cavallerium quoque questum quod hae propositiones non haberentur
demonstrata?. Ego puto Cavallerium quaesivissedemonstrationem Ana-
lyticam, nam linearem dudum dederantAIgebristae, ut Bombellus aliique.
Ecce ergo demonstrationem purè analyticam a me repenam, absurdum
enim videbatur arithmeticas communis regulas (quas inter illa est
quod
-in facit +) non nisi per lineas demonstrari posse. Primum autem
qu<esivirem in xquatione ubi ut si sit a?qu. o. ducenda in –c.
vel in/ c. 1 sumendoque pro vero quod quasritur incidi in verum.
inde per regressum concinnavi demonstrationem syntheticam in casu
aequationis.Unde faciliusposteafuit concinnare propositionemgeneralem,
quemadmodum scheda separata prasstiti
x -b
–c
~{-~caequ. o.
cx
Ergo ~+~ aequ. ~+~
Ergo x -)-~ aequ. +~. seu
x aequ, b.
x-b
A'
f-c

~'+~n~'+~
i. Cf. les f. 4.8,4Q, 5î, et PmL., V, 7, 3 recto.
LÏNEÀ !NF!NYTA ESTtMMOMMS 14~

PHH.V,ïO,f.6o.
PHIL.,V, ïo, f. 60(un coupon).
3 januar. 1676.

LiNEA INFïNITA EST IMMOBILIS.

motu transferenda sit


Sit linea AB < infinita a parte B > quae
AC. Quando perveniet in AC, erit
inAC. Sit inter B et C ipsa DE parallela
ut in AF, erit pars ejus
tota infra DE, et in quocunque puncto ponatur,
interminata, seu si
infinita supra DE. Unde si AC ponatur perfecte
ut tandem simul tota illa
nullum sit punctum ultimum, necesse est,
linea interminata infra DE descendat, totaque spatium interjectum
Hinc videtur
simul conficiat, id est ut sit in pluribus locis.
esse immobile. Etiamsi [distandam]
probari interminatum corpus idem semper locum
< angulum > FC fadas infinite parvum, tamen
Similis enim figura duci
habebit, proportionaliter quod in his magnis.
infinite parvam.
potest, supponendo ipsam BC

Pau.V,io,f.6ï.
PmL.,V, 10, f. 61 (un coupon.)
Rationes et Numeri res homogènes sunt, addi potest ratio numero,
Ideo Rationes
etc., quod et ex œquatiombus Algebraicis apparet.
sunt genus, Numeri et Rationes < Radices > surdae sunt species.
Rationeslinearum neque numeri sunt neque radices surdae.

PHH~V, ï0,f.63.
PmL.,V, ïo, f. 63 (un coupon).
EXTENSIO INTBRMINATA non debet implicare, quia videntur aliqua
de ea demonstrari posse, ut duas rectas interminatas in eodem piano
de ter-
qusenon sint pafallelse, unum habere punctum commune. Quod
EXTENHOïNTERMtNATA

PHÏL..V, ï0,f.63. mmaus dici non potest. Sed hoc tamen de terminatis
dici potest, pro
duci posse dum concurrant. Videtur vero
intelligi recta jam producta;
uno rect~ per se mtemunat.e a nobis aut
corporibus termtnantur.

Pan. V, f. PHtL.,V, to, f. 6~-63. Prospectus imprimé


6~5.
PROBLÈME: Tirer d'un point donné, sur la
circonférenced'une
Coniquedonnée,uneperpendiculaire.par J. OZANAM.

Paris, i~ May 1~78


<. Cf. PHïL., V, to, f. 25 recto, 33
verso, 41-42.
DEUNGUARUMORMÏMS t5ï

]
PHïï. VI, !o, a.
PHiL.,VI,io,a(3f.in-8~

Leibnitius

de connexione inter res et verba,


seu potius de linguarum origine.
Schedulaequ~e insunt non nisi particuïae operis cujusdam majoris
videntur et non nisi vulgaria continent, quae impressionem non me-
rentur

Certam quandam et determinatam inter Res et verba connexionem esse F.

dici nequit; neque tamen res pure arbitraria est, sed causas subesse
oportet, cur ceftse voces certis rebus sint assignatae
Ex instituto rem fluxisse, non potest dici, nisi de Linguis quibusdam
artificialibus,qualem Golius Sinensem esse suspicatus est, et qualem
ortam proto~
Dalgarnus, Wilkinsius alüque conHnxere. Primigeniam
alii ab
plastis usurpatam, quidam fluxisse putant ab instituto DEI,
anima-
Adamo, viro divinitus illustrato excogitatam, tune cum nomina
libus imposuisse traditur. Sed talem linguam vel omnino intercidisse,
vel in ruderibus tantùm nonnulUs superesse oportet, ubi artificium
deprehenderedifficile est.
Habent tamen Linguae originem quandam naturalem, ex sonorum
consensucum affectibus,quos rerum spectacula in mente excitabant. Et
hanc originem non tantùm in lingua primigenia locum habuisse putem,
sedet in linguisposteriùs partim ex primigenia partim ex novo hominum
per orbem dispersorum usu enatis. Et sanè saepe onomatopœia mani-
festé imitatuf naturam, ut cum ~M~t tribuimus ranis, cum st

ï. Titreet notede la mainde RA8PE p. 86).


(Bodemann,
a. Cf. RENAN,De roW~MC du langage, p. 149 La liaison du sens et du mot
n'est jamais nécessaire, jamais arbitraire; toujours elle est motivée.
I.INGC~EPHH.OSOPHtC~ SPECIMEN

PHti. VI, to, a.


a. nobissignincatsi!entii<velquietis>admonitionem; <et~cursum>
cum hahaharidentis est, v~ dolentis1.

s.
F. s. Le 2~feuillet porte quelques indications d'ordre
manière d'émettre certains sons (voyelles et physiologique sur la
consonnes).

PH!L., M,JO,b. b. PniL., VI, 10, b (i p. in-~).

Januar. 168o.
f.M~p ~MoM~Aïc~pSpecimenin Geometria edendum.
Ut aliquod lingue philosophiez
specimen edam, ac ne videar incre-
dibilia promittere, incipiam ab illis in quibus id et facilius et
securius,
et mirabili magis effectu prxstatur; nimirum in Geometria.
Revocabo
omnia ad rectarum ductus, et facilitatis nunc
quidem causa, non omnia
resolvam; sed conabor caetera resolvere in triangula similia. Ut autem
omnia procedant facilius, et quia nondum
metaphysicam istam resolvere
satis licuit, utar flexionibus, particulis ac constructionibus
lingue latine.
Sed ipsa vocabula nova effingam, sumta ex natura
ejus quod & dum
lineas ducuntur. Hac ratione ubi primum Elementa
explicuero, gradus
ad cetera omnia non difficilis erit. Nihil autem calculi hic
miscebo, imo
nec de magnitudinibus, summis, differentiis, rationibus
rationumque
compositionibus, aut potentiis aut summis caeterisque que communia
sunt Arithmetic~ et Geometriœ, sed solis
punctis, rectis, angulis, inter-
sectionibus, contactibus, motibus sum locuturus, ostendamque quomodo
expressiones calcularesvel mixtas ad lineares revocentur. Fructus autem
erit maximus, quoniam hac ratione licebit Geometricas
ratiocinationes
maxime subtiles sine charta, sine pulvere, sine
calculo, sola imagina-
tionis et mémorial vi peragere
Aequalitatem ad congruentiam revocabimus, rationem ad similitu-
dinem. Aequalia quorum unum in alterum transformari
potest.

t. Cf. le CM<~cde PLATON.


2. Les sommes désignent ici les intégrales.
3. a~, Specimen ~tOC~~OMMW mathematicarum sine calculo et ~Mf~ (MATH.,
ï, 28) et PHïL., V, 7, f. 3 recto. V. La Logique de Z.6< p. 404, n. 2.
PREFACE A LA SCIENCE GÉNÉRALE t53

1 ?HH. VI, !t,a.


pHiL.,VI,ïi,a(3p.in-folio.)~ t

et que le con-
TWSQ]UE> le bonheur consiste dans le contentement,
de
JL tentement durable depend de l'asseurance que nous avons l'avenir,
de Dieu et de
fondéesur la science que nous deuvons avoir de la nature
est necessaire au vray bonheur.
l'ame; de la il s'ensuit, que la science
Maisla sciencedepend de la demonstration, et l'invention des demons-
le monde.
trationsd'une ~~M Methode,qui n'est pas connue de tout
Car quoyque tout homme soit capable de juger d'une demonstration,
ce nom si tous ceux qui la considerent atten-
puisqu'ellene meriteroit pas
tout
tivement, ne s'en trouvoient convaincus et persuadés; neantmoins
hommen'est < pas > capable de trouver'des demonstrations < de son
chef > ny de les proposer nettement quand elles sont trouvées < faute
de loisirou de methode >.
La vraye Methodeprise dans toute son etendüe est une chose à mon
avistout à fait inconnue jusqu'icy, et n'a pas esté practiquée que dans
les mathematiques. Encor est elle fort imparfaite à l'egard des mathe-
de faire voir à quelques uns
matiquesmêmes, comme j'ay eu le bonheur
des premiers mathematiciens du
(: qui passent aujourdhuy pour estre
siecle :) par des preuves surprenantes. Et j'espere d'en donner des
echantillonsqui ne seront peut estre pas indignes de la posterité.
suffisante
Cependant si la Methode des Mathematiciens n'a pas esté
elle a esté au
pour decouvrir tout ce qu'on pouvoit souhaiter d'eux
moins capable de les garantir des fautes; et s'il n'ont pas dit tout ce
deuvoient pas
qu'ils deuvoient, ils n'ont rien dit aussi de ce qu'ils ne
dire.
Si ceux qui ont cultivé les autres sciences [les] avoient imitez < les
mathematiciens> au moins en ce point nous serions fort heureux et
il y a long temps que nous aurions une Metaphysique asseurée, aussi bien
la
que la morale qui en depend; puisque la Metaphysique renferme
connoissancede Dieu et de l'ame, qui doit regler nostre vie.
Outre que nous aurions la science des mouvemens, qui est la clef de
la physique et par consequent de la médecine. Il est vray que je croy que

Cemorceauest une préfaceà la Sciencegénérale.On peut conjecturerqu'il


datede t677,d'aprèsun indicenotéplusbas (p. ï54, note t). Cf. PHIL.,VI, t3, e.
l5~ PREFACE A LA SCIENCE G~N~RALE

a. nous sommes en estat maintenant


a.
PHtL., \ï. t!, d'y aspirer, et quelques unes
de mes premieres pensees ont esté receües avec un tel applaudissement
par des plus sçavans du temps, à cause de leur simplicité merveilleuse,
que je croy qu'il ne nous reste à present que de faire certaines experiences
à dessein et propos délibéré, et non pas par hazard < et en tâtonnant >
comme cela se fait communement; afin d'etablir la dessus le bastiment
d'une physique asseurée et demonstrative.
Or la raison pour quoy l'art de demonstrer ne se trouve
jusqu'icy que
dans les mathematiques n'a pas esté bien penetrée de qui que soit, car
si l'on avoit connu la cause du mal, il y a long temps qu'on auroit aussi
trouvé le remede. Cette raison est, que les
Mathematiques portent leur
épreuve avec elles Car quand on me presente un theoreme faux, je
n'ay pas besoin d'en examiner ny même d'en sçavoir la demonstration,
puisque j'en découvriray la fausseté à posteriori par une experience
aisée, qui ne coûte rien que de l'encre et du papier, c'est à dire par le
calcul; qui fera connoistre l'erreur pour petit qu'il soit. S'il estoit aussi
aisé en d'autres matieresde verifier les raisonnements par les
experiences,
il n'y auroit pas de si differentes opinions. Mais le mal est
que les expe-
riences en physique sont difficileset coûtent
beaucoup; et en metaphy-
sique elles sont impossibles; à moins que Dieu ne fasse un miracle pour
l'amour de nous, pour nous faire connoistre les choses immaterielles
éloignées.
Ce mal n'est pas sans remede, quoyque d'abord il nous semble
qu'il
n'y en ait point. Mais ceux qui voudront considerer ce que je m'en vay
dire, changeront bien tost de sentiment. Il faut donc remarquer que les
P. 2. < preuves ou >
experiences qu'on fait en mathematique 1 pour se
garantir d'un faux raisonnement (: comme sont par exemple la preuve
par l'abjection novenaire, le calcul de Ludolph de Cologne touchant la
grandeur du cercle; les tables des sinus ou autres :) ne se font pas sur
la chose même, mais sur les caracteres
que nous avons substitués à la
place de la chose. Car pour examiner un calcul des nombres par exemple
si 1677 pris 363 fois 6x2.103 on n'auroit
jamais fait s'il falloit faire
365 monceaux et mettre en chacun 1677 petites pierres, et les contera
la fin toutes pour sçavoir si le nombre susdit
s'y trouve. C'est pourquoy
r. Cenombredoit être la datede ce fragment.
a. Ici un mot oublié (~tt'<). On voit en marge la
multiplication, barrée.
PREFACE A LA SCIENCE GÉNÉRALE l55

on se contente de le faire avec les characteres sur le papier par le moyen PHtL., \'Ï, tï, a.

de la preuve novenaire, ou de quelque autre. De même quand on propose


une quadraturede Cercle pretendue exacte, nous n'avons pas besoin de
faireun [grand] cercle materiel pour lier un ni a l'entour, et pour voir si
la longueur de ce fil ou la circomference a au diametre la proportion
cela seroit peinible, car quand l'erreur est une
qu'on nous a proposée
millième ou moindre < partie du diametre >, il faudroit un grand
cercletravailléavec beaucoup d'exactitude. Cependant nous ne laissons
l'evenement
pas derefutercette fausse Quadrature, par l'expérience, et par
du calcul ou de la preuve en nombres. Mais cette preuve ne se fait que
sur le papier, et par consequent sur les caracteres qui representent la
chose,et non pas sur la chose même.
Cette consideration est fondamentale en cette matiere et quoyque
beaucoupde tres habiles gens, surtout de nostre siecle, ayent pretendu
de nous donner des demonstrations en matiere de physique, de meta"
et en
physique,de morale, et même en politique < en jurisprudence >
médecine neantmoins ou ils se sont trompés, à cause que tous les pas
sontglissans, et qu'il est difficile de ne pas tomber, lorsqu'on n'est pas
guidépar quelques [expériences ou preuves] <; directions ~> sensibles;
ou quand même ils ont rencontré, ils n'ont pas pu faire recevoir leur
raisonnementde tout le monde; par ce qu'il n'y a pas encor eu moyen
d'examinerles raisonnements [en métaphysique] par quelques preuves
aiséesdont tout le monde fut capable.
De la il est manifeste, que si l'on pouvoit trouver des caracteres ou
signespropres a exprimer toutes nos pensées, aussi nettement et exacte-
ment que l'arithmetique exprime les nombres, ou que [l'algèbre]l'analyse
geometriqueexprime les lignes, on pourroit faire en toutes les matieres
autantqu'ellessont sujettes au raisonnementtout ce qu'on peut faire en
Arithmetiqueet en Geometrie.
Car toutes les recherches qui dependent du raisonnement se feroient
par la transposition de ces caracteres, et par une espece de calcul; ce qui
rendroit l'invention des belles choses tout a fait aisée. Car il ne faudroit
pas se rompre la teste autant qu'on est obligé de faire aujourd'huy, et
neantmoinson seroit asseuré de pouvoir faire tout ce qui seroit faisable,
< ex datis. >
De plus on feroit convenir tout le monde de ce qu'on auroit trouvé
ï56 PRÉFACE A LA SCtENCEGÉNËRAt.E

Pn~ VI. tt. ou


3. conclu. puisqu'il seroit aisé de verifier le calcul soit en le
refaisant,
soit en essayant quelques preuves semblables à celle de l'abjection nove-
naire en arithmétique. Et si quelqu'un doutoit de ce que j'aurois
avancé,
je luy dirois contons, Monsieur, et ainsi prenant la plume et de l'encre,
nous sortirions bientost d'affaire
J'adjoute tousjours autant ~M~j~~f raisonnement,exdatis.
Car quoyqu'il faille tousjours certaines experiencespour servir de base
au raisonnement; neantmoins ces experiences estant une fois
données,
on en tireroit tout ce que tout autre en pourroit jamais tirer; et on
découvriroit même celles qui restent encor à faire, pour l'eclaircissement
de tous les doutes qui restent. Cela seroit d'un secours admirable même
en politique et en medecine, pour raisonner sur les
symptomes et cir-
r.;omstancesdonnées d'une maniere constante et parfaite. Car lors même
qu'il n'y aura pas assez de circomstances données pour former un juge-
ment infallible, on pourra tousjours determiner ce qui est le
plus pro-
bable ex datis. Et voila tout ce que la raison peut faire
j Or les caracteres qui expriment toutes nos pensées, composeront
une langue nouvelle, qui pourra estre écrite, et
prononcée cette langue
sera très difficile à faire, mais très aisée a
apprendre. Elle sera bien tost
receüe par tout le monde à cause de son grand usage, et de sa facilité
[merveilleuse] < surprenante > < et elle servira merveilleusement à la
communication de plusieurs peuples ce qui aidera à la faire receuvoir >.
Ceux qui écriront en cette langue ne se tromperont pas
pourveu qu'ils
evitent les < erreurs de calcul et > barbarismes, solecismes et autres
fautes, de grammaire et de construction; De plus cette langue aura une
propriété merveilleuse, qui est de fermer la bouche aux ignorans. Car
on ne pourra pas parler ny ecrireen cette langue que de ce qu'on entend
ou si on ose le faire, il arrivera de deux choses une, ou
que la vanité de
ce qu'on avance soit manifeste < a tout le monde >, oa
qu'on apprenne
en écrivant ou en parlant. Comme en effect ceux
qui calculent appren-
nent en écrivant, et ceux qui parlent ont
quelques fois des rencontres
auxquelles ils ne pensoicnt pas, lingua prascurrente mentem. Ce qui arri-
vera sur tout en cette langue, a cause de son exactitude. D'autant qu'il

\K' P/a<'c<'M,
t678 (DM~M.
<Vf,l, 32):
et PmL.,V, 6, f. ïg (ap.Ro~MMMM,
p. 82).
2. Cf. Lettre à Mq~ 1677 (~/«/ VII, st; .M~ ~).
REGULA INVENIENDI ïS~

et que tout ce qu'on y a.


n'y aura point d'equivocations ny amphibolies;
PtHL., VI, ïï,

sera le plus grand


diraintelligiblement,sera dit a propos. [Cette langue
organede la raison ~.]
est le dernier effort de l'esprit humaine et quand le
Pesprit humain,
Fose dire que cecy
il ne tiendra qu'aux hommes d'estre heureux puis-
projet sera exécuté,
un instrument qui ne servira pas moins à exalter la raison,
qu'ils auront
la veue
que le Télescopene sert à perfectionner
C'est une de mes ambitions de venir à bout de ce projet si Dieu me
donnela vie. Je ne le dois qu'à moy, et j'en ay eu la premiere pensée à
un peu apres > dans
l'aage de 18 ans comme j'ai témoigné [alors] <
un discoursimprimé Et comme je suis asseuré qu'il n'y a point d'in-
vention qui approche de celle cy, je croy qu'il n'y a rien de si capable
d'eterniserle nom de l'inventeur. Mais j'ay des raisons bien plus fortes
m'asseure que l'amour
d'ypenser, car la religion que je suis exactement,
de Dieu consiste dans un desir ardent de procurer le bien general, et la
raisonm'apprend qu'il n'y a rien qui contribue d'avantage au bien general
detous les hommes que ce qui la perfectionne.

PHIL.,VI, 11, a (un coupon). Pn!L., VI, n,a.

novembr. 82.

Regulainveniendimea est ut aliquid prœstiturus~examinem objectiones


eorum, qui id probare conantur fieri non posse; solutiones enim mihi
modumaliquem prsestandiquaesitumpnebent~aut certe aditum ad ipsum.
Ita Mariottusprobare conatur [radios] colores permanentes diverse esse
ab Emphaticis originis et naturag idque eo argumento, quia nulla in
permanentibusnotatur evagatio extra leges refractionis. Ego igitur expli"
caturus originem permanen- tium, hanc objectionem solvere sum VcMo.

conatus,et notavi evagationem illam non posse deprehendi nisi in radio


solido< colorato > magno seu notabili, non verb in exiguis, quales sunt
illi qui formant colores permanentes. Radium autem solidum voco, qui

i. Cf. LBtt~·eà Oldenburg (Pl:il., VII, ¡ 1; l3riefiueelael, l, 100); LetE~·eaà G~~y,


Galloys,
décembre Math.,
J~ n
Ï, etP/
~«~Me/
187) I,
VH, too);
aoï, L~'e
2o5.
décembre ~678
1678 (PM.,
OM6M&M~Vtï, B3;
(P/t~
a. Cf. VÏÏ, t4, ty, 20, 27, 33, !74. ~7~ so~ ao5, et Z.<<? à Z!oM~«~
~09 (Phil., 111,5~5).
3. Allusion nu Df eoM~~d~o~t~ (t666).
l58 METHODUS DOCENDI

a.
PuH. Vt, tt, a. umbra terminatur, ut qui per foramen admittitur, quales sunt
plerique
radii coloratorum permanentium, quia veniunt à corpuscuHs
pellucidis
constitutis inter opaca.

Un autre coupon

Tn~M inveniendi.Si quid duobus modis inveniri possit uno


per a
b. c. d. altero per a. b. c. d. c, poterit reperiri per e <~ simul > et tria
reliqua ex his a b c d uno < aliquo > omisso. Non est tamen regula
generalis. Si quidinveniri possit per~. b et per~. e. dabitur relatio inter a.
b. et d. e. unde ex duplici methodo idem inveniendi novum
aliquid detegi
solet.

Pan. VI, ït, ).


b. PniL., VI~ i i, b (3 p. in-folio).

(Methodus ï mihi propositum esset [Chinensem] < Americanum > aliquem in


docendi).
S
has oras tempestate delatum, <( vel etiam puerum vixinfantia egres-
sum >, non vago loquendi usu, sed certa methodo docere linguam nos-
tram et cum lingua scientias; ostendendaeipsi essent <~ crebrô > res
[varias] <~ plurimas >, rerumque status et mutationes, adjecta cujusque
appellatione. Sed in nominandis rebus servari posset ordo duplex, unus
aptus ad usum, ut quamprimum disceret cum nostris hominibus conver-
sari, alter aptus ad accuratam rerum cognitionem cum verbis compa-
randam. Et quidem praestaretambos conjungere inter se, quàm alterutri
soli insistere, ne aut vulgaribus tantùm notionibus imbutus de integro
postea scientiis animum applicare cogatur, duplicato tempore ac laborc,
ne dicam animo per confusas conceptiones praeoccupato; aut à principiis
veris quidem sed remotis rerum in medio positarum incipiens, toto ins-
titutionis suae tempore prorsus omni studiorum fructu careat, similis
magnificum struenti palatium, qui medio tempore sub dio agere, quàm
aèdesmédiocres ingredi mallet.
(una popularis.) Et Methodus quidem popularior hase foret, ostenderem, < aut ostendi
curarem, > homini quae ad pietatem et mores, ad victum et amictum,
ad defensionem sui, ad obtinenda alinienta, ad colendas amicitias, ad
commercium cum quibuslibethominibus, denique ad vitaecommoditates
pertinerent. Efficeremque ut experimenta statim caperet eorum quae
METHODUSDOCENM ï59

et commodè experiri licet, cetera describerem illi per ea quae PH!L.,V!, t~ b.


promtè
et monita < utilia > darem, hominum longa L
expertusesset, complura
sunt de quibus locum habet illud Aris-
observationeconstituta, haec enim
credcre. Denique in his omnibus
totelispervulgatum, oportet discentem
ac traditionum, quàm sdentix et cau"
magissensuum, observationum,
sarumrationem haberem. Et huic methodo majorem temporis partem
maximè postmeridianas, sumta non tam magistri
impenderem,et horas
Methodo autem sublimiori non nisi paucos
quam familiarispersona.
nisi paucas illorum dierum horas darem. Nam quae
septiman~ dies, nec
observationeac tfaditione discenda sunt, multo tempore ac labore indi-
scientiis ipsis, si rectè tradantur.
gent at nihil est brevius faciliusque j 2.
P.
maximè perfecta > [cujus gratia ista < (altera scientifica
t At Methodus scientifica, < <;perfectîor>.)
nunc scribo],incipiet non à posterioribus natura atque compositis et spe-
veritatibus >
cialibus,qux in sensus incurrunt, sed à < notionibus et
maximesimplicibus ac generalibus, < quae primum intellectui obver-
santur, > unde paulatim ad notiones specialeset compositas descendit.
artis sequitur, quœ ostendit
Legesquesyntheseos sive combinatoriee
inter se compositis ordine
quomodovari~ species ex summis generibus
et
exurgantet definitiones inter se et cum axiomatibus observationibus
Methodo Synthetica
hypothesibusjungendo theoremata oriantur. Hac
Sed antequam consti-
(si semelhaberetur) nihil foret clarius et faciliùs.
tuantur ejus Elementa, hoc est summa genera seu primas notiones, et
< simplicissima> axiomata aliseque primas veritates, opus est analysi
di~cili ac diuturna, quam Magister ipse secum instituere cogetur, ut pul-
cherrimailla synthesi apud alios uti possit, quibus < sane > multorum
annorum labore collectos fructus paucis horis tradere potest. Valde
autem errant qui putant Analysin Synthesi praestare, cùm analysis ad
synthesinperfectam inveniendam sit comparata
Ex bis etiam patet Methodum praecedentemad usum vitasdirectam (comparatio
utriusque.)
fine incipere, qui est felicitas, et media quaerere bene vivendi, quaeple-
raquenon tam per rationes quàm experientias sunc inventa, at Methodus
perfectioripsam rerum naturam, potiùs quam usum hominum respicit,
et res eo ordine percurrit, quo etiam angelus uteretur, (quatenus scilicet
nobis angelum imitari licet) si angelus scientias nostras perlustrare

i. Cf.MATH. p. 286 sqq.


I, 26,c, d; 27, b. VoirLa LogiquedeLe!&Mt~,
l6o METHOMJS DQCENM

PHtL., VI, !Ï, b. veUet'. Intérim hac ipsa Methodo qu:e nullam utilitatis, sed tantùm
veritatis rationem habet, nihil Rïturum esset utilius, si modo haberetur
nihil enim ad sapientiam et foelicitatemefficaciusest quàm causas rerum
F nosse, <; ita enim > sciemus quid nobis expetendum sit, et quibus
P. 3.
modis expetita effici possint.
(de scribendis 1 Optarim autem utriusque Methodi scriptores extare <~ et primum
i humanae vitm
quidem > esse qui populariter sed vere tamen et diligenter tradant
` Agendis pro
méthode popu- Agenda vitae < (quo titulo memini prodire non ita pridem libellum
1
larî.) Gallicum inscriptum Agenda des honnestes gens) >, seu ut Georgius
t
Val!a <; in scriptione operis sui ~> vocabat, expetenda et fugienda;
eaque adaptata tum hominibus in universum, tum deinde variis vitx
S
< generibus vel ut vuîgô vocant professionibus. Unius autem ea res non
foret, sed opus esset multorum conspiratione, et pr~terea ingenti numero
a
u:F figurarum, quale quid alibi sub Atlantis Universalis nomine concepi
gtt
atque descripsi 2, quanquam pro scopo nostro Manuale tantùm aliquod,
f
v
tanquam compendium magni operis, sufficere putem.
(de analysi notio- Sed ut sdentiae perfectè tradantur opus foret accuratis terminorum
num pro Me-
thodi perfec- omnium qua licet definitionibus ac significationibus vocabulorum bene
tione, et quàm constitutis <; tanquam si de integro linguam aliquam condere vel-
¡ utile sit 6ngere lemus
Í
t docendum nobis >, quod ut fiat rectiùs, fingamus quod initio dixi hominem allo-
é hominem 1m- glosson, Americanum puta aliquem ingenio et discendi cupiditate non
S gu<e nostrœ carentem, sed nostri sermonis prorsus ignarum nobis dari docendum,
S ignarum.)
cogitemusque quanam ratione illi significationes vocabulorum tradere
quàm accuratissimè possimus; eadem enim opera animadvertemus
<; tum > qux sit vocabulorum significatio, <~ tum > quomodo
1 ]notiones aliae ex aliis oriantur, quod est omnis scientim caput. Itaque
consideremus quomodo effecturi simus ut ille homo intelligat, quid sit
Ens, aliquid, Nihil, Substantia, Qualitas, Totum, Pars, Actio, Passio,
aliaque hujusmodi generaliora; qux consideratio nos faciet evitare
inanes circulos, quos plerumque in his rebus decurrimus, figeturque
animus et ad certas quasdam constantesque notiones constituendas
cogetur. Quod quanti momenti sit, pauci capiunt, quia pauci conside-
rant, quanti sit prima in omnibus elementa constituisse.

ï. Cf. p. g~ notez.
2. V. PHIL., VII, A, 3o Atlas MMW~M/M.
DE ARTE INVENIENMÏN GENERE t6ï I

PHïL.,VI, 13, b, ~-5 (4 p. in-foJ.). VI, !2, b,


PH!L.,
~-5.
De Arte inveniendi in genere.
BSERVANDUMut in quaerendonunquam laboremus frustra, quod fiet ¿<).recto.
si id agamus ut etiamsi id quod quaerimus non invenimus, semper
inveniamusaliquid. item ut inter qu~rendum sciamus, nos semper pro- ¡
et si sciamus artem semper
pius accessissead id de quo agitur, quod ergo
Hinc agemus,
progrediendinecessarib ad id de quo agitur perveniemus.
ut is qui quseret aciculam, nam non huc illuc (nisi forte initio) oculos
sit se amplius
conjiciet, sed ordine omnia loca sic percurret, ut certus
ad ea loca in quibus jam fuit reverti non debere. De difficultate in partes
dividenda, ubi anatomica opus est non dilaceratione, et proinde nihil
est diffi-
agitur nisi ostendentur juncturae rerum. Magn~ imprimis artis
cultatem ita dividere in partes ut una difficultas ab alia sit independens,
alioquiapparenter tantùm difficultatemdivisimus. < Et videndum est ut
pars sit facilior toto >
in quserendo saspe observanda justitia, ne sine ratione unum alteri
prae~eramusseu ut nihil faciamus sine ratione. Hac Methodo perfectè
observatasemper veniemus ad optimas vias. Sed difficileest eam semper
observare quando necessarib cogimur eligere, nous ferons que chacun
aye son tour.
J de usu characterum ad abscindendas inutiles considerationes figen-
damque Mentem et proinde celeriter procedendum. reriectiores sunt
Methodi quae fieri possunt proprio Marte sine libris. item
Methodus inveniendi perfecta, si praevidere possimus, imb demons-
trare antequam rem aggrediamur, nos ea via ad exitum perventuros;
perfectamagis illa quaenuUis utitur theorematis apud alios demonstratis,
vel problematis ab aliis solutis. Conscientia sua cuique dictabit, an ejus
Methodusfuerit libéra casu, seu an ad eam fuisset perventurus si non
aliquidaliud prsenovissct.Cùm utilia quaeramus,merito omnibus utimur.
Cum exercendi ingenii causa quasfimus, quoad licet tentare debemus vias
perfectas.
J Noio hic agere de inventione extemporanea quia non utilitatibus
de l'analyse.
ï. Allusionà la règlec&rtësienne
ÏNÉDÏTa DE t.NBînz. II 1
DE ARTE ÏNVENÏENDÏ !N GENERE

Ptn~VJ, t2,b, 4. privatis sed publicis scribo, item nondum possum satis agere de
optimis
viis. }
Q~aerimus vel intègre scientiaeejusque partis constitutionem, vel
qu~.
rimus aliquid particulare. Et rursus vel quaerimus
demonstrationem, vel
quaerimus enuntiationem. Et rursus vel quasnmus enuntiationem qua
aliquid quassitum determinatum praesiatur, vel qu~nmus in genere
Enuntiationem aliquam elegantem. Prius est quaerereproblema,
posterius
qua~rereTheorema.
Reductio generis ad species, et quasdam, sed maxime utilis reductio
generis ad unicam speciem mHmam. }
Methodus [inveniendi] quaerendi duplex est vel Synthetica < seu
Combinatoria > vel Analytica'. Ex quibus Analytica est difficilior, Syn-
thetica longior. Analytica interdum per naturam rerum exitum
reperire
non potest, synthetica semper. Exemplum ubi Analytica <(sola > exitum
reperire non potest in arte deciphrandi aliisque casibus ubi condendoe
sunt Tabulae et percurrendas cum scire volumus an datus numerus sit
primus; et examinamus divisores possibiles ordine.
Duplex modus considerandi, vel ut ab uno genere incipiamus, caetera
nobis suppeditent differentias, vel ut omnia aequè et genera et differentias
consideremus, et ex iis combinatione faciamus ordine intermedia pariter
et ultima omnia. J
De miro quodam invento syntheseos analyticas,quando ea omnia
qu<e
alioqui singula essent percurrenda possumus conjungere in formulam
generalem, quae cum videatur esse species, revera est genus, seu genus
aliquod redigere ad formam specici. < quod fit ope spedei plenissima:
< seu maxime composite > cum caetera omnes sunt hujus Ellipses. >
De Tabulis seu inventariis, artis [Analyticae]< Combinatoria: >
subsidio.
De divisionibus et subdivisionibus, necessariis ad inveniendas Tabulas
seu omnium specierum enumerationem.
{ De diversis modis dividendi et subdividendi ut habeantur diversis
modis genera subaltema }
De pluribus condendis Tabu~s ut eadem multis diversis modis
appareat.
i. Cf. les fragments MATH.,I, a6, c, d; 27, a, et le fragment suivant.
2. Cf. PHtL., VII, C, 6~.
DEARTEÏN~NÏENM ÏNQENERE ï63

Tabulis et de aliorum doctorum et Zwingeri. loves- PHM.V!,t2,b,


ï
j De Ramistarum ¡

dgandaTabularum andquitas.
Exhibidonessunt vel [sénés] < columna~>, vel ngurïe, vel Tabulae.
De Columnis seu seriebus simpliciter exhibitis.
De inventariis seu variis earundem rerum coordinationibus seu
indidbus.
J De perfecta inventione omnium specierum etiam subalternarum,
quod fieri non potest per dichotomias nisi pluribus modis institutas, sed
tantùmper combinationem a priori 1
J De figuris item Modulis, ita is qui volet exstruere fbrtiâcauonemL < 4 verso.
utiliter conficietModulum omnes loci elevationes et incommoda reprae-
sentantem, idem hoc modo &cilë poterit vanis modis eum redigere in
perspectivam.Hue de condendo Atlante Universali seu opere figuris
constante, item de Theatro Nature et Art~ .eu de Modulis rerum
ipsarum conservatoriis <; vivis mortuisve. Mortuis ubi exuviae, avulsa,
vivis,ubi res agere et crescere possunt, secundum suam naturam. >
De Repertoriis seu Indicibus qui vel exhibent propositiones, vel saltem
quaestionesaut capita tractationis terminorumvel solum Terminos ipsos.
De bis qui Bibliothecasedidêre, seu catalogos librorum ac de non inutili
consilioeos colligendi.
De Photiano opere.
De regula artis [syntheticae]<; combinatoria >, ut incipiamus a sim-
plicionbus et generalioribus. Ut procedamus semper per facilia, nec
unquamprogrediamur per saltum, imb ut revera nunquam quasramus
aliquid, sed potius patiamur nos à rei natura duci. Vel si quaerimus ali-
quid, ut sciamus id esse prae foribus.
De progressione serierum, quandocunque progressionem invenimus
ope Tabula: a posteriori, utile quidem aliquid et prasclarumegimus, non
tamen processimus perfectè, poteramus enim eandem progressionis
legem reperire à priori, quando eam demonstrare possumus, indepen-
denter à Tabula. Rare inventio libera est ab omni casu. J
Invenire progressionis Legem utile est edam pro consideratione
omniumspecierum, simul enim omnes connexuimus.
Cf. PmL., VII, C, 64.
a. V. Pan. VI!, A, 3o ~~s MtttMrM~s.
~4 DE ARTE ÏNVENïENNÏN GENERE

Pttu.V!,t2,b,4. ~4. Quaerenda est talis connexio specierum ut simpliciores serviant


ad
compositiores, et quoerendumquomodo omnes iUœex his oriantur.
Qpaerenda talis origo specierum ex se invicem, ut demonstrari
possit
ope hujus originis omnes species ordine haberi. Ita qui Methodum
per
focos omnes curvas repraesentandi habet pro bona demonstrare
debet
omnes curvas hinc prodire, id est data curva semper
posse reperiri
numerum focorum. 1 Producendademonstratio, quodomniscurva Atge'
braica habeat certum Numerumfocorum. Et si quis eam nondum habeat
sed postea quaerat, non perfecta via in hoc incidet,
quia debet inventio
accurata secum ferre suam
denmnstrationem. j
Methodus enumerandi non est perfecta, in qua non prodit determi-
nata aliquaratio, ex. g. commentio Curvarum Transcendentium per curvas
vel Evolventes unam vel plures, nam quaelibet curva transcendens
per
unam, quœHbctper plures. Sed illud esset investigandum, si curva trans-
cendens non potest exhiberi evolutione unius algebraicae,an possit exhi-
beri ope duarum algebraicarum, an ope trium, etc. Et tunc vera haberetur
Methodus. Seu demonstrandum esset prodire omnes curvas Transcen-
dentes, si pro focis adhiberentur ordine curvaealgebraicse,vel saltem e<e
curv~ transcendentes, quae jam per algebraicas evolutas sunt
descriptx.
Enumeratio autem sic esset instituenda, ut primo exhiberentur omnes
Transcendentes ~actaeevolutione unius AIgebraicae; deinde combinandïe
essent A!gebraicaeomnes inter se ad producendas alias Transcendentes
per solam Algebraicarum binionem <; ubi computo et cum pro una Alge-
braica sumantur puncta >; ubi notandum foret an et quaîiterum
pro-
dirent transcendentes antea positasquas sola unius evolutione nat~eerant;
deinde procedendum esset eodem modo ad Algebraicarum ternionem, et
ita porro. Denique eodem modo tractandaB essent Transcendentes ad
producendas Transcendentes altiores.
5 recto. j De usu Artis combinatoriasprmstantissimoqui est scribere Encyclo-
pa:diam.
Qui Multa valde à se invicem diversa et valde difficiliaqu~rit, is &ci-
Hus ea inveniet, cum aggredietur integram Encyclopaediam~vel saltem
integram scientiam, in qua ipsa continentur, quàm siquasratea singulatim.
Hinc si possemus investigare [veram] < aUquam >
originem globi
terreni, seu modum quo potuisset revera intelligi generatus, facilius pos-
semus reperire naturum plantarum et animalium quàm alio modo.
J
-U'<
DE ARTE INVENIENDI IN GENERE 16 5

Si quseramusaliquid in quo inter se conjunguntur quidam conabimur PHu.Vt,<&,b,5..


F 1
ambobus communem, ita quaeremus
fingere quendam modum originis,
sint haec ambo, vel unum quendam
aliquod solidum cuj us sectioncs
Motumubi ambo simul prodeant, vel unum ad altcnus descriptionem
serviat.
De scribenda Encyclopaedia inventoria, cujus ope appareat origo
inventionis < potissimarum quas habemus veritatum >, eaque tam
syntheticaquàm analytica'.
De praedicamentisArtis CombinatoriaeUniversalis, seu de dictionario
formatoex Alphabeto cogitationum humanarum.
Cum in6nitae sint propcsitiones possibiles, annotanda maxime sunt
Theoremata pulchriora, seu ab ex valde multis et valde dissitis aliquid
prodit valde breve. Item series mtegrae theorematum infinitoe.Item
annotanda sunt problemata. Et ex caetens excerpenda utiliora ad progre-
diendum in cogitando. Ex casibus variis excerpendi illi qui continent
aliquidunicum seu prae caeterisdeterminatum, ut cum agitur de Maximis
et Minimis.
Methodus Analytica raro pura est, sed plerumque habet synthesin
mistam, ut si machinam parem, et quia memini usum rotse coronanae
et Tympanialiunde notum baseinter se conjungam, erit synthesis; sed
si meditandinecessitas me cogat uti rotis quibusdam in medio non sus-
tentatisnec axem habentibus, cum scilicet in medio motus aliquis liber
postulatur, ut in instrumento illo Textorio quod Spigilicum vocant, tunc
cogor uti rota suspensa inter duas alias, solisque dentibus sustentata, et
hic inveniendimodus est purè analyticus.
Analytica Methodus in eo consistit ut nihil aliunde assumamus, nec
etiam aliquid assumamus quod ad solutionem ejus de quo quaeritur non
sit necessarium, id enim non potest praestare Methodus Synthetica in
specialibus,semper enim [vel casu utimur, vel] pluribus quàm opus est
utimur, nisi forte casu contingat, ut in ea quibus solis indigemus, inci"
damus.In Analytica Methodo id quod quaeritur consideremus ante omnia
an ex bis conditionibus ex quibus quseritur sit ita determinatum, ut sit
unicum; an verô infinitas vel infinities infinitashabeat solutiones, an verb
t. V.PHM.V,7 Consiliumde JEHC~C~Op<P<<t<!
rclopoedianoya
novaconscribenda
COMNCH~M<<<!
MC~O~OiMP~M-
methodonyon-
toria,juin t679(p. 30).
Z. Sic.
M! ARTEÏNVEMENMÏN GENERE

Patt.V!2,b,5. sit determinatum ad certos casus.


Q~riturque vel determinatio omnium
vel quorundam tantùm. Si
quxritur aliquod tantbm, excogitemus scilicet
determinationes cum prioribus determinationibus
compatibiles, quod
saepe magna: est artis. Quanto ~jtem rem magis determinatam
reddide-
rimus, eo facilius soivemus, non semper possibile est
determinationes
reperire perfectas. quod etsi nondumdemonstraverimà priori, video
à posteriori, nam alioqui omnes irrationales forent tamen
rationales. Quando
vel non possumus reperire
specialiores determinationes, tunc videamus
an liceat forte generalius
aliquod problema concipere, quod istud com-
prehendat, et quod sit solutu facilius isto. Ita tangentem < ex dato
puncto > qu~rens, cogitet id nihil aliud esse, quàm
qu~rerc rectam
quae ex dato puncto educta secat in duobus punctis curvam, ita ut inter-
5 verso. vallum sectionum sit datum;
quod si hanc propositionem 1 solverit, uti
semper facile calculo solvi potest, inveniet casum Tangentium esse
solummodo specialem, cum scilicet data recta est minima seu
punctum'.
Quando per methodum Epagogicam reducimus
problema unum ad
aliud, vel reducimus ad problema simplicissimum, hoc est ad
postu-
latum, vel ad problema quod rursus reduci potest. Indicio opus est, unde
colligi possit problema ad quod rem reduximus esse priore facilius.
Si duorum problematum ex se invicem
pendentium unum tale sit, ut
ex eo appareat possibilitas aut
impossibilitas, ex altero vero non appa-
reat, tunc illud est simplidus.
Contra tamen si problema habeat data
abundantia, facilius est solutu
et nihilominus dubitari potest an sit
possibile, seu an data superflua sibi
non contradicant.
Si duorum problematum alterum habeat
ingredientia eodem modo sese
habentia, alterum diversa, quaeritur utrum sit facilius. Sanë in homœo-
ptotis difficile est eligere, attamen est in ilUsquasi abundantia
quidam,
cum idem diversis viis qua:ri possit. In
allœoptotis ipsa natura videtur
exhibere quod eligamus.
Omne problema paucorum casuum, aut in
quibus plures casus sunt
inter se coincidentes, est facilius.
i. Cf. De la Méthode de
3. La suite est d'une autrel'Universalité, S aï (p. 105).
encre et d'une écriture plus fine.
DEÀRTEÏNVËNÏENN !6?

pHiL.,VI, !2, c, 6 (s p. in-folio) pPH!L.,VI, t2,C,6.

Dans le coin gauche en haut, une date effacée 1669 (?)

Tf"~uAS partes invenio Artis inveniendi, Combinatoriam etAnalyticam


i~ Combinatoria consisdt m arte inveniendi quasstiones; Analydca in
arte inveniendi quaestionum solutiones. Saepetamen fit ut quaestionum
quarundam solutiones, plus habeant Combinatoriae quàm analydcae, ut
cum modus quaeritur efficiendi aliquid in re naturaliaut civili, tunc enim
media quaerendasunt extra rem. tn summa tamen quaestiones invenire
combinatoriaspotius, solvere Analyticaeest. Duo autem sunt genera quass°
tionum, aut cum quaeritur modus aliquid <; indagandi aut > efficiendi
futurus sive prasteritus, aut quaeritur veritas et examen eorum quse sunt
ab aliis indagata aut effecta. Et inter haec duo tantùm est discriminis
quantum inter artem bene scribendi vel loquendi, et inter artem bene
de scriptis judicandi. Examen autem eorum quas indagata sunt; pure
analyticumest; sed ars ipsa indagandi aut efficiendi magis combinatoria.
Hase tamen rursus distingui possunt curatius. Nimirum accuratè
loquendo Analytica est inquisitio eum rem ipsam quanta possumus
exactitudine in partes secamus; observatis morosè situ, nexu, forma
partium, et partium in partibus. Synthetica sivè combinatoria est, cum
alia extra rem ad rem explicandam assumimus. Ita anatome animalium
analytica; at animalia in Machina pneumatica suffocare, et postea disse-
care combinatorium. Distillatione examinare liquores, analyticum;
injectis aliis liquoribus aut pulveribus fermentationem <~ aliam ~> exci-
tantibus combinatorium. Dices etiam ignem in distillando, cultrum in
dissecandoextrinsecus adhibita. Ita est fateor, et <; qui ~> primus
artem docuit secandi cultro, aut igne liquores in vaporem evehendi,
haud dubiè combinatorix opus peregit; sed nunc vulgato horum ins-
trumentorum usu, perinde habendum est, ac si ignis liquori, culter
cadaveri perpetuo annectus appictusve esset, cum idea unius ideani
alterius semper offerat ex quo eas duas res ex humano arbitrio tam
ï. Cebrouilloncontient,outre un plan de l'Artd'inventer(diviséen Analytique
eten Combinatoire), un projetd'Encyclopédie théoriqueet pratique,fondéesur la
langueou le « caractère philosophique.
2.Cf. MATH.,I, 26, C, d; 27 b.
3. Mot répété par erreur dans le ms.
'68 DEARTËINVENÏENM

PtHL~VÏ, t~C,6. sacpe conjunctas nostris temporibus experimur. Undc tractu temporis
quidam operationes quas erant antea combinatorise, fient analytica-
pervulgato apud omnes eo combinandi more, et tardissimo cuivis occur-
rente. Quare proficiente paulatim in melius genere humano, effici
poterit, < fortasse post multa secula >, ut nemo amplius à judicü
exactitudine laudetur; arte analytica quae nunc vix in mathematicis satis
rectè et generaliter adhibetur, unîversali reddita, in omni materiarum
genere, introducto charactere philosophico, qualem molior; quo semel
recepto rectè ratiocinari, dato < meditandi > spatio, non erit magis
laudabile, quam magnos numeros sine lapsu calculare. Preetereasi cata-
logus historiarum, sive < relationum >, observationum, experimen-
torum fidelis eodem charactere scriptus accedat; et <: majoris mo-
mend > theoremata (: velut compendia calculi ex charactere vel solo
vel cum observadonibus ducta, adjiciantur; fiet, ut artis
quoque combi-
natorix laus peritura sit. Neque tunc :IU asstimabuntur,
quibus sumpto
meditandi spatio aliquid invenire aut discutere datum est; cum id in
medio posimm sit futurum; sed lUi quibus extemporanea
analytica aut
combinatoria est. Illi vero qui tardiores sunt, tum demum a~stimabuntur;
si tanta in illis sit velut inquirendi pertinacia, et
penetrandi improbus
labor, ut vix alii eum meditandi laborem tolerare velint aut possint. Unde
si eos qui nunc in pretio sunt reviviscere
fingeremus, post Leth~os
haustus; non ideb minus tunc quoque magnos viros fore putandum'est;
nam spretis illis quas nunc ab ipsis inveniuntur,
îongiùs quam alii tune
quoque non minus quam hodie penetrarent; nec dubitarem Archimedem
si nunc m vivis esset, admiranda daturum; cùm Quadratura
parabole
dimensionesque coni, et superficierum sphasricarum aut conicarum eo
tempore non minus difficiles fuerint, quàm nunc abstrusissimseanaly-
ticae sunt indivisibilium indagationes.
Neque ergo ideb pauciores erunt
magni vid imposterum, quod tam multa jam ab aliis occupata sunt.
Contra enim aliorum inventis via illis ad longè majora
sternetur; et ipsa
in scientiis aut scientiarum partibus jam
pene tritis, novorum sterilitas,
ad difficiliora coget; magno generis humani
bono, cum infinita semper
restent, nec nisi œgre ad vestibula usque per media senticeta perrepse-
rimus. Portas autem tum demum apertas fore
putandum est, cùm ipsa

Cf.pHiL.,VU,B, n, 53.
MARTEÏNVENÏENM ï6g

ars inveniendi in clara luce posita erit; id est cum Character aliquis phi- pPH!L.,VÏ, !?,C,6.
si theorema memorabUia, idem
losophicusrecipietur Cui adjiciantur
erit ac si dictionario cuidam insigni phrases quaedam selectiores subjice-
sive
rentur et quemadmodum post dictionaria [narratiunculaequidam
historiéeutiliter coinponuntur; ita prêter Characterem philosophicum
indicibus variis
opus erit Historia quoque temporum locorumque,
in quibus
inprimis,et], < Apparatus quidam proponuntur juventuti >,
fabulas, historias, nomina propria, et quaedam scientiarum rudimenta
discant ita opus erit accurato labore, multisque conspirantibus Histo-
riam generalem qualem imprimis Baconus optavit; quae dum fit, aut
etiam ubi facta erit, compendium condi historiarum selectiorum
Ultimumomnium opus erit, de Felicitate, )1 sive de scientia vitae, inL 6( verso.
eorumt
quoostendatur, usus reliquorum omnium, et problemata quae
ope constfui poterunt, non subjectorum sed effectuum ordine dispo-
nentur. Sed quoniam felicitas quaedam jam tum in nostra potestate est;
ideo liber hic ultimus; ad usum erit omnium primus. titulo Scientim
~OK~, Sapientiaet felicitate. in quo ostendetur, posse nos esse
beati-
semper beatos; et tamen alios atque alios beatiores; et augendae
tatismedia quaedam, in quo artium omnium usus consistit. Itaque hase
erit vera doctrina de Methodo,nontam quaerendi veritatem, quam vivendi;
cum ssepe enim illud de hominibus dici possit, quod Lucanus de
populisquos aspicit arctos, quos ait, felices~o~o. Et Cicero de eodem
quo Lucanus argumento, immortalitate animae, noile se sibi hune erro-
rem eripi. Itaque si quis demonstrationes sane certissimas non perspi-
ceret,rectissimè faceret, si contra dubitationes obfirmet animum, et ubi
primum ingruunt, aliô convertat cogitationes; ita enim utique consulet
tranquillitatisuœ. Liber autem de sapientia et felicitate, sive de Methodo
vit~, primus omnium dandus est, ordinario sermone. in quo ipse charac-
teris philosophici usus ostendentur et caeterorum quoque operum, de
quibus dixi. Subjicientur omnium illorum specimina; communi pariter
t. Cettemétaphorerappellela fameusecomparaisonLeCartésianismeest l'anti-
ïa3; cf.P/<
chambrede la véritablephilosophie(DutenstH,ï, 263 ~~M<!MM,p.
1V,&58, a8&,337;vn,488).
2. ~tc, pour ifA~M'etM~.
3. Ici une lacune aisée à suppléer.
4. Cf. le CoM~t~MW de J?Mc~c~op<<~ nova (notamment p. 40).
5. P~tr~M, Ï, 458-4.59.
6. S<c.
~7~ DE ARTE !NVEN!ENN THEOREMATA

PHM~VJ,ï9,C,6. sermone atque [ordinario] < philosophico >


expressa, sed non nisi
[ordinario] < philosophico > demonstrata. Quibus spedminibus
erit generis humani collata opera dads
reliqua absolvere. Nec jam aliud philo-
sopho quœrendum erit, quam ut rationem reperiat, persuadendi recto.
ribus populorum, et aUoquivins insignibus ut de executione
senô cogitetur. Porro quae hic de Combinatori~ et cœptorum
Analyseos differentia
dixi, inservient ad discernenda hominum ingenia; nam alii
magis combi-
natorii, alii magis Analytici sunt'. Ita etsi GaliÏ~us et Cartesius in
utraque arte excelluerint, plus tamen in GaHbeo Combinatoriae,in Car.
tesio Analyticae.Géomètre et Jurisconsulti
Analytici magis, medici vero
et politici Combinatorii sunt. Plus est securitatis in
Analytica, plus diîfi-
cultatis in Combinatoria.
Mariottus dicit ingenia hominum instar sacci
esse, quem inter medi-
tandum tamdiu agites, donec aliquid excitat. Unde
quoddam esse for-
tunae in cogitationibus non debet dubitari.
Ego addiderim, ingenia homi-
num potius habere rationem cribri, quod inter meditandum
agitatur,
donec subtilissima quxque transeant. Interea dum transeunt
speculatrix
ratio arripit quicquid è re videtur. Prorsus
quemadmodum si quis fum
deprehendendi causa totam civitatem per portamquandam transire jubeat,
eo qui furtum passus est in excubiis collocato. Sed
compendii causa
adhibetur Methodus exclusiva qualis transiti in numeris. Ita enim si
spoliatus asserat virum fuisse non fœminam; xtatisque virilis, non
puerum non juvenem, jus prodeundi. ipsis remittetur.

PHtL., VI, ï2, d,


7.8.
PmL., VI, 12, d, 7-8 (3 p. in.folio).

Paris, 7 Septembr. 1674.


Schediasma de Arte inveniendi Theoremata.
7 verso.
~TEM problemata solvendi tantum ab Analyticis tractatam constat.
Theoremata autem fassi sunt omnes casu inveniri nam
quis mor-
talium prœvidere possit exitum combinationum valde
compositarum;
constat autem ab eventu quodam
inexpectato combinationes quasdam
it. Cf. MATH.,
Ï, &y,c.
3. Ici un mot illisible; on croit lire MMf?ou omne.
DE ARTE INVENIENDI THEOREMATA Ï~t I

]
consequente,theorematum elegantiam oriri. Quare combinationes omnes PH!Ï.VI,I2,d~.
ordine instituere necesse fuerit, elegantes eventus extundere volenti,
quod non est in humana potestate. Superest sane nonnihil in Artis
combinatoriaearcanis, quod huic negotio îucem affundere possit. Sed
hoc a nemine non dicam erutum, sed ne suspicione quidem libatum est.
MiMvero in mentem venit ratio, qua hoc saltem efficere possim, ut si
quis proposito quodam argumento, theorema elegans a me postutet,
exhibendumintra certum tempus ausim dicere me satisfacturum. Tota
ejusrei ratio hue redit Quaere solutionem Problematis cujusdam, valde
difficilisaut etiam impossibilis méthode quadam plausibili, id est in
multis aliis casibus succedente. Incides in progressu in miras quasdam
atqueinexpectataseorum quibus uti volebas compensationes sive destruc-
tiones atque ita quanquam problema non solveris, theorema tamen
memorabile detexisti. Ita video inquisitionem < Motus > perpetui
prxclarade ~Equilibriotheoremata protuîisse.
Egoquoque dudum observâram proprietatem praeclaram, ictus descen-
dentium.< Nimirum posamus > ictum corporis des-
cendentisin subjectam lancem C, eoque motu catenam
ex globiscontinuatiscompositam ita elevatis, ut D pau-
lum elevatoipsi A succedens etiam cadat, A autem ubi
in locum B pervenerit in locum E subintret. Unde
sequiturictum corporis ponderi totius catenae aequiva-
lere, alioquin si excederet,sequeretur motusperpetuus~.
Hoc non demonstrationem sane dat satis validam, sed
inquirendioccasionem pr~ebet,nam postea demonstratio
Mis, theoremate semel oblato eadem opera faciletheoremata prœclara
detegunturin Geometria aut Analysi, cujus exemplum eorum apponam,
dumreducere tento aequationes<;locorum> omnes ad duas aeQuadones
ad circulum.
Este aequatip ad Circuîum 8 recto.

+ + + + n o. Aeq. i.

Ces termes doivent s'entendre au sens algébrique.


s. Ce rahoanement n'a aucune valeur, et la conclusion en est hausse un choc et
un poids sont hétérogènes et < !ncommen8urabtes Dans la théorie des percus-
sions, on considère un choc comme développant une force instantanée ~t~f par
rapport aux forces ordinaires.
!~a M ARTE INVENIENDI THEOREMATA

PHM~VJ,ïa,d,8. Et alia ad Conicam quamcunque

~+ ~+My+~+~no. Aeq. (2)

Auferendo Unam ab altéra, fiet Aequatio ad Parabolam

~-t-My-f-t-~
–i .M –~n o. Aeq. (3)
Sive xa -Jt-M~t-p~

~'M
~i

Aequatio ad Conicam mutetur in sequentem

jLy~~
M~ .y ?! -)-~W n o Acq.($)

Unde rursus auferendo Circularem net alia ad Parabolam

fM~'W~~ +
iy' + &~ +~n o Aeq.(6)
–1 i –M

S~e:
c. 4
+~y+~+~
n o Aeq. (7)
~t

Jungantur dum aequationes ad Parabolam ~.ta et yma, fiet <~ Aequatio


ad Circulum~>
<+?~ (+~
~+~ .o
L~ ÎZve -L=~ <W n o Aeq. (8)
fM
7– T 7"
JL~: -L-& +
~M" ~W

m~ i-r 1~7 I
m W
DE ARTE INVENIENDITHEOREMATA

P
PHM~V!d,8.
jam
Jam
––M
4-

I–n
I i~-t I
~<

/~r\ (q~)
\jM_/ M' ~) + (~)-
n
-)M
T+
8.
idem sit in c~tens, hinc facilè demonstr~tur oequationem
Cumquc
i.
nihit di~efre ab aequatione
Theorema elegans quod an~cë
Eademque opera mvemmus
enuntiari potest
t
W n
M––? -t-
n I
M~ + ~–M
-r

quêtâtes autem w. n. in pro arbitrio sumi possunt.


Theorematis facile est eorum combinatione alia <
8 verso.
) Invenus semel theoremata
multa invenire. Exempli causa duo habemus
M––M
_+~ni
I

Etaliud: 1
< –I–ri i.
i I --E-a
'+~ jr
Summa fiet 2. Jungantur per
Jungantur invicem per additionem vel divi-
substractionem,summa erit o. Jungantur per multiplicationem
theoremata sane mira,
sionem, summa erit i. Ac totidem habebuntur
non indicato fonte, obstupefacies
quorum si demonstrationes cxhibeas
aUquandolectorem.
Alia ratio est investigandi Theoremata. Scis proprietatem quandam,
casu et
vel solutionem elegantem, < sive ab alio demonstratam, sive
inductione inventam >; investiga calculo analytico, vel ex Geometrico
174 DE ARTE tNVENtENBt THEOREMATA

PH!t.VÏ,t3,d,8. 8. ratiocinio, necessario tibi exhibebitur tandem elegans theorema, quod te


ex calculi prolixitate inopinato expediat.
Sunt et aÏiaemethodi investigandi theoremata, per analogiam aliorum
jam invcntorum ita ex iis quae de circulo demonstraverat Euclides,
video Apollonium de conicis conjectassc non pauca, quas calculo postea
vera invenit praeclarusin eam rem usus est methodi measde figurarum
harmonia Vide qux Gregorius dixit in libro de Circuli, < Ellipsis >
ac Hyperbo!ae quadratura, qua&suo quodam modo etiam ad Rectam et
Parabolam produci poterant. Et ope theorematum conicorum non diffi-
cile erit invenire Theoremata multa pro gradibus altioribus.
Superest methodus investigandi per inductionem, sed cum omnia
percurrere nequeamus, artis est eligere prœ cxteris examinanda, et hoc
jam reducitur ad Analogiam; et in eo consistit tota ars experimeoiorum.
Quanquam fateor vel nos simpliciterquaerere experimenta dato subjecto;
vel speciatim quœrcre dato phaenomeno causam, quod pecuÏiaris'est
opéra; eo enim pertinent quae de instantiis crucis aliisque dixit Baconus.
Sed simpliciter expérimenta quaerere dato subjecto, hoc faciendum est,
ope jam cognitorum experimentorum per analogiam. Analogia autem in
eo fundatur, ut quas m multis conveïliunt aut opposita sunt, ea m datis
quoque vicinis ad priora convenire aut opposita esse suspicemur
Arsfaciendi Hypotheses, sive Ars conjectandi diversi generis est, huc
pertinet ars explicandi Cryptographemata quaepro maximo haberi débet
specimine artis conjectandi purœ et a materia abstractae,unde exempla
regulaeduci possunt quaspostea etiam materiasapplicare liceat. }
Sunt Experimenta quasdam,quaepotius Observationes nominantur,quae
considerari tantum, non produci opus. Talia sunt experimenta quae
numeros consideranti offerunt sese; item observationes célestes, item de
ventis, aestu; aliisque quae discere possumus tantum interrogando. Et in
his nihil utique negligere deberemus, quando tam facile est ea addiscere;
opus autem est diariis in eam rem, ac velut Tabulis et postea Tabularum
collationibus, ad harmonias quasdam sive analogias constabiliendas.

i. Allusionà la Méthodede ~'t/Mty~MM~ (Paît. y. ïo). V. notammentle § 4.6.


2. Onentrevoitdéjàicile principede continuité,dontla formulela plusgénérate
(corollairedu principede raison)est < Datisordinatisetiam quaesitaesseordi<
nata.<'(PAtf.,
IH, Sz cf. laformuledu principede raison,ap. PiHL.,V1I1,6,verso.)
PROJET D'UN ART D'tNVENTER 1~5

C
Pmi~ VI, t3, e, 9-13 (to p. in-~). PHM.
9-ï3.
VÏ, t3,

une bonne
Projet et Essais pour arriver à quelque ccr~M~c~oMr finir
avancer l'art d'inventer 1.
Mr<~ des ~pM~ et pour
T ES hommes ont sçu quelque chose du chemin pour arriver a la f) recto.

L certitude la logique d'Aristote et des Stoïciens en est une preuve.


maissur tout l'exemple des Mathematiciens et je puis adjouter celuy des
dont plusieurs raisonnemens dans les digestes ne
J.Ctes < romains >,
differenten rien d'une demonstration.
est un peu incom-
Cependanton n'a pas suivi ce chemin, parce qu'il
mode, et parce qu'il y faut aller lentement et à pas comptés. Mais je
On n'a pas considéré
croy que c'est~parce qu'on n'en a pas sçu les effets.
de quelleimportance il seroit de pouvoir establir les principes de Meta-
meme certitude, que les
physique,de Physique et de Morale avec la
Elemënsde Mathematique.
Or j'ay trouvé que par ce moyen on n'arriveroit pas seulement à une
connoissancesolide de plusieurs importantes verités, mais encore qu'on
à une analyse qui
parviendroità [une]. l'Art d'inventer admirable, et
feroitquelque,chosede semblableen d'autres matieres, à ce que l'Algèbre
faitdansles Nombres.
J'ay même trouvé une chose estonnante, c'est qu'on peut representer
par lesNombres, toutes sortes de verités et consequences t. Il y a plus
de 20 ans que je [me fis un projet admirable] trouva la demonstration
de cette importante connoissance, et que je m'avisa d'une methode qui
nous mene infalliblement à l'analyse generale des connoissances humai-
nes. [j'ay esté souvent surpris que les hommes ont négligé] comme on
peut jugerpar un petit traité que je fis imprimer à lors 8, où il y a quel- g verso.
queschosesqui sentent le jeune homme et l'apprentif, mais le fonds est
bon, et jy basti depuis la dessus autant que d'autres affaires et distrac-
tionsme pouvoient permettre Il.
i. Cet opuscule est de 1686 au plus tôt (v. plus bas, et note 3). Cf. PmL., VI,
11,a.
2. Voir notamment les opuscules d'avril tGyg (Puït. V, 8, a, b, c, d, e, f; Pan.
VII, B, Il, t~).
3. Allusion au De Arte Combinatoria (ï666).
4..Stc, pour j'ay.
5. Cf. des passages analogues Phil., 111, 62o; IV, io3. V. La Logique de L~M<T,
p. 48.
t~6 PROJET D'UN ART D'tNVENTFR

Pmt.,VI, ïz,e,o. Je trouva donc qu'il y a des certains Termes primitifs <~ si > non
absolument, au moins à nostre egard, les quelsestant constitués, tous les
raisonnements se pourroient determiner à la façon des nombres et meme
à l'egard de ceux ou les circonstances données, ou data, ne suffisent pas
à la determination de la question, on pourroit neantmoins determiner
[Metaphysiquement]mathematiquement le degré de la probabilité.
J'ay remarqué que la cause < qui fait ~> que nous nous tromponssi
aisement hors des Mathematiques, et que les Geometres ont esté si heu-
reux dans leurs raisonnemens, n'est que parce que dans la Géométrie et
autres parties des Mathematiques abstraites, on peut faire des experiences
ou preuves continuelles, non seulement sur la conclusion, mais encore
à tout moment, et chaque pas qu'on fait << sur les prémisses > en
reduisant le tout aux nombres; mais dans la physiqueâpres bien des rai-
sonnemens, l'experience refute souvent la conclusion [mais] <~ et cepen-
dant ~> elle ne redresse pas ce raisonnement, et ne marque pas l'endroit
ou l'on s'est trompé; en Meta~ysique et en morale, c'est bien pis, sou-
vent on n'y sçauroit faire des experiences sur les conclusions que d'une
maniere bien vague, et en matiere de Metaphysique l'experience est
<; quelques fbis~> tout à fait impossible en cette vie.
L'unique moyen de redresser nos raisonnemens est de les rendre aussi
sensibles que le sont ceux des Mathematiciens, en sorte qu'on puisse
t0 recto. trouver son erreur à veue d'œil, )1 et quand il y a des disputes entre les
gens, on puisse dire seulement contons, sans autre cérémonie, pour
<
voir lequel a raison.
Si les paroles estoient faits suivant un artifice que je voy possible, mais
dont ceux qui ont fait des langues universelles ne se sont pas avisés on
<

pourroit arriver à cet effect par les paroles mêmes, ce qui seroit d'une
utilité incroyable pour la vie humaine; Mais en attendant il y a un autre
chemin moins beau, mais qui est deja ouvert, au lieu que l'autre deuvroit
estre fait tout de nouveau. C'est en se servant de characteres à l'exemple
des mathematiciens, qui sont propres de fixer nostre Esprit, et en y
adjoutant une preuve des nombres.
Car par ce moyen ayant reduit un raisonnement de morale, <; de phy-
sique, de médecine ~> ou de Metaphysique a ces termes ou characteres,
on pourra tellement a tout moment l'accompagner de l'epreuve de
nombres, qu'il sera impossible de se tromper si on ne le veut bien. Ce
PROJET D'UN ART D~NVENTER ï77

des plus importantes decouvertes dont on se soit


qui est peut estre une PHn.VI,t2t8,tO.
aviséde long temps.
Il sera a propos de dire quelque chose de ceux qui ont taché de
donner des demonstrations hors d~s Mathematiques. Aristote a esté le
premier en Logique, et on peut dire qu'il a reussi, mais il s'en faut
beaucoupqu'il ait esté si heureux dans les autres sciences qu'il a traitées,
si nous avions les livres de Chrysippe, ou de quelques autres Stoïciens,
nous en trouverions des Essais; on peut dire que les JCtes Rbmains ïo verso.
nous ont donné quelques beaux echantillons de raisonnemens demons-
tratifs.
Parmy les Scholastiques il y eut un certain D. Jean Suisset appellé
le Calculateur, dont je n'ay encor pu trouver les ouvrages, n'ayant
veu que ceux de quelques sectateurs qu'il avoit. Ce Suisset a commencé
de faire le Mathematicien dans le Scholastique, mais peu de gens l'ont
imité, parce qu'il auroit fallu quitter la methode disputes pour celle
des comptes et raisonnemens, et un trait de plume auroit epargné beau-
coup de clameurs. <~ C'est une chose remarquable à mon avis que Jean
Scotvoulant illustrer comment les anges <~ un ange ;> pouvoit estre au
cielet en terre comme la renommée qui chez Virgile 3

Ingrediturque solo et caput inter nubila condit,


il se servit d'une proposition d'Euclide de l'égalité des parallelo-
grammes.>
Raymond Lulle encor fit le Mathématicien et s'avisa en quelque
façon < de l'art > des combinaisons. Ce seroit sans doute une belle
chose, que l'art de Lulle si ces termes fondamentaux [Unum, Verum,
Bonum] <( Bonitas Magnitudo Duratio Potentia, > Sapientia, <~ Vo-
luntas, > Virtus, Gloria n'estoient pas vagues et par consequent ser-
voientseulement a parler et point du tout à decouvrir la verité.
Je ne me souviens pas maintenant d'avoir veu un philosophe demons-
trateurdu siecle passé, si ce n'est que Tartaglia a fait quelque chose sur
le mouvement, et Cardan parlant des proportions et Franciscus Patri-
tius, qui estoient un homme de belles veues, mais qui manquoit de
t. Cf.PHIL.,
VI, Ï2, f, 27.
2. Suppléer ici des.
3.JTH6M, IV, 177.
tN~DÏTS DE MIBNÏZ. t2
!~8 PROJET B'UN ART INVENTER

PtUL.,V!2,e~o. lumières nécessaires pour les poursuivre. Il voulut redresser les façons
de demonstrer des Geometres, il avoit veu en effect qu'il leur manque
quelque chose, et il voulut faire autant dans la Meta~ysique, mais les
forces lui manquerent; la preface est admirable de sa Nouvelle Geome-
trie dédiée au Duc de ferrare, mais le dedans fait pitié.
tt recto. } Mais c'est nostre siecle qui s'est bien plus mis en frais, pour obtenir
des demonstrations. Galilei a rompu la glace dans sa nouvelle science
du mouvement. j'ay veu l'ouvrage d'un Lincée appellé Stelliola, touchant
la dioptrique, ou je remarque quelque chose de la methode de proceder
demonstrativement en dehors de la Mathematique en physique aussi
bien que dans Kepler, dans Gilbert et Cabeus. et Snellius, dont l'ouvrage
de Dioptrique n'a pas encor paru, mais dont les decouvertes apparemment
on ouvert les yeux à Mr. des Cartes.
Mons. Morin ayant publié un livre de la lumière entreprit d'y donner
des demonstrations de l'Existence de Dieu à la façon des Géomètres; en
même temps Mons. des Cartes poussé par les persuasions du pere Mer-
senne entreprit de rediger les Metaphysiques en forme de demonstration,
mais s'il a jamais remonstré ses foiblesses, c'est là ou il l'a fait. Et
presque en même temps. Thomas Hobbes, entreprit d'écrire d'une
maniere demonstrative tant en Morale qu'en physique. Il y a un melange
chez Hobbes d'un esprit merveilleusement penetrant, et estrangement
fbible incontinent à p~-es.c'est qu'il n'avoit pas assez profité des Mathe-
matiques pour se garantir des paralogismes.
En ce même temps, le R. P. Fabry se mit aussi a ecrire demonstrati-
vement, on peut dire qu'il donne des lumieres et qu'il estoit un des plus
sçavans et des plus universels de son ordre, mais il manquoit de la veri-
i i verso. table analyse; il alloit souvent bien 1 cavallierement dans ses preuves et
s'il avoit voulu faire moins de propositions et demonstrer plus exactement
celles qu'il a données il auroit pu faire beaucoup.
En Angleterre, un Anonyme 1 publie un Tentamen Meta<pysicum
fort ingenieux pour prouver que le monde n'a pu estre éternel, mais il
suppose qu'un infini 2 sçauroit esu-eplus grand qu'un autre ou bien que
l'infini est une grandeui, ce qui n'est pas asseuré.
Le Chevalier Digby entreprit encor de donner des demonstrations de
i SethWARD. Cf. PH!L.,VI,ï3, f, 27 ve~so.
2. Suppléer ici ne.
PROJET D'UN ART D'INVENTER
ïyg

l'immortalité de l'ame, et son fidus Achates Thomas Albius qui estoit PH!L.,Vt,t2,e,tt 1

aussiexcellenten Geometrie et en Metaphysique, que M. Digby l'estoit


dans la connoissance du Monde et dans la Chymie, a donné quelques
beauxouvrages écrits d'une maniere demonstrative. Je n'en ay veu que
son Euclidemeta~ysique; il est asseuré qu'il y a des pensées profondes,
mais il est trop obscur, il s'en faut beaucoup que ses demonstrations
puissentou convaincre ou éclairer.
Enfin Spinosa entreprit de donner des demonstrations, celles qu'il
publiasur une partie des principes de Mr. des Cartes furent bien receues.
Il faut avouer que cet auteur a eu quelques pensées belles et profondes
maisil y en a d'autres si brouillées et si eloignées de la clarté des Mathé-
maticiensqu'on ne sçait que dire, et cependant il les veut faire passer 12 recto.

pour des demonstrations incontestables. Les demonstrations qu'il donne


quelquesfois sont < extrêmement ;> embarassées, et souvent la propo-
sitiondont il se sert pour demonstrer une autre proposition est bien plus
difficileque la conclusion.
Parmy les Aristoteliciens on trouve encor de fort habiles gens qui ont
entreprisde faire des demonstrations dont il y en a deux qui ne sont pas
à mepriser,sçavoir Abdias Trew mathématicien d'Altorf qui a reduit en
< forme de > demonstration les 8 livres d'Aristote de oysico audito,
et l'autre c'est Jean Felden, celuy qui est connu par un livre de
remarques
qu'il fit sur l'ouvrage de Grotius de Jure belli et pacis et que M. Grass-
vinckelréfuta, il a donné quelques Elemens de jurisprudence ou il a
y
asseurementquelques pensées solides. Il y a un très habile
professeur à
IenanomméMons. Weigelius; qui a publié un bel ouvrage
appelléAnalysis
Euclidea, ou il y a beaucoup de belles pensées pour perfectionner la
logiqueet pour donner des demonstrations en philosophie; entre autres
il a communiqué [donnéJ a quelques amis un Essai
pour demonstrer
l'Existence de Dieu, fondée sur ce que tous les autres estres doivent
estre continuellement creés il a aussi donné une
sphere morale fort

ï. ThomasAlbius Anglus)n'est pasThomas


sur la foi du P. des(ou
Bosses, dans La LogiquedeBARTON,
commenous l'avonsdit,
WHITE ~e~MM- (Note!), maisThomas
(~93.1676).V. Dictionaryof NationalBiography,t. LIX,p. 79 (London,
ïQoo).Nous devonscetterectification
à l'obligeance
et à ~érudition
d e MorizCASTOR
deHetdelberg.
2. Cf. Animadversiones ad
3. Ch ~VowMM~Essais, IV,Weigclium (Foucher de Careil, B, 146-170).
m, § 20; et PmL., VII, A, 3o.
ï8o PROJET Ï/UN ART D'tNVENTER

PmL.,V!,t2,e,i2. ingénieuse, qui est une maniere d'allegorye [pour] d'expliquer toute la
morale, par le rapport à la doctrine de la sphere des Astronomes. Cette
sphere morale est adjoutée à l'Edition de Iena des Elements dcjurispru.
dence Universelle de Mons. Pufendorf qui y a mis aussi
quelques defi-
nitions et Axiomes a la façon des Geometres. <; qui sont fort >
inge-
nieuses.
t2 verso. j Ramusa repris Euclide de ce qu'en suivant la rigueur des Demons-
trations, il a abandonné la Methode qui paroist plus propre à éclairer
l'Esprit, mais < le bon > Ramus qui avoit voulu changer la Methode
d'Euclide, n'a pas seulement perdu la rigueur mais encor la verité et
l'exactitude. L'Excellent auteur des Nouveaux Essais de Geometrie a
joint en quelque façon la clarté de l'ordre avec la certitude. Mons. Mer-
cator, un des plus habiles Geometres du temps a aussi donné des Ele-
mens de Geometrie, ou il fait voir par quelques Essais comment on
pourroit joindre dans la Geometrie la clarté à la certitude. J'avoue cepen.
dant, si on ne peut point obtenir l'un et l'autre en même temps, qu'il
vaut mieux estre exact au depens de l'ordre
que de garder l'ordre aux
depens de la vérité. Et on pourroit dire bien des choses en faveur de
l'ordre dont Euclide s'est servi.
Je remarque aussi un defaut dans ceux qui tachent d'écrire demonstra-
tivement, c'est qu'il coupent la matiere en tant de petites propositions,
que l'esprit se trouve dissipé par la~. C'est pourquoy il est a propos de
distinguer les propositions les plus importantes des moindres.
Il y a encor ce defaut que les Auteurs qui
entreprennent [de donner
des demonstrations) d'ecrire par propositions ne sçavent
pas quand il est
temps de finir, car les propositions vont à l'infini. Je trouve deux limites
que la raison nous prescrit, les voicy, ï) il est necessaire de continuerla
synthese jusqu'à ce qu'on la puisse changer en Analyse, 2) il est utilede
continuer la synthese jusqu'à ce qu'on voye des progressions à l'infini,
3) quand il y a quelques beaux theoremes, surtout qui servent à la prac-
tique il est bon de les marquer aussi. Mais la premiere regle suffit pour
le necessaire.
Le defaut le plus general, et dont Euclide même n'est
pas exemt
c'est, qu'on suppose des axiomes qu'on pourroit demonstrer. Il est vray
i. AntoineApNAULB 1667).V.Logiquede
2. Cf. PML.,VI, t3, (Paris,
f, 27 (fin); ~9,c, t3. Por~<~ partie,ch. X,fin.
-r'
PROJET D'UN ART ï~ÏNVENTER l8l t

ne nuit pas à la certitude, quand ces axiomes sont justifiés PHn.VI,ï2,e,t2.


quece défaut
comme le sont ceux des Mathématiciens.
par une infinité d'experiences
la raison
Maisce defaut nuit à la perfection de l'esprit et c'est principale
des Geometres n'a pu estre changé 1 encor en t recto.
pourquoy la synthese
ce dis icy, mais il faut sçavoir
Analyse.On s'etonnera peut estre de que je
de Viete et des Cartes est plus tost l'Ana-
que < l'Algèbre, > l'Analyse
des lignes quoy qu'on y reduise la Geometrie
lyse des Nombres que
indirectement,en tant que toutes les grandeurs peuvent estre exprimees
souvent a des grands detours, et
par Nombres; mais cela oblige
<( quelques > souvent les Geometres peuvent demonstrer en peu de
mots, ce qui est fort long par la voye du calcul. Et quand on a trouvé
une equation, dans quelque probleme dimcile, il s'en faut beaucoup
courte et belle] construction du
qu'on aye pour cela une [demonstration
de l'Algèbre en Geometrie est
problemetelle qu'on desire. la voye
asseuréemais elle n'est pas la meilleure, et c'est comme si pour aller
d'un lieu à l'autre on vouloit tousjours suivre le cours des rivières,
comme un voyageur italien que j'ay connu, qui alloit toujours en bat-
teau quand il le pouvoit faire, et quoyqu'il y ait 12 lieues d'Allemagne
de Wurcebourg à Wertheim en suivant la riviere du Mayn, il aima
mieux de prendre cette voye, que d'y aller par terre en $ heures de
ouverts et
temps. Mais lorsque les chemins par terre ne sont pas encor
defrichés,comme en Amerique, on est trop heureux de pouvoir se servir
de la rivière et c'est la même chose dans la Geometrie quand elle passe
les Elemens;car l'imagination s'yperdroit dans la multitude des figures,
si l'Algebre ne venoit a son secours jusqu'à ce qu'on etablisse une cha-
racteristique propre la Geometrie, qui marque les situations comme
l'Arithmétiquemarque les grandeurs. Ce qui est faisable et seroit d'une
grandeutilité tant pour les decouvertes, que pour aider l'imagination.
On m'a communiqué un Ecrit de feu M. Pascal intitulé Esprit geome-
de
trique ou cet illustre remarque que les Geometres ont coustume
definirtout ce qui est un peu obscur, et de demonstrer tout ce qui est
un peu douteux. Je voudrois qu'il nous eust donné quelques marques
pour connoistre ce qui est trop douteux ou trop obscur Et je
suis persuadé que pour la perfection des sciences il faut même qu'on
demonstre quelques propositions qu'on appelle axiomes comme en effet
Apolloniusa pris la peine de demonstrer quelques uns de ceux qu'Euclide
*~3 NOTES DIVERSES

PntL., Vf, ~2,e,e, a pris sans démonstration. Euclide avoit raison niais
e~
t3 verso. t en
Apollone ~<*t\
encor davantage. Il n'est pas necessaire de le faire mais il ne
laissepas
d'estre important de le faire, et necessaire a certaines veues. Feu
Mons.
de Roberval meditoit des nouveaux Elemens de
Geometrie, ou il alloit
demonstrer rigoureusement plusieurs propositions
qu'Euclide a prises ou
supposées. Je ne sçay s'il acheva son ouvrage avant sa mort, mais
je
sçay que bien des gens s'en moquerent; s'ils avoient sçû l'importance
de cela, ils en auroient jugé autrement. Ce n'est
pas necessaire pour les
apprentifs, ny même pour les Maistres ordinaires, mais pour avancer les
sciencesetpourpasserles colonnes d'Hercule,
il n'y a rien de si necessaire.

f,
PtttL., VI, 12, f, PniL., VI, 12, f, 1-2 (4 p. in-fol.).
~-2.
Collectanea de inventione et ~~K~M~M~~ïM.
J Collectaneorum de inventione pars i. Aug. 1676. j1

Au bas de la 4e page, renvoi

Pars II Collectaneorum.
La suite manque.

PHÏL.,VI,t2,f,C. PHiL., VI, t2, f~6 (un coupon).


Possible intellectuel, polygone de 1000 costés. Possible naturel dont
les causes sont dans la nature. Possible selon l'ordre de la
nature, ce qui
arrive effectivement dans la suite des causes. Possible naturel est
celuy
dont un semblablea esté fait. Mariotte.
Le Houx est un arbrisseau qui a les feuilles danses
piquantes et vertes
en tout temps et le fruit petit et rouge; si une autre
plante se trouvoit
un jour avec les mêmes proprietes, il faudroit
adjouter encore quelque
autre difference. Definition obscure est un
Enigme comme celle de l'âme
d'Aristote.
Euclide ne devoit pas dire que les cercles ne se
coupent en deux
points, mais leur différences.
Un homme qui a 20000 ecus de bien, ne doit
pas le hazarder en un
~3
DE PRINCIPIIS

contre 100000 écus/car ces 100000 gagnés naugmenteronr P PHIt.Vt, 12,f,6.


seul coup
son bonheur, et les 20000 perdus le rendront mise-
pas beaucoup
rable.
est blanc, donc c'est du sucre. Ce
Lesucreest blanc, ce que je vois
qui trompe les enfans in rebus talibus + nous fait souvent
sophisme-ci
voit plusieurs signes semblables. (+ argu-
tomber dans l'erreur lorsqu'on
On peche plus souvent contre
mentumin secunda figura affirmativum.
croit +)
les reglesde la logique qu'on ne

ïPHÎL., VI, t2, f,


PHiL.,V!,i2,f,i9(i f.i~). ï9'
De ~r~Mc~p~
sunt vera, et con-
Duo illa prima principia' unum rationis f~~
varia à
tradictionemimplicantia sunt falsa, alterum experienti~ quod
ut de iis demonstrari possu, < primo >
percipiantur,talia sunt, omnes alias propo-
demonstrationemeorum impossibilem esse; secundo
sunt vera, nullam
sitionesab ipsis pendere, sive si haecduo principia non
aut admittenda
omninoveritatem et cognitionem locum habere. Itaque
renuntiandum est.
sunt sine difficultate, aut omni inquisitioni veritatis
ratio dubitandi,
Acceditquod nulla contra h~c Principia afferri posset
omnes.
qusenon locum habeat contra alias propositiones
Memini ingeniosum quendam virum<(Episcopum Thiniensem')>
etiam
omnem evidentiam revocare velle ad autoritatem, cui objiciebam
hominemsolum posse habere scientiam. Ille verô ita argumentabatur
Ea qua~probantur < seu evidentia -dduntur > vel ex evidentibus pro-
non poterunt
bantur, vel ex non evidentibus. Si ex non evidentibus,
redibit qu~s<
indeevidentia reddi. Sin ex jam evidentiUus,de his iterum
tio,<vel>in infinitum, nullaque erit evidentia; vel erunt quidam
se esse evidentia < nisi
per se evidentia. Sed unde sciemus ista per
hominum consensu, quse scilicet ab omnibus recipiuntur >. Respon-
est veritas.
deo ea per se evidentia esse, quibus sublatis omnibus sublata
Et notabam pra:tereaj 1 me aliqua demonstrare posse, nihil assumendo Verso.

t. V. La Logiquede I.6~M~,ch. I, g 36.


2. ChristopheRojas de Spinola, évêquede Thina, avec qui Leibniz entra en
relationsen 1679.V. La Logiquede L~t~tT,p. 164.
~4 SUR WtLKtNS

nisi concessa. Ut si quis opinionem


aliquam defendit quam ego osten-
PH!L., Vî, t2, f.

t9.

dere volo absurdam, assumam propositiones ab illo concessas et in


légi-
tima forma inde concludam contradictorium alicujus
quod ipse asseruit
ex quo sequitur falsitatem alicui ex propositionibus ab eo
assumtis
adesse, id est eas non posse eas vcras simul. Unde patet etiam non
posse < quenquam > demonstrare absurditatem nisi ejus proposi-
tionis quae plures assertiones sive concessiones
involvit, dum scilicet ex
concessis argumentatusabsurdum concludo. Unde revera omnis demons-
tratio est ad absurdum deductio. Et demonstratio nullis
indiget assum-
tis. sive principüs directis, sed tantum reflexis. Et ita cessat illa
diffi-
cultas quae omnes torquet, de modo quo ipsorum
principiorum certi
sumus ex quibus demonstrationes ducuntur. Dicendum enim est demons-
trationes ex nullis assertionibus sed ex concessionibus sive
hypothesibus
procedere, neque aliud agere, quàm ut ostendat Hypotheses quasdam
inter se pugnare. Tantum ergo assumo
principia reflexa seu indirecta
< vel formalia, primo > quod forma syllogistica sit bona, secundo
quod contradictio sit absurda; principia verô materialia seu materix
demonstrationis non alia adhibeo quam illas ipsas
hypotheses adversarii
quibus falsitatem inesse ostendo. Unde quodammodo omnis démons.
tratio est ad hominem.
Recto, en bas. t Ego etsi concedam plerosque < omnes > homines plerisque in
casibus duci autoritate <(videatur S. Augustini libellus de autoritate 1
credendi) > et opinionem < communem > saepe ultimam esse analysin
judiciorum nostrorum practicorum. Certus tamen sum qui accurate
meditari veïit altiora reperturum judicandi
principia

PtM)f~ VI, 12, t, f. in-8").


20. PHIL., VI, i2,f,2o(i

MIror Wilkinsium magnam suarum


prasposidonum partem formare
adhibita litera r, cum tamen creberrimse sint
proposidones in sermone,
litera vero r pronuntiatu dimcillima, ita ut ea
plane créant Sinenses.
Verus character universis Gaut Lingua rationalis nulla
indiget memoria
ï. Sic, pour esse.
z. Lapsus, pour utilitate. Cf. La Logique de
~<ttr'HîL.~VI, t2, f, 25. Z.c~M~ p. aSg, note t.
4. V. La Logique de Z<et~M<Note IV.
5. Sic, pour Muniversatis ?.
MA TERIAM ET MOTUM ESSE PH~ENOMENA ï85

sed quivis verba pro arbitrio for- F


Pttit. V!, m, f,
oisisimplicissimorum,nec dicdonario, 20.
mare potest et nihilominus intelligetur.
Wilkinsiovariéesunt radices, ut calor, rex, cum tamen philosophice
rex non possit esse radix. Cum enim rex sit
loquendosi calor est radix,
rex ad
Ens regens, id est rigam (sive lineam bene ductam) faciens, erit
ens calefaciens) ad calorem. Ergo ~ï erit
rigam ut calefactor (seu
radix, non rex. Hinc non recte ait (part. 3, cap. i. §. 4 Characteris)
radicemintcrdum esse nomen 1 substantivumneutrum ut calor, interdum
actionemut ligatio, interdum personas attributum ut rex, cum tamen
an ista in latina lingua
ligationisradix sit liga, régis, riga. Nec refert
extent,ipse enim linguam scribebat philosophicam.
Part. 3. cap. 4 & praepositiones refert ad nomina, ut adverbia ad
verba; sed longe aliter esse ostendimus conjunctiones potius se habent
ad verbaut praspositioncsad nomina Verba se habent ad adverbia ut
substantivanomina ad adjectiva

PHIL.,VI, ï2, f, 21 (un coupon adhérent au feuillet précédent). ]PHtL., VI, 12, f,
21.

Elementaveritatis universas, opus sine exemplo <noyum>.


Spirituss. est spiritus veritatis. Veritas est finis ratiocinationis.

PHIL.,VI, 12, f, 22 (l f. in 8"). PHtL., VI, t2, ft


22.
Materiamet Motum < esse phaenomenatantum, seu > continere in
se aliquid imaginarii, ex eo intelligi potest, quod de iis diversae hypo-
thesescontradictoriaefieri possunt,quae tamen omnes perfecté satisfaciunt
phœnomcnis,ita ut nulla possit ratio excogitari definiendi utra sit praefe-
renda Cum tamen in realibus, omnis veritas accuratè inveniri et
demonstraripossit. Ita de motu alibi ostendi, non posse definiri in quo

t. Ces3motssont répétéspar erreurdans le ms.


2. Sans doute dans tes nombreux fragments relatifs à la Grammaire rationnelle
(PHtL.,V! B, lit, passim) ou encore dans le Consilium de ~M~c~« MOM.
(PHtL.,V, 7, f. 3 verso).
3. Cf. PHtL., VI!, B, Ht, 40.
< Cf. PMiL.,VII, B, Mit,7 et to.
5. Probablement abréviation de MMC~M.
6. Cf. la préface du P/to~MOMMjf(MATH.,IX, t).
186 LE NOMBREDES AXÏOMESEST INFINI

f,
PML., VI, <a, f, sit subjccto; et de materia non potest dici, utrum sit sublata.
aa. Exempli
causadici non potest an locussit vacuus an materia pcrfectènuida
plenus;
nihil enim interest. Item si quis fingat < matera > partem esse subla-
tam, relique in ejus locum succèdent ab omnibus partibus universi, quod
cum sit indefinitum, in extremis ejus quae nulla sunt non potest intelligi
aliquod vacuari in locum spatii repleti quod corpus destructum dese-
ruit. Itaque omnia erunt ut antè; si quis fingat DEum conservare locum
Verso. iUumvacuum, perinde est ac si fingamus non corpus in eo esse des.
1tructum, sed infinita celeritate
moveri, ut resistat iis quae ab omni parte
ingredi conantur, nec tamen in ipsa agere aliter seu ea repellere, DEo
eum eoect' mdestruente.

PHtt. VI, ï2, f, PHIL., VI, 13, f, 23 (i f. in 8").


a3.
Il est tres important de concevoir que le nombre des premieres pro-
positions est infini, car elles sont ou definitions ou Axiomes Le Nombre
des definitionsaussi bien que des termes est infini. Le nombre des Axio-
mes l'est aussi. J'appelle Axiome proposition necessaire indemonstrable.
Necessairec'est à dire dont le contraire implique contradiction. Or la seule
proposition dont le contraire implique contradiction, sans qu'on la puisse
demonstrer, est l'identique formelle. Cela se dit expressement la dedans,
donc cela ne s'y peut pas demonstrer; demonstrer; c'est à dire faire voir
par la raison et par conséquences. Cela s'y peut montrer a Fœil, donc cela
ne s'y peut pas demonstrer. Les sens font voir que A est A. est une pro-
position dont l'opposée A n'est pas A. implique contradiction formelle-
ment. Or ce que les sens font voir est indemonstrable Donc les Axio-
mes veritables et indemonstrables sont les propositions identiques. Or
leur nombre est infini. Car le nombre des termes estant infini, le nombre
de telles propositions est aussi, car il en peut avoir autant que des
termes. Cependant cela est merveilleux, et il paroistroit étrange a un
homme, à qui on ne l'expliqueroit pas; de dire que le nombre des pro-
positions premieres incontestables, est infini. Si les principes sont infi-

t. Cf.PaïL.,V, 9 Der~on~oMdela Doctrinehumaine.


2. Cet appel à l'évidence sensible n'est guère conforme au rationalisme leibnitien.
~7
SURÏ.E~QUAUT~SSENSÏBLES

P. t2,
PMH., VI f,
les conclusions le seront encor bien d'avantage. Telles propositions 33.
nis,
s.M unumquodque tantum est quantum est, sive quodlibet
identiques
Item unumquodque tale est quale est, sive quodlibet
sibiipsi ~quate est.
sibiipsisimile est aisement recon-
ne se peuvent aisément
Les premiers termes indennibles
les nombres premiers qu'on ne sçauroit
noistrede nous, que comme
la division [par tous les autres qui
discernerjusqu'icy qu'en essayant
moindres]. De même les termes irresolubles ne se sçauroient bien
sont
et comme par provision. Car j'ay une
reconnoistreque négativement,
on peut reconnoistre la resolubilité. La voicy
marquepar la quelle nous paroist neces.
Lors que nous rencontrons une proposition qui
et n'est pas demonstrée; il son suit infalliblement qu'il se
saire, qui
dennible. pourveu qu'elle soit
trouvedans cette proposition un terme
donner cette démonstration; et
necessaire.Ainsi il faut tacher de
cette definition. Par cette
nous ne la sçaurions donner sans trouver
axiome sans preuve excepté les
methode, en ne laissant passer aucun
la resolution des Termes,
definitionset les identiques, nous viendrons à
aller a 1 innm,
et auxplus simplesidees Vous direz, que cela pourroit
nous
et qu'il se pourroit tousjours prouver de nouvelles propositions, qui
à chercher des nouvelles resolutions. Je ne le croy pas. Mais
obligeroient
nous ne laisse-
si cela estoit, cela ne nous nuiroit, car par ce moyen
et les
rions pas d'avoir demonstré parfaitement tous nos théorèmes
à une infinité de
resolutionsque nous aurions faites, nous suffiroient
la il ne faut
bellesconsequences practiques; de meme que dans nature,
à cause de leur infinité
pas abandonner la recherche des experiences
bien employer celles qui nous
puisquenous pouvons déjà parfaitement
sont données

PHIL., VI, Ï2, f,


PmL.,VÏ, ï2,f,24(ïf.in8<'). 24<
1
ac de vocabulis litigant,
Saeperecentiores nodum in scirpo quaerunt imo
cum negant calorem esse in igne non magis quam dolorem in acu;

t. Cf.PHH.VIII,6 recto.
2. Cf. PHIL.,VII, C, 51. ch. I, §§ et .3.
~1~ verso; MATH.I, V. La Logique de I~~
!88 DïSAHAÏ.YStVERtTATIS

PHïL., Vï, ta, f, negant aquam attrahi in antliis, aut sanguinem in ventosis <~ cum qua'
a~. litates et facultates explodunt in Medicina et philosophia ~> Mihi placet
retinere locutiones receptas, recteque interpretari. Attrahitur aqua ab
embolo, id est sequitur pr~cuntcm, etsi [causa attractionis] embolus
causa non sit immediata, [sed circumpuisio] sed acns gravitas. Simifiter
quis neget calorem esse in igne id est vim eam in nobis sensionem
excitandi, qua nos calefieri dicimus. Calorem concipimus ut qualitatem
activam ignis, dolorem ut qualitatem passivam nostram; itaque stante
sensu recepto vocabulorum, tam ineptum est calorem igni negare, quam
dolorem acicuiaepungenti ascribere. Quod autem causantur, negare a se
igni facultatem ei similem quod in nobis reperimus, nihil ad rem facit
[quis enim philosophus somniavit facultatem urendi in igne similem esse
facultati percipi actionem ignis], neque enim qui igni calorem tribuit,
ideo somniat facultatem activam ignis esse similem qualitati passive ani-
malis etsi esse quendam inter ambo consensum adeoque et exprimi
unum ab altero tanquam causam ab effectu negari non possit. Est enim
in his relatio quaedam et responsus singulorum ad singula, qui tamen
non semper in similitudine consistit. <; Denique qualitates et facultates
in rebus esse verissimum est, quemadmodum in horologio est facultas
horodictica etsi explicatio qualitatum et facultatum distincta, debeatesse
mechanica in natura aeque ac in horologio. J> Qpa; Bontekoe in Chi-
rurgicis contra receptas sententias disputat magnam partem inania, et ad
summam verbalia sunt. }
Quidam cujus auxilium desiderabam, mihi consilium dabat, erat autem
hujusmodi, ut cuivis in mentem venirc dcbcret; rescripsi igitur esse
~M~~Wconsilia~M.Pnon habeant datore.

PHIL., VI, t2, f, PmL., VI, 12, f, 25 (1 f. in 8").


~5.
De Anafysi veritatis et judiciorum ~M~MMO~M~M.

Apud Theologos libri habentur de Analysi Fidei, qualis extat Gre-


gorii de Valentia Societatis Jesu et Henrici Holdeni Angli Theologi
Parisini. Mirandum est itaque apud philosophos nihil haberi de Analysi

i. Voir PatL.)VU,B, tv, 22.


DE ANALYS!VERÏTAT!S 189

PH VI,
Aristotelis sive posteriores sive priores PHM. Ï3,
Veritatis,nam libri Analyticorum 25.
analysin sive principia ultima humanorum judiciorum
nihil minus quam
de Primo Cognito potius dispu-
continent. Scholasticiquoque nonnulli
et quomodo ex illis allas
tare more suo, quàm quae sint prima cognita,
monstrare voluere, nam si hoc praestiussent,
cogainones deriventur
ad Mathematicum
dedissentnobis phUosophiae Elementa accurate et
de inqui-
moremexacta. Et viri ingeniosi qui scripsêre nostro tempore
exoterico quodam trac-
rendaveritate multa quidem elegantia et utilia,
sed
tandi modo, disserunt de humanis affectibus et pr~udicus infandaB,
haerent ipsi et
cùm id agitur ut certa judicandi principia substituantur,
nostandem revocant ad regulam illam < recantatam >, quod iis demum
V
fidendumsit, quaedarë et distincte percipimus ) Verùm non magnum
Verso.

usum habet ea regula quamdiu non habetur modus dijudicandi, quid


clarumet distinctum sit. Quod non satis novisse video illos ipsos qui
distinctissimèsibi percipere
regulamhanc maximecelebrant; nam quaedam
visasunt, qua: falsa esse compertum habemus, et quae ipsi omni conatu
adhibito cum demonstrare non possent, coacti sunt monere, ut si
<alii> eadem mentis prae oculis videre vellent, quaeipsi, eadem quae
est consuetudine cogi-
ipsimeditarentur diu. Callidè profecto, nam certum
tandi quidam nobis ita familiaria fieri, ut depravato < vel mutato >
naturalijudicio tandem nobis clara videantur; idque inprimis succedit in
his, qua: dictione nitida et ad plausum facta non sine quadam simplicitatis
et evidentMefucata artinciosë specie proponuntur < a celebri autore >.
Et cum denique ad experientiam internam idearum provocant hi scripto-
res, eo ipso et objectiones declinare et onere probandi se eximere conan-
tur. Alii iisdem principiis insistentes sed [sinceriores] apertiores professi
sunt, id clarum distinctumque censeri debere quod sine interiore qua-
damrepugnantiaet conscientiaequasi morsu negari nonpotest. Vernmhaec
nota uti non contemnenda est, ita tamen dialectica tantùm censeri debet.
Sunt qui omnia resolvunt in autoritatem. Ultima enim principia ajunt a
nobisadmitti,quia à nemine revocantur in dubium. Ego quidem fateor in
plerisquejudiciisid esse verum, contendo tamen altiora et certioraadesse 3.
i. Allusionà La Recherchede la Véritéde MALKBKANCHE. Cf.Lettreà Tschirn-
haus,t68~(Math.,IV,465), citéedansLa Logique Le~Mt?,p. 292,note4.cité
de
2. Criteriumcartésiendelavérité.Cf.Phil.,V, 6, f. ï()(Bo~<'MMMM, p. 82), ap.
La Logiquede Leï~Mt~, n.
p. ioo< 2; p. ao3, n. 2.
3. Cf. PmL., VI, 12, f, tg.
!~0 ANAt-YSïSPHYSÏCA

PHtL., VI, t2, f, PHïï. Vï, 12, f, 36 (! f. in 8~.


a6.
Analyseos physic<e arcanum in hoc uno consistit artificio, ut quali-
tates sensuum confusas (nempe calorem et frigus pro tactu; saporespro
gustu; odores pro olfactu; sonos pro auditu; colores pro visu) revo-
cemus ad distinctas quïc eas comitantur, quœ sunt numerus, Magnitudo,
figura, motus, consistentia, ex quibus duse postremaepropriè physîcx
sunt. Itaque si deprehendamus certas qualitates distinctas semper com!-
tari quasdam confusas (Exempli gratta omnem colorem oriri ex radio
refracto, non verô ex reflexo), et, si ope disdnctarum qualitatum definitè
totam corporum < quorundam ~> naturam explicare possimus. ita ut
demonstrare queamus, ipsa talis esse magnitudinis ngurae et motus; eo
ipso jam necesse est etiam qualitates confusas ex tali structura resultare,
licet qualitates confusas ex ipsis aliter demonstrare non possimus. quia
qualitatum confusarum nulla datur definitio, nec proinde de illis demons-
tratio. Sufficit ergo nos omnia distincte cogitabilia, quae ipsa comitantur,
posse explicare constantibus conelusionibus, experientise consentieutibus.
Nam ope quarundam qualitatum ad determinandam naturam corporum
sufficientium possumus invenire causas; et ex his causis demonstrare
reliquos affectus seu citeras qualitates, et ita invenietur per circuitum,
quid realis et distincti qualitatibus confusis insit, reliquum enim quod
explicari nequit, ut ex. g. illa ipsa apparentia quam flavedinem dici-
Verso. mus quomodo ex eo in quo flavedinem 1 consistere < à parte rei >
ostendimus oriatur. id sciendum est pendere non à re sed nostrorum
organorum dispositione <~ et minutissimis constitutionibus rerum >.
Sufficit autem nos ostendere, quid à parte rei sit in corporibus ex quo
nascitur flavedo. < idque ad usum vitas sufficiet. Ita confusas habebimus
modum producendi qualitates. >
Utile quoque est ad minuendum laborem, si qualitates confusas redu-
camus ad alias < simpliciores >, ut si viriditatem redncamus ad compo-
sitionem flavi et caerulei. Si ostendamus quosdam sapores et odores
cohserere quibusdam coloribus; etc. facilius enim colores quam sapores
ad distinctas qualitates revocantur.

t. Cf. PHïL., V, 7, f. 5 recto.


ELEMENTA VEMTATtS ~ETERN~E 19!

f. in8<~). PH!t. VI, !2, f,


pHiL.VI~f,27(ï 27.
for-
lu pra~donc Elementorum veritatis aetcmae*dicendum aliquid
scribendi sunt secuti,
tasseerit de his, qui antea Methodum demonstrative
in iis desiderari, et cur eorum nonnulli lectores etiam
quidscilicetpossit
obtinuere ut
attentosconvincere non possint'. Euclides et Géomètre
in tali
nemorefugetur sed hoc factum est, tum quia passiones hominum
licet veritatem theo-
argumentonon obstant, tum quia se~per experiri
rematumsive in numeris, sive in lineis. Fatendum est tamen nonnulla
desideraripossein Euclidis demonstrationibus, et Franc. Sanchez miserat
difficultatesquasdam suas ad Clavium, negabatque sibi satisfactum ejus
dubium nullum est; primus
responsis.Sed hïec tamen suppleri posse
res physicas transtulit Archimedes,
quantumnobis constet Geometriamad
cujuslibellumde œquiponderantibus aliumque Hydrostaticum habemus;
scio complures in Archimedis demonstrationibus Mechanicis desiderare
facile supplebiles videntur.
aliquid;mihi tamen accuratae satis, aut certe
De motu primus scientiam condere cœpit Galilasus; quidam Florentius
affectata
(Fleurance) Elementarei pyrobolicaeolim Gallica linguascripsit,
Geometrarum Methodo, sed mihi parum videtur scopum assecutus.
Dicamnunc de illis qui Methodum demonstrativam ad Metaphysica et
Moraliatranstulere. Primus aliquid in hoc genere praestitit Aristoteles,
cujuslibri primorum Analyticorum utique sunt demonstrativa, et scien-
tiam ( condunt circa materiam ab imaginatione remotam. Inter Scho- Verso.
lasticosquidam Joh. Suisset, vulgo dictus calculator~ inprimis Mathe*
maticumaliquid affectavit, et de intensione ac remissione qualitatum
solitosubtilius ratiocinatus est. Demonstrare Existentiam DEi complures
aggressisunt ex absurditatibus quae ipsis consequi videntur progressum
in infinitum, ita autor Tentaminis <piloso?ici,qui fuit ni fallor Sethus
Wardus, et Joh. Basil. Morinus, ut judico ex Epistola quadam Cartesii
ad Mersennum. Verum prmsupponunt illi infinitum numerum posse
concipi ut unum congregatum, quod est falsum; et ideo multi tecte

devaientformerla premièrepartie
1.Onsaitque les Elementaveritatis(P~rM~p
dela « Sciencegénérale
2. Cf. PHIL., Vt, ï2, e, to recto sqq.
3. Cf. Phil., VIÎ, tQS.
'9~ ELEMENTA VERtTATïS ~TERN~

PHU. VI, t2, docuerunt, potuisse Muodum esse ab aetcroo, nec quicquam inde
27.
dum sequi. Cartesius cum sibi videretur exïstentiam DEi absur.
et discrimen
animaea corpore demonstrasse in Meditationibus
Meta~ysicis, urgentibus
amicis ratiocinationes suas redegit in formam
demonstrationis, sed Du~
magis ratione earum imper~ctioaem detexit, ut examinanti
diligenter
patebit Thomas Hobbes quaedam in moralibus meta~ysids et
physicis
egregie scripsit mathematica servata forma, idem dici potest de Honorato
Fabri, Thoma Angio', et Benedicto Spinosa~ sed innumera intercur-
runt, in quibus apparens potius quam vera est severitas, et in his
quoque
quas admitti possunt, propositiones satis sunt perturbata;, ut taceam mut.
titudinem propositiuncularum confundere mentem'. Nihil nunc
dicamde
scriptis quibusdam Conriogu, Fabrii, Fabricü quibus controversias Theo-
logicas tali methodo tractare sunt aggressi, neque de his
quae Trew in
~ysica Anstotelica% Feldenus in jurisprudentia praestiterunt.

1. 259;IV,
2. Thomas WHrrg (Voir p. 179, note 1.)
469;VI, 349,note;VII,64,324-
~M~ ,33; Math., l,
Leibni; und Spir:o~a, Appendice III (Berlint 1890). 46.; S~,
tS:
5. Cf. Phil., VII, 150,166.
MATHESISRATÏONÏS 19~

F
PH!L.,VI,ï4~.ï-2.
PmL.,VI, i4< f. 1-2 (4 p. in-folio).
suntqu~hacplagula,et sicsatishaberipossuntpro absçlutis.
Proba
i t recto.
MATHESIS RATIONIS'
demonstrare licebit per
(i) Leges Syllogismorum categoricum optime
diversi. Nam in propositione
reductionemad considerationemejusdemet
semel id agitur ut duo inter se vel eadem vel diversa
vel pronuntiatione
pronuntiemus. i.
universaliter
in vel accipitur
(2) Terminus (velut homo) propositione
homine.
de quovishomine, vel particulariter, de quodam
Cum dico Omne A est B, intelligo quemlibet eorum qui dicuntur
(3)
dicuntur B. Et haec propositio
A, eundem essè cum aliquo eorum qui
appellaturUniversalisAffirmativa.
aliquem eorum qui
(4) Cum dico QuoddamA est B, intelligo et haec est
dicunturA, eundem esse cum aliquo eorum qui dicuntur B,
propositioParticularis Affirmativa.
eorum qui dicun-
(5) Cum dico Nullum A est B, intelligo quemlibet haec est pro-
tur A, diversum esse a quolibet eorum qui dicuntur B, et
positioUniversalisNegativa.
intelligo quendam
(6) Denique cum dico QuoddamA non est B, dicuntur B,
eorum qui dicuntur A, diversum esse à quolibet eorum qui
affirmativis praedicatum
et haecdicitur P~J~ Negativa. < Hinc in
vi forms est particulare, in negativis universale >.
dicuntur A esse
Posset quidem omne A esse omne B, seu omnes qui
dicuntur B, < seu proposi-
[omnes]< eosdem cum omnibus > qui
nostris linguis.
tionemesse reciprocam >; sed hoc non est in usu in
i. Cf.La Logiquede Le~t~, p. 23 sqq.,et AppendiceI.
mËDtTS DE UMBNtZ.
13
194 MATHESMRATÏONtS

PHM.VÏ, t~,f. t. Quemadmodum nec quosdam A esse [omncs] <~ eosdem cum omni-
bus > B, id enim exprimimus cum dicimus omnes B esse
[quosdam]A.
Inutile autem fuerit dicere Nullum A esse quoddam B, seu quemlibet
eorum qui dicuntur A esse diversum ab aliquo eorum qui dicuntur B hoc
enim per se patet < nisi B sit unicum >; et multo magis quendam
corum qui dicuntur A diversum esse a quodam eorum qui dicuntur B
< Ita videmus perfici doctrinam Logicam, rem a prœdicatione transfe-
rendo ad identitatem. >
< (8) A in exemplis propositis dicitur subjectum,B ~M~. Et
propositiones hujusmodi categoricseappellantur. >
(9) Itaque eo quem diximus sensu, patet omnem <( et solam > pro-
positionem Affirmativam habere prmdicatum particulare, per art. 3 et 4.
(10) Et omnem <~ ac solam > propositionem negativam habere prx-
dicatum universale per art. S et 6.
(n) Porro propositioipsa à subjecti universaIitate vel particularitate
universalisvel particularis denominatur.
(12) ~c~M~ <; quoscategoricos sitnplicesvocant ~> ex duabus propo-
sitionibus tertiam eliciunt, quod fit utendo [hoc] <; duobus > princi-
piis, < quorum unum est >, quas sunt eadem uni tertio esse eadem
inter se, < ut si L sit idem ipsi M, et M ipsi N, eadem esseL et N. >
(13) Alterum huc redit, diversa inter se, quorum unum tertio idem
est, alterum ei diversum. Ut si L sit idem ipsi M, et M sit diversum
ipsi N, etiam L et N diversa esse.
(i~) Quod si L sit diversum ipsi Met N sit itidem diversum ipsi M,
non potest inde cognosci, utrum L et N sint idem an non; et fieri
potest ut L sit idem ipsi N, vel etiam ut L sit diversum ipsi N.
(1$) Hinc statim colHgitur ex duabus propositionibus negativis non
posse fieri syllogismum, ita enim revera pronuntiatur L esse diversum
ab M, et N etiam esse diversum ab N 2.
i verso. Exempli causa si dico Nullus homo est lapis, Nullus canis est
homo, sensus est quemlibet hominem esse diversum à quovis lapide,
quemlibet canem esse diversum a quovis homine, itaque nullum est hic
principium comparandi canem et lapidem et colligendi quid ibi idem vel

i. Ici Leibnizconçoit nettementla ~MOtM~c~tOH


du prédicat,et la rejette.Ct.
p. 5g,note t.
2. L'un des deux N est mis pour M.
u-
MATHESIS RATIONIS !95

-c-
non est homo, saltem Pm~VI/ï~f. ï
diversum. Idem est ac si dicam quidam canis
à homine diversum est 1.
enimdico quendam canem quovis
in tres esse terminos,
(16) Patet etiam syllogismo categorico simplice
alteri extre-
dum tertium aliquid adhibemus, quod dum uni pariter atque
extrema inter se.
morum conferimus, modum tentamus conferendi
ex duabus assumtis deducimus, Conclusio
(17) Hic propositio quam
TerminusMinor, praedicatum
appellatur,ejusque subjectumsolet appellari
TerminusMajor. Tertius autem terminus qui ad extremos hos confe-
rendos inservit, Medius dicitur.
ex quibus tertiam, nempe Conclusionem,
(18) Et propositiones duae
inferimus,prxmissmappellantur, in quarum una Minor terminus in altera
< terminum >
major cum medio confertur. Praemissa quae Majorem
continetipsa propositioMajor appellatur; quae Minorem < terminum >
Minor. < Medius terminus inest utrique. >
propositio
in alterutra ad minimum prae.
(19) Ex his patet, Medium Terminum
missadebere esse universalem. Nam determinata Termini contenta non
adhibemus,sed vel omnia vel quidam indeterminatè. Itaque si medius
Terminus utrobique est particularis, non est certum contenta
< Medii > quse adhibentur in una praemissaesse eadem cum contentis
mediiquae habentur in altera preemissa, atque ideô nec inde colligi ali-
Ex. gr. si quis dicat
quid potest de identitate et diversitate extremorum.
Quidam homo est felix
Omnis doctus est homo
nihil inde inferri potest. Nam idem est ac si diceret, Quidam homo idem
est cum quodam felice. Sed omnis doctus idem est cum quodam homine.
Hiccum bis occurrat quidam homo, potest alius plane homo intelligi in
una pr~missa, ab eo qui in altera praemissa,unde nullum argumentum
ad conferendum doctum et felicem duci potest, ut inde de aliquo vel
omnidocto colligatur, an diversus sit vel idem alicui vel omni felici.
(20) Facile etiam intelligi potest Terminum particularem in praemissa
non inferri universalem in conclusione, neque enim idem aut diversum
in conclusionecognoscitur, nisi de eo quod idem aut diversum medio in
2recto.
praemissahabitum est. Itaque si quoddam tantum termini contentum r
contulimus,nihil nisi de hoc quod contulimus colligere licet.
1. Sic,pour esse.
t()6 MATHESIS RATÏONtS

PH!L.,VÏ, !4, f. 2. (21) Nec minus manifestum est, una praemissa existente negativa,
etiam conclusionem esse negativam, < et vicissim >, quia non alla
tunc adhibetur ratiocinatio, quam cujus principium adductum est artic.
13. Nempe si L idem ipsi M, et M diversum ipsi N, esse L diversum
ipsi N.
(22) Quatuor sunt nguras syllogismorum categoricorum simplicium
discriminatione ex Medii termini situ. Sit enim Minor terminus B,
médius C, major D. Conclusio semper est BD. In praemissispotest
Medius esse subjectum in priore praemissaet praedicatum in posteriore,
vel praedicatum in utraque, vel subjectum in utraque, vel praedicatum
in priore, subjectum est posteriore. <( Solemus autem majorem propo-
sitionem ponere priore loco, minorem prop. posteriore. >
Fig. i. CD. BC. BD.
ng. 2. DC. BC. BD.
iig. 3. CD. CB. BD.
ng. 4. DC. CB. BD.
Sed an quxvis harum figurarum, et quibus legibus procedat, postea
apparebit.
(23) Literx vocales A, E, 1, 0 significant nobis propositionumquali-
(id est an sint amrmativ~ vel négative) et ~M~ (an sint
universales vel particulares). Et quidem
A significat Universalem affirmativam
E Universalem negativam
1 Particularem affirmativam
0 Particularem negativam.
(24) Coincidunt autem quantitas subjecti et quantitas propositionis;
item quantitas prœdicati et qualitas propositionis, per art. 9. 10. il.
< S significabituniversalem, P particularem, V, Y, incertam. Propo-
sitionis quantitas designabitur per subjecti signum, qualitas per pnedi-
cati. Signum itaque SBSD est propositio universalis negativa. SBPD
universalis affirmativa.IBSD particularis negativa. IBID, particularis af6r-
mativa~. propositionis quaecunqueuniversalisvel particularis affirmativa
vel negativa sic generaliter exprimitur unurarem W.S. >
i. Lapsuse<~M<,pour tM.
3. L'origine de ces notations se trouve dans le De JLt'~ CoMt&tM~ofM(t666) S
MATHESIS RATIONIS IC)~

) (25) In < omni et sola > propositione particulari affirmativa P!L.,VI,ï~f. ï.


t verso, marge.
uterque terminus est particularis. Nam subjectum est particulare (art. i)
et pnedicatum est particulare (art. 9).
< Coroll. Ergo ubi terminus est universalis, propositio est vel univer-
salisvel negativa. >
(26) In propositione universali negativa uterque terminus est univer-
salis,subjectum (art. il) prœdicatum(art. 10).
(27) Si minor terminus sit particularis in praemissa, conclusio est par-
ticularis. quia terminus extremus particularis in prsemissa est etiam parti-
cularis in conclusionc (art. 20); minor vero existens particularis in
conclusione, cum sit ejus subjectum (art. 17), facit et conclusionem
particularem(art. il).
< Coroll. Si conclusio sit universalis, minor terminus est universalis
ubique. >
(28) Si major terminus sit particularis in prœmissa, conclusio est affir-
mativa. Nam erit et particularis in conclusione (art. 20) sed ibi est pr.e-
dicatum(art. 17), ergo conclusio est affirmativa (art. 9).
Coroll. Si conclusio sit negativa, major terminus est universalis
ubique.
(29) Si conclusio sit negativa, major propositio est vel universalis vel
negativa. Nam si conclusio est negativa, major terminus est universalis
ubique(coroll. art. 28). Ergo et in propositione majore, unde vel erit
ea universalis si medius in ea est subjectum (art. 11) vel negativa si
mediusin ea est praedicatum (art. 10).
(30) Si minor propositio sit negativa, major < propositio > est uni-
versalis.Nam major est affirmativa (art. 15) < porro et conclusio nega-
tiva (art. 21) ergo [major terminus in ea est universalis ergo] et in
majore prop. (art. 21) est major prop. > (per art. 29) est universalis.
C<M'c/ r. Ergo si major est particularis, minor est affirmativa 2 recto, marge.
per conversionem propositionis.
Coroll.2. Non datur syllogismus, ubi major propositio sit particularis
affirmativa,et minor universalis negativa, seu non datur modus IEO.
(31) Si conclusio sit universalis affirmativa syllogismus debet esse in

signifieune propositionsingulière, qui équivaut à une universelle; signitie une


propositionindéfinie,qui équivaut à une particulière.
Ï9~ MATHESIS RATIONIS

PHtL., VI, prima figura. Nam conclusio est universalis (ex hyp.) Ergo minor in ea
14, f. 2

terminus universalis (art. 11). Ergo minor terminus est universalisin


minore propositione (art. 20) sed ea est affirmativa (art. 21)
quia
conclusio (ex hyp.) est affirmativa. ergo terminus universalis non est in
ea praedicatum(art. 10), ergo minor terminus in minore propositione
est subjectum. Itaque medius in ea est prœdicatum, unde
cumpropositio
affirmativa erit (art. 11) medius in ea particularis; ergo (art.
19) medius
in propositione majore erit universalis, sed et propositio major est afBr-
mativa(art. 2i)cum concîusio sit affirmativa. Ergo medius universalis
in ea non potest esse prsedicatum, sed subjectum. Cum ergo mediussit
prasdicatum in prop. minore, subjectum in majore, syllogismus erit in
prima figura.
t verso, marge.
j (32) Duœ particulares [nihil concludunt] < non constituunt syllo-
gismum legitimum >. Nam semper altéra praemissarumest affirmativa
(art. 1$) si ergo duas prasmisssesunt particulares, una < hoc casu > est
particularis affirmativa, sed ea habet ambosterminos particulares (art. 25)
ergo extremum et medium. Is ergo < medius > est universalisin altera
prasmissa(art. 19) qu~ecum sit etiam particularis (ex hyp.) Ergo medius
universalis non potest in ea esse subjectum (art. i i) ergo in ea est
prx-
dicatum itaque (art. 10) est aegativa; et extremum est subjectum, et
cum ipsa sit particularis, erit et extremum hoc particulare
(art. n)ambo
ergo extrema sunt particularia, ergo < (art. 20) etiam sunt particularia
in conclusione. Ergo > conclusio erit particularis affirmativa
(art. 2$)
quod est absurdum, quia altera prasmissarumostensa est negativa. Ergo
et (art. 21)et conclusio est negativa.
2 recto, marge.
1 (33) Si alterutra praemissa est particularis, conclusio est particu-
laris, seu si conclusio est universalis, utraque praemissa est universalis.
< Nam > si conclusio est universalis, minor terminus est universalis
ubique (coroll. art. 27) ergo et in minore propositione. Sed quia con-
clusio etiam est affirmativa, ibi est subjectum
(art. 31) ergo (art. il)
minor propositio est universalis, et medius terminus ibidem est
pra~di-
catum, ergo medius terminus ibi est particularis (art. 9). Ergo médius
terminus terminus est universalis in prop. majore (art.
19) sed ibi est
subjectum (art. 3 *)ergo (per art. il) etiam major prop. est univer-

t. Lire: 31.
MATHESIS RATÏONÏS ï~~

salis.Habemusergo intentum si conclusio sit universalisaffirmativa. Sed PtUL.,VÏ,ï4)f.&.


]
si conclusiosit universalis negativa, uterque extremus est universalis
non datur hic praemissa particularis affirmativa
(art. 26). Ergo
< (artic. 2$) > superest ergo tantùm ut, si datur particularis, detur
art. 13 0131) altera praemissaest univer-
particularisnegativa. Ergo (per
salis a~Brmativa.In hac extremus, cum sit universalis (ut ostensum
est)erit subjectum (art. 9 et il). Ergo medius in eadem erit praedicatum
et particularis(art. il). Ergo (art. 19) in altera praemissa,nempe parti-
cularinegativa, erit universalis. Ergo in ea (art. 10) erit praedicatum.
Ergo in ea extremus erit subjectum, sed est universalis, itaque absurdum
< etiam est > ut detur praemissa particularis negativa; itaque nulla
prxmissapotest esseparticularis, sive conclusio sit universalis negativa,
sivesit universalisaffirmativa.Q. E. D.
< Schol. Non sequitur si conclusio sit particularis, etiam prsemissam
esseparticularem, nam omnis praemissa universalis simul est tacite parti-
cularis Sed illud sequitur si conclusio sit negativa, esse et praemissam
negativam.>
(3~.) Ubi Major terminus est subjectumin praemissa et conclusio 2 recto.
negativa,major < propositio > est universalis. Nam quia conclusio est
negativa,ejus praedicatum est universale (art. il) nempe (art. 17) ter-
minusmajor. Ergo is etiam est universalis in prop. majore (artic. 20).
Estautem in ea subjectum (ex hypoth.). Ergo (art. ï i) ipsa propositio
majorest universalis. Q. E. D.
Coroll.Hinc ubi major terminus est subjectum in praemissa,majore
propositioneexistente particulari, conclusio est anirmativa. }
(3$) Ubi major terminus est pf~~M~ in praemissa, conclusione
existentenegativa, major propositio est negativa. Nam caeterisut in Dem.
prascedenterepetitis; est in ea prasdicatum (ex hyp.). Ergo (artic. 10)
ipsapropositio est negativa.
< Coroll. Hinc ubi major terminus est praedicatum in praemissa,
majorepropositione existente affirmativa, etiam conclusio est amrma<'
tiva. >
(36) Ubi minor terminus est ~Mw in prœmissa, conclusione
existenteuaiversâl~ mmof propositio est négative. Nam si conclusio est

h Envertudela subahernat!on.
300 MATHESÏSRATïONtS

PtnL.,V!~4<f. 2. universalis, minor terminus in ea est universalis (art. il) ergo et in


pra~missa(art. 20) sed in ea est praedicatum (ex hyp.). Ergo (art. 10)
est negativa.
Coroll. Ergo ubi minor terminus est pr~dicatum in pr<emissa, minore
propositione existente affirmativa, conclusio est particularis.
(37) Ubi terminus ~w~ ~-<pJ~~M, seu in secunda figura,
conclusio debet esse negativa. Nam medius semel debet esse universalis
(art. 19) sed universale praedicatum facit propositionem negativam
(art. 10), ergo praemissaalterutra est negativa. Ergo (art. 21) conclusio
est negativa.
Coroll. Hinc si conclusio sit affirmativa, medius terminus alicubi est
subjectum.
(38) Ibidem major propositio semper est universalis. Nam quia con-
clusio est negativa (art. 28 ~)major terminus in ea est universalis(art. 10)
ergo et in majore prop. est universalis (art. 20) sed in ea est subjectum
(ex hyp.). Ergo (art. 12) et ipsam facit universalem.
2 verso. ) (39) Ubi Medius Terminus semperest subjectum,<~ seu in tertia
figura >, conclusio debet esse particularis.
Esto conclusio universalis, ergo minor terminus in ea est universalis,
ergo (art. 20) etiam in prop. minore est universalis. Sed in minore pro-
positione est prœdicatum (ex hyp.). Ergo minor prop. erit negativa
(art. 10). Ergo (art. 2t) et conclusio est negativa, ergo et major terminus
in conclusione est universalis (art. 10). Ergo major terminus etiam in
majore propositione est universalis (art. 20). Sed in ea est praedicatum
(ex hyp.). Ergo (art. 10) et major propositio erit negativa. Itaque ambas
prsemissassunt négative, quod est absurdum per art. 1$. Itaque ubi
medius terminus semper est subjectum, conclusio debet esse particu-
laris. Q. E. D.
j (4o) Ubi medium 2 modo subjectum modo praedicatum est, si ea
praemissain qua praedicatum est sit affirmativa, altera praemissa erit
universalis. Nam in priore medium erit particulare (art. 9). Ergo ia
altera universale (art. 19). Sed in ea est subjectum (ex hyp.). Ergo ipsa
propositio erit univcrsalis (an. 11).

t. Ancien numéro de l'art. 37.


2. Ici MtMfwKest au neutre, au lieu du masculin ordinaire medius.
MATHEStS RAT!OK!S 30t I

<~ Coroll.Hinc m quarta Figura si major sit amrmadva, minor est PHÏL.~VI, ï~, t 2.

universalis.
la prima inutile fit corollarium, quod fieri posset, sic enim
sonaret in prima si minor sit affirmativa, major est universalis; quod
quidemverum est, sed non satis, cum ibi minor semper sit affirmativa,
et~>
(41) Ubi medium modo subjectum modo pr~edicatumest, si ea prae-
missaubi subjectum est sit particularis, altera erit negativa. Demons-
tratur eodem modo.
Coroll.Hinc in quarta figura siminor sit particularis, major erit negativa.
Schol.Utraque proposido conjungi potest, cum una sit tantum alterius
conversa.Nempe non simul praemissain qua medius est praedicatumpotest
esseaffirmativa,et in qua est subjectum, universalis. j
(~2) In prima et tertia figura, Minor propositio est affirmativa. Nam
si minor propositio esset negativa, utique et conclusio foret negativa
(art. 21). Jam ubi conclusio est negativa et major terminus est prsedi-
catum < in praemissa >, (ut in prima et tertia ng. art. 22) etiam
major propositio est negativa (art. 3 $). Ergo tam major quam minor
pr~emissa foret negativa, contra art. 1$.
(43) In primafigura major propositio est universalis. Nam in ea minor
prop. est affirmativa (art. 40 ~). Ergo et in ea medius terminus est prae-
dicatum minoris prop. (art. 22) ergo in ea médius terminus est parti-
cularis(art. I I). Ergo medius terminus est universalis in majore propo-
sitione. Sed medius terminus in majore propositione est subjectum
(artic. 22). Ergo (art. 11) major propositio est universalis. < Sequitur
etiamex prop. 40 et 42. >
(44) Si Medius terminus est [prœdicatum] [subjectum] in proposi-
tioneMinore, propositio major est universalis. Nam si medius terminus
est praedicatum in propositione minore, figura est prima vel secunda
(art. 22) sed in ng. ï major est universalis (artic. 43) et in ng. 2 major
prop. est < etiam > universalis (artic. 38). Ergo habetur propositum.
(45) In quarta figura non simul major prop. particularis, et minor
prop. negativa.Esto < in ea > per 24 major particularis PD~C, minor
Leibnizallait sans douteécrire majoruniversalis,mais il a dû
qu'ilne l'avaitpasencoredémontré.Il !edémontrerplusbas(art.4?). s'apercevoir
a. Lire 4.2.
3. Lire ~p~tco~MMt.
203 MATHESIS RATÏONÏS

PMïL.,VI,!<t,f. a. negativaSC~'B erit conclusio negativa PBSD, sed hoc absurdum, quia
(art. 20) non potest esse in majore PD et in minore SD.
(46) In quarta figura non simul est minor particularis et major anir-
mativa. Existant simul, erit major VDPC. minor PC~B; sed ita médiusC
utrobique est particularis, quod est contra art. !<).<; Potest etiam ut
corollarium derivari ex prop. 40 vel~i. >
(47) Quxvis ergo figura accipit duas limitationes in prima major est
universalis, minor affirmativa;in secunda major est universalis, conclusio
negativa; in tertia minor est affirmativa et conclusio est particularis.
Binaelimitationes quartae magis sunt implicatae, ut in artic. 4S et 46.
i
i recto, marge. 1 (48) Conclusio universalis affirmativa non datur nisi in prima
figura 3. Nam excluditur figura 2da et 3tia (art. 37 et 38 *). Porro minor
terminus est universalis in conclusione (art. 11) ergo et in minore piop.
(art. 20). sed ea est affirmativa (art. 21) ergo praedicatum ejus est parti-
t culare (art. 9) ergo minor universalis non est ejus praedicatum sed sub-
jectum, quod non habet locum in quarta figura (art. 20). Ergo sola
superest prima.
Veniendum jam foret ad modorum enumerationem, demonstranda
prima figura et in quatuor modis prima erit; hinc demonstrabitur subal-
ternatio, assumta identica. Et sic habentur reliqui modi duo primae.Ex
sex modis primas per regressum demonstrantur sex modi secunda~et sex
modi terdae, et simul demonstratur tot esse modos secundaevel 3tMequot
primas. Quartae modi demonstrantur ex prima per conversionem, et
demonstrati dant reliquos per regressum. Contendendum erit, non dari
plures, et quidem non per enumerationem illegitimorum, sed ex legibus
legitimorum V. g. in prima prasmissasSC~D, ~BPD dant

cr*nr\) SBPD AA <


SCPD OJDJrjL~ fi Barbari 2
( PBPD AI 1 Darii 3
Celarent 4
cr'<?r\ ODfJL/
SBPD ÇA
EA
SCSD 0 Celaro 3
PBPD El 0 Ferio 6
i. Lire WCSB.
2. Lire: conclusione. 0
3. Cf. l'art. 3t.
4. Lire: 39.
5. Voir La Logique de Leibnir, chap. I, § 5 sqq.
MATHESIS RATïONM 2o3

PHIL.,VI, 14. f. 3-4 (4 p. in-folio)'. PHM. VI, 14.

Exveris non nisi verum sequitur. Hinc quod cum meris veris falsum 3 recto.

infert,est falsum. Ope hujus propositionis demonstravi veritatem secundo


et tertio figurx, ut hoc sensu quodammodo indirecte dici possint.
Quartam figuram demonstro ex prima accedentibus conversionibus,
sedipsx conversiones prius per figuram 2dam et 3tiam demonstrantur.
< In quavis figura inveni sex modos >
Fig. i< CD. BC. BD.
AAA EAE Ail EIO AAI EAO
Barbara Celarent Darii Ferio Barbari Celaro

Fig. 2. DC. BC. BD.


EAE AEE EIO AOO EAO AEO
Cesare Camestres Festino Baroco Cesaro C<!w~f~

Fig. 3. CD. CB. BD.


AAI EAO IAI AU OAO EIO
Darapti Felapton Disamis Datisi Bocardo Ferison

Fig. 4.
AAI AEE IAI EAO AEO EIO

j Sunt quatuor senosque modos habet una figura.


Sponte duo veniunt, satis est efferre quaternos
Barbara,Celarent, Darii, Ferio, bari, laro.
Cesare, Camestres, Festino, Baroco, saro, stros.
Tertia grande sonans effert Darapti Felapton
Disamis Datisi Bocardo Ferison.
Barmasi Calmerens (rop) Fesiso (sapo) Dimaris.

Vocabulaaffictasic interpretantur, à vocalibus per versus


AsseritA negat E verùm generaliter ambo
Asserit1 negat 0 sed particulariter ambo.

I. Les feuillets 3 et 4 contiennent un brouillon qui parait se rattacher à la


.Mat~MMRationis, sans toutefois lui faire suite.
20~ MATHE5ÏSRATIOKÏS

Pnn. VI, 14, f. 3. Sed per literas consonas exprimere volunt modum reducendi ad
primam
S vult simpliciter verti, P porro per acci,
M vult transponi, C per impossibile duci.
Initiales autem liter.e ostendunt ad quem primée quis 2dae aut 3tix
referatur.
CesareadC~
Camestresad C~~M~
Festinoad Ferio.
Barocoad Barbara, sed per impossibile, ob C.
C~~frc,Ca~o~ reducuntur ut Cesare, Camestres.
Darapti ad Dan~
Felapton ad Feriosimiliter.
Disamis ad D~m.
Datisi ad D~M.
Bocardoad Barbara.
Ferison ad Ferio.
Qjjart~ ûgurae quidam apud Claudium Clementem has numerant
Barmari Calerent Dimaris F~MO. <; Malim ~> Barmapi ad Barbara
Calmerensad Celarent.
Dimaris ad Dan~ c B
Firemosfalsum est, et in nulla figura datur. D
3 verso. j Ergo pro Firemosscribemus Ferimos. D C
Fesisoad Ferio. B
Supersunt duo adhuc modi quarto Hgurïe ab aliis neglecti, AEO et
EAO, et quidem AEO consequitur ex Calmeres. Itaque scribemus
C~~r<7~ ex Celarent.
Superest EAO, quod reducitur ad Ferio.
Fesapo ad Ferio
Habemus ergo hos <; sex > quartse modos ad communem formam
expresso'3
Barmasi, Calmerens,Dimaris, Fesiso,Calmerop,Fesapo.
Superest ut consideremus modos quos indirectos vocant.
.). recto. j Ex his patet quatuor modos prim~ indirectos, qui revera quarto
sunt, oriri ex conversione conclusionis < primas~> ·
Itaque duobus modis ex prima figura colligimus quartam, unus est, ut
MATHESïSRATtONtS 205

quamlibetconclusionem primas convertamus quantum converti potest, et ]Put! VI, !~f.4.


deinde praemissas transponamus; aller modus est ut utramque praemis-
sarum convertamus, ita nulla opus transpositione pr.cmissarum. Prior
modus dat modos quatuor, secundus dat modos duos.
Leibniz essaie ensuite d'expliquer par des schcmes géométriques
linéaires les deux règles suivantes
Ex meris negativis nil sequitur;
Ex meris particularibus nil sequitur.
Et il ajoute
Hae propositiones generales nondum satis figuris exponi possunt.

Conclusio syllogismi categorici enuntiat identitatem vel diversita- 4. verso.


temcontenti in Termino Minore, cum contento in termino Majore.
~Quantitassubjccd notat quantitatem propositionis. Quandtaspraedicati
notat qualitatem propositionis, ergo sufficit omnia reduci ad quanti-
tatem.
(i) Medius Terminus debet esse universalis in alterutra pr<emis-
sarum.
(2) Alterutra praemissa debet esse affirmativa.
(3) Terminus particularis in praemissa est particularis in conclu-
sione.
<(4)Siunaprasmissasitnegadva,etiamconclusioestnegadva.>
M (5) Subjectum propositionis universalis est universale, particularis
particulare.
[5) (6) Praedicatum propositionis anirmauva- vi formas est particulare,
négative universale.
Ex his quinque fundamentis omnia Thcoremata de Figuris et modis
demonstraripossunt 1.
~] (?) Si conclusio sit universalis, mii'ur propositio vel est univer-
salisvel negadva.
(7) Si conclusio sit negativa, major prupositio vel est universalis vel
negadva.
(8) Si minor sit negativa, major est un'vcrs~is.
t. Cf. PHtL.,VII,B, ïv, 7.
306 DE NOVIS FORMtS SYH.OG!STtC!S
T:_)]!"i' –J-1..LL~ ~_i" -f'~j~m)mu-jT_"

PHtL.,V!,t4~~ PH!L.VI, t~, f. 5 (in ~).


meliusaUbi. }
Si propositio sit universalis negativa, uterque ejus terminus est univer-
salis.
Si conclusio est universalis, erit utraque pra:missa universalis.
Si alterutra praemissa est particularis, conclusio est particularis.
Verso. JDuïe panicularesnihil condudunt.

PmL., V!, 15. PHiL.,VI, i5(9f.in-fblio).


~cAc~p novisformis et figuris ~o~t~cM.
Quales hic sunt, typis vix possunt committi, nam sine capite et caice
iapparent. Altera harum schedarum anno 1715 concepta

1 recto. Cum novos modos syllogisticos invenissem in prima, secunda et


1tertia 2 figura, et primas duos, secundaeetiam duos, tertiaeunum addi-

dissem, < ut ita quolibet Figura habeat sex modos >, cogitavi de
<
1nominibus imponendis, quae convenirent regulis
receptis in versibus
jBarbara, Celarent, etc.
v e e
Ici Leibniz rappelle ces règles formulées en deux distiques (pour les
voyelles et pour les consonnes)
Eadem opera deprehendi Nomina modis quartas ascripta regulis non
satis connrmari. Apud Cornelium Martinium in Logica hunc versum pro
S.
iis invenio
ii
Sunt Cadereet .F~/o, D~ Fegano,Balanique.
Apud Wilkinsium in Grammatica rationis talis extat
Barbari, Calentes, Dibatis, Fespamo,~r~~M
e

1 verso. j Nomina autem quinque modorum veterum <; Figuras > quarto

i. Titre et note de la main de RASPE.Voir !a note au bas du f. 7 verso.


S. Lapsus, pour quanta.
3. Même remarque.
4. Déjà cités PmL., VI, f. 3 recto.
5. Le même sujet est traité dans le coupon f. 3.
DE KOVtS FORMÏ8 SYt.ï.OO!STtC!S 30~

formaviex nominibus vulgo receptis quinque modorum quos vocant P PHH.Vï~ï3,f.ï.


indirectospnmae
Celantes,J!<ïf~~ D~M, Fapesmo,jFW~nMO.
Namquia hi. solis transpositis praemissis,sine uîta aUamutatione, dant
quartam;hinc pro nominibus quarto formandis transposui duas priores
indirectorumsyllabas, et adjeci literam M, ubi in indirectis abest, omisi
quiaabest'. Et fiet
Calnaentes,.B~< Digamis, Fesapo, Fresiso.
Sed addi debet novus modus Cadeniop,ut jam dixi.
Porro quia reperi duos novos quosdam modos secundo non posse per
regulasdictorum versuum duci ex modis veteribus primae, sed <; sic >
ex modisejus novis oriri, ideo ut regulam servarem, quod quivis modus
Sguraedcrivativaereducendus sit ad modum primaeejusdem initialis, et
quiaB, C, D, F, sunt initiales quatuor veterum modorum primae; nunc
produobas novis adhibui G et L, omnes autem 2~ modos versibus sum
complexus
QuaequcFigura modos jam sex habet, ecce sequentes
Barbara Celarent primae, Darii Ferioque,
Sunt veteres, at nunc Gabali Leganoque novelli.
Cesare, Camestres, Festino, Baroco secundae,
Nunc Gaceno et Lesaro. Sed habet Darapti, Felapton
Tertia cum Disamis, Datisi, Bocardo, Ferison.
In quarta est Cademop prius haud numeratus; at olim
Calmentes, Baralimp, Digamis, Fesapo, Fresiso.
Sed placetexhibere modos omnes, uti ex prima figura demonstrantur,
per conversionem quoties fieri potest, sin minus per regressum seu
reductionemad impossibile <~ secundum regulas receptas supra positis
binisdistichis expressas >. Ubi notabile est quartam figuram prasvalere
secundaeet terdse, quod omnes ejus modi sola conversione possint reduci
ad primam. Cum in secunda Barocoet Gaceno,in tertia Bocardonon nisi
per impossible seu regressum ad primam reducantur. Sed sciendum est
errasse Logicos, cum putarent reductionem per conversionem esse
tnelioremquam reductionem per regressum seu impossible. Nam contra
reperiomnes modos secundae et tertias nguraead primam figuram reduci
t. Lapsus,pour «Madest.
308 DE NOVIS FORMIS SYLLOGïSTICIS

PnM.VÏ, ï5,f.t. posse per regressum, sed nulluni quarto. Omnes autem quarts modos
ex prima derivari per conversionem, et ipsam conversionem demonstrari
per modos secundo et tcrtt~ Sed nunc receptam reductionem sequa-
mur, simulque ad novos nostros modos applicemus, ut nomina rectè
imposita appareat.
2 recto. J~fo~~r~M~p
Barbara ACD. ABC. ABD. C< ECD. ABC. E3D.
D~Wz ACD. IBC. IBD. Ferio ECD. IBC. OBD.
Gabali ACD. ABC. IBD. J~~ ECD. ABC. OBD.

Modi ~ccMM~<rcz~Hreductione vulgari


Cesare EDC. ABC. EBD. Camestres ADC. EBC. EBD.
ad Celarent ECD. ABC. EBD. exC~r~ ECB. ADC. EDB.
Festino EDC. IBC. OBD. Lesaro EDC. ABC. OBD.
ad Ferio ECD. IBC. OBD. ad Legano ECD. ABC. OBD.
Baroco ADC. OBC. OBD. Gaceno ADC. EBC. OBD.
per~~ ADC. ABD. ABC. per Gabali ADC. ABD. IBC.
Nam si quis neget conclusionem Nimirum conclusionis et alte-
in Barocoqux est OBD, seu statuit rius praemissarum in dato modo
oppositam ABD, admittat majorem reducendo sumendaesunt opposite
in Barocoquae est ADC, in Barbara servata altera praemissarum.
cogetur admittere ABC, seu negare
OBC, quas est minor in Baroco;
nemo ergo admissis pr.smissis in
Baroconegare potest conclusionem.

Modi T~MP cum Reductione l~M/Ï


Darapti ACD. ACB. IBD. Disamis ICD. ACB. IBD.
adD~M ACD. IBC. IBD. exD~M ACB. IDC. IDB.
Datisi ACD. ICB. IBD. Bocardo OCD. ACB. OBD.
adD~M ACD. IBC. IBD. per Barbara ABD. ACB. ACD.
Felapton ECD. ACB. OBD. Ferison ECD. ICB. OBD.
ad Ferio ECD. IBC. OBD. ad Ferio ECD. IBC. OBD.

i. Cf..MafA~MjR~tOMM, fin (PmL., VI, t~) et Dej~brtMM syllogismorum !M<ï<Ae<M<ï-


tice ~M~M~ (PHïL., VIÏ, C, 83.84). V. La Lo~t~Me de Let~M~, ch. § 5 sqq.
-:e7. -1
DENOV!SFORMISSYHOG!ST!C!S 20<)

Modi QM~<P cum reductione Mt~W PHH.VI,t5,f.2.


ADC. ACB. IBD. Digamis IDC. ACB. IBD.
ex Barbara ACB. ADC. ADB. exD~ ACB. IDC. IDB.
Cademop ADC. ECB. OBD. 1 CalmentesADC. ECB. EBD.
exCelarentECB. ADC. EDB. exC~~ ECB. ADC. EDB.
nempeop fit ex erat conversione
peraccidens.
J~M~ EDC. ACB..OBD. Fresiso EDC. ICB. OBD.
adFerio ECD. IBC. OBD. ad Ferio ECD. IBC. OBD.
Cum praengitur modoprimae, innuitur sola conversione conclu-
sionisin modo primae haberi modum propositum,
transpositis saltem
Cum
pra&missis. prae6gitur modo primœ, tunc ex modo dato redu-
cendoper conversionem fit modus primae habens conclusionem
qu~si-
tam. Cum per prae6giturmodo primae, tunc fit regressus, seu ostenditur
si negeturmodus propositus affirmeturque ade6
opposita, inferri oppo-
sitamprasmissasper modum primas; contra hypothesin.
Suiventdes remarques sur les réductions des divers modes à la i"
Lesfeuillets 3, 5, 6 sont des figure.
coupons portant des notes de Logique
syllogistique.
Lesfeuillets 7-8 (2 p. in-folio) contiennent les schèmes
des19modes classiquest. On lit au bas de la géométriques
p. 7 verso cette note
Giessasnuper (171$ hœc scribo) Triangulum
Logicum edidit.

Barbara 0. B est C <9.AestC 7 verso.


.B~ vel
vel Barbari 0. A est B <8. A est C.
A
Celarent N. B est C 1
N. A est C
B vel
vel Celaro O.AestB ~J~ ~A~estC
D~M 0. B est Ci '<
vel Barbari Q. A est C
Q. A est B A
(
Cf. PMH. Vit, B, M, ï8; B,
tV; C, 28.
INBMT8 M LBÏBNïZ.
14
2t0 AD STATERAM JURIS

PtML.,VI, ï5, f. 7.
c
jR-~ N. B estC}
<° non est C.
<2.AnonestC.
veIC~ro A A
estB} (

F. 9 (un coupon).
Quarta Figura
CB A E 1 E A A
BA El A A A E CADERE
AC E 0 1 0 1 0
Omne animal est vivens
D SM o 3M p r~
h>
Nullum vivens est lapis
;f
6 a s s E o Nullus lapis est animal
M SS Mpo
§
?~~0~0

Demonstratio linearis.
Major Animal prop. o
CI)
Medius Vivens maj. '§
prop. a
Minor Lapis min.

PtML-,VI t~. PmL., VI, 17 (3 p. in-ib!.).


Ad Stateram juris
de gT<X~M~~rO~~OMMMÏ et probabilitatum
Godefridi Veranii Lublinensis
Note de RASPE Nonnisi initium est elegantissimi opuscuH, quod
completum et ad finem perductum nobilissimam partem logicaeprobabi-
Hum contineret.

t. Ce n'est pas la seule fois que Leibniz prend un pseudonyme. Sans parler de
celui de Guilielmus Paddius, sous lequel il voulait publier son Plus M~(PmL.,
VII, A, ï), et qu'il revêtait dans ses dialogues (v. MATH.,I, 29, et le Pacidius P.Ma-
lethi, oct. ï~yo, MATH., X, ït), il avait publié en 1669 son <S~cf)MM ~MOM~M-
tionum ~o~<~c<!rMMsous le pseudonyme de Georgius Ulicovius JLt~M<!MtM, qui repro-
duisait aussi 8t~ initiales (G. V. L.) (V. La Logique de Z.~t&M~,Note VIII) et il avait
projeté de publier son ~Mrorot sous le pseudonyme de Guilielmus Pacidius Luben-
tianus. Enfin il publia son de Jure Supi-ematus sous le pseudonyme symbolique de
CAE8AMNU8 FUEMTENERtUS ('677).
AD STATERAM JURIS 2 t t

STATERAM quandam juris affero, novum instrument! genus, quo non PHÏL., VI, ty.
metalla et gemmae, sed quod illis pretiosius est rationum momenta
~stimaripossint. Omnium vox est argumenta disceptantium, sententias
autorum,voces deliberantium, non debere numerari sed ponderari <~ ab
eo penesquem suprema est expensisomnibus statuendi potestas >. Una
gravisratio multas conjecturas destruere potest, vicissim aliquando per
se cociemnenda singulatim, ubi cumulum fecere, praegravant lancem.
[Hoc libr~egenus < summas > in omni humana vita [profuturum]
< utilitatis>, [ex Jurisconsultorum thesauris expromo <; ex Juris-
prudenti~ adytis promo. >] Itaque fatentur omnes, extare in rerum
natura hoc Ubr.s < Logometrœ > genus, ubi reperiatur non osten-
dunt. Aristoteles Logicse parens non attigit; < interpretes multo
minus >. Qui nostro tempore prœ casteris egregie in logicis versati
sunt,JoachimusJungius et Antonius Arnaldus hanc partem non minus
quam c~eteripr~tcrmisere. j Rem ergo summse in omni vita utilitatis
nunctandem ex Jurisprudenti~ adytis promimus, ubi ita latebat, ut vix
agnosceretur.Nimirum pro comperto < habendum > est, ut Mï~MM-
ticosin~M! sic/Mr~M~M ~K~~M/~M~Zog~M, rationis
~r~~ ~~Mw~ ~CM~. Hinc illorum multa pr<ecepta
de probationibusplenis aut semiplenis, de praesumtionibus, de conjec-
tandissensibus< legum >, contractuum atque ultimarum voluntatum,
de indiciiscriminum < atque argumentis > ad inquisitionem, ad cap-
tionem,< ad territionem >, ad quœstionem per tormenta < imi,
medii, summi gradus >; accedunt loca legalia argumentorum, quœ
Topicamjuris axiomadbus vel ut vulgo loquuntur maximis instruunt
[quasalii xup~ 36~<x<; vocant] Postremo quid aliud est processus judi-
ciarius quam forma disputandi a scholis translata ad vitam, purgata ab
inaniis,et autoritate publica ita circumscripta, ut ne divagari impune
liceat,aut tergiversari, neve omittatur quodcunque ad veritatis indaga-
tionemfacere videri possit. Qua sane diligentia atque industria, si mor-
tales c~tcris in rebus uterentur, et quantum < in re pecuniaria, sa2pe
non magna~>, fatigantur judices aut commissarii conferendo argumenta
argumentis< examinando scripturas >, interrogando testes, descen-

te QueLeibnizconsidéraitcommel'uniqueauteurde la Z.o~<~«?
de ~'o~-JRq~
2. Cf.~OMfMM~ ~M<t!ÏV,XVt,S 9.
2 2 AD STATERAM JURIS

PHÏL.,
VI,ty. dcndo in rem prassentem; tantum in natura investiganda, et < quod
potissimum est > vera aeternaebeatitudinis via discemenda opéréepone-
retur dubium nullum est, quin multo magis quam fieri solet et sanitati
corporis et ipsius animas saluti consuleretur. j Ut nihil jam de gravissimis
in republica deliberationibus aut virorum militarium consultationibus
dicam, ubi plerumque autoritas vel eloquentia pro ratione obtinet, prx-
sertim cum vim rationum agnoscere vel temporis brevitas vel rei
per-
plexitas multiplicitasque difficile fecit. Sane Medicos constat non inditi-
genter praecepissede indicatiombus. Sed longissime absunt ea in re ab
axp~e~ Jurisconsultorum, cum tamen ut Plinius ait, periculum sit in
nullo negotio majus. Non contemnenda sunt quœ praecepit Claudinus
autor libri de ingressu ad infirmos, aut Sanctorius in Methodo vitan-
dorum errorum in Medicina, sed tenuia apparent si elaboratis Juriscon-
sultorum operibus conferantur, quale est Rutgeri Rulandi de Com-
missario, quem scriptor iste innumeris interrogationibus et subinterro-
P. 2. gationibus ita instruxit, ut non facile aliquid elabatur. ( Ut s~epein
mentem venerit admirari humani ingeniiperversitatem, quod diligentiam
omnem eo convertit, ubi minus necesse est. De stillicidiis, de lumine
<; aedium> vicini obstructo, de itinere, actu, via per agrum, de tribus
capellis, tractatur magna gravitate summoque studio; viri aliquot
docti et periti < velut de summa rerum sententias dicunt; itur de
tribunali ad tribunal, nequid forte priores fugerit >, nihilque [omittitur]
negligitur, quod faciat ad controversiam justo judicio terminandam,
non magis quam si in Romano senatu de Asia cis Taurum montemaut
de Aegypti regno ageretur. Laudandi sunt isti judices assessoresque
suas industnas < et religionis >; faciunt officium in parvis non minus
quam in magnis. Edam in tenui laborem [gloria] <~ merces apud Deum >
non tenuis manet [et fieri potest, ut aliquis .[homo de plebe in lud)
homo obscurus in ludo latrunculario, artifex in suo opificio, aut
etiam *]. Sed genus humanum culpandum est, quod '< dum > exiguis
negotiis egregie praevidit, maxima quasque in casum dare solet.
Itaque a Jurisconsultis exemplum petere oportet instruendas rationis
humanae in gravissimis de vita < et sanitate >, de republica, de belli
i. Lapenséede Leibniza dévié,entratnéepar unede ses idéesfavorites,à savoir
qu'il y a unefouted'inventionsobscureset mëritoh'esdans i~smétierset daMles
~eux. V.La I.Më eh.
.Lc~Mt; V, § iq, et VI, 3c).
AD STATERAMJUMS 2ï3

de conscientiae moderamine, de aetemitatis cura, deli- P) PRtL., VI, t7.


Mcisouenegotiis, aérant.
berationibus.Habent Theologi cur se hic admoneri non aegrc
edita inspexerit curatius, mirabitur
QuisquisColloquiaeorum in publicum
ne dicam pra&postcrc[et sophistice]
sxpe tantas res tam perfunctorie,
tractari.Quidamnon argumentantur sed concionantur; alibi Sophismatum
exacerbantur animi, et in convicia exardescunt.
segespullulat, plerumque
Postremoita teritur tempus, ita in orbem circumagitur disputatio, ut
txdio et desperationefructus etiam illi finem expetant, qui maxime initiis
favere.Sedmissiscontroversiis inter partes, in quas scissusest Christianus
Orbis, ad eos inprimis pertinet haec opera < nostra de Probationum
Prassertim cum ab aliquot annis
gradibus>, qui conscientias regunt.
magnaanimorum contentione de vi ac potestate probabilitatis inter ipsos
certetur.Sunt enim qui putent hominem scientem ac prudentem posse
tutam in agendo sequi, quod
opinionemminus probabilem minusque
aliivelut grande piaculum fbrtiter accusant1. Prosper Fagnanus scriptor
celebrisex illorum genere quos Canonistas vocant, graviter ostendit
quantosint Jurisconsultihac in re multis Theologis severiores. Respondit
ipsiHonoratus< Fabrius Theologus et philosophus > magni ingenii et
vasKedoctrine, et sane in nonnullis absolvit probabilistas, et cautiones
compluresegregias prsescripsit; tandem tamen eo descendit ut fateatur
ex suaepartis sententia, posse < non raro > homines conscicntiïe sua:
consulentes,posse etiam animarum medicos, conscientiarum directores
opinionem< recte pra:ferrc> quagipsismetminus verisimilis < minus-
quetuta > videtur, quando tamen in simili plane causa idem judici aut
advocatonon liceret. Quod quemadmodum ego non sine admiratione
animadverti,ita vel hinc sestimandumputo quanto preestet in hoc genere
discerea Legibus et Jurisconsultis, quae < longo > usu vitaset contro-
versiarummultiplicidiscussione probantur, quam < a novitiis quibusdam
scriptohbusmutuari >- quae in scholarum umbra subtiliter magie quam
accuratecogitata, lucem negotiorum non asque ferunt.
Haecautem non eo accipi velim quasi Jurisconsultos esse sine nasvis P. p 3.
>
putem, aut quasi omnia apud ipsos ita sint constituta, ut rectius non pos~
sint. Qdd enim tale est in rebus humanis? Pateor lubens passim incerto

Cetteallusionau probabilismedes ;ëautteset à leurs démôtésavec les tansé-


nistespermetde conjecturerque ce morceaua été écrit pendantou peu aprèsle
séjourdeLeibnizàParia(~72-76).
2!~ PREFACE n~ENCYCLOPEDÏE

PHK. VI, ï~. jure nos uti et egere subinde novi Legislatorisopéra multaque singulatio
in judiciorum processu emendationempostulare; quin et alicubi
~s~avn
quadam laborari, et nimia ~brm~esolennis cura rem ipsam saepeamitd
lassatis litigantibus exhaustisque inter judiciorum moras. Sed h~ecosten-
dunt nihil tam egregium esse, quin abusui pateat. Postremo fateor hanc
quam ego profero dijudicandi, et ratione inter se confligentes velutinà
bilance expendendi methodum, nec apud Jurisconsultosita traditamesse
ut novo studio <; nostro > non fuerit opus. Materiam tamen operisab
illis suppeditatam, et <; ex > diligentiaipsorum haec nova
qualiacunque
nostra meditamenta enioruisse res ipsa ostendit. Certe nulli alii tot admi.
nicula submiuistrarunt. Nos <~ tamen > in aliis quoque doctrinis non
perfunctorie versati, fortasse contulimus aliquid ad utilissim~ Tracta-
tionis perfectionem, cujus nos qu~rere aditum contenti in novo doctriox
genere, alteri melioribus auspiciis ultimam manum imposituro libenter
et candide applaudemus.

PHM. VI, 18. PHIL., VI, 18 (2 p. in-~).

Note de RASPE « L-ii elegans meditatio de confusa hominum cogni-


tione, quibusque modis hœc melior reddi possit atque perfectior. Spectat
ad Synthesin et Analysin universalem a Leibnitio excogitatam a.
i recto. Mihi si dicendum quod res est statum humanœ cognitionis considerand
in mentem venit imago exercitus, in fugam conjecti, vel pr~ed~causa
per agros palantis, a quo nulla signa nulli ordines servantur; vel, ut aptiori
similitudine utar; eruditionis hodiern~eapparatus, videtur comparariposse
tabernoe amplissim~e,omnigena mercium varietate instructx, sed planè
eversas et perturbatse, omnibus inter se confusis, nullis accedentibus
numeris literisve indicibus, nullo inventario, nullis rationum libris, unde
lux aliqua hauriri possit. Ubi quanto majorem massam conncient res col-
lecta, tanto minus usui erunt. Itaque non tantùm novis mercibus undique
convectandis, sed et his quae habentur rite ordinandis opera danda est,
talisque eligendus ordo, ut nova supplementa semper imposterum locum
suum certum inveniant, nec pristina semper ob accessiones quotidianas

t. Le motesseest répétéà la lignepar erreur dansle ms.


2. Cf. les Préceptes jroM~ avancer les .!Ct~!CM (Phil., VII, i~y-îy~).
PREFACE D'ENCYCLOPÉME 215

ï
turban immutanque indies necesse sit, quod < promtis quidem, sed > PHH. VI,
ï8.
familias usu venire solet, qui nunquam sibi
parum judiciosis patribus
satisfacientes,singulis noctibus rerum suarum familiariumfaciemstatum-
Idem < nobis > in scientHsusu venire vidctur,t
quemutare délibérant.
ubi perpetuareformandi innovandiquelibidine prurimus, nec tamen quae-
sitis utimur < sed indigesta relinquentes mox alia captamus >, neque
cui postea inaedi6care tutô possimus. Nec
aliquid certi constituimus,
librorum eadem reciprocantium moles, de qua
parum turbat infinita
latius< deindc> dicendi locus erit. Duobus ergo nobis opus est, ut ex
illa confusioneeluctemur, Inventario amplo suis multipUcibusac fidelis-
simisindicibus instructo, et libro subductarum rationum, << quorum
operumprius, nempe > inventarium, Historiam omnem Nature artisque,
et quicquidsensu et relatione constat dignum memoratu vel contineat,
vel indicet,at ) posterius, nimirum Liber rationum, ipsas (vel absolutas, t verso
vel cum aliter non licet hypothesi nixas), sive veritatis, sive etiam pro-
babilitatis< maximae > praesumtionisquedemonstrationes <~ ex sensu
cognitisductas >, comprehendat. Sed neutrum ego sperandum arbitror,
in tanta humanarum opinionum varietate, nisi utamur Methodo cujus
hic Elementa tradentur, quae omnes controversias è medio tollit, effi-
citqueut in rebus etiam à sensu et figura remotissimis calculo quodam
irrefragabili< ordineque determinato > procedere possimus. Ita denique
imposterumin omnibus disciplinis <; magno reipublicae fructu > fiet
quodin Geometria < dudum factum est > ut ingeniosi hominesfamam
nonevertendis majorum traditis, sed <; quod jam supra admonui ~>
augendiseorum inventis quaerere cogantur <; Rationumquesemel sub-
ductarum<examinatarumque publicè > liber irrefractabilis habeatur.>
Et quxcunque in humanam cogitationem cadunt, < nostra notionum
analysi> locum ac sedem constantem invariabilemque < in generali
Inventario> accipient, licet alioqui < ssepe esedem res ob usum respec-
tumque> multiplicem ad varia loca alia sed obiter designando tantùm
< per indicismodum > referri possint.
3t6 DEGEOMETMCA METHODO

PH!t. V!, ÏQ, C, PHIL.,VI, 19, c, ï3 (un coupon)


t3.
Video eos qui Géométrie Methodo tractare aggrediuntur
scientias,
ut P. Fabry, Joh. Alph. BoreUy, Bened. Spinosa, P. des
Châles, dmn
omnia in propositiones minutas divellunt, efficere ut
pnman~ proposi-
tiones lateant inter illas minutiores nec satis
animadvertantur, unde obs-
ut
curitas, sa~pcquod ouvris dintcuÏter invenias.
t. Cf. Pan. VI, ï2, e, 12 verso; ïx, f, 27, fin.
!NIT!A SCIENTLE GENERAHS 2~

PHIL.,VU, A, i (i f. in-folio). Titre de la main de Leibniz Pau. VII, A, t.

GUILIELMI PACIDII

PLUS ULTRA
sive initia et specimina
SCIENTIAE GENERALIS
de instauratione et augmentis scientiarum,
et de perficienda Mente, rerumque inventionibus
ad pK~M~~C~~M.
Le même titre se retrouve f. 6.

Prni~ VII, A, 16 (1 f. in-~). PHIL.,VII, A, ï6.

~'MC~'c/op~M ex sequentibus autoribus j?rq~M~


meditationibus delineanda.
GERHARDT (Phil., VII, 3~) n'a publié que les rubriques ou têtes de
paragraphes de ce plan; mais chacune d'elles est suivie d'une foule de
noms d'auteurs auxquels devait être empruntée la matière du chapitre
correspondant de l'Encyclopédie. Ce fragment est un monument curieux
de la prodigieuse érudition de Leibniz

PHiL.,VII, A, 2~-25 (2 f. in-foL)~. PHIL., VII, A, 24-


25.
~M~~M G~Mf~M, ubi de instauratione et augmentis scientiarum,
seu de palpabilibus notis veritatum et filo certo artis inveniendi <~ omnia
1. Cf.PmL.,VII, B, M,12; VIII, 3; et VII, A, 3o (Atlas universalis).
2. Cf.Phil., VII, ~g, 5y, 5g, 6~, i24; Erdm. 85; et PHIL.,VIII, ï.
~~S8 PLAN MLASCïEUCE GÉNÉRALE

PH!L.,VII, A, 24. proprio marte > quaecunquehumanc ingenio ex jam datis duci possunt.
Ostenditur scienti~ generalis usus in speciminibus adjectis <~ etiam Jatis-
sime patentibus >, quae sunt primum Geometria circa problemata
qux
Algebram transcendunt, < et hactenus in potestate non fuere>* et
deinde Elementa Mechanica, quibus machinarum effectûs ad
puram
Geometriam revocatur~ < his enim duobus efficitur, ut imposterum
de abstractis securi oysic<cfacilius operam dare possimus >.
Denique
adjecta est Logica [civilis]< vita~>, de aestimandisprobabilitatibus,in
quo plerumque peccant deliberantes, cum vel de sanitate, vel de fortuna
hominum non contemnendis utrinque argumentis certatur

Après un blanc, un développement qui commence ainsi


Non male vulgo dicitur unumquemque suaesibi &rtunœ fabrum esse

PHÏL., VII, A, 26- PmL., VII, A, 26-29 (6 p. in-fol.)


29.
36 recto. Dedicatio ad Monarcham qui volet.
Pra~fatîo poterit esse de autoris studiis, et quod conjunxerit literas meditatîonî
Neminem hactenus veram Analysin intellexisse modumque inveniendi absolvisse.
J

? DEA felicitatis cujus capax est genus humanum.


i De utilitate scientiarum et verae erudi'tionis effi caciaad humanam
.felicitatem
De causis ignorantiœ et errorum.
De ortu et progressu scientiarum seu de Historia literaria.
De Statu pr~senti Reipublicseliterari~e. Historia Inventorum
Varia consilia de Instauratione et Augmentis Scientiarum.
Consilium Autoris in duobus consistit, primo in Scientiageneralitra-
i. Pour « revocanturM.
2. Cf. Ad Stateram juris. (PHIL., VI, 17.)
3. Allusion à un ouvrage de CoMENius Faber jPbr~MH<p,sive Ars eoM~M~K~ipsi
sibi, composé en 1637, publié à Amsterdam en 1657.
4. Leibniz a coutume d'opposer l'érudition à la spéculation, et de remarquer
qu'elles se trouvent rarement réunies chez le même homme. V. 2tQ, note ï.
5. Ici Leibniz a barré deux paragraphes qui se retrouvent plus loin « Dari
scientiam generalem » et « Parœnesis ad viros pios
6. Cf. le morceau « De Republica iiteraria. mai t68t (PuiL., VII, A, 3ï-34;
publié par GENHARM,Phil., VII, 66-73.)
PLAN DE LA SCIENCE GÉNÉRALE 2Tf)

denda, qua datis jam cognitionibus ad alias inde inveniendas quantum PHM. VII, A, a5.
possibileest utamur et secundo in ~H~Mfc c~M~~MM a~nc,
in quod omnia quae jam hominibus sunt explorata et vel in libris extant,
vel inter homines cujusque facultatis aut pro&ssionissunt sparsa, ordine
et cum inventario referantur, <~ ut iis facilius uti possimus in Experi-
mentis certo consilio sumendis ~>j ubi maxime generalibus et utilibus
incipiendumest. }
DariScientiamgeneralem,<;seuLogicam quandam arcanam >, cujus
ope omnia ex datis inveniri et dijudicari possint intra paucos annos, ad
qua?alias homines usitata hactenus ratione vix post multa secula perven-
turi videantur.
Par~enesisad viros pios, voluntate et viribus instructos, ut conferant
adtantumbonum malintque se vivis quam extinctishumanam felicitatem
augeri
Sdentia generalis consistit in < judicio et inventione, sive Analyticis
et Topicis,id est in > Notis veritatis et filo inveniendi. Itaque tradentur
anteomniaElementaVeritatis aeternœ, nam nisi quis notas habeat agnos-
cendiveritatemubi occurrerit, frustra eam quasret.
Hic ergo dicendum erit de Natura Veritatis, et de Veritatibus absolute
primis<; seu per naturam rerum indemonstrabilibus >, et quomodo
caeterae ab illis deriventur.
DeVeritatibusprimis quoad nos, sive de Experimentis quaein dubium
revocarinon possunt. <( Considerationes circa scepticos ~>
De VeritatibusIntellectualibus et Sensibilibus, seu Rationis et Facti. }
De Materia Veritatum sive conceptibus atque ideis, et quomodo con-
ceptusessegenuinos minimeque fictitios cognoscatur.
Conceptusvel sunt <~ obscuri vel clari, et dari ~> confusivel distincti,
et distinctiplus minusque adasquati. Conceptus obscurus est cum quis
opeejus rem dignoscere non potest. Conceptus clarus est, 1 cum quis 26 verso.
ejus ope rem ubi occurrerit agnoscere, et aliam supposititiam a genuina Addenda
J Jungii
et
t Qaubergu
discernerepotest conceptus clarus at confusus est, cum quis notas quas
logicas Amaldi
habetaliis tradere non potest, sed cogitur eandem rem <~ vel similem > Hon. Fab~.

Enmarge « rari eruditionemMeditationiconjunxere.»


2. Cf. Phil., VU, 65, et PHiL., V, 8, g, 30.
3. C!. le De Veritatibus primis (Phil., viie 194-5) et le De Synthesi et ~M~<
3. Cf. (PAt~
MrMh Analysi «H!-
uf:i-
(Phil, VII, 296). V.
t~W~t~ V. Z.«
La Logique ~-5) et ch. VI,
Lo~MC de L~M~, § 36.
D~~-M~Mt
330 PLAN DE LA SCIENCE GÉNÉRALE

PHH..)VII, A, a6. aïiorum sensibus offerre, ut cam etiam agnoscere discant. Sed ccm
quis conceptum clarum et distinctum habet, tune habet dennidoncm
Nominalem, quae nihil aliud est quam aggregatum notarum, quibus rem
unam ab aMadisccmimus. Conceptus distinctus est vel adaequatus [plus
minusve] vel inadaequatus.Conceptus distinctus adaequatus est definitio
realis, seu definitio talis ex qua statim patet rem de qua agitur esse
possibilem, seu qui constat omnibus rei requisitis, < seu natura
prioribus sufficientibus >. Conceptus autem < inadaequatus > tanto
[magis adaequatus est} < propior est adaequato >, quanto pauciora
requisita desunt. Denique conceptus perfectus est, si de omnibus rei
requisitis iterum conceptus adaequatus habeatur Hinc ergo capita
orientur
De discrimine inter conceptus obscuros et claros, ubi ostendendum
saspe nos conceptus tantum cascosde rebus baberc, per analogiam et cha-
racteres, aut aliorum ingenio fideque explicandos.
De discrimine inter conceptus confusos et distinctos, ubi de explica-
tionibus per ostensionem et per definitionem, deque üs quorum defmi-
tiones non sunt quaerendae.
De discrimine inter conceptus inadaequatos et adaequatos,sive de&u-
tionum nominalium et realium, ubi occurrendum Hobbesianaedifficultati
< de veritate arbitraria, Canesianae,de ideis corum de quibus loquimur.>
De discrimine inter conceptus imperfectos et perfectos, ubi occumtur
difficultati Pascalii de Resolutione continuata et ostenditur ad pcr&ctas
demonstrationes Veritatum non requiri perfectos conceptus rerum.
< Signum conceptus imperfecti est, si pluresdantur definitiones ejusdem
rei quarum una per alteram non potest demonstrari, item si qua veritas
de re constat per experientiam, cujus demonstrationcm dare non pos-
sumus. Et quanto ha3Csigna crebrius occurrunt, tanto major est conceptus
nostri imperfectio. Omnes nostri conceptus de rebus completis sunt
imperfecti. >
De His quae per se concipiuntur, seu de Notionibus absolute primis.
De Alphabeto cogitationum Humanarum, seu de Notionibus < secun-

i Sic (se rapporteà conceptus).


2. Cf. Meditationes de Cognitione, Veritate et Ideis (168~).
3. PASCAL,De rE~f~~<MM~n?Me, section î. V. PmL., VI, ï3, e, t3 recto (p. ï8ï)
et La Logique de I.e~M~ p. i83.
PLAN DE LA SCIENCE GÉNÉRALE 221
t*

dumnos primis > ex quibus aliseomnes componuntur, etsi ipsaefortasse Pat! VII, A, a6.
non sint absolute primas
De Veritatibus rationalibus, quae ex axiomatibus sive veritatibus
<; rationalibus> indemonstrabilibus,et ex de6nïuonibus demonstrantur.
Ubi de propositionibusabsolutis; affirmativis,universalibus,hypotheticis,
negativis,particularibus; de usu particularium et negativarum ad instan-
tias, et refutandaspeciem veri habentia. De discrimine veritatum quaead
theoremataet quaead scholia pertinent. Item hic de signis, copulis, par-
ticulis,affixis,de recto et obliquo, et variis modis formandi propositiones
ex terminis.
j De consequentussimplicibus et asyUogistis.
De conversionibus,oppositionibus, de Modis, Joh. Hospinianus.
De Grammatica [philosophicaj <~ logica >. <; Hic de linguis > et
scholasticorumsuppositalitatibus.
De conscqupntiis vi fbrmae, de consequentiis vi materiae, ubi de
Enthymematibus, de rectificatione Analyseos Geometrarum. Verba
Conringüafferenda ipso non nominato~ J
De Argumentationibus quae non possunt nec debent revocari ad
syllogismum.
j De Argumentationibus in forma diversis a syllogismo scholastico. }
De partisDemonstraiionum, ex9~<re~ etc.
Dejustificatione sensuum et Morali vel physica certitudine.
De Analysi omnis argumentationis logicae, qua demonstrari possit
ejusbonitas.
De legibus veritatis, necessitatis et }
De Gradibusprobabilitatis, seu Libra rationum verisimilium
De Sophismatum detectione, ubi sumenda in manus Colloquia. adde
Stahliidiss. Ms.
De judice controversiarum <~ humanarum > seu Methodo infallibili-
tatis,et quomodoemci possit, ut omnes nostri errores sint tantum errores
calculi,et per examina quaedam facile possint justincari.
<.Cf. pHiL., VII, c, ï56, ï6o.
2. Allusion à sa discussion avec Conring touchant la validité de l'analyse.
'<ïCoMr< tg mars 1678 (PA~ I, ïgS); et La Logique de Z-c~M! p. 266.
3. Sic, pour « partibus ».
4. Cf. Ad Stateram juris (PmL., VI, 17).
233 ATLAS UNIVERSALIS

PmL., VII, A, ) Suit un développement qui commence ainsi


27 recto.
Sapientia nihil aliud est quam scientia felicitatis sive perfectioois
humanae.

PHIL.,VII, A, 30. PniL., VII, A, 3o (2 p. In-fol.)


Atlas MMÏ~rM/M.
3o recto. TjABETUR hactenus Atlas Geographicus. Item Atlas Astronomicus sive
i i casiestis. Mihi autem in mentem venit Encyclopaediamtotam
Atlante
quodam Universali egregie comprehendi posse2. Primum enim pleraque
quae doceri discique oportet oculis subjici possunt. Jam segnius irritant
animos immissa per aures, quam quae sunt oculis subjecta ndelibus\
Nec dubitandum est opus hujusmodi fore omnium
Bibliothecarum,et
inprimis a viris illustribus quxsitum iri, quibus simul oculos animamque
pascet, ut juventutem taceam generosam, et compendio docendam, et a
verbis ad res mature traducendam. Hic autem Atlas sic instituetur:
Habeantur inprimis libri, qui dogmata sua figuris illustrant; item coI-
lectanea ngurarumquas extant apud curiosos, ut Marollium
aliosque. Libri
autem alicujus ngur~ dispersa in unum facile
colligi poterunt, evitatis
repetitionibus diversarum figurarum satis compendiosarum. Addantur
denique rerum ipsarum icones, ab egregio artifice delineatse atque aeri
inscuÏptse.
Topographiacxli sex Tabulis a P. Pardies comprehensa. Schickardi
concavum caeli.
Cassini aliorumque novaengune ;ro Astronomicis illustrandis.
Ephemerides in figuris dalencasi Sumtas ôgurae utilieres ex opere
magno Ducis Northumbria~.
Figura utiles ex opere magno p!anisphœriiOctavii Pisani.
Topographia terra~ seu plerasque urbes celebres una, duabus vel plu-
ribus tabulis exhibita?. Item aHaetabulae pro munimentis.
Tabula Heraldica compendiosa. VariaeTabulas Heraldicse illustriorum
per varias Europe regiones familiarum.
ï. Voir le projet des Semestria literaria,
le C(Mc~ etMc~Denkschrift liber die ï 668-9(fbMc~cr de Careil, VII, t63)et
Verbesserutig der ~K~e und Wissenschafien
'~t~M Reich, vers 17! (ibid., p. 592). Cf. PH~ VI, tt, b, 3; ï2, b, 4 verso.
2. Cf. Consilium de ~«~C~~M MOM,ï5 juin ~670 (PHfL., V, 7, p. 4).
3. Citation d'HoRACE,Ep. 11,m, 180.1 (« demissa per aurem »).
ATLAS UNIVERSALIS 223

Tabula Genealogicaefamiliarum principum Europae, cum nonnullis PniL., VII, A, 30.


historiam illustrant.
quasveterem
Omnia Alphabeta linguarum, item varii characteres Typographici,
librum characterum Vaticaneae.
reapseexpressi,vide
Vestitus,habitus, cultusque hominum variarum nationum et profes-
sionum.
Iconesvirorum illustrium veterum et recentiorum.
SelectaNumismata veterum et recentiorum.
~Edi6ciainsignia antiqua aut nova, adhuc extantia aut alias explorata.
Vari~ Antiquitatis reliquiae ex numismatis, inscriptionibus, annulis et
ipsisrebus superstitibus expresse.
DivinorumofHciorumc~eremoniae.<; Ordinum vestitus >.
Hyerogly~ica~Egyptiorumex Horapolline et aliis.
Ripseiconologia.
Arithmeticain figura. Item Algebra. Elementa Euclidis duabus tabulis
comprehensa.Tabula unica Géométrie practic~. Tabula Conica, Tabula
Sphoerica,Tabula pro quadraturis, et quae his sunt coi icxa.
TabulaGraphicesseu perspectivae.
Tabula Catoptrica. Tabula dioptrica. Nucleus Cherubini.
Tabula novae pro scientia Musica universa, variisque organis. Adde
opusPraetoriiet Kircheri.
Tabula Architecturaecivilis, et columnarum.
Tabulasornamentorum exquisitorum.
Tabula poliorceticae,seu de re fortificatoria urbiumque defensione et
insultu.
) Tactica seu de ordine et exercitiis militaribus, quo pertinet et 3o verso.
castrametatoria.
Belopoeticaseu de armis eminus agentibus, ubi et de aliis armis.
Obsidioneset praeliacelebriora.
Mechanica,ubi omnis generis Machinaset moduli. Hydraulica.
Marinasive Nautica.
Œconomicaet omne genus suppUectilis,et domesticaecuras.
Agricultoria,ubi omnis generis instrumenta et opera rustica.
Textoria omnimoda, qua cujuscunque generis vestimentâ aut corporis
tegumentaparantur. Ubi tota ratio tractandi serici, lanae, gossypii, lini,
cannabis,viminum. < Tinctoria >.
~4 NOUVELLES OUVERTURES

3c.
PtHL., VH, A, 3c. Res muraria, ubi tractio lapidum, terrarum, calcium. Huc
< stratores
pavimentorum re~utani. >
Res lignaria, ubi tigna, trabes, aliaque id
genus, et quicquid lignei in
aedincandoadhibetur.
Addantur alia quas aedincantibus serviunt, ut vitriariorum
ars, item
tessellata et musaica opera. Scrimani. Tornatores.
< Pictoria, Sculptoria, Statuaria. Hucscriptoria ars. >
Ferri et plumbi tractatio, per varias artes mechanicas. MetatH
fusoria.
Docimastica. Tota res fodinarum.
Coctoria. Huc coctiones vitrioli, saïispetr.s, salis
communis, aluminis,
saccari, indigo.
Vini, cerevisix, Hydromelis, pomacei parationes, et tota res culinaria.
Omnes chymicaeoperationes et chymicorum instrumenta.
Reliqua res pharmacopoetica, et MateriaHstarumlabores.
Opus Botanicum; hortus Eichstetcnsis, etiam variationesqua: ia plantis
confingunt, et modus colendi.
Anatomia, opus per se magnum. Rumelini tabulas perncienda:.
Chirurgica instrumenta et exercitia. Anatomia comparativa et anima-
lium variorum icones.
Rariora naturae et artis in Exoticophylaciis contenta.
Mundus insensibilis, seu de his quas solo
microscopio videntur.
Analogica seu de rebus incorporeis, quas corporum similitudine
pic-
guntur, ubi de virtutibus, vidis, rebus divinis, huc referuntur Hiero-
glyphica. Sinensium characteres. Spha~ra moralis Syllogismometrum.
La carte du Tendre. Devises choisies. Emblemata selecta.
Has Tabula? tum in unum collectasin
Atlante, tum et separatim a multis
quasrcntur, ut in cartis geographicis fieri solet, concinnabitur et

PHIL.,VII, B, 1, t. PmL., VII, B, i, i (s f. in-folio).


Nouvelles OM~~M~M.
i recto. nous sommes dans un siecle qui tache
puiSQUE d'approfondir les
i il
choses, < faut que ceux qui aiment le bien general fassent quelque
effort pour profiter de ce penchant qui peut estre ne durera
pas long
ï. Allusionà la ~/t~'<! wo~~Nd'ErhardWEMEL d'Mna.Cf. NouveauxEssais
IV,m, § pHtL.,VÏ, ïa, e, t2 recto.
NOUVELLES OUVERTURES 225

ou par leur peu PH!L~Vn,B,ï,ï.


tempsaux hommes, sur tout s'il se trouve par malheur
de méthodequ'ils n'en soyent pas fort soulagés, ce qui les feroit retomber
un jour < de la curiosité ~> dans l'indifférence et enfin dans l'igno-
rance.Cependant il est constant que > les Mathematiques, <: qui sont
le chef-d'œuvredu raisonnement humain >, ne sont jamais allé si loin
et si la Medecinen'avance pas encor à proportion des belles observations
de physique,il ne tient peut estre qu'a un bon ordre, que les souverains
y pourroient mettre <; afin de faire un peu mieux valoir les avantages
quele genre humain a déjà eus sur la nature >. L'Histoire civile et tout
ce qu'on appelle les belles lettres, se trouve mis dans un grand jour. Et
quoyquece qu'on peut tirer des Grecs et des Latins ne soit pas encor
entierementépuisé, et qu'il y ait de quoy faire des beaux spicileges, on
peut neantmoins asseurer que le principal est éclairci. Depuis quelque
tempson travaillea~l'Histoire du moyen-aage, on tire des layettes des
Archifset de la poussiere des vieux papiers, quantité de croniques, de
diplomes,et de mémoires scrvans à éclaircir les origines, les changemens
et les demelés des souverains. Dans peu il faudra aller fouiller chez les
Chinoiset Arabes,pour achever l'Histoire du genre humain, autant qu'on
la peut tirer des monumens qui nous restent, soit par écrit, soit sur des
pierresou metaux, soit même dans la memoire des hommes, car il ne
faut pas négliger entierement la tradition; et je tiens que de tout ce qui
est non-écrit les langues mêmes sont les meilleurs <; et les plus grands
restes significatifs> de l'ancien monde, dont on pouïfoit tirer des
lumierespour les origines des peuples et souvent << pour celles > des
choses Je sçayqueplusieurs philosophes et Mathematiciens se moquent
de ces recherches des faits mais on voit de l'autre costé que les gens du
monde<; n'aiment ordinairement que l'étude de l'Histoire et > mepri-
sentou laissent aux gens du mestier tout ce qui a l'air d'un raisonnement
scientifique;< et je croy qu'il y a de l'excès dans ces jugements de
part er d'autre >. L'Histoire seroit d'un grand usage, quand elle ne ser-
viroit qu'a entretenir les hommes dans le desir de la gloire, qui est le
motifde la pluspart des belles actions; et il est seur que le respect que
les souverainsmêmes ont pour le jugement de la postérité, fait souvent
un boneffect.Je veux que [souvent] l'Histoire tienne << quelques fois >

t. VoirLa Logiquede Z~M~, p. ï5g et notes.


tSÉOtM M Ï.MONM. ï$
226 NOUVELLES OUVERTURES

pHH.vn,B,ï, un peu du Roman, sur tout quand il s~agitdes motifs qu'on prendsoin
de cacher, mais elle en dit tousjours assez pour nous faire faire nostre
profit des evenemens; on y trouve par tout des leçons excellentes,
< données par les plus grands hommes qui ont eu < des bons et des
mauvais ;> succès ~> et rien n'est plus commode que d'apprendre au
depens d'autruy. L'Histoire de l'Antiquité est d'une necessité absolue
pour la preuve de la verité de la religion, et mettant à part l'excellencede
la doctrine, c'est par son origine toute divine, que la nostre se distingue
de toutes les autres, <~ qui n'en approchent en aucune façon >. C'estlà
peut estre le meilleur usage de la plus fine et de la plus profonde critique
que de rendre un temoignage sincere à ces grandes verités par des anciens
auteurs exactement verifiéset si les Mahometans et payens et mêmeles
i verso.libertinsj f ne se rendent point <: à la raison >, on peut dire que c'est
principalement faute de ne pas sçavoir l'histoire <; ancienne, aussiceux
qui l'ignorent entierement sont tousjours enfans, comme cet Egyptien
qui parla à Solon jugea fort bien des Grecs* >. Mais si je fais grandcas
de ces belles connoissancesHistoriques qui nous font entrer en quelque
façon dans le secret de la providence, je n'estime pas moins la voyedes
sciences pour connoistre les grandeurs de la Sagesse Divine, dont les
marques se trouvent dans les idées que Dieu a mis dans nostre ame, et
dans la structure des corps, qu'il a fournis à nostre usage. En un mot j'es-
time toute sorte de découvertes en quelque matiere que ce soit et.je vois
qu'ordinairement c'est faute d'ignorer les rapports et les consequences
des choses, qu'on meprise les travaux ou les soins d'autruy < qui estla
marque la plus seure de la petitesse d'esprit > Les gens de meditation
ordinairement ne sçauroient gouter cette multitude de veueslegeresetpeu
seures dont il se faut servir dans le train des affaires et dans les sciences
practiques comme sont la politique et la medecine; mais ils ont grand
tort. C'est de ces emplois comme du jeu, ou il faut se resoudre et prendre
party lors même qu'il n'y a nulle asseurance; il y a une science qui nous
gouverne dans des incertitudes mêmes pour découvrir de quel costéla
plus grande apparence se trouve. Mais il est étonnant qu'elle est presque
inconnue et que les Logiciens n'ont pas encor examiné les degrésde
probabilité ou de vraisemblance < qu'il y a > dans les conjectures

2~M! 2SB.
PLATOM,
NOUVELLES OUVERTURES 227

ont < pourtant > leur estimation aussi asseurée F PHn.VÎÏ,B, <,t.
< ou preuves > qui
cette estimation nous peut et doit servir non pas pour
que les nombres;
ce qui est impossible mais pour
venirà une [asseurance]< certitude >,
raisonnablement qu'il se peut sur les faits ou connoissances
agir le plus
données. Apres quoy on n'aura rien a nous reprocher, et
qui nous sont
au moinsnous reussirons le plus souvent, pourveu que nous imitions les
bons marchands qui se partagent en plusieurs petits
sages joueurs et les
hazardsplustost que de se commettre trop à la fois avec k fortune, < et
ne s'exposentpas à estre debanqués tout d'un coup >. Il y a donc une
sciencesur les matieres les plus incertaines, qui fait connoistredemons-
trativement les degrés de l'apparence et de l'incertitude l'habileté des
souvent à connoistre par routine le
personnesexpérimentées consiste
choixqu'ils doivent faire; cependant, comme ils ne laissent pas de juger
les philosophes et les mathematiciens leur
legerement le plus souvent,
doresnavant ces
pourroientestre d'un grand secours, s'ils examinoient
matieresde practique et ne s'arrestoient pas à leur speculations abstraites
toutes seules; mais comme leur défaut est de vouloir creuser là ou il ne
faut que sonder le fonds; On voit de l'autre costé que souvent les gens
d'affairesdonnent trop au hazard et ne veuillent pas memes. la
t
sonde.< Choisissanttemerairement le parti le plus conforme à leur genie
ou àleur preventions, soit qu'ils se determinent à agir, soit qu'ils demeurent
dansl'irrésolution. > Car les politiques vulgaires n'aiment que les pen-
séesaisées et superficielles, telles qu'un homme d'esprit trouve souvent
aubout de la langue; et quand il s'agit de méditer, ils se rebutent. D'ou
viennentque les sciences profondes qu'ils considerent comme un mestier
peiniblene sont pas à leur gout; mais ils se trouvent punis de cette
paresse< dans leur propre jurisdiction, et dans le maniement des
aSaires > car pendant qu'ils courent apres des negotiations < de
paroles > et après des veues peu solides, ils negligent < souvent ce qu'il
y a de plus sec dans leur mestier, sçavoir > les finances, et la milice,
qui sont toutes deux presque toutes mathematiques, comme le commerce,
lesmanufactures, la marine, l'artillerie, et autres matières le peuvent faire
juger. La jurisprudence même est une science d'un tres grand raisonne-
ï. Unmotmutiléau borddu papier.
a. Mot incertain; on pourrait lire aussi ~oM~.
3. Mot incertain) on pourrait lire auasi ~Mf.
228 NOUVELLES
OUVERTURES

ï.ï. ment, et dans les anciens je ne trouve rien qui approche


pHH.vn,B,t, d'avantagedu
style des Geometres que celuy des Jurisconsultes, dont les fragmensnous
restent dans les pandectes. Quant à la théologie, il est tres manifeste
combien la Metaphysique d'un costé et l'histoire avec les langues de
l'autre y sont necessaires. De toutes les choses de ce monde apres le
repos d'esprit, rien n'est plus important que la santé, dont la conserva.
tion ou retablissement demande des méditations profondes de physiqueet
de mecanique. Combien de fois devenons nous misérables par la seule
ignorance ou inadvertance de quelque raisonnement aisé ou observation
toute trouvée qui ne nous échapperoit pas si nous nous appliquions
comme il faut et si les hommes se servoient de leur avantages. C'est
pourquoy je tiens < qu'il ne faut rien negliger et > que tous les hommes
doivent avoir un soin particulier de la recherche de la verité; et comme
il y a certains instrumens de Mecanique dont aucun pere de famillene
manque quoy qu'il y en ait <: d'autres > qu'on laisse chacun a l'artisan
à qui il est particulier, de même nous devons tous [avoir soin de cet
organe general] < tacher d'acquerir la science generale > qui nous
a recto. puisse éclairer 1 par tout; Et comme nous sommes tous curieux de
sca'
voir au moins les prix et souvent les usages des manufactures ou des
outils que nous mêmes ne sçaurions faire à fin de les pouvoir au moins
acheter et employer au besoin, de même devons nous sçavoir le veritable
prix et Futilité < et en quelque façon l'histoire > des sciences et arts,
dont nous ne nous mêlons point, à fin de reconnoistre comment dans la
republique de lettres tout conspire à la perfection de l'esprit et à l'avan-
tage du genre humain, apeu près comme dans une ville toutes les pro-
fessions bien ménagées et reduites sur un bon pied contribuent à la rendre
plus fleurissante.
Je trouve que deux choses seroient necessaires aux hommes pour pro-
fiter de leur avantages, et pour faire tout ce qu'ils pourroient contribuer
à leur propre felicité, au moins en matiere de connoissances, car je ne
touche point apresent à ce qui appartient à redresser leur volonté. Ces
deux choses sont, ~~MM~~ un INVENTAIRE exact de toutes lesconnois-
sances acquises mais dispersées et mal rangées <; au moins de celles qui
nous paroissent au commencement les plus considerables >, et j&~M~-
ment la SCIENCE GENERALE qui doit donner non seulement le moyen de se
servir des connoissances acquises mais encor la Methode de juger et
PMNC!P!A CAI.CUM RATMNAMS 33~

nous manque, F
d'inventer,a fin daller plus loin, et de suppléer à ce qui PHn.~VII,B,a

Cet inventaire dont je parle seroit bien éloigné des systemes et des dic-
tionnaires,et ne seroit composé que de quantité de Listes ou denombre-
mens Tables, ou Progressions qui serviroient à avoir tousjours en veue
dans quelque meditation ou deliberation < que ce soit > le catalogue
des faits et des circomstances <~ et des plus importantes suppositions et
maximes> qui doivent servir de base au raisonnement. Mais j'avoue
faut ce n'est pas l'entreprise d'un seul homme,
quede le donner tel qu'il
Neantmoins je croy qu'en attendant
ny même de peu de personnes.
< mieux > on pourroit <; par le soin de quelques gens habiles et indus-
trieux> parvenir aisément a quelque chose d'approchant, qui vaudroit
mieuxsans comparaison que la presente confusion, ou il semble que nos
richessesmêmes nous rendent pauvres apeu pres comme il arriveroit dans
un grand magazin qui manqueroit de l'ordre necessaire pour trouver ce
sans s'en pou-
qu'ilfaut, car c'est autant de ne rien avoir que de l'avoir
voirservir. Mais comme il faut que la science generale serve encor à faire
bien dresser l'inventaire, car elle est aux sciences particulieres ce que la
science de tenir les comptes est a un marchand ou à un financier, c'est
par elle qu'il faudra tousjours commencer.

¡
PHïL.,VII, B, n, t (i p. in-fol.). PIiIL.~ VIh B~ Ih I.
PHiL.,V!I,B,n,t. j1

Principia Calculi rationalis. 1


:Ax. 3 et 4, et Ax. quae sunt loco A gauche.
j Omniahic demonstrantur prêter haecpauca 1
definitionum ipsius negationis veri falsique consequentias. usumque tantum quem his
termims semper imposterum tribuemus designant.
Hic demonstrantur Modi pnmae ngurae, et régula oppositionum. Quarum ope (ut Au milieu.
alibi jam ostendimus i) demonstrantur deinde conversiones et modi reliquarum figu-
rarum.
Axiomata calculi de continentibus et contentis demonstrantur per Axiomata coinci- A droite. 1

dentMe. 1
¡
~o~ r. A continet B et B continet C, ergo A continet C.
dem. A oo AB, B oo BC, Ergo A oo AC. nam pro B in priore pra~

i. Dansle DeArtecombinatoria,1666(~ IV,55; Math.V, 33).Cf. PmL.,VI,


14,15;VII,B, iv, ïo verso;C,83-84.
2~0 FMNCIMA CAMUURATÏÔNAUS

Pnn~VM,B,M, 1. missa pone BC ex posteriore, fiet A oo ABC, et pro AB hic ponc Aex
priore, fit A oo AC. }
Pnw~ F~M~ Mp~!~n~ qui statim ex Axiomate nascuntur.
Barbara BestC A est B ergo A est C
Celarent B est non C A est B A est non C
D~M: B est C QA est B QA est C
Ferio B est non C QA est B QA est non C
Axioma2. QB continet B seu QB est B.
Demonstrandum. Nam QB co QBB, id est QB continet B.
<M~ B est C, QB est B (per Ax. 2). QB est C (est in
D~).
B est non C, QB est B, QB est non C (est in Ferio).
Ff~~ 7%Mf~modi~~CM~fM.
Barbari. B est C A est B QA est C
Demonstratio. Nam (ex Barbara) B est C, A est B, Ergo A est C. Sed
quia A est C, ergo et QA est C. per subaltemationem.
Celaro. B est non C A est B QA est non C.
Demonstratur eodem modo ex Celarentper subaltemationem.
{ Si L est verum, M est falsum. Ergo si M est non falsum sed verum,
L erit non verum sed falsum.
Si L est falsum, M est verum. Ergo si M est falsum L est
verum.j}
Axiom. J. Non geminatus semet tollit Non non A est A.
{ Est potius definitio seu usus signi ~OM.j1
~M. 4. Non verum est falsum. (Est itidem definitio falsi.)
Corollar. Non falsum est verum. Nam non falsum est non non verum
per Ax. Sed non non verum est verum per ax. 3.
Axiom. Si conclusio sequatur ex praemissis et conclusio sit falsa,
erit aliqua ex prasmissisfalsa.
~w. 6. Si vera est B est C, falsa est QB est non C.
Demonstr. B oo BC. Ergo QB non oo QB non C. Nam si QB co QB
non C, pro B substituatur BC, fiet QB oo QBC non C, qu. est abs.jJ
Coroll. Si vera est QB est non C, falsa est B est C.
Nam ex ax. 6, si B est C sit vera, tunc QBest non C, est falsa. Ergo per
Ax. $, si falsum sit QB est non C esse falsam, utique prasmissa hoc
r. Cf.Phil., VII,300.
PMNCtPIA CALCUU RÀTïONAUS 33!

falsa est, quod B est C sit vera. Hoc est (per ax. 4 et corolL) P. pKM..)Vï!,B,n,
loco unica
falsa est B est C.
Si vera est QB ~on C,
est C, vera erit QB est non C.
y. Si falsa est B
non oo BC, Ergo ~B QB non C. H~ec consequentia demons-
jB
si B non oo BC, ergo non CB est ter-
tranda ex analysi nostra. Nempe
oo Q, fiet QB co B non C co ~B~ non C. j
minusverus. Et ponatur nonC
erit B est C.
Coroll.Si falsa est QB est non C, vera
modo ut coroll. pr~cedens ex
Demonstratur ex axiom. 7. eodem
ax. 6. <
B est C et QB est non C sunt contradictorixseu nec
Coroll.complexionum.
simul fals~ (per ax. 7 et coroll.)
simul ~erœ (per ax. 6 et coroll.) nec
Aliudcoroll.complexionum. B est non A et <2Best A sunt
C substituendo
Demonstratureodem modo ut proecedens,pro prmcedentis
non A.
B est non C. Nam si vera esset
Coroll.Si vera est B est C, falsa est
vera existente B est C
B est non C, etiam vera esset QB est non C. Ergo
vera quoque esset QB est non C, contra ax. 7.
B
B oo BC. Ergo falsum B oo B non C. Nam in B non C pro
Aliter
fieret Boo BC non C quod abs.~
posterioreponendo BC
Coroll.Si vera est B est non A, falsa est B est A.
non A.
Dem. eodem modo ut procédons, pro C ponendo
Coroll.complexionum. B est C et B est non C non possunt simul esse
ver~. Ita demonstrata sunt omnia principia pro modis figurarum sequen-
tium.

habemus Matenam
Quando conséquente non procedunt,
fals~ sint B est C, et B est
matum,v. g. invenire B et C tales, ut simul
non C. Dico id contingere quoties resoluto B in primitivos itemque C
< quatenus opus est, seu aliquid >, non omnes primitivi ipsius
est B esse C,
C insunt in B, verbi gr. B sit LMN et C sit NPQ, falsum
Non NPQ..j
seu LMN continere NPQ, et faisumquoque LMN continere

i. Suppléer est.
2. Suppléer est.
PMMAMA CAt.CUI.! !.QCtCt FUNHAMENTA

PH!ï~VIÏ,B,n,2. 2. PHtL., VU, B, u, 2 (un coupon).

Parum consulit immortalitati animorum


Nupera aut
et Gassendi philosophia ex Epicuro, Democrito et novantiquaCartesu
Lucretio interpolata,
qu~ omne genus Formarumet generationum
substantiauum, quafit Ens
per se exulare jubet, frigidissimaexceptione addita
generationis huma~
et animas rationalis, quam unam
prêter omnium aHorum ordinem esse
res erit suspecta et à verisimilitudine
remota, neque sanè uUamnovimus
speciem, qux nullo genere contineatur. In hunc sensum
vide Vinc.
Baron.ord.p~dic.inTheoIogiamoraIipart.idisp.sect~.§3.pag.3i4'
Tres gradus firmitatis in sententus certitudo
logica, certitudo physica
qu~ est tantum probabilitas logica, probabilitas physica. Prim~ exem-
plum m propositionibus ~tern~ veritatis, secundo in
propositionibus
qu~ ex inductione cognoscuntur ver~, ut omnis homo est
bipes, nam et
aliquando nati sunt uno pede vel nullo; tertio austrum esse
pluvium, qux
plerumque ve~, etsi non raro fallant. posses plura
distinguere, quidam 1
nunquam fallunt nisi supernaturaliter, ut ignis urit.

Ce coupon porte au verso un brouillon de lettre daté du 5/f5 mai


(envoi de deux lettres à l'Abbé Nicaise). 1603

PHïL.,VII,B,n,3. PHIL., VII, B, Il, 3 (2 p. in-foL).

i. Aug. 1690.
3 recto.
propositio categorica potest concipi ut terminus
~MNiscui tantum adjicitur est vel non est incomplexus,
(secundi adjecti) ita omnis
homo est rationalis, sic concipi
potest Homo non rationalis (non est,
seu est) non Ens 0
Quidam homo est doctus dat Homo doctus est Ens.
j
Nullus homo est lapis dat Homo
lapis est non Ens.
Quidam homo non est doctus dat Homo non doctus est Ens.
Hinc statim apparent primo aspectu conversiones et
oppositiones
1
1. Mot répété dans le ms. J
2. H faut évidemment lire « (non
3. Cf. PHtL., VII, B, ïv, 3 verso.
est, seu) est non-Ens.
PMMAMA CALCUL! LOGIC! FUNDAMENTA 333

reductione
SicU. N. et P. A. sunt convertibiles simpliciter quia facta pHtt.VI!,B,M,3.

in ea uterque terminus codem modo se habet.


Hinc tamen patet propositionem reductam a reducenda differre, seu
aliudesseQuidam homo est doctus, et Homo doctus est Ens. Quia cum
dicohomo doctus est Ens, simul exprimo quidam homo est doctus et
homo.
quidamdoctus est
ABest non Ens, et AB est Ens.
OpponiturU. N. et P. A. nempe
A non B est non Ens, et A non B
OpponiturU. A. et P. N. nempe
estEns.
Sed videamus quomodo et subalternatio seu subsumtio hinc duci
possit.
Omnis homo est animal. Ergo quidam homo est animal. A non B est
non Ens, ergo ABest Ens.
Nullushomo est lapis. Ergo quidam homo non est lapis. AB est non
Ens. Ergo A non B est Ens, et B non A est Ens.
Non valet consequentia AB est Ens, ergo A non B est non Ens.
Aliquidessenon Ens regulariter concludi non potest, nisi quando adest
contradictio,ut A non A est non Ens.
Demonstranda est haec consequentia A non B est non Ens, ergo AB
est Ens, id est demonstranda haec consequentia Omne A est B. Ergo
quoddamA est B.
Hanc autem alias sic demonstraveram Omne A est B. Quoddam
A est A ergo quoddam A est B. Sed haecdemonstratio supponit syllogis-
mum primée6gura~ Nempe Omne A est B, quoddam C est A, ergo
quoddamC est B. Reducendo A non B est non Ens. AC est Ens. Ergo
CBestEns. Quomodo haecconsequentia demonstrabitur?
Quoniam igitur hac reductione non facile apparet vis consequentia~
non est habenda pro optima resolutione. Sic ergo melius reducendo
omniaad aequipollentiamseu quasi aequadonem
A oo YB est U. A. adjiciendo Y tanquam terminum subintellectum
supplentem.Omnis Homo est idem quod animal quiddam.
YA oo ZB est P. A. Quidam homo seu talis homo est idem quod
quidamdoctus.

ï. Cf. PH!ï~ VII, B, u, t et PAfL, VII, 300.


2. A savoir le mode D<ïr<t.
a3~ PMMAMA CAMUM LOGICI FONDAMENTA

pHM.vn,B,H~. A oo Y non-B. Nullus homo est lapis, seu Omnis homo est non
lapis
seu homo et quidam non lapis coincidunt.
YAoo Z non-B. Quidam homo non est doctus seu est
non-doctus,seu
quidam homo et quidam non doctus coincidunt.
Hinc jam omnia demonstrantur; verbi gratia
Omnis homo est animal, Ergo quidam homo est animal. Nam A ooYB
ergo ZB* co ZYB, sit ZY oo W. Ergo ZB' oo WB.
Nullus homo est lapis. Ergoquidam homo non est lapis; eodem modo.
Nam A oo Y non-B. Ergo ZA co ZY non-B. Seu ZA oo W non-B.
Quidam homo est doctus. Ergo quidam doctus est homo. YA ooZB.
Ergo ZB oo YA.
Nullus homo est lapis. Ergo nullus lapis est homo, patitur difficul.
tatem in hac resolutione.
Alibi sic demonstravimus Nullus homo est lapis. Omnis
lapis est
lapis. Ergo nullus lapis est homo; in secunda ngura sed ita prius ipsa
secunda figura esset demonstranda, quanquam id non difficileex nostris.
Exponamus primum difficultatem in demonstranda conversione sim-
plici universalis amrmativae
A oo Y non-B. Ergo B oo Z non-A. Instituamus
analysin. Si hoc pro-
cedit Ergo
A oo Y non Z non-A
Ergo ostendendum est hase duo aequari A et Y non Z non-A. v. g.
homo et quidam non quidam non homo coincidunt. Nempe quolibet
res praeter hominem est quidam non homo. Talis aliqua res, verbi
gratia
Z non A, vocetur M. Erit utique A oo Y non M. Utique enim homo est
unus ex illis rebus quae sunt non M. Alioqui quidam A foret M, seu
WA oo TM, seu WA oo TZ non A, quod est absurdum.
Nempe si falsa
A oo Y non M, vera est WA oo TM. Quae consequentia adhuc stabi-
lienda. Omnis homo est animal. Ergo Omne non animal est non homo,
A oo YB. oo non B oo Z non A. Haec consequentia est fundamentaHs,
ïequivalentque haec duo ex natura Touomnis.
Hase ergo assumo A oo B, ergo non A oo non B, vel contra.

t. Lire ZA.
z. De Arte combinatoria (Phil., IV, 55 Math., V, 33). Cf. 2VoMMMM~M< ÏV, n,S
3. Mode Cesare.
4. Lire « négatives. ?
PRÏMAMA CAMUM LOCïC! F~N&AMENTA 235

et A oo YB, Ergo Z non A oo non B, seu si Homo coincidit cum P PHK.VH,B,M,3.


animaitquodam, nempe rationali, utiquc non-animal coincidit cum
haec res pendet a transitu ab individuis ad
quodamnon-homine. Nempe
ideas. Scilicet quando dico Omnis homo est animal, hoc ipsum volo,
hominesinter animalia esse quoerendos, seu qui non sit animal nec
hominemesse.
Rursusquando dico omnis homo est animal, volo notionem animalis
contineriin idea hominis. Et contraria est methodus per notiones et per
individua,scilicet Si omnes homines sunt pars omnium animalium, sive
si omneshomines sunt in omnibus animalibus, vicissim animalis notio
erit in notione hominis; Et si plura sunt animalia extra homines,
addendumest aliquid ad ideam animalis, ut fiat idea hominis. Nempe
augendoconditiones, minuitur numerus.
(Verte retro primaria.)

Primaria Calculi JLo~c<~<M~M~M~. 33 verso.

(i) A oo B idem est quod A co B est vera


(2) A non oo B idem est quod A oo B est falsa.
(3) A oo A.
(4) A non oo B non A.
($) A oo non non A.
(6) AA oo A.
(7) AB oo BA.
(8) Idem sunt A oo B, non A oo non B, A non non oo B.
< (9) Si A oo B, sequitur A non oo non B. Hoc sic demonstro. Nam
si non sequitur, esto A oo non B (ex hyp. contrar.) Ergo (ex hyp.)
B oo non B, quod abs. Item sic B non oo non B (per ~.). Ergo et
A non oo non B ~>.
(to) Si A oo AB, assumi potest Y tale ut sit A oo YB. *< Est postu-
latum,sed et demonstrari potest, saltem enim ipsum A potest designari
per Y. >
t. Leibniz a inscrit les numéros des propositions entre parenthèses au-dessus de
leurs copules (ici idem est). Pour la commodité de la lecture et de l'impression, nous
les avons placés en avant, comme il l'a fait lui-même le lendemain (v.F«M<f<!M6M~
Calculi JLo~, & août 1690, PtHL., VII, C, 97).
236 MMMAMA CALCUL! LOGtC! FUNDAMENTA

PHM.V!B,M,3. .3. (n) Si sit A oo B, cric AC oo BC. < Sed non sequitur AC oo BC,
ergo A oo B. Sit enim A oo BC, fiet AC oo BC per 10 et 6. >
(i2) Coincidunt A oo AB et non B oo non B non A.
(13) Si sit A oo YB, sequitur A oo AB. Hoc ita demonstro. A co YB
(ex hyp.) Ergo AB oo YBB (per 10) oo YB (per 6) oo A (ex hyp.).
Universalis affirmativa sic exprimi potest
A oo AB vel A oo YB
Particularis affirmativasic YA oo YAB, vel YA = ZB, <~ vel etiam
ABooAB, seu ABest Ens velstare invicem possunt vel A non ooA non
B. >
Universalis negativa Nullum A est B, sic A oo Y non B. Seu A ooA
non B <( seu AB est non Ens. >
Particularis negativa Quoddam A est non B, A non oo AB,vel
A non B est Ens.
Sed videamus an ha:c sola sumciant
Univ. Aff.A oo AB, Part. Neg. A non oo AB, Univ. Neg. A oo A non B,
Part. Aff. A non oo A non B.
Si A oo AB. Ergo A non oo A non B. Seu ex Un. Aff. sequitur Part.
Aff.
Demonstratio Esto enim A ooA non B (ex hyp. contraria.) Cumergo
sit A oo AB (ex hyp.) fiet A non B oo AB, Q. E. abs. per Velsic
brevius A non B non oo AB (per ~) in qua pro AB substituo A
(équi-
valent enim ex hyp.) et fiet A non B non oo A. Q. E. Do
Si A oo A non B, Ergo A non oo AB. Seu ex Univ. neg.
sequitur
part. Neg.
Demonstratio A non B non ooAB (per ~). Pro A non B substitueA
(nam équivalent ex hyp.) et fit A non oo AB.
Aequivalent A non oo A non B et B non oo B non A, seu particularis
affirmativa converti potest simplicitcr.
Demonstratio ex A non oo A non B sequitur (per 9) B nonoo BnonA.
Ergo et vicissim vel statim A oo A non B coincidit cum B oo B non A
(per 9). Ergo et coincidunt earum contradictoriae.Q~E. D.
Ex A oo A non B videamus an aliter ducere possimus B oo B non A.
Si A oo A non B, Ergo AB oo AB non B. Ergo ABest non Ens. Quod
si jam ex hoc AB est non Ens ducamus A oo A non B,
pari jure et duce"
remus B oo B non A, hujus reciprocam.
Portasse sic nihil supponendo sit AB ens Ergo A non oo A non B,
PMMAMA CALCUL! LOCÏC! FUNDAMENTA 2 3 7

nam si foret A oo A non B, foret AB oo AB non B, adeoque AB foret 1PHH.VÏÏ,B,M,3.


non Ens contra Hyp. Et pari jure B non oo B non A. Cum dicitur AB
est Ens vel non Ens, subintelligitur scil. A et B suppositis Entibus.
Videamusan vicissim ostendi posset A non oo A non B, Ergo AB est
B
Ens,positis scilicet A et B Entibus. Nempe si positis A et Entibus,
foretABnon ens, ergo oportet unum ex ipsis A vel B involvere contra-
dictoriumejus quod involvit alterum, ponamus Ergo A involvereC, et B
involverenon C. (unde vicissim sequitur B involvere D et A non D,
Sit ergo A eo EC, et B oo F non C. Jam EC oo EC
positoD oo non C).
non F non C seu EC continet non F non C (seu quicquid involvit C, id
involvitnegationem ejus quod negat C). Id est A oo A non B contra
Ens et
Hyp. Ergo Aequivalent seu ex se mutuo sequuntur AB est
A non oo A non B, et B non eo B non A. Similiter équivalent AB est
non Ens, A oo A non B, B oo B non A.
Atqueita clavem reperimus ut liceat uti reductione complexorum ad
incomplexos 1.
Remnielius ergo ordinavimus scheda sequente 2 Aug. 1690
[In omni termino inest A vel non A. < Si non inest A, inerit non A,
et contra, adeoque ~équivalentnon inesse A, et inesse non A. > Seu
~équivalentA oo Y non B, et A non oo ZB, vel aequivalentA oo A non B
et A non oo AB. Ergo male]
Non~B inest in non B seu Non B oo non B nonAB.
Si A oo BC, an A C oo B, ut intelligatur C removendum ex A?
Reductioad primitiva, sit B oo CE, fit A oo CEC, seu A oo CE, ergo
A C non est semper oo B. Itaque hoc tantum procedit in primitivis.
Ubicunqueest generalis EB, ut E intelligatur quaecunquc, potest subs-
tituiB, nam sumendo E pro B, fiet EB oo BB, oo B.
SiNon ABnon oo A non B, erit Non AB co B non A. Et contra, seu
équivalentNon AB non oo A non B et Non AB oo B non A.
i. Cf. GeMe~Mlaquisitiones(t686),§§ïo8, 109 et ï38 (Pmï. VII,C, 27,sg);
PHtt.VIÏ,B,M,63,§ t3.
2. V. PH!L.,VII, C, 97 Calculi logici.
J~MM<~MMenif«
DE VARIETATIBUS ENUNttATÏONUM

PHIL., VII, B, it, PHîL., VII, B, n, 5-6 (3 p. in-fol.).


5.6.
De Varietatibus Enantiationum quatenus
Categoricoe aut ~fl~o~.
~r~~<p aut negativa,, simplices aut co~o~~
de Zo~c« M/ ~c~o/~pterminos ~rov~ sunt. Ubiet

5 recto.
P~~cM~C~~nc~
~est~ cnonest~ ~est~ei~ ~est~et~est~, Anonestcet<

non (simut) est et c est d


non (simul) a est b et e non est

P~~û~M~
Si est sequitur quod e est d
Si a est non est
Si~ non est ~estaf.
Si non est c non est d.

Si est non sequitur quod e est


Si est c non est
Si~ non est
<'est~.
Si a non est c non est

Si a est b et est lest M.


sequitur quod
Si~cst~et~nonest~ non est
Si est b et est e et n est~ sequitur quod est ~M.

6 recto, bas. Notandum est disjunctivam esse ex hypotheticis compositam, ex. gr.
aut unus est Deus aut nullus. Id est si DEUS non est nullus est unus;
et si DEUS non est unus est nullus. Seu unus DEUS et nonnullus
DEUS est idem. Item notandum hypotheticas negativas exprimi per etsi
et tamen, ut Si DEUS est justus non sequitur
quod pius est fortunatus,
hoc ita enuntiari solet etsi Deus sit justus, non tamen continuo pius
est fortunatus.

ï. A rapprocher du Specimen Calculi universalis (PAt~ VII, Mo).


2 Leibniz remarque que cette proposition ne peut être résolue en deux autres.
SPEC!MENCALCUMUN!VERSAMS 3 3 9

PHM.VntB,Mt7'
Fuit. VII, B, n, 7 (2 P' ~L)
De vero c~~o. Affirmatione et Negatione, et de contradictoriis. ·

P' B, 11,
PHiL.,VII, B, n, 8-9 (4 p. in-fol.).
PH!L., VU,
8-9.

CALCULUS RATIOCINATOR
seu «rft~MM~Cï~ infallibiliter ratiocinandi.
Res hactenus ignorata.
e e e e o s s
C'est un brouillon du Specimen Calculi universalis (v. ci-dessous).

PML.,V!B,n, 16-17, nunc ïo-n, et lo-i nunc !3-ï3 (7?. in-fol.)'. P


PHÏL., VII, B, M,
t6-t7. 1
1
Specimen Calculi universalis. 1
Commencementpublié par GERHARDT (Phil., VII, ..18-221). Voici la
suiteinédite de cet opuscule
Ut investigem quid sit unum et piura, consideranda sunt exempla. tï7 verso (ûunc
tï). 1
Dicimus Petrus est unus Apostolus. Vel Unus aliquis Apostolus est
Petrus.Paulus est unus Apostolus vel Unus aliquis Apostolus est Paulus. 1
Petruset Paulus sunt plures Apostoli. Sed si dicam Petrus < discipulus
Chrisd > est unus Apostolus. Discipulus qui Christum abnegavit est
unus Apostolus,non ideo hinc plures fiunt Apostoli, quia Petrus < disci-
est idem. Hinc si
pulus Christi > et discipulus qui Christum abnegavit
a est m et best met a est b et b est a (seu si aet b idem), tunc mest unum.
< Hinc si dicas a est m, sequitur hinc esse unum m, nam perinde est
ac si dicas a est m et b est supponendo a et besse idem. >
Si a est met b est m, et neque a est b neque b est a, < seu si a et b
sunt disparata> sunt plura fM.
i. Comme on le verra plus loin, nous avons découvert que les feuillets ïo et t t
faisaient suite aux feuillets ï6 et ï7, etcontenaient la fin du ~pM~M. M. Bodernann
a remanié en conséquence le classement des feuillets ïo.ï7. C'est ce nouveau numé-
rotage que nous indiquons par <t<MC.
SPECIMEN CALCUL! UNIVSRSALIS

PHtt~ Ytl, B, M, Si a est na et b est. et <test&nec tamen b


est «, incenmn est an pluress
sint an unum. ex. gr. A<hm est animal
rationale, et homo est animal
rationale. Sed hmc incertum an sint
plura animalia rationalia, forte enim
nullus datur alius homo quam Adtm.
Si a est m
unum )
*< *t..t.t f j~*
aTiW
C'
<_ ) ~~j (
quatuor
quatuor
d t
et < sunt uno verbo,
disparata erunt plura~\
Si a est b, tunc solumb t.
!0 recto (nunc
t2). ) Si est b, tunc solumb cm seu si omnis homo est
animal erit homo. animal, solum

j Haee ergo Solius definitio est.}}


Si solum b est a, tunc a erit b.
Si solum a est b et solum b est erunt a
a, et b idem. Nam si solum
a est b, tunc b est a, et, si solum b
est a, tunc a est b. < per solius
definitionem >' J~ si b est a, et a
est b, erunt a et b idem; per supra
demonstrata.
Termini ~sunt,
et trilaterum. quibusressigmncantureœdem, ut triangulum

Terminus simplex est in quo non nisi est


unus, ut a. Terminus
est
positus qui constat ex pluribus, ut
}
Terminusprimitivus (~) est cujus nullus
ut si (auquis) compositus
~mvalet, ponamus ipsi a ~quivaÏere bc, ipsique b
oequivalerede,
ipsi autem c nullum ~quivaÏere compositum, erit a terminus
itemque b, sed c erit simplex. [compositus!
Hoc illustrari potest
exemplo numerorum primitivorum. Sit a trice-
narius et b quindenarius et c binarius et d
ternarius et e quinarius, patet a
idem esse quod bc, seu tricenario
~quipoUere quindenarium binarium;
et b idem esse quod~ seu
quindenario ~uivaÏere ternarium quinarium.
Patet ipsi binario (generaliter et absolutë
sumto) nullos alios < in-
r. Ce m~tne tableau se trouve dans Ad
Specimen Calculi Universalis Addenda
2 .
-s~ ctcst ce renvoi qui nous a permis de
retrouver la suite.
SPECIMEN CALCULI UNIVERSALIS S~t

notos> sequivalere,quemadmodum nec temario nec quinario. Adeoque Pmt. p VH, B, il,
ÏO.
binarium,temarium, quinarium, esse primitivos.
~fM~~ natura prior (posterior) est qui prodit pro composito (simpli-
cibus)substituendosimplices(compositum). Sive quod idem est, natura
natura posterior per synthesin alter ex altero.
priorprodit per analysin,
Itam exemplopraecedente quindenarius est natura prior tricenario, item
binariusetiam natura prior tricenario. <~ Et terminus hic quindenarius-
binariusest natura prior tricenario. > Et ternarius est natura prior
quindenariopariter ac tricenario, itemque quinarius. <Imo et ternarius-
quinarius.Tametsi enim Numerus temarius-quinarius idem sit quid
mcenarius alius tamen est terminus, tametsi aequivalens. Quaeri
potest an non Binarius sit < terminus > natura prior quindenario.
Equidemsecundum definitionem quam dedi, erit nec prior natura nec
posterior;quia alter alterum non constituit, nequeex altero per synthesin
vel analysinoritur. Sed si sic definias Natura prior est Terminus qui
constat ex terminis minus derivatis, Terminus autem minus
est, qui paucioribus simplicibus primitivis aequivalet. < Patet ex his si
terminus simplex et compositus alter de altero praedicari possint, tunc
compositumesse natura priorem. >
Aromen est terminus rem signincans pro arbitrio assumtus. Ita circulus
est hujusmodingurae nomen, at figuram esse, uniformem esse, capacis-
simumesse isoperimetrorumsunt attributa.
Attributum [Rei] est praedicatum in propositione universali affir- Io verso (nunc
mativa< cujus rei nomen est subjectum >. Ex. gr. Omnis tricenarius t2).
estbinarius.Omnis tricenarius est binarius-quinarius. DEUS est justus,
misericors,etc. -< Itaque binarius est attributum tricenarii, justum esse
estattributuni DEI. >
Propriumest subjectum in propositione universali affirmativa, <; cujus
reinomencui proprium esse dicitur est praedicatum. > Ut a est voco
a proprium.Nam si omne a est b, utique solum b erit a, ut supra, seu
nullum non-b erit a. Estquc ipsius <t~proprium. Ita tricenarius solius
binariiproprium est, neque enim nisi binarius numerus (seu per a divi-
sibilis)tricenarius esse potest. Ita DEUM esse solius justi proprium est,

<.Leibniza vouludire quindenarlus».


3. Lire « a ipsius b ».
tt~MTS DE t.BtNKM. ï6
&~2 8PEC!MEMCAÏ.CUMOMVERSAHS

PHH. VM, B, ~t, (etsi enim non omni juste competat, tamcn soU juste compedt. Ita ratio
<0.
est proprium viventium, solis enim viventibus compedt.
<

~n~~M propriumest quod ejusdem termini et subjectum est in una


propositione affirmativa, et praedicatumin alia. Ut tricenarius et quin.
denarius-binarius. DEUS et omnipotens. Hinc patet attributum pro-
prium idem esse cum eo quod vulgô vocant proprietatem reciprocam;
adeoque nomenrei et attributum proprium rei esse terminos xquivalentes.
Definitio(D~M~M) est terminus ~équivalonsnatura prior (posterior).
Hoc modo potest definitum esse terminus aliquis compositus. Ut sectio
conica, est iinea communis superficiei coni et cuidam piano. Sed si
malimus definitionem non esse nisi singulorum nominum, tune ita
dicendum erit
Defiidtio(Definitum) est terminus compositus (simplex) aequivalens
simplici (composito). Vel denique posito terminum simplicem esse
~<MM~, erit
Definitio (Definitum) attributum proprium (nomen) nominis (attri-
buti proprii).
Sed re rectè expensa aliter videtur res explicanda Nimirum
Definitio(D~fM~~t seu Nomen) est terminus magis compositus (sim-
plex) propositionis redprocae pro arbitrio assumtae,ex termino simplici
et composito constantis. Itaque definitio est propositio cujus ratio non
redditur, sed quam compendii tantum causa adhibcmus. Est ergo.defi-
nitio hypothesis quidam, de cujus veritate disputari non debet, sed
tantùm an sit apta, clara, prudenter assumta.
Patet definitum esse posse terminum compositum, si definitio com-
ponatur ex definitionibus partium ejus <; (vel ex definitio unius partis
et altera parte) > Cum scilicet res non habet unum aliquod nomen, ut
sectio conica. Hinc patet, nomen esse posse terminum compositum.
tti recto (nunc Aliter autem ( si definitum sit terminus compositus, definitio non est
propositio assumta, sed demonstranda, posito scilicetpartes definiti habere
!~).

suas separatas definitiones, qu~ utique simul sumtae dennidoni definiti


œquivalerc debent. Nisi forte consideremus definitum velut unum
nomen, !icet non sit unum vocabulum, ut intervallum. Ubi valli et inter
ratio non habetur, ita Munimentum Regium, id est, regulare justam
ratio.
quandam habens magnitudinem, ubi vocabuli Regium non habetur
t. Sic.
ANALYSE <6RAMMAT!CALE L
2~3

Oetcfum nobis qui cuiiibct conceptui singulare nomen dabimus non Paît. V! B, M,
<t,
est opus his caudonibus. Nam nobis omnis terminus simplex est nomen.
Ornais definitio est prœdicatum nominis reciprocum compositum ex
quo alia omnia demonstrantur. Atque ita malo quam arbitrarium, nam
ut postea dicam, omnia ab arbitrio ad certas leges revocabo. Per Ter-
~MMMM non intelligo nomen sed conceptum seu id quod nomine signifi-
catur,possis et dicere notionem, ideam.

PHIL.,VII, B, n, 12 nunc ï~.(2 p. in-foL). PïML., VII, B, M,


t2.
[Co~y~M~p] 12 recto (nunc
t~).
A est B. copula est.
Si A est B, tunc C est D. si. tunc.
A estB. Ergo C est D. Ergo. significat
Si A est B, tune C est D. Atqui A est B. Ergo C est D.
id est sed vera est haec propositio.
Sed id est praeterdictum.
Antequam pergere in Logicis contemplationibus liceat, atque inde
fabricarealiquid, prius Grammaticis opus est, inprimis hic sumendus est
in manus Vossii Aristarchus 1.
Nomen substantivum et adjectivum in eo distinguuntur, quod adjec-
tivumhabet genus ab alio rectum. Verum quia in lingua rationali caferi
potest generibus, ideo discrimen etiam inter substantivum et adjectivum
negugipotest
Abstractasunt substantiva ex alüs vel substantivis vel adjectivisfacta;
ut humanitas, pulcritudo. Et homo est habens
humanitatcm, pulcher
habenspulchritudinem. Sed in lingua rationali videndum an nonabstractis
abstineripossit, aut saltem quousque possit 3.
Masculusest adjectivum, vir est substantivum, quia pro Vir substitui
potest homomasculus; seu resolvi potest in substantivum cum Epitheto.

Cf. VII,S' M'~73-76 Ad VossiiAristarchum;VII,B,tr, 46.


a.Cf.Pmt.vn,B,m,4t.
3. Cf.
PtML.,VII, C, 20; 5t t59 verso VHÏ, ï verso.
~44.
'W"V ANALYSEGRAMMATKAM: s -r. e-

t,
PHM. VII, B, M, Epitheton est adjectivum substantivo cum rectione aequalijunctumin
12.
eundem terminum seu sine copula.
Adverbia.Petrus scribit pulchrè. Id est Petrus scribit aliquid pulchrum
< seu Petrus scribit, et quod Petrus scribit est pulchrum. > Petrus stat
pulchrè. id est Petrus est pulcher quatenus est stans.
Pluralis. Hominesscribunt,id est Titius est scribens, Cajus est scribens.
Titius est homo. Cajus est homo. Vel Homines scribunt, id est Unus
homo scribit. alius homo scribit.
Pronommest nomen positum in locum alterius nominis, seu designans
aliud nomen, non tamen explicandoejus attributum aliquod; sed tantùm
denominationem extrinsecam ad ipsam orationem rclationem Ut Me
id est monstratus. dictus. praesens.Ille et hic differunt ut propius et remo-
tius. Ego < id est >>nunc loquens. Tu id est nunc audiens, dictumut
audias.
Omnes illationes obliquae explicandm ex Vocum explicanonibus~.
Ex. gr. Petrus est similis Paulo. Ergo Paulus est similis Petro. Videantur
talia ex Jungii Logica'. Reducitur ad propositiones Petrus est A nunc
et Paulus est A nunc.
Explicandasomnes flexioneset particule; reducendaque omnia ad sim-
plicissimas explicationes, quae semper salvo sensu in locum substitui
possunt. < Ex quibus condendaedefinitiones omnium. >
Suivent des listes d'auteurs auxquels Leibniz empruntera les définitions
des termes des sciencessuivantes4
G~MM~M~Ï. Physica. 1~ Metaphysica.
Geometria. Astronomia. Musica
~OM. Optica. Mechanica.
ŒcoMow~.JE'~t~. Politica.

On lit en outre, au bas de la page, ces mots disposés en colonne


Histor. Antiquitates. Jus civilis,J canon. Theol. moral. Scholast.
controvers.
ï. Probablement pour relativam.
2. Cf. PHïL.,V, 7, f. 3 verso; VII, B, ïv, 32; C, o-ïo; 69.
3. V. PHH. VII, C, t5t et La Logique de Let~M!~ ch. III, § ï5.
Cf. PHtL., VII, A, 16: .Ë'MC~O~MfMtex sequentibus autoribus ~Op~M~ i-
medi-
tationibus delineanda.
SUR LES NOMBRES CARACTÉRISTIQUES 3~.3

jungunt nomm~ conjunctionesjungunt mteg~s pro- verso(nunc


) Pf~ ·
po~ooes*
Manus manus pars
effectus
filius finus qui
hominis id est equus est possessio
equus
calor accidens
calor
titulus praedicatum
totum
causa
quatenus homo est dominus
substantia
subjectum
Par
simUc homini id est
datum

PHiL.,VU, B, n, i4-i5 nunc 16.17 (4 p. in-fol.) 8. ]PHïL., VII, B, u,


t4.ï5.
In omni Propositione categorica sit numerus characteristicus 14. recto (nunc
t6)..
subjecti + o'.
praedicati -j-
Fient aequationcsduae nempe Is aequ. mp
et ~<yaequ.
Hoc uno observato
ut Numeriexpressiliteris latinis et graecissibi respondentibus < (nempe
s et ? item p et -K.itemque 1 et ac denique m et ~) > sint primi inter
se seu nullum habeant divisorem communem praeter unitatem.
Fiet ex his
s aequ. -f- <yaequ.

p asqu. Tc~qu.

i. Cf.PHIL.,VI, ï2, f, 20; VII, B, ni, 4.0verso.


2. Cf. PHIL.,VU, B, tn, 5; 24 verso; a6 recto. V. La Logique de Le~Mt~, p. 73.
3. Ce fragment se rattache aux essais d'avrU 1679 (PmL., V, 8, a, b, c, d, e, f).
3~6 SUR LES NOMBRES CARACT~R!ST!QUES

PHtL., VII, B, M, ~oraequ.~


14- jj~ ~qu.f~
es ïequ. tATC
~ïpqu. A

vel reducibilesl

In Propositione Universali affirmativa erit J aequ. i et a:qu. i.


}mde.} }
In propositione Particulari Negativa ent vel vel major quam ï.
In propositione Universali negativa erunt vel s et vel <ret p non-
primi inter se; id est habentes divisorem communem.
In propositione particulari affirmativa erunt tam s et quam <Tet p
primi inter se seu nullum habentes divisorem communem.
Propositus sit syllogismus examinandus
Omnis sapiens est pius. sapiens +70 33 jJ
Quidam sapiens est fortunatus. plus +10 3 J
Ergo quidam fortunatus est pius. fortunatus +8 n. jJ
+ 8–il -}- 10–3
Quae condusio procedit quia neque 8 per 3 neque 11 per 10 dividi
potest.
Item:
[Omnis pius est felix
Quidam pius non est fortunatus
Ergo Quidam fortunatus non est ielix. ~elix-{- $ i. }
+ 8– il I + $–i.
Quod non procedit quia]
verso (nunc Aliter ista comminisci licet considerandum nempe si animal est
16).
1 genus hominis, contra non-homo est genus non-animalis, itaque
1
Nullus homo est lapis
seu Omnis homo est non-lapis
sit + i
debet h dividi per i. et cd dividi per c.
Hinc si dixas Omnis homo est corpus non lapis. Debet hominis
SCHèMESMNËAtRESMSSYU.OGMMES 347

numerum corporis. at numerus PHtt. VI!, B, M,


numéros< positivus> dividi posse per '4<
numerum hominis privativum.
lapidisdebet dividi posse per
t
-fj–p<raequ.-t-
in prop. U.[A.] erit r aequ. ï.
Semperrs aequ. xp. et po-xqu.
et xqu. 1. In prop. part. erunt maj. un. Hinc
-aequ.
+ –Ts
in
j Mutata~quaHone in propositionem nibil refert subjecto qualisnam
sit p nequein praedicato qualisnam sit x. Hinc si sit propositio
Omnis homo est non lapis
undefiet aequatio
~–p<raequ.– Tc-t-
Ergo +P~ aequ.+~ jJ
Au verso du fol. ï5 (nunc 17), théorie du syllogisme, au moyen
d'équationsanalogues à la précédente.
Note au bas de la page
Ex hoc calculo omnes modi et ngurae derivari possunt per solas regulas ï5 verso (nunc
i7).
Numerorum.Si nosse volumus an aliqua figura procedat vi formas,
videmusan contradictorium conclusionis sit compatibile cum praemissis,
idestan numeri reperiri possint satis&cientessimul praemissiset contra'-
dictoriasconclusionis; quodsi nulli reperiri possunt, concludet argumen-
tumvi ibrma~

PHtL., VII, B, M,
PHIL., VII, B, n, t8-i9 (s p. in-folio).
18-19.
Essaisde schèmeslinéaires des syllogismes s.
t8 verso.
A.CD B t–t E.CD B.
A.BC
A.BC c'< A.BD A.BC Ct–
A.BD D' ~'CD E.BD D 1

t. Deux lignes courbes placées au-dessus de la ligne joignent rs à xp et pa à ~t.


2. Lisez mat ores unitate ».
3. Cf. PHïL.,VI, t5, f. 7 verso; VII, B, ïv, i-ïo.
~4~ SCHEMES Ï.!NEA!RES DES SYLM6MMES

PML., VII, B, il, A.CD B E.CD B


t8.
LBC c, 1 LBC c.
I.BD D O.BD D
A.CD B E.CD B_
A.BC c. A.BC c. f
I.BD D o.BD D

E.DC B A.DC B
A.BC c. E.BC c, t
E.BD D E.BD D.
E.DC B A.DC B
I.BC c, 1 O.BC c 1
O.BD D ,< 1 o.BD D<
E.DC B. A.DC B 1
A.BC c. E.BC c. 1
O.BD D o.BD D<
i9 recto. t Forte hase melius exhiberi possent, v. g. semper apparere debet,
utrum terminus aliquis conclusionem ingrediens sit universalisvel
parti-
cularis, nam si est particularis in prasmissis, erit et particularis in con-
clusione, et si sit universalis in conclusione, erit et universalis in
pr~.
missis. Quando linea termini extremi non tota lineata est, terminus
ipse
est particularis, et talis est tam in praemissa
quam in conclusione.
Medium semper limito utrinque, quia utrum sit universalis an
parti-
cularis nil refert ad regulas quas de termîno in
prasmissaargumentantur
ad terminos in conclusione. Videndum an modus
semper ex lineamento
deduci possit. videtur nisi quod non discernes Barbari et
Barbara, quia
eaîdem prsemissae.idem in reliquis talibus.
Haec methodus linearum procedit in argumentatione tritermina; sed
non videtur asque fere procedere, cum plures
propositiones, et cum ter-
minus conclusionissit item medium. Nempe cum condusione
suppressa,
novaque assumta prasmissa, fit alia condusio quas solum sequitur ex
tribus.
Applicanda haec ad actuales argumentationesautorum. Ita possunt
esse 4 termini, imo plures.
AD SPBC!MEN CAMUM UNtVERSAMS AB&ENDA a~

En marge PH!L., VII, B, K,


i g.
Barbara. Disamis.
I.CD B_
(commeplus haut) A.CB C 4
LBD l)
Autres schèmes

PmL., VII, B, n, 20-2! (4 po in-fol.). PtïM. VII, B, M,


2.0*2.1.

Ad Specimen Calculi universalis addenda.


Publié par GERHARDT(P/ï<VII, 221-223). Suite inédite
Possentomnes régulas logicas circa pro- 2ï verso.
posidonesuniversalesdemonstrari per figu-
ram geometricam seu quadratum. Utendo
hacsola regula,Totum esse aequaleomnibus
partibus ideoque majus uno, seu totum
omnespartes continere.
Sed ni fallor melius omnia demons-
trantur per totum disjunctivum ejusque
partes,id est per Tabulas

Utile est oblata consequentia non semper succedente


statim possereperire instandam et proposita regu~ repe"
rire exemplaquaeex aliisregulis non sequuntur, sed huic
demumpropria sunt

Sur cette sorte de schemes, cf. PHIL., VII, B, n, ~ï.


Ces règles se trouvent dans le De Arte combinatoria, 1666 (P~th, ÏV, 54;
Math., V, 3t-3t). Cf. Nouveaux Essais, IV, XVH,§ 4.
250 ESSAI DE CALCUL LOGIQUE

?H!L., VII, B, Il, Pmt. VII, B, H, 27 (un coupon).


27.
~7 recto. In isto calculo nihil aliud adhibetur, quam pro inexistentibus
quidem,
ut plura similiter positasimulaequivaleantuni. Sic A Q) B oo L ubi A et B
eodem modo se habent, et pro ambobus sic scriptis poni potest unum.
Unde hue redit etsi poneremus et AB oo L. Nam signum Q) mihi non
significat additionem vel aliquid aliud, sed simpliciter designationem*.
Hinc et ista applicari possunt ad totum distributivum [Nam] si distribu-
tivo addas comparationem oritur~ universale, si collectivi positionem
neri~t continuam.
Si duo Termini ponantur affecti diversis signis, et ponendo eos coin-
cidere, se mutuo tollant, id signum dicitur 0' Verbi gratia 0 A Q B.
Si ponamus B oo A. seu Q A 0 A et id aequivalet Nihilo, quasi nihil
plane positum fuisset, Et ita patet quod signum detractionis seu contra-
rietatisnihil aliud est quam expectativa futursesub!ationis,et L M oo P
si nihil commune ipsis L et M, hoc significatP + M fore oo L.
27 verso. Cognoscere utrum duo habeant aliquid commune, quod insit
utrique, et invenire quodnam illud sit. Sint A et B, quseritur an sit
aliquod M quod insit utrique. Solutio fiat ex duobus unumA B quod
sit L per post. i, et ab L auferatur unum constituentium A. postul.2*;
residuum sit N, tunc si N coincidit alteri coincidentium B, nihil habe-
bunt commune. Si non coincidant, habebunt aliquid commune, quod
invenietur, si residuum N quod necessario inest ipsi B detr~hatur a B
per post. 2, et restabit M quaesitumcommune ipsis A et B. Q. E. F.
Si A +BooLetA-}-Noo L, B et Nhabent aliquid commune.
Si A + B oo A, erit B in A. Residuum nihil habet commune cum
detracto. Reductis omnibus ad incommunicantia A + B oo A -)- N,
AooG+M,HooB+M~natG+M+H+MooG+M+N.
Ergo N oo H.
Si quid plurimis positis aut remotis coincidere ista dicuntur
intelligatur,
ï. Ce s!gne est employé dans le fragment XX de GEMtAMT(PA! VII, 236 sqq.).
2. Sous ce mot on lit « opt
3. Abréviation de potest.
4. Renvoi aux postulats du ~OM inelegans ~cetMt~M ~tMOM~M!t<f<in abstractis
(PAt~ VII, 230.)
5. Rapprocher le fragment PMtL.,VII, B, u, 3t, qui traite le même problème.
6.~c.Lire:BooH+M.
NOTES SUR LA LOGIQUE 35l

~MM~ hoc f<MM~M<HM. Hinc omnia inexistentia sunt constituentia, F


PHM.VH, B,M,
27.
non contra. Etiam quidvis per quodlibet constitui potest. Ut sit N
constituendumper A; fiat (per post. i) A + N oo L, unde si N et A
sint incommunicantia,net L A oo N. Sin communicantia sint duo,
ut A et B, et B constitui debeat per A, fiat rursus A + B oo C et posito
A oo L B + N. Hoc problema
ipsisA et B commune esse N, fiet
existentibus
prxsupponitaliud problema de inveniendis communibus

PHIL.,VII, B, n, 3o (un coupon)~, iPHtL., VII, B~ Il,


30.
Data unius compositione per aliud, innnitas aliae ejusdem composi-
tionesper idem inveniri possunt. Sit (i) AQ~ B oo L, dico alios infinitos
valoresipsius L inveniri posse, quos ingreditur A. Scribatur enim
(2)A~Bco C. Fiet (3)A~)Coo L, vel(4)A~B~Coo L.
Et ut ex valore i invenimus valorem 3, ita similiter ex valore 3 potest
invenirialius,si6atA~Cco DetA~Doo L.

i
PmL.,VII, B, ï~ 3t (un coupon). PHtL., VII, B, tt, 1
1
Princepshabet 1000 subditos et 100 milites, quorum aliqui sunt
simulsubditi, alii vero extranei quxruntur illi qui sunt milites et subditi 1
simul.Colligantur in unum et milites.
Collectisin unum militibus dicatur exite subditi, vel collectis in
unumsubditisdicatur exite milites.
Sed si hoc solo postulato uti permissum sit, ex A 0 L detrahere A,
sicerit procedendum.Colligantur in unum milites A et subditi L et a toto
detrahanturA milites <; per postulatum >, restabunt meri subditi, qui
cuminsintomnibus subditiset sint dati, dabuntur j 1et reliqui<~ per idem Verso.
postulatum>. Seu datur quaesitum. Scilicet postulatum tale est, a dato
detraheredatum quod ei inest.
Vel aliter ut utrumque A et L eodem modo tractetur. Ab A Q) L

t. Lire L.
2. V. La Logique de Z.e<~Mt~,p. 38 ï sqq.
3. Ce fragment se rattache, comme le précédent et le suivant, à la série du Non
n'" XIX et XX de GERHAR&T
inelegans.SpfCttMCM, (P/< VII. 228 sqq., a 36sqq.).
252 D~FtNtTtONS LOGIQUES

PHtL., VII. B, U, detrahatur A restet B; ab eodem detrahatur L restet M.


3ï. Jam datum
B M detrahatur ab A L; restat commune H.
Via electitia videtur brevior, sed revera non est.
NempeA~LOAooB. LQBooHseu LQAOL~A~H
Qu~ via est brevissima, seu A~LOAQLooH verum hic non
licet compensare
Aliud est hic summam duorum, aliud singula seorsim
detrahere.

PHIL.,
32.33.
VII, B, M, PHIL.,VII, B, n, 32-33 (~ p. in-foL).
Un brouillon de Calcul logique.
Non est défini par le fait que non-non disparaît~.
Nihil est défini comme suit

Esto N non item N nonest B, item JVnon est C, et ita porro,


tunc dici poterit N est Nihil. Huc pertinet quod
vulgo dicunt, non-Entis
nullaesseAttributa~
Esto Aest B, tunc A dici potest AuQuio.
Propositionis UniversalisAmrmativas haec definitio seu natura est, ut
praedicatum prasdicati sit pra:dicatum subjecd.
OmneBest C significat si A est B, etiam A est C; hinc
consequentia
Si A est B et Omne B est C, etiam A est C 6
Bet C, etiatn idemA est BC. Est ipsa definitioseu
significatio formulas BC~ 0
N. B. idem; si omne,ergo et iDBM.{

PMït. VII, B, n, PHtL.,VII, B, n, 3~-35 (3 p. in-fol.).


3~.35.
Suite de définitions logiques.

1. V. La Lo~oMc~JLe~Mt~ p. 381, note ï.


2. Cf.PHU. Vît, B, H, ï Principia Calculi ~<OM«~, Axtom. 3;<VII, B, H,<6a, S 4.
3. V. La Z.o~M«ede Lei6ni;, p. 348, note a.
4. Cf. PHïL., Vn, B, n, 62, § ï5. V. La Logique de
5. V. La Logique de Z.e<&M<T, f.e~H~, p. 347, note a.
p. 346.
CONVERSÏO t.OGÏCA a53

PHH. VU,B, H, 36 (2 p. in-fol.). PHH. VII, B, H,


36.
Suitede dénnitions
7~ quodinvolvit contradictionem,ut A oo B. C nonC.*t

PHIL.,VII, B, H, 37 (un coupon). PmL., VU, B, M,


37.
Difficultasaliqua est in explicandoquid sit natura prius

PH!L.,VII, B, n, 4.0(un coupon). PHIL.,VI!, B, Il,


40.
Définitionsde Aliquid, Nihil, Possibile, Positivum

PHiL.~
VII, B, n, 4.! (un coupon).
PH!L., VII, B, H,
Conversio Logica. 4t.

Non Animal
Non homo
Animall
Homo (omn:s)

{Exhujus modi schemate ostendi possunt omnes conversionesj


Omnishomo est animal.
Ergo quicquid est non animal est non-homo.
Patetex schemate. Nam quia omnis homo sub animali, ergo nullus
utiquesub non-animali.
Quoddamanimal est homo.
Ergoquidamhomo est animal.
In schematepatet antecedens, quia homo est species animalis, id est
quoddamanimal.
Cf. 6z, § 6; C, 33 recto; VII, C, 97.
a. Cf. la fin du Specimen CalculiVI!,
MMMWM~(PMït. VU, &, H, to nunc ïa).
3. Cf. Pm~ VII, B, n, 3~; 36; 43;
49.
4. Une phrase analogue a été barrée en tête de la page. C'est un schéma du même
genre que l'on trouve en marge des Ad ~c~M Calculi universalis ~M~
(fMtL.,VU, B, n, st verso).
~5~ CONVERStO
LOGMA

PtHL., VII, B, Patet et consequens, quia utique de homine animal


4t. praedicatur.
Quoddam animal non est homo.
Ergo quidam homo non est animal.
Non sequit
4.! verso. Omnis id est nullus non.
Omne A est B. id est. omnia exempla ipsius A continentur sub
cxem.
plis ipsius B. Jam eadem exempla non possunt simul sub exemplisBet
sub exemplis ipsius non-B contineri. Ergo omnia exempla
ipsius A non
continentur sub exemplis ipsius non-B. Syllogismus
itaque erit talis
Omne B non est non B.
Omne (vel quoddam) A est B.
Ergo Omne (vel quoddam) A non est non-B.
Pro non-B scribamus C. et fiet propositio
Omne [quoddam] À non est C.
Ergo omne C non est A. id est
Ergo omne non-B non est A. seu nullum non-B est A. seu quicquid
non est B est A. (nota aliud dicere nullum-non B aliud nullum
non-B.)
Hinc patet si datur propositionis Universalis négative conversio sim.
pliciter, dari universalis afnrmativaeconversionem per contrapositionem,
et contra.
Jam Nullum A est C. Ergo nullum C est A. demonstratur hoc modo
si falsum est nullum C esse A, ergo aliquod C est A. Ergo aliquod
A est C, cum tamen assumserimus nullum A esse C. Vel sic Nullum
A est C. Ergo non, quoddam A est C. Ergo non, quoddam C est A.
Ergo nullum C est A. Probanda ergo sola conversio simplex particularis
amrmativae. Quoddam A est C. Ergo quoddam C est A. Quod per se
patet idem enim est ac si diceremus dari exemplum commune ipsius
C et ipsius A.
Per propositiones particulares cuncta possunt absolvi. Om. A est B.
id est non, quoddam A est B. seu falsa propositio ista. Similiter Nullum
A est D. id est non quoddam A est D. Hinc assumto Omn. A est D.
Ergo omn. D est A. cuncta demonstraniur.
Negatio particularis negativae est affirmatio universaiitatis. Hinc ex

x.
SUR L'ÉCAUT~ LOGIQUE 255

est B est falsa, P


menspamcularibus concludïtur sic Quoddam A non
PH!L.. VIÏ, B, U<
4ï.
A est A est B est vera
quoddamA est vera, Ergo quoddam '.}J

PmL.,V!ï, B, Il, 42 (un coupon) la.


PmL., V!ï, B, t~
4-

[Aliudest Ubivis,aliud Ubique.Exempli causa]


Theorema tale formo Si A ubivissubstitui potestin /~«w ipsius B,
etiam B ubivis substitui potest ln locum ipsius M~ veritate. Quod
demonstroope Axiomatis B ubivissubstituipotestw locumipsius B. Nam
si A ubivis substitui potest in locum ipsius B (ex hypoth.) substituatur
et in loco posteriore Axiomatis hujus B ubivis substituipotestin /<?cM~
ipsiusB, et fiet inde B ubivis
j~M potestin locumipsius Quod
erat demonstrandum. Hinc ut obiter notem, patet discrimen inter ubivis
et ubique.Nam si dixissemus A ubique substitui posse in locum
nam ex Axiomate B ubique
ipsiusB, tune nihil inde potuisset inferri,
subsdtuipotest in locum B. factum fuisset A ubique posse substitui in
locumipsius A, quod per se patet.

PtUL., VIÏ, B,
PHiL.,VU, B, n, 43 (un coupon). 43.

Définitionsd'Aliquid, Nihil, Opposita, Possibile, impossibile, Neces-


sarium,Contingens, Primitivum, DeWM~VMW, Prius natura.

Nihil est quod nominari potest, cogitari non potest, ut BUcirL

PHtL., VII,B,!t,
Pmt. VU, B, M,44 (un coupon). 44.
Sur la définition de Conferens.

PHtL., V!t, B, n,
PHIL., VII, B, n, 45 (2 p. in-8"). 45.
Ordinis ~oct temporis ~r~cM~.
Remarques grammaticales.
Dans ce fragment Leibniz aepl~é Bys~mattquenientau point de vue de Pextert'
sion il considère uniquement les individus, « exemples M ou cas particuliers, au
point de subordonner les propositions universelles aux parUcuUeres.
2. Cf. MATM~ï~, t; PHtL..VH, B. tv. n, et tes CM~M /M~M~<~OHM de t686
(PHtt. VU, C, 21 verso). V. La Log'~ de Le~Mt~, p. 338.
~56 THEOREMATA SUNT TACHYGRAPHï~E

Ptm.,VIT,B, u, PML., VII, B, u, 46 (1 p. in-8").


46.
Sur la pédagogie grammaticale (remarque critique sur
l'Aristarque de
Vossius).

Pan. VI!, B, M, PHIL.,VII, B, n, 47-48 (4 p. in-8*).


47-48.
Dënnidons et remarques logiques.

PtHL.,VI!, B, H, PmL., VII, B, n, 49-50 (3 p, in'4").


49-50.
Définitions d'Aliquid, Nihil, 7tMpo~ Possibile, Non-non <4,~a-
tivum, Substantia, Inferens, illatum, ratio, conferens, causa, Agere,
Finis, Medium, Materia, Forma, Permittere, Instrumentum, CO~M~
vare, Exemplum, Occasio, Meritum, Fortuitum, Dependens, ~Mp~
Pertinet, Periculum.

PKÏL., VII, B, ït, PHIL., VII, B, n, 5i-52 (4 p. in-8").


5ï-5z.
Sur les compensations

j In hoc calculo Iiterae A, B, etc. significant certa


quaedam irrepetibilia, verbi gratia res singulares, item notiones univer-
sales, unde repetitio est inutilis; item ordinis quoque hic non habetur
ratio, subalternatur calculo de combinationibus in universum, ubi non
ingreditur Axioma A + A oo A. j
Pro A B posset simpliciter poni AB. Calculus de continentibuset
contentis est species quaedam calculi de combinationibus, quando scil.
nec ordinis rerum, nec repetitionis ratio habetur. Itaque praemittendus
esset tractatio de variationibus generalis, nisi malim hanc considerareut
simpliciorem.

PtttL., Vtl, B, H, PHIL.,VII, B, n, 53 (un coupon).


53.
Omnia Theoremata non nisi Tachygraphias seu cogitandi com-
pendia esse ut animus a rebus ipsis distincte cogitandis dispensetur,
i. Cf. Phil.,VM,233,et La Logiquede Z~~Ht~,p. 38:.
2. Cf. PaH. V, 7, f. 4 recto.
DËFiNtTÏONSGËOMËTMQUES s5?

nec ideo minus omnia recte proveniant, in eo consistit omnis utilitas P PtUL., VII, B, M,
53.
verborum et cbaracterum, ut in Arithmetica sunt décimales, ut sunt
Not~eAnalyseos, ut innumeros et saepeimpossibiles expressu, aut mire
implicatoslinearum motuumque ductus persequi necesse non sit. Hoc
etsi non verbis, aut reflexione animi, reapse tamen autores Algebrae
expresseresed et inventores Algorithmi et verborum in scientiis, et
proinde omnis scientiarum abstractarum laus consistit in compendiosis
loquendiscribendique notis, et bis notis fit ut possimus computare
progressionisalicujus terminum <; summamque ~> tout d'un coup, etsi
per singulanon eamus, ut possimusipsi infinito exhibere finitum aequale,
quaequcaliasunt hujus generis non intelligentibus rationes rerum admi-
randa.

¡
PHïL.,VII, B, ii, 5~.(s p. in-4."). t
PH!L., Vil, B, M,
54. ¡.
Dux lineaesimiles se continere non possunt, nisi sint rectae, sic arcus 554-reeto.
circulinon potest esse pars alterius arcus similis.
Etiam duae superficies < similes > continere se non possunt nisi
sint planae.Lineae autem et superficies dissimiles se continere possunt,
imo necessariolineae <~ curvae> et superficiesgibbaequae se continent
sunt dissimiles,alioqui peccaretur contra praedicta.(Verte) sed corpora 54 verso.
et similia et dissimilia sese continere possunt, seu possunt sese habere
ut totum et pars.
Ratio hujus discriminis est quod corpora intus demtis scilicet extremis
similiasunt, et qui in medio versatur non discemit an sit in globo an in
c ubo. Sed lineas et superficies ubique habent varietatem suam, quia
ubique sunt termini
Autre note
Ex omnibus extensis unius hoc rectae proprium est, ut pars quaevis
sit similistoti. Itaque sola recta semper et alias res similares quantitate
praeditas,figura carentes, repraesentat, in quibus etiam <; quœvis > pars
est similistoti.
Le reste est une note sur la continuité.
ï. Cf. De Analysi <t<M~(Math., V, tyS), Euclidis Ttp&Tet(Math., V, ï83) et
MATH.,t, i, a. V. La Logique de Z~~a~ P.414.
fiorra M LEtMtz. ïy
358 ~fOTESDE LOGIQUE

?HM. VU, B, M, PH~ VII, B, n, 55-56 (4 p. in-4")


55.56.

Componendo nihil novi fieri potest,


r. Ex duobusA, B, si contineantur in uno ex ipsis, ita enim binio
coïncidit cum continente. < Nam ternio et quaternio est inutilis, quia
repetitio est inutilis. >
2. Ex tribus A, B, C, si neque binio neque temio aliquid novi faciat,
nam altiores combinationes ut semel dicam sunt inutiles.

PHÏL., VU, B, H~ PHIL.,VII, B, ïi, 57-58 (4 p. in-fol.).


57-58.
5~ recto. RESOLUTioestsubstitutiodennitionisinlocumdeûniti,
CoMposmo est substitutio definiti in locum definitionis.
Ejusdem definiti fM«~ possunt essedefinitiones.Sit enim definitum a,
ejusque definitio bcd, sitque bc aequ. 1 et M aequ. et cd xqu. n. tune
oriuntur tres novae ipsius a definitiones, nempe
a agqu. M. a aequ. mc. a aequ. nb cui accedet quarta a asqu. bcd
Exempli causa 24 est 2, 3,4. Jam 2, 3 est 6. et 2,4 est 8. et 3.4 est 12.
Ergo fiet 24 agqu. 6, 4. 24 <squ. 8, 3. 24 xqu. i~ 2. et denique 24
aequ. 2, 3, 4 ~<
5y verso. j Omnis proprietas reciproca potest esse definitio.
Definitio eo perfectior est, quo minus resolubiles sunt termini qui in
eam ingrediuntur.
Definitio satis perfecta est, si ea semel explicata dubitari non potestan
definitum sit possibile. ·
Si una ex definitionibus eligatur, caeteraeex ea demonstrabuntur ut
proprietates.
totam subjecti naturam exhaurit, seu
Unaquasque proprietas reciproca
ex unaquaque duci possunt omnia. ·
proprietate reciproca
58 recto. Requisitum est quod definitionem ingredi potest.

i. Cf. le fragment XX de GEMAMT, Propositio 24 (Phil., VII, 2~3).


2. Remarquer qu'ici la composition des notions est représentée par la multipli-
dans le
cation, comme dans les essais d'avril 1679 (PaïL., V, 8; VH, B, u, ~4~ et
K, !'J;ï7
~pccw~M Calculi universalis (Phil., VII, 2t8 sqq., 221 sqq., et PtHL., VIl, B,
ïo-t!~ Cf. Lingua generalis, févr. ï678 (Pun. VII, B, m, 3) et le De
~Ma~t universali (PM., VU, =93). V. La Logique de Lc~H~, p. 192, 193.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE
s5~

PHIL.,VII, B, H, 59 (s p. in-fol.). Pu)t. V!ï, B, n,


~).
Sur la qualité et la quantité.

PHiL.,VII, B, n, 62 (2 p. in-fol.). PnïL., VII, B, n,


62.
(i) Si A explicando prodit B non B, A est impossibile. Vel ecthetice 62 recto.

magis,si A oo L. B non B, A est impossibile


(2) Ens vel possibileest quod non est impossibile; ut si A non oo L.
B non B.
(3) Si non A est impossibile, A est necessarium.
(~) non non A oo A. Hic est usus -rou~o~. add. 6.
($) Aest, id est A est Ens.
(6) Falsa enuntiatio si inde sequitur A oo L. B non B <; vid. 10 ~>.
Dicere A est B, falsa est, idem est quod dicere A non est B. per-
tinetad usum To3 non. add. }
(7) Enuntiatio A est B. item A oo B. Item si A est B, sequitur quod
C est D. Item A non est B. Item si A est B non sequitur quod C est D.
(8) Aest B, sic exponitur literaliter A oo LB, ubi L idem quod inde-
finitumquoddam. potest etiam sic exponi A oo AB, ut non sit
opus
assumitertium. < ad hoc requiritur i~ >
SiA sit B non B, A est non Ens.
propositio falsa est, ex qua sequitur A est non A. J
(9) A non est B. idem est quod QA est non B, <demonstrandum>.
Vel idem est dicere propositio A est B, est falsa, et dicere A non
est B. <~ sequitur ex 6. >
(10) Si A est B, et A est C, idem est quod A est BC.
(12) Eadetn sunt, quorum unum alteri substitui potest salva veritate.
signum autem est oo ut A oo B.
(13) Sequitur <:vel infertur > A ex B, si A substitui potest pro B,
etsifortasse non liceat substitui vicissim. Per A <~ aut B > hic iotelli~o
vel terminum vel enuntiationem 3.
t. Cf. PmL., VU, B, n, 36; VII, C, 23 recto;
2. Cela se trouve 97.
expliqué dans le fragment suivant PmL., VII, B, n, 63, § 8.
3. ~.t. PHïL., VII, C,
g; 2 5 verso; 29 verso; 73.
S6o ESSAÏSDECAMPLLOGtQUE

PtUL., VII, B, il,t, (i~) AA idem est in hoc calculo quod A. Exempli causa sit B oo AC
6a.
et D oo AE, ont BC ce ACAE oo ACE. < vid. 8. >
(1$) A est B, idem est ac dicere si L est A sequitur quod et L est B~.
Hoc demonstrabimus Assumamus hanc propositionem J?. dico
hinc inferri si L est A, sequitur quod L est B. <; Hoc ita demonstro >
Quia A est B, ergo A oo AB per 8. Jam si L est A, etiam erit L co LA.
Ubi (pro A substituendo valorem AB) fit L LAB. Ergo L est AB.
Ergo L est B per 8.
Ergo demonstratum est, ex hac A est B, inferri hanc si L est A,
sequitur LestB. Nunc inverse demonstremus, ex hac Si L est A sequitur
quod L est B, vicissim inferri A est B. Intelligitur autem L quicunque
terminus de quo dici potest L est A.Ponamus illud esse verum, et tamen
hoc esse falsum, quodsi inde sequitur absurdum, utique inferetur hoc
ex illo (per Lemma prop. sequentis). Statuatur ergo hase enuntiatio
<2Aest non B. Jam QA est A. Ergo gA est B (quia QA comprehenditur
sub L) Ergo QA est B non B quod est abs.
(16) Si A sit propositio <: vel enuntiatio >, per non-A intelligo
propositionem A essefalsam. Et cum dico A est B, et A et B sunt pro-
positiones, intelligo ex A sequi B. Sed demonstrandus erit harum subs-
titutionum successus. Utile etiam hoc ad compendiose demonstrandum,
ut si pro L est A dixissemusC et pro L est B dixissemus D, pro ista si L
est A sequitur quod L est B, substitui potuisset C est D. in précédente.
Si A est B dicatur C, eri: C idem, quod A esse B. Itaque cum dicimus
Ex A est B sequitur E est F, idem est ac si diceremus A esse B est E
esse F Differt tamen A esse B, et Beitas ipsius A, quia haec significatA
esse B quatenus tale. Itaque etsi ex hoc quod Deus est sapiens sequatur
quod Deus est justus, tamen non ideo Dei sapientia est Dei justitia. Et
licet omnis sapiens sit justus, et adeo sapientem esse, sit justum esse,
non ideo tamen sapientia est justitia.
'1
62 verso. 1 (17) In Numero i~ assumsimus si posito A, sequitur B, ex non
B sequi non A. Vel generalius secundum nostrum Hypotheticas sub é"
Categoricis comprehendendi modum, assumsimus hanc consequentiam »
A est B, [Ergo non B est non A. Hoc jam demonstremus A est B,

t. Lire BD.
2. V. La Logique ~Le~H! p. 3~.7, note 2; p. 35~, note 6.
3. V. La Logique de Z~M!?, p. 355.

ax.
DECALCUL
ESSAIS LOGIQUE 261

1
idemquodA oo AB. [si jam.]Ergo non A oo non AB]. Ergo falsum est PML., 6a.
VII, B~ M,
oo
non B esse A. Demonstratio. Esto Non B est A. Ergo A non B non B.
Sed A est B ex concesso. Ergo A oo AB. Ergo AB. non B co non B.
falsum est non B esse A, posito A esse B.
quodimplicat.Ergo (per n. 6)
Aliter sine aequipollentia, per solam substitutionsm unilateralem.
dico < falsum esse ~> (2") non A esse B.
(!') A est B ex hypothesi,
Nam quiapro A substitui potest B (per i~) subsdtuatur in 2" net non B
estB. quod est falsum per n. 6.
(18) Supra dictum est, demonstrandum esse A non est B et QA est
non B coincidere seu dicere A non est B, idem esse ac dicere datur
Q tale ut QA sit non B. Si falsum est A est B, possibile est A non B
< per n. 6 >. Non B vocetur Q. Ergo possibile est QA. Ergo QA est
non B, itaque posito falsum esse A est B ostendimus QA esse non B.
Jam contra ex hoc ostendamus illud QA est non B, ergo falsum est A
estB.Nam si verum esset A est P, ~osset B substitui in locum ipsius A,
et fieretQB est non B, quod est absurdum.

PtHL.,VII, B, n, 63 (2 p. in-fol.). ]PHÏL., VII, B, M,


63.
1
(i) ~M<Mf Enuntiatio ex Enuntiationibus positis, si per substitudones 63 recto.
permissasex illis oriri potest.
(2) A oo B significat A et B esse idem, seu ubique sibi posse substitui.
(Nisi prohibeatur, quod fit in iis, ubi terminus aliquis certo respectu
considerarideclaratur ver. g. licet trilaterum et triangulum sint idem,
tamensi dicas triangulum, quatenus tale, habet 180 gradus; non potest
substituitrilaterum. Est in eo aliquid materiale.)
Si ex Enuntiatione A sequitur enunt. B, et vicissim, coincidunt A
etB.j}
(3) Contradictoriumest B non B.
j Si A est B non B, A est nonEns.
SiA sit Ens, et prop. sequatur A est B non B, tunc prop. est falsa.j
(4) ~pM~/M est terminus, vel Non Ens, qui si ponitur esse, sequitur
esse contradictorium. Possibilis autem est terminus <: vel Ens vel
Reale > ex quo nihil tale sequitur.
263 ESSAM DE CALCUL LOGIQUE

PtHL.~VH~
63.
B.H, { Si AB est non Ens, sequitur {A continere non B] A oo A non Bvel
B oo B non A, posito A et B Entia. Praestat abstinere terminis possibilis
et impossibilis.
Etsi AB esset Ens, tamen etiam Non AB potest esse Ens. J
($) Falsa Enuntiatio est si e~ci potest ut ipsa concessa ex terminis
possibilibusadmissis sequatur admitti impossibile quod tamen ipsa non
concessa ex positis non sequeretur. autem est ex qua nihil tale
sequitur.
{ Enuntiatio negativa nihil aliud est, quam quœ falsam dicit Affirma-
tivam. Hypothedca nihil aliud est quam categorica, vertendo antecedens
in subjectum et consequensin prxdicatum. Ex. gr. A estB, ergo C est D.
A esse B sit L, et C esse D sit M, dicemus L est M Itaque sufficerent
categoricaeamrmativae.}
(6) Particula Non hunc habet usum, ut significetTerminum vel enun-
tiationem cui praengitur non habere locum, et hinc si sibi ipsi praeËgitur
semet destruit, quasi ipsamet posita non fuisset. Itaque Non, A est B,
vel A non est B, idem est quod falsa est enuntiatio A est B. Et Non
Non A idem est quod A. et A non non est B, idem est quod A est B.
(y) AA idem est quod A. Exempli gratia Omniscius et spiritus sapien-
tissimus coincidunt. Hinc si dicas spiritus omniscius, et pro omniscio
substituas spiritum sapientissimum, fiet spiritus spiritus omniscius sed
inutilis est <naec~> reduplicatio, et sufficit dici spiritus sapientissimus.
quod secus est in numeris, et magnitudinibus, ubi repetitum A designat
non idem sed asqualcpriori.
(8) A est B idem est quod A continet B, et quidem simpliciter, ut
adeô dicere liceat A est B idem esse quod A o~ AB, nam cum sit A ooA
per 2. et A contineat B simpliciter ex hyp. pro A substitui potest AB,
quoniam per 7. geminatio nihil mutat, seu ex A oo A fieri potest
A oo AB. Itaque cum dicitur DEus est zelotes, etiam dici potest DEus est
DEus zelotes; et haec duo coincidunt inter se. Ita rem ab Enuntiatione
traduximus ad aequipollentiam,quae calculo nostro est aptior. Idem aliter
confici poterat hoc modo cum A est B dici potest A oo LB, nempe si

ï. Cf. PHiL.,VII, B, n, 62, $$ t3 et î6; VII,C, 9 verso,35verso;29 verso;et


surtoutPHtL.,
VII,C, 73-74.
2. Lire Mp!CM)~MM!M
au lieu de omniscius.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~63

F
L substitui ipsum A, nam si L oo A fiet PHIL., VÏI, B, H, v
B
A et ~quipoUent, potest [pro G3. {
per L intelligi Ens vel aliud quiddam quod jam in A conti-
A co AB]
erit L id omne quod in A est prêter B. Jam 1
netur;si non ~qmpollent,
A oo LB, fiet etiam A oo LBB (per 7) Ergo pro LB ponendo A,
quia
fietA oo AB. Malo auteautem adhibere A oo AB quam A oo LB, ne tertium
Malo
assumi sit opus'.
Esto enim (,i;
Si A est B, sequitur quod falsum est Non B esse A.
(9) A est B est hyp. con-
verumNon B est A ex hyp. adversarü. Jam (2)
8. Ergo Non B est AB ex i per 4.
cessa.Ergo (3) A oo AB per num.
8. Quod est abs. per num.
hic. Ergo ($) Non B est ABnon B, per num.
hic. Quod erat dem.
5. Ergo falsa. i. posita 3.
si B est non B vel B est A non B, et non
(10) Poterant prïedemonstran
B estB vel non B est BA, vel non B est B non A, esse absurdas, idque
ad B non B
communihac methodo fit, quod per num. 8. reducitur [esse]
ad C non
in eodem termino. v, g. C non B est AB per 8 redacitur
Bco C non B. AB.
B. Demonst. (i) A est B ex hyp. Ergo (2)
(10) A est B ergo AC est
> AC co ABC ergo
(per num. 8) A oo AB. Ergo (3) < (per 2)
<( (ex 3 per num. 8) > AC est B. Quod E. dem. 63 verso.
ex num. 2.
1(11) A oo B ergo AC oo BC. Sequitur
oo BC. Dem. Nam (i) (ex hyp.)
(12) Si A oo BC, sequitur AB
oo BC.
Aoo BC. Ergo (2) (per n) AC oo BCC, id est (3) (per 7) AC
Quod erat dem.
oo B. hoc demonstrabitur exhi-
(13) Non sequitur AC oo BC Ergo A
bendo casum ubi illo vero, tamen hoc non est verum, quem casum
exhibere est problemasolvere. Sit AC oo BC et A non oo B. Nempe si
A co BC nec A oo C', erit < tamen > (per 12) AC oo BC. Quod
eratFac.
A est BC.
(14) A est BCergo AC est B Demonstratio. (i) (per hyp.)
AC oo ABC.
Ergo (2) (per num. 8) A oo ABC. Ergo (3) (per num. 11)
A esse B).
Ergo (4) (per num. 8) AC est B (sed verum est etiam
AB oo AB
(ï~) AB est A. Dem. i Hocinitio ponendum erat (i)
est A.
(2) Ergo (per num. 7) AB oo AAB. Ergo (3) (per num. 8) AB
Cf.PntL.,VII,B,n, 62,§ 8.
2. Lire A ooB.
3. Leibniz avait écrit d'abord « Aest B
~4 ESSAIS DE CÀLCUt.MCIQUE

PML., VII, B, il,


63. (t6) A est B, et B est C, ergo A est C. Demonstratio. (i) (ex
A est B. Ergo (per num. 8) (2) A oo AB. Similiter hyp.)
(3) (ex hyp.)
B est C. Ergo (per num. 8) (4) B oo BC. Hinc (per 2 et
4) (S) ABoo
(ABBC seu per num. 7) oo ABC. ex $ per num. 8. (6) AB oo C'. Et
denique ex 6 per 2. (y) A est C. Quod erat dem.
(17) A est BC. Ergo A est B. Dem. Ex Hyp. (i) A est BC. jam per
num. 1$ (2) BC est B. Ergo ex i et 2 per num. ï6
(3) A est B. Quod
erat dem.
(18) A est B et A est C. Ergo A est BC.
A oo AB, A oo BC'.Ergo(AAidest)Aoo
(ABBC'oo)ABC.Ergo
(per num. 8) A est BC.
(19) Hinc similiter A est B et A est C et A est D, Ergo A est BCD.
(20) Ex 17 et 18 patet coincidere has duas simul A est B et A est C,
cum ista A est BC. idem est in pluribus.
(2t) A non est B idem est quod A est non B. Nempe si A non est B,
falsa est A est B. Ergo falsa est A oo AB. Ergo per num.
4. AB est non
Ens. seu A oo A non B. Ergo per num. 8. A est non B. Rursus A est\
(21) A est B et B est A, idem est quod A oo B. Nempe < per
num. 8 > A oo AB et B oo AB. Ergo A oo B, et rursus A oo B.
Ergo
AA oo BB seu per num. 7 A oo B.
(22) A est B. Ergo non A est non B". Nam A est B ex hyp. Ergo per
num. 9 non B non est A. Ergo per num. 21 non B est non A.
(23) Non non A oo A. Nam non non A est A et contra < prius
ostendimus > scil. A non non A oo A. hoc ostendendum. Qu~erituran
reperiri possit Q non non A quod non sit A.

PMÏL.,VII, B, H, PniL., VII, B, n, 6~-65 (4 p. in-fol.)


6~.65.
64. recto. (ï) Rï~t <; vel CoMM~~t ~> sunt quae sibi ubique substitui pos-
sunt salva veritate. D~r~ quas non possunc~
Hinc etiam demonstrari potest, si duo [aequaUa]coincidentia
repe-
ï. Lire ABest C.
2. Lire A oo AC.
3. Lire: A BAC.
4. Ce paragraphe est très raturé.
5. Leibniz a voulu dire a non B est non A la conclusion).
6. Cf. le fragment XX de GenttAROT(P/tt< VH,(v.
z36.a~7).
ESSAÏS DE CALCUL LOGIQUE

posse loca eorum permutari, quanquam P. PtML.,VII, B, H.


riantur in aliqua propositione, vel lubet,
6~.
eorum per alterum vel omnino, quantum
et possit unum
tol!i.~ 1
B A et B esse eadem.
(2) A oo significat
oo B significat A et B esse diversa.
(3) A non
oo B, etiam B non oo A.
(4) Si A non substitu-
Si A oo B et B oo C, etiam A oo C. < per i. facta
(<)
tione.>
Si A oo B et B non oo C, etiam A non oo C. < per $. Hinc per
(6)
C non oo B'. >
6et Asi A oo B et B non oo C, erit
determinatum, Y < vel Z vel alia litera poste-
r? 8) A significat
etiam Nihil si conditiones apposit~
riori significatindetenninatum, <
non obstent. > &
~A+Yoo C significat Ainesse C, seu Ccontinere A.
determinatum seu unicum,
(n) + A oo A significat Aesse aliquod
novum facit. Hinc, ut obiter dicam,
< seu idem sibi ipsi additum nihil
~qualium eadem magnitudo est, ideo si ~quaUa sibi addantur non
quia
sed ipsas res, fit enim nova
dicendumest eorum magnitudines addi,
esse Numerum, uec magni-
magnitudo.Hinc sequitur nec magnitudinem
esse partem, nec posse sibi addi.
tudinemaut rationem unam alterius
soient tamen saepe pro
Nec numerus cum requali Numero idem est,
rebus vel saltem numeris ratio aut magnitudo sumi >
ipsis
Y + Y non oo Y significat Y plura esse Y.
determinatum et Y indeterminatum,
(12, 13) Hinc si A significat
axiomatasunt
A + A oo A et Y + Y non 30 Y.
Y et (Y). Si vero tractamus
(14) Duo Y diversa ita soleo exprimere erit Y oo (Y).
Yet adhucY, seu Y et (Y), reperiamusque Y + (Y) oo Y,
non co (Y).
Si veroreperiamus Y + (Y) non oo Y. erit Y
Et generaliter si A + B oo A, et B sit aliquid, erit B in A.
(1$)
B non in A, Berit Nihil.
(16) Item si A + B oo A, et
est Nihil.
(17) Non Nihil est aliquid; et non aliquid
Unde et si A oo B et A oo non B,
(18) Si A non oo A, erit A impossibile.
tunc A erit impossibileper 18 et 6.
Ure A.
a. Cf. PM., VII, 946.
266 ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE

PtUL., VII, B, n, (19) Hinc quod neque Nihil est, neque aliquid, impossibile est per
6~. 17
eti8.
< Notandum omnem Terminum ut A vel B, intelligi
aliquidet
possibile, nisi contrarium admoneatur aut probetur. >
(20) Si A est Nihil et B est Nihil, erit A oo B. seu duo Nihila coin.
cidunt.
(21) Si A est Nihil et B est Nihil, erit A -}- B oo A per 21 et n.
< seu nihil additum nihilo facit Nihil. >
(22) Si A + A non oo A, erit A impossibile. < seu impossibileest
quod additum sibi ipsi facit novum. > Nam pono A esse determinatum
seu unum certum. Unde per 11. A + A oo A. Jam A + A non oo A
ex hyp. Ergo per 6, A non oo A. Notandum A ne quidem hoc casu fore
Nihil, nam et si nihilo apponatur nihilum coincidunt, quia per 20.
Nihilum Nihilo coincidit.
(23) Si A oo B etiam A+CooB+C.< Nam si in A + C pro
A substituas B, ex defin. Eorundem, fit B + C. >
(24) Continens contenti est continens condnentis seu quod inest
inexistenti, inest ei cui inexistit; seu contentum contenti est contentum
continentis, seu si A est in B, et B est in C, etiam A est in C. Nam
A + Y oo B ex hyp. per 9. et similiter B + Z oo C. Ergo
(per substit.)
A+Y+Zoo C,sitY+Zoo V(per2$).EritA+Voo C. Ergo
A est in C per 9. Quod Erat Dem.
(25) Postulati instar est, ut liceat pro pluribus quotcunque ponere
unum aliquod ipsis < collectis > coincidens. Hoc tamen ostendi
potest
ex alio postulatoclariore quod pro pluribus ut A et Bpossit unum C,
poni
ira ut sit A + B oo C, si scilicet nihil in uno reperiatur,
quod sit in
alio, <~ verbi gratia >, si post ea omnia sumta quae sunt in A sumamus
ea omnia quae sunt in B, et ita omnia simul < collecta > dicamus
constituere C, < eorum aggregatum in quo unumquodque eorum
insit >. Sed hinc tamen sequitur idem fieri posse etiamsi B et A habeant
commune aliquid quod insit utrique A et B, ponamus enim id esseD,
et A esse co D + E, et B esse oo D + F, < ita ut D, E, F nullum
habeant commune contentum. > Dico fieri posse A + B oo C. Nam
fiet D + E + D + F oo C. JamD + D co D. Ergo net D + E + F ooC.
ï. Lire 20.
2. Leibniz a voulu dire Continens continentis est continens contenti.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~7

fieri diximus, quia D et E et F nil habent commune < con- P. PHtL., VII,
64.
B, M,
quod posse
tentum>. si
Hic obiter notari potest discrimen inter viam et lineam;
(26) A ad punctum B,
mobile tendat per aliquam lineam a puncto
punctum
eandemredeat à puncto B ad punctumA. linea quidempercursa non
nihil enim novum est in regressu
erit major, quàm si non redusset, <
non fuerit in itione, et idem sibi ipsi additum non facit novum,
quod malit viam pro
At via percursa erit duplo longior, nisi quis
perii>.
ipsalineasumere. assumimus, tunc possumus 6. 6~ verso.
literam aliquam novam
t (27) Quoties litera
quod non est impossibile, de ipsa asserere. Sed cum ea
quodvis, nisi
ante adhibita fuit in eodem calculo vel ratiocinio, non licet,
jam cum prioribus esse compati-
ostendamusea quae nunc de ea asserimus,
de ea licet. H~c observatio etiam instar
bilia,quo ostenso id asserere
et ex natura nostr~ charactcnstic~ v. g. si
postulatiesse potest, pendet
et tam D quàm C sint aliquid,
habuerimusD + C oo A et D non oo C,
D A, sed nihil prohibet ponere
et possibile;non licet postea ponere oo H, nil prohibet
E oo A. Item si sit D + C oo A et F + G
novamfacere positionem in iisdem literis modo priori compatibilem;
id foret priori incom-
utF oo G + C. At si scripsissemus F oo H + C,
Sin novam assumsissemus literam in nova assertione, nihil esset
pmbite.
timendum.
(28) Nihilum sive ponatur sive non, nihil refert. seu A + Nih. ooA. J
j
ad designandum unum collectivum
(29) Signo + hactenus sumus usi
sumtis coin-
fieriex pluribus; in quo plura insint, et quod ipsis simul
cidat.Nunc signo utemur ad designandum, aliqua ab alio esse detra-
B oo C, erit A oo C B,
henda,ut contrarium fiat signi +. Itaque si A +
commune.
et A dicitur Residuum.< Sed opus est A et B nihil habere
Namexemplicausa A + A oo A. ergo fieret A oo A A. Jam (per 30)
A A oo Nihilo, ergo fieret A oo Nihilo contra Hyp. >
j (30) C C oo Nihilo.
NamC oo C + Nih. per 28.
Ergo C C 00 Nih. per 30 ·
Si ab C detrahi B quod ipsii non inest tunc resi-
inest, tune
(31) aliquo jubeatur
t. Lire 2Q.
2. InterverUr les deux lettres B et C.
~S ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE

PtUL., VII, B~ !t, duum A seu B C erit res semi-privativa et si apponatur alicui
64. D, tune
D + A oo E significat D quidem et B esse ponenda in
[E], sed tamen
a D prius esse removendum C, si quidem ei inest.
Quodsi insit, seu si
D oo C+F,netEoo
C+F+B–C.Hocest(per3o)Eoo'F+B
Unde E fit res positiva, posito F et B esse positivas. Sed si C
non insit
ipsi D, manet etiam E res semi-privativa.
(32) Omnispositio qua~inest in E sit G, et omnis privatio qua: inest
< in E > sit C; sic ut sit E oo G C. Jam omne quod communeest
ipsi G et C sit H. et sit G oo H+ L, et C oo H+M. fiet E co
H+L
H M seu (per 30) E oo L M. et L atque M nihil amplius habe.
bunt commune; quodsi jam L et M
(incommunicantia) ambo sint aU.
quid positivum, erit E res semiprivativa. Sin sit M oo Nih. erit E oo L,
seu E erit res positiva,si scilicet id omne quod inest toti
privationi C insit
etiam positioni G; denique si sit L oo Nih. erit E oo M, seu.E erit
res privativa, si nempe omne quod est in tota positione G insit etiam
privationi C.
(33) Hic cuicunque apponi potest privatio cujuscunque, est instar
postulati, sit A, et B, scribi potest A B.
65 recto. j (34) Si A + B oo D + C, < et A oo D > erit B oo C. Seu
quibus apponendo coincidentia fiunt coincidentia, ea ipsa sunt coinci-
dentia. Imô non sequitur nisi in incommunicantibus. J
Nam scribatur A + B A (per 33) erit B oo A + B D (per
30)
ergo (pro +A B substituendo coincidens D + C) fiet B oo A + C D
id est C (per 30) Ergo B oo C. Quod Erat Dem.
(3$) Si a coincidentibus auferas coincidentia fiunt coincidentia.
Si B oo C, erit A B oo D C". Nam si ad A B et D C addas
coincidentia B et C, fiunt A et D coincidentia. Ergo A B oo D C
per 34. Seu A–B + B oo D C + C (oo D oo A) et B oo C. Ergo
per 34, A–Boo D–C.
(36) Insunt in aliquo non tantùm partes sed et alia, ut circulo inest
non tantum quadratum inscriptum, sed et latus
quadrati inscripti. Qua-
dratum quidem est pars ejus, sed latus quadrati non est
pars ejus. Sed

t. Leibnizavaitd'abord<îcritA partout où il y a D.
&.Lire D.
3. Ici encore D a été substitué à A.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE 269

P
inexistente non potest discerni, nisi accedente consideratione PHtL., VII, B, u,
parsab alio 63.
similisvel congrui, de qua suo !oco*.
consideranda sunt contentaejusdem w~w~MM~M~M
~7) Speciatim
oo M~
interse. Si sit L in A et M in B, atque inde sequitur L non
dicenturA et M ~CMW«M~M~.
dicitur coincidere pluribus, ssepiusincommunicanti~
(ï8) Cum aliquid
intel-
intelligeresoleo. seu contenta ejusdem quae continens constituunt,
Ii~isoient incommunicantia.
oo C.
(20) Si A et B incommunicantia et A + B oo C, non erit A
Nam alioqui erit A + B oo A. ergo (per 1$) erit B in A. contra
etiam est contra Hypothesin. Communi
Hypoth.aut Berit Nihil. quod
sermone,si contenta incommunicantia simul coincidant continenti, non
poMstunum eorum coincidere continenti.
Si A et B nihil habent commune, itemque L et M, et A non sit oo L,
nec Berit M.
Si L et M habent aliquid commune et A + B sit oo L + M, poterit
esseAoo L, licet B non sit oo M, ut si A + B oo A + B + A, et si
Lsit A etMsitA+B.
Si A et B incom. item L et M, et nullum horum coincidat ulli illorum,
non potest simul utrumque utrique inesse, sed si A inest L, non
f 1 f
[injentB in M.
(~o) Si A + B + C oo L, singula contenta, ut A vel B vel C, voco
contentaco~M~ ipsum autem L c~~M~w.
Coincidentia assignare talia Efficere ut ab ipsis detrahendo eadem
residuanon coincidant.

G+M+M+HooG~M+H ) l
A B A )
(41) Si M est in C et N est in C, erit M + N in C, seu cui singula
insuntetiam ex ipsis constitutum inest. Nam quia M est in C, ergo
M+Roo C.SimititerN+Soo C.ErgoM+R+N+Soo C+C
oo C. Ergo (per 11) M + R + N + S oo C. Ergo M + N in C. Quod
erat dem.
(42) Si M est in A, et N est m B, erit M + N m A + B. seu consti-
1. V.Phil.,VII,a~; J~t., VÏÏ, 274;et La Logiquede f~t&M~,p. 30G.
2. Ufautsansdoutetire B.
370 KSSA!$
DE CALCUL
LOGIQUE

P!L<, V!I, B. H,
Il, tutum ex contentis inest constituto ex continentibus. Hoc ita
65. demonstro
M est in A (ex hyp.) Ergo in A + B (per 24). Similiter N est in
B r
(ex hyp.). Ergo N est in A + B (per 24). Jam si M est in A + Bet
<
N est in A + B, erit (per 4:) M + N in A + B. Quod crat dem.
Si A sit in B et B sit in A, tunc A oo B. Nam A oo B + L et
B oo A + M. Ergo A oo B + A + M.}
(43) Si L est in A + B et L non est in A, nec in B, poterit assumi
L oo M + N, sic ut sit M in A et N in B. Vel familiari sermone, si
quid
sit in constituto, nec sit in uno constituentium, erit partim in uno
partim ]
in alio. Hoc ita probo, quia alioqui etiam si quis cognosceret omnia
qua?sunt in L, non posset ostendere L esse in A + B, cum tamen omnis
veritas ex cognitis rebus ostendi possit Sed quia haec ratiocinatio abest il
1'
;o. a rigore demonstrationis, possemus hanc
65 verso.
propositionem assumere instar
axiomatis, sed prasstat tamen quaerere demonstrationem, quia hucusque
omnia demonstravimus. Sed ad hanc rem novis opus est considera-
tionibus quas nunc exponemus.
(44) TM~M~~M M~Mw voco quod ita inest, ut nihil ipsi amplius <
insit, seu si L sic inexistens ultimum, et assumatur A + B oo L, erit
A oo B oo L. Tale est punctum in spatio, instans in tempore.
[(4$) Postulatum]

PHÏL., VII, B, H,i, PHIL., VII, B, ii, 70-71 (4p. in-8"),


70-71. 'j
70 recto.). i consideremus universalia ut aggregata individuorum disjunctiva,
C~ poterunt hac quoque ratione propositiones probari
Omnis homo est animal H -}- X oo A. hoc est individua hominum
sunt pars mdividuorum animalium.
Quidam homo est animal YH -{- X oo A. NuUus homo est lapis
YH + X oo non L. quotcunque scilicet individua addantur et qua:-
cunque ad YH seu quendam hominem, semper fiet non Lapis.
Sed quomodo exprimemus quidam homo non est lapis? H + X 00
non L.
i. Application du principe de raison.
2. Dam; ce fragment Leibniz se place au point de vue de l'extension, et conçoit
(par exception) l'addition logique comme l'addition des extensions. V. La Logique
de JLet&M!?,p. 363.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~7'

et p
VidendumquomodoX et X différant,scilicetut aliquod quodcunque 70.
PMt~ VII, P, H,
sit X simpliciter. Haecmelius
sed id contingit per accidens, et velim qui
examinanda.
Mopropositionibus Existentialibusj
seu notiones, licet
Prxstat expressio propositionum per universalia
hœcmethodusetiam procedat De individuis quae poni possunt.
Videamusan modus efferendi propositiones Logicas per Terminos,
in
accedentetantum Ente et non Ente, procedat etiam propositionibus
existentialibus
sit sermo, nempe non
Subjectum déterminât de quibus individuis
de aliisquam subjecti. Itemsubjectum est à quo incipit cogitatio. }
seu pius pauper est existens. 7~ verso.
t Verbi gratia Quidam pius est pauper,
Omnis
Nullusjustus est derelictus, seu justus derelictus est non existens.
tribularas est non existens. Denique quidam
plustribulatur, seu pius non
non pauper est existens. Videndum an
pius non <:stpauper, seu pius
ut maneat Ens vel non
posjet etiam existens transferri in terminum,
Ens.Ut pius pauper est existens, dabit pauper existensest Ens seu
possibile.
Sic justusderelictusexistensest non ~M, seu impossibile, scilicet impos-
sibilitateHypothetica, posita scilicet jam existentia seu série rerum.
Pius a-istensnontribulatus est non ens, seu impossibile, seu pius exis-
tens tribulatus est Ens necessariuln.
Piusexistensnonpauper est Ens seu possibile.
Sed inquies i'ta introducetur necessitas. exempli gratia Omnis homo
est non
peccat,sumta propositione pro existentiali Homo non peccans
existens.seu homo existens non peccans est non Ens sive impossibile.
Id est postremo Homo existens peccans est Ens necessarium. Sed intel-
et hoc
ligenecessitateconsequentis, scilicet posita semel bac rerum serie,
exis- 7 recto.
semper notat 'co existens adjectum, facit enim 1 propositionem
tentialem,qua: involvit rerum statum. Hac igitur formula ego designo
necessitatemconsequentis. et ita universalem servo in enuntiationibus
tractandis.nam et contingentes ex hypothesi existentiae rerum sunt
necessarise.Quemadmodumimpossibileest adimi Codro pecuniam, posito
Codrumnullam habere. Itaque [apud me] propositionem necessariam et

p. 35o, 358.
Cf. PittL.,VII,B,H,3 (t" &oût1690).V. La Logiquede Z.et&Mt~,
2~'a ESSAISDE CALCULLOGIQUE

P)Ut~ YH, B, u, contingentem ita distinguo. Circulus isoperimetrorum maximus est Ens
7".
necessarium. Homo peccator non est Ens necessarium. neque enim ulla
reperiri potest demonstratio hujus propositionis, omnis homo peccat,et
ratio cur revera contingat omnem hominem (intelligo nunc visibiliter in
terris degentem) peccare, pendet ex infinita quadam analysi, quam solus
DEus intelligit; ita ut contingens essentialiter dinef~t à necessariout
surdus numerus à rationali. Utrumque tamen aequè certum seu DEo
priori seu per causas cognitum est. Utrumque vi terminorum verum est
seu pr.)cdicatumutrobique inest subjecto, Tam in necessariis quàm con-
tingentibus. sed nulla resolutione pervenitur ut alterum in alterum abeat,
7ï verso. seu ut quaedam quasi commensura- 1 bilitas obtineatur. Verùm cum
dico Homo peccator existens [est] necessarium, quid intelligo; tunczo
existens addit aliquid nempe Hominem peccatorem intelligi quaUsin
mundo nunc reperitur, qui cum ex hypothesi sit peccator, utique homo
peccator est necessarius1.
Ista enuntiatio Homo peccator est peccator, quae est identica, bene
quidem enuntiari potest per 'co impossibile et contradictionem, sed non
aequè commodè per T~ necessarium. Nam priore modo fit Homo
peccator non-peccator est non-Ens. Sed si dicas Homo peccator peccator
est Ens necessarium, oportet prius duplicationem distingui nempe
Homo peccator peccator est Ens necessarium. alioqui putet aliquis pro
Homo peccator peccator est Ens necessarium posse scribi Homo pec-
cator est Ens necessarium.
Sic Omne animal est animal fiet Animal animal est ens necessarium,
non tamen hinc sequitur Animal esse Ens necessarium. Ex his videtur
non posse semper pro pluribus terminis aequivalentibus sibi appositis
unum poni. <~ imo non dicendum animal animal est Ens necessar. sed
non animal non animal. >
Est de individuis enuntiatum, significare solet existit, ut Petrus est
vivens. Possunt tamen aliqua enuntiari de individuis quse nec sunt nec
erunt nec fuerunt, ut Argenis polyarchi est rationalis; vel Archombrotus
homo est animal. In veris individuis existentibus omnes propositiones
etiam essentiales sunt simul existentiales.
7t recto. fieri possunt demonstrationes
1 In seriebus infinitis Mathematicis

t. Cf. PHïï. IV, 3, a, ï- VII, C, 29.


SUR LA NÉGATION 3~3

etiamserie non percursa. Sed hoc in serie contingentium, circa veritates PtH! VII, B, n,
7'.
contingentes,fieri non potest, adeoque solius est DEI. jJ

PML.,VII, B, n, 7~ (un coupon). P:ML., VU, B, Il,


72.
In communi propositionum enuntiatione aliqua sunt incommoda
Rectequidem procedit Omnis homo est animal. Et Quidam homo est
doctus.Sedin caeteris aliqua est difficultas. Nam Non omnis homo est
doctus.significare dicitur Quidam homo non est doctus, seu falsum est
omnemhominem esse doctum. Ergo non anicit totam propositionem,
non ergo'co omnis quod pertinet ad subjectum. Porro NuÏlus homo est
lapisquomodo resolvetur? haud quidem per non omnis. Nec per omnis
non, fieret enim Omnis non homo est lapis, quod falsum. Ergo per non
quidam.seu falsum quod quidam homo est lapis, ut nonnullus et quidam
intelligendumest. Ergo signum quidam esse subjecti, sed non praenxum
essepropositionisseu quod eodem redit praedicati.Sed quid hoc? Omnis
homo non est lapis. Hic apparet non satis praevisum esse. Nam si
non pertinet ad totam propositionem, sensus erit falsum est omnem
hominemesse lapidem; si ad praedicatum, sensus erit Omnem hominem
essenon lapidem, seu nullum hominem esse lapidem. Certe in propo-
sitionequidam homo non est doctus negatio non negat propositionem
ipsa demta, sed negat praedicatumquasi quidam homo est non doctus.
Aliud ergo est negari propositionem, aliud negari praedicatum; dicam
ergo nonpf~fMM signonegarepropositionem, ~r~jcM~ copulanegare~r<
dicatum,ut cenam fegulam habeamus. Sed ita aliunde malum. Nam in
U.N. negatur praedicatum.Omnis homo est non lapis. Etiam in P. N.
quidamhomo est non lapis. Sed conciliabilia omnia. U. N. et P. N. fit
exU.A. et P. A. praemittendonon praBdicato.Sed non est earum contra-
dictoria.Non prasmissum propositioni significat contradictoriam, pras-
missumcopule negat prasdicatum.

PmL.,VII, B, n, ~3 (2 p. in-fb!.). ]
PHÏL., VII, B, Il,
73.
Suitede détiniïions des catégories logiques et mathématiques.
Magnitudoest numerus partium determinatarum.
1. Cf.Generales § ï86 (PutL.,VII,C, 3t recto).
7M~MM!t:oMe~
'NÉMTS CE LEtBNtZ. l8
2~4 NOTES DE CALCUL LOGIQUE

P<UL.,VÏÏ, B,!t, '< P<w~ est ordo percipiendi sive sentiendi distinctus ac
73. perfectus vel
potius relatio secundum hunc ordinem.

PntL., ~H, B, u, PHIL.,VU, B, n, y~.(i p. in-fol.).


74.

C~r<f ut A.
[C/~r~] <~ ~~<HM ~> Negativus Non A.
A~ repetitum tollit se ipsum ut Non-Non idem est ac si Non stet plane
omissum. Et Non-Non A idem est quod A.
~WTM~~ A oo B. quorum scilicet alter in alterius locum substitui
pot<:st. Hinc si A oo B, etiam erit B oo A <; et si A oo non C, erit
C oo non A~> etsi A co B et BooC etiam erit AooC. item, si A co nonC
et C oo D erit A oo non D.
D~MK~M~ ut A non oo D unde etiam D non oo A. Et si A oo nonC
erit A non oo C, < et contra si A non oo C erit C non oo A. > 1
Continensvel M~M~M esto A, contenta seu quae insunt ipsi A sint B
et C, dicetur A oo BC. <( Intelligentur autem B et C conjungi per cha- 1
racteristicam aequiformem(v. g. per additionem multiplicationem pnedi-
cationum, ubi loca commutari possunt, non per disquiformem, ut si B
et C conjungantur per divisionem seu si A oo B C, ubi non licet com-
mutare. ) >
Contenta autem omnia simul dici poterunt cointegrantia, <~ scilicetsi
B dicatur contentum, erit C ipsi cointegrans respectu A. Cointegrantia
autem simul dicentur valor, et si plura sint cointegrantia, ut A oo B.C.D,
d!d[tur] poterit B esse cumC vel cum D, licet B et C non sint cointe-
grantia. >
Dicetur et C adjici ad B, et licebit fortasse cum sumi generalius
pro omni conjunctione characterum, etiam disquiformi, cum vero sibi

adjici dicentur, intelligi poterit solaconjunctio ~«~~M. Et similiter


characterem in charactere involvi dicemus, si character quomodocunque
alterius valorem ingrediatur; inesse autem si eum componat, seu ingre-

ï. Peut-être Leibniz a-t-il voulu écrire « Si A non ao C, erit A oo non C » ou


« non C oo A a, ce qui est bien la réciproque de la formule précédente (comme semble
l'annoncer le mot contra), tandis que ce qu'il a écrit ne fait que répéter ce qu'il a
déjà dit plus haut « A non oo D unde etiam D non oo A. a
NOTES DE CALCUL LOGIQUE 2~5

diatur conjunctione aequifbrmL ~/on~ quoque appcHatio gcneralius PtML., VH,


74.
B, H,

accipipoterit pro omni characteris explicatione. Significatioautem erit


explicatioprimitiva seu arbitrarie assumta unde caetcraeducentur J
Literaeposteriores ut V, W, X, Y, Z, etc. significabunt indefinitum.
ut si velimus dicere B inesse ipsi A, ignoremus autem vel dissimulare
velimusterminum cointegrantem C, poterimus sic exprimere
AooYB.

(Scholium.) Interdum A.A oo A. Sic Homo rationalis qui est ratio-


naltStidem valet quod homo rationalis, imo idem quod homo jam
enim homini inest esse rationalem; et o.o oo o. seu nihil nihilo con-
junctumfacit nihil, si conjunctio fiat per modum additionis vel multi-
plicadonis.Et unitas unitati per multiplicationem conjuncta facit Uni-
tatem.Interdum vero A. A non oo A, quod variat pro substrata materia
seucharacteristica.Sic < in additione > A + A o0 2 A, in multiplica-
tioneA. A oo A*.
Detractivus<; (oppositus Appositivo) ut B > seu demto B, sive
minusB. Scilicet A B seu A demto B significat B esse omittendum
sive rejiciendum, si cum ipso B reperiatur sive B B se mutuo
tollere,ita ut C. B B seu B. C B sit oo C. Itaque si A oo B. C
erit A B oo C, nam A B oo B. C B quod oo C. Hinc si
ponaturD*. B, et D non contineat B, non ideo putandum est notam
omissivamnihil operari. Saltem enim significat provisionaliter, ut ita
dicam,<; et in antecessum, > si quando contingat augeri D B per
adjectionemalicujus cui insit B, tunc saltem sublationi illi locum fore.
Exemplicausa si A oo B. C erit A. D B co D. C.
(Scholium). Differunt Non seu negatio a sive Minus seu detrac- (male).
tione, quod non repetitum tollit se ipsum, at vero detractio repetita non
seipsamtollit, sed terminum cui prasngitur. Sic non-non B est B, sed
B idem est quod Nihilum. Verbi gratia A non non B est A. B, sed
A B est A. et A Aest Nihilum. Sed A non A est absurdutlt.
SimpliciterRelatioerit inter A et B, et A involvet B, si sit A oo B, C, D,
C'J
sedsi ingredientia se habeant Uniformiter, poterit scribi B. C. D.

ï. Cf.P;t~ VII,p. 3r, :o6-7; et PHIL.,VU,B,iv, 2!.


3~6 NOTES DE CALCUL LOGIQUE

PHtL., VÏI, B, M, Membrum erit terminus quiUbct, vel in recto vel obliquo positus,
74. valore aliquo exprimibilis. Membrum continere potest aliud membrum
in recto et in obliquo, cum scilicet variatur modus relationis.
Dantur varia relationum gênera, ut characteribus diverso modo
utamur. Dantur rcIaHonesquaedam et signincanones in infinitum repli-
cabiles etrenexae'.
t. V. La Logique de Le~Ht-f, p. 435, note ï.
MNGUAQENERAMS ~77

PML.,VII, B, m, 3 (2 p. in.8"). I
PHÏL.,VII,B,ÏH,3.

Lingua generalis.
Febr. 1678.

/~UM frustra sperari consensus hominum videatur in rem utcunque 3 recto.


udiem difficilem tamen, alioqui dudum ex vulgaribus linguis ali-
quamsumsissent,et quod vulgaribus non indulsere, nec novaecuicunque
dabunta privato excogitatae. Ideo excogitandum est aliquid, quod eos
alliciat, ipsa mirabili facilitate ut enim alia artificia facilia atque
utilia paulatim de gente m gentem propagantur, exemplo Musicae,
ita credibile est idem huic linguae eventurum. Itaque debet talis esse
ut faciledisci, facile retineri, facile in usum transferri possit, praeterea
grata sit et ita numeris omnibus absoluta, ut frustra quisquam eam
reformaresperet. Quia vero paucis elementis omnia constare debent,
ideocompositafierent admodum prolixa nisi ars quaedamreperiatur con-
trahendiexpressiones, ut in numeris ope progressionis decimalis. Optima
autemratio contrahendi erit, ut res revocetur ad numeros inter se muiti.
plicatos,ponendo elementa alicujus characterisesse omnes ejus divisores
possibiles.Artificium hoc sane admirabile est, et probari possunt ejus- r
modiratiocinationes per novenariam probam. Elementa simplicia possunt
essenumeri primi seu indivisibiles. Ad loquendum hac lingua necesse
etit posse ex tempore calculare quaedam. saltem nosse Tabulam pytha-
goricammajorem. Itaque hac lingua loqui nihil aliud erit, quam enun-
tiare propositiones numericas tabulse pythagoricae continuatae, v. 'g.
6,8 est ~8. vel 4.8 est 6' Excogitanda lingua qua numeri pronun-
tienturapta et elegans, in qua nec vocalium nec consonarum concufsus
J adhibendaein eam rem syUabse,ut M, ba, bi, etc. 3 verso.

M,e ce, ci X1
2~8 UNGCA GEKERAUS

PM~V!B,ïH,3. Quoniam vero in numeris non est tot opus elementis, sed tantum
numeris
i. 2. 3. 4. $. 6. y. 8. 9. 10. ïoo. ïooo. ïoooo.

quodsi sic i
1 10 100 ÏOOO ÏOOOO

imo dyphthongi si opus interponi possunt vel si altius assurgendumvelsi


placeat per quinarios aut quaternarios progredi t. Ut lingua grata apta
Musicaeet poesi et omnibus aliis sem)onis delicüs reddi possit, debetres
ita institui, ut fieri possent muïtae permutationes salva substantia.at
Iiterae unius organi significabunt idem. Item pro vocibus saepe usitatis
residuaeet commode erunt syHabae.etc.
c. d. M. M.
j~

i. 2. 3.4.5. 6. 7. 8. 9.
erit ~o~~M seu MH~
8i374 8:374
Nam hoc modo patet syllabis utcunque transpositis eandem manere
vocem2. Unde ingens variationum campus et allusionum ac poematum
elegantissimorum salvo sensu praesertim cum et duplicare liceat alicui
literas, et adhibere diphthongos. Adde syllabasquaeper consonastermi-
nantur, poterit fieri ut .consona ex fine sit signum finis vocis. Nam id
quoque expnmendum.
Nota M~/<ww erit tam
intelligibilis quam ~M~< assueto huic
linguœ, ut in numeris non minus facile intelîigimus dicentes i tausend 300,
vier siebenzig achzig tausend, quam dicentes achzig tausend i tausend 3
hundert siebenzig vier Hinc merœ variationes. Item aliquando majoris
compendii causa cum vox aliqua saepe recurrit, pro ea substituemus
minorem ejusdem novenarii. Nam proba novenarii pulcherrimi hic usus
erit ad ratiocinationes comprobandas. Adhiberi possunt signa varia affec-

i. Allusion aux divers systèmes de numération possibles, auxquels Leibniz corn.


mençait à penser, car dès l'année suivante il avait conçu le système de numération
binaire (V. De progressione dyadica, ï5 mars ïôyg: MATH., III, B, 2). Ce système lui
avait peut-être été inspiré par !a Tetractys de son maître Weigel, bien qu'il prétende
l'avoir inventé auparavant (Lettreà Jean BcfMOt<Mt,2~ avril ïyot Math., III, 660).
s. Cette notation est manifestement inspirée de celle que DALGAMtopropose pour
les nombres dans son Ars ~MOr«M (t66t). V. La Logique de f.Pt~Mt~, Note 111.
3. Mille trois cents, quatre, soixante-dix, quatre vingt mille.
4. Quatre vingt mille, ï mille, trois cents, soixante-dix, quatre.
LÏNGUA UNIVERSALIS 27~

tuumaliorumquenotationes comitantium. Quse ad stylum linguae orato- 1PmL.,VH,b,m,3.


num pertinebunt; sed philosophicus et pragmaticus purus erit, et sim-
etsi prolixior paulo et durior.
plicissimasevere sequetur,
ob tot variationes salvo sensu 6en possunt poemata
}In hac lingua
more omnium linguarum admiranda plane et sonora. Duplex litera pro
voceest. 1
ut ita et lingua exhiberi surdis. Haec
j Poteritet solis digitis, calculari,
linguaexcellentissimapro missionariis. }
saltem quoad nos, ex ejusdem seu ejus expri-
j Quaeaequeprimitiva
mendanumeris primitivis cognatis. j1

PHIL., VII, B, in, 4 (2 p. in-8").. ïPHïL.,Vn,B,m,

Lingua universalis.

Dandaetiam opera est ut sit grata hominibus; itaque talis esse potest,
ut in Musica consistat et intervallis, ut ba. bo. ~Mexprimente a
numerum;e, ejus quadratum; i, cubum, o quadrati quadratum, u
123456789
surdesolidum,et adhibitis literis prseterca b. c. d. f. g. h. m. n. exhi-
berijam novem numeros ï. 2. 3. $. 6. y. 8. 9. Itaque his literis scribi
possentomnesnumeri et quia exempli gratia humida significaret
600000
8 000
3
ubi patet idem esse humida et ~~M~ï. Adde adhuc majorem varietatem
si utamur progressione dyadica, ubi non nisi Unitates et o exprimunt
numerum, reliqua sunt situs diversitas, fere ut in Musica; ubi toni et
intervalla. Ob tantas varietates posset lingua sic efformari, ut facile cui-

t. Ici Leibniz s'est trompé humida vaut 60 8o3 ou bien 608 030. L'erreur vient de
ce que les voyelles a, e, <, o, u représentent ici les puissances de to(ï0t to0) 1000~
to ooo, too ooo), tandis que dans le fragment précédent (Lingua generalis) elles
représentaient les unités décimales (t, 10, ïoo, iooo, toooo). Cette confusion tend à
prouver que les deux fragments sont de la même époque, ce qui ressort du reste de
l'analogiede leur contenu.
3So DE GRAMMATICA RATIONALI

PML.ÏI,B,M!,4. iibet Jinguae alteri inter pronuntiandum misceri posset,


communem
tantum cantando. Item ut in nostra possent pulcherrimoe
componican.
tiones et versus fieri. Et ut versus hujus linguae possint
componi velut
certa demonstratione; ob omnia determinata. Magna erit
multitudo
literarum superHuarumquaevariis legibus interseri possunt. Item conside-
randum hic in una voce non nisi unam esse vocalem, quod si sint
dux
potest aliqua lex ipsis haberi pro altiores ut pro quadrato-cubica, etc.
adbibitis certis notis. Omnino autem cogitandum de lingua hac
per
Musicam exprimenda. Hoc enim eam pulcherrimam reddere
potest, et
nihilominus opus magna libertate, ut Uceat in ea exhibere pulchracar-
mina et animum moventia.
< Adde Kircheri Musurgiam ubi Tabulas quibus componi potest
cantus, etiam a Musîc~ ignaro. >

PH!L.,V!I,B,!H,5. Pmt. VII, B, ni, 5 (un coupon.)


Lingua rationalis ita utiliter constituetur, ut cuilibet vocabulo aliarum
linguarum respondens possit si velimus constitui, v. g. Titiusest magis
dxtus C<MO sensus est Quatenus Titius est doctus, et Caius est doctus,
eatenus Titius est superior et Caius est inferior. Haec analysis optima
quidem est, sed non exprimitur vis singulorum verborum. Quod ut asse-
quamur, dicendum erit Titius est doctus, et qua talis est superior,
quatenus inferior qua doctus est Caius.
Aethiops est albus quoad dentes sic explicari potest Aethiops est
albus quatenus dentes (qui sunt partes quatenus Aethiops est totum) sunt
~bi. Dentes Aethiopis hoc loco sicexpUcui dentes qm sunt
partes quatenus Aethiops est totum~

PHÏL.,VII,B,ÏH,7' PHïL., VII, B, nt, 7 (i p. in-~).

[De Grammatica Rationali.]


Aprilis 1678.
Ea habebitur si partes orationis <; earumque flexiones et recuones >
accurate resolvi possint. Quod ita intelligo
t
ï. C~ PHIL., VH, B, ïï, ï& nunc t~ VII, B, m, &6.
GRAMMATICA 28 Ï

PHH.VII,B,!M,7.
[Adverbiasunt quasi adjectiva verborum]
Verba possunt resolvi in nomina. Petrus scribit, id est est scribens.
Undeomnia verba reducentur ad solum verbum substantivum.
Reducendaomnia alia ad ea quae sunt absolute necessariaad sententias
animiexprimendas.
In cogitando reducuntur omnia ad qualitates sensibiles, tum internas,
ut calorfriguslux, tum externas, ut <; essentia, existentia, > cogitatio,
sensio, nihil, unitas, multitudo, identitas, < diversitas >, extensio,
duratio,situs; voluptas, possibilitas, actus hoc.
Res est, non est. Res est possibilis. Existens cogitans, sentiens. una.
Eadem. extensa. durans. sita. grata. Ïaeta. [agens].
In lingua notanda ea tantum quas per regulas constitutas explicari non
possunt,item phrasium condendus est catalogus, quas prae caeteriscele-
brantur
Ars memoriae.<
Ici Leibniz donne un moyen mnémotechnique pour retenu une suite
quelconqued'idées en la rapportant à une série ordonnée de personnages
bienconnus (patriarches, apôtres, empereurs). Il donne comme exemple
la sériesuivante
Johannes equus mulus bos leo
Julius Augustus Tiberius Caligula Claudius
echo canis asinus fornax
Nero Galba Otho Vitellius.

PHIL.,VII, B, in, 8 (2 p. in-8"). PHÏL.,VII,B,ÏM,8.

Grammatica.
Videtur ~M~~ inutilis in Lingua rationali. Persona accipit etiam
nominibusex sententia Vossii. Nam Titius significatvel ego Titius, vel
illeTitius. Vocativi semper personaBsecundae.
Varias~ïM~M~~ inutiles.
Comparatioetiam pronominis, ut ipsissimus. Possit et verbis tribui,
ut summe currere, currissimare; si jocari libet.
Cf. PatL., VI, t2, f, M; VII, B, t0.
3. Cf. Ana(ysis MM~M<M*MM, « septembre 1678 (PHtL., VII, C, 9-10).
SUR WILKÏNS

·
PHtL.,VÏI,B,!u,8. 8. ~M~ nota rei sub temporel Rêvera verbum est
quod involvit
affirmationem aut negationem.
Omnia verba activa vel passiva, quae involvunt
statum significant neutra. Ad activa vel mutationem; at ou~
passiva videntur et referri posse,
quae negant actionem vel passionem, ut abstineo.
Gerundium, studio adeundi patrem, idest~ou adire
patrem.VM.
pacem Trojano a rege petendum
Supina in eo similia spectatum ludos, id est ad -cospectare ludos.
Tempora <: in verbis > accurate explicanda. [hem] casus in nomi-
nibus.
Suit une étude des différents
temps du verbe en latin, qui se termine
ainsi
Differentiaapud Gallos inter hxc duo Il a fait cela, et, il fit cela.

PHH. VÏÎ, B, Ht,


!0.
PHIL.,VII, B, in, ïo (t p. in-~).
Wilkinsius recte notat < part. 3,
cap. r. pag. 303 > verbum in
naturali grammatica omitti posse, esse enim nihil
aliud quam adjec-
tivum cum copula; caleo, id est sum calens. Sed eodem
jure et adverbia
tollere poterat nominibus solis
retentis, nam adverbium se habet ad
verbum ut adjectivum ad nomen substantivum Ita
< hxc duo >
valdepotito, et sum magnuspotator, idem significant.
0.0. 9
Omisisse se ait in charactere universali
qua: certis locis et temporibus
propria sunt, ut titulos honorumet officiorum,
gradus Academicos,voca-
bula ICtorum, Heraldica ut
Chearon vestituum formas, genera pan-
norum, ludorum, potuum, cibariorum, < compositionum
pharmaceuti-
carum, > Musicorum modorumatque instrumentorum, instrumentorum
mechanicorum, sectarum philosophicarum, politicarum,
tbeo!ogicarum\
Sedquœcuoque certas constantesquedefinitiones habent, ea etiam exprimi
possunt universali charactere, et licet res non sint
perpétua sed tempo-
ribus certis locisve propriœ, notio tamen sive idea
earum perpetua est,
ï. DëSnh!ônd'A~tsTom.
2. ~«~M, XI, 230.
3. Cf. PMïL.,VI, !a, f, 30~ VII, B, m, 7.
4. Cf. PHIL.. Vît, c, 33.
SUR LA LANGUE UNIVERSELLE 283

ccr~rum regionum excludi deberent. Quod vero ait, F PHtL., VU, B, !M,
alioquiet planta si
I o.
exprimi posse, id fateor; sed respondeo
hxc si opus paraphrastice
cbaracterphilosophicusrecte constitutus sit ipsam paraphrasticam expres-
molimine vocem exhibere
sionem contractam sine ullo alio novo
debere.

PHÏL., VII, B, Mï,


PHIL.,VII, B, ïn, 12 (un coupon). ï2.

In lingua universali, [res] < medicamenta et aUa > varia possunt


a
habere nomina, < ut > alia [v. g.] ab effectu, alia vero secreta,
compositione.

PHÏL.,VII, B, !M,
pHiL.,VII, B, ïn, t3 (un coupon.) t3.
Copied'un passageextrait de
WiUiamMarshall Dr of Physick in London, in the first answer
ofhisbook entitled Answers upon several heads in philosophy, London,
Putem huic scopo inservire Verso.
1670.8'. pag. 14. Habeo librum. (Verte)
etiam posse Becheri characterem universalem, in quo promittit unius
dieiinformatione ita scribere aliquem docere, ut ab unoquoque in sua
charac-
linguaintelligatur, adhibitis scilicet Lexicis qui numeros (pro
teribusuniversalibus< hic > sumtos) in quaque lingua interpretantur.
Eademautem opera pr~estare potuisset, quod erat adhuc mirabilius, ut
modo
quisposset in [sua] < quaUbet > ipsa lingua ignota scribere;
Lexiconquale opus est, cum paucis quibusdam prasceptis necessariis
dentur.Quaeut dixi intra diei spatium disci possunt.

PHIL., VII, B, M',t


PH!L.,V! B~m, ï4.(un coupon). 14.
res
Quod et Ut differunt ut intellectus et voluntas, intelligo quod
aliquanon sit, volo tamen sit °.
t. Ipsa » devrait être barré.
&.Cf.un feuilletsur les P~tCM~ut e<quod (PmLOL.,
IV,a).
38~ SUR ta LANGUE UMVERSEH.E

P<!M<VII, B, Mï,
!5.
PuïL., VII, B, tu, ï5 (un coupon).
Extrait du Journal des Sçavans, t3 juin 1680. (Discours de M. Char.
pentier sur le Dictionnaire de /c<cyMM~~M~Mc).

P«H. V!I, B, Ht,l, PHIL.,VII, B, nt, !7-i8 (3 p. in-fol.).


i7-t8.
Ënumération et définition des catégories.

1 PttïL., VH, B, lu, PHIL.,VII, B, III, 19.20 (4.p. in-fol.).


ig'ao.
Même su;et ,urtout catégories logiques).

PHÏL., VU, B, Ht, PHIL., VII, B, Hï, 31-22 (4 p. in-fbl.).


2t-23.
Définitions grammaticales (parties du discours).

PHÏL., VII, B, Ïïï, PHiL., VII, B, nï, 23-24. (4 p. in-fbl.).


23-24..
Essais d*analysegrammaticale.
2~ recto.. Scopus nostras Characteïistïcasest tales adhibere voces,
ut omnes consequcntiaequae institui possunt <~ statim > ex ipsis verbis
vel characteribus emantur, verbi gratia David est pater Johannis
Ergo Salomon est filius Davidis. Haec consequentia ex his vocabulis
<; latinis > nisi resolvantur in alia aequipollenda demonstrarinon
potest; in lingua generali debet ex vocabulorum analysi in suas literas
demonstrari posse.
Et sdenduni est tanto perfectiores esse characteres, quanto magis sunt
<xuwpxe~ita ut omnes consequentiaeinde duci possint. Exempli gratia
perfectior est characteristica numerorum bimalis quam decimaUsvel alia
quaecunque, quia in bunaii <; ex characteribus > omnia demonstrari
possunt quae de numeris asseruntur, in decimali vero non item. Neque
enim ex charactereternarii et novenarii demonstrari potest ter tria esse
r. Lire «Salomonis). Cf.PHiL.,VII,C,ï5ï, et JVoMM<x«~
Essais,IV,xvn,§
4.
LALANGUE
SUR UMVEMEM.E ~5

m bimalibus ter est 11 et 9 PmL., V!ï, B, m,


novem,quod in bimalibus omnino fit. Nam 94.

est Moi. Jam nin nfacit 1001


Il
II
il
Il
1001

Ergo3 M 3 ~cit 9.
Notandum autem est, linguam hanc esse judicem controversiarum,
sed tantum in naturalibus, non vero in revelatis, quia Termini myste-
riorumThéologie revelatas non possunt recipere analysin istam, alioqui
ullum in HUsesset mysterium. Et quoties
perfecteinteHigerentur, nec
vocabulacommunia ex necessitate quadam transferuntur ad revelata,
alium quemdam induunt sensum eminentiorem. Itaque qui termini
combinaripossint secundum &cuTCM<y~uY~~6vcMv Ecdesix
dennitionibus characteribusque
judiciorelinquendum est, non ex usitatis
ducendum* ·
Si characteres quoslibet molirer, sive effabiles, sive non, faciliora
multaessent, Uceret enim characterum partes variis lineolis connectere,
et ideo sonus prior
quiasimul in charta visuntur, cum soni evanescant,
adposterioremreferri non queat, nisi aliquid in se habeat [similepriori]
respondensei quod fuit in priore. Itaque errat Dalgarnus, qui putat
sque facile esse Linguam et Characterem Mutum comminisci. Itaque
non abhorreo a tentando primum charactere. Hoc enim perfecto deinde
fortead linguam licebit progredi facilius
24 verso.
Putem aliis casibus eliminatis genitivum, qui simplicissimum con-
tinet obliquitatis respectum, posse retineri. Nam accusativus quem regit
verbumpotest mutari in genitivum quem regit nomen verbale. Ita Ego
laudoTitium, idem est quod Ego sum laudator Titii.

Leibniz désire une particule pour exprimer ordinariè, y~~t~r;


uneautre pour exprimer quasi

Cf. Paît. VH, C, to3-t04.


Cf. PHIL.,VII, B, tH, 49.
3. Cf. Pan. VII, B, tM,40.
286 GRAMMATtC~ECOGtTATtONES

Pwt. VU,
a5.s6.
B, jn, PHH. VII, B, m, 25-26 (~ p. in-fol.).<
GnMMM<~C<P
cogitationes.
to.
a 5 recto. Définitions des parties du discours.

Discrimengeneris nihil pertinet ad grammaticam rationalem.


< Ita > Nec discrimina declinationum et conjugationum in gramma-
tica philosophica usum habent. Nullo enim usu nullo compendio
genera
conjugationes declinationes variamus, nisi forte aurium gratia; aux
consideratio ad philosophiam nihil attinet, praesertim cum alia ratione
gratiam linguae rationali conciliare possimus, ut inutiles regulas excogi-
tare necesse non sit'. Sane manifestum est, difficillimam grammatic~
partem esse discere generum declinationumque et coojugadonum diffe.
rentias. Et qui linguam loquitur his differentiis neglectis, quemadmod~m
Dominicanum ex Persia facere audivi Parisiis, nihilominus intelligi
).
z5 verso. t Opus est catalogo derivationum seu terminationum quaederivadones
faciunt, ut
bilis tivus titudo
amabilis activus rectitudo

Nomen < quibusdam est quod > rem sine tempore exprimit Hac
definitione pronomina erunt nomina, et participia non erunt nomina.
Nomen ideam quandam exprimit, nullam autem veritatem seu propo-
sitionem. Hoc sensu pronomen et participium sunt nomina.
Omne verbum consignificat tempus. Edam nomen potest consigni-
ficare tempus, ut participium acturus, amaturus.
An sint verba quas non agunt, ut sum, vivo, curro. an semper subin-
telligi debeat accusativus, ut vivere vitam, currere cursum, disputari
potest. Scioppius affirmat, mihi minime necessarium videtur, nam ex
verbo sum, quod accusadvum non habere ipse Scioppius fatetur, cum
aliquo nomine statim fieri potest verbum, ut sum aeger; aegroto sum
sanus; valeo sum bonus; bon.o.
t. Cf. PtHL., VII, B, Mï, 4.
3. V. Nouveaux Essais, III, H, § t.
3. Cette dé6nition du nom et celle du verbe, qui suit, sont d'AMSTOTB(Po~-
tique, § 20).
GRAMMATtC~S COCHTATtONES S&~

) Diverse plane nature particulae male sub adverbii appellationc Pt PHH. VII, B, !H.

miscentur; nam exempli gratia an. adverbium interrogandi quidnam .36 recto.
communehabet cum adverbio fortiter, id est cum fortitudine? Itaque haec
quaevocant adverbia interrogandi malim referre ad conjunctiones. Haec
tamen diligentius consideranda.
Omneadjectivumhabet substantivumsimUeexpressum vel suppressum.
Genitivusest adjectio substantiviad substantivum quo id cui adjicitur
ab alio distinguitur. Ensis Evandri, id est Ensis quem habet Evander.
Pars domus, id est pars quam habet domus. Lectio poetarum, id est
actus quo legitur poeta. <~ Optime sic explicabitur >, ut Paris est
amatorHelenae; id est Paris amatet eo ipso Helena amatur. Sunt ergo
duaepropositionesin unam compendiose collectas.Seu Paris est amator,
et eo ipso Helena est amata. Ensis est <; ensis > Evandri, id est Ensis
est supellexquatenus Evander est dominus. Poeta est lectus quatenus
lUevel ille est legens Nam nisi obliques casus resolvas in plures pro-
positiones,nunquam exibis quin cum Jungio novos ratiocinandi modos
fingerecogaris.
1 In Grammatica rationali necessarii non sunt obliqui, a6a verso, fin.
nec aliaeflexiones. Item careri etiam potest abstractis nominibus. Ad
flexionesquidem vitandas circuitu opus est, sed tanti est ratiocinari
compendiose,etsi non compendiose te enunties.

PuiL.,VII, B, m, 27 (un coupon). ïPHÏL., VII, B, Hï,


27.
Omnes praepositiones proprie significant relationem Loci, translate
aliamrelationem quamcunque t. Relatio Loci vel simplex est, vel motum
continet; Motum scilicet vel rei quam afficit praepositio, vel aliarum.
Simplexrelatio est in praepositionibus cum, sine, Apud, in, circa,
inter,intra, Extra. Ex quibus simplicissimum est, A esse cumB vel sine B,
seu A et B esse vel non esse in eodem loco communi. Proximum est
A esseapud B, quod significat loca ipsorum A et B esse contigua. A est
in B, si locus ipsius A sit pars loci ipsius B.
Relatioloci cum respectu ad Motum est in praspositionibus Ab, Per,
t. Cf.PtHL.,
VII,B,M,ïs VII,B, Hï,5.V.La LogiquedeJLet~Mï~, p. 73 et 4.37.
Cf.PmL.,VIl,B,YH,43, Ct 5g*64(Analysisparticularum).
~S8 POORLAJLANCUEUMVEnSBï.LE

PH~ VII, B, t!
Ad; Ex, In, Antc, post, prae,pro, secundum, juxta'
27. supra, super, ia&a
sub, praeter, trans, uhra.citra, tenus.
<

PHM. VII, B, tM, PHIL.,VII, B, Mï, 28.29 (4 p. in-fb!.)<


a8-.2<).
DE INTERPRETATIONE. 1ib. i. de Etymologia.

PtHL., VII, B, H!, PmL., VII, B, Hï, 3o-33 (8 p. 1*n-fol.).


3o-33.

De syntaxi tW~MCr~MMC~ CCM~~M~t~MW.

PnïL.. VJI, B, m PML., VII, B, iM, 34-37 (8 p. in.fbL).


34-3?.
De usu et constructione~OMMW. De constructioneconjunctionuna
et
c/~c~ quod~r~ orationibus.

PHÏL., VII, B, Ht, PmL., VII, B, ni, 38-39 (4 p. in-fol.).


38-39.
De CO~fM~MM~~MM~ De
~~y~M~

PIIIL., VII, B, m, PHIL.,VII, B, m, 40.49 (tg p. in-fol.).


40-49.
~o recto. ~70CABULAsunt [vel generalia velspecialia, nempeJvoces
V Voces autpamcu~.
constituuntmateriam.parttculae~brmamoratioms.
40 verso. j Sane in lingua philosophica adhibitis pr~positionibus non est opus
casibus et adhibitis casibus careri potest
pnepositionibus.
Ut praepositiones regunt casus
nominum, ita conjunctiones regunt
modos verborum\
Difficultas est an tot esse debeant modi < verborum
> quot sunt
conjunctiones nude formales, quemadmodum tot voluimus esse casus
< nominum > quot sunt praeposidonesnude formales. Videtur eodem
modo non opus esse conjunctione <
regente > cum adhibetur modus,
et contra non opus esse modo cum adhibetur
conjunctio regens, prorsus
ut de praeposidone et casu diximus, sed adhibuere
opinor homines majoris
Ï. Cf.PatL.,VI)12,f, 20.
POUR U LANGUE UMtVERSEt.LE 289

cNicacKe causa, ut idem bis dicerent atque inculcarent. Conjunctioncs 1PwL., VII, B, m,
40.
quae periodos periodis connectunt sunt non-regentes. Modi afficiunt
copulamverbi, seu modumamrmandi.
Tempuset locum possunt ingredi non tantum verba, sed et nomina.
Ut in participiisvidemus, quae nihil aliud quam nomina sunt a verbis
derivata,abjiciendo copulam et retinendo tempus Opin et adverbia
possenttempushabere, ut si fingerem adverbium ~~J~ id est quod
nonstatimridiculum est, sed aliquando fiet ridiculum, quale erat insigne
sanorum, quod pictor facetus splendidum et eîegans fecerat, sed colo-
ribusaquosis,qui ubi evanuere, apparuere oleosi, in quibus capra, quam
illiin contumeliam sui accipere in Germania soient. Posses dicere hune
hominempinxisse rem ridiculuram '< vel ridiculam futuram >, seu
pinxisseridiculurè, id est ridicule quoad tempus mturum.
Il est besoin de particules pour exprimer quasi pour résumer toute
uneproposition.
Discrimenadjectivi et substantivi in lingua rationali non est magni ~t recto.
moment! s
Tout substantif équivaut à un adjectif accompagnant Ens ou Res
Idemest Homo quod Enshumanum.
Siex Nomine substantivo fiat verbum, ex adjectivo fit adverbium
Omnia < in oratione > resolvi possunt in Nomen substantivum Ens
seu Res, copulam seu verbum substantivum est, nomina adjecdva, et
particulasformales.
Tempora nominum ut enim dicitur amatio, actus ejus qui amat, ~ï verso.
ita esset a<Mo~Mvel amaturitio ejus qui amavit, vel amaturus est. Ut
infinitivumbabet apud Latinos prasteritum, ita deberet et habere imper-
fectum.
RadixHebrasisest verbum, sed malim eam esse nomen, ut vita.. 4~ recto.
Leibniz fb me successivement tWM~ vivo, ~p~M, ytv~c~o, My~
Mrc, yn'~C~, vivificamentum, ~~M~M~M, W~M~OWM~,vitosus,
vitalis.
ï. Cf. PatL., VII, B, m. a5 verso.
2. Cf. PaiL., n, B,
III. 24 verso.
3.Cf.Pmt.VtI,B,M,ï2.
n
4.Cf.PmL.,Vn.B,m,7;!o.
MËMTS DE MtBtttZ.
~Q
2~0 POUR !<A ~ANGUE UNÏVERSELLE

PtHL., VII, B, H!, In pronominibus habemus quandam intensionem, ut ego, ~M~; tu,
4?.
~illc,illemctseuiUe~,ipsemet.
43 recto. j Circa proeposidonesobservandum videtur omnes in nostris linguis
usitatis originaric significare respectum ad situm, et inde <: tropo
quodam > transferri ad notiones quasdam meta<?ysicasminus imagi-
nationisubjectas*
49 recto. ) Numeri cardinales unum, duo, tria. Horum adverbia semel, bis,
ter. Ordinales primus, secundus, tertius, adverbia primo, secundo,tertio.
DM<n~<M bini, terni. Co~tM ternio, ein duzendt. MM&tM:
simplex, duplex, triplex, simplus, duplus, triplus. DN~KMsubduplus,
subtriplus; seu triens, pars tertia,~ïe~ duo trientes, duplum subtriplum.
repraesentatur per fractionem, re ad quam ratio est repraesentata
per unitatem.
Habendi characteres omnium literarum prout in variis gentibus expri-
muntur, ad designanda nomina propria.
Lingua philosophica ludendo optime docebitur, inveniatur ludus qui-
dam ingeniosus, cujus exitus habendus ope characteris hujus vel Hngue.
Malim linguam quam characterem, posset lingua scribi characteribus
communibus Ubi Europaei eam probaverint, facile et alii probabuntet
discent. Itaque poterat Wilkinsius suis characteribus supersedere, qui
magis deterrent.
Declinationum et conjugationum inutilis multitudo Inutile llexiones
habere in adjectivis, nam satis habentur in substantivo adjecto; eodem
modo Numerus inutilis in verbo, satis enim intelligetur a nomine
adjecto. In Hebraico, Syîiaco, Chaldaico, Arabico et Aethiopicoverba
edam habent genera, quod satis incongruum Edam personae~verborum
possunt esse invariabiles, sufficit variari ego, tu, ille, etc.

PHïL., VII, B, m, PmL., VU, B, Mï, 5o-58 (ï5 p. in-fbl.) c.


5o-58.
Définitions de particules, rangées par ordre alphabétique.
t. Ou plutôt « usitatas
z. V. PatL., VH, B, ïH, &7.
3. Cf. Pau. VII, B, m, 24.
4. Cf. Pan. Vtï, B, nt, a5.
5. Cf. WïLKMs, Real Character <Md'Philosophical Language, partie IV, chap. vt
(London, 1668).
6. F. 54, on reconnaît la main de Hodann (cf. PtMï. VII, D, M, a-5). On sait que
Hodann fut secrétaire de Leibniz de ïyoz à 1704.
ANALYMSPARTÏCUÏ.ARCM 201

PHH.VII, B, m, 59-6~.(ta p. in-foL). PHIL.,VII, B, Mt, S


59-6<t.
~M~M particularum <.

A in B A apud E
C circa A E cum D
A intra C A inter D et E
E extra D A ante E
E post A

Si A sit L, et B sit L, dicetur A cum B esse L.


Si A sit L, non vero B sit L, dicetur A sineB esse L.
Si A sit requisitum immediatum ipsius B, dicitur A esse <? B..

PHH.VH, B, m, 73-76 (8 p. in-fol.). ?HÏL., VII, B, III,


73-76.
Ad Fb~K~~M~rc~MM.
Quelques notes de Logique sur la traduction des quatre propositions 75 verso.
classiquesen identités.

t. Cf. PaïL., VII, B~ m, 27.


~9~ DE FORMEE LOGtC~E COMPROBATtONB:

pHiL., vn, B, iv, PmL., VII, B, iv, ï-io (ï8 p. in-foh).


t-t0.

t recto. A cogitavi de Formae Logiez comproba~onc per linearum


ductus Ducantur tot rectae <: una sub aUa > quot tennint,
propositiones per rectarum habitudiaes expnmentur, dum rect~ rectas
continent. Ubi ea cautione opus est, ut ne plus exprimatur quamvi&nn~
oportet, atque adeo cavendum <~ tum ne propositio particularis desi-
gnetur quasi universalis, tum > ne propositio quae non semper aut non
vi fbrmae est convertibilis tanquam convertibilis exhïbeatur. Commode
etiam praecedetsemper major terminus, quia est in majore
propositione
quam solemus in syllogismis praeponerc, medio loco medius, innmo
minor collocetur. Itaque docebimus separatim modum cxhibcndi pro-
positiones. <( Pro conclusionis autem designationem non est opus cau-
tione, quam ne propositionem &ciamus universaliorem quam est. >

Propositiouniversalis affirmativa
OmneB est C
< B
Omnis homo est animal
c
designatïo
designatio [
quaeostenditomnes homines in omnibus animalibus essecomprehensos'.
Sed quia propositio non est simpliciter convertibilis, hinc oportet rec-
tam B 3 esse majorem, non enim omnia animalia vicissim in omnibus
hominibus continentur; <: sed tantum quidam animalia, partemsdHcet
ipsius B contineri in A>

i. Cf. pMtL.,VI, ï5; VII, B, n, 18; VU, C, 28.


2. Ici Leibniz se place au point de vue de l'extension (v. f. 3 recto).
3. Leibniz a voulu dire C. Cette erreur s'explique par le fait qu'il avait d'abord
employé les lettres A et B, auxquelles il a substitué par surcharge B et C.
4. Lire < C contineri in B ». V. la note précédente.
PERUNEARUM DUCTUS 3~3

PfO~M~Muniversalis negativa. PHM.VII,B~V,


n .1 ~"`1
NuMumBcst C (B
Nullushomo est lapis ( c

Hinc patet ex ipsa designatione propositionem esse simpliciter con" ¡


vertibilem,Nullumque hominem sub lapidibus et nullum lapidem sub t
hominibuscontineri.
¡
pf~JÏ~ particularis affirmativa.
QuoddamB est C B
Quidam Homo est sapiens C
Patetex designationequosdam homines esse inter sapientes, ubi simul
apparetnecessario quosdam sapientes esse inter homines <~ seu propo"
sidonemesse simpliciter convertibilem >. Nempe pars unius Uneaeparti
alteriusrespondet. Sed nihil ultra exprimitur, caveturque ne vel omnes
hominesdicantur sapientes, vel omnes sapientes ad homines restrin-
gantur,quasi omnes sapientes essent homines.
j Dum prope totus circulus alteri inest vel abest, indicatur sub parte
possepartem totius comprehendi Nam si omnis homo est animal,
verificaturquendam hominem esse animal; et nulle homine existente
lapideverificaturet quemdam hominem non esse lapidem. J

Propositioparticularisnegativa.
Q~oddamBnonestC (B
Quidamhomonon est Rusdcus C
Non produximus<; dextrorsum > rectam B ne inde inferatur con-
versio, et concludat aliquis quendam Rusticum non esse hominem
propositioenim particularis negativa nuUam habet conversionem.
Notatu dignum hic apparet, in propositione affirmativa, sive univer"
sali sive particulari, vi fbrmse praedicatum non totum affici, sed parti
tantumpraedicaeiinesse subjectum sive totum in universali, sive pro sua
parte m particulari propositione. Sed in negativa propositione totum
i. Leibniz
veutdire que a pars » inclut «totum », c'est-à-direque la particulière
comprendl'universelle
commecas spécial.
a. Lire C.
294 DE FORMEE LOGÎC.E COMPROBATÏONE

PHM.Vn,B,!V,ï. praedicatum affici eamque de qua agitur subjectt mensuram a quavis


prœdicati parte, seu quod idem est, à quovis ejus exemplo excludi. Hinc
Terminos distinguimus in distributos seu universales, et non
distributos
seu particulares. Subjecti mensura habetur ex signo
propositionis, estque
universalis in universali, particularis in particulari
propositione. Sed
praedicatum est particulare in affirmativa, universale in negativa. Hinc
propositio debilior qualitate habet praedicatumfortius quantitate.

ï verso.
FIGURA 1.
Barbara
A OmneCestB B
A OmneDestC c major
j conclusio.
A E.OmneDestB D minor
< Nempe omne D quod est C >
Lineae punctatas connectunt Hneas proximas
significantque enuntia-
tiones factas ex medio termino et altero extremorum. Sed linea tractu
continuo facta significat conclusionem. in minore termino C
duplex
lineola, si totum terminum occupat, universalis est propositio, sin
minus, particularis.
~~n
A Omne CestB B~
A Omne DcstC c; i
1 E.Q~oddamDestB Dll
< nempe quoddam D quod est C >
Non differt schema a priori, nisi sola recta continua conclusionem
significante, quas a conclusione minus abscindit quam necesse est.
c~
E NullumCestB B
A Omne DestC C
E E.NulIumDestB D
< nempe omne D quod est C >
ï. Cf. PHIL.,VI,t4,§6.
2. Lire D.
PER LÏNEARUM DUCTUS 29 5

Celaro PH!t.VII,B,ÏV,t.
E NuUum C est B B-
A Omne D est C c
0 E. QuoddamD non est B D
< nempe quoddam D quod est C >
D~M
A Omne C est B B
1 QuoddamD est C C
I E.QpoddamDestB D
nempe omne D quod est ~mj C.
Ferio
E NullumC est B B
I Qu. D est C C
0 E. Qu. D non est B D

nempeomne D quod est [in] C.

FIGURA II
Cesare
E Null. B est C
A OmneD est C
E E. Null. D est B
Idem schema pro
nempe omne D quod est [in] C
Cesare et Celarent.
C~~o
E Null. B est C 1 B-
A OmneD est C C
0 E. Qu. Dnon est B 1 D
nempe quoddam D quod est C
L~~M~f~ 2 recto.
A OmneB est C B
E Null. Dest C C
E Erg.Null.Dest B D
nempe omne D quod non est [in] C.
~9~ M FORME LOGICIE COMPROBATIONE

PM!L.,VÏÏ,B,tV,Z. Camestros
A OmneB est C B
E NuH.DestC c
0 Erg.Q~.DnonestB D
nempe quoddam D quod non est C.
jr~wc
E NuILBestC B
1 Qu. DestC c
(3 Qu. DnonestB D
nempe omne D quod est [in] C.
Baroco
A Omne BestC B
0 Qu. D non est C C1
0 Erg. qu. D non est B D
nempe omne D quod non est [m] C.

FIGURA TERTIA
Darapti
A Omn.CestBB B
A Omn. CestD C
1 Erg. quodd.Dest B D
nempe omne D quod est C.

.M~M
E Nutl.Cest B B
A Omn.CestD C
OErgoQp.DnonestB D
nempe omne u quo<test (J.
D~~M
1 Q~CestB B
A Omn.CestDc
1 Erg. Qu.Dest B D
PER LINEARUM DUCTUS 2 97

jD~M! PHÏÏ.VI!,B,ÏV,2.
B
A OmoeC est B
I QM. CestD C
I Qu. DestB D
nempe omne D quod est C.
Disamis > mereretur venire ante Darapti, et Bocardo
j Datisi < et
< et Ferison> ante Felapton, quia Darapti sequitur ex Datisi vel ex
Disamis,et Felaptonsequitur ex Bocardovel F<'n~M.}
Bocardo
0 Qu. C non est B B 1
A Omn.CestD c
0 Qu. D non est B D
nempequoddamD quod est C.
J~~CM
E Null. Cest B B.
1 Qp.CestD c
0 Qn. D non est B D
nempe omne D quod est C.

FIGURA QUARTA
Co~~
A OmneB est C B
E NuU. C est D C
E NuU. D est B D
nempeomne D quod non est C.

jHic modus eandem concludendi vim habet quam Camestres,nec


schematediSert. J
Callentos
A eodemmodo, non differtschematea C~Mestros.
E
0
3~8 DE FORM~LOGiCjE COMPROBATMNE

?H!t. VII, B, tV, J~f~


a verso. A Omne BestC B
A OmneC est D C ut
1 Qp. DcstB D Barbara

nempe quoddamD quod est C.


Dï~M
1 (3p. BestC B.
A OmneC est D C
1 Qu. DestB D
nempe ~«c~. D quod est C.

{ Dibatis poni debebat ante Baralip et Fresisomante Fessapmo,ratio


mox scquetun

Fessapmo
1 E Nullum B est CC B.
A Omn. C est D C
0 Qu. D non est B D
nempe omne D quod est C.
Fresisom
E Nul!. B est C B_
1 Qu. C est D c
0 Qu. D non est B D
nempe omne D quod est C.

Consideratu dignum est, Baralip a Dibatis, item Fessapmoa Fresisom


non differrein schemate, nisi quod recta medium terminum reprxsentans
producitur < in Baralip et Fessapmo~> in eas panes ubi cum csetcns
terminis nihil amplius commune. Unde vis concludendi in his duobus
oritur a vi concludendi in Dibatis et Fresisom,qui modi ideo ante alteros
quisque ante respondentem poni deberetur. Sunt ergo modi
boni sed diversi generis tamen a prioribus. Nam uti Barbari, Celaro,
Cesaro, Camestroset Callentosin eo sunt imperfecti, quod minus inferunt
quam possunt, inferunt enim particularem conclusionem cum possent
~H fR HN6ARUM
DUCTUS 300

universalem,ut ~dunt ejusdem ngura&modi respondentes'i Celarmt, PHH.VH,B,n~a.


Cesare,Camestres,Callentes; l'ta Darapti ob D~a~M vel D~K, Felapton
ob Bocardovel ~n~M, ~r~ ob Dibatis, Fessapoob Fresisom
imper~ecti
sunt quia supernuum assumunt, nempe universalem propositionem ubi
idem concludi posset in eadem figura ex particulari, ut in Darapti vel
majorprop. sufficiebatparticularis ut in Disamis, vel minor ut in Datisi.
Idemest in Felaptonubi etiam duobus modis patet imperfectio < vel ex
Bocardo vel ex Ferison >; in Baralip et Fessaponon nisi uno, nam
pro
illosufficiebatDibatis, pro hoc Fresisom.
j Unde patet omnes imperfectos alterutro modo ex perfecte ngurae
modis derivari vel addendo praemissae superfluam
quantitatem, vel
demendoconclusioni utilem. }
Notandumautem est omnes imperfectos modo priore,
quia non omne
quodpossunt inferunt, < uno demto Callentos>, simul esse imper-
fectoset posteriore, ut plus assumant quam necesse
est; quod non est
mirum,cum minus faciant quam possunt, ideo sufficiat iHisminus ad hoc
quodfaciunt. Nempe <: hac ratione in prima Figura > ~f~~ imper-
fectusest modus ob D~~ Celaroob Ferio; < in secunda
Fig. > Cesaro
ob Festino, Camestrosob Baroco; in tertia non est
imperfectio prioris
generis,quia omnes conclusiones sunt particulares; sed imperfectio
secundigeneris < est > in tertia, < et
quidem sola > semper est
duplex, ut scil. modus imperfectus ob duos alios ej usdemngurx talis fiat.
In quarta Callentostantum
priore ratione est < modus > imperfectus
nonet posteriore, etsi enim minus concludat
quam posset, tamen ob
singulares rationes nihil prxmissis de universalitate detrahi
potest. Neque
enimfinquarta figura] locum habet IEO in ulla
ngura, ut alibi demons- sSched. 2.
tratumest nec AOO in quarta, )
quod sic demonstrabimus schemate 3 recto.
in exemplumexaminis
propositi alicujus modi, de quo dubitamus
Omne B est C nB
Qu. C non est D
Sed non sequitur c
D
Qu. D non est B
*t
stantibusiisdem praemissis, quia
aliquando Omn. D est B.
LeibnizoublieiciBarbara.
2.
De Arte combinatoria, 1666
(P/M7.,IV, 53; Math., V, 31.) Cf. PM., IV, to~.
300 1. ~E! FOR~s MCtC~E COMPROBATMKE

PHM.VM,B~V,3. Hactenus quantitates ex individuis terminorum aestimavimus.Et cum


dictum est omnis homo est anima!, consideratum est omnia
individua
humana esse panem individuorum animalis. Sed inversa plane est ratio
xstimandi secundum ideas. Nam uti homines sunt pars
animalium ita
contra notio animalis est pars notionis quae homini competit, homo
enim est animal rationale. Placet hac < quoque > methodo notionum
schemata institucre. Et incipiamus a propositionibus separatis, deinde ad
syllogismospergamus

PropositioUniversalis~f~~M.
anima! ta!e
Omnis homo est animal ) B –1_ Homo
Omne B est C )C~ 1 Homo idem est quod
animal animal tale.
Propositioparticularis affirmativa.
Quidam homo est sapiens Sed hanc vidéo ut notionaUter expri-
Quodd. B est C )matur plane <a!iam> in formamredigi
debere. Nempe formanda est notio non sapientis talis et
negandum est
eam homini aequivalere. Ita prodibit talis expressio Homo non est
non sapiens tale. Propositio Homo est non sapiens, est universalis
affirmativa < (qualis mox fiet ex universali
negativa) > sed eam
negatur esse veram.

PropositioUniversalisNegativa est
Nullus homo est lapis
Null. B est C
Hase redigitur in aliam formam, nam fit inde
Homo est idem quod non-lapis talis.
B non-lapis talis == Homo
C non-lapis

Propositioparticularis negativa est


Quidam homo non est sapiens
Ou. e B est C

r. Leibniz passe ici au point de vue de la


2. Leibniz a substitué « taîe à « rationalecompréhension.
w.
PER MNEARUM DUCTUS 3ot

anirmativae, quae sic formatur Homo est sapiens PHM.VH,B~v,3.


oppositauniversalis
talis.Et hane veram esse negatur, et dicitur Homo non est idem quod
sapienstalis.
Ita jam omnes exhibcbimus
A. U.Aff.Omnis homo est animal; notionaliter Homo idem est quod
animal tale.
0. P. Neg. Quidam homo non est sapiens. Homo non idem est
quod sapiens talis.
E. U. Neg. Nullus homo est lapis. Homo est idemquod non lapis talis.
I. P. An. Quidam homo est sapiens. Homo non idem est quod non
sapienstalis.
Itaque caetera: propositiones ad propositionem universalem affirma-
tivamreducuntur vel negando vel terminum negantem adhibendo. Et
omniaredeunt ad aequationem vel aequationis negationem. Idqueposset
applicariad singulos modos, ducique inde vis concludendi.
D est B.
~~M Omne C est B. Omne D est C. Ergo Omne
3 verso.
C=BX. D==CY. Ergo D=BXY.
Celarent Nullum C est B. Omne D est C. Ergo Null. D est B.
C==Xnon-B. D = CY. ErgoD====YXnon-B.
DafM Omne C est B. Qu. D est C. Ergo Qu. D est B.
C == BX D non==Y. non C. Ergo D non = Y. non BX.
Sedhinc non sequitur D non = YZ non B quod desideratur. Unde
estaliqua adhuc in tali calculo difficultas. Exemplum sumamus Omnis
homo est animal, Quidam sapiens est Homo. E. quidam sapiens est
animal.Secundum calculum Homo idem est quod animal rationale;
sapiensnon idem est quod Y non homo. Ergo sapiens non idem est
quod Y non animal-rationale. Sed talis collectio non sufficit. Ergo hoc
modovideo calculum claudicare. Idem est in sequend
jR-no NullumC est B. Qu. D est C. Ergo Qu. D non est B.
C = X. non B. D non ==Ynon C. Ergo D non==Y. nonX non B.
Nunc vacat [videre} nunc dispicio in quo nodus. Misso igitur hoc
genere expressionis, venio ad aliud ubi Est semper est secundi adjecti
Cf.PHïL.,VU,C, 30recto.
~S CE FORMEE MGtC~ COMPROBATiONE

PHu.VH,B,tv,3. Pf~. t/M~. Omnis homo est animal. Ita stabit Homo MCM animal
non est seu non datur.
Prop. P~K-. Qu. Homo est sapiens. Ita stabit Homo sapiensest
seu datur. t
P~. Neg. Nullus homo est lapis. Ita stabit ~WM lapis non est.
Prop. Partie. Neg. Quidam homo non est sapiens. Ita stabit Homo J
non sapiensest.
Videamus an hinc duci possint ratiocinationes
syllogisticm.
Barbara. Omne C est B. Omne D est C. Ergo omne D est B.
C non B non est. D non C non est. Sed quomodo hinc
concludemus:
D non B non est ? Ita haec quoque
expressio non est apta ,i
Redibimus ergo ad oequationes et quidem Universalis
expressionem < priorem > tenebimus. OmneC est B, id est C ==YB.
Ansic Omne C est B. C==BC. Qu CestB J
Sed /M:~CM~~ affirmativa Qu. C est B sic
exprimetur
XB=YC.
UniversalisNegativa Nullum C est B, sic exprimetur
C ===Y non-B ut ante.
Particularis Qu. C non est B sic exprimetur
XC==Y. non B.
Sic jam procedet demonstratio syllogismorum
Barbara Omn. C est B. Om. D est C. Erg. Omn. D est B.
C==XB D==YC Ergo D==YXB.
Celarent Nullum C est B. Omn. D est C. Ergo Null. D est B.
C == X non B. D == YC. Ergo D==:YX non-B.
D~rM: Omne C est B. Qu. D est C. Ergo Qu. D est B.
C==XB VD==YC. ErgoVD==YXBquodprocedi:.
Ferio Nulium C est B. Qu- D est C. Ergo Qu. D non est B.
C==XnonB. VD===YC.Ergo VD=YXnon Bquodprocedit.
Barbari Omn. C est B. Omne D est C. Ergo
quodd. D est B.
C = XB. D == YC. Ergo VD = VYXB.
i. Cf. ~<aMf«! C<t~CMMJLo~tCt~HM~nM~, t<" août têgo (Pmt. 1
VU, B, H, 3).
pBRMUEÀRUMOuetus 3o3

Celaro: NuUum C est B. Omn. D est C. Ergo Qu. D non est B. PHtt.vn,B,ïv,3.
C==XnonB. D==YC. Ergo VD====VYX non B.
< recto.
t Noto quod hac expressione facile demonstratur subaltematio et
conversiouniversalis amrmadvae, et particularis affirmativae, sed non
œquefacile conversio Universalis Négative et Oppositio
Omne C est B, seu C==YB. Ergo quodd. C est B nam quia C = YB,
Ergo VC===VYB.fiat VY=Z, fit VC==ZB quod est subalternatio.
= VC. Ergo quia C = YB sequitur
Jam ex VC = ZB sequitur ZB
ZB=VCt.
SedNullum C est B seu C = X non B non facile dat B==Z non C.
nisiope syllogismi. Nempe in Cesarehoc modo
NullumA est B. Omne B est B. Ergo Nullum B est A.
A=XnonB. B===B Ergo B = Y non A.
Sedprius demonstrandusest modus Cesareper regressum, seu per prin-
cipiumcontradictionis, itaque supponenda contradictio. Sed haec quoque
existomodo exprimendi nostro non bene apparet. v. g. quod inter haec
NullumC est B et Qu. C est B [non datur medium] nec simul possunt
essevera nec simul falsa. Id non apparet ex hac expressione
C est X non B et ZC == YB.
Si ergo retenta expressione affirmativarum ipsam Universalem negati-
vamsic exprimamusNullum C est B id est XC non==YB, ipsa expressio
dabitcontradictionem < oppositionem cum particulari affirmativa. >
Undeet statim sequitur conversio YB non = XC.
Similiterparticularem negativam sic exprimemus Quodd. C non est
B, id est C non == YB. unde statim sequitur oppositio ad univer-
salemAff.
Hancexprimendi rationem applicemus ad Modos.
Barbaraest ut supra, ut et D~-Met Barbari.
Celarent Nullum C est B. Omne D est C. Ergo NuUum D est B.
(i) XC non == YB. (2) D ===ZC. Ex i est (3) XZC non == YZB.
Ergoex 3 per 2 XD non = YZB. Quod erat dem.

ï. C'est-à-dtre la conversion partielle de l'U. A.


2. Les numéros des formules sont inscrits au-dessus de chaque copule.
3o~ DE FORMEELOQ!C~ çOMPROBATtONt; v

PHH.Vn,B,!V,4< Ferio Nullum C est B. Quodd. D est C. Ergo quodd. D non est B.
(i) XC non==YB. (2) VD = ZC. jam ostendendum D non===WB.
Nam si esset D=WB, foret < per 2 > VWB==ZC seu YB==ZC
contrai
Veniamus ad figuram secundam.
Cesare Nullum B est C. Omne D est C. Ergo Nullum D est B.
YBnon = ZC D = VC ostendendum jam XD non = WB.
Sit XD==WB et per 2 erit XVC==WB quod est contra i.
Camestres Omne B est C. Nullum D est C. Ergo NuUum D est B.
B ===XC YD non = ZC ostendendum est VD non ==WB.
Si esset VD=WB, tunc per i foret VD==WXC contra 2.
~<M~HO Nullum B est C. Quodd. D est C. Quodd. D non est B.
XB non = YC VD = ZC ostendendum D non = WB.
Nam si esset D = WB, tunc per 2 foret VWB==ZC contra i.
Baroco Omne Best C. Quodd. D non est C. Ergo Quodd. D nonest B.
B===VC. Dnon==XC ostendendum Dnon==ZB.
Jam si esset D = ZB tunc per i foret D = ZVC, contra 2.
Patet ex hoc calculo quod et aliunde constat, aut condusionemesse
particularem negativam, aut aliquam praemissarum esse universalem
affirmativam, alioqui nulla haberetur aequatio, adeoque nec substitutio
in calcule. }
Si D == ZB substituissemus in 2, prodisset ZB non = XC, quod
etiam est contra i. nam ex i sequitur ZB==ZVC. Notandum hune
modum duplici modo demonstrari. Conferendum nostro modo probandi
per regressum. Hoc in [.] locum habet et in aliis modis ubi plures
4 verso. aequationcs. Imb ostendit se hic 1tertiaratiocinatio seu regressus. nempe
ex 2 fit VD non = XVC. Ergo per i. est D non = XB. Ita notabile.
habetur secundum hune calculum aliqucm modum secundae ngurx
demonstrari sine regressu. Video idem succedere in Camestres,et in
universum ubi Univ. Aff.seu aequatioest in praemissis.Nam in Camestres
B XC. YD non ZC. Ostendendum est VD non = WB.
Ex 2 6t XYD non = ZXC non = (per i) ZB. seu XYD non ZBut
desiderabatur. Imô et in Festinores videtur procedere, ubi nulla univ.
aff. in praemissis.
PER UNEARUMDUCTCS 3o5

XB non = YC YD==ZC ostendendum D non = WB. Pt!tL.,VII,B,!V,


Ex i fit ZXB non = YZC, ergo per 2. fit ZXB non YD. Sed haec
ratiocinationimium concludit, ita enim conclusio fit universalis negativa,
et conclusionon sequeretur praemissamdebiliorem.Nam ZXBnon==YD
est Nullum D est B. Videamus in Ferio.
Null. C est B. Qu. D est C. Ergo Qu. non est B.
VCnon=XB. YD==ZC ostendendum D non = WB.
Sed ex i fit VZC non = XB. Ergo per 2 fit VYD non = XB. quod
quidemnimium concludit. <; Nempe non licet semper in negativis idem
ascribereutrobique. de quo in&a. >
Veniamusad exempla in rébus. C sit homo, B sit lapis, D corpus.
VCnon== XBHomo lapideus nonidem estcum lapide humano.YD=ZC
corpushumanumidemestcumhominecorporeo.ExprioreZCVnon===ZXB.
seuHomo corporeuslapideus non est idem cum lapide humano corporeo
jam ex 2 pro Homine corporeo substituatur corpus humanum, et fiet
VYDnon == ZXB seu corpus humanum lapideum non est idem cum
lapidehumano corporeo. quod quidem rectè concluditur, sed inde non
sequiturabsurdum quod in indefinitis. Nempe non licet in absurdis
substituereidem sibi ipsi.
Itaquerursus emendandumesse calculumvideo. Et particularis affirma-
tivaaliterexprimetur atque adeb et ei contradictoriauniversalis negativa.
QuidamHomo est animal sic Homo animal < (seu homo animalis) >
estanimal<; homo seu animal >. Quod permittetur si homo animal est
Ens. Alioqui nec admittetur haec aequatio. si homo C et animal B scri-
beturCB==BC. Sed pro universali negativa fiet CB non = BC. Quan-
quamnec reterat si transponas dicasque CB non = CB id est rejicienda
aequatioquam ingreditur terminus falsus etsi alioqui ut identica non
possitnon videri vera.
Quoniam autem hoc loco 1 incertarum notionum suppletoriarum
velutX et Y assumsimus definitas; oportet et in universali affirmativa
et in opposita confugere ad notiones determinatas, v. g. Homo est
animalexprimemus Homo idem est quod animal Homo seu animal
humanum.

t. Le mot loco devrait être répète.


!!<thtT8 DE t.EtBNtZ. 20
3o6 M FORMEE LOGtC~ECOMP~OBATÏQNE

Pw!< VII, B, ïv, ) Resumamus ergo calculum ab intègre.


5 recto.
Prop. Univ. Omne B est C in calculo dabit B ===CB.
Sched. ).
Pf~. Part. JM< Quodd. B non est C in calculo dabit B non == CB.
Prop. Part. <4~w. Quodd. B est C m calculodabit BC = CB.
Prop. C~w. M~. Nul!. B est C in calculo dabit BC non CB.
CJ~oM~patet ex constructione, nempe inter Univ. Aff. et Part. Neg.
item inter Part. Aff. et Univ. Neg.
Subalternatiodemonstratur ab universale ad particulare.
Omne B est C. Ergo quodd. B est C.
B==CB. Ergo BC==CCB== CB. nam in hoc calculo duplicatioliter~
vel notionis nil addit. Ut si dicerem Homo est animal animal.
Nullum B est C. Ergo quodd. B non est C.
BC non == CB. ostendendum est B non = BC. Nam si esset B ==BC,
foret CB ==BC (ex praeced.) contra assumdonem.
CMn~~ etiam demonstratur, etquidem conversio simpliciter, ut part.
Aff. nempe BC ===CB. Ergo CB = BC.
Et Univ. Neg. BC non = CB, Ergo CB non = BC.
Conversioquoque per aecM~~in universali affirmativademonstraturex
demonstrata subalternatione. Nempe Omne B est C. Ergo Quodd. C est
B. in calculo B == CB Frgo BC == CB (quod est subaltematio) Ergo
CB = BC (quod est particularis afnrmativae conversio simpliciter) id est
quodd. C est B.
Nunc veniamus ad syllogismos.
Barbara. Omne C est B. Omne D est C. Ergo omne D est B.
C ===BC D = CD ostendendum D = BD.
ExintCD==BCD. Ergoper2ntD==BD.
Celarent.Null. C est B. Omne D est C. Ergo Null. D est B.
CB non = BC D = CD Ostendendum DB non == BD.
Ex i fit CDBnon = BCD.Ergo ex 2 fit DBnon = BD.
Darii. Omne C est B. Quodd. D est C. Ergo Qu. D est B.
C ===CB DC = CD ostendendum DB===BD.
Ex 2 fit DCB = BCD et omisso utrobique C fiet DB == BD. Sed sic
ratiocinari non licet, quia ita Major proposido non ingrederetur cal-
culum.Vereor ergo ne in meis ratiocinationibus prascedentibus sit lu-
Sic.
PKRMNEARUMDUCTUS 3oy

bncuïn.Nempe sciendum non licere literam adjungere quam non constat PHM.~VÏÏ,B,tv,5.

expKemissIsesse ingredientibus compatibilem. Ergo non licet sic ratio-


cinari ut in Barbara fecimus ibi erat C = BC, D == CD, et osten-
dendumerat D = BD. Dico non licere ex i lacère CD == BCD. nam
licetex a constct C et D esse compatibilia, tamen non constat B et D
essecompatibilia.Aliter ergo procedendum. [quia C et D compatibilia
per 2] Hincin 2ex i fit D = BCDergopcr2ntD==BD.
Itaque Resumemus calculum syUogismorun!, adhibita cautione dicta,
ne combinemusquae non constat esse combinabilia.
) Aï~M. Omne C est B. Omne D est C. Ergo omne D est B. 5 verso.

C==BC D = CD ostendendum D = BD.


In 2 pro C ponendo valorem ex i fit D = BCD. ergo per 2 fit
D = BD.
Celarent.NuUumC est B. Omne D est C. Ergo NuU. D est B.
CB non == BC D===CD ostendendum DBnon = BD.
Namsi esset DB == BD, tune per 2 foret CDB = BCD. Ergo omissa
D 6et CB = BC contra i. Nempe omittere utrobique eandem literam
licet,ascriberenisi de combinabilitate constet non licet.
D<ïn<.Omne C est B. Qu. D est C. Ergo Qu. D est B.
C = BC. DC = CD ostendendum est DB = BD.
Sanè patet quia D et C combinabilia sunt et in C est B, etiam B et D
combinabiliaesse. Sed nostro calculo res sic patebit. Ex 2 per i fit
DBC== BCDet omissa C ntDB===BD.
Ferio.Null. C est B. Qu. D est C. Ergo Qu. D non est B.
CBnon = BC DC = CD ostendendum D non = BD.
Si D esset BD,tune per 2 foret BDC= CBD. Ergo CB =: BCcontra i.
Ita negadvseostenduntur refutando oppositum.
Barbari. Omne C est B. Omne D est C. Ergo Quodd. D est B.
C = BC. D = CD. ostendendum DB = BD.
Nempein Barbara ostendimus D = BD. Ergo DB ===BD.
Celaro.Nullum C est B. Omne D est C. Ergo quodd. D non est B.
CBnon = BC D == CD ostendendum D non = BD.
Nimirumsi esset D = BD, tunc per 2 foret CD = BCD. Ergo C = BC.
Ergo CB==BC contra i.0
3o8 DE FORMEE MOÏC~E COMPROBAT!ONE

PHM.VIÏ,B,ïv,5. An invenendo sic CB non = BC. ergo C non == BC. Ergo < com-
binando > CD non == BCD ergo (per 2) D non= BD.
Video nempe combinationem semper fieri posse in negativis, ut si sit
C non ===BCdico D adscribi posse utrobique ut fiat CD non = BCD.
nam si ponas D esse incompatibile cum B, respondeo quid tum? tanto
magis enim neganda propositio in qua hoc absurdum. Sed in negadvis
omittere candem utrobique literam non licet, fortasse quidem ex ea
ipsa
litera ascripta oritur incompatibilitas et ratio negandi. Ergo tandem
habemus prseclaram calculi regulam in affirmatione coincidentimomit-
tere utrobique eandem literam licet, ascribere eandem nisi de combi-
nabilitate constet non licet. Sed in negatione coîncidentise ascribere
utrobique eandem literam licet, omittere non licet, nisi <~ rursus > de
ejus cum caeteriscombinabilitate constet. Ita enim constat ob ipsam non
ncri negationem.
N. B. Imô subest error, ut mox dicetur. J
Patet etiam hinc etsi regressu negativa demonstretur assumendo oppo-
situm, tamen hac methodo dum combinatur in negativis, eam directè
posse demonstrari ut vel in hoc exemplo patet sic. In CelarentCB non
==BC per i < ibi >. Ergo CDB non = BCD. Ergo per 2. ibi. DBnon
== BD. Et in Ferio. CB non == BC per i. ibi. Ergo BDC non = CBD.
sed DC = CD. Ergo D non == BD. alioqui ex DC = CD fieret eadem
praecedens coincidentia quae tamen negatur. ubi tamen video admisceri
aliquid indirectum. Praestat ergo oppositum négative probari.
6 recto. ) C~ Nullum B est C. Omne D est C. Ergo Null. D est B.
BC non===CB. D == CD. DB non = BD.
Si enim esset DB = BD, inde per 2 foret CDB = BCD et (omisso D)
BC== CB contra i.
Directè sic BC non == CB. Ergo CDB non == BCD, ergo per 2fiet
DB non = BD.
Video directe posse probari conclusiones negativas, cum in prœmissis
est universalis affirmativa. Itaque succedit in Celarent, Celaro, C~
non in Ferio.
Camestres.Omne B est C. Nullum D est C. Ergo Nullum D est B.
B == CB. DC non = CD. Ostendendum est DB non = BD.
Si esset DB = BD < tunc per i > foret DCB = CBD seu DC === CD
PERUNEARUMDUCTCS 3og

non==CD per 2. Ergo DCB non == CBD JPML.,V!B,tv,6.


contra2. Vel directè sic: DC
unde per i, erit DB non=BD.
B.
Festino.Null. B est C. Qu. D est C. Ergo Qp. D non est
BC non ===CB DC ==== CD ostendendum est D non = BD.
Si esset D=BD, ex 2 foret BDC==CBD seu BC==CB contra ï.
== CBD < quod tamen
Veldirectius, quia BC non = CB erit BDC non
DC = CD per 2 si esset D == BD.
prodiretex >
Patet non prorsus directè procedere demonstrationem, quia abest
prxmissauniversalis affirmativa..
Baroco.Omn. B est C. Qu. D non est C. Ergo Qu. D non est B.
B == CB D non = CD ostendendum est D non ===BD.
Quia D non===CD.Ergo DB non = CBD. Ergo per i DB non = BD.
sedhoc nimium probat, net enim conclusio universalis Negativa. Sed
hincjam disco corrigendam esse meam regulam, nec licere etiam in
ex D non = BD posset
negativisimpune combinare, nam si liceret,
fieriDBnon = (BBD seu) BD. Ergo ex particulari negativa posset fieri
universalisnegativa. Ergo omnes istae ratiocinationes quibus volui in
non
negativisevitare regressum, per accidens tantum successere, reapse
sunt tutae.Regressu igitur nos contentos esse oportet. < Et sic ratio-
cinandum si D esset = DB, foret, per 2, DB non ===CDB. Ergo
D' non = CB contra i. >
Ut ergo régula calculi rectè consdtuantur, videndum quandonam
adjiciutrobique litera aut omitti debeat.
U. A. est C = BC P. Neg. C non BC
P. A. Cb= BC U. Neg. CB non = BC.
Litera compatibilis utrobique addi potest < in affirmativis> v. g. si
constatD esse compatibile cum C et cum B, pro C = BC scribi potest
CD= BCD; sed non in negativis, nam ex C non BC non potest fieri
BCnon-=(BCC seu) BC, alioqui ex particulari negativa fieret univer<
salisnegativa. Tum demum ergo in negativis licita additio si constet nil
taleposse involvi, nec tune refert de incombinabilitate, haseenim potius
auget MsUâtem. Sunt et in omissione difficultates, nam utique quîa
C ==BCnon licet facere o == B. Sic quia reduplicatio nil mutat ex
i. Lire B.
a. Suppléer ==:.
3t0 DEFORMjRLOCtC~COMPROBATïONE

PHtL.,VH,B,!V,6. CB non = BC liceret facere CB non ===BCC, at omisso


utrobique
C fieret B non = BC. Hoc quidem succedit, sed dubito an vi fbnn~.
Sanè ex C non ===BC [non] an licet facere o non = B; id verum.
An ergo licet omittere in negativis. LM non ===LM. Ponamus hoc verum
esse quia LM implicat contradictionem. non ideb sequitur M non==M
aut L non = L.
6 verso. j Videamus ergo an liceat consequentias demonstrare calculo non
suspecto.
Subalternatio.B = BC. Ergo BC ===CB.
C~~K~~c~M. B ==BC. Ergo BC = CB. Ergo CB = BC.
Barbara. C = BC. D = CD. ostendendum D = BD.
Ex 2 per i fit D = BCD. Ergo per 2 fit D = BD.
Celarent. CB non = BC. D = CD. ostendendum DB non == BD.
Nam si esset DB===BD, tunc per 2 foret CDB == BCD. Unde si
omittere utrobique D licet, fieret CB = BC contra i.
Sed haec omissio visa suspecta, nec tamen alia via apparet.
Si esset DB = BD adeoque compatibiles B et D etiam
per 2 sunt
B
compatibiles et C contra ï. Sed calculo sic net si DB==BD, erit
per 2 CDB== BCD < contra r nam > sed ob DB non = BD fit
CDB non = BCD. Puto suppletionem in ta!ibu&ut DB non == BD,et
omissionem in talibus ut CDB = BCD semper ned posse. Et sanësi DB
est non Ens < seu falsum > etiam CDB erit non ens seu falsum.
D~M. C = BC, DC = CD. ostendendum DB == BD.
Ex 2 per ï fit DBC==BCD. puto hic etiam permissam sic omissionem,
ut fiat DB=BC. Nam certe daturDBC, etiam datur DB,
ergoDB=BD.
Ferio. CB non ===BC. DC non ==CD. ostendendum D non = BD.
Nam si esset D = BD ex 2 fieret BDC = CBD et CB == BC contra ï.
< ~r~ C = BC. D CD. ostendendum DB = BD.
In 2 pro C ponatur valor ex ï fit D == BCD
Ergo (per 2) D = BD.
Unde DB = BD. >
C~ CB non = BC. D = CD. ostendendum D non BD.
Nam &iesset D = BD, tune inde per 2 neret D = CDB, unde ex
D = BD in sinistro pro D ponendo CDB et in dextro
pro D ponendo
t. SupprimerMOM écritpar erreur.
PER MMEARUM DUCTUS 31 Ï

= si esset D ==BD 1PttM.VIÏ,B,tv,6.


CD net CBD== BCD seu CB BC contra i. Brevius
fiet CBD BCD,
indeper 2 fiet CD = BCD, et pro CD ponendo CBD
id estCB BC contra i.
bene
Haecper omnes modos fieri merentur, ut notionalis analysis
individua
constituatur.Sed videamus an non liceat et in xstunatione per
talemanalysincomminisei
ani-
in Univ.~f' Omnis homo est animal, seu omnes homines sunt
malia,sit homo C et animal B, potest fieri B = C + B quod significat
animaliaxquari hominibus et animalibus simul. Partic. N~. Qu. C non
estB,exprimaturB non == C + B', id est non omnia B aequantur omnibus
fanimalibus]Bet C. Univ. Neg. Nullum C est B, dabit non B ==C + non B,
Sed hinc non bene ducitur
cujusnegatio foret particularis affirmativa.
conversiosimpliciter harum duarum propositionum. Scheda4.
in calculo ad xquationes. Sumcit 7 recto.
t Sed non est opus astringi nos
cumdicitur < in Univers. > Omnis homo est animal, homines messe
animalibus,seu coincidere omnes homines et quaedam animalia. Et in
in U~ Neg.
P~. ~f. coincidere quosdam homines et quaedamanimalia;
omneshomines et omnes lapides essenon coincidentes < seu quemlibet
hominumesse non coincidentem cuicunque lapidi >; in Fa~c. Negativa
quendamhominem esse non coincidentem < cuicunque > sapienti,
seuquemlibethominem esse non coincidentem cuicunque sapienti*.
U. A.

< Omne B est C, id est > Omnia B coincidunt quibusdam C. brgo


C coincidunt
quidam C coincidunt cum omnibus B. Unde et quaedam
quibusdamB. n
P. A.

QuoddamB est C id est quoddam B coincidit cuidam C. Unde


vicissimquoddamC coinciditcuidaniB".
U.N.

ï. !dLeibniz passe du point de vue de !a compréhension au point de vue de l'extension.


2. Le signe+a été surajouté au produit CB.Ici Leibniz conçoit l'addition en extension.
3. Même remarque.
4. Remarqua que Leibniz traduit l'U. N. et ia P. N. de ta même manière.
5. Leibniz avait d'abord mis, au pluriel: quadam, ~M~M~atM.
3f3 MFORM~Ï.OGIC~ECOMPROBATMNE

Ptn~Vn,B,ïv,7. Nullum B est C, id est omnia B excludunturab omnibus C.


Unde
vicissimomnia C excludunturab omnibus B. Item falsumforet
B coinciderecuidam C. Patetque adeo et oppositiocumP. A. quodd.
P. N.

Quoddam B non est C, id est quoddam B excluditur a


quolibet C.
Ergo falsum est omne B coincidere cum quodam C, si quoddam B non
coincidit cum ullo C. Unde patet oppositio ad U. A.
Patet etiam hinc inventio Termini distributi et non
distributi < ex
lineis duplicads quas duximus, quibus
designatur quae in Termino affi.
dantur. > Terminus ~n~MM est idem qui totalis seu
non distributus,qui particularis seu partialis. universalis;
est
Subjectum ejusdem quan-
titatis cujus propositio. Nempe prout
propositio est universalis aut parti-
cularis, Minor terminus est totalis aut partialis. Hinc in U. A. et U. N.
totum subjectum afficitur, in P. A. et P. N. tantum
pars ejus. Sed pf~
dicatum in omni propositione affirmativa est
partiale seu non distri-
butum, et in omni propositione negativa est totale seu distributum, cum
subjectum vel totum vel pro parte a toto praedicato excludatur. Ex hac
consideratione Termini distributi aut non distributi Theoremata fluunt
insignia regul~quc quae figuris leges praescribunt modisque generales
Unde cum Aristoteles non satis hujus inventi indicium fecisse
videatur,
nosse opéra: pretium putem, an apud veteres
Grâces, aut Arabas, aut
Scholasticos demum, fortasse summulistas, fuerit
excogitatum1. Linea:
autem connexorias qua: coincidentiam indicant
semper a subjecto emit-
tentur versus prasdicatum, nempe a parte subjecti
concernente; indein
part. Neg.
8 verso 3. j Placet autem imposterum praeponerc Minorem propositionem et
proinde minor terminus esto B, Medius C, Major D.
A Barbara OnmeBestC.Bmmor
A Omne C est D. C medius
`
A Erg. OmneBestD D major

t. Cf. JM<~AMM .R~OMM(PHtL., Vt, t~).


&. Cf. les Lettres à Koch du a septembre 1708 et du 31 août lyïo (Phil., VII,
470* 4oï).
3. Les p. 7 verso et 8 recto sont blanches.
PER UNEARUMDUCTUS 3ï3

s
A Barbari Omn. B est C PHn.VH,B,tv,8.

A Onan.CestD
ï Ergo Quodd. B est D
A Celarent Omn.BestC
E NuU.CestD
E Ergo NuU.BestD
A Celaro Omn.B est C
E NuU.CestD
0 Ergo Qu. B non est D
I D~M Qu. B est C
A Omn. C est D
S
I Ergo Qu. B est C
1 Ferio Qu. B est C
E Null. C est D
0 Ergo Qu. B non est D
A Cesare Omn.B est C
E Null. Dest C
E Erg. Null. B est D
Cesaro ut Cesarepraeter Ergo Qu. B non est D.
E CamestresNull. B est C
A Omn. D est C
E Ergo Null. B est D
Camestrosut Camestrespraeter Ergo Qu. B non est D.
1 Festino Qu. B est C
E Null. D est C
C) Ergo Qu. B non est D
~?9 Qn.BnonestC

Omne D est C
Erg. Qu. B non est D.
i. Nous nous dispensons de reproduire les figures des autres modes, qui sontt
identiques aux premières renversées, avec cette seule différence que, comme
Leibnizvient de le dire, les paire~ de traits verticaux partent toujours du terme
supérieur. Il avait tracé d'abord des figures à traits doublés et même triplés, pour
indiquer les parties des termes affectées dans les prémisses et dans la conclusion
puisil les a barrées pour leur substituer des figures à traits simples.
Lire Qu. B est D.
3t~ DEFORMEE
tOGM~COMPHOBATtONE

PHH~YMtB,tv,8. A DaraptiOmn. C est B.


A Omn. C est D.
1 Ergo Qu. B est D.
A Omn. C est B
E Null. C est D
C) Ergo Qu. B non est D
A Disamis Omn. C est B
1 Qu. C est D
1 Ergo Qu. B est D
1 Datisi Qu. C est B
A Omn.CestD
1 Ergo Qu. BestD
A Bocardo Omn. C est B
0 Quod. C non est D
0 Ergo Qu. B non est D
Ferison Qu. C est B
Null. C est D
Ergo Quodd. B non est D.
E Callentes Null. C est B
A Omn. D est C
E Ergo Null. B est D.
A Baralip Omn. C est B :1
A Omn. D est C
1 Erg. Qu. B est D hic qu. B est omneD.
A Dibatis Omne C est B
1 Qu. D est C
1 Erg. Qu. B est D
A Fessapmo Omn. C est B
E Null. D est C
0 Erg. Qu. B non est D.
1 Fresismo Qu. C est B
E NuU.DestC
0 Ergo Qu.BnonestD.
PERUKEAKUM
DUCTUS 3t5

E C~~ NulLCestB PH!t.VH,B,tV,8.


A Omn. D est C
0 Ergo Qu.BnonestD.
Sched.~
) Exinspectioneschematum noto, in omnibus modis perfectis prêter g recto.
Disamiset BocardoMinorem terminum esse restrictiorem in conclusione
Ex imperfectis modis idem habent Barbari, Celaro,
quàmin minore prop.
Cesaro,Camtros. Notandum hune velut defectum in Disamis et Bocardo
ille ex
suppleremodos alioqui imperfectos Darapti et f~~M, quorum
Disamishic ex Bocardosequitur, quia quod ex < prop. > particulari
sequiturutique et ex universali. Nempe < hoc fit > in omni syllogismo
ubi conclusioparticularis, et minor < prop. > est universalis in prima
figuraet 2da < (quia ibi minor terminus est subjectum, et ideb et ipse
universaliserit) aut negativa in 3tia et 4ta (quia ibi terminus minor est
pKedicatum, quod est universale in negativis.) >
Idemfrequentius contingit termino majori, ut restrictior sit in conclu-
sionequàmpraemissa,cum contingit in perfectissimo modorum Barbara.
Etsienim in Barbara major terminus neque in majore propositione
nequein conclusionesit universalis seu distributus, sed utrobique parti-
cularistamenreperitur in conclusioneadhuc restrictior quamin praemissa.
Idemest in ~f~ D~fM,Datisi, ubi semper major terminus est par-
tialisin praemissaet conclusione, sed magis partialis in condusione. Ut
veromajor Terminus in praemissa sit totalis, in conclusione partialis,
non contingere potest neque in secunda figura, quia ea conclusionem
habet negativam, adeoque majorem terminum in ea totalem, neque in
primafigura, quia cum in ea minor sit semper affirmativa, quodsi ergo
conclusioaffirmativa est, ut major terminus in ea possit esse partiale,
erit et major propositio affirmativa, ergo et major < terminus > erit
in praemissapartialis. Rursus si < terminus > major est partialis in
conclusione,erit ea affirmativa, ut dictum. In 3tia figura autem est
praedicatum in prop. majore, ergo ut in ea sit totalis, oporteret eam esse
negativam,quod ob conclus, affirmativam fieri nequit. In quarta figura
majorest subjectum ergo si conclusio affirmativa sit, et major propo-
sitiouniversalis,quod fit in modo Baralip, posset ibi esse major terminus
partialis,cum in praemissasit totalis. Sed peculiari ratione ibi quoque
contingitaliunde ut major terminus sit latior in conclusione vi totius
3t6 M MRM<<! t<00!C~ COMPROBATtONE

,9
PM!t~Vn,B,!V,n. ~brmae, quàm apparet vi conclusionis. Nempe ~oritur ex~~a
sic < Barbara ait > Omne B est C. Omne C est D.
Ergo Omne
B est D. Ergo Quodd. D est B. < Itaque fit ~f~ > Omne C estD.
Et omne B est C. Ergo Qu. D est B. Hinc Baralip et Barbara
idem
schema habent, transpositis tantùm pra~missis, et reperitur iUaD
aux
sunt B esse ea omnia D quae sunt C. Et ideb in
Baralip conclusionem
habere majorem distributum non vi fbrmae propositionis, sed vi ~rm$
syllogismi. Interim suffecerit notari si spectemus regulas générâtessobs
ad judicandum de termino distributo vel non distributo; in
figuristribus
primariis majorem semper esse distributum in conclusione si sit di$tn-
butus in praemissa.Imô in omnibus modis excepto modo
Baralip.ubi
revera etiam vera res est, sed ex generalibus regulis non apparet. Et did
potest in universum regulariter terminum distributum in prxmissaesse
et distributum in conclusione, et in minore termino solos ex modis
per-
fectis Disamis et Bocardofacere exceptionem, in majore < ex omnibus
modis solum > Baralip exceptionemfacere videri, sed in speciemtantùm.
9 verso. ) Hactenus indagavimusquandonam Terminus sit minus restrictus in
conclusione quàm in proetnissa;sed generaliter dici potest terminumnon
posse -3 amplioremin conclusione quàm in pramiissa,alioqui id quodnon
venisset in ratiocinationem, ea nempe pars termini, quae in prxmissanon
afficitur, veniret in conclusionem. Nempe id solum de termino extremo
quod praemissaapplicat medio, id ope medii applicari potest ad alterum
extremum. Atque hoc est quod vulgb dicitur Terminumnon distributum
(universalem, totalem) in pramissa necposseessedistributumin conclusione.
Hinc quia subjectum propositionis Universalis distributum, ctpraedicamm
propositionis négative itidem est distributum, si conclusioest universalis,
Minorem propositionemesseuniversalem in figuris ubi terminus minorest
<M~ yM~~>subjectum,scilicet prima et secunda, et negativam, nempe
in figuris M~ minor terminus ~~<c~M~ J~M~ scilicet ~tiaet
quarta. Item sequitur, Si conclusioest negativa,majorempropositionem esse
negativam,nempein figuris ubimajor terminusest yM~M~~<«M,
scilicet prima et tertia; et universalem,nempein ~nj majortertninus
est ~M'/w~M~MM, scilicet secunda et quarta.

i. H faut lire ici B, sans quoi la proposition serait fausse.


2. Lire magis.
3. Suppléer esse.
PER UNEAR~M BCCTU8 3t~

Si conclusio est affirmativa, major propositio est affirmativa, nempe PHÏL.,V!I,B,ÏV~


in primaet tertia figura; et est particularis in secunda et quarta figura.
Exceptomodo Baralip quartae. Nempe paulo ante ostendimus excepto
modoBaralip nunquam fieri, ut major sit partialis in conclusione, quin
fueritpartialisin praemissa.
Consideravian uterque Terminus extremus in praemississimul posset
esseparticularisseu non distributus. <; Idque reperi ita esse ~>; ita in
modoD~neuterterminorum extremorum est distributus; non minor,
cumsit subjectumpropositionis particularis, non major, cum sit praedi-
catumpropositionisafnrmativae.
Nunc ergo ad medium < Terminum > veniamus. Mediusdebetesse
M~~M~ <<s~MMrM~ ~> distributus seu totalis; alioqui nulla potest
efficicoincidentia, si minoris termini aliquid parti medii coincidit <; aut
noncoincidit>, et majoris termini aliquid rursus parti medii coincidit
aut non coincidit, <; divcrsae partes medii affici poterunt; > utique
nullacoincidentiaaut non coincidentia inter ea qux: sunt in minore et
qux sunt in majore termino concludi potest, quae non habetur nisi
ope medii tum quae coincidunt tertio coincidunt inter se, aut quae
excludunturuno coincidentium excluduntur ab altero coinciden-
tium.Hinc in figuris ubi medius terminus semper est praedicatum con-
clusiodebet esse negativa, et ubi semper est subjectum conclusio
debetesse particularis. Colliguntur et quaedam de figuris ubi modo
subjectummodo prasdicatum est, sed consequentiae ilÏa: praesuppo-
nunt ex puris negadvis et puris particularibus propositionibus nil
sequi, et conclusionem sequi praemissam debiliorem, quas prius
demonstranda.
Ostendendumest etiam de propositionibus ipsis primum quod ex ïo recto.
merisparticularibusnil sequitur. Et quidem concipi potest particularem
negativamesseaffirmativam subjecti inn- Minor
citi.Ex. gr. Quidam homo non est sapiens Medius
fieret Quidam homo est non sapiens.. '~T
1 1
Itaquesufficit ut demonstremus ex meris
particularibusaffirmativisnil sequi. Manifestum est autem si merœ sint
parttcularesamrmativae,semper effici posse ut eisdem medii non coin-

I. Lire ~p~c~t.
3t8 DEFONM~MCÏC~ECOMPROBATïONE .M~

PMM.~V! B, <vcidant aliqua ex majore terminorc aut minore. Unde neque enidetur
to.
ut coincidat aliquid minons et médit
Manifestum etiam est ex meris negativis propositionibus nil
sequi.
Nam sola exdusio ejus quod est in termine extremo ab eo quod est in
medio non infert utique <; ullam coincidentiam, sed ne quideminferre
potest ~> exctusionem ejus quod in uno extremo ab eo quod est in alio
extremo.Ponamusenim aliquem totum extremum coincidere toti extremo'
id stare potest, etsi uterque extremus totus
excludatur à toto medio. Multo facilius ergo
stabit, si partes tantum extremi et medii exclu..
mal.
'o~ duntur invicem. Et si exclusiones merae in
praemissis non impediunt tota extrema < totis > coincidere, mutto
minus impedient partem toti aut partem parti coincidere.
Demonstrandum etiam est conclusionem sequi prsemissamdebiliorem.
Et primum ostendendum est, si una prsemissarumsit particularis, etiam
conclusionem esse particularem. Idque in meris amrmadvis, quiaqux-
cunque negativa propositio revocari potest ad affirmativam prasdtcati
infiniti, et syllogismi hoc modo demonstrari queunt, ut moxostendemus.
Supponimus conclusionem esse affirmativam, quia omnia reduximusad
affirmativas. Quodsi ergo conclusio affirmativasit universalis, minorest
distributus in conclusione, Ergo et minor est distributus in propositione
minore, quas cum sit affirmativa, debet in ea esse subjectum, alioquisi
esset prœdicatumforet in ea non distributus. Ergo medius in ea est prae-
dicatum, adeoque medius est non distributus in minore prop. Debet
ergo esse distributus in majore prop. Ergo cum major propositio sit affir-
mativa, non debet in ea esse prsedicatum sed subjectum, sed si subjectum
sit distributum, propositio est universalis. Ergo major etiam est univer-
salis. Ergo in af6rmativis si conclusio est universalis utraque praemissa
talis crit, aut si alterutra praemissa est particularis conclusio eam
sequetur.
Pari fortasse modo demonstrabimus ex puris particularibus nil sequi
<quia sufficit id demonstrari in affirmativis.> Nam si ambaepraemissae
sunt amrmativas particulares, habeant ambae omnes termines non distri-
butos, Ergo medius non erit distributus m alterutra pr~missarum.
L~M~M&M~.
z. Leibniz a voulu dîfe Mt~orM.
PER UNEARUM DUCTUS 3ï9

Ostendendumetiam est, una praemissanegativa existente condusionem Pm~, ]


t0.
VM, B, ïv,
é
excluditur aliquid
essenegativam. Si qua praemissarum sit negativa,
coincidere
extremitermini ab aliqùo medii. De eo medii aliquid debet
cum aliquo alterius extremi, alioqui merae essent exclusiones, et mera
diversa ex eo autem quod coincidunt L et M, et excluditur M ab N,
non potestcolligi nisi excludi < invicem > L et N.
In omni Syllogismo idem ingrediens medii coincidit [aut non coin-
Sit
ddit] < alicui ingredienti > alicui de utroque extremo applicatur.
S. Vel ergo
ingrediensMedii y ingrediens minoris ingrediens majoris
vel erit non est y oo y oo ô, Ergo
entyco et Y 00 Eïgo y oo
non est P oo 8, vel eritY==P,nonestYoo S.eï-gononestYoo
Sed ex his non est y co et non est y co 8, nil concludi potest. Ex
his patet conclusionem sequi praemissamdebiliorem et ex meris nega-"
tivisnil sequi. constat enim hinc medium in alterutro esse universalem,
oo isd aut
alioquiin una prœmissa fieret y in altera (y) oo vel non
cumnon distributus nihil certi definiat. Patet etiam terminum extremum
nonposse esse distributum in conclusione quin sit in praemissa,nempe
nil ingreditur conclusionem quam de quo coincidentia aut exclusio in
praemissis assumta est.
J Promisi ostendere omnes syllogismos negativos posse mutari in
ïo verso.

affirmativos,ex negativa faciendo affirmativam indefiniti subjectif


Ostendamuspercurrendo modos omnes negativos. Celarent dabit < in
&ï~M > Omne B est C, omne C est non D, Èrgo omne B est non D.
Celaro< dabit in Barbari > Omne B est C. Omne C est non D. Ergo
quodd.B est non D. Ferio< dabit in D~fM > Quodd. B est C. Omne
C rt non D. Ergo quodd. B est non D. Cesaredabit in Barbara conver-
sionesimplicitermajoris Omne B est C. Omne C est non D (quia Null.
Dest C. Ergoet null. C est D.) Ergo OmneB est non D. Cesaro.Ex omn.
B est non D sequitur Qu. B est non D. Camestres< in Barbara >
OmneBest non C et (quia Omne D est C fit) Omne non C est non D.
ErgoomneB est non D. C<MM~w< in iisdem > ex Omne B est non D
infertErgo quoddam B est non D. Festino< ex D<:n$ > Qu. B est C.

ï. Lire oo S.
a. Ure non est p oo8. Dans ce paragraphe, Leibniz a substitué la forme « non
est y ao p ta forme À y ~on w
3. Lire Fr<p<<<M<<.
320 DE FORMEE LOGÏC~: COMPROBATIONE

PML., VU, B, tV, et (quia Null. D est C seu Nullum C est D) Omne C est non D.
tO. Ergo
Qu. B est non D. Barocoex Darii. Qu. B est non C et (quia Omne
D est C) Omne non C est non D. Ergo Qu. B est non D.
Da~ Qu. B est C (quia Omne C est B) Omne C est non D.
Ergo
Qu. B est non D. < vel si malumus residere figuram (quod in secunda
non licuit) in Darapti Omne C est B. Omne C est non D.
Ergo Qu.
B est non D. Bocardoex Disamis. Omn. C est B. Qu. C est non D.
Ergo
Qu. B est non D. Ferison ex Datisi. Qu. C est B. Omne C est non D.
Ergo Qu. B est non D. C~M~ ex Barbara. Nempe C~A~ ita stat
Null. C est B. Omn. D est C. Ergo Null. B est D.
Transpositis prxmissis
net Omn. D est C. Omn. C est non B. Ergo Omne D est non B. seu
Null. D est B, unde convertendo Null. B est D.
Fessapmout reducatur
ad Baralip, modum ejusdem ngurae, sola enim
qualitate ubique diffe-
rentem, oportet in universali negativa subjectum facere infinitum seu
negativum, quod licet*. sic ergo Omne C est B. Omne non-Dest C
(quia Null. D est C) Ergo Qu. B est non D. Fresismonon habet modum
ejusdem Bguraesola qualitate ubique differentem. Revocabimus ergo ad
< D~M > prima: ngurœ. Nempe Qu. C est B (unde Qu. B est
C)
Null. D est C (unde Omne C est non D) Ergo Qu. B est non D. Rem
ergo habemus in omnibus modis comprobatam.
Ex hoc principio etiam ostendemus ex puris negativis
sequi aliquid,
sed conclusionem habere quartum terminum. In syllogismis
igitur nostris
manet regula quod ex puris negativis nil sequatur. Aliter autem
aliquid
inde sequi sic ostendemus Nullus homo est lapis. Nullus homo est
angelus. Ergo quidam non-angelus nen est lapis. Res ostenditur reduc-
tione negativarum ad meras affirmativas hoc modo Omnis homo est
non-lapis. Omnis homo est non-angelus. Ergo quidam non-angelus est
non lapis, vel quidam non-lapis non est
Angélus, ubi sunt non nisi
tres termini". Vel sic Quidam non lapis est homo. Omnis homo est
non angelus. Ergo quidam non lapis est angelus vel contra. Videamus
an aliquid etiam ex universali et particulari negativis simul
sequatur. Et
ï. C'estta une erreur Nul D n'estC (ou NulC n'est donne Tout D est
non-C(ouToutC est non-D),mais non Tout D)
sionstmpïe(Hiégitime) non.Dest C, ce qui est uneconver~
de l'U. A.
z. Leibniz aurait dû écrire est non w.
3. Syllogisme en .DdMp~.
4. Lire non'angelus ».
ÉLÉMENTS DE CALCUL MG!QUE 3 2! I

quidni?Nullus homo est lapis. Quidam homo non est sapiens. Hinc PtHL.. tO.
VII,B,ÏV,
Omnishomo est non [lapis] < angelus >. Quidam homo est non
sapiens.Ergo quidam non sapiens est non angelus. Sed haecnihil mutant
in figura syllogistica. Neque oper<s pretium est hœc amplius deduci,
nam~ci!è ex his quae constant colligantur. Videri tamen possunt quae
habet Cl. Sturmius in suo quem vocat Euclide catholico, quem olim
juvenisin Batavis dedit, et quem adulescens legere memini. Etsi nostris
desideratisnon satisfaceret. < Possumus jungcndo veteranea Elementa
de continente et contento haec in demonstrationes formales redigere
duplicivia, exemplari et ideali. >

PHIL.,VII, B, IV, t t-i2 (2 p. in-fbl.) tPHIL., VII, B, ÏV,


ÏÏ-Ï2.

(i) Propositiocategoricaest Enuntiatio de toto aut parte termini unius S


Scheda $
< nempe> quod [coincidat aut non coincidat] < idem sit aut diversum 1i recto.
ei quod inest seu > contento termini alterius. Terminus de cujus toto
aut parteenuntiatio fit est (2) Subjectumet ponitur primo loco. ut B, et
si de toto tunc in propositione ponitur (3) OmneB; si de
parte tunc
ponitur(4) QuoddamB, et priore casu propositio vocatur (3) universalis,
posteriore(6) particularis, et in hoc dicitur consistere (y) Quantitas
propositionis.Alter terminus velut C dicitur (8) prmdicatum; et, si
< identitasseu > coincidentia enuntiatur, adjungitur subjecto
per
(9)est,veluti Omne B (aut quoddam B) est C, et (ro) propositio~~M-
tivadicitur.Sin enuntiatur diversitas
[non-coincidentia] unius ab altero,
hocfit per T;o(n) non est, veluti Omne B non est C, aut Quoddam B
nonest C, et propositio vocatur (12) Negativa. Et in hoc dicitur con-
sistere(13) Qualitas propositionis. < Caeterum loco
hujus > Omne B
nonest C, solet etiam dici (14.) Nullum B est C. Postremo ~nM~M~
cujustotum idem alicui aut diversum dicitur posset dici universalis,sed
soletdici <iis> distributus; sin
parte tantùm, posset dici particularis,
sed solet dici non distributus. Nos alterutrum indiscriminatim
usurpa-
bimus 3.
Ce qui suit est un autre essai,
2t Sic. indépendant du précédent.
3. Entre les deux lignes on croit lire JCMODLION.
~MM DE MtBNtZ.
21
3 33 ~iLÉMENTS DE CALCUL LOGIQUE
"'l'
P!UL<, VU, B. !V,
ï!.
Propositio universalis affirmativa Omne B est C veluti Omnis homo
est animal vel quod eodem redit, < Omnes homines sunt animalia
sive > Tota multitjdo hominum [coincidit] <~ eadem est > contento
in multitudine animalium. ut linea B respondet contento in lineaC.
Malumus tamen dicere totum B idem esse con-
tento ipsius C, quam parti. Nam interdum fit ut
totum B coincidat toti C. Ut si dicam (de
piano
intelligens) Omne triangulum esse trilaterum, quia ambo termini
acquè latè patent; Et vicissim Omne trilaterum est triangulum.Sed
recepto loquendi modo quem propositiones catégories <~anirmativx>
sequuntur, nulla prxdicatis (perinde ac subjectis) adjiciuntur universa-
litatis vel particularitatis signa, atque adeo dissimulatur, an ad partem
tantùm prœdicad an verô ad totum pertineat coincidentia. Ideôvi expres-
sionis seu formée id relinquitur in incerto. <~ et cum totum praedicatum
hoc loco afficitur, id dicitur pcr accidens fieri. > Sanè de parte pr~dicati
fes certa (cum et in casu totius coincidentis pars coincidat, quippequ~e
in toto continetur). Itaque vi formae non attingitur nisi pars pr~dicati.
Propositio particularis affirmativaest Quoddam B est C veluti Quidam
homo est sapiens, vel quod eodem redit, pars multitudinis hominum
coincidit < eadem est >- cum contento in multitudine sapientum.Uti
pars Imeas B respondet contento in linea C. Et
pars quidem subjecti respondebit parti pr~edicati,
si alii quam homines sint sapientes <; (velut genii
ipseque Deus) >; toti vero, si solis hominibus sapientia convenire
intelligatur. Ita si dicamus Quosdam homines esse imperatores, pars
hominum toti imperatorum seriei coincidet. Sed vi formasid tantùmin
propositione <~ affirmativa ~> particulari certum est, partem prédicat!
affici, et coincidere parti subjecti.
n verso. Propositio Universalis Negativa est Nullum B est C, sive OmneB
non est C. veluti Nullus homo est lapis, sive quod eodem redit Omnes
v t v
homines non sunt lapides. vel tota multitudo homi-
num exclusa est à tota multitudine lapidum neque
assignari potest pars multitudinis hominum qua:
coincidat parti aut contento multitudinis lapidum. Hic consideratu
dignum est subjectum non minus quam praedicai~mtotum afficienun-
tiatione essequeadeb universaleseu distributumut vocant.
ELEMENTS DE CALCUL LOGIQUE 3s3

PropositioParticularis Negativa est Quoddam B non est C. veluti PHIL., VII, B, IV,
tt.
quidamhomo non est sapiens, sive pars multitudinis hominum exclu-
diturà tota multitudine sapientum. Hoc etiam apparet in lineis B et C,
nec refertan linea C producatur donec respondeat parti ipsics B, modo
non eousque ut ei parti respondeat, à qua exclusa
est. Fieri scilicet potest, ut alii homines sint
sapientes;sed sufficit quosdam sapientes non esse.
Hic autemrursus apparet prasdicatum esse universale < unde mani-
festumest praedicatumpropositionis amrmativaeesse particulare vi forma:
seunon distributum, pra~dicatumverô propositionis négative esse uni-
versaleseu distributum. >
Quidam categoricas propositiones adhuc magis quantitate variant, et
universaliac particulari adjiciunt indefinitam et singularem Sed inde-
finita< quaesigno quantitatis caret, v. g. homo est sapiens >, cùm
iocert~ sit magnitudinis, securitatis ergo pro particulari habenda est
donec aliquid amplius constet, nisi constet ut fere fit compendio
loquendisignum universalitatis supprimi; hoc ergo non ad Logicam, sed
adinterpretationemverborum pertinet. Singularis autem < propositio>,
v. g. Petrus est homo, referenda est ad universalem, cum totum termini
in uno hoc exemplo singulari contineatur. Neque enim cum Petrum
dicimusplures eo nomine, sed certum aliquem designamus. Sed nunc a
Scholiisfamiliariusomnia explicantibus ad Theoremata et demonstra-
tionesveniamus.
~C~M~

i. Quicquid inest inexistenti id ipsum inest, veluti si AB insit


ipsi
ACet AC insit ipsi AD, ipsum AB erit in AD.

2.Quicquid inest excluso,id ipsum exclusum est. Veluti3 AB sit in


AC,et AC sit extraDE, etiamAB erit extra DE.

t. Cf. p. t96, note 2.


r P~~ point de vue de l'extension, comme dans PuiL., VII,
h- axiomes seraient faux au point de vue de la compréhension
(cf. phil,, VU, 2°9, et PUlL.,VII, B, IV, 26). V. La ~~«c
et 362. Logique de Z.~Mt'T,p.
Leib»i~, p. x3, 20
3.Si oublié.
3~4. NOTES DE CALCUL LOGIQUE

v,t
?HtL., VII, B, ÏV, Quodlibet sibi inest, aut sibi exclusum non est. Coincidunt
ïï. quorum
contenta eadem sunt. Et vicissim. Hinc si A insit ipsi B et B
ipsiA
coincident A et B.
Coincidunt duo cum quodvis contentum unius inest contento
alterius.
Nam si inest contento alterius, etiam idem erit alicui alterius
contenter

PMÏL., VII, B, ÏV, PHIL.,VII, B, ïv, 13-14 (3 p. in-folio).


i3-t4.
Définitions de catégories logiques Idem, JV~, ~M~M,
P~ /M~-
~CMM~MMï, Similia, CoM~rM~,Requisitum, Partes, Tb~tM
Aequalia, etc.

PniL., VII,. B, ïv,ri PHïL.,VII, B, ive ï5-2o (6 p. in.~).


t5-20.
t5 recto. Affirmatio est cogitatio de duobus [conceptibus] quatenus conceptus
unius conceptum alterius continet.
Affirniatioabsolutaest cum conceptus rei continet conceptum rei.
Subjectumest res continens.
Prardicatum est res contenta.
t6 recto. Propositiones intellectuales primitivae Si subjectum et preedicatum
sit idem, vera est propositio afnrmativa ut a est a. Ex.
gr. Deus estDeus.
Si antecedens et consequens sit idem, vera est propositio affirmativa,
ut si A est < verum >, certè A est < verum >. Ex. gr. Si Deusest
sapiens certè Deus est sapiens. vel si sapiens non est miser, certë
sapiens non est miser. Hinc
Si a estb, certè a est b.
Si a non est certè a non est b.
Si quidemsi a est b < c est utique c estd.
Si quidemsi a est bnonstatimc est utique si a est b statim cestd.
Si quidemsi a non est bcertèc nonest d, utique si a nonest b M~ H~
est t~
Si quidem si a nonest b certèc estd, utique si a M~ c~ c estd.
t. Cf. MATH.,
ï, t), i; PH!L.,
VÎI,B,U,42.
NOTES DE CALCUL LOGIQUE 3 35

Si quidemsi a est b certèc nonest d, utique si a est b titique c ?0~ Pt PHïï. VII,
16.
B, <?,
estd.
'< verso.
j Si una contradictoriarum est vera, altera est falsa.
t6

Si a est certè a K~ non-est b.


Si a nonnon-estb, certè a est b.
t (i) Ens, ut a corpus 2. b sentiens 3. c rationale S. d seu a~. ty
recto.

Animalseu corpus sentiens. 6 seu 2,3. seu abc seu de. homo seu
corpussentiens rationale, seu animal rationale. 30 seu 6,$ seu 2, 3, $.
kpis.g. Petrus.
(2) Nota P aut voxest < (ex. grat. e P vel 30 r 6. homo est
animal)> significatin locum e vel 30 vel hominis substitui posse d vel 6
velanimal.
(3) Et perinde est sive scribamuse P sive e.
(4) Si e P d et d P a, tunc e y a. Si homo est animal, et animal est
corpus,tune homo est corpus.
Nam quia d r' a ex hypothesi,ergo pro d substitui potest a per artic. 2.
Jame r d ex hypothesi,substituatur ergo a pro d, fit e P a. Quod erat
demonstrandum.
($) Si/ P e et e P et P a, tunc f P a.
Nam P et d P hypothesi,ergo e P per artic. 4. quod est
primum.Porro/ P e ex ~o~~ et e P per partempn~w ~M/M~ demons-
trationis.Ergo f P per artic. 4. Quod erat dem.
(6) Eodem modo procedi potest in infinitum ï7 verso.
(8) Non ita significat si verum est e P d, falsum est e non P d. et
si verumest e non P d, falsum est e P d.
(9) Si e p et f non P d, tunc f non P Nam < per antithesin >
sit y p est < autem > e P per hypothesin.Ergo f P per artic. 4,
quodest falsumseu contra hypothesin, posuimus enim f non p Fal-
sumest ergo P e. ergo f non P e. per artic. 8. Quod erat dem.
a
(10) Si posito d non P f et P sequitur e non P f
~M~. 30. 6,$. a, b. t8 recto.
<~ Homo Animal Rationale >'
t. Signe de t'tnegatité, correspondant à > (plus gT<n«<~«e) ou plutdt (v. p. 3z6,
~ote 2) A~ (supérieur ou égal à).
?. Le n" 7 manque.
3. Sic (inachevé).
326 SUR LA CARACTÉMSTIQUE

PMt. VII, B, ïv, 7<~M.30 n 6,$ < n > significat 30 et 6,5 sibi substituipossc.
j 18.
i Ut hominem et animal rationale.
¡
<ï n < Homo est homo. Patet per se.
Si a n b et b n c, erit n c.
<; patet ex significationeipsius n.
P significat d substitui posse in locum ipsius c. Idem significat
etiam c. <; Ut si c sit homo, d sit animal, vulgo sic enuntiatur
Homo est animal. >
c F* significat d substitui posse in locum ipsius sed non contra.
Hinc si c r* d, erit c P d et d non F c.
j Si c non n d et c non r* d, erit c non P ~.}}
Si a n erit a fi b et b f' a, et erit a non n b et bnon P a.
Contra si a p et P a, erit a n b.
Si a r et b r c, erit b F c.
ut si homo sit animal et animal sit [corpus, tunc homo erit] substantia,
homo erit substantia.
bc. Significatsi anbc, erit a r~ et erit a n
Hinc si d F erit d P et d P c.
Si a P erit a n ~y.
Si a non n et a non n b, erit a non P b.

PML., VII, B, ïV, PmL., VII, B, iv, 21 (un coupon)


2t.
Characteristica omnis consistit in formatione Expressionis et tran-
5situ ab Expressione ad Expressionem. Expressio <; simplex est vel com-

posita, quae > formatur vel per appositionem, vel per coalitionem.
Appositione fit formula. Coalitione fit characternovus. Sed pro calculo
non opus est coalitione, sed sufficit simplex appositio seu formula, et
compendii causa assumtione arbitrarii characteris cujus significatiotan-
tum nota est. <~ licet ad perfectionem characteristicaenecessariasit coa'
litio, ut ingredientia indicentur. > In appositione rursus interveniunt
i. Signede régalité.
2. Signe d'inégalité excluant l'égalité (comme notre signe >, opposé au signe ~).
3. Lire c.
Lire a.
5. Cf. PHtL., VI~ B, M,
SUR LE SYLLOGISME 3sy

ordo( quandoejus habetur ratio ) et signa quibus variatur appositio. PHIL., VII, B, IV.
2t.
Transitus ab expressione ad expressionem significat una expressione
positaponipossealiam. Hinc dantur jam porro <; formulas >transitum Verso.
involventesseu enuntiantes, et transitus ab enuntiatione ad enuntia-
tionemseu conséquente. Transitus species simplicissimaest substitutio,
etexsubstitutionibusipsa mutua substitutio seu aequipollentia.Generalis
transitusest, ut positis A et B dicere liceat AB, nisi quod scilicet ex spe-
cialibuscalculiregulis obstet; est inter generalia postulata. Sunt et gene-
rales enuntiationes tales circa est et non; item inversio relationis ut
A" Ergo B~A~ Seu si A se habet aliquo modo ad B, tunc B
determinatoquodam modo priori contrario se habet ad A.

PmL.,VII, B. iv, 22 (un coupon) un extrait de la Chirurgie de PïML., VII, B, IV,


ËONTEKOE. 22.

PuiL.,VII, B, iv, 23 (un coupon).


In exempîisquasdeclaratoriasunt, non co~M, locum habet vujgi PHIL., VII, B, tV,
23.
regulaqux ait Exemplorumnon requiritur ventas. Hac distinctione res-
pondiR. P. Bouveto qui usus est exemplo colorum quos componit ex
alboet nigro, ut octonos conficiat ad illustrandos octo Fohy caracteres
lineares.Respondi etsi revera colores non oriantur ex sola mistione albi
ernigri,sufficeretamen exemplum ad illustrationem, et cum non alius
estscopus,exemplorum non requiri veritatem. April. 1703.

PHii. VII, B, iv, 26 (2 p. in-8<').


Syllogismusest actus mentis, quo per subjecto inclusum vel exclusum ïPHIL., VII, B, IV,
medium,colligitur praedicatum etiam illi inclusum vel exclusum esse. 26.
Duabusautem res constat regulis.
1. Medium inclusum etiam sibi
subjecto praedicatum inclusum (vel
exclusum) ei includi (vel excludi) ostendit.

Le!bniz a sans doute voulu faire le second signe en sens inverse du premier,
mais il les a faits pareils. Le même
signe se retrouve PaM. VII, C, t44.
.329 DEFWmo

'v,
PwL., VII, B, tv, 2.Medium subjecto exclusum etiam pra~dicatumse includens
26. subjecto
excludi ostendit
Haecpertinent ad propositiones universales.
Et hinc particularium usus colligitur,
quia particularis affirmativaest
negatio exdusionis, et particularis negativa est negatio
inclusionis.
Les particulières dérivent donc des universelles
Mais elles en dérivent aussi par subalternation. par contraposition.

v,
PHIL., VII, B, ÏV, PHIL., VII, B, iv, 28 (un coupon).
28.

D~o.
In omni definitione constare debet id
quod definitur esse possibile,
interdum etiam quasntur, ut actu existat, ut in
definitione Morborum.
Ita si quis febrim definiat per frequentiam
pulsuum pr~tematuralem, is
refutaretur, si qua daretur tertiana, in qua omnia observantur et
Verso.
qus
homines )1 vulgo agnoscunt febrem, nec tamen pulsus esset
Si quis tres constituerit Atrophia 6-equentior
species, unam in qua pinguedo sola,
aliam in qua caro sola, tertiam in
qua utrumque deficit, is simul asserere
videtur, unam quamque harum specierumaliquando contingere. Itasiquis
definit febres hecticas, malignas, simul asserit eas
observari. In his qux
distincte non intelligimus opus
experientia ad constituendas definitiones.

?H!L., VII, B. iv, PmL., VII, B, iv, 29 (un coupon).


29.
Certum est ex multis erroribus inter se
junctis concludi posse veri-
tatem. Sed quoeritur an ex una falsa
propositione adjunctis non nisiveris
verum concludi possit. Et ajo
posse ex. gr.
Omnis homo est doctus
Quidam ignarus est homo
Ergo Quidam ignarus est doctus.
Examinandum esset genera!iùs quibusnam modis ex falso verum con-

re~~n~f~ formulées au point de vue de la compréhension (elles se


retrouvent littéralement
de l'extension (cf. PHIL.,VII, B, IV, VII, 209). Elles seraient fausses au point de vue
t r),
SUR LES DEMNtTtONS EMPtRÏQUES 32~

cludipossit adjunctis non nisi veris. Id est solvendum esset hoc instar PtHL.,
29<
VIÏ, B, tV,
est efficiendum.
problematisquod

PHIL.,VII, B, iv, 3o (un coupon). p:nt. VII, B, ïv


3o.
In NotionibusjE'~ncM, ut auri, et aliorum in quibus de possibilitate
non constatnisi a posteriori, non habentur definitionesnisi provisionales.
Ex.gr. si aurum aliquod artificiale inveniretur, quod omnes haberet pro-
in examinibus
prietatesauri naturalis hactenus consideratas, et subsisteret
consuetis,exurgeretque aliquis qui novum quoddam indicaret examen
ab artificialiillo auro non sustinendum, is utique defectum aliquem defi-
nitionisauri eat~nus explevisset. Notandum praetereaest, non sufficere
ad condendasdefinitiones NotionumEmpiricarum(ut ego voco) si quis Verso
norit catalogum [proprietatum] <; attributorum > rei, nam si omnes
illasin unum cumularet ad definiendum, fieret definitio prolixa praeter
necessitatem.Sed opus est ut ex collatione cum aliis notionibus quae-
damattributa communia habentibus videat quaenam sufficiant ad rem,
(utaurum) à notis omnibus discriminandam; idque cum pluribus modis
fieripotest, tot dantur auri definitiones diverse. Sic aurum potest defi-
niri, corpusgravissimum; metallum ductilissimum; metallum cupellabile
flavum,vel metallum cupellabile et quartabile.

Pmi. VII, B, iv, 3i (un coupon). ]PtHL., VII, B, ÏV,


3ï.
Comme tout se peut expliquer dans la Géométrie par le calcul des
nombreset aussi par l'analyse de la situation, mais que certains pro-
blemessont plus aisément resolus par l'une de ces voyes, et d'autres par
l'autre1, de même je trouve qu'il en est ainsi des phénomènes. Tout se
peutexpliquerpar les efficientes et par les finales; mais ce qui touche
les [hommes] [esprits] [ames raisonnables] substances raisonnables
s'expliqueplus naturellement parla consideration des fins, comme ce qui
regardeles [corps] autres substances s'explique mieux par les efficientes.

Cf. Elementa
NovaJ~~Me<M
Universalis(PHtL.,
VII, B, V;,9-10).
~0 CATALOGUS!NVENT!ONUM

PtUL..
32.
V!ï, B, Pmi~ VII, B, tv, 32 (un coupon).

Catalogus J~~M~OMM~.
[In Metaphysi]
Z~~M. Plato invenit usum definitionum et divisionum. Architas
praedicamenta seu classes rerum. Plato Algebram, seu suppositionem
qu~sid velut dati. Aristoteles formas propositionum et syllogismorum
absolutorum, et Loca Topica seu fontes disserendi. Lullius artem disse-
rendi de quovis lon~ius produxit. Petrus
Hispanus et summuHst~ Gnm-
maticam philosophicam seu doctrinam de
supposito. Joh. Suisset calcu-
lator aestimationem seu Logicam Mathematicam circa rerum
gradus
Joh. Hospinianus enumerationem modorum absolutorum'. Petrus Ramus
demonstrationem conversionum suppositis identicis <~ et
figuris>, vel
aliarum figurarum ex prima suppositis identicis et conversionibus Idem
Leges universalitatis, necessitatis, et perfectionis in propositionibus seu
x~ ~~K, xxT'<xuTo et x~o~ou ~M-?ovab Aristotele propositas ursit.
Idem Dichotomias et in universum Tabulas seu divisionum et subdivi-
sionum catenas frequentari fecit; quem secuti
Zwingerus Freigius
Keckermannus Alstedius, aliique solidiores. <Joach.
Jungius> No-
tionum species varias exquisitius consideravit,
ostenditque non omnes
consequentias revocari posse ad syllogismos

PHtL., VII, B, V,
1-10.
PHIL.,VII, B, v, i-io (5 feuilles doubles numérotées par Leibniz).
De ~c~M~ 10 april. 1679.
Ubi de Potentia, Actione,Determinatione.
Suite de dénnitions psychologiques et morales.

i. V. De Arte coMt&tM~orM, t6G6 (.W~A., V, 23;


2. V. op. cit. (~. IV, 46)
V, 33; ~m, IV, 55); .V~ ~M~ IV, n, 1; Phil., VH,
3. V. ~0~~ ~MM, IV, 7. Cf. La
Z.<! Logique
Lo~M~ de B, Let~~
m, 24; p. 8.
3. V. Nouveaux Essais, IV, xvu,
151. Cf. La
§4; PHIL.t VII, B, 111,24; VII, C, i5t.
Logique de Z.e! p. 441, note
NÊMNtTtONS MORALES 33ï

F
PHM. VII, B, V,
PHiL.VU, B,v,ï a (in-folio) ï3.
est charitativus.
Justusest charitativus similis sapienti quatenus
12 recto.

Charitativusest benevolus, similiter se habens erga quemlibet, qua-


tenusest benevolus.
.8~ est amans, confirmatus quatenus amans.
inclinatus.
Co~'w~M~est inclinatus, magnus quatenus
7~M~~ est facilis quatenus volens.
Yolensest cogitans < et tendens ad id quod cogitât > conans ad ali-
quidquatenus idem repraesentans.
(En marge, définition de Tendens.)
Cogitansest repraesentans, et conans quatenus fepraesentans.
Conans< ad aliquid > est determinatus quatenus agens. < seu
determinatumquatenus potest esse novum. >
Determinatusest habens < omnia > requisita absoluta quatenus est
habens.
J~MM~ quatenusest habetuest habens qu~ semel existentia sup-
positanon involvunt aliud < subjectum ultimatum >.
e e · a e

est charitativus homœosophus. }


j C~n~ est benevolus pantotropus. S
Patetex his nobis verba apta deesse. }
o
e e e a e e e

Cette chaîne de définitions est


illustrée, d'une part par la figure
ci-contre (f. tï), formée de cer-
cles et d'autre part par un arbre
généalogique (f. 14) commençant
par~~M~, puis charitativus, quasi-
~Ï~M.

~Justus est charitativus s~pienti~bfmis.

t. Cf.PmL., Vin, 4.-5.


2. V. La Logique de Z.et&M~,p. 436.
NOUVEAU PLA~ D'UNE SCIENCE CERTAINE 6

PmL.,VII,B,vt,t. ï. PHIL.,VII, B, V!, i, f. 1-2(4. p. in-folio).

[Projet et essai de Certitude]


<<Essaysurun~>
Nouveau plan ~'KM~ ~~c~ c~r~ïw,
le quelon demande les avis ~M~ M~
t recto. E toutes les pertes que nous faisons, celle du
temps et des occasions.
est la plus inestimable. Cependant nous ne nous en
appercevons
gueres que lors qu'il n'est plus temps et que les regrets sont superflus.
On peut dire que les connoissances solides et
utiles, sont le plus grand
tresor du genre humain, et si jamais siècle a esté
propre à l'accroistre et
à le faire profiter c'est le nostre, cependant ne vois
je pas que nous nous
mettions en devoir de jouir comme il faut de cette
grace du ciel, et du
penchant glorieux des plus grands Princes, pour faire fleurir les Sciences
et < les > Arts.
Toute nostre félicité consiste < principalement > en deux
points
principaux dont le premier est la satisfaction de l'esprit (qu'on sçait estre
l'effect de la vraye pieté et de la bonne
morale) et le second est la santé
du corps qui est sans doute ce qu'il a de
y plus pretieux de tous les biens.
terrestres. Mais l'un et l'autre point est
egalement negligé et il n'y a
< pas > de quoy s'étonner que la consideration de la vie future < dont
nous ne connoissons l'estat que par la
foy, > fait si peu d'impression
sur les esprits, puisque les exemples de ceux
qui s'attirent des miseres.
presentes et visibles par leur desordres, et, par le peu de soin qu'ils ont

Discourssurun nouveaud'uneM«'H~
certaine,P~ ~T~ inteldigeras
(publié
par
p. 90); Pxrr. VI, Il, a; VI, 12, e; VU, B, x,1.
.0-, .e~.
~t.

4 NOUVEAU PLAN D'UNE SCIENCE CERTAINE 333

de leur santé, ne sçauroient convertir < aucun de > ceux qui prennent PHH~V!ï,B,VÏ,t.
le même chemin.
Celafait connoistre que souvent les plus éclairés n'ont que des peu' i verso.
~éessuperficiellessur tout ce qui ne flatte point <~ d'abord ~> les sens,
ou lavanité, ou l'avarice, non pas faute de penetration, mais faute d'at-
tention; et il semble qu'on ne songe jamais serieusement qu'à ce qui le
meritele moins.
raisons de cet abandonnement, est le
Je croy qu'une des plus grandes
de la
.desespoirde mieux faire < et la trop mauvaise opinion qu'on a
nature humaine ~> car bien des gens sont prévenus d'une incrédulité
secretequi les dispose à se figurer que l'homme est emporté par le Tor-
rent general < de la nature > comme le reste des animaux, que tout
ce que nous pouvons faire est une pure vanité, et que bagatelle pour
bagatelleil faut mieux choisir les plus agreables.
Il y en a qui s'imaginent, que la raison ne sert qu'à nous affliger, et
il faut fuir avec soin, parce qu'elle
que bienloin de chercher la verité, la
ne serviroitqu'à augmenter nos miseres, en nous faisant trop connoistre
nostre neant.
Quant aux Sciences et Arts plusieurs se persuadent qu'il n'y a que les
et
plusmaterielles qui ayent quelque solidité, comme les mechaniques,
les mathematiques, et que les autres ne sont que des belles illusions
propresà faire subsister commodement ceux qui les cultivent et à tenir
les peuplesen devoir. On ne se promet rien de la médecine que lorsqu'on
est malade, on se moque du droit pendant qu'on n'a point de procès sur
les bras, et on fait l'esprit fort contre la Theologie, jusqu'à ce qu'il faut
songera mourir1.
t Mais cette inconstance de nos jugemens, que nous abandonnons & recto.
nousmêmesaux premiers approches du peril, fait assezconnoistre qu'ils
ne sontappuyés que sur la legereté et la paresse. Ce ne sont pas les plus
informésqui sont les plus promis à prononcer. et ceux qui meditent
trouventplus de raison d'admirer l'excellence de la nature humaine que
de la mépriser. Car enfin cet entendement qui nous eleve au dessus de
l'universpour le contempler, et qui nous fait connoitre des verités neces-
saireset eternelles, que l'univers luy même est obligé de suivre; n'est-ce

a.Cf.PHn. VIT,B, v!, 4 recto.


33~. NOUVEAU PLAN D'UNE SCtENCE CERTAINE

PH!L.,VII,B,Vï,2. ,2. pas un échantillon de la nature divine, puisque rien n'est plus reel
av
plus divin que la vérité, et l'entendement qui luy repond. Ceux qui sont
versés dans les profondes Contemplations de Geometrie et de
Nombres
ou la vérité se montre toute nue admirent à tout moment l'ordre des
choses; et quand ils envisagent quelque progression en rang des gran-
deurs ou il paroist de l'irrégularité, ils trouvent tousjours
apres une
exacte discussion que tout est admirablement bien [réglé] <~
disposéet
que ce desordre apparent fait par apres la plus grande beauté. > Il y a
bien de l'apparence que la nature garde par tout cette
coustume, <que ce
merveilleuxentendement [n'aboutira pas à rien] qu'elle a donné a nostre
ame ne sçauroit aboutir à rien, > et que la sagesse, la justice et la bonté
de l'auteur des choses ne se feroit pas moins connoistre dans le
gouverne-
ment des hommes que dans leur formation, si nous etions aussi
capables
d'envisager l'harmonie universelle comme nous sommes en etat d'exa.
miner la concinnité particuliere de la machine de nostre
corps.
Mais s'il y avoit autant d'incertitude de part et d'autre, ne seroitil
pas
a propos de faire <~ au moins > un essay de nostre pouvoir, avant
que
de desesperer du succès. Ne voyons nous pas < tous les
jours >
des nouvelles decouvertes non seulement dans les arts mais encor dans
la philosophie et dans la medecine; pourquoy ne serat-il pas possiblede
venir à quelque soulagement considerable de nos maux On me dira
que tant de siecles avoient travaillé avec peu de fruit. Mais à biencon-
siderer les choses, la plus part de ceux qui ont traité les sciencesn'ont
fait que se copier, ou que s'amuser; c'est presque une honte au genre
humain de voir le petit nombre de ceux qui ont travaillé veritablementà
faire des découvertes; nous deuvons presque tout ce que nous sçavons
(les experiences du hazard mises à part) à une dixaine de personnes,les
autres ne s'estant pas seulement mis en chemin d'avancer. C'est pour-
2 verso.
quoy 1apresles lumieres que nous avons aujourdhuy je crois si un grand
Monarque faisoit faire quelque puissant effort, ou si un nombre conside-
rable de <~ plusieurs ~> particuliers <~ capables mais ~> dégagés d'autres
considérations s'y prannoient comme il faut, que nous poumons faire
des grands progrés en peu de temps, et gouster nous même le fruit de
nos travaux, qui de la maniere que nous nous y prenons apresentfroide
et languissante, sera réservé à la posterité.
ELEMENTA RATIONIS 335

PHIL.,VII, B, vt, 2, f. 3-8 (to p. in-fol.) PHIL., VII, B, Vt,


3-8.
jEI.~ŒT~T~ ~TfOT~M
sine < justa > reprehensione vanitatis~ ab homi- 3 recto.
Q quid unquam <~
nibus promissum productumve est, quo spes sit augeri vires nostras
viamquepernciendaerationis aperiri posse; id certè cujus Divino bene-
ficio nunc initia damus, tale asserere ausim; unde nisi fata obstant,
magn~ non scientiarum tantùm, sed et aliarum rerum humanarum <; à
rationependentium > mutationes in melius portenduntur.
Fuit ea felicitas hujus seculi, ut instrumentum inveniretur mirificè
juvandiusum oculi, quo nullum utique organorum corporeorum nobis
insitorumad cognitionem rerum praestantiusest. Sed quanto ratio, quae
instrumentumest instrumentorum, et ut ita dicam, oculus oculi, non
oculo tantum, sed et omni alteri instrumento naturali praestat, tanto
TelescopiisacMicroscopiisomnibus excellentius est, hoc quod <~nunc >'
delineamusOrganon ipsius rationis.
Equidemnon in obscuro causa est, cur hactenus soÏae Mathematica:
disdplinx ad miraculum et invidiam usque excultae sint non tantùm
certitudinesed et copia egregiarum veritatum; neque enim id ingeniis
Mathematicorumtribui potest, quos nihilo aliis hominibus praestare, res
ipsa [ostendit] <~ loquitur >, cum extra orbitas suas vagantur; sed
nature objecti, in quo ventas sine labore, sine sumtuosis experimentis,
itaob oculos poni potest, ut nulla dubitatio relinquatur, detegitque sese
series quasdam, et ut ita dicam filum cogitandi, quod et securos nos
redditcirca inventa, et viam indubitabilem ostendit ad futura.
Hinc Physicœ scientiae perfectio <: (praeterexpérimenta) > sine con-
troversiain eo consistit, ut reducatur ad Geometriam; detectis, quoad
ejus fieri potest naturas mechanismis, qui à partium figuris motibusque
pendent;ipsa autem < rursus > Geometria cum nonnihil adhuc per-
plexasit, neque enim omnesfigurarum habitudines lineis in charta ductis
commodeexprimi possunt, reducta est ad calculum quendam sive nume-
rorumasstimationem,qua efficitur, ut characteribus numcricis j ac literis 3 verso.
alphabeti,numeros indeterminatos designantibus, variè combinatis ipsse
t.Cetopu8eutedatede!686enviroo. Il est très intéressantpour l'histoirede la
penséede Leibniz(v.p. 345.34.7.)
336 ELEMENTA RATIONIS

PH!)L.,V!ï,B,Vt,3. ngunc < corporum > mirabili ratione exprimantur, quod vu!gô fAoa-
lysin] <: calculum > speciosum < à characteribus sive speciebus
rerum > vocant. Ipsis autem numeris nihil est parabilius
faciliusque,
et quod magis sit in humani ingenii potestate; licet enim numerorum
scientia majorem quendamperfectionis gradum acceperit magisque adhuc
accipere possit per Artem Combinatoriam, sive Speciosam generalem,
cujus applicatione ad numeros Analysis Mathematicorum nata est,
attamen comprobatïones veritatis analyticaecujuscunque semper numeris
ordinariis institui possunt, usque adeb ut à me excogitatasit ratio omnem
calculum Algebraicum examinandi per abjectionem novenarii aut similem
ad instar calculi communis'; atque ita omnis Veritas Mathematica
pura
per numeros à ratione transferri potest ad oculare experimentum.
Hoc verô beneficium perpetui per experimenta examinis filumquesen-
sibile in labyrintho cogitandi, quod oculis percipi et quasi manibuspal-
pari possit (quibus rebus mea sententia Mathematicarum incrementa
debentur) in aUis humanis ratiocinationibus hactenus defuit 2. < Expe-
rimenta enim in physicis difficilia,sumruosa, ~ÏIacia sunt; in moralibus
civilibusque ambigua et periculosa <; aut potius in utroque genere
utraque >; in Nletaphysicis< autem> circa [res] incorporeas substan-
tias (extra nostram) in hac quidem vita magnam partem ne possibilia
< sunt > quidem, so!aque divine fidei gratiâ supplentur. > Unde
< plerumque defectu criterii indubitabilis > nec controversiasliquide
finire, nec proinde < satis > ad ulteriora tutô progredi fas fuit, ha:si-
musque in initiis quibusdam, et à tot seculis casu magis quàm ratione
profecimus, et ne nunc quidem in tanta luce seculi, et copia experimen-
torum, et aggestis in cumulum etiam majorum notitiis, magnis admodum
accessionibusfelicitas nostra adaucta est, nec satis videmur divinisbene-
ficiis uti, quantum in nostra potestate est, < idque non solum observa-
tionum, sed et rationum neglectu. > Neque enim dubito quin ex h!s
ipsis [qua~jam novimus] < experimentis atque notitiis, quas jam explo-
ratas habemus > (aut quas certè per varios homines sparsas saltem
publica autoritate facile in corpus humanse scientiagamplissimum colligi
4 KCtO. liceret), per consequentias educi possent j multa mira et magna quibus
non tantùm animi hominum perfici, et mores emendari, sed et vita haec
t. Cf. MATH.,IV, ï3, a, b, c. V. LaLo~MC I.~Mt~, p. 98 et 484.
2. Cf. PHtL.,VÏ, ït, a; <2,e, 9. V.La Lo~M~ de Z.~t~t~,p. 99.
ELEMENTA RATÏONÏS
33~
r

fieri beatior queat, compluraque mala quibus corpora nostra laborant tPmL.,VIÏ,B,vj,4.
pronigari; condita (ut de aliis artibus taceam) physica sive MedicinaL
quadam(si barbarè at siguincanter loqui licet) provisionali, qua s~pe
nullonegotio miseriis nostris succurri posset. Dum interea nescio qua
ignaviatorpemus et inter medias undas siti perimus, et saspe empirici
alicujusfelicitemeritati salutem debere cogimur; non magis Medicin~,
quàmhumani generis, et illorum inprimis, opprobrio, quibus cum satis
< vel> potentiaeatque opum <~ vel ingenii > dederit DEus, ut com-
munemfelicitatemadjuvare possint, malunt alia omnia agitare <~ quam
quœopus est >, donec ipsi aliquando malis oppressi sera pœnitentia
frustràauxiliapetant à scientus quas contemserunt, <; vel lucri tantum
autvanitatiscausa coluerunt ~>
Sed huic quidem <; hominum vitio > non nisi magni principis
excellens atque enicay sapientia mederi potest. <; qui unus sua autoritate
adscientiarumperfectionem intra paucos annos efficere posset, quod
alioquisi eo quo nunc itur pergimus gradu, vix multis seculis erit
expectandum;satis enim manifestum est nisi acrius in seria incumbamus,
futurumesse ut labores nostri non tam nobis, quàm posteritati prosint,
quibustamen jam tum frui possemus ipsi, si satis animi consiliique
esset*.> Nos autem missis istis, vel potius Divinas providentia~ et
publicspotestati commendatis, ad ea <: nunc quidem > redeamus,
quaenontantum optare possumus, sed et praestaresperamus.
Assevcrariigitur potest praster defectum <( seriœ > voluntatis~, qui
nonnisiab altiore manu emendationem expectat, ab intellectus maxime
remorisproficisciquod non satis utimur fruimurl divina in nos beni-
gnitate.Intellectus autem noster nisi superna lace illustretur, aut filo
quodamAriadnasoducatur, quali sohe hactenus usas sunt Matbematicœ,
< nuxaefidei est, et ubi primum ab experimentis recessit, < statim
rerumtenebriset varietate perturbatur >, et
conjecturis fallacibus, opi.
nionequevanaregitur > vixque sine onensa progredi potest. Cogitandum
igiturunicë est, quanam ratione Organon aliquod paretur menti,
quale
estdioptraet funiculus mensori, libra n umerus
docimastaB, Mathematico,

'.Cf.PHtL.,VII,B,v!, 1 verso.
=.Cf.p~V,6,f.Q.,o. 6
Cf. pHn., V, e,
~Cf.PM~Vït,C,~88.8¡w88.
4. L'un de ces deux mots devrait être barré.
'SËDtTSt)Bt,Ktt)t!)Z. ~2
338 ELEMENTS RATÏOMS

PmL.,VII,B,vt, 4. vel quale est TeÏescopium oculo, quo scilicet non tantum dirigamur
< in judicando >, sed et < ad inveniendum > promoveamur.
4.verso.o. Equidem Veteres prœstitissenonnihil in hoc genere negari non potest,
jamque ante PJatonem fuit aliquis non sanè contemnendus diaîectic~
< artis > usus, ut vel ex hujus dialogis intelligi potest. Aristoteles
autem adjutus antiquiorum meditationibus, primus quantum constat,
Logicam ipsam in formam Mathematicaecujusdam scienti~ adornavit,ita
ut demonstrationum sit capax. Eoque nomine <; vel ob
exemplum
fateor > multum illi debere genus humanum, quanquam ipse parum
Logica tali extra Logicam usus videatur, planeque ignoraverit, quomodo
eadem ratione ad Metaphysicam <; et rem moralem > aliasque ratioci-
nationes quascunque ab imaginatione per se independentes [characteris-
tica quadam sive] combinatoria quadam arte ita progredi liceret, ut
<~ e~ > vicariis characteribus, alphabetique literis imaginationiad
numerorum atque Algèbre instar subjici possint. Quod arcanumni
fallor in haec tempora servatum, nunc primum prodit.
Porro etiam hoc negari non potest, si homines in ratiocinandopariter
ac disputando <; semper ~> inexorabili quadam atque indefessaseveri-
tate formis logicorum uterentur, nihil pro vero assumendo, quod non vel
experientia vel ordinatis rite argumentis esset comprobatum; posseeos
[si non invenire veritatem] saltem evitare errorem < in ratiocinatione,
et ubi vera deprehendere non valent, cavere ne &Isa dicant >, multa
etiam demonstraturos esse, quœ nunc dubia habentur; sed ille argumen-
tandi rigor < plus difficultatis habet quam quis putet, prasserdmob
< fallacissimas>' ambiguitates verborum quibus homines utuntur >
atque insuperabile < prope > taedium prolixitatis et coccysmorum 1, si
quis eo more qui in scholis receptus est, uti velit in longa rationum
catena. < Videmus plerisque hominibus vix satis ad meditandum
patientias esse in obviis facilibusque, quanto minus, ubi prolixitas et
difficultasconjungerentur. >
Auxitque malum falsa persuasio, quod creditum est nullam argumen-
tationis formam, si severiùs agas, probari posse, quae non puerilesde
schola formulas sequatur Barbaraque et ~<? sapiat. Mihi vero omnis
ratiocinatio quse vi ibrmac concludit, hoc est quae semper successuraest,

x,Chantducoucouou du coq; au figuré,criailleries.


ELEMENTA
RATIONIS 33~

substitutisin pressentis exempli locum exemplis aliis quibuscunque, ?H!L.,VI!,B,Vt,~ Í


rectam formam habere videtur. Unde non tantum Mathematicorum
demonstrationessuam quandam structuram firmitati sufficientem habent,
sedet in omni vita et usu communi multô plures fiunt demonstrationes
accuratae< pro cujusque rei natura >, quam vulgaribus philosophis
videtur< qui omnia syllogismis triterminis metientes, longas argumen-
tationum catenas artificio humani sermonis < quem diuturnus > in
cultislinguis usus polivit, < imprimisque particularum, auxilio quarum
tota ferè vis logica est >, mira quadam dicendi rotunditate connecti
atque in pauca colligi non satis animadvertunt. > Ausimque dicere,
compluresreperiri periodos in bonis autoribus, maximeque in oratoribus,
quibus<; multa licet complexis> nihil desit ad vim concludendi, neque
enimtranspositio enuntiationum essentialem formam immutat, et fraudi
essenequit dicenti, quod aridum et exangue per se Ratiocinationis sce-
leton, quasi carne et tendinibus ad gratam persuasionis efficaciani ves-
tivit. Maximèautem in illis argumentationibus vis formae cognoscenda
est, quaequasi c~ercmoniisquibusdam ac solemnitatibus ob hoc ipsum
astrict~sunt, ne vagari animus ac titubare possit, quod non tantum fit
inscholseformulis, imo nec tantum in Geometrarum demonstrationibus,
sedet in calculo Arithmeticorum, in libris mercatorum, secundum pro-
priamquandam artem computi institutis, in rationibus procuratorum
fisci< a~diliumque> et similibus, -< (praesertimubi commoda et incom-
modaeorum quae proponuntur in tabula exhibere et calculo assdmare
licet)>, im6 in ipsis actis forensibus et processu judiciali rite formate,
tantomagisquanto leges meliores ea de re conditaBin civitate haben-
tur'. Atque hoc ipsum est quod ego nunc agito, excogitare formulas 5 recto.
< quasdamsive leges generales >, quibus omne ratiocinationis genus
astringipossit, perinde ac si calculo arithmetico uteremur, aut tabula
quadam:estimat:oria,veritatem quasi in bilance expenderemus; ut pariter
scholasticarumdistinctionum tricaBet popularis sermonis ambiguitates
evitentur,quale quid solos '< ferè > hactenus Mathcmadcos assecutos
constat. Equidem fuere < quanquam pauci > qui quod princeps in
logica fecit Aristoteles, in aliis quoque scientiis ab imaginatione abs-
tractis mathcmaticorum exemplo tentarent. Suspicor nonnulla ejus
Cf-PlilL.,
Cf. VIO17:
PHtL.,VÏ, Ad Stateram
!7: ~d' juris (p.
~<t~«M~M~ ai i.) V.
(p. Z!t.) V.La
Z.« Logique ch. VM,
f.O~MC de Leibtti~r,
ch.
Z-Ct~Mt?, vii,
§t&.
3~0 ELEMENTA RATIONIS

PtML.,YH,B,vt~ generis extitisse apud Stoicos quorum labores interciderunt. Stoicorum


<~ autem > sectam ferè sequebantur Jurisconsulti veteres, quorum
admirabiles in Digestis extant reliquia, de quibus ita sentio, nulles extare
scriptores, qui <~signincationum constantia, formas aequabilitate,~>con-
cludendi nervosa efficacia, <; caetcrisque orationis ratiocinatricis virtu-
tibus ~> magis <~ quàm Romani illi Jurisconsuiti ~> accédant ad vim
laudemque Geometrarum. Adeo sibi simili ubique tenore ingrediuntur,
ut quemadmodum Euclidem ab Apollonio, ita UIpianum a Papiniano
discernere vix possis. Tamque inimitabilis est ille simplidtatis judiciique
color <~ naturalis >, ut ipse Cujacius qui maximam vitse partem in
eorum expositione consumserat, cum ad illud exemplum suas quasdam
consultationes composuisset, <; quaesita nimis arte >, iongë dispar
apparuerit. <~ Ca~teruminnumera sunt in Digestis qux ex certis qui-
busdam hypothesibus ita firmiter concluduntur, ut ad demonstrationem
non nisi nomen deessevideatur. Ut tamen prorsus sese formarent adillam
normam, ab istis hominibus et temporibus, <~ adde et scriptis ad vulgi
usum comparatis, > expectari desiderarique non potuit. Aliter enim
populo, aliter sapientibus scribunt etiam sapientes. >
Reperiuntur aliqua hujus generis etiam apud Scholasticos superiorum
<; maximè > seculorum, ne quem sua merita laude defraudemus1. Fuit
enim aliquis Johannes Suisset, dictus Calculator, qui circa motus et
qualitatum intensiones in media metaphysicorum regione Mathematicum
sine exemplo agere cœpit. Hune mihi videre non contigit. Vidi tamen
quorundam ejus sectatorum scripta, unde agnosco, si ingenio eorum
hominum ac bonasvoluntati, lumen Mathematicorum quod nunc accensum
est, accessisset,potuisse ab illis nostroslabores praeveniri.Sed istambonam
frugem spinx innumerabiles in eodem agro enatas oppresserunt, certè
occultarunt. Nam alioqui tantum abest ut ego Theologis philosophisque
scholasticis, quemadmodum ab ignaris solet, detraham, ut contra subti-
litatem eorum admirer, agnoscamque lubens plurima apud eos extare
solida et praeclara,demonstrationum capacia, quae ab horrida illa obscuri-
tate purgata magno cum fructu in lasdus solum transferri et quemad-
modum sylvestres arbores cultura mitescerc queant.
5 verso. Restauratis bonis literis, ac restituta dicendi ratione, quod superioris
i. Comparer cette revue historique aux passages suivants: PmL., VI, t2, e, to sqq.;
VI, 12, f, 27; Vil, B, iv, 32.
ELEMENTARATIONÏS 3~!

P'
nostro servaverant PHu~VII,B,v~5.
maximeseculi beneficium est, < id potissimum >
rursus
fata, ut quod dixi Lumen Matheseos post tand temporis Eclipsin
auctis > Archimedeis < per indivisibiliaet
effulgeret,detectis < atque
infinita> inveniendi artificiis < (quae Metaphysicam Geometrarum
si aliis veterum prêter
appellarepossis, et quae quid judico plerisque
Archimedemfuêre ignota); productaque < simul > Analysis illa calculi
non satis explo-
speciosi >, à veteribus partim studiosè occultata, partim
Arithmeticam
rata quam nos Viet~e debemus, qua tota Geometria ad
initia
< singularem > reducitur. Sed accessit aliud majus, nempe
quidam Physic~ead Geometriam revocandae, quorum specimina primi
omnium Galibeus et Keplerus et Gilbertus dedère, quibus Harvaeum
mechanicacirculationis lege reserata merito jungas. Horum inventis inter
se copulatisatque in unum systema adornatis pneclara addidit Cartesitis,
cui si diuturnior vita contigisset, haud dubiè ille nobis aliquando veritates
dedissetsolidaset in vita profuturas < multo plures >, nec tantùm hypo-
theses< tradidisset, pulchras quidem illas et plausibiles et scitu dignis-
simas,atque in exemplum subtilitatis atqueingeniiprofuturas > [utcunque
usu remotas adhuc steri-
ingeniosaset plausibiles], attamen < nimis ab
lesque, ut de incertitudine nihil dicam > [steriles dedisset]; quibus
< proinde> nollem ingeniosos homineshodie multosvelut insenescere,
tanquam ad scopulos Sirenum atque excantata Circes cujusdam Magae
palatia hserere, quod Peripateticis apud suum Aristotelem contigit,
neglectoprogressu scientiarum.
Verùm quemadmodum pulchrè procedit usus Matheseos in his rebus,
se non
quse oculis usurpari possunt, ita in his quae imaginationi per
abs-
subjiciunturminus féliciter hactenus laboratum est. < Et tamen
tractas à concretioneimaginum nodones~> sciendum est, omnium quibus
ratio occupatur esse potissimas, iisque contineri principia vinculaque
< etiam > rerum imaginabilium et velut animam cognitionis humanae.
< imo in his potissimum consistere quod reale est in rebus, quemad-
modum prseclarè animadverterunt Plato et Aristoteles, secus quàm
Atomicorum schol~ videtur >. In ultima certè analysi deprehen-
ditur, Physicam principiis Metaphysicis carere non posse. Etsi enim ad
Mechanicamreduci possit debeatve, < quod corpuscularibus philosophis
plane largimur >, tamen in ipsis primis Mechanicœ Legibus prêter
Geometriam et numeros, inest aliquid Metaphysicum, circa causam,
3~2 ELEMENTA RATIONIS

Pn!L.,VH,B,v!,5. effectum, potentiam et resistentiam, mutationem et tempus, similitu.


dinem et determinationem, per quas transitus datur à rebus mathematicis
ad substantias reales. Quod in illorum gratiam annotare pretium est,
qui laudabili pietatis zelo, verentur < non injuria ~> ne si omnia in
natura per materiam et motum explicare liceat, substantif incorporales
eliminentur. Meritô igitur inculcandum est etsi omnia physica reduci
possint ad Mechanicen, ipsa tamen [principia] Mechanices interiora
< legesque primas ~> sine principiis Metaphysicis ac substantiis partie m
expertibus expediri nullo modo posse < minusque ea in re ineptire
Scholasticos, quàm hodie multis videtur >, ac perinde licet sine formis
illis substantialibus vel accidentalibus < adhibitis > particularianature
ph~nomena explicari possint debeantque, eaque in re maximè supe-
rioribus temporibus in Schola peccatum sit, quod generalibus < ejus.
modi > plerique contenti praeclarè suo officio functi sibi viderentur;
tamen sine iisdem Physicam generalem omnino imperfectam esse,
rerumque arcana principia cognosci non posse, res ipsa ostendet.
6 recto. Prœterea in ipsa Geometria, imô et in Specioso Mathematicorum
calculo, multa miro compendio inveniri possunt ex Metaphysicisnotio-
nibus circa simile et determinatum, quas ex sola notione totius et partis
< sive asqualiset congrui > vix per multas ambages communiter eruunt
Geometrx. < Unde novum quoddam Analyseos Mathemadc~egenus
excogitari posse video à Vietreatoto caelodiversum, qua sine ambagiosa
situs revocatione < ad magnitudinem > calculi causa, et rursusdeinde
restitutione magnitudinis ad situm, constru~donis causa, directè situs
per characteres, et figurarum constructiones per calculum repraesententur,
quod non tantum in inventionibus Geometricis, sed et potissimumin
applicatione Géométrie ad Physicam maximum fructum promittit'. >
Sed haec neglecta non miror, quia nemo adhuc veram et usui genera-
lissimo applicabilem similitudinis definitionem dedit, qualem nos pro-
duximus. Scientia enim de simili et dissimiliin universum deque formulis E
et signorum combinatione, < non minus quam illa vulgô recepta de
asquali et masquai!per demonstrationes tradi potest; et > in universum
tam latè fusa est, ut non per Mathesin tantùm, et subjecta3 imaginationi L
artes regnet (in quibus ne sans quidem animadversa est hactenus, etsi

i. V. La Logiquede Let&Mt~,
ch. ïx~§§5-8,et les textesqui y sont cités.
ELEMENTA RATÏONÏS 3-).3

suam ab ea pnestantiam mutuetur), sed et viam PHM.VH,B,vi,6


ipsa A~ebM omnem
cetera et sensibiliter exprimi possint quae ab imaginationis
prœbeat,qua
ex nostris patebit~
iurisdictioneexemtavidentur, quemadmodum
humanarum circa ea
Utique enim multô maxima pars cogitationum
versatur, qux nullo modo vel exhiberi modulis corporeis vel pingi
et Mexi-
figurispossint; unde Hieroglyphica Aegyptiorum imagunculae
canorumferè metaphoris constant, et memonam potius quam rationem
et quoecunque ad intellectum
juvare possunt. Ita DEUM, et Mentes,
voluntatemquepertinent, affectusque et virtutes ac vitia, ac < caeteras>
et motum
qualitatesmentis, sed maximè potentiam actionemque ipsum
nullaimaginatione consequi licet, quamvis effectum in res imaginables
exerceant.Jam verô communes iUaenotiones Entis, substantif, et Unius
ejusdemque,< tum > possibilis, Necessarii, causœ, ordinis, durationis,
intelligimente possunt, oculis cerni non possunt. Quemadmodum nec
veri et falsi, boni et ma!i, voluptatis et doloris, justi et injusti, utilis et
damnosi.His tamen constat omnis < ferè > ratiocinatio nostra, et ad
tertiamquamque vocem non Theologi tantùm et Philosophi, sed et poli-
ticiac medicialiquid < serisuscorporeos > transcendens et meta<?ysicum
ingererecoguntur. Hîc ergo Analysis quaedamnotionum desideratur.
Fuêre nostro imprimis seculo qui rem tantam < aliquâ ex parte >
aggressisunt, passimque circa DEUM inprimis et Mentem et his con-
nexademonstrationespolliceri tam solemne < nunc > factum est phi-
losophisquàm quadraturam circuit Geometris et motum perennem arti-
ficibussperare mos est. Sed neque negari debet ingens operaepretium
fecisse complures, etsi rem planè consecutum quenquam dicere non
ausim,Neque id facilè fieri poterat ante illud subsidium quod menti
nunc paramus. Equidem Cartesius )1 rogatui vel potius importunitati 6 verso.
amicorumhoc tandem dare coactus est, ut suas meditationes Geometrica
formaexhiberet, sed nuspiam magis nudum latus detexit <; quanquam
intereapulcherrima ab ipso etiam in hoc argumento observataesse negari
non possit. > Hobbius poterat < itidem > facere opérée pretium, nisi
vulgaribuspr~ejudiciisalia pejora substituisset, nullas scilicet substantias
esseincorporeas,veritatem omnem esse arbitrariam et pendere à nomi-
nibus imposititiis; omne juris ac societatis principium esse mutuum

i. V.La Logiquede Le~Kï~ch. vu, §§4,6, n, et ch. ïx, § n.


~44 ELEMEKTA RATIONIS

PtnL.,VILB,G. metum < aliaque non meliora >, ut taceam miros et vix in tali
credendos circa Geometrica errores. Multos alios demonstratores
prx-
tereo, sed qui plerumque sibi indulgent plurimum et Geometrarum
formam simulant potiùs quam habent, Unum novissimum autorem
non
contemnendi quidem sed tamen infelicis ingenii praeterire non
possum
cujus opus posthumum multa habet de DEO et mente paradoxa, nihil
minùs quam vera et demonstrata. Exempli causa solum DEUM esse sub-
stantiam, caeteraomnia esse modos, et ut ita dicam accidentia siveaSec-
tiones DEI, quemadmodum rotunditas uniformitas <
magnitudo >
aliaque ejusmodi sunt affectiones sphœrae; < aut quemadmodum affir-
matio, dubitatio, etc. sunt modi cogitantis >. Mentem nihil aliud esse
quàm ideam vel si mavis figuram abstractam < seu formam mecha-
nicam > hujus < sui > corporis, ut cubus Geometricus est forma cubi
corporei; et [ita] < proinde > mentem immortalem esse quatenus nemo
nescit ipsas abstractas figuras Geometricas esse interitus
expertes, licet
corpora dissolvantur. Et tamen ille de beatitudine nostrœ mentis et
emendatione multis disserere audet, quasi ngurse ill~eet idem abstract~
meliores reddi, et agere pative possent, aut quasi ipsius idemGéométrie~
intersit, utrum nuper < hoc > corpus in ipsam inciderit, vel corporis
dissoluti nec jam amplius existentis referat qu~nam ejus fuerit figura
novissima.Ita nihil est tam absurdum, quod non asseratnr, imô demons-
trari hodie [jactetur] <; soleat > ab anquo philosophorum, < si
quidem
id vocamus demonstrare, et has profanationes tandnominis ferimus;nam
olim quidem parce et sévère demonstrandi appellatione
philosophi ute-
bantur, nunc vereor ne prostituatur promiscua hac audacia titulus unis
irrefragabilibus rationibus prasscribendus >. Et tamen hi ipsi autores
habent subinde multa praeclara passiminterspersa, quibus apud incautum
lectorem et paradoxorum amantem pretium conciliant mercibus malis
[periculosis]. Eoque magis tempus est Criterium aliquod proferriEmpi-
ricum et palpabile < quo irrefragabiliter exhiberi queat omnis vera
demonstratio > discernique verum a falso et certum aliquid etiamin
scientiis ab imaginatione separatis constitui possit, coercend~elicentiae
luxuriantium ingeniorum. Indigna enim res < est > ab aliquot anno-
rum millibus quibus floret philosophia adhuc in principiis hxreri, nihil-

i. AHusionà l'J~~t~MC
de SpïNozA,
publiéeen 1677.
ELEMENTA RATIONIS 3~5

haberi securum et firmum. Unde aliae post alias sectae PHïL.,VII,B,vt,6


que constitutum
in pretio sunt, < quae priorum placita delent, > brevions longiorisve
regni, protemporum genio opinionumque fortuna; exiguo interim incre-
mento sdentiae, majoreque humani generis damno quàm fructu dum
datum sibi tempus, quo expugnare nature late-
pKestantissimaingenia
bras possent, inter se lites infinitas reciprocando consumunt. Quam
intemperiemcuriositate humant mentis et ambitione <; ac studiis >
autorum, et prétexta libertate philosophandi sustentatam, nulla auto-
ritas, sed sola illa fortasse Methodus quam proferimus nonnihil frenare
potest.
Interomnes qui veramApodicticam restituere sunt aggressi hactenus, 7 recto.

nullum novi, qui totam rem inspexerit profundius Joachimo Jungic


Lubecensi,quem eô minus pr~etenre debeo, quod non pro merito nosci
animadverto'. <; Et tamen hune ferè unum postKepîerumhabuit tunc
Germania,quem Gali!aeoet Cartesio opponere posset >. Hic certè si
cogitata perfecisset, daturus nobis erat multa maximi usus ad con-
dendamphilosophiamdemonstratricem. Mirabilienim industria et studio
in notionum varietates inquisierat, et argumentationum analysin longè a
vulgaridiversaminstituerat, et erat praetereainstructus <; non ab omni-
genatantumliteratura, sed et > ab interiore Mathesi, prope ultra illorum
temporum, [aut potius] <( atque > locorum captum, in quae inciderat
sorte nascendi vivendique. <~ Et supersunt hodieque ejus inventa in
Mechaniciset Geometria, compluraque observata circa naturam edi
dignissima.> Verùm illi nimis diu luctandum cum larvis fuit, hoc est
cum tricis quibusdam inanibus philosophorum de vulgo, quas passim
egregièpronigabat. Quodsi in ea tempora incidisset, quibus jam dissi-
pabanturtenebrae,licuissetque illi totam in res ipsas industriam conver-
tere, plurimum haud dubiè scientiarum pomaeriaprotulisset. Jam enim
senexerat et viribus fractus, quando Galilœi et Cartesii scripta in Ger-
maniaincrebrescebant.<; Pr~tcrea sequebatur adhuc receptum argumen-
tandifilum, in quo rigorem demonstrandi sine taediosolabore tenere vix
licet.>
Mihi adhuc puero necdum nisi vulgaris Logicae placita noscenti
< expertique Matheseos > nescio quo instinctu subnata cogitatio est,
i. Cf. jPAt~,VII, t86; PH!L.,VII, B, iv, 32, et les autres textes cités ap. Z.« Z.og'~
de Le~M! p. 74, note, et p. 94.
?4~ ELEMENTARATÏONIS

Ptm.V!B,vt,7. posse excogitari analysinnotionum, unde combinatione quadam exurgere


veritates et quasi numeris aesdmari posscnt. Jucundum est vel nuac
meminisse quibus argumentis < utcunque puerilibus > ad tantœ rei
suspicionem venerim Discenti logicam ac praedicamentahoc est termi-
norum incomplexorum <~ omniumque < in ipsis > rerum cogitabilium
qualemcunque > coordinationem intuenti (qua sanè delectabar mirificè)
in mentem venit debere nova à Logicis excogitari pnedicamenta, termi-
norum complexorum; in quibus propositiones perinde coordinarentur
ad constituendos syllogismos ac termini incomplexi in pr<Bdicamends
vulgaribus coordinantur ad constituendas propositiones. Scilicet neque
per somnium tunc noveram, hoc ipsum esse Apodixes continuas con-
dere, quemadmodum faciunt Mathematici, qui propositiones ita dispo-
nunt, uti una ex alia perpetua serie derivatur. Ubi ergo primum ado-
lescenti pro more scholarum objectiones proponere permissum fuit,
ingerebam ego dubitationem meam, cum verô non satisfacerent prsecep-
tores, neque rationem reddere viderentur, cur magis connexiones
incomplexorum quam complexorum logici agri essent, ipsaque dispositio
naturalis veritatum jam tum maximi momenti mihi videretur, cœpi ipse
7 verso. de re cogitare acriùs. Sed mox animadverti ad propositionum series
1
rectè condendas, melius disponi debere notiones ipsas seu terminos
incomplexos, atque adeb praedicamentavulgaria prorsus esse reformanda.
Videbam enim ex recta dispositione terminorum incomplexorumsylîo-
gismi nullo negotio exurgere< debere > ipsum syllogismum; cùm vero
praedicamentarecepta mihi facilitatem hanc omnigenos syllogismossola
inde combinatione eruendi, veritatesque pulchras perinde atque optabam
inveniendi, non darent, jam judicatu facile erat alia plané opus essedis-
positione notionum. <~ Eadem occasione venit in mentem notiones, si
rectè resolutaeatque ordinataehaberentur, numeris posse reprxsentariac
proinde veritates, ita fieri posse videbam, tractatas in quantum a ratione
pendent calculando examinabiles fore. Quod meam curiositatem adhuc
magis accendit. Observabam enim notionem quae de notione prœdicatur
ita ei inesse, ut numerus productor producto. Sic Homo perinde
dicitur animal rationale, quemadmodum senarius dicitur binarius terna-
rius, seu 6 = 2.3. Si scilicet binarium voces, omnem numerum parem
ï. Cf. Phil., VII, t26, ï85, 292, et r<~ JLe! a se ipso &fcp! <~<HM~.
(GuHRAUER, II, Notes,Sa Klopp,I, xxxvï.)
ELEMENTA RATÏOMS
3~y

seu divisibilem per 2, temarium vero omnem numerum divisibilem ]PmL.,V!ï,B,vï,7.


per 3. Q~o principio semel reparte rationem postea excogitavi, qua
cmnes logicorum formas demonstrari per numeros possent, imô qua
idemartificiumad omnes notiones distinctas applicaretur. > Sed interea
curriculumstudiorum de more absolvendum erat, < et varia lectione
animusveteribus novisque notitlis imbuendus, > inde peregrinationes
< et aulae> et negotia supervenerunt quae divertere mentem potuerunt,
evellereillam priméeadolescentiaemeditationem non potuerunt. Subinde
enim illuc respiciebat animus superiore quodam ut reor instinctu
impulsus,ipsaque incensus prxstantia rei, et manifesta possibititate,
quorumutrumque in dies tanto magis apparebat, quanto longius in rerum
cognitioneprogrediebar. Itaque jam viginti abhinc annis schediasmatibus
quibusdamjuvenilibus editis ejus rei à me publiée injecta mentio est
Sed postea interior Matheseos cognitio in peregrinationibus accessit,
inventaquemea nonnulla cum applausu summorum ingeniorum recepta
sunt. Ita ut auctis praesidiis atque copiis meis, otium tantummodo et
tempus,quod huic uni instituto prope soli satis diutumum deberi appa-
rebat,deessevideretur.
Tandembrevitatem vitae < variosque casus mecum reputans >, indi-
gnumimô inexcusabile judicavi, si talis rei omnis mentio atque suspicio
meaprocrastinationeperiret, < praesertimquod videbam < non facile >
capiab aliis quae in hanc rem subinde disserebam, unde sero fortasse
alius eadem agitaturus expectari debere videbatur. > Est enim et in
cogitandofelicitas quasdam, primaque semina bonarum meditationum
ferècasui,hoc est divinas cuidam suggestioni debentur. H~c
igitur con-
siderans,sustuli < denique > moras, impedimenta negotiorum abrupi,
collegimemet intra me ipsum manumque operi sum admolitus. Nihil
autemme deterruerat magis, quàm ipsa principia, quœ habere videntur
aliquidaridum et sterile et pene dixerim puerile, soient enim maximarum
quoquererum initia humilia ac pene deformia esse. Logica mihi atque
Grammaticaedam elementa erant retractanda, et homini longé aliis
assuetopene repuerascendum. Neque ignorabam judicia hominum varia,
et plerumquenovis
cogitatis, optimaequevoluntati reprehensionem potius
quàmgloriamparatam esse. Sed vicit amor veritatis, plusque consciendse
'.AUusionau De Artecombinatoria de t666,ce qui permetde daterle présent
morceau de t686environ.
~4~ ELEMENTA NOVA MATHESEOS UNIVERSAUS

PHn.vn,B,vï,7. propria~dandum visum est quàm opinioni aliène. Itaque ofncio


ac [divine] < supcm.e ut arbitror > vocationi satisfacere meo
decrevi, quis
8 recto. inde fructus ( in publicumpervenire debeat, divine voluntati
reliaquens.

PïHL., V:ï, B, ~t, PHiL.,VII, B, 9-12 (8 p. in-folio).


9-12.
< ~M libri cui titulus erit >
J?jL~Œ~T~ T~F~ ~~T~F~O~ U~ZFB~~L~i t

Elementa Matheseos <UmversaIis>taliaessedebentut prodessepossintetiamad


Cryptographemata ad ludumSchaccorum
interpretanda, ludendum,et aliaid genus. 1
9 recto. TTAEc Elementa Matheseos universalis multo plus differunt a
Speciosa
i. hactenus cognita, quam ipsa Speciosa Vicias aut Cartesii differta
Symbolica veterum.
Ostendetur hic Methodus Calculum Geometricum ad illa
quoquepro-
blemata porrigendi quasAtgebram (hactenus
receptam) transcendunt.
Tradetur et Synthesis et Analysis, sive tam Combinatoria
quam
Algebra
Mathesis ùniversaHstradere debet Methodum
aliquid exacte determi-
nandi per ea quae sub imaginationem cadunt, sive ut ita dicam
Logicam
imaginationis. Itaque hinc excluduntur Metaphysica circa res pure intel-
ligibiles, ut cogitationem, actionem. Excluditur et Mathesis specialis
circa Numeros, Situm, Motum3.
Imaginatio generaliter circa duo versatur, Qualitatem et Quantitatem,
sive magnitudinem et formam; secundum
quas res dicuntur similesaut
dissimiles, squales aut squales 4. Et vero similitudinis considerationem
pertinere ad Mathesin generalem non minus quamsequalitatis, exeopatet
quod Mathesis specialis, qualis est Geometria, saepe investigat figurarum
similitudines.
Similia sunt qux per se singulatim discerni non
possun~
I. Cf. MATH., I, g, a.
2. Cf. MATH.,I, 27, a.
3. Cf. MATH.,I, 26, a.
4.Cf.PHtL.,VtIt,56recto.
5. Le contenu de cet essai est analogue à celui des
V et et cités dans La Logique de f.~Mt~ opuscules publiés par GEMARBT
'9~ chap. vu et tx (notamment
p. jga~.
ELEMENTA NOVA MATHESEOS UN~ERSÀUS 3~

Qu~cunquesimilibuset similiter determinantur, ea sunt similia. P


PHÏL.,VII,B,VI~.

Si duo sint similiâ) tunc nulla alia in ipsis institui potest comparatio
quamRatio ipsorum inter se, et proportiosive eadem ratio responden-
num~<
Similitudinesihterdum cognosci possunt per Magnitudines ita similes
sunt ngur.e, cum anguli respondentes sunt squales; item, cum latera
respondentiasunt proportionalia.
ContraMagnitudînesvicissiminveniuntur per similitudines, ut Magni- ïo 1' recto.
tudines Angulorum per similitudines figurarum, magnitudines nume-
rorum, per identitates rationum. Et interdum evenit, ut quod prolixa
indigetdemonstratione secundumviam magnitudinis, facillime demons-
tretur secundum viam similitudinis, exempli causa, Triangula ~quian-
gulahaberelatera Homologa, item circulosesse ut quadratadiametrorum.
Quodvulgo ocant comparationem Aequationum, nihil aliud est quam
cum supponitur duas formulas licet diverse expressas esse <~ revera >
coincidentes,unde respondentes quoquemagnitudines quasunamquamque
determinantdebent inter se esse [squales] <~ coincidentes >. Locum
habet non tantùm in aequationibus, sed et in formulis magnitudinum,
imonon tantùm in formulis magnitudinum, sed et in formulis quibusvis
aliis,ut si literœ designarent non magnitudines, sed puncta. <~ Combina-
toriaenim seu doctrina de formulis generalior est Logistica seu doctrina
Magnitudinis. >
Multum2 autemdifferunt ea quae eandem habent rationem, ab his qu~ io i verso.
eandemhabent relationem.

Exemple la relation du sinus et du cosinus est la même pour l'angle


de ~.5"que pour tout autre angle.
Estautem Ratio relatio simplicissima
In MagnitudinumCalculo consideranda sunt Operationes et Usus ad ïïï recto.
problemata.Operationes constant additione, subtractione, Multiplicatione
etdivisione,potentix <( vel formula > constitutione et radicis extrac-
tione,< Numeri absoluti et logarithmi inventione, > Seriei vel Tabula
constructione,et clavis investigatione, seriei differentia et summa. Et
1.Cf.MATH.,
1, g, f; 1,26, a; 111,B, t8, b.
Ici une addition en marge sur la regula j!<t~. Cf. A~)fAë~ t<M~<?t'M~
(~<!(h.,vn, 66). V. La Logique de Lët~M~, p. 228, et note t.
3. Cf.Initia ~!Wt MM)'<?MM~MfM!M Mt~tM. (Af~/t., \'II, a3.)
350 ELEMENTA NOVA MATHESEOS UNI VERSAHS

PHÏL., VII, B, VÏ, cum innumera supersint, ea his duobus comprehendi possunt
t!. gênera.
libus, data proprietate aliqua rci, invcnirc ejus genesin seu construc-
tionem et data operatione per gradus, invenire operationem per saltum,
seu compendia'.
Ex his patet operationes alias esse syntheses, ut additionem,
multipli.
cationem, potentiae vel formulas < vel > Seriei < vel > Tabula cons-
tructionem; alias esse analyses, nempe subtractionem, divisionem,
extractionem radicum; inventionem geneseos seu clavis; et quidem
quoad
licet compendios~e.
Les opérations parfois impossibles donnent naissance à des objetsdont
la construction est possible, ou dont l'interprétation se trouve dans la
nature nombres négatifs (« cum quis plus debet quam habet »), frac-
tionnaires, incommensurables, imaginaires (ces deux dernières espèces
venant de l'extraction de racines impossibles). Exemple l'intersection
d'une droite et d'un cercle.
!ï verso. Multum autem interest inter quantitates imaginarias seu impossibilesper
accidens, et impossibiles absolute quas involvunt contradictionem.
Imaginant. possunt comparari cum Quantitatibus infinitiset infi-
nite parvis quas eodem modo oriuntur.

Exemple le point d'intersection de deux droites qui deviennentparal-


lèles devient imaginaire, s'en va à l'infini.
Et tamenhuiusmodiimaginariïe egregium usum habent tum in Conicis,
tum alibi passim, ad constructiones universales inveniendas~
Reales vero licet incommensurabiles quantitates possunt in natura
exhiberi chèque sunt vel AIgebraicagvel Transcendentes.

Logarithmes; approximations; Calcul différentiel. L'origine des pro-


blêmes transcendants se trouve dans l'indétermination.
ta verso. Methodus solvendi problema est vel synthetica vel analytica.
Utraque vel per saltum vel per gradum. Synthetica < vel combinatoria>
est cum alia problemata percurrimus et incidimus tandem in nostruiii

Ces deuxidéesparaissentêtre respectivement


les idéesmèresdu Calculdiffé-
rentielet du Calculintégral.
a. On nous permettra de rappeler que nous avons développé des considérations
analogues dans notre livre De ~Mt tMtï~M~Mf (t~ partie, liv. IV, ch. m, ?7
et to).
ANALYSÏSLÏNGUARUM 35 ï

<; et hue pertinet Methodus eundi à simplicibus ad composita proble- F PHÏL., VII, B, Vï,

mata. >Analytica est, cum à nostro luchoantes regredimur ut peiveuia-


musadconditionesquae ad ipsum solvendum sufficiunt. Quanquam ipse
regressussit saltem in partibus progressus seu synthesis fictitia respectu
incogniti; idque in analysi per saltum, cum ipsum problema solvere
ordimur nullis aliis prassuppositis. Eodem modo et synthesis est per
saltum< cum a primis oriendo omnia necessaria percurrimus ad nos-
trum usque problema >. Sed per gradum Analysis est, cum problema
propositumrevocamus ad facilius et hoc rursus ad facilius, et ita porro,
donecveniamusad id quod est in potestate.
Ad hanc analysin pertinet solutio per loca, cum scilicet incognitum
debetrepeririin duabus seriebus <; vel locis >. nam terminus communis
velintersectiodabli qusesitum

PmL.,VII, C, 9-10 (4 p. in-~). t


PHtL.,VI!,C,g-ïo.

n septembr. 1678.

Analysis /~M<!rMM
A D inventionem ac demonstrationem veritatum opus est analysi cogi- < 9 recto.
~&. tationum,quœ quia respondet analysi characterum,q uibus adsigni-
ficandascogitationes utimur <; cuilibet enim characteri certa respondet
cogitatio,> hinc analysin cogitationum possumus sensibilem reddere,
et velut quodam filo mechanico dirigere; quia analysis characterum
quiddamsensibile est. ~M~w~r~c~Mw fit, cum charactenbus
quibusdamsubstituimus alios characteres, qui prioribus usu asquipol-
lent hoc uno tantum observato, ut pro uno multos, pro paucioribus
plures(qui tamen inter se non coincidant) substituamus. Utique enim
constabitetiam cogitationes quœ characteribus substitutis respondent,
prioris characteris qui resolvendus proponebatnr significationi aequi-
pollere.Hocautem ope characterum tacHius fit, quam si nullo ad charac-
teres respectu cogitationes ipsas aggrediamur; nam intellectus noster
filoquodammechanico regendus est, ob suam imbecillitatem quod in
Cf.MATH.,t, 26,a; et La JLog'~«c
de JL~t&M~,
ch. vm, gt2.
2. Le titre et la date sont répétés sur les deux feuilles.
353 ANALYSÏSLÏ~fGUARUM

PIIIL.,VII, C, 9. illis cogitationibus qux: res imaginationi non subjectas exhibent, ipsi
pra&stantcharacteres.
Porro cum scientias omnes, quae demonstrationibus constant, nihil
aliud tradant, quam cogitationum aequipollentias<; seu substitutiones>,
ostendunt enim in propositione aliqua necessaria tuto substitui prœJi-
catum in locum subjecti, et in omni convertibili propositione etiam
<) verso. subjectum in locum prasdicatisubstitui posse j et inter demonstrandum
in locum quarundam veritatum quas praemissasvocant, tuto substitui
aliam quae conclusio appellabatur hinc manifestum est, illas ipsas veri-
tates in charta ordine exhibitum iri sola characterum analysi, seu substi-
tutione ordinata continuata.
Quoniam autem variée sunt hominumlingue, et nuUa fere est qux'
non jam satis exculta sit, ut quaelibet in ea scientiaetradi possint; ideo
sufficitunam linguam assumi; unusquisque enim populus scientias domi
invenire et ducere potest; quoniam tamen sunt lingue in quibus scientKe
jam magis sunt excultae,qualis latina est, hinc ejusmodi linguam praeterri
utilius fuerit, pr~sertim cum illa hodie nota sit plerisque scientiasintelli-
gentibus.
Sunt autem in lingua characteres varii nempe voces, vocumque immu-
tationes. Et ex vocibus aHassunt crebro utiles aliisque servientes, ali~
rarius occurrentes ac per se stantes Sunt et phrases intègre, imo pro-
positiones et quod plus est formulas, recurrentes eodem modo, quse
instar vocumexplicari debent. Ita vox Bonusexplicanda est, itemvir bonus,
habetur enim pro una voce. Et phrasis boniw~ arbitrio, et oratio multa
~MM~inter calicem~~M~~M~ labra, quse proverbialis est, adeoque per
se explicanda instar vocis, neque enim sensum omnino a vocibus capit
ex quibus constat, quemadmodum nec vox sensum omnino capit ab
etymologia seu literis ex quibus constat; tametsi <~ enim ~> ut hic voces
ex quibus constat proverbium vel phrasis, ita in voce literie ad originem
intelligendam huj us significationis sint utiles, res tamen earum analysi
non absolvitur. Eodem modo et~~M/~ M~r~sunt qua~non tampro
vi orationum ex quibus componuntur, quam usus quem populus ibrmuhe
t. Cf.PHtL.,VÏI,B, tt, t8.
a. Remarquer l'analogie établie ici entre les concepts et les propositions, ou
entre tes propositions et les inférences (cf. Ptttt. Viï, B, n, 6a, et VII, C, 25 verso).
3. Distinction des particules et des mots proprement dits (noms et verbes).
Cf. PutL., \'ÏÎ, B, tft, ~.o.
ANALYSIS MNCUARUM ~53

( propriumfecit, accipiuntur, sunt enim nonnunquam rcliquiaeantiqui- PHÏL.,VII, C,


tads,et hodie etiam plane usum habent phrases vel voces ex quibus to recto.
componiturformula; ipsa tamen formula usum priscum forte retinuit
< quod similiter et in vocum origine conticgit. > Tales formulas
reperiunturapud Jurisconsultos.
Resolvendagergo Voces, phrases, proverbia, formulas, quaecunque
scilicetresolutionem suam non accipiunt ex partibus ex quibus com-
ponuntur.
Quoniamvero periodi (qui scilicet fbrmulse solennes non sunt) enun-
tiationes(quae scilicet proverbia non sunt) constructiones (quag scilicet
phrasesnon sunt) voces (quae scilicet simplices primitive non sunt, nec
invicemsignificationemab origine abeuntem ascivere)intelliguntur, intel-
lectispartibusex quibus componuntur, hinc sufficitanalysin haberi vocum
< primariarum> quae scilicet significationemnon omnino a sua Etymo-
logiaaccipiunt,phrasium, proverbiorum, formularum.Caeteraunusquisque
judiciopraeditusex his ducere potest. Deinde subjiciendus est modus ex
his < ~brmandivel > componendi, ex vocibus primis derivatas, ex plu-
ribusvocibusconstructionesvel enuntiationes, ex his periodos, ex periodis
sermonem.Ergo prêter voces observandaeflexioneset particulae,quibus
constansascribenda significatio est; sunt autem ut voces ita et flexiones
aliaeinexplicabilesper alias simpliciores, aliae in simpliciores resolubiles,
intelligenturergo resolubiles velut definitione quadam, si modus osten-
datur,quomodo carere illis et simplicesin earum locum substituere pos-
simus.Itapossumus adverbiis carere; conjunctionibus 1 plerisque;inter- ïo verso.
jecdonibusomnibus; casibus etiam et temporibus ac per~nis <.
et hase
'*W~i*
estanalysisgrammatica, qua vis et proprietas omnium~~e generalia
suntin lingua intelligitur. Annotandaeet anomaliae,id est, quando casus
flexusve aliter usurpantur, quam definivimus, sunt etiam ut in vocibus,
itain flexionibushomonymiae, ita ut aliquando pluribus sit opus defini-
tionibusdiversis, adeoque et pluribus substitutionibus.
Hacanalysigrammatica absoluta sequitur analysis Logica, id est osten'
diturquomodopropositiones in propositionum locum substitui possunt,
licetnon itnmediate una ex alia per grammaticam substitutionem oriatur.
idestostenditurmodus plures grammaticassubstitutiones inter se invicem
conjungendi.His ita praeparatisacceditur ad ipsas scientias, et primum
adgeneralissimam seu Metaphysicam, inde agendum de actionibus affec-
'MUtTH
OHLMtBMtZ. 23
35~ DE FUNDAMENTÏSMVTStONUM

PML.,VH,C, 10.
tibusque hominum quae crebrius occurrunt. Inde ad Mathematicapro-
grediendum, ac denique in Physica et Historia terminandum
Condendus est Nomenclator rerum omnium ex his scientiis collectis,
disponendusque eo rerum ordine, quem definitio cujusque monstrat.
[Optime investigentur omnes species per dichotomias.] Conscribendus
est liber historiarum, seu propositionum universalium ex singularibus
ductarum, vel etiatn singularium in quibus aliquid evenit praetermorem
atque expectationem,id est quas a praejudiciisnostris, seu ab universalibus
jam formatis abeunt. Denique scribendus est liber practicus de modo
scientiasad praxin transferendi, qui constare debet problematis ex ordine
dispositis, quo faciunt ad felicitatemnostram alienamve

pHtL.,vn,c, ïi- · PHiL.,VII, C, 11-12(~ p. m-fbl.).


12.

Joh. Henricus Alstedius Encydopasdiaesuae Editionem 2 dans anno


i63oJoh.Gabrie!iBethlemoTranssylvanopnncipidedicat.

VII,C,13- PHIL.,VII, C, i3-i6 (6 p. in-fol.).


PH!L.,
t6.
ï3 recto. Scheda prima de [notionibus] ~~c~ [generalibus] seu
mentisdivisionurn.
4 Nonvideor male facturus si, ut olim ex Theatro Zwingeri, ita tune
6
ex AlstedN Ëncyclopaedia fundamenta divisionum seu oppositiones
excerpam. Habet enim, ut alibi notavi, ~sp~n~ T~~ (haecLogices
pars est) usum insignem ad inveniendum etsi mihi non a&queapta
semper ad sciendum videatur.
i5 recto. Scheda2da de fundamentisdivisionum.
o

ï. Cf. le D~ <~< du to Avril 16~ (PHIL., VII, B, v, t-to).


2. C'est là l'esquisse d'un plan d'Encyclopédie, comme le montre le paragraphe
final.
3. Cf. le Consitium ~2?MC)~op<c<M« nova de juin 1679 (PmL., V, 7, 5 verso).
4. Première phrase, citée par TRENMLBNBUM,III, 42.
5. Sic, pour « nunc ».
6. Et non N propositiones », comme l'imprime TMNDBt.ENBUM.
NOTES LOGÏCO-GRAMMATÎCALES 355

PMï.Vï!,C, !7. PHM. VII, C, !7.

Notes jogico-grammaticales.
Distinction du droit et de l'oblique.

Quod nondum praestitum à quoquam memim est obli-


investigatio
Et discernitur per casus et pnepositiones, adeô obli-
quitatum. daturque
quitas oMiquitatis.
RELATiONE? sunt vel comparationis vel connexionis

PH!L.,VH,C,l8. PML., VI!, C, ï8.


Z.o<*< /o~co-pr~w<ct.

PHIL., VII, C, 19. j


Pâti. VII, C, 19.

C~c/o~ïOMïMC~LMWo,Gr~orMyb/OMMO.

ï. Cf. C&<c~rM~M M~«~ (Pmt. VII, C, 159 verso) et îe début des G~M~ra~
~«Mt<MMM (PtHL., VII, C, 20).

t
356 GENERALES INQUISITIONES

PHÏL., VII, C, 20. PHIL.,VII, C, 20-31 (24 p. in-folio).


31.

GENERALES INQUISITIONES
DE ANALYSINOTIONUM ET VEMTATUM. l686.
1
Hic egregie progressus sum.

20 recto. ~~MiiTAMUS nunc quidem omnia Abstracta, ita ut Termini quicunque


non nisi de Concretis, sive ea sint substantif ut Ego, sive phx-
nomena, ut iris, intelligantur. Itaque nec de discrimine inter abstractaet
concreta nunc erimus soliciti, <; vel saltem non alia nunc adhibebimus
abstracta, quàm quae sunt Logica seu Notionalia, verb. grat. ut Bems
ipsius A, nihil aliud significatquàm ~6A esse B >
Privativumnon A. Non-non-A idem est quod A.
P<?~fM~ est A, si scilicet non sit non-Y quodcunque, posito Y simi-
liter non esse non-Z et ita porro. Omnis terminus intelligitur positivus,
nisi admoneatur eum esse privativum. Positivum idem est quod Ens.
Non Ens est <: quod est > mère privativum, seu omnium privativum,
sive non-Y, hoc est non-A, non-B, non-C, etc. idque est quod vulgô
dicunt nihili nullas esse proprietates
Omnem quoque Terminum hic accipiemus pro completo, seu sub-
stantivo, ita ut magnus idem sit quod Ens magnum, sive ut ita dicam
magnio. Quemadmodum qui nasutus est dicitur <; itaque in his
adjectivi et substantivi discrimine non indigemus, nisi forte ad enncasin
significandi >
Ens est vel per se vel per accidens, seu terminus est necessariusvel
mutabilis. Ita Homo est Ens per se; <; at > Homo doctus, Rex, sunt
t. Cetitre etcette notemarginaleparaissentavoirété ajoutésaprèscoup.
2. Cf. PHïL.,VI~B,H, 12; C, 5ï, i5q verso;VIII,ï verso.
3. Cf. PHIL., VII, B, M, 32.
4. Cf. PHtL., VII, B, M, Ï2; Hï~ <t.t.
DE ANALYSfNOTIONUMET VERÏTATCM 35 y

Entiaper accidens.Nam res iliaque dicitur Homo, non potest desinere PHI PHIL.,VI!, C, 20.

essehomo, quin annihiletur; at potest quis incipere aut desinere esse


Rex,aut doctus, licet maneat idem.
Terminus est vel integralis sive perfectus, ut Ens, ut Doctus, <; ut
idemvel similis ipsi A, qui scilicet potest esse subjectum vel prsedicatum
ut
propositionis,licet nihil accedat >; vel est partialis siveimperfectcs,
idem, similis; ubi aliquid addendum est (nempe ipsi A) ut integer
terminusexurgat.Et verô id quod addendumest, obliquè accedit; rectum
<( cum integrali accedens > salva termini integritate semper addi et
omittipotest. Et in rectojunguntur duo termini integrales constituentes
novum integralem. Interim non omnis terminus cui alius in obliquo
additurpartialis est, ita Ensis est integralis, Mcet obliqué addendo inde
fiatEnsisEvandri. Itaque potest aliquid <; non-rectum > salva integri-
tatetermini omitti, ut hoc loco obliquum Evandri At contra obli-
quumrecto omisso integralem terminum non facit. Et proinde si. ter-
minusper se integralis cum aliqua flexione vel connexionis nota alteri
addatur ita ut altero omisso integralem non faciat, additus est in obli-
quum.Potest autem ex obliquo à recto divulso fieri integralis. ut ex
obliquoEvandri, fieri potest qui est <; res > Evandri, seu Evandrius.
Utileautemerit curare ut termini integrentur. Et proinde opus erit signis
quibusdamrerum vel terminorum generalibus; ita si volumus semper
ud in nostra characteristica non nisi terminis integralibus, non dicen-
dumerit Cassarest similis Alexandro, sed Caesarest similis T~A qui est
Alexander<; seu similis rei qusc est Alexander >. Itaque terminus
noster nonerit similis; sed similis '?<pA. Eodem modo non expri-
metur,verbo tenus Ensis Evandri, sed Ensis qui est res Evandri, ita ut
qui est res Evandri, sit unus terminus integralis. Hoc modo poterimus
dividereterminum quemlibet compositum in integrales. Sed h~c
quousqueet qua ratione exequi liceat, progressus docebit. <; Quod si
hoc semperprocedit, non alia habebimus nomina quàm integralia. vide-
bimusan ex ipsis particulis similiter integralia formare liceat. ut pro A
in B,A inexistensin aliquo, quod est B. >
Ex his patet porro esse integrales qui in partiales resolvantur, et esse
rectosin quos (si resolvas seu definitionem pro definito substituas)

i. Cf.PHiL.VII,B,m, 26.
=a
35~ GENERALES ÏNQU:S!T!ONES

manifestum
?H!L.,VII, C, 20. sit ingredi obliquos. Partiales ergo, itemque particule
qu~
obliquis additae inde faciunt rectos, et partialibus additae faciunt inte-
grales, prius explicari debent quàm integrales, qui in partialeset par-
ticulas resolvuntur. Sed tamenante partiales et particulas explicari debent
< illi > integrales qui aut non resolvuntur, aut non nisi in integros.
Et tales integrales a partialibus independentes utique esse necesse
est,
saltem generales, ut Terminus, Ens. nam his ip~i partiales indigent,ut
transeant in integrales, ultimum enim complementum partialis < vel
obliqui >, ut in integralem transeat, cum sit intégrale, rursus in inte-
gralem et partialem resolvi non potest. Talium integralium < in obliquos
et partiales nobis irresolubilium > enumeratione opus est, quam reli-
quorum Analysis dabit, et initio satis erit eos enumerare tanquam purè
integrales, quorum resolutione in non-integrales minus opus videtur.
Res etiam eô reducenda est, ut paucis adhibitis integralibus per partiales
et obliquos compositis, reliqui omnes inde recta seu similariter sive sine
obliquis componi possint. Et ita constitui poterunt pauci integrales,vel
sanè certi definiti aut definita serie progredientes, qui poterunt conside-
rari tanquam primitivi in recta resolutione ex quibus reliqui magis com-
positi deinde oriantur ut numeri derivativi ex primitivis. Eaque ratione
cuilibet Notioni < quatenus sine obliquitate resolvitur > suus posset
numerus characteristicusassignari.
20 verso. j Habemus igitur i~ T~~MMO~ <: integrales> primitivossimplices irre-
solubiles, vel pro irresolubilibus assumtos, ut Terminum intelligo
integralem, nam partiales fiunt ex integrali et particula, ut pars estEns
in aliquo, etc. 2~ Particulas simplicesseu syncategoremata primitiva,
ut 7~. 3~ Terminos<; integralesprimitivos ~> compositos ex meris
Terminis simplicibus, idque recta seu sine interventu particularumvel
syncategorematum,ut ~J5. Particulas compositasex meris particulis
simplicibus, sine Termini (cat-egorematici) interventu, ut cum-in.qua
particula uti possemus ad designanda (si categorematicis < postea >
adjiciatur) rem quas cum aliquo est in aliquo. $"' < habemus > Terminos
< integrales ~> ~M simplices. Appello autem derivativosqui
oriuntur non per solam compositionem, scilicet similarem, seu recti
cum recto, ut AB, sed per flexionis cujusdam aut particule sive synca-
tegorematici interventum, ut A in B; ubi A et B dissimilariter terminum
compositum ex ipsis, nempe 'coA in B, ingrediuntur. Quam di~crentiam
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERÏTATUM 35 9

derivationem quodammodo et Grammatici P PML..VII, e, 20.


inter compositionem et
non possunt resolvi in
observant.Sunt ergo derivativi simplices qui
cum particulis.
alios derivativos,sed non nisi in primitivos simplices
Sextohabemus Terminos< integrales> derivativoscompositos, qui scilicet
seusimilaritercomponuntur ex aliis derivativis, et hi obliquè etiam
una cum particuÏis. 7~ Ambigi
componunturex primitivis compositis
derivativis qui <~M~~ primitivis simplicibus,et particulis
potestde illis
compositis,utrum sint potius simplices quàm compositi. Sanè in alios
categorematicos resolvi non possunt nisi primitivi unius duplicatione,
eum nunc cum una nunc cum alia particula
quatenuscomponendo
< simplice, compositum componente >, duo novi inde fieri possunt
derivativisimplices ex quibus fieri potest propositus derivativus, quasi
compositus. Octavb quemadmodum habemus Terminos categorematicos
~n~
primitivoset derivativos, ita et haberi possunt particula eaeque
rursussimplicesquidem ex particula simplice et termino primitive; At
compositas (Nono) ex particula composita et termino primitivo, quae
resolvipossunt in plures particulas derivativas simplices. Et decimô hic
similiterambigitur quid dicendum de particula derivativa ex termino
pnm!t:Yucomposito et particula simplice. Portasse tamen pr~stat
efficereut omnes particule restent, quemadmodum et omnes obliqui,
quemadmodumpagina précédente dictum est. Nisi tamen obstet, quod
ita nonfacileapparebit quas quibus sint arre~erenda.
Nud tamen adhuc in considerationem venire debet quod particule
edamprimitivesimplicesnon uniuntur ita similariter, ut termini primitivi
simplices.Itaque multaein compositione particularum occurrere possunt
varietates.Exemplicausa, si dicam Johannes-Pauli-Petri, id est Johannes
[61ius]Petnqui fuit [mius] Pauli, est quidam compositio similaris; at si
dicamSocratesSophronisci ex Athenis, dissimilarisest particularum vel
Sexionumccmpositio. Et hinc orientur haud dubiè varii respectus,
vanxqueobliquitatesobliquitatumque mixturae, quarum accurata consti-
tutionepotissimacharactcrisdcae artis pars continetur1. Sed de his non
satispotest judicari antequam primitiva simplicia tam in Terminis quàm
in particulisprorsus accuratè constituantur; vel saltem pro illis interim
derivativaquidem et composita, sed primitivis simplicibus propiora assu-

1.Cf.PHIL.,
VII,B,H,12 C, 69.
36o GENERALESÏNQUÏStTtONES

).
P!UL., VII, C, 20. mantur, donecpauladm ad ulteriorem resolutionem via se sponte aperiat.
Sub particulis edam hoc loco comprehendo nonnulla primitiva
pardalia
si qua sunt quae in alia primitiva partialia non possint resolvi. Sed
revera
puto ea fieriex Ente vel alio integrali termino cum particula.
2 recto.
) Terminiprimitivi simplicesvel interim pro ipsis assumendi, sunto
Terminus(quo comprehendo tam Ens quàm Non-Ens). J?~ <( seu
pos~
sibile > ( intelligo autem semper concretum, quia abstracta
tanquam
non necessaria exclusi). Existens (licet revera reddi
possit causa exis.
tenti~e, et definiri posset Existens, quod cum pluribus compatibileest
quàm auodîibet aliud incompatibile cum ipso*. Nos tamen his tanquam
altioribus nunc abstinemus.) ~M~ (Etsi enim Ens omne reverasit
individuum, nos tamen tcrminos definimus, qui designant, vel quodlibet
individuum dat~ cujusdam nature, vel certum aliquod inviduum!
determinatum, ut Homo seu quilibet homo, significat quodlibetindi-
viduum nature humanas particeps. At certum individuum est
Hic, quem
designo vel monstrando vel addendo notas distinguentes (quanquam
< enim > perfectè distinguentes ab omni alio individuo possibilihaberi
non possint, habentur tamen notae distinguentes ab aliis individuisoccur-
rentibus).) (est aliquid peculiare, et difficulter explicabilein hac
nodone, ideô cum integralis sit, ponendam < hic > putavi.)
Sunt etiam Termini primitivi simplices omnia illa
phaenomecacon-
fusa sensuum, quae clarë quidem percipimus, explicare autem distincte
non possumus, nec definire per alias notiones, nec
designare verbis.Ita
cœco quidem multa dicere possumus de extensione,
intensione, figura
aliisque varietatibus quae colores comitantur, sed praeter notiones dis-
tinctas comites est aliquid in colore confusum, quod caecusnullisverbis
nostris adjutus concipere potest, nisi ipsi aliquando oculos aperiredetur.
Et hoc sensu, album, rubrum, flavum, caeruleum,
quatenus in illa
inexplicabili[imagine] < imaginationis nostraeexpressione > consistuot,
sunt termini quidam primitivi. Utile tamen erit eos, cum confusisuit,
ratiocinationemque nihil adjuvent, evitare quoad licet, adhibendo loco
definitionum notiones distinctas comites, quatenus ex sufficiuntad con"
fusas inter se discernendas1. Interdum<; et> miscere ambasmethodos
i. Cf.le fragmentPHïL.,VIII,71(~décembret676).
2. Sic, pour « individuum. »
3. Nous doubtons la parenthèse.
4. Cf. PHIL., V, 7, f. recto; VI, ~2, f, 26.
ME ANALYS! NOTÏONUM ET VERITATUM 361

inter se utile erit prout commoditas dabit, itaque primarüs istis proprias tP!t!L.,V!I, C, 21.

notasdare possumus, caeteris per eas explicatis. Sic coloratum est ter-
miausexplicabilisper relationem ad nostros oculos, sed quia ea relatio
sine multis verbis accuratè exprimi non potest, et ipse oculus rursus
colo-
explicationeprolixa indigeret, tanquam machina quidam, poterit
~tum assumiut terminus primitivus simplex, cui addendo notas quasdam
di&rentiales,poterunt designari colores varii. Fortassc tamen coloratum
definiripoterit per. perceptionem superficiei sine sensibili contactu. Sed
horumquid praestetin progressu patebit.
Videntur inter primitivos simplices recenseri posse omnes notiones
qu~continentmateriam cujusdam quantitatis, sive in quibus res homo-
gènes conveniunt inter se, ut habens magnitudinem;extensum, durans,
intensum,sed haenotiones ni fallor resolvi adhuc possunt. De Notionibus
Extensiet cogitantis peculiariter dubitari potest an sint simplices; muiti
enim arbitrantur has esse notiones quae per se concipiantur, nec porro
resoludoneindigeant, sed Extensum videtur esse continuum habens
partescoexistentes2. Et terminus cogitantis videtur non esse integralis,
referturenim ad aliquod objectum quod cogitatur. Inest tamen in ipsa
cogitationerealitas aliqua absoluta quae difficulter verbis explicatur. Et
inextensionevidemur. aliquid aliud concipere, quam continuitatem et
existentiam.Nihilominus satis videtur plena notio extens~. ;is, ut con-
cipiamuscoexistentiam continuatam, sic ut omnia coexistentia faciant
unum, et quodlibet in extenso existens sit continuabile seu repetibile
continué.[Extensispraeter coexistentiam et partes et continuitatem est
communeaUquid]Interea si e re videretur Extensum, vel etiam situm,
(seuin [loco] < spado > existens) assumere ut primitiva simplicia, ut
et cogitans(seu Unum plura exprimens cum actione immanente, seu
conscium)nihil ea res noceret, si prassertim deinde adjiciamus axiomata
quaedamunde capteras omnes propositiones adjunctis definitionibus
deducantur.Sed hœc omnia, ut ssepe dixi, ex ipso progressu melius
apparebunt. Et prasstat progredi, quam nimia quadam morositate
obhaerescere in ipsis initiis.
t Tentemus nunc explicare '~M~ partiales seu respectivos ex 2i verso.
quibuset particule nascuntur notantes respectum terminorum. Quod
i. LesCartésiens.
2. Cf. PmL., VU, C, 79.
362 GENERALES ÏNQUÏSÏTÏONES

PH!L.,V!Ï,C, 2Ï. primum mihi inquirenti occurrit est idem. Idem autem esse A ipsi B
significat alterum alteri substitui posse in propositione quacunque salva
veritate. Videndum an posito A ubique substitui posse ipsi B, etiam
vicissim sequatur B ubique posse substitui ipsi A; sanè si termini isti se
similariter habeant in relatione inter se invicem, utique mutua est subsd-
tutio. Quodsi non se habent similariter, nec ad tertium quodlibet plane
eodem modo se habent, nec proinde unum alteri substitui poterit*.j1
Nam respectus illi per propositiones sive veritates explicantur. Sic
Alexander Magnus, et rex Macedoniae victor Darii. Item triangulum
et trilaterum, sibi substitui possunt. Porro haec coincidere ostendi
<~ semper ~> potest semper resolutione, si scilicet eo usque resolvantur,
donec appareat à priori esse ipsa possibilia, si etiam formaliter prodeant
iidem termini, tunc diversi termini sunt iidem. Sit Terminus A et ter-
minus B, si pro utroque substituatur definitio, et pro quolibet ingrediente
rursus definitio, donec perveniatur ad primitivos simplices, prodibitin
uno, quod in alio seu formaliter idem, Ergo A et B erunt ~M~M~, seu
iidem virtualiter. Sic ergo definiri potest 1
CoinciditA ipsi B, si alterum in alterius locum substitui potest salva
veritate, seu si resolvendo utrumque per substitutionem valorum <( (seu
definitionum) > in locum terminorum, utrobique prodeunt eadem,
eadem inquam formaliter. ut si utrobique prodeat L. M. N. Salva enim
veritate fiunt mutationes quas fiunt substituendo definitionem in locum
definiti vel contra. <; Hinc sequitur, si A coincidit ipsi B, etiam Bcoin-
cidit ipsi A. >
Proxima notio, ut A sit subjectum,B ~M~, si B substitui potest
in locum ipsius A salva veritate, seu si resolvendo A et B, eadem quas
prodeunt in B prodeunt etiam in A. Idem aliter explicari potest, ut Asit
B, si OmneA, et quoddamB coincidant.
Habemus igitur Notas Coincidensipsi B. ~M~c~M et Est.
Omne. Quoddam
Si dicatur Quoddam A est B, sensus est quoddam A et quoddamB
coincidunt. Undc et sequitur Quoddam B est A.
Si Omne A et quoddam B coincidunt, etiam quoddam A et quoddam

t.C.f.PH!L.,VIÏ,B,tI,42.
a. Leibniza écrit par erreur MrTe~ puis verietate.
nEANALYSïNOTMNUMETVEMTATUM 363

B coincidunt.Sed hoc tamen videtur posse demonstrari ex negativis, ad ]PHÏL.,VH, C, ZÏ.


ea igituraccedamus.
UtA et A sunt prima coincidentia, ita A et non A sunt prima [diversa]
< disparata.> D~r~~ autem est, si falsum est Quoddam A esse B.
Itaquesi B = non A, falsum est qu. A esse B.
Generalitersi A sit B, falsum est A esse non'B.
Si falsumsit quoddam A esse non B, dicetur Nullum A esse non P,
seu A esse B.
Hinc demonstrari poterit hase consequentia B. jp~o
quoddam Aest B. Hoc est Omne A et quoddam B coincidunt. Ergo
quoddamA et quoddam B coincidunt. Nam si Omne A et quoddam B
coincidunt,Ergo falsum est quoddam A et quoddam non B coincidere
(ex definitione Omnis). Ergo verum est quoddam A et quoddam B
coincidere
Sed opéraspretium est totam rem Enuntiationum, et respectus ter- 22 recto.
minorumqui ex variis enuntiationibus nascuntur, tractare accuratius.
Indeenim Origo plerorumque Terminorum partialium et particu!arum
sumendaest.
j (Quaeîibetlitera ut A, B, L, etc. significat mihi vel terminum aliquem
integralem,vel integram aliam propositionem.)
(Cumpro pluribus terminis ponitur unus, illi sunt definitio seu valor
assumtitius,hic definitum. ut si pro AB pono C, seu cum A == BC est
primitivapropositio.)
(CoinciduntA et B, si per substitutionem valorum assumtitiorum loco
termmorumet contra utrobique prodit eadem formula vera
(&lsa).)
CoM~fc dico enuntiationes, si una alteri substitui potest salvaveritate,
seuquasse reciprocè inferunt.
(i) Coincidunt Enuntiatio (directa) L et enuntiatio (reflexiva) L est
ven. <~ Hinc coincidunt L esse veram est vera
(falsa) Ergo L est vera
(falsa).<: (H~c potius differenda pro explicatis prop.) > (Generaliter
etsiA sit terminus, vel
semper dici poterit A est verum < coincidit
cuidam>) >
0 Coincidunt L est vera, et L esse falsam est
Coinciduntquod L esse falsam sit vera, et
quod L est falsa. Hoc theo-
Cf. infra,§ zg.
364 GEKERALES INQUISITIONES

PtHL.,VII, C, 22. rematis instar demonstrare possum, hoc modo L esse falsam est enun"
tiatio qua; vocetur M. Jam coincidit M est vera et M (per l). Ergopro
M reddendo valorem, coincidunt L esse falsam est vera, et L est
falsa.
(Idem aliter licet prolixius, adhibendo et 0, sic demonstratur quodL
esse falsam sit vera, coincidit cum hac quod L esse falsam falsamesse,
est fhisa. (per 0) et ista rursus cum hac quod L esse veram est falsa
(per eandem 0) et ista denique cum hac quod L est falsa (per i).)
et
(2) < Si coincidunt A et B, coincidunt etiam non A non B. >
A non A ~M~J~cn~ est.
Possibileest quod non continet contradictorium seu A non A. < Pos-
sibile est quod non est Y non-Y. >
Coincidunt Non-Non-A et A; adeoque, si coincidunt Non A et B,
coincident etiam non B et A.
(3) Coincidunt Non verum et falsum.
Ergo et coïncident non-falsum et Verum.
<~ Si A == B, etiam non A ==non B.
Si A = quoddam verum. Ergo non A = non quoddam verum seu
nullum verum seu falsum, nam non A continet non AY. >
nam alioqui neque
j H~c omnia intellige si Termini sint possibiles,
verum neque falsum in propositionibus quas ingrediuntur locum habet.J
est non
(~.) Coincidunt L esse veram est vera, et L esse non veram
vera. adeoque coincidunt L et L esse falsam est falsa. Nam L idemest
et hxc
quod L est vera, et hoc idem quod L esse veram est vera (per i)
idem quod L non esse veram est non vera (per 4)*. Et h~c idem quod
L esse falsamest falsa (per 3).
Coincidunt L, et L esse non falsam est non falsa. Nam coinciduntL
< idem est quod > L esse veram est vera (per l) et haecidem estquod
L esse non falsam est non falsa (per 3).
Coincidunt L esse falsam et L esse < non > veram est non falsa.
Coincidunt L esse falsamet L esse < non > falsam est non vera.Hase
facile demonstrantur ex prascedentibus.
Generaliter, si propositio vera aut non vera, falsa aut non falsa dieatur,

ï. Renvoi à un § eSacé (cea premiers paragrfphes ont été raturés et recom-


mencés).
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 365

verumin verum, falsum in falsum facit verum. Non in non aequipollet PHÏL., VII, C, 32.

omissioniutriusque
Demonstraturetiam ex his omnem propositionem aut veram aut falsam
esse.Seu si L [non] est <~ non > vera, est falsa. Si est vera est non
falsa;si est nonfalsa est vera; si est falsa est non vera. Omnia per 3.
Propositionesautem i, 2, 3, 4. faciunt officium definitionum, unde
sineprobationesunt assumtx, indicant enim usum quorundam signorum
nempeveritatis et falsitatis, < affirmationis et negationis. >
contradictionem continere, sive
j Dico aliquid impossibile esse seu
terminussit incomplexus continens A non A, sive sit propositio quae
rursusvel dicat coincidere ea quorum unum continet contradictorium
alterius, vel contineat terminumincomplexum impossibiletn; namquo-
tiescoincideredicuntur ea quorum unum continet contradictorium alte-
rius, utique idem continet terminum contradictorium; quoties aliquid
continetid cujus contradictorium continet, utique continet terminum
contradictorium.Itaque adhibita propositione impossibiliprodit terminus
contradictoriusincomplexus.
A est B (seu ipsi A inest B, seu ipsi A substitui potest B). 22 verso.

Propositio[categorica] est A coincidit ipsi B, A non coincidit ipsi B.


< A autem et BsigniCcarepossunt terminos, vel propositiones alias. >
($) < A non coincidit ipsi B idem est ac A coincidere ipsi B est
falsum.>
(6) Si A coincidit ipsi B, B coincidit ipsi A.
(7) Si A non coincidit ipsi B, B non coincidit ipsi A.
(8) Si A coincidit ipsi B, et B coincidit ipsi C, etiam A coincidit
ipsiC.
(9) Si A coincidit ipsi B; non A coincidit ipsi non B.
Hœcquatuor axiomata sunt corollaria hujus dennitionis quod coinci-
dunt, quorumunum alteri substitui potest.
(10)Propositio per se vera est A coincidit ipsi A.
(n) Propositio persefalsa est A coincidit ipsi non A.
(!2) Bine colligitur falsum esse non A coincidere ipsi A (per 6).
(13) Item colligitur verumesse A non coincidere ipsi non-A (per 5).
Ha:propositionespossent referri ad veras per consequentiam.

L ~M,
enstylemathématique,
équivautau !gne de multiplication.
366 GENERALES INQUISITIONES

Pt!!L., VII, 2.
C, 22. Porro A ut dixi hoc loco significat Terminum vel propositionem.
hinc
non-A significat contradictorium termini vel contradictoriam
proposi-
tionis.
(14) Si propositio ponatur, nec adjicitur aliud, intelligitur esse veram.
Coincidit cum i.
(15) NonB coincidit ipsi non B. est corollariumipsius 10. posito NonB
coincidere A.
(16) Propositio< Affirmativa > A est B < sive A continet B >, seu
< (ut loquitur Aristoteles)' > ipsi A inest B (in recto scilicet). Hocest
si pro A substituatur valor prodibit A coincidere ipsi BY. Ut homo est
animal, seu homoidem est quod Animal. nempe Homo idem est quod
Animal rationale. Nota enim Y significo aliquid incertum, ut proindeBY
idem sit quod quoddam B seu Animal. (ubi subintelligitur rationale, y
si modo sciamus, quod subintelligendumsit) seu quoddam animal.
Itaque
A est B idem est quod A esse coincidens cuidam B. seu A==BY.
j Notabile est pro A===BYposse etiam dici A==AB~ et ita non opus
est assumtionenovaeliteras~. Pr~supponit autem hase notatio quod AA
idem est quod A, oritur enim rcduidantia.
(17) Hinc coincidunt A esse B, et quoddam B coincidere ipsi A, seu
BY=A.
(18) Coincidunt A et AA, et AAA, etc. ex natura hujus characteris-
tica~ seu Homo, et Homo Homo, et Homo homo homo. Itaque si quis
dicatur esse Homo pariter et animal, resolvendo Hominem in animal
rationale pariter dicetur Animal rationale et Animal, id est animalratio-
nale.
{Hinc patet etiam ex AC==ABD non licere inferri C==BD. patet
enim et in A==AB non posse utrinque omitti A. Si ob AC = ABD
inferri posset C = BD, prassupponendum esset, nihil quod contineturin A
contineri et in C quin contineatur et in BD, et contra. J
(19) Si A sit B, pro A poni potest B, ubi tantum de continendoagitur.
ut si A sit B et B sit C, A erit C. D~monstratur ex natura ~oincidentiœ,
nam ëôi~cidenti~ substitui sibi possunt (nisi in propositionibusquas
dicere possis formales, ubi unum ex coincidentibus ita < &rmaliter>
t. Cf.§§83, ï~2.
2. Cf. le § 83; et PHM. VU, B, n, 3; 6a, § 8; 63, § 8.
3. Cf. PHtL., VII, B, !v, 6 recto (p. 309-3to).
DEANÀLYSINOTïONUMËtVEMTATUM 36y

P
assumitur,ut ab aliis distinguatur, quae revera sunt reflexiva, et non tam1 PHÏL.,VII,C,22.
de re loquuntur, quam de nostro concipiendi modo, ubi utique discrimen
est). Itaque cum (per 16) A = BYet B = CZ. Ergo A==CYZ. seu A
continetC.
Ens quoddam
j Licebitet habere generale quoddam indefinitum, quasi
seu quoddam < ut in communi sermone >, tunc nulla oritur coinci-
denua.J
(20) Notandum est quod in hoc calculo fuerat praemittendum pro
quotlibet literis simul poni posse unam, ut YZ==X. Sed nondum usur-
patamin hoc calculo Rationis ne oriatur confusio.
(21) Deinde definitas à me significari prioribus Alphabeti literis,
indefinitasposterioribus, nisi aliud significetur.
(22) [Itaque] pro quotcunque definitis substitui posse unam defi-
nitam, cujus valor < seu definitio > sunt luas pro quibus substituta est.
(23) Pro qualibet definita substitui posse indefinitam < nondum usur-
patam >. Ac proinde et pro quotlibet definitis, et pro definitiset indcn-
nitis, seu ponipotestA====Y.
(2~) Cuilibet literie adjici potest nova indefinita, ut pro A poni potest
AY. nam A=AA (per 18) et A est Y (seu pro A poni potest Y, per 23)
Ergo A = AY.
B
) (23) A esse B (A continere B) infert (continet) quoddam esse
23 recto.

(continere)A.
NamAessë'B===BY==A (per i7)=BY==AY(per 24)= Quoddam
Besse A (per 17).
(26) Admonenda adhuc quaedamcirca hunc calculum quse prœmittcre
debueramus.Nempe quod de quibuslibet literis nondum usurpatis asse-
ritur generaliter vel concluditur, non tanquam Hypothesis, id de quotlibet
alüsliteris intelligi. Itaque si A = AA, etiam dicipoterit B==BB.
== [YjZA nimirum
(27) Quoddam B = YB. Itaque similiter qu. A
licethoc quidem dicere ad imitationem prions (per 26) sed nova assu-
mendaest indennita pro posteriori aequatione, nempe Z, ut paulo ante
fueratY.
(28) Terminus simpliciter positus a me solet usurpari pro universali,
ut A est B, id est omne A est B, seu in notione A continetur notio B.
(29) A est B, Ergo quoddam A est B (sive ~4continereB, infert seu
continet Quoddam A continere B). Nam A est B==AY est B (per 24).
368 GENERALES ïNQU!8tTÏONES

Pnn. VU, C, a:. (30) A esse B et B esse A idem est quod A et B coincidere, siveA
coincidere ipsi B quodcoincidit ipsi A. Nam A==BYet B==AZ. Eroo
<~ (per 31) > A=AYZ. Ergo YZ sunt super~uïe < seu Z continetur
in A. Ergo pro B===AZdici potest B==A. >
(31) Scilicet notandum et hoc est, si A==AY, tune < vcl > Y est
superfluum, << vel potius generale ut Ens ~>, et utique impune omitti
potest, ut Unitas in multiplicatione apud Arithmeticos, <~ vel Y inest in
A. Imô revera semperinest Y in A, si dicatur A = YA. >
(32) Propositio Negativa. A non continet B, seu A esse < (conti-
nere) > B falsum est.
J NB. Si B sit propositio, non B idem est quod B est faisum <; seu
B esse faîsum. non B, intelligendo B de propositione in materia neces-
sanat vel est necessarium vel impossibile.At secus est in incomplexis.>
Notionem sumo tam pro incomplexa quam complexa. Terminum pro
incomplexa categorematica.
(32) B. non-B est impossibile, <~ seu si B. non B=C, erit C impos-
sibile ~> Impossibile in incomplexis est non-Ens, in complexisest
faisum~.j}
(33) Hinc si A==non B, erit AB impossibile.
(34) Quod continet B non B, idem est quod impossibile.seu EB non B
idem est quod impossibile.
(3S) Propositiofalsa est, quae continet AB continere non B, (positoB
et A esse possibiles). <~ Intelligo autem B et Y tam de Terminis, quàm
de Propositionibus. >
Acontinere B et Acontinere C idem est quod A continere BC Hinc
si A continet B, etiam continet AB. Hinc si AB continet non B, etiam
AB continebit AB non B. }
(36) A==B. Ergo A est B, seu A==B continet quod A est B, Nam si
Y sit superûua, net A==BY. id est A = B. Idem aliter demonstratur:
A==B idem est quod A==BY et B==AY. Ergo A=B continet
A == BY. < Rem A = B ergo AA== BA.Ergo A ==BA. Ergo A est B. >
(37) B est B. nam B==B (per 10). Ergo B est B (per 36).

t. Cf.PHïL.,VII,B,n, 36; 62;VII,C, 07.


z. Cf. § 75.
3. Cf. PML., VII, B, H, 33.
BE ANALYSÏ NOTtONUMET VERtTATUM 36~

(38) AB est B. Est indemonstrabilis et sive identica sive definitio est, P


putL.. vn, C, ~3.

<~vel Est; vel continentis, vel verge propositionis. > Nam signifi-
caturAB, seu id quod continet B, esse B seu continere B.
(39) Si B continet C, tune AB continet C. Nam AB est B (per 38)
Best C (ex hypothesi). Ergo (per 19) AB est C.
(40) ~M propositioest quae coincidit cum hac AB est B, seu quae ad
hancprimo veram reduci potest. <~ (Puto id et ad non categoricas appli-
cari posse). >
(41) Igitur cum falsa sit quae non est vera (per 3) sequitur (ex 40)
falsampropositionem idem esse quod propositionem quae non coincidit
cumhac AB est B, seu falsam propositionem idem esse quod proposi-
tionemquaenon potest probari.
<( Propositiones facti non semper probari possunt à nobis, et ideô
assumuntu<- ut Hypotheses. >
j < (42) A continet B et A non continet B, earum una est vera, 23 verso.
alterafalsa, seu sunt 0~ nam si una probari potest, altera non
potest,modo termini sint possibiles. Ergo (per 41) non simul veraesunt
aut&lsx:.>
(43) B continere non B est falsa seu A non commet non B. utrobique
patet ex praecedenti. Nam utcunque resolvas manet semper haec forma,
nunquamfiet AB est B. <( Patet et ex [42] aliter. B continet B (per 37).
Ergonon continet non B. alioqui foret impossibilis (per 32). >
(44) Non B continere B est falsa, patet eodem modo.
(45) B et non B coincidere est falsa. Patet ex 4.3 et 44.
Supponuntautem haec terminum B esse possibilem.
(46) AB continere non B est falsa, <~ seu AB non continet non B. >
Supponoautem AB esse possibilem. demonstratur ut 43. Nam AB con-
tinet B, ergo non continet non B, quia est non impossibilis (per 32).
Cavendumest ne syllogismis utamur quos legitimos esse nondum
demonstravimus.
(47) A continet B est Universalis~f?M~~ respectuipsius A subjecti.
(48) AY continet B est particularis ~4~M~~ respectuipsius A.
(49) Si AB est C, sequitur quod AY est C, seu sequitur quoddam A
estC. nam assumi potest B ==Y per 23.
(30) AY non est B est Universalis negativa.
t. Lire B.
INÉDITS BE LEIBNIZ. 24
3~0 GENERALES
tNQUÏStTtONES

Pt)i! VU,C, 23. (31) Hinc sequitur Universalem negativam et particularem Affirma-
tivam esse oppositas, seu si una est vera, altera est falsa (ex 48 et 50).
($2) Particularis affirmativaverti potest simpliciter <( seu si quoddam
A est Bsequitur quod quoddam B est A > Hoc ita demonstro AYest
B ex Hypothesi, id est (per 16) AY coincidit ipsi BY. Ergo (per 6) BY
coincidit ipsi AY. Ergo (per 16) BY est A. Quod erat dem.
Majusculis notentur propositiones fundamentales <; seu indemons-
trata~>- utLI. (vel simul numeris communibus* et diversis.)j}
(53) UniversalisNegativa convertitur simpliciter, seu si Nullum A est
B sequitur quod Nullum B est A. Nam AY non est B (ex hypothesi).
Ergo AY non coincidit BY (per 16). Ergo BYnon coincidit AY (per 6).
Ergo (per 16) BY non est A. Quod erat dem.
(54) Universalis affirmativa convertitur per accidens, seu, si Omne A
est B, sequitur quod quoddam B est A. Nam A est B ex hypothesi. Ergo
quodd. A est B (per 29). Ergo (per 33) quoddam B est A. Idem bre-
vius A coincidit BY (per 16). Ergo BY coincidit A (per 6). Ergo
(per 36) BYestA. Opéréepretium erit conferre has duas demonstrationes,
ut appareat utrum eodem recidant, an verô detegant veritatem alicujus
propositionis hactenus sine demonstratione assumtae~.
Dicendum de collatione horum Nullum A est B et Omne A est
non B.
Item de conversione per contrapositionem ipsius Universalis affirma-
tiv~e.pro Nullum A est B licebitne dicere Omne A non est B?
(5 5) Si A continet B et [B est falsa, etiam A est falsa] <( A est vera,
etiam B est vera. > Per <; veram vel > falsam literam intelligo vel ter-
minum falsum (seu impossibilem, seu qui est non-Ens) vel proposi-
tionem falsam. Et per verum eodem modo intelligi possit terminus possi-
bilis vel propositio vera. Et ut postea explicatur, totus syllogismusmihi
etiam propositioest. Caeterumquod hic assero etiam sic enuntiari potest,
quaelibetpars veri est vera, seu quod continetur in vero est verum.
<; Demonstrari potest ex sequenti. >
(5 6) ~M~ in genere <~ sic > definio est A, si pro Apo-
nendo valorem, et quodlibet quod ingreditur valorem ipsius A rursus ita
i. Lire 52.
2. Leibniz invoque ici un précepte de son Art d'inventer. Cf. § 88, et Pau. VI, n, a
(p. i58).
DE ANALYS! NOTIONUM ET VERITATUM 3/1 I

tractandout A, si quidem id fieri potest, nunquam occurrat B et non B PnïL.,


P V!I, C, a3.
<~seu contradictionem ~> Hinc sequitur, ut certi simus veritatis, vel
continuandamesse resolutionem usque ad primo vera <; aut saltem jam
taliprocessutractata, aut quas constat esse vera ~>, vel demonstrandum
esseex ipsa progressione resolutionis, seu ex relatione quadam generali
inter resolutionesprécédentes et sequcntcm nunquam taie quid occur-
surum, utcunque resolutio continuetur. Hoc valde memorabile est, ita
enimsaepea longa continuatione liberari possumus. Et fieri potest, ut
resoludoipsa literarum aliquid circa resolutiones sequentium contineat,
uthic resolutio Veri. Dubitari etiam potest an omnem resolutionem finiri
necesse sit in primo vera seu irresolubilia inprimis in propositionibus
contingentibus,ut scil. ad identicas reduci non vacet 2.
(37) generedefinio quod non est verum, [sive quod con- 224. recto.
tinet ea in quibus occurrunt B et non B]. Itaque ut constet aliquid esse
falsum,vel necesseest ut sit oppositum veri, vel ut contineat oppositum
veri, vel ut contineat contradictionem seu B et non B, vel si demons-
tretur, utcunque continuata resolutione non posse demonstrari quod sit
verum.
(58) Itaque quod continet falsum est falsum.
(59) Potest tamen aliquid continere verum, et tamen esse falsum. si
sdlicet (per $8) pneterea falsum contineat.
(60) Videmur etiam hinc discere posse discrimen veritatum necessa-
riarumab aliis, ut scilicet <~ verae > necessariaesunt quas ad identicas
reduci possunt, aut quarum opposite reduci possint ad contradictorias.
Et impossibiles,quasad contradictorias reduci possint, aut quarum oppo-
site reduci possint ad identicas.
(61)Possibilessunt de quibus demonstrari potest nunquam in resolu-
tione <; occursuram contradictionem >. Verae contingentes sunt quse
continuatain infinitum resolutione indigent. Falsar autem contingentes
quarumfalsitas non aliter demonstrari potest, quam quod demonstrari [[Hœc male postea
nequeatesseveras. Videtur esse dubium, utrum sufficiat ad demonstran- correcta. ]
damveritatem, quod continuata resolutione [nulla occurrat] -< certum sit

i. Leibnizpenseici à une loi de progression,analogueà celle d'unesérieinfinie.


Cf.§65.
2. Cf. Phil., VII, 83; PniL., VI, 12, f, 23; MATH., I, 2. V. Lo~Mc Z.e~:7,
chap. vt, §
3~3 GENERALES !NQU!SïT!ONES

4.
pMt. VH, C, 24. nullam occursuram esse > contradictio.Inde enim sequetur omne possi-
bile esse verum. Equidem Terminum incomplexum qui est possibilis,
voco verum, et qui est impossibilisvocofalsum.At de Termino complexo,
ut A continere B seu A esse B, ambigi potest. Resolutionem autem
termini complexi intelligo in alios terminos complexos. Scilicet sit
AesseB==L, et sit B==CD, et A esse C = M, et AesseD==N, utique
fiet L==MN. Licet autem subjectum A resolvatur, non potest pro A
substitui pars valoris, sed substituendus est valor integer, quod obiter
moneo. Et si C==EG et D==FG, et A = EFG, poterit M resolvi in has
duasA==EFG==P etEFG==EG=Q, seu erit M=PQ; et similiterN
in has duas resolvi poterit A==EFG==P, et EFG==FG==R. ergo
L==PQR. quae sunt primo verae, namP estHypothesis, Definitio scilicet
vel experimentum, R et Q sunt axiomata prima. Verùm si porro per-
gamus, requiritur ad definitionem, ut constet eam esse possibilem,seu
necesse est ut demonstretur A esse possibilem, seu ut demonstretur,
EFG non involvere contradictionem, id est non involvi X non X. Quod
cognosci non potest nisi experimento, si constet A existere, vel extitisse,
adeoque esse possibile (aut saltem extitisse aliquid ipsi A simile, quan-
quam rêvera hic casus fortasse non possit dari, nam duo completa
nunquam sunt similia, et de incompletis sufficit unum ex duobus
simiiibus existere, ut incompletum, id est denominatio communis
possibilis dicatur (imô <; tamen > videtur esse utile, seu si sphxra
una extitit, dici poterit rectè quamlibet sphaeram esse possibilem))
Cujus simile possibile est, id ipsum et possibile est Unde patet rem
eodem modo procedere in Terminis complexis et in incomplexis. Nam
probare verum esse terminum complexum est eum reducere in alios ter-
minos complexos veros, et hos tandem in terminos complexos primb
veros, hoc est in axiomata (seu propositiones per se notas), definitiones
terminorum incomplexorum quos probatum est esse veros; et experi-
menta. Similiter Terminos incomplexos esse veros probatur reducendo
eos in alios terminos incomplexos veros, et hos tandem in alios
terminos incomplexos primo veros, hoc est in terminos per se conceptos,
vel in terminos, aut terminos 1 quos sumus experti (aut quorum
similes sumus experti. <~ Quanquam id adjici opus non sit, nam
ï. Cemotest répétépar erreur.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VËRtTATUM 373

demonstraripotest uno similium existente possibili et aliaesseaimilia >). Puu.


p! VII, C, 24.
Ita ut omnis resolutio tam complexorum quam incomplexorum desinat
in axiomata,terminos per se conceptos et expérimenta. Fit autem haec
resolutioproquolibet substituendo valorem <;namet cumpro continente
substituiturcontentum valor substituitur indcnnitus, ut sup. n. 16 osten-
dimus.~>
(62) Omnis autem propositio vera potest probari. Unde cum experi-
mentarursus sint propositiones verse, ideo si nullus alius datur probandi
modusquàm paulo ante descriptus, sequitur rursus experimenta resolvi
posse in axiomata, terminos per se conceptos et experimenta, nulla
autemdari possunt Expérimenta prima, nisi sint ipsa per se nota, seu z.t 2. verso.
axiomata.
(63) Quaeritur an experimenta resolvi possint m alia experimenta in
infinitum,et omissamentione experimentorum an possibile sit <~ quandam
probationem esse talem ut comperiatur > propositionis probationem
< semper ~> praesupponereprobationem alterius propositionis,~uae non
sit axiomanec definitio, adeoque rursus indigeat probatione. Unde et
necesseest terminos quosdam incomplexos continué ita resolvi posse, ut
nunquamdeveniatur ad per se conceptos. Alioqui resolutione absoluta
apparebitutrum coincidentia virtualis fiat formalis seu expressa sive an
resredeatad identicam.
(64) Quaeriturigitur an possibile sit resolutionem terminorum incom-
plexorumaliquando posse continuari in infinitum, ut nunquam perve-
niaturad per se conceptos. Et sanè si nullas darentur in nobis notiones
per se concepts, quaedistinctè attingi possint, aut non nisi una <~ (v. g.
notio Entis) >; sequitur nec propositionem Lllam ratione perfectè
demonstrariposse; nam licet ex positis definitionibus et axiomatibus
perfectèpossit demonstrari sine experimentis, definitionestamen praesup-
ponunt terminorum possibilitatem adeoqu~ vel resolutionem in per se
conceptos,vel in experimentocompertos, reditur ergo ad experimenta seu
ad alias propositiones.
(6$) Quodsi dicamus possibilem esse continuationem resolutionis in
infinitum,tunc saltem observari potest, progressus in resolvendo an ad
aliquamregulam reduci possit, unde et in terminorum complexorum,

i. Lire possibilia.
3/4 GENERALES INQUISITIONES

PML., VII, C, =4. quos incomplexi in infinitum résolûmes ingrediuntur, probatione talis
prodibit regula progressionis'.
(66) Quodsi jam continuata resolutione prédicat! et continuata resolu-
tione subjecti nunquam quidem demonstrari possit coincidentia, sed ex
continuata resolutione et inde nata progressione ejusque regula saltem
appareat nunquam orituram contradictionem, propositio est possibilis.
Quodsi appareat ex regula progressionis in resolvendo eo rem reduci, ut
differentia inter ea quae coincidere debent, sit minus qualibet
data,
demonstratum erit propositioncm esse veram2; <; sin contra apparetex
progressione tale quid nunquam oriendum, demonstratum est esse falsam
<~ scilicetin necessanis. »
j Dubium: utrum verum omne quod non potest probari falsum; an
falsum omne q. non potest probari verum; quid ergo de illis de
quibus
neutrum? Dicendum est semper probari posse et verum et falsum, reso-
lutione in infinitum saltem. Sed tunc est contingens seu possibile estut
vera sit, aut ut falsa; idemque est de notionibus ut in resolutionein
infinitum appareant verae aut balsas;id est ad existendum admittendse,vel
non. NB. Hoc modo an notio vera erit existens; falsa non existens;
Omnis notio impossibilis est falsa, sed non possibilis est vera; itaque
falsa erit quae nec est nec erit, ut falsa est talis propositio; etc. Nisi forte
malimus nullam existentiaeinhis habere rationem, et notio vera hic idem
quod possibilis; falsa 1l::m quod impossibilis, nisi quando dicitur, v. g.
Pegasus ~y~ }
(67) Necessariaautem propositioest, cujus opposita non est possibilis,
seu cujus oppositam assumendo per resolutionem devenitur in contradic-
tionem. Itaque necessaria est quae per identicas demonstrari potest et
definitiones, nullo alio usu experimentorum accedente, quàm ut inde
constet terminum esse possibilem.
(68) Sed illud adhuc examinandum est, unde <( sciam me rectè >
progredi in definiendo, nam si dico A = EFG,non tantùm scire debeo
E, F, G singula esse possibilia, sed etiam inter se compatibilia, id
autem patet non fieri posse, nisi experimento vel rei vel aîterius rei
similis, in eo saltem de quo agitur. At si quis dicat me id saltem
ï. Cf. 56,et note.
2. Cette règle est inspirée par Fanatogte du Calcul infinitésimal (méthode des
limites.) Cf. § 74.
DE ANALYSI NOT!ONUM ET VERITATUM 3/5

P
ex ideis in mente mea comprehensis, dum expe- Pn!L.,VI!,C,
posse cognosccrej ~5 recto.
rior, me concipere EFG, quod voco A, respondeo posse me, cum
dico concipere E, vel concipere aliquid quod experior nihil invol-
vere aliud, vel concipere aliquid adhuc compositum, quod à me
confuseapprehenditur. Si experior E nihil involvere aliud seu per se
concipi,tunc admitti potest ipsum esse possibile. Sed de tali nullae
omninofieri possunt propositiones nisi identicae; alioqui falsô dixi me
expeririquod nihil aliud involvat. Si experior E involvere plura, jam ea
rursussimiliter tractanda sunt, quoties verô plura conjungo, quae non
suntper se concepta, opus est experimento non tantùm quod à me simul
concipianturin eodem subjecto, talis enim conceptus est confusus, sed
quodrevera extiterint in eodem subjecto.
(69) Itaque inter prima principia est, terminos quos in eodem subjecto
existeredeprehendimus non involvere contradictionem. Seu si A est B,
etA est C, utique BC est possibile, seu non involvit contradictionem.
(70) DEUS ex solis sui intellectus sui experimentis, sine ulla percep-
tionealiorum, judicat de rerum possibilitate.
(71) Quid dicendum de propositionibus, A est existens, seu A existit.
Ut sidicamde re existente A est B, idem est ac si dicam AB est existens,
v. g. Petrus est abnegans, id est Petrus abnegans est existens. Hic quae-
ritur quomodo in resolvendo procedendum sit, seu an terminus Petrus
abnegansinvolvat existentiam; an verô Petrus existens involvat abnega-
tionem.an omnino Petrus involvat et existentiam et abnegationem,
quasidicas: Petrus est abnegans actu, seu abnegans existens; <; quod
utiqueverum est. > Et ita omnino dicendum est, et hoc discrimen est
interterminumindividuum seu completum, et alium; nam si dicam ali-
quishomo est abnegans, homo non continet abnegationem, est enim
terminusincompletus. nec homo continet omnia quae de eo dici possunt
dequoipse.
(72) Unde si sit BY, et terminus Y indefinitus quicunque sit super-
fluus seu ut quidam Alexander Magnus et Alexander Magnus sit idem,
tuncB est MMM~MM. Si sit terminus BA et B sit individuum, erit A
superfluus,seu si BA = C, erit B==C.
(73) Sed quaeriturquid significet70 existens. utique enim Existens est
ï. Sic;l'un desdeuxsui estde trop.
3/6 GENERALES !NQU!S!TÏONES

Pb'L., 5.
VII, C, &5. Ens seu possibile,et aliquid praeierca.Omnibus autem concepds, non video
quid aliud in Existente concipiatur, quam aliquid Entis gradus, quoniam
variis Entibus applicari potest. Quanquam nolim dicere aliquid existere
< esse ~> possibile seu Existentiam possibilem, haec enim nihil aliudest
quàm ipsa Essentia; nos autem Existentiam intelligimus <( actualem,
seu > aliquid superadditum possibilitati sive Essentia~, ut eo sensu
existentia possibilis <; futurum > sit idem quod actualicas praescindens
ab actualitate, quod absurdum est. Ajo igitur Existens esse Ens quod cum
plurimis compatibile est. seu Ens maxime possibile, itaque omnia co-
25 verso.). existentia aequèpossibilia sunt. Vel quod eodem redit, existens est
quod
intelligenti et potentiplacet; sed ita prassupponituripsum Existere. Verùm
poterit saltem definiri, quod Existens est quod Menti alicui placeret,et
alteri potentiori non displiceret, si ponerentur existerementes quaecunque.
Itaque res e6 redit, ut dicatur Existere quod Menti potentissimasnon
displiceret, si poneretur mens potentissima existere. Sed ut haec definitio
applicari possit experimentis, sic potius definiendum est Existit, quod
Menti alicui << (existenti) > placet, (existenti non debet adjici, si defini-
tionem, non simplicempropositionem quaerimus)nec Menti potentissimae
(absolutè) displicet. Placet autem menti potius id fieri quod habet
rationem, quàm quod non habet rationem, ita si plura sint A, B, C, D,
et unum ex ipsis sit eligendum, et sint B, C, D per omnia similia, at
solum A ab aliis sese aliqua re distinguat, Menti cuilibet <; hoc intelli-
genti > placebit A. Idem est si saltem discrimen non appareat inter B, C
et D, appareat autem inter A et ipsa, et mens decreverit eligere, eliget A.
Liberè tamen eligit, quia potest adhuc inquirere, an non sit discrimen
inter B, C, D.
(74) Omnes propositiones Existentiales, sunt verae quidem, sed non
necessariae, nam non possunt demonstrari, nisi infinitis adhibitis, seu
resolutione usque ad infinita facta, scilicet non nisi ex completa notione
individui, quas infinita existentia involvit. Ut si dico Petrus abnegat,
intelligendo de certo tempore, utique praesupponitur etiam illius tem-
poris natura, quae utique involvit et omnia in illo tempore existentia.Si
dicam innnitë Petrus abnegat, abstrahendo a tempore; ut verum hoc sit,
sive abncgarit, sive sit abnegaturus, tune nihilominus saltem ex Petri
notione res demonstranda est, at Petri notio est completa, adeoque infi-
nita involvit, ideo nunquam perveniri potest ad perfectam demonstra-
DE ANALYSI NOTIONUM ET ~'ERITATUM 3~7

tionem, attamen semper magis magisque acceditur, ut differentia sit PHÏL.,Vn,C,25.


1
minorquavis data.
instar
(7S) Si, ut opcro, possim <~ concipere omnes propositiones
terminorum,et > Hypotheticas[concipere] instar Categoricarum, et uni-
versalitertractare omnes, miram ca res in mea characteristica et analysi
notionum promittit facilitatem, eritque inventum maximi momenti2.
Nimirumgeneraliter voco terminum falsum, qui in incomplexis est ter-
minusimpossibilis,vel saltem insignincans~et qui in complexis est pro-
non potest3.
positioimpossibilis, vel saltem propositio quae probari
Itaquemanet analogia. Itaque perA intelligo vel terminum incomplexum,
vel propositionem;vel collectionem vel collectionum collectionem, etc.
Ut generaliterterminus verus sit, qui perfectè intelligi potest.
(76)Prêter Ensadhibebimusetiam Entia, <unde prodit totumet pars>
et generalitersi A non est B et B non est A, et primitiva est hsec A est
Let B est L idem esse quod C est L~ dicitur C totum, A (aut B) pars.
Dubitaripotest an et quatenus C sit unum Ens reale, an non semper ex
pluribus resultet unum Ens, etiam dissitis, et quandonam resultet vel
non.
continuumcum partes indennitae.
Numerusoritur si consideretur tantum plura esse Entia, non qualia. }
(76) Non-A est non-AB, seu non A = Ynon AB Omnis non homo 26 recto.
estnon homo rationalis. <; sequitur ex 77. >
(77) Generaliter A est B idem est quod non B est non A. Unde
demonstratioprascedens~ nam AB est A. Ergo non A est non B4.
<Hocvidendum an possit demonstrari. < Demonstratum est infra 9$
et 99. »
(78) A== B et non A = non B coincidunt.
(79) At si A sit B, non sequitur non A esse non B. seu si homo sit
animal,non sequitur non hominem esse non animal. Itaque licet pro A
substituipossit B, non ideô tamen pro non A licet substituere non B,
nisivicissimpro B substitui possit A.

i. Cette idée d'une approximation indéfinie est empruntée au Calcul infinité-


sima!.Cf.§§66, ï~4, ï36.
2. Cf.PtitL., VII, B, u, 62 C, 73-74. V. La Logique de I.~M!T, ch. VIII, § 16.
3. Cf.§32.
4. Lire non A est non AB.
3~8 GENERALES INQUISITIONES

Pn! \U,C, 26. (8o) Videndum an infinitis possit careri, sane non A videtur idemesse
quod is qui non est A, seu subjectum propositionis négative cujusprx-
dicatum est A. seu Omnis qui non est A. Itaque si Ynon est A, erit
Y===nonA. seu Y non==AX, idem est quod Y===non A.
(81) Y seu Y indefinita cum lineola mihi significat quilibet, Y est
unum incertum, Y est quodlibet.
(82) Nimirumet sic dici poterit; B non est A idem est qu6d,Best
non A. Unde B non = AYidem esse quod B==Y non A.
(83) Generaliter A est B idem est quodA~-==AB, inde enim mani-
festum est B contineri in A, idemque est homo, et homo animal. Notavi
hoc jam supra ad marginem articuli 16. <( et quanquam inde fieri
videatur homo est rationale animal animal, tamen animal animal idem
est quod animal, ut notavi supra articulo 18. >
(84) Hinc si propositio A est B dicatur esse falsa <~ seu negetur>,
utique hoc est dicere A non ==AB <~ hoc est quoddam A non est B. >
(85) A esse non B idem est ac dicere A==A. non B. patet ex 83.
<; Si dicas A ==A non B, est falsa, << seu A non === non B > significat
quoddam A est B. >
(86) Rursus non B idem est quod is qui non est B, seu genus cujus
species sunt A, C, D, etc. posito A non esse B, C non esse B, D non
esse B.
(87) Itaque Nullum Aesse Bidemest quodA essenon B, seu quodlibet
A esse unum ex ils quse non sunt B. Seu AY non = ABY, idem est quod
A==Anon-B. Habemus igitur transitum inter infinitas affirmativaset
negativas.
(88) Ut obiter dicam, generaliter A esse AB, idem est quod A coinci-
dere cum AB; (seu si propositio A est AB est vera, erit reciproca). Hoc
ita demonstro. A est AB ex hypothesi, id est (per 83) A=AAB. idest
(per 18) A = AB. Idem si; A est AB (ex hypothesi) et AB est A
(per 38) Ergo (per 30) A==AB. Hae duse demonstrationes inter se com-
parentur, aut enim in idem desinent, aut dabunt demonstrationemali-
cujus propositionis sine probatione assumtae
(89) Consideremus particularem affirmativam Quoddam animalest

ï. Suppléerici A.
2. En marge de cette phrase KB. Cf. § 5~, et PniL. VI, 1l, a (p. :58).
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 3~
'j-

bomo.BY===AZ.Ea etiam potest in hanc mutari BY==AB<( Y ~>, PmL.~ F VII, C, a6.
seudicipotest quoddam animal esse hominem, idem esse quod, animal
hominem-animal. Patet ex 83. Nihil refert enim quod Y
quoddamesse
incertaest, qua~cunqueenim illa sit, fingatur nosci, et adesse, tunc utique
locumhaberet ratiocinatio.
) (oo) C~terum etsi hoc modo in Pr~dicato vitari semper possit inde- s6 s verso.
6nitaY, non tamen potest vitari in subjecto, et prxstat inpr~dicato etiam
relinqui,ob inversionem manifestiorem. Et omnino quia non prorsus
eliminaripossunt indennit~, pr~stat eas relinqui.
j Imo puto posse eliminari. J
(~i) A est B tunc A non est non B~. Esto verum A esse non B. si
quidemfieri potest, jam A est B ex hypothesi. Ergo A est B non B, quod
estabsurdum.< adde infra 99 >
j Hicratiocinandimodus, seu ducendi ad absurdum, jam in praeccden-
tibusest stabiUtus.
(92) < Non valet consequentia > Si A non est non B, tunc A est B.
seuOmne animalesse non hominem falsum est, quidem, sed tamen hinc
non sequiturOmne animal esse hominem.
(93) Si A est B, non B est non A. Falsum esto, '< si fieri potest >-
nonBessenon A. seu non B non esse A, verum erit non B esse A. Ergo
3
quoddamA est non B. Ergo falsum est Omne A esse B, contra Hyp.
(9~) Si non B est non A, A est B. Falsum esto si fieri potest A esse B.
ErgoA erit non B. Ergo quoddam non B erit A (per conversionem).
Ergofalsumest quoddam non B esse non A (per 31) Ergo multo magis
falsumest omne non B essenon A, contra hypothesin.
(9 3) A esse B idem est quod non B esse non A, patet ex 93. 9~
juncto30. Videndum an non propositio 93 demonstrari possit per se,
sine93 et 9~ <( hoc prasstitur articulo 98 >
(96) Non non A===A.
(97) NullumA est B idem est quod A est non B (per 87).
i Voirla notedu §()~.
2. Lire too.
3. En marge une addition barrée, contenant une autre démonstration.
4. Lire gi. Cette conséquence est évidemment fausse (comme le théorème § Ot)t
puisque les deux particulières peuvent être vraies à la fois (par la règle dos subcon-
U'aires).Néanmoins la conclusion est vraie (par la règle des contradictoires).
5. Lire gg. On lit en marge d'un § 06 barré
Nullumnon-A,idemestquodsolumA. »
380 GENERALES ÏNQUÏSÏTïONES

PH!L.,VIÏ, C~2C. (98) Omne A est B idem est quod Nullum A est non B, seu quoddam
A non esse non B. patet ex 97 vel 87, tantum pro B ponendo non B
et
pro non B ponendo non non B seu B. l
(99) A est B. idem quod A est non non B (per 96) et hoc idem
< (per 87) > quod Nullum A est non B (87) id est nullum non B estA
(per conversionem universalis négative) id est (per 87) Omne non B
est non A <==A est B >. Quod erat dem.
(100) Si A est B, sequitur A non esse non B, seu falsum esse Omne
A esse non B. Nam si A est B, utique nullum A est non B, seu falsum
est quoddam A esse non B (per 87). Ergo (per 101) multo magisfalsum
est Omne A esse non B. Adde 91.
(loi) Si falsum est aliquod A esse B, falsum est Omne A est B.seu
quod idem est, aliquod A non est B. Ergo omne A non est B. Nam
ponatur < si fieri potest > omne A esse B. Ergo quoddam A est B
(per 29). Sed hoc est contra hypothesin, adeoque falsum, ergo et falsum
prius.
27 recto. (102) Si A est B et A est C. idem hoc est quod A est BC.
(103) Si A est non B et A est non C, idem hoc est quod A est nonB
non C.
(10~.) Non B est non BC. demonstratum est 76. sed non semper
non BC est non B. Excogitandus esset modus propositionis formalis,seu
generalis, quasi dicerem falsum est omne negativum compositumesse
negativum simplex, seu non YX non = non ?, ita ut ? et X significent
quaslibet similiter se habentes.
(103) Si A est non BC non ideô sequitur < vel > A esse non B, vel
A esse non C < potest enim fieri ut B sit = LMet C = NP, et ut A sit
non LN, quo facto A erit non LMNP seu Non BC. > Interim hinc
sequitur falsum esse simul A esse B et A esse C, seu A esse BC.Patet
0x91 vel99*.
(106) Patet ex his non à sua litera < vel formula > cui pnengtturin
calculo divelli minime debere.
(107) Omnis complicatio propositionum ita generaliter reprœsentan
potest ABCD etc. < vocare possumus XB==L,EC~M,MU==N>
ponendo aliqua horum similiter posse resolvi ut L vel M vel N, et ea in
1. Lire too.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 38t t
t

resolvuntur, rursus ita fortasseposse resolvi, pro re nata. Lineola nPHÏL.,VII, C,97.
vel
autemsupra ducta ut ~B significare potest affirmationem negationem
lineola
aut potius > coincidentiam vel incoincidentiam, poteritque
in medio ut significetur
totam habere tam in medio quàm in extremis,
extremum autem
moduspropositionis,utrum affirmativaan negativa, etc.,
notam habere qua designetur utrum A sit termi-
quorespiciturApoterit
B lineola
nusuniversalisan particularis, etc. similiter idem designabit pro
4 6
12 3
si sit ABC locus i designabit quantitatem vel
qux respicit B. Et
etc. secundum quam hic adhibetur terminus A < seu modum
qualitatem,
adhibenditermini A >, et locus 2 naturam proposidonis AB, locus 3
modumtermini B. Locus 4 modum adhibendi -rouAB seu L. Locus 5
naturampropositionisABC seu LC. locus 61modum termini CI Posset in
numerisobservaritalis ordo, ut semper incipiatur à maximè subdivisis seu
ab infimosubdivisionis gradu seu à terminis [simplicissimis]ad incom-
ï! 0
plexapropioribus, ut si sit ~4 II
10 12

7~9
i 2 3 4 3 6
A B CD E F
Undeintelligi potest quam miris modis terminorum relationes et
denominationes vadari possint tam ab ordine si respicias solam disposi-
tionemnumerorum, quàm a valore cujusque numeri, si vel solius quan-
titatisetqualitatishabeatur locus.
(108)Omnis terminus etiam incomplexus potest haberi pro proposi-
tione,quasi ipsi adjectum esset ~0 [vcrum] < hoc > Ens, ut Homo
perindesumi potest, ac si diceretur Homo < idem > est < quod hoc >
Ens,< scilicet est id ipsum quod est, seu > vel potius generalius,
perindeerit ac si adjectum esset verum, ut Homo est verum. Homo
estanimalest < hoc > verum et -?o< hoc > verum facit hoc loco
officiumquod unitas in Arithmetica, ad supplenda loca seu dimensiones.
si scilicetponatur quodlibet quod cum aliquo copulatur tot modis esse
subdivisum quo id cum quo copulatur, ne terminus nisi asque complexo
velincomplexojungi ponatur, vefum seu Unitas scribatur V. ex 0 fiet 3
I. Leibniza écrit parefreur 5 et B.
3~2 GENERALES ïNQUtSÏTtONES
.c~

7.
PmL., VII, C, 27. ubi loca sunt suppleta. dici enim potest A esse idem quod hoc
v~u~
esse idem quod hoc verum, est hoc verum sed notandum
ipsumY
suppletum ubique debere mutari A===A verum seu A == verum* t
En marge: 3)

'o.
2 y verso. !(i09) Quemadmodum autem quilibet terminus concipi potest instar
propositionis, t explicuimus, ita et quaeUbetpropositio concipi potest
instar Termini, ut Hominem esse animal est verum, est propositio, est
tale quid, est causa, est ratio, etc. Quas serviunt ad universalissimascon-
dendas enuntiationes de his complicationibus.
(110) Possunt etiam novi Termini reflexivi condi, qui similitertrac-
tari possunt ut directi, ut subjectum propositionis talis, taie. potest
appellari aliquo nomine. Et videndum quomodo bas et ipsasdenomina-
tiones rursus inter se per literas explicari possint. ut si subjectumpropo-
sitionis universalis amrmativassit prasdicatum alterius propositionisaffir-
mativas, cujus subjectum est praedicatum prioris, subjectum dicitur esse
idem cum praedicato ejusdem propositionis. Si quis autem velit rigorosè
rem enuntiari ad morem communem logicorum < aut etiam hominum
vulgo loquentium > in propositionibus satis difficultatisinveniet, ut si
dicere velit subjectum propositionis universalis amrmativae,cujus prxdi-
catum est subjectumpropositionis universalisamrmativas,in quasubjectum
est prasdicatumprascedentis propositionis, est idem cum praedicatodictae
propositionis cujus est subjectum. Ac ne sic quidem relativum, ~~ve!
~~J~~ potest evitari, quanto satius, brevius, clariusque < dicemus >
si A est B et Best A, A est idem cum B. Cujus etiam demonstratiofacilè
dari potest, quemadmodum super à nobis data est, adhibitis scilicet
literis. At verbis haud dubiè foret satis perplexa et opus foret pecuîiarem
adhibere curam in illis recte disponendis. Nam si rectè constituta essent,
credo idem prasstarent; licet nesciam an pari claritate, similiter et con°
sequentias ex literis facilè ducuntur. ut statim hic patet ut A diximusesse
i. Leborddu papierestusé.
383
DE ANALYSI NOTIONUM BT VERITATUM

B dici idem ipsi B. quod non aequë videtur P.! p!nï<.< V! C, 37.
idemipsi A, ita et posse
f~exverbisapparere.
etiam de tota resolutionis serie generalia
~n)Notandum est posse
excogitari circa processum ejus, etiamsi condnuaretur resolutio
quedam verba apta reflexiva,
in infinitum,et circa haec utique excogitari possent
?. Sed [ha:c]in progressu clarius appa-
edamIiter<equidam generales ut
rebit,quid horum proestet.
Videndum an non alio nonnihil sensu sumatur Y cum as a8 r~cto.
cum [dicitur] negatur
dicaturAY est B hoc est quoddam A est B, quam
A esse B seu
ullumA esse B, ita ut non tantum negetur quoddam
ex incertis A, ut proinde
incertumhoc A esse B, sed et quodcunque
AY esse B, nempe Y est
cumdiciturnullum A esse B, sensus sit negari
Y. Itaque cum dico quoddam
Y, seu quodcunque Y continebit hoc
A esse B, seu hoc
A est B, dico hoc quoddam A est B. si nego quoddam
tantum videor particularem negativam dicere. At
quoddamA esse B, sed et hoc et
cumnego quodcunque A esse\ seu non tantum hoc,
hocA esse B, tunc nego ?A esse B. Unde etiam in loquendo negare
A non est B, non videtur sonare
quoddamA esse B, seu dicere quoddam
sonare
nullumAesse B; similiter dicere Omne A non est B, non videtur
de non sit B.
negationem quod omne A sit B; sed dici quolibet A, quod
est
Proprioribustamen stat, quod negatio Universalis amrmativœ utique
af6rmativx non potest
particularisnegativa. Itaque negatio particularis
etiamesse particularis negativa (neque enim negatio particularis affirma-
uni-
tivaeet universalisanirmadv~ potest esse idem) superest ergo ut sit
versalisnegativa; neque enim aliud esse potest.
addito. Univ. Neg. negatur
jUmv. Aff. Axquatur B cum aliquo
A est B seu A coincidit cuidam B.
(113)Res utiliter exhibebitur figuris.
f seu A coincidit AB
A :(
B
A coincidit cuidam B.
(114) Quoddam A est B, seu quoddam
A
B

est quasi lineae


(113) Hinc A==A. Nimirum generaliter fingendum
t. Suppléer
ici B. ~f.i
Cf. § 123.
2. de vue de la
Ces figures sont faites au point compréhension.
38~i GENERALES INQUISITIONES

PHtL., VII, C, 28. horizond parallelœ, quarum una ducta est sub alla distinctionis causa)
duct~eessent una super aliam.
(116) AB==BY, ubi per Yintelligo quicquid ~B in genere.
est in tota linea B quod cadit sub A. A
(117) A==BYidem est quod A==BA. B
(i 18) A=BY ergo BY==AY. Ha&comnia ex 6gurx
(i 19) A===BY et B===AYidem est quod A=B. t inspecdone patent.
(120) Negatio hujus quoddam A esse B, seu cum negatur quoddam
A coincidere cuidam B, sic exprimetur
A
A
(121) Sed negatio hujus: Omne A est B sic exprimetur:

En marge des §§ 114-121

Lineola perpendicularis significat limites ultra quos non possunt et


intra quos possunt extendi termini salva propositione seu habitudine.
Ut lineola perpendicularis significat maximum, ita duplex linea hori-
zontalis significat minimum seu quod detrahi non potest salva habitu-
dine. Duplex linea non videtur in subjecto necessaria,
sed tantum in praedicato; subjectum enim sumo pro
arbitrio. Pro duplici malo fortiorem. ut quando linea
proximè sub linea ducitur intelligatur unus terminus
componi licet etiamsemper intelligi possitunus respectu magisdistantium
linearum adhuc inferius ductarum. }
(122) Potest et alia consideratio institui, ut genus non ponatur esse
pars speciei, ut paulo ante fecimus, quia generis notio est pars <( (vel
saltem inclusum) > notionis speciei sed ut contra potius speciessit
pars generis, quia individua speciei sunt pars (vel saltem inclusum) indi-
viduorum generis
î. Ici Leibniz définit nettement les deux points de vue opposés de la compréhen-
sion et de l'extension. Sur la distinction de la partie et du contenu, voir Nouveaux
Essais, IV, xvn,§8; Characteristica geometrica, août 1670 (Jt~a~ V, i5i); {M~<ï
fCfMMtMMt~tM<!ftM~MMt metaphysica (Math., VII, ig); Specimen Geometrice /M<t'<P
(Math., VII, 274); Phil., VII, 2~ et La Logique ~Z.c~M! p. 3o5-6.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 385

(123) Itaque Omne A est B sic repr~sentabitur P:


PnjL., VII, C, a8.. =

A w===
Omne A est B
OmneAestB
B t.t )

qux repr~sentatio est inversa prioris. Eodem modo repr~sentatio parti-


cularisnégative est inversa prioris. Sed particularis affirmativa et Uni-
versalisnegativa eodem modo repraescntantur ut ante, quia nihil refert
utrum pr~ponas aut postponas, itaque generaliter dici potest priorem
repr~sentationema posteriore in eo saltem differre, quod lineaein figura
transponuntur.
28
28 verso.
) (124) Est et alia reprsesentatiopropositionum per numeros 1.Nempe
pro terminis ponendo numeros, Universalis affirmativa A est B signi-
~cat A < (vel saltem quadratum ipsius A aut cubus) > dividi potest
perB. < Nam A et ABhic habentur pro iisdem >.
(123) Particularis affirmativa, quoddam A est B, significat A multipli-
catumper B seu AB dividi posse per B. Intellige scilicet <; AB semper
dividiposse per A, > nisi in AB destruatur A, si verbi gratia A signifi-
r
carets et C non posset dividi per B.
(126) Particularis negativa est, falsum esse dividi A posse per B, licet
forteABdividi possit per B.
(127) Universalis negativa est falsum esse AB dividi posse per B,
cujusnullaalia causa est quàm quod A continet [non B]
Itaquepropnë universalis negativa est si A continet non B, unde per
consequentiamcolligitur Universalem negativam esse oppositam particu-
Im amrmadvas<~ nempe si A dividitur per B, non potest fieri, ut A per
Bmultiplicetur.>
Omnia per numéros demonstrari possunt, si modo notetur~ }
(128) Habemus ergo has expressiones A==AB est universalis affir-
mativa.AB==ABest particularis affirmativa nam et hoc falsumest, si
particularisaffirmativasit falsa, quia <~ tunc > AB est terminus impos-
sibilisquia A continet non B. A = A non-B est universalis negativa.
Undesequitur falsam esse particularem affirmativam, seu AB esse impos-
IciLeibnizrevientau systèmedesnombrescaractéristiques, exposé dans ses
essaisd'avril1679(PHH.V,8, a, b, c, d, e, f; VII,B, ïp,ï~-ï5 57-58;VII,B,ïv, ï8).
2.V.§i29.
H))h!T8 DE LEIBNIZ. 25
386 GENERALES ÏNQUÏSÏTÏONES

PHÏL.,VII, C, 28. sibilem terminum, vel potius falsum (si enim demonstrari hoc perfectè
non possit resolvendo in infinitum, falsus est, non impossibilis.) Denique
particularis negativa est A non B==A non B*. Et hoc didici ex conside-
rando numeros. Atque ita tandem plane eliminavimus indefinitamY.
<( Idque ex numeris didicimus. >
(129) Omnia per numeros demonstrari possunt, hoc uno observato,
A
ut AA et A <equivalcant,et ut [A non A] non admittatur, quia multi-

plicatio hoc loco représentât complexum notionum, si autem nodo


aliqua sibi ipsi directè adjiciatur ut Homo homo, nihil aliud fit quam
Homo. Divisio autem représentât negationem unius de alio, quando sci-
licet exactè non procedit. Itaque quando A dividi potest < exactè >
per B, < seu quando A continet B >, tunc [prodit] < reprxsentatur >
propositio Universalis affirmativa A est B. Quando A dividi potest exacte
per non B < seu per ~>~ < seu quando A continet fractionemp (qux
représentât non-B) > {oritur] < repraesentatur> Universalis negativa.
At quando A non dividitur exactè per B, oritur particularisNegativa, et

quando A non dividitur exacte per oritur particularis [negativa] aff.Ita


arcanum illud detexi, cui ante aliquot annos frustra incubueram~.
Distinguenda negatio à divisione. divisio enim est omissio alicujus
termini, sed non ideb negatio nisi quod revera in infinitis, quod non
inest negatur, < itaque respectu ~rmulas distinguitur divisioseu ablado
à negatione, à parte rei non distinguetur. >
A==Avera A==A: Afalsa
A=A A non=A A
A=AB Univ. A~. vel A B non=A B
seu A B est faisum
A= A B Univ. Neg. vel AB non = AB
seu AB est falsum
AB== AB Part. Aff. vel A non -A B
A B ==A B Part. Neg. vel A non==AB

t. Cf. PHiL., VII, B, ïv, 5. a~


2. Allusion probable aux essais d'avril ïôyg (PHïL.~V, 8). Voir plus bas, § 107'
3. Cette note marginale est d'une autre encre. Cf. PHIL.VII, B, H, 74.
DE ANALYSI NOTÏO~UM ET VERÏTATUM 3 87

Intelligohic quendam hominem esse doctum si modo id possibile sit, ]PHIL., VII, C, 28
hoc enimloco nos notiones abstractas, non experimenta consideramus.
Si enimpossibile sit A==BY, utique istud BYest quodd. B quod est A.
Itaque si part. affirmativa est falsa, impossibile est dari talem
notionem
Videtur optimum, ut prius definiamus particulares*, nempe AB est
notiovera seu AB===ABest part. Aff.
Et A: B est notio vera seu A B=A B est partic. neg.
Cum verb dicimus AB esse falsam notionem, seu negamus part. Aff.
Et Uuiv. Neg. Cum dicimus A B esse falsam notionem seu A B
con==A B, fit Univ.Aff. Hinc statim patet conversio simpliciter Univ.
Neg. et Part. Aff. Sed ex his demonstrandum jam esse A===AB si
A Bnon= A B, et esse A= A BsiABnon===AB. J
(130) Vera autem propositio est quœ probari potest. Falsa quœ non
estvera. Impossibilisquam ingreditur terminus contradictoribus*. Possi-
bilisquae non est impossibilis. An igitur omnis universalis negativa
impossibilis?Ita[est] <; esse videtur > quia intelligitur de notionibus,
nonde rebus existentibus, ut si dico Nullum hominem esse animal, non
id intelligotantùm de existentibus hominibus <; sed hinc sequetur quod
de singularialiquo ut Petro negetur, necessaribde eo negari >. <~ Igitur
negandumest omnem Univ. Negativam esse impossibilem, et ad objec-
tionem> responderi potest, A continere non B, probari vel demonstra-
tioneseu resolutione perfecta, vel non nisi resolutione in infinitum con-
tinuabiliseu semper imperfecta. Itaque certum est quidem, non verô
necessarium,quia nunquam reduci potest ad identicam vel oppositam ad
contradictoriam.
) (130)~ Verum igitur est quod probari potest, seu cujus ratio reddii 29 recto.
potestresolutione. Falsum quodcontra. Necessarium est quod resolutione
reducitur ad identicum. Impossibile est quod resolutione reducitur ad
contradictorium.Falsus est terminus vel propositio qui continet opposita
< utcunque probata >. Impossibilis qui continet opposita per reduc-
tionemad finitos probata. Ita ut A== AB, si probatio facta est per reso-
lutionemfinitam, distingui debeat ab A = AB, si probatio facta est per

I.Cf. PHÏL.,VII,B,M,4ï.
1
2. Sic, pour COMfM~M~MM.
3. Le no i3o se trouve répété.
388 GENERALES INQUISITIONES

PHÏL., VII, C, 2(). resoludonem ad infinitum, unde jam oritur illud de Necessario, possible
impossibili et contingente.
(131) Dupliciter fit resolutio, vel conceptuum in mente, sine expé-
rimento (nisi reflexivo, quod ita concipiamus), vel perceptionum seu
experientiarum. Prior probatione non indiget, nec praesupponit novam
propositionem, et hactenus verum est quicquid clarè et distinctè percipio
est verum posterior praesupponit veritatem experimenti. In DEC sola
resolutio propriorum requiritur conceptuum, quae tota fit simul apud
ipsum. Unde ille novit etiam contingentium veritates, quarum perfecta
demonstratio omnem finitum intellectum transcendit.
(132) Omnis propositio vera probari potest, cum enim praedicatum
insit subjecto, ut loquitur Aristotelest, seu notio praedicati in notione
subjecti perfecte intellecta involvatur, utique resolutione terminorum in
suos valores seu eos terminos quos continent, oportet veritatem posse
ostendi.
(i33) Propositio vera necessaria probari potest reductione ad idendcas,
vel opposite ad contradictorias; < unde opposita dicitur impossibilis.>
(13~) Propositio vera contingens non potest reduci ad identicas, pro"
batur tamen, ostendendo continuata magis magisque resolutione, accedi
quidem perpetuo ad identicas, nunquam tamen ad eas perveniri Unde
solius DEI est, qui totum infinitum Mente complectitur, nosse certitu-
dinem < omnium ;> contingentium veritatum.
(13$) Hinc veritatum necessariarum a contingentibus idem discrimen
est, quod Linearum occurrentium et Asymptotarum, vel Numerorum
commensurabilium et incommensurabilium.
(136) At difficultasobstat possumus nos demonstrare lineam aliquam
alteri perpétué accedere, licet Asymptotam, et duas quantitates inter se
aequales esse, etiam in asymptotis, ostendendo progressione utcunque
continuata, quid sit futurum. Itaque et hominespoterunt assequicertitu-
dinem contingentium veritatum; sed respondendum est, similitudinem
res-
quidem esse, omnimodam convenientiam non esse. Et posse esse
ad
pectus, qui utcunque continuata resolutione, nunquam se, quantum
1.Criteriumcartésiende lavérité.
2. Remarquer que Leibniz met ici la considération de la compréhension au compte
d'Aristote; cf. § t6.
3. Cf. § 74 idée de l'approximation indéfinie.
4. Cf. PmL., VM, C, 68.
DE ANALYSI NOTÏONUM ET VERITATUM 38~

ceftitudinemsatis est, detegant, et non nisi ab eo perfectè perspiciantur, PHÏL., VII, C, 29.

cujusintellectus est infinitus. Sanè ut de asymptotis < et incommen-


surabilibus>, ita et de contingentibus multa certô perspicere pos-
sumus, ex hoc ipso principio quod veritatem omnem oportet probari
posse unde si omnia utrobique se habeant eodem modo in Hypothe-
sibus,nulla potest esse differentia in conclusionibus, et alia hujusmodi,
qux tam in necessariis quam contingentibus vera sunt; sunt enim
reflexiva.At ipsam contingentium rationem [repenre] < plenam red-
Jeïc > non magis possumus, quàm asymptotas perpétué persequi et
numerorumprogressiones in6nitas percurrere2.
(i37) Multa ergo arcana Deteximus magni momenti ad analysin29 verso.
omniumnostrarum cogitationum, inventionemque et demonstrationem
veritatum.Nempe quomodo omnes veritates possint explicari numeris.
quomodoveritates contingentes oriantur, et quod naturam quodammodo
habeantnumerorum incommensurabilium. Quomodo veritates absolut~e
et hypotheticseunas easdemque habeant leges, iisdemque generalibus
theorematibuscontineantur, ita ut omnes syllogismi fiant categonci\
Deniquequae sit origo Abstractorum; quod postremum nunc paulo dis-
tinctiusexplicare operae pretium erit.
(138) Nempe si propositio A est B. consideretur ut terminus, quem-
admodum fieri posse explicuimus, [ita] oritur abstractum, nempe 'co
A esseB, et si ex propositione A est B sequatur propositio C est D, tunc
indefit nova propositio talis ToA esse B est < vel continet > To
CesseD~ seu Beitas ipsius A continet Ceitatem ipsius D, seu Beitas
ipsiusA est Ceitas ipsius D 6.
(139) Generaliter autem si dicatur aliquid esse B, tunc ipsum hoc
aliquidesse B est nihil aliud quam ipsa Beitas; sic~o aliquid esse animal
nihilaliudest quam animalitas. At ro Hominem esse animal est Anima-
Iitashominis. Unde habemus originem tam abstracti quam talis obliqui.
(140) At per quale abstractum exprimetur 'co Omnis Homo est

1. Remarquercette formuledu principede raison,et cellede son corollaire,le


de symétrie,qui suit.
principe
2. Cf. § 74.
3. Ce qui suit est d'une autre plume.
4. Cf. § 75; PHIL.,VII, B, H, 62; VII, C, 73.74'
5.Cf. pHtL.,VÏI,B, H, 62, § ï6; 63, § 8; VII, C. 73.
6. Leibniz a interverti deux fois par erreur C et D.
3~0 GENERALES ÏNQUÏSÏTÏONES

PHtt. VII, C, 29. animal? An per hoc Animalitas omnis bominis? Quae longé
utique
differt ab omni animalitate hominis. Nam modo aliquis homo sit
doctus,
omnis doctrina hominis est terminus verus; at nisi omnis homo sit
doctus, eruditio omnis hominis est terminus falsus. < Nisi quis intelligat
terminum exclusivè, ut aliquando Géomètre, quando sub omni motoid
cujus celeritas est infinitè parva seu quod quiescit. > Videtur eru-
ditio omnis hominis etiam efferri posse eruditio humanitatis. Sed hoc
tamen nolim, si insistimus supra dictis, quod humanitas alicui nihil aliud
sit quam 'coaliquid esse animal -b
< (140) An quia ex eo quod quidam homo est doctus sequitur
quoddam doctum est homo dicere licebit doctrina hominis est huma-
nitas docti ? Ita puto. >
(141) Quomodo explicabimusquantitatem in abstractis, verbi gratia
quando A est duplo calidius ipso B, seu < quando > calor ipsius A est
duplus caloris ipsius B ? Scilicet A esse calidum est calor ipsius A. Itaque
si ïo A esse calidum sit ad -coB esse calidum, ut 2 ad i. erit calor ipsius
A duplus caloris ipsius B. Sed porro videndum est, quomodo 'c&A esse
calidum possit esse ad ToB esse calidum ut numerus ad numerum.
Hoc ergo contingit quod causa quas A esse calidum uniformi actione
efficit tali actione < adhuc semel > continuata efficiat B esse
calidum, vel signum ex quo cognoscimus aliquid esse calidum sit conti-
nuum, et in uno alterius duplum. Sed in his multa opus est circumspec-
tione, unde thermometra etsi signa sint graduum caloris, non tamen
sunt aequaliterdividenda.}
(142) Sed quomodo abstractis efferemus propositiones negativas; ut
quidam Homo non est doctus ? nempe ut negatio hominis est non
humanitas, ita negatio doctrine hominis est non doctrina hominis.Et si
dicatur nullus homo est lapis, abstractum ejus seu (nullus homo est
doctus) efferendum erit [non-doctrina]non-lapideitas omnis hominis; an
verô dicere licebit lapideitas nullius hominis ? seu lapideitas non-homi-
nis. Non puto; neque enim id exprimit nullum hominem esse lapidem.
(143) Illud jam videndum est, an cum abstractorum prxdicatiocibus
consentiat haec doctrina, et quidem viriditas est color, prasdicatiobona
est, cur ita? An quia sequitur qui est viridis eundcm esse coloratum?

i Lire homo.
DE ANALYS! NOTIONUM ET VERITATUM 3~1i

Sedvideamusan non exempla sint in contrarium. Circulus est uniformis, IPHIL., VII, C, 29.
itemcirculusest planum. Non tamen dici potest uniformitatemesse plani-
dicemus uni-
tiem,quia ex uniformitate non sequitur planities. An verô
formitascirculi est planities ? Sanè videtur ex propositione circulus est
uniformissequi circulus est planum. fRespondeo] < Equidem verum
est > non sequi ex hac propositione magis quàm ex quavis alia de
circulo.< An ergo ~> videntur ergo praedicadones abstractorum non
tantumconsequentiam postulare sed et aliquid prasterea. Quid ergo quia
Omniscirculus est uniformis, seu quia si A est circulus, sequitur quod A
est uniformis, licebitne < ideô > dicere circularitas est uniformitas?
Et proinde dicit
Ergopari jure dicere licebit Circularitas est planities.
In quibus tamen
poterit Quiddam quod est uniformitas est planities.
hxreo adhuc nonnihil. Sane si idem sit uniformitas quod ':o uniforme
'7o A
esse,et planities quod Toplanum esse, an verum est aliquandoquod
uniformeesse sit T~A planum esse. Unde dici poterit Uniformitas res-
pectuuniuscentri est planities < seu existentia in piano. > Et verô quem-
admodumin concretis sunt praedicationes per accidens, cum Musicus
estpoeta, non vidéo cur non et admittantur in abstractis, ut uniformitas
esse plani-
aliquasit planities. Rectè igitur dicemus uniformitatem circuli
uem, et proinde poterimus insistere regulae generali. Sed quomodo jun-
gemushxc in circularitate? An quia dicimus circularitas est uniformitas,
et circularitasest planities, dicere licebit uniformitas est circularitas pla-
nities? Et an non videntur confundi officia praedicamentorum, ut dici
possit quxdam qualitas est quantitas. Est quantitas cum aliquando ex eo
quod, quis est qualis sequitur eum esse quantum. Quid ergo? Modo
non possit dici omnis qualitas est quantitas. Videndum an in casu talis
propositionisin abstractis sequatur necessitas in concretis, puto ne hoc et
si vera sequi, sunt enim contingentes connexiones semper verae, qua:
pendenta liberis actionibus.
) ï~. Propositiones sunt vel Essentiales vel existentiales; et ambae 3o recto.
vel secundivel tertü adjecti. Propositioessentialis tertii adjecti< ut >
Circulusest figura plana. Propositioessentialissecundiadjecti, ut figura
plana,< ad > unum aliquod punctum eodem modo se habens, est; est,
inquam,hoc est intelligi potest, concipi potest, inter varias figuras est
aliquaquas hanc quoque naturam habet, perinde ac si dicerem figura
planaad unum aliquod punctum eodem modo se habens, est ens sive res.
3~2 GENERALES tNQUISITïONES

PHtL., VII, C, 30.'P~~<? ~M ~~M adjecti Omnis homo est seu existit peccato
obnoxius, ha~cscilicet est propositio existentialis seu contingens. Propo-
sitio~M~~M/Msecundiadjecti Homo peccato obnoxius est seu existit, z
seu est ens actu'.
143. Ex omni propositione [secundi] < tertii > adjecti fieri potest
t
propositio tertii adjecti, si prxdicatum cum subjecto componatur in
unum terminum, isque dicatur esse vel existere, hoc est dicatur esseres,
sive utcunque, sive actu existens.
146. Propositio particularis affirmativa Quoddam A est B transfor-
mata in propositionem secundi sic stabit AB est, hoc est, AB est res,
nempe vel possibilis vel actualis, prout propositio est essentialis vel
existentialis.
147. Propositio Universalis Affirmativa in propositionem secundi
adjecti hoc quidem modo non .equë commode transformatur, nam ex
Omne A est B non licet commode facere Omne AB est. Cùm enim
ABsit idem quod BA, pari jure dicere liceret Omne BA est; et proinde
etiam Omne B est A. Itaque sic dicendum erit Omne A continens B est.
Quomodo autem alia ratione propositio universalisaffirmativaad secundi
adjecti enuntiationem reducatur môx patebit.
1~.8.Propositio Particularis Negativa Quoddam A non est B sictrans-
formabitur in propositionem secundi adjecti A, non B; est. Hoc estA
quod non est B est res quasdam; possibilis vel actualis, prout propositio
est essentialisvel essentialis3.
149. Universalis negativa transformatur in propositionem secundi
adjecti per negationem particularis amrmativïe. Ita verbi gratia Nullum
A est B, hoc est AB non est. seu AB non est res. Posset etiam sic
enuntiari Nullum A est B, id est Omne A continens non B est.
i$o. Universalis affirmativa transformatur in propositionem secundi
< adjecti > per negationem particularis négative ita ut Omne A est B,
idem sit quod A non B non est seu non est res. vel etiam (ut dixi
n. 147) A continens B est res. Quod tamen posterius ut jam dixi minus
aptum est, etsi verum sit, quia est superfluum, jam enim B in A conti-
netur, sed si non omne A sit B, ex AB fit nova res.

ï. Cf. PHIL.,VII, B, ïv, 3 verso.


2. Lire secundi.
3. Lh'e eA*~M~!jt.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERÏTATUM 3 93

i~i. Habemus ergo propositiones tertii adjecd sic reductas ad propo- PtHL.,VII, C, 30.
sitionessecundi adjecti
Qu. A est B dat ABest res.
Qu. A non est B dat ~c~ estres.
OmneA est B dat ~4MOMnon est f~.
NullumA est B dat AB nonest res.
132. Et cùm ipsis identicis propositionibus tantùm fidi possit in notio-
nibusrealibus, adeô ut veritas nulla sine metu oppositi asseri possit nisi
de ipsorum notionum realitate saltem essentiali, licet non existentiali,
constet;ideô licebit propositionum categoricarum species quatuor etiam
sic exprimere Part. ~f. AB==AB (seu AB et AB coincidunt, hoc est
ABest res). P~. Neg. A non B = A non B (seu A non B est res). Univ.
Anon B non ===A non B (seu A non B non est res). Univ. Neg.
ABnon = AB(seu AB non est res).
i$3. Hoc autem pr~supponit negari omnem propositionem, quam
ingrediturterminus qui non est res. Ut scilicet maneat omnem proposi-
tionem vel veram vel falsam esse, falsam autem omnem esse cui
deestconstantia subjecti, seu terminus realis. Hoc tamen nonnihil ab
usu < loquendi > remotum est in propositionibus existentialibus. Sed
hoc ego non est cur curem, quia propria signa quïero, non recepta
nominahis applicare constituo.
i~. Quod si quis malit signa sic adhiberi, ut AB sit==AB, sive AB
sitressive non et ut in eo casu quo AB non est res possint coinci-
dereB et non B, scilicet per impossibile, non equidem repugno. Et ita
distinguendumerit inter Terminum et Rem seu Ens.
i$$. Omnibus ergo expensis fortasse melius erit, ut dicamus !o verso.
semperin characteribus quidem poni posse A = A, licet quando A non
estres nihil inde utiliter concludatur. Itaque si AB sit res, poterit inde
6eriYA==ZB,nam indefieri potest: [BA]Nam AB==R, et AB==RB.
sit B==Y et R==Z. fiet YA==ZB. Et contra YA=ZB < Ergo YAB==
ZB > jam A===R et B = (R) (seu A et B sunt res) Ergo YAB Z (R)
ErgoAB==((R)).
i$6. A====A.A non = non-A. AA==A.
i$y. A==B est universalis affirmativa reciproca, quœ est simplicis-

t. Cf.PHi~VII,B,u,3,C,97.
~94 GENERALES INQUISITÏONES

PHtL.,VH,C,3o. sima. < Coincidit cum non A== non B. et si negetur dici
poterit
Anon===B.>
i$8. D==ZC est Univ. Aff.
1~9. YA=ZC est Partie. Aff.
i6o.D====nonE Universalis negativa.
161. XE = non F particularis negativa.
162. Supersunt termini quos ingrediuntur non YA, hoc est non taleA
(seu quoddam A non) qui differunt à non quoddam. Nempe aliudest
dicere falsum esse, quoddam A esse B. Aliud est dicere falsum esse
tale A esse B. Inde cum hic oriatur xquivocatio aliqua, satius erit literas
Y prorsus eliminare, et hinc orientur tales propositiones.
163. A==B item non A==non B [pnmîtiva] simplicissimx.
16~ A==AB universalisaffirmativa.
163. AB==AB, posito AB esse rem, particularis Affirmativa.<seu
YA==ZB. >
166. A = non B universalis affirmativa
167. A non B = A non B, posito A non B esse rem, particularis
M~~M.
168. Si A non == B, tunc vel A non B erit res, vel B non A
erit res.
169°. AB est res xquivalet Qu. A est B, et Qu. B est A.
A non B est res asquivalet Qu. A non est B vel Qu. A est non B.
A non B est non res asquivaletUniversali Ainrmativœ Omne A estB.
AB est non res aequivalet Universali Negativae nullum A est B, vel
nullum B est A.
170. Interim opus est tamen, ut propositionem Qu. A est B discer-
namus a propositionc Quoddam B est A, et similiter Nullum A estB,
à propositione nullum B est A.
171. Principiasunt <M > A==A.
< ~M~ > non A==non A.
< ~M>AA==A.
< Quarto. non non = omissioni ipsius non ut > non non A==A.
< < > Si A==B erit AC==BC.

ï. Suppléer ici A.
z. Lire ~«<<M.
3. Cequi suit est d'uneautre plumeet d'uneautreencre.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 3()5

<~ ~c. Si A==Berit non A== non B. PiHL., VH, C, 3o.

~M. Si A = B, non erit A==non B.


~f~. A non A non est rcs. >
i72.SiA==B,eritAB==B.
NamA==B ex hypothesi, ergo AB = BBper princip. quintum. id est
per princip. 3. AB= B.
173. SiA==BC, eritAB==BC.
Nam A===BCex hyp. Ergo AB = BBCper princip. quint. id est per
princip.3.AB==BC.
17~.Si nonA==B, erit non B==A.
Namsit non A = B ex hyp. erit non non A ===nonB per princip. sext.
Jam non non A -= A per princip. 4. Ergo A == non B.
iy$. Si A ==non B, non erit A = B.
Namsit A==non B ex hyp. non erit A == non non B per princip. 6
Ergoper princip. non erit A==B.
176. Si A = BC, erit A = AC. nam sit A== BC (per hyp.) erit
A==ABC==BCBC==BCC==AC.
177.Si A==YC, erit A==AC. ut ante~.
178. Si A==YC, erit ZA=VC.
NamA = YCex hyp. Ergo ZA = ZYC, sit ZY===Vfiet ZA== VC.
179. Si A==YC) erit VC==ZA. patet ex prsecedenti.
180. Si A=non AC, erit A = non C. (Scilicet si A est res.) Hoc
accuratèdemonstrandum.
i8i.nonAC===YnonC(====ZnonA). h
hase
182.Si Y non C==Z non A, erit==== non AC. demonstranda.
183.non A non C===Ynon AC.
184. Omnis propositio in sermone usitata hue redit, ut dicatur quis 3 recto.
terminusquem contineat, et quidem inspicitur [quantités] termini conti-
nentis,vel absolutus, vel cum addito, et is dicitur continere contentum
absolutum.
183. Non debet in propositionibus propriè occurrere non omnis,
non quidam; hœc enim tantum negant propositionem signo omnis aut
quidamaffectam,non faciunt novum signum non-omnis vel non-quidam;

Lire 7.
s. Cf.§ 16,marge;et PnïL.,VH,B, 3; 63.
3. Le mot <Mest répété dans le ms.
~9~ GENERALES
!NQUtSÏTtONES

PUIL.,VII,C,3t.
t. sic si dicam non, quidam homo est animal idem est quod falsum
est
quendam hominem esse animal.
186. Quidam homo non est lapis significat quidam homo est
non
lapis. [similiter] istud Omnis homo non est lapis videtur significare
Omnis homo est non lapis; Itaque generaliter sic interpretabimur
ante est quasi praedicatum negativum. sed si ~o
pr~ponitur signo,
intelligemus propositionem negari
187. Jamsupra monui quae ad propositionespertinent sic posseillustrari
et quasi ad numeros revocari, ut concipiamus Terminum seu Notionem
instar fractionis verbi gratia non non ? ==H >
j~===HJ <:
quod significat Hcontinere a, et b, sed idem H continere non 1 et non ?'
observando tantùm ut aa idem sit quod a, <; et non a non a idem
quod
non a, et non non a idem quod a >, et ut nunquam idem terminus
contineat simul a et non a, seu ut terminus qui continet a non dicatur
continere non-a vel contra < Denique qui continet ab continereetiam
a,
et qui continet non a continere etiam non al. >
[188.j J
189. Principia ergo haseerunt < primo > <M==~(unde patet etiam
non ~==non b, si ponamus non b = a).
secundonon non ~===~.
tertionon idem terminus continet a et non a <; seu si unum est
verum, alterum est falsum, aut certè terminus ipse talis dicetur nonverus
sed falsus. >
Quarto [ab continet a] < A continere idem est quod A esse==~. >
Quinto non a continet non ab, seu si continet a, non a continebit
non
<~ Sexto. Quaecunque dicuntur de Termino continente terminum,
etiam dici possunt de propositione ex qua sequitur alla propositio. >
<( Septimo> Quicquid ex his principiis demonstrari non potest, id
non sequitur vi formas.
190. UniversalisAffirmativaOmn. A est Bidem est quod A continere
L<seuA==XL>.
Particularis Affirmativa quoddam A est L, idem est quod A cum

I. Cf.PHIL.~
VII,B,H, 72.
2. V. §§ ï2~î2g.
DE ANALYSÏ HO. JM ET VERITATUM 397

continere L. verbi gratia AB continere L posito fPML.,VH,C,3~


aliquoaddito sumtum
et nam ita
B==LX,vel AN continere L. posito esse L===MN, A===BM,
idem est quod AL
6etAN===BMN==BL.Proinde etiam qu. A est L
continetL, seu AL= AL; posito scilicet AL esse rem seu terminum
<( verum> qui non implicat opposita ut X non X.
M~a~ Negativa Omne A est non B seu A continet non B seu
A==X non B.
P~h'n~ Negativa Quodd. A est non L seu AX continet non L. seu
AX==Znon L seu et A non L continet non L, seuA non L = A non L,
verum qui non implicat opposita.
positoA non L esse terminum
vera etiam est Particularis
191. Si vera est Universalis Amrmativa,
Affirmativa,seu si A continet B, etiam qu. A continet B. Nam A =XB
natura coincidentium). Et sit
per princip. 4. Ergo ZA=ZXB (ex
ZX= V (ex arbitrio) fiet ZA==VB.
et 31verso.
) 1~2.< In terminis veris > propositio Universalis Affirmativa
simul ver~.sit enim A==XL et
particularisnegativanon possunt esse
VA=Z non L, fiet AVA seu VA==A.Z non L=XLZ non L, qui
terminusest falsus.
et AnonL
193.Exdem non possunt simul esse &!sae.sit Anon ===AL,
oon=A non L, erit A non L terminus faisus, ergo A==AL.
A non A.
194.Terminus falsus est < qui continet oppositos >
Terminusverus est non-falsus.
195.Propositio est quae pronuntiat quis terminus in alio contineatur
autnon contineatur. Unde etiam propositio affirmare potest terminum
verum si
aliquemesse falsum, si dicat in eo contineri Y non-Y; et
neget.< Propositio etiam est quae dicit utrum aliquid alteri coincidat
autnon coincidat, nam quas coincidunt in se invicem continentur. >
196. Propositio falsa est, quae continet oppositas, ut 0 et non 0<
esse B,
197.Ipsa propositio concipi potest instar termini, sic qu. A
seuABesseterminum verum, est terminus, nempe ABverum. Sic Omne
A esseB, seu A non B esse falsum, seu A non B falsum est terminus
verus.SicNullum A esse B seu AB esse falsum est terminus novus.
198.Principia i" [A=A] < coincidentia sibi substitui possunt >.
2~AA==A. 3" non non A = A. 4" Falsus < seu non verus > est termi-
nusqui continet A non A; verus qui non continet. $" Propositio est quae
terminoaddit quod sit verus vel falsus, ut si A sit terminus eique ascri-
3<)8 GENERALES !NQUtS!T!ONE&

PtHL., VII, C,3!. batur A verum esse, A non verum esse, solet etiam simpliciterdiei
A esse, A non esse. 6" Veri seu ~u esse adjectio relinquit, at falsiseu
Tounon esse in oppositum mutât; itaque si verum aut falsum
quid esse
verum dicatur, manet verum aut falsum; sin verum aut falsum esse
falsum dicatur, fit ex vero falsum, ex faiso verum. 7" Propositio ipsa fit
Terminus si termino ipsi adjiciatur verum aut falsum; ut sit terminus
et Aest vel verum est, sit propositio, verum, seu ~~«~ ~y~,seu
esseerit terminus novus, de quo rursus fieri potest propositio. 8"
Propo-
sitionem ex propositione sequi nihil aliud est quam consequens in ante-
cedenti contineri ut terminum in termino, atque hac methodo reducimus
consequentiasad propositiones, et propositiones ad terminos. <( 9"A con-
tinere idem est quod A = xl. >
Omne B est C. B non C non est.
0. A est B. A non B non est.
0. A est C. A non C non est.
Sed haec consequentia ex mens negativis etsi proba sit non tamen
apparet, nisi re reducta ad affirmativas. Unde apparet hanc reductionem
universalium ad negativas non esse adeô naturalem. Quemadmodum
A continet B et B continet C etiam A continet C, ita si A excludit
non B, ergo includit B, et B excludit non C ergo B includit C, itaque
denique A includit C. Si adhibeamus AB est, A non B est pro particu-
laribus, et A continet B vel A continet non B pro universalibus, pote-
rimus carere propositionibus negativis. Sanè negativus non afficit
copulam nisi quando dicitur propositio esse falsa, alioqui afficitprsedi-
catum*. 1
199. Propositio particularis affirmativa AB est. Particularis negativa
A non B, est. <( Et posito A et B esse ~>Universalisaffirmativa A non B
non est. UniversalisNegativa AB non est. Hinc statim patet nec numero
plures dari, et quasnam earum sint oppositiones et conversiones.Nam
P. A. et U. N. opponuntur, item P. N. et U. A. Patet etiam in propo-
sitione AB est vel AB non est utrumque terminum eodem modo se
habere, et idée locum habere conversionem simpliciter. Addi posset
non A non B est, vel non A nonB non est, sed nihil differt a LMest, vel
LM non est, posito non A esse L et non B esse M. U. A. seu A non B
i. Cf.PmL.,VII,B, M,72.
TABLES DE DEFMÏTIONS 3~

J
idem PHÏL.,
idem est quod A continet B. Nam A non continere B est <
VII, C, 3t.
B
> A non B esse verum. Ergo A continere B idem quod A non
quod
essenon verum.
idem est ac si di~am A continet non B,
j 300.Si dicam AB non est,
et B sunt [inconsequcntia] < inconsis~
vel B continet non A, seu A
A non B non est, idem est ac si dicam
tentia >. Similiter si dicam
similiter non B continet non
A continetnon-non B seu A continet B, et
A. His ergo paucis [omnis] formée fundamenta continentur. J

PH!L., VU, C, 32.


pHiL.,VH,C,33(! p.m-foL).
à Advo-
Commencementd'une table alphabétique de définitions (de
~).

PniL., VII, C, 33-


PHiL.,VII, C, 33-3~.(4 p. in-fol.). 34.

Table systématique de concepts généraux.


En marge, une note énumère les omissa ce sont les mêmes que ceux
de WiLKÏNS

PaiL., VH. C, 35-


PHIL.,VII, C, 35-46 (t2 p. in-fol.). ~6.

Tables systématiques de définitions.

PaiL., VH,C,47.
PHIL.,VII, C, 47 (i p. in-fol.).
Table de définitions sous les rubriques ET SPECIES,
GENERA CAUSEE,
effectus.

PHÏL., VII, C, 48-


PHIL.,VII, C, 48-49 (2 p. in-fol.). 49.
De discreta quantitate.
lU. Transcendentales mixtas relationes pertinentes ad Quantitatem
discretam.
ï. Cf. PHIL., Vil, B, MÏ, ï0.
~00 DERERUM CLASSIBUS

PH!L., V! C, 48.
Si B sit A et C sit A, et idem sit B quod C, erit M~M A. si non
49'
sint idem, erunt~ }
Table de définitions de conceptsmathématiques (quelques termes fran-
çais et allemands).

pHH. VII, C, 50. PHIL.,VII, C, 5o (2 p. in-8").


Sur les lois du mouvement.

Pt!ÏL., VII, C, 5t. PHIL.,VII, C, 5i (un coupon).


Tutissime philosophabimur abstinendo ab abstractis, prassertim ne
Metaphysicis speculationibus abutendo in Theologiam mcurramus. PIe-
raeque controversias phiîosophico-Theologicasirrite agitantur, ob nomina
non rite definita. Opus est autem definitionibus quales sunt me<e,nempe
palpabiles, et ope characterum ad sensibile aliquid redactse.
Optima Methodus perveniendi ad Analysin notionum a posteriori, est
quaerere demonstrationes propositionum maxime Axiomaticarum, quae
videntur aliis per se notae~
Suit l'énumération des auteurs auxquels Leibniz empruntera ces pré.
tendus axiomes.

PHtL.,VII, C, 52. PHIL.,VII, C, 52 (i p. in-foL).


Catalogus notionum~M~W~rM~ ex quibus C~~P JP/~r~Me 0??M~
componuntur.

PHiL.,VII,C, 53- PmL., VII, C, 53-5~ (4 p. in-fol.).


54.
De ~erMM Classibus.
Revue historique des auteurs de classifications logiques, depuis les
jusqu'au CA~~c~ realis de WïLKtNS.
Catégories d~ARisTOTE
x.Cf. ~ecttM~tCalculiuniversalis(PHiL.VII,B,Il, 17verso).
Cf. PmL.. VI, 12, f, 23.
DE LA NATURE DE Ï.A VERÏTTÉ ~Qt 1

VII, C, 55-58 (8 p. in-~).


PHH. tPmL., VII, C, 55-
58.
Sur la DM/~ïM~MrM de Nie. VtCEnus(Baie, 1620).

PmL.,VII, C, 59 (1 p. in-fol.). tPHIL., VII, C, 59.

Une table de concepts primitifs. Dans une note en tête, Leibniz forme
le projetde construire une grande table où l'on pourrait unir les notions
par des lignes menées d'un signe à l'autre.

PHiL.,VII, C, 60 (un coupon). F


PHIL., VII, C, Co.

Sur les paradoxes.

PmL.,VII, C, 62-63 (4 p. in-4°). P


PHIL.,VII, C, 62-
63.
~UEMADMODUM in loco sabuloso aedincium molienti continuanda 6 recto.
62

8 u fossio est, donec solidam rupem firmave fundamenta offendat; et


filumimplicatum evoluturo quaerendum est initium; et pro maximis pon-
deribusmovendis stabilem < tantummodo > locum postulabat Archi-
medes ita ad humanaescientiaeElementa constituenda desideratur punc-
tumaliquod fixum,cui tutô inniti atque unde securè progredi possimus.
Hoc principium quaerendum censeo in ipsa général! natura Veritatum,
atqueillud < ante omnia > tenendum Omnem Propositionem aut veram
~j~ esse.Esse. autemFalsam quas verae contradictoria est. Contra-
dictoriasverô esse, quae non aliter differunt, quàm quod una earum est
affirmativa,altera negativa. < Atque haec quidcm talia sunt, ut frustra
eorumprobatiopostuletur. Cùm enim ad probationes non afferri possint
nisi aliïe propositiones, frustra utique anerentur, si simul concedi et
negari< aut > verae et &lsae esse possunt cessatque statim ab initio
omnis inquisitio veritatis. porro quotiescunque adhibetur aliqua propo-
sidocensetur esse vera, nisi aliud admoneatur. >
Vera autem propositio est cujus praedicatum continetur in subjecto,
vel generalius cujus consequens continetur in antécédente, ac proinde
nt&MTS CE LEIBNIZ. 26
~03 DELANATURE
DEÏ.AVEMTE

pHM. VII, c, 62.necesse est quandam inter notiones terminorum esse connexionem,sive
fundamentum < dari > à parte rei ex quo ratio propositionis reddi, seu
6a verso.probatio à priori inveniri possit Idque locum habet in omni proposi-
tione vera affirmativauniversali vel singulari. necessaria aut contingente;
ut pr~dioaH notio insit notioni subjecti vel expressè, vel virtualiter;
expressè in propositione identica, Virtualiter in alia quacunque. Et
[quidem si necessaria sit] propositio, praedicatum ex subjecto vel conse-
quens ex antcccdei. 3 probari potest vel sola antecedentis sive subjecti,
vel et antecedsnds et consequentis simul, sive praedicati et subjecti
simul, resolutione. < Et quidem necessaria connexio est in propositio-
nibus aetercae veritatis, quae ex solis ideis sive definitionibus idearum
universalium consequuntur. > Quodsi propositio sit contingens, non
est necessaria connexio, sed < tempore variatur et > ex supposito
divino decreto, et libera voluntate pendet; eoque casu ratio quidem
reddi potest semper < ex natura rei, seu notione terminorum (saltem
ab eo qui omnia novit) > cur id quod factum est potius factum quàm
non factum sit. Sed illa ratio inclinat [potius quàm] < tantùm >neces-
sitatem autem non imponit. Ex his sequitur Axioma maximi Usus ex
quo pleraque in re physica et morali derivantur Nihil evenirecujusratio
reddi non possit, cur sic ~M aliter ~~g~. Exempli causa
< inter > totius Staticae fundamenta ponitur ab Archimede duo pon-
dera sequalia < A et B > et aequalitcr a centro motus, < C >, dis-
tantia in aequilibrio esse, quod corollarium est
hujus axiomatis < nostri >, nam si qua eve-
niret diversitas, utique aliqua reddi potest
diversitatis ratio (p~ nostrumaxioma) quod non potest fieri (ex~M)
cum omnia sese utrinque eodem modo habere ponantur; itaque nec
diversa inde consequi possunt.
veram autt
63 recto. j Postquam igitur intelleximus omnem propositionem aut
falsam esse, et omnem propositionem veram, quae non per se vera, sive
immediata est, posse proban à priori, sequitur ut modum probandi tra-
damus is verb continetur hoc < potissimum > axiomate P~
<? /OCM~ universatisa~f~
subjectipropositionis consequensin
antecedentispropositionis~~M: < salva veritate > substituipotest
i. Ci.G~c~~/M~Mt~tûttM,§ t32sqq., PmL.VH, C,3Qrecto;IV,3, a,ï VIIÏ,6.7.
2. Cf. PHM.VIII,2;6 verso; Phil.,VII,3oï, 309,356.
GENERA ET SPECÏES SUBALTERNE <~o3

<~ Malia propositioneubi VM~~MM prioris est ~M~ 1


ubi antece- PML.,VH,Ct63.
sunt propositioues redu-
~non~ estconsequens.> Exdpiendae autem
pUcadvse in quibus nos testamur de termino aliquo ita strictè loqui ut
aliumsubstitui nolimus < sunt enim reaexivaeet respectu cogitationum
se habent ut propositiones materiales respectu vocum. > Caeterumratio
axiomatishujus patet ex praecedenti.Ponamus enim dari propositionem
Universalemaffirmativam Omne B est C, et aliam propositionem A est
B, dico in posteriori pro B substitui posse C. nam cum A contineat B,
et B contineat C < (per axioma praecedens) >, etiam A continebit C,
ut dicamus A esse C. Nolo autem hoc
quodsufficit(per axioma idem)
locovarietatem propositionum prosequi et logicas regulas tradere, cum
fundamentumsubstitudonis indicasse sufficiat.
completa,seu talis ut ex ea ratio 1possito~M~ ( verso.
63
t Si qua ~M
catorumejusdem ~M~~ ~M, notio~M~
M~ contrat. Nam substantia individualis est subjectum quod alteri
omnia
subjectonon inest, < alia autem insunt ipsi, > itaque praedicata
ejusdemsubjecti sunt omnia prasdicataejusdem substandae individualis;
eorum ergo ratio reddi potest ex notione substandas individualis, eaque
sola ut ex axiomate 2do manifestum est. Itaque notio quae hoc praestat
utiqueipsius substandas individualisnotio est.

ï
PHÏL.,VII, C, 64.
PHiL.,VII, C, 64 (2 p. in-8").
Novembr. 1678.

T~M~P. Divisiones. Methodus.


Genera et species ~M~M<P.
Utileest plurium eandem rem tractantium methodos in tabulas redactas
interse conferri, ita enim pro varüs dispositionibus variasrerum inter se
cognadones,ac varia genera subalterne animo a speciebus imis abstracta,
comparebunt.
Cuncta inveniri possunt per divisiones, imo quia quotcunque spe-
1. Suppléer reddi.
2. Cf. GeM~~M~~MMt~oMM,8 74. PHïL., VII, C, 25 verso; VIII, 6-7.
~0~ GENERA ET SPECÏES SUBALTERNE

PML., VIL C, 64. cierum ~MM~r~n~M reperiri potest1, cuncta possunt reperiri per dicho-
tomias ~)v. g.
1

Nempee dividetur in f et d, et f dividetur in g et c, et divideturin


a et
Cunctae inquam < im~ ~> species '<; a. c. ~> inveniri per sub-
divisionem unam, sed non cuncta genera subalterna, v. g. genus proprium
his tribus a. b. d. sic non comparebit. Itaque ut hoc quoque inveniatur
adhuc alia opus erit dichotomia, v. g.

Enumeratio facienda est quot diversis opus sit subdividendi modis, ut


omnes prodeant species subalternae.
Verso. Itaque methodus subdivisionum tum demum sufficiens est, cum de
solis speciebus infimis <~ inveniendis > soliciti sumus non vero cum
rubricas quas vocant et titulos rerum constituere, ac varia genera venari
volumus. Species infimas hoc loco intelligo non absolute, sed relate ad
genus suum proprium ut b. c. d considero ut species infimas, earum
scilicet qux quseruntur.
Quasntur an species innmae conjungend~equx sunt aeque remotx
a genere a

PniL., VII, C, 65. PHIL.,VII, C, 65 (2 p. in-8").


Distinctio mentis et corporis.

r. Cf. le De Arte eom~<orM, n" 53 (Phil., IV, 6ï J!~t~ V, 39).


2. V. dans le Consilium ~~c~e~<p~ nova. de juin 1679 (PatL., V, 7, t'. 5 verso),
l'opinion contraire, qui paraft être née précisément des considérations contenues
dans !e présent fragment. Cf. La Logique de Lc~M! p. 325.
3. Sic.
SUR LES PROPOSITIONS CONTINGENTES ~.o5

PHiL.,VII, C, 66 (a p. in.8~). PHïL.,VII, C, 66.

De ~M~O//CMjfM MM~<P effectus.


Il n'y a pas de raison pour que la cause et l'effet diffèrenten grandeur,
s'ilssont semblables d'ailleurs 1.

PmL.,VII, C, 68 (un coupon) ]PHIL.,VII, C, 68.

Si omnes propositiones etiam contingentes resolvuntur in propbsi-


tionesidenticas, an non omnes necessariassunt? Respondeo non sane,
nam etsi certum sit extiturum esse quod est perfectius, tamen, minus
perfectumnihilominus possibile est. In propositionibus facti involvitur
existentia.Existendasautem notio est talis, ut existens sit talis status uni-
versiqui DEO placet. DEO autem libere placet quod perfectius est.
Itaqueinvolvitur demum actio libera. At nonne ipsius actionis libéras
reddiratio potest? Utique si actionem liberam sumamus ut in tempore,
eritejus ratio alia actio DEi praecedens seque libera, et sic porro. Si
sumamusactionem liberam seternam, quasnam ratio cur DEus potius
[elegerit]talem semper formaverit?Est utique ipsa natura seu perfectio
divina~,dicendumque est in contingentibus non quidem demonstrari
prœdicatumex notione subjecti, sed tantum ejus rationem reddi, quas
nonnecessitet,sed inclinet.
Homo operatur libere, ubicunque ad ejus electionem aliquid sequitur,
idautemquod in homine fit libere, in corpore fit necessitate physica ex
hypothesidecreti divini.
Inaniasunt qux Cartesius ait quasi mens possit determinare cursum
spirituumanimalium, necesse est enim ['motum] alicuj us corporis deter-
minationemmutari alio motu. Et sciendum est non tantum eandem
quantitatemmotus, sed et eandem determinationem in summa servari
in mundo.

t. Cf.D~MtMtc~ Pars ïî, Sect. I, De causa et effectu activis, Axiome et Prop. 4.


(~M< Vî, ~3o).
a. Cf. GcMcn~M~M~tOMM, § 136 (PHtï. VII, C, 29) et Pmt.. VIÏ, C. 62 verso.
3. La suite est d'une autre plume.
406 POUR LA CARACTÉRISTIQUE

PHÏL., Vtï, C, 6Q. PHïL., VII, C, 69 (i f. in-4").

< Propositio a est b. subjectum a. praedicatumb. Terminus a vel >


Propositio Vera a est a. vel de est de
item ac est a. vel def est de vel de,f est fe
item b est a, posito b est ac. < vel b est a posito b esse
def
et a esse de. >
Schol. Nota propositio a est a continetur in propositione <ïcest a.
posito c haberi pro non adjecto. ut in algebra cum litera aliqua multi-
plicans significat unitatem.
Hypothesis est propositio pro arbitrio assumta, ut b est vel de estac.
quando scilicet praefamur, nos eam non velle probare, sed tantùm suppo"
nere, et quid ex ea posita sequatur ostendere. < Ita enim theoremata
sunt conclusiones ex ista hypothesi ~actas.>
Propositio reciproca ut b est a, si etiam a est b. Definitio est hypo-
thesis reciproca, in qua definitum est terminus altero simplicior, ut defi-
nitio est a est idem quod de. vel de est item quod ~M. Quum dico
esse idem intelligo esse reciproca seu unum posse substitui in alterius
locum. Nota pro voce est substitui potest vox continet. et a est a vel ac
est a.
Ad modum Algebras res rediret ad divisibilitatem,ut b este, idest est

integer, seu b est divisibilis per a, seu b est ut si b sit 6 et a sit 3.


nam ac est a seu b est a. seu 3, 2 est 3°~ seu numerus divisibilis
per 3.
Ut characteristica Logica probè constituatur, ita concipi debet, ut ex
calculo etiam ostendi possint subsumtiones, conversionesque, item modi
et ngurœ. Consequentiae quae nullis syllogismis aliisque logicis artibus
probari possunt, quas Jungius notavit, eœ re&rend~ ad characteristicam
Grammaticam*.
Verso. J Videtur negatio exprimi posse per B

r. Cf. PHtï. V, 7, f. 3 verso; VH, B, M, ï2;ïv, 32.


2. Sic.
TABLES DE DÉFINITIONS
~07

PHiL.,VII, C~ 70 (2 p. in-fol.) F
PHÏL.tVII, C, 70.

GENERA
TERMINORUM.
Listede catégories.
SUBSTANTUE.
Définitions.

PHIL.,VII, C, 71-72 (2 p. in-fol.). F


PHIL.,VII, C, 7t-
72.
Définitionsde Ens, possibile, Existens, Compossibile, perfectius,
Necessarium,Contingens, iidem, diversi, multa, unum, duo, tria, qua-
tuor (démonstration de 2-t-2==4.),~w~ totum, magnitudo, similia,
convcnientia,congrua, positio, locus, tempus, ordo, etc.

PHIL.,VII, C, 73-7~ (3 p. in-foî.). F


PtUL.,VII, C, 73~
74.
A infert B, vel B sequitur ex A [si substitutione coincidentium pro A 773 recto.
oriturB],si ponendo A [sumendo A] et substituendo coincidens oritur B.
[Nontamen necesse] non tamen requiritur ut nihil aliud oriatur quam B.
J?~~ seu Cot~c~M~
Co~a~ïo.

Possibile.
Verapropositioest A [est] continet B, si A non-B infert contradictio-
nem. Comprehendunturet categoricaeetHypotheticœ propositiones, v. g.
siA continet B, C continet D, potest sic ~brmari A continere B con-
tinetC continere D; itaque A continere B, et simul C non continere D
m~ertcontradictionem~ 0
Verapropositiocategorica< affirmativa universalis est > A est B,
si Aet AB coincidat, et A sit possibile, et Bsit
possibile.
Hiuc sequitur, si A est B vera propositio A non-B
est, implieâre

Cf. Pnn. VU, B, M, 62, § ï6; 63, § 8; G~te~M ~M~~toMM, § ï38, PmL., VU,
~t 29 verso.
<~o8 DEFINITIONS GÉOMÉTRIQUES

Pt! VÏI, C, 73. contradicdonem, nam pro A substituendo asquivalens AB fit AB non-B
74'
quod manifeste est contradictorium.
Verum est vel necessarium vel contingens. Verum necessariumsciri
potest per finitam seriem substitutionum seu per coincidentia c~mmensu.
rabilia, verum contingens per infinitam, seu per coincidentia incommen-
surabilia. Explicabile conferemus commensurabili, inexplicabile incom-
mensurabili. Verum necessarium est cujus veritas est explicabilis; contin-
gens cujus veritas est explicables Probatio a priori seu [demonstratio]
Apodixis est explicatio veritatis. }
Vera propositiohypothetica< primi gradus > est si A est B, et inde
sequitur C est D. < nempe substitutione coincidentium. > Status quo
A est B vocecur L, et status quo C est D vocetur M. Erit L ooLM ita
reducitur hypothetica ad categoricam.
Ex Hypotheticis primi gradus eodem modo transiri potest ad
hypo-
theticas secundi.

PtML.,VII, C, 75- PmL., VII, C, 75-78 (7 p. in-fol.).


78.
Suite de définitions logiques et métaphysiques. (Fol. 77 recto, le mot
Monas est employé pour désigner la substance simple.)

PH!L., VII, C, 79. PmL., VII, C, 79 (un coupon long).


79 recto. Définitions géométriques jE'A-~MKMï,
etc.
79 verso. ~~M~~ est continuum cujus partes sunt coexistentes.
Axioma i. Omne extensum < A > est in alio extenso < B > in quo
est adhuc aliud (extensum) C, quod non est in ipso A. Seu omne exten-
sum est in ampliore extenso.
Axioma 2. Duo quaeubet extensa sunt in [communij < eodem >
extenso.
Axioma 3. Si A sit in B, et B in C, erit A in C.
~'<w~ 4.. Si omne quod est in A sit in B, ipsum A est in B. et
contra.
x. Sic, pour ~MyMe~
z. Cf. PHtL., VU, C, 2 recto.
DÉFINITIONS ~ÉOM~TRIQUES 409

in extenso ]pHïL., VII,


P~~M est [Extensum in quo quicquid est idem] [quod
C, 79.

nihil aliud sit in ipso] in quo nihil est prêter


est sed ita ut [quod in]
autem est in extenso
ipsummet,ipsum
duo quxlibet puncta sunt in eodem extenso.
Ergoper axiom. 2. et 4.
Rectaest via simplicissima transiens per duo puncta.

PHÏL.,VII, C, 80.
PmL.,VII, C, 80 (un coupon, 2p.).
resolvi
Inquisitioin aliquid absolutum, in quod cogitationum objecta
oportet.

PHÏL.,VII, C, 8t.
PHIL.,VII, C, 81 (un coupon.)
La médecine étant la plus empirique des sciencesa besoin de recueils
d'observationset de répertoires.

Pt!!L., VU, C, 82.


PHiL.,VII, C, 82 (un coupon).
Définitionsde l'essence et de r~~MC<?.

t. Cf. MATH.,I, 3, a; 5, d.
4~0 DEFORM!SSY~t.OQ!SMORUM

;3-
PML., VII, C, 83. PHIL.,VII, C, 83-8~.(4 p. in-folio).
84.
De formis syllogismorum Mathematice ~MÏM~M f
83 recto. ~YEMiNEMharum rerum inteUigentem dubitare arbitror, quin
Logiez
1 pars quae de figuris et modis syllogismorum agit, ad geometricum
rigorem revocari possit. Et sanè non pauci homines ingeniosi jam in eo
ostendendo studium posuêre; mirum tamen est verum, modorum
utilium numerum nondum determinari haberi~ quod nunc facere
aggredimur, nec indignum Geometra putamus. Nam si laudantur qui
corporum regularium numerum definiêre, quorum nisi ad contemplandi
jucunditatem usus nullus est, si Conchoeidis aut Cissoeidis alteriusve
ngurae rarb usum habentis proprietates elegantiores eruisse dignum
ingenio mathematici exercitium videtur, quanto potius erit ratiocina-
tionem humanam qua neque praestantius
neque utilius quicquam
habemus, sub Mathematicas leges cogere. Nec proinde culpandisunt
Logici quod ista sunt prosecuti, sed quod istis puerosfatigârunt. < Nos
autem non tantum pro contemplandi exactitudine ostendemus cur tres
tantum sint nguras directse, quarta verô indirecta; et in unaquaque
directarum modi sex, in indirecta autem [octo] < novem >, sed et
juvandis discentium ingeniis Canonem Logicum subjiciemus mirifici
usus ad agnoscendum è vestigio solis tribus lineis rectis ductis, utrum
propositus aliquis modus sit concludens, sine ullo figurarum et regu-
larum logicarum respectu >
Fundamentum Syllogisticum hoc est Si totum aliquod C cadatintra
aliquod D vel si totum C cadat extra aliquod D, tunc etiam id quod

i_Cf. PHïL.,VI, 14, t5. Unelonguenote marginaleest consacréeà la Logiquedu


P. FABRY.
Sic.
3. Cf. PHM. VII, B, IV, Ï-ÏO.
MATHEMATÏCEDEFINÏENMS 4"

casu cadet intra D, posteriore vero casu Pï PmL., VII, C, 83.


inest ipsi C pnore quidem
est quod vulgo vocant dictum de omni et nuUo*.
cadetextra D. Et hoc
OmneCest D. OmneB est
Hinc statim nascuntur modi illi primitivi
vel si mavis Omne B est C. omne C est D.
C Ergo omne B est D. <
D est individua ipsius B continentur in individuis
Ergoomne B est (hoc
C, et individua ipsius C < continentur > in individuis ipsius D.
ipsius
B continentur in individuis ipsius D). > (hoc est
Ergoindividua ipsius
C comprehenditur sub indivi-
totum aggregatum individuorum ipsius
B comprehenduntur sub
duis ipsius D, jam omnia individua ipsius
individuisipsius C, ergo et sub individuis ipsius D).
vel quoddam
0~ C D, quoddamBest C, ergoquoddamB est D. <
est quaedam indi-
Best C. Omne C est D. Ergo quoddam B est D. (hoc
C
viduaipsiusB continentur in individuis ipsius C. omnia individua ipsius
B con-
continentursub individuis ipsius D.Ergo quidam individua ipsius
tinentursub individuis ipsius D). > Brevius ambos modos comprehen-
vel quo-
dendo B vel ex toto vel parte < sive respectu vel omnium
rundamindividuorum >, inest ipsi C, jam totum C inest ipsi D, ergo
et Bvel ex toto vel ex parte inerit ipsi D.
NullumC est D. OmneB est C. Ergo nullum B est D. Item Nullum C
est D. Quoddam Best C. Ergoquoddam B estC'. (Hoc est B vel extoto
velex parte inest ipsi C jam totum C cadit extra D; ergo et B vel
extoto vel ex parte cadit extra D.) Haec autem non minus geometricae
certitudinissunt, quam si dicatur, cui inest totum ei et inest pars, vel a
quo removeturtotum, ab eo et removetur pars.
omnes demonstrabimus, usi 83 E verso.
) < Ex his jam paucis caetcros modos
tum subaltematione, tum regressu, tum conversione; et quidem per
subalternationem< seu argumentum ab universali ad particulare >
ostendemusmodos < duos > primas figuraederivativos vulgo non usi-
tatos per regressum ostendemus < ex primis > omnes modos ngurae
secundoet tertiae ac per hos ipsam conversionem; denique accedente
ostendemus
prioribusmediis (subalternationi et regressui) conversione,
modosngura~Quana~ seu indirecte. > Brevitatis autem causa morem
Cesaxiomessont formulésau point de vue de l'extension,commeceux du
fragment Pm~ VII,B, iv, ït. Ils seraientfauxau peint de vuedela compréhension
(cf.PHIL.,VII,B, ïv, 26, et ~tL, VII,209 DeflttitioncsLo~<c~).
2. Sic. Lire D.
3. Cf. La Logique de Le~Mt~, chap. î, §§ 5-7.
~t3 M!VORM!SSYLLOGÏSMORUM

PnïL., VII, C, 83.


83. Logicorum secuti imposterum Universalem affirmativam exprimemus
per A, universalem Negativam per E, particularem affirmativamper I
particularem Negativam per 0, et scribemus ABC, EBC, IBC, OBC
pro exprimenda propositione, et AAA, AEE, etc., pro exprimendo
modo.
Hinc quatuor primi M<M~ figurx quos <~ ~-wM~w seu > ab
aliis independentes esse diximus, ita enuntiabuntur, .8~~ ACD.
ABC. ABD. C~~ ECD. ABC. EBD. Darii ACD. IBC. IBD.
Ferio: ECD. IBC. OBD. Ubi A.E.1.0 significant formam, B.C.D mate-
riam, nempe B minorem, C medium, D majorem terminum <~ v. g. ACD
significat omne C est D, ECD significat Nullum C est D, IBC significat
quoddam B est C, OBD signi6cat quoddam 0 1 non est D. > SuBAL-
TERNATio autem (cujus ope ex his quatuor modis alü duo modi primée
Ëgur~cducuntur), ita demonstratur OmneA est B. quoddam A est A.
.E~ quoddam ~4 est B. quod est argumentum in D~ Similiter
j~~M A estB. quoddam A est A. Ergo quoddam A non estB. quodest
argumentum in Ferio. Hinc ex Barbara ducitur Barbari pro <; conclu-
sione > ABD scribendo IBD, quod ex ea sequitur; et ex Celarentducitur
Celaro, pro conclusione EBD scribendo OBD quod ex ea sequitur.
Habemus ergo duosmodosnovoseosquederivativos,~nw.f ~~r~ Barbari
ACD. ABC.IBD. Celaro. ECD. ABC. OBD. Horum modorum utilitas
apparebit in progressu ad omnes alios modos aliarum figurarum Methodo
nostra constanti ex prima deducendos. Apparebit etiam tres figuras
directas, primam, secundam et tertiam, habere numerum modorum
a~qualem,nempe senarium, et ex unoquoque modo prima?, methodo
regressus qu~enunc sequetur demonstrari unum modum secundo ett
unum modum terthe. Hinc secundae figurae etiam duos novos modos
adjicio, tertia autem jam vulgô plena habetur.
In Regressuutimur hoc principio, quod conclusione existente falsa
(hoc est contradictoria ejus existente verâ) et una prasmissarumexistente
vera, altera preemissarumnecessarib debeat esse falsa, seu contradictoria
ejus debeat existerevera. Supponit ergo Regressus principium contradic-
tionis, est autem Contradictiointer Universalem affirmativam et particu-
larem negativam, seu si falsa sit A vera est 0, et contra; item inter

t. Sic.Lire B.
MATHEMATÏCE DEFINIENDIS ~t3

universalemnegativam et particularem affirmativam, seu si falsa sit E PHIL., VII, C, 83.

veraerit A 1 et contra.
Jam ex sex Modis priméengurae ducemus modos secundaeet tertiaeper
Regressalm,incipiendo à Barbara, ibique rem trademus ita explicatè, ut
in sequentibusbreviores esse possimus. IQ BARBARA PMM~Eomne C estD.
omne B est C. ergo omne B est D. Itaque si ponatur major esse vera
(omne C est D) et falsa conclusio ac proinde vera ejus contradictoria
(quoddamB non est C2) falsa erit minor (seu quoddam B non erit C).
< Jamargumentum tale Omne C est D, quoddam B non est D, ergo
quoddamB non est C, est in Baroco~~K~, oritur ergo ac demonstratur
hicmodusper regressum ex Barbara primée, supponendo conclusionem
modihujusprimaefalsam, et majorem veram ~>. Sin ponatur in Barbara
conclusiofalsa (seu quoddam B non esse D) minor vera (seu omne B
esse C) Erit major falsa (seu quoddam C non erit D) quod est in
Bocardotertix. Sed ut brevioribus notis totum hoc exprimamus

Barbaraprimas ACD ABC ABD Barbara primas ACD ABC ABD i


Regressus ACD OBD Regr. ABC OBD
Ergo OBC Ergo OCD
Hmc&rccosecundo ACD OBD OBC Hinc-Boc~otertias OBD ABC OCD

C~~ primas ECD ABC EBD C~~primae ECD ABC EBD


Regr. ECD IBD Regr. ABC IBD
Ergo OBC Ergo ICD
HmcMHosecundœ ECD IBD OBC Hinc Disanais tertise IBD ABC ICD

Dm! prima: ACD IBC IBD D~nt primas ACD IBC IBD
Regr. ACD EBD Regr. IBC EBD
Ergo EBC Ergo OCD
HincCaM!M~~ Hinc Ferison
secundo ACD EBD EBC tertio EBD IBC OCD

~prima: ECD IBC OBD Ferio primas ECD IBC OBD


Regr. ECD ABD Regr. IBC ABD
Ergo EBC Ergo ICD
HincCesaresecundaeECD ABD EBC HincD~terti<e ABD IBC ICD

Sic. Lire I.
2.c.Lîre:D.
4~4 DE FORMIS SYLLOOMMORUM

PH~ VII, C, 84.Barbari primas ACD ABC IBD Barbari primae ACD ABC IBD
Regr. ACD EBD Regr. ABC EBD
Ergo OBC Ergo OCD
Hinc CoM~~w 1Hinc ~~OM
secundo ACD EBD OBC tertio EBD ABC OCD

C~ro primae ECD ABC OBD CelaroprinKe ECD ABC OBD


Regr. ECD ABD Regr. ABC ABD
Ergo OBC Ergo ICD
HincCesarosecundoe ECD ABD OBC HmcDa~t tertio ABD ABC ICD

Patet ex hoc schemate, dum ex Modo figurae primas ducitur per


regressum modus respondens nguras secundae vel tertias, majoremin
prima manere etiam majorem in secunda; at minorem in prima mancre
minorem in tertia. <~ Conclusio verb et minor in prima et secunda,item
conclusio et major in prima et tertia, prius in contradictorias mutatx,
inter se permutantur. > Hoc est conclusio primas <; per contradictoriam
suam fit > in secunda facit minorem, et minor primaein secundafacit
conclusionem; vel contra. At conclusio primaein tertia facit majorem,et
major primas in tertia facit conclusionem. < Modi etiam secundaeet
tertias ngurae inter se respondentes seu ex eodem Modo primas ducti,
eandem habent propositionem communem, quae minor est in secunda,
major in tertia, caeteras (in suas contradictorias prius mutatas) etiam
permutant. > Hinc sequitur si quis modos secundaevel tertiae inventos
eadem ratione per regressum tractet, ut modos primae tractavimus,non
prodire novos modos, sed eosdem quos jam determinavimus. Namsi in
secunda majorem servemus, reditur ad modum primas < eandem
majorem habentem > ex quo is modus secundaeductus erat, sin minorem
servemus, reditur ad modum tertiae (minorem servatam pro sua majore
84 verso. habentem) qui ex eodem modo < primas > ductus erat. Idem estin
tertia, ubi si minorem servemus, reditur ad modum primas (ejusdem
minoris) unde is modus ténias ductus erat; sin majorem servemus,
reditur ad modum ténias (majorem servatam pro <~ sua > minore
habentem) ex eodem primas ductum. Ita ex Cesareper regressumservata
majore fit pater Ferio, servata minore frater Datisi; similiter ex Datisiper
regressum fit pater Ferio aut frater Cesare.
MATHEMATME MF!N!ENMS ~t5

facile etiam sein potest ad quem primae modum datus aliquis JPHK.
j HHnc VII, €,84.
secundoterd~ve modus reducatur, hoc disticho observato
Altera majorem sed tertia forma minorem
Ex prima servat quando regressus erit.
Ut jam amplius barbarisvocabulis Cesare, Camestres<~ etc. > reduc-
tioniscausa inventis opus non sit, modo quis intelligat nihil aliud hic
regressumappellari, quàm supposita falsitate conclusionis et veritate
uniuspraemissae concluderefalsitatem alterius praemissae.Res generaliter
ita patet,< dissimulando qualitatem et quantitatem >
in prima CD. BC. BD.
Regressus CD BD
Ergo BC
Hinc in secunda CD BD BC
in prima CD BC BD
Regressus BC BD
Ergo CD
Hincin tertia BD BC CD.~}
Haecsecundae tertioeque ûgurae demonstratio simul continet earum
originemà priori, seu modum quo potuêre inveniri, quae demonstrandi
ratiooptima est, synthetica enim est sive combinatoria, non verb analy-
tica,quaefiguras istas jam datas assumit. Praeviden etiam hac methodo
potestquot modi et Hguraeoriantur, nam unus modus ngurae primae
unumdatsecundaeunumque tertio. Fecit autem, credo, neglectusnovorum
à me additorum modorum primas et secundaengurae, ut haec methodus
non observaretur; alias enim non apparet ejus universalitas in modis
tertioex primaderivandis, unde Logici communiter utuntur conversio-
nibusad demonstrandos secundaeet tertiae ngurae modos; sed ita simul
incidêrein modos quartae. Haec vero nostra Methodus figuras directas
secundamnempe et tertiam ex prima ducit per regressum, at modos indi-
rectos,nguraescilicet quartae per regressum solum obtinere non licet,
sedconversionessunt adhibcndse, quae tamen ipsasper secundam tertiam-
quc&guramdebent demonstrari, ut nunc ostendam. Unde hac methodo
vera ratio apparet, cur quana figura a figurarum directarum numero
excludatur, < et secundaetertiaequc sit postponenda, quandoquidem non
nisiper illas demonstratur. >
6 PRÉFACEA L'ENCYCt.OPEME

PHÏL., VII, €,84. Ut autem ad quartam figuram accedamus, praedemonstrandaeerunt


conversiones
(i) In Cesare secundae demonstratur Universalem Negativam posse
converti simpliciter, nempe AM~ Omne B est B. Ergo
NullumB est
(2) In D~~ tertio demonstratur Universalem Affirmativamposse
converti per accidens, nempe Omne A est A. 0~~ B. Ergo
quoddamB est~4.
(3) In Festino secundo demonstratur Universalem negativam posse
converti per accidens, nempe Nullum A est B, quoddam B est B. Ergo
quoddamB non est
(~) In Datisi tertio demonstratur particularem affirmativampossecon-
verti simpliciter, nempe Omne A est A. QuoddamA est B. Ergo ~~m
Best Hoc modo enim (ut et in demonstrandasubalternatione apparuit)
consequenti~ebiterminae,adhibitis propositionibus identicis eundemter-
minum bis ponentibus, prsebent syllogismos triterminos. Conversioper
contrapositionem huc non pertinet, in contrapositione enim ipsi termini
mutantur, translata mutatioce à copula seu forma in ipsum terminum
seu materiam. Licet autem idendcae aliis etiam in modis adhibesntar,
tamen nullas novas conversiones obtinebimus, sed plerumquein conclu-
sionem prœmissaerepetitricemincidemus. Cui accedit quod solaeproposi-
tiones affirmativaeidenticae esse possint, et pro negativis veniendumest
ad contrapositionem. Ut enim dicere possum, Omnis homo est homo,
ita dicere etiam possum Nullus non-homo est homo. sed contrapositio
ut dixi hujus loci non est
Au bas de la page, un renvoi
Figura Quarta2.

PHÏL.,VII, C, 87. PHiL.,VII, C, 87-88 (4 p. in-folio)


88.
87 recto. ~ONSTAT non tantùm omnes Veritates in rerum natura et mente
Autoris DEI omnium conscii esse determinatas, sed etiam determi-
habemus sive
quid < nobis > ex quas
du P. F~BM.
ï. Cette page contient encore une longue note marginale sur la Logique
&.Nous n'avons pas retrouvé la suite annoncée par ce renvoi. ~~M o~
3. Cf. Nouveau plan <~ science certaine (PmL., VH, B, vt, i)
PRÉFACE A Ï/ENCYCMM~ME ~t/

absolutacertitudinc,sive maxima quae ex datis haberi possit probabilitate. PH


PHIL.,VII, C, 87.
Est veroin nostrapotestateut in colligendonon erremus,si scilicet quoad
argumentandi formam rigidè observemus regulas Logicas, quoad mate-
riam verô nullas assumamuspropositiones, quarum vel veritas, vel
majorex datis probabilitas, non sit jam antea rigorosè demonstrata.
Qaammethodumsecuti sunt Mathematici, admirando cum successu.
Est etiam,in potestatenostra ut controversias~MM~M,si scilicet argu-
mentaquaeafferuntur in formam accuratè redigamus, non syllogismos
tantùm< formando atque examinando >, sed et prosyllogismos, et
pfosyUogismorum prosyllogismos, donec vel absolvatur probatio, vel
constetquid adhuc investigandum probandumve argumentanti supersit,
ne scilicetInani circulo priora repetat, et Diogenis dolium volvat.
Magnumigitur brevitemporepotuissemuscolligereThesaurumveritatum, si
disputationibusscripto institutis accuratè observavissemus disputandi
Methodum'.et conclusa disputationis redegissemus in literas tanquam
< in > Acta publica eruditorum, quemadmodum Democritus quas
semelaccuratèinvestigando compereratannulo obsignabat; <; aut quem-
admodumMathematici semel demonstratis aut prasstitis apponunt
signum Q. E. D. vel Q. E. F. > Ita enim semper aliquid didicissemus,
scilicetveritatem vel probatam, vel reductam saltem ad propositiones
quasdamsimpliciores quae adhuc probandas restarent, nec unquam
postearesumsissemuspriorem controversiam, sed qusestiones novas ex
eaenatas,cumque non eatur in infinitum et < cùm > semper profecis-
semusaliquid, <; nec unquam in vanum laboravissemus, ideo >- mox
inp!unmi<; quaestionibuscognovissemus, quicquid de illis ex datis mente
humanasciri potest.
H~ Methodus ~M~~M~c~M/M~~ Felicitatemgenerishumani. Nam
ita datisnotitiis, tanquam beneficiis Divinis, usi fuissemus quantum
possibleest, et ex iis duxissemus quicquid inde duci potest; pluri-
maquemalorumremedia aut vitaesubsidiain aerarium scientiaehuman~
publicum relata haberemus, quas nunc irritis conatibus vanisque divaga-
tionibusquserimus,ignari nos ea jam habere in potestate. Sicubi autem
qusesitaex datis haberi non posse, convertissemus animumad
constitisset,

(PHtt.VII,
B,Vf,4), et leJ~MtOt~~O!<t*
des~rj?OHMM
~<t'~ &OHMe
!')!
<!0'!(fOMC/
de Careil,A,27~-292).
Cf. la ~g~O~MS~t~M~M~t(PHtL., VII, B, VI, ï6).
!NKMTS DE LEIBNIZ.
27
') i
PRÉFACE! A L'ENCYCLOPÉDIE
~l8

Pun.VI!,C,87. nova Data acquirenda institutis methodicè experimentis. In his autemubi


nonlicet experimenta facere, saltem obtinuissemus tranquillitatem Mentis
et pacem animorum, quemadmodum enimnullus praestans Mathematicus
qusent Motum perpetuum pure mechanicum, <~ cujus demonstrataest
87 verso. impossibilitas>, ita nemo prudens ampliùs se vanis disquisitionibus 1
fatigaret, multô minus aliis negotium facesseret, ineptaque odia exerceret
in dissentientes,sed vim mentis in illa impenderet quœ cum fructu tractari
possunt.
Verum multa magnaque fuere olim, hodieque perseverant obstacula
quominùs consilia tam salutaria exitum sortirentur. Videntur tamenad
duo redigi posse. Prius ergo < et majus > o~~c~MM mihiessevidetur,
defectus~n~ voluntatisin hominibus.quem quidem mirari non debemus,
videmus enim non tantum quàm negligenter tractent negotium salutis
~eternœsed etiam quomodo in rebus ante oculos et pedes positisse
temere gerant. Quid enim ut exemplo quotidiano utar, praBStantius in
hac vita est sanitate, et nihilominus muiti eam scientes videntesque
cum effectualiquo
pessundant, plurimi non curant, pauci de ea serib et
Benive-
cogitant. Quotusquisque autem faceret quod rusticus ille apud
nium in rarioribus observationibus, is cum inveterata Hydrope laborans
auxilium peteret, Benivenius autem desperatum judicans, nihil se posse
dixisset, consilium saltem flagitabat, cui subridens Benivenius, nihilaliud
habeo amice quod tibi consulam, quam ut quam minimum possis,bibas.
Tum msticus integro anno potu abstinuit, eaque mentis firmitateinsu-
perabilem Medicismorbum vicit 1. Quis non exploderet Medicum,qux
rusticus ille potuit, aegrispraecipien-:em?Plerique certam mortem quam
tam durum auxilium mallent. Ita nos profecto malumus mentis nostrx
intemperantiam < per omne errorum malorumque genus > sequi
licet salutis
quam aliquandiu sobriam cogitandi severitatem servare certa
ad
spe. Magna enim opus esset patientia firmoque animi proposito
rigorem accuratœ inquisitionis observandum, si nihil in ea indulgendum
esset animo ad ludendi licentiam, saltusque faciendos prono. Cui accedit
abundant
quod pauci veritatis cura tanguntur, nam qui odo et fortunis
commo~
torpent plerumque arbitrantes sibi suppetere quicquid ad
vivendum opus est, et qua: desunt invenire desperantes. Qui verbbons

rarioresBenevenii
Vid.observationes dodo~.f
editascum Observ.Remberti
ï.
PRÉFACEA L'ENCYCLOPÉDIE
~g

sunt voluntatis, videntque quantum industria humana possit, ple- PmL., ï VII, C,8y.
rumquevel rerum domesticarum cogitatione, vel publicis negotiis dis-
trahuntur.Multa sunt prasterea, praesertimin naturae inquisitione, qux
impensaspostulant, nec nisi multorum ConspiraHoncquœstari possunt.
Posteriusobstaculum
est imperfectio 1~ ita enim sentio, Logicam
quaehabetur in Scholis, tantum abesse à Logica iUa utili in dirigenda
mentecircaveritatum variarum inquisitionem, quantum differt Arithme-
ticapuerilis ab Algebra pra:stantis Mathematici. Quemadmodum ergo
anteTractatus de bello et pace habendos, agi solet de pr~Ïiminaribus,
et quemadmodumapud veteres Romanos prœtor ligitandbus*<~initio >
prxscribebatformulam, secundum quam postea judicic experirentur,
deniquequemadmodum,qui mari se committunt ( nontantùm commeatu 88 8~ recto.
se instruunt, sed et pyxidem nauticam et Tabulas Hydrographicas, et
Navigationumdescriptiones diligenter <: confectas secum ferunt, ne à
recto cursu aberrent > ita frustra < inchoamus > inquisitionem
moxabrumpendam, aut in errores, vel inveniendi desperationem desi-
turam,nisi certum iter, et biviis in itinere oblatis, certum <~ futurum >
v!aeindicem deligamus, et < similiter > temere cum atiis in
dispu-
tationemdescendimus, quae vel in jocum < aut fallendi sive potius
perdenditemporis exercitamentum >, vel in lites, convicia, pugnas,
abibit,nisi antea conveniamus, de norma quadam manifesta, et contro-
versiisnon obnoxia, quae dissentientes in concordiam redigere possit.
Et sanè si quis acta colloquiorum <~ cum cura >
inspiciat, qualia
fuêre, Ratisbonense; Montisbeligardensc, aliaque hujusmodi, depre-
hendetnullum exitum potuisse obtineri, quia circa Modum disputandi
non conveniebatur.Et in congressibus politicis
deliberationibusque de
bello,pace aliisque gravissimis argumentis apparebit, saepe imperfectis
enumerationibuslaborari, et alüs multis modis peccari contra artem
rationis,in judiciis autem, cum ipse processus judiciarius nihil aliud
quamspecialisquaedamLogica sit, manifestissimum est quantum Logiez
imperfectionelaboretur, nam < saepe, ut alia infinita taceam >, non
constat9 cuinam incumbat probatio, sa~pc etiam indiciis utrinque
pugnantibus,deest statera quscdam, ad quam argumenta quoque expen-
dantur, ut appareat a qua parte stet major probabiutas Ut jam de
Sic,pourlitigatZti6us.
2.Cf. Ad Stateram Juris (PHtL~
VI, 17); Elementa Rationis (p. 339).
~.20 PRÉFACE A L'ENCYCLOPÉDIE

PiUL., VU, C, 88. consultationibus Medicorum nihil dicam, quae cum privato cujusque
arbitrio committantur, nec certam formam acceperint et plerumquesint
festinatue<~ et fiant à distractis >, et suscipiantur circa rem <~ maximi
quidem momenti, sed et > conjecturis maximè obnoxiam, ubi summa
circumspectione opus esset; facile judicari potest, quanta et quam crebra
in ipsa eorum Methodo vitia occurrere debeant, quœ sxpiùs asgnmorte
luent.
Magna hodiespesest obstaculaista, saltem pro parte, superariposse,~M
~M~privatim. Et publicèquidem,presentibus CMn~~M J~M~M
~~w<~M <( utendo >. Constat enim Reges principes et Respublicas
ad veritatis inquisitionem juvandam pronos esse, sic in Gallia, Anglia,
Italia, vidimus societates atque Academias Regias et ducales. Passim
publicis sumtibus instruuntur laboratoria et inventoribus prxmia desti-
nantur. Multi nobiles et opibus abundantes curiosis studiis delectantur.
Insignia nostri seculi inventa in Anatomicis, Astronomicis, Physicis,
Mechanicis, Mathematicis, excitant ingenia ad spes majores. Quin et
passim stipendia opima viris doctis numerantur. Quodsi conspirare
tantùm inter se velint et prœclaris occasionibus uti, maximum cogni-
tionis solidae thesaurum mox acquiremus.
88 verso. Privatim autem tempusest ut Analyticesperiti absolvantLogicam~W:-
cularibusinquisitionibusdirigendisaptam, seu jP/ZUM COGITANDI. Nam
cum tanta sit hodie prseclararum cogitationum materia, superest tantùm
ut illis detur forma. FILUM autem COGITANDI voco Methodum
quandam facilem et certam, quam sequendo, sine agitatione mentis,
sine litibus, sine formidine errandi, non minus securè procedamus,
ac is, qui in labyrintho filum habet Ariadnœum. Et puto talem Methodum
esse in potestate, nec difficulter admodum constitui posse, eamque
fore tam evidentem ut omnes controversias irrefragabiliter finiat,
<~ prorsus ~> quemadmodum ex qux: circa numerorum calculosoccur-
rere possunt, a perito Arithmetico sive per se, sive socio adhibito,non
difficulter terminantur. Hujus Methodi usum putem inter maximaboiu
esse numerandam qux generi humano obtingere possent. Et quidem
tum possibilitatem im6 facilitatem ejus constituendag,tum etiam effectum
atque usum possum demonstrare a priori <~ atque ita explicareut pru-

Jt.Sic.
FUNDAMENTA CALCUL! LOGÏCÏ
~ï 1

dens atque attentus quisque successus necessitatem videre possit. > p,PIIIL., VIÏ, C, 88.
Experinientaverb et speciminahabeo, quag me à posteriori securum red-
dant.Necdubitem executionem <( DEO juvante > polliceri intra paucos
annos,si otio et amicorum conspirantium auxiliis liceat frui.

PHIL.,VII, C, 97 (i p. in-fol.)'. t', VII, C, 97.


î'HtL.,
2 Aug. 1690.
FMM~fMCM~ Calculi Logici.

(i) A oo B idem est quod A oo B est vera propositio.


(2) A non oo B idem est quod A oo B est~M propositio.
(3) Aoo AA. seu Hterasfrustra hic in se invicem ducuntur.
(4) ABoo BA seu transpositio nil nocet.
(S) A oo B signincat alterum alteri posse substitui, B ipsi A, vel A ipsi
B,seuaequivalere.
[(6) Cuiinest A non A, id est Non Ens seu terminus falsus.
(7) In omni termino inest A vel non A.]
j Falsa propositio fit qua admissa termini assumti pro veris dantt
falsum.J
(6) Non immediate geminata se ipsam tollit.
(7) Itaque A oo non non A.
(8) ItemqueA oo B et A non non oo B, ~équivalent.
(9) Cui inest A non A est non Ens seu terminusfalsus, verbi gratia si
essetC oo AB non B, foret C non cns
(10)Aequivalent A non oo B et B non oo A. sequitur ex $.
(n) Aequivalent A oo B et non A oo non B, nam quia A substitui
potestipsi B < per $. >, ergo substituendo in non A fiet non B, seu
pro non A substitui potest non B. Et similiter ostenditur pro non B
substituiposse A\ Ergo quia A et B substitui possunt mutuo seu

t. Ce fragmentse rattache aux Primaria Calculi Logici FMM~MMM~


du
t" août1090(pHtL.,
VII,B,n, 3).
Leibnizavait d'abord écrit les n"' des six premières propositions au-dessus de
leur I:opule.
S.Cf.PtuL.,
vn, B,n, M} 62; VII,C, 23recto.
4- Leibniza voulu dire non A.
~22 FUNDAMENTA CALCULI LOGICI

PHïL.,VII, C,Q7. A oo B, etiam non A et non B substitui possunt mutuo seu 6eri
non A oo non B. Eodem modo jam ut ex A oo B demonstravimus
non A oo non B, etiam ex non A oo non B demonstrabitur non non
A oo non non B seu A oo B. Ergo demonstrantur ha&veritates ex se
mutuo seu oequivalent.
[(12)] < (i3)> B non oo non B, imo generalius AB non oo CnonEB
< et eodem modo (omissis >
Demonstratio. Esto enim (i) AB oo C non EB, jam (2) ABooABAB
(per artic. 3.) et ABAB oo ABC non EB (per num. i. articuli hujus).
Ergo a primis ad postrema AB oo ABC non EB quod est absur~m per
artic. 9. nam AB foret terminus falsusseu implicans*.
[(i3)] < (12) > Si A oo B fit AC oo BC demonstratur ex 5.
Sed non sequitur AC oo BC ergo A oo B si < modo > enimesset
A oo BC fieret (per 3) AC oo BC.
(14) Si A oo B sequitur EA non oo C non FB. Nam EA non oo C
non FA (per 13.) Ergo pro ultimo A substituendo B (ex hyp.) fit EA
non oo C non FB. Quando negatur aliqua propositio, non refert.
(1$) Si A oo FB, sequitur EA non oo C non FGB.
Nam EA non oo C non GA < per 13. > Ergo pro A substituendoFB
fit EA non oo C non FGB.
(16) Si A oo A non B, erit A non oo AB.
Nam A non oo AB non B < per 9. > Ergo < (pro A substituendo
A non B ex Hyp. hic) > A non B non oo AB non B. Ergo Anon ooAB
(17) Non B oo non B non AB. Seu Non B continet non AB,seu NonB
est non AB.
Hoc superesccalcule nostro demonstrandum.
(18) C oo C non A non Csequitur ex 17. pro B ponendo non C.
(19) Aequivalent A oo AB et non B M non B non A. < Est conversio
per contrapositionem. >
Nam si (i) A oo AB, cum sit (2) non B oo non B non AB(per 17)in
num. 2. pro AB ponendo A (per i) fit non B oo non B non A. Rursus
si (i) non B oo non B non A, cum sit (per 17) (2) non B oonon B
non AB, jungendo i. et 2. fit A oo AB (dubia tamen nonnihil MRse-
ï. Danstout ce t'E a 6téinséré aprèscoup et B.
entreMOM
2. Ici Le:bn!x paraft condure deAC~BC&A~B, ce qui n'est pas possibleen
général, comme il le dit § tz, mais seulement dans le cas spect6é§ tg.
NOTATIONES GENERALES 423
:,®

ad 12. nempe fit quidem B non A oo B non AB, sed


quentiaper schol. PmL., VII, C, 97.
anhincsequitur A oo AB? Sane si BC oo BD, tum demum certo C oo D
si C et B nil habent commune)'.
(20) Aequivalent Non AB non oo Y non B, et Non AB oc Z non A,
< seu équivalent Non AB non oo non AB non B et Non AB oo nonAB
nonA. pro non AB pone X ab uno latere >
Nam Non XB alterutrum horum saltem continet non A vel non B.
Ideo si non contineat unum, continebit alterum, quod tamen non
probibetquin continere possit utrumque

PHiL., VII, C, 99-100 (4 p. in-fol.) PniL., VU, C, 99-


100.
De abstracto et coM<'r<?~o.
e

PHIL., VII, C, roi (2 p. in-fol.). PHIL., VlI,C, 101.


M~~T~C'rO, Concreto, Substantia, Accidente, ~M~<!M~W,
~<f/6<0, et similibus.
e

PHIL.,VI I, C, io3-io~ (4 p. in-fol.) PHÏL.,VM,C, !03.


ÏO~.
NOTATIONES GENERALES

Une proposition catégorique est vraie quand le prédicat est contenu


dans le sujet; une proposition est vraie quand le consé-
hypothétique
quent est contenu dans l'antécédent.
J. Danstout le § 19, Leibniz a mis la barre sur B non A, B non AB. Mais c~est
une erreur dont il s'est rendu compte lui-même, car au § il avait d'abord mis la
barresur B non AB, puis il l'a effacée pour la mettre sur ty non AB seulement.
2. Et en effet, Leibniz a écrit X au'dessus de non AB dans le premier membre des
deuxformules precëdentef..
Ici Leibniz se trompe Non ABest coM~MM à la fois dans non A et dans non B,
au sens où il entend le rapport de contenance, c'est-à-dire au point de vue de la
compréhension(v. § ty). Il est vrai que, d'autre part, non AB= non A+ non B
(c'est-à-direnon A ou non B), de sorte qu'on peut dire (toujours au sens de Leibniz)
coM~M<l'alternative « Non A ou non B, Mqui n'exclut pas le cas
NonA non B c'est-à-dire « ni A ni B )). Cf. GcMe~M /~M~<<<OMM, 8 104.
4~4 LOGICA DE NOTIOMBUS

Pt!tL.,VII,C,!t5- Pm~, VII, C, n5<u6, tïQ.t34(35 p. in-fol.).


tt<3, tïf).ï34.

LOGICA DE NOTÏOMBUS.

Les 7 premières feuilles doubles sont numérotées par Leibniz «~


tiones » ou « Notionumscheda » 3, 3, Fol. n8 verso et 133verso
Leibniz emploie
P des signes
g et notations spéciales
p pour mdiquer
relations'. indiquer des
Les a feuilles n 7-118 contiennent diverses notes
indépendantes.

pmL.,vn,c,ï3(). PHIL.,VII, C, 139-145 (12 p. in-fol.).


14.5.
ANALYSIS DiD.
3 feuilles doubles et i fsuille simple numérotées
par Leibniz
Schedai. did.Anal.
ï4.~ recto. Sched. 4 et ultima Analys. didact.

SiGNATORiA~. M communis, A Angulus, sit B Triang. C Acutns.


L rectus. Q quadrangulum. A -0 B o- L hoc est angulus
Trianguli
rectus. (+ Ego melius sic efferoA" BrLs +).
A-o~Bo-R~ o- C angulus Trianguli Rectanguli acutus. (+ ego
sic efferrem A~ B~R" 0 +) Corpus C. Dulce D. Album A. Tonc
corpus dulce et album ita notatur C 0- D o- A vel ita C o- A o- A
(+ ego sic C" D" A" +).
Angulus Triangulo et quadrangulo communis ita signatur Ao-M-o
B -o Q. vel ita A -o B -o Q. vel ita A -o Q, -o B. (+ Ego
sic A~M~ B"" QT, vel A~ B~ <T, vel adhibendo numéros pro literis
A' M" B~ Q~ et A" B~ Q").
Triangulum Rectangulum 'P' Rp. Triangulum et RectanguIumT'+ R"
seu T~R' quod significat non perductum in se invicem, sed quasi
additione copulari.
Triangulum Aequilaterum regulare Tp ~P R~(~ quodsignificatR esse
1. Cf.fol. t~.
2. Ici Leibniz rapporte les notations d'un auteur, en y joignant les siennes entre
parenthèses. Cf. PmL., VII, B, ïv, 21.
3. Certains de ces exposants sont barrés d'une ligne horizontale. Nous les impri-
mons en italiques.
ANALYSÏSNnACTtCA 435

seu posse deleri, seu contineri in praecedendbus. Sed quid si PH!L.,VI!,C,


abundans t<M.
veUemdesignare R contineri in uno tantum, ut Quadratum inscriptum
est regularefieret Q? P" R~ ita denotatur notionem esse abundantem, et
R contineri in Q~ Quid si velim dicere Omne quadratum et quoddam
Trianguluminscripta sunt regularia? QTY"Tq 1' R~. Ee ita Q et T esse
similariaagnoscitur ex eo quod unum cum ambobus concrescit. Et hoc
videturoptimum. ·
Sedredeamus ad aliena.
verso.
tA. potest esse non A. non B. A>-B id quod non est A>-B. 144
A-cB id quod non est A -o B.
est non et
j < non > et A et B. neque A neque B. vel A vel B, hoc
A et B. sive A sive B, hoc est non neque A neque B 2. aut A aut B hoc
et A et B
( non simul.
)
est non neque A neque B
H!aeHter.Beligantur ad respectus inversionem(quae in primitivis conse-
hoc
quentiissemperfit) significandum, quas typographi invertere queant,
/~TYF\
estqu~ simul1 dextrum et sinistrum non simul superum et infe-
(~~q)
rum(ut p d) differens habent, ut signa scilicet minus reddantur inusitata.
Observaitidem Triangulum minus quadrato A~-C-oB, triangulum quo
majusest quadratum Ao-3-<B, quadratum majus triangulo B>-3-oA.
Hic-< >- signum duarum rectarum quasi concretarum significat con-
cretivamconceptuum compositionem, ita ut subjectum concretivum,
seuin quo fit concretio, sit ubi est bifidatio. At vero -0 o- sit signum
rectaeper circulum terminativx seu absolutivaecompositionis estque ter-
minusibi ubi est circulus (+ scilicet in anterioribus o- ipse notabat con-
cretionem-0 terminativam, sed nunc mavult ob inversiones utrumque
horumsignificareterminativam, et >- vel -< concretivam. Ego videbo
quidprodeat prioribus meis insistendo. Triangulum minus Quadrato
T"C~. At Triangulum quo Majus est Quadratum T''(T~Q") quod
signincatprimarium subjectum notionis esse Triangulum, idque ex eo
declarariquod Triangulo hoc majus quadratum. Quadratum majus
trianguloQ'3'T~.
t. C'est justement le signe de négation adopté par BooLE, PstME, VENKet
ScHRôoBR (Algebra der Relative).
3. C'est là une des formules dites de De Morgan, parce qu'on a cru jusqu'ici que
le logicienanglais DE MoRGAN les avait énoncées le premier en ï858.
4~6 DEDÏANOEACOMPOSÏTA

P:!H.Vn,C,!44. j InversioRelationis Quadrangulum Latcrum Equalium Q~'L'


Laiera ~Equalia Quadranguli L~~Q~\ 1
Catégories conséquente oA + B. e. g. A + B (+ ego malim sic
OmneAestB:A'B~QuoddamAestB:Y'A'B'+).

PtHL.,VU,C,ï46- PHïL.,VII, C, 146-147 (3 p. in-fol.).


!4.7.
De ratione dividendi.

!'M:L.,VI!,C,t4S. PHIL.,VII, C, 148 (2 p. m-fol.)<


CAP.XV. De A~o~~r.

PH!L.,VJI,C,t~()- PHIL.,VII, C, 149-150 (4 p. in-fol.).


i5o.
De dianoea composita lectiolles <*<!?p~<p
4 M~r~?w~ J~r~
Voici les titres des chapitres
CAPUTPRÏMUM. De dianoea composita.
CAPUTSECUNDUM. Species~MM~ CO~~M~.
CAPUTTERTIUM.Similaris primi generis.
CAPUTQUARTUM. Similaris 2di generis modiusitatiores.
CAPUTQUINTUM. Similaris tertium genus.
CAPUTSEXTUM. Dissimilaris duarum primi generis modiusitatiores.
CAPUTSEPTIMUM. Dissimilaris duarum secundi et ~~M generis,item
dissiinilaris trium modi usitatiores.
CAPUT OCTAVUM. Dianoea composita ex compositis.

PHÏL.,VII,C,ï5t. PmL., VII, C, !5i (2 p. in-fbl.).


t5t recto. Hanc tabulam Jungiussolebat commendare discipulis, et Logiez clavem
dianoeticam appellare. Adjecta est Editioni 1681.
Dianoea <; seu Consequentia > vel immediatavel syllogistica.Et hxc
vel simplex, quas sola apud Aristotelicos, vel composita.
i. Leçonsde JoachimJuNGïus.
SUR Ï<A Ï.OCÏQUE DE JUNGÏUS ~.2~

Syncategorematica m Versatur in signis uni- pHH~vn,c,


partibus sc. orationis non versalitatis et negationis.
per se significantibus. p. 135. 136. Log. Hamb.
Inversiorelationis.David est pater
Salomonis et Salomon est filius
Mutua sive Davidis. lib. 2. c. 10. 12'.
Aequipollen- CoM~~j~p. 175.
tia Logica. Contrapositio.178. Omnis homo
est animal. Ergo qui non homo
non est animal. add. p. 179.
~~M~ r~jc~ f~c~
dicationesp. 38~ 383. Omne ani-
mal est ani-
sensu pr~ditum. Ergo
Categorematica mal universaliter
participât 70sensu
praeditum. Omnis piscis est animal,
Ergo animal est genus piscis.
ë Sub qua etiam continetur aequi-
S pollentia ex oppositioneorta. p. 172.
Nullus lapis est frutex. Ergo falsum
o est quendam fruticem esselapidem.
.2 Divisio f~<MMMM p. 387. Rect~c
Q
AB, AC sunt inter se aequales.Ergo
recta AC est aequalisrectasAB.
Subalternatio p. 173. Omne animal sentit. Ergo
quoddam animal sentit.
Conversioper accidensp. 176. Omne animal vivit.
Ergo quoddam vivens est animal.
Ab Exponibili ad ~~M~M~ p. 181. Animatum
quatenus animatum vivit. Ergo omne animatum vivit.
A rectisad obliquap. 181. affirmative circulus est
Non Mutua figura, Ergo qui circulum describit is figuram des-
cribit. liber 2. c. $ 8.
rectis ad obliqua inversa p. 395. Omne reptile
est animal. Ergo qui creavit omne animal is omne
reptile creavit.
rectis ad obliqua negativep. ~.99. Quidam opu-
lentus non est felix. Ergo qusedam opuientia non
est felicitas.
i. Cf. PtitL., VII, B, ui, 24, et ~VoM~MM~jE*~MM,IV, xvn, §4, où Leibniz fait a!Iu"
sion à « des habiles
logiciens M.
~28 SUR LA LOGIQUE DE JUNGTUS

PHtL.,MI,C~!5ï. ~y~MM< Doctrina sp. s. donis confirmata pr~ferenda


biformes est non connrmatae.
p. 266,267. lua Pauli, haec ~eudapostoîum. Ergo
S § CcM~M~~p. 380. 381. 382. 383.
'§ 'g < Quod universaliter conveoit generi etiam speciei universa-
Iicer convenit. Ergo quod universaliter convenit animali etiam
3 speciei animalis universaliter competit.
S ~~p. 2$$.
§ D<MMï p. 233.
â
g p. 268.

§ p. 270.
c

In Logiez Hamb. 2da editione quae est anni 1681 quaedamcor-


recta.
In proloquio hujus editionis Vagetius quaedam non spernenda notavit.
Insufficientia communium Logicarum apparet ex eis quae habet
Scheiblerus log. tr. 4. c. 13. tit. 9. ubi de syllogismo ex obliquis dicto
C~ apparet scholasticos varias regulas ad syllogismos obliquos
bonos a malis distinguendos, sed insufficientes, et parum tutas, ut
notavit Scheiblerus.

Notes sur la Logique de JuNcius.


Y5i verso. ) Aristoteles monuit i. prior. c. 37. t. 23 obliquos resolvendosin
rectos. Scheibleri regulas d. I. examinat Vagetius et non satisaccuratas
ostendit. Utilis determinatio quantitatis in pr~edicato.
Objectio Episcopus est homo. Ergo qui facit Episcopum facithomi-
nem. Studiosus est homo. Ergo qui incipit esse studiosus incipit esse
homo. ·
Quod Vagetius citât ex Diario eruditorum Parisino die Lunas22 Aug.
1678 in laudem Jun~i dictum, mihi debetur. Ego enim Abbati de la
Roque significaveram, ita autem habent verba « Ce Jungius estoit sans
contredit sur ses propres ouvrages M.

i. Ce passagedu Journaldes ~MM~ estcitédansLa Logiquede Z.6t~H~, p.74'


note.Seulement,aprèsles mots « il n'a jamaisvoulurien publierde sonvivant
Leibniza intercalécetteremarque «(-{-je n'avoispasparlési generalement
+).
DE ORGANO SIVE ARTE MAGNA COGITANDI ~2~

PHH. VII, C, t52-ï55 (8 p. in-foL). i


PHtL.,VIÏ,C,t52-
ï53.
de JuNGtus.
Analysede la Logica J~M~Mrg~M~M

PmL.,VII, C, 156-157(4 p. in-fol.). pHiL.,vn,c,t5C.


ï3;.
De Organo sive Arte Magna cogitandi

[ubi agitur de vera Characteristica, Cabbala vera, Algebra, Arte


Combinatoria,Lingua Naturae, Scriptura Universali.]
ir~ELiciTAS hcminis summa consistit in perfectione ejus quàm maxime i56 recto.
1 aucta.
F~r seu status perfectionis auctae in tantùm est supra ~M~~w, in
quantumMorbusest infra sanitatem. Est enim perfectioexcellentior sani-
tatis gradus.Un ~Mor~ consistit in Isesa~ïCM~MMtfunctione, ita perfectio
consistitin potentix seu facultatis adjumento.
Humanarumfacultatum potissima est vis cogitandi.
Vis cogitandi juvari potest, vel p er remedia corporis vel per remedia
mentis.
Remediacorporis sunt < corpora quas ipsis organis corporeis appli-
cantuf>- quibus torpor discutitur, imaginatio firmatur, sensûs acuuntur.
Sedhaecnon sunt hujus loci.
RemediaMenti praescriptaconsistunt in certis cogitandi modis, quibus
alisecogitationesfaciliores redduntur.
MaximumMenti Remedium est si inveniri possint cogitationes pauca~~
ex quibusexurgant ordine cogitationes aliaeinnnit<e.Quemadmodum ex
paucisnumeris <; ab unitate usque ad denarium sumtis caeteri> omnes
numeriordine derivari possunt.
) Quicquid cogitatur à nobis aut per se concipitur, aut alterius con- t5G verso.
ceptuminvolvit.
Quicquidin alterius conceptu in volviturid rursus vel per se concipitur
vel alteriusconceptum involvit. Et ita porro.
Itaquevel eundum est in infinitum, vel cogitationes omnes resolvuntur
ineas qux per se concipiuntur.
`
~3o DE ORGANO S!VE ARTE MAGNA COGïTANM

PaïL.,Vn,C,t56. i. Si nihil per se concipitur, nihU omnino concipietur. Nam quod <~aoQ
nisi > per alia concipitur, in tantum concipietur in quantum alla iUa
concipiuntur et hoc rursum ita ac proinde tum demum <~ actu ipso >
aliquid concipere dicemur, cum in ea qu~ per se concipiuntur inci-
demus.
Similitudine rem illustrabo. Dono tibi centum accipienda a Tido'
Titius ad Cajum te remittet; Cajus ad Maevium quod si ita perpetub
remittaris nunquam quicquam accepisse diceris'.
Necesse est eorum quas per se percipiuntur plura esse. Sit enim a
quod concipitur per b <~ seu quod b involvit >. ajo ipsum a necessarib
non [per] solum sed etiam per a aliquid aliud prxterea [concipi]
involvere; nam si per solum b concipitur, utique nihil aliud concipi
poterit in a, quod non concipi possit in itaque nullum erit discrimen
inter a et b. quod est contra hypothesin, posuimus enim a per aliud
nempe b concipi. Itaque necesse est a minimum per duo concipi verbi
gratia b et c.
Tametsi infinita sint quae concipiuntur, possibile tamen est paucaesse
quae per se concipiuntur. Nam, per paucorum combinationem infinita
componi possunt.
Imb id non tantum possibile sed et credibile seu probabile est, nam
natura solet quàm maxima efficere quàm paucissimis assumtis, id est
operari simplicissimomodo.
[AlphabetumC~~MMMfMhumanarum est catalogus eorum quaeper se
concipiuntur, et quorum combinatione caeterœ ideae nostrae cxur-
gunt. ]
t5y recto. ) Fieri potest, ut non nisi unicum sit quod per se concipitur, nimirum
DEUS ipse, et prasterca nihilum seu privatio, quod admirabiHsimilitu-
dine declaratur. Numéros vulgo explicamus per progressionemdeca-
dicam, ita ut cum ad decem pervenimus, rursus ab unitate incipiamus,
quàm commodè id factum sit nunc non disputo; illud interea ostendam,
potuisse <; ejus loco > adhiberi progressionem dyadicam ut statimubi
ad binarium pervenimus rursus ab unitate incipiamus; hoc modo.

i. Ce raisonnement(fondésur l'impossibilitéde l'infini)n'est pas


Leibnizne l'auraitpasadmisplus tard. V.les Generales
ft~M~t~OMM de ït)86, ?
64~(PHIL.,VIÏ,C, 24 verso).
&.Ce per devrait être effacé.
DE ORGANO S!VE ARTE MAGNA COGITANDI <i).3!

(i) M (3) (4) (3) (6) (7) PHtL.,VH,C,!37<


(o)
Q I i0 IÏ 100 IOÎ 110 111

(8) (9) (io) (il) (12) (13) (14) (15) (16)


1000 .1001 ÏOÏO. 1011 XIOO 1101 1110 IIÏI I 10000.

[Mirabiles]< Immensos > hujus [exprcssionis] < progressionis >


ususnunc non attingo illud suffecerit annotare quàm mirabili ratione
hocmodoomnes numeri per Unitatem et Nihilum exprimantur.
Quanquamautem spes nulla sit homines in hac vita ad hanc serie m
rerumarcanam pervenire posse, qua patent quanam ratione cuncta ex
Entepuro et nihilo prodeant, sufficit tamen analysin idearum eousque
produci,quousque demonstrationes veritatum requirunt.
Omnisidea tum demum perfectè resoluta est, cum demonstrari potest
à priorieam esse possibilem. Nam si definitionem aliquam demus, nec
ex ea appareat ideam quam rei ascribimus possibilem esse, non
possumusdemonstrationibus fidere quas ex definitione duximus, quia si
idea illa fortè contradicdonem involvit, fieri potest ut contradictoria
etiamde ea simul sint vera, adeoque demonstrationes nostrœ erunt
inutiles.Unde patet definitiones non esse arbitrarias~. Atque hoc est
arcanumvix cuiquam satis animadversum.
Quoniamverô non est in potestate nostra perfectè a priori demons-
trarererum possibilitatem, id est resolvere eas usque in DEUM et nihi-
lum,sufficietnobis J ingentcmearum multitudinem revocare ad paucas ï5y verso.
quasdam,quarum possibilitas vel supponi ac postulari, vel experimento
probaripotest. Ita omnes lineae motuum in tota Geometria revocantur
ad duostantùm motus, unum in linea recta alterum in linea circulari.
His duobus enim suppositis demonstrari potest alias omnes linea s
exemplicausa, Parabolam, Hyperbolam, Conchoidem, Spiralem, possi-
bilesesse.Rectam autem duci et circulum describi Euclides non docuit,
sed postulare satis habuit. Quanquam posito spatio, < corpore >,
linea recta, et motu continuo, possit etiam demonstrari possibilitas
circuli.Imô et linea recta demonstrari potest posito spatio et corpore et
motu continuo. Quid autem de tribus his continuis sendendum sit
videturpendere ex consideratione perfectionisdivinae.Sed Geometria ad

Allusionà HoBBES.
Cf. PHïL.,Vit, A,26 verso;VIII,3; et PM., IV,4~5; VII,t
~95;Nouveaux IV,v, § a; M< IV,48~.
EM<tta,
4~ CHARACTERÏSTÏCA VERBALIS

Pun.VIÏ,C,t57. 7. hœc assurgere necesse non habet. Nam etiamsi non darentur in natura
nec dari possent rect~e ac circuli, sufficiet tamen dari posse figuras,
q~
à rectis et circularibus tam parum absint, ut error sit minor
quolibet
dato Quod satis est ad certitudinem demonstrationis pariter et usûs.
Posse autem dari hujusmodi figuras non difficulter demonstratur, modo
admittatur hoc unum, aliquas dari lineas.
Quarum idearum definitiones [causales] [reales] <; perfectas > (id est
possibilitatem rei à priori ostendentes) habere < ab initio > difficileest,
earum interim adhibebimus definitiones nominales, id est ideam
ejusrei
resolvemus in alias ideas, per quas concipi potest, etsi non
possimus
ad
progredi usque primas. Et hoc tum sufficiet cum experimento constat
rem esse possibilem. Exempli gratia <; ignem definire possumus,
vaporem calidum et lucidum > iridem definire licet arcum in nubibus
coloratum, satis enim constat experimento hujusmodi conceptus esse
possibiles, tametsi non statim initio possimus ostendere <~ eorum >
possibilitatem ejus à priori, explicando generationem seu causam.
Sunt quidam quorum null~edantur definitionesnominales. Ita ipsius
caloris et lucis nullasdantur definitiones nominales, ignoranti enim quid
caloris nomine 3ignificetur, non aliter succurri potest quàm <( vel rem
de qua agitur exhibendo> vel nomina asquipollentia in lingua ipsi nota
nominando, < aliave ratione memoriam ejus excitando, si olim calorem
sensit. > Causam tamen caloris aliquam nemo dubitat, quaesi nota esset
perfectè, utique daretur caloris definitio.

PHIL.,VII, C, t58- PHIL.,VII, C, 158-i 59(~ p. in-fol.).


î5r).
CA«r<ïc<f6rM~c~
~cr~/M.
9
i58 recto.
~7ocABULA sunt signa vel Conceptuum, ut Nomina, vel modorum
V coacipiendi, ut cascera~partes orationis
Conceptus spectantur vel per se, vel per accidens. Per se <~ secundum
ipsas formalitates, ut humanitatem, pulcritudinem, tripedalitatem>,
abstrahendo animum à materia metaphysica sive subjecto, adeoqueet à
tempore, loco et casu. Per accidens verù quatenus consideratur plurium
Idéeet expressionempruntéesau Calculinfinitésimal.
2. Cf. PHtL.. VII, B, ttl, 40.
CHARACTEMSTICA VERBALIS ~33

formalitatumconcursus in eodem subjecto, quemadmodum facultatem PmL~VH,C,ï58.


poeticamet jurisprudentiam contingit esse in eodem subjecto. Quare et
nominainventasunt Abstracta, ut humanitas, calor Concreta,ut Homo,
calidus.1 Discrimine inter substantiva et Adjectiva in Characteristicx ï58 verso.
careripotest'. Nam inter corpus et extensum, nihil aliud interest, quam
quodcorpusvidetur significare subjectum extensum; quod tamen satis
jamin voceextensi continetur. Ita homo nihil aliud est quàm subjectum
humanumseu subjectum humanitatis. Soliti autem sunt homines ex-
cogitarehujusmodi nomina substantiva <~ subjectum includentia > pro
illisrebus, quas magis considérant, nam rerum extensarum multitudo
constituitquendam cœtum, seu aggregatum cujus partes habent non
tantum convenientiam sed et connexionem; rerum verô calidarum
multitudodispersa est. Similiter omne aurum in toto mundo conside-
raturvelut totum quoddam (unde nec dicimus in plurali aura sed auri
copiam,de l'or, gold) ita et omnes homines unum cœtum facere intel-
ligunturpraesertimcùm accedathominum ex se invicempropagatio. Hinc
oriturilla quaestio an res specie differant concipiunt enim homines
quasisemina quaedam etiam in rebus inanimis, ut metallis et chymici
inprimishue inclinant, qui etiam qualitatibus omnibus quasi quidam
subjectaradicalia ascribunt. Ita credunt < formas substantiales latere
in seminibus > colores in quibusdam tincturis, odores in sulphuribus,
sapores in salibus; ita ut formas (cum suis scilicet vehiculis) ex subjectis
quibusdam extrahi et aliisinfuhdi possint. Sed cum haseminus certa sint,
necsatis liquido sit explicatum quid intelligant homines cum de dinc-
rentiaspecificaquaerunt, ideb ista nunc quidem in characteristica
negli-
gemus,donecdistinctius constituantur.
Discrimen inter Propria et Appellativaetiam negligipotest, nam non ï5<) recto.
tantumnominaindividuorum origine fuere appellativa sumta à discrimine
quodam;sed et nihil ad rem pertinet, an hunc de quo loquimur solum
in rerumnatura esse dicamus, an alibi alium extare ei similem. Aliud
potiusdiscrimen
«t inter nomina substituendum erit, huic simile, quod
scilicetres vel per notas ex eorum qualitatibus sumtam nominabimus,
velperaliquidsignum arbitratum ipsis ascriptum, et hoc sensu quadrila-
terumerit appellativum et rhombus
proprium nomen rei cui tribuitur.
;.Cf~HtL.,VIt,B,M, ï2;!H,4t.
2. Leibniz avait d'abordécrit: MOf«M.
<n~
!Ët)tT6 ht: MtBNtZ.
~g
~.3~. CHARACTEMSTICAVERBAUS
~I
PHM~VII.C, ï5f). Discrimen generum, masculini, foeminini, neutrius, planè inutile est
ad ratiocinationem, et inventum tantùm colloquii causa, ut tituli quibus
homines discriminamus.
Mc~ concipiendidesignantur particulis, quae particule < in linguis
receptis > vel singulatim faciunt vocabulum, vel cum aliis vocabulis
coalescunt, < et amxaeet terminationes >, sed in lingua philosophica,
particulae, amx.s et terminationes non distinguentur quia quolibet pars
vocabuli erit vocabulum.
Ex particuliset nominibus oriuntur variationes, ncmpe casus,flexusve.
Ad particulas refero verba auxiliaria. Verba omnia coalescunt ex nomi-
nibus cum judicii alicujus connotatione; seu ex nominibus cum verboest.
Sed sequamur filum linguarum receptarum. Q.u<eramusquequomodo
omnia commodissimèresolvantur. Incipiamus autem à casibus nominum;
qui semper resolvi possunt in praspositiones cum nominativo, quod s
exemplo Mica?, Gallican, Hispanicae patct 0 Prmpositionessunt con-
nexiones plurium nominum ad formandum unum nomen. Conjunctiones
sunt connexiones plurium [judiciorum] < seu nominum ad formandum
judicium seu propositionem > aut plurium propositionum sive ad for- g
mandam <; ex pluribus > unam propositionem, sive ad formandam
unam Orationem; id est compositum ex propositionibus. Quod compo-
ï5f) verso. situm est ratiocinatio, vel tractatio. Praepositiones igitur nituntur rela- g
tionibus rerum, quaesignificant locum, tempus, locum et tempus simul,
ut locum praeteritum, locum futurum (terminum à quo et ad quem)
causam, (id est efficientemvel nnalem) Materiam. Convenientiam,Oppo-
sitionem, Exceptionem, separationem; permutationem (seu mutuam
separationem et adjunctionem) Unionem. Sed hsec paulo distinctius
ordinanda sunt
Relatio rei ad rem est vel convenientia~ vel connexionis2. Relatio~M-
~M~<~ est vel similitudinis, vel dissimilitudinis. Huc pertinet analogia g
seu ipsarum similitudinum comparatio.
~o ~MM~~MM est vel subjecti et adjuncti, vel adjuncti et adjuncti,
vel subjecti et subjecti. Ubi tamen notandum aliquod adjunctum posse
rursus esse subjectum, ut calor est subjectum magnitudinis.
Connexio subjecti et adjuncti exprimitur per in ut doctrina in homine
i. Cf. PHtL.,V, 7, f. 3 verso;VII,B, H!,40.
2. Cf. PHtL., VU, C, t7.
W~g(i~
LEXICON GRAMMATïCO-PHILOSOPHtCUM
~35

est hudanda. NuUum in latino extat' reciprocum exprimens relationem


pHiL.,vn,c.ï59.
hominisad doctrinam, nisi velis dicerehomo cum doctrina estlaudandus.
Sed vocabulum generaliter significat quandam connexionem, non
hancspeciatim de qua agitur.
Videnduman dua~formalitates sibi possint esse subjectum et
pr~dica-
tum reciprocè, ut virtus gloriae, et gloria virtutis; quemadmodum
apud
Lulliumenuntiari solet. Hoc obiter.
Connexioadjuncti et adjuncti exprimitur etiam per ~w,
neque enim
peculiaris habetur pr~positio, gloria cum virtute est efficax, ubi perinde
est, ac gloria et virtus in eodem subjecto.
Careripotest abstractisin lingua philosophica, et hoc semel constituto
multaresecabimus2. Et vero abstractio abit in infinitum, et in se
ipsam
replicatur [ut: caloreitas]. Considerandum tamen est in rationum et
numerorumtractatione fortè commode careri non posse abstractis.
itaque
sufficiethoc pr~ceptum ut evitentur quoad licet. Et vero pro certo habeo
characteristicarecte constituta omnino vitari posse. In Geometria
ergoet Arithmetica per lineas et numéros non intelligemus abstracta sed
res cum ipsis, ut circulus nimirum, aureus, argenteus,
ligneus, Numerus
id est res multa, ut: Numerus quadratus, id~ res tot, ut
possint disponi
quadrate.

PmL., VII, C, 160-161 (4.p. m-fol.).


PHH.VII,C, t6o-
Sur la Caractéristique. t6t.

Alphabetum~MM ~M~w est catalogus w~cM~~


~tM~M~w, seu earum quas nullis dennitionibus clariores reddere pos-
sumus. e

PHIL.,VU, D, î, t. (Un placard imprimé.) F


PHtL.,VII, D, t, 1
LEXICON GRAMMATICO-PHILOSOPHICUM, seta n~~ ~M~
et~~MMMomnium ~w ~r~M
~~ï~M~ G~r~ ~M(ï~
Onlit plutôt extrat.
a. Cf. Pn:L., vu, B, tt, 12 C, so
3. Suppléer e~ recto; 5t V1II, ï veroo.
~36 LEXÏCON GRAMMAT!CO*PHÏLOSOPH!CUM

pHtL.,vn,D,ï,t. Naturalium, ~MHM Respectuscommuniores,MethodoP~~MM~


ordinatas, complectentes;Quibus significandis,Nomina, non C~M,sedArte
et Consilio,servata inter Reset Signa convenientia~4~ ~~MMM~.
Ex ~~M~ Rerumet Nc~CMM~ aliarum omnium magis Co~a!
~MW Nomina,vel Derivatione,vel Compositione,in una vel pluribus
vocibus, per Regulas quasdam Generaleset certas, secundum~~O~MM
1~G~WM~Ï~ ~f~MM~Mr; Ita ut Nomina sic J~~Mt~ ~MW D~-
criptionesipsarumN~Mf~ cotisentaneascontineant2.
Ce placard porte des notes manuscrites de Leibniz, dont les deux prin-
cipales se trouvent en tête l'une, à gauche, reproduit la table des lettres
et des chiffres de Dalgarno~. L'autre, à droite, est ainsi conçue

Syllaba quae non incipit a consona denotat rem imperfectam, seu


partem alterius. In substantiis, retentis consonantibus unius sub-classis
variatur vocalis; in ~ccidentibus, retenta vocalivariatur ultima consent.

PHIL.. VU, D, J, PHIL.,VII, D~I, 2-4.


2-4.
Trois tables imprimées. Ce sont les planches de Fouvrage de WtmiNs
An Essay fo~tr~ a Real Character and a PA~o~qpAïM/Language
(in-folio, London, 1668)'

i. Sic, pour specialiorum.


2. Titre publié par TREN&ELENBURG (III, 40).
3. V. La Logique de JLe~M<7,Note III.
4. Ces règles sont extraites de l'Ars ~t~Mon~M de DALGARNO.
5. V. La Logique de Z.~Mt. Note IV.
TABLE DE DÉFINITIONS ~3~

PHIL.,VII, D, ii, i, f. 1-19 (38 p. in-folio). PHÏL., VII, D, M,


ïtf.ï.tQ.
Table de détmitions, de la main de Leibniz. C'est le fragment le plus
étenduque nous ayons de l'Encyclopédie qu'il projetait. Il doit dater des
années1702.170~ où Leibniz avait pour secrétaire Hodann (v. le n° sui-
vant). Les rubriques sont empruntées (avec leur ordre) au f.&~coM
Grammatico-Philosophicttm de DALGARNO'.

PmL.,VU, D, n, 2, f. i-5s (5 p. in-folio)2. PHIL., VII, D, M,


2,f. Ï-52.
Copie de la table précédente, de la main de Hodann 3, avec des correc-
tions de la main de Leibniz Des quatre tables de dénnitions écrites
par Hodann (v. les n"" suivants), celle-ci est la plus complète et la plus
intéressante; de plus, c'est la seule qui soit sûrement et entièrement
l'œuvrede Leibniz, tandis que les autres sont des compilations de défi-
nitionsempruntées à des auteurs divers (v. notamment les notes du n° 5).
On pourra la comparer à la table n" 3, publiée par TRENDELENBURG.

BM, Res quod distincte concipi potest. t.

Existensquod distinctè percipi potest.


Abstracta sunt Entia, quae discriminant diversa prasdicata ejusdem
Ends. Ex. gr. Etsi contingat, ut idem homo sit doctus et pius, aliud
tamenest doctrina quam pietas, qua~ dicuntur entia abstracta et
hominitanquam subjecto.
Co~f~MMest cui Entia Mihserent, et quod non rursus mhseret. Nam
mterduni fit, ut abstracta inh~re~tit aliis abstractis, v. gr. magnitudo
calori,cum calor est magnus. Et abstracta abstractorum indicantur adver-
V.PItIL.,VÏt, D, r, ï.
2. Lesfeuilles sont éedtes au recto seulement.La dernièreest blanche.
3. Cf.PH!L.~VIL D, M,5, qui porte la signaturede Hodann.
4.Nousavons fautes de copie en collationnantavecle brouillon
deLeibniz(n" !).corrigéquelques
~38 TABLE DE MÊFtNtTïOKS

PML., VII, D, Il, bus v. g. calet valde, vel est calidus valde, id est, habens calorem
a,f.t.
magnum < Distinguendum autem hinc apparet inter Ens concretum
(de quo agitur), et terminum concretum. Nam cum calorem magnum
dicimus, tunc ~M~MM!~oeest Ens abstractum nempe calor; sed
magnum,terminus est concretus >.
Accidensest ens abstractum derivativum, et opponitur abstracto primi-
tivo seu constitutivo, quod vulgô vocant formam substantialem, et voce
Aristotelis dici posset xx~~o~v Entelechia.
Substantiatatè sumta et Ens concretum est idem. et comprehendit tum
Substantiamveram, quae una res est, tum et substantias seu d~r~
substantiarum, sive unum per accidens < verbo, substantiatum>, uti
est grex, omnisque massa corporea. < Soient vulgô duo memorare
Entia per accidens, nempe per aggregationem, quod dixi, velut grex, et
per inhaesionem, velut homo doctus, tanquam compositum ex homineet
doctrina. Sed sciendum hominem doctum non esse novum Ens, cum
idem homo sit, qui antea fuerat indoctus. Itaque homo doctus vel homo
musicus seu uno verbo Cantor non est ens novum, sed tantum terminus
alius. Dantur ergo termini per se, ut homo, et per accidens, ut cantor,
poëta. < sed sola aggregata sunt entia per accidens ».
Corpus est extensum resistens.
Spiritus est substantia cogitans incorporea.
Cogitansest, quod est conscium suarum actionum seu habet actum
renexivum.
Ro~Mest animal cogitans, seu est cogitans corpore organicopraeditum.
C~M~M~ est machina naturaeperfecta, seu cujus quasvispars machina
est.

co~c~~r~ ~~ny~c~Tzc~
CoMC~~Mt Ms~MM~MfMest Extensum sine resistentia.
Extensum est continuum cum situ seu cum coëxistentium ordine.
2. ) CoM~KMM~ est totum cujus partes sunt < extra partes, et > inde-
terminatœ. < Nempe ~> extra partes, id est separatim perceptibiles,ut
distinguatur à Graduali Toto, cujus partes se penetrant cum aestimâtur
intentio qualitatum <; M~~fMi~~ vero sunt partes continui, quia

ï. Cf. PmL.,VIT,B. m, ïo; VII,C, 16~verso.


TABLE M NEF!MT!ONS
~3o

nutïaejam sunt assignats, sed pro lubitu assignari possunt, ut distmguatur PHIL.,VH, D, H,
a~f. 2.
à contiguo.>
punctumest situm habens, <~ sed > extensionem(seu partescoexisten-
tesextr~partes) non habens. < Extensum est linea vel figura. Et figura
estsupernciesvel solidum. >
~mt est via puncti vel < est > sectio superficiei vel < est >
extensum,cujus nulla sectio est extensa.
Sectioestextremum commune duobus.
Superficies est via linea: talis, ut puncta lineae non subeant locum
punctorumejusdem lineae, <~ (seu est via lineae novum locum
occupans)>; vel est sectio solidi.
est via superficiei modo dicto. Item est extensum quod non
estsectioalterius extensi. Item solidum est extensum profundum.
< Longumest quicquid extensum est.
Lï~Mest cujus sectio extensa est. >
Profundumest habens aliquid tectum seu non extremum; quod de
superficie,linea, puncto dici non potest.
j Linea vel superficies aut est exquisita aut compendiaria, cum dissi-
mulanturminutae inoequalitates,ut cum columna cylindrica dicitur.
Punctum,linea, superficies aut M~~M~c~ sunt, quae nullam pro-
funditatem, latitudinem, longitudinem respectivehabent; aut~yj~, quae
habent,sed consideratu non dignam. J
Figura est extensum, cujus sectio est extensa; nam dantur ngur~e
ambitucarentes, v. g. superficies tota sphaerica.
Ambitum pro sectione ponere non Ïicet. ~w~~ est extremum
totum,sectio potest esse pars extremitatis. j1
Planumest sectio solidi utrinque congrua, itaque planum est super-
ficies.
Rectaest sectio plani utrinque congrua. itaque est linea. Item est
linea< (seu via puncti) > minima inter duo puncta.
~P~~ sunt extensa (extrema) ~equidistantia, veluti rectx et
plana.
TrMM~J~ est planum tribus rectis terminatum.
Quadratum est planum rectangulum asquilaterum, cujus scilicet
omnesanguli recti et omnia latera aequalia; seu est
quadrilaterum
regulare.
~0 TABLE DE D~FÏNÏTtONS

PHtL., VI!, D, M. Figura regularis est requiangula et aequilatcra. Plana regularia sunt
:,f.3.
infinita, solida quinque tantum.
~M~ est < una > recta extrema tota.
Hedra est <~ unum > planum extremum totum. 1
3. j Circulusest planum, cujus extrema ab uno puncto asquidistaat.
.S~~ est solidum tale.
Spira quod simul circumit et recedit. <. quid circumire, explicabitur
inira.;>
Cubus est solidum rectangulum aequiiaterum.
Conusest solidum, quod abscinditur recta transeunte per punctum
6xum et simul per circumferentiam, <~ extrema > circuli.
Unde patet circulum et punctum non debere esse in eodem plano,
alioqui non prodiret solidum sed planum. <Si recta perpendiculariterex
puncto in planum circuit dimissaincidat in ejus centrum, Conus dicitur
rectus, sin minus dicitur Scalenus.Nam sectio ejus per verticemest trian-
gulum scalenum. >
Conoeidesest solidum factum tali rect~eMotu, si pro circulo sumatur
ambitus 6gurae cujuscunque.
Cylinder est solidum quod abscinditur recta simul attingente circum-
ferentias, < vel > extrema duorum circulorum aequaliumparallelorum,
seu quod abscinditur, recta suis vestigüs parallela extremo uno per
circuli circumferentiam transeunte. < Si recta angulum rectum faciatad
planum circuli, cylinder est n'c~ sin minus, est obliquus. >
Cylindroeidesest solidum tali rectaemotu factum, si pro circulicircum-
ferentia ponatur ambitus ngurae cujuscunque.
Rotundum est, quod fit linea ad rectam immotam affixaet circaeam
mota. < Itaque conus rectus, non scalenus; cylinder rectus, non
obliquus; est rotundum. >
est rotundum, si linea sit in se rediens, et axis eam secet
amphidextrë seu in duas partes congruentes.
Pyratnis est solidum, eu jus basis est triangulum et latera reliquafiunt,
dum ex tribus angulis rectaeducuntur ad punctum extra planum trianguli
positum.
Fr~<ï est solidum, cujus sectio <~ plana > quaevishedrx parallela,
eidem est congrua (seu aequalis et similis) itaque omnis cylinder est
prisma. }
TABIJBDEDÉFtNÏTtONS 44.Ï

~m est portio pra~ cricris determinata ambitus ngurse solide, unde PHIL., VII, t). Il,
2,f.3.
lineisad punctum aliquod prae citons determinatum ductis absolvitur
reliquaambitus pars. Quod punctum dicitus cacumen.
Latissest recta <~ totalis >, quae est pars ambitus figuraesuperncialis.
< Totalisinquam, nam pars lateris non est ipsum latus. >
M~ est plana figura < totalis >, quae est pars ambitus Ëguras
solide.Hinc dicimus Tetraedrum, Polyedrum.
Axisest recta immota in figura mota.
Concreta< Mathematica > sunt intelligibilia, nec qualitates sensibiles
habent.Sequuntur <; concreta physica, quae sunf> sensibilia, eaque vel
naturaliavel artificialia.

Corpora naturalia sunt perpetua aut caduca. Perpetua (sc. ad 4.


longumtempus) sunt casÏum,sidera et magnas siderum partes.
Caducasunt minores siderum partes suntque simpliciora ignis, aër,
aqua,terra. vel magis composita et haec vel imperfecte mixta, qu~c
facilèin simpliciora resolvuntur, vel perfectè mista, quae non facile
resolvuntur.Et haec vel inanima vel animata. Inanima sunt vel semper
inanima,qux sunt ex regno minerali, vel ex animatis desumta, nempe
ex regno vegetabili et animali. Rursus corpora vel sunt similaria
(saltemad sensum) vel dissimilaria, utraque vel insensibilia, qux nullo
modoprehendi possunt, vel sensibilia. Et sensibilia, vel impalpabilia,
qux prehendi non possunt, nisi undique perfectè includantur, ut aer,
vel palpabilia.Et hase sunt fluida vel nrma. Fluida vel similaria vel
mixturx.Similaria(apparentia) a qualitatibus sensibilibus distinguentur,
itemab analysiper aquam, ignem etc. Consistentia seu firma; aut rudia
autstructuramhabentia. Structura est simplex quae(in salibus, gemmis,
talcis)aut organica in plantis et animalibus. J
Similariaquaedam sunt, quorum ingentes massae in mundo sunt
collectaet dicuntur Elementa.
Ignisest lucidum urens.
est fluidum impalpabile Elasticum.
Aqua est fluidum palpabile perspicuum, quod per se nullas habet
qualitatessensibiles singulares, adeoque est inodorum, insipidum,
incolorum,etc.
~3 TAEH.EDE DÉFtNITÏOKS

PntL., VII, D, u, Terra est firmum palpabilequod per se nullas habet qualitatessingulares.
2<f. 4.
Strictiùs terra persistit, vel non debet solvi in aqua, nec facilefundiin
igne.
His addi potest JE'r vel fluidum céleste sive quod c<p/M~id est,
regionem siderum, replet.
Sidus est Globus mundanus seu notabilem faciens mundi partem.
< Estque vel ~MMMa~ (ut sol et luna) vel stella. >
Mundus est universum spectabile.
Z.M~ est planeta, qui circuit alium planetam, sic Jupiter et Saturnus
habent Lunas ut Tellus.
Planeta est sidus, quod mutat locum.
Fixa est sidus, quod non mutat locum.
Sol est sidus per se lucens.
Contingit autem, quantum nobis constat, ut omnes nxaesint soles.
Tellusest planeta noster.
Ad ignem pertinent sequentia
~;M~ est exhalatio disposita ad concipiendum ignem. F/HM est
exhalatio ignita. Cinis est pulvis residuus in imo à combustione. jF~
est volatilis hujusmodi pulvis seu residuus in sublimi.
5. j In Aëre Sequentia.
Nubes est exhalationum sublimium massavisibilis.
Ventusmotus aëris aperti.
Mare est valde magna aquœ collectio. In Tellure nostra contingit,
omnia maria communicare inter se, demto Caspio. Posset etiam dici
mare est salsum receptaculum fluviorum cxitu < aperto > carens.
Lacus est mediocris aquae collectio. Quodsi quis aliquid magisdefi-
nitum velit, addi potest, non extendi per iter unius diei. < Et posset
item in eo a mari distingui, quod si aquas currentes recipit, etiam emis-
sarium habet. >
Stagnum rursus est lacu minus.
Aqua stagnansquae non habet notabilem cursum.
< Palus aqua stagnans, qu~enon est limpida. >
H~MMM est aqua perennis cursus, alveo coërcita.
Alveus est cavitas longa [in eodem < fere > horizonte] < bori-
zontem parumper mutans >, fundum habens mediocris latitudiniset
profunditatis.
TABLE BED~HMTtONS ~3

jtMM~est portio superficiei telluris ex aquis quibus circumdatur emi- PHÏL., VII, D, M,
2,f. 5.
nens vel est mons, cujus planities circumdans est aqua.
J~~ est pars elevata in superficie telluris. depressa. < Flumen,
lacus,stagnumest vallis aqua repleta. >
Continens est, quod est in insula magnam telluris superficiem occu-
pante potest etiam sumi, ut opponatur insulae multo minori. Sic Bri.
tanniapossetpro continente haberi respectu msul~eVectis'.
Caverna est locus cavus, cujus ambitum etiam superiorem terra cons-
tituit.Possettamen aliquid addi, ut caverna non comprehendat cavitates
valdelongasseu vias subterraneas.
Rtlpesest mons saxeus, nisi malis rupem intelligere etiam in terra
lateutem,ut sit portio saxea magna terraeadhérons.
Meteoralucida aërea, aquea, terrea fuissent recensenda.
< Divisio etiam sic institui potuisset > Corpora sensibilia sunt
Elementaaut Elementata. Elementa sunt, quae in alia, quantum sensu
constat,mutarinon possunt. nam aqua, verbi gr. tantùm dispergitur eva-
poratione,non vere in aërem transit. Elementa quoque sunt nobis ubique
obvia.Suntque aut impalpabilia aut palpabilia. Impalpabiliasunt, valde
activumignis, minus activum palpabilia sunt fluidum aqua, et
firmum, ~n'<ï.
Ignisest fluidum impalpabile lucens et urens, < et est principium
lucis.>
Aerest fluidum impalpabile Elasticum < et est principium soni. >
Aquaest Elementum fluidum palpabile.
Terra est Elementum siccum seu palpabile firmum. Nam siccum
< vero> idem est, quod palpabile firmum.

) Elementatasunt vel Meteoraseu in sublimi, vel Terrena. 6.


Terrenasunt vel ex inanimis, quae dicuntur Regni Mineralis vel ex
Animatis,et haecsunt Regni Vegetabilis vel Animalis.
Sed alix quoque divisiones ex
qualitatibus sensibilibus institui pos-
suot Aliaequeitem ex
Analysi cum mechanica tum physica per ignem,
aëremet aquam.
~a pars superficiei telluris, qua: aquis madefacta in glebas coït,
i. LIIedeWight.
444 TABLE DE D~FïNtTïONS

pMt.. vn, D, M, et ulterius irrigata in lutum. Aliter Terra est, qu~ aquis diluta et quicti
:,f.6.
relicta residentiam facit. Ex terra fertili separari potest pinguisJ~
remanentibus lapillis et arenis.
Marga est velut extractum terrae fertilis et quasi terrae adeps in antris
montium constipatus.
~MMO~ sunt margac subtiliores, ut boli et terrée sigillats, sed
saxis inclusse. Bolus optima butyri instar in ore dilabitur.
Figulares terrae propius accedunt elementaribus, quia violentosigoes
sustinent.
Argilla, dicta olim candida terra, hodie tenax, ex qua opera figlina.
Impurior non aequefictilibus apta, lateribus coquendis insumitur.
Terra niera quod nec liquabile, nec fusile, nec inflammabile,nec hala-
bile.
Terra vulgaris corpus, quod in aqua non liquatur quidem, dissolvitur
tamen, eamque turbidam reddit, in eaque tandem, si sibi permittatur,
subsidit. majori parte constat ex pulvere illiquabili et illiquefactibili.
Terra pinguis quae trita digitis cohasret, seu quse aquis mollitaet humo
iUisanon facile dissipatur. }
Mineralia sunt liquida aut sicca. < Sane ut terrae, ita et aquaesunt
succis mineralibus et metallis infectae. > Liquida sunt combustibiliaaut
incombustibilia. Incombustibilevel nativum vel factitium. NativumMer-
curius est seu Argentum vivum, quod est liquidum non madefaciens
manus, seu non madefaciens nisi ea, quae in igne ad ipsius statumreduci
possunt, nempe Metalla. Est et liquidum ponderosissimum, multisque
aliis modis definiri posset. < Atque illud prae aliis liquidis habet,quod
sublimatum abit in siccum seu flores. > Mineralialiquida combustibilia
sunt, pinguedines aqua graviores sulphurei generis dici possunt. Sunt
bitumen <~ (etsi hoc et liquidum et concretum invenitur :) > et Petro-
leum seu olea mineralia, quae puritate differunt.
Gradus ab aquis non facile extingui hoc Flagrareabsque
ellychnio hoc M~ Ignem rapere hoc naphthse cxquisitas.Liquidum
bitumen simile demTheerpici; dicitur.B~~ distillatumdat petroleum.
~M~ est ex cetacei medulla spinali. in aqua non flagrat,necsine
ellychnio incendi potest, -< pertinet ad animalium partes >.

ï. Hodanna écrit yropo~W!.


TABLEMDËFHtÏTÏONS ~.5

De AmbraGrisea non satis constat, sitne regni mineralis, vegetabilis PHtL.VH,D,M,


~f.6.
an animalis.si mineralis esset, inter mineralia liquida incombustibilia
referriposset,et a c~tcris odore grato distingueretur.
j Liquidafactitia mineralia incombustibilia sunt spiritus acidi mine- 7.
Nies,ut salis, vitrioli, nitri, qui ubi crassiores sunt, olea appellantur per
~busum.
Mineralia siccasunt rursus < vel combustibiliavel incombustibilia. >
Combustibilia, quae sulphurea dici possunt et vel pura sunt, habentque
formam terraeut sulphur, aut in lapide aliis sunt mista, ut~~o/p~/M,
et qui ipso purior De succinodubitari potest, utrum sit regni
mineralis; adeoque gagatre cognatum, a quo transparentia differt; an sit
regnivegetabilis, ut quidam arbitrantur. Sulphur, Camfura et Benzoinseu
Asadulcis toto corpore sublimantur in flores, oleum non dant. Sed vege-
sunt natur<epraetersulphur. Cespites bituminosi (Turfas) dubium
tabilis
regnivegetabilisan mineralis; <~ prius malim. > J
Incombustibiliasunt liquabilia aut illiquabilia.
Omnesiccum liquabile potest generali nomine vocari succuscontretus.
qualisin vegetabili regno est saccarum. Quidam chymici etiam talia
generali saliumvel salinoramnomine comprehendunt.
< Succusalias dicitur liquor subcrassus ex re consistente expressus
sponte,vel vi aliena. >
~a~dicunt etiam corpora, quas in aqua soluta pellucidam eam relin-
quunt,nectenacem reddunt. Sed saccarum, gummia, gluten faciunt ex
aqualiquoremlentum et opacum. Quaedam irrigantur magis aqua quam
solvuntur, ut terrx. quaedam solvuntur, sed sponte rursus praecipitantur.
Aliaetiamsponte rursus separantur ex aqua diminuta ejus quantitate,
ettuncfiunt crystalli, si non nimium dematur.0
IM~Mterra aquis rigata.
Sed pergamusde succo concreto (seu sicco liquabili) minerali, qui
concretus fixusvel volatilis.
Succusconcretus mineralis nxus est vel nullo colore tinctus vel tinc-
tus.Nontinctusest vel ortu aqueus vel aereus. Ex aqua est sal communis,
necrefertex mari an ex aqua fontana educi
dcprchendatur, an sit fossilis,
cumet fossilemappareat ex
aqua venisse, eaque dissipata remansisse aut
purum,ut in Polonia in forma saxi, aut mistum terrae, ut Halis in Tiro-
lensi Comitatu. <~ Huic addatur M~rM~~~MOfMM,quod est sal sapore
~6 TABLE DE DEF!N!TIONS

PtHL., VII, D, H. amarusfacultate detersivus, in igne non exiliens (ut sal communis)sedin
2,f. 7.
bullas extumescens (instar aluminis) et forsan fixus et fusilis. <~eoUi.
gebatur partim > efflorescens ex vallibus siccitate canescentibus,partim
ex lacubus calore solis concretus prope Nilum ejus spuma seu pars
superior in aquis concrescens dicta ~~K~M~t. Boraci affine veterum
nitrum, adhibitum arenis fundendis in vitrum, fere ut sales ex cineribus,
<; usurpatum et pro > lotionibus et balneis, <; ut > hodië sapo ex sale
fixo cinerum et oleo, nam et nitrum cuti ex oleo sordidaeaffricabatur.~>
8. J De ChrysocoUa aut Boracedubitari potest, cujus sit nature. Non
solvitur in aqua nec saporem habet, nisi ab ustione, quia subamarus.fit
ex lapide candido et nssHi, qui ChrysocoUasveterum.
Baurac Arabibus nitrum. Boraxveterum chrysocoUœin auroglutinando
successit. Boraxustione fit candidum et calciformecorpus, amissapelluci.
ditate decrescit et pondere. Ergo habet aliquid salis.
Alumen resolvitur in spiritum acidum et corpus petrosum. <
<M/f~~>.}
Aereus succus est salpetrae,qui hodie vocatur nitrum. Id ex aëreduci
creditur. Illud certum est experimento pulveris pyrii, continereaërem
valde condensatum.
Succus mineralis concretus fixus tinctus est vel non metallicusut
alumen <~ vide supra >, vel metallicus ex metallo corroso, ut M~MM~
qualia vel nativaut commune, vel factitia exvariis metallis.Et notabileest
spiritum acidum, qui est in sulphure et qui est in vitrioîo communi,imo
et qui est in alumine convenire.
Succus concretus mineralis volatilis est vel nativus, qui spontenatura
aut mediocri igne separatur ut sal armeniacus,vel factitius, ut Mercurius
sublimatus.
Minerale siccum, quod nec comburitur igne nec aqua liquatur,id vel
Et
igne evaporat vel liquescit, vel partim evaporat partim liquescit. quod
seu
liquescit, vel in vitrum abit seu in calido ductile, vel in metallum
viviin
corpus in calido fluidum non madefaciens,quod ad instar argenti
frigido. Hinc aliquando ex eodem corpore simul habetur metallum,quod
~M/M~ vitrum quod ~n~ et sublimatum quod floresappellant.Ita
Bismuthum,
lapis est mineralis, quem Cobaltum vocant. Ejus regulus est
ejus scoria est Tafera vel smaltum (cxrulei coloris vitrum). Denique
ejus flores sunt Arsenicum,quod est albi coloris. i
TABLE DE DÉFINITIONS
~j.?

~~M~MM quoque et Sandaraca (quorum illud est aurei coloris, 1~HÏL., VU, D,
hocad rubrum inclinât, utrumque venenatum) flores sunt mineralium 2,f.8.
propriorum;non minus quam arsenicum. Elevantur etiam igne flores
sulphuris,item cinnabaris, pompholix aliaque multa.
Mineraleitem siccum, quod nec igne comburitur, nec aqua liquescit,
necfacileevaporat, est vel incoh~rens vel coh~rens.
Incohaerenscontinet genera terrarum, qua~ si reducantur in partes
tactuindiscriminabiles,dant limi genera, ut argillam, bolum, cretam,
margam.Saspefiunt sedimentis aquarum. Huc et ochra, rubrica, creta et
umbraaliaque id genus. Quin et ferrum destructum aliudve metallum
< corrosum> in ochra et similibus latet, ut in viridi montano (Berg-
~m) cuprum. Hinc in lateribus coctis vis magnetica, et in globulis
Becheriex argilla.
Cohœrensest vel immalleabile vel malleo ductile. Prius est lapis
posteriusmetallicum.
Lapis est vel difficulter vel facile vitrificabilis, qui posterioris generis
potestgenerali nomine vitrescensappellari; qui prioris calcarius, qui dat
calcemvivam si aduratur. Summa tamen vi ignis tandem, quicquid non
evaporatur,in vitrum abit.
Calx generaliter est friabile factum ex lapide adusto. Unde vox < 9.

calcinandi.
Lapides combustibiles Lithanthraces et gagates, an quia bitumine
praegnantes? examinanda recrementa.
Lapidesqui cotibus attriti succum dant lacteum, ut galactites, morocli*
thus,haematites,et dulcem melitites v. Georg. Agric. Morochthus alias
durus,alias mollis, qui terras quam lapidi similior, nonnullis Leucog~a.
Lapidisduri partes non durae, ut filamenta amianthi, lamina talci.
Metallarefrigerata in pristinam redeunt speciem, sed lapides fusi in
vitrum; an quod antea etiam vitrum, tantum nonnullis aliis mistum?
Suntlapides nempe calcarii qui igne in
pulverem fatiscunt vel calci-
nantur.Sunt denique qui nec liquantur, nec in pulverem fatiscunt, ut
adamaset rubinus orientalis, amianthus, magnetes seu talcus tam albus
quamrufus. Sed summo igne per collectionem radiorum tandem omnes
funduntur.Suntt qui non immediate eant in pulverem, sed in alium
lapidem(sed friabiliorem) cretam, calcem, h~maticam factum (ut Georg.
Agric.testatur per artem ex magnete de Nat. fbssil. lib. 5. c. 6).
~8 TABLE DE DÉFINITIONS

Pun. VII, D, u, Later (vei testa) igne coctus, validiore igne nuit in scoriam. <~Et
p umex videtur esse lapis ustus. >
3,f.

Caeterum dici potest, aliud esse liquescere aliud fundi. Liquescere


competit vitro et metallo. fundi tantùm metallo, an quod refrigeratum
redeat semper ad pristinam naturam nisi evaporet? Ita fere, etsi non sit
necesse.
Quasdam saxa facillime IIquescunt, ut vena argentea, quœ dicitur
cornea G~M/ quod ad candelaeflammam liquaturet
plus multô dimidia parte argentum est. Bismuthi vena facillimefunditur.
item plumbi vena pellucido fluori similis apud Kentman tit. 24. 3. anu.j1
Rursus lapis formatur concrescendo vel ex humiditate aquea, vel ex
fusione ignea. Ex humiditate vel privationehumiditatisvel crystallisatione
in humido. Privatio humiditatis aut subita est per coctionem, et ita nunt
vel tarda per exhalationem spontaneam, et ita quosdam lapides
formatos notavit Peirescius, de quo Gassendus in ejus vita. Crystallisa-
tione in humido lapides aliquando formari credibile est ad salium instar,
de quo Stenonis.
Ex fusione ignea duplici modo lapides fiunt vel congelatione vel crys-
tallisatione. Et utrumque in fixo et in sublimato. In fixo congelatione
durescit vitrum, crystallisatione admista minera quaedamartificialis,qux
fit, cum sulphur plumbo aliisque metallis miscetur. In fixo iterum conge-
latione, ut lapilli rubiniformes, qui prodeunt in lateribus retortx post
distillationem quorundam corporum. Sed crystallisatione in sublimato
possent formari lapides ad instar salium sublimatorum, qui folia aut
Crystallos ostendunt.
Sunt et aliœ formationes, tum spontanée, tum per spiritum lapidi-
ficum seu congelantem. Sed quia plerumque formatio lapidum nativorum
ignota est, pra~statnunc eos dividere à qualitatibus.
ÏO. j Sunt ergo lapides nativi alii similares alii ex pluribus < diversx
nature > aggregati. Similaresrudes aut figurati. Rudes < sunt continui
aut discontinui, qui componuntur ex pluribus sed ejusdem nature, et
sunt granosi, fibrosi, Miati, tessellati, qui scilicet puncta, lineas, super-
ficies, aut corpora colligant. Ubi corpora componentia similiter in super.
ficies et lineas, et superficiesin lineas et puncta, lineas denique in puncta
dispesci sensu possunt. Puncta autem intelligo granula, lineas id quod
vocamus splitter, superficies quod folia, qualia in lapidibus talcosis.Con.
TABLE DE DÉFINITIONS
~q

tinui lapides naturam vitri habere soient > vel terris vel arenis seu Pn!L.. VII, D, n,
lapillisvitrescentibus,granosa sunt et fibrosa, qu~ colligant, ut ligna 2~f.ïo.

splittersunt et. quas superficies colligant. Formati aut uniformes aut


figurati.Uniformes, ut sunt vitriformes, quorum fragmina componunt
arenam.
Figuratisunt < qui regulam servant, quales inprimis > crystalli-
formes,pr~diti angulis [vel fbliis], aliquando et < fbliis in angulos com-
positis>. Dissimilares sunt ex variis concreti, ut rupes, aut in rupibus
M~ varia mineralia et metalla simul complexe, Germanice
jE~. Talis
natuneest lapis Calaminaris, < et > Pyritx < qui sunt >
lapides
sulphurosi.
Soientet dividi lapides in vulgares, medios et
pretiosos.Vulgares sunt
autminusduri, ut saxa structuris apta, lapides scissiles,
pumices, tophi,
< aut > duriores ut silices, cotes, lapides lydii, smiris,
spathum.
Lapides medii aestimanturvel ob eîegantiam vel ob usum. Ob elegan.
tiamvel nativam crystallus et selenitis (qui taici genus
purius) vel ob
inductampolitura, < sic > marmorum genera, veluti
marmor commune,
jaspis,agates, porphyrites < qux autem politura nitescunt duritiem
habent>. Ob alios usus < aestimantur>
Magnes, Amianthus.
Lapidespretiosi < seu gemmas > distinguuntur duritie, aqua seu
perspicuitate et colore. < Hactenus Lapides. >
Ductileseu malleabile est < Metallicum, et > aut semimetallum aut
metallum.Illud facilius evaporat, ut antimonium,
bismuthum, tutia seu
zincum.Ex Antimonio sulphur fieri
potest. Bismuthum Agricola vocat
plumbumcinereum. < Arte > mistum ex stanno et regulo antimonii est
misturatypothetarum. alii ex stanno et bismutho.
Agricola prius habet
Lb.i. c. 2 posterius lib. 8. c. 12. Ferri etiam fusionem
adjuvat stibium.
i Quidammetallica malleabilitatem amittunt refrigerationis modo aut
mixtura.j
Postât fortasseà fusione distinguere lapides et metalla,illa in fusione
tenaciasunt, haseliquida seu terminos non
servantia, ut rectius dici queat
lapides(ut vitra) liquescere, metalla fundi. J
Metallumquod magis resistit est aut nativum aut factitium. Nativum
perfectum,nempe aurum et argentum, qu.e cineritio resistunt, aut
imperfectum,ut reliqua. Omnia metalla sunt mercuriale congelatum.
namm igne eam habent naturam,
quam Hydrargyrum extra ignem. Sed
'KÉOt-fB
Ot!t.EtBMtZ.
29
~50 TABLE DE DÉFINITIONS

PtttL.. VII, D, quia simul aliquid accessit quo ligata est pars Mercurialis, quod Chemici
2,f. tO.
sulphur vocant, inde disgregatio quoque partium seu raritas secutaest,
dum mista non satis quadrant, ut minorem habeant gravitatem speci-
ficam, quam Mercurius, uno auro excepto, in quo proba mistio est,
puriorque ipse Mercurius, quia aurum pondere Mercurium vulgarem
ipsum vincit.
Ex metallis facta, uno pluribusve ad priora genera nempe ad olea(id
est liquida combustibilia) Mercurios(quos corporum vocant, qui evaporati
abeunt in sicca) spiritus (qui evaporati manent liquidi) sulphurea(id est
sicca combustibilia) salina seu succos concretos (id est sicca liquabiliain
aqua ut vitriola) Flores (seu sicca illiquabilia facile suMimabilia)Terras
strictius dictas (sicca scilicet nec combustibilia nec liquabilia nec facile
evaporabilia, verbo Tcrre~tria sed incohasrentia) (seu terrestria
cohserentia malleo non ductilia) et speciatim lapides vitrescentesseu
scoriasdenique ad alia Metallica decomposita reduci possunt.

I!. ) Animatum est quod praeditum est anima et corpore organico.


Non alia animata nobis sunt nota, quam quse se nutriunt et simile
producere soient, quod vegetareappellant.
Animatum est aut vegetans tantum, quod dicitur planta; aut sentiens
quoque, quod animal appellatur.
P~M~ spectatur secundum species et partes. Secundum speciesplanta
vel non habet stipitem lignosum, quae dicitur herba; vel habet stipitem
lignosum; et vel pluribus stipitibus lignosis exit ex terra et dicitur~~
vel uno et vocatur Arbor.
Herbs distingui possunt vel usu vel in se. Ab usu alias serviunt
corpori animali, aliae ad usus extraneos adhibentur. Corpori serviunt
vesca?et medicamentosse, quibus addi possunt odorat Usus extranei
sunt velut ad tingendum, carminandum etc. Sed rectius dividunturab
intrinseco, et quidem vel a generatione partibusque eo pertinentibus,
flore, fructu, semine; vel a nutritione et eo pertinentibus, radice,
nuid~
stipite. Vel pro divisionis fundamento folia, succi aliaequepartes
aut solide addi possunt. Et sane flores foliaque sunt quasi planta iti
formam
planta. Hodie commodissimam putant divisionem secundum
non
florum, ita tamen ut ad subdividendum, vel ubi acres notabiles
sunt, alia discriminaa fructibus maxime seu seminibus adjungantur.
TABLE DE DEFINITIONS ï
45

f/<M'~aut stamineisunt aut foliacei. Sub stamineis gramina, arundines PmL., VII, D, H,
2,f. ïï.
(cognac graminibus sed majores) cannabis, urtica, lapathum, frumen-
tace~herbas,lupulus, spinachia, atriplex, beta, acetosa continentur. Ex
hisquidam ut urtica, cannabis, lupulus, spinacia, atriplex, mercurialis
alioshabentpediculospro polline, (quod quidam putant esse quasi semen
masculum)qui flores gestant, aliospro seminibus seu ovario, qui floribus
carent.Et sanestamina in apicibus capsulas pollinis habere soient, quod
multinonrectè, opinor, pro excrementitio habent.
Floresfoliaceicompetunt plerisque plantis, et vel simpUcessunt vel
compositi,cum plures flores uno calyce continentur. Flores simplices
veluniussunt fblii vel plurium. Unum illud folium regularis aut irregu-
Ms est ngura?. Regulare est figura campanae, infundibuli, paterx,
ros~,etc.
Flores sunt campaniformes in liuo convallium, convolvulo,
Tithy-
malo,Malvaet Althasa, Bryonia, cucumere et pepone, rubria. Infundi-
buliformes in gentiana, Nicotiana, Hyoscyamo, pervinca. Pateriformesin
primulaveris, centaurio minore, plantagine. Rosiformes seu forma cal-
carisin Valeriana, borragine, Lysimachia, Anagallide, veronica, solano,
pimpinella.Irregulares sunt flores, in aro, specie lingue convolutse;
linguatimsectx in Aristolochia, rostri vel rictus forma in linaria,
Euphrasia, acantho, salvia,mentha, thymo, verbena, majorana, betonica.
Flores simplices plurium foliorum, sunt quadrifblii in crucem 12.
(in
isatide,cramba, nasturtio, cochlearia, sinapi, rapa et raphano, cheli-
donio)multifbliirosiformes (ita in amarantho, portulaca, papavere, flore
passionis,rore solis, junco, Kali vel Solda, saxifraga, hyperico, ruta,
cappare,sedo seu semper vivo, geranio, helleboro, pœonia, anemona,
ranunculo,filipendula, fragaria, quinquefolio, tormentilla, asparago).
Multifoliiumbelliferi (velut in apio, cicuta, fœniculo, angelica, chevro..
phylloGallis cerfueil, imperatoria, pastinaca, ferula, laserpitio. Hi ple-
riquequinquefolii)oculiformes (in caryophyllo, lino) liliformes (velut
asphodelo,hyacinto, croco, narcisso, iride, lilio ipso, corona imperiali,
~ipa, porro, cœpe, allio. Plurimi in his sextifolii). Multifolii
irregu-
~res,qui dici soient leguminosi (velut in cicere, lente,
glycyrrhiza, faba,
lupiao,piso, vicia, loto, trifolio, fœno grseco, media seu luserna,
pha-
seolo,viola, aconito).
Florescompositiex flosculis
perfectis, imperfectis, mistis. Imperfecti,
TABLE DE DËFÏNÏTÏOHS
~52

PWL., VII, D, M, qui alias partem tantum floris formarent, Et misti habent discum ex
2,f. t2. flosculis perfectis compositum, coronam velut radiatam ex imperfectis,
unde flores radiati dicuntur. Compositi sunt ex flosculis perfectis(velut
in carduo, cinara (<ï~M~~), cyano, carthamo, lappa, absynthio,arte-
misia, tanaceto, scabiosa). Ex imperfectis (velut in lactuca, scorzonera,
cichorio). Ex utrisque flores nempe radiati (velut in Enula campanaseu
Helenio, Tussilagine, doronico, corona solis, belide, chrysanthemo,
matricaria, chamaemelo, millefolio, caltha).
Sed sunt et plantas, in quibus nulli flores obse~antur, et seminatamen
notari possunt. Horum aliquibus fructus in foliorum tergo nascuntur
(velut in filice, polypodio, adianto, lingua cervina), aliquibus peculiariter
colligantur in fasciculo oviformi (velut in osmunda, quae partim ad
lunarios refertur), in cellulis (velut in Ophioglosso) vel capsulissemia-
pertis (velut in lichene, qui genus est musci).
Sunt ali~ plantas, in quibus nec flores nec semina spectari, nisi forte
microscopio possunt, etsi semina adesse non sit dubitandum, velutin
muscis, fungis, tubere, fuco, alga, corallio, madrepora, corallina,
spongia, alcyonio.
Arbores ex floribus distinguentes < eas > ab arbustis seu fruticibus
non distinguunt. Itaque arbores rursus flores vel stamineos vel foliaceos
habent. Stamina interdum affixa fructibus, ut in fraxino, siliqua,
interdum separata sunt, sed in eodem tamen pedunculo, ut in buxo;
interdum diversi sunt pedunculi florum stamineorum et fructuum,utin
therebintho, lentisco.
Sunt et flores pannosi,seu panniculivillosi forma, velut cauda felis, unde
chatonGallis hi partimstaminei partim foliaceipartim misti ita cotylus.
In his fructus in eodem pedunculo, sed separato tamen a paniculisloco
nascuntur. Et fructus vel osseum habent involucrum, (velut in nuce,
in
corylo, carpino seu Gallis charme) vel coriaceum, ut glans (velut
velut in abiete, pinu,
qucrcu, ilice, fago, castanea) vel squamiforme,
larice, quorum paniculi in staminum summitatibus manifestumpollinem
in
habent, tum in alno, cypresso, betula; vel baccifbrme, Bayes(velut
cedro et junipero, taxo, moro) fructus sicci et conglomerati (in platano).
diversispediculis
ï3. t Sunt et arbores vel arbusta, ubi paniculi et fructus
sustinentur (velut in salice, populo).
Flores arborum foliacei rursus unius sunt folii aut plurium. Unius
TABt.EDE DËFÎNÏTMNS ~53

(velutin ligustro, lauro, Gelsemino, styrace, olea, ulmo, vitice seu


~HÏL., VII, D, M,
2,f. 13.
agnocasto, Acacia, Mimosa seu sensitiva, sambuco, vite id~a) ubi ali-
quandocontingit, ut diverso ramusculo fructus et nos insistat, ut in
visco.Flores plurium foliorum formam rosae componunt (velut in
hedera,vite, berbere, rubo, acéré, paliuro, senna, cassia, aurantio, citreo,
lemone,pruno, armeniaca (abricotier),persica, ceraso, amygdalo, pyro,
cydonia,sorbo, malo punica (quas malum punicum fert) rosae frutice,
grosularia,myrto, corno, mespilo) vel sunt leguminosi (ut in genista,
cytise).Extra ordinem poni meretur Ficus, ubi Cordus censuit, florem
in ipsofructu includi, nempe stamiua quidam operculo cuidam affixa,
quoseminisgranumcontinetur.
Hxc plantarum divisio per norum formas aptissima hactenus ad pri-
mariamearum partitionem visa est, qu~ in quidam praedicamentadige-
rerentur.Sed adjungendaeessent divisiones collationesque ex aliis sumix:
partibusnulla cura, an qui in forma radicum, stipitum, foliorum consen-
tiunt,aliassunt diversissimse.
I~MMW herba, cujus grana seminis vesca sunt in siliqua.
Frumentum cujus in spica.
Arboreshabent semina vesca, aut sicco circumdata aut succoso. Sicco
duronuciferw;molliore rotundo glandiferm,conico ~w~ Succoso vel
separato,ut in pomis, prunis, cerasis; vel conglomerato, ut in uvis,
baccisaut similibus, qu~ acinis constant.
Radiéesbulbosmsunt in globum collecta membranis tunicatas, qux
nonalateribus, sed tantum ab imo nbras emittunt.
HerbaeMM~7/ quarum flores crescunt forma umbelïas eorum cau-
liculisexunius caulis majoris vertice prodeuntibus.
C~ cum flores componunt velut redimiculum muliebrium
comarum,ut ex hedera coronaea bacchantibusgerebantur.
3c~M~~ herbaequae tomentum seu materiam lanuginosam ferunt. Sic
gîamentomentosum co~CM- cujus spica seu caput lanuginem
continet.
Speciatim
Filixqux est herb.t, cujus flores nulli ïiotantur, semina pêne insensi-
bilia,Ma ex foliis exiguis serratis composita, fructus super tergo folio-
rumdisseminati.
Convolvulus planta est dicta, quod circa vicinas plantas se contorquet,
~5~. TABLEDE DÉFt?!!T!ON8

?H!L., VII, D, H, campana floris marginibus deorsuln versis, succus plerumque lactesdt
2.f.!3.
et semina sunt angulosa.
Scabiosaest herba, cujus nos ex flosculis inaequalibuscomposituset
folia flosculorum tubulosa, in summo laciniatim divisa scabiei mederi
creditur.
'4 ) Partes jam plantarum videamus, quae sunt perennes aut annule,vêt
ut ego malim serviunt nutritioni aut generationi. Pro nutritione sunt
siccx aut succi. Siccas vel nutrimentum attrahunt, ut radix, velIoag!us
ducunt et vel ad fructificationem propagant, ut truncus, rami, surculi;vel
divertunt ut spinx, folia.
Truncus constat secundum longitudinem geniculisseu nodis et ~~M-
J~ seu spatiis inter nodos. Secundum crassitiem vero constat,
corpore,medulla, ex quibus cortex et medulla molliores; ille extimus,bxc
intima. Corpus constat ex tubis variis aerem aut humoremcontinentibus.
Succi sunt liquidi aut concreti. Liquidi ut sapa, balsamum.Concreti,ut
~MW~M<, resina, ex quibus illud aqueum, hoc oleosum.
Partes, quae ad generationem seu ad fructificationem referuntursunt
vel propagativœhumoris vel diversivae.Utraeque vel remotiores a s&mi-
nibus vel propiores. Remotior et propagans est cauliculus, divertentes
sunt continens, calyx, contentum flos, e)usque partes, qux sunt folia,
staminave. Propius propagans est vel serviens semini vel ipsum semen.
Propagans pro semine Masculo est ~M et capsula in ejus
ipsum semen masculum est pollen. Pro semine foemineo seu ovario,
quod semen x~e~o~v, aliis granum in plantis dici solet, inservitcauli-
culi forma pistillus, tum fructus ipse ex continente seminum seu ovario
ipsoque semine constans. Continens seminis varium est pericarpiumque
dici laxè potest, quo pertinet spica, uva ex multis capsulis. Capsulxpro-
piores, ut poma, acini, et in ipsis nucleus, in quo tum pulpa tum ipsum
semen seu granum, tanquam ovum, in quo pars essentialis,
quibusdam dicitur (le ~M~). Neque hic divertentia desunt, ut ansee,
putamina, item palea, quse grana frumentacea includit.

Animaliasunt aut sentientia tantum, nempe bruta, aut rationaliaetiam;


ut homo.
Brutum est aut imperfectius nostro sensu, aut magis perfectum.Imper-
fectius est insectum, ex quo genere plurima non habent determinatos
TABUE
DEBËFÏNÏTÏONS ~.55

pulmones,sed in variis partibus corporis habent organa respirationis, ut PtUL.,VII, D, H,


planta, cum perfectiora propnis respirationis organis sint instructa. B,f.t4.
Possetetiam animal dividi in Exangue et Sanguineum; et exangue in
minuset majus. Exangue minus erit insectum.
Porro insectum aut non est alatum aut est alatum. Non alatum aut
apodumest, ut vermis, limax; aut pedes habet, et quidem vel sex vel
plures.Hexapodasunt terrestria vel aquatica. Terrestria vel per se vel in
a!iisanimalibus.< h~ecvel > salientia aut non salientia, pulex, pedi-
culus.perse scarabaeus(qui api non alat<esimilis) et brucus (qui locuste
non alat~). Aquatica sunt qualis scorpius aquaticus. Polypoda sunt ter-
restriavel aquatica. Et terrestria vel octo pedum, ut scorpius, araneus,
cimex,syro (in caseo), acaris (in cute), tinea (in vestimentis) vel i~
pedumut asellus, vel pedum plurium, ut scolopendra. Polypoda aqua-
ticasunt pediculus marinus et pulex marinus.
Insectumalatum est vel per se, vel transformatione ex alio animait. 15.
Priorasunt vel terrestria vel aquatica. Terrestria oblonga aut lata.
Oblongavel campalia ut locuste vel latentia in foraminibus ut grylli.
Lataut cimex sylvestris, blatta alata, quae lucem vitat.
Aquatica sunt
dpula,quaearanei pedibus per aquam incedit, aut cicada aquatica, qux
in ea natat. Ex transformatione alata spectantur ante transformationem
et post eam. Ante transformationem sunt apoda aut
pedata. Apoda
dicunturuno nomine Eulae, ex quibus favifica quidam alata,
vesp~eet
muscascarnivor~eprodeunt.
Pedatasunt hexapoda aut polypoda. Ex hexapodis aquatica
(ex quibus
musc~quaedam)terrestria (ex quibus
scarabsei).
Polypoda insecta sunt Erucae, inter quas bombyx.
Posttransformationem insecta alata sunt aut nuda seu tenuibus alis,
aut Coleoptera, quibus alaesunt munitae. Tenuibus alis sunt aut mem-
branaceisaut farinaceis. Membranaceispraeditœ alis sunt favifica,ut
apes,
vespa&,non favifica,musc~ (quibus alas binas), formica(cui aix
quatuor),
culex(qui aquaticus binarum
alarum), cicada (quœ alis latis pHeditaest
sonumqueedit). Farinaceis alis praediti sunt papiliones. Alas munitas
habentvaria genera scapabseofumaut bruchorum volantium,
quorum
aliquicornuti quidam aquatici; quidam molliores, ut cantharideset cicin-
delx.
Exanguiamajora sunt duriora aut molliora. Duriora sunt crustacea
456 TABLEDE D~FtNtTÏONS

pHïL., vn, D, t~ aut testacea. Crustacea sunt genera cancrorum, Astaci. Huc astacifluvia-
2, f. t5.
tiles, squill~ marine, crabbe, aranei marini. Testacea seu conchyliasunt
turbinata (ut Nautilus, murex, buccinum, cochlea marina, concha
venens)
vel non turbinata, eaque univalvia (ut balanus, echinus), vel bivalvia
(ut concha margaritifera, ostrea, pecten, bernida, quae aliis innascitur).
Molliora sunt perfecta, imperfecta. Perfecta vel rotundiora (ut
polypus,
qui velut pedes habet, intusque osse caret; item sepia, qu~ atramentum
effundit, pedibus caret, os tamen intus habet, nisi quod s~pioJaosse
caret) vel oblongiora (ut loligo). Imperfectiora, quae propemodum
~)'~ habentur, partium distinctiorum (lepus marinus et cochlez
forma nisi quod cornua desunt, holothurium) vel minus distinctarum
pellucidum, (ut pulmo marinus, a cujus centro radii pedum instar)opa-
cum, facile adh~rens vel sub callosa pelle (Tethya) vel molli (urtica
marina).
Animalia sanguinea aut respirant branchiis, ut aquatica, aut pulmone,
quas rursus sunt vel aërea vel terrestria. Aquatica sunt pisces, qui natant
branchiisque respirant. Suntque vivipari aut ovipari. Vivipari oblongiet
rotundi, vel non tales. Oblongi sunt cetacei aut cartilaginosi. Cetacei
sunt magni (balenre) minores (dcîphini) utrique prolem intra se educant.
Cartilaginei sunt magis marini (xiphias, canis carcharia, asterias)
communes et aquis dulcibus (Luso, acipenser) vivipari curti et rotundi
sunt vel tenues et lati (ut raja, torpedo, ranapiscatrix) vel crassiet breves
(ut mola, quas capiti a pisce abscissosimilis est).
i6. Ovipari sunt marini aut aquse dulcis. Marini vel a pinnis vel figura
aut crusta distinguuntur. Pinnarum in tergo radü vel toti molles,vel
partim molles partim asperi sive spinosi.
A figura sunt ovipan oblongi aut lati. Ovipari marini, quibuspmQ<B
tot~ molles, aut tres habent pinnas (ut aselli et merlucii) aut binas(ut
thynni et scombri, quos quidam makarellasvocant, et piscis volans)aut
unam tantùm, ut harengi, sardse, acus. Ovipari marini, quibus pmn$
partim molles partitn duras alii binas habent, unam flexilem,alteram
spinosam (ut mugil, mullus), alii unam habent partim mollibus, parum
duris radiis constantem (ut auta, sparus, scorpius, perca marina).
Ovipari mariai oblongi (congrus, serpens m~rinus, taenia, lampetra,
anguilla) lati (solea, rhombus, passer) ovipari marini crustacei(triangulus,
polygonus, acus, stella piscis).
TABLE DE DEF!N!TtONS

Ovipariaquae dulcis sunt majores aut minores. lUi voraces aut secus. PML., VU, D, M,
Voracesaut molliores aut firmiores. Illi aut unipinnes (ut lucius) aut a, f. t6.
bipinnes,communes aquœ dulci aut marinae (ut salmo), aquae dulci
proprii(ut trutta, carpio), firmiores voraces (ut perca), non voraces
aquarummagis stagnantium (ut cyprinus, tinca), magis currentium
(barbus,capito). Ovipare aquae dulcis minores (ut gobio, Gründling, qui
in parteinferioreaquas. Phoxinus, qui in superiore).
Avisestanimal sanguineum aïatum et ab habitatione partim et nutri-
mentoest vel terrestris vel aquatica.
Terrestrisvel ex plantis vel ex animalibus vivit, et quidem vel insectis
velcarne. Aquatica ex animalibus aquaticis ali solet. Qp~c ex plantis
vivuntseu phytivoraeaut breves habent alas, minus aptas ad volandum,
autlongas. Qux breves vel volant vel non volant. Volant domestica?
(ut gallus, pavo) ferx majores, mediae, minores. Porro aves phytivorae
majoresaut sylvestressunt (ut phasianus, in quo cauda gradatim versus
mediumcrescit; attagen, cui crura plumosa; urogallus, cui pilosi digiti,
serrât~utrinque falculae, nutrimentum ex foliis tenerioribus) aut cam-
pestres(velut ~s et anas campestris Bellonii, quae ferè magnitudine
differunt).
Avesphytivorae brevium alarum ferae médias (ut perd~x, cui rubet
pectus,gallina corylorum cui crura pilosa).
Minorespullacei generis (ut coturnix, rallus).
Phytivoraeferae non volantes magnitudine retinentur (ut struthioca-
melus,casuarius).
AvesPhytivora:longarum alarum sunt rostro longiore et tenuiore, vel1
brevioreet firmiore. Hhe sunt generis columbini (velut columba, turtur,
iilaminor,hic major) aut turdini. Hae pectore variegato maculis aut non
variegato.Prioris generis canorœ (ut turdus communis Drossel, stumus)
non cancre (ut turdus transitorius). Pectore minus variegato alise colore
minuspulchro canorae (ut merula communis), non canorse
(ut merula
montana);alias colore pulchriore (ut upupa, alcyon).
Avesphytivoraslongarum alarum brevis rostri sunt granivore <; et t7.
velhabent> tuberculum durum in
palato (nt in Emberiza alba, alauda
congener)vel sunt passërini generis < quibus nil tale >. Qu<Bpasse-
nm generisaut non canorœ sunt aut canoras. Non cancre vel minores
utpassercommunis, vel
majores rostro fortiore, quo putamina fructuum
~58 TABLE DE DËFÏN!TKWS
's

P<uL., VH, D, u, frangunt (ut cocothraustes). Cancre fincken (velut rubicilla, passer
2,f.t7.
canarius qui viridior; et que colore obscurior fringilla et linaria magnitu- j
dine inprimis differentes).
Aves insectivore aut majores sunt aut minores. Majores. Majores
velocius (ut hirundo) tardius aut cancre (velut luscinia, alauda,rubecula
<MM~ rubicilla fC~~M/~M~~) aut non cancre, que vel gustu
commendatur (ut friedula vulgo beccafigo, oleanthe ~Mr au~ in
foraminibus terrae latet albo corpore) vel cauda insignes sunt (ut mot~
cilla).
Minores insectivore vel canorae sunt (ut serinus) vel non cancre
(ut regulus, parus).
Aves carnivore sunt aut rapaces, aut semirapaces. Rapacessunt diurox
aut nocturnx. Diurne majores (ut aquila, vultur, ubi in posterioreros-
trum non statim curvatur ut in priore) mcdie, ex quibus nonnulî~
falconum nomine ad venatum aliarum avium ab hominibus adhibentur
(ut accipitres, milvii). Minimi (ut cuculus, qui satis voce noscitur,et
lanius, qui processum habet ab exteriore mandibule superioris parte).
Nocturnx (ut bubones).
Semirapacesmagis ex cadaveribus quam vivis animalibus victum
querunt, et plereque ad loquelam sunt apte, suntque ex genere cor-
vorum, psittacorum aut picarum. Corvino generi rostrum largiusrec-
tiusque (majores ut corvus, medie ut comix, minores ut monedula).
Psittacis rostrum angulatum colorque insignis. Pice garriunt crepitantes t
et multipliciter variegantur. Ad picas referri potest manucodiata.Picus
(~~oo~c~f) muros arboresque scandit, eaque in re etiam a cauda
juvatur, in qua penne firmiores.
Aves aquatice cruribus et rostro longioribus utuntur, et vel vicina:
degunt aquis, vel ipsa in aqua. vicine aquis sunt ex genere pluvialium,
quibus rostrum plus pollice longum, ex genere haematoporum,quibus
rostrum duos pollices excedit (ex quibus ipsi hematopo rostrum et crura
rubent) Ex genere Scolopacum (Schneppen).que aquam ingrediunturaut
sunt fissipedes aut planipedes. Que pedes fissileshabent, vel non natant
vel natant. Que non natant sunt ex genere gruum. Ex his grus arteriam
asperam habet litere S forma, et herbis vivit. Ciconia pisces magis
querit. Ardea piscivora est, ex pennis cristam habet. Fissipedesquae .}![.
natant, vel sunt ex genere colymborum, que multum aqua merguntur,
~>
TABLE DE BÉFÏMTÏONS
~5g

pedeshabentpinnatos, pennas plumosas, sine cauda; vel sunt ex genere ]PmL., VU, D, Il,

fulicarum,quibus corpus compressius in latus, aliaeque pedes habent 2, f. ty.


pinnatos,aliïenon habent. Palmipèdes <~ vel > habent rostrum planum
velacutum.Planum habent herbivorae(ut cygnus, anser, anas). Acutum
habent,quae sunt ex genere pelicanorum (vel onocrotalorum) anatum
insularium(quae desertas rupes habitant, unum tantum ovum pariunt,
posticacarent), mergorum (qui multum sub aquis, rostro rotundo
serrato, sub extremum uncinato), ex genere hirundinum marinarum,
quibusalaeprope ut hirundinum (ut larus).
Nuncad animalia terrestria veniamus. ï8.

Haecvivipara et ovipara sunt (ÎUa cum avibus communem in ea re


naturamhabent, haec plus piscibus accedunt) Vivipara aut solidis pedibus
aut fissis.Q.uaefissis ungulis aut rapacia aut non rapacia. Rapacia omnia
sexhabentdentes incisores, et binos oblongos, quibus praedam tenent,
suntquecapite rotundo magis, quas generis felini, aut magis oblongo,
quxcanini
Solidipedaaut solidungula seu cornipeda sunt (velut equus, asinus,
mulus),velpedes habent nonnihil duros et fissisaccedentes (ut camelus,
qui pedes bisulcis accedentes habet, superiore ungulae parte nonnihil
fissa,et ex ruminantium est genere; et Elephas maximus quadrupedum,
quimultifidisaccedit,prominentiis digitos repraesentantibus).Fissos pedes
habentianon rapacia qusedam sunt cornutaet ruminantia, quae bicornia
sunt.Et sunt üs cornua aut cava (ut in bove, ariete, capro) aut solida
maribuspropria, ut in alce et cervo, dama et rangifero, capredo Rehbock,
magnitudine distinctis.Casteravel sunt cornutanonruminantia, quae unius
cornuunicomia (ut rhinoceros) vel ruminantia non cornuta
(ut camelo-
pardalus,girafa) vel necruminantia neccornuta (ut porci).
Ad bovinumgenus referuntur varia (ut urus, qui est barbatus, bisons,
cuigibbusin tergo, bonasus cui cornua circa aures reflexa,
bufalus, cui
comuaplana, aspera) ad caprinum referuntur itidem varia (ut .y~M,
ibexcui cornua angularia et tuberosa, rupicapra cui cornua rotundata
etin extremouncinata, gazella cui recta et
contorta).
Bestiasunguibus armate non rapaces sunt hominiformes aut
lepori-
formes.Hominiformesmajores (ut simia, papio vel
pavianus, illaenulla

t. Cettephraseestà peu prèsrépétéeau commencement


de la p. tg.
460 TABLE DE DEFÏNÎTÏONS

PmL., VII, D< n, cauda, hic brevi), minores (longa cauda cercopithecus, et facieei simile
~,f.t8.
animal ignavum). Hominiformia facie et auribus hominem nonnihil
referunt, pedibus anterioribus ut manibus utuntur, quatuor iis incisorcs
lati, et bini dentes oculares nihilo reliquis longiores.
Qux leporini sunt generis, binos habent dentes oblongos in inferiore
mandibula binosque oppositos sed paulo minus longos in superiore.
Pleraque ruminantibus accensentur, quod ubi incisorum ope os cibo
implevere, rursus molaribus comminuunt alimentum. Sed verè tamen
ruminantia non sunt, cum non nisi uno sint praedita stomacho, unde
cibos non revocant. Sunt majora, media, minora. Majora aut pilosaaut
calamata. Pilosa vel in aperto (ut lepus) aut subterranea (velut cuniculus,
cui longas aures, brevis cauda aut mus alpinus, cui contra) alia calamos
pro pilis habent (ut major, histrix; minor, echinus).
M~ generis (ut arborum habitator ampla cauda sciurus).
Minoris (sorex, mus et talpa, cui minuti oculi, pedes lati instar
manuum aliaque unde apparet non optime huc referri). Muribusvesper-
tilio accenseri potest.
'9' ( <( Bestias unguibus armatae rapaces, felini generis canini, illa.
rotundo capite haseoblongo ~>.
Rapacia felini generis corpore sunt proportione pedum aut minus
oblongo aut oblongo. Non oblongo majora et vel robore insignia (leo,
ursus), vel maculis(rotundistigris, oblongis pardus), visu (lynx). Minora
(ut catus domesticus, civetta) Oblonga se in foramina inserunt et sunt
terrestria vel amphibia. Terrestria aut pellibus vilioribus (ut viverra,
quas cuniculis capiendis adhibetur, putorius, qui mâle olet), aut pretio-
sioribus (major ut martes, minor ut mustela, quae Hermine). Amphibia
meliore pelliceo (castor) deteriore (lutra vulgo Otter). Rapacia canini
generis Buropsea vel exotica. Europseaterrestria (ut canis qui docilitate
et obsequio, lupus qui contra rapacitate; vulpes quas subtilitate laudatur.
His addi taxus potest) exotica (ut Armadilli seu tatii), amphibia(ut
phocas).
Oviparas bestise aut gradiuntur et quadrupedes sunt aut repunt. Gra-
dientia sunt lata aut oblonga. Lata habent crustam (ut testudo terrestris
vel marina) vel pellem (ut rana; et buto, qui venenatus nec saltat).

r. Répétition v. p. ï8.
TABLE DE M&FÏMTÏONS ~.6t

Oblongasunt majora, media, minora. Majora (ut crocodilus), media (ut PmL., VII, D, n,
lacerta,chamaeleon),minora (ut salamandra terrestris, aquatica). Repentia 2,f. If).

q'j~epedibus carent oblonga et rotunda sunt rursus majora, media,


minora. Et quidem majora (ut serpens) media sine veneno (natrix
~M~) venenata (vipera) minora (ut c~cilia qu~e creditur venenata et
c~eca).
Partes animalium communiores sunt, aut specialiores. Communiores
fluidaeseu contentas aut nrmae seu continentes. Fluidas aut aërese seu
impetumfacientes, quae spiritus vocantur; aut liquida seu humores.
Humorutilis aut excrementitius. Utilis aut in sanguinem tendit, aut est
in sanguine, aut ex sanguine separatur. In sanguinem tendit chylus ex
cibo.In sanguine est sanguis ipse, serum quod aquea perspicuitate est,
sed calore concrescit;y bilis. Ex sanguine separantur succus nutritius
< pro individuo >, et pinguedo, adeps, et quod congelascit sebum.
Sevumpinguedo dura. Pinguedo incerti usus. Semen, pro fœtus genera-
tione lac pro nUtUtione. Excrementitii humores sunt bilis collecta,
excrementaex chylo secreta, sanguismenstruus, urina, sudor.
Continentiasunt similaria aut dissimilaria. Et illa dura aut flexilia.
Dura(ut cartilago et ossa) flexilia aut serviunt ad transmissionem aut ad
motumaut ad tegendum. Ad transmissionem spirituum cerebrum cum
medullaspinali,nervi, nbrae.Ad transmissionem humorum vel simplicem
vemeet arteriaevel percolatoriam glandulae.Ad motum ligamenta ten-
dinesque,quibus musculi ossibus alligantur, musculi ipsi, caro. Ad
tegendum,cutis, membrana.
Continentia dissimilaria sunt externa et interna. Externa caput et
truncus.Capitis partes generales facies et posticum (synciput, occiput)
illamagishaec minus pilosa. Speciales magis o~M~ (apertae, tecue) et
minusorganicae.Apertagutiles ad sensum visûs (oculus), auditûs (auris),
odoris(nasus), gustûs (os).
Craniumest os capitis superius, quo tegitur cerebrum.
) Nasusest cava prominentia, per quam transit respirationis pars et 20.
odor.
Os est scissura faciei, per quam transit maxima pars respirationis et
alimentum.Habet mandibulam superiorem et inferiorem, quae mobilis
est, et labia supra et mfra, quae sunt caraosse laciniae, quibus dentes
tegunturet os clauditur.
~.6& TABLE DE DEFINITIONS

PmL., VII, D, n, TecKe partes internas magis organicaesunt, vel prominentes ut lingua
2, f. 20.
et dentes, vel concave palatum, guttur, in quo Epiglottis. Lingua est
molle, camosum et oblongum corpus, quod motu, flexu et alUsusuo
servit cibis movendis in ore et voci Cormandse.Dentessunt ossa brevia
verticaliter sita in ore infixaalia in mandibula superiore, alia in inferiore
sibi respondentia, uteorumope cibiintercepti firmi teneantur, incidantur,
molautur. Hinc alii canini, incisores, molares.
G~~ est caro, ubi infixi dentes.
Palatum est cavitas ons superior.
Guttur est ex ore in interiora descendonsvia cava.
Faucesintus initium gutturis.
GM~ extra superior pars colli.
U~M/~seu gurgulio est caro mollis inflabilis in extremo palati, ubi
incipit guttur.
Epiglottis ibi est valvula quae aperitur extrorsum, ad emittendumspi-
ritum, clauditur vicissim, ne cibus intret in viam respirationis.
Partes ~<MM~ c~M~ supra, medio,ad latera.
Supra Frons quae est suprema pars faciei supra oculos. C~M~M protube-
rentia super oculo, quae infra terminat frontem.
.M~M latera; supra, temporaquod est inter aures et frontem. Infe-
rius malx quae sunt e regione oris, et spiritu ad exitum nitente clauso
ore inflantur. Genx sunt superior pars malarum.
Infra sub ore directe ?~~M terminatio faciei infima externa, in qua
intus primum maxilla seu mandibula inferior mobiUs. interius ~M~
qu~esunt binse glandulaein faucibus -< Hactenus caput. >
Truncus quod corpori superest demto capite vel demto capite et mem-
bris. Habet superiora, media, ima. Superiora anticum et posticum simul
complexa sunt collum et scapulae. Collum est quod truncum capiti
jungit.
Cervixest colli pars posterior.0
Nucha quod est proxime infra foramen cervicis, ubi oritur spina. alii
sic appellare malunt cavitatem posticam colli prope caput.
F~~n~ pellis dcpendens a gutture, ut in bobus.
Humeri pars trunci lateralis superior, à qua brachia pendent.
Scapula os humeri.
Clavicula instar clavis juagit scapulam sterno.
TABLE DE DËFINITtONS
JL6~

Ad antica et postica determinata sunt pectus <~ et dorsum >. PPmL., Vil, D, n,
Thoraxest medius venter seu superior trunci cavitas. circumscribitur i, f. 20.

supraclaviculis,infra diaphragmate; ante sterno, postica ossibus dorsi


lateratima costis; continet partes, motu se aperientes et claudentes
nempecor et pulmones. Hinc ut eas coerceat, ossibus firmatur. Sternum
ossapectoris.<
Ejuspars <mteriorextus apparens dicitur pectus, posterior dorsum,
utrinquelatera.
M<%M~M sunt extuberantiaecarnosasin pectore, apta&ad lac gignendum
in suis glandulis, quarum fungosa extremitas papilla est, apta suctioni
exquisitisensusinstar glandis.
) Spina tergi, est osseum omne tergi à coUo ad inferiora, constans s
vertebrisseu partibus, qux separatim verti possunt. Continent medullam
dictamspinalem.
Costxsunt'ossa lateralia thoracis.
Coxendix est os, in cujus cavitate recipitur < os femoris >, est
pars
internacoxae< quae ad latera ~> ossis sacri, quod spin~ est pars infe-
rior immobilis.
Infimusventer, abdomenqui et proprie venter,est cavitas trunci
inferior,
membranâcircumdata, quae peritonaeum appellatur, superius terminata
diaphragmate, continens ventriculum, intestina, pancreas, hepar, lienem,
renes,vesicam,et quae pertinent ad generationem et excrementa. Sub
peritoneoomentum est, membrana nempe adiposa, intestina involvens,
quodEpiploonvocatur.
~M~~cMest centrum depressum in antico infimi ventris, in
quod vasa
quidam(dicta umbilicalia) terminantur, qux serviunt ad fœtus in utero
communicationem cum venis maternis.
Iliumsuperior coxœ pars, ubi intestinum ileon seu convolutum.
C/M~vel nates pragtuberantiae,quibus sedemus, in medio anus exitus
excremcntorum.
~M, quod a costis nothis seu inferioribusad ilia; unde hypo-
chondriaca affectio,quia ibiintusmesenterium obstructionibus obnoxium,
vtilgoWeicheSeite.
~~M~wi pars abdominis sub umbilico.
Inguenquod in hypogastrio est circa pudenda, ibi glandul~, qu.B ali-.
quando,in bubones intumescunt.
4~ TABLE DE DEFINITIONS

PHÏL., VH, D, H, P~~y pars inguinis propior pudendis in quo piÏi succrescunt œtate
2,f.2Ï. ad
generationem maturescente.
Trunco adhèrent artus, nempe partes corporis ad motum externum
destinât~ suntque totales aut partiales. Totales in bestiis vocantur pedes,
et sunt quatuor numero; ex quibus anteriores etiam ad alia movenda vel
sistenda adhibentur, et in homine brachia appellantur. ubi posterioresad
motum totius corporis de loco in locum super terra aut in aqua
magis
et
serviunt, pedes speciatim dicuntur; etsi in avibus et pedes serviantad
alia movenda et brachia abierint in alas.
Artus ergo totalis (ut brachium, pes), dividitur in armum, cubitum,
manum.
~My est pars brachiitrunco vicina, quaeper humerum ei connectitur.
Cubitusest pars media inter armum et manum.
M~M~est pars extrema brachii, qua aliquid comprehendi potest, cons-
tatque carpo, quo cubito jungitur, palma seu medio manus, cujus
cavum dicitur vola manus. et denique parte extrema in digitos6ssa,qui
oblongi sunt, quibus fieri possunt diversi motus, quique rursus in ~<M
subdividuntur.
Condylusjunctura articulorum.
In pede armo respondet femur, cubito crus, manui pes ~~y.
Genu est commissura femoris et cruris, ubi flexus. In anterioribus
pedibus sic dici solet Latinis, in posterioribus suffrago.
22. j ?~ï pars anterior seu dura cruris. Sura posterior, quas carnosa.
Po/ digitus intimus, qui caeteris major et ab iis remotior. quibus-
dam H~
Planta est imum pedis, quod in quibusdam bestiis induratur. Carpo
respondet Tarsus. Quibusdam os tarsi primum dicitur talus.
Nunc ad partes internas animalis, quae sunt viscera et ossa; nempe
mollia et dura. De ossibus quaedamjam dicta, quia structuram fadunt
exteriorem.
Viscera sunt vel pro motu aëris seu respirationis, vel pro motu
humorum eoque sensibili, quo in circulum aguntur, aut insensibili,quo
pr~pamntur. Pro respiradone est follis naturalis genus, qui per
arteriam asperam aërem recipit, et rursus expeUit exterius, quod respira-
tionem vocant. ln duas partes dividitur a mediastinoid est, membrana
thoracis cavitatem in duas partes dividente, ut una corrupta alia supersit.
TABLE DE DEFINÏTÏONS
~65

Et quaelibetpars duos habetlobos. Intus versus thoracis cavitatem concavi PHtL., VII, D, H,
22.
sunt,quia cor amplectuntur. 2,f.
Pro motu sanguinis sensibili est cor, quod habet speciem antlix val-
vulisinstructa&,quo sanguinem uno foramine attrahit, alio expellit, val-
vulautriusqueregressum impediente. Duos habet ventriculos, ex quibus
dexterrecipit sanguinem venosum ex vena cava, eumque mittit ad pul-
monesper venam arteriosam, ut aëre impracgnetur.Ex pulmonibus redit
per arteriam venosam seu venam pulmonarem ad ventriculum cordis
sinistrum,unde expellitur in arteriam magnam in diastole uterque
ventriculusaperitur in systola uterque comprimitur.
Ceteraviscera serviunt ad humores prœparandos. Et quidem alimenta
inoremasticat~et salivaimpraegnataper œsophagum recipit sinistro ori-
6ciositusin abdomine ventriculus,cujus motuquoque subiguntur inclusa,
et protrudunturdeinde in intestina tenuia, ubi chylusseu pars utilis ali-
mentiab excrementitio separatur. Chylus per vasa lactea extractus in
receptaculoproprio colligitur, atque inde per venam subclaviam et
Mv:itnin dextrum cordis ventriculum deportatur. Reliquum stimulante
bile(in hepatea sanguine separata) propellitur in intestina crassa. Lienis
quiin sinistro hypocondrio situs (ut hepar in dextro), quod viscus est
spongiosum,usus non satis notus.
Renesex sanguine per venas emulgentes allato separant humorem
aqueumet saisum sudori cognatum seu urinam. Bini sunt siti sub hepate
et liene,et urinam ope ureterum mittunt in vesicam
urinariam, ubi ser-
vatur, d onec expellatur; ut bilis servatur in fellea.
Testessemini maris elaborando serviunt, numero bini extra abdomen t
positi,in quos venas binœ et arteriaebin~eingrediuntur, quas spermaticas
voeant,quaeintra testem in ramos sparguntur, advenit et nervus a sexto
pan.Ex testibussemen per vasadeferentiain cavitatem penis fertur. Pros-
tate sunc binae g!andu!ae,
quae aliquem quoque humorem in penem
emittunt.In mulieribus uterus peni respondet,
corpora bina testibus
comparantur.
j Hodieputant, ovarium esse in omni foemina, ubi ovulum a semine 23.
vinîifœcundetur,aique inde in uterum
per tubam Fallopianam delatum
~oetum constituat,qui ibi nutritur. In mediis intestinis jacet ~M,

Hodana
a ëcrit ~-o~o~.
tM~MTS M
LËtSNtZ. 90
<~66 TABLE DE DEFÏNÏTÎONS

?H!L., VII, D, !t, in quo muiti sanguiferi et chyliferi ductus et pancreas glandulosum
3.f.23.
corpus, succum intestiuo tenui, non procul ab introitu bilis peculiari
ductu infundit, quo bilis temperatur.
Sunt et partes animalium peculiares, ut m natantibus ~M~p, tenue
tcgmcutum et partitum, cn~~ fragilior, testa durior et aperiens sese,ut
in ostreis. Eadem ~ï~My, id est, foraminibus in capite lateralibusres-
pirant. Qpsedam insecta habent ad cornuum instar <!K~fKM,quibus
explorant iter. Datur et in natantibus vesica aërea, cujus contractionegra-
vitatem corporis specificamaugere creduntur. Sunt et ~M<~ ~MMM~ lata
tenuisque substantia ex acuminibus composita, quïe ex corpore piscisexit.
In volantibus corpus tegunt ~Mw~ quarum in extremo ramusculi
piliformes, ad fundum M~~Mj cylinder scilicet perforatus.
Ale sunt quasi remi, quibus percutitur aër. Cauda pro gubernaculo.
In quadrupedibus quibusdam cornua (qux aliquando et in piscibus,ut in
cetis) armant caput, M~«~ pedes. Jubx pinnis respondent.
Pilus corpus longum flexile, quod plantée instar cute exit ex multis
compositis fit lana in quibusdam, in aliis pelliceum.
Ex pilis in mento barba. In extremo trunci prominentia est cauda, quas
et ipsa saepepilosa.

~c~ est alimentum animalis.


P~~ corpus siccum comestile, quod fit materiam vegetabilem(ex
granis maximè) in farinam redactam et aqua maceratam coquendo.
Potus est liquor alimentosus, qui hauritur ore.
Jus est liquor eorum, quaecoquuntur.
Butyrum unctuosum ex lacte collectum.
Caseusex crasse partis lactis coagulatione depositae compressionefor-
matum.
Fartum esca, qua quid farcitur, utintestinumvacuum, cum fit farcimen;
Farcire autem est minutis partibus collectis implere.
Artocreasest coctum ex farina cum butyro cavum carne repletum.
Amictus est tegumentum portatile tenue scilicet contra aëris injurias
transitorias, non contra vim solidi majorem.
F~MMest linea tenuis flexilisapta ad connectendum.
f~ est fascia capitis crines colligens.
Pannus textum unde vestis, maxime ex lana.
TABLE DE DÉFINITIONS ~6y

PM/M~r cui ob mollhiem commode innitimur sive incumbendo sive ?H!L., VÏI, D, n,
a. f. z3.
insidendo.Speciatim saccus clausus, materia flexili plenus in usum
dictum.
recipiens flexile, firmum, amplum, uno tantum loco apertum,
qui arte fit ex extenso seu piano. aut multas habebit plicas aut consul
debebit.
On~M~M~w quod in eo spectari volumus, etsi ad tegendum
necessenon sit.
( Aedificiumest tegumentum magnum firmum, loco aiBxum contra 2~.
aërisinjuriasdiutius durantes, vimque edam majorem a solido inferendam;
non pro nobis tantum sed et nostris rebus conservandis.
Latiori structura vocabulo comprehendas etiam navem, murum,
pontem,turrim, columnam, obeliscum, ut sit omne corpus ingens arte-
factumcujus partes cohérent ut scilicet a machina distinguatur, nisi
hancquoque comprehendere velimus.
Navisest sustentaculum hominum et rerum capax, ut in aqua promo-
veantur.Et habent hoc commodi, ut majora opem facile promoveantur,
quiaminusresistit aqua motui incumbentis quam terra.
Ponsest sustentaculum duo extrema firma aquam coercentia conjun-
gens,ut transiri possit sine immersione in aquam.
?~M~ est prisma ligneum quadratum, aedinciisaptum.
Asserest planum ligneum oblongum arbore abscissum.
Laterest lapis ex terra coctus.
C~w~MMpropriè lapis ex asdinciocaesus. Hodie vulgo materia mollis
qux deinde sponte fit firma inservitque aliis colligandis.
Columnaest corpus cylindriforme, quod erectum firmitate sua tecta
structurarumsustinere potest. soletque crassitiesinfra major esse et supra
prominerealiquid, ut pluvias delabentes a columnae corpore arceat.
est tectum cavum in extremo sustentatum.
Cancelliobstaculum retiforme rigidum, quod oculis non corpori patet.
Scalacompositum ex gradibus, ut iri possit ad locum altiorem.
Gradusest fulcrum, in quod fit passus in altum.
vallum olim ex lignis erectis unde miles dicebatur vallum ferre in
cxpeditione.Nunc intelligitur erectum crassum ex terra, ut eo salvo ad
locumaliquem veniri non possit. Solet vestiri lapide, ne inclinata nimis
sitanteriorfacies ad horizontem, ascendique facile possit. Nam ipsa per
~68 TAM.E DE P~FÏNÏTtO~S

PML., VU, D, se terra aggesta (unde aggerisnomen) indiget inclinatione faciei seu pro-
2, f. 34.
cursu inferiorum, ne superiora ruant extra vallum. Solet etiam adhiberi
aquis cocrcendis.
(~~ est impedimentum motus.
~~M~ est apertura ad introitum in locum destinata.
~K~~ est apertura lucem admittens.
C<ï~M~ est proprie via fumi clausa, ne incommodet. Nam verbo ¡
tenus caminus, c~~MM,significatviam. Sed adhibetur tamen et ad locum
ignis apertum simul designandum. f;
Si locus ignis est clausus, nisi quantum opus ad usum, is locus
dicitur /cnM~ qux non tantum adhibetur ad calefaciendum aërem
conclavisclausi sed et ad immissa aut superposita vi ignis tractanda. §
Grundia suggrunda pars tecti prominens ultra murum vel parietem,ut
ab eo pïuvise casum arceat.
Vestibulumaedincii pars ante januam.
P~CMMïquod est in parte posteriore, ut ostium posti cum. Posterius
autem censetur hoc loco, quod non aequeaditur.
C~~M~c, quod fit ex tignis junctis, ut firmum aliquid componant.
Sed maxime si sit horizonti parallela, serviens ad separanda superiora
habitacula ab inferioribus.
25. Tr~M~~ sunt tigna transversa a pariete ad parietem. dicuntur et de
remigum sedilibus in navi.
Si super duabus trabibus parallelis erigantur tigna parallela sibi ex
adverso, et tigno obliquo conjungantur, haec tigna obliqua appellantur
C~~(~f~~). j
In habitaculo, quod imum est horizontale dicitur ~K~M~M; quod
supra, tectum;quod ad latus angulo ad horizontem recto surgit, ~n~.
Malus est lignum erectum in navi, quod ferre potest velum.
Transennaest funis extentus.
Clavus vel gubernaculum est, quod in postrema parte navis in aquam
prominet. servit *adnavem convertendam. Nam si aqua quiescat ipsum
gubernaculum motum instar remi navem ab aqua repellit, unde conver-
titur. Sin navis sit in motu, gubernaculum obliquatum magis aqux
resistit quam rectum, et ita ipsa vis motus navem convertit.
~M< est corpus uncinatum, quod si in fundum aquae projiciaturet
fune navi annectatur, servit ad navim sistendam. dum enim navis moven
TABLE DE DEFtNÏTÏONS ~6()

terram momordcrat, 1pmt~ VII, D, u,


incipit,anchora trabitur, simulque acumen, quo 2,f.35.
magis intra eam adigitur, ut tandem, nisi frangatur aut rumpatur aliquid,
navisulterius promoveri non possit.
J~N~ est vectis in extremo latus seu palmam habens, quo dum
ab ea corpus mobile in aqua.
pellituraqua, repellitur
F~M~est superficies ventum excipiens, ut ejus vi navis propellatur.

VARIA.
SUPELLEX
C~ est prisma cavum ut canna. Sub prismate cylinder conti-
netur.
FHMM est prisma flexilevel cylinder flexilis, sed cui firmitas adest.
Thecaest repositorium portatile.
Aciculaest instrumentum perforandi exiguum.
Acusest simul instrumentum perforandi et aliquid secum transducendi,
ut filum,lardum.
Forfexest compositum ex duobus cultris, angulum mobilem facien-
ùbus,ut interceptum inter ipsos secari possit.
Pecunia est materia pretii noti apta ad aliarum rerum pretia, ad
exiguasusque partes, mensuranda.
Mensa est planum horizontale super pavimentum erectum infra
hominis altitudinem aptum ad sustinenda, quœ manibus tractare
volumus.
C~~ est cylinder ex materia combustibili, ellychniumper longitu-
dinem ejus transiens circumdante, id est, filum, quod facilius adhuc
ignemconcipit quam ipsa materia candelae.
est continens diffluentis in summo apertum. Itaque liquida et
aridaex partibus exiguis composita continere potest.
Cathedra est sedes altior, ut qui sedet spectari audirique faciliùs
possit,ad docendum ferè comparata, etsi latius sumi possit.
Sporta sportula est vas contextum ex flexilibus crassioribus Korbut ex
palea,juncis, et firma facere potest etiam ex non firmis, ut ex stramine.
Arca est receptaculum undique clausum utcunque portatile, cujus
tectumarcuatum instar Januaesursum vers~ aperiri potest.
Lectusest locus horizontalis stratus, ut in eo commode quiesci possit a
jacente.
~0 TABLE DE DEFtNtTIONS

¥
PtUL., VU, D, M SUPELLEX RUSTICA.
2, f. 2 r.
~f~M est mobile corpus, quod aciem habet, qua terram proscindit
ut semina injici possint.
Occa instrumentum est, quo g!eb.c confringantur et sata rursus
operiantur.
Ligo est instrumentum constans angulo recto, cujus una extremitas
manu tenetur, altera ferro armata est, ut penetrare in terram apice et i
radices veprium eruere possit.
Currus est corpus ex receptaculo vel sustentaculo rerum transportan-
darum et rotis compositum, ut facilius trahatur.
~f~M~M~ est liquor niger, quo literae in charta duci possunt. Corn-
ponitur ex solutione vitrioli et gallarum.
Charta est superficies flexilisex linteis vel laneis tusis, maceratis atque
expansisrursusque siccatis.
Liber est compositum ex multis paginis parallelis inscriptibilibusparal-
lelc sibi affixis, ut aperiri et claudi possint quiescente extremitate, quibus
committuntur.
Organum ~M~w est instrumentum musicum, in quo aër per
fistulastransiens sonum facit.
Lyra instrumentum musicum portatile, chordis instructum, quas
digitis pulsantur.
Pandura est instrumentum musicum chordis instructum, quae chordx
alia arcu tensa tanguntur Geige.
Tympanumest instrumentum sonorum cavum, cujus superficiestensa
pulsatur.
Tuba instrumentum musicum ore inflatile majus incurvum ex
metallo.
Campana est instrumentum cavum ex metallo, quod alio corpore duro
pulsante sonum reddit. Pulsans si intus suspensum sit totoque pulsato
pulset, pistillus vocatur.
Ludus est exercitium incerti exitus, quo certatur delectationis
gratia.
Pictura est similitudo rerum solidarumin superficie. S
Spectaculumest actio publica ubi factis delectantur <( vel saltem affi- g
ciuntur > spectatores non verbistantùm. S
TABLE DE DËFINÏTÏONS 47 ï

D, n
sunt instrumenta nocendi per vim manifestam. Ita venena FPML., VII,
a, f. 26.
excluduntur,ubi vis non apparet.
crassitie minore,
Gladiusest ferrum oblongum, mediocri latitudine,
acumen.
aciemhabens. Omnis gladius aciem ha~ct, non omnis
Bombardaest fistula, ex qua per expansionem pulveris pyrii ejicitur
globus. vim
est compositum ex linea, quae extremis per chordam tractis
elasticamaccipit, eaque dimissa se restituens missile propellit.
Telasunt arma missiliabrevia, acumen habentia. Sagitt~ appellantur.
J~~ est Jignum oblongum, acumine duro armatum.
obtensa cui non adh~ret,
Clypeusest superficies magn~ parti corporis
tamfirma,ut armis perrumpi facile non possit.

27.
~CCJDET~ CO~~U~L~
dicemus C~Mf-
Causaest coinferens natura prius illato. < Interdum
sumitur. >
rens,cum causade concurrente potiore
causa nomine
< Causa sufficiensest inierens pâtura prius illato. Saepe
vel paene sufficiens. Causaper se,
simpliciterposito intelligitur
est coinferens (inferens) natura prius, modo
(itemcausa sufficiensperse)
nihilimpediat. >
constituit inferens.
Coinferens quod cum alio vel aliissumtum
est coinferens.
f~~ est, quo posito aliquid ponitur. Omne inferens
infert.
Namsi per se infert, edam cum aliis non impedientibus sumtum
inferatur
Porro non omne inferens causa est, cum etiam ex effectu
causa.
Coinferensidem est quod conferens.
Connexasunt quorum quodiibet necessariô infert alterum.
vel saltem
Oriri aliquid ex eo dicitur, quod est inferens natura prius <
coinferensprimarium natura prius seu causa primaria. >
Requisitum est suspendens natura prius. < vulgo causa sine quanon. >
sine medio illationis
< Constituensest requisitum immediatum, seu
etsi partes
vel probadonc. ita pars constituens est totius, puncta etiam
non sint, tamen sunt constitueutia corporis. >
et conditio.
Suspendens est, quo non posito aliud non ponitur; <dicitur
sunt quidam suspendentia non absolutè, sed secuQdum certum produ-
47~ TABtJE DE D~FÏMTIONS

Pnn. VÏ!, D, n, cendi veî existendi modum. Quod et ad requisita appHcari potest, et
2,f.27.
quidam sunt requisita, secundumquid, non simpliciter. idemque in in~ &
rentibus etiam locum habere potest. tr
Consuspendentia,vel cof~M. quibus omnibus non positis, sequitur
demum rem non poni. Aggregatum ergo omnium correquisitorumforet
requisitum plénum. >
Conjunctasunt etiam, quas connexa non sunt, modo de facto simul
ponenda sint.
Efficiensest causa activa.
AM~M causa, quam causa efficiens [primaria utitur] <~ finem inten-
dens facit, esse causam >.
Finis est, cujus appetitio est causa <; sumciens> conatus in agente.
Materia est constituens passivum, quod manet in mutatione. < Qu.
an materia sit abstractum? >
Forma est constituens activum <; abstractum > Interdum sumiturpro
constituente mutabili. <~ Spiritus animales sunt constituentia activa, sed
non abstracta. >
Auxilium est, quod actionem alterius leddit faciliorem, < id fieri vim
agentis augendo, vim aliam addendo, manente vi minuendo impedi-
mentum. >
7~~M~~M dimciliorem,<; quod fit diminuendo vim agentis, dimi-
nuendo vim auxiliantis, manente vi minuendo effectum, quod impedimen-
r
tum strictèdictum est. idquc nt vim atiô divertendo. Est et alius modus
impediendi lato sensu, si eludatur actio, objectum amovendo, vel obli-
quius reddendo, ubi virium pars non proncit ad effectum. < Obstaculum
actionem in se divertit, nulla licet mutatione facta in agenti et
patiente ~>. >
Permittensnon impedit cum possit.
Instrumentumest, quod agit patiendo.
Pf~ï~M~ est producens causam futuram, <~ vel caussefutufaequali-
tatem requisitam >.
Conservatquod impedit corruptionem.
Exemplumuniversalis est particulare, sub eo comprehensum.
Occasioest rerum status, nobis conveniens ad agendum sine opera
nostra oblatus. 1
M~f~w est actus prsemiodignus. D~~M~ pœnâ.
TABLE DE DËFÏNÏTÏONS ~73

Fortuna est status rerum a nostra prudentia non dependentium. PHIL., VII, D, H,
Statusest aggregatum praedicatorum mutabilium (accidentium) con- 2,f. 27.

temporaneorum.

MODI EXÏSTENDI.

Independens quod alio tanquam natura priore non indiget <; quod non
habetrequisitum >. ~~M~~ quod contra.
Simplexcujus pauca sunt constitutiva. Compositumcujus multa.
< Prorsussimplexcujus nulla >.
Pertineredicitur, quod haberi convenit.
Periculumest facilitas mali; quodsi non sequatur, salvi dicimur seu
salutemhabere <~ posito malum esse magnum >.
P~M~M quod durat diu.
Mutabile,quod potest non durare. < Praestat durationem definire per
mutationem, ut alibi factum. >
Haberedicitur A et B < dicitur > haberi, si ita existat B, ut eo uti
possitA. Carereest non Habere, cum conveniret. Habere est generalius
quampossidereet latius sumtum, ut ad res quascunque etiam inanimes
etjurisexpertesapplicari possit, uti pertinere rem ad me est latius, quam
jus mihi in rem esse. Et uti habere abstrahit animus a possessione, ita
perdnerea jure. Habemus ea, quae sunt pars nobis, item quxesunt attri-
buta,uno verbo, quae sunt in nobis. Habemus tamen etiam, quse non
suntin nobis, nempe instrumenta agendi, amicos, res amicorum. Sunt
enimin habendo quidam gradus. Res amicorum habemus contra hostes
communes,sed non contra ipsos amicos.
j U~Mreo quod facimus concurrere ad finem nostrum.
C<m~Mm est, quod confert ad perfectionem majorem. 228.
est activitas primitivasubstantiaeplenaesimplicis <; seu est forma
substantialis>.
Morsest cessatio vitae.
Vicescontinentmutuam unius in alterum mutationem.
Ordinariumest, quod fit secundum regulam communem, <~ seu
secundumid quod plerumque contingit. ~>
Extraordinariumquod secus.
TABLE DE DËMNÏTÏONS

PHÏL., VII, D, ir, MODI AGENDI.


2,~28.
~~r~ est agere et proximc ante non egisse.
CcM~M~r~ est agere et proxime ante egisse.
~M~ est agere et proxime post non esse acturum. Pro agere poni
potest et in aliquo statu esse.
Repetereest agere, quod prius actum est sed [intervalle] <~ tempore>
interjecto.
Potentia est status, ex quo oritur alius status (qui actus dicetur) posito
conatu agendi.
Conatus est status, ex quo oritur [actus] <; alius status (qui nempe
didtur actus) > nisi aliquid impediat.
Debeturquod requisitum est ad perfectionem.
Oportetfieri, quod debitum est.
Expedit, quod confert ad perfectionem. < Itaque expedire et conve-
nire est < foret > idem. Praestat discriminari ut expediredicamus,quod
extrinsecè confert ad perfectionem, non ipsam constituit vel continet.>
Facile cujus pauca sunt requisita. Difficile cujus multa. Sub multis
magna continentur; nam magna habent multas partes.
Requisitumvide p. praeced.
Solet cujus exemplorum numerus multo major est, quam oppositi.
En marge, signe Habitus est ad id quod solet fieri ex agentis dispositione.
de deleatur.
~M~ est, cum principium actionis in agente.
Violentum,cum contra, prassertimsi patiens resistat seu agentis acdvi-
tatem minuat.

PERFECTIO. e

Perfectioest magnitudo realitatis.


Bonum quod confert ad perfectionem percipientis, <~ seu conveniens
percipienti. >
~ï/M~ quod ad imperfectionem. M~f~~ quod neutrum.
Pulchrum cujus contemplatio jucunda est.
Deformecujus molesta.
Purum cui non admiscentur, quae reddunt imperfecdus.
Impurius cui admiscentur.
TABLE DE DÉFINITIONS ~5

Utileest quod expedit percipienti. Quid sit expedire, videatur titulus PHÏt. VII, D, M,
2, f. 28.
contra. <( Itaque bonum utile non continet neque
pr~cedens.jM?~MW
constituitperfectione.n. >
y.M?M quod continet perceptionem perfectionis.
M~M quod imperfectionis.
~<w est conveniens ad propositum. Ineptumcontra.

CONSENTANEA ET DISSENTANEA.

Eademsunt, quae sibi substitui possunt salva veritate.


Diversa,quse secus.
Oppositaqu~enec simul esse, nec simul non esse possunt.
Consistentiaquae simul esse possunt. nonconsistentiaquae secus.
.R~~M/M~est, quod relationem dicit, seu quod relatione constituitur.
Absoluturncontra.
Positivum quod nullam involvit negationem nisi negationis.
Negativum contra. Potest et dici absolutumet limitatum.
explicatussupra, ubi potentia. Medium, ubi finis et causa effi- 29.
ciens.
Objectum est subjectum attributi producendi; quod interdum extrinseca
denominatioest, ut cum attributum est Tocogitari.
A~û est variatio secundum perfectionem; <~ vel exercitium per&c-
tionis.>
MM~osecundum imperfectionem. <~ quas continet passionem. >
Subjectumest, cui aliud ens inhaeret, quod dicitur adjunctum. vid.
supr.de Abstracto.
C~M~M~M~est conjunctum actioni. Conjunctumquid vide supra, ubi
de causa.

GRADUS COMPARATIONIS.

yalde est tale, cujus adjunctum est magnum. Valdè calidum, cujus
calorest magnus.
Mediocre,quod nec magnum nec parvum.
~c~MM magnumdicuntur, quod multis minus majusve est. Cxcerum
majusest, cujus pars alteri (~~n) toti asquatisest.
M~KMfttest omnibus majus. Minimum omnibus minus.
47~ TABLE DE DÉFINITIONS

PH!L.,Vn, D, n,i, PnM~ est cujus simplicior m ordine coUocatio est.


2,f.2<). alterum~
~MM/ si neutrum prius aut posterius.
~cm~, M~M est, quod majus minusve débite, aut neutrum est.

f
RELATIO NUMERI.

[MM~M~ est unitates.]


Si A sit L et B sit L, sitque A et B idem, M~MM est L.
<< AfM/ est aggregatum unitatum. ~>
Tc~~ est, cujus plura constitutiva in recto concurrentia.
dicuntur~f~.
< Strictius totum ita sumitur, ut sit homogeneum parti. Homogènes
sunt quorum unum in simile alteri, si non sit, mutari
potest. >
~~MM pars quas manet aliis demtis.
P~~o~M est habitudo magnitudinum duarum, cujus ope una ex alia
data [denniri] <; determinari > potest.
0~0 est relatio inter multa, qua a quolibet discriminatur.
quodiibet
Co~t~M~ est attributum plurium subjectorum.
P~ unius aut
quorundam.

~CCZD~~T~ ~~T'HC~~TfC~ J!

ApFECTIONES PRIM.E.

Zo~~M~ (~<:) in quo via magna (parva) secundum cam plagam, qua
in eo maxima esse potest.
Zd! ~M~ secundum plagam, maxima esse S
qu.e post priorem
potest, anguloque est ad priorem recto.
C~~M~ rursus ut ante, anguloque ad planum a prioribus plagis
factum recto.
.¡;;
~~M~ quod via minima incedit.
C<~M~ quod alla. ?
D~K~ est vias inter duo minimal magnitudo.
CoM~MM~M ubi extremitates partium non determinatae. secus m
Si superficies ~M~ non sit (seu cui
non ubique recta, sed
congruat
~~) erit unum latus ~mKw~ alterum ~MM~M~. S
C~M~ est, quod est a parte plani aut rcctag C~MM
tangentis.
contra. ~S
TABLE DE DÉFINITIONS ~y

Posmo. PHIL., VII, D, u,


2, f. 2().

P~M~K~ quod angulum rectum facit seu utrinque aequalem,alias


~~K~ est.
) 7t~M~ ab ea parte, ubi minor angulus. 30.

j~ est, quod tandem prodit aucta ad extremum inclinatione.


P~~M~ est, quod ubique asque distat.
Secatterminum communem, quod cadit in utrumque, terminum com-
munemhabentium, < et in ipsum etiam terminum. >
'T~;MM~M)M est, quod angulo recto secat.
Angulusincidensest, quem via facit ad occurrens.
Refractus,quem via continuata trans occurrens, facit ad priorem.
Reflexusest si via non ultra occurrens sit continuanda sed retro.
U~ est, cum via secat occurrens. Citra cum manet ad easdem partes.
~r~ est citra < ire >, cum pergere <~ ita > non licet <~ ut tandem
non amplius sit ad easdem partes. >
Supinumest, cum posterius est inferius. Pronum cum anterius est infe-
rius.Inferius est latus versus eam partem, ad quanl fit motus <~ natu-
ralisuniversalis,qualem in gravibus agnoscimus. Naturalem hic intelligo
apparentem.>
D~~w et ~~M~fM~nec anterius vel posterius, neque superius aut
inferius< et tamen in plaga ad eas recta. > Distinguuntur, quod dex-
trumnobis est commodius.

SITUS.

Distantiasunt si via ab uno ad aliud non nisi per alia Contiguasecus.


Plaga est determinatio rectasex puncto dato educcndas; generaliuspro
rectapotest aliquando poni linea. Plaga contraria est, quœ priori jacet
in directum,seu est in eadem recta indefinita.
Infraquod est in plaga gravis ex puncto dato cadentis. Supra, quod in
contraria.
Ante,quod est in plaga motus horizontalis futuri. post quod in con-
traria. Itaque utrumque facit angulum rectum ad plagam inferioris et
superioris.Generalius sumi potest, si Tohorizontalis omittatur.
Dextrumet sinistrum sunt plagas contrariaeinter se facientes angulum
47~ TABLE DE M~FtNITIOXS

PHtL., VIT, D, ït,t, rectumtam ad plagas superioris et inferioris, quam ad plagas


2, f. 3o. anterioris
et posterius'. Sed dextrum a sinistro discerni non potest extra
animalia
[et] < née > solet discerni nisi facto ipso, seu perceptione, dum ab uno
latere motum commodiorem quam ab alio homines experiuntur. Posset
etiam in animalibus discerni Anatomia.
Alioqui si hominis umbilicus sumatur pro puncto, ex quo ducenda;
plag~, erit superius in plaga versus caput, inferius in plaga versus pedes.
Anterius in plaga ab umbilico extra corpus, posterius in
plaga ab umbi-
lico per corpus. Dextrum ad latus, in quo situm hepar, sinistrum ad
latus, in quo situm cor. H~ccintelligenda, si homo sit in situ nature
ambulandi.
Duorum unum est A alterum Extra. si ab uno ad alterum trans-
eundo via recta (aliquando sensus est quacunque) non possit
perve-
niri nisi cadendo in A. Discernentur autem intra et extra, quod illud est
in parte concava, hoc in convexa; quas supra discrevimus. Sic centrum
est intra circumferentiam circuli, imo et intra arcum circuit. Omne
punctum, quod in aream circuli non cadit, dicetur extra circumferentiam
esse. Secus est de arcu. An ergo intra arcum cadet, quod extra circulum,
modo sit a parte concava arcus. Quid etiam si peripheria includenshabeat
puncta flexus contrarii, seu sit concavo-convexa? Dicemus ergo intra et
extra sic distingui, quod intra est, sit in parvo dennito spatio, quod extra
in magno imo innnito. Accuratius ambitum est, quod in area
ambitu inclusa est. Extra quod in spatio est, quod prodit areas continua-
tione. 7~M~ autem non est pars.
3ï. Circumdat ambitus ngur~ eam rem, quas est intra figuram. Quodsi
figura sit solida, nullo modo ab eo, quod non est in figura, ad id quod
in ea est, veniri potest, nisi per circlimdans seu ambitum. Circumdans
postea aliter sumemus (ubi de motu separante).
~M~ est terminus ngune totus, et dicitur respectu ngum:, ut cir-
cumdans respectu ejus, quod in figura. Sic murus est ambitus civitatis
sed circumdat homines in civitate.
<E'M~M seu terminus est locus, quo unum ab alio nullam partem
cum ipso communem habente seu separatim mobili attingi potest. Solet
etiam extendi ad vicina huic loco. Et ita drcumferentia circuli ubique

ï. ~) pourposterioris.
TABLE DE BÉFINÏTMNS 479

extremumhabet, ubique enim attingi potest. Sed alio sensu extremum PmL., VII,
.~f.3!.
D, tt,

sumiturpro ultimo loco moti in re, quem immediate sequitur motus


extrarem, posito lineam utriusque motus unam esse. Et hoc sensu cir-
cumferentianonhabet extremum.
Mediumest, quod plurimum recedit ab omni extremo. Ita centrum in
ova!i,quod ab omnibus punctis non ~equerecedit.
Potestesse figura imperfecta, quagduos habet ambitus, seu cujus totus
term~usnon componit unum continuum: v. g. Sphœra excavata, cujus
aliusest internus terminus alius externus.
Potest tamen ambitus ita sumi, ut parti termini exteriori competac~
Et externum est,
entqueambitus totum extremum continuum externum.
totum est alterius
quodneque in re neque in eo est, cujus extremum
extremumcontinuum. Qualis est sphaera concentrica inclusa, cujus
ambitustotus est ambitus interior sphaenecavaeincludentis.

~CC~~T~ 'P~MfCU~
MAXÏMë COMMUNIA.

Motusest mutatio loci. moveturin cujus quavis parte pars sumi potest,
ut fit,
quxlocummutat, quod fieri potest, etsi totum locum non mutet,
cumcorpusmovetur circa suum axem vel manentem vel mutabilem.
Nametsi partes sumi possint in tali corpore (v. g. sphœra) qu~ locum
non mutant, ex. gr. sphaera concentrica in priore intellectu designata
tamenin hac sphaera minore, utcunque parva intelligatur, pars tamen
sumipotest,quaelocum mutat, pars nempe in quam nullumcadit punctum
axis.L?~~ autem mutare dico extensum, cujus quodvis punctum mutat
locum.
Quoties movetur aliquid, pars ejus aliqua locum mutat, imo pars
aliquacujusquepartis.
Quiescitquod non movetur. an: cujus nulla pars movetur? Sed ita
dareturmedium inter id, quod movetur et quod quiescit.
est ordo continuus existentium secundum mutationes.
~~M~~ est ad tempus Htinfinitum ad finitum.

~<e,pOU!'motus.
~80 TABLE DE DËFÏNÏTÏONS

PML., VH, D, u, Pra~r~ status est, ex quo oritur praesens, et qui inconsistens est
2,f.3t.
praesenti.
Futurus qui oritur ex présente, et inconsistens est praesenti.
Quis vero ~y~M sit, non definitione explicari sed sola perceptione
cognosci potest.
3z. } A~MMtest, quod est temporis praesentis,non praeteritiremoti.
~MMM quod est temporis pra&teritiremoti, et si non sit etiam pr~.
sentis dici poterit ~M~M~M~.
Locusest ordo continuus existentium eodem tempore seu extensum
formale. Si universalis sit, erit Spatium infinitum. Potest et sumi pro
extensoconcreto, seu in quo est ordo continuus coëxistentium sed immoto
aut immoti instar sp~:tato, ad quod datur situs alterius rei seu modusad
eam < rem > per~eniendi; quse res dicitur locatum,dum scilicet loca-
tum indistans est ab iis, quae sumi possunt in loco. Totum indistansa
locato, partemque nullam habens distantem est superficies proxima
ambientis, per quam locum definivitAristoteles. Sed haeclocum corporis
tantum designat, non locum puncti, linese aut superficiei. Praetereafieri
potest, ut ambiens sit in motu.
Plenum est [locus locatum habens] <: in quo non est locus sine
locato ~>. ~~MM~locus sine locato.
P~~y~Moppositum absenti idem, quod indistans. Indistantia tamen
interdum quaeritur ad usum communicationis seu actionis unius in
aliud. Ita prœsens dicitur, qui in eodem est conclavi decem pedibusa me
remotus absens, qui in alio conclavi, quique non < tot > pedibus a
me remotus, sed < tamen > ob murum interjectum nec videre me nec
satis audire potest.
Occupat,quod locum suumimplet.
Inelusum est, quod pars non est, et tamen circumdatur.

MODIMOTUS.
Gravitas est tendentia ad centrum longe remotum, unde fit, ut direc-
tiones gravium censeantur non convergentes sed parallelae.
I~M~y est conatus a centro.
Celeritaset Tarditas est, quod aestimandum est in motu ex composita
ratione longitudinis seu spatü directa et temporis reciproca id est, cum
TABÏ<E M: DËFtNÏTIONS ~8ï

spatiumpercursum majus est dato tempore, vel tempus minus dato spatio PH!L.,VII,
2, f. 3 2.
D,U,

percurso,celeritas major censetur aut tarditas minor; contra si secus.


Conatusest actio, ex qua sequitur motus, si nihil impediat.
ris seu tendentia est status permanens, ex quo sequitur motus, si nil
impediat.Itaque vis et conatus differunt ut ens permanens et successivum.
Et vis est conjuncta cum conatu, idem quod activitas. Conatus igitur est
actio,qux potentiae activae seu viribus adimi non potest, quantumcun-
queei resistatur. Conatusest exercitium virium seu virtutis. <( sed supra
actionemexercitio definivimus. >
quod impedit descensum conantis seu gravis, et quod impe-
ditur, dicitur ~M~
Resistit,quod impedit actionem conantis.
C~ quod resistere desinit.
Potest aliquid vim exercere ctiam sine certa directione, si scilicet
coneturin omnes partes, ut facit aër inclusus in sclopeto ventaneo.

MOTUSSIMPLEX.
Flexumesse,cujus linea curva est; potest dici de corpore et motu. Flec-
tensest, quod facit, ut linea alicujus sit curva.
rertereest motum flectere vel mutare plagam.
Obverterecorpus dicitur aliquam superficiem ei, cui accederet id quod
ex corporeper eam superficiem exiret.
jacere est in piano horizontali longitudine sua esse. 3
33.

Caditquod fit jacens ex erecto. Surgensquod contra.


Erectum,quod est in piano verticali longitudine sua, seu cujus longi-
tudonormalis borizonti.
Tollereest simul portare et movere in altum.
Deponitqui portare desinit, cum res quiescere potest.
Portare est sustinere et movere.
Traberedicitur movens, quod anterius est moto. Pellere quod posterius.
Interdum pars trahentis pellit, ut in annule: sed fune oportet ipsam
partemtrahentis trahi a reliqua parte ejus. Credunt Philosophi hodie,
omnemtractionem esse apparentem et reduci posse ad pulsum.
Contrahere est trahere [in] <; partes ut totum occupet > locum mino-
rem <~ et ita trahentur partes versus se invicem. >
Dilatarereddere rem majoris loci occupatricem.
INÉDITS DE Ï.EtBNM. 3l
TABLE DE D~FtNÏTÏONS
~83

PH)L., VH, D, n, MOTUS CUM CONTACTU.


2,f.
C~J~ est motus, quo continuato sequeretur penetratio seu duo in
eodem loco. Potest altcrutrum esse quiescens, quod ex ipsis movetur,
Itaque in concursu est percussio,qux idem hoc loco quod
Fricatio est rasio asperorum seu eminentias habentium, ut alia eis in
motu congruere non possint, quin vis accedat, id est, eminentiarumvel
abrasio vel depressio.
se duo corpora, quae se superficie tangunt, eamque in motu
mutant.
Tertre est premendo comminuere.
Pf~M~ est conatum durabilem habere actionis, ex quo sequeretur
alterius penetratio. Itaque innitens premit.
P~o definita est cum tractione.
F~ dicitur, quod movetur cum sustentante.
Fc/M~Mrcurvum, quod ita promovetur, ut linea volutata sequalissit
descriptaein superficie sustentante.
Provolvitur quod simul gliscit (glisse) et volutatur.
Pellereest conari evellere.
Evellereest extrahere per vim, vel cum aliqua continui firmi solu-
tione.
Percussiointerdum strictius sumitur. Nam cum quis celeriter impellere
conatur, oblongo circa centrum continué ab agente moto, percutere
dicitur, ut virga, sceptro. Interdum ladus cum instrumento quovis, ut
lapide jacto, quando instrumentum semel in motum actum separatur
ab agente. Généralissime percussio pro ictu, ut supra.
7~n' est ita premere, ut vestigium relinquatur prementis. Potest
autem premens vestigium relinquens, diversum esse a premente, quod
imprimit, ut si homo imprimat typum cer~. Festigiuni est signum
locati.
Sigillare est figuram imprimere, ut sit signum integritatis.
ictum
Tegereest rem ita sitam esse, ut excipiat ictum, hoc est, dum
accipit, impediat, ne aliud (quod tcgitur) accipiat ictum.
Pungereest aliquo tenui paulum perforare.
TABLE Ï)E D~FïNtT!ONS ~83

MOTUSSEPARANS. PtUL., VII, D, H,


a,f< 3~.
~<ï~~ est ex cohaerentibusfacere incohserentia, seu quorum unum
ab alio removeri potest. In ~M enim pars una sine alia movetur, sed
non ab ea removetur.
vel secareest ita separare, ut extremitas utraque nova separa-
torumsit locus motus superficiei separantis, seu ita ut separans continua
interpositionesit causa separationis. Locus motus posset uno verbo dici
~M~.
Aciesest linea (seu extensio longitudinis' notabilis expers) qux incipit
interponi.
Scissiosolet strictius ita sumi, ut ~~w ab ea superficie scindendi
penetret,in qua signatur linea separationis a latitudine non a crassitie, ut
facitculter. Secans vero ut serra a crassitie penetrat.
Pcn~ cavum in corpore exitum habens ad superficiem, etsi non
utrinque.
C~f~M est cavum in corpore, quod nullum exitum habet, ut in
pumice.
Frangereest partes rigidi separare flectendo.
Flectereest mutare curvitatem. Nam et ille flectit, qui ex curvo rec-
tumfacit.
Lacerareest separare distrahendo, quo fieri solet, ut superficies nova
sit irregularis,quia, ubi separata cob~cserant,uniformitas non erat.
Forareest facere foramen. Est autem ~M~ locus vacuus pervius in
pleno.Nempe uti pervius ita ut ab uno latere pleni separantis ad oppo-
situmlatus perveniri possit.
Ligata sunt unum ad aliud, qu~ eidem line~eflexili nrmse cohœrent.
Porrout flexile alteri cohasreat, efficimus, dum flexile circumdat corpus
(quemadmodumarmilla brachium) sed ita, ut ligatum se educere non
possit.
Cm'MK~~ se duas lineas in se redeuntes, si posita earum firmitate, et
si flexilessint, tamen una ab alia removeri non possit ut linee A et B,
item lincac CDEC et FGHF. Fieri tamen potest, ut circumdatio non sit
mutua, veluti si lineas CDEC pars DCE auferatur remanente parte DE,
ï. Lire /~M<<tHt~.
~8~ TAULE DE DÉFINITIONS

PntL., VH, D, u,
i\ 34.
ipsa quidem linea DE circumibitur a linea FGH, sed nor contra. Qn<entur
ergo qux: pars auferri possit a CDEC salva circumdatione. Dico igitur,
si linea etiam non in se rediens OIKLMNP ita sita sit, ut duo m ea
puncta sumi possint velut in N, quibus in recta eadem a se invicem
diductis crassities alterius lineae DE perfectam flexilis linese inter duo
puncta intercepta intercepta auctionetn impediat, linea OIKLMNP

(Ces trois figures sont empruntées au brouillon de Leibniz.)

circumdabit lineam DE. Sed re magis Geometricè considerata linea


circumdans est ad omnem plagam circumdatœ. ita ut sumtis in circum-
dante tribus punctis inassignabilitervicinis,plana per ea puncta transeuntia,
qua~pro rectis haberi possunt, sint in quavis plaga cylindri, per cujus
cavum transit linea DE, cuivisrectaein cylindro ad axem parallelo occur-
rant. Ita oportet, ut spir~elineœ OIKLMNP non sint latiores quam pro
longitudine cylindri, <; quid si lineae sint in se redeuntes ex hujus-
modi circumdatione mutua sequitur colligatio > quid si linea DE debeat
reddi vicissimcircumdans supplendo DCE, et jungantur 0 et P, potestne
evadere inter IK et LM salva mutua circumlatione seu colligatione.
35. ) Cum linea ita flectitur, ut diducendo extrema quantum vis, recta
fieri non possit etsi nihil circumdatum alienum interponatur, fit noduset
tunc ipsa portio lineaea linea circumdatur. Ipsa autem dici potestperplexa.
Solvere est a flexili liberum reddere. Strictius id intelligitur salva
flexilis continuitate, ne nodus gladio secetur.
~f~ partem tegumenti ita amovere, ut per locum quem deseruit,
in locum inclusum perveniri possit.
Claudere est ita admovere, ut per locum quem acquisivit in locum
inclusum perveniri non possit.
TABLfDE D~FÎMTÏONS ~.85

M~ ~r/?~ est, ad quod perveniri non potest salvo tegumento. PmL.,VII,D, n,


P~ est linea angulum constituens duarum superficierum continuarum 2.t'.35.
in flexili.
f~ est ita flectere, ut angulus talis ille diminuatur aut plane
tollatur.Nota si linea angulum constituens non sit recta,continué mutato
angulolinea plic~ angulum constituens mutari debet nam curva non
est axis.
Spargereest multa vicina jacere irregulariter, vel si mavis, jacere in
diversaspartes, ut pleraque a se invicem removeantur.
Jacere, projicereest imprimere motum in grave, quod postea
sibirelinquitur.

MOTUS RETENTIO.

~r~, fc~~M~ quorum unum ab alio removeri nequit; quod fieri


potest, etsi se non tangant, ut duo annuli in catena jacente sic disponi
possunt,ut se non tangant. Sed etsi se tangunt, tamen nullum est extre-
mum unius, quod contrat extremo alterius, et tamen tota cohérent.
Taliatota nonnihil a se removeri possunt, sed non ultra limites certos.
Plusigitur est colimsio~f~MorM~, cum unum corpus ita movcri non
potest,ut quodlibet ejus punctum ab alio corpore recedat. Interim fieri
potest,ut, cum ad sensum apparet esse cobxsio extremorum, reverà sit
tantumcoha~siototorum. C~eterum ipsa cohaesio totorum supponit ali-
quamcoh~sionem extremorum saltem in partibus totius.
?~ quod premendo aliud inter partes suas efficit,ut, quod premitur,
a prementefacile separari non possit. Ita digitis premimus, qua~tenemus.
Difficultasautem ex eo oritur, quod pressum nonnihil deprimitur, et
depressioin eo oritur, adeoque ina~qualitassuperficiei, unde fit frictio
superficierumprementis et pressi.
Pr~~r<' quod incipit tenere.
Palpabileest, cujus pars licet non undique clausa ita moveri potest, ut
cummovente maneat. Sic aqua palpabilis est aër non item nec ignis.

CÏ~ZJT~ ~~T~Z~L~ 2
56.

C~Mw est, quod per se aërem dilatat. Frigus quod aërem per se
contrahit.Hoc comprobatur Thermometro. Per accidens fit, ut frigore
86 TABLEDE MEFtNÏTÏONS

pan. vn, D, M, existente aer dilatetur et vasa etiam rumpat, quia constricta glacie aqua
2,f.35.
multïe bullaeaëris compressi antea unit~e vim majorem exercent, quam
ut coërceri possint, cum parietes multarum plus habca~~firmitatis quam
parietes unius ex ipsis facta:. Eaque vis aëris compressi propria se dih. t
tandi major est vi comprimendi, quam habet frigus. <
Hurnidum est fluidum palpabile. An humidum etiam dicemus metal. <
!um fluens' Siccumest palpabile non fluidum.
Fluidam cujus pars quseviscognita est inconsistens. An Fluidumcujus
partes nullam habent cohaesionem Consisienscujus aliquam, intellige
cohxsionem notabitcm alioqui nullum forte fluidum daretur, nempe
exquisitum.
~~fMf corpus siccum, quod humore imbuitur.
U~~M~cujus superficies humida est vel potius humore aspersa.
Congelaturproprie, quod frigore fit siccum vel consistens.
Coagulaturproprie pars sicca se separans a liquido, ut in îacte.
Liquatur quod in humore abit in humidum.
Liquescitquod in igne humidum fit, ut cera, metallum.
Stabileest, quod figuram per se non mutat, ut cera.
Instabile est aqua, cumulus arenae aut granorum. Itaque siccaetiam
possunt esse instabilia Humidum tamen est prorsus instabile seu nullo
modo propriis terminis continetur.
molle est figuram recipiens. Ita durum dicemus, quod sen-
sibiliter non mutat figuram. An malleabile omne habet gradum mollitiei?
Etiam humidum est pro parte cobxrens id est parte mota sequuntur ]
aliquae sed paucae. Plane cohaerens est, cujus omnes partes cohérent
cui opponitur diffluensincoh~erens.
Densumest, cujus major est quantitas in minore spatio. jR~~MW contra.
Dilatare est ex denso rarum efficere. Densarecontra.
Aqua densari non potest, ideo inclusa corpori rigido potius vas frangea
quam embolum admittet.
Durum est, cujus pars non (facile) movetur alia quiescente. Itaquenon s
tantum difficulter dividi, sed et difficulter flecti potest.
Mollequod non durum sed tamen stabile. Quœdammollia per accidens
sunt dura, ut aqua, si magna vi percutiatur, resistit globo tormentario,
eumque repercutit.
Crassum est, quod in partes exiguas dividi nequit. Subtilecontra. j
TABLE MSÏ~F!N!TtONS 487

~fM~M est, cujus frictio exigua est, ut aqua glacies. Itaque et navis iPmL., VH.
a.~36.
D, u,
facilè magna pondera transferunt.
per aquam,cttrahae per glaciem
Lubricumsiccum est laeve, cul opponitur asperum.
Lentumcujus partes extenduntur prius quam separentur, ut vimen.
Idem est elasticum, cum redeunt ad statum priorem, ut chorda. Etiam
mollepotest esse lentum, ut cera, et humidum, ut gluten solutum.
) T~Mtxest,quod alteri facilè adhaeret.Tale non tantum esthumidum, 37.
sed et siccum, ut cum cornu cervi ustum labus adhaeret.Item unicornu
fossile.
G~m est humidum tenax.
In ûexu, quaepars inter alias duas prius non interposita erat, nec nunc
interjectaest. Idem fieri potest in Tensione(condensatione nempe et dlla-
tatione). Sed in humido, aut semihumido ut cera, turbari possunt partes.
Flexilia< dura > saepe prorsum et retrorsum nexa tandem fran-
guntur.
Molle transformabile est semihumidum seu proximum humido. Ut
enimhumidum alienos terminos facile accipit, ita hoc quoque etsi paulo
difficilius.Id interest quod servat nec diffluit. Et hoc ipsum est esse
tenaxsui nonnihil, ita ut pars adhaereatparti, posset dici Tractabile,quod
manibusfigurari potest.
Vitrumfit in igne molle. Metallum fit in igne fluidum.
Filum est sequaxnon tenax.
Fatiscit quod sponte liquescit, ut sal tartari in oleum per deliquium.
Rigidum flecti nequit < (ad sensum) >. Differuntne rigidum et
durum?An dicemus, Rigidum esse, durum firmum. An potius, quidam
rigidaet tamen non dura sed fragilia sunt. Vitrum spissum non tantùm
rigidum, sed et durum est. Rigidum non malleabile est friabile seu
vitrer naturae. Metallum est rigidum durum sed non friabile. Rigidum
nempeest, quod non est flexile, idque vel fragile ut vitrum tenue, vel
durumut vitrum spissum, vel durum et friabile seu potius teribileut lapis
vitrumquespissum; vel ductile, ut metallum.
Ductileest, quod ad magnam vim est lentum nonnihil.
Fissileest quod habet partes longas cohérentes firmiores, quam id,
quo cohérent. Unde facilius sic dividitur corpus quam alio modo. Ita
lignum constat ex lineis, seu corpusculis longis non latis cohaerentibus
aut ~~M.
~5 S TABLE DE DÉFINITIONS

PHÏL..VII. D.n. Lapis fissilistalcus ex superficiebus planis caepe ex curvis. Quaedam


sponte finduntur, ut dum limus siccescit.
2,t.37.

Gf~ est, cujus panes cohérentes non longas nec latas sunt, sed
velut puncta. ut marmora complura, speciatim is, qui dicitur G~
Sed interdum cementum non minus durum est quam ipsa grana.
Corpus non permanens aut ~~M~ est, quod alias atque alias recipit
partes, aut agitatum, cujus partes a se invicem separantur. Posset et dici
turbatum, ut in aqua fervente. Sunt, qui credunt, omnia liquida insen-
sibiliterturbata esse, idque firmat solutio salium in ipsis.,
Si corpus valde turbetur, dissipatur seu exhalat, unde balitus, qui non
est palpabilis. Idque facit frequenter calor, quo remittente rursus con-
crescit aliquid palpabile. Halitus, cujus concrementum est siccum (ut sal
volatile, fuligo) Aristoteli estj~~M~; is, cujus concrementum humidum
est vapor.
Nidor est halitus, cujus concrementum est inflammabile potestque
esse vel siccum, ut cum fiunt flores sulphuris, vel humidum, ut cum
fit oleumdistillatum. Itaque Nidor vel vaporest vel fumus.

38. SAPOR.

T~M~ cujus sapor nullus aut tenuis. Casteri non melius quam
exemplis ostenduntur.
Acris ut piperis.
~M~.y ut bilis.
My~ ut salis vesci.
Dulcis ut saccari.
Pinguis ut pinguedinis.
Acidus ut aceti.
Austerusut in pomis immaturis.
Addi potest acerbus, ut aluminis et alii complures; sed septem illi
suffecerint, ubi notandum, gratam esse solere combinationem saisiet
pinguis, amari et acidi censenturque priores tres calidi, posteriores très
frigidi, medius temperatus. Sed ego pene malim pinguem loco saisi et
salsum loco pinguis ponere.
Fragrans cujus odor gratus. JF~~M~
cujus ingratus.
Voxest sonus gutture animalis formatus.
TABLE
DEDËFÏNITÏONS 48f)

~<~ est, qui scribi potest seu qui in literas potest resolvi. PmL., VII, D, n,
a, f. 38.
~M~ contra.
T~M~est magnitudo soni secundumacM~Met id est secundum
velocitatemaut tarditatem tremoris, quo fit. Potest autem fortis aut
debilisesse magnitudine, prout fortior ictus, etsi cadem velocitas sit tre-
morum, nec ideo magis minusve acutus fiat. Ut videmus eandem
chordam moUius fortiusve percussam eundem edere sonum, modo
ejusdemmaneat longitudinis et tensionis.
Tenorinter acutum etgravem medius censetur.
Fortis potest esse obscurus confusione. Non adeo fortis potest esse
clarusdistinctione.
Clarusergo, qui bene auditur. Obscurusqui contra.
Duorum sonorum ~M~o~M~ est, si proportio ictuum simplex, ut
dupla,sesquialteraetc.
Aspersonus fit multis interpositis impedimentis.
Sinminus, dici potest ~M~/M.

COLOR.

Lux est qualitas lumen emittendi, quod consistit in ~MY seu lineis
rectisin omnes partes momento ad sensum sparsis per media (qu~
perspicuadicuntur) ea lege, ut radius transiens a medio in medium
refringaturet in eodem medio occurrens superficiei polit~ ~c~ (seu
transitumimpedienti) reflectatur, angulo ad angulum incidenti~eaequali.
T~~ est privatio lucis eo loco, ad quem radii pervenire non
possunt.
~~M consistit ex magno numero speculorum parvorum.
Nigrumex magno numero cavernularum in superficie radios admissos
non reflectentium.
Exalbo et nigro mistus, ut c~M~~ et similes. ita ~M~ subnigrum est
~M<M~MM.
In iride ordo colorum est ruber, flavus, viridis, c~ruleus, purpu-
reus.Et quidem viridis ex flavo et casruleoconstat, et in medio est situs.
Ruberest in convexo, purpureus in concavo curvitatis radii refracti.
F/aM~rubro, purpureo proximus. convexi ex justo majore,
concaviex justo minore sunt refractione.
490 TABLE DE D~FINÏTÏONS

PH1L., VII, D, U, Varii ex his misti, ut galvus ex viridi et flavo, spadiceusex rubro et
2,f.38.
nigro. C<R~ (quasi cselius) ex cinereo et caeruleoaliique.

3f). COMMUNES
AFFECTIONES
MÏSTORUM.
M~M est minutarum partium diversi generis disgregata collectio.
F~o latius dicta est motus spontaneus intestinus. Strictiusille,
per quem liquor ita praeparatur, ut ex eo spiritus ardens distillatione
separari possit.
T~M~ est mixtura quatuor qualitatum ~eîebrium, calidi,
humidi, frigidi et sicci.
Concretioest mistorum unio.
C<w~/o est preeparatio per calorem.
Alteratio est mutatio qualitatis.
Generatio est corporis productio naturalis. Corruptio est destructio
naturalis.

AFFECTIONES VEGETABILES.

Nutritio incrementum per intussusceptionem, seu partium novarum


inter pristinas transitum.
Famesmolestiaex appetitu cibi.
Fertile aptum ad producendum. f~M~M~ ad producendum simile.
Sterileineptum.
Pullulare pullulos emittere, ut cum a radice novas plantée surgunt.
Crescerefieri majus. Decrescere
fieriminus.
Florere est seminum principia proferre, in vigore esse.
Marcescereest vigorem amittere.
Sanitas est status, quo functiones probè fiunt. Morbus est notabilis
functionum lassio.
Af~MfMM quod debito tempore transacto aptum redditum est ad gene-
randum vel ad alios usus. ~~M~MM secus.

~CCfD~T~T~ ~37~
GENERALIA.

Spirare est attrahere aërem ad sanguinem vigorandutn.


edere est dare sonum articulatum.
TABLE DE DËMNÏTÏONS ~()! I

Edere alimentum solidum per os in stomachum trajicere. PH!L., VII, D, M,


2,f.3g.
liquidum.
est continuatio perceptionis expresse.
~M~M~ est interruptio expresse perceptionis, alia interdum interposita,
qux non concret priori, quam ~MM~Mappellamus.
est discrimen inter marem et foeminam.
Mas est animal, quod ad gignendum sibi simile contribuit ~cecunda-
tionemovi.
f~~M qu.!e ipsum ovum et contribuit et nutrit. fœcundato ovo
concipit,formato animali fœtum excludit seu parit.
Educareest alimentum et tutelam praestare animali nato, donec sibi
providerepossit.

MOTUS ANIMALIS.

Volareest in aëre se movere remigando, sine sustentaculo solido.


Natare est idem facere in aqua.
~fpc~ est sicco se promovere sine pedibus.
Gradiest pedibus se promovere.
Ire estin motu esse ad locum. Venireest ire expectatum.
Saltat animal cum a [terra] < sustentaculo > se elevat, statim ad
eamrecasurum.
P~~ est ob metum recedere. Sequi est accedere ad fugientem.
Ducit,qui secum incedere facit.
Discumbere est incipere jacere. Surgereest incipere erectum esse.

INTERNI.
SENSUS <~0.

Cognitioest sensio cum repraesentationeseu idea continet omnes tres


operationes.
A~wofMest repetita cognitio orta ex priore.
Phantasia seu imaginatio est cognitio cum imagine extensionis seu
6gUKe.
Appetitusest conatus ortus ex cognitione.
Voluptasest perceptio perfectionis.
P~Ofî~M est praesensiofuturi.
~~MM~~ est memoria multa similium.
~f)3 TABLE DE DËFÏNtTÏONS

Ptuh., VII, D, n. INCLINATIO NATURALIS.


2,40.
est defectus sagacitatis.
~'<7~r/~ est facultas insignis prresentiendi.
~t'w est tractatu periculosum animal opponiturque miti.
Alio sensu ferum est, quod difficulter regitur et opponitur J~~M~
quod facile regitur seu manui assuevit.
L~ est, qui nimis facile movetur ab apparentibus. Gravis contra.
Gw~~ qui non faciledimovetur a priori. inconstanscontra.
est jucundus alloquenti. Morosuscontra.
Sobrietasest moderatio circa cibum et potum.
est cujus nimiacura observari potest. qui nimis quaeritobser-
vari aliquid in se.
Diligentia est cura laudabilis. Cura est attentio ad agendum.
Igllavia est nimia laboris evitatio.
I~~r est actio in sentiente, qua? habet difficultatem.
Cf~M est cui voluptas est cruciatus (seu magnos dolores) in alio
efficerc.
2lisericordiaest sensus alieni doloris tendens ad eum minuendum.
Gratitudo est benevolentia ex memoria beneficii.

PASSIONES PRINCIPALES.

~o est attentio ob singularitatem.


~w~~ est esse in statu delectandi aliena felicitate, vel si etiam irm-
tionalia amari dicamus, aliena perfectione.
~~M!Mest status delectandi contrario.
Spes est opinio boni futuri. n~or mali.
G~~M est lœtitia ob eventum.
Z~7~ est voluptas animi pragdominans~seu voluptas animi ex totuli
statu. Possunt esse voluptates animi, quibus dolor prasvaleat.
7~ est impetus ad nocendum ob contemtum generalius, ob maluni
depellendum.
P~~M dolor cum quiète.
P~~ molesta memoria pr~teriti facti nostri cum opinione minute
existimationis.
TABLE DE DEFINITIONS ~()3

Gloria est opinio multorum de iis, qu~ laudem in nobis merentur. ]PHÏL., VII, D, tl,
2, f. 40.
generaliusde bonis nostris.
Laudareest boni mentis aliena opinio declarata. Sumitur interdum
generaliusde bono edam non mentis. interdum strictius de bonis volun-
tatis, ut laus sit pnemii genus.
est declaratio opinionis potenti~ aliénas. Cc~w~y impotente.
~MMC~Mest impetus animi.
Liberalitasest proclivitas benefaciendi cum suo detrimento. Strictius
proclivitasdonandi.
Parsimoniastudium singulare conservandi, quac sunt in bonis nostris.

PASSIONES
MINUSPRINCIPALES. 41.

P~M~~M est dolor de commisso errore seu peccato. Alio sensu est
animusresipiscendi, qui potest esse sine dolore. Si vim vocis spectemus,
fitex consideratione poenae.
7~~ est actio cum voluntate aliquid alteri simile faciendi. Studium
assimilandi.
Zelusest animositas in bono persequendo.
7~M~ est molestia ex alieno bono, scilicet non forte, quia nocet, sed
quiaalienum est.
Miseratioest molestia ex alieno malo.
est poena, quam infligimus, ut animo nostro satisfiat aut
exempliaut indemnitatis causa.
C(W~nM~<? est subitus metus, qui judicium turbat.
Adulariest approbare acta alterius, ut ei placeamus, neglecta veritate.
Approbamus, qua2proba esse affirmamus.
~Fw~M est studium asquandi aliena bona aut superandi.
C~CM~M est desiderium ex opinione voluptatis.

PASSIONUM AFFINES ACTUS.

Curarelatiùs, attentio in agendo strictiùs attentio in conservando.


Expectatioest opinio futuri propinqui ad nos pertinentis.
Observare est percipere cum reflexione.
Cavereest facere, ne malum nobis obtingat.
Attentioest cogitatio cum desiderio cognoscendi.
49<t TABLE DE D~FINÏTÏONS

PHtL., VH, D, ï!, Simulare est id agere, ut vidcamur aliquid opinari. Opinionis speciem
2, f. 4!.
affectare.
Affectareest hoc loco studium apparendi.
~M< est agere non obstante periculi cognitione.

EFFBCTUS PASSIONUM.

Risus oris commotio involuntaria ex jucundi cogitatione.


Fletus est humoris fluxusex oculisorta ex cogitatione molesti. Voluptas
facit ridere, sed non laetitia, quae facit interdum, ut cantemus. Sedtam
trisdna quamdolor fletum facit.
Ludereest exercitium, ubi quaeriturjucunditas.
Queri est indicare dolorem ex malo, quia eo simus indigni.
Pr~o~r~ postulare ad certamen.
Placereagere alteri grata.
<9~ agere alteri ita molesta, ut inde ad nocendum excitetur.
Lis est certamen opinionum. Concordiaconsensus opinionum.
Insidiatur qui tentat nocere non expectanti.
Fallit qui falsam opinionem dat sciens.

ALII EFFECTUS.

~M~~f~id est interrogareest voluntatem cognoscendi ostendere ei, qui


potest docere seu dare cognitionem. Qui si det, dicitur respondere.
~M~~f~(oppositum non responsioni sed inventioni) cum locum rei
cognoscere tentamus, eumque, ubi obtinemus, dicimur invenire.Utrique
notioni haec una est communis, ut sit cognoscere tentare. Cum
locus desinit esse cognitus, dicimur perdere.Ita perdimus ex oculis; per-
dimus, quaefur abstulit.
te
C~-o cum testor voluntatem gratificandi Tibi, si velis. Quod si
1velle
ostendas, diceris acceptare.
Traderetransferre possessionem.Recipit is, in quem transfertur.
42. ) est actu proprio inchoare possessionem.
Relinquere dimittere est sponte possidere cessare, ita ut alius possit
]inchoare actu proprio seu sumere. Sumimus etiam ab offerente, et tunc

fit traditio.
TABLE D INITIONS ~g$

Ltlctaest, cum certamus membris consertis, quis alterum dejicere possit. PHïL., VU, D. M,
2, f. ~a.
Laborest actio molesta. An ut supra, actio in sentiente, quae habet
diÛicuîtatem.
A~ est status actionum seriarum. 0~~ est status sine seria
actione.Serium agimus non tantum ob jucunditatem preesentem, sed et
ob fructumfuturum.
Lassitudoest virium in prisons diminutio ex labore.

~CC~D~~y T~T/0<?~~
ACTUS INTELLECTUS PRIMI.

7~M~Mtest facultas inveniendi seu transiendi utiliter de cogitatione


adcogitationem.Itaque et reminiscentia quasdam inventio est.
Co~~ï est reflexio in actionem, seu memoria actionis nostr~, ita
ut cogitemus,nostram esse. Involvit hoc ipsam substantiam veram seu
70ego.
Curiositasest studium quaereadi aut dicendi cur.
Perceptio est ex eorum numero, quae percipiuntur potius quam defi-
niuntur.
Assensus est opinio conveniens alterius opinioni.
Dissensus opinio opposita.
Judiciumest facultas cognoscendi veritatem. Judicium respondet ad
quaestiones plenas, ubi tantum responderi debet Est aut non est. Inventio
respondetad questiones, in quibus supplendum est aliquid a respondente
v. g. quis, cur etc.
Discursusest transitus cogitantis a sententia ad sententiam, ordine
quodamsive consequentiarum sive alio ut in methodo.
C~M~r~~est cogitare de aUquo, studio id cognoscendi.
M~~ est aliquandiu considerare.
M~M~ est meditari artinciosam production em.

ACTUS ÏNTELLECTUS EX PRIMIS ORTI.

.SK~MM~ est aliquid sine adjecta probatione assumere tanquam ante-


cedensverum, ut inde colligatur verum esse
consequens. Hase suppositio
fitsivein spem future
probationis, aut ob memoriam iact~, sive quod
eamnecessariamnon putemus.
~6 TABLE CE D~FtNÏTtONS

PnïL., VM, D, n, /~v~ est propositionem ex alia facere per substitutionem terminoruni
2, f. ~2.
oequivalentium.
Additio est sumere numéros tanquam partes, ut inde fiat totum.
est, si pro toto habente aliquam partem sumatur aliud
totum habens easdem partes, una demta, qua~dicitur subtracta.
Mitltiplicatio est additio numerorum ~qualium dato, quoties prx-
scriptum est. Datus dicitur multiplicandus, sed multitudo pr~scripta est
Multiplicator.
D~'M~ est subtractio numerorum <; date > aequalium, ex numéro
dato, quoties fieri potest. Datus prior dicitur divisor, posterior divi-
dendus. Numerus subtractionum dicitur quotiens quodsi aliquid post
subtractiones repetitas adsit, dicitur Residuus. Hinc facile patet, si divi.
dendus multiplicetur per divisorem, et producto addatur residuum, redire
dividendum.
43. ) Probareest efficere, ut cognoscatur propositionem esse veram.
Cc~ est considerare, in quo duo conveniant et differant. Ita
ut ex uno cognito alterum cognosci deinde possit.
JM~~M~~est datum assumere, quod mensura vocatur, idque quantum
licet, partibus alterius nullam partem communem habentibus applicare.
Unde apparet, hanc operationem multum habere commune cum divi-
sione Arithmeticorum. Mensuram esse ut divisorem, mensuratum ut
dividendum, et posse aliquid esse residuum, si mensuratum non exacte
contineat mensuram.
Conjicere est ex probationibus insufficientibus rectè inferre, qux
dicuntur indicia. Hoc autem recte fit, cum ex plurimis eligimus verisi-
milius, et praesertimin cavendo malo.
Magna mala ex levibus vitat mens provida causis.
.MM~'c est habere inter exempla. Fxcluderecontra.
Ars est habitus cum recta ratione effectivus.
Scientiaest cognitio veritatis per probationes certas.
Sapientia est scientia primaria, seu scientiafelicitatis.
Opinioest sententia ex verisimilibus orta.
~M~~My autem est, quod facilius verum esse potest.
Intelligentia est cognitio à priori seu distincta. vulgo habitus, quo
cognoscuntur principia veritatum.
Discretioest cognitio diversitatis.
TABU5 DE t~F!mTtON$
4~7

I~TELLECTUS EXPRESSIO. PtHL., VII, D, u,


a,f<3.
~r~(ïr~ et Negare quid sit, per clariora exprimere difficile est. Adhi-
benda Ecthesis terminorum pro rebus, ut cum explicamus, quid sit
consequenda;persubsdtudones a&quipoHendum,quemadmodum alibi
exposui.
Loquiest voce articulata signum dare cogitationis su~.
Scribereest id facere permanentibus in charta ductibus. Quos ad vocem
reperdnon est necesse, ut apparet ex Sinensium characteribus.
J~n est ex signis pervenire ad cogitationem.
Docereest cognitionem efficere. Discitin quo efficitur.
Interrogareet y~ obiter jam explicuimus supra inter effectus
passionum.
Narrareest factum docere.
f~M est sermo publicus de facto nupero.
D~MM~ est explicare notionem; seu resolvere in plures notiones uni
zquivalentes.
Distinguereest discrimina plurium docere.
~fn~~ est ex propositione generali (seu plurium exemplorum)
facereminus generalem. Ampliare contra.

SiGNUM.

~M~ est perceptum ex quo colligitur existentia non percepti. Sed


hocloco est signum cogitationis.
Literaest unus ductus significans minimam aut penè minimam vocem
articuiatam~ ut x est penè minima, cum idem valeat quod cs.
<; an > est minimum compositum ex literis per se pronun-
tiabile.Sed ita sp foret litera. Est ergo potius per se pronuntiabile con-
tinensnon nisi unam vocalem. Vocalisautem est litera per se pronuntia-
Mlis<( ore aperto. Itaque non est vocalis; est quasi vocalis. ~>
Nomenest signum notionis, seu simplae mentis operationis, ubi 44.
scilicetnon est verum aut falsum.
Casusnominisest flexio significansrespectum rei nominale.
Figura est locutio posita pro cognata, salva claritate..
INëDtTS DE )LEtBN!Z.
32
~f)8 TABLEDEN~ÏKÏTïONS

ruu.n, D,u, G~~ est terminus universalior alio, seu qui alterius (speciei) continet
-1.
excmpla et adhuc plara.
~T~ ~M~Mest, cujus non datur species.
M~M~ ~M~M~ ~Wtp sunt, quae non possunt per essentialia
distingui.
Pf~ est oratio, in qua semel affirmatur aut negatur.
Oratio est, in qua affirmatur aut negatur, vel semelvel saspiusnil refert.
Pro~ est sermo, qui nullas alias habet quam veritatis claritatisqueseu
necessarias leges.
Ligata in qua leges ex arbitrio praescribuntur gratiorem reddentes
orationem.
Periodus est oratio per se subsistens.
~~M/M.?est syllabe elevatio in vocabulo.
Sectio,c~~ sunt partes orationis magnae, illa major, hsecminor.
Regula est propositio dirigens.
Exceptio casus seu exemplincatio subjecti, ubi cessat pnedicatumet
regula non est vera.

VOLUNTAP.

Fo/MM~est conatus intelligentis.


Libertasspontaneitas consultantis.
Invitum est necessarium ingratum in agente.
Cogereest necessariam alicujus actionem facere.
Deliberatioest consideratio argumentorum contrariorum drca bonum
et malum practicum.
D~M~M~o est ultimum judicium intellectus practici, seu conclusio
quaesiionis, de qua deliberatur.
Consensusest sententia conveniens sententiae alterius. Dissensuscontra.
Virtus est habitus bene agendi. F~M~Mmale.
Electioest statuere, quid s~ melius inter plura.
Rejectioest statuere, quid sit minus bonum.
Optareest velle, quaenon sit in potestate efficere.
Credere seu fidem habere est opinionem habere de veritate dictorum
alterius, quod fit, si eum veritatem scire posse et dicere velle judicemus.
Diffiderecontra.
TABLE DE DEFJNÏTÏONS
~qq

est aliquod negotium incipere, ita ut non facile rursus


desi- PHIL., VII, D, U,
nercpossis. 2, f. 4t<

VOLUNTATIS EXPRESSIO.
est proponere aliquid tanquam bonum audienti.
D~M~~ tanquam malum.
P~ proponere aliquid tanquam bonum dicenti,
quod efficipossit ab
audiente.Deprecaritanquam malum.
est optare bonum alteri, vel dedarare se alterius
bono
gaudere.
Maledicereest optare malum aheri, seu dedarare se
gaudere alterius
malo.
suadere jam disposito. Debortari dissuadere.
) Laudareest virtutem prxdicare, aut generalius, perfectionem.
4p.
vitium pr~dicare, aut generalius
imperfectionem. Itaque
kudamusfacultatem benefaciendi, non
vituperamus facultatem nocendi
sed dispositionem; nam si contra,
qui facultatem habeat, careat volun-
tate.laudem meretur ipsa nocendi
potentia.
Minariest malum praedicare,quod velis facere.
CM~n est dolorem levare verbis, generalius sive verbis sive
factis.
7~~ est significare Tibi, nos velle, ut sit imposita Tibi necessitas
faciendi.
Necessitasintelligitur, ut sine malo tuo non possis non facere.
Itaque
quodimperamus,volumus edam ab invito, vel nostra causa si non Tua.
Etvel expresse insunt minaein
imperio vel subinteUectse.
Consulcresignificare, nos utile Tibi judicare, ut fadas; et fieri potest,
ut nobis non prosit, imô ut noceat. In
imperante sufficit pro ratione
YoiuQtassecus in suadente.

~CC~D~T~ŒCO~O~rc~~C
RELATIO MORUM.
C~M~ est consuetudo in agendo non necessaria ad
tamenad attentionem rem, conferens
spectatorum. An potius conferens ad ornatum?
1.Hodann
a répétécesdeuxmotspar erreur.
5 00 TABLE DE ÛEFtNtTïONS

PtHt. VII, D, M, Civilitashabitus, quo quis gratus est in conversatione. ~<M contra.
2, f. <t5.
quorum iUud <. scilicet > testatur aut imitatur hominem in civitate,id
est, hominum frequentia versatum hoc versatum rure, id est, procul Ë
ab hominibus elegantibus. g
Salutare est conversadonem incipere cum significatione benevolenfix,
praesertim cum voto. Valedicereest tali significatione conversationem
finire. Itaque etiam gestu salutamus aut valedicimus, ut pi!eo. Fit inter-
dum, ut simul salute. ius et valedicamus, ut in transitu.
r
~M'<ïnest ludere verbis studio facere, quaerisum excitent.
Irridere eum dicimur, cujus contemnendi causa ridemus.
Comitariest ire cum aliquo, strictius ipsius gratia, honoris causa.
Visitareest ire ad aliquem honoris causa.
Tractaremultum cum aliquo agere. unde et tractare eos dicimurlinguis
vulgaribus, quibus convivium exhibemus.
Congratulari est testari eventum tibi gratum etiam nobis gratum
esse.

VARIEE DENOMINATIONES PERSONARUM ET RERUM.

Superior est, qui habet jus imperandi alteri, qui inferior appellatur.
Interdum latius sumitur, ut superior sit, cui jus est majorem honorem
exigendiquem reddendi. Inferior contra. J~M~, ubi par causautriusque.
Est autem honorsignum œstimationiset maxime potentiae. ~J
~0 opinio de perfectione. gj
PM~MW pertinens ad magnam societatem, quod secus~r~MM.
Nobilitas est honor generis. Itaque etiam nobilis habetur, qui incipit
generis honorem. Et generosus est, qui bono genere se prognatum
testatur, ut equus, cheval de bonne race. g
Plebejusin quo non est honor generis.
Divitim est potentia ex rebus extraneis, quas in nostra sunt potestate.
Itaque pecunia multa, et qux pecunia multa aesdmantur, divitem
faciunt.
Paupertas est impotentia ob defectum rerum pecunia aesdmabiUuïn.
~6. ~7cf seu pretium est quantitas perfectionis, in aliqua mensura g
expressa, velut in pecunia.
Lucrun; est augmentum bonorum, quaepecunia oestimantur. g
Damnum est decrementumo
H~~
TABLE
DEÏMÉFÏNÎTtONS 5ot

est minuere aliquid de bonis suis consilio boni maoris, ut PtHL., VII, D, n,
cumpecuniamin loco negÏigimus. 2, f. 46.
~H~y est impensa in vivendo seu quotidianis, nempe victu, amictu,
famulitio.
M~~ est pretium usus dati, nempe sive tui sive rei tu~. Ut cum
equumloiasti, cum aèdes.Reddenda ergo est res locata a co~
est quod habetur animo professo vendendi.
autem est pro pretio certo mutare cum alio, qui dicitur F~M~.
P~K~r<: pro re predi incerti. Itaque venditioni pecunia intervenire
solet.Utrobique est animus non ferendi damnum seu abest animus
donandi.

RELATIO SOCIETATIS.

fam/M est societas domestica, continuas conversationis causa. Aliter


estsocietascognatorum.
Natioest multitudo hominum ejusdem regionis vel ejusdem
lingue.
Credunturejusdem generis vel nativitatis sed ex longinquo.
Marituset uxor sunt mas et foemina, qui societatem iniere durabilem
liberorumquxrendorum causa, uno nomine A'y.
Cognatus est, qui ab eodem homine est ortus.
sunt, quorum cognati sunt conjuges, seu ex quibus orti forent
cognati.
Ficinusest qui prope habitat. Prope, id est, exigua distantia.
Peregrinus,qui ex alia regione venit in nostram viciniam.
Hospesqui aliunde veniens in nostra domo moratur.
~w~~ cum quo crebra est conversatio, qualis solet esse inter
hominesejusdemfamiliae.
Amicusest, cujus professa benevolentia est.
Hostis,cujus professa est malevolentia. An pro professa ponemus,
quxpro certa habetur.
Creditorest, cui aliquid dare jure tenemur nos, qui dicimur debitores.

MODIACQJLMRENDI SEUTENENDI DOMINIUM


R~ est universitas bonorum alterius, quse ipsius morte in alium
aliosvetransfertur, qui dicuntur ~r~ aut
Itaque est edam
502 TABLE DE DÉFINITIONS

PniL., VII, D, n, ha&reStcui secunda aut tertia aut alia numero designata pars bonorum
s, f. ~6.
datur.
Z~w est pars bonorum, quae non facit haereditatem, et voluntate
defuncti defertur. Itaque tertia pars bonorum non est legatum, nam
h<credem facit eum, cui datur. Interim et h~redi legatum dari
potest,
quod~w dicitur. Sed hoc nonfacit hseredem.
Donare est dare eo animo< ut dans damnum ferat, accipiens lucrum.
47- Possidereest in potestaterem habere seu in eo esse statu,
quo de re
agere pro arbitrio universim non impediare; exceptio autem a regula
universum non tollit. Ita et ~M~M~ est jus in rem universim, seu
jus
possidendi aut rem pro arbitrio tractandi, nisi vi aut jure prohibeare
excepto si quid Masuri rubrica notavit, ut ait poeta
Habitare est in domo morari.
Prmscriptioest juris, si quod fuit, elisio per temporis lapsum, intro-
ducta, ne homines perplexam re per tempus obscurata dent materiam
litium, sive negligentia sive etiam dolo.

CONTRACTUS.

Tractarealiquandiu inter se agere de jure acquirendo aut amittendo.


Permutare, vendere, Emere quid sit, jam dictum in tertio retro para-
grapho, ubi de mercede et mercibus.
Locareet conducerevide ibidem.
D~M~ est rem custodiendam dare nostri gratia.
~CM~PM~~ facere seu ~~M~ est promitterc, si alius non det, me
daturum.
Transigere est convenire de litigioso, animo potius aliquod damnum
ferendi quam litem continuandi. Qui alios ad transigendum permovet,
vulgo dicitur eos accommodare.

MODI OBLIGANDI, OBLIGATIONEM DISSOLVENDI.

Promittereest denuntiare (seu significare Tibi) facturum me remTibi


gratam. Id si fiat, dicitur ~~an.
Stipulari est promissionem ab aliquo exigere.
t. PEME, F, V. QO.
TABLE DE DÉFINITIONS 5o3

~Mt~, qui promittit stipulanti, unde stipulantis interrogatio ccntum PHÏL., VII, D, U,

darespondes? cuialter respondebat spondeo.


~f. -J7.

Pignoridare est rem altericustodiendam dare, ut de debito sit securus.


quid sit, jam dictum in pr~cedenti.
est dare rem promissam seu pr~stare dationem.
male [Autor noster dixit] <~ dicitur ~>. Accepti-latio,dicitur
ut translatio, nempe acceptumferre est, cum prae nobis ferimus, nos
debitumaccepisse, et perinde sumus contenti aliquo accepto, ac si omne,
quoddebetur, accepissemus, et ita opponitur satisfactioni. Hinc Soci-
niani quidam volunt, Deu m acceptilatione contentum esse pro satis-
factione.
Condonare est debitum donare.
Cc~K~~ est debitum solvere mutui debiti extinctione.

~CCIDE~ TOZ.IT7C<7~C
RELATIO OFFICII.

D~MM~y qui generale habet alteri imperandi jus, nempe generale


scilicet, nisi quid jure prohibeatur. Sic enim hic intelligitur genera-
litas.
Rexest, qui generalem habet in civili societate imperandi potestatem
sedbonicommunis causa, et qui in societate sunt, subditi appellantur.
Civilisautem societasest, quae inita est animo durabilis securitatis,
atqueadeo inter multos.
Clericusest persona cultus divini officio <; peculiariter > occupata.
ReliquiLaici appellantur.
Tutor est, cui munus incumbit eum regendi, qui per xtatem se 48.
regerenequit, quempupillum vocant.
Munusest compositum ex jure et obligatione erga societatem.
Legatusest missus reipublica: causa dignitatem sustinens mittentis.
Dux est, qui militibus imperat.
Milesest destinatus ad pugnandum pro republica, seu cujus munus
estpugnare.
Pugnareautem est certare per vim.
Co~M~M est, cujus munus est consilium dare, seu juvare an~mi
facultate.
50~ TABLE DE DEFÏNtTIONS

PtUL., VII, D, RELATIO OFFICII IN JUDICUS.


2, t. 4.8.
est, cujus munus est pronuntiare de controversiis hominum
(seu opinionibuspugnantibus) cum effectu, seu ita, ut pronuntiatum
pro
vero habeatur. Unde Jure Romano dicitur ~w ;~M~M
pro veritate
haberi. Interim aliquando tum demum sententia transit in rem
judicatam,
cum nullum interpositum est remedium suspensivum sive nov~ infor-
mationis apud eundem judicem, sive appellationis ad superiorem. Porro
qui certant de opinione, Litigantes, item partes dicuntur.
7~~ est complexus actuum eo tendentium, ut quod
justumest,
per judicem fiat verum seu existens vel est status ratione certantium,
per quem exitus obtineri potest.
Patronus seu est orator litigantis, qui dicitur Cliens. Itaque
distinguitur advocatus a procuratore,qui ab alio loquendi pro se facul-
tatem habet. Procurator et patronus esse et patronum adhibere potest.
est, de cujus petitione judicium est. Reus a quo petitur. Itaque
etsi reus aliqua petere possit, verbi gratia, ut actor condemnetur in
expensas tamen id incidens est in judicio, neque ea de re judiciumest
susceptum. Potest et reus esse sine actore, si judex ex officio [agat]
< procedat >. Itaque generalius Reus est, de quo in judicio quaeritur,
an debeat aliquidpati, id est, an debeat aliquid fieri, quodipsi non est
gratum.
Testisest, qui déclarât, quid de facto litigioso sibi sit compertum. J
Officialisqui in officio publico est. Vutgô qui m judicio Ecclesiastico
Episcopi locum tenent, officialesappellantur. `p

MATERIA.
JUDICIORUM h
Personaest, quicunque m judicio concurrit.
Resde qua in judicio agitur.
Actio est titulus petitionis, de qua judicium est, seu petitio jure per-
g
missa judicium faciens, ut actio emti, actio ex stipulatu.
Jus est id, quod rationis est circa bona et mala personarum a personis.
~Mw est pra~teritumcirca quod qu~ritur futurum secundumjus.
Lex est generale pronuntiatum circa jus.
y/M~ est caputj uris.
TABLE DE DÉFINITIONS 505

PARTES (SEU ACTUS) LITIGANTIUM. PHÏL., VII, D, H,


2, f. 48.
Citatioest temporis designatio, quo apud judicem esse debemus quod
ubifit, MM~~r~dicimur.
Allegareest aliquid verum <; esse ~> dicere.
Probareest veritatem reddere chram.
C~M~M agere est in judicio agere ad obtinendam sententiam.
~Mya~ est alteri crimen imputare apud judicem. 49'
Excusare~M~ est imputationem criminis refutare facto concesso.
Appellareest judicem postulare, qui judicis prioris sententiam possit
reformare.
~~M~~ se est remedium omittere contra sententiam judicis; quan-
quamalio sensu submissioetiam dicatur declaratio, qua quis concludit
disputationem,ut audiat sententiam.
C~~c est affirmatio facti proprii ab alio allegati.

PARTES (SEU ACTUS) JUDICIS.

D~ ~M~ est pronuntiatio judicis circa aliquid, quod ad judi-


ciumpertinet. Itaque decreta sunt non tantum de primaria
questione,
sedet de incidentibus.
Co~w~~ m~ est pronuntiare, eum debere pati, quod in judicium
est deductum. Absolverecum pronundatur, non debere
pati. < Patitur
etiam,qui agit invitus >.
F~/Mest malum passionis ob malum actionis seu ob actionem
pravam.
idj:t ingratum, quod nobis invitis obtingit, ob
gratum quod volentibus
v el
obtigit, quod contingit invito ob aliud, quod contigit volenti, et quod
diciturpuniri.seu cujus metus utilis est ad impediendas actiones. Hinc
qui pœnam jure minatus est, exigit jure, etiamsi neque exemplum
ampliusneque emendatio quseratur, saltem ne frustra sit minatus.
< Ageredicitur etiam, qui non impedit nam se cohibet. >
Parcereest non punire, cum possis.
Pr~ est hostem publice declarare. Alio sensu est exilium indicere
publicatisbonis, quia hostes declarati et fugere coguntur, et qua; habent,
apudnos amittunt.
vel sistereest impedire.remotionem persona~aut rei.
5o6 TABLE DE DËFÏNÏTtONS

PH!L., VII, D, ïï, 7~m~<~ est sistere loco clauso seu carcere.
2, f. ~9.
C~ est in fiscum redigere. Fiscus est publicum xrarium, quod
tamen aliquando strictius accipitur de patrimonio principis ordinario
et opponitur ~rario reipublic~c,in quod ordinibus aliqua est potestas.

DELICTA.
D~Mw est actio punienda.
Injuria est, quod alteri molestiam facit seu animi tranquillitatem
minuit, ce qui ~~f~M, seposito damno, qualia sunt, qua: minuunt exis-
timationem.
JFM~M~damnum clam datum, animo lucrandi. Quod si per vim
aper-tamdatum sit, rapina appellatur.
fb~MM~/ogeneraliter est omne delictum re venerea admissum, spe'
ciatim libidine vaga.
Rebellioest bellum subditorum contra superiorem.
Factio est pars subditorum dissentiens ab aliis circa rempublicam.
Itaque perse non est crimen. In omni factione est multitudo consentiens
ut in secta,quas strictius ita accipitur, ut multitudo paucos sequatur.
H~m est opinio erronea saluti asternae periculosa. Alio sensu est
opinio de rebus divinis punienda. Vel generalius adhuc secta prava,
secta punienda.
50. ~~M est delictum, quo quis Ecclesi~ autoritatem contemnit.
Etiam in hasresinon error sed contemtus <; seu pertinacia > punitur
Sed id interest, quod in haeresi sit trror circa quœstionem juris, in
schismate potest esse error circa quasstionem facti. In haeresi schisma
inest, non statim in schismate ha~resis.
Ecclesiaautem est societas publica in cultu divino. Speciatim vero
accipitur de societate tali inter Christianos.
C~ est fraus circa ipsa remedia fraudis.
Proditio est ejus, qui amicum se gerit, animus hostilis; vel ejusqui
amicus esse debet, conspiratio cum hoste. Speciatim subditi conspiratio
cum hoste reipublicœ.
~MM~c est superstitio noxia, seu tentamentum nocendi per vtfes
incorporales, vel potius irresistibiles speciatim per carmina, quibus
occulta potestates moveri credebantur.
TABLE DE D'FINITIONS 1. 5o7

BELLUM. PniL., VII, D, tt,


2, f. 5o.
R?/ est status professi animi per vim certandi seu nocendi, ut
a!iqu:dobtineatur. Quodsi Deus semper exitum felicem nsto dare cre-
deretur,foret, provocare ad judicium divinum, seu genus judicii per
sortem.Sed Deus interdum ob majores alias rationes permittit, ut injus-
titia pra~valeat.Itaque provocatio ad divinum judicium Dei tentatio est,
idest, quasiquis tentare vellet, an Deus sit, vel an justussit; ex erronea
persuasione,quod oporteat Deum non indulgere malis. Quo homines
adeo inclinant, ut pœna improborum etiam absolvi Deos dixerint
Poetas
fMM~~est vimincipere. Defendereest i uti ad impediendum malum
pervim, quam qui infert, c~M~~ dicitur, cum generaliter offendere sit
inciperenocere, vel saltem incipere nocentem videri, imô molestum
nempeper culpam. Saepc enim offendimusinviti, et sola opinione offensi
sineculpa nostra vera.
Excubareest attentum esse ad mali adventum vel appropinquationem,
animoimpediendi.
Obsidereest animo cogendi clausum tenere eum, qui se clausum tenet,
ne introeatur.
P~MW est pugna multitudinis contra multitudinem.
< Pugna certamen per vim. >
7~~ est interruptio belli.
Captivusest hostis redactus in potestatem, sed tanquam qui hostis
essenon desinit.
Spoliareest bona adimere animo nocendi.
est cum vi nostra superstite alterius vis agere cessat, seu cum
visnostra alteriusvim facit cessare. Generaliusetiam extravim est
scopum
certaminisobtinere.
C~w~ autem est mutuus conatus agendi et impediendi. < Imo
daturcertamensine mutuo impedimento, et id, ubi mutuum impedimen-
tum est, dico conflictum, qui potest etiam esse moralis. >
Deditioest, qua quis se profitetur victum et m potestatem redactum,
necamplius hostem. Quo continetur, ut noxiam ulteriorem
deprecetur.
Attusion
&CLAUOtEN,
/<t~M~ttM)«,
Ï, V.2!.
$o8 TABt<E DE P~FtNÏTÏONS

PHÏL., VII, D, H. RELIGIO. SUPERSTITIO.


2, f. 51.

Religioest cultus potentia invisibilis intelligentis seu Numinis; qux si


rationi contraria sit, superstitio appellatur. Etiam cum Christus cssetvisi-
bilis, tamen ejus potentia erat invisibilis.
Colereautem generaliter est beneficum nobis reddere conari. Namita
colimus etiam agrum. Hinc quem colimus, ne noceat, etiam beneficum
aliquatenus reddere volumus. Est enim aliquod bonum in privatione
mali.
< Res sacréesunt res adhibitaead cultum religiosum, quœ ~r~MM~f
alio usu pravo. >
F~ est status Ïaetiti~ durabilis, Miseriainstiti~.
<~ Salus (apud Theologos) est felicitas < hominum > astema. >
Cum Gratia T~~f~ opponitur, opponuntur ea, quas Deus agit ut Monar-
cha intelligentium iis, qux tantum agit ut autor rerum. Speciatim autem
in œcoQomiahumanse salutis.
/:M~~ est ita loqui, tanquam poenam Numinis augeri velis, si fallas.
Huc scilicet tendit, qui Deum testem invocat, qui provocat Deum ad
pœnam.
Orare est a Numine petere.
jH~MM~est lausNuminis sermone ligato (ad versum scilicetvel cantum).
~~r~M~ est rem ita Numini offerre, ut non amplius apta sit ad alios
usus. Itaque quae usu sacro consumuntur, proprie dicuntur sacrificari,ut
thura. Ita Sinenses chartas auro obductas incendunt honori sive Numi-
num sive etiam Heroum. Sic fruges Diis adolebantur, animalia occide-
bantur honoris Numinum causa, quanquam nihil in eo sit, < quemad-
modum est in thure et Sinensium chartis >, quod cultum reddat
gratiorem. Sufficere enim videbatur, quod redderetur metuendus, signi-
ficatione ir~ein peccantes.
Sacramentumest ceremonia sacra emcacise insignis. Itaque consenta-
neum est, a Deo institutam aut probatam.
~nM~ est res divina occulta. Hoc veteres de ritibus arcanis acci-
piebant, nos de dogmatibus, quaecognitionem creaturae transcendunt.
M~~CM~Mï est actio divina, quae transcendit cognitionem humanam;
vel strictius, quae transcendit cognitionem creaturarum, vel in qua Deus
TABLES M ÏMSFtNïTtONS 5 Q9

nature. Itaque in Mysterio perpetuum miraculum ïPHIL., VII, D, u,


agit prêter ordinem 2,f. 5!.
est.

PHtL.,VII, D, n, 3, f. ï-36 (36 p. in-fol.) iPHIL., VII, D, M,


3, f. ï-36.

Table de définitions. Titre de la main de Leibniz

Ta~ï explicata [et ~MC~j. Su~


Le reste de la main de Hodann. A partir d'AcciDENSCOMMUNE, les
et la
rubriques sont les mêmes que dans les n"" i et 2. (La physique
minéralogie y sont bien moins développées.)

PmL., VII, D, n, 4, f. t-i2 (12 p. in-fol.). PH!L., VII, D, H,


f. I-t2.
Table de définitions. De la main de Leibniz
Cum Deo.
Le reste de la main de Hodann. Définitions de termes de la vie com-
mune (beaucoup d'ustensiles). A la fin, concepts psychologiques et
moraux.

PmL., VII, D, n, 5, f. i-go (89 p. in-fol.). PHIL., VII, D, 11,


5, f. ï-go.
Table de définitions. De la main de Leibniz

Ex indice explicatus. Su~ QeM.

En tête, note de la main de Hodann


N. B. Per literam P. intelligitur Ausonius Popma de dmerentiis ver-
borum per B. vel T. L. Thesaurus Linguae Romanae vulgo Forum
Romanum, per M. Martinii Lexicon Philologicum. per L. P. Lexicon
Philosophicum Micraelii. per D. Dalgarnonis Lexicon Latino-Philoso-
phicum 2.
ï. Publiépar TRENDELENBURO der MH!g~.
ap. JMbM<ï~~encA~ pr~MM.~~<M!~ der
WMM)McAa/Ï~ J~MBcrMM
(t86t), p. 170-2IQ.
2. Les mêmes sigles se trouvent dans la table n" 3.
5ï0 TABLE M: D~FINITÎONS

PtHL., Ytt, D, C'est un véritable lexique par ordre alphabétique (de ~4~c~ à
~t'.t'~O.. avec des corrections et additions de la main de Leibniz.
~M~),
C'est a la fin de cette table que se trouve la note de Hodann
Has definitiones sive mavis Descriptiones ex MatthiasMartinii Lexico
Philologico, Thesauro Latine Lingue, qui vulgo Forum Romanum
vocatur et Burero nonnunquam adscribitur, forte quia corrector fuit
item ex Micraelii Lexico Philosophico, Auson. Popma de diiïerentits
verborum aliisque, secundum ductum Lexici Latino-Philosophici quod
Dalgarno exhibuit in Arte Signorum vulgo Charactere universali et
Lingua Philosophica, ad mandatum Ulustris atque Excellentissimi
G. Gu. Leiboitii collegit propriasque addidit Joh. Frideric. Hodann,
S. S. Theol. Candidatus 2.
Finis operi impositus
Anno 170~.d. 28 Maji.
SOLI DEO GLO~A~.}

ï. Publiée par TRENDELENBURG, 111, 4Ï-42, et 3~btM~crTc~ p. 1~1, et par


GERHARDT ap. Phil., VII, 3o (sauf les trois derniers mots en majuscules).
2. Hodann fut le secrétaire de Leibniz de 1702 à ï~o~ (TRENDELENBURG, Histo-
rische Beitrâge ~Mr Philosophie, III, 40), ce qui fournit la date approximative de
toutes les tables précédentes. (PHIL., VU, D, u.) V. La Logique de Z.~M~, ch. V, g 2~.
F~THODUCTÏOADENCYCLOMMAM ARCANAM 5tt 1

PHIL.,VIII, 1-2 (~ p. in-4.o). PHÏL., VI!I, ï-2.

jM~ro~MCftOad jE'M<Op~M~ <!rMH<!tK;


sive initia et specimina .S~K~MPGeneralis,
de Ï~Mr<Ï~OM~ et augmentis scientiarunz,
< ~Mt* ~~r/?CMM~mente, et r~KM ~~M~ÏOM~ÏM.
~~M~/ZMMt~~CÏ~~M. >
r~iCENDUMerit tum de his quac pertinent ad hune librum, tum de i recto.

L~ his quaepertinent ad libri argumentum.


Quoad librum, dicendum erit de ejus autore, scopo, argumento,
forma; occasionibus; dictione, judiciis aliorum de eo formandis. [Cur]
An autor anonymus? Inpritnis autem dicendum est de fructu ejus et
modoutendi, ad quae duo, caetera reducenda sunt. Fructus verisimilis
redditur, ab autore ejusque subsidiis, scopo, forma. Modus utendi ex
argumentoet forma tantum.

Libri argumentum est ipsa Scientia Generalis, cujus tractanda tum


prxcognita,tum praecepta.
Pr~cognitascientisesunt rationis et facti, sive Dogmatica et Historica.
Pr~ecognitaDogmatica sunt sciendaedefinitio, et Nomina, Objectum,
Methodusseu partitio, Utilitas seu Finis.
Scientia Generalis nihil aliud est quam Scientia [cogitandi] < de
Cogitabiliin universum quatenus tale est >, quae non tantum < com-
plectitur > Logicam hactenus receptam, sed et artem inveniendi, et
Methodumseu modum disponendi, et Synthesin atque Analysin, et
Didacdcam,seu scientiam docendi; Gnostologiam, quam vocant, N00-
logiam, Artem reminiscendi seu Mnemonicam, Artem characteristicam
seu symbolicam, Artem Combinatoriam, <<4f~tArgutiarum, Gramma-
ticam phUoso~icam Artem Lullianam, Cabbalam sapientum, Magiam
5t2 ÏNTRODUCTÏOAD ENCYCLOP~MAMARCANAM

t.
PHtL.,VIII, t. naturalem. forte etiam Ontologiam seu scientiam de Aliquo et Nihilo
Ente et Non Ente, Re et modo rei, Substantia et Accidente. -}- Non
multum interest quomodo Scientias partiaris, sunt enim corpus cond.
nuum quemadmodum Oceanus
i o. j Cogitabile in universum [est Notio seu Conceptus] est objectum
verso.
hujus
scientiïe quale tale est per modum considerandi excluditur ergo Nomen
sine Notione, seu quod nominabile est, cogitabile non est, ut
BHtin
quod scholastici in exemplum afferunt.
Cogitabile est aut simplex aut [compositum] <( complexum>.
Simplex dicitur Notio seu Conceptus.
[Compositum] < Complexum > est quod in se involvit Enuntiatio-
nem sive Affirmationem aut negationem, verum aut falsum. [Dicituret
compiexum].
Conceptus est aut distinctus aut confusus. item clarus aut obscurus.
Simplex seu primitivus aut compositus seu derivativus; adxquatus aut
inad~quatus
Conceptus clarus est cum talem habemus ut rem oblatam possimus
agnoscere, ita conceptus equi, lucis, coloris, circuli. Sin minus est
obscurus, qualem habeo hominis cujus vultum non satis bene mihi
repra~sento, <; aut qualem imperiti Geometrix habent nguraeeHipticae,
quam ovalem vocant, veram vero tractu ex duobus focis describendamà
descripta per arcus circulorum non distinguentes. >
Conceptus distinctus est cum notas quas habeo ad rem cogaosceudam
separatim considerare et inter se distinguere possum. Ita Examinator
Monetarum conceptum distinctum auri habet, nec tantum visu, sono et
pondere agnoscit, sed et tradere ac describere potest notas auri.
Conceptus adasquatus est, qui ita est distinctus, ut nihil contineat
confusi, seu cum ipsae nota3 conceptu distincto cognoscuntur, sive per
alias notas, usque ad notiones simplices seu primitivas.
Placet removere hic conceptus Abstractos tanquam non necessarios,

i. La même comparaison de la science à l'Océan se trouve dans les fragments


PHtL., V, 6, f. t8 (Bo~MMKM,p. 82); VIII, 58-5û (Bodemann, p. ït3), et VIÏÏ, 94-95.
(V. plus loin).
nobis
2. Pleraque consideramus, non secundum se, sed secundum modum quo a
concipiuntur et nos amciunt. J
3. Cf. PHiL., VII, A, 26, et les Meditationes de Cognitione, veritate et ideis, !684
(Pltil. ~V, ~22). V. La Logique de Z.~M!T, ch. VI, § t2.
ÏNTROnUCTÏOAHENCYCLOP~EMAMARCANAM 5t~

pKesertimcum dentur abstractiones abstractionum. Et pro calore consi- PHIL., VIII, t.


derabimuscalidum, quia rursus posset aliqua fingi c~om~, et ita in
in&Htom j
Conceprusprimitivus est, qui in alios resolvi non potest, cum res
scilicetnullas habet notas, sed est index sui, an autem ullus ejusmodi
conceptus hominibus distinctè obversetur, ut sciliceteum se habere agnos-
cant,dubitari potest. Et quidem solius rei quae per se concipitur talis
essepotest conceptus, nempe Substantif summae hoc est DEI. Nullos
tamenconceptusderivativos possumus habere, nisi ope conceptus primi-
tivi,ita ut revera nihil sit in rebus nisi per DEI influxum, et nihil cogi-
teturin mente nisi per DEI ideam, etsi neque quomodo rerum naturas
ex DEO, neque quomodo rerum idem ex idea DEI profluant satis
distincteagnoscamus, in quo consisteret analysis ultima seu adaequata
cognitioomnium rerum per suam causam.
j Conceptus est aut [realis] aptus aut ineptus. Conceptus aptus est,
dequo constat eumesse possibilem, seu non implicare contradictionem. }
Complexum est vel Enuntiatio vel compositum ex Enuntiationibus. 2 recto.
Quodrursus est vel Argumentatio aut compositum ex pluribus argumen-
tationibuscommunem conclusionem habentibus vel est tractatio. Posset
etiamres reduci ad quaestiones.Vel enim una est quœstio, vel compo-
situmex pluribus quaestionibus.
Enuntiatioomnis est Affirmativaaut negativa. vera aut falsa. pura aut
Modalis.Categorica aut Hypothetica. Explicata aut contracta.
Négativenulla alia est natura, quàm quod una negatio aliam tollit, et
< quod > si ipsa est vera, affirmativa est falsa, et contra.
VeraEnuntiatio habetur a nobis cum <~ Mens nostra ad illam sequen-
dampropensa est et > nulla ratio dubitandi potest inveniri. Absolutè
autemet in se illa demum propositio est vera,
quae vel est identica, vel
ad identicas potest reduci, hoc est
quse potest demonstrari à priori seu
cujusprasdicati cum subjecto connexio explicari potest, ita ut semper
appareatratio. Et quidem nihil omnino fit sine aliqua ratione, seu nulla
est propositio prêter identicas in
qua connexio inter prasdicatum et
subjectumnon possit distincte explicari, nam in identicis pr~dicatum et
subjectumcoincidunt aut in idem redeunt. Et hoc est inter prima prin-

1.Cf.PH!L.,
Vil,C, t59 verso.
tBÉDtTS D)E t.E!BNtZ.
9:
5t~ ïNTROpUCTtOA&ENCYÇLOP~MAMARCANAM

PHK. VIII, 2 cipia omnis ratiocinationis humana~, et post principium contradicdonis


maximum habet usum in omnibus scientiis Ita axiomata Euclidis,si
aequalibusaddas ~quaïia, etc. sunt corollaria tantùm hujus pnndpu,
nu!ia enim reddi potest ratio diversitatis. Similiter axioma quo udtur
Archimedes initio sui tractatus de ïcquiponderandbus hujus prindpii
nostri (nihil est sine ratione) corollarium est. Quoniam verb nobis non
est datum semper omnium rationes à priori reperire, hinc cogimurfidere
sensibuset autoritatibus et maxime et perceptionibus intimis et percep-
a ver?o. tionibus variis inter se conspirantibus. Naturalisnobis data est propensio
adhibendi fidem sensibus et pro üsdem habendi in quibus discrimennon
reperimus. Et omnia apparentia credendi nisi sit ratio in contrarium,
alioqui nihil unquam ageremus. In rebus facti illa satis vera sunt
< quse > asquè certa sunt, ac meaemct ipsius cogitationes et percep-
tiones. Hic disputandum contra Scepticos
Non videtur satis in potestate humana esse Analysis conceptuum,ut
scilicet possimus pervenire ad notiones primitivas, seu ad ea quaeper se
concipiuntur. sed magis in potestate humana est analysis veritatum,
multas enim veritates possumus absolutè demorstrare et reduceread
veritates primitivas indemonstrabiles; itaque huic potissimum incum-
bamus
Prœdicamentaseu catalogusconceptuum ordine propositorumrerumque
conceptibilium seu Terminorum simplicium. Conceptus sunt Possibile.
Ens. Substantia. Accidensseu adjunctum. Substantia absoluta. Substantia
limitata seu quae pati potest. Substantia vivens, quae habet in se princi-
pium operandi seu Animam. Substantia cogitans quae agit in seipsam,
dicitur et Mens.
Possibile. Ens. Existens. Potens. [Agens]. Cognoscens. [Agens]
volens [percipiens, patiens, quod m] Durans [Materia]Quod mutatur.
Patiens. Percipiens. Locatum. Extensum. Terminatum. Figuratum.
[Motum. Quiescens]. Tangens. Vicinum. Distans. }
Omnis anima est immortalis. Mens autem non tantùm est immortalis,

t. Cf. PmL., I, t5! IV. 3. a, t VII, C, 29 recto; VIII, 6. r


La
2. Cf. PHiL., VII, C, 62 verso; VIII, 6 verso; PA~ VII, 3oï, 309, .)~.
Logique de Lc~M! ch. VI, §2~T
3. Cf. PHïL., VIII, 3, et P/M~ VII, 296. V. La Logique de ~~Mt~ ch. VI, § 36. et
4. Cf. PHÏL., Vi, Ï2, f, 23; MATH.,I, 2. V. La Logique de Z.e~M!T,ch. VI, §4.
p. ïf)(), note ï.
6U!UELMtPACHMt PLUS ULTRA 5t$

sedet semper aliquam habet cognitionemsui. <~ sive memoriampriorum. ?H!t. VIII, 2.
undepœnae et praemiiest capax. >
Substantia vivens sive sentiens, qux tamen ratione sive reflexione
caret, est corpus. Et forma substantialis corporis est anima. Anima est
substantiaagens et patiens. Materia est id quod tantum patitur et non
agitunquam sed agitur quovis momento, etiam cum agere ipsa videtur;
ita ut materia sit tantùm instrumentum formassive animée.
1
< Principia certitudinis metaphysicae.> zrecto.

Principia prima a priori


Nihilpotest simul esse et non esse, sed quodlibet est vel non est
Nihil [potestesse] est sine ratione.
Principia primacognitionisa posteriori
< seu certitudinis logicae > [seu certitudinis ~ysic2e].
Omnis perceptio cogitationis meaeprassends est vera.
« Principium certitudinismoralis. >
Omne quod multis indiciis confirmatur, quse vix concurrere possunt
nisiin vero, est moraliter certum. < seu incomparabiliter probabilius
opposito.
Principium certitudinis <?ysic~e.
Omne quod semper experti sunt homines, multis modis, adhuc net ut
ferrumin aqua mergi. »
Principia cognitionistopicx.
Unumquodquepraesumiturmanere in statu in quo est.
Probabiliusest quod pauciora habet requisita, seu quod est
facilius. f

PmL.,VIII, 3 (2 p. in.~) pHtL., vin, ?.


Nouvelles ouvertures.
Guilielmi Pacidii PLUS ULTRA
seu introductio et spedmina JM~~O~<!r<*d!M<P
de Instauratione et <4M~MeMfM ~C~M~rM~M
ad CO~MM!/MC~MJ~?M.
Pr~M. Quid autorem ad scribendum impulen~ quod scilicet videret
quantumpr~stare possint homines si vellent, et rectas vix insisterent.
i. V.LaLogique
de Leibttif,p. 260,note.
2.Cf.Pm~vIt,A, ï; B,i,
516 DÉFINITIONS MORALES

pnïL.,vin, 3. Cur nomine suo abstinuerit, et quod sectaenomma dissuadeat. Cur non
diutius distulerit, donec principia absolvisset, quia distractus veretur ne
quid sibi humani accidat; et pietatis esse putat publice prodesse. Non
tradit hic ea quibus unus pro aliis eminere, et ad magnam ingénu et
eloquentix' opinionem pervenire posset; quanquam et ista certa arte ex
hac methodo pullulante constent, sed quomodo felicitas publica queat
augeri, aucta hominum cognitione.
<; Partitio operis. >
Cap. i. de Historia Literaria. Explicatur status humanx scienti~ a
primis temporibus ad nostra usque.
Suit une liste d'auteurs à consulter.

Cap. 2. de Statu ~M~ eruditionis, omnisque cognitionis humanx.


Hic ordine materiarum, in prœcedenti ordine temporum.
Suit une longue liste d'auteurs à consulter

Cap. 3. Elementaveritatis contra Scepticos, quid in Cartesio deside-


ratum. Qux sit nota clari et distincti. Difficultas quam passus Hobbius
2.DifficultasJucgii
[circa clarum et distinctu] circa definitionesarbitrarias
circa Meta~ys. Quid sit.naturale lumen non explic. a Cartes.

pHn.,VIII,4. PHIL.,VIII, 4-5 (4 p. in-fol.)


4 recto, ~y~ est charitas sapientis seu chantas qux prudenti~ congruit.
<; Benevolentiaest habitus amoris. >
[~f~~ seu] ~~cr est affectus quo efficitur ut bonum malumve
alienum censeatur pars nostri. Sed quoniam amor ita denniendus esse
videtur ut cadat et in DEUM, sufficiet dicere
·
~~?M~ est alterius felicitate delectari.
·
Sapientia est scientia telicitatis.

i. Cf. PmL. VII, A, !6; B, n, 12. C~st à ces deux parties de l'Encyclopédie que
les GERHAMT, sous les nul VI A (mai 100~
se rapportent longs fragments publiés par
et VIII (Phil., VII, 66-73, i27-t56).
a. Cf. PH~ VII, A, .6 verso; VII, C, i57; VII, ~5, IV~5.
p. 94~ 9~' ~3 sqq., ï9~
3. Cf. PutL., VI, ta, f, 25. V. La Logique de I.e<&M!T,
4. Cf. PHIL., VII, B, V, !2.
DEFÎNtTIONS MORALES 5t~

Laetitiaest opiniovoluptatum. PH!L., VIII, 4.


Definiemusergo ~b~M sensum perfectionis. 4 verso.
Itaque etiam P~~M concinne definietur, Potentias incrementum.
En marge Une suite de définitions et de propositions dont le com-
mencementest presque identique au fragment publié par GERHARDT
(P~ VU, 73.75). Elle se continue ainsi

j Sequantur theoremata de justitia, seu sapientis sive felicis ad alios


relatione,sive de officiisnostris. J
) Officiumest quicquid in perfecte justo necessarium est. 5 recto.
Licitumest, quicquid in justo possibile est.
Peccatumest, quicquid in justo impossibile est
Accuratè loquendo nihil est indifferenssive omnis actus aut officium
aut peccatum est. Oritur ergo indifferentiatantum ab ignorantia nostra.
Officiumnostrum est quaereresapientiam.
(quïerere potentiam proportione sapientiaejam acquisitas).
quaererecognitionem DEI;
quaererecognitionem nostri;
quaererecognitionem mundi;
quaererescientias ad perfectionem nostram utiles;
quaererescientiam methodi generalis;
quaererescientiam persuadendi;
quaererevirtutem seu habitum affectusratione gubernandi.
omniaordine quodam regere; facere sibi breviarium agendorum.
haberefacultates suas animi pariter ac fortune in numerato et promtas
adagendum.
A. prodesse omnibus quoad licet.
B. nihil mutare in rebus constitutis sine magna satis spe boni majoris.
< ideoque >
B. conservare unumquemque in iis quae habet in potestate. Hinc jam
nasciturjurisprudentia seu doctrina de jure, proprictate, obligationibus
et actionibus.
ExA sequitur justitia distributiva, seu de optima Republica.
ExB sequitur doctrina de justitia commutativa, seu jure et proprie-
t. Cf.D~?Mt~OJtM~«P lî, 265.V.La Logiquede
universalis,ap. TMNDELENBURG,
NoteIX.
5l8 PRIMEE VERITATES

PHÏL.,VIII,5.5. tate, et de modo conservandi unumquemque in iis qu~ habet in potes-


tate nam jus hoc sensu nihil est aliud quam facultas conservandi
nobis
ea quae in potestate nostra sunt, id enim initum est.
{'
(La suite en marge du fol. 5 verso.)

PH!L.,VHI,6.6. PHiL.,VIII, 6.7 (4 p. in-fol.)


:o.
6 recto.
T~RIM~ veritatessunt quae idem se ipso enuntiant aut oppositumde
ipso opposito negant. Ut A est A, vel A non est non A. Si verum
est A esse B, falsum est A non esse B vel A esse non B. Item unum-
quodque est quale est. Unumquodque sibi ipsi simile aut squale est.
Nihil est majus < aut minus > se ipso, aliaque id genus, quœ licet
suos ipsa gradus habeant prioritatis, omnia tamen uno nomine identi-
fc~MW comprehendi possunt.
Omnes autem relique veritates reducuntur ad primas ope definitionum,
seu per resolutionem notionum, in qua consistit probatio a priori, inde-
pendensab experimento. Exemplumdabo, haecpraepositiointer Axiomata
a Mathematicis pariter et aliis omnibus recepta Totum est
majus sua
parte, vel pars est minor toto, demonstratur facillime ex definitione
minoris vel majoris, accedente axiomate primitivo seu identico. Nam
Minus est quod alterius (majoris) parti aequaleest. quae quidem definitio
faciUimaest intellectu, et consentanea praxi generis humani, quando res
inter se comparant <; humines >, et aequale minori a majore aufe-
rendo excessum reperiunt. Hinc talis fit ratiocinatio Pars asqua!isest
parti totius (nempe sibi ipsi, per axiomaidenticum, quod unumquodque
sibi squale est) quod autem parti totius sequale est, id toto minus est
(per definitionem minoris) Ergo pars toto minor est
Semper igitur prœdicatum seu consequens inest subjecto seu antece-
denti. et in hoc ipso consistit natura veritatis in universum seu connexio

t. Cf. PHtL., 1, 15; IV, 3, a, t; VIII, ïoo.ïoï; De veritatibus prienis (PM., VM,
"94)) et ~CtMC!< !Mf<~O~M adntirandis )!<r~ getteralis arcanis (P/ VI~
3og). Cet opuscute a été publié et commenté dans la Revue de ~~f~Me
AïOM~ janvier )'go2 (t. X, p. z).
9. Suppléer ici « de ».
3. Cf. MATH., 2; P/M~ Vî!, 300; 111, 3~ VII, 20, 274. V. ~~M
de Z.Ct~t~, p. ïo~.
PPÏM~EVEMTATES 5tQ

interterminos enuntiationis, ut etiam Aristoteles observavit1. Et in iden.


PHIL.,VIII, 6.
ticis quidem connexio illa atque comprehensio prœdicati in subjectc. est
expressa,in reliquis omnibus implicita, ac per analysin notionum osten-
denda,in qua demonstratio a priori sita est.
Hoc autem verum est in omni [propositione] < veritate > affirmativa
[sivenecessaria]universali aut singulari, necessaria aut contingente < et
in denominationetam intrinseca quam extrinseca. > Et latet hic arcanum
mirabilea quo natura contingentias seu essentiale discrimen veritatum
necessariarumet contingentium continetur < et difficultas de fatali
rerum< etiam > liberarum necessitate tollitur~. >
) Exhis propter nimiam facilitatem suam non satis consideratismulta 6 verso.
consequuntur magni momenti. Statim enim hinc nascitur axioma
receptumnihil essesine ratione, seu MM~M effectumesse absque causa.
Alioquiveritas daretur, quae non posset probari a priori, seu qux non
resolveretur in identicas, quod est contra naturam
veritatis, qux
< semper > vel expresse vel implicite identica est. Sequitur etiam cum
omniaab una parte se habent ut ab alia
parte in datis [determinantibus~
< tunc > etiam in quœsitis seu consequentibus omnia se eodem modo
ha.biturautrinque. Quia nulla potest reddi ratio
diversitatis, qux utique
ex datis petenda est. Atque hujus corollarium vel
exemplum potius est
postulatumArchimedis initio aequiponderantium, quod brachiis libns et
ponderibuspositis < utrinque > aequalibus,omnia sint in xquilibrio
< Hinc etiam ~~c~M datur ratio, si fingeretur mundum ab ~terno
fuisse,et solos in eo fuisse globulos, reddenda esset ratio cur
globuli
potiusquam cubi. >
Sequitur etiam hinc non dari posse <~ natura >
~M-
~M numero utique enim rationem reddi
oportet posse cur
[dicantur] < sint > diverse, qua? ex aliqua in ipsis di~erentia petenda
est. Itaque quod D. Thomas
agnovit de intelligentiis separatis quas nun-
quamsolo numero differre asseruit, id de aliis
quoque rebus dicendum
est; neque unquam duo ova, aut duo folia vel gramina in horto
sibisimiliareperientur Et perfecte
perfecta < igitur > similitudo locum habet
1. Cf.S~
2. C~P~ IV,3, a, 1; VII,B, n, 71~zVII,C,
(Pn.~ VU,C, 23verso, recto).
95 verso, recto.
3. î- VII, recto;
~T'~ allusionau
~11' 3og,356.
fait suivant,qu'il dansM
à Œc6 ~/në du octobre1705(P/«7.,VII,563) rappelle commeit exposaità la
5 30 PRIMEE VERITATES

PHtL.,VIII, 6.tantum in notionibus incompictis abstractis, ubi res non omn


atque ?
mode sed secundum certum considerandimodum m rationes veniunt utt S
cum nguras solummodo consideramus, materiam vero nguratam
nedi.
gimus, itaque duo triangula similia merito consïderantur a ?
Geome~ia
etsi duo triangula materialia perfecte similia nusquam reperiantur. Et 9
licet aurum aliave metalla, salia item, et muiti liquores pro homogeneis ?
corporibus habeantur, id tamen ad sensum tantummodo admitti potest ??'??
j
et ne sic quidem exacte verum est.
Sequitur etiam ~n ~o~M~o~ <~ ~M~ ~> qux S
nullum prorsus habeant iundamcntum m ipsa re denominata Onoftet S
enim ut notio subjecti dénommât! invoivr: notionem prasdicad. Et M
proinde quoties mutatur denominatio rei, oportet aïiquaïem nen vana- 8~
tionem in ipsa rc. A
7 recto. 1 ~0~0 ~M ~M~~M~
~~M~fM ~0~ OMMM
~M~n~, ~~M~ Utique enim praedicatum futurum
esse futurum jam nunc verum est, itaque in rei notione continetur.
Et proinde in < perfecta > notione < individuaïi > Pétri vel
Judse considerati sub ratione possibilitatis abstrahendo animum a divine
creandi ipsum décrète, insunt et a DEO videntur omnia ipsis eventum Ë!
tam necessaria quam Jibera. Atque hinc manifestum est DEUM ex
mnnitis individuis
possibilibus eligere ea quag supremis arcanisque su~e
sapienti~e <~ nnibus ~> magis consentanea putat, nec si exacte loquendum
est, decernere ut Petrus peccet, aut Judas damnetur, sed decernere
tantum ut prx aliis possibilibus Petrus (certo quidem, non necessario
tamen sed libère) peccaturus, et Judas damnationem passurus ad exis-
tcntiam perveniant. Seu ut notio possibilis fiat actuaus. Et licet saîus
quoque futura Pétri m notione ejus astcrna possibili contineatur, id tamen
non est sine gratiae concursu, nam in <; eadem> notione < perfecta >
Pétri <; hujus > possibilis, etiam divinae gratise auxilia ipsi ferenda sub
nodone possibilitatis continentur

princesse Sophie le principe des indiscernables dans les jardins du château de Her-
renhausen, M. d'Atvensteben voulut le réfuter par le fait, et chercha dans !e ~rdin F~
deux fëuitles semblables il n'en trouva point.
1. Cf. PHtt. 1, ï~ c, 7; PHtL., 111, 5, e~ 15 (J3o~<M<!MM, p. 70). n~
Cf. le D~OMfN M~«~~<~c de î686, § xm (PAtL, IV, 427) et la controverse
avec Arnauld (P/ ÏÏ, tz, 57, t36, etc.). V. aussi P/1, 383; IV, 475; et Pmt.
Vïï, C, 62.63.
3. La parenthèse procédante se trouvait d'abord ici.
4.Cf.PHtL.,IV,3,a,3.
PRIMEE VERÏTATES 5~ I

C~M~
substantiasingularis in notionesua ~~M univer- PHtL.,
VIII,7.
~M, omniaque in eo existentia prasteritaprœsentia et futura. Nulla enim
res est, cui non ex alia imponi possit aliqua < vera >
denominatio,
comparationis saltem et relationis. Nulla autem datur denomi~atio pure
extrinseca. Idem multis aliis modis inter se
conspirantibus a me osten-
ditur.
Imo omnes~~y~~ singulares < c~~ > sunt [impression]
expressionesejusdemuniversi, ejusdemque causaeuniversalis, nempe DEI;
sed variant perfectione expressiones ut ejusdem
oppidi diverse reprse-
sentationesvel scasnographiasex diversis punctis visûs.
Omnissubstantiasingularis < creata > M omnesalias
physicamactionem
~c~M exercet.Mutatione enim facta in una consequitur mutatio ali-
quarespondens in aliis omnibus, quia variatur denominatio [extrinseca].
Et hoc naturae experimentis consentaueum est, videmus enim in
vase
liquore pleno (quale vas est totum universum) motum in medio factum
propagari ad extrema, licet magis magisque insensibilis reddatur, prout
ab origine magis recedit.
[ In rigore [Mctaphysico] dici potest nullam substantiam creatam in 7 verso.
~~M exercereactionem~~M~ influxum. Nam ut taceam non
posse explicari quomodo aliquid transeat ex un~ re in substantiam alte-
rius, jam ostensum est ex uniuscujusque rei notione jam consequi omnes
ejus status futuros. Et quae causas dicimus esse tantum requisita comi-
tantia in Metaphysico rigore. Idem ipsis naturae
experimentis illustra.
tur, revera enim corpora ab aliis corporibus rece<~untvi proprii Elastri,
non vi aliena, etsi < corpus aliud requisitum fuerit > ut Elastrum
(quod ab aliquo ipsi corpori intrinseco oritur) agey~ posset.
Posita diversitate~~P corporis,hinc explicari potest unio eorum
sine Hypothesi vulgari influxus, quas
intelligi non potest, et sine Hypo-
thesicausa:occasionalis, qu~ Deum ex machina advocat. Nam DEUS ab
initioita condidit animam pariter et corpus tanta
sap ientia et tanto arti-
ncio, ut ex ipsa cujusque prima constitutione notioneve omnia quœ in
uno fiunt per se perfecte respondeant omnibus
quœ in altero fiunt,
perinde ac si ex uno in alterum transiissent, quam ego Hy~~M co~c-
WM!a? appello. Quae vera est in omnibus substantiis < totius uni-
versi> sed non in omnibus sensibilis est, ut in anima et
corpore.
Mw datur ~<MM~M. Nam spatii vacui partes diverse forent perfecte
522 PMM~EVERÏTATES

PH!L., VIII, 7. similcs et congrue inter se, nec ex seipsis discerni possent, adeoque differ.
rent solo numero, quod est absurdum. < Eodem modo quo spatium,
etiam tempus rem non esse probatur. ~>
[~<?~~~r substantia corporeacui nihil aliud ~~M extensioseu
M~H~M~,figura et horumvariatio. Ita enim du<e possent existere sub-
stantif corporeaeperfectesimUesinter se quod est absurdum.Hinc sequitur
dari aliquid in substantiis corporalibus anaiogum animée, quod vocant
formam.]
Nondatur atomus, imo nullum est corpus tam exiguum, quin sit actu
subdivisum. Eo ipso dum patitur ab aliis omnibus totius universi, et
effectum aliquem ab omnibus recipit, qui in corpore variationem efficere
debet, imo etiam omnes impressiones praeteritas servavit, et futuras
praecontinet. Et si quis dicat effectum illum contineri in motibus atomo
impressis, qui in toto sine ejus divisioneeffectum sortiantur, huic respon-
deri potest, non tantum debere effectusresultare in atomo ex omnibus
universi impressionibus, sed etiam vicissim ex atomo colligi totius uni-
versi statum et ex effectucansam, jam vero ex sola figura atomi et motu
colligi per regressum non potest quibus impressionibus ad eum perve-
nerit, quia idem motus obtineri potest diversis impressionibus; ut taceam
rationem nullam reddi posse, cur corpora cert~ parvitatis non amplius
sint divisibilia.
Hinc sequitur in o~MM: particula universicontineri~MM~~ ~M~~KM
cm~M~n~M.Non tamen continuum in puncta dividitur, nec dividitur
omnibus modis possibilibus non in puncta, quia puncta non sunt partes,
sed termini; non omnibus modis possibilibus, i quianon omnes créature
insunt in eodem, sed certus tantum earum in infinitum prdgressus.
Quemadmodum qui rectam et quamvis ejus partem bisectam poneret,
alias divisiones statueret quam qui trisectam.
Non datur ulla in rebus ~M~/Mj~M~ ~f~ nulla enim innnitis
impressionibus satisfacere potest. Itaque nec circulus, nec ellipsis, neque
alia datur linea a nobis definibilis nisi intellectu, vel lineae antequam
ducantur, aut partes antequam abscindantur.
[Spatiumtempus extensio et motus non sunt res, sed modi conside-
randi fundamentum habentes.]
r. Cf. le fragment PHiL., III, 5, b '< Il n'y a point de figure précise et arrestée
dans les corps à cause de la division actuelle des parties à l'inSni. p. 68.)
(Z!o<~M<!MM,
SUR L~NFM! 5~3

Extensio et motus et ipsa corpora [sunt phaenomenavera ut


iris] qua- PHïL., VH!, 7.
tenus in his solis collocantur, non sunt substandae, sed phaenomenavcra,
ut iridcs et parhelia. Nam non dantur ngurœ a parte rei et
corpora si
solaextensio considerentur, non sunt una substantia, sed plures.
Ad corporum substantiamrequiritur aliquid
cxtensiomscxpërs, alioqui
nullum erit principium realitatis phaenomenorum aut ver~ unitatis.
Semper habentur plura corpora nunquam unum ergo revera nec plura.
Cordemoiussimili argumento atomos probabat, quse cum sint exclusas,
superestaliquid extensione carens, analogum animae, quod olim formam
vel Speciemappellabant.
Substantiacorporeaneque nequeinterirepotestnisiper c~c~Mï aut
~M~ cum enim semel duret, semper durabit
neque enim ulla
rado est differentiae, neque dissolutiones partium corporis
quicquam
cum ipsius destructione commune habent. ideo Animata non oriuntur
aut intereunt,tantum ~M~M~Mf. j

PHiL.,VIII, 20 (i feuillet). PHIL.,VIII, 20,


Suiteet fin du fragment (relatif à SpiNozA)
imprimé io3
ap. JBo~MKM,
( Ego soleo dicere tres esse infiniti gradus, infimum, v. g. ut
exempli causa asymptoti hyperbolae; et hoc ego soleo tantum vocare
infinitum, quod est majus quolibet assignabili; quod et de c~teris omni-
bus dici potest; alterum est maximum in suo scilicet
genere, ut maximum
omnium extensorum est totum spatium, maximum omnium successi-
vorum est astemitas. Tertius infiniti isque summus gradus est
ipsum
Omnza,quale infinitum est in DEO, is enim est unus omnia in eo enim
casterorumomnium ad existendum requisita continentur. H~c obiter
annoto. )
De innnito ecce observationem notabilem cumsit infinitum infinito `Verso.
majus, dabitume aliquod alio aeternius, ut potest res esse ante quodlibet
tempus imaginabile et tamen ab astcrno, quia tempus ejus non abso-
lute sed nostra tantum relatione erit infinitum. Fuit
ergo tempus cum
non esset, sed id tempus abest abhinc infinite. Quemadmodum est linea
infinite parva relatione puncti.
52~ MVÏSÏON DR LA PHILOSOPHIE

Pt.n< VU!, 37-38. PHIL.,VIII, 3~-38 (4 p. in-fol.).

[De] <; De Cognitione~> Veritate, d Ideis. G. G. L.


Tel est le titre original de ce célèbre opuscule, publié dans les Acta
Eruditorum de novembre 1684 (Phil., IV, 422). On n'y trouve pas le
mot « Meditationes B.

?H!L., VIII, 3(~2. PniL., VIII, 39-42 (8 p. in-4°).


De modo perveniendi ad veram corporum ~M<x~M
et rerMM naturalium causas.

Copie par un secrétaire (corrigée par Leibniz) du brouillon catalogué


PHIL., VI, 8, a, et daté « Maji 1677. Fin (de la main de Leibniz)
H<BCautem per definitiones et linguam [philosophicam] < ratio-
nalem > egregie inprimis fient

PHïL..VIÏI,43.44' PHIL., VIII, 43-~). (4 p. in-fol.).

Spongia Exprobrationum,
seu quod nullum doctrince genus sit COM~MM~M~MMï.
Ce morceau est une réfutation des philosophes (Cartésiens) qui mépri-
saient l'histoire, l'érudition, Farchéologie, la philologie, etc. $

PML., VIII, 56-57. PHiL., VIII, 56-57 (4 p. in-fol.) 3.

56 recto. est complexus Doctrinarum universalium < opponitur


T~Hïï.osopHiA
A Historiae quae est singularium. > Partes habet duas, Philosophiam
theoreticam et philosophiam practicam. Philosophia theoretica exponit

t. GERHARDT a dû imprimer le brouillon (PAïL, VII, 265-269); voici par exemple ta


dernière phrase Hœc autem per definitiones et linguam philosophicam egregie
fient. » (v. Bo~etK~HM, p. 86).
2. V. La JLo~KC L~Mï~, p. 159.
3. Ce fragment doit être postérieur à 1606, car on y trouve le mot Menas
(f. 56 verso).
DIVISION DE LA PHILOSOPHIE 535

rerum naturas, practica exponit rerum usus ad obtinendum bonum PHiL., VIII, 56.
malumqueevitandum. Ita fit ut eadem bis occurrere possint, tum ratione
$u<ccausasemcientis in priore parte, tum ratione finalis in posteriore;
< sed alterutro loco tantum innuendo seu remissive >
Philosophia Theoretica duplex est, Rationalis et Experimentalis,
subqua comprehendo et Mixtam.
PhilosophiaTheoretica rationalis [duplex est] agit de [Aiïectionibus]
[adjunctis]praedicatiset de substantiis seu subjectis. Doctrina de adjunctis
estde Qualitatibus, Quantitatibus et Actionibus. Nempe pars una con-
tinet veritates necessitatis iogicae, altera veritates necessitatis Physic~.
Priorum contrarium est absurdum; posteriorum contrarium est incon-
veniens.
Philosophiatheore'.ica rationalis necessitatis logiez [continet veritates
vel ortas ex solo principio contradictionis, vel ortas etiam ex principio
reddendaerationisl continet doctrinam Formarum seu de Qualitate, et
doctrinamMagnitudinum seu de Quantitate
DoctrinaFormarum continet Logicamet C<w~~orMW.
Doctrina Magnitudinum est Mathesis, estque de Discreto et de Con-
tinuo.
De Discreto, seu Numero agit Logistica, estque duplex de numero
certoArithmetica, de incerto Speciosa.
De Continuo dupliciter agitur ex principio positionis, quod totum
xquivaleatpartibus et est Scientia Finiti; et ex principio Transitionis,
seu Legecontinuitatis, et prodit Scientia infiniti.
j Utraque duplex est, Scientia situs seu Geometria, et Scientia [Tem- 56 verso.
poris et situs [Motus seu temporis] seu Phoronomica] vestigiorum seu
phoranomica,< nempe situs et mutationis. >
G~M~n~ duplex est, una quaeutitur solo principiocongruendx, altera
qux utitur et principio similitudinis.
P~ duplex est, una sine consideratione temporis, qualis est
tornatoria; altera qu<e involvit tempus, ut quse tractat de Motu accelerato
et similibus. Et quidem motus tum quasi geometrice, tum
componit

Cette indication pratique montre que ce morceau est un


On sait d'ailleurs plan d'Encyclopédie.
que l'Encyclopédie devait é~re composée suivant une double
méthode, synthétique ou théorique, et analytique ou pratique. (Cf. ~VoMfMM~Essais,
IV, xxi.) V. La Logique de ~et~, ch. V, §§ 7 et 23.
2. Cf. PtUL., VII, B, V!, Q(Elementa nova Matheseos
universalis).
DIVISION DE LA PHILOSOPHIE

VIH, 56.
Pnu.
eysice; < ut cum conatus embryonati directionibus componuntur.
Ex principio conveniendaeoritur doctrina Actionis seu
D~M~M~.
Possent mathescos mistae partes inseri suis locis ut
perspectiva.
dioptrica, catoptrica, gnomonica, Geometriae, [Uranologm] Astronomia
phoronomicae.
Doctrina de subjectis est de substantia < et de substantiato;
substantia
rursus > primitiva et de substantiis derivativis.
Substantia primitiva est DEUS, de quo Theologia naturalibus
Substantia derivativa est duplex, Originalis et Ortiva.
Substantia originalis est Monas, et hujus loci est [doctrinade]
[physo~
~yfMo~.
Psychologia duplex est, una de percipientibus in genere, <; sen-
sibus etc. >, altera de intelligentibus seu spiritibus
qux dici potest
pneumatologia,ubi de mentibus, sed maxime de nostris.
Substantia ortiva est vivum, ut Animal, planta.
Substantiatum est corpus [naturale] vel Organicum, vel non Orga-
nicum [regulatum].
Non organicum est vel regulatum ut salia, vel irregulatum ut
rudera.
Philosophia experimentaus < rursus > est [qualitatum] [anecdonum]
prasdicatorumet subjectorum.
Prœdicatorum est ~~0~ ut experiamur in quibus subjectis repe-
riantur qualitates. [Et hue chymia]
j Poiogra'piaduplex, mathematica, ubi varias partes Matheseosmist~
et ~ysica, ubi chymia. }
Subjectorum duplex est tractatio, specierum, et Aggregatorum.
Specierum est ~M secundum tria regna qux sunt
jR~~MM ~w~ quorsum terra, lapides et qui in his succi et sales,
res metallica;
~MM~ vegetabile,quorsum planta, <; cujus usus in > agricultura;
JP~MMAnimale, hue Anatomia, < cujus usus in > medicina.

i. Sic, pour « naturalis.


2. La plume de Leibniz se refuse à écrire ce mot nouveau: on lit: « Physia aà
moitié corrigé en « Phychoîogia. ? 1)
3. Cf. PH!L., V, 7, f. 5 recto.
4. Cf. PHIL., V, 7, f. 5 verso.
PÏV!S!ONMï~PMt.OSOPH!E 53~

Aggregata sunt particularia et totale. Particularia sunt Rudera, simi- PHïL., VIII, 56.
lana vel quasi talia, et organica.
Aggregatumtotale tractat Cosmologia, sub qua Geograoia naturalis et
Uranologia.Hic pars Matheseos mistae Astronomia.
Philosophia practica agit de Bono et Malo, seu de fine et Mediis. 57 recto.
Haecpriorum omnium usum ostendere debet ad nostram felicitatem.
Felicitashujus vitre consistit in [sanitate corporis et gaudio] Initia
durabili,quss obtinetur [per sanitatem et vigorem corporis, et] per per-
fectionem< mentis et~> corporis et mentis*, et per horum instrumenta.
Perfectio mentis [est] < obtinetur > Logica, et Ethica2.
Logicaostendit modum [inveniendi] [ratiocina] ita [cogitandi] ratioci-
nandi, ut ad felicitatem obtinet convenit.
Ethicaid agit ut [removeat quae nos intus] mens a bene ratiocinando
eta Ixtitia per affectusnon impediatur.
Perfectio corporis consistit [in sanitatel tum in conservatione n-mc"
tionum ejus, < quod est sanitatis >, tum in functionum ejus exalta-
tione, quod fit exercitiis seu gymnastica.
Instrumentasunt bina existimatio et opes, « nempe > per instru-
mentarationalia et irrationalia. >
j Servisunt instrumenta rationalia, et tamen possent ad œconomicam
referri,quatenus animalibus comparantur. jJ
Existimationisest doctrina politica.
Opum est doctrina œconomica, < quaeagit de instrumentis irrationa-
libus,qu.e sunt vera et fictitia per opinionem rationalium, quale pecunia,
cujusproinde tractatio videtur ad politicam partem pertinere. >
Instrumentairrationalia < vero > sunt sentientia, < nempe animalia,
equi, boves, etc. > sunt viva ut planta, sunt agentia ut ignes [et]J
aqua~ < venti >, machinae; sunt Quiescentia hue confecta et mate-
rialia. Confecta sunt structurïe, amictus, supellex. Structure sunt
< tum > immobiles, ut aggeres, moles, [domus], tum mobiles, ut
currus, naves, supellex. Quasdam sunt materialia ad victum amictum et
structuram. Hinc granaria et magazina.
Omnia hœc quas de hominis bono et felicitate tractavimus, possunt et
i. Leibniza oubliéde biffer« et mentis».
2. Cf. pHiL., VI, tï, a; VII, C, 87; 156.
3. Sic, probablement pour « obtinendam ».
5 3 8 MVISÏON DE LA PHILOSOPHIE

PHtL., VIII, 5?. recurrere de felicitate et bono plurium, ut sit [quasi] <~ Logica >,
Ethica, Medicina, politica et œconomica totius societatis, praeserdm
societatis sibi su~cicntis, seu reipubïicae.
5~ verso. ) Principia veritatum
ï) Principium contradictionis
2) Principium reddendaerationis
3) Congfuentiae),f h~ ..< j t. j'
j. puto prioribus duobus subordmantur.
~) Simmtudmcs
3) Lex continuitatis
6) Principium convenientiœseu Lex Melioris
hinc Leges <~ naturae, tum > motuum corporis, et inclinationum
voluntatis.
Notionum gradus
Positiones simplices
in Arithmetica et Speciosa
Combinatoria
Consequentiasreflexivè tractatas
hae porriguntur etiam ad contingentia seu infinitum involventia in rebus.
Mutationes, ubi consequentiarum consideratione reflexiva accedente
prodeunt causa et Effectus. item actiones primitiva, DEUS.
<~ Fons rerum substantiatoriaeMonas. >
Subjectum seu substantiae<; simplicis > natura, ubi de percepdone
et appetitu, et (ubi distincta sunt) ratione et voluntate, consideratur hic
aliquid in mutatione permanere.
Compositum, ubi de connexio 1 substantiarum simplicium; et ordine
coexistendi, spatio, tempore.
[Fons rerum DEUS.]
Unio, seu quid realitatis in composito praeteringredientia [unde nobis
phaenomenon]seu realisatio relationum.
Nostra Mens phsenomenon facit, divina [dat Unionem] Rem.
Pf~sentia est immediatio in ordine coexistendi.
Divina cogitatio efficicit ut quod in ideis ratio est mutationisin alio,
in ipsum agat.
Ita ut Actio unius in aliud sit status continens Unionem, et rationem
0
t ~!C.
Sic.
NOTE SUR LES
POSSMtES 5aQ

< distincte intelligibilem > mutationis in subjecto aliquo reddendam PHIL., VIII. 5y.
exaliosubjecto.
D'uneautre plume
In Temmik philosophiam ancillantem }

PHiL.,VIII, 6~-65 (4 p. in-fol.).


Paît. VIII, 64.65.
Copie, de la main de Leibniz, du morceau publié par GERHARDT
Phil., IV, 3~.3-34.9.Le commencement est bien: « Il est asseuré que
l'abusde la philosophie nouvelle fait grand prejudice à la pieté. »
Voiciquelques variantes
P. 346, 3"ligne du bas « Si le R~ P. de la Chaise,
(qu'on voit bien,
parce qu'en dirent déjà autres fois les RR. PP. Fabry et des Chales,
avoirexaminéles modernes.) »
P. 347 il manque « Anglois » après « Harriot ».
P. 3~9 au lieu de « sans advection (?)» lire « sous la direction ».
Gerhardta dû publier ce morceau d'après le brouillon de Leibniz.

PHiL.,VIII, 71 (un coupon). ]PHIL., VIII, 7t


2 Xbr. e
1676.

Non est opus ad augendam rerum multitudinem


pluribus mundis 9
neque enim ullus est numerus qui non sit in hoc uno < mundo >,
imoin qualibet ejus parte.
Introducerealiud genus rerum cxistentium, aliumque velut mundum
etiaminfinitum, Est abuti existentiaenomine, neque enim dici
potest an
nuncexistant illse res an non. Existentia autem ut a nobis
concipitur
involvitaliquod tempus determinatum, sive hoc demum existere dicimus,
dequocerto aliquo temporis momento dici
potest, ista res nunc existit.
Multitudoest major rerum in toto quam in parte edam in
[numero]
infinitamultituoine. De vacuo formarum non ihutilis
dissertatio, ut
ostendaturnon omnia < possibilia per se > existere posse cum
cœteris,
alioquimulta absurda. nihil tam ineptum fingi posset, quod non esset in
mundo,non tantum monstra, sed et mentes malaeet miserabiles, item
injustitiae,et nulla esset ratio cur DEus diceretur bonus potius quam
Cf. Ptut. VIII,6o-6ï(Bo~~MMM, p. ït3).
M~MTS OB LBtBNÏZ.
34
53o DE ~HORIZON DE LA DOCTRINE HUMAINE

PnïL., VIII, 7:. 'malus, justus quam injustus. Esset aliquis mundus in quo omnes probi
felicitate lue-
pœnis ~ternis punirentur, et omnes improbi pensarentur,
rent scelus
Itnmortalitas mentis mea methodo statim probata habetur, quia possi-
bilis in se, et aliis omnibus compossibilis, sive rerum cursum non
imminuit. Quia mentes n'ont point de volume2. Principium autem meum
id existere. quia
est, quicquid existere potest, et aliis compatibile est,
ratio existendi pr~e omnibus possibilibus non alia ratione limitari debet,
nulla alia ratio determinandi,
quam quod non omnia compatibilia. Itaque
involvant realitatis.
quàm ut existant potiora, qux plurimum
Si omnia possibilia existerent, nulla opus esset existendi ratione, et
sufficeret sola possibilitas. Quare nec DEus foret nisi in quantum est
habetur non foret possibilis,
possibilis. Sed talis DEus qualis apud pios
si eorum opinio vera est, qui omnia possibilia putant existere.
Cartesium [apud
Dialogus de anima brutorum inter Pythagoram et
inferos] < in Elysiis campis > sibi obviam factos.

PHiL., VIII, 85. PmL., VIII, 85 (un coupon), publié par Bodemann, p. 119. Le titre est:
« Existentia ».

PmL., VIII, 86. PmL., VIII, 86 (un coupon).


Dernière phrase, non publiée par Bodemann (p. 120)
homo-
Itaque illi tantum termini generales sunt substantiarum, qui
sive DEi.
genei sunt, et talis est conceptus Entis puri seu absoluti,
<

PHÏL.,VIII,t~-C)5. PHïL.,VIII, 94 95 (4 p. in-4")


94 recto. E corps entier des sciences peut estre consideré comme l'océan, qui
les
JL est continué partout, et sans interruption ou partage, bien que
leur
hommes y conçoivent des parties, et leur donnent des noms selon
-Bo~-
t. Cf.le fragmentPmL.,II, ï, h (contreHobbeset Spinoza),impriméap.
mare~ p. 62.
2. Cf. Discours de m~taphysique
"T~D~oMMw~M~ (1686), § V
(itï86), (PM., I'
V (Phil., IV, q.3o).
43o). M~ la
3. Ce morceau est postérieur à 1690 (voir p. 53!, note 2). uf. De Mo~cM
(PHÏL.,V, 9) et PMÏL.,VIII, f. 68 (Bo<<e~MM,p. t !4).
doctrine /!M'tM:)!C
M: L*HOR!ZO~ DE LA DOCTRINE HUMAtNE 531

commodité Et comme il y a des mers inconnues, ou qui n'ont esté PH!L.,VIII, 94.
navigéesque par quelques vaisseaux que le hazard y avoit jettés, on
peut dire de même qu'il y a des sciencesdont on a connu quelque chose
par rencontre < seulement > et sans dessein. L'art des combinaisons
est de ce nombre; elle signifie chez moy, autant que la science des
formesou formules ou bien des variations <~ en general; en un mot
c'est la Specieuse universelle ou la Characterique. > De sorte qu'elle
traite de eodem et diverse; de simili et dissimili; <; de absoluto et
relato>; comme la Mathematique ordinaire traite de uno et multis, de
magnoet parvo, de toto et parte. On peut même dire que la Logistique
ou bien l'Algebre luy est sousordonnée en un certain sens. car lorsqu'on
sesert de plusieurs notes indifferentes ou qui <; au commencement du
calcul > pouvoient estre echangées et substituées mutuellement sans
faire tort au raisonnement, en quoy les lettres d'Alphabet sont fort
propres; et lorsque ces lettres < ou notes > signifient des grandeurs,
ou des nombres generaux, il en vient l'Algebre ou plus tost la Specieuse
de Viete. Et c'est justement en cela que consiste l'Avantage de l'Algebre
deViete < et de Descartes ~> sur celle des anciens., qu'en se servant
deslettres au lieu des nombres tant connus, qu'inconnus, on vient a des
formules,ou il y a quelque liaison et ordre, qui donne moyen à nostre
esprit de remarquer des theoremes, et des regles generales. Ainsi les
meilleursavantages de l'algebre ne sont que des echantillons de l'art des
caracteres, dont l'usage n'est point borné aux nombres ou grandeurs.
Car si ces lettres signinoient des points (comme cela se practique < <)4 verso.
effectivement chez les Geometres) on y pourroit former un certain
calculou sorte d'operation, qui seroit entierement different de l'Algebre,
et ne laisseroit pas d'avoir les mêmes avantages qu'elle a < c'est de
quoyje parleray une autre fois. > Lorsque ces lettres signifient des
termesou notions, <; comme chez Aristote ~>, cela donne cette partie
de la logique qui traite des figures et des modes. Et j'avois raisonné la-
dessus dans les commencemens de mes etudes, m'estant hazardé de
publierun petit traité de l'Art des combinaisons qui a esté <( assez bien
reçeuet > reimprimé malgré moy car ayant eu bien d'autres veues

t.Cf.PmL.,V,6, f. i8(Bô~CMMMM,
p. 3s); VIII, ï recto; et 58.5~(Bo<fe~MMM,
p.n3).
x. A Francfort sur le Main, en 1690 (v. P/t~ IV, ïo3-:o4).
532 DE L'HORIZON DE LA DOCTRINE HUMAINE

PHtL~ VII!, 94. depuis, j'aurois pu traiter les choses tout d'une autre façon. Cependant
< (pour le dire en passant) > j'avois remarqué des lors ce théorème
general de Logique que les quatre figures des Syllogismes ont chacune
un nombre pareil de modes utiles; et que dans chaque figure il y a six
modes. Enfin quand les lettres ou autres caracteres signifient des veri-
tables lettres de l'Alphabet, ou de la langue, alors l'art des combinaisons
avec l'observation des langues donnent la Cryptographie [c'est-à-dire
l'art de faire des chiffres et] de déchiffrer.J'ay encore remarqué qu'il y a
un calcul des combinaisons ou le composé n'est pas un tout collectif,
mais distributif, c'est-à-dire ou les choses combinées ne doivent concourir
qu'alternativement, et ce calcul a encor ses loix toutes differentesde
celles de l'Algèbre. Enfin la Specieuse generale reçoit mille façons,et
95 recto. l'Algebre n'en contient qu'une. Or sans entrer dans la discussionparti-
culiere des loix qui diversifient la Specieuse, on peut la combineravec
l'Arithmetique en calculantle M~M~ variationspossiblesque les notes
generales peuvent recevoir. Ces variations peuvent estre prises de diffe-
rentes façons, et dans les ecritures que nous formons < en nous ser-
vant > des lettres < d'alphabet >, il y a de la variété < tant > à
Fcgard des lettres <; que ~> de l'arrangement des lettres, et des inter-
valles ou distinctions (car nous n'ecrivons point tout de suite, maisnous
laissons de la distinction ertre les mots.) Or puisque toutes [les] con-
naissances humaines se peuvent exprimer par les lettres de l'Alphabet,et
qu'on peut dire que celuy qui entend parfaitement l'usage de l'alphabet,
sçait tout; il s'en suit, qu'on pourra calculer le nombre des verités dont
les hommes sont capables < et qu'on peut determiner > la grandeur
d'un ouvrage qui contiendroit toutes les connaissances < humaines >
possibles; et ou il y auroit tout ce qui pourroit jamais estre sçû, écrit, ou
inventé; et bien au dela. car il contiendroit non seulement les vérités,
mais encor les faussetés que les hommes peuvent enoncer; et mêmedes
expressionsqui ne signifient rien. Cette recherche sert a mieux concevoir,
combien peu est l'homme au prix de la substance infinie, puisque< le
nombre de > toutes les vérités que < tous ~> leshommes <~ensemble>
peuvent sçavoir < est assez mediocre ;> quand il y auroit une infinité
d'hommes < qui par toute une eternité se relevassent dans l'avancement
des connoissances, et supposé < tousjours > que la nature humainene
soit pas plus parfaite qu'elle est a present <; car il ne s'agit point icy de j
RÉSUMÉ DE MÉTAPHYSIQUE 533

l'autre vie, [ou] quand l'âme humaine sera élevée a un estat plus PHIL., VIH, 93.
sublime.» Ce paradoxe est bien d'une autre force que celuy d'Archi-
mede, qui fit voir aux courtisans du Roy Hieron que le nombre des
grainsde sable qui rempliroient <; non seulement tout le globe de la
terre,mais encor > l'espace d'une bonne partie de l'univers <; etendu
d'icyjusqu'aux astres > est assez petit et aisé à écrire, car ce nombre
n'estpresque rien au prix de celuy des verités, puisqu'il n'y a point de
grainde sable, qui n'ait sa figure particuliere, et qui ne pourroit fournir
un grand nombre de verités, sans parler des verités tirées des autres
choses. Il ne s'en suit pourtant pas, si le monde <~ avec le genre
humain~> dureroit assez, qu'on ne pourroit trouver que des vérités déjà
connuesautresfoiscar le genre humain se pourroit contenter d'un certain
petitnombre de verités, pendant toute une éternité <; qui ne seroient 95 verso
qu'une partie de celles dont il est capable, ainsi il laisseroit tousjours
quelquechose en arriere. > Mais supposé qu'on aille tousjours en avant
< pendant qu'on peut quoyque peut estre lentement pourveu le progres
demeuretousjours le même, il faut enfin que tout s'epuise > et qu'on
ne puisse pas même faire de Roman, qu'un autre n'ait déja fait; ny
formerde chimere nouvelle. Ainsi il faudroit tousjours qu'il fut un jour
vrayau pied de la lettre, qu'on ne dira plus rien, qui n'ait deja esté dit,
nihildici, quod non dictum sit prius. Car ou l'on dira ce qui a esté dit,
ou < bien, si l'on veut continuer de dire des choses nouvelles >, l'on
épuiserace qui reste encor à dire, < puisque cela est fini comme nous
demonstreronstantost. > Il s'agit donc de donner un nombre plus
grandque le nombre de tout ce qui se peut dire ou enoncer; c'est ce que
nousallons faire.

PniL.,VIII, too-toï (4 p. in.~). pPtUL., VIII, 100-


tOÏ.
(ï) Ratioest in Natura, cur aliquid potiùs existat quàm nihil. Id con- Il
ïoo recto.
sequensest magni illius principii, quod nihil fit sine ratione < quem-
admodum etiam cur hoc potiùs existat quàm aliud rationem esse
oportet. >
(2) Ea ratio debet esse in aliquo Ente Reali, seu causa. Nihil aliud
enim causa est, quam realis ratio;
neque veritates possibilitatum et
53~. RÉSUMÉ DE MÉTAPHYSIQUE

PHJL., VIII, !00. ~<w (seu negatarum in opposito possibilitatum) aliquid efficerent
nisi possibilitates mndarentur in <; re > actu existente.
(3) Hoc autem Ens oportet necessarium esse, alioqui causa rursus
extra ipsum qu~renda esset cur <~ ipsum > existat potiùs quam non
existat, contra Hypothesin. <; Est scilicet Ens illud ultima ratio Rerum
et uno vocabulo solet appellari DEUS. >
(4) Est ergo causa cur Existentia pr~valeat non-Existentiœ, seu
necessariumest EXISTENTIFICANS.
(5) Sed qux causa facit ut aliquid existat, seu ut possibilitasexigatexis-
tentiam, facit etiam ut omne possibile habeat conatum ad Existentiam,
cum ratio restrictionis ad certa possibilia in universali reperiri non possit.
(6) Itaque dici potest Omne possibile ExiSTiTURiRE, prout scilicet
fundatur in Ente necessario actu existente, sine quo nulla est via qua
possibile perveniret ad actum.
ioo verso. (7) Verum hinc non sequitur omnia possibilia existere sequeretur
sanè si omnia possibiliaessent compossibilia.
(8) Sed quia alia aliis incompatibilia sunt, sequitur quidam possibilia
non pervenire ad existendum, suntque alia aliis incompatibilia, non
tantùm respectu ejusdem temporis, sjd et in universum, quia inprassen-
tibus futura involvuntur.
(9) Interim ex conflictu omnium possibilium existentiam exigentium
hoc saltem sequitur, ut existat ea rerum series, per quam plurimum
existit, seu series omnium possibilium maxima.
(10) Hsec etiam Series sola est determinata, ut ex lineis recta, ex
angulis rectus, ex nguris maxime capax, nempe circulus vel sphaera.Et
uti videmus liquida sponte nature colligi in guttas sphagricas,ita in
natura <( universi > series maxime capax existit.
(ï i) Existit ergo perfectissimum, cùm nihil aliud perfectiosit, quàm
quantitas realitatis.
(12) Porro perfectio non in sola materia collocanda est, seu in replente
tempus et spatium, cujus quocunque modo eadem fuisset quantitas,sed
in forma seu varietate.
tôtrecto. ) (13) Unde jam consequitur materiam non ubique sibi similemesse,
sed per formas reddi dissimilarem, alioqui non tantum obtinereturvarie-
1
tatis*~uantum posset. Ut taceam quod alibi demonstravi, nulla alioqui
~iversa pbœnomena esse extitura.
RÉSUMÉ DE MÉTAPHYSIQUE 535

eam praevaluisse seriem, per quam plurimum ïptuL., VIII, toi.


(14) Sequitur etiam
orireturdistincte cogitabilitads.
(15) Porro distincta cogitabilitas dat ordinem rei et pulchritudinem
cogitant!.Est enim ordo nihil aliud quam relatio plurium distinctiva. Et
confusioest, cum plura quidem adsunt, sed non est ratio quodvis à
quovisdistinguendi.
nulla
(16) Hinc tolluntur atomi, et in universum corpora in quibus
estratio quamvis partem distinguendi à quavis.
(17) Sequiturque in universum, Mundum esse Koo-~ plenum
ornatûs;seu ita factum ut maximè satisfaciat intelligenti.
(18) Voluptasenim intelligentis nihil aliud est quàm perceptio pul-
chritudinis,ordinis, perfectionis. Et omnis dolor continet aliquid inor-
dinatised respectivè < ad percipientem >, cùm absolutè omnia sint
ordinata.
]
ex ioïverso.
(19) Itaque cùm nobis aliqua displicent in serie rerum, id oritur
defectuintellectionis. Neque enim possibile est, ut onmis Mens omnia
distincteintelligat; et partes tantum alias pras aliis observantibus, non
potestapparere Harmonia in toto.
(20) Ex his consequens est in Universo etiam justitiam observari,
cùmjustitia nihil aliud sit, quàm ordo seu perfectio circa Mentes.
(21) Et Mentium maxima habetur ratio, quia per ipsas quàm maxima
varietasin quàm minimo spatio obtinetur.
(22) Et dici potest Mentes esse primarias Mundi unitates, proximaque
simulacraEntis primi, quia distinctè percipiunt necessarias veritates, id
estrationes quae movere Ens primum, et universum formare debuerunt.
(23) Prima etiam causa summas est Bonitatis, nam dum quantum plu-
rimumperfectionis producit in rebus, simul etiam quantum plurimum
voluptatismentibus largitur, cum voluptasconsistat in perceptione per-
ceptionist.
(2~.) Usque adeô, ut mala ipsa serviant ad majus bonum, et quod
dolores reperiuntur in Mentibus, necesse sit proficere ad majores
voluptates.

Sic, pour perfectionis.


536 REDUCT!OMNGCARUMAnPNAM

2.
PtMMt.OCïE, PHILOLOGIE, I, 2.

M~M ~~M! unam. Ms. Guelf 4". 3. $ Novum inventum


linguarum omnium ad unam reductarum sub S. R. J. principi Augusto
duci Brunsv. et Luneb. conferat dicatque Athanasius Kircherus Autor
R omxanno 1660. 17. die Octobr.
Notes en haut de la page A gauche

~Extat aliquid editum Kircheri in hoc genere in Bibliotheca Hano-


verana his conferendum. J

A droite

CumKircherus simile quid ad Eminentissimum Elect. Moguntinum


misisset, Linckerus tunc ejus consiliarius vocabat non male ~y
M~ }
Is qui cumalio correspondere volet (sic loquitur) hune libellumhabeat
lingua sibi nota explicatum.
Novem sunt paginx in fbMo. Unaquasque sex columnarum, itaque in
)4
summa sunt 34 columnas nempe titulorum. Cuilibet titulo in quavis
30 columna sunt subjecta vocabula 30. Itaque habemus in universumvoca-
1620 bula 1620. Et unumquodque vocabulum significatur duabus notis,
quarum una est character columnae, altera est numerus a columna.
Tituli columnarum cum suis signis sunt

i. Cette indication se réfère sans doute au catalogue de la bibliothèque de Wo!-


fenbuttel, dont Leibniz était bibliothécaire depuis ï6oï.
REDCCTÏO
MNGUARUM
ABUNAU 53~

~7 Mineralia. I, 2.
Pm~OLOCHE,
B. Bonitas.
M. Magnitudo.
D. Duratio.
P. Potentia.
S. 5~~MMh~.
Vo. ~M~M.
Vi. ~f.
Ve. ~cn~M.
G. Gloria.
== D~
C<~<
o-@ Contrarietas et Oppositio.
et Principium.
0 Medium.
M Finis.
etc. etc.

A ce manuscrit sont jointes deux feuilles imprimées ce sont les deux


Tables combinatoires extraites de l'Ars magna du P. KiRCHER(p. 462)
Un placard grave

Bernardi Tabula. Orbis eruditi. literaturam a charactereSamaritico ~MMC


in modumfavente DEOdeduxit Eduardus Bernardus. A. D. 1689

Tableau compose de 29 alphabets, phénicien, hébraïque, syriaques,


sanscrit, grecs (de diverses époques), latins (id.), franc, saxon, gothique,
runique, copte, éthiopien, russe, arménien. La 30e table a pour titre
XXX. J\ /~e~MtC Grxcorum.

V. La Logique deZ.et~K~, p. 53 et
543.
2. En bason lit OxoNijE,
apud Theatrum.prêt. i'.
538 NOTESMATHÉMATIQUES

MATH.,I, I, a.1. MATH.,I, i, a (un coupon)


Recta est inter duos termines ejusdem generis unica. Seu quaesialteri
tali applicata duobus terminis coincidit, tota coincidit. Seu quae alteri
simili quomodocunque applicata (ita ut producta non secet) congruit
Adde aliam Jungii definitionem, quam aut non intelligo, aut non putem
universalem. Ait enim omnes partes sibi congruere. [eam tamenita
intelligivoluisse~
l

MATH.,I, ï, b. MATH.,I, i. b (un coupon).


Euclides sua Ele-
Veritates proeliminares < seu Principia > quibus
menta si examinaverimus, et ad calculum nostrum Specios~
superstruit,
facilius erit idem in Theorema-
Situs revocaverimus, postea praestare
Sub Veritatum nomine hic
tibus qux inde deducuntur. pr~Hminarium
tantum Axiomata et postulata intelligo, exclusis definitionibus, quae non
Terminorum, nisi quatenus de possibili-
sunt veritates sed explicationes
tate nam eatenus ad Axiomata vel postulata referri debent
agitur,

t. Les manuscrits mathématiques de Leibniz ont été classés par GERHARDT en


un vol. XV de auquel les observa
14 volumes (M. BoMMANNy a ajouté Supp ément,
tions suivantes ne s'appliquent pas.) Les premiers volumes sont divisés en fasci-
contient,
cules numérotés; chacun d'eux porte le titre de l'opuscule principal qu'il
en général,
et renferme en outre des brouillons et des coupons qui se rapportent
les feuilles de chaque fascicule
mais pas toujours, au sujet de cet opuscule. Or, classés
n'étant pas numérotées (comme dans les volumes par M.
n'avons pu indiquer que le numéro du fascicule où elles se trouvent, etextraits nous avons
d'un
des distinguer les divers fragments
dû, pour la commodité renvois,
à leur ordre relatif,
même fascicule par des lettres minuscules qui correspondent
mais nullement à leur rang dans les manuscrits.
2. Cf. PHIL.Il, B, Il, 54-
3. ~n~m'~d.M~ De~ns<esE.dH~,u~~
et ratio est, ad cakatam situs, quo me-
exhibentur, revoMbimat. quoad opus
DEMONSTRATÏOAXtOMATUMEUCMMS
53~

MATH., I, 2. MATH., I, &.

22febr. 1679.
Demonstratio ~JMOM~MKï
Euclidis.
Apollonium olim Axiomata demonstrare aggressum narrât Proclus, Pars i
idem intelligo conatum facere Robervallium*. Mihirecte fecisse videtur
tum demum enim ad perfectissimascomprehensionesperveniemus, cum
nihil sensui aut imaginationi fidentes omnia ad notiones exigemus.
Quoniam possumus demonstrare omnes veritates, etsi in infinitum non Verso.
progrediamur resolvendo quemadmodum propositio totum est maius
parte demonstrari potest solo termino majoris resoluto, reliquis totius et
partis non cxplicatis ideo nobis ad geometriam perfecte absolvendam
et ad characteres reducendam satis erit, si eousque continuemus resolu-
tionem, quousque produci potest, id est, donec omnium axiomatum
demonstratiohabeatur.
Rectaest quas duobus punctis <: sine alia conditione adjecta > deter- Pars
1 2.
minataest.
Rectaest linea quae duobus punctis datis sine ulla alia <; prasterea > Verso.
`
conditionequam hac, ut eo ipso determinata sir, determinata est.
Quaeri adhuc potest an detur linea quae sic determinetur Sed hoc
patet ex generali axiomate quod ex duobus quibuslibet simul sumtis
semperaliquid novi determinatur, plus enim est ea simul ponere, quam
ea ponere singulatim. }
Au milieu de définitions géométriques, on trouve des définitions de
Voluntas,Perceptio, Sentire, Percipere.
talis caiculi elementa constituamus » (Bo~tK<tMM, p. 285). Ces textes prouvent
que la critique des principes de la Géométrie d'Euclide constituait pour Leibniz le
travail préparatoire de son Calculus situs, et doit par suite être rattachée à ses
essais de Caractéristique géométrique. (Cf. MATH., l, 3, e; I, 12; 1, i~, d.) On sait
d'ailleurs que la démonstration des axiomes était selon lui le meilleur moyen de
fonder la Caractéristique; c'est ce que prouve le rapprochement des dates de la
D<'Mto~o ~tOtM~tK Ettclidis, 22 février ïôyg (MATH., I, 2), et de la C/Mr~e~
''M~tM g~otM~rtca, 10 août 1670 (MATH., Ï, 11 J~ï~ V, ï<iï sqq.).
I. Cf. PHIL., VI, ï0, f. 54.
s. Cf. PHu. VI, ï2, f, 23; VIII, 2 verso.
3. Cf. PHiL., VIII, 6. V. La Logique de Z.&M! p. ï83 et 204.
4. Ce qui suit est d'une autre encre, et paraît être une addition ultérieure.
5~0 ~FtN!T!ONS GÉOMËTRtQCES

MATH.< I, 3, a. MATH.,ï, 3, a (un coupon.)


Punctum est locus simplex, seu in quo nullus alius est locus. Itaque
si sit B in A, erit A oo B1.
Locus constituitur per puncta seu loca simplicia.Itaque locus vocabitur
X si lubet, qui constituitur per puncta quorum quodlibet dici potest X.
Itaque locus in eo est in quo quodvis ejus punctum est. Si omneX sit
Y, erit X in Y.
[Spatium est locus plenissimus seu in quo omnis est alius locus.j J
Spatium est locus omnium punctorum, sit quodvis punctum P, erit
spatium P.
Itaque, < ut punctum erat locus minimus, ita > spatium est locus
[plenissimus] maximus seu in quo omnis alius est locus, [itaquesi omne
punctum sit P, spatium erit P. Namcum omne] nam cum omne cujus-
que loci punctum in spatio sit, omnis locus in eo erit.

MATH.,I, 3, b. MATH.,I, 3, b (un coupon).


In piano linea Tangens dicitur, quae occurrit non secat, estque in
eodem piano; sed hoc locum non habet in tangente curvae quae non est
in piano. Quomodo ergo ibi discernemus rectam tangentem ab alia quae
< etiam > occurrit non secat. Vel potius qux generalis erit nota tan-
gentis. Credo id unum superesse generalissimum, ut tangens sit quœ
continuat directionem curvae.
Mea Methodo a diametro secari circulum bifariam non eget demons-
tratione. Cum nulla in determinatione utriusque partis sit ratio discrimi-
nandi, itaque congruere eas necesse est. Congruere enim oportct, quae
ex üsdem eodem modo determinantur.

MATH.,1, 3, C. MATH.,I, 3, c (un coupon).


An dicere licebit? [Situs] Positioest modus discernendi < etiam >
ea quaeper se discerni non possunt, ut duo puncta per se nil habent quo
propria(ï6g8),§ 9 (.M< V, ïy?); et Pan. VII,C,
i. Cf. lanalysis Geometrica
7~; MATH., I, 5, d.
déterminante la
2. Application du principe de raison à Géométrie.
PMMAGEOMETRLEPMNGÏPtA ~~t

discernantur, at positione discernentur. Situs erit positio coexistcndi, est MATH.,I, 3, C.


ergopositionis species. Etiam instantium datur positio, non situs.

MATH.,ï, 3, d (un coupon). ]MATH.,I, 3, d.

Recta planum <( vel aliam superficiem > non secat sed trajicit, nisi
vocabulumsectionis latius accipias.

I, 3, e (in-fol.).
MATH., ïMATH.,I, 3, e.

Puncti ad punctum situs datus est, si detur continuum in cujus duo


data puncta cadere illa possent.
Puncta duo (A et B) eundem inter se situm habent quam duo alia
puncta C et D, si priora aequo ac posteriora in duo ejusdem continui
puncta L M cadere possunt. 6
Hinc dico situm punctorum A et B congruum esse situi punctorum
C et D. Quod ita designo A. B C. D

Plus tard, quand on aura défini la droite et sa longueur, on écrira


AB==CD.
Geometriadeterminatoria.
Calculumsitus elaboratum habebimus, si accommodentur ei Elementa
Euclidis.<; Percurramus definitiones postulata Axiomata libri primi >

MATH.,I, 5, a (in-~°). N!
MATH.,I, 5, a.

Prima G'~OFM~~dP
principia.
Eaest natura ~M~,ut omnia quse habent situm, habeant etiam situm
inter se; ita ut posito A habere situm (verbi gratia ad L) et B habere
situm (verbi gratia ad M) sequatur A et B habere situm inter se.

Signede congruenceemployédans l'~t«t~M Geometrica


l'opria deïôgS,§ ï
(Matlt.,
V, t72).
2. Cf. MATH.,I, ï, b, note.
5~3 VERA GEOMETRE ANALYStS

¡
MATH.,I,5,b. MATH.,ï, 5, b(in-).
s
â

Si quid ego judicare possum, vera Géométrie Analysis nondum tradita ¡


est, et Calculus qui habetur potius numericus est, quam Geometricus, rt
literis enim <; inter calculandum > denotari soient non puncta,
quem- ¡
admodum opus esset in calculo Geometrico, sed magnitudines, hoc
est numeri indefiniti. Itaque magnitudo directe calculo illo
reprmsentatur, ¡
situs vero sive figura tantum indirecte et per circuitus. Quse res facit u:
ex brevibus delineationibus Geometricis prolixissimi ssepe exurgant
calculi Algebraici, et contra ut difficile sit ex calculo Algebraico eruere ii
commodas constructiones. At in calculo vere Geometrico per puncta
ipsa formula calculo <; designata vel > reperta debet esse ipsius <; deli.
neationis et > constructionis expressio. Manifestum etiam est calculum
Algebraicum non exprimere totum id quod considerandum est, sed ple-
raque ex Elementaribus propositionibus, aut inspectione ngura: suppo-
nere, unde fit, ut analysis in medio itinere quasi abrupta obhaerescatnec
ad finem usque perducatur, ac proinde nec omnium transformationum
sit capax, quas natura rei suppeditat. Quodsi vero Analysis ad situm
directe exprimendum accommodetur et ad prima pnncipia usque per-
ducatur, unde ipsa Geometrise Elementa demonstrantur, omnia per eam
delineari atque mœniri directe poterunt, quodam calculi combinatio- t
i
numque genere, quae nunc vix magno figurarum apparatu et imaginationis
fatigatione reperiuntur. Quo vix quicquam in inquisitionibus physiciset
mechanicis utilius pr~estariposset ad mentem sublevandam ac rerum
naturam qu~emathematice operatur in penitissimas usque latebras pro-
sequendam
A la suite, ce passage encadre

MATH.,I, 5, C. I, 5, C.
MATH.,
In rerum situ atque extensione consideranda menti ante omnia occurric
plura simul percipi, sed hoc non sufficit, nam si simul frigus et du!ce-
dinem percipiam non ideo noto extensionem. Itaque opus est ut percipiam
i. Cf.Lettreà J~M~~Mdu 3 sept. 1679,avecson Appendice 18,20).
(JM<<<A.,II,
V.La Logiquede JLe~M!ch. IX,§5.
M~THESIS GENERAUS 5~.3

ctiam quandam relationem inter ea quœ simul percipio; et quidem rela- MATH., I, 5, C.

tionemcujusdam uniformitatis, ut si simul percipiam chartam albam, et


murum album. Quin etsi charta sit alba, et murus niger, attamen unifor-
mitatemquandam percipio, qu% consistit in aliquo quod aibo et nigro
commune est, et quo manente concipio, album ex nigro fieri posse.
Pr~terea percipio quandam distinctionem uniformium (ut duarum
partium chartae albae) quatenus duo aliter percipio cum eodem tertio;
seu aliter A cum C quam B cum C. Percipio tamen me similia omnia
percipereposse in uno loco quas in alio.
Si quid percipio, et ideo plura alia -< simul > percipere supponor,
qusealiquam habent inter se et cum priore uniformitatem

I, 5, d (in-)
MATH., MATH., 5, d.

Si posito B in A eo ipso intelligitur coincidere A et B, vocabitur A


~MK~MM.
Itaque si sit B in A et ideo sit A B, erit A punctum.
Et si sit B in A et sit A punctum, erit A oo B
A oo B seu punctum puncto congruum est.
A. B est <~ C. D. Hoc per se patet ex definitione similitudinis.

ï, 8 (i p. in-fol.).
MATH., JMATH., I, 8.

SitusP~M~<est modus determinandi distantiam ejus ab aliis quibus-


libet, quorum distantia inter se determinata est
Unicum tantum punctum est, quod datas distantias a quatuor datis
punctis solidum comprehendentibus habere possit.

MATH.,I, 9, a (2 f. in-fol. et 6 in-).


MATH.,I, g, a.
Mathesis generalis.

V. La Logique de Leibnif, ch. IX, g.


2. Cf. PHtL.,VU, C, 79; MATH.,1, 3,
S.Cf.MAM., IV, t3,e.
5~. COMBINATORIA

MATH., ItQtb. MATH.,I, 9, b (un coupon).


Co~~ofM~ de formis, variadonibus, simili et dissimiîi, ordinato et
perturbato, inverso, reciproco; unico seu determinato. De seriebusseu
Tabulis. Axiomata varia egregiae utilitatis. Quae similiter determinantur
similia sunt. Datis ordinatis etiam quaesita sunt ordinata Sive si ordo
est in determinantibus erit et in determinatis. Si determinantia coeunt,
etiam determinata respondentia coibunt. Utile est ad rerum naturas
investigandas eas in seriebus quoerere; et, si eadem res in plunbus
seriebus reperiri queat, et sit quasi in nodo seu intersectione diversarum
serierum, eo melius cognoscitur.
Suit un exemple mathématique 2.

MATH., I, Q, C. MATH.,1, 9, c (un coupon)~.


aa -}- ab + abc + abcd
bb ac abd sic designo breviloque
cc abc + abcd
dd bc bcd c~. ets. rts.
bd
cd ubi ets. significat et similia.

MATH.,I,9,d. MATH.,I, 9, d (un coupon)


Non omnes ipsius o (Nihil) potentiae sunt aequales. omnes potentix
amrmativse ipsius o sunt quantitates nihilo squales seu infinitè parvx;
sed potentiaenégative ipsius o sunt quantitates innnitae sic 0"~=~.

Formuledu principede continuitéou de l'ordre général (Cf.P~ ÏIÎ,52).


p. 236,note i.
V.La Logiquede Z~t&Mt~,
2. Cf. MATH.,I, 26, a.
3. V. La Logique de Let~M! p. 493, note ï.
Cf. MATH., tV, 12.
ANALYSEOS METAPHYStC~E PROPOStTIO
5~5

I, 9, e (un coupon).
MATH., MATH.,I, Q, e.
In situ omni est ordo, sed arbitrarium est initium. In linea duobus
tantummodis eligi potest.

MATH.,
I, o, f (un coupon).
MATH.,I,9,f.
AnalyseosMetaphysicaepropositio insignis Si datasit relatio interduas
quantitateshomogeneas quam nulla tertia ipsis homogeneaingrediatur,erit
ratioearum data. Hoc maximi est usus in rerum natura
cognoscenda.
Exemplicausa, etsi ignorarentur leges concursuum tamen ex hoc lemmate
sequiturcorpore aliquo incurrente in corpora quiescentia quotcunque,
foreamissionem ve~ocitatisvelocitati incursus proportionalem. Nam data
est utique velocitas amittenda, ex data velocitate
integra incurrentis cor-
porumquemagnitudine et situ. Relationemautem datam dico dum aliquid
exquibusdam datis datur; cum ergo relationem sola velocitas
integra et
amittendaingrediatur, erit ratio earum data

MATH.,
I, o, g (un coupon). jMATH.,I, 9, g.
Datum est determinatum cognitum. Ex dato diametro circuli datur
areaquadrati inscripti, sed determinatur area circuli.

I, o, h (un coupon).
MATH.,
~ATH.,I, Q, h.
De rc~oM~
Videtur tandem ratio detecta demonstrandi in
generalibus aliqua, v. g.
quod eodem corpore per idem spatium uniformiter moto diversis velo"
citatibus, actiones sint ut velocitates

t. Cf. MATn.,1, 26, a; 111,B,


t8, b. V. La Logique de Leibnir, p. 3oo.
Application du principe de raison à la Mécanique. Cf.
tM~
MA~1, o, f.
tNÉMTS DE Ï.HBNtZ.
35
$,t6 DÉMKtTtONS MATHÉMATIQUES

MATH., I, ()) i. MATH.,ï. 9, i (un coupon).


Dennitio œqualia sunt quae [mutuo] sibi substitui possunt salva veri-
ex eo quod priori
tate, videtur nimium dicere seu obreptitia esse. Nam
circa magnitudines veritate, sequitur
posterius substitui potest, salva
vicissim et posterius priori similiter substitui posse, ut alibi demonstravi
inserere praeoccupandoest
Jam quse demonstrari ex definitione possunt,
(si rigide agas) obrepere.

MATH., 1,9,). MATH.,Ï, 9, j (un coupon).

Un de mes estonnemens est, que des personnes studieuses, qui


rien de nouveau, comme par
s'appliquent fort à l'analyse, ne donnent
P. Malebranche Je crois que cela
exemple le feu P. Prestet amy du R.
arrive en partie, parce qu'ils suivent trop la route que les autres avoient
trouver quelque chose,
déjà prise; il faut s'écarter du grand chemin pour
ins-
à peu près comme un voyageur qui va en Grece pour trouver des
criptions que les autres n'ont pas encor remarquées

MATH.,1,12. MATH.,I, 12.


Demonstratio omnimoda quœ nullam propositionem, nisi identicam,
affir-
sine demonstratione assumit; nulloque perinde axiomate aut alia
etiam analysin
matione demonr-trabili sed non demonstrata utitur,
perficit.
intet alia cogitavi scopum
Itaque ut Analysin situs constituerem,
Euclidis,
obtinere posse si perficerentur Demonstrationes Elementorum
in quo jam olim Apollonius, Proclus, nuper Clavius laboraverunt
§6
i Cf. PHïL.,VII,B, Il, 43: VII,B, iv. n; et~ec~M CalculiMM~M~
(Pliil., VII, 219)' V. La Logique de Leibnix, p. 338.
sur les Elemens dp Mati:et~:atigue Prestet. Janv.
~~c~~
(MATtt.,XV,V,6ï.70). r .n~t
3. Cf. Lettre à ~~MMC~, 22 juin ï6?9 (P~tf., T
I, 33~).
Cf. MATH.,ï, t, b, et note.
DËFÏNÏTÏONS MATHÉMATIQUES 5~

Définitionsde CONTINUUM, PARS,TOTUM, FORMA.


HOMOGENEUM, MATH.,I, t3.
HOMOGENEA sunt, quae possunt esse requisitum immediatum ejusdem.
REQUISITUM IMMEDIATUM est, A ipsius B, si propositio h~c Si A non
est, B non est, demonstrari non potest [seuper se nota
est]..
Itaque Requisitum immediatum sive CoM~ et Requirens imme-
diatum,sive C<w~~ considerabimusut genus, partem autem et
totum,
ut species.

I, 14, a. En tête d'une feuille


MATH., MATH., I, t<t, a.

Hic generalis notio Hnc~ sine consideratione motus


et superficiei,item
notio latitudinis et
promnditatis.
Lineaest extensio cujus sectio quaevisper idem
punctum est id punctum.
e s e e

MATH.,I, i~, b. En tête d'une feuille M


MATH., b.
I, t~,

Videamus an non commodius sit Motum adhibere,


quam sectiones;
cumrevera Sectiones sint
motigenerantisvestigia. Et ita poterimus nihi-
lominusabstinerea consideratione similitudinis; adhibita sola considera-
tionecongruentias.
Linea est extensum quod describitur motu
puncti

MATH.,I, i~ c. En tête d'une feuille C.


~ATH., 1, !4,

Hic memorabilia nactus sum continui Notionem et


partis; adeoque
homogenei non supponendo similitudinem, vel transformationem seu
motum. Et possum sane condere GeometriamM~'
generis, ex solo prin-
cipioinexistentia:,seu ex solisEpharmostiisut congruentia, non adhibita
similitudineseu Morphicis.
Continuumest A in quo utcunque sumta bina exhaurientia B
et C,
aliquidhabent commune D, seu utrique tam B quam C inexistens
1. Cf.MATH. t8 G~M~/tt!
2. Cf.unedéfinitionanaloguedu~C~OMt~M~ ~MtM~. M0~<
continudansle Specimen
(hiath., VII, 285).
DE CALCULO SITUUM
5~8

ri

MATH.,Ï, t4, d. MATH.,I, 14, d. Commencement d'une feuille


EIcmenta plam m calculum redigere conabor, ut specimen exhibeam
Calculi Situs quem excogitavi~ a

?
MATH.,I,t5. MATH., i5 (8 p. io'4"). Copie de la main d'un secrétaire.
De Calculo ~KMM.
?
P. r. § i. Ut in CalculoMagnitudinum < cum ipsasMagnitudines formamus
dum > addimus, multiplicamus, in se ducimus et horum reciproca
peragimus, tùm etiam con&nmus per rationes, aliasve relationes pro-
gressiones ac denique Majoritates, Minoritates et ~Equationes. Ita in
Situ formamus Extensa per Sectiones et Motus, deinde conferimus, spec- J~
tamusque in eis prêter Magnitudines Similitudinem, Congruentiam(ubi
concurrunt ~Equalitaset Similitude) Coincidentiam, adeoque Détermina-
tionem. Determinatum enim est cui aliquid, iisdem positis conditionibus, Q
coincidere débet.
§ 2. Et ut doctrina Magnitudinis sua habet Axiomata, veluti Totum
sua parte majus est. Quod majus est majore majus est minore. Si xqua-
libus aequaliaaddas proveniunt aequalia, aliaque id genus. Ita Doctrine
Situs Axiomata propria habet qualia sunt
Si Similitudo, Congruentia, Coincidentia sint in Determinantibus,
esse etiam in determinatis, et vicissim, si ça sint in Determinatis erunt
quoque in Determinantibus simplicissimis.
Exemplicausa. Ponamus non nisi unicam Rectam a puncto ad punctum
duci posse, sequetur omnes Rectas esse inter se similes, quia ad determi-
nandam Rectam ab A. ad B. nihil aliud opus est quam assumiA, B. et
ad aliam LM, sa~temassumi situm punctorum L, M. Situs vero duorum
punctorum situi aliorum duorum semper similis est quia nihil dinerenti~
pra~tersolam magnitudinem distantiaetotius assignari potest, sed magni-
tudo jam est aliquid ad tertium relatum. < Non tamen Situs punctorum
<

C'est.&'dire la Géométrie plane, opposée aux « Sotidi Ëtementa


2. Cf. MATH.,Ï, ï, b, et note.

K'
DECALCULO
MTUUM 5~Q

duorum Situi punctorum aliorum < duorum > plane [idem] < con- MATH.,1, 15.
gruus > erit nisi ita ponantur ut quodlibet Extensum continuum quod
applicaripotest inter Terminos unius situs possit etiam applicari inter
Terminossitus alterius. >
Similiavero sunt quœ ambo seorsim spectata sunt indiscernibilia ita
ut nihil sumi possit in uno c.u simile sumi nequeat in altero, abstrahendo
ubique ab aliquâ determinatâ Magnitudine nisi excipias magnitudinem
Angulorum,qux ad doctrinam situum, non vero ad doctrinam Magnitu-
dinum referri debet.
Cum ergo probaverimus omnes situs binorum punctorum esse similes,
etiam determinata, seu omnes LineaeRectseerunt Similes.
j § 3. Contra non omnia Triangula per situm trium punctorum deter- P. 2.
minata sunt similia inter se. neque enim ABC similiter
se habent ut LMN. Potest enim Distantia AB ad Dis- ? c
tantiam BC aliam rationem habere quam Distantia LM
L
ad distantiam MN, ita ut in determinantibus sit dissimili-
M
tudo. ex quo patet etiam in duabus Rectis lineis tria
punctatribus aliis dissimiliter sita eligi posse. N
Nam similitudoa determinato reciprocè tantum valet ad
purèdeterminantia, non etiam ad ea quœ sunt plus quam determinantia.
Sic, etiamsi Circulus determinetur per tria puncta périphérie data,
etomnes Circulos inter se similes esse minime sit negandum, tamen hic
Consequentia non valet a detcrminatorum similitudine ad determinan-
tium similitudinem, quia Peripherise tria puncta data plus
determinant,
quàm ipsum Circulum, scilicet etiam certum Angulum in segmento, et
tres partes périphérie determinatam ad totum Circulum rationem
habentes.
At contra si Circuli duo determinentur per datas duas Chordas et
per
in
xquales Angulos segmentis super Chordas factis, tum demum Circuli
non solum similes erunt, sed etiam similiter determinati. Hic autem
quœsdonec de tali quidem determinatione est, sed saltem de primis et
simplicissimisdeterminantibus, qui ubi determinata nunt similia, etiam
similiaesse debent.
Si vero contingeret, dissimilia determinantia nihilominus dare similia
determinata,id ipsum certo indicio est hanc determinationem non esse
simplicissimam,sed aliam dari simpliciorem.
550 M: CALCULO StTUUM

MATH., I, t5. $ 4. Uti Magnitudinum Logisticam seu Mathesin gencralem ad cal-


culum reducimus, utimurque imprimis rationibus et aequationibus,ita
calculus quidam in situ institui potest per similitudines et congruentias.
P. 3. ) Literae autem in Calculo Magnitudinis designare soient ipsas
Magni-
tudines. In Calculo Situs possunt designare puncta et loca. Hinc si
YA~B.A. locus omnium Y est superficiessphaerae.
In hac Consignatione B.A. significat situm puncti B. ad punctum A,
sed est signum congruitatis. Sensus ergo illius Consignationis
talis est.
Quodlibet indeterminatum Y eum situm habere ad p inctum determi-
natum. A quem habet B ad A. unde intelligitur ipsum B quoque inter
ea Y seu in eadem superficiesphaeraeesse. Sed si posuissem Y.A. I~B.C.
non opus fuerit B in superficie sphasraeponi. <~ Sed jam maneat
Y.A.I~B.A.>
§ 5. Jam positâ alla adhuc sphaerâ ZL.ML. et considerandobas
duas superficiessphaericasse intersecare et loca communium concursuum
vocari V. unumquodque V. erit simul Y. et Z. ut scribere possim
V.A.~ BA et V.L.~ML. Potest autem B assumi coincidens ipsi M
(quod ita signatur B =~ M)quod vocetur F, determinatum ex ipsis V.
fietque V.A. F.A. et V.L. f~ F.L. unde componendo fit
V.A.L. F.A.L. unde sequitur, Lineam in qua se sécant duassuperfi-
cies sphaericaeejus esse nature ut quodvis ejus punctum V habeat ad duo
data A.L. situm eundem. quem constans F. (quas proinde una est ex
ipsis V) ad eadem puncta A.L.
§ 6. Idem etiam sic enuntiari poterat Quodvis punctum A.G.L.
cujus duo puncta A. et L. quiescunt, motu suo talem
lineam V.V.V. describet qualem formant duaesuper6-
cies sphaeric~esua intersectione, id est Circularem,
quia cum Extensum ponatur rigidum adeoque punctum
quodvis ut G suum situm servet ad puncta A.L.
durante motu extensi continuo quiescentia, inde quod-
libet Vestigium ipsius G. circumvoluti situm eundem
ad duo puncta fixa A. et L. retinebit non aliter ac supra scripsimus
V.A.L~F.A.L.

t. Ce signe de congruence se trouve dans laitalysis Geometrica propria, t6<)8


(Math., V, 172) et dans r/M Euclidis ~p<5T9:(JM«~ V, ï85).
2. Lire cjcfeM~MM:.
DE CALCULO SITUUM 55î t

~y Puncta vero quaevisqu~edicto Motu durante unà cum punctis A MATH.t I, 15.
et L quiescunt, eo ipso quia quiescunt, oportet esse situs sui ad A. et L. P. 4.
unica. Nam si moverentur pluribus locis eundem situm ad A et exhi-
berepossent, siquidem omnia eorum vestigia cundenositum ad A. et L.
haberent.Jam vero ea puncta sunt sua ipsorum vestigia, id est describent
Circulosindefinite parvos sive evanescentesin puncta. Ita prodit Linea
Recta cujus Expressio hase erit. Posito puncto quovis ejus indetermi-
nato R. dicetur R.A.L. Unicumseu si R.AL~(R)A.L. erit R (R).
§ 8. Hinc patet duas Rectas non transire per eadem duo puncta ut
ABC et ABS. nam si in Rotatione Plani punctis A. et B. fixis totum
*« < <

planum moveatur, illa rotatio efHdet ut quicquid


semelfuit altero superius seu propius externo
initiorotationis id facie versa fiat postea inferius
seuremotius ab initio rotationis externo. At, si
tàm LineaeASB quàm ACB essent Rcctx, facta
rotatione ad Fixa puncta A. et B. oporteret
ambasquiescere.ex natura LineaeRectaemodo ostensà. Si amb~ quiesce-
rent, S semper maneret suprà extensum ACB et nunquàm caderet m~,
quod est contrà Naturam Rotationis.
9. Hinc statim colligimus Rectas inter se similes esse, habere partem
tod similem, quin etiam Rectam Lineam esse simplicissimam, cum nihil
aliud quàm extrema ad totam suam determinationem requirat, adeoque
et minimam inter extrema, et pro distantiâ punctorum in posterum sumi
posse. Pro distantiâ sumetur, quia Terminis immotis, distantiam Termi-
norum oportet esse immotam. Si ergo alia Linea inter A. et B prêter
Rectam assumeretur pro distantiâ, etiam illa punctis A. et B. Fixis in
r otationePIani maneret immota, prêter Rectam AB. etiam immotam in
eadem rotatione per § 7. Ergo darentur dux diversasLinex simul immola
in hac rotatione, quod absurdum per § 7.
j Brevissima erit, quia si dm brevior ab A. ad B. pertingit, Linea P. 5.
< seu extensum > assequetur distantiam se
ipso majorem quod absurdum. Si alia aequalis
datur, ut si esset ASB non quidem Recta,
aequalistamen rectae ABC, oporteret distantias AS+SB. non esse
majores quàm A.B. quia non possunt esse majores conterminis curvis
AS+SB (quas ponuntur ipsi AB asquales) ex naturâ brevissimi.
533 &ECAI.CULOS!TU~M

MAT! 1, t5. Sed Euclides demonstravit esse AS + SB majores quam AB. nuUis
principiis huic (Brevissima duo inter eosdem terminos non dantur) inni.
tentibus impUdtë assumtis, sed ex puris angulorum sitibus ratiocinando.
Ergo patet quoque nostri asserti ventas, quod duo brevissima inter
eosdem Terminos non dentur.
§ 10. Fortasse tamen illud Euclideum ex paudoribus etiam demons-
trari potest Scilicet.
Dissimiles Arcus in eodem Circulo a Chordis ~qualibus abscindi
nequeunt. Id quod ex natura similium per se constare censendum est.
Itaque Diametrus AB major est Chordâ ADnam Chorda AD abscindit
Arcum dissimilem dimidio Circuli AB (alias
ab A ad B rediret contra § 8). Ergo per posi-
tum principium non erit AD == AB. Sed nec
AD p AB, quia CA + CD = AB duplum
Radii duplo Radii. Ergo hoc pacto esset
AD P CA + CD Brevissimum majus altero
iisdem Terminis interjecto quod absurdum.
Cum ergo Chorda AD nec aequalis sit Dia-
metro nec major, patet Diametrum quavis Chordâ majorem esse.
Hinc sequitur tertium Trianguli Isoscelis AMN duo latera tertio sunt
majora. Nam Circulum Centro A, per M et N
ducendo AM + AN asquantur Diamètre seu
duplo Radii sed MN modo 6et Chorda
ejus Circuli. Ergo ut paulo ante probamm
AM+ANpMN.
Denique dico in quocunque Triangulo duo latera reliquo esse ma~om
DE + DF p EF. Nam abscindo DX==DE, Ergo DE + DX P EX, utt
de Triangulo Isoscele ostensum. Addo utrinque
XF. Ergo DE+DX+ XF p EX+XF. Id est
DE+DFpEX+XF(K).
Aut igitur DE -j- DF minus erit brevissimo
EF, quod absurdum per § 9. aut squale (et
sic per ea qua: aa litcram K probavi erit EF P EX + XF Brevissimum
alio cointerjecto absurdum) aut denique DE + DF màjus erit quàm EF
quod erat demonstrandum.
P. 6. 11' Linea Recta est locus omnium punctorum sui situs ad duo
DE CALCULO SITUUM =53

puncta unicorum, ita Planum est locus omnium punctorum sui situs ad M~n., I, t5.
tria puncta unicorum, unde patet, etiam assumtis duabus rectis se inter-
secantibus haberi Planum. Esto eni m
Recta per A.L. et alia per A.M. Habe-
mus tria puncta A.L.M. nec tantùm
determinata sunt puncta omnia Rect~c
per AL et omnia Rectaeper AM sed et
omnesdistante a quovis puncto unius
Rect~ ad quodvis punctum alterius
rect~, adeoque quodvis punctum in
quavis harum distantiarum (quae etiam sunt Line~ Rect~e) determina-
tum est seu sui situs ad A.L.M. unicum.
~12. Jam Rect~ per A.L. omnia puncta vocentur Y et Rect~e per
A.M. omnia puncta appellentur Z. erit ita A.L.Y. unicum et A.M.Z.
unicum. Ex ipsis Y unum sit H, et ex ipsis Z unum sit N erit A.L.H.
unicum et A.M.N. unicum. Sumatur alius locus cujus
quodvis punctum
V sit unicum sui situs ad H.N. Sed ipsum H. est unicum ad A.L. et
ipsum N. est unicum ad A.M. Ergo V. erit unicum ad A.L.A.M. Nam
in Determinationibus pro Determinato substitui possunt Determinantia.
Cum ergo sit V. ad A.L.A.M. unicum et repetitio ejusdem A.
superva-
caneasit, saltem inde inferetur esse V. ad A.L.M. unicum. id est omnia
puncta V. esse in eodem piano cum A.L.M. quia Planum est locus
omnium punctorum sui situs ad tria puncta Fixa Unicorum.
S 13. Sequetur etiam Duo Plana sese secare in Lineâ Recta. Sit X.
Unicum ad A.B.C. et Y. unicum ad L.M.N. Puncta vero
utriusque PIani
communia omnia vocentur Z. ita ut puncta Z sint unica sui situs tam ad
A.B.C. quam ad L.M.N. Ergo omnia Z tam X. erunt
quam Y. Produ-
cantur Distanthe LM.LN. et MN. dum Piano per A.B.C. occurratin
).. pL
et v. quod fieri necesse est quia planum quodvis secat totum
spatium et
sectio communis procedit in Infinitum. Item, omnis Recta
procedet in
infinitum. Necesse igitur est ut ad illud Planum seu ad sectionem com-
munem perveniat.
) § 14. Sed ne moveatur objectio, forsan unam inter Distantias L.M.N. P. 7-
esse sectioni Parallelam, duo nobis puncta X. et sufficiunt. Quodsi
vero omnia tria in sectionem cadant nihilominus ex duobus eorum
determinatis determinatum erit tertium, alioqui si tria essent indetermi-
55~ MCALCULO SITUUM

MATH., 1, t5. nata inter se determinarent Planum in ipsa intersectione Planorum, quod
absurdum, quia sic ipsa quoque intersectio Planum foret. Itaque 6et
Z. ).. unicum id est omnia puncta Z. cadent in Lincam Rectam. Hinc
quia dua~Rectaese mutuo non nisi in unico puncto secare possunt, trium
Planorum Intersectio punctum erit.
~i~. Videndum etiam quid fiat, si tres superficiessphaericaese secent,
ubi locus intersectionis extensum esse nequit. Neque enim duarum
Linearum sectio Extensum est. Facile autem ostendi
potest, per duo puncta innumeros transire circulos.
c etsi possit etiam aliquando Circulus circulum attin-
gere saltem in uno puncto, etiam tum, quando non
sunt in eodem Piano, etsi se non tangant. Circulum vero ex tribus punctis
determinari manifestum est. Nam ex duobus punctis A. et B determinatur
Recta cujus omnia puncta ad duo puncta hsec se habent eodem modo,
inter quas etiam est Centrum Circuli. Similis locus punctorum ad Bet C
eodem modo se habentium (inter quas idem Centrum esse debet) extrat*
in Rectâ punctis B et C. determinatâ. Ergo Centrum Circuli est in
ambabus üs Rectis, id est in earum Intersectione sive Ergo intersectio
ambarum Rectarum est punctum ejusdem relationis ad (B.C.B.A. et cum
B repetere supervacaneum sit ad) B.C.A.
quod punctum omnino debet esseCentrum
Circuli per A.B.C. Sed nos supra defini-
vimus Circumferentiam Circuli, locum
punctorum eodem modo se habentium ad
duo puncta Fixa. Hinc Circulus erit Locus punctorum eodem modo se
habentium ad quodvis punctum X. Rectas per AB, determinata substi-
tuendo pro Determinantibus.
§ 16. Sumantur tria puncta in Circumferentia hujus Circuli et Planum
per ea transiens, cui occurrat Recta per AB. in Puncto quod sit C. Ergo
Circumferentia est locus punctorum eodem modo se habentium ad
C. ostendendumque erit omnia puncta Peripheriae cadere in hoc Planum
per tria puncta Peripheriae ipsius ductum. Quod née si ostendatur PIa-
num esse îocum ommum punctorum ad duo quidam puncta eodem
P. 8. modo se habentium. Rectam vero esse lo-fcum omnium punctorum

t. ~Jc.Lire extat.
MCALCOLO
SITUUM 555

eodemmodo se habentium ad tria quidam puncta. Sint puncta A.B.C. ]MATH.,I, ï5.
.~c DuarumJamquarumcunqucSphaerarum circa Aet circaB.
intersectiones, cadent in Planum. Idem
est de duabus quibuscunque sphaeriscirca A et C. Inde,
quia hoc sufficit ad determinandum, Consequens est,
Planumex intersectionibus sphaerarum circa A et B et
Planum ex intersectionibus Spbœrarum circa B. et C.
aut circa A. et C. eandem determinare Rectam ad
quaevispuncta hujus Plani eodem modo se habentem;
ad quas illisio Rectae in illud planum eodem modo se habet.
17. In Piano quoque possumus concipere Rectam ut locum omnium
punctorum eodem modo se habentium ad duo tantum puncta A. et B.
Adeoqueomnes Circumferentiae squales circa A. et B. se secabunt in
hoc loco seu in hac Linea Recta. Hic modus locum determinandi
diversusest a priore. Aliud enim est dicere, locum omnium punctorum
eodemmodo se habentium ad duo puncta A. et B. esse Rectam. Aliud
locumomnium punctorum eodem modo se habentium ad A. ut ad B.
essePlanum. Nam prior proprietas sic exprimitur A.B.C. 1~ A.B.Y.
in solido. Locus omnium Y. Recta sed posterior proprietas sic expri-
mitur A.Y.~B.Y. erit locus omnium Y. Planum. Sed, si omnia Y.
sint in eodem Piano cum AB et inter se posito A.Y~B.Y. erit locus
omniumY. Linea Recta.
Ex A.B.C. A.B.Y. sequitur A.C.~A.Y. et B.C.~B.Y. unde
constat Y. cadere in Sphaeram Centro A. Radio AC. et in Sphaeram
centroB. radio B.C.
§ 18. Ex Contactibus edam Sphaerarum in uno puncto sequitur dari
locumUnicorum ad duo puncta, vel vicissim ex
hocsequitur Contactus Sphaerarumin uno puncto.
Idem est in Piano de Contactibus Circulorum.
FA~FB~LA~LB.sicGA~'GB~MA~'MB..p~~ D
nempe circulus centro A radio AE descriptus
cum sit E infra Rectam et A. supra Rectam,
secabiteam bis in F et L, quse sectionum puncta
sibi continuo appropinquant, F. transeundo in
G.H. etc. et L in M. N. etc. Ubi autem
sibi occurrent, ibi in unum coalescent in D. eritque ibi duorum
556 CALCUL DES ALTERNATIVES

MAT!I,t5, Circulorum Contactus. Hinc si A et B sint ea ad quœ omne punctum


rectœ FL eodem modo se habet, erit D sui situs ad ea unicum et in
Rectam per A.B. cadet. Videtur etiam sequi has Rectas se non nisi in
uno puncto secare.

MAT!t., I, 26, a.· MATH.,I, 26, a (i f. in-)

Logicaest Scientia generalis.


Mathesisest scientia rerum imaginabilium.
[Theologia]Metaphysicaest scientia rerum intellectualium
Moralisest scientia affectuum.
Combinatoria agit de calculo in universum, seu de notis <; sive cha-
racteribus~> universalibus.
Non omnes ~brmul~esignificantquantitatem) et infiniti modi calculandi
excogitari possunt. Exempli gratia pro calculo alternativo si dicatur x
esse abc, intelligi potest x esse vel a vel bvel c. Hinc si sit x idem quod
abc, et idem quod ade, erit xy idem quod seu calculo altemativo
id quod est x vel y necessario erit vel a vel b vel c vel d vel e. Cum in
Verso. multiplicationealias <; et > secundum leges communiscalculi positox
[esse] valere abc, et valereadedebuisset xy valere abcde.Verum in cal-
culo alternativo tali, a et aa aequivalet, nec ulla ratio habetur combina-
tionis literas secum ipsa. Ita posito x esse abcd, et idem x esse
sequitur x esse c. posito haec omnia ~.c.d~ esse inter se diversa.
Si enim constet hoc modo x esse unum ex his quatuor a.b.c.d. et unum
ex his quatuor c.efg. necesse est ut sit id quod utrobique reperitur
nempe c. Quali artificio uti soient lusores ad divinandum quam char-
tulam aliquis sumserit, licet ab iis tegatur. Et eodem artificio utuntur et
Géomètre nam cum sciunt quod quaerunt debere esse in aliquo circulo
dato, idemque esse debere in alio circulo etiam dato, concludunt id
caderein horum circulorumintersectionem Idem neri potest in seriebus
numerorum, Et alioqui calculus alternativus immensum habet usum in

ï. Ce fragmentdoit daterde ï683(voirlatin).V. LaLogiquede Le~Mt~,


ch.VIII,
§ Ï2.
2. Cf. Elementa nova Matheseos universalis (PHtL.,VII, B, VI, 9).
3. Cf. MATH.,I, g, b.
SYNTHESE ET ANALYSE 55y

calculodecimali, seu cum omnes quantitates per terminos progressionis MATH., t,26,a.

cujusdam Géométrie~ exprimi debent, quod vulgo in calculo quœritur.


Suit un paragraphe sur !a distinction de la qualité et de la quantité.
Quandocunque una quantitas ex alla determinari potest nulla tertia
homogeneaassumta, semper data est ratio unius ad alteram'.
Ni fallor, exemplum habui nuper (Martio vel Aprili 1683) puto in
subducendocalculo pensionum, ubi cum initio non praevidissemrationem
datam, eam datam apparuit.

I, 26, b (3 p. in-4°). Une préface commençant ainsi


MATH., MATH.,I, 26) b.

Duo sunt lectorum genera quibus instituti mei rationem reddere volo.
4
à savoir les tirones et les docti 2.

I, 26, c (un coupon).


MATH., MATH., I, 26, C.

Duassunt Methodi, Synthetica seu per artem combinatoriam, et ana-


lytica. Utraque ostendere potest inventionis originem, neque ergo hoc
est privilegium analyseos. Discrimen in eo est quod combinatoria
< orsaa simplicioribus> totam Aliquam scientiam, vel saltem theore-
matumet problematum seriem exhibet, et inter ea etiamid quod quoeritur.
Analysisvero problema propositum reducit ad simpliciora, et fit vel per
saltum, ut in Algebra, vel per problemata intermedia in Topica vel
reductione.Idem discrimenet in combinatoria ordimur enim vel a primis
vela propinquis go

MATH.,I, 26, d (un coupon). MATH.,I,26,d.

Methodus synthetica est, cum problema difficilesoluturi incipimus a


Mioribus. In synthesi per se facile observandum, ut tentemus obtinere

t. Cf.MATH.,
I, 9, f; II!,B, ï8, b.
s. Cf. la préface de i'~MMM~ortMMtMMjfAcMM~tCMM(Math., VII, t3 note).
3. Cf. PHIL., VI, 12, f, 28 (Bo~waMM,p.Qo) et MATH., a6, d; 27, a; III, A, 26, c.
558 MODUS REDUCEND! PROBLEMATA

MATH., ï, 26, d. elegantes progressiones, quibus Tabularum <: calculandarum > com-
pendia contineantur. Algebra, qua scilicet incognitum pro cognito sumi-
mus, est synthesis quidam peculiaris problematis propositi fictitia.
Synthesis fictitia generalis, cum generalis expressio habetur rei qu~
qu~ritur, ut in curvis communibus. Analysis pura quae nihil syntheseos
habet, est Anagogica, in qua semper procedimus per incognita retro,
nempe reducendo problema propositum ad aliud facilius, et hoc iterum
ad aliud. Talis est Methodus mea qua utor cum alias aequationesreduco
ad xquicompositas*. Item cum formulas in quibus potentia~ reduco ad
illas in quibus sola rectangula. Item cum curvarum ordinatas resolvo in
partes seu in duas pluresve ordinatas aliarum curvarum simpïiciorum;vel
terminos seriei, ut plurium serierum terminos, quo facto summas vel
dimensiones illarum reduco ad bas simpliciores. Eademque methodo
pervenio ad seriem summatricem, quando aliqua per formulam commu-
nem exprimibilis datur, quando scilicet formula resolvitur in differentiam
duorum terminorum vicinorum ejusdem seriei. Methodus procedendi
per meras cognitas est pure Synthetica. Mixtas mixta
Verso. ) ZeteticaVietaepertinent ad Synthesin.
Data veterum pertinent ad Anagogicam 3.

MATH., 1, 26, e. MATH.,I, 26, e (un coupon).

Jan. 1680.
A~c~ ~j~Mc~~ problemata ad alia simpliciora.
Si tres magnitudines inter se debent fieri agquales, efficiatur ut dua?
quolibet sint inter se squales, bac methodo exhibetur ab Euclide Trian-
gulum ~quilaterum. item efficiatur ut summa duarum quarumiibet
aequeturtertias duplas

t. V.La Lo~Mp f.~Kf~,AppendiceIH,§ 16.


2. C'e&t.à'dire <' Methoduaprocedendi per cognitas mixtas (incognitis) est mixta
(Analysées)
3. Cf. MATH.,I, 26, c; 27, b; III, A, 26, c.
SUR L'ANALYSE TRANSCENDANTE 559

I, 27, a (i f. in-~).
MATH., MATH., I, 27, a.

[Constituispeciminaquaedamdare [AnalyseosTranscende] Géométrie


Analyticas,Algebram Transcendentis, circa problemata quae ad ~Equa-
ûones Algebraicas < sive communes > reduci non posse demonstro.
Igitur harum aequationum Algebraicarum loco alias introduco, [qu<B
nullius sutit certi gradus], de quibus non potest dici sintne plan~ an
solide, an sursolid<ean alterius certi gradus.]
Deprehendi Algebram non porrigi ad omne genus problematum, et
pollicitationesCartesii justo ampliores esse, cum ait omnes qu~estiones
Geometricas a se eo reduci posse ut tantum sit opus qu~rere radices
quarundam ~equationum, quas construi possint per curvas quas ille in
Geometriamrecipit. Haeccnim adeo. à veritate aliena sunt, ut pro certo
affirmareaudeam potissima utilissimaque problemata qua~Geometriam
ad Mechanicen < aliosque usus > applicanti occurrunt ab Atgebra.
< hujusmodi > non pendere nec in ejus potestate esse, qui notas
publiéemethodos < solummodô > secutus fuerit.
Quae cum mihi multo usu constarent, succurrendum eorum errori
existimavi,qui Algebra communi contenti, quidvis à se pnestari posse
jactant, credo quod majoris momenti quxstiones non attigêre. Ideô
speciminaquidam dare constitui Géométrie Analyticaecirca problemata
transcendentia versantis, qua~ demonstro ad asquationes Algebraicas
reduci non posse < nec dici posse plana aut solida aut sursolida, alte-
riusve certi gradu&>; et habere tamen Analysin quandam propriam,
vulgan latiorem, nec minus certam. Specimina autem qu~ dixi sunt
circa quadraturas generales Circuli, Ellipseos et Hyperbole, Trigono-
metriam Canonicam sine Tabulis, inventionem Logarithmi ex numéro,
et numeri ex Logarithmo dato; idque per expressiones analysas non ut
hactenus appropinquatorias, sed exactas, ita ut problemata hujusmodi
transcendentiaprorsus ad instar communium tractari queant, sive theo-
riam, sive praxin spectes. Habeo etiam < soluta > complura Proble-
mata ad Mechanicen, Opticen aliasve scientias applicata, qua; non nisi
per [hanc] Analysin transcendentem tractari possunt.
56o SYNTHESIS. ANALYSIS

MATH.. I, 27, b. MATH., 37 b (un coupon).

~K~e~. ~M~y~y.
Combinatoria. Algebra.

Pleraque difficilioranon per Algebram, sed per Combinatoriam inventa


sunt, imo ipsa fundamenta Algèbre per Combinatoriam sunt constituta,
nam (exempli causa) quis invenisset summam radicum esse terminum
secundum, summam binionum sub radicibus tertium, summam ternionum
quartum, etc. nisi quis plura binomia eundem terminum communem
habentia, ut x + a, x + + c, etc. id à posteriori agnovisset, et
~equationes radicales datam dividentes pro binomio hujusmodi haberi
posse cogitasset. Idem tamen potuisset inveniri a priori vel saltem ut
Verso. inveniretur occasio sumi per analysin, considerando quod ob legem
homogeneorum Terminus secundus necessario sit aequalisquantitatiex
radicibus simpliciter compositae,et quidem ex omnibus eodem modo, id
est summ~. Dubium an per aliquem numerum multiplicatœ; sed nullum
numerum prodire considerando multiplicationem patet. Eodem modo
terminus tertius componitur ex binionibus, nam quadrata licet binionibus
homogenea in calculum intrare non possunt, quia multiplicatio semper
est inter diversos radices.

MATH., 1, ay,c. MATH.,I) 2; c (un coupon).


De arte combinatoria scribenda. Circa de variis ludorum generibus.
i~M interest o~ de apparentia moriendi. Dahin von bills of mortality.
< Pharos scientiarum Izquierdo. De Cryptogra~icis. De arte obser-
vandi aliquid curiosum ex oblatis Tabulis. De arte casus formandi seu
fingendi casus difficiles. De exceptionibus, replicis duplicis et earum usu
in disciplinis ubi universalia facile haberi non possunt quasi via ad uni-
versalia. De ludis wo~ strob Deque exercenda juventute
per ludos. De logica ratione datis duabus rebus inveniendi commune
genus proximum seu proprium. De magnitudine libri in quo omnes
hexametri possibilesscripti extent. De libro in quo scriptsejam habeantur
NE ARTE COMBÏNATORIA 56ï ï

omnesventres quae ab hominibus comprehendi possunt'. De applica- MATH.) 27, e.

tionecombinatoriaein Algebra, deque Algèbre perfectione. De hormis,


deformis simplicibus, de potentiis, de Trinomiis. De Numeris combi-
natorus,de harmonicis
<; Addatur Henrici Mylpfortij < Vratislaviensis > Encyclopédie
Aphoristicasconsilium seu Isagogeper Definitiones et Soritas. >

MATH.,I, 27, d (i f. in-~). Autre plan, plus développé, écrit sur une MATH.,I, 27, d.
noted'hôtel datée de « Bockenemb, anno 1680
DeArte combinatorialibellus componi posset utilis, jucundus, pulcher.
Multain eo inseri possunt perelegantia, ut de variis ludorum genenbus.
Deeo quod interest solvendo ad vitam, ut vocant; ubi de [apparentia]
moriendiveiisimilitudine, et de catalogis mortuariorum. Addatur Cara-
muelisMathesis audax, ubi etiam de quibusdam ludis. Combinatoria
Kircheri.Isquierdo Pharos scientiarum. Excogitandum aliquid Luiuan~e
artivicarium eaque melius. P. Ivo Capucinus subjecta omittit De arte
observandialiquid Curiosum ex oblatis Tabulis. Keplerus ex calculo con-
Jecithyperbolam fore aptam dioptries, quod postea Cartesius demons-
t~vit. Huddenius ex Tabulis aliquot millium qui Amstelodami reditus
adv~am habebant inde ab 80 annis condidit regulam quam alibi retuli
SimilesTabulas condendas de declinationibus magneticis unde homo
aliquisingeniopraeditus aliquam struat hypothesin.
Quomodo a simili ratiocinandum.Veterum inethodus pro demonstranda
xqualitate angulorumrefractionis et incidentia;; hanc Fermatius egregie
transtulit a catoptrica ad dioptricam. Ita ex eo quod ostensum est in
omni machina semper centrum gravitatis descendere, ingeniosus aliquis

t. Cf. De r~Ot't~OM de la Doctrine AMMOttMe (PHIL., V, g)ct PHtï.VïIÏ, 94-()5.


2. Cf. les fragments MATH.,VIII, 27, sur le triangle harmonique inventé en
Le présent fragment est donc postérieur à cette date; et d'autre part, il ~73.
parait nnté.
rieur au fragment suivant, qui date probablement de 1680.
3. ~oc&6MCM& !==Bockenem, village du cercle d~Hildesheim. Il est bien
probable
que la date de cette note est celle du présent fragment.
4. Cf. Ars Lulliana /f0~ (PHtL., HI, 5, d.)
5. Cf. De ~<~«~ ad vitam (Math., VII. ï33-7).
6. Cf. les projets présentés par Leibniz à Pierre le Grand, où il est souvent
tion de l'observation du magnétisme terrestre, de la déclinaison et de l'inclinaisonques.
(Foucher de Careil, VII, 39~, 5o6, Stg, 562, etc.). V. La Log~ 2.~Mt'.r, p. 527,
note 2.
tNÉOtTS DE t.EtBmz.
:6
563 ME ARTE COMBtNATORIA

MATH-,Ï, 27, d. inferet, ergo centrum gravitatis semper eadem celeritate ferri, etiam in
eodem piano, et corporibus non connexis. De Cryptographicistentandum
quornodo possit inveniri clavis, si forte sit nomen aliquod, remotis
auxiliis qu~ a lingua sumuntur. De non valentibus. Solutio problematis
quod Fr. Christian Rosencreuz proposuit. De arte casus formandi, 6n-
gendi casus difficiles, formandi dubia, faciendi instantias. De arte
casuandi ut vocat Jacobus Gothofredus. Datis duabus rebus, earum con-
venientiam et disconvenientiaminvenire magis est analyticum. Sed data
re aliam invenire valde similem aut valde dissimilem magis Combinato-
rium. Caput praemittendumde differentia Methodi Analyticaeet Combi-
natori~, et de differentia ingenii Analytici et ingenii combinatorii1. lu
analysi magis opus attentione ad pauca, sed valde acri, in combinatoria
opus respectu ad multa simul, itaque simile est discrimen atque inter
pictores rerum minutissimarum et statuarios. Analytici magis Myopes.
Combinatorii magis similes presbitis. Analysis ubi semel reperta est,
solam requirit attentionem < seu firmitatem mentis cui respondet in
exercitiis corporeis firmitas manuum >; et tali ingenio sunt, qui non
vagi sunt, sed possunt etiam sine calamo, sola imaginatione calculare.
At Combinatoria magis requirit subitam per multa discursationem,< cui
in corporeis exercitiis agilitas respondet. > Et ut his qui imaginatione
firma non valent ad res attente considerandas succurritur figuris et cha-
racteribus, ita his qui memoria non valent nec multa simul sibi exhibere
possunt, succurritur ope Tabularum. Characteristica vero et tabuliset
analysi auxiliatur. De Tabulis ita condendis ex cognitis, ut exinterpre-
tatione vel continuatione seriei divinentur incogmta Ex multis modis
unam eandemque rem quasrendi <~ et inveniendi > semper est aliquis,
qui longius ducit et ad altiora servire potest. Ex inquisitione rei ejusdem
per diversas vias efflorescitqusedam ut ita dicam sequatio seu compa-
ratio, non inter duas quantitates, sed inter duas methodos, unde semper
Verso. nova et pra~claratheoremata condi ) possunt. Est ars quaedamcondendi
theoremata3. Combinatoria non semper demonstrativa est, sed sœpeagit
variis divinationibus et tentamentis. Methodus exclusiva Freniclii.

I, 26,c, d;
t. Cf. D<?.S~<~<?~~Mdt~tuniversali(PAt~VH, 297);et MATH.,
27b.
2. Cf. PmL., V, 7, t verso.
3. Cf. 5<d~M«t <!<'?inveniendi ~teOt'6Mt«~,1674.(PHtL., VI, tZ, d).
SPECMENRATIOC~ATÏONOMMATHEMÀTICARUM 563

Algebranon est res magna, hic indignabuntur, qui eam pro mysterio ]MATH., 1~ 27, d.
aliisvenditant. Est tamen nihil aliud quam talis calcuH gubernatio ut
incognitumquantum licet solum vel paucis expressumhabeatur. H~ecest
investigatio,equationis. Resolutio autem aequationisspecies est tantum
~rtis inveniendi clavem rei involutae. Hoc fit hic non difficulter per
synthesinet analysin. Algebra plurimum habet de Synthesi Datur
methodusquidam magis analytica, qua problema aliquod reducitur ad
aliudproblemafacilius unum vel plura; hoc vere est retrorsum vestigia
legere.

I, 28 (4 p. in-folio).
MATH., ~ATH., I, ~8.

~CMM~jR~~OCM~~OMM~M~M~~rMM~ sine calculo et figuris.

possuMus jS~M~ rei definire anectionem totius quatenus habet


P omnes
JT onmes suas partes.
partes. <~ Sx pe autem res iipsae
< Saspe psae secundum hanc anec-
affec-
tionemconsiderataedicuntur quantitates. >
jR~ vero dicere possumus formam comparationis duarum rerum
secundumsuam quantitatem.
j C~ sunt eadem diversimodè enuntiata. Ut via <~ recta >
ab Aad B a via < recta > a B ad A.
D~M/M sunt, quas simul uni soli competunt. Itaque quorum
detertninantiasunt eadem, ea licet diversimodë enuntiata coincidunt.
Quorum determinantia coincidunt, ea intcr se coincidunt. (ut du<s
rectœquarum extrema coincidunt, duo arcus circuli quorum tria puncta
coincidunt).
Congruasunt quaeper se discerni non possunt.
Congruaper se spectatasibi substitui possunt quasi essent coincidentia.
Quorum determinantia congruunt ea inter se congruunt (ut quia datis
tribuslateribusdatur Triangulum, ideo si congruunt AB. BC. CD ipsis
FG. GH. FH congruet iriangulum ABC triangulo
FGH). i
Aequalia sunt qu~ resolvi in
possunt partes < suas > diversas sin-
gulassingulis diversis alterius congruentes.

1. Cf. le fragment MATH.,ï, s~1 a.


3. Lire AC au lieu de CD.
56.1 SPECÏMEN RATtOCÏNATÏO~UM MATHEMATtCARUM

MATH., I, !&8. Corollar.Hinc qu<Bcongruunt xqualia sunt, nam et eorum partes con-
gruunt.
Corollar. Omnia ~qualia transformari possunt in congrua. Et qux in
congrua transformari possunt aequalia sunt.
<~ Cc~. ~Equaliaeodem modo secundum quantitatem tractata exhi-
bent aequalia. >
Siinilia sunt qux sola magnitudine discerni possunt.
Co~ar. Qu~ similia et œquaua sunt congrua sunt. Et contra.
Corollar. Omnia congrua sunt similia.
Corollar. Similia similiter tractata exhibent similia.
< C~o/ Quaesimiliter determinantur similia sunt. >
.H(WM~<'asunt quaein eo conveniunt in quo pars << eorum > quo-
libet cum toto convenit.
<: Corollar.Omnia similia sunt homogenea. >
Corollar. Omnia homogenea transformari possunt in similia. Et omnia
quœ in similia transformari possunt, homogenea sunt.
Minus est quod parti alterius (Majoris) squale est.
Corollar. Minus minore est minus majore, quia pars partis est pars
totius.
Corollar. Totum est majus sua parte.
Corollar. Duo homogenea quorum unum altero nec majus nec minus
est, asqualiasunt.
Partes cointegrantessunt omnes partes in quas totum simulresolvi potest.
<( Coroll. Totum est squale omnibus partibus cointegrantibus >
~M~ quarundam quantitatum est totum, cujus illae quantitates sunt
partes cointegrantes.
Summa summarum est summa quantitatum ex omnibus summis.
Si e~dem sint quantitates, diverse summae, tamen eadem est summa
summarum.
P. 2. Differentia duarum quantitatum est < ea > pars majoris, cujus
altera cointegrans aequalisest minori.
Corollar. Differentiaaequalium est Nihil.
Summa ex aliqua quantitate, et differentia quantitatum quarumcunque
~equaliumaequalisest priori quantitati. Sequitur ex preecedenti.

i. Toutce quiprécèdeest encadrédansun contourfermé.


SPECtMENRATtOC~AT!ONUNMATHEMAT!CARUM 563

Si summa duarum quantitatum, et differentia duarum quarumcunque tMATH,, t, 28.

quantitatum, colligantur in unam summam, ea scqualis erit summ~eex


quantitate majore duarum posteriorum, et differentia inter summam
duarum priorum, et minorem duarum posteriorumt.
Hinc summa summ~c et diHerenti~ duarum earundem quantitatum
xquaHsest duplo majoris.
Differentia summas et diHerentuE duarum earundem quantitatum
xqualisest duplo minoris.
Summa duarum differentiarum est differentia inter summam majorum
etsummam minorum.
Differentia duarum differentiarum est differentia inter duas summas
collectasex quantitate majori unius et minori alterius diSerentiae.
Differentiasvoco coM~MM~, cum quantitas minor dinerentias unius est
quantitasmajor dmerenHaealterius.
Summa quotcunque differentiarum continuarum, est differentia quan-
titatismaxime et minime.
Pr~~o Arithmeticaest series quantitatum ex quibus duae quaelibet
proximassunt aequidiSerentes.
Hinc in progressione Arithmetica duae quaelibeteodem intervallo dis-
tantessunt œquidinerentes, et contra œquidinerentes sunt ~quidistantes.
Hinc series quantitatum ~quidistantium ex progressione arithmetica
sumtarum, est progressio Arithmetica <; (adeoque et ex Geometrica
sumtarumGeometrica). >
Si sint tres quantitates <; proxim~ > progressionis Arithmetica
summaextremarum est duplum intermediae.
Si sint tres quantitates progressionis arithmetica, et media aequidistet
ab extremis, summa extremarum sequalisest duplo médise.
Si sint quatuor quantitates progressionis arithmeticse, et tantum distet
secundaa prima, quantum quarta à tertia, summa extremarum sequalis
est summ~eintermediarum.
Si sint quotcunque quantitates progressionis Arithmeticae, duplum P. 3.
médite,vel (si numerus quantitatum par est adeoque duae sunt médias)
dimidium summ~e duarum mediarum toties sumta quot sunt termini
reliqui,squale est summas omnium.

ï. C'est-à-dire :(A+B)+(C–D)=C+(A+B–D).
566 SPECtMEX RATÏOCtNATïOKFM MATHEMATtCARUM

MATH., t, 28. Comparare duas quantitates per se < (sine extrinseca mensura
assumta) ~> est subtrahere ninorem à majore quoties fieri potest, et
residuum a minore, < etiam quoties fieri potest >, et residuum sccundum
a primo, idque continuare, donecvel nullum supersit residuum, vel appa-
reat qua; sit futura progressio quotientium seu numerorum subtractionis
cujusque in infinitum. < quam voco seriemquotientiumccw~ >
Prc~~M~ sunt duïe quantitates duabus quantitatibus, cum utro-
bique eadem ratio est majoris ad minorem.
Proportionales quantitates eandem habent seriem quotientium compa-
rationis (Nam eadem est forma comparationis, ita ut comparatio una ab
alia nequeat discerni. Ergo cadem forma quoque erit comparationis per
se in specie). Data quantitate reperiri potest alia homogenea qua~sit ad
ipsam in data ratione 1.
Pars ~~«o~ rei est, qualium < inter se asqualium> summa est ipsa
res < quae dicatur ~M~M~w item ~M~~ >. M~HJM~autem extra
rem sumta est, qu~eparti rei aliquotas œquaUs est. Dicitur et rem metiri
[dimidia]. Partium aliquotarum maxima est dimidia.
P. 4. j C(MM~MyMf~M sunt qu~ehabent mensuram communem.
Numerus est homogeneum unitatis.
NMiM~n~ ïM~~ est cujus pars aliquota est unitas, seu summa unitatum.
NM~c~~ est summa partium aliquotarum unitatis.
NMfM~M rationalis est Unitad commensurabilis, alias dicitur ~r~.
Omnis integer et omnis fractus sunt rationales.
Dantur numeri surdi.
Omnes numeri rationales sunt commensurabiles inter se.
Omnis mensura numeri rationalis est rationalis.
Omnis mensura numeri surdi est surdus.
Itaque numerus rationalis et surdus sunt incommensurabiles.
Mensurafalsa est quœ subtracta quoties fieri potest, aliquid relinquit
quod dicitur Residuum.Numerus subtractionum dicatur 6~ falsits.
Mensura vera vel dicitur divisor< res autem mensuranda dividendtts,sive
mensura sit vera sive falsa. >
Quotiens falsus est integer numerus ut et residuum.
Residuum est minus mensura falsa.

fermé.
Le passage précédent, depuis Coniparare, est encadré dans un contour
SPECMEN RATtOC!NATIONUM
MATHEMATÏCARUM 56?

Mensura communis partium cointegrantium, est mensura communis \L\TH.,J,28.


summ~e.
Mensura communis differentium est mensura communis diffe-
renn~.
Mensuramensura < vel partis aïiquotœ > est mensura mensurati vel
totius.
Dividendumest summa < ex > multiple mensura ~als~ per quo-
tientemet residuo.
Quotiens verus est compositum ex quotiente falso, et residuo per
mensuramfalsam divise.
Mensura communis <: maxima > residui et mensur~eialsïe est men-
suracommunis <( maxima > mensura &!s~ et quantitatis Mensurat~
< seu dividendi> (patet ex praeccdentibus,nam eadem est mensura et
residui,et mensura falsae,ergo etmultipii mensuras &!saeperquotientem,
ergo et summ~ residui et hujus multipli, ergo et dividendi. < eadem
veroet maxima est. Ponatur enim dari communis mensura divisons et
dividendi,major quàm maxima divisons et residui. Ea cum sit dividendi,
sitqueetiam partis ejus (nempe multipli divisons, quia ipsius divisoris)
ergoet relique partis seu residui. Erit ergo divisoriset residui communis,
majorea quam posuimus maximam. »
Si ex divisore fiat dividendus, et ex residuo divisor, maxima mensura
communissecundi divisoris et secundi dividendi, erit eadem quœ prœce-
dentisdivisoris et prxcedentis dividendi; nam <( maxima > mensura
communissecundi divisoris et secundi dividendi est residui et divisoris
prxcedentis divisionis (ergo per prop. proxime positam) divisoris et
dividendiejusdem praecedcntis divisionis.
Si ex divisore fiat dividendus et ex residuo divisor, idque aliquandiu
continuetur, maxima communis mensura ultimi divisoris et ultimi divi-
dendierit eadem qux primi divisoris et primi dividendi quia semper in
sequente eadem mensura quae in antecedente et in antecedente qu~ein
antecedenteantecedentis, et ita porro.
Divisor exactus est maxima communis mensura sui et dividendi, neque
enim partem aliquotam habere potest majorem ipso toto.
Si continuata divisione divisoris per residuum,
denique nullum
supersit residuum, ultimus divisor erit maxima communis mensura
primidividendi et primi divisoris.
568 SURD!VERS
JEUX

MATH. 28. Ergo comparatione duarum quantitatum per se invenitur earum maxima
communis mensura si quam habent.

MATU.,I,2t). MATH.,I, 29.

Dialogue sur l'enseignement élémentaire de l'Arithmétique. Person-


nages <<4rc~M~,.EM~~K-y,C/~r~M (nom substitué à celui de P~c~M)
et un enfant ~pMcr)à qui l'on fait découvrir les vérités mathématiques
(à l'imitation du Ménon de PLATON). D'ailleurs Eusebius fait un grand
éloge de Platon il vient de lire le Phédon

111,A, 8.
MATH., MATH.,III, A, 8 (copie coirigée par Leibniz).

Du jeu de QMM~MMOi~. Octobr. 1678.


Le jeu de quinquenove se jouait seul, avec deux dés; son nom vient
de ce qu'il se terminait quand on amenait 5 ou 9. Il s'agit de savoir qui
a le plus de chances de gagner, celui qui joue ou celui qui parie contre
lui. Leibniz montre que celui qui joue a l'avantage avant le premier
coup, mais a ensuite le désavantage. Les règles de probabilités qu'il
applique à ce problème se retrouvent dans le De incerti OM~MJ~OMC
(MATH.,HI, A, 12).

III, A, 9.
MATH., MATH.,III, A, 9:
Du jeu de la Bassette.
Loix de la Bassette.
Il s'agit d'un jeu de cartes qui fut importé en France et mis à la mode
par un ambassadeur italien en 1678. Le mathématicien français Joseph
Sauveur (t653-ï7i6) en fit la théorie, à la demande du fameux courtisan
Dangeau 2, et la publia dans le Journal des Savants du i3 février 1670

i. Cf. le préambuledu Pacidius Philalethi, octobre 1676(MATH.,X, 11).Onsait


que Leibnizavait résume en latin le .PA<~f<M(en mars 1676)et le 7~!fefe (Psn..)
de Careil,B, p.
III, 10, a, b; ap..FbMC&er 08).
2. FONTENELLE, Eloge de Sauveur.
3. Cf. Lettre à JMM Bernoulli du 29 janv. t6o7 (Math., 111, 363). V. La Logique
de Lc~M~, Note XVII,
DE !NCERT! ~ESTÏMATtONE 56~

MATH.,HI, A, 10 Le jeu ~MSolitaire. MATH.,III, A, !0.

Leibniz imagine de pratiquer ce jeu a l'envers, en plantant progressi-


vement les fiches au lieu de les enlever, et en suivant la règle inverse.
Il se propose de déterminer quelles sont les figures que l'on peut défaire
suivant la marche ordinaire, en cherchant quelles sont les figures que
l'on peut construire suivant la marche inverse.

MATH.,111,A, H DM~CK /foMÏ~. MATH.,III, A, i i.

Il s'agit du jeu de cartes espagnol bien connu.

III, A, t2.
MATH.~
MATH., III, A, 13.

De incerti ~M~ïMMfïOMC.

Septembr. 1678.

~M~ Si ludentes siiiiilia agunt ita ut nullum discrimen inter ipsos P.ï.
assignari possit, nisi quod in solo eventu consistat, eadem spei metusque
ratio est.
Potest demonstrari ex Metaphysicis, nam ubi quae apparent eadem
sunt, idem de iis judicium formari possunt, id est eadem est ratio opi-
nandi de futuro eventu, opinio autem de futuro eventu spes metusve est

P. 2.
Pf~ gradus possibilitatis.
est probabilitas habendi.
M~ est probabilitas amittendi
Demonstrato ergo ~~M nos in ~ûM~haberevideri, ~t~ P. 4.

probabilitas,et tantum nobis de re abesse videri, quanta est a~M~M~ proba-


bilitas (nam hoc erat illud de quo memini Robervallium dubitasse)
caetera ita facile absolvemus

<~ THEOREMATA >

(i) Si plures sint eventus seque faciles et uno eventu rem habebo, aliis

i. Application du principe de raison ou de son ~oHaire, le principe de symétrie.


5~0 DE t~CERTt <EST!MAT!ONE

~ATH., Iiï,A, ta* omnibus no~ habebo, spes valebit partem rei aliquotam pro numéro
partium.
n
Sit numerus eventuum res ipsa R, spes erit y aequ.

(2) Si plures sunt eventus .equè faciles, et aliquot eventibus rem habi-
turus sum, aliquot aliis re cariturus, spei ïestimatio erit portio rei qux
ita sit ad rem totam, ut numerus eventuum qui favere possunt ad
numerum omnium eventuum.

Nempe u ~qu." seu s aequ. R.

Si omnes eventus sint œquè faciles, et unicuique eventui res aliqua


assignata sit, quam in eum eventum sim habiturus, erit spes portio ali-
quota summaererum secundum numerum eventuum.
A+B+Cetc.
A B Cetc. verbi A + B C
A+B+C
s aequ.
q verbi gratia
gratia
M 3

P. 5. j Si ex omnibus eventibus aliquot dent rem A, aliquot alii rem B, et


reliqui rem C, erit spes tota aggregatum ex rebus singulis in numerum
eventuum qui eas possunt ductis, divisum per numerum eventuum
possibilium omnium.
Ut si numerus eventuum qui dare possunt rem A sit x, numerus even-
tuum qui dare possunt rem B sit p, et numerus eventuum qui dare
possunt rem C sit y, [erit] et numerus omnium eventuum sit erit spes

s ~qu. xA+pB+vC
?

Si major sit numerus eventuum possibilium quam casuum quibus


aliqua res assignata est, nihilominus idem dicendum erit quod ante, nec
proinde necesse est <x-+ + y esse asqu. n.
Nam perinde est ac si reliquis eventibus, quibus nihil assignatum est,
assignatum esset o, quod impunc ascribi vcl dcicri potcst.

gv. s
g. -y aequ.xA~B+YC+~o
CONSTRUCTOR 571

posito n aequ. & + p + Y+ quod idem est ac rMATH.,III, A, ï2.

s ~A+~B+YC
~qu.L-.

Leibniz emploie les signes ambigus de la <Me~o~ rC/Mn~~M/ï~ 1P. 8.

(PniL.~V, 10, f. 11-24.).

MATH.,III, A, l3. MATH.,111, A, l3.

C<ïMOM general de la division.


Leibniz y emploie les coefficients symboliques en chinres

MATH., 111, A, ï6.


MATH.,III, A, 16 (un coupon).
D~~K~~M ~M~~ < absoluta methodo dyadica >.
Mirabilis succurrit usus dyadicae pro Dio?anteis. quibus videtur
res reducenda est
pr~estariquicquid in eo genere possibilis est. Semper
inde numeri
priuseo, ut opus sit numeris integris, quod semper possum;
assumantur per dyadicas formulas indefinitas, ubi illud egregiumquod ad
nullas assurgitur potentias

MATH.,III, A, 20.
MATH.,III, A, 20.
CONSTRUCTOR.

Instrumentum algebraicumpro inveniendisomnium~M~OMM~radicibus


pariter et in numerisquantumlibetexactissinecalculo.
geometrice
Inveni mense Decembr. 1674.. Parisiis.
Gottfredus Guilielmus Leibnitius.
e

t. Cf. Af~ VII, p. t66 sqq., t93 sqq. V. La Lo~Me L~Mt~ Appendice IH,
7 sqq. et MATH.,III, B,
~S MATH.,ÏII, A, 29 et 3o, sur les problèmes de Diophante;
1-6, sur l'Arithmétique Mnaire.
5~3 COMPÏNATORÏA

MATH.JH,A,26,a. MATH.)III, A, 26, (i feuillet).


Sxpe cogito de Machina Combinatoria, sive Analytica, qua et Cal-
culus literalis perficiatur. Ut si sint aliquot œquationes, et totidem inco-
gnitx, id agitur ut omnes ordine incognitas tollamus usque ad unam.
Suit la description d'une telle machine.

MATn.,H!,A,26,b. MATH.,UI, A, 36, b (un coupon).


Combinatoria ad 13~

Algebra et Combinatoria differunt apud me, ut Analysis et Synthesis.


Est autem methodùs analytica, cum quaestio aliqua proposita tamdiu
resolvitur <: in notiones simpliciores, > donec ad ejus solutionem
pervematur. Methodus vero synthetica est, cum a simplicioribus nodo-
nibus progredimur ad compositas, donec ad propositam deveniamus.
Pleraque hominum inventa sunt potius synthetica quam analytica;
exempli gratia si Monachus, qui Bombardam invenit, qu~sivisset Machi-
nam solito fortiorem, atque conclusisset eam se habiturum si materiam
parare posset fulminis imitatricem, seu quae subito incensa se diIataret;
atque ita pulverem fulminantem vel jam ab aliis inventum adhibere se
debere conclusisset, vel ipse invenisset analysi continuata, inquirendo
scilicetquas inflammationi et dilatationi apta essent; is inquam proces-
sisset methodo analytica. Sed cum Monachus ut ferunt cum' in pulverem
ubi
pyrium incidisset, ejus vim cogitando conjunxit cum instrumentis
maxima vis desideratar, qualia sunt bellica statim enim secum ratioci-
natus de usu inventi a se pulveris, cogitavit maximum fore, si canali
includi posset, et dirigi ictus in locum destinatum. Combinationem igitur
inventi a se pulveris cum aliis rebus instituit, nempe cum re bellica. Ita
inventum pyxidis nautic~ combinatorium potius quam analyticum esse
credibile est~. Crediderim enim potius, hominem aliquem ingeniosum,

t. Cf. MATH.,
I, 26,d; 27, b.
2. L'un des deux cum est de trop.
3. Cf. P/n7., VII, 60.
CANON PRO TOLLENMS INCOGNITIS 5~3

id
cum acum magnetis polum semper respicere videret, secum cogitasse MATH.,III,A,36.b.
Nautas
usui fore navigantibus ad sciendam semper plagam mundi, quam
tunc quoque cum siderum conspectus
qu.csivisse aliquid, quod ipsis
esse in rerum
deesset, plagam mundi monstraret. Tale enim aliquid
natura non fuissent suspicati. Pleraque inventa sunt partim analytica
Ut Machina mea Arithmetica occasione enim
partim combinatoria.
instrumenti quod passus numerat cogitavi similiter additionem etsubtrac-
tionem facile fieri, sed hoc non contentus, cum multiplicationemquoque
et divisionem qu2ererem, Analysi sum usus1. Horologium meum ~qua-
bile invento panim Analytico constat, nempe in substantia, partim
ut Elastris applico Methodus Combinatoria
Synthetico, dum pendulis
est a causis ad effectus, seu a mediis ad finem, seu a re ad rei usum.
esse
Analytica ab effectu ad causam, a fine ad media. Utraque potest
scientifica, < cum scilicet ad propositum quaesitumdirigitur. >
est cxitum repertum
Methodus perfecta procedit ea via qua certum
iri, et cujus partes quoque sunt tales. }

MATH.,III, A, 37 (2 p. in-~) 3. Publié par GERHARDT (~ VII, 5-~), MATH.,III, A, 37.


mais non complètement. Plus 6 p. in-fol. et 4 p. in-8" sur le même sujet.

Inveni Canonempro tollendis incognitisquotcunque~M~OM~ ~M


·
simplici graduingredientibus

~~e dite de Cramer pour la résolution d'un système d'équations


simultanées du i~ degré, et pour l'élimination des inconnues (au moyen
de ce qu'on appelle à présent les déterminants). Cf. ~ec~M Analyseos
MOMP.(MATH.,IV, 8)*.

i.V.L«Lo~Me~Z.~Mt~p.295,note~
2. Cf. Lettre à l'auteur du Journal des ~MM~ <OMCA<ÏM~ principe de justesse des
à
Ao~o~s cof~~M ~MM tM~M~OM,i"' mars 16-5 (DM~M~,111, i35),Z.~6~ 13:
OM~M~M~, 3o mars tôyS (B~~ee~, t, 110, tï3.ïï3); et MATH.,XI, De horolo.
absoluto sive de motu ~M<t pure mechanico demonstratio ~OtM~:M (Bode-
gio
mann,p. 3o4).
3. Ce n" manque au catalogue Bodemann.
4. V. La Logique de Le~Mt~, Appendice 111,§ 8.
5~ DE DYADICIS

MATH., III, P, I. MATH.,III, B, ï (8 p. in-fbl.).


De dyadicis.
Publié par GERHARDT~ VII, 228-23~.). Leibniz a barré le § t3,
sur les périodes des colonnes, et l'a remplacé par la note imprimée par
GERHARDT, p. 23-).,qui se termine ainsi
Periodicas series dare. [De quo] fundamentum paucis delineavi scheda
separata, m-

MATH., III, B, 2. MATH.,III, B, 2 (7 p. in-fol.).

De progressione dyadica.
1$ Martii 1679.
Sur l'Arithmétique binaire.

MATH.,III, B, 3, a. MATH.,III, B, 3, a (4 p. in-fbl.).


ESSAY D'UNE NOUVELLE SCIENCE DES NOMBRES.
Sur l'Arithmétique binaire (étude des périodes de chiffres)
7~. j et 2 Suite naturelle des nombres.
Tab. 3 Ternaires.
7~ Quinaires.
7~ Septénaires.
Tab. 6 Quarrés.
7~. 7 Cubes.
Une dernière table contient les nombres premiers; à côté se trouve
cette note

Primitivi carent periodis.

MATH.,III, B, 3, b. MATH.,III, B, 3, b (t p. in-4").


De <ÏM~~O~KMtvalorum ~J~MM~K~ generalibus.
Leibniz emploie les signes ambigus de la Méthode de l'Universalité
(PHIL., V~ ÏO).
t. V. La Logiquede Le~Mt~,Appendicenï~ §§3 et 4.
DE NUMERO JACTUUM IN TESSERIS 5~3

MATH.,III, B, 4. MATH., IIf, B, 4.

H~c Dn. Angicourt demonstravi. Omnis séries numerorum rationa-


lium, qui sint arithmeticorum potestates ejusdem gradus
Berolini, Novembr. 1701.
Ce fragment est le brouillon de l'opuscule MATH.,IV, 9, publié par
GERHARDT(v. infra).

MATH.,III, B, MATH., 111, B, 7.


Mémoire (d'une main étrangère) sur les caractères de Fohi, avec un
grand tableau'.

MATH.,III, B, 12. MATH., III, B, t2.

Definitionem realem seu aequationem numeri primitivi ita demonstra-


bimus.
Si sit f ~M. by in integris, erit y primitivus

MATH.,III, B, 14, a (~.p. in-fbl.). MATH.,III,B,a.

De numero jactuum in tesseris.

Januar. 1676.
Proposuit mihi dux Roannesius
Mémoire sur la probabilité des divers coups de dés.

MATH.,III, B, i~, b (~ p. in-jfbl.). 1~ATH.,III,B,b


Mémoire, en français, daté du 7 janv. 1676, sur le calcul des partis
(Leibniz cite au déb~t le chevalier de « Meslé » Pascal et « Huguens »).
i. V. La Logiquede L~~Mt~,AppendiceIII, § 2.
2. Démonstration du théorème de Fermat. Cf. MATH., III, B, 17, fol. 3, daté du
ler juin ï683 (ap. VACCA,note citée dans notre Préface) « Aequatio primitivi. Hic
tandem arcanum iUum detexi. 2y est integer.
3. Leducde Roannez,ami de Pascal.
4. Lire « Méré.»
RATIO
5~6

MATu.,IIÏ,B,ï4)C. MATH.,III, B, 14, c (un coupon).


Mons. le duc de Rohanez me proposa avanthier une telle question
10 ans, combien en
d'Arithmétique de 64 hommes il est mort 36 en
doit il mourir chaque année? La duEculté consiste, en ce que la premiere
année quelques uns de ces 64 estant morts, le nombre de ceux qui
mourront la seconde sera bien plus petit. Car d'un moindre nombre il
en mourra toujours moins. Voyez la solution dans un cahier à part.

MAT!III,B,t8,a. MATH.,!H, B, 18, a (un coupon).


Causa cur omnia [melius] < brevius > determinentur situ quam
calculoh~cc est, quia ad punctum in piano positione dandum requiruntur
est expressio
magnitudines duarum rectarum; itaque magis composita
situs punctorum.
per magnitudinem rectarum quam per

MATH.,III,B,t8,b. MATH.,III, B, t8, b (un coupon)i.


Ratio.
Ratio eadem ex sola similitudine sumi non potest. exempli causa
*< ~T\T)
consideratio diametri ABrespectu circuli ACDB,
eadem est quas diametri EF respectu circuli
EGFH, et tamen dici non potest rationem
circulorum ad suas diametros esse eandem,
ut EF ad
alioqui si foret AB ad cire. ACBD
cire. EGFH, foret permutando AB ad EF ut
cire. ACBD ad cire. EGFH, seu circuli forent
ut diametri, quod falsum est. sunt enim ut
diametrorum quadrata. Itaque ut similitudo
indicet rationem eandem, opus est, ut ea
quorum ratio esse dicitur, sint homogenea.
Sed adhuc nova occurrit difncultas est AB
ad BC ut AE ad BF nec tamen recta ABC
similis est spatio AEC
1. Cf. MATH.,ï, 0, f; 26, 0. V. La Logique de f.C~M~, P. 300.
a. Entendez l'aire ABED et l'aire BCFE.
3. C'est-à dire l'aire ACFD (Voir la figure à la page suivante).
HATÎO 5~

Diceodum efgô genemUùsRationcm eandem dici cum du~e quantitates MATM.j!t,B,t8,b.


homogènes una ex alia sine tertiae ipsis homogeneae intervectd eodem
modo determinantur Hinc ratio est numerus
quo exprimirur una quantitas posito alteram
esse unitatem. Seu rationes sunt directe ut
antecedentes eodem posito consequente, vel
reciproce ut consequentes eodem posito
antécédente. Sit ratio ? et aUa ratio ad~ ut ad c.
ent
Sit ratio a et alia erit ad ut ad a.

MATH.,
III, B, 19.
jMf~M~tres numerosut duorum ~M0~ ~W~a! differentia sint
quadrati.
i April. 1676.

Leibnizfait ici usage des signes ambigus de sa Méthode de /er-


M/~

IV, f, a.
MATH.,

Septembr. 1674.
-4~M~C quadratica duarum incognitarum M numeris exequenda.
En marge de la s" feuille

JMETHODUS GBNERALISSÏMA SOLVBNPI PROBLBMATA NUMERORUM IN


MTEGRis,modo id fieri possit ea solutione qu~ jam habetur in fractis.
Inveni 10' Septembris 1674 Parisiis. J

r. Cf. MATH.,I, 9, f; 26, a.


2. Le mëttie problème est tfatte dans les ffugmcntâ MATH.,III, A, ïC, 3o
!!<~MT8
t)ELEtONtX. 37
PROBt~MA FRBNtCHANUM
$~8

MATt! IV, t, b. MATH.,IV, b.


Schediasmatade ~M~~M~ Numericis affectis ad puras reducendis
solutionis~f~M~~causa. Initio Septembr. 1674.

MATH., IV, Ï, C. MATH.,IV, i, c (un coupon).


De <equanonibusutiliter in duas divellendis pro dio~anteis

MAT! IV, 4, a. MAM., IV, 4, a.


Tres numeros reperire, quorum summa quadratus, et summa quadra-
torumsitquadrato-quadratus.
Le même problème est traité dans quelques feuilles qui se trouvent
dans les fascicules MATH.,III, A, 16; III, B, 19.

MATH., IV, b. MATH.,IV, 4, b.


Problema Freniclianum Invenire Triangulum Rectangulum in nu-
meris, cujus area quadratus. impossibile demonstratum. Julio 1679.'
Contient le prospectus imprimé du problème et porte cette note mar-
ginale
Jul. 1679. METHODUS MEAperfecta Problematis Frenicliani impossi-
1bilis resolutio, tum Frenicliana tum propria.

MATH., IV, 4, C. MATH.,IV, 4, c (1 f. in-4").


Mirifica. 8 Mardi 1683.

ProabsolvendisDio'Danteisitaprocedendumarbitror.

ï2 dec. ~75.
i Cf. MATH.III, B, 8 « De Triangulo ~c~g'M~MMMMr<co.
n ~o~T~n~um rectangulum invenire in numeris. 4 Decembr. ~78 »; MAM.
area sit quadratus.
15: « Inveniretriangulum rectangulum in numeris cujus et l'appendice de la
(publié par G~T Math., ~);
~emb~
Lettre <fE~~r<<~ Molanus du to oct. ï679 (Phil., I, 306.)
SPECfMENA~At.YSEOS ~OVE 5 79

MATH., IV, 8, M~TH.,IV, 8.

~<CM ~4M~~<M MOMp qua errores vitantur, animus quasi manu


~KC~Mr<?~c~~ro~rMMOMM MfCM~MM~K~. Junii !6~8.
Le préambule a été publié par GERHARDT, Math., VIï, y, note

Habemus ergo theorema pulcherrimum cujus vis se extendit in infi- P. 4.·


nitum Datis quotcunque ~Equadonibusplenis, in quibus incognito ultra
simplicem [dignitatem] < gradum > non ascendunt, tunc valor inco-
gnitaecujuscunque eric fractio cujus numerator componitur ex cognitis
terminisasquadonum, nominator ex coefficientibusquantitatis incognito
cujusvalor quaentur. Ambo autem tam termini pure cogniti quam coef-
ficientes< ex eadem aequadone sumd > afficiuntur per easdem quand-
tates multiplicantes eodem ordine. Ut autem afficientesinve-
niantur, regula haec tenenda est, ut scilicet omnes coefficientes aliarum
< diversarum > literarum (quam illius cujus valor quaeritur) inter se
ducantur seu combinentur vel con3nentur @ etc. quot modis fieri
potest, quaesimul additaeincipiendo a minima Utcra, ut –12,23+13,22
(quia 12 minor quam ~) signaque alternando. Phmum autem signum
in primo Termino cognito (primo id est altissimo) erit in secundo
(ubi incipit 12, 33)erit -{-, in tertio rursus Atque ita habemus regulam
cujus ope statim valor incognitae simplicis sine ullo calculo scribi potest.
Sed optime indagantur Afficientesex Nominatore. Nominator semper
est idem pro 2. 3. et fit ex omnibus coefficientibusdiversarum inco-
gnitarum et aequadonumin se invicem ductis [et alternando per -r- et
scriptis]. Producta ex his complicationibus coemcientium collocentur
ordine, electo aliquo (quia initio res arbitraria est) qui postea constanter
retineatur; commodissimum autem erit, quantitatibus per numéros, ut
fecimus, expressis,si inter scribendum tam in quolibet producto quam in
ipsis productis ordinandis incipiatur a numeris minoribus. Porro pro-
ductisita ordine collocatis prxfigatur alternis + et Nec refert an
incipiasa signo + an vero a signo quia edam in numeratore omnia
signa mutarentur, si contrarium elegisses. Scriptus hoc modo nominator
t. V. LaLogiquedeLeibnif,Appendice Ht,§§7, ïo.
2. Notation emptoyee dans le De Arte combinatoria (t666).
3. Suppléer ici: t3.
58o COHSPECTUSCAÏ.CUU

MATH.,i\\8. omnium incognitarum valoribus communis, inveniendi numeratoris


causa digeratur secundum coefficientesincognito cujus valor desideratur.
Hoc loco secundum 3~ 2~, etc. Et ope hujus digestionis habercntur
afficientes supra dict~, sive quod idem est, si jam in locum harum coeM.
cientium substituantur cognit<e ejusdem cum coefficiente <Bquat!onis,
habebitur numerator qu~esitus<; adeoque integer valor. > Opéraspre-
tium esset hoc theorema accurate demonstrare, quod fieret per [Aigebram]
Analysin illam sublimem, qu.Bcalculo etiam sine calculo leges pr~scribn.
Suit une addition marginale.

MATH.,IV, f). MATH.,IV, 9.


D~MP~~M, quod ~MFMM~ ~~MW ~~M~MtM potestatesab <ïn~M-
~CM,aut numerosex bis conflatos,yM~~~0~
(Publié par GERHARDT, Math., VII, 235-238.) Copie, corrigée par
Leibniz, du brouillon catalogué MATH.,III, B, 4 (v. supra).

MATH., {V, H. MATH.,IV, !I.


COM~C~M~ Calculi.
Publié par GERHARDT,Mct~ VII, 83-ïoo. En marge du §(p.()())
Unusquisque numerus dividi potest per unitatem
Leibniz a fait la figure suivante, inédite

t. Cf. MATH.,IV, 17, a, b, où l'on trouve deux ébauches de cette figure, évidem-
ment antérieures, la première datée du 3 janvier 1676.
M EXAMINE MRNÔVRXARÏUM 581

MATH., IV, ï3 (ï f. in-8") M.VtH.,IV,!2.

Regula de Transitu per saltum non admittendo mirabilcm quandam


exceptionempati videtur, sed ea oritur ex fictitüs expressionibus,calculo
utitibus, attamen, ut Jungius loqui solebat, non nisi toleranter veris
Constat esse t, quicunque sit numerus n. Itaque etiam locum habebit,
cum~==0, seu ento"===i. ita ut o" sit plus quam o*vel o~vd o~, etc.
Quod ipsum satis paradoxum est, ut exponens minor in rationalibus
integrisfaciat potentiammajorem. Sed jam ad instantiam contra regulam
deSaltunon adrnittendo veniamus
Soit o" sa valeur est o tant que <; a; pour ~-===~,elle est o"== i
pour x > a, elle est ~==oo. Ainsi cette fonction saute de o à ï, et de i
à Finnni

Itaque Nihilum, Unitas et Infinitum se!5cimmédiate consequuntur,


nullointerposito.
Au verso, Leibniz représente ce fait algébrique par une figure.

IV, ï3, a (t f. in-fol.).


MATH., MATH., IV, t3, a.

Januar. 1675.
De examine per A'ovc~MrïMW Cc/CK/o.~FM/~co.
Vide horum praxin in Schediasmatibus ~r~~f ~~HM~y.
januar. 167$.~

MATH.,IV, ï3, b (i f. in-~). MATH.,IV, t3, b.


De E~mM~ AbjectionesNovenaritpro Algebraita perficiendo,ut vix
KH~~Werror contingerep0~
t. Cf.MATH.,
ï, g, d.
a. Cf. Lettre à Christian Wb(/, ap. Acta ~'M~~orMH! de 1713 (Dt<~M, III, ~08).
3. Il s'agit probablement du fragment De seriebus ~MtKMMM! catalogué MATH.,
VIII, 4; ce qui en détermine la date.
582 PR!MAM.EPROPOS!T!OKES
E!.KME~TORUM

MATH.,IV, t3, C. MATH.,IV, ï3, c (un coupon).


Ars examinandi calculos Analyticos
Fin: ·
Aliud cogito ex arte combinatoria lineis sive radiis, ex certis qui-
busdam punctis ad quolibet alia ductis, optime exprimi multiplicationes;
inprimis si coloribus quibusdam a!iisve hormis distingucrentur\ Melius
adhuc si omnia essent exemtilia, seu quasi cortices separabilia.

MATH.,tV, t3, d. MATH.,IV, t3, d (un coupon).


Pr~arMp~opo.M~OMM < JE'/CMCMforMM
>.
Putat Cartesius bas solum propositiones esse ad calculum necessarias
pythagoricam de oequalitatequadrati hypotenusae cum quadratis baseos
et catheti; alteram de Triangulis similibus latera proportionalia haben-
tibus. Sed ex his duabus posterior continetur in priore. Ego bas proposi-
tiones puto tenendas Trianguli tres angulos esse duobus rectis squales.
Trianguli aream esse factumdimidiumexaltitudine in basin; et Triangula
similia habere latera proponinnalia. Ex bis duci possunt, utiliter tamen
notabuntur hxc quadrata catheti et baseos aequari quadrato hypothe-
nusas, et in circulo angulum ad circumferentiam esse duplum anguli ad
centrum Utile etiam notare in circulo rectangula sub segmentis decus-
santibus sese, esse a~qualia.item tangentem circuli esse perpendicularem
jin radium a puncto contactus ductum. item angulum in ejusdem circuli
Verso. segmento esse eundem; et in semicirculo esse rectum. Operx pretium
erit citeras primarias annotare propositiones et breviter demonstrare.
<

MATH.,IV, ï3, e. MATH.,IV~i3) e (un coupon).


Situs < Puncti > est modus determinandi distaniam ejus ab aliis
quibuslibet, quorum distantia inter se invicem jam determinata est

t. On trouve des figures ou signes de ce genre ap. Math., VII, tyo.


2. Leibniz a voulu dire le contraire l'angle inscrit est la moitié de l'angle au
centre sous-tendu par le même arc.
3. Cf. MATH., I, 8.
CMTÏQUE BE LA G~OMETRtE ANAt<TfT!Q~E 583

Si ùetur distantia puncti a quatuor aliis punctis < solidum


compre- MAm., IV, t3, e.
hendentibus >, quorum distantia inter se determinata est, dabitur etiam
distantiaejus ab alio quolibet puncto cujus distantia a quolibet quatuor
priorum determinata est. Requiritur autem ut <; quatuor > puncta
solidumcomprehendant, siveut non sint in eodem plana, alioqui quatuor
puncta non plus determinant quam tria. Unde etiam non debent tria
quaedamex his quatuor punctis cadere in eandem rectam, alioqui omnia
quatuor caderent in idem planum, sive triangulum cujus basis esset haec
recta, apex punctum quartum.
[~~orM] < Extensi > est [modus determinandi distantiam
cujuslibetpuncti ejus] ex quo sequitur situs cujuslibet ejus puncti.
Data specie lineaeet tribus ejus punctis datur situs lineae.
Data specie superficiei et quatuor ejus punctis datur situs
superficiei.
Data specie corporis et quinque ejus punctis datur situs corporis.
< Haecaccuratius examinanda. >

MATH.,IV, i3,f(4.p.in-~). MATH.,IV, ï3, f.


Video multos eorum qui Geometriam quam vulgo Analyticam vocant, P.I.
partem circa problematarectilinea versantemsatis intelligeresibi videntur,
et de veterum recentiorumque inventis tenuius et de suis methodis
magnificentiussentire quam par sit; deceptos partim justo audacioribus
magnorum autorum promissis partim successu quem in minutis qui-
busdam problematibus experti sunt spe sua majorem difficiliora autem
rarb attingunt, soliti aliorum inventis frui, et interea blandiri sibi, quasi
inventuri ipsi, si Diis placet, in quibus nemo alius praeivisset. Credunt
scilicetproblema omne revocari à se posse eo ut unius tantum magnitu-
dinis incognitaesit opus, cujus relatio ad alias cognitasexprimi à se queat
xquatione in qua incognita ad certum quendam ascendat gradum Quo
facto radicem asquationis quassitam sive j per numeros appropinquantes P. 2.
sive per linearum, quas ipsi geometricas vocant, veteres autem locos
appellabant,intersectiones exhiberi posse.
V. La Logique de Z~ï~Kt~, p. ~og, note 2.
2. Allusion à DESCARTES.Tout ce morceau est dirigé contre les Cartésiens.
3. Cf. MATH., I, 27, a.
58~. CRITIQUE DE LA GEOMETRIE ANAI,YTtQUE

MATH., IV, t3, <f. Quantum autem opinione sua fallantur illi boni viri, paucis ostendere
opéras pretium est, reipuMicaeHterariae causa, ne decipiatur juventus
promissis inanibus, et ne longius serpat illa melioris geometïia&cor-
ruptela quam passim invaluisse video, ut nuUa amplius accuratarum
demonstrationum, nulla constructionum elegantiorum [in quo genere
veteres] apud multos cura sit. quae mens si fuisset veteribus summis
viris, dudum et paralogismis scaterent omnia, et plerisque compendiis
egregiis vitasque utilibus [ut in re Optica] destitueremur. De paralogismis
moneo non sine gravi causa, expertus enim scio quàm in illos sint pro-
clives, qui calculo nimium tribuunt. Et novi insignes sanè mathematicos,
ingenio ac doctrina pollentes, et in algebra hodierna versatissimos, qui
aggressiproblemata quidam, et solutiones suas mecum communicantes,
aliis semper literis alios mittebant paralogismos; et agnoscentes à me
indicatos priores, non tamen abstinebant à novis, donec omnes spes suas
omnia tentamenta frustra consumsissent. Amicus quidam sane ingenio-
sissimus problema per se non difficilequaerens incidit in contradictionem;
repetiit calculum plus quam decies; cumque nihil proficeret, ad me
accessit, deprehendi statim erroris causam, sanè ita subtilem, ut non nisi
ab illo agnosci possit, qui accuratas algèbre regularum demonstrationes
investigavit.
P. 3. J De abusuGeometrias indivisibiliumidem sentio, mirumquàm facilis
sit lapsus cùm difficilioratractantur. Ita insignem Geometram cum super-
ficiei sphaeroidis aequalcm circulum exhibere vellet, subtili quodam
sophismate deceptum videre memini; nesciebat enim id nisi supposita
hyperbole quadratura prasstan non posse. Possem aliquot hujusmodi
errorum exempla adducere, aliis cautioni futura, sed ea dialogis servo,
in quibus haec <~ studia > familiarius tractare consultum erit.
Nunc indicabo quas Geometriae vulgatae ac hodie sub Analyseosspe-
cioso nomine acceptae desint. Ea ad duo summa capita reduco, inven-
tionem valorum, et constructionem linearum. Nam, ut a constructione
< lineari > incipiam, quotusquisque est qui eam calculi artem teneat
<; curetve >, quas rectà ducat ad constructiones elegantiores? Veteres
tamen in hanc rem incubuisse diligenter multa me persuadent nec verô
miror quod s~epeconstructiones <; geometricas > e calculo elicere
difficileest. Nam calculus magnitudinem [tantum] tractat, Geometria et
magnitudinem et situm; situs autem consideratio propria habet com-
MVtSK) 585

considerationcm non nisi vi adhi- MAT! f.


pendiaquae per solam magnitudinis
IV, 3,

bita exprimi possunt. Itaque < constructionum causa > superesse ajo
Gcomctriïe propriam longe ab Algebra
qu~rendam quandam Analysin
diversam1. Venio ad ~or~ %~<~M~fMfM. hos equidem < commodis-
simè > reperire calculi propriè officium est, qui si perfectus esset,
animo carere. ( Nunc verô ]P. 4.
possemusconstructionum elegantia aequiores
rarissimèfit ut optimas calculandi vias inde ab initio prïevidere liceat, et
saepene aditus quidem patet < ullus > ad calcu lum qualemcunque.
est receptam cal-
Itaque sunt problemata in quibus longo circuitu opus
culandirationem sequenti. Sunt alia in quibus ne calculare quidem satis
licet.Quod ad priora attinet, multum interesse qua~âm cligasincognitas,
sive quantitates qu~rendas, cum aliae ad horribilem <; non rarô >
ducant prolixitatem, dum ali~ mox finem ostendunt. Deinde iisdem
etiamelectis incognitis diversas esse calculandi vias; denique sa~peplures
incognitasœquationesque utilius adhiberi, quam unius incognitasaequa-
tionemunam. Quare qui veras calculi artes tenet, et plerumque reduc-
tionesab initio praescindit, et ex pluribus incognitis ejusdem gradus cas
eligit, quarum valores postea simpliciores et ad construendum aptiores
flunt.

MATH.,IV, 13, g (un coupon). MATH., IV, t3,g.

12 Feb. 1679.·

DM~o. < item diophantea et comparatio. >

MA-m.,IV, i3,h(ï f. in-8o). MATH., IV, t3, h.

Scheda quarta. 10 decembr. 1678. Divisioniscompendium~~M~


Un autre feuillet in-8"
10decembr. 1678. D~~c~~M~

i. V. La Logique de Le!~t~, ch. ÎX, ~5 sqq.


586 NUMFM PMM!

MATH.,!V, a. MATH.,IV, 14, a (6 p. in-fbl.).


Annotationes ~M<P~M.

Copie de la main d'un secrétaire.


Emploi des coefficients symboliques.

MATH.,IV, 14, b. MATH.,IV, i~, b (3 p. in-fol., 4 p. in-fol. et 2 tableaux de 2 p. in-fol.


chacun).
Annotationes <<MC<P.
De la même main. Même remarque.

MATH.,IV, ï6, a. MATH.,IV, 16, a.


ORDINATIO DiVÏSIONIS CHARACTERISTIC~E.

Tableau de la division algébrique, avec des coefficients symboliques.

MATH.,IV, 17. MATH.,IV, 17.


Numeri primi eorumque genesis ?M~.
6-7 Septembr. 1677.

MATH.,IV, 17, a. MATH., IV, 17, a.

FIGURANUMERORUM ORDINEDISPOS1TORUM ET PUNCTATORUM UTAPPA-


REANTQUI MULTIPLIQui PRIMITIVI. Et elegans progressio qua~ incipit
tres primitivi (i. 2. 3.) unus multiplus (~.) unus primitivus (5) unus
multiplus (6) unus primitivus (7) tres multipli (8. 9. 10) etc. in qua
progressione latet mysterium primitivorum.
Figure analogue à celle du fragment MATH.,IV, n, sauf que la pre-
mière ligne horizontale (après les nombres, jusqu'à 3o) est supprimée et,
que les ï~. lignes horizontales partent de la diagonale principale. De
plus, elles sont traversées par des lignes verticales correspondant aux
nombres multiples et joignant leurs points.
TENTAMEN ANAGOGïCUM 58~

j Figura notabilis, in qua pnmorum et multiplorum arcana latent. MATH., IV, 17, a.

Notabile puncta oblique cadere in lineas rectas. Angulumque rectae ad


horizontalem perpetuo variari arithmetica sinuum progressione. Restat
tantum ut perpendicularium linearum proprietates detegantur. 1

Au-dessous, Leibniz a noté l'ordre de succession des primitifs et des


multiples jusqu'à tio

3?. iM. iP. iM. iP. 3M. iP. iM. 3M. IP.
iP.
iM. iP. 3M. iP. $M. iP. IM. iP. $M. iP. 3M.
iP. iM. iP. 3M. ïP. 3M. iP. iM. iP. 3M. iP.
IM. ïP. iM. ïP. $M. ïP. 3M. ïP.iM. ïP. ~M.
ïP. 3M. ïP. $M. ïP. iM. ïP. $M. ïP. 3M. ïP.
iM. ïP. 3M. ïP. iM. ïP. 3M. ïP. SM. ïP.

MATH.,IV, 17, b. MATH.,IV, !7, b.


3 januar. 1676.
Ouverture nouvelle
de Nombres multiples, et des diviseurs des puissances.

ÂDITUS NOVAM CONTEMPLATIONEM DE NUMERIS


AD MULTIPLIS per
OMNIUMNUMERORUM DISPOSITIONEM ET PUNCTATIONEM.

Ébauche de la figure précédente, en vertu de cette règle


N~ quisque est N~.
En regard des lignes successives on lit

Secundus quisque, Tertius quisque, Quartus quisque, Quintus


quisque.
Suit une énumération de 10 propositions relatives à la divisibilité.

MATH.,VII, 5 T~M~WM'M~M~O~CMM (publié par GERHARDT, Phil., MATH.,VII, 5.


VII, 270-279).
Le commencement est « J'ay marqué en plusieurs occasions. » Tout
ce qui précède est une note ajoutée après coup au titre. Note en tête
388 SPECIMEN AKALYSEOS ANAGOGIC~

MATH., Ml, 5). ~Zu sehen, ob einige der propositionen schohn bey Barrow oder
sonst\~ J

MATH., V! 5, a.
MATH.,VII, 5, a (i f.in-4").
Démonstration du théorème de Pythagore (au verso d'une lettre de
Matthias Zabdny datée « Hanover, den ïo Octobr. 1698 »). Note en tête ,1
de la page:
Hic specimen dare placuit Analyseos Anagogica~a vulgari AIge-
bristis usitata, quam Metagogicam seu transsultoriam vocare possis
diversa, in demonstrando theoremata reductione continua ad alia theore-
mata simpliciora per gradus, cum vulgaris Analysis eat per saltum Et
cum Pappus dixerit quaesitumvel demonstrandum assumi in Analysipro
vero, atque inde deduci alias enuntiationes donec incidatur in jam notas, :f
quod Conringius et alii reprehendunt, volui hoc evidente specimine
ostendere quod oîim Conringio respondi 3, etsi alias ex vero falsum duci
possit, nihil tale hic esse metuendum, quia non adhibentur nisi ratioci-
nationes reciprocae, itaque hic modum loquendi mutavi, nec dixi, ut J'
initio volebam, ex Pythagorico Theoremate sequi articulum 6, ex hoc
(supposita triangulorum similium proportionalitate laterum) sequi arti-
culum 10 aliunde jam demonstratum vel demonstrabilem. Sed maluidicere
et ostendere verum fore Theorema Pythagoricum si verus articulus 10.
ita Analysis ista non minus rigorose demonstrat quam ipsa Synthesis.
Voici l'article 6
AB esse med. prop. inter BD et BE.
et l'article 10
ang. DAE (in semicirculo) sit rectus. t

t. V. Bt~t'MMtMM,
p. 2Q7.
2. Cf. MATH., I, 20, c, e.
3. En tëyS. Cf..P~ I, ïg5; Nouveaux Essais, IV, xn, § 6. V. La Logique de
f.e!&M!~p. 266, note i.
TRÎAKGULUM HARMOSIC~Î 58c)

VI!
MATH., 2~ a. MAT!YII!a.
)

Titre au verso
TpiAKGULUM HARMO~icuM RESPo~DENs TRIANGULO Arithmetico Pas-
calii, quo ostenditur quomodo numerorum 6guratorum reciproci seu
fracti, possint addi in summam.
Patet et quomodo ssepe ex simplicibus divmcmus composita.
(Febr. 1676.)

MATH.,VIII, 2/, b (un coupon, auquel le papier précédent renvoie). MATH.,VIII, 2 b.


Contient r « Origo inventionis 7y'MMg'K/~~ïr~ïo~~ a qui remonte à
l'année 16~3.
5~0 PHORANOMUS

MATH., IX, i.t. MATH., I.


IX,

PHORANOMUS SEU DE POTENTIA ET LEGIBUS NATUM t


[DIALOGUS]
Préfacer
~~UM Geometricis demonstrationibus jam evicerimus aequipollentiam
omnium Hypothesium, in motibus quorumcunque < et quot-
cunque > corporum, quae solis impressionibus corporeis moventur;
consequens est ne Angelum quidem discernere posse, in rigore Mathe-
matico, quodnam ex pluribus < hujusmodi > corporibus quiescat, ac
centrum sit motus caeterorum. Et sive corpora Libéré moveantur, sive
concurrant inter se, ea est admiranda naturae lex, ut nullus oculus, in
quocunque puncto materiae ponatur, certis indiciis discernere possit ex
phaenomenis, ubinam et quantus qualisve sit motus; circa ipsum D~~
omnia an ipsummetagat Et ut in summa dicam <( (cum spatium sine
materia res imaginaria sit » Motus in rigore Mathematico nihil aliud
est, quam mutatio situs corporum inter se, neque ade6 absolutum
quiddam est, sed in relatione consistit. Idque ex ipsa definitione loci
Aristotelica jam consequitur, motus enim loci mutatio est, et locus est
superficies ambientis; qua mutata motus contigit, sive ambiens sive
locatum quiescente altero discessisse ponatur.
Cum verô nihilominus homines motum et quietem assignent corpo-
ribus <; etiam illis, quïe neque ab intelligentia, neque ab interno instinctu

Voir l'analyse sommaire et les extraits que GsuMAMTa donnés de cet ouvrage
(qu'il date de t688) ap. ~< Vï, 8-g, et~ycAt~~rC~cA~A~ <<PAt/o~<< 1.1,
p. 575~58t (t888).
s. Adressé à Thévenot.
3. D'après un brouillon de 4 pages de ln main de Leibniz, et une copie de 4 pages
de la main d'un secrétaire, revue par Leibniz. La pagination est celle de ta copie.
PHORANOMUS 5~!

moveri censent ~>, videndum est quo sensu faciant ne &Ïsa dixisse MATH, IX, 1.

judicentur. Et respondendum est eam Hypothesin eligendam esse, quas


est intelligibilior; neque aliud esse veritatem Hypotheseos, quàm ejus
intelligibilitatem. Et cum diverso respectu non tam hominum et opinio-
num, quàm potius rerum ipsarum quae tradendœ sunt una Hypothesis
aliâ sit intelligibilior et scopo proposito convenientior; etiam diverse P. 2.
respectu, una erit vera, altera falsa. <~ Ut proinde veram esse Hypo-
thesin nil aliud sit, quam recte adbiberi. > Et quemadmodum pictor
idempalatium diversis projectionibus scenographicis exhibere potest, sed
peccaret~men judicatur in eligendo, si eam prseferat, quae partes tegit,
aut obscurat, quas cognoscere impraesentiarum interest < ita quoque
non magispeccabit Astronomus Theoriam planetarum explicandoHypo-
thesi Tychonica,. quam > si in doctrina Sphxrica tradenda explicandis-
que diebus et noctibus Hypothesi Copeinicana utatur, et difficultate
oneret discipulum, quae non est hujus loci. Et male loqueretur Histo-
ricus, Copernicanum licet systema secutus, qui pro sole terram moveri,
aut in signo arietis versari dictitaret; nec minus falso (id est absurde)
dixissetJosua, sta terra.
Itaque non est opus cum Marino Mersenno et Honorato Fabrio, viris
licet doctis et religiosis, eo confugere, ut < tantum > provisionalis(si
ita loqui licet) censura in eos stricta dicatur, qui Scripturam sacram
populariter locutam contendunt, quasi aliquando demonstrato motu
ter~e contingere posset, ut declararet Ecclesia non aliter intelligi debere
verba Scripturae sacrae, quam illud poëtae provehimur portu, terraeque
urbesque recedunt~. Sed merito dicetur Scripturam sacram hoc loco
servata et veritate et verborum proprietate locutam esse, nec tam
sese 1 accommodare opinionibus hominum, quàm potius reconditos P. 1 3.
ferre maximos omnigena~ sapientise thesauros, id enim dignius est
autore Deo.
Sed cum in theoria planetarum explicanda Hypothesis Copernicana
mirificè illustret animum, et Harmoniam rerum pariter ac sapientiam
creatorispulcherrimè ostendat; cœter~ autem innumeris tricis la.borent,
et omnia turbent miris modis, dicendum est, ut SphaericamPtolemaicam,
ita vicissim Theoriam Copernicanam esse verissimam, id est maximè

t. VtROÏLE,
jEM~tOff,
III, 72.
5~2 PHORANOMUS

~ATtt~IX, inteHigibilem et < solam ~> explicationis capacem [quae menti satis-
&ciat], <~qua recta ratio sit contenta > Et Ctaudius de Chales vir doctus
ex societate Jesu ingenuè fassus est, non esse sperandam Hypothesin
aliam, qua menti satisnat, plerisque jam Astronomis insignibus non
obscurè profitentibus, solo se metu censura a Copemicano systemate
prtEferendoretineri. Qua cautione non habebunt opus imposterum, et
salva censorum autoritate Copernicum liberrimè sequentur, si modo
nobiscum agnoscant, veritatem Hypotheseos non aliter quam pro majore
intelligibilitate accipi debere, imô nec aliter accipi posse; ita ut jam
omnis distinctio cesset inter eos qui Copernicanum systema ut Hypo-
thesin pra~erunt [intelligibiliorem] <~ intellectui convenientiorem >, et
<~ eos > qui propugnant ut veritatem; cùm talis sit hujus rei natura,
ut utrumque sit idem, neque major hic <; vel alla >' veritas sit qu%-
renda. Et cum permissum sit prœ~erriut Hypothesin simpliciorem, per-
missum etiam erit, hoc ipso sensu doceri ut veritatem. Ita servabituret
censorum autoritas ut nunquam retractatione imposterum opus habeant,
quaecunquedemum nova in cœlo terrave detegantur; et tamen [pulcher-
rimis] <~ egregiis > nostri temporis inventis nulla (praetextu censura)
vis fiet.
P.4< ( Hoc intellecto, jam tandem libertatem philosophicam ingeniis resti-
tuemus salva Ecclesiaereverentia, et Romam atque Italiam à calumnia
liberabimus, quasi illic veritates maximaeet pulcherrimas censuris oppri-
mantur, quod passim apud Anglos et Batavos (ne Gallos nominem) dici
ac scribi constat. <; Et certe nisi talis ratio ineatur viris doctis obsequium
religiosum professis, in tanta luce seculi maxima fit injuria, ut velut ad
tenebras damnati videantur, adempta ipsis facultate eximias veritates
detegendi; et aliis honorem praeripientibus, non sine Italiae opprobrio;
qualem animum esse summis illis viris, penes quos censura: est potestas,
nemo sanus credat. > Neque vero negari potest Copernicum velut
lucem quandam mundo intulisse, et qui doctrinam ejus non intelligunt,
eos in natura rerum velut in caecanocte versari. Non tantùm enim laby-
rinthi stationum et retrogradationum uno mentis ictu evanescunt sine
ullo moliminc, sed et magneticaeobservationes mirificè conspirant, terra
ipsa magnetis rationem habente, non tantùm respectu magnetis nostri,
sed et siderum ipsorum, et hac ipsa Magnetica lege in Jove quoque cum
satellitibus <~ Mediceis > et Saturni annulo cum suis similiter lunis, ita
PHORA~OMUS 5~3

enulgescentc, ut Copemicus vix majus aliquid ad connrmandassententias MATH,tX.t.


suasvel optare potuisse videatur. Sed tamen hoc systema seipsum vicit,
in Keplero qui « jura poli rerumque fidem, legesque deorum » primus
patefecit mortalibus, observans cuncta prodire ph~nomena si terra et
planète omnes primarii ponantur ferri in Ellipsi cujus in foco sit sol, et
eam esse motus legem in planète orbita, ut areae ex sole abscisse sint
temporibusproportionales.
Supererat, ut ratio tam inexpectataelegis < physica > redderetur,
quod demum nobis singulari felicitate successit. Inveni enim motum
hune planétarium universalem pulcherrime explicari per communem pla-
netarum vorticem circa solem, imb ex ipsa motus lege consequi geome-
trice, ut resolvi possit in duos, circulationem harmonicam circa solem
< (cujus scilicet proportione minor in majore à sole distantia sit velo-
citas) >, et accessum rectilineum ad solem < exemplo gravitatis vel
magnetismi>; postquam < scilicet > demonstravi eam esse proprie-
tatem universalem et reciprocam circulationis harmonicae( in qua cres-
centibusuniformiter distantiis à centro, harmonicè decrescunt velocitates,
et vicissim :) ut areaeex centro abscisse sint temporibus proportionales,
quascunquesit lex motus paracentrici. Itaque eo jam res rediit, ut quod
veteres vix votis attigisse videntur, primaria Universi phaenomena per
Geometricam Analysin ad simplicissima et clarissima intelligendi prin-
cipia, id est optimam adeoque et verissimam (eo quo diximus sensu)
Hypothesinreducta habeamus.

INÉDITS t)E tEtBNU!. 38


5<~ pAcmujs ï'mLALRTm

MAT'< X, !t. MATH., X, I! (~. f. m~").

PACIDIUS PHILALETHI

Prima de Motu Pbilosophia. 1


j consideraturMcnaturamutationis et continui, quatenusmotuiinsunt.
Supersunt adhuc tractanda tum subjectum motus, ut appareat cuinamex
duobus situm inter se mutantibus ascribendus sit motus tum vero motus
causa seu vis mocrix il

t recto. ~~UM nuper apud illustres viros asseruissem Socraticam disserendi


methodum, qualis in Platonicis dialogis expressa est, mihi prœs-
tantem vider? nam et veritateir animis familiari sermone instillan, et
ipsum meditandi ordinem, qui à cognitis ad incognita procedit apparere,
dum quisque per se nemine suggerente vera respondet, modo apte
interrogetur, rogatus sum ab illis, ut specimine edito rem tantaeutilitads
resuscitare conarer, qu~eipso experimento ostendit indita mentibus scien-
tiarum omnium semina esse. Excusavi me diu, fassus difficultatem rei
majorem quam credi possit; facile enim esse dialogos scribere, quemad-

i. Il existede cet ouvrageun brouillonde la mainde Leibniz(f.33-44), unecorie


partiellede la mainde Leibniz (f. 31-32)et une copie de la maind'un secrétaire,
revuepar Leibniz(f. i-3o).C'estcelle-cique nous reproduisons,en la collation
nantavecla copiede Leibnizeten la con~létantpar le brouillonde Leibniz.Celui.
ci portele titre
Pacidius PM~~ï S. Dial. Mot. plag. i (2, 3, 4, 3, 6)
et la mention
Scripta in navi qua ex Anglia in Hollandiam trajeci. 1676 Octob.
Cet ouvrage a la forme d'une lettre adressée par Pacidius à .P/M~~M (on sait
que Pacidius est le pseudonyme de Leibniz v. PHIL., VII, A, i VIII, 3; et L<:
GERHARDT
Lo~!?K<'de L~ p. t3o, t32). Voir l'analyse sommaire et les extraits que
en a donnés dans l'Archiv fiir G~c/MC~ der Plzilosopltie, t. 1, p. 211-315 (t888).
2. Note de la main de Leibniz, citée par GERHARDT,loc. cit.
3. V. p. 568, note i.
PAC!!ï!CSPHîLAt.ETHt $~

modum facile est temere ac sine ordine loqui; sed oratione efficere, ut MATH.,X~ ït.
ipsa paulatim e tenebris eniteat veritas et sponte in animis nascatur
scientia, id vero non nisi illum posse, qui secum ipse accuratissimè
rationes inierit, antequam alios docere aggrediatur. Ita resistentem me
hortationibus arte circumvenerunt amici sciebant diu me de motu
cogitasseatque iUud argumentum habere paratum. Forte advenerat < verso.
juvenis familia illustris caeterum curiosus ac discendi avidus, qui cum
in tenera aetate nomen mUitiaededisset, successibusque egregiis inc!a-
ruisset maturescente cum annis judicio elementa Geometriœ attigerat,
ut vigori animi artem atque doctrinam jungeret. Is Mechanicam
scientiam sibi deesse quotidie sentiebat, et in scriptoribus hujus artis
plerisque, nonnisi pauca < et vulgaria > de elevandis ponderibus et
quinque potentiis, quas vocant, tradi; at fundamenta scienda: genera-
Iiorisnonconstitui, sed nec de ictu ac concursu, de virium incrementis
ac detrimentis, de medii resistentia, de frictu, de arcubus tensis et vi
quamElasticam vocant, de cursu ac undulationibus liquidorum, de soli-
dorum resistentia, aliisque hujusmodi quotidianis argumentis, certa
satis praecepta tradi querebatur. Hunc mihi adduxère amici,
atque ita
ut
instruxére, paulatim irretitus in colloquii genus laberer, quale toties
laudaveram, quod illis ita successit, ut consumtis frustra tergiversatio-
nibus accenso omnium studio tandem obsequi decreverim.
) C~n~M~ (: hoc advenae nomen erat :) adduxit mihi T~JM/~ 2 rc -to.
senex egregio judicio ad omne argumentum paratus qui consumto in
negotiis flore aetatis, opibus atque bonoribu3 partis, quod reliquum vit~e
quieti animi atque cultui Numinis dare decreverat. Vir pietatis solide
interiorequodam sensu, et communisboni studio accensus, cujus augendi
quotiesspes affulgebat, neque opibus ille neque laboribus parcebat. Arcta
mihi cum eo familiaritas, et non injucunda consuetudo erat multus
tunc forte de Republica sermo, et lundis historiarum ntonumentis, qu~e
rerum gestarum simplicitatem fictis causarum narrationibus corrupêre,
quod iUe in negotiis quibus ipse interfuerat, accidisse luculenter osten-
debat. Ego cum viderem cum Theophiloac Charino advenisse Gallutium
virum insignem, inexperimentM exefdtatissimum. et singulares Cor-
porum proprietates doctum, rei vero medicœ peritia inprimis admira-
bilem, et successibus clarum, quoties nagitantibusj amicis, quanquama a verso.
medici nomine ac professione et omni lucro alienus, remedia dederat;
5~6 PACtMUS PHtLAt.ETHt

MATH., X, Il. hujus causa a Republicaad Philosophiam. non invito ï~ sermonem


ita nexi
P<?~~ Quod de historia civili ais, ~~7< corrumpi ab illis, qui
ex conjectura, causas occultas eventuum conspicuorum fingunt, id in
historia naturali etiam periculosius fieri Gallutius noster sa~pequestus
est. G<ï//M~MyEgo certè saepe optavi, ut observationes naturales,
et inprimis historiae morborum nobis exhiberentur nudas et ab opinio-
nibus libers, quales Hippocraticx sunt, non Aristotelis, non Galeni,non
recentioris alicujus sententiis accommodât~ tum demum enim resus-
citari poterit philosophia, cum fundamenta solida jacta erunt. ?~
~/M~ Non dubito quin regia sit via per experimenta, sed nisi ratioci-
natio eam complanaverit, tardé proficiemus et post multa secula in
initiis haerebimus. Quàm multas enim observationes praeclaras,apud
Medicos congestas habemus, quot elegantia Chymicorcm experimenta
3 recto. feruntur, quanta rerum sylva à Botanicis aut anatomicis suppeditatur,
quibus miror philosophos non uti, nec ducere ab ipsis, quicquid inde
duci potest quod si facerent, forte haberent in potestate multa quae
sibi deesse queruntur. Pa. Sed nondum extat ars illa, per quam
in naturalibus ducatur ex datis quicquid ex illis duci potest, quemadmo-
dum id ordine certo in Arithmetica atque Geometria praestatur. Geo-
metrae enim proposito problemate vident an sufficientiahabeant dataad
ejus solutionem, ac viae cuidam iritae atque determinatas insistentes,
omnes problematisconditionestamdiu evolvunt, donec ex ipsis quaesitum
sponte prodeat sua. Hoc ubi in naturali philosophia praestare didicerint
homines, discent autem ubi meditari volent, mirabuntur forte multaà se
tamdiu ignorata, quod non ignaviae aut caecitati antecessorum, sed
methodi verse defectui tribui debet, qux sola lucifera est. C~nMM~
Si mihi talium inexperto sententiam dicere permittitis, asseverarimà
3 verso. Geometria ad Physicam difficilem 1 transitumesse, et desiderari scien-
tiam Js motu, quan materiam formis, speculationem praxi connectat,
quod experimentis qualibuscunque tyrocinii castrensis didici saspe
enim mihi machinas novas et jucunda quasdam artificia tentanti suc-
cessus defuit, quod motus ac vires non perinde ac figurae et corpora
delineari atque imaginationi subjici possint. Quoties enim structuram
aedinciiaut munimenti formam animo conceperam, initio quidem exiguis
modulis ligneis [aut cereis] aliave ex materia confectis cogitationi
PACÏNUS PHILALETHI 5~~

fluctuanti subveniebam; postea provectior dclineationibus m piano ]MATH.,X, ït.

factis ad solida repraesentanda contentus eram; denique eam imagi-


nandi facilitatem paulatim nactus sum, ut rem totam omnibus numeris
absolutam, omnesque eius panes ad vivum expressas animo formarem,
et velut oculis subjectas 1 contemplarer. Sed cum de motu agebatur, < 4 recto.

omnismea cura atque diligentia irrita fuit, neque unquam assequi potui,
ut virium rationes atque causas imaginatione comprehendere, ac de
machinarum successu judicare liceret, semper enim in ipso motus
inchoandiinitio haesi, nam quod toto reliquo tempore evenire debebat,
jam momento primo fieri quodammodo debere animadvertebam. Circa
momentaautem atque puncta ratiocinari, id quidem supra meum captum
esse fatebar. Quare à rationibus depulsus, ad experientiam meam atque
alienam redactus sum, sed quae nos ssepe fefellit, quoties eorum, quae
expertieramus, falsas causas pro veris sumseramus, atque inde argumen-
tum ad ea quae nobis similia videbantur porrexeramus. Pa. Prae-
clara nobis narras, Charine, et unde mihi ingeniis œstimandis sueto 4 verso.
quid a te expectaripossit si rectè ducaris, judicare facileest. Gaudeoenim
impensè, quod tua experientia didicisti vires ac motus non esse re m
subjectam imaginationi, quod magni momenti est in philosophia vera.
Quod autem de necessitate doctrinaemotuum ad naturalem philosophiam
ais, verissimum est, sed iis non adversatur, quae supra dixi, de Logica
ante omnia constituenda. Nam scientia rationum generalium, immersa
naturis mediis, ut veteres vocabant, id est figuris (: quae per se incor-
ruptibilesatque aeternaesunt :) velut corpore assumto, Geometriam facit.
Eadem caducis atque corruptibilibus sociata ipsam constituit scientiam
mutationum sive motuum de tempore, vi, actione. Itaque quemad-
modum rectè Geometriam esse Logicam Mathematicam egregius nostri
seculiphilosophus dixit, ita Phoronomiam esse Logicam Physicam { au- 5 recto.
dacter asseverabo. Cha. Magno me beneficio affeceris, Pacidi, si
aliquamin hoc argumento mihi lucem accenderis. Ga. Diu est, quod
nobis meditationes tuas de motu promitds tempus est ut satisfacias
expectationi nostrae, nisi arculaetuas qua chartas recondis, vim a nobis
adhiberi mavis. P<ï. Reperietis in ea pro thesauro, quod ajunt, car-
bones pro elaboratis operibus schedas sparsas, et subitanearum medi-
tationum vestigia male expressa, et mémorise tantùm causa non nun-
quam servata. Quare si quid a me desiderabatis dignum vobis, dies mihi
5g8 PACÏDÏUSPHÏ~AI.ETHÏ

MATH., X~ tt. dicendus erat. Th. Post tot interpellationes paratum esse oportet
debitorem, nisi malum nomen audire veut. Ga. :Veritadsassequend~
causa socictas inter nos contracta est, actionem autem pro socio scis,
Pacidi, non ultra esse quam in id quod facere possis. Quantum autem
5 verso. possis, tute fidei committimus, ut agnoscas liberalita 1 tem nostram.
Scllicet contenti erimus solutione per partes; fac tantùm ne Charinum
studio ardentem frustra ad te adduxerimus. Ch. Ego amicorum
postulationibus preces meas jungo, nec absolutum opus, aut continuum
sermonem flagito, sed instructiones fortuite nascentes, ut sermonis
occasio tuÏerit ?~ Meministi, Pacidi, quid nobis saepëde
Socraticis Dialogis prasdicaveris quid obstat quominus nunc tandem
earum utilitatem exemple discamus, nisi forte Charinum infra Pha&do-
nem aut Alcibiadem ponis, quibus ille neque ingenio neque animis,
neque fortuna cedit. Pacid. Video vos meditatos atque instructos
venisse ad me circumveniendum; quid agam dum alius mecum lege
agit, alius precibus non minus valituris tarditatem meam expugnat. Fiat,
ut jubetis; permitto me voluntati vestras. Sed qualiscunque successus
erit, periculo vestro erit, neque enim illum aut sententüsme~s, (: quarum
in ea festinatione ne meminisse quidem satis possum :) aut Socrancae
methodo (quae meditatione opus habet) praejudicare volo; casterumres
6 recto. omnis ad te redit, Charine. J Ch. Quid ita? Pacid. Quia tute
te docebis, haec enim Socratica methodus est. C~. Qui possim
discere ab ignare ? Pacid. Disces à te nec ab ignare, plura enim scis,
quam quorum meministi. Ego tantùm reminiscendi eorum quaescis, et
inde ducendi quae nescis occasionem dabo, et ut Socrates ajebat, gravido
tibi atque parturienti obstetricio munere adero. C~. Grave est, quod
à me postulas, ut ignorantiam meam utcunque silendo tectam, prodam
sermone. Gall. Si Pacidio credimus, scientiam tuam ipse mirabere.
Ch. Quanquam magnus mihi sit autor Pacidius, praesentiortamen
est conscientiamei. Pacid. Nondum expertus es, Charine, quid per
te possis; tentanda aliquando fortuna est, ut scias ipse quanti tibi esse
debeas. T~< Age, Charine, permitte te nobis, neque intercede
diutius utilitati tu~ ac voluptati nostr~. Ch. Pareo vobis, quan-
quam periculo opinionis quam de me habere potuistis quantulacunque
i. Icifinitla copiedeLeibniz(f. 3ï-3z).
2. Dans le brouillon experientia.
PACtMUS PHILALETHI 5gQ

enim fuerit certe experimento adhuc amplius minuetur. Sed ingenui est, MATH., X, J 1.

fallere noilc itaque facile patiar, ut de me sentiatis, prout res est,


t dummodohaerenti subveniatis < et proficiendi occasionem detis >. 6 verso.
P<K' Id faciemus, quantum in nobis erit. Tantum mihi si placet
responde <~ interroganti. > Quoniam de motu tractare nobis propo-
situm est, quaeso, Charine, die nobis quid motum esse putes. Ch.
Qui possum ab initio dicere, quod vix in progressu multa industria erui
posse arbitrabar. Pacid. Nonne Motum aliquando cogitasti?
Ch. Perinde est ac si quaeras an sensibus ac ratione usus sum.
P~. Dic ergo nobis quid animo obversatumsit cum de motu cogitares.
Ch. Difficileest id statim colligere atque ex tempore explicare.
Pa. At tenta tamen neque enim periculum est errandi, quicquid enim
per motum a te intelligi dicas, perinde erit; dummodo non in progressu
aliquidassuas, quod in ea notione quam sumsisti non contineatur.
Ch. Id cavere vestrum est, ego motumesse arbitror, mutationemloci, et
motum in eo corpore esse ajo, quod locum mutat. Pa. Euge,
Charine,liberaliter et ingenue facis, quod nobis statim exhibes, quaevix 7 recto.
multis interrogationibus extorquere sperabam fac modo ut integrum
sitbeneficium tuum. Ch. An aliquidamplius adjiciendumputas.
Pa. Non utique, ubi quse dixisti intellexerimus. Ch. Quid vero
clariusquam mutatio, quam corpus, quam locus, quam inesse? Pa.
Ignoscetarditati meae, quae facit, ut nec ea intelligam quse aliis daris-
simavidentur. Ch. Ne illude quaeso. Pa. Obsecro te, Charine,
ut persuadeas tibi, nihil alienius esse ab ingenio meo, et sinceram esse
professionem haesitationis me~. Ch. Tentabo explicare sententiam
si interrogaveris. Pa. Recte. Statum mutationis nonne statum
quendamrei esse putas? Ch. Puto. Pa. Differentema priore < rei
statu > ante mutationem, cùm omnia adhuc integra essent? Ch.
Differentem. Pa. Sed <~ et > ab eo qui erit post mutationem?
Ch. Haud dubie. Pa. Vereor, ne id nos conjiciat in difficultates.
C&. Quas obsecro. Pa. Permittisne mihi exempli electionem? 7 verso.
C~. Non habes opus permissione. Pa. Mors nonne mutatio est?
Ch. Haud dubie. P<ï. Actum ipsum moriendi intelligo.
Ch. Et ego eundem. P~. Qui moritur vivitne? Ch. Perplexa
est qusestio. Pa. An qui moritur mortuus est? Ch. Hoc impos-
sibile esse video. Mortuum enim esse significat mortem alicujus esse
600 PACIDIUS PHÏLALETHÏ

MATH., X) pr<etcritam. Pô. Si mors mortuo pneterita est, viventi eut futura,
quemadmodum nascens nec nasciturus est nec natus. C~. Videtur.
Pa. Non ergo qui moritur vivit. Ch. Fateor. P~. Moriens
ergo nec mortuus est, nec vivus. C&. Concède. Pa. At videris
s
concessisse absurdum. C~. Nondum absurditatem [video] <~ ani-
madverto> P«. Nonne vita in certo aliquo consistit statu?–
C~. Haud dubie. Pa. Hic status aut existit aut non existit.
C~. Tertium nullum est. Pa. In quo non est hic status id vita
carere dicimus. Ch. Esto. P<ï. Nonne mortis momentum illud
8 recto. est, quo quis incipit 1 vita carere. Ch. Quidni. P~. Aut quo
desinit vitam habere. Ch. Perinde est. P~. Quaero an hoc
momento absit an adsit vita. C&. Video difficultatem neque enim
ratio est cur alterum prae altero dicam. Pa. Opus est ergo, ut neu-
trum dicas aut utrumque. Ch. Sed tute mihi exitum hune interclu-
sisti. Nam satis video, statum aUquem necessariô adesse aut abesse,
neque simul et adesse et abesse, vel nec adesse nec abesse. –P~. Quid
ergo? Ch. Quid? nisi me hxrere. Pa. Quid si ego quoque?
Gall. Siccine nos deseris, Pacidi. Pa. Saepefassus sum magnas esse
circa principia difficultates. Gall. Cur nos in locum tam lubricum
duxisti, si labantes sustentare non posses. Pa. Sed tanti erat agnos-
cere difficultatem. The. Si te novi, Pacidi, non utique quievisti
antequam tibi satisfaceres, neque enim in hase hodie primum incidisti
quare tempus est ut sententiam <; tuam > nobis edisseras. Pac. Si
vobis obsequar, amici in portu naufragium fecero <; nondum pro-
vectus in plenum mare. ~> 1~. Quid ita. Pa. Quia methodi
Socraticae leges violavero, qua primum die eam, vobis hortantibus,
8 verso. attentavi. The. Id noiim J equidem. Pa. Quare sententiam
meam desiderare non debes. Charini est hortante me invenire veritatem,
non a me quasrerc inventam. Neque enim illi fructum methodi, aut
successus voluptatem invidere debemus. G~. Fac obsecro ut
gustare incipiamus quos narras fructus. Pa. Tentabo atque ita porro
quaeram die mihi, Charine, putasne aliquos esse mortuos, qui vixerant.
Ch. Certum hoc est, quicquid argutemur. Pa. Desiitne ali'
quando vita? Ch. Desiit. Pa. Ergone aliquod ultimum vitae

i. Correctionau crayon.
PACÏMUSPHÏLAMTHÏ 6ot

Ch. Fuit. P~. Rursus, Charine, putasne MATH.,X, ït.


momentum fuit?
aliquos vixisse, qui nunc mortui sunt. Ch. Certum est hoc quoque,
imô idem priori est. Pa. Sufficitcertum esse. Ergone status mortui
cœpit? Ch. Ccepit. P<t. Et primum aliquod hujus status
momentum sive initium fuit? C~. Fuit. Pa. Superest hoc unum
mihi respondeas, idemne sit ultimum momentum vivendi et primum
momentum non vivendi. C~. Si nihil asserendum est quam quod
certo comprehendimus, id quidem asseverare non ausim. Pa.
Gratulor tibi, Charine, quod artem dubitandi, sane non exiguam, didi-
recto.
cisti. Hîc enim (fatebor tibi) aliquod judicii tui experimentum capere 9
volui. Sed die mihi, quaeso, quid te hic tam cautum fecerit ? C~.
Videbam inferre te velle, communi vivendi ac non vivendi momento
eundem simul vivere ac non vivere, quod absurdum esse agnosco.
Pa. An rectam futuram fuisse putas illationem? Ch. Non puto ei
resisti posse. Pa. Quid ergo de sententia sentis ex qua absurdum
necessarib sequitur? C~. Absurdam esse. Pa. Ergo duo momenta
se immediate sequi possunt, unum vivendi, alterum non-vivendi. Ch.
in
Quidni, cum possint et duo puncta quod mihi opportune admodum
mentemvenit, cum rem quodammodo oculis
subjiciat. super Tabula perfecte plana AB.
feratur sphaeraprorsus rotunda C; manifes-
tum est non cohïerere sphxram piano, neque extrema habere communia,
est tamen contac-
alioqui unum sine altero non moveretur; manifestum
tum nonnisi in punctoesse, et extremum aliquod sive punctum sphœr~,
d, ab extremo sive puncto tabulas, e, non distare. duo ergo puncta, d et e,
simulsunt, etsi unum non sint. Pa. Nihil planius aptiusque potult 9 verso.
dici. The. Memini Aristotelem quoque contiguum à continuo ita
discernere, ut continuasint, quorum extrema unum sunt, contiguaquorum
extrema simul sunt. Pa. Eodem ergo modo dicemus cum Charino,
statum vivi mortuique tantum contigua esse, nec communia extrema
habere. Ch. Urbanè admodum me autorem citas eorum, quae tu
in animo meo nasci fecisti. Pa. Jam dixi te sententias tuas tibi
debere, occasiones mihi. Sed hoc in majoribus comprobabitur, quanquam
eundum sit per gradus. Gall. Patere ergo, ut quasram an ex his
Pa. Mirarer hoc te
aliquid momenti cujusdam putes duci posse.
non jamdudum qusesivisse< nisi te Gallutium esse nossem >. Scio
602 PACtMUS
PHtLALETHÏ

X, Iï.
MATH., ï. enim <; alioqui > viris in nature inquisitione, et experimentorum luce
versatis hacc aut inepta aut certe inutilia videri; sed acquiesces opinor,
ubi consideraveris; cum de principiis agitur nihil parvum debere videri.
Ga. Non sum adeb à rebus abstractis alienus, ut non agnoscam,
tenuia omnium scientiarum initia esse, velut stamina prima telœ majoris.
o. j Sed cum sciam solere te paulatim viam ad majora moliri, prasgustum
10 recto.

aliquem expectabamqui dictis dicendisqueluci esset. Pa. Non possum


hic, Galluti, satisfacere desiderio tuo, nec, si possem, deberem Non
possum, quia ut venatores non certam semper ac designatam sequuntur
feram, sed obvia sœpe praeda contenti sunt; ita nos aliquando cogimur
arripere veritates, ut quxque primum occurrerit, certi nunquam non
lucrosam hanc esse capturam, et magno satis numero collecto, tum
demùm subductis rationibus recognitisque opibus nostris atque digestis
majorem spe thesaurum reperiri. Adde quod non meo tantum arbitrio
colloquium connectitur sed Charini responsionibus accommodant
sunt interrogationes meae. Si vero possem tibi jam tum ante oculos
ponere futuri sermonis œconomiam, etiam te judice, ubi me audieris,
non deberem nonnunquam enim gaudemus falli, et major eventus
gratia est, cum non expectatur scis circulatores tum maxime oblectare
10 verso. cum versis aliorsum oculis spectatorum, inopinatum aliquid e pera
velut e nihilo educunt. Gall. Hac spe non amplius interpellabere.
Pa. Ad te igitur redeo, Charine; conclusimus impossibilem esse
statum mutationis. C~. Ita certe si momentum mutationis pro
momento status medii seu communis sumatur. Pa. At nonne res
mutantur? Ch. Quis neget?– Pa. Mutatio ergo est aliquid.
C~fM. Certe. Pa. Aliud ab eo quod impossibile ostendimus,
<~ momentaneo scilicet statu. > Ch. Aliud. Pa. An ergo status
mutationis aliquem temporis tractum postulat? Char. Videtur.
Pa. Potestne aliquid pro parte existere aut non existere. Charin.
Hoc clarius explicandum est. Pa. Potestne crescere aut decrescere
veritas alicujus propositionis certo temporis tractu quemadmodum aqua
incalescit aut refrigeratur per gradus? C~. Minime quidem puto
enim totam statim falsam aut totam veram esse propositionem. nunc
enim intelligo quaestionem, ut cum aqua calida sit etsi magis magisque
incalescat, uno tamen momento opus est, ut ex non calida fiat calida
ïï recto. velç contra, quemadmodum momento ( ~t ex recto obliquum.
PACIDIUS PHILALETHI 6o3

(~. Rursus ergo rediimus ad momentaneum mutationis statum, quem MATH..X,

impossibilem esse apparuit. Po.2 Nescio quomodo reciderimus in


difficultatesquibus exieramus. Pa. Si duorum hominum facultates
non nisi uno obolo differant, poteritne unus dives censeri quin id~m et
de altero judicium fiat. Charin. Non poterit credo. P~. Ergo
unius oboli differentia divitem vel pauperem non facit. C~. Non
opinor. F~. Neque unius oboli additio vel detractio divitem faciet
non divitem, aut pauperem non pauperem. Ch. Non utique.
P~. Nemo ergo unquam fieri potest ex paupere dives vel ex divite
pauper, quotcumque obolis datis vel ademtis. C&. Quid ita obsecro?
Pa. Pone pauperi obolum dari, an desiit pauper esse? C~.
Minime. P~. Detur iterum obolus, an tum desiit? C~. Non
magis. P~. Ergo nec tertio obolo dato desinet pauper esse.
Ch. Fateor. Pa. Par est ratio de alio quocunque aut enim nun-
quam aut unius oboli adjectione desinet pauper esse pone millesimo
pauperem esse desinere, riongentesimo nonagesimo nono adhuc fuisse;
utique unus obolus depulit paupertatem. C&. Agnosco vim argu- n verso.

nienti, et me ita delusum miror. P~. Faterisne igitur aut nunquam


aliquem divitem vel pauperem néri aut fieri posse uno obolo addito vel
detracto. C~. Cogor fateri. P~. < Hoc argumenti genus
Acervumveteres appellabant, quod non omnino inutile est, si recte utaris.
Nunc enim > a discreta ad continuam quantitatem argumentum trans-
feramus < ut si punctum A ad punctum B accedat > fiet aliquando ex
non propinquo propinquum < ut in B >. Nonne eodem argumento
quo paulo ante colligemusaut propinquum nunquam fieri, aut fieri unius
pollicis< ut FB > accessione. Ch. Colligemus. Pa. At nonne
pro pollice substituere poterimus pollicis centesimamaut millesimam aut
aliam partem quantumlibet parvam?
Ch. Certe. P~. Si pollicis < FB >
centesima pars
a < CB > facit ex pro-
pinquo non propinquum, totus pollex non facit. Ch. Non utique
nam priores nonaginta novem partes < FC > nondum fecere pro-
pinquum. JP~. Patet ergo pollicis accessionem non facere ex non
propinquo propinquum nisi quia continet ultimam centesimam.
î. Lire:P<!Ct<<<M~.
2. Lire C/MWMM~.
60~. PACIDIUS PHÏLALETHJ

MATt! X) Il. C&. Et ultima cente –jsima CB pari jure non facit propinquum, nisi
t2 recto. ob novissimum sui B. Pa. Novissimum autem nonne minimum
est? C~. Minimum utique, nam si non esset <; minimum >
aliquid ab eo rescindi posset, salvo eo quod propinquitatem facit.
<; Pone enim novissimum illud ipsius CB non esse minimum B sed
rectam DE > non per se sed ob aliam sui partem <~ adhuc mino-
rem EB > faciet ex propinquo non propinquum. Pa. Habemus
ergo <~ vel nihil esse per quod quid propriè ac per se fiat propin-
quum vel > minimi adjectione aut detractione aliquid fieri ex pro-
pinquo non propinquum, adeoque minima esse in rebus. Jam mini-
mum in locopotestpe alio quam minimo temporis absoivi?– Char.
Non potest alioquin pars ejus temporis partem loci absolveret, minimi
autem pars nulla est. Pa. Rursus ergo patet statum mutationis in
pra~scnti exemplo (a longinquitate ad propinquitatem) momentaneum
esse. C~. Esto. Pa. Redit ergo difficultas prior, ultimone
momento status prioris an primo posterioris ascribi debeat status muta-
ï2 verso. tionis. Ch. Videor tandem mihi exitum reperisse. Dicam enim
componi ex utroque <~ et licet momentaneus dici soleat, duo tamen
momenta continere > quemadmodum locus contactus, <; qui in
puncto esse dicitur >, utrumque corporum se tangentium extremum
continet. Pa. < Rectè dixisti, et superioribus tuis congruenter
neque ita > [Nihiî] habeo quod objiciam huic sententix tme. Ch.
Mutationem ergo nuper proscriptam velut postliminio reduximus in
naturam. Pa. Modo teneamus < esse contactum vel aggregatum
duorum statuum oppositorum, non verô ;> esse entis genus à qualitate
sive statu ipso distinctum, neque <~ adeo esse ;> statum medium, sive
transitum a Potentia ad actum vel a privatione ad ~brmam <; quemad-
modum vulgo philosophi mutationem et motum concipere videntur >.
C~. Jam ergo mihi per-
missum erit, Motum definire
mutationem. Pa. Ergo
fateri debes motum '< cor-
poris ut GH ex ABvel iGiH
versus EF vel 3G3H > esse compositum ex novissimo momento exis-
tent!~ in ïoco < AB > a quo fit < motus >, et primo momento
exiscenti~ in loco proximo ad quem fit motus corporis. Q~tcso jam,
PACIDIUS PHILALETHI 6o5

Charine, désigna mihi locum proximum in quem fit. Ch. Designabo MATH., X, Ït.

tibi quemlibet CD < vel 2G2H >. Pa. At ego non qu&mlibet,
sed proximum quasro. Ch. Satis video ut proximus sit inter-
vallum AC debere minimum esse. Pa~. Aut necesse est
mobile de loco A.B. in locum. EF. ire per saltum, ita ut non
eat per locos intermedios (verbi gratia CD) omnes. Ch.
Quod impossibile est. j 1 Pa. Ita sane videtur. sed quaeso ï3 recto.

motus nonne continuus est? C~. Quid hoc loco continuum


vocas? Pa. Hoc volo, aliquando nulla quiete interrumpi,
sive ita durare posse, ut corpus GH nullo in loco (aequali sibi)
AB.CD.EF vel intermediis existat ultra momentum. C~~M.
Quid si hoc tibi negem? Pac. Poteris non sine exemplo nam et ex
veteribus Empedocles et ex recentioribus docti quidam Viri quietulas
quasdam interspersas asseruêre. C~. Hac fiducia nego, alioqui vix
ausurus. P~. Non habes ad negandam aut certè 1 ad dubitandam* i3 verso.
alia opus autoritate, Charine, quam tua sed hoc mihi responde inter-
spersa quies nonne est existentia corporis in eodem loco per aliquem
temporis tractum? Ch. Certe. Pacidius Sunto ergo quietes
interspersœ~quaero an inter duas quietes < motui interspersas > aliquis
intercedat motus. Ch. Utique nisi pro quietibus interspersis, conti-
nuam quietem velimus. Pacid. Motus intercedens aut < momen-
taneus est, aut aliquo temporis tractu durans. C~. Non utique >
momentaneus, alioqui corpus momento uno ire. per spatium quoddam
enim
quod perinde est ac si ad saltus, supra vitatos, reverteremur. Esto
tempus N.P. quo corpus GH transit ex loco AB in locum EF. sit tempus
quietis MN,quo durante corpus haeretin loco AB et sic OP tempus quo
h~ret in loco CD erit utique NO tempus motus quo < corpus > tran-
sibit ex AB in CD et PQ tempus motus quo transibit ex CD m EG.
Pono autem AC.CF intervalla esse non minima sed alia qu~cunque,
exempli grada, centesimam pollicispartem aliamve minorem aut majo- it~.
recto.

rem utique tempora motuum quoque non momentanea sive minima,


sed designabilia esse deberent; alioqui vel nullus foret progressus, vel
fieret
tempore aliquo minimo sive momento inter duas quietes posito,
saltus corporis < GH ex loco AB in locum CD > distantem, adeoque

t. Sic,fautede copistepour -J«M.


606 PACIDIUS PHILALETHI

MATH.~ X, 1 vel non foret medio tempore (quippe quod in minimo nullum est) in
loco medio < ut L > inter A et C, vel simul uno momento foret in
omnibus locis intcrmediis. Q~a&omnia absurda videntur. P~. Optima
est ratiocinatio tua sed in rem meam. Ch. Quid ita. P<x. Saltem
enim motum durante tempore N0 per spatium LC. continuum nullisque
amplius quietulis interruptum fatebere. Atque ita redisti ad id quod
declinaveras. Ch. Non possum id diffiteri nam si alias rursus quie-
tulas introducerem, rediret tantùm quaestio<; eadem > et tametsi inde-
finite progrederer subdividendo ac quietulas <( indefinite > exiguas
!<t verso. atque indesignabiles, motulis ejusdem naturae miscerem, opus tamen) et
tempusculis atque lineolis foret, restarentque eaedem semper ratiocina-
tiones. Nam quies semper plus quam momentanea <~ foret, alioqui
quies non foret; ergo et motus non momentanei, alioqui eorum aggre-
gatum ad aggregatum > quietularum collatum nullam haberet rationem
designabilem, ac proinde aut nullus foret corporis progressus, aut, quales
vitavimus, saltus. Pa. Gaudeo, Charine, me sagacitate ingenii tui
magna laboris parte levari, haseeùim omnia mihi probanda erant. Unum
addo, admisso semel aliquo motu continuo quietes interspersas ei usui
non servire, cui eas destinârant autores sui, namilli caperenon potuerunt
quomodo motus unus alio celerior esse possit, sine quiete interspersa.
Si enim corpus A feratur motu continuo per tempus non minimum
utcunque exiguum, ostendam motus inaequa-
Ut~tem oriri sine quiete interspersa. Si enim
corpus A feratur motu continuo ex. d in e,
utique radium cfd aget in cge, motu etiam
continuo, ac proinde celerior erit motus radii
t5 recto. in puncto d. percurrente arcum dhe, quam
in puncto f. percurrente arcum Ch.
Manifestum id quidem. Pa. Motu jam continuo admisso vide
quae consequantur. Ch. Quasnam obsecro? Pa. Quod nunc
movetur estne adhuc in loco, à quo movetur? Ch. Non opiner,
alioqui pari jure foret et in loco ad quem tendit ac proinde in duobus
locis siniul. P~. Jam ergo locum aliquem deseruit. Ch.
Eum scilicet à quo venit. Pa. Deserere autem non potuit sine
motu. Ch. Fateor. Pa. Ergo quicquid movetur jam antè
motum est. Ch. Mira conclusio. Pa. Eodem argumento
PAC!MUS PHtLALETHÏ 6oy

concludetur et quod movetur adhuc motum iri. C~. Fateor, nam ]MATH., X, u.

quod movetur, nondum est in loco m quo erit non potest autem
ad eum venire nisi adhuc moveatur. Ergo quicquid movetur, adhuc
movebitur. Pa. Sed inde sequitur, motum esse sternum, ac neque
incipere neque finire. Ga. Hoc Aristoteles tibi concedet, et qui hoc
argumentum tractavit Proclus. ) T~. Vitanda haec conclusio est. t5 verso.
Pa. Utique vitanda, sed si quis eam verè absurdam < non putet, eum
simili argumento ad absurdum > evideos adigemus, si pro motu inde-
finito, adhibeamus aliquam speciem motus aut gradum, ut si corpus
corpori continué appropinquet, demonstrabitur eodem argumento semper
appropinquisse et semper appropinquaturum esse, quod absurdum est
nam corpus. A motu ab i ad 2 appropin-
quat puncto B sed si ultra procedat a
2 ad 3. tunc non amplius ei propinquius
reddetur <; sed ab eo recedet >.
C~. Videtur et mihi idem argumentum adhiberi posse nam quod
appropinquat, non amplius est in loco remotiore ex quo appropin-
quat ergo jam eum deseruit deserere autem locum remotiorem
< (nec tendere ad aequè vel magis remotum) > est appropinquare.
idem nondum < adhuc > est in loco propiore versus quem appro-
pinquando tendit, ergo adhuc in eum veniet; venire autem in locum
propiorem est appropinquare, ergo adhuc appropinquabit. Ergo appro-
pinquatio quoque aeternasive initii atque finis expers erit, quod absur- 16 recto.
dum esse in confesso est. Pa. Sed quid respondemus hase enim
ratiocinatiovidetur omnem nobis evertere motum. C~. Confugiam
ex hac tempestate ad portum jam aliquoties salutarem. Pa. Nactus
aliquid mihi videris, Charine, quo confidas argumenti vim eludi posse.
Ch. Judicium penes vos esto; si vera superiùs constituimus, negan-
dum est veram atque admittendam esse propositionem hanc CoRpus
ALiouoDNUNCMOVETUR. Si quidem ipsum, nunc, sumitur pro momento,
quoniam nullum est momentum transitus sive medii status, in quo dici
possitcorpus moveri, sive locum mutare, nam eo momento nequeforet
in loco quem mutat, nequenon foret, quemadmodum ostendisti prasterea
aut in nullo foret loco aut in duobus, eo scilicet quem deserit et quem
acquirit, quod forte non minus absurdum quam quod tu ostendisti 1 ï6 verso.
< simul > esse et non esse aliquo in statu. Evitantur Mta,si, ut te pro-
608 pACÏMCSPHït.At.ETm

MATH., X,tï. t bante cœpimus, motutn esse dicamus statum compositum ex ultimo
momento existendi in loco aliquo, et primo momento non existendiin
eodem sed in alio proximo. Non ergo aliud erit motus pr~sens quam
aggregatum duarum existentiarum momentanearum in duobus locis
proximis, nec dici poterit ~M~caliquid moveri,nisi ipsum nunc duorum
proximorum momentorum summam sive duorum temporum < di6e-
rentes status habentium > contactum interpretemur. Pa. Fateor
me quoque nullum alium videre portum, in quem nos recipiamus sed
vereor tamen ut tuta satis statio sit quo loco anchoram tu jecisti.
Ga. Ubi tandem consistemus, si hinc quoque peUimur? Pa. Natura
rerum viam inveniet; cemo unquam à recta ratione deceptus est.
ï~ recto. 77~. Multa hodie audivi praeter opini-}onem meam, et res quas arbi-
trabar clarissimas tam subito tenebris involutas sum miratus. Sed facile
agnosco nostram hanc esse culpam, < non tuam >, neque a philoso-
phia res certas dubias reddi, sed a nobis incerta pro certis arrepta esse,
quod agnoscere primus utique gradus est ad scientiam solidam atque
imposterum inconcussam. Pa. Gaudeo cum viris prudentibus mihi
negotium esse, nam vulgus nos otio abuti diceret; sed tanti est arcere
profanos à philosophie sacris. Nunc sumtam à nobis notionem motus
excutiamus, ut pateat an in ea quiescere liceat. Ais, Charine, nihil aliud
esse motum quàm aggregatum existentiarum momentanearum alicujus
rei in locis proximis duobus. Ch. Ita certè ajo. Pa. Redeamus
ad figuram < supra. > sit mobile. G. cujus loca duo proxima A. et
C. quorum intervallum debet esse nullum, sive minimum; sive, quod
idem est, talia esse debent purcta, A.C. < ut nullum inter ipsa sumi
]possit punctum, sive ut si duo ~> adessent Corpora KA, BC,
ea se
ïy verso. tangerent extremis A.C. Motus ergo nunc est aggregatum duarum
1
existentiarum rei G. in duobus punctis A.C. proximis, duobus momentis
4
etiam proximis. Ch. Ita condusum est. Pa. Si jam continuus
est aliquamdiu motus, sine intercedente quiete, per aliquod spatium
tempusque, < tune > sequitur, id spatium componi non nisi ex punctis
et tempus non nisi ex momentis. Ch. Velim id clarius ostendas.
P~. Si motus praesensest aggregatum duarum existentiarum, erit conti-
nuatus plurium. Nam continuum sumsimus atque uniformem. Existent~
autem diverssediversorum sunt momentorum atque punctorum, et toto
sunt
tempore atque loco durantibus non nisi alise atque alias existcntiae
MCHMCSMHt.ALETH! 6o?

<~ sese immédiate sequentes ~> ergo non nisi momenta atque puncta MATH., X,
<( se immediate sequentia in tempore ac loco erunt > C~. Etsi
vim argumenti subagnoscam,penitùs tamen intelligam ex figura. P~.
Sit mobile punctum G<id nunc movetur ex A in C sive duobus momentis
proximis,N. 0. est in duobus spatii punctis proximis A.C. nempe primo
momento N. in primo puncto A. secundo momento 0 in secundo t8 recto.
puncto C ex concessis. Quemadmodum autem puncto A proximum in
spatio sumsimus punctum C et momento N. < proximum momentum
0. > ita puncto C. proximum sumi poterit punctum E, et momento
0 proximum S. C~. Haud dubie, neque enim ob motus, loci, tem-
poris M~nM~~w, ulla ratio pro uno potius quam pro alio inveniri
potest< cum corpus de puncto non nisi in punctum proximum momento
etiam proxime semper sequente, progredi possit. ~> Pa. Quoniam
ergo motus non nisi diversarum existentiarum < per momenta punc-
taque aggregatum est, et aeque continuus est ac spatium tempusque,
ideo etiam ubique in spatio puncta, et in tempore momenta sese imme-
diate sequentur, ea ipsa scilicet in qua motus continua successioneincidit,
ideô > tempus non nisi momentorum < et spatium non nisi puncto-
rum > aggregatum erit. Ch. Fateor. F~. Et, si quid aliud in
tempore aut spatio occurreret, id a mobili transmitti non posset, pone
enim C ab E intervallo aliquo abesse CE. quomodo id à mobili transi-
bitur, nisi aut in puncta resolvatur proxima sibi, aut saltus recipiamus a
vobis declinatos, quo mobile spatium aliquod momento transmittit; ita i8 verso.
ut non successive per omnia media transeat; nam dicere intervallum B
transmitti tempore OP, nihil est dicere cum distinctè explicare necesse
sit, quod momento quolibet ut S ac puncto quolibet < ut E inter ~>
duo extrema OP, vel C et B assignabilifiat quoniam constat aliud semper
atque aliud fieri aliudque momentum ad aliud referri punctum aut quietes
interspersas < (quas inutiles supra ostendi) > et saltus admittendos
esse quibus fiat ut mobile pluribus momentis haereat in uno puncto, et
vicissim plura puncta absolvat uno momento. Ch. Concedamus tibi
spatium non nisi punctorum ac tempus non nisi momentorum esse
aggregatum quid inde mali times? P~. Si haec admittitis, omnes
in vos uno agmine incurrent difficultates qua: de continui compositione
feruntur famoso labyrinthi nomine insignes. Ch. Haseprsefatioetiam
eminus terrorem incutere potest. 1 Tb. Non poteramus ergo pene" to recto.
DELEIBNIZ.
ïNÉDrrS 39
6ï0 PACMMUS PHtï.ALETHt

MATH., X, < t. trare in naturam motus nisi in hune labyrinthum introduceremur.


Pa. Non certè quia motus ipse ex continuorum numero fcnur.
Gall. Neque Aristoteles neque GaHIaeusneque Cartesius nodum vitare
potu~rc, tametsi atius dissimulârit alius pro desperato reliquerit, alius
abruperit. Ch. Excipiamus age, quicquid <( hoc ictuum est >
tanti erit multis difficultatibussimul defungi. -P~. Omnia hue trans-
ferre non est institut! mei suffecerit adduxisse quae totam ostendant
difficultatem intellecta, totam exhauriant depulsa atque discussa. Quae-
rendum ante omnia est, lineam seu longitudinem finitam, ex finito an
innnito punctorum numero componas. C~. Tentemus, an ex finito.
P~. Hanc arcem non diu tenebis dudum enim demonstratum est à
Geometris lineam quamlibet in datum numerum partium aequalium
dividi posse; sit recta A.B. Ajo eam in tot dividi posse partes aequales,in
ïf) verso. quot dividi potest alia quaeubet) 1 major,sumatur major aliqua CD ipsique
AB constituatur parallela; jam jungantur CA.DB. producanturque donec
sibi occurrant in E. sit CF una ex partibus
ïequatibusipsius CD.exempli causa centesima,
ducaturque recta EF quas secabit AB in puncto
G. eritque (ex Elementis <; Euclidis » ob
triangula AEB et CED inter se similia, item-
que ob triangula AEG et CEF similia, erit,
inquam, AG. ad AB ut CF ad CD. ac proindecum CF sit ad CD ut i ad
100. seu cum CF una centesima sit ipsiusCD, erit et AG una centesima
ipsius AB. Ch. Non est cur pergas jam enim hinc video impossibile
esse ut linea ex finito punctorum numero componatur, nam hoc posito ali-
qua utique intelligi poterit linea, ex 99 punctis cujus certe pars centesima
sine fractione sive aliquota puncti parte intelligi non potest. Dicendum
est ergo Lineas ex punctis quidem constare, sed numero infinitis.
Pa. Videtur ejusdem argumenti vis contra omnem punctorum multi-
20 recto tudinem valere, sed alio diagrammate utamur ad eam rem aptiore in
parallelogrammo rectangulo LNPM ducatur diagonalis NM. Nonne idem
est numerus punctorum in LM. qui in NP? Ch. Haud dubie nam
ob NL,MP parallelas ipsseLM, NP asquales sunt, jam à quolibet puncto
ipsius LM ut 1.3.5. ad quodlibet punctum ipsius NP. ut 2.4.6. ductae

i. ïosérer ici Pacidius.


PACIDIUS PH!LAt.ETHt 6t t

intelligantur rect<e,ut 12.3~.$6 paraÏ!e!aeipsre LN quae secabunt diago- MATN~X, W. Il

nalem NM in punctis 7.8.9 etc. ajo tot esse puncta inteUigtbUiain NM


quot in LM. adeoque si Hnex:sunt aggregata punctorum, esse LM et NP
~quates, quod est absurdum, cum assumi possint rationem habentes
qnalemcunque. Ch. Conscquentiam quam nexurus es, agnoscere
mihi videor. Nam si plura sunt puncta in NM quam LM, aliquod erit
punctum in NM per quod nuUatransit ex rectis 12, 3~ $6, etc. id punc-
tum sit b. per ipsum ducatur recta ipsi LN <~ parallela occurrens ipsi
LM> alicubi in a et ipsi NP alicubi in c j at a non est ex numero punc- 20 verso.

torum 1.3.3. alioqui enim


et b. foret ex numero punc-
torum 7.8.9. contra hypo-
thesin, ergo 1.3.5. etc. non
sunt omnia puncta ipsius
LM, quod est absurdum,
nam posuimus esse. Idem
est de puncto c. Patet ergo
tot necessariô intelligi
puncta in LM et NP quot
in NM, adeoque si <; hae
lineae mera ~> sunt aggregata punctorum, esse lineam minorem aequalem
majori. <; Jam sumatur MD pars ipsius MN, œqualis ipsi ML, utique
cum ML et MD sint squales eundem habebunt numerum punctorum,
jam si ML et MN eundem habent numerum punctorum (ut ex aggrega-
tione punctorum sequi ostendimus), etiam MN et MD eundem nume-
rum punctorum habebunt, pars et totum, quod est absurdum >. Unde
constat lineas ex punctis non componi. Ch. Redegisti me ad summam
perplexitatem. Gall. Venit hic in mentem ratiocinationis similis quae
extat apud Galiiscum numerus omnium quadratorum <( major ~> est
quam omnium numerorum sunt enim 1 aliqui numeri non-quadrati 2ai recto.

vicissim numerus omnium quadratorum aequalis est numero omnium


numerorum, quod sic ostendo nam nullus est numerus cui non
respondeat suus quadratus, non est ergo major numerus numerorum
quam quadratorum. Vicissim omnis numerus quadratus habet latus
<; numerum > non est ergo major numerus quadratorum quam
numerorum neque major ergo neque minor, sed aequalis erit numerus
6t3 PACÏOIUS PHtLALETHt

MATH.,X, Il. numerorum omnium (quadratorum et non-quadratorum) et numerus


omnium quadratorum totum parti, quod est absurdum. T&. Quid
obsecro respondes, Pacidi. Pdc. Ego Charinum interrogandum
censeo. Ch. Jocaris. P~. Minime vero, arbitror enim te per te
exire posse ex labyrinthe. C~. Permitte quaesout ex Gallutio audiam
quid dixerit Galilasus. Ga. Dixit majoris, ~qualis, minoris, nomina
non habere locum in innnito. C~. Difficile est acquiescere nam
quis neget, numero numerorum <~ omnium ~> contineri numerum
2t verso. numerorum quadratorum, qui inter omnes numeros reperiuntur 1 con-
tinefi autem utique est partem esse, et partem toto minorem esse in
infinito non minus quam in finito arbitror verum. Ga. An alius
tibi exitus patet, Charine? Ch. Quid si audeam dicere nullum
olnnino esse numerum omnium numerorum, talemque notionem impli-
care contradictionem? 7~. Mirum aliq uîd et audax dixisti, Channe.
Pacidius Imô rem dixit praedaram, et, si quid judico, veram. Nam
quod contradictorias habet consequentias utique impossibile sit necesse
est. Ch. Gaudeo me tam feliciter divinasse. P~ Vides quid
per se possit animus si propositis rectè difficultatibusinterrogando cxci-
tetur. Ga. Ergone assentiris Charino, Pacidi? Pa. Ego multa
et magna habeo argumenta cur ejus sententiam probem. Arbitror enim
eam esse quarundam notionum naturam, ut sint incapaces perfectionis
atque absoluti et in suo quoque genere sunimi. Talis res est numerus,
22 recto. item motus celerrimum enim motum intelligi non posse arbitror
radius
pone rotam aliquam motu celerrimo agitari, jam si aliquis ejus
produci intelligatur, punctum aliquod extra rotam- in radio producto
sumtum, motu agetur celeriore quam rota, id est celeriore quàm celer-
rimus Eodem modo <; ut velocitas maxima, ita et > numerus maxi-
mus quiddam impossibile est numerus autem omnium numerorum
idem est cum numero omnium unitatum (semper enim nova unitas
addita prioribus novum numerum facit) et numerus omnium unitatum
< a numero maximo non differt. Th. Ergo ne DEus quidem intel-
liget numerum omnium unitatum? > P~. Quomodo eum intelli-
gere putas quod impossibile est? an totum comprehendet quod parti
suae xquatur? [G~. Similiter concludendum erit, nullum esse nume-
rum omnium linearum curvarum analyticarum possibilium, Analyticas
autem quas vocem, nosti. Earum autem unicuique exhiberi potest ratio-
PAC!MUSKHLAM:THÏ 6<3

M, X, tt.
nalis ïequipollens, id est cujus ordinal sit rationalis posita abscissaratio- MATH., t

nali; ita scilicet ut data quadratura curvïe anatyticaerationalis tot curvae


rationales quot analyticae,at aliunde patet plures esse analyticas irratio- ~2 ~a verso.
nales nam cuilibet rationali innnitœ respondent irrationales. Numerus
ergo simul erit aequalis et inaequalis,adeoque impossibilis, cùm ex eo
impossibile sequatur.] Pa. Eodem modo facile ostendemus etiam
numerum omnium curvarum implicare impossibilitatem; neque id vero
mirum videri debet, admissà semel numeri maximi impossibilitate. Nam
et in <~ quolibet ~> gradu finitus est curvarum analyticarum numerus,
numerus
gradus < autem > dimensionutn tot sunt quot numeri, ergo
omnium graduum impossibilis est, idem scilicet cum numero omnium
numerorum multo magis ergo et numerus ex summis omnium nume-
rorum qui in singulis gradibus continentur. T~. Sed tempus est ut
difncultati circa puncta quoque satisfaciatis. Ch. Audebo dicere nec
punctorum omnium assignabilium numerum esse. Th. At nonne
2 recto.
puncta sunt in 1lineaetiam antequam assignentur? Determinata ergo est
23

multitudo eorum atque certa. Ch. Si probas, Pacidi, dicemus puncta


nulla esse antequam designentur. Si sphaera planum tangat punctum
esse locum contactus, si corpus ab alio corpore < vel superficies a
superficie secetur > tune superficiem vel lineam esse locum intersec-
tionis. sed alibi non esse, et puncta, lineas, superficies, et in universum
extrema non alia esse, quam quae nunt dividende et partes quoque non
esse in Continuo antequam divisione producantur. Nunquam autem
nunt omnes divisiones quaefieri possunt < possibilium autem divisionum
non magis est numerus quam possibilium Entium, qui coincidit cum
numero omnium numerorum. > Pa. Mire profecisti, Charine, in
hoc genere ratiocinandi neque enim quod aliud dicerem ipse habebam.
Una superest magna difficultasin qua ipse Cartesius haesit, cujus admo-
neor verbis tuis. Ch. Postquam Galilaeosatisfecimus, cur de Cartesio
desperemus? P~. Tantum his duobus viris tribuo ut credam quidvis
ut sumus homines,
pragstarepotuisse, ubi animum applicuissent < sed
variè distracti et impetum potius cogitandi quàm methodum constantem
ac deanitam sequentes, quandam ctiam in cogitando fortunam experi-
mur. In vase circulari ABCDsit liquidum > ) liquidum, inquam 23 verso.
alia
perfectum cujus scilicet pars quaelibet, utcunque exigua, à qualibet
data separari possit. Sit in eo corpus circulare non liquidum, sed soli-
6t~. P~CtDIUSPH!LALE7H!

MATH., X, tt. dum, fixum extra vasis cen:runl jamque materia liquida agitetur seu
ûuat erit motus ejus celerior in g. quam in c. et in e quam in tan-
tundem enim matenae transit per g quantum per e vel per f. minor
autem est locus quam et quam necesse est ergo loci pan~itas
celeritate motus pensetur. C~. H~ecmanifesta sunt necesse est
enim quod per e transit, supplere
av debere id quodjt per f.1 transit,-1 quia vas
plenum esse posuimus et vicissim debere sup-
pleri ab eo quod a g venit. P<ï. Hinc sequitur
cum pro < punctis ~>j~ atm ubilibet puncta
assumi queant, et par ubique ratio sit, materiam
liquidam actu divisam esse ubique, neque in
linea ullum assumi posse punctum quin
motus gradu proprio agitetur, < à velocitate
cujuslibet alterius differente, > ac proinde a
24 recto. <; quolibet alio assignabili erit > actu separatum. C~. Faten-
dum hoc est, posito materiam esse perfectè liquidam et vas plenum.
Pa. Hinc videtur sequi materiam divisam esse in puncta divisa
est enim in omnes partes possibiles ac proinde in minimas. Ergo
corpus et spatium ex punctis componentur. C&. Qcid hîc Cartesius?
Pa. Contentus dixisse materiam actu dividi in partes minores omni-
bus quae a nobis intelligi possunt, monet non esse neganda, quse demon-
strata putat tametsi finita mens nostra non capiat quomodo fiant. <; Sed
aliud est explicare quomodo quid fiat, aliud satisfacere objectioni et evi-
tare absurditatem. C~. Debuisset utique explicare quomodo sic
materia non resolvatur > in pulverem <; ut ita dicam > ex punctis
constantem, cum nullum punctum nulli cohaerens relinqui pateat singula
<( enim per se movebuntur > motu differente à motu alterius cujus-
cunque. Ga. Si huc usque produxisset ratiocinationem, <; fortasse >
recognovisset sententiam suam difficultatibus illis premi, <; coactus
fuisset utique respondere difficultati. Gall. Sed quid nos dicemus >
2~ verso. quibus laborat compositio continui ex punctis? <; Ch. Poterimus
negare liquidum perfectum seu corpus ubique flexile dari. Pa. Multum
interest inter liquidum perfectum et corpus ubique flexile; ego neque
atomos <( Gassendi ~> admitto seu corpus perfcctè solidum, neque
materiam subtilem Cartesii seu corpus perfectè fluidum; corpus tamen
ubique flexile adeo non nego, ut putem omne corpus tale esse; quas alias
PACIDIUS PHILALETHI 6<5

demonstrabo. Posito corpore perfecte fluido negari non potest divisio tMATH.,X,<t.
summa sive in minima; at corpus ubique quidem flexile sed non sine
resistentia quadam eaque icœquali, habet partes cohaercntesadhuc, licet
variè diductas et complicatas, ac proinde divisio continui non conside-
randa ut arenas in grana, sed ut charte vel tunicae in plicas, itaque licet
plicasnumero infinito, aliae aliis minores fiant, non ideb corpus unquam
in puncta seu minima dissolvetur. Habet autem omne liquidum aliquid
tenacitatis, itaque licet in partes divellatur, tamen non omnes partes par-
tium iterum divelluntur, < sed aliquando ~> tantum figurantur, et trans-
formantur; atque ita non fit dissolutio in puncta usque, licet quodlibet
punctum à quolibet motu differat. Quemadmodum si tunicam, plicis in
infinitum multiplicatis, ita signari ponamus ut nulla sit plica tam parva,
quin nova plica subdividatur atque ita nullum punctum in tunica assi-
gnabile erit, quin diverso à vicinis motu cieatur, non tamen ab lis divel-
letur, neque dici poterit tunicam in puncta usque resolutam esse, sed
plicse licet aliaealiis in infinitum minores, semper extensa sunt corpora,
et puncta nunquam partes fiunt, sed semper extrema tantum manent.
Th. Divinè ista mihi dicta videntur, et mirifica haec a plicis compa-
ratio est. Pa. Gaudeo vobis sententiam meam probari, quam alias
uberius exponam, nam à controversia de liquide et solido, vacuo et
pleno > verse et certae de natura rerum <~ Hypotheseos > constitutio
pendet, < quas ego quaestiones > demonstratione dirimere <~ mihi
posse videor, quod alterius loci temporisque est. Gall. Speramus te
nobis tam praeclarascogitationes non negaturum eaque conditione tibi
praesentemejus materiae tractationem remittimus. >- Pa. Vestra 1 25 recto.
ergo venia in viam redeo. Scis, Charine, non frustra nos hue digressos.
Ch. Scilicet conclusimus continuum neque in puncta dissolvi posse,
neque ex ipsis constare, neque certum ac determinatum esse numerum
assignabiliumin eo punctorum. P~. Ergo, mi Charine, motus quoque
continuus < uniformis > nullus est, quo scilicet corpus spatium aliquod
utcunque exiguum tempore aliquo transmittat. Demonstravimus enim
mutationem esse duarum existentiarum quibus corpus duobus proximis
momentis in duobus proximis punctis est aggregatum, adeoque < conti"
nuando motum multiplicabimus tantum haec aggregata; ergo si conti-
nuata hac mutatione spatium tempore > absolvitur, spatium ex punctis,
tempus ex momentis, componi. Ch. Non possum negare, posito
6t6 PACÏMUS
PHILALHTHI

MATH.,X,tî. motu continuo < uniformi > et stabilita quam dixisti mutationis
notione componi Continuum ex punctis. Nam durante motu, ut uni
puncto atque momento aliud proximum sumsimus <; ita nulla ratio est
cur non et huic secundo aliud tertium proximum assumamus; > cumque
s~ verso. hoc modo pergendo tandem spatium, tempusque absolvatur; utique 1 ex
punctis momentisve <~ sibi immediatis ~> constabunt. Pa. At.con-
stare ex illis non posse, est, credo, a nobis demonstratum. C~.
Concedendum est ergo, quicquid tergiversemur, motum continuum quo
mobile aliquo temporis tractu aliquem locum successivesine quiete inter-
cedente <( uniformiter > transmittat impossibilem esse. Pa.
Constat tamen locum a mobili transmitti, sive aliquem esse motum.
C~~M. Hoc utique experimur neque enim nostrum est sensum ndem
in dubium vocare, et de veritate motus dubitare. Pa. Atqui mobile
locum durante quiete non transmittit. <; Ch. Non certe. Pa.
Et > inter duas quietes ne ulla quidem motus continui portio quantu
locunque tempore intercedit <; alioqui de eo redirent priores difficul-
tates. Ergo vel nil nisi quies erit, vel nec corpus omnino progredietur,
sublatusque erit motus e natura; vel inter quietes interponetur motus
instantaneus per saltum, ita ut corpus quod aliquandiu quievit in hoc
loco usque ad hoc momentum, proximo momento existere et quiescere
incipiat in loco aliquo dissito, ita ut non transierit per loca intermedia >.
Ch. Jam agnosco quo me adigas et vix tandem prascipitio vicinus
periculum video. Effecistiprasstigiistuis, unum ut reliquum sit, corpus
scilicet à loco in locum per saltum transire, quemadniodum si ego uno
statim momento Romam transferrer quoniam enim multum est tempus
26 recto. quo < motus continuus > duret, sequitur punctum mobile E [ ubi
fuerit in loco A per tempus MN. transferri in locum B momento N.
ibique permanere tempore NP. quo finito rursus momento P. transsiliat
in C. unde sequi videtur uno momento N. punctum mobile esse simul
in toto loco AB quemadmodum idem punctum E vicissimtoto tempore
M sive N. est in uno puncto A. Sed vide an non absurdum sit idem
corpus simul in pluribus locis esse. Pa. < Qui saltum hune admit-
tent, non illud volent momento utriusque temporis communi N corpus
esse in pluribus locis; reciderent enim in difficultates superiores, si ali°

Ï. Pour MM~MMtM.
PACIMUS PHILALETHI 617

statuum quietis scilicet in A et rMATH., X, !î.


quod momentum commune duorum
N ultimum ipsius MN tem-
quietis in B extra A assignarent. Sed dicent
in A immédiate excipi ab 0 primo momento
poris momentum existendi
in autem MN et OP
ipsius OP temporis existendi non in A sed B; tempera
immediata esse atque < habere > sua extrema N.O indistantia sive
contigua habere. Ga. Obsecro te, Pacidi, jocarisne an serib nobis
< hsecnarras > [sententiamtuam edisseris]. Char. Dicis, < Pacidi, >
MN extiterit ac quieverit in spati i 26 verso.
punctum mobile E cum tempore
in B.
puncto A tempore proximo existere atque quiescere spatii puncto
quomodo autem illuc venerit non dicis.
P~. Qui saltus illos sta-
tuet, nihil aliud habet quàm ut dicat, mobile E cum aliquandiu in loco
A fuerit, extingui et annihilari, et in B momento post iterum emergere
ac recreari; quod motus genus possimus dicere transcreationem 2. Gall.
Si hoc pro demonstrato haberi posset, rem profectô magnam egis-
semus. Haberemus enim demonstratum Creatorem rerum. Pa. An
ergo huic sententi~e acquiescis, Charine? Ch. Ego verô ita hic
quiesco,ut avis laqueo deprehensa, ac diu sese effugiendispe nequicquam
agitans, qu:e tandem lassata concidit. Pa. Hoc est potius non habes
quod respondeas quam ut assentiaris. Ch. Fateor, nam me valde
mordent isti saltûs; cùm enim magnitudo aut parvitas nihil ad rem faciat,
ab uno
a~quë mihi absurdum videtur corpusculum aliquod exiguum
extremo lineolx quantulœcunque ad àliud pervenire, non tamen per
intermediis
puncta intermedia, quàm me Romam momento transferri
omnibus perinde omissis, ac si in natura non essent. Pone enim illi
inconcinnitatem
corpusculo rationem ac sensum dari, eam profectô
at satis magnus est,
deprehenderet in saltu suo qui nobis exiguus, ipsi
esse animalcula tanto
quam nos in nostro. Ponamus in corpore nostro
minora nobis, quanto caput humanum est orbe terrarum. Horum animal-
culorum unum, si ab una auricula ad alteram pervenerit, dicent socii
ejus, si ratione uti fingantur, ab uno polo ad alterum pervenisse. Itaque
< omnia proportione sibi respondent, et > inconcinnitas aliqua atque
est
violentia, sive quod eodem redit, miraculuLii ordinarium, quale
saltus iste tam in parvis quàm in magnis vitari debet. Pa. Rectè

i. Lèresteest de la mainde Leibniz.Il se séparede son brouillon(f. 42 verso).


a. Cf. t. 3orccto.
6t8 PACIDIUS PHILALETHI

MATH.,X, iacis, Charme, quod huic senienthc resistis, qu~ pugnat cum pulchritu.
27 recto. ). dine rerum et sapientia DEi. Alioqui perinde esset ac si DEus incon-
gruitates quasdam, quas in natura scilicet evitare non poterat, tegere
tantùm nobis ac dissimulare voluisset, transferendo scilicet illas in minu-
tiora rerum, ubi animadverti non possint. Sed vides ipse, ut fortius
adhuc stringam, ubicunque posuimus hune saltum fieri, ibi eodem modo
eum potuisse declinari, nam eo jure quo nos contendimus, saltum illum
contingere non apud nos, sed apud minutiora quidam corpora, eodem
jure eadem minutiora corpora, si ratiocinari de his rebus fingerentur,
eandem inconcinnitatem ad minora adhuc relegarent quod rationi etiam
consentaneum est, nam cum eligendi potestas est, utique sapiens
minorem potiùs inconcinnitatem eliget, itaque jure dicent animalcula
illa, in minoribus potius hune saltum debuisse evenire quàm apud se.
Sed cum minora alia qu~cunque eodem argumento uti possint, patet
saltus istos semper ad minora ac minora piopelli et nusquam consistere
posse in natura rerum. Nec refert quod corpuscula illa forte non sint
ratione prxdita, neque enim hîc quaeritur quid corpora pro se dicere
possint, sed quid DEus omnium remunerator dicere possit pro ipsis, non
enim tam aliis satisfacere quaerit qùam sibi. Denique, < quod rem
omnem conficit >, nihil sine ratione facit sapientissimus rerum autor;
nulla autem ratio est, cur huic potius quam illi corpusculorum gradui
saltus illi miraculosi ascribantur, nisi atomos scilicet admittamus, seu
corpora ita firma ut nullam subdivisionem nullumve flexum patiantur
<~ his enim prêter summas soliditatis miraculum < (nam sine extraor-
dinario quodam DEi concursu explicari non potest) > hoc novum
miraculum saliendide loco in locum omissis intermediis non incommodè
tribuemus. sed talia ego corpora > in natura esse non puto; eo ipso
cur
plané argumento, quo hos saltus excludo, nulla enim ratio est,
DEus hic stiterit opincem manum, harumque solarum crcaturarum inte'
riora sine aliarum crcaturarum varietate <( velut torpentia et mortua >
reliquerit. Et perfectOsi corpuscula atoma ipsa aut atomis vicina sensu
ac ratione pra~dita fingerentur, non nisi inconcinnitates ac < quoti-
diana > miracula sese oner~ent, legesque naturae sapientis, quas
ac<:u'='
aliquando exponemus, minime observarentur. Sed de Atoniis alias
ratiùs dicemus, nunc satis sit saltus utcunque '< ita > refutâsse, ut
appareat declinandos esse, si quidem vitari possint. T~. Sed hoc
PACINUS PHILALETHI 619

opus, hic labor est, <; ita enim tute nos implicuisti, ut exitum non MATH.,X,
tt.

videam, quin et denique ingratum videtur, > evertere totam œdincii


nostri structuram aut, si mavis, Penelopes telam retexere. P~.
Videtis, amici, nos circa ipsa rerum primordia ac velut summas versari,
ubi profecto patientia opus est, neque ulla mora longa videri debet.
Quodsi relegenda nobis vestigia sunt, culpare debemus festinationem
nostram, atque cavendi artem discere ab exemplis. Denique neminem
vestrum esse puto, cui non hi saltus ~egrë faciant; itaque necessitate
quadam ad retexenda nostra argumenta compellimur.
Ga. Resumamus ergo quam primum, ac totam ratiocinationum 27 verso.
prascedentium seriem breviter recollectam exhibeamus, ut uno obtutu
lustrari possit,faciliusqueappareat, ubi sit hiatus. P~. Hoc Charinum
optimè facturum confido. Ch. Tentabo
Quicquid movetur, mutât locum, sive mutatur quoad locum. Quic-
quid mutatur, id duobus momentis sibi proximis in duobus est statibus
oppositis.Quicquid continue mutatur, ejus cuilibet momento existendiin
statu uno succedit momentum existendi in statu opposito. Itaque spe-
ciatim Si aliquod corpus continue movetur, ejus cuilibet momento
existendi in puncto spatii uno, succedit momentum existendi in puncto
spatii alio. Haec duo spatii puncta vel sibi sunt immediata, vel mediata.
Si immediata, sequitur lineam componi ex punctis, tota enim linea
transmittitur hoc transitu a puncto ad aliud punctum immediatum.
Lineam autem componi ex punctis est absurdum. Si mediata sint duo
puncta, tune corpus ab uno ad alterum momento transiens vel simul
in intermediis et extremis erit, adeoque in pluribus locis, quod absur"
dum, vel faciet saltum, seu transibit ab uno extremo ad alterum omissis
intermediis. Quod etiam est absurdum. Ergo corpus non continue
movetur, sed quietes et motus sunt sibi interspersi. Sed motus ille
interspersus rursus est vel continuus, vel alia quiete interspersus, et sic
in infinitum. Ergo vel alicubi incidemus in motum continuum purum,
quem jam ostendimus esse absurdum, vel fateri debemus, nullum
omnino superesse motum, nisi momentaneum, sed omnia in quietes
resolvi. Rursus ergo incidimus in motum momentaneum, seu saltum,
quem vitare volebamus

1. Cet ahnéa a été cité par GERMARM


(~oe.cit.).
6~0 PACIDIUS FHtLAÏ.ETHt

ï t.
MATH.~ X, 1 Pa. Eleganter profecto, Channe, summam collationis nostr~
28 recto.
complexus es. Videamus ergo an uspiam resisti possit. C&. Quo
rectius omma expendam, figuras adhibebo, et superiores positioncs nos-
tras ad eas exigam. Sit mobile punctum E, quod momento M sit in
loco A, et momento R in loco C. nec ullum assumi punctum
possit
ut B in quo non aliquo medii
temporis momento ut P. fuerit,
ut scilicet saltus vîtetur. Pro certo
etiam habeo, quod à te demon-
stratum est, Pacidi, in ipso mo-
mento ut P nullam fieri muta-
tionem, alioqui simul contradic-
III
tona essent vera itaque si momento P. ipsum mobile 1.1
est in loco B, et
contingere debet matatio < utique >, nihil aliud asseri potest, quàm
momento proximc Q fore in puncto proximo D, ac duas lineas AB.CD
se attingere in puncds diversis,illam puncto B, hanc puncto D;
eodemque
modo duo tempora MP.RQ se attingere instantibus duobus, illud ins-
tanti P, hoc instanti Q. Quemadmodum duse sphasr~ se
tangunt duobus
diversis punctis, qu~ simul quidem sunt, unum tamen non sunt. Si jam
in loco, tempore et motu uniformitatem admittamus, necessarib
quod de
uno puncto B et uno instanti P diximus dicendum erit de quolibet alio
puncto, et quolibet alio instanti. Itaque quod diximus de puncto B dicen-
dum erit et de puncto D. adeoque uti punctum B excipitur immédiate
puncto D, ita punctum D excipietur alio immediato puncto, et hoc
rursus alio, usque ad C, adeoque linea componetur ex punctis,
quoniam
mobile singula h~c puncta sibi condnuë immediata transeundo lineam
percurret. Lineam autem ex punctis componi absurdum esse demonstra-
tum est. Quoniam autem negari non potest uniformitas in loco et tem-
pore per se consideratis, superest ergo ut negetur in ipso motu. Et
inprimis negandum est, uti puncto B sumtum est punctum immediatum
D, ita puncto D sumi posse aliud punctum immediatum. Pa. Sed
quo jure id negas, cum nulla sit in linea uniformi <~ condnua > pRB-
rogativa unius puncti praealtero? Ch. At nobis hic sermo non est de
linea aliqua uniformi <; continua ;> in qua duo ejusmodi puncta sibi
immediata B et D ne sumi quidem potuissent, sed de linea AC jam actu
in partes secta a natura, quia ponimus mutationem ita factam, ut uno
PACIDIUS PHILALETHI 62! t

momento existeret mobile in unius ejus partis AB extremo B, et altero \!ATH., X, tt.

in alterius partis DC extremo D. Estque discrimen inter has lineas duas


actu < a se > divisas <~ contiguas >, et unam indivisam seu conti-
nuam manifestum, quod, ut jam Aristoteles notavit, extrema B.D in
duobus contiguis lineis differunt, in una continua coincidunt, <( que-
madmodum supra notavimus. > Nego igitur aliud punctum ipsi D
immediatum in linea DC sumi posse, neque enim aliud punctum m
rerum natura admittendum censeo, quàm quod sit alicujus extensi extre-
mum. Pa. Rectè ratiocinaris, posito naturam sic actu lineam AC
divisissein partes AB et DC. Sed haecdivisio fuit arbitraria. Quid si ergo
sic divisionem instituisset, 1 ut D referretur ad lineam AB, et fieret linea 28 verso.
AD. nonne utique altera linea fuisset CF. et habuissemus ipsi D imme-
diatum punctum F. adeoque tria puncta sibi immediata B.D.F. ? C~.
Non video quid aliud responderi possit, quàm hypothesin istam impossi-
bilem esse. Pa. Quid ita, nonne punctum D eodem jure potuisset
esse terminus lineae AB, quo punctum B? C~. Re satis expensa
videtur mihi, <( quemadmodum et supra alia occasione te probante
dixi >, puncta ista non praeexistereante divisionem actualem, sed nasci
divisione. itaque si divisio facta sit uno modo, altenus divisionis puncta
in rerum natura non extabunt < neque ergo haectria B.D.F. ex diversis
divisionibussumta in unum addi pcssunt. > Imô quia lineaeAB et AD
squales similes et congruae sunt, B unius divisionis et D alterius ne
different quidem. Pa. Acutè quidem ista, sed quœ nondum absol-
vant difficultatem. Explicanda est enim difformitas illa quam in motu
statuisti, quoniam ab ea difformitas in divisione lineae repetenda est.
Explosimus vero saltus supra explicatos. Itaque nec quietes temporarix
cuilibet motui interponi possunt, alioqui necessarib veniemus ad saltus.
[Ch. Fortasse saltus per spatia infinitè parva non sunt absurdi, quem-
admodum et quietuÏaeper tempora infinitè parva, his saltibus interpo-
sitae. posito enim spatia saltuum momentaneorum temporibus quietum
esse proportionalia, cuncta respondebunt <; eo modo quo supra saltus
et quietes per << tempora et > lineas ordinarias explicuimus >.
Pa. Ego spatia baec et tempora infinitè parva in Geometria quidem
admitterem, inventionis causa, licet essent imaginaria. Sed an possint
admitti in natura delibero. Videntur enim inde oriri Imeaerect~einnuitas
utrinque terminataS) ut alias ostendam; quod absurdum est. Praeterca
622 PACtMUS PHILALETHI

MATH.,X. t!. cum inanité parvae quoque aliœ aliis minores assumi possint in inuni-
tum, rursus non potest ratio reddi cur aÏiae prae aliis assumantur; nihil
autem fit sine ratione '.] C~. Quid < ergo > si dicemus Motum
mobilis actu esse divisum in infinitos alios motus <( inter se diverses >
neque per ullum temporis tractum eundem perseverare <( atque unifor-
mem. ~> Pa. Rectè profectô, et vides ipse hoc unum superesse,
sed et rationi consentaneum id est, nullum enim corpus est, quod non
quolibet momento aliquam passionem subeat a vicinis. C~. Itaque
jam divisionis ac difformitatis causam habemus, et quomodo hoc potiùs
quàm illo modo instituatur divisio punctaque assignentur explicare
possumus. [P~.] Tota res ergo eô redit quolibet momento quod actu
assignatur dicemus mobile in novo puncto esse. Et momenta quidem
atque puncta assignari infinita, sed nunquam in eadem linea immediata
2Q recto. sibi plura duobus, neque 1 enimindivisibilia aliud quam terminos esse
Pa. < Euge nunc demum mihi spem exitûs facis. Illud tamen
vide. > si indivisibilia sunt termini tantùm, erunt et momenta tantùm
termini temporis. Cha. Ita sanè. Pa. Est ergo aliud quiddam
in tempore quam momentum, id vero cum nulle momento sit, non erit.
< Nunquam enim aliud quam momentum existit. > C~. Tempus
ipsum aliquando esse aut non esse dici non debet, alioqui tempore tem-
poris opus esset. Neque dico aliud in tempore esse quam partes tem-
poris, quaE etiam tempora sunt, et earum terminos. Pa!. Omnem
mihi objiciendi materiam ademisti. Ch. Quàm gaudeo. Pa. Sed
operx pretium erit considerare materiae temporis et motus harmoniam.
Itaque sic sentio nullam esse portionem matériau quas non in plures
partes actu sit divisa, itaque nullum corpus esse tam exiguum in quo non
sit infinitarum creaturarum mundus. Similiter nullam esse temporis par-
tem in qua non cuilibet corporis parti vel puncto aliqua obtingat mutatio
vel motus. Nullum itaque motum eundem durare, per spatium tempusve
utcumque exiguum; iuque ut corpus ita et spatium et tempus actu in
infinitum subdivisa erunt. Neque ullum est momentum temporis quod
non actu assignetur, aut quo mutatio non contingat, id est quod non sit

t. Leibniza seulement indiqué la suppression du passage précédent, par les


mêmessignes que nous []. Cette réplique de Pacidiusa été citée par GERHARDT
(loc.cit.).
2. Ce passage (depuis quolibet tMOMMMto)
a été cité par GERHARDT(~oc. cit.).
PACUMUSPHH.ALETHt 6a3

finis veteris aut initium novi statûs in corpore quovis; non ideo tamen PMATH.,X, H.t

admittetur aut corpus vel spatium in puncta dividi, aut tempus in


momenta, quia indivisibilia non partes, sed partium extrema sunt; quare
etsi omnia subdividantur, non tamen in minima usque resolvuntur'.
Gall. Admirandam nobis exhibes ideam rerum, tantùm enim aberit, ut
sint atomi, ut contrà potiùs in quolibet corpusculo quidam mundus sit
rerum infinitarum quod hactenus nescio an satis sit consideratum. Itaque
vacuum admittis, neque in 2() verso.
neque j in loco, neque in tempore quicquam
materia torpidum atque ut ita dicam expers vitae. Pa. Ita est, Gal-
luci, eamque ego sententiam solam dignam puto maximo rerum autore
Th. Pro-
qui nihil sterile, nihil incultum, nihil inornatum reliquit.
fecto âcis ut obstupescam. Magnam rem dixisse visi sunt, qui infinitos
in spatio hoc Mundano stellarum globos, et in unoquoque globo
< esse > mundum asseruêre; tu in qualibet arenula non mundum
tantùm, sed et infinitos ostendis mundos. quo nescio an dici possit
Pa. Sed
aliquid splendidius, ac magnitudini divine convenientius.
aliud velim à vobis animadverti, quod hic demonstratur corpora cum in
motu sunt non agere. T~ Cur ita? P~. Quia nullum est
momentum mutationis commune utrique statui, itaque nec ullus status
est [passionis] < mutationis >; sed aggregatum tantum duorum sta-
tuum, veteris et novi, itaque nec status actionis est in corpore, seu nul-
lum potest assignari momentum quo agat, nam corpus < movendo
at nullum est mo-
ageret et > agendo < mutaretur seu > pateretur,
mentum passionis seu mutationis vel motus in corpore. Itaque actio in
Si verô >
corpore non nisi per aversionem quandam intelligi potest. <
ad vivum reseces < seu > si momentum unumquodque inspicias, nulla
est. Hinc sequitur Actiones proprias et momentaneas, earum esse rerum
mobile ex una
qux agendo non mutantur. Ac proinde illa actio qua
ut mobile quod
sphaerain aliam contiguam transfertur, seu qua efficitur,
uno momento fuit in una sph~ra, proxime sequenti sit in alia contigua, ~o recto.
non ipsius est corporis transferendi E. id enim quo momento est in puncto
B non est in motu, per supra ostensa, ergo nec agit motu; similiter non
et trans-
agit cum jam est in momento D. Id ergo à quo movetur corpus

(loc.cit.).Cf.
aété citépar GERHARDT
ï. Cepassage(depuisnullamesseportionem)
PHIL.,VIH,7 verso.
62~ .1 PACtMUSPHïLALETHt

MATH., X, Il. fertur, non est ipsum corpus, sed causa < superior > quae agendo
non mutatur, quam dicimus DEum. Unde patet corpus ne continuare
quidem sponte motum posse; sed
continué indigere impulsu DEi, qui
tamen constanter et pro sua summa
sapienda certis legibus agit
C~. At quomodo,quaeso,transfer-
tur corpus ex puncto B in corpus D, postquam momentum transitionisseu
status medii sustulimus? Pa. Hoc non puto explicari posse meliùs
q uam si dicamus corpus E extingui quodammodo et annihilari in B,
creari verô denuô ac resuscitariin D. quod posses novo sed pulcherrimo
v ocabulo appellare trans-creationem < Et hic sanè est quasi saltus
quidam ex sphaerauna B in alteram D, non tamen qualem supra refuta-
vimus, quia hse duaesphaeraenon distant. > Atque hoc est illud denique
cuj uscausatot machinasrationum admovi, ut scilicetvos adigeremdenique
ad agnoscendam tanti momenti veritatem. Unum addo, non esse quôd
vos turbet transcreatio, nam dicere rem hic existere cessare, illic autem
existere incipere, sublato transitu seu statu intermedio, est idem dicere,
ac illic annihilari illic resuscitari. Ac si unus simpliciter dicat rem esse
desinere in statu priori et nunc incipere esse in alio, alius ver6 dicat
annihilari in statu priori, resuscitari in posteriore, utrumlibet admittas,
nullum in ipsa re discrimen notari potest, sed tantum in eo quod prior
causam dissimulat, posterior exprimit. Nulla autem causa intelligi
potest cur res quae in aliquo statu esse cessavit, in alio esse incipiat
(sublato quippe transitu), nisi substantia quaedam permanens qux et
destruxit primum et produxit novum, quoniam sequens status ex prae-
cedente utique necessariô non sequitur. 7~. Hinc mirificè confir-
matur

F. 31-32 (~ p. in-): Copie du commencement du Pacidius Phila-


lethi, de la main de Leibniz (reproduite dans les 5 premiers feuillets de
la copie du secrétaire).

F. 33-44. (23 p. m-4") Brouillon du Pacidius PM~e~. (D~A J~.)

ï. Ce passage (depuis Id ergo) a été cité par GERHARDT(~oc. cit.).


2. Cf. f. 26 verso.
PAC!NUS M!!t~ETHÏ ~5

The. Hinc mirificè confirmatur quod praeclarèolim à Theologis MATH.,X, tt.


recto.
dictum est, cooservationcm esse perpetuam creationem, huic enim sen- ~3
tent~ affine est quod à te demonstratur, mutationem omnem quandam
esse transcreationem. G~. Im6 verb videtur ex solo statu prae-
cedente status sequentis ratio reddi posse. Exempli causa, celebre est
axioma philosophorum jam Aristoteli adhibitum quicquid semel
movetur semper moveri eodem modo, nisi superveniat impedimentum.
Hoc axioma demonstrari potest ex eo quod nulla ratio reddi potest cur
verso.
j présente cesset momento, non vero jam cessaverit aliquo paulo ~3
priore. Pa. Gaudeo hsec a te objici, hinc enim praeclara doctrinac
nostraeutilitas inprimis elucebit. Video enim aliquos ex hoc theoremate
voluisse ducere materiam aliquando à DEo motam non amplius ejus
ope indigere, sed acceptum semel impetum sponte naturaesuaeretinere',
alios qui de aetemitate motus persuasi non poterant capere quomodo
aliquando impellere incipere potuerit, DEum plane sublatum crcdidisse'.
Id verô nostra de motu doctrina hucusque explicata planè evertit.
Omnino enim cessat motus, neque per ullum tempus quantulumcunquc
durat, sed quovis momento ope superioris causse intermortuus resus-
citatur. Quoniam verô DEus perfectissimo modo operatur, hinc usus
axiomatis, quod nihil sit sine ratione, velut postliminio redit. Nam
quas semel elegit DEus in aliquo temporis tractu [quietum ac motuum
alternationes] < mutationum formas, eas > sine ratione non immu-
tabit. Unde fiet ut in natura stabile maneat axioma, motum eodem modo
continuari quamdiu nullum supervenit impedimentum. Si ver6 esset
aliquis Motus continuus statusque medius in mutatione sive transitus
momentum, fatendum esset < vim esse in argumento Gallutii imô >
DEo c~reri nunc posse, ubi materia semel motum recepisset, quoniam
status sequens ex ipsa motus ac maceriaenatura sponte consequeretur,
non accedente naturae divin~econsideratione. < Habetis ergo quod hic
minime expcctabatis, DEI et creationis assertionem, operationemque
ejus specialem mutationi rerum necessariam. > Gall. Quis unquam
tantas res credidisset ex tantulis nasci posse? Th. Ego non possum
satis explicare verbis quantopere admirer exitum tam inexpectatum.
C~. Me vero maxime admiratione teneri par est, militem et non nisi
i. AllusionauxCartésiens.
2. Allusion aux Atomistes.
ÏNËDÏT8 DE LEMtttZ. 40
626 PACIDIUS PHILALETHI

MATH.,X, <ï rebus sensibilibus suetum, qui nunquam hactenus tota mea vita aut
expertus aut etiam suspicatus sum, in rebus abstractis et ab imagina-
tione remotis claras usque adeo atque firmas demonstrationes fieri posse.
Equidem longe alia ab hoc congressu expectabam, scilicet motuum
leges, et mechanicas potentiarum rationes non contemtu talium, quae
nunc audivi, sed ignoratione. Nunc vero nollem ista tota cum Algebra
atque Mechanica commutare, nec toto anno metaphysicae auditor esse
recusarem, Pacidio interrogante, usque adeb ille taediumsustulit, et arte
tractandi, et ipsarum magnitudine rerum. Ad Mechanica autem non nisi
cum illi tempus videbitur descendemus. Th. Agite, amici, fructus
hujus Meditationis bona fide gustemus. Ego quidem ex quo me ex
mundo reducem ad me recepi, nihil prius habui cultu DEI et cura
salutis, et consideratione aeternitatis.Nam si immortalis nobis anima est,
exigui momenti nobis videri debet ha&cpaucorum annorum vita, nisi
44 recto. quatenus effectussuos in futurum porrigere credibUeest. Itaque virtu-
tibus et sapientiae operam demus, veris ac duraturis animae bonis,
sapientia autem inprimis consistit in perfectissima naturae cognitione,
quam non esse tantum atque operari, sed et specialem omnium curam
habere, nec res tantum creasse ex nihilo, sed et creare quotidie atque
resuscitare quisquamne unquam tam luculenter demonstravit? Equidem
fateor exultasse me inteUecta vi harum ratiocinationum, atque philo-
sophiae gratulari, qu~etandem in gratiam reditura videtur cum pietate,
cum qua ei non culpa sua, sed hominum opinione et judiciis temerariis,
aut etiam expressionibus male consultis parum convenire videbatur.
Desinant itaque viri pii, ac gloriae divine zelo accensi, metuere aliquid à
ratione; modo dent operam ut rectam nanciscantur. Quin potius ita
habeant, ut quisque in vera philosophia provectior est, ita divinam
potentiam atque bonitatem magis agnoscere, neque aut à revelatione aut
ab iis quse miracula aut mysteria vocantur alienum esse, cum demons-
trare possit, vera quaedamac propria miracula quotidie in natura evenire;
cum nullum <~ enim > ex revelatis magis mirum ac sensibus pugnans
videatur, quam rem annihilari atque creari <~ aut in re finita partes actu
infinitas esse ~>. Philosophivicissim cessent omnia ad imaginationem ete
figuras referre, et nugarum atque imposturae postulare, quicquid cum
notionibus quibusdam crassis ac materialibus pugnat, quibus aliqui
totam rerum naturam circumscribi putant cum aspecturi sint, ubi
PACtNUS PHILALETHI 62~

r
rectè meditati fuerint', motum ipsum minimè imaginationi subjici et MATH.t X, 1

mysteria quidam meta~ysica ex spiritali natura profecta in eo conti-


neri arcanam quoque nobis vim intus assistere qua frui possit animus,
amore atque cantate accensus, et meditatione attenta elevatus.
Hase cum pietate insignis et studio ardens dixisset senex, omnes,
Alethophile, ignem quendam concepimus, ac certatim in divinas laudes
effusi ad studium tam faustum nos cohortati sumus, prae quo alia omnia
nihili videantur, cum non aliter aesdmanda sint, quam prout conferre
Sed et
possint ad hune animi statum in quo felicitasomnis ponenda est.
consensus apparuit sapientum, et multa ex Theologorum mysteriis
Theophilus, multa ex Hermeticorum atque Pythagoraeorum arcanis Gal-
lutius attulit confirmandae veritati. Charinus autem talium novus in
alium pene hominem mutatus videbatur. Ego cum unum adhuc demons-
trationis hujus fructum adjecissem, quod scilicet hinc appareat aliud
sine
longe esse actionem, aliud mutationem, et posse aliquid agere
repassione, id magni usus esse in divinis omnes agnovere cum applausu.
Tandem cum sermo in multam noctem protractus esset, nec tantùm in
con-
aliumcolloquii diem,sed et in certas quasdam communis studii leges
sensissemus, data acceptaque arcani fide (quaedam enim dicta erant
ultro citroque, quae hue transferri non possunt, quod non omnes iis
digni aut certè pauci maturi atque praeparad videantur), colloquium
sanè diutissimumfinivimus. Ego postero manc sumto calamo dum caleret
animus recente memoria hoc tibi pariter ac mihi, Alethophile, exaravi,
tametsi animam illis infundere non potuerim quae loquentium vultu ac
motu habent collationes~alioquin argumenti siccitate languentes [His si
placet fruere ac] Vale.
t. Allusion aux Cartésiens.
2. Sic.
6sS NOTES MATHMMATtQUKS

MATH.,XH, a. MATH.,XII, a'.


28 jun. 1676. De [curvarum] <( figurarum > areis per infinitas series
exprimendis, regula generalis.

MATH.,XII, b. MATH.,XII, b.
Octobr.i68i.MethodusgeneraIisproDiophanteis.

MATH.,X! C. MATH.,XII, C.

1676. SUMMA QUADRATORUMDEINCEPS AB UNITATE METHODO MEA


ANALYTICA;ET INDE DUCTA DEMONSTRATIOREGULE AB ARNALDO IN HUNC
USUM MIHI PROPOSIT~.

Mons. Arnauld m'avoit donné ia regle ou le theoreme


Fevrier 1676 et je luy en ay donné la demonstration par le calcul prece-
dent.
Ce specimen peut servir d'exemple pour l'art de trouver des demons-
trations par le calcul; et <; fait voir > comment il faut changer l'expres-
sion, ou les caracteres, pour y arriver

MATH.,XII, d. MATH XII, d.


10 decembr. 1678. ~f~w~~ seu D~M~.
j Hic inseritur generalis observatio de divisionein locumcomparationis
~M~.ij
Emploi des signes d'ambiguïté.
ï. Les volumes MATH.,XII, XIII et XIV sont des liasses de papiers de tous formats
non classés. Aussi ne pouvons-nous donner aucune référence précise pour ces trag-
ments< que nous avons remarqués à cause de leur date.
INDEX NOMINUMET RERUM'1

Abdomen 463. Accusativus 28$, 286.


Abjectio 57. v. Novenarius. Acerbus 488.
Ablatio 63. Acervus 603.
Abscissa 118, 120. ACHATES 179'
Abscîssus 393.· Acicula 161, 188, 469.
Absens 480. Addus 488.
Absolute primus 219-221. Acies 483.
Absolutus 17, 24, 26, 51, 60, 64, 221, Acris 488.
324, 33i. 389. 409, 47$) 590. 6i2. Actio 9,14,21,26, 37,38, i6o,i8$,
Absolvere 505. 188, 225, 330, 343, 3$3. 390. 391. 40$,
Abstractio 43$) $i3*· 475, $04, $2i, $2$, 528, 597, 623,
Abstractus 8, 174. 2i8, 227, 243, 2$7. 627.
287, 341. 35~, 360, 387. 389-391. 4oo, Activitas 473'·
403.423.433. 43!. 437. !i2. $20,602, Acttvus 3, 9. io, 14. i88.
626. Actor 504.
Absurditas 184. 191, 6ï4. Actualis 22, 24, 248, 376. 39~. ~o,
Absurdus 23, 62, 87, 148, 184. 19~. $22, 621.
198-200, 202,234.260, 261, 27$, 379. Actualitas 24, 3 76.
~2$, 6oi, 607. Actus 15, i8, 22-24, 474. 475, 495,
Abundans 166. 534, 604, 614, 620-622, 626.
Academia 147. 420. Acus 187, 469.
Accentus 498' Acutus 489.
Acceptare 494' Adœquatus 219, 220, 512, $13.
Acceptilare 5o3. ADAM:I$I,240.
Accepti-latio 503. Adamas $7, 447'·
Accessus $93'· Additio 63, 100, 107, 110, 112, 12$,
Accidens 19, 20, 2ï, 83, 117. 209, 245, i4ï, 146, i47. i73. 2$o, 424, 496.
3S6, 3$7. 391, 423.438.47i.476. 479. Adeps: 461.
490, 49$. 499. ~03, $09, $i2. Adjectivum 18$, 243. 244. 282, 287,
Accidentalis 9, 13.· 289, 290, 3!6, 423. 433'
Accommodare $02. Adjectum (secundi, tertu adjecti) 301,
Accusare $0$. 391-393.·

i. Dans cet Index, on a intercalé les mots grecs au rang alphabétique qu'occu-
perait leur transcription latine. On a réuni les mots français aux mots latins qui en
sont la traduction; on a joint en général au verbe ses participes et à l'adjectif l'adverbe
et le substantif qui en dérivent (Ex. continuus, continuum). Enfin on a séparé les
divers sens d'un mot par des indications abrégées, qui sont (èbre), «Mf (omie),
«W~(métique), g-~bM(étrie), gramm(aire), /o~(ique), tM~A(ématique), phys (ique)t
soc (iologie).
63o INDEX NOMINUM ET RERUM

Adjunctum 434. 43$. 47!' $2$. 378, 398, 402, 407. 4i6, 427, $19.
Adulari 493'· 544. V. Universalis, Particularis.
Adverbium: 3$. 185, 244. 281, 282, 287, Agates 449.
289, 290, 3S3. 437-8. Agenda 160.
Advocatus: 213, 504. Agere, Agens 2$, 2 $6.
~dificium 223, 467- Agger 468.
~Eger, ~Egrotus 3, 4. Aggregatum 13. 14. 6o, 62, 220, 270,
JEGYPTUS, JE~ft:M: 2Y2, 223, 226, 343' 433, 438, $26, 527, 6og, 6ii, 615,
JEmulatio 493' 623.
~quabilis 489' AGRICOLA (Georgius) 447) 449'
~Equalis 47, 52, $6, 147. i$2, 187, 2$7, Agricultura 223, 526.
262, $oo, $46, 563, $64, 621. Aire v. Area.
~quaUtas 1, 152, $48. 'Axptësnx 212.
~Equatio 4$-49. 59-6i. 64, 65, 71, 94, Ala 457) 4~6.
98-14$, 148, 149, 171-173. 181, 233, Alatus 4~. 4!7.
24$, 247, 301-30$, 3iï, 349, 367, $$o, ALBIUS V. WHtTE.
$$8-$6o, $62, 563, $7i-$7$, $78, $79. Albus 489.
383, $8$. ALCIBIADES $98.
JEquicompositus $$8. ~~O~M!M v. PM<
274. ALEXANDER:
~quiformis 357, 362, 37$.
~EquIIaterum 84, $$8. Algebra 37, 43, $o, 94, 9$, 98, in,
JEquilibnum 21, 171, 402, $19. 112, 123, 124, 127, i39, i$$, 17$,
~Equtpollens 68, 284, 497. 181, 218, 223, 2$7, 330, 338, 343,
~Equipollentia 233, 261, 262, 327, 3$2, 348, 406, 419.429. $3i. 532, $$7-$63,
40$. 427, $90. $72, $80, $8i, 584, $8$, 626.
~quipoHers $7, 240, 263. Algebraicus 34, 3$, 107, 12$, 149, 164,
J?~M~o~MH~M~(~) 191, $i4t $19' 336, 3$o, 542, $$9, $71, 586.
JEqutvalens, JEquivalere $6, 66, n6, Algebrîsta 37, 148, 588.
240, 242,2$o, 274, 4o8, 421-423. 496. Algorithmus 107, 2$7.
497- Alimentum 46$.
~Equivocatio 119, 120, 131, i$7, 394. Aliquid l6o, 2$2-2$6, $12.
Aer 39, 40, i88, 441, 443, 486. Aliquotus $66, 610.
~Eranum 219, 417. AUegare $o$.
Aereus 4$6, 461. AMégone 179.
~stimatio $oo, $69, $70. AUœoptOtus 166.
JEstus 174. Alphabetum 48, ï6$, 220, 223, $32.
~Etemitas 213, 479, $23, 62$. 626. ~f~MW C~~tOMKW ~M~M~M~MM 430,
~Etemus 18, 22, 89,178,192, 212, 232, 43$.
402, 40$, 418, $19, $23, $97, 607. ALSTED: 330, 3 $4.
JEther 442. Alteratio 49o.
JE~~ 280. Alternare, Alternatio 48, 62$.
Afïabilis 492. Alternative 532, $$6-7. V. Calculus.
Affectare, Affectatus 492, 494. Altitudo $82.
AHectio 476, 490. Alumen 94, 224, 446.
Affeccus ï$i, 189,190, 330,3$3-4, $27, Alveus 442.
$$6. Amare 492, $i6.
Affirmare, Affirmatus 64, 70, 497- Amarus 488.
Affirmatio 43, 6$, 69. 76, yS, 8$, ïii, Amavitio, Amatuntio 289.
239. 2$4, 324, 381. Amb!gu!tas 72, 102-143, 338.
Affinnativus 16, 52, 59, 6i, 69, 8$, Ambiguus 99-143, 146, $74, 628.
112, ÏÏ3, 183, 193-202, 20$, 221, 238, Ambittts 439, 478. 479.
742, 262, 293, 3:8, 320, 321, 366, Ambra 44;.·
INDEX NOMINUM ET RERUM 63 1

Ambulatoire (point) 106, 11$, i2$-i29, Anima 3, 10, 12-16, i$3, ï82, 192,
133. 134. 212-213, 222, 226, 232, 4$0, $14, $1!,
~~tMMtM i$8, 160. $2ï-$23, $30, 626.
AMËRIQPE l8l. Animal 3, 13' ~4* i6, 4~* 4~~ 43 sqq*
Amiantl~us 447, 449. i$i, 165, 167.188,224,4$o, 4S4. 461,
Amictus 466, 467. 478, 49~' 526. V. Spiritus.
Amicus $01. Animalculum 617, 6i8.
Amor: $,8, i$7, $16, 627. Animalitas 389.
Amphibius 460. Animatus 13, 441, 4$o, $23.
Amphibole, Amphibolie: 120-122, i$7. Animositas 493.
Ampliare 497. Animus 40, 71, 73, 93, i6o, 169, 232,
AMSTELODAMUM $6l. 2$6, 627.
Anagogicus $$8, $87, $88. Annihilatio $23.
Analogia 174, 220, 377, 434. Annotatio $86.
Analogicus, Analogus 224, $22, 523. Annulus 48$.
Analysis 1, 2, 14, ï8, 20, 24, 32, 36, Annus $1, 219.
97, 98, 10~ in, 122-12$, 144, i$$~ Anomalia 36, 3 $3.·
i$9, 160, 170, 171,17$, i7S, 180, i8i, Anomia 67.
t84, 188-190, 21$, 2i8, 221, 231, 234, Anonymus $11.
241, 2$7, 272, 280, 284, 28$, 3iï, Ante 477.
336, 34i-3$ i, 3$~ 3$S, 377< 3~9, 400, Antecedens 2$3, 262, 324, 398, 401-403,
431, 44i, !ii, $i3, $i4, $i9, $~4, $42, $i8, 577.
$4$, $46, $$7-$6z, $72, $73, $79, $8o, Antenna 466.
$84, $8$, $88, $93. V. Synthesis, Spe- Antimonium 449.
ciosa. Antipathia 12.
Analysisdidactica 424. Antiquatus 480.
Analysis grammatica 3 $3.· Antiquitas 2$, 223, 22$, 244.
Analysis innnitorum 18. Antiquus 480.
Analysis logica 3 $3.· Antitypia 13.
Analysis situs 329, 546. Antlia 187, 465.
~H~tM 189, I9I. V. ARISTOTELES. Anus 463.
Analytica (ars) 167, i68, 219, 420. Apenre 484.
Analyticus $1, 97, io6, 109, 122, 143, Apex 583.
i44, 146, 148, i62, 16$, i68, 170, Aphoristicus $61.
i73,3$o, 3$i, 41$, $$7, $$9<$62, $63, Aphrotiitrum 446.
$72, $73, $8i-$83, 612,613, 628. Apodictica, Apodixis 34$, 346, 408.
Anatomc, Anatomia, Anatomicus 13, Apodus 4$$.·
i6i, 167, 224, 420, 478, $26, $96. ApoLLONius 144, 174) i8i, 182, .340,
Anchora 468. S~ !46.
Anciens v. Veteres. Apoplexia 16.
Angélus 20, 2l, 94, ï$9, 177, $90. A posteriori 17, 26, i$4, 163, i66, 329,
ANGICOURT (M. d') $7$. 400, 42ï, $i$, $6o.
ANGLIA 420. Apostolus 239.
~M~M $92. V. WHITE. Apparcntia 190, 226, 227.
Angulus 21, 97, 14$, 149, 152, 349, AppeUarc $o$.
477, 48$, 489, $34, $49' $$~' $61, Appellativus 433.·
582, $87. Appetitus 12-14, 491, $28.
Angustus 476. Appositivus 27$.

Nous ne tenons pas compte des passages oit ~)<< /~owo, etc., sont employés
comme exemples de termes logiques.
633 INDEX NOMINUM ET RERFM

Approbarc 493.· ~n~o~fMM 179, 192,426, Sgo.


Appropinquans 583. Arithmetica 2, 37. !0, 99. ï48, i$2,
Appropinquatorius $$9. 1$$, 156, i8ï, 223, 2$7, 341, ~8ï,
Approximation 144, i4$. 419. 43$. $2$, $28. $32, 568, S?i,
A priori 2, I?, i8, 26, 98, 163, 166, $76, $96.628. V. Binaire, Dyadica.
272,402, 4o8,4ï5. 420, 43ï. 432, $13- Arithmeticus 36, 147, 339. 368, 420,
$i$. $18, $19, $60. 496, $8o, $89. V. Machina.
Aptus 475.· Arma 223, 47~'·
Apud 287. Armeniacus 446.
Aqua 39, 40, i88, 441. 443. 486. Armus 464.
Aqua du!cis 456, 457. ARNAULD 10, i8o, 211, 219,628.
Aquafortis $2. Arrestare $0$.
ARRIANUS
Aquaticus 4!$-4!8. $.
Arabes: 22$, ~ï2. Ars 3, 3$. 37. 7ï. 7~. i66, 167, 169,
Aratrum 470. 170, i74. an, 21$, 224, 228, 429,
Arbitrarius 32, 98, 124, ï28, 141, i~i, 496. V. Characteristica,Combinatoria,
220, 243, 4;ï, $16, 621. Theatrum.
Arbitrium 3$, 167, 173, i8$. Ars conjectandi 174.
Arbor 4$o, 452, 4$}. Ars dedphrandi 162.
Arbustum 4~2. Ars demonstrandi i$4.
Arca 469. Ars inveniendi, inventoria 31, 37, i6i-
Arcanus ï8, 171, 190, 219, 386, 389, 166, 167-170, 170-174, i7$-i82, 217,
431, $ï9, $87, 627. $n.
Archaeus 12. Ars judicandi 36.
Archif 225. Ars ratiocinandi 94.
ARCHIMEDES: $0,96, 10$, ï44, ï68, 191, Arsenicum 446.
34i, 40ï, 402, $i~, $19, $33. Arteria 461.
ARCH1TAS 330. Artcria aspera 464.
Archttectomca, Architectura 38, 169, Articulatus 489.
223, 244. Articulus 464.
Arcus 14$, 147. 2$7, 471, 478. ~2, Artifex 212.
6o6. Artincialis i$ï.
Area 146, 582, $93, 628. Artificiose: 189.
Arena: 61$. Artificium 95, 176, 190, 596.
Arenula 623. Artillerie 227.
~~MM: $68. Artocreas 466.
Argentum, Argenteus $2, $3, 448, 449.· Artus 464.
Argentum vivum $2, 74, 7$. 444. V. Arundo :4$ï.
Hydrargyrum, Mercurius. Asa dulcis 44$.
ArgtUa 444. 447. ASÏA 2Ï2.
Argumentatio 72-74, 77, 84, 22ï, 248, Asinus v. Pons.
513. Asper 489.
Argumenmm 72, 73, 76, 77, 84, 183, Assensus 49$.·
ï9$, 2tï, 218,247, 603. Asser 467.
Argut!ae 37, $ïï. Assertio 184.
Ariadnaeus 337.· Assignabilis n, 18, 609, 6î$.
~M<<ïn~ v. Vossïus. Astronomia 39, 244, $26, $27.
AMSTOTELES2$, 32, I$9, Ï7$, Ï77, Astronomicus 222, 420.
ï79, i8&, ï§9, ï9ï,3iï, 282, 286, )ï2, Astronomus: ï8o, $91, 592.
330~ 338. 339' 34i. 366, 388, 400, Astrum 6.
428, 4;8, 48o. 488, $ï9. S3ï. !96. Asyllogistus 22ï.
601, 607, 6)ro,62ï, 62$. Asymptota 99, ïoë, 117, 388, 389, $23.
INDEX NOMINUM ET RERUM 633

Atheismus $, 8. BECHER 283, 447.


Atlas MM<v~M~M160, 163, 222-224. Bellum 212, $07.
Atomici 341, 625. Belopoetica 223.
Atomus 8-~0, 522, 523, $33' 614, 618, Benedîcere 499'
623. &M~<C~M<4.
Atqui 243. Benevolentia $16.
Atramentum 470' Benevolus 3 3 I·
Atrophia 328. BENÏVENIUS 4l8.
Attentio 72, 493' Benzoin 445.
Attractio, Attractiva (vis) n, ï88. BERLIN $75' ·
Attributum $6, 67, i8$, 241, 242, 244, Bemacla $6.
2$2, 328. J&M~'JtMÏ 4.
Audere 494. BERNARDUS:$37'
Auditus 190. Bestia 4$~, 460.
AUGUSTINUS 2$, 26, 184. BETHLEM(Jean-Gabrïet) 354.
Aunpigmentum 447. Bibere 491.·
Aurum 44. 50-56, 74, 84, 329, 449, Bibliotheca 30, 95, 163, 222.
$i2. V. Fulminans. Bicomis 459.
Auster 232. Bien v. Bonum.
Autoritas 35, 183, 184, 189, 2ii, 212, B!enn!um 40.
$14, $92, 6o5. Biformis 428.
Auxiliaris, Auxilium 434, 472. Bilis 461, 465.
Avis $6, 4$7-4$9' BImalts 284.
Axioma 32, 34, 3$, $o, 146, 147. i$9. Binaire (a'ithmétique) 278, $74.
ï8o, 181, l86, 187, 211, 221, 229, Binarius 17, 88, 240, 242.
230, 2$$, 2$6, 323, 361, 36$, 372, Binio 164, 2 $8, 260.
373, 402, 403, $14, $i8, $19, $38, Binomium $6o.
$39, $44, $46, $48, $69, 625. Bipes 232.
Axiomaticus 400. Bismuthum 446, 448, 449.
Axis 11$, n8, 121-123, 13$, i6$,44i, Biterminus 416.
48$. · Bitumen 444.
Bivalvis 456.
BACON 169, 174. BUtiri 2$$, $ï2.
Balistica 38. Bocardo 74, 297, 314. ?2o,4ï3- ·
Balsamum 4$4. BOCKENEM $6ï.
~r~: 298, 314. BODEMA~N 538.
Barba 466. Bolus 444, 447.
Ba~aM 230, 248, 249, 294, 301-303, Bombarda 471, 572.
BOMBELLI
306,307, 310, 312,411-413. 148.
Barbari 230, 248, 294, 3os, 307, 310, Bonheur v. Felicitas.
412, ·~I4.
3I3~ 4IZs
3ï3, 4ï4. Bonitas 6, 27, $8, 221, $3$, 626.
Barbaries 31. BoNTEKOE:l88,327.
Barbarisme i$6. Bonum 2ï, 24, 2$, 29, 9$, 139, i$7,
Fa~oco 296,304,309, 3ï3' ~o' 413. 219, 224, 474. $27, $28, $3$, 626.
BARomus 232. Bonus, Optimus 27, $8.
BARROW $88. BOOLE $7,42$. ·
BARTOK Ï79' Borax 446.
Basis 44ï, $82, $83. BORBÏ.LY2l6.
F~ 568. Botanïcus 224, $96.
Batavus $92. BouvET (t~ R. P.) 327.
Beatitas, Béatitude 169, 2ï2. Bovinus 4$9.
Beatus dot, 73, 169. Brach~um 464.
63<~ INDEX NOMINUM ET RERUM

BrancMa 436, 466. Caminus 468.


Brevis 476. Campana 470.
Brutum. $3, 4$4t $30' CanaMs: 469.
Bulbosus 453.· CanceUi 467.
BURERUS S 10. Candela 469.
Butyrum 466. Caninus 4 $9, 460, 462.
Cannabis 223.
Cabbala 429, $n. Canon 46, 410, $73.
C~RiEUS i78. Canonicus $39.
Cacumen 441. Canonista :2i3.
Cadere 481. Canorus 457, 4$8.
Caducus 441. CANTOR (Moriz) 179.
Qecus 220, 360. Capax 241.
Caelestis 174. Capreolus 468.
Caelum 177, 222, 441,442. Caprinus 4$9.
Caementum 467. Capsula 4$4.
Caspe 488. Captivus $07.
Caeremonia 223, 499. Capucinus $61.
Caeruleus 489. Caput 8$, 4$9, 461 49~.
C~SAR 3$7. CARAMUEL561.
Caeslus 490. Carbo 44$.
CanM 280. CARDAN 177.
Calamatus 460. Carere 473.·
Calaminaris (lapis) 449. Caritas 3, 627.
Calamus 466. Caritativus 64, 331.·
Calcarius 447. Camivorus 4$8.
Calcukris 132. Carpus 464.
Calculus 3, 34, 3$, 43, 46, 49, 50, $3~ Carta v. Charta.
$7, 66, 73, 8o, 86, 94, 97, 99-14~ CARTESIUS v. DESCARTES.C~~MM
148, is2-i$6, 166, i68, 173, 174, 181, 189, 361, $24, $83, 625, 627.
21$, 221, 229, 235, 247, 2$0, 2$6, 260, Cartilaginosus 456.
262, 3oi, 304-311, 326, 33$, 336, 339, Cartilago 461.
367,406,420,422, $31, $42, $$o, $$6, Caseus 466.
~7.~3, $71, $72, $76, $8o-$8$, 628. CASPIUM (mare) 442.
Calcuius altemativus 556-557.· CASSINI 222.
Calculus geometricus 348, $42. Castrametatona 223.
Calculus logicus, universalis, rationaIis, Casuare 562.
rationis 49, $7,66,229, 23$, 239,249, Casus 97-107, ii4, n$, ii9, i22, 123,
367, 421. 126-128, i6$, 166, 171, 263, $6o, 562,
Calculus Ratiocinator 239. $70.
Calculus situs 538, $39, $41, $48-$$6. Casus (hasard) 93, i6i) ~3' ~7~,
C~M~ 297, 314, 320. 173,212.
Gï~<M 297,31$. · Casus ~a~) 3$, 282, 285, 287, 288,
Calidus 48$.· 3~3~434,497'
Calor 38, i8$, 187, i88, 190, 390, 432, Catalogus 34, 1~3, 1~8, 229, $6ï.
~3. Categorematicus 3 $8, 3 $9, 3~ 4~7'
Caloreitas $13. Categoricus 42-4~, 49' ~1' 52, 37'
Caix 224, 447. 61, 73-77' 8o, 83, 8$, 193-19~ 20$,
Calyx 4$4. 232, 238, 24$, 260,262,32:, 3~9' 377'
Camestres 295, 304, 3o8, 313, 319, 413. 389,393' 407' 4o8, 4~6.
Camestros 296, 313, 319, 414. Catena 171' 485.
Camfura 44$. Cathedra 469.
INDEX NOMINUM ET RERUM 635

Cathetus $82. Characteristica 29, 42, 6o, 62, 92, 94,


Catholicus 4. 98, 99, 129, 181, 267, 2~4, ~7$, 284,
Catoptnca 223, $26, 561. 326, 338, 3$7, 3~9, 366, 377.4o6, 429,
Cauda 460, 466. 432-43$, 5H, $31, $62.
Cauliculus 4$4. Characteristicu? 49-31, 54, $5, 77, $86.
Causa 13, 14, ï6,19, 26, 33, 34, 38, 39, V. Numerus.
63, 93, 146, ï$i, i$9, 160, 174, 176, C~-tMM~ 568, $93-627.
182, 188, 190,218, 24$, 256, 272, 341, CHARPENTIER 284.
399, 40$, 432, 47i' ~i, 522, $28, Charta 224, 470, 6n.
$33-!3S. 573, 594-597, 622-62$; Chartula $$6.
505. Chemicus v. Chymicus.
Causa efficiens, causa finalis 7, 13, 19, CHERUBINUS 223.
20, 329, $2$. Chimaera: 25.
Causa occasionalis 521. Chinensis v. Sinensis.
CAVAUERi 99, io6, 144, 148. Chirur~ca 188, 224.
Cavere:493. Chorda $49, $$2.
Cavema 443,483. · C~M~MM $, 213, $o6.
Cedere 481. CHRisTus 239, $o8.
Celarent 230, 294, 301-303, 306, 307, Chronique 225.
310, 313, 319, 411-413. CHRYSippE 177.
Celaro 230, 295, 303, 307, 310, 313, Chrysocolla 446.
319, 412, 414. Chylus 461, 465.
Celeritas 38, i86, 480, 614. V. Velocitas. Chymia 179, $26.
Censor, Censura $91, $92. Chymicus 224, 433, 4$o, 596.
Centrum 98, io6, 117, 478, 479, $$4, Chymista $2.
582, $90. CiCERO 169.
Centrum gravitatis 11$, 124, 144, $6i, Cilium 462.
562. Cinereus 489.
Cerebrum 461. Cinis 442.
Ceremonia v. CaH'emonia. Cinnabar 447.
Cerevisia 224. CIRCE 341.·
Certamen $07. Circularis 122, 123, 138, 172, 431, $$o,
Certitudo 22, 34, 49, 66, 17$. i8o, 181, 613.
221, 227, 232, 33$, 388,389,411, 417, Circulatio 341, $93.·
432, $i$. Circulator 602.
Certus 26, $9-62, i$i, 169, 214-217, CirCulus(~~W~.) 15, 29, 11$, 122, 123,
243, 272, 387. 13$, 144, 14$, i$4, i$$, 171-174, i82,
Cervix 462. 241,2$7,272,349, 391, 43i, 432, 440,
Cesare 234,29$,303,304,308, 313,319, 478, $40, $4$, $49' ~1-~6, $$9, $76,
413. $82, $84.
C~t~o 29$, 313, 319, 414. Circulus(log.) 160, 417.
Cetaceus 456. Circumdare 483.
Changement v. Mutatio. Circumferentia i$o, i$$, 478, $$4,
Character 27, 29, 30, 36, 42, 48-$o, $3, $$$, ~82. V. Peripheria.
66, 99, 100, io$, 107, ii2, 124-126, Circumstantia i$6, 176, 229, 47$.·
129-131, i43, i$4-i$6,i6i, 176, 220, Cissoïde 106, ii$, 410.
223,224,2$7, 274, 276,277, 284,28$, Citatio $o$.
290,326,33$, 3$i, 3$2, 393, 400, 539, Citra 477.
556, 562, 628. Civilis 167, 2i8, 223, 503.
Character philosophicus, universalis 168, Civilitas $oo.
169, 184, 282, 283. Civitas 170.
Characterismus 72, 73. Civitas Dei 16.
636 Ï~DEX NOMÏNUM ET RERUM

Clarus 189, 2t9, 220, 242, 360, 489, Collum 462.


$!2,$l6. Color 10, 38, 157, 190, 327, 360, 36~
Qassis 36, ï4$, 400. 433, 4$7, 489.
CLAUBBRG 219. Coloratus i)7, ï$8, 361.
Claudere 484. Columbinus 457'
CLAUDIANUS $07. Columna 163, 223, 467. 580. V.
CLAUDINUS 2Ï2. Combinabilis, Combinabilitas 307, 308.
CLAUDIUS CLEMENS 204. Combinatio 34, 40, 162, 163, 170-17~
Clavicula 462. 2$6.2$8,308,346, 430, $32, $42, $$6,
Cîavis 562, $63. $72.
CLAVius 191, $38, 546. Combinatoria (ars) i$9, 162-171, 177,
Clavus 468. 336, 338, 348, 349. 41$, 429, $n~
Clerus, Clericus 5, $03. $2$, $28, $3i, $44, $$6, $$7, $6o-$62,
CUens 504. 572, $73, S82.
Clunes 463. Combustibiîis 444, 44$.
Clypeus 471. COMENIUS 2l8.
Coagulare 486. Comitari $oo.
Coaïitio 110, ii2, 141, 142, 326. Commensurabilis 17, 388, 408, 566.
Cobaltum 446. Commensurabilitas 272.
Coctona 224. Commensuratio i.
CoDRus 271. Commerce 227.
Coefficiens 46-48, $79, $8o. Commissarius 211, 212.
Coenobia 9$.· Commoditas 93, 9$.
Coexistens 408. Communicans 2$i.
Coexistentia 361, 376. Communis $2-$4, $7, 91, 242, 2$o-2$4,
Cogère 498. 476.
Cogitabilis $11, $12. Commutativus $17.
Cogitabilitas $3$.· Comparare 496.
Cogitans 331, 361, 438. Comparatio $3, 2$o, 281, 349, 47$, $2i,
Cogitatio 169, 170, 21$, 220, 343, 3$i, 562, $63, $66, $68, $8$, 628.
3 $2, 389, 420, 429, $28. Comparere 5o5.
Cognatus $01. Compatibilis $7, i66, 247, 307-310,
Cognido 183, 189, 214, 219, 420, 491, 36o, 374. 376, $30.
$:7, 626. Compendiosus 2$7.
Cognitus 189, $83.· Compendîum 36, 37, 94, 168-170, 222,
Cohaerens 447, 486, 615. 242, 2$6, 3$o, $$8, $84, $8$.
Cohxsîo 48$.· Compensare 2 $2, 503.
Coincidens 52, $4, $6, 62, 166, 2$o, Compensatio 171, 2$6.
264, 268, 3ii, 349, 362, 366, 407, Completus 220, 356, 372, 37$, 376,
408. 563. 403, $20.
Coincidentia 106, 229, 308, 312, 317- Complexio 231.
321, 366, 367, 373, 374,381, $48. Complexus 17, 237, 346, 368, 372, 373,
Coincidere $6, 250, 258, 261-264, 311, 377' 38i, 386, $i2.
312, 324, 362, 363, 368, 378, 397. Complicatio 380, 382, $79.
Coinferens 471. Componere 2$8.
Cointegrans 274, 564. Compositio $3, io8, 110, 130-133, 136,
Coleopterum 4$$.· 138, i$2, 2$i, 2$8, 3$8,3$9, 42$.
Colere $o8. Compositus 13, 38, 40, 42, 48, 86-89,
Collectanea 93, 182. 100, ï07, H9, 12$, 128-136, 141, 143,
Collectio 377. i$9,162, 164, 170, 238-243,3$8,3$9,
Collecdvus 2$o, 267, 290, $32. 37$, 441, 473, $i2, 528.
Colloquia 213, 221, 419. CompossïbiHs 407, $30, $34.
~DEX KOM!XUM ET KERUM
63/

Comprchensïo 519, 539. Con~etura 211, 226, 420.


Conans 331. Conjicere 496.
Conatus 474, 481, 526, $34' Conjugatîo 286, 290.
Concavus 476. Conjunctio 18$, 245, 287, 288, 3$3,
Conceptio 158. 434.
Conceptus 34, 49, $0, $3, 6o, 83, 219, Conjunctum 472, 475.
220, 243, 388, 4~9, 432,512, 514. Conjux:$oi.
Concessio, Concessum 184. Conncxio 8, $i, 102, i$i, 164, 402,
Conchoïde 106, 410, 431.· 434, 43~ 513' 5i8, 519~ ~8.
Conchylium 456. Connexus 73, 471.
Condpere 491. Conoeides 440.
Condusio 32, 33, 43, 66, 72, 73, 76, CONRING 192, 221, 588.
84, 90, 91, 96, 176, 179, 187, 190, Conscientia 16, i6i, 189, 21$, 49$.
195-209,230, 246-248, 316, 318, 320, Consensus 183, i88, 498, 627.
352, 389, 406, 412-415. Consentaneus 47$.
Concoctio 490. Consequens 254, 262, 324, 398, 401-
ConcomitantMe(hypothesis) $21. 403, $i8, $19, $77.
Concordia 494. Consequentia 22, 34, 70, 73, 76, 77,
Concretio 490. 8o-8$, 89, 17$, i86, 187, 221, 226,
Concretivus 425. 229, 231-234, 243, 249, 2$2, 260, 284,
Concretus 356, 360, 391, 423, 433, 3io, 327, 330, 379, 382, 398. 406,
437. 438, 441. 445.· 416, 422-3, 42$-428, 497, $28, $49,
Concupiscentia 493.· 6l2.
Concurrens 471. Conservare 2$6,472.
Concursus 482, 545. V. Extraordinarius. Conservatio 62$.
Condemnare 505. Consïderare 49$.
Conditio 23, 80, 91, 165, 235, 471, Consiliarius 503.
596. Consilium 188.
Conditionalis 67. Consistées 486.
Conditionatus 17, 22, 25, 26. Consistentia 190, 47$.·
Condonare 503. Consolari 499.
Conducere 501, 502. Consona 204.
Condylus 464. Consonantia 489.
Conferens 255, 256, 471. Conspecies $3.·
Confessio 505. Constans 492.
Confirmatus 331. Constematio: 493.·
Confiscare 506. Constituens 2$o, 2$i, 269, 471.
Conflictus 38, 507. Constitutio 190.
Confusio 215, 489, 535.· Constitutum 2$i, 269.
Confusus 10, 12, 15, i6, 62, 190, 219, Constructîo 97, 98, n$, 119, 122-124,
220, 360, 375,512. 14$, i8i, 342, 3$o, $84, $8$.
Congelatio 448, 486. Constructio ~'afMM.) i$2, i$6.
Congratulari 500. CoK~fMto~ $71.
Congruentia: i, 152, 525, 528, 547, 548, Consuetudo 71, 189.
550. Consulere 499.
Congruere 540. Consuspendens 472.
Congruus: 269, 407, 522, 541, $49, $63, Contactus i$2, 482, $$$, $$6, $82,601,
564, 621. 604, 613.
Conica (sectio) 97, 98, 103, 115-124, Contemplativus 3.
ï34,135, 143, 144, 150, i68,172, 174, Contemtus 493.·
223, 242, 350. Contentum 19$~20$, 229, 256, 269, 274,
Conifer 453. 322, 3~4, 373~46i, $47. V. Continens.
638 INDEX NOtHNUMKT RERUM

Conttgnatio 468. Convexus: 476.


Conuguus 13, 439, 477, 6oi, 617, 621, Convolvulus :4$3.·
623. Coordinatio 163.
Continens 229, 256, 266, 274~321, 324, COPERNIC,C<H~M!~ 129, $9t-$93.·
373.396,46ï. 547;–443<V.Con- Coputa 49, 77, 8$, 221, 243, 244, 273,
tentum. 282, 289, 398, 4:6.
Connncre ï6, 18, 47, $1-58, 6$, 68, 69, Cor: 465.
8), 229-231, 23$, 249, 2$4, 257, 258, CoRDEMOY $23.
262, 26$, 367, 378, 395-401, 406, 407, CORDUS:4$3.
411,423,425. CORNELIUS MARTINIUS 206.
Contingens 1-3, 13, 16-23, 211, 2)), Comipes 4$9.
271-273, 37i, 374, 388-392, 402, 405- Cornu 466.
408, 519, 528. Comutus 439.
Contingentia 3, 17, 21, 22, 519. Corollarium 197-202, 230, 231.
Continuarc 474. Corporeus 13,438, $22, 523, $90.
Continuatio 18, 371, 373. Corpus ïi-22, 38-40, $3. 93, 94. 149.
Ccntinuatus 171,220, 361, 371,374, 388, 150, 171, 186, 190, 192, 212, 223,
390. 226, 246, 247, 2$7, 404, 40$, 429,
Continuitatis (lex) 174, 525, 528, 544. 431, 433, 43S, 441, 450, 454, 515.
Continuus 16, 57, 105, 361, 377, 390, $2i.$23, 526, $27, $87, $90, $9$, 596,
408, 431, 438, 476, 522, 525, 541,547, 604-607, 613-61$, 619, 622-624.
549' 365, 594, 6oi-6io, 613-616, 619, Corpuscularis 9, 341·
621, 625. Corpusculum 1, $, 158, 617, 6i8, 623.
Contractivus 428. Corrélatif 133-·
Contractus 502. Correquisitum 472.
Contradicere 52, 53,8o. Correspondant 102-10$, no, 113, 132,
Contradictio 17, 87, 183-186, 233, 253, 141, 142.
303, 350, 365, 371-375, 407, 408, 412, Corruptio 490-
431, 513, 612. V. Principium contradic- Cortex 454'
tionis, Implicare. Coninus 458.
Contradictorius ï8, 45, 48, 67-70, 79- Corymbifer 453.·
83,86-90,184, 185, 231,236-239, 247, Cosmographica 38, 39'
26i, 273, 325, 364-366, 37i, 387, 4oi, Cosmologia $27.
408, 412-414, 431. V. Oppositus. Cosmopolitica 40.
Contrahere 481. Costa 463.
Contrapositio 83, 91, 254, 370, 416, Cotes 449-
422, 427. Coxendix 463'
Contrarietas 250. C~M~ (règle de) 573, 579*58o.
Contrarius 52, 82, 83, ni, 126, 137, Cranium :46i.
138, i86. V. Oppositus. Crassus 476, 486.
Controversia 192, 212-215, 221, 244, Creatio 10, 523, 625.
336,400,417-420. Creator $91, 617.
Conus 98, 120, ï68, 242, 440. Creatura 13, 17-24, $22, 6l8, 622.
Convenions 407, 473.· Creatus i$, i8, 19, 23, $21.
Convenientia 124, 434, 526, 528, 562. Credere 498.
Conversio 43, 46, 6i, 76, 79, 80, 83, Creditor $01.
90, 91, t97, 202-2C9, 221, 229, 232, Crescere 490.
234, 253, 254, 293,303, 306, 310, 311, Creta 447.
330,370.379' 3~0, 398,406,411,415, Cribrum 170.
4i6, 422, 427. Critérium 189, 336, 344.
Conversus 60, 62, 92, 201. Critique 226.
Convertibilis 58-60, 233, 292, 293. CrudeUs 492.
INDEX NOMINUM ET RËROM 639

Crus 458,464. 1 Decrescere 490.


Crusta 460,466. Decretum 19-24, 402, 403, $o$, $20.
Crustaceus 455, 4S6. Dedicatio 218.
Deditio 507.
Cryptographie 174. 348, $32, 56o, 362.
CrystaUitbrmis 449 Deduetio(ad absurdum) 184.
Crystallisatio 448. Defendere 507.
Crystallus 44$. 448, 449. Deficere 476.
Cubique: 14!. DennibiUs 187, 522.
Cubitus 464. Definire 497.
Cubus 2$y, 440. Dennitio 17, 2$, 32-3$, 43, $o, $$, 68,
CujAS:34o. 78, 80, 119, 120, t$9, 160, ï8o, 182,
Culinaria 224. l86, 187, 190, 220, 221, 229, 2~0,
Cultus 223. 240-244, 2$2, 2$8, 328-330, 3$3, 361-
Cum 287, 291, 43!. 363, 367. 369, 372, 373. 4oo, 406,
Cuprum 32, 6$. 431, 432, $i6, $18, $24, $38, $46,
Cura, Curare 492, 493.· s6i, $7$-
Curiosus, Curiositas 9$) 222, 49!.· Deûnitus $9, 242, 2$8, 367.
Currus 470. Defbrmis 474.
Cursus: 20. Degré v. Gradus.
Curva, Curvus 1$, 97~ 98, io$, 106, Dehortari 499.
n$, 120-124, 134. 13$' ï43"i46, 164, Deliberatio 4, 2l, 212, 213, 229, 419,
ï66, 257, 476. 48$, $4o, $$i, $$8, 498.
612, 613, 628. Delictum $o6.
Cyc~MOM~o 35$.· Delineatio $97.·
Cycloïde 14$. Demeritum 472.
DEMOCRITUS, D~MC~M:!M 7, 232, 417.
Cylinder 440.
Demonstrabilis 22.
Dabilis 147.· Demonstratio i, 2, 8, 17-19, 33-3$, $o,
DALGARNO i$i, 278, 28$, 43 $-437* 73, 76, 8i, 82, 93, 9$, 107, 117, ii8,
$09, $io. 121, 146,148, i$3-i~ 162, ~4,169,
Damnum Soo. 171~ 173' 175' i77-i84' 187' 190' 192,
DANGEAU $68. 2i$, 220, 233, 339, 340. 343' 344' 3!2,
Darapti 296, 314, 414. 370, 376-378, 382, 388, 389, 400, 41$,
Da~M 230, 233, 29$, 30~ 302, 306, 431, 432, $19, $46, $8o, $84, $90, 626-
307, 310, 313, 411-413. 623.
DARIUS 362. DemoïMtrativus i$4, i77-i79~ ~9~ ~~7~
Datisi 296, 314~ 413.· 262.
Datum 166, 176, 4I7* 4i8, $19~ $4$~ Demonstrator: 177, 344, 34$.·
DE MORGAN 42$.
$$8, $96.
DAVID 6. Denarius 88.
De Arte cwM&MM~M (allusions au) i)7, Dénombrement 229.
17$. 196, 347. $3i. Denominatio 8, 9, 244, 381, 382, $oo,
Debere 474. $19-$21.
Debilis 489. Denominator 43, 109. V. Nominator.
Debitor $01. Dens 4$9-462.
Decadicus 430. Densus 486.
Decennium 40, 96. Depcndens 256, 473.
Decimalis 2$7, 284, $$7. V. Ars. Deponere 481, 502.
Deciphratona 37. ~62. Deprecari 499'
Dedinatio (g~MM~) 281, 286, 290; Derivatio 286, 339.
Denvativus 10, 207, 240,2$$, 3$8, 3$9,
(phys.) $61.
Découverte 226. $12, $i3' $26.
6~0 MNSX NOMINUM ET RERCM

DESARGUES 98, 124. DIGBY 178,179.


DESCARTES 2, y, 27, 98. ï24, ï44* 14$.y Digestes: 17$. 340.
170, 178, 179. 181, 191, 192, 220, Digitus 464.
232, 341. 343. 34$. 348, 388, 40$, Dilatare 481, 486.
$t6, $30, $31, $59< $61, $82, $83, Dilemma 428.
6ïo, 613, 6ï4. V. Ca~M. DîHgentia 492.
DES CHALES (le P.) 2l6, 5 29, $92. · Dimensio 98, io$, 109, n6, 124, 14$,
Descriptio 16$. 146, i68, 381, 613.
Designatio 2$o. Dimîttere 494.
Destructio 171, $23. DiocENES 417.
Determinans $44, $48, $49, $$3, $63.· Diophantea $71, $78, $8$, 628.
Determmatïo 22, i66, 176, 330, 342, Dioptrica 178, 223, 526, 361.
40$, 498, $40, $48-$$3.· Diplôme 225.
Determinatonus $41. Directio 38, $40.
Determinatus 13, 1$, 22, 49, 110-112, Director 213.
147, ï$i, 16$, i66, 19$, 26$, 331, Directus 184, 382, 410, 41$. V. Re-
$22, $34, $39, $44, $4$, $48, $$3, flexivus.
613. DMCf~:249, 296, 314, 413'·
Detractio 2$o, 27$. Discere 497*
Derivatus 241. Dtsdplina 21S.
DEUS 2-8, 12-27, 29, 86, 9$, i$i, i$3, Dîscipulus 239'
i$4. 157. 178, 179, i86, 191, 192. Discretio 49~'
212, 226, 238, 241, 242, 260, 262, 272, Discretus 399' 47~* 525, 603.
273. 337. 343. 344. 37~. 388, 40$, 416, Discrimen 220, 221, 257.
421~ 430. $07. $09, $13. 5i6, $17. $20, Discumbere 491*
$2i, $23, $26, $28-$3o, $34. $90, $91. Discursus 495.·
6i2, 618, 624-626. V. Divinus. Disjunctivus 49' 238, ~70.
Devise 224. Disparatus 47, $3' 62-66, 239, 3~3-·
Dexter 477.478. Disputatio i7$-i77* ~3~ 417~ 419.
DiagonaUs 610, 6n. Disquiformis 274'
Diagramma 610. Disquivalens 274.
Dialectica, Dialecticus 37. 189. 338.· Dissensus 49$ <49~'
Dialogus $30, 568, 584, $90, $94. 598. Dissentaneus 475.
Diametrus 146, i$$, $40, $4$, $$2, Dissunilans 358, 3!9~ 426, 441) 449*
576. 461, $34.
Dianœa 426-428. Dissimilis 257, 549.
Diaphragma 463. Dissolutio 523, 6i$.
Diarium 174. Dissuadere 499'
Dibatis 298, 314. Distans 477-
Dichotomia 39. 163, 330, 354. 404. Distantia 9* 15, 10$, i2i, 128, 149.
Dictionarium 16$, 169, l8$, 229. 476, $43. M8-$$3. 382, $83, $93'
Dictum de omni et nullo 411. Distichus 207.
Didactica $11. Distillatio 167.
DMerent 102, io8, 110. Distinctio 404, 489~ S43·
Differentia (~.) 39, 40, $3, 62, 63, 82, Distinctivus $3$.·
8$, 89, :62, 182, 374. 376; (math.) Distinctus 12, 34, $0, ï89, 190, 219.
99. ici, io8, 109, ii7, 124, 129, 130, 220, 2$6~ 360, $i2, $i6~ 528, $3$.
137. 138. i$2, $64, $6$, $77. Distmguere 497'
Difficilis 474. Distributivus 2$o, 290, $ï7, 532.
Difficultas 161, 184, 191. 220. Distributus 294, 3~ 3ï!3~3' ·
Diffidere 498. Diumus 458.
Dïiïbrmitas 621, 622. Diversitas 14, 12$, 195, 20$.
!NMX NOMÏNUM ET RERUM .1 .1 6~ï

Diversus 146, i66, 193-19$, 264, 26$, Educarc 491.


407~47$. Enectus 16, 38, 39) 94. 169. ï88, 218,
Dives 603. 24$, 342, 399.40$, $22, 528, $73.
Dividendus 47, $8, 60, 62, 67, 81, 496, Efnciens 472. V. Causa.
$66, $67. Ego 244~ 3~0.
Divinatio $62. ~t~MM 224.
Divinatoria 3y. Eidographia v. Idographia.
Divinitas 13. "Ex~n 221.
Divinus 22-24, 27, 31, 3$, 223-226, Etasticus486,487,$9$.
33$-337. 347. 348,402, 40$, 417' 43~ Elastrum $21, $73.
$20, $28, 623-627. Electio 22, 23,498.
Divisibilis10, 15, $4~ 57, $8, 64~ 88, Elementa (phys.) 39, 441, 443.
241, 4o6, 522. Rementa(~.) 34, 49, $0, $?, 148, ï$2,
Divisibilitas 406. 139,160, 185, 189, 2i$, 2i8, 277, $42,
Divisio(~.) 162, 330, 3$4, 403, 4~7~ $48, $82. V. EUCLIDES.
4$3;(aW~.):44,4$, 47, $$, 6o, 63, Elementa veritatis aeternae 191, 219, $i6.
64, 69, 100, io$-i 13, i2$, 147, 173, Elementaris $42.
187, 386, 496, $67,$71, $8$, 586, 628; Elementatum 443.
(~MM.) 613, 615, 621, 622. Ellipsis (~~MM.) 1$, 11$, ii7, 123, ï3$, f
Divisivus 290. i74< ~9< $93 ;(~-): 162.
Divisor 47, 58, 6o, 62, 6$, 67, 70, 7$- EtUptICUS Ï22, $12.
82, 87-92, 162, 245, 246, 277, 49~ Ellychnium 469.
$66, 567. Eloquentia 8, 212.
DivitMe 29, 9$, 229, $oo. ~w(M~): $30.
Docere 497- Emblema 224.
Docimastica 224. Embolus 188, 486.
Doctnna 169, 214, 226. Emere $01, $02.
Doctus 232-234, 557. EMPEDOGLES 6o$.
Dogma 222, $o8. Emphatîcus i$7.
Dogmaticus $11. Empiricus 26, 93, 328, 337, 344.
Dolor 187, i88, $3$. Encydopaedia 30-41, 164, i6$, 217, 222,
Domesticus 4$7. 3$4, $n-$i$, $2$, $6i.
DMMMMMMM~ 286. Enigme 182.
Dominium $01, $02. Ens 70, i6o, 232, 233, 236, 237, 2$9,
Dominus 245, $03. 261-263, 271, 289, 32$, 3 $6, 3 $8, 360,
Donare $02. 3~8,373< 376, 377) 38i, 391-39~ 407,
Dorsum 463. 431) 437. 438, $12, $30, $33-
Dubitatio 169. V. Non-Ens, Res.
Ducere 49~' Entelechia 10, 438.
Ductilis 487. Entendement v. Intellectus.
Ductus 257. Enthymema 221.
Dulcis 488. Enumeratio 162,164, 202, 419.
Duodenarius 17. Enuntiatîo 162, 238, 2$9-262, 363, 382,
Duratio 473.· $12, $i3, $ï9.
Durus 461, 486. Epagogîcus 166.
Dux $03. Epharmostia $47.
Dyadica 279~430. $71, 574. V. Bma!re. Ephemerides 222.
EPICTETUS $.
Ecclesia $06, 591, $92. EpicURUS 232.
Ecclesiasticus 4, 96~504. Epiglottis 462.
Ecthesis 497' Epiploon 463.
Edere 49*' Episcopus 183, $04.
tNËMM M M!BN!Z. 41
o~ '0"~0_"0~_0~
_00"
.o-o~ _0'¥O.".0 .noo

6~.3 INDEX NOMINUM ET RERUM

Epitheton 243, 244. Existimatio $27.


Erectus 481. Exotericus 189.
Ergo:243. Exoticophylacium 224.
Error 71, ïï6, i$4-i$6, 169, iy6~ 183, Expeetatio 493.
218, 22ï, 328, 338, 432, 579. ~i, Expectativa ~$o.
$84. Expedire 474.
Eruditio 214, $i6. Experientia 33, 35, i$4-i$6, i$9, 176,
B~~ ~îM~r~M~ l8l. V. PASCAL i8i, 183, 187, 189, 190, 220, 328,338,
(Blaise). 388,491 ,$97.
Esse 321, 325, 362, 369, 39ï, 406, 434. Experimentalis 2, 93* $2$, 526.
Essentia 9, 17, 18, 376, 409. Experimcntum 4, 17, 3i. 33, 34,39. 41,
Essentialis 17-20,23,120, 272, 391,393. · 50, 71, 73, 93-9$, i!8, 168, 174,219,
Ethica 244, 527, 528. 33~, 337, 372-37!, 387, 388,418,421,
Etymologia 288, 3 $2, 3 $3. 431, 432, $21, $9$, 596,602.
.EMcMtCtM33, $38. Expertus $$, $6, 227.
EUCLIDES 2, 37, $o, 174, 177, 180-182, Explicabilis 12, 408.
191, 223, 340, 43i, $14, $38, $39, $41, Explicare 485.
$46, $$2, $$8,6io. Explicatio 7,3$, 220,244,4o8.
Euclides CC~OKCM$v. STURMIUS. Exponens 48, 107, 427'
Euclides ~<~yW!M 179. V. WHITE. Exponibilis 427-
EUROPA 4, 222, 223. Expressio 9, ï~, io8, 109, n8, 141, 152,
FM~~tM 290, 460. 326, 497, 499, 52i, $8i.
J?M~tM 568. Exprimable 119, 120.
EVANDER 287, 3$7. Exprîmere ï88.
Evellere 482. Extensio 10,13, 149, 360, 361, $22, $23,
Eventus $69, $70. $42.·
Evidens 183. Extensus 2$7, 361, 408, 433, 438, $23,
Evidentia 183, 189. !49~SO,$$4,$83,6i$,62i.
Evolutio 14$, 164. Externus 14-16, 2$, 281.
Examen 221, $8i. Extra 478.·
Examinator $ï2. Extraction des Racines 100, 107, 113,
Exanguis 4$$.· 114, 118, 120, 12$.
Excedere 476. Extraordmarius 7, 22, 473, 6i8.
Exceptio 498, $6o. Extremum 186, 478, $$i, 601,604, 613,
Excipcre 482. 6i$, 617, 619, 621, 623.
Excludere 496. Extremus (terminus) 84, i9$-i99, 248,
ExdusK) 318, 319. 317.
Exclusivus 170, 390, 562. Extrinsecus 8, 19, 244, $i9-$2i.
Excrementum 461.
Excubare 507. FABRicius 192.
Excusare 505. FABRY(le P. Honoré) 178, 192, 213,
Exemplum $o-$$, 74~ 84, 113) 12$, 249. 216, 219, 410, 4i6, $29, $91.
2$4, 2$6, 327, 472. Facilis 474.
Exercitiunl 527. Factio $06.
Exercitus 214. FactUms 444.
Existens 14, 22,360,374-37~ 407~ 437. Factum 27, 219, 22$. 229, 369, 40$, ï
Existent~ 9' i3t i7-i9t 23, 24, $3, 271, $04, $14. [
360, 374-376, 40$, 409, $20, $29, $30, Facultas 12, ï88, 219, 429.
5 34, 6o8, 609, 6i$. FaMere 494.
Existentialis 18, 20, 271, 272, 376, 391- J~~MMa (tuba) 46$.
393 Falsitas 6 t, 62, 76, i$4, 184.
Existent!6ca<ts,Existiturire $34. Falsus(/): 43~4S,49! $2,61-69,78, 79,
INDEX NOMINUM ET RERUM 6~.3

82, 83, 87~0, 18;, 189, 20), 204, 229, Filum 34, 73~ 217, 219, 336, 337, 345,
F
230, 235, 2~9, 2$4, 2$$, 259-263, 328, 3 $1,420, 434, 466.
363-36!, 368-374, 377. 386, 387, 39?. JF~MM cogitandi 335, 420.
397' 398, 401, 421, 422, $ï8; (~M~.) F
Finire 474'
137, 138, i!4, $66; (crimen falsi) F
Finis 7, 13, 14, 37, 2$6, 472, 527, $73.
$06. V. Causa, Medium.
Fama 177,497- · F
Finitus i, 19, ïo6, 148, 2$7, 387, 408,
Famés 490. $2$, 6ï0, 613, 6i4, 626.
Familia, Familiaris $01. F
Firmitas 38, 232.
Fannaceus:4$$. · F
Firmus 441, 461.
Fartum 466. 1
Fiscus $06.
Fatalis $19. ï
Fissilis 4$8, 487.
Fatiscere 487. 1
Fissilitas 38.
Fauces 462. 1
FIssipes 458.
Febris 328. 1
Fissus 4$9.
J~~oM 296, 320, 414' ÏFixus 38, ii4, i2$, 127-129, 133, 135,
FELDEN(Jean) 179, ~92. 442,44!' V. Luna.
Félicitas 40, 8$, 9$~ 96, i53. i59' ~6o, 1Flamma 442.
169, 217-219, 222, 332, 336, 3~4,4i7< 1
Flavedo 190.
429, $08, $i$, $i6, $27, $28, 627. 1
Flavus 489-
Felinus 459' 46o. Flectere 481, 483.
Félix: 93, 246. Fletus 494.
Fémur 464' 1FLEURANCE 191.
Fenestra 468. Flexilis 461, 614,61 S.
Fera 4$7' Flexio (~~M~.) 3$, 36, i$2, 244, 287,
f~M: 230, 29$, 301-307, 3io, 313~ 3i9. 290, 353, 3!7-3!9<
411-413' Plexus 483 (gT<MM~.)434.
Ferison 297, 314, 320, 413. Florere 490.
FBRMAT 99, $6i, $7$. Flores (chimie) 446,4$o.
Fermentatio 167, 490- Flos: 4$i-4$4.
FERRARE (duc de) 178. Flosculum 4$i, 4$z, 4$4.
Ferrum FLUDDUS 7.
224.
Fertilis 49o. Fluidîtas 1$, 38.
Férus 492. Fluidus 39,186,441,461,486,614,6ï$.
Flumen 442.
Fesapmo 298, 314, 320.
Festinatio 71. Fluor 448.
Festino 296, 304, 3i3t 319' 413'· Fluxus 16,488.
Fibra :46ï. Focus 164, $93.·
Fodina 224.
Fictttius:8$, 219, $8i.
Fidejubere $02, $03. Foecundus 490.
Fides 188, 220. Foenuna 49~'
10-13, 34-37~ 98, ïi7< Fœtrmeus 4$4.
Figura (~w~)
Foetens 488.
123-12$, 14$, 146,149' ï6o, 163, 181,
Fœtus 463, 465.
190, 20$, 21$, 222, 241, 249, 2$7, 33$, FOHI 327, !7!. ·
336,384, 38$, 432, 439~440,478,479.
$20-$23, $42, $62, $63, $86, 587, $96, Foliaceus 4$ 1,4$ 2.
$97,620,626, 628. Folium :4$ï-4$4.
Figura (Jc~.) 36, 43, 76, 83, 183, 196, Fons 14) i~ $28.
ï98, 200-206, 229~234, 247, 3~ 3i6, FONSECA 2$.
406,410, $32;(~T<MMM.): 497. FONTENELI.E96, 568.
Figuratus $o, 88, $20, $7ï, $89, 628. Forâre 483.
FUix 4$3.· Forfex 469.
6~4. INDEX NOMINUM ET RERUM

Forma 2, 37, $$, 232, 472, $2$, 529, Gagates 445 447'
$31, 534, 544. 547, s6i, $96, 604; Gaîactite$ 447'
(log.) 36, 43, 46-48, 72-77, 84, 85, GALENUS 6, $<)6.
88, 90, 184, 193, 205, 2n, 214, 221, GALiLBi 144. 170. ï78, 19~. 34i. 34!.
247, 256, 292, 310, 316,322, 323,338, 610-613.
339, 347, 4i7. V. Materia. GALLIA 420.
Forma substantialis 433, 438, 47?, 51$, G<ï~cM~ 160, 191, 434-
G~!M 282, 4SI. 4$2, 592.
$22, $23.
Formalis 84, 184, i86, 366. Gallatius: $9S. 623.
Formalitas 432, 433, 435' Galvus 490.
Formula 37' 71, 97, 98, io6, 109, ii4- GASSEND 7, 2 3 2, 448, 6 14.
119,122, 123, 126,162, 252, 326, 338, Gaudium 492'
339, 352, 3$3, 419, 531, $42, $$6, $$8, Geminatio 262.
$71. Gemma $8, 449'
Formularia (ars) 37, S 31. Gena 462.
Fornax 468. Genealogicus 223.
Fonucatio 506. Generalis $6, 126-130, I34-I36. 14!.
Fortmcatio 163, 223. 147, 148, i $8-163,i66, 20$, 219, 228,
Fortis 489. 237, 256. V. Scientia
Fortuitus 89, 2$6. Generat!o 232, 432, 490'
Fortuna 170, 2i8, 227,473, 6i3. Generosus 93. 222.
Fossilis 6$. Genesis 330, $86.
Fractio 42-4$, 62-64,109, 117-119~148, Gemculus 4~4-
290, 396,610. Gemtivus 28$, 287.
Fractus (numerus) $8, 63, 66, 69, $66, Genu 464.
$89. Genuinus 219.
Fragrans 488. Genus 13, 25, $2-$7, 62-66, 8i, 82, 85,
Frangere 483. 86, 89, H9, i24, i49, ~9. 162, 246,
FREicius 330. 384,399,403, 404, 407, 428, 498, !47,
FRENICLE $62, $78. $60; (gramm.) 243, 286, 434. V. Hu-
.Fr~Mo~, jRr~M~c 298, 314, 320. manus (genre humain).
Friabilis 487. Geodaesia 38.
Friabilitas 38. Geographia 38, 40, 527.
Fricatio 482. Geographicus 222, 224.
Fngus 190, 48$.· Geometra 26, 33, 37, io6, 12$, 170,
Frons 462. I'/6, 178, 180, 181, 191, 221, 228,
Fructus 93, 9~, 4$2, 453. 339-341,344,390, 410, $31, $$6, $84,
Frumentum 453.· 596, 61o.
Frutex 4$o, 452. Geometria 2, 37, 98, io$, 123, 124,
Fugere 491. 144-146, i$2, i$$, 171, 176, 178-182,
Fuligo 94, 442. 191, 21$, 2i8, 223, 344,329,334< 335,
Fultninans (aurum) $$. 341,342, 345, 348,431. 435. S~' ~o'
Fumus 442, 488. $2$, $26, $39, $41, 542, S47<SS9, $83-
Fundamentalis 234. $8$, $9~S97. 621.·
Fundamentum 20$. Géométrie des mnms 98, 124.
Fundatio 95,96. Geometricus 17, i8,38,97,122,144.14!.
Funis 469. 148, i$2, i$$, 173, 2ï6, 249,344. 4io,
Furtum So6. 41 ï, 484, $42, $$9, $7ï, $83, $oo, $93.
Fuscus 489. Geopolitica 40.
FusU!s 74. GERHARDT 2:7, 2î8, 239, 249-2$ï, $10,
Futurus 22-26, 480. $ï6, $t7, $24, $29, $)8, $73-!7~ $78-
$8o, 587, $90, $94, 6i9, 622-624.
INDEX NOMINUM ET RERUM 6~.5

GERMANIA 4, 289, 345. Gumm! 445, 4)4.


Germen 454' Gustus 10, 190.
Gerundium 282. Guttur 462.
Gibbus 2$7, 476. Gymnastica $27.
GILBERT 178,34i.
Gingiva 462. Habere 473-
Gracies 486. Habitare 502.
Gladius 471'· Habitus 223, 474.
Glandifer 4!3' · Haematites 447'
Glandula 461. Haereditas,Haeres $01, 502.
Globulus 447, $19. Haerere 485.
Globus 39, 164,171, 257, 623. Haeresîs 5o6.
Gloria 93, 96, 22$, 493. Haereticus 4.
Gluten 445. HALE 445.
Glutinosus 487. Halitus 488.
Gnomonîca 526. Hallus 464.
HAMILTON $9.
Gnostologia $11.
Godefridus ~rcKt~ Z.~H~MM 210. Harmonia 12-14, 8i, 98, n$t ii7< ii9t
622.
Gouus i$i. 123, i24,14$, i74. 334. $3$~ $9~
Harmonicus 34, 38, 14~ $6i, 589, $93' ·
Gossypium 223.
GOTHOFREDUS $62. HARRIOT $29.
Gradi 491. HARVBY341'
Gradus 467; 9, n. 1$. 38, 39~ i?~ Hasta 471'
Hazard
210-213, 221, 226, 227, 232, 47!; 227.
(fM<) 107, 11$, 120, 124, 129, 130, ~«~ 6, 289.
13$, 136,144. i74. $$9. ~3. 613. Hedra 440, 441'
GRACIA 546. HELENA 287.
<3~~M: 22$, 226, 312. Hepar: 465.
Gramen 4$i* Heraldica 222.
Grammatica 3$, 36, 156, 221, 243. 244, Herba:4$o,4!3'
280-282, 286, 287,330. 347.3S3. 5ii' J~~M~ (colonnesd') 182.
G~MM~M~M ~~tOMM 206. Hermeticus 627.
Grammaticus 3 $9. 4o6. Héros 508.
Grandeur v. Magnitudo. Heterogeneus $3, 102, 103, io8, 110-
Granito 488. 113. 133. ï37. 141, 143.
Granivorus 4$7.· Hexapodus :4$$. ·
Granosus 488. Hic 244.
Granum 4$4. HieroglypMca 223, 224, 343.
Graphice 223. HiERON $33.·
GRASSWINCKEL 179. HiPMCRATES, Hippocraticus 14, $96.
Gratia ï6, 26, $o8, $20. HM~MWM~ 434.
Gratitude 492. Historia 4, 8, 40, 93. ï68, 169, 2ï$,
Gravis 20, 21, 489, 492. 218, 223.228, 244, 3!4, 524, $9~ !96.
Gravitas: n. 188,480, $93.
H~tor~Uteraria: $ï6.
GRÉGOIRE DE SAINT-VINCENT îo6, 174. Historianaturalis $96.
GRÉGOIRE DE VALENCE ï88. Historicus 38, $11, $9ï'
GREGoRiusToîosanus:3$$. · HoBBES2,178,192, 220,343< ~6, $30.
GpoTïus 179. HoûANU 290, 4~ 444~ 46$, 499' $09'
Grundia 468. $10.
Gubernaculum 468. ]HOLDEN:l88.
Gula 462. Hombre: $69.
GULDIN 10$. Hominiformis 4!9'
6~6 INDEX NOMINUM ET RERUM

Homo 40 sqq., 93-96, 147. 160, 169, Ictus 171,482.


!70, 17$, 183,219, 22~, 22$, 228,40$, Idea ïo, 12, 34, $3, 82, 14$, 167,187,
429,431,433.438,4$4.478.$1$. $27. 189, 2ï8'220, 226, 23$, 243, 282, 30C,
Ad hominem 184.V. Humanus. 344, 37$, 402, 430-432, $13, 528, 623.
Homœographia 39. Idem 193-196, 2$2, 2$9, 261-26$, 326,
Homoeoptotus 166. 362,4o6, 407, 47$.·
Homogeneus $5, $7, 102, 107, i09-ïi2, Identicus ï, n, 17, ï8, $8, 67, 68, 183,
ïï9, ï4i, 142,149, 361. 476. $20, $4$, i86,187, 202,272, 330,369, 371-37$,
$47. $$7. 564, $76. $77. Homogeneo- 387, 388, 393,402,40$,416,513,$i8,
rum tcx 560. $19, $46.
Homonymia 3 $3. · Identitas 17, 194, i9$* ~0$, 321. V.
Honor 29, 493, $oo. Principium.
HORAPOLLO 223. Idographia 39) $~6.
HORATIUS 3 $,222. Ignavia 49~*
.Hbf~OM ~C~ttM ~MW~t~ 96, l86, Ignis 39, 40, $$, 56, 167, 187,188,232,
$3o-$33. 432, 441, 443.
Horizontalis $87. Ignorantia 218, 228.
Horodicticus 188. IMum 463.
Horologium 188, $73. Illatio 36, 244.
Hortari 499. lUatum 256.
Hortus 3, $i9. Ille 244.
Hospes $01. Illegitimus 202.
HOSPMÎANUS 221, 330. Imaginabilis $$6.
Hostis $01. Imaginarius 185,3$o, $90,621.
Houx 182. Imaginatïo 34,38, 7i' 73) 98.129, ï$2,
HUDDE 107, $6l. 181, 290, 338-344.348, 3!~ 360,429.
Humanïtas 243. 491< 539~ 542, 562, $96, $97, 626,
Humanus 3$, 36, 40, 93-96, 167-171, 627.
176, l88, 189, 211-21$, 218-222, 225, Imago 10, 34, 214.
232, 420, $i4. $i6. Imitatio 493'·
HUYGENS 121, $7$. Immatériel ï$4.
Hydrargyrum 44, 449. V. Argentum Immaturus 490.
vivum, Mercurius. ïmmediatus 188, 426, 427, $47) 609,
Hydraulica 223. 617-622.
Hydrographicus 419. Immobilis 149.
Hydromel 224. Immortalis 344, $14, 626.
Hydrostatica 38, 191. Immortalitas 9$, 169, i79, $30.
Hymnus 3, $, 6, 8,9$, $o8. ImpalpabiJis 441'
Hyperboh:ï$,99,ïo6, ~$-117~22,123, Impar 32.
13$, ï43, i74,43i. $~ $$9. $6ï, $84. Impatientia 71.
Hypochondria 463. Impedimentum 47~'
Hypogastrium 463. Impensa $01.
Hypotenusa 14$, $82. Imperare 499.
Hypothesis 32, 33, 39, 129, ï$9, ï74, Imperfectio 9, 22, 24, 220,299'
184, i8$, 209, 2t$, 242,367,369, )y2, Imperfectus 220, 298, 299) 31$, 3 $7!
389,4o6, $2ï, $34, $6ï, $9o-$93, 6ï$, (~MM~.) 289.
621. ïmpetus 62$.
Hypotheticus 20,49, 7$, 77, 221,238, ïmpietàs 7.
260, a62, zyî, 37y, 389, 407, 408. Implicare(contradictionem) ï49'
Impticatus 2 $7.
Icon 222-224. Imposs~MMs !7t 33, 62, 63, 69, ~ï,
Icoaolog!a 223. 204,207,2$3-26z, 26$, 266, 271,3$o,
INDEX NOMMUMET RERUM 6~~

365, 368-371,374, 377. ~S$, 387, 407, >Indeterminatus 13, 6ï, 64, i02. 134,
613, 6i6, 621. i9S, 26$, 438.
Impossibilitas 166, 613. ]
Index 30, 34,40,93.163, 169,214,2i$.
Impressio:$22. /M~t $.
Imprimere 482. ]Indicatio 212.
Improbus $30. Indicium 496.
Imprudens 70. Indincrens: 13,474, Si?.
Impulsus 11, 624. Indifferentia 21, 22, 517.
Imus 404. Indigestus 21$.
In 287, 291, 434. Indigo 224.
Inadaequatus 220, $12. Indirectus 184, 203, 204, 20?, 41$.·
InasquaUtas 606. Indiscernables (principe des) 8, $19.
Inanimus 441. Indistans 480, 617.
Inarticulatus 489. Individualis 403, $20.
InassignaMUs: 11. Individuitas 16.
Incantatio 506. Individuum $3, 8i, 82, 23$, 270, 300,
Incarcerare $06. 3ii, 360, 37$, 376, 384, 4iï, 433,49S,
Incertitude 226, 227. $20.
Incertus $9, 6o, 196, 213, $69. Indivisibilis 86, io$, 168, $41, 584, 622,
Incidens 477.· 623.
Incidentia 489, $6i. Indivisus 621.
Incipere 474. Induciœ: 507.
Incisor 4~9,460, 462. Inductio 19, 33, 173, 174, 232.
Inclinare 331,477. Ineptus 47$.
Inclinatio 492, $28. Inesse 1, 10, n, 16, i8, 21, $i, $2, $$-
Includere 384, 478, 480, 496. 58, 62, 6$-69, 8$-89, 237, 26$, 272,
Incognitus, Incognita 6o, 61, 109, 117, 274, 27$, 3ii, 323,36$, 366,388,401,
120, i2$-i29,134,3$i, $72, $73, $77- 402, 423, $i8.
$8o, 583, $8$. Inextstere 2$o, 2$i, 269, 270, $47.
Incohœrens 447.· Inexistentia 547.
Incombustibilis 444, 44$.· Inexplicabilis 13, 408.
Incommensurabilis i 3, 17, i8, 69,3$o, Inexprimable 120.
388, 389, 408. V. Surdus. Infallibilis 23, 26.
Incommodum 93. Infallibilitas 2, 22, 221.
Incommunicans 2$o, 2$i, 268, 269. Infantia 189.
Incompatibilis 69, 70, 87, 88, 360, $34. Infelix 93.·
Incompletus 372, 37$, $20. Inferens 2$6. 471.
Incomplexus 17, 232, 237, 346, 36$, Infenor 477, $oo.
368,37~-374, 377.38i. Inferre 407, 496.
Incone!nmtas 617, 6i8. Inndelis 4.
Incongruitas 618. Infimus 162, 404, 498.
Inconsequens 399. Infinimentgrand: 10$, io6,11$.
Inconsistens 399. Infiniment petit, Inimité parvus 99, ï0$-
Ïnconstans 492. 107, n$-ii9, 13!) 147~49' 3~' 390,
Ïnconveniens $2$. ~23, $44, $$~621, 622.
Incorporalis, Incorporeus 12, 40, 224. Infinitesimus 144.
Indëiimble 187. Innnities 147, i6$.·
Inde6nitus $8-60, ï3$-ï~8, ï37, :38, ïn(tnitivum 289.
186, 2$9, 27$, 323,367,37$, 377< 379' Infinitus 1-3, 7-ï0' i?' ~3, 24, 50,
$42, 6o6. 67, 99< 106, io7, ïi3, ii6, 119,133,
Indemonstrabitis 186, s 19) 22ï, 369. 147,149~ 16$, ï68, 178, i8o, 183, t86,
Independens 473. 187, 191, 2ï$, 2$i, 2$7, 272, 276,34i,
6~8 INDEX NOMINUM ET RERUM

3$o. 371-376, 383, 386-389, 408, 430' Interpretan 497'·


480, $32, $23, $28, $29, $32, $39, $44. Intcrpretatio 114. 118, 119, 288.
$$3. $$6, $8:, 610,6ï2, 61$, 619-623, Interrogare 494, 497.
212.
626, 628; (~.) 83,376, 378. 386. Interrogatio
Influxus 13, ï4. $ï3. $21.· Intersectio 117,120, 144, ï$2, $44, $$~-
Infra 477. $36, $83, 6ï3.
IntervaUum 166, 242,6o$, 608,609.
Ingeniosus 21$.
2IS, 220,, Intestioum 46$.
Ingenium 161, 170, 2ï2, 218, 220, 49$,
495,
$62. Intimus 94.
Ingredîens 166. Intra 478.
Ïnguen 463. Intrin~ecus 9, $19, $2i.
Inhaerere 437. Intuitus 45, 46.
MMesio 438. Inutilis 2$8,262.
Inidalis 204, 207. Invadere $07.
Invenire 494.
Injuria $o6.
Innitens 481. Inventarium 162, 163, 214, 2i$, 219,
Innominatus 428. 228,229.
innumerus 257. Inventio 32, 33, 37, i$3, i$$, i$7,161-
Insaiptio 223. i6$, 182, 2i7, 219, 330, 389,49$, $$y.
Insecabilis 10. Inventorius 30, 31, 34, 165. V. Ars in-
Insectivorus 458. veniendi.
Insectum 4$4, 4$$. Inventum 33, 34~ 37~ 4it 4~ 94< 168,
InsensibiÏis 224,441. 21$, 2ï8.
Insidiarï 494. Inversio 327, 379,42$-4~7'
Insigniiicaos 377. Inversus 427, $44.
Insipidus 488. Invidia 493'
Instabiîîs 486. Invitus 498.
Instans 270, $41, 620. Involvere $1, 8$, 27$.·
Instantaneus 616. Ira 492.
Instantia 221, 249. Ire :491.
Instantiae crucis 174. Ms:3$6,43~ ~3-
Instinctus $90. hrationaUs 166, 613.
Insdtutum ï$i. Irregularis 4$i.
Instrumentum 99, 12$, 167, 2ii, 223, hrepetibilis 2$6.
228, 2$6,472~ $~7' Irresoluble 187.
Insula 443' Irridere Soo.
Integer 43-47' 5~, 59, 63, 66, 69, 566, Irrigare 486.
571. 377. Isagoge $61.
Integïalis 3$7-36i. Isopenmetrus 241, 272.
Intellectualis 182, 219, 324, $$6. Isoscdes $$2.
Intellectio $3$. ITALIA 420, 592.
Intdiectus 23, 24, 27, 29, i$9< 283, 333< ~aJ<CtM 434'
334. 337. 3$i. 389,493.497. $92. Ivo~eP.): $61.
Intdligentia 71. 496, 519, 590. V. !ZQPIERDO 560, $6l.
Scientia.
IntdïigtMIis n, 12, 38, $~. $9~. $9~. JC==Juns<:onsultu~.
Intensio 290. Jaccre 4~$'
Interjectio: 288, 3 $3. · Jacere 477< 481.
Intermedius 6o$, 6o6, 616-619, 624. Jactus: $y$.
Interminatus 149. i$o. Jaspis 449.
Intemodtuïn 4$4.· jeu v. Ludus.
Intemus 8,14,189, 28i, $90. Jocari $00.
INDEX NOMINUM ET RERUM 6~

JOSUA:$9I. Latruncutarius (ludus) 212.


Juba 466. Latus (adj.) 439, 476.
Jucundus 47$. Latus (subst.) 440, 44:, $82.
JûDAS 24, $20. Latus rectum !i$, ï20, 123.
Judex :2ïi-2ï3, $04, $o$. Latus transversum 107, :i6, 120, 123.
Judex controversiaruM 221, 28$. Laudare 493, 499.
Judicata (res) $04. Lector 557.
Judicium $6, 73, i68, 184, i88, 189, Lectus 469.
212, 2i4, 3i9, 419' 434. 493. 504. Legatum 502.
Junctura 161. Legatus 503.
JUNGIUS 211, 219, 244~ 287, 330, 343, Legislator 214.
406,426-429, $ï6, 538, $8i. Legitimus 43, 74, 76, 184, 198, 202.
JUPITER 442, $92. Legumen 4$3*·
Jurare $08. Leguminosus 4$i.
Jurisconsultus: 170, 17!} 177, 211-214. Lemma 260, $4$.·
228,)40, 3$3. Lentus 487.
Jurisprudentia 40, 1$$, 19~ ~~7~ Leporiformis, Lepormus 4~9, 460.
$17. Lethaeus 168.
Jus (droit) 211, 214, 244, $04, $17. $iS; i Leucogaea 447.
Gus) 466. Levis 492.
Jus Romanum 5o4. Levitas 480.
Justitia 3, 8, 22, $$, 161,260, $i6, $17, Lex 7,1$, 19-24, 31,32, 3!. 36, 7~. 77.
$3 $ Régula justitiae 349. 8i, 84, 127, i$7~ i$9) 163, i93, 196,
Justus $$, 331. 202, 211, 213, 221,243, 339. 3~ $04,
528, $90, ~93, 624.
KetpBtOY~TT~c 20. Lex Mêlions 528. V. Continuitas, Ho-
KECKERMANN330. mogeneus, Subaltemus.
KENTMAN 448. Liber (adj.) 20-26, 391, 402, 405, $19,
KEPLER: 178, 341. 34~ $6i, $93. $20.
KiRCHER(le P.) 223, 280, 536, $37~ Liber (subst.) 93-9$, i6i, 169, 21$, 219,
$6i. 222,470, $6o.
K<!<r{to<$3$. · Liber rationum 214, 21$.
Kuptott a~oce: 211. Liberalitas 493.
Libertas 21, 22, 2$, 26, 498, $92.
Labium 461. Libertin 226.
Labor 492, 49$. Libra 211, 221.
Laboratorium 9$, 420. Licitus $ 17.
Labyrinthus 73~ 336, 420, $92, 609, Lien 465.
61o. Ligare 483.
LA CHAISE(le P. de) $29. Ligata 498.
Lac 94, 461. Lignaria 224.
Lacerare 483. Lignum 487.
Lacus: 442. Ligo 470.
Laetitia 492, $17, $27. LLaitatio 22, 24, 86, 202.
Laevis 487. Lîmitatus 47$.·
Laicus 503. Limus 444, 447.
Lana 223, 466. ZMM-~ 178.
Lapis 39, 224, 447-4$o~$26. LYNCKER$36.
LA Roo]OE(l'abbé de) 428. Linea $o, 99-101, io$-io9, 114-117,
Lassitude 495. 122-130, 133-138, 148, i49, ï!~
Later 448, 467. 181,191, 242, 248, 257, 265, 383-38$,
Z<~MMM3$, i$2, 18$, 22$, 289, 43$. 388, 410, 431,432,43$, 439, 448, 483,
650 INDEX NOMINUM ET RERUM

484, 522,523, $~4.539. S4S. $47. 550, LUCRETIUS 232.


$54, 582-584, 610613, 619-622. V. Lucrum: 500.
Recta, Curva. Lucta 495-
Lineamentum 248. Ludere 494.
Lmearis 152, 247, 584. LUDOLPHde Cologne i $4.
LineoÏa 386, 6o6, 617. Ludus 212, 226, 290, 470, 560, $6ï,
Lingua 8, 35, 65, 99, 151, 158, i6o, $68, 569.
193, 221, 223, 225, 228, 285, 290, Lumus, Z.~MMtM 177, 330, 3$$, 43$,
352, 353, 434; (<w~.) 462. $11, $6i.
Lingua generalis, universaHs, rationalis, Lumen 9, ic, 178, 341, 489.
philosophica 3, 27-29, 71, 94, 152, Lumen naturale $16.
156, 176, 184,185, 243, 277, 279, 28i- Luminare 442.
290, 434, 435, 524. V. Scriptura. Luna 442, 592.
Lingua Naturae 429. Luna fixa $2.
Linus 223. Lusor $$6.
Liquare 486. Lutum 44$.
Liquescere 486. Lux 38, 432, 489.
Liquidus 55, 56, 444, 461, 613, 614. Lydius (lapis) 449.
Liquor 167. Lyra 470.
Lis 494.
Litera 43-50, 58-69, 78, 99, 105-109, MACEDO 27.
n2, 115-119, 125, 135, 139, 141-143, Machina 26,94, i6$, 167, 2i8, 223, 361,
146, 184, 196, 204, 314, 245, 256, 290, 467. $6ï, $72, $96, 597.
497. 53~-2. Machina arithmetica $73.·
Literalis 43, 46, 572. Machinatio 49$.
Lithanthraces 447. Magazinum 229, $27.
Litigans 504. Magia $11.
Lobus 465. Magister ~CM~M~ (PIERRE LOMBARD)
Locare 501, 502. 25.
Locatus 480, 590. Magnes 447, 449, $73, 592.
Locus 9-11, 14, 15, 171, i86, 255, 287, Magneticus $61, 592.
289, 407, 434, 480, 540,599, 604-609, Magnetismus 593.
614-620, 623;(~MM.) 100, ii5, ii6, Magnitudo 11-13, 37, 38, 99, 106-144,
121, 144, 145, 351,550, 554, 555, 583; 147, i$2, 178, i8i, 190, 226, 262, 26$,
(~f.) 37, 2ii, 330, 355. 273, 348, 349. 361,407, 522, 525, $42,
Locutio 188. $48-$$o, $$8, $76, $83-$8$, 617.
Logarithmus 349, 559. Magnus:47$.
Logica 36, 43,53,71, 72, 175-179. 183, jM~(MM~<Mt 226.
194, 206, 211, 2i8, 219, 238, 244, 330, Major 47$, $i8, $64.
338, 343-348, 354. 4io, 419.4~0, 424, Major (propositio) i9$-2o8, 316, 414.
426, 5ii, 525-528, 53:, 532, $56, 597. Major (terminus) 84, i9$-20$, 318, 319.
Logtcus 70, 71, 77, 80, 207, 209, 221, Mala 462.
226, 232, 243, 249, 253, 338, 356, 382, MALEBRANCHE 189, $46.
406, 410, 412, 415, 417, 427. 51~ $25. Maledicere 499.
Logistica 37, 349, 525, 531, 550. Malleabilis 74, 7$.
Logometra 211. Malleabilitas 449.
Longitudo 610. Malum 24, 29, 71, 93, 474, $27, $3$.
Longus 439, 476. Malus 468.
Loqui 497. Mamma 463.
Lubricus 487. Mandibula 460, 461.
LUCANUS 169. Mansuetus 492.
Lucifer 596. Manuale 160.
INDEX NOMINUM ET RERUM 65 t

Manufacture 227, 228. Medium (miHeu) 479; (moyen) 13,


Manus 71, 460, 464. i4,37~7,ï69,2$6,472,473,327,373.
Marcescere 490. V. Finis.
Mare: 442. Medius (terminus) 83, 84, i9$-202, 20$,
Marga 444, 447.· 348, 317, 3ï9, 327.V.Natura,Scientia,
Marina 223, 227. Moyenne.
Marinus 4$6, 4$7. Medulla 4$4.
MARioTTE 148, i$7, 170, t82. Medulla spinalis 461, 463.
Maritus $01. Melitites 447.
Marmor $8, 76, 449. Membranaceus 4$$.·
MAROLLIUS 222. Membrum 276.
MARSHALL
(WHÎIam) 283. Memoria 33, 37, i$2, 184, 225, 28i,
MARTINIUS $09, $10. V. CORNELIUS. 491.
Mas: 491. Memorialis 70.
Masculus 243,4$i, 4$4. Mens 7, io, 13-23, 34, 43, 44, 93. 94,
Massa 14, 218, 438, 441. 131, i$6,161,189, 192, 217,343, 344,
MASURIUS 502. 375, 376, 404, 40$, 429,313, 514, 526-
Materia 2, 3, 7, io-i8, 22, 38, 98, 123, 330, $33. 594, 6i4.
174, 18$, i86,191,214, 219, 342, 472, Mensa 469.
$1$, $20, $34, $90, $96, 614, 622, 62$; Menstruus 461.
(7~.) 71-73, 77, 84, 184, 221, 2$6, Mensura 1,2, 17. 18, 49~< 566-$68.
432. V. Forma. Mensurare 496.
Materialis 184, 261, 403, $20, 626. Mentum 462.
Materialista 224. MERCATOR 180.
Mathematica 8, 34, 38, 98, 123, i$4, Merces 301.
168, i7$-i78, 225, 333-338, 354, $31. Mercuriale 449.
Mathematicus 32, 33,94, i$3, i7$-i8i, Mercurius $2, 444, 4$o. V. Argentum
189-192, 2ii, 22$, 227, 335, 339-342, vivum, Hydrargyrum.
346, 410, 417-420, 438, 439, 47~, $26, MÈRE $7$.·
$42, $63, $84, $90, $97. Mept<m~ 354.
Mathesis 341, 34$-348, $2$-$27, $43, Meritum 2ç6,
236, 472.
$$o, $$6, $6i. MERSENNE (le P. Marin) 27, 178, 191,
Afo~~M rationis 193.· $9ï.
Mathesis universalis 348. Merx $01.
Maturus 490. Mesenterium 465.
Ma~dËa 462. Metagogicus 388.
Maxima 118, 130, 2ii, 229. Metallica (res) $26.
Maximum 16$, 475, $23. Metallicum 449, 4$o.
Mechanica, Mechanicus 7, 12, 38, 144, Metalîum 39, $o-$6, 6$-67, 74, 7$, 84,
i88,191, 2i8, 223, 224, 228, 244, 333, 224, 433. 446-449.·
341,342, 34$, 420, 542, $$9, $9$, 626. Metaphysica 2 5, i$2-i$$, 173-179, ï9i.
Mechanismus 12, i6, 33$.· 192, 228, 244, 336-341, 348, 333, 336,
Mediastinus 464. $69, 626.
Mediatus 619. Metaphysicus 17, 20-22, 176, 290, 341,
Mediceus 592. 342, 400, 432, $21, $43, 627.
Medicina 12,93, i$3-i$6,176, ï88, 212, Meteorologia 38, 39'
2i$, 226, 333, 334, 337, 409, 526, $28. Meteorum 60-64, 443.·
Medicus 4, 170, 212,213, 343, 418,420, Methodus 30, 33, 31, 9~-94, 9~, 123,
$9!, $96 143, 146, i$3, 138-166, 169-180, ï87,
Mediocris 47$. I90-.I92, 214-216, 221, 22$, 228, 248,
Meditari 49$.· 263, 343, 330, 33i, 4oo, 403,412, 413,
Medit&tlo 218, 219, 226-229, 626. 417, 420, 3ii, 313, 330, 340, 337-363,
653 INDEX NOMINUM ET RERUM

$72,$7~ S77.37~ 383, $94-6oo, 613. Molestus 47$.·


628. MOLINA,Mo~MM~ 2$.
Méthode de J'UMt~MJt~ 97'~4!' 174* Mollis 486.
57~ 574. 577. Mollities 38.
Méthode des indivisibles ï0$. Momentaneus 602-608, 619-623.
Méthode des infinis 99, io$. Momentum 10, 211, $97, 600-609, 6ï$-
Méthode des tangentes 121. 625.
Metus 569. Monachus $72.
Mexicanus 343. Monarcha 218.
MicRAELius $09, $io. Menas 10, 14, 408, 526, 528.
Microscopium 224, 33$, 4$2.· Moneta $12.
Miles $03.· Mons 443.
Milice 227. .Mb~MM~ard~MM 419.
Militaris 212, 223. Monumentum 22$, $9$. ·
Millenarius $1. Moralis(scientia) 40, i$3,i$$, i7$-i8o,
Minari 499. 191,192, 336. 338, $$6.
Minérale 53, 74, 84, 44~444. $26. Moralis 221, 244, $i$.·
Minimum 16$, 47$. Morbus 3, 4, 93. 328, 429, 490.596.
Minimus 166, 604-606, 614, 6i$, 623. Mores 3, 499'
Minor 47$, $i8, 564. MoMN 178, 191.
Minor (propositio) i9$-202, 20$, 316, Morochthus 447'
4i4. Morphica $47'
Minor (terminus) 84, 19$-202, 20$, 208, Morosus 49~.
318, 319. Mors 16, 473, <$99)600.
Minus (alg.) 69, 78, 79, 86, 89, 127, Mortalis 211.
146, 27$. Mortalité 560.
Miraculosus 618. Mortuarius $61.
Miraculum 7, 8, :2, 19, 20, 154, 508, Mosaica (philosophia) 7.
$09, 617, 618, 626. Motif 226.
Miser 3, 4, 79 sq~' Motor 18, 19.
Miseratio 493.· Motrix (vis) $94.
Miseria 89, 5o8. Motulus 606.
Misericordia 492. Motus 7, 10-13, 22, 38-40, n$, 12$,
Misericors 241. 128,129, i49. i~, i$3,16$, 177,178,
Missionarius 3, 4, 8, 279. i8$, 190, 191, 257, 287, 342,343, 348,
Mitis 492. 4oo, 40$, 431.464, 479-48$, 491. $22-
Mixtio 490. $2$, 528, $47, $$o, $$i, $90, 593-599,
Mixtura 441. 604-627. V. Quantitas.
Mixtus 38, 98,123, 441, 490. Motus perpetuus 171, 343* 4i8.
Mnemonica 37, 5 II. Movere 479.·
Mobilis 12$, 60$, 6o8, 6i6, 617, 620- Moyen âge 225.
623. Moyenne proportionnelle î2i, 14$, $88.
Modalis 49, 7$, 77, 83. Multiplicandus 496.
Modificatio 14. Multiplicatio 47, $4, 6o, 63, 64, 67, 86,
Modulus 163, 223, $96. 87, 100, 107-113, n8, 120, i2$, 146,
Modu<;(~.) 36,43, 76, 77, 83,202-209, 147. 173, 368, 386, 496, $$6, 582.
221, 229-231, 247, 248, 298, 303,3ii, Multiplicativus 290.
31~ 328, 330, 406, 4~; (~~M.) Multiplicator 62, 6$, 496.
288. Multiplus 566, $86, $87.
.M~M~MMM (Elector) $36. Multitude 476, 496, $29, 613.
Molaris 460, 462. Mundanus 39, 623.
Moles 22, 21$. Mundus 10-13, i8, 39, 50, 117, 124,
MMXNOM!NUMETRERUM 653

ï78, 179,192,40$, 442, $i9, 522, $29, 316-321, 368, 378, 380, 390, 398, 416,
$30, $3$, 622, 623. 427, 47$, $13, $44. V. UriversaHs,
Munimentum 222, 242, $96. Particularis.
Munus 503. Negatus 64, 70.
Mut-ana 224. NegHgentia 91.
Musaicus 224. Negotium 49$.·
Musica 8, 99, 223, 244. 277-280. Nervus 461.
Mutabilis 473. NEWTON :12.
Mutatio 9, 38, 39, 12$, 128, i$8, 342, NiCAISE 232.
47$, $2i, $28, $29, $90, 594, $97, $99, Nidor 488.
602,604, 6i$, 616, 620-627. Niger 489.
Mutuus: 427. Nihil 160, 2$o-2$6, 26$-?67, 275, 3$6,
MYM'FORTÏUS: $6l. 430, 431, $i2, $44. 564, $8i, 626. V.
Myops 562. Rien.
Mystenum 285, $o8, Sog, 626, 627. Nn.us 446.
Nisus 1$.
Naphtha 444. Nitrum 94, 44$'
Narrare 497.· Nix 60-64.
Nasus 461. Nobilitas $00.
Natare 491. Noctumus 4$8.
Natio 93, 9$, 223, $oi. Nodus 484.
Nativus 444. Nomen 3$, 36, i$i, 169, 185, 206-208,
Natura 3-8, 13-16.20,21,26, 38-40, SI 241-24$, 282, 286-289, 432. 435. 497.
61,64,81,8$,94,9$,113.117.124,1$!- $12.
i$3, i$9, 162-166, 182, 187-190, 2ii, Nomenclator 3 $4.
2Ï2, 21$, 219, 224, 22$, 2$2, 2$8, 333, Nominalis 220, 432.
334, 402, 40$, 416, 419,430-433. $o8, Nominativus 3$, 36, 434.
5i3. $i9. $33.542, $44. $90. $92. 602, Nominator 44, 45, 66, n8, $79. V.
604, 6o8,612, 6i$,6i8,620,621, 62$- Denominator.
627. V. Theatrum. Nominatus 428.
Naturae mediae 597. Non 68, 70, 230, 252, 256, 259, 262,
Naturalis 1$, 19, 22, $6, 71. 73, i$i. 273-27$, 32$, 36$, 380, 394-396. 421.
167, i82,189, 44i. 596, $97. Non-Ens 232,233, 236, 237, 2$2, 259-
Natura prior, posterior 146, 147. i$9. 262, 271, 310,3 $6,368,370,421, $i2.
220, 241, 242,2$3, 2$$, 471. 476. Noologia $11.
Nauta $73. Norma 419.
Nautica NORTHUMBRI.E (dux) 222.
223, 419, $72.
Navigatio 419. Nota 76-79, 86-92, 189, 217-220, 257,
Navis 467. 360-362,433. $i2-$ 13. $$6.
Necessarius 1, 2, 13, i6-20, 23, 26, i86, Notatio 423.
187, 2ii, 2$$, 259, 271, 272, 3$6, Notio 11, 16-2$, 43, 49-$7, 62, 63, 66,
368, 37i. 374,376,387-389. 402, 40$- 71, 72, 81, 8$-89, 120,124, i58-i6o,
408, $19, $20, $34. $3$. 624. 21$, 220, 23$, 243, 2$6, 300, 328, 34I-
Nécessitas: 7, 17-24. 221, 271, 39~. 402, 346, 3 $6,360. 3~8, 37~. 3~4.386, 396,
40$, 499. $19. $2$. $34. 400-403, 424. 426, 43$. $12. $20, $2i,
Negare $2, 497. $28, $39, 6i2.
Negatio 43.63-6$, 69,76,78,8$, 86, ioo, Notionalis 300, 301, 311, 3 $6.
111, 229, 239, 2$4,273,27$, 381. 383. Notitia 31, 39, 62, 72, 416.
386, 390. 392, 4o6,427. Novenarius i$4-i$6,277, 278, 336, $8i.
Negativus 48, $2, 61-63, 66-69, 8i, 86- Novus 480.
89, ïi2, n3, i37. i87. 194-202, 205, Noxius 47$.·
221,238, 256, 262, 274,293. 3o8,309, Nubes 442.
65~ ÏNMXNOM!NCMETRERCM

Nucha 462. Onendere 494, $07.


Nucifer 453. Offerre 494.
Nucleus 454. Oincialis $04.
Nudus 13. Oindum 212, 223, $03, $04, $ï7.
Numen $08, $9$. Oleum 94, 44$, 4$o, 487, 488.
Numerator 42, 63, 66, n8, $79, $8o. Olfactus 190.
Numericus 14$, $78. Omissio: 63.
Numerus 9, n, 17, 18, 26, 31, 37, $o, Omissivus 62.
6t, 66, 70, 8i, 9$, 103-108, ii7,139, Omnipotens 242.
143-146, 149. 134. 15$, 162,168, 170, Omnis 234, 252, 2$4, 321,362, $23.
174-176, l8l, 187, 190, 191, 214, 227, Omniscius 10, 1$, 2$, 262.
235, 240, 247, 262, 26$, 277-279, 290, Onomatopϕa i$i.
3~ 346, 348, 3$8, 377, 381, 388, 389, 'Ovo{tatTonot6?v3$'
420, 424, 429-4)1, 4~, 476,496, $2$, Ontologia $12.
$29, 542, $$6, 566, $7i. 374-$77, $8o, Onus probandi 189.
$83, $86-$89, 611, 612 V. Fractus, Opacus 489.
Integer. Operatio 94, 97, io$, 107, II 0, 114,
Numerus characteristicus 42-92, 245, ii7,122, ï4i, 148, i68, 349~ 350.
247, ~8, 385, 386,396. Operatrix (idea) 12.
Numisma 223. Opes $27.
Nutritio 490. Opinio 184, 213, 21$, 496, $27.
Oportere 474'
Obex 468. Oppositîo 43~ 7~* 80,82, 221, 229, 232,
Objectto 189. 303, 306.31~ 334,398,427.
Objectum 2$, 27, 47!. Oppositus 17, i8,29,102, io4, io8,109,
Obligatio 502. n2, ii7,126,130,137~ 186, 2o8, 209,
Obliquitas 28$ (gramm.) 3$$, 3 $9' 2$$. 369-371) 374, 387~397) 47~ 619.
OMiquus 14$, 477; (~M.) 221,244, Optare 498.
287. 3$7-359< 389, 427,428. Optica 13, 38, 244, $$9.
Obolus 603. Optimus v. Bonus.
Observare 493.· Orare 508.
Observatio 33, 46, 48, $3, 74, i59< ï68, Oratio 434, 498.
174, 22$, 228, $92, 596. Orbita $93.·
Obsidere $07. OrdinaHs 290.
Obsidio 223. Ordinarius 7, 28$, 473*·
Obstaculum 472. Ordinata, Ordonnée (~M~.) 11$, n8,
Obvertere 481. 120, 121, 558.
Occa 470. Ordmatrix (mens) 7.
Occasio 2$6, 472. · Ordinatus 16, 544.
Occasion&Hs v. Causa. Ordo 7, 14, 29, 33, 34, 37, 71, 73, 77,
Oecultus I t, 12. 85, 141, i$8-i6ï~ 164, 168, 171, i8o,
Occupare 480. 214, 21$, 219,2$$, -:$6,327, 381, 407,
Oceanus $12, $30. 429, 476, $28, $3$, $44, $4$.
Ochra 447. Ordo (ecclésiastique) $, 28, 92, 95, 223.
OCT~IUS PISANUS 222. O~CaW~M 3-$.·
Ocularis 460. Organicus 13-16, 39, 40, 438, 441,4$o,
Oculus 40~ 49, 7t, 189, 2~x, 361. 461, 462, $26, $27-
Odium 492. Organismus 16.
Odor 38, 190. Organum:i$, 190,223,228,33$, 337.429-
Œconomia, Œconomicus 39, 223, 244, Organum pneumaticum 470'
499, !27, $28. OnginaUs 5 26.
Œsophages 46$. Ongo i, 1$, i$i, 164, i6$, 225.
INDEX NOMINUM ET RERUM 655

Omamentum 223, 467. Parsimonia 493.·


Ortivus:$26. Partes: $04, $o$.
Os (oris) 461. Part!aUs 357-361.
Os (ossis) 461,464. Participium 286, 289.
Ostensio 220. Part!cula 1$, i6, $22;(~WMM.) 3$, 36,
Ostium 468. 71, i$2, 221, 244. 2$$, 287-291, 339.
Otium 49$.· 3!3, 3!7-36ï, 434.
Ovalis t$, 479, $i2. Particularis 7, 49, $6) 59' ~4, 6$,
Ovarîum 4$i,4$4, 46$. 78, 8o, 82, 83, 8$, 9i, 126, 127, 162,
Oviparus 4$6, 4$9,460. 193*202, 205, 206~ 221, 247, 248, 254,
Ovulum 465. 255, 294, 3~2, 3i8, 321, 328, 387, 398.
OZANAM I$0. Particularis ACSmMtiva 43'48, $ï, S2,
S $-62,69, 72, 7$-8$, 88-91, 193, 19~-
Pacidiani 3, 4. 199, 233,236, 246, 254, 293,300-306,
Pacidius 3, 2io, 217, $i$, $68, $94' 3ïi, 317, 3i8, 322, 328,369, 370, 3?8,
Palatum 462. 383-387, 392-398, 412, 4i3, 4i6.
Palearia 462. Particularis Negativa 43, 46, 48, $2, 6i-
Pahna 464. 64, 70-72, 75-8$, 92, i93. 196, i99,
Palmipes 4$9* 233, 236, 246, 2$4, 293, 300-303, 306,
Palpabilis 217, 400, 441, 48$. 309, 3ii, 317, 323, 328, 383-386. 392-
Palus 442. 394, 397, 398, 412.
Pancréas 466. Pardcularitas 61, 76, 78, 8$, 194.
Pandectes 228. Parvitas 617.
Pandura 470. Parvus 475.
Panis 466. PASCAL (Biaise) 98, 124, 181, 220, $7$,
Pannus 466. 389.
Papilla 463. PASCAL (pape) $.
PAPINIANUS 340. Passerinus 4$7.
Parabola 107, ii6, 117, 123, 13$, 146, Passio 9, 38, i6o, 191, 475, 492-494,
i68, 172, 174, 431.· $21, 622, 623.
Parabolique 122, 146. Passivus 188.
Faracentricus $93. Pater famUias 21$.
Paradoxe 401, $33, $8i. Pati $04.
Paraenesis 219. PatîenHa 492.
Parallda, Parallelus 116, 149, 439, 477, PATRiTius(Frandscus) 177.
553, 610, 6n. Patronus 504.
Parallelogramma 177, 61o. Paulinitas 26.
Paralogismus $7, 178, $84. PAULus 26, 239.
Paramètre n6. Pauper 603.
Parcere: $0$. Paupertas $00, 603.
PARDIES (le P.) 222. Pavimentum 468.
Parenthèse 102-104, 133, 137, 139, 143. Pax: 213.
Parere 491. Payen 226.
Parhelium.: $23. Peccatum 67, $17.
Paria 48. Pectus 463.
Paries 468. Pecunia 469, $27.·
PARIS (&OMM~) 287. Pedatus 455.
PARIS(M~) $71, $77. P~MM 374.
Parole 99, 176. PEIRCE 425.
Pars 13-1$, ï8, $o, 149, 23$, 242, 268, PEtRESC 448.
384,461,478, $66,604,613, 61$, 623, Pellere 481.
626. V. Partes, Totnm. Pelliceum 460, 466.
`
656 INDEX NOMINUM ET RERUM

Pellis 460. Philosophia 7, 8, i79, ï88, 189, 334,


Pendulum $73.· $24-$27, $94-$97, 608, 626.
PENELOPE 6ï~. Philosophico-Theologicus 400.
Pensio $ $7. Philosophicus 170, i8$, 221, $92. V.
Perceptïo 10-16, 388, 49$, $14, $28, Character, Lingua.
$39. Philosophus 170, 177, ï88, 213, 2i$,
Perçusse 482. 22$, 227, 339,340, 343.48i, 396. 604,
Perdere 494' 62$, 626.
Peregrinus $01. jP~a~OMMM $90-$93.
Perfectio 3, 9' 22, 24, 93, 222, 40$, Phoronomia $2$, $26, $97.·
429, 431. 474. $17, $21, $27, $34. $3$. Photianus 163.
6i2, 614. Phrasis 71, 72, 169. 3$2, 3$3-·
Perfectus 13, 220, 258, 31$, 3$7,40$, Physica 19, 38, 39~ 9~~ 94. 1~-ï~,
407, 432, $20, $21, 625. ï7$-i78, 192, 2i8, 22$, 228, 244. 335-
Pericarpium 4$4' 337~341, 342, 354, 420, $96, $97.
Periculum 2$6,473. Physicus 19-24, 39* 94, 190, 191, 221,
IIeptep~at 214. 232, 40$, 439, 44i, 479* 5i5* 321, $2$,
Periodicus 574, $8o. $26, $42, $93.
Periodus 71, 289, 498, $74. Phytivorus 457.
Peripateticus 341. Pictor 10, 562, $90.
Peripheria 478, $49, 554. Pictura 224, 470-
Pefitonaeum 463. PlERRBLE GRAND $6l.
Permanens i$7, i$8, 473.· Pietas 6, 8, 8$, 9$, 342, $i6, 626, 627.
Permittere 2$6, 472. Pignus $03.
Permutare $01, 502. Pilosus 460.
Perpendicularis 11$, 117, i2i, 122, 131, Pilus 466.
i34,i3$, i43. i $0,477, 582. Pinguedo 461.
Perpetuus 441, 62$. V. Motus. Pinguis 444,488.
Perplexus 484. Pinna 456, 466.
PERSIA, P~~ $, 287. Pinnula 466.
PERSIUS 502. Piscis 456.
Persona 1~, 18$, 281, 290, $oo, $04; Pisdvorus 458.
~) 3$3. · Pistillus 454, 470.
Perspectiva 15, 163, 223, 526. Pîus 219, 626.

Perspicuus 489. Placere 494.


Pertinere 2$6, 473.· Plaga 477, $73.·
Pervius 483.· Planeta:442,!9i*S93'
Pes 4$9, 460, 464. Planetarius $93.
Petere 499.; Planipes 458.
Petrinitas 2j6. Planisphasnum 222.
Petroleum 444. Planta 86, 164, 182, 224, 4$o, 4$2,4$3t
PETRus 26, 239, 37$, 376, $20. $26; (<ÏfM<.) 464.
PETRUSHISPAN US 330. Planum 149, 242, 439, $40, $41, 548,
F~o 7, $98. ~i-S76, $83,601,613.
Phsenomenon 10, 12, 14, 32-34, 38, 39, Planus 123, 257, 476.
174, i8$, 329,3$6,360, $23, 528, 534, Plastica (vis) 12.
$90, $93. PLATO, P~MMCt~ 7, I$2, 226, 330,
Phantasia 491. 338, 341. ~68, $94.
Pharmacon 3, 4. Plebejus Soo.
Pharmacopoetica 224. Plenus 10, il, i86, 480, 6iS.
Pharos ~CMM~fMM$60, $6ï. Plica 48$, 6ï$.
P~~t&M, ~t&o~MhM 594, 627. Punius 212.
ÏNDEXNOMÏNUM
ETRERUM 65y

Pluma 466. Postentas 93, 9$, 225.


Plumbum 224, 448. Posticum 468.
Plura 239, 400. Postulatum 166,23$, 250, 2$i, 266-268,
Pluralis 244, 281. $i9, $38.
Plus (<) 78, 86, 89, 146. Potens 376.
Plus Ultra 217, $ï$. Potentia 13, 38, 330, 342, 343, 429,
Pneumadcus 38, 167. V. Organum. 474. $i7! $90~ 604. 626; (~.) 107,
Pneumatolog~a $26. 132, $44, $$8, $6i, $71.
PœograpMa 38, 526. Potestas 8, 25, 73, 169, 171, 211, 218,
Poema 279. 417, 420, 43i, $02, $14, $17, $i8, $$9,
Pœna SoS. $96; (<) $7$, $8o.
Pœnitentîa 493.· Potus 466.
Poe$îs 278. Practîca 40, no, 144, i8o, 187, 226,
Poetka 8. 227.
Poliorcetica 223. Practicus 183, 223, 354, 524, $2$, $27.
Politica 4, 40, i$$, ï$6, 226, 244, 527, Praeceptum 93, 2ii.
528. Praecognîtum: 5 I I.
Politicus 170, 227, 343, 419, $03. Praedeterminatio 22-24.
Pollen 4$i, 4$4. Praedicamentum 9, i6$, 330, 346, 391,
Pollex 464, 603, 6o$.· 4$3, $14.
POLONIA 44$. Praedicatio 194, 390, 391, 427.
Polus $73. Praedicatum 1, 10, n, 16-18, 21, 42-$!,
Polygone 182. $$-62, 6$-7i, 7$-79, 84-92, 193-202,
Polynôme 119. 20$, 241-247, 2$2, 262, 272, 273, 293,
Polypodus 4$$. 294, 312,316, 321-324, 32-7,3$2, 362,
Polypus 456. 374,379, 388,39~, 398, 40~-406, 428,
Pomaceum 224. 43$, $13, $20, $2$, 526. V. Subjectum,
Pompholix 447. Inesse, Quantification.
Pondus 171. Proefatio 218.
Pons 467. Pons ~MMfWM 70. Praqudicium 189.
PopMA(Ausonius) $09, $io. Praelegatum 502.
Populanter $91. PraeUum 223, 507.
Populus 93, 170, 22$. Praernissa 72-76, 83, 84, 89-92, 176,
Porphyrites 449. i9$-202, 2o$-209, 229, 230, 247, 248,
Porta 168, 170. 317, 318, 3$2, 412, 41$'
Portare 481. PKeparans 472.
Portio 18. Praeposïtîo 184, i8$, 24$, 287-290, 3$$,9
Porus 483. 434, 435.·
Positio 8, 9, 63, 77, 147, 274, 407, 477, Praescriptio $02.
528, $40, $41. Praesens 480.
Positïvus 62, 63, 67, 86, 87, 137, 247, PMBsentia $28.
2$3, 268, 3$6,47$. Praestare $02.
Possessio 24$.· Praesumtîo 211, 21$.
PossibUis 2. 3, 7, 13, 17, 19, 22-24, 63, Praetentus 289, 480.
11$, l66, l82, 220, 2$ 3-262, 271, 328, PRjETORius 223.
360,364,369-376, 392, 40$, 407, 431. Praevidere 22-24.
432, $13, $20, $29, $30, $33, $34, $70. Praxis 33, 3 $4, $96.
Possibilîtas 18, 23, 24, i6ù, 329, 373- Pfehendere 485.
376, 431. 432, $20, $30, $34, $38, $69. Premere 482.
Possidere 473, $02. Preuve i$4-i$6, 176, 227.
Post 477.· Presbytes 562.
Posterior v. Natura. PRESTET(le P.) s46.
tNÉMTB DE LEIBNtZ. 42
658 INDEX NOMINUM ET RERUM

Primarius 2$, 230, 400, $82, $93' 334. 37i. 374,388,389,430,431, $$7,
Primigenius ï$ï. $6$, $66, $74. $79. $86, $87.
Primitifs 11,23, $o, $8, 86, 231, 237, Progressus 19!) 322, 6o$.
240, 24i, 255, 279, 324, 358-360, 425, Projectio 10, 1$, Sgo.
43$, $i2-$i4, 526, $74, $75, !8$.· Promtttere 502.
Primordia 619. Pronomen 244, 286, 288, 290.
Primus (~t~.) $9, 71' 72, 77, 7~, Pronus 477'
162, 187, 245, 2/7, $86; (~.) 219, Propinquus 603, 604.
221, $18. V. Absolute. Proportio 1-3, 9, 37. 14$, i$$, 177,
Principium 2$, 32, 33, 6i, 77, 80, 82, 349. 476.
i$8, 183,184,189, 194,196, 231, 375t ProportionaUs 149, $66, $82, $93,621.
394-397, $i3-!i$, $28, $30, $38. V. Di- V. Moyenne.
rectus, Reflexus. Proportionalitas $88.
Principium contradiedonis, identités i, Propositio 16-19, 32, 35, 42-$2, 60-71,
303, 412, $14, $2$, 528. 74-79, 82, 8$-93, 123, 148, 163-166,
Principium rationis (reddendae) 10, 11, 178-180, 183-186, 192-19$, i99'~o6,
2$, 270, 389, 402, $i3-$i$, $19, $2$, 216, 221, 232, 238, 241-249, 254, 260,
528, $30, $33, 545, 569, 6i8, 622, 625. 265, 300,312,321, 330,346, 361, 365,
Principium cocvenîentKe $26, $28. 366,377.380-382, 38$ < 39$-398,40),
Principium inveniendi 139, i$S. 406, 434, 498, $82. V. Affirmativus,
Principiumpositionis, transitionis $2$. Negativus; Umversalis, Partïculans,
Prior 476. V. Natura. Singularis Necessarius, Contingens;
Prisma 440, 469. Major, Minor; Categoricus, Hypothe-
Privatio r 430,604. ticus.
Privativus 29, 247, 268, 356. Propositiuncula 192.
Privatus $oo. Proprietas (~.) 19, 40, 6i, 86, 117-
Probabilis 39, I $6, 213, $1$. V. Verisi- 120, 124, 171, 173, 242, 2$8;(~OC.):
milis. $17-8.
Probabilista 213. Proprius 91, ~41, 242, 249, 404, 433,
ProbaMUtas 176, (182-183), 2io, 213, 476.
21$, 2l8, 221, 226, 232, 417, 419, Prosa 498.
$69. Proscribere 505.
Probare 496, $0$. PROSPER FAGNANUS 213.
Probatio 210-213, 373, 401, 402, 408, Prostata 465.
419, $i8. Prosyllogismus 417'
Problema 33, 98, 103, 107, n$, II9, Protoplastus i$i.
122, 123, 133, ï34, i37, 143-14$, i6i, ProverMum 3 $2, 353.·
162, i6$, 166, 169-171, 181, 218, 231, Providentia 6-8, 226, 491.
2$i, 263,329, 3$o, 3$i, 354, $$7-$$9, Provisionalis 337, $91.·
563, 577, 578, $83-$8$, $96. Provoeare 494.
Probus: $30. Provolvere 482.
Processus (in mûnitum) i. Proximus 604,6o$, 608, 609, 6i6, 619.
Processus (judiciarius) 211, 214. 219. Prudentia $6.
PROCLUS $39, $46,607.· Psalmi 6.
Procurator 504. Psychologia $26.
Proditio 506. Pubes 464.
Productum 42, $8, $9, 62, 66, 67, 77, Publicus Soo.
10$, 112, 126. Pudor 492.
Profanare $o8. POPFENDORF l8o.
Profëssio 160, 219, 223, 228. Pugna, Pugnare 5o3, 507.
Profundus 439. Pulcher 243, 474.
Progressio 31' ï46, 163, i8o, 229, 2$7, 1 Pulchritudo 243, $3$, 618.
INDEX NOMINUM ET RERUM 65~

Pullaceus 4$7. Quatemio 2$8.


Pullulare 490. Querï 494.
Puimo 464, 465. Quies 11$, $90, 6o$-6o9, 616*621,
Pulpa 454. 625.
Pulsio 482. Quiescere 479.
Puisus: 481. Quietula 60$, 6o6, 621.
Pulvinar 467. Quinarius 240, 241.
Pulvis $$, 167, $72, 614. Quindenarius 240-242.
Pumex 448, 449,483. · jpM!M~MCM<W~ 568.
Punctum ï$, $o, $8, 97, Ioo, 10$, io6, Quod 283.
114, 121-129, i33-i38< 143. i49. 152, Quoddam 321, 362, 394.
i66, 270, 409.439, 448, $22, $23, $40- Quotiens 47, 60, 496, $66.
$43. 347-~5, $7~ $82, $83, $97, 6oi,
603, 608-624. V. Ambulatoire. Radere 482.
Punctum visûs: i$, $21. Radicale 433.·
Pungere 482. Radicalis $6o.
Punire 505. Radius 157, i$8, 190, 489, 582, 6o6,
Pupillus 503. 6l2.
1 Radix 4$3, 4$4; (~MM.): 289; (M~.):
Purpureus 489.
Purus 98, 123, 474. 3, 69, 101, i09, n4, H7-I20, 134,
Pyramis 440. 144, 14$, i49, i8$, $6o, $71, $83. V.
Pyrita 449. Extraction.
Pyrîus (pulvis) $72. Raisonnement v. Ratiocinatio.
Pyrobolica 191. RAMUS,~a~M~a? 32, 163, i8o, 330.
PYTHAGORAS$30, $88. V. Tabula. Ramus 4$4.
jPy~wM~M 582, 588, 627. Rapax 458-46o.
Pyxis 419) 572. Rapina $06.
Parus 486.
Quadraticus 69, $77. RASPE I$I, 206, 210, 214.
Quadrato-quadratus 88, 14$, $78. Ratio (log.) i-4,9-22, 2!' 26, 33, 34,37,
Quadratura 98, 11$, ï24, 14$, i$$, 168, 49. !3< S5, 71, 73t 81, 94, 102, 107,
174, 223, 343, 584, 613. ni, II2, 130-133, 136, 146, i$9, 161,
Quadratus 31, 32, n6, 120, 249, 439, 164,183, l8$, 211,212,221, 242, 256,
$77, $78, 582, 6n, 612, 628. 2$7< 376,387, 389<402-40$, 41$, $i3,
Quadrupes 460. $14, $19, $22, $23, $23, $30, $33-
Quoerere 494. $3$, $40, $69, $93, $97'6op, 6i6,6i8,
Quaesitum $19, $96. 622, 625. V. Principiumrationis.
Quasstio 163, 167, 176, $13. Ratio (~) 6.8, 3$, 87, 93< 156, i$7,
Qualitas 9-12, 38-40, i6o, 188-191, 170, 183, 193, 211-214, 219, 226, 242,
28i, 348, 391, 433, 441) 48$, 490, 333. 33$, 343~373.419. !i~528,$92,
$2$, $26; (~.): 43-46, 71) 77) 8o, 85- 608,617, 618,622,6z6.
88, 196, 20$, 321,381. Ratio (méthode) 170-1731~9~, 2î9t 223.
Quantification du prédicat $9,194, 294, Ratio (~) 17, i8, 37) 44-47, f
312, 323. 107, n6, 120, i39, i49, i!2, 26$,
Quantitas 9, n, 147, 148, 173, 2$7, 290, 349. 43!, 54$, $49. ~o, $$7, $63,
348,361,390,391, 399, $2$, $34, $4S, $66, $76, $77, 6o6, 6n. V. Liberratio-
556, $$7, $63, $77, $8$, 603 (log.) num.
43-46, 7i,77-8o,8$-88,196, 20$, 300, Ratiocmdtio 2$, 33, 38,71,77, 94, 99'
312, 321, 323,381,428. i$2, i$4-i$6, 176, i77, i8$, 192, 196,
Quantitas motus 40$. 22$-229,336, 338, 343, ~o, 434, $63,
Quasi 28$,289. $88, $96, 626.
Quatemanus 17. Rationalis i$, i6, 2$, 3$, 36, 94, i66,
660 IKDEX NOMÏKUM ET RERUM

22i, 454, 49$, $2$; (MM~.) 146, 566, Religio 8, 9$, i$7, 226, $o8.
$7$,6i2, 613. Religiosu!! $91, 592.
Rationalitas 63. Relinquere 494*
Ratisbonensis 419. Reliquiae 223.
Realis 8, 93*9$! 185, 190,220,261, 393, Reliquum 476.
432, $33, 57$; ("M~.): 137, 138. Remedium 93, 429'
Realisatio $28. Remus 469.
Realitas 22, 39~ 523, 528, 530, $34. RENALDINUS 148.
Rebellio 5o6. RENAN :I$II
Rec!pere 494. Renés 46$.·
Reciprocus: 32,47. $4,$6, 193, 242, 243, Renommée v. Fama.
258, 393.406,43$, 544, $88, $89, $93. Renversée 137.
Recta: 97, 10$, n$-n7, 121-127, 137, Repassio 627.
138, 144,14$, i49-i$2,166, i74, 257, Repens: 461.
409, 431, 432, 439, 48$, $34, $38-$4i, Repertorium 30, 163.
$48-$$$, $76, $83,61 i,62ï. Repetere 474.
Rectangulum 99, io$, 106, n6, 582. Repetitto 256, 258.
Rectangulus 120, 14$, 578, 610. Repos v. Quies.
Rectilineus 144,14$, $83, 593. Repr~esentare 14-16.
Rector 170. RepMesentatio 38$.
Rectus ~): $o, 97, 333, 440, 476- Repugnantia 189.
478, 534, 582, 588; (gr<wMM.)49, $1, Requisitum 2$, $o, 55, 60-65, 91, 220,
221, 3$7, 427. 258, 291, 471-474. SIS, $2i, $23, $47.
Reditus ad vitam $61. Res i$i, i$8, 188, 222, 223, 289, 39~'
Reductio 162, 207-209, 233, 237, 4i$, 397' $oo, $04, $ï2, 528. V. Judicata,
557. Factum.
Reduplicatio 262. Residuus 7!t 78, io8, 147, 2$o, 267,
Reduplicativus 403. 496,$66.
Reflexio 257, 489. Resina 4$4'
Reflexivus 367, 382, 383, 388, 389, 403, Resistentia n, 342, 6i$.
$28. Resistere 481.
Reflexus (~.) 184; (p~.) 190, 477' ResolubUis 18, 187, 2$8.
Refractio i$7, 489, $6i. Resolutîo 11, 17-19. 22, $o, n$, iï7,
Refractus 190, 477' 136,144) 14~ 187. 220, 233, 234, 2$8,
Regnum 13, 443, 526. 3$3, 360-362,371-376, 383, 387. 388,
Regressus 94, 148, 202, 207-209, 303' 402, $i8, $39, $63.·
304, 308, 309, 3$i, 411-414, 522. Respectivus 361, 47$'
Régula 42, 43, 49, $o, $3, 6o, 63-67, Respeetus 261, 3 $9-362,388.
70, 73-78, 83, 84, 89, 90, 97-99, io8- Respiratio 461, 464.
113, 1I8, 123-126, i44, i$8, 174, 183, Respondere 494) 497'
189, 2o6, 207, 229, 247-249, 373, 374, Responsus: 188.
498, $8i, 628. V. Justitia. Respublica 31, 41, 212, 2ï$, 218, 420,
~K&t tMW~M~t ï$7. $17, ~8, $9$, $96.
Regularis 28$, 440,4$ï. Respublicaliterarla 218, 228, 584.
Regulus 446, 449. Restringere 497'
Rejectio 498. Rétro 477.
Relatio 9, ï$, 19, n$, ï2$-ï28, 131, Retrogradatio $92.
132, i$8, 168, i88, 21$, 27!, 276, Reus 504.
287, 349, 3$$, 3~2, 371~38i, 399,427, Revelatîo 29, 626.
434,43$, 47$, 476,499-$o4, $21, 528, Revelatus 285, 626.
$3$, $43~ $4?, $83, $90. Rex 420, $03. e

Relativus 12$, 382. Rhetonca 37.


INDEX NOMINUM ET RERUM 66 ï

Richesse v. Divitiae. Sanitas 212, 2i8, 228, 4ï8, 429, 490,


Ridiculurè 289. $27.
Rien (zéro) 99, io6, 109, 126, 137, 138. Sapa: 4$4.
V. Nihil. Sapiens 96, 246, 26o, 262, 6i8. 627.
Rigidus 487. Sapientia:6-8, 13, i6, 95, i6o. 169, 222,
Rigor 71, 410. 226, 260, 496, S16, $91, 618,624,626.
Risus 494'· Sapo 446.
RoANNEZ(le duc de) $7$, $76. Sapor 38, 190, 488.
ROBERVAL 147, l82, $39, $69. Satelles $92.
RoMA $92, 6i6, 617. Satisfactio 503.
Roman 226, $33.· SATURNUS 442, $92.
Romanus 212, 340, 419. V. Jus. SAUVEUR 568.
ROSENCREUZ562. Saxum 449.
Rostrum 4$7-4$9. Scabiosa 4$4.
Rota 16$, 6i2. Scala 467.
Rotatm $$i. Scalenus 440.
Rotuadus 440. Scapula 462.
Ruber 489. Scenographia $21, $91.
Rubiniformis 448.· ~~<c< 219, $ï4, $i6.
Rubinus 447. Schacci 348.
Rubrica 447. SCHEIBLERUS 428.
Rudera 14, $26, $27. Schéma 34, 3!) 247, 249~253, 29$.3co,
RuMELiNUs 224. 31$, 414.
Ruminans 4$9, 460. Schematismus 3$, yo.
SCHICKARD 222.
Rupes 443, 449.
Rusticitas $co. Schisma 506.
Rusticus 223. Schola 36, $3, 70, 76. 77, 2ii, 213,
RUTGERUS RULANDUS 212. 238, 338t 339. 342, 419.
Scholasticus 2$, 26, 177, 189, 191, 221,
Sacearum 224, 44$. · 244, 312, 339-342,428, $i2.
Saccus 170, 467. SchoUuni 32, 37, 199, 201, 221.
Sacer $08. SCHOTEN 99, 124, 129.
Sacramentum, Sacrificium 508. SCHRODER: 425.
Sacrum (os) :463. Sdentia 3, 26, 32-3$, 40, 41, 44,
Sagacitas 492. 93~ 9!' i!3, i$8-i64, 168, 169, 177,
Sagitta 471. l8ï-l83, 191, 21$-218, 222, 226-229,
Sal 39, 94, 224, 433 445, 526. 2!7.333-33~ 3!2, 354. 417. 49~, !i2,
Sal petrae 224, 446. $16. $17, $30, $$7. $94, $9~ 6o2.6o8.
Sal tartan 487. Scientia generalis 217-219, 228, 229,
Salinus 44$, 4SO. 332, $ïi.
Saisus 488. Sdcntta media 3, 17, 22. 2$-27.
Saltare 491. Scientia simplicis mtetUgentiœ 2, 17.
Saltus 163, 3!0, S!7, !8i, $38, 6o$, Scientia visionis 2, 3. 17, 22, 26.
606, 609, 616-621, 624. Scientificus i$9, $73.
Salus 8, 2ï2, 418, 473, $o8, $20, 626. Scindere 483.
Salutare 500. Sciorpius 286.
Salvus 473.· SCIPIO FERREUS 14$.
SANCHEZ Sdrpus 188.
19~'
SANCTORÏU8 212. Sdopetusventaneus 481.
Sandaraca 447. Scona 446, 448, 4$o.
Sanguineus 4$!-4S7. ScoTUS: 2$, 27, ï77.
Sanguis 94~ i88, 461, 46$. Scnbcre 497.
663 INDEXNOMINUMET RERUM

Scriniarius 224. Sidus 441, 442.


Scriptura 27, 71, 224. SigiUare 482.
Scriptura universeis 429. Signatoria 424.
Scriptura sacra $91. Significatio 33, 36, 7ï. 100, ~23, ï26,
Scuïptona 224. 160, 2$2, 273, 276.
Sébum 461. Signum 30, 49, 71. 183, 220, 433, 497;
Sécante 107. (7~.) 43, 49. 51. 6:, 64, 6$, 83, 8$,
Secare 477. 483. $4ï. 196, 221, 230, 294$ 363, 395, 427;
Secta 9$, 34$, $06, $ï6. (~M~.) 69, 73. 99-'2o, 123-143, t46,
Sectio 98, i22, i23, 165, i66, 242, 439< 13$, 230, 259, 425.
498. 547. 548, 353. V. Conica. Silex 449'
Seculum $1, 93-9~ ~8, 177, 178, 219, Simia ·
224. Sinfilaris 39. 40, 94, 237. 358, 359,
Secundarius 230. 362,426, 441, 448, 461, 527.
Sed 243. SimUis: 37, 40, 102, 103, 128, 137, ï43.
Segmentum 14$, $82. 149. ï32, 187, 2ï9, 237.269,407,319-
Selenitis 449' $22, 543, 344. 348-332, 361-364, 376,
Semen 433. 4~-434, 461, 46~ $94. 582, 588, 6io, 621.
Semicirculus 582, 588. Similitudo 69, 132, i88, 214, 224, 342,
Seminalis ï6. 348,349.434, 319. 323, 528, 543, 347-
Semi-privativus 268. 330, 376.
Semirapax 458. Simpîex 13-13, 38, 40, 71. 74, 76, 80,
Senarius iy. 83, 94, loo, 107, 123-132, ï4i, ï43.
Sensibilis 10, 38, 39, 57, 73, i$$, 176, 139, 163-166, 183, 190. 194-196, 22i,
2i9, 400, 44i, 485, 626. 238-243, 234,236, 358, 473, 312.
Sensio 10, i88. Simplicitas 492'
Sensitivus 490. Simpliciter 79, 80, 83, 90, 233, 236,
Sensus 40, $$, i$9, 186, 190, 21$, 220, 254. V. Conversio.
22i. 360, 429, 46i, 491, $14, $39,617, Simul 14,476.
626. Simulare 494.
Sententia 188, 2ii, 213, 2?~. Sine 287, 291.
Sentire $39. Sinensis, Sinicus 30,131, 138, 184,224,
Separare 483. 223, 497. 3o8. V. Fom.
Sepia 456. Singularis 16,19-23, 67, 256, 323, 402,
Sequax 487. 319-321.
Sequî 2$9-26i, 407, 491. Sinister 477. 478.
Sericus 223. Sinus 107,134,387.
Séries 9, 14, i6, 19-24, 34, 147, 163, Sirenes 341.
i6$, 271, 431, $34, $3$, $8i; (~M~.) Sistere 5o5.
272, 349, 3$o, $44, $$6, $$8, 562, 566, Situs :9, 37, 38, loo. 128, 133, i33. i8i,
$74, $7$, 58o, 628. 342, 348, 361, 477. 323, 338-343. 548,
Serius 49$.· 549, 576, 382-384, 390.
Senno 71. Smaltum 446.
Serpere 491. Smiris 449.
Serra 483. SNELLIUS 178.
Sérum 461. Sobrietas 492.
Servus $03, $27. Societas 3-3. 28, 31, 41. 92-96, 301,
Severitas 192. 303, 328.
Sevum 461. ~MMMM 303.
Sexus 491. SocRATES,~~MM~ 7, 339.394, 398,
Si 243.· 6oo.
Siccus 486. Sol 30, 442, 393.
INDEX NOMINUM ET RERUM 663

Solécisme ï$6. SHNOXA:2; Ï79, !92, 2ï6, 344) $23, $30.


Solere 474. Spira 440.
Solidipes 4$9< SpiraUs 431.
SoHditas 618. Spirare 490.
SoUdungulus 459- SpirituaUs: 13, 627.
Solidus 98, ï03, ï07, 123, ï44-i46, !$7, Spiritus $3, 176, i8o, ï8ï, !8$, 262,
ï6$,439. 4$9. !43. $83, $96,6ï3.6!$. 438, 4$o, 461, $26.
Solitaire 569. Spiritus acidus 44$, 446.
SOLON 226. Spiritus animales 405,472.
Solum 240. Spoliare 5o7.
Solutio 16$, 167, 171, 173, 596. Spondere So3.
Solvere 484, $03. Spongia ~o~atMMî~ $24.
Sommet 11$, n8, 122, 134. i~! 146. Sponsio 5o2.
Somnium 491.· Spontaneus 14, 2S, 3<~474'
Somnus 16, 491. Sporta 469.
Sonus 38, i$i, ï 90,489. Squama 466.
StabUis 486.
Sophisma 183. 213, 221, $84.
Sorites 428, $61. Stagnum 442.
Soubs-dïstmcticn: 102-104, 141,142. STAHL 221.
Souverain 22$. Stamen 4$~*4$4'
Stamineus 4$i, 4$2.
Spadiceus 490. Stannum 449.
Spargere 48$.
Statera 210, 2ii, 419.
Spathum 449. Statïca 38,402.
Spatium 13, 14, 144. i86, 270, 4~<
Statio $92.
480, $2i-$23, $28, $40, $90, 6o$-6o9,
Statuaria 224, 562.
614-616, 619,621-623.
Status 9, 16, i$8, 473, $28, $99-604,
Specialis $1, $7,88, i$9, 16$, i66.
Species 2$, 39, 40, $2-$7,62-66, 8i, 82, 608, 617, 619, 623-627.
STEiN
8$-89, 149. i$9. 162-164, 232, 2$3, 192.
Stella 442.
3$4< 384, 399.403.404. 4~8, 433. 498. STELLIOLA 178.
$23, $26, $47, $83.
444'
Specmcus 19, 62. 63, 433.· Stenomarga
STENONIS 448.
Specimen 73, 169, 170, 174. 2i8, 239, Sterilis 490.
421.
Sternum 463.
Speciosa, Speciosus 78, 336, 341, 342, Stiblum: 449.
348, 525, $28, $31, $32, $38. V. Ana-
lysis, Calculus. Stipulari 502.
Stoici 17$, 177~340.
Spectaculum 470. Stomachus 460.
Speculatio 227, $96. Structura 38, 94, 190, 226, 441~ 467~
Spéculum 10, 1$, 16, 26.
SPEE (le P. Frédéric) 6. $27, 596.
Studium 30, 93)9$' ï~ ~~4) 2i8.
Spermaceti 444.
Spes 492. 569, $70. Stupor: 16.
STURMius 321.
Sphsera, Sphaencus 10, 11,168,180,223, Suadere 499.
440, 479. $34. $$o, $$4. $$$, $9!.6o~
Subalternatio 43, 46, 76, 80, 82, 202,
613, 620, 623.
~0 tMO~a~Mv. WEIGEL. 230, 233, 303, 306, 310, 411, 412,
4i6,4~7..
Spicilège 22$. Subalterne: 17, 20, 119, 124, i62, 163,
Spigilicum 16$.
Spina 4$4. 403, 404.
Subcontrarius 82.
Spinatergi 463.
SPINOLA Subditus $03.
183.
66~ INDEX NOMtNUM ET RERUM

Subdivisio 16, i8, 162, 404. SupposttaÏïtas 22ï.


Subjectum 22, 38, 39,42-$!, ~-yi, 7$- Supposititius: 219.
79,84-92,169, ï74, 186, 194-202, 20$, Supposition 229.
24!, 242, 24$, 247, 2$2, 2$8, 262, 27Ï, Supra 477.
393. ~94, ;ï2, 3i6, 32Ï-324, 327, 3$2, Sura 464.
362,374, 37$, 379, 392, 402-406, 43$, Surculus 454.
47S. ~~$20, $2$-$29, 594. Surdus(MM~.): 2, ly, ï8, tOï, 109, 119,
Sublatio 25o. 134, t49, 272, $66.
Sublimatum 446. Surgere 481, 491.
Submittere $0$. SursoMde 107.
Subordinatus 29. Susdpere 499.
Substantia 13-16, 19-23, 40, $3, ï6o, Suspendens 471.
24$, 2$6,342, 3$6, 403,407,423, 438, Sustinere 481.
` 473. !i2, $n, $20.$23, $26-$32, 624. SyUaba 497.·
Substantiatis 13, 232. V. Forma. SyUogismometrum 224.
Substant!atorius $28. Syllogismus 43, 7i, 7~. 77' S), ï9;-i98,
Substantiatum 13,438, $26. 20~, 206, 221, 2~, 246, 247, 234, 292,
Substantivum 3$, i8$, 243, 244, 281, 300, 302, 306. 307. 318-320, 327,330,
282, 287-290, 3$6,423, 433. 339. 346, 370. 389. 4o6, 410-417. 428,
Substituere 2$9, 264. !32.
Substitutio 2$8-26i, 26$, 304, 327, 3$2, Syllcgisticus 76, 8o, 184, 2o6, 426.
3$3,361, 403, 407, 408,496, 497. Sylva (rerum) 73-
Substractio 100, 107, lï0, 112,12$, 138, Sylvestris 4!7-
i4i, 146, 147, 173. Symbolicus jo, 348, su.
Subsumptio 233, 406. Symbolizare $3.
Subterraneus 460. Sympadua 12.
Subtilis 486. Symptôme 1~6.
Subtrahere 496. Syncategorema 338.
Successto 14. Syncategorematicus 427.
Sucdnum 44$. Syntaxis 288.
Succus 39, 44$, 4$4, 526. Synthesis 32, 97, i32, 1~9, 162, 16$,
Sudor 461. '180, t8i, 241, 348-3$i, 311, $$7-360,
Suffrago 464. $63, $72, 588.
SuissET (Jean) 177, 191, 330, 340. Synthedcus 148, i$9,162-167, 330,41$,
Sulphur 94, 433, 44$-4$o, 488. ~7. $$8, $72, $73.
Sulphureus 444, 44$, 4$o. Systema 2$, 229, $93.
Sumere 494.
Sununa 77, ioi, 130, 146, 147, 152, Taberna 214.
173, 2$2,2$7. $64, $6$, $77, $78, 628. Tabula 26,31-34, 4$-48, 10$, 107, i$4,
Summabilis $81. 162,163,174, 222-224, 229, 249, 330,
Summatnx 558. 349, 350, 403.419. $09, $44, $$8-$62.
Summulistae 312, 330. Tabula Pythagorica 277.
Sumtus 501. Tachygraphia 256.
Supellex 469, 470. Tactica: 223.
Superficies 124, 14$, i68, 242, 2$7,439, Tactus 10, 190.
448, 583, $84, 6i3. Tafera 446.
Superior $oo. Talcus 447, 449. 488.
Supematuralis 12, 232. Talus 464.
SupersUtio $o8. Tangens io$-io7, 117, i2i, 146, i66,
Supmum(~faMM.) 282. $40,$82.
Supinus 477. Tarditas 22.
Supponere 49$. Tarsus 464.
INDEX NOMINUM ET RERUM 665

ÏARTAGUA: Ï77. Textorïus 38, 16$, 223.


Tectum 468, 48;. 3T&M~WM N~~M~~ ï6~.
Tegere 482. Theca 469.
Tela 471' Theologia 8, 29,40, 228,244.28), 333,
Telescopium i $7, 33~ 338. 4oo, 526, 5$6.
TeUus: iï, 12,40, 442. Theologicus 29, 192' V. PMbsophieo-
TEMMïK(le P.) $29. Theologicus.
Temperamentum 490. Theologus 188, 213, 340, 343, 1 5o89 625,
Temporanus 621. 627.
Tempus 10, 13, 14, i8, 19, 2$$, 270, Theophili (Societas) $-8.
282, 289, 342, 376, 405. 407. 434, TX~o~&~M~595.
Theorema: 33, 38,43,98, n$, 119, i2i,
479. !~2, $2$, 528, $29, $34<S93.397'
602-609, 6ï$-6i7,620-62$; ~aww.) i37. i39. i44, i$4, 159*162, 163, 168-
3!3. 174, l8o, 187, 191, 20$, 221, 2$), 2~6,
Tempus (aMa<.) 462. 1 363-4, 389. 4o6, 517, $38, $57, 562,
Tempusculum 606. !69, 579, 588. 625.
Tenacitas 38, 6ï$. Theoreticus 524, 525.
Tenax: 487. Theoria 144.
Tendens 331. Thermometrum 390,485.
Tendentit 481. Thésaurus: 3, 93, 2H, 417, 420. V. ~Era-
Tendre (la carte ~K) 224. rium.
Tenebrae 489. THËVENOT 590.
Tenere 48$. T~MM~M~ v. SPINOLA.
Ténor 489. THOMAS (Aquinas) 25, 519.·
Tensio 487. Thorax 463.
T~~MMM Mf~~ïCM~, jPM<MO~CMMt ». Tibia 464.
178, 191. Tignum 467.
Tenuis 476. Timor 492.
Terere 482. Tinctoria 223.
Teribilis 487. Tiro 557.
Terminatio 434. TÏ~o~MM 445.
Tenninatus 149, i$o,62i. Titius 280.
Terminus (~.) 17, i8, 22, 32, 42-$4< Toleranter: 581.
n6. 117, i22, Tôlière: 481.
$7-61, 64-79, 83-92,
i6o. 163,176,177, i86, 187, 193-199. Tomentosus 453.·
20$, 206, 221, 229-233, 237, 240-244, Tonsilla 462.
248, 2$o, 2$7-263, 274, 3i2, 3i6, 320, Tonus 489.
346, 356-360, 366, 377~ 381-384. 393, Tophus 449.
396-398, 406, 407, 4i6, 438, $30;i Topicus 37, 2ii, 2i9, 330, 51~ 557.
(~M.) 478, $$i, $$2, 622. V. Extre- Topographia 222.
mus, Major, Medius, Minor. Tomatona 38, 224, 525.
Temarius 17, 240, 241. Torpidus :623.
Ternio 164, 2$8, 260. Totalis 527'
Terra 39, 177, 222, 224, 441-444, 447, Totum 37, 5I-S3. 5~, 57. 65, 8i, 82,
4$o, 526, $9i-$93' l6o, l6l,245.249. 250, 257. 321. 322,
Terrenus 164, 443.· 377. 407. 4ii. 438. 476, 496, $i8,539~
Terrsstris 455-460. $47. $63, 564. 6n, 612.
TpsseUatus 224. TractabiUs 487'
Tessera $7$.· Tractare 500, 502.
Testa 466. Tractatus 419-
Testaceus 456. Tractus 483. 605, 616, 622, 625.
Testis 211, 465 (CMa~.) 504. Tradere 494'
666 INDEXNQMtNUMET RERUM

TradiHo 139, 22$.· UmbeHMcr:4$3


Trahere 48~ Umbilicus 463.
Tranquillitas 169. Umbra i$8; (terra) 447.·
Transcendens 164, 350. 339' Unguis 459.
Transcendentalts 399- Ungula 466.
Transcreatio 617, 624, 623. UnguÏus 4$9.
Transenna 468. Unïcorms 4$9.
Transigere 5o2. Unicus: i6S, 193, 265, $44, $$!.$$$.·
Transitio 9, io, 624. Umfbrmîs 241, 27$, 390, 615, 616, 620,
Transitus:8ï,235. 327, 604,607,624,625. 622.
Translation 117, n8. Uniformitas 119, $43, 609, 620.
TransposMo 127, 140, 155, 205-209, UïUO $21, 528.
421. Unîtas 70, i04-:o8, ni, 148, 245, 368,
Transsuîtonus 588. 381, 4o6, 431, $23, $3$, 566, $77,
Transtrum 468. $8o, $81, 6i2, 628.
Transversus 477' Univalvis 456.
TRENDELENBURG354~ 43~, 437~ 5~9~ UniversaHs 7, 14, i6, 19.21, 29, 32,
5io, 517. 49-53, 56, $9,6ï, 64-66,73, 78-8$, 91-
TREW(Abdias) 179, 19~' 93, H4, 11$, ï i9.i2i, i93-202< 20$,
Triangulum 47. 5~, 56, 67, 84, n6, 206, 221, 248-2$0, 2$6, 270, 294, 312,
i45< 152, 209,240, 261, 322, 349. 362, 31$, 3i6, 321, 328, ~67,398,402, 407,
439' 549, 552,558, 5~3, 578, 582, 583, $19. V. Lingua, Scriptura.
588, 589, 6io. Universalis Af5nnativa 42, 46-48, $i,
Tncenanus 240-242. $2, $$-66, 69-72, 7$-8$, 88, 91, 92,
Trigonometria 559' 193, 196.198, 202, 233-236, 241, 246,
Tnlaterum 47, 52, 56. 67, 84, 240, 261, 247, 2$2, 2$4, 292, 300-3 n, 322,369,
322, 362. 370, 382-387, 392-398, 402, 403, 412,
Trinomium 561. 416.
Triterminus 83, 248, 339. 4i6. Universalis Negativa 43-46, $2, $7, $8,
Truncus 454, 461, 462. 6ï, 62, 70, 72, 7$-8$, 89-92, i93, 196-
Tu 244' 198, 2o6, 233-236, 246, 254, 293, 300-
Tuba 470' 3o6, 309, 3ii, 322,369,370, 380, 383-
Tuberculum 457. 387, 392-394, 397, 398, 412, 413.
Tune 243.· 416.
Tunica 615. Universalitas 19, 76, 78, 8$, 119, 194,
Turbatus 488. 2$4, 427.
Turbinatus 456. Universum 10, 14-20, i86, $21, 522,
?K~E 5. 335, 593.
Turdinus 457' Unîvocation 119.
Turfa 445. Unum 239, 400, 407, 476.
Tutia 449- Uranologia 526, 527.
Tutor 503. Urbs 10, 15, 222, 223.
Tutus 213. Urina 461, 465.
TYCHO(BRAHÉ),?y~M~M 12~, 59~' Usus 3$-37, 71, 93, 96, i$8, i$9,169,
Tympanum 165, 470. 190,193,214,21$, 226, 229, 230, 262,
Typographicus 223. $27.
Typotheta 449' Ut 283.
Utérus 463, 465.
Ubique, Ubivis 255. Uti 473.
ULPiAKOS 340. Utilis 93,9$, 47$.
Ultimus 149. Utilitas 9$, i6i, 211, 218, 2$7.
Ultra 477' Uvidus 486.
ÏNMX NOMINUM ET RERUM 667

Uvula 462. 189, 191. 20;, 2IÏ, 21$, 2Ï9-22I, 226,


Uxor: $01. 228, 232, 242, 2$$, 2$9,264, 328, 334-
336, 343. 346, 352, 3$6, 362, 371, 388,
VACCA 57$.· 389, 393. 401, 408, 416-420, 431. 5i4t
Vacuum 7, 11,186, 480, $2i, 61$, 623. 1 $18,519, $2$, $32, $3!. 538, $39, $92-
Vacuum fonnarum $29. $9;, 602, 624. V. Elementa, Factum.
VAGETIUS 428. Versus 206, 207.
Valde 47$. Vertebra 463.
Valedicere $00. Vertere 481.
VALLA(Georgïus) 160. Verus 16, 43. 43, $1,6i, 63, 66-69, 72-
Vallis 445. 83. 88, 90, 93-96, 183, 184, 203, 221,
Vallum 467. 229-231, 23s, 239, 243, 2$$, 260-263,
Valor 101, 107, 109, 113-121, 12$, 126, 328, 364, 36$, 369-374, 377. 38i, 382,
137-140, 2$i, 260, 274. 37$, 362, 363. 387, 393. 397. 398, 401, 402, 406-408,
366, 367, 370-373. 388, $oo, $74. $79. 421,513. 5i8, $90;– 138.
580. $84, $8$. Vescus 453.·
Valvula 465. Vesica 465, 466.
Vapor 167, 488.· Vestibulum 168, 468.
Variatio 9. 14. i6, 101, 102, 122, 224. Vestigium 482, $2$, $30, ~ï.
2$6. 434. $21, $22, $32, $44. Vestimentum, Vesdtus 223.
Varietas 10, ïi, 38, 134. 137. 138. 144. Veteres 2$, 338, 348, 358, 561, $83,
21$, 238. 2$7,403. $34. $35. 584, 593, 597. 6o3, 6o5.
Vas 469.613, 614. Via 161, 162, 166, i68.
VASQUEZ 27.
Vices 473.·
F<KMaM~{ 223.
Vicinus $01.
VIctus 466.
Vegetabilis 443, 490. $~6.
ViÈTE 144, i45, 181, 341, 342, 348,
Vegetare 4$o.
Vehere 482. 531. 558.
VeMcatio 38. ViGEUUS 401.
Vellere 482. VigUiae 491.
Vdocitas $4$, $93. 6i2, 614. V. Cele- Vigor 429.
ritas. Vimen 223.
Vélum 469. Vincere $07.
Vena 449, 461. V. Argenteus. Vinculum 101, 109, no, 122, 134~
Vena cava 465. 141.
Venator 602. Vindicta 493'·
Vendere $01, 5o2. Vinum 94. 224.
Venenum 471.· Violentus 474.
Venîre 491. Vir 223, 243-
VENN 425.
ViRGILIUS 6, 177, 282.
Venter 463. Viridis 489.
Ventosa: 188. Virtualiter 18.
Ventriculus 46$. Virtus 4, 6, 93, 224, 498, 517.626.
Ventus 174, 442. Vis 9, II, l6, l8, 22, 26, l88, 212, 219,
Verbalis 188, 285, 432. 481, 594. 596, 597. 627. V. Motrix,
Verbum 3$. 36, i$i, i$8, 18$, 222, 2$7; Attractiva, Plastica.
(gyatM~.) 18$, 281, 282,28$-290,434. Vis cogitandi 429.
Verisimilis 213, 221, 496. V. Probabilis. Viscus 464.
Verisimilitudo 71, 226, 232, $6i. Visio v. Scientia.
Veritas 1-4, n, 13, 16-19, 22, 23, 34- Visitare 500.
~7, 4i, 4$, 62, 66, 73, 76, 87, 92, i$9, Visus 190. "7. Punctum.
160, i6$, 167, 169, 17$, 183, 185, i88, Vita 36,37, 70, 76, 93. 95. 153.158.
668 INDEX NOMtHUMET RER~M

ï$9, 1~ ï?~. 190,2iï, 212, 2i8, 473~ Voluptas: 29,491, $17~35. ·


600, 623, 626. Volutarc 482.
Vitalis 12, i3. Vortex:$93. ·
Vitium 224, 498. Vossius 243, 2~6, 281, 29ï.
Vitrescens 447,449. Vox ï$i, 244, 288, ~2, 488,
Vitriarius 224. 490.
VitrHbrmis 449. ~<~M&N~MM j;6l.
Vitriolum $;, 224, 44$, 446.
Vitrum 446-449.
Vitta 466. WALMS 99.
WARD(Seth):i78,i9i.
Vituperare 499. WElGEL(Erhard)
Vivens !i6, 242. 179, 224, 278.
WHiTE (Thomas) 179, 192.
Viviparus 4~6,4$9.
Vivus 10, $26. WiLKlNS 131, 184-18$, 206, 282-283,
Vocabulum 290, 399' 400, 436.
3, 72, i$2, 160, 187, 188,
203, 242, 4~2.
VocaHs 196, 203, 497. ZABANY
(Mathias) $88
Voisinage 137. Zelotes 262.
Vola 464. Zelus 493, 626.
Volare 491. Zéro 102. V. Nihil, Rien.
Volatile 38. Zetetica $$8.·
Volens 331. Zincum 449.
Voluntarius 12. Zodiacus 29.
Voluntas 34, 3$, 219,
20-29, 228, 283, Zoophytum 436.
337~ 402, 4ï8,419,498,499, $28, $39. ZWINGER 163, 330, 3 $4.
CLASSIFICATION SYSTÉMATIQUE 'DES FRAGMENTS
INÉDITS

LOGIQUE CLASSIQUE (SYLLOGISTIQUE).


PHIL., VI, t4, f. 1-2 Mathesis r<ïf!OMM;3-4 Sur les figures du syllogisme.
PHIL., VII, C, 83-84 De fornais syllogismorum mathematice definiendis.
PHIL., VII, B, iv, 26 Règles du syllogisme.
PmL., VII, B, n, t8-!9 Schètnes linéaires.
PHIL., VI, ï5 Schedœ de novis formis et figuris syUogtSUcis(t7ï5).
PHIL., VII, B, tv, 23 (t7o3~; 28; 29; 30.
PHIL., VII, C, i3-ï6; t8; ïi5-ït6, tï9-i34; ï43.
PmL., VII, B, n, 72 Sur la négation.
Paît. VU, B, rv, 3& Catalogus Inventionum in Logicis.
PmL., VM, C, ï9 Cyc~o~MOtKtMex Lullio, etc.
de JuMGïus.
PHIL., VII, C, :49-ï5o, ï5t, 152-155 Sur la Logique

LANGUE UNIVERSELLE.

PHIL., V, 6, c, 7-8 Lettre de Descartes à Mersenne.


PHIL., VII, B, m, 13 Sur BECHER.
PHIL., VII, B, III, ï0; VI, 12. f, 20 Sur WiLKYNS.
PHILOLOGIE, I, S Sur ~e P. KiRCHER.

PHïL.. VI, to, a De linguarum origine.


Pnu..
PHIL., VII, B~ a 3De L&~
B, m, (I6~8); 44: Lingua
Lingua generala (~678); universalis; 5 « Lingua
L~M;
8 Grammatica; 12; 23-24.
rationalis 7 De Grammatica Rationali (t678);
PHIL., VII, C, 9-t0 Analysis linguarum ('678).
PmL., VII, B, n, 12 Analyse grammaticale.
Grammaire rationnelle.n
PmL., VII, B, III, 2t-22; 25.26; a8-39; 4o-49
5o-58; VII, B, M, 45; vn
VII, R
B,
PHIL., VII, B, ni, 59-64 Analysis particularum; 27;
III, 14-
C. i58-ï59
PHtL'VII, C~Mc~rt~tM verbdlis; VII, C, ï7.
PHÏL VI, 10, b JL!M~U<PP&~OSO~«'<P ~M'CMM<M in Geometria edendum (ï68o).
PHIL., VII, B, H, 46; in, 73-76 SurVossius.
PHIL., VÏI, B, III, ï5.

CARACTÉRISTIQUEUNIVERSELLE.

Pan. V, 6, c, ï 1 Lettre sur la Caractéristique.


PML., V, 6, c, :7; VII, B, n, 53; VII, B, ïv, aï VII, C, 69.
ï6o-i6ï.
PmL.. VIL C, ï3Q.ï45 Analysis DM~e~M;
P~ V, ~f. n-24, ~8, 39.4o:De~o~9~o;4~
b.
43-46; 47 (1674); 50; 53; MATH., 111, B, 3,
MATK.,IV, t3, a, b, e DeeMM~ep~ JVoMHarïMM (t675); IV, ï4, a; b.
6~0 CLASSIFICATION SYSTEMATtQUE DES FRAGMENTS !NËMTS

IV, ttoy~ (t678); Ml, A. 3?; IV, t3,


MAït~
IV, 16. aa; III,~e~mM
A, 13. h (t678);g(!679);
MATH., III, B, t De ~~tCM; s (t679); 3, a; 4; IV, 9 (ï70ï).
MATH., I, 9, C.

ENCYCLOPÉDIE.

PHïL., Vit, C, ïï-t2 Sur At.sTED.


PHÏL., V, 6, C, 9-10; V, 8, g Societas sive ordo (!6"6).
TnEOL., XX, 99 « Ordo Caritatis Pacidianorum ~oo ~o~fe~~ y&copAtforMMt.
PHIL., V, 7 Consilium de .~MC~-C/Op~M MOM(t679).
PHÏL., VÏH, ï.2 Introductio ad JTMC~C/O~OP~MtM arMtMM.
PHÏt. VII, A, t VIII, 3 GM!/t~Mt Pacidii Plus Ultra; VII, !6.
PHtL., VII, B, ï Nouvelles ouvertures.
PHtL., VII, A, 24.35 Initia ~C/<?H~!<r ~CM~r~M.
PHÏL., VII, A, 3o Atlas Universalis.
PHtL., VI, ï8; VH, C, 87-88 Préfaces.
PHIL., VIH, 56-57 Division de la Philosophie.
PmL., VI!, B, m, <7-t8; t9.2o; VU, C, 33-34; 52; 53-54; 59; 70; 7'-73; 75-78'
VII, B,n, 34-35; 36; 59; 73; VU, B. iv. :3-i4; VII, 3~ 35.46; 4~; 48.49;'
82 Tables de définitions logiques et métaphysiques.
PHïL., VII, B, v, t.to De ~!w~M (1679); ïï.t4; VI!I,4.5.
PHM. VII, D, M, 1; 2; 3; 4; 5 Tables de définitions (ï702.<704).

SCIENCE GÉNÉRALE

(Méthodologie; Combinatoire; Art d'inventer).

PuïL., VII, C, 156-157 De Organo sive Arte .M«~<x Cogitandi.


PHÏL., VI, 11, a, t-2 (ï677 ?); VI!, B, VI, !.2 Essay sur un nouveau plan d'une science
certaine; VI, t2, e Projet et Essais jpoKr arriver à quelque certitude (1686?).
PHtL., VII, B, vt, 3-8 Elementa ~~OMM (t686?).
PHH. VII, A, 26-29 Plan de la Science générale.
PHIL., VI, ïï, b ~e~O<~M~docendi.
PHïL., VII, C, 64 Genera et species ~M~tMp (t678); t46.t47.
PHIL., VI, 12, f, 23; 25 De analysi veritatis; 26 « Analysis physica 27 « Ele-
menta veritatis aeternae 21 VII, C. 5ï 80; M-too; 101.
PmL, VII, B, K, 37; V, ïo, f. 54; VII, B, u, 44; 57-58; VI, t9, c, .3.
PHÏL., VI, J t, a, 3 2:~M/<t ÏH~M~M~t(t682); 4.
PmL., VI, t2, b, c De Arte inveniendi (1669?); d de Arte inveniendi rAMrcMM~
(1674); f, t-2 Collectanea de UtffMftOMC (1676~.
MATH., I, 26, e Modtis reducendi problernata ~1680); c, d Synthèse et
Analyse; I,
27, b Synthesis, Analysis.
MATH., I, 9, b; II, A, 26, b CoMt~M~-M; I, 27, c, d DeArte combinatoria (ï68o?).
PaiL., V, 9 De r~b~t~oM doctrine ~MMdttMC; VIII, Q4~5 (préface).
PH!L.,VI,t7:tKJMr~.
MATH., III, B, 14, a De MMtKcroj~MMMt!M tesseris (<676); b (1676); c.
MATH., III, A, 8 (1678); 9; t0; Jt; t2 De !MM~Ï~M!~tOMC (~678).
PHIL., VII, C,8ï.
MATH., VII, 5 y~M~MCM~M~o~/CMM!; VII, 5, a « Specimen Analyseos Anagogicœ? »
(1698?).
MATH.,IX, î Préface du J~oMMOMM~.
CLASStFtCATÏON SYSTËMAT!QUE BES FRAGMENTS M~MTS 6/ï I

METAPHYSIQUE.

MATH., X, H Pacidius PA~M (t676).


PHIL., I, ï4, c, 8 (1676); VM!, 7ï ('676); 20.
PML., IV, 3, C, ï5 Scientia tMP~M(t677).
PIIIL., VI, Ï2, f, <9 De ~MCtp!M.
PmL., IV, 3, c, t3't4: I< 14. c, 7.
PHIL., IV, 3, a, ï.4; VII, C, 62.63; 68.
THEOL., Vt, 2, f. ÏÏ-l3 Or~OMW~tMM COMttMJCMhMM.
PHïL., I, I5; VIII, 6-7 « Primas tentâtes ïoo-ioi.
PHIL., VI, ï2, f, 22; 34.
PHIL., VII, C, 65; 66; 5o; VII, B, tv, 3t; VIII, 85; 86.

MATHEMATIQUEUNIVERSELLE.

MATH., I. Q, a Mathesis generalis.


PH!L., VII, B, Vï, 9-t2 Flementa Nova Matheseos Universalis.
MATH., I, a6, b Inventorium MM!<~MM~!CMMt. ,<?.
MATH., I, 28 Specimen ~<tCCÏM<!t!OKMtM ~/<CM<MrMMt sine MJCM~Oet figuris;
1, 29. h De relationibus; III, B,
MATH. 9, f « Analyseos Metaphysîcae propositio »; g;
18, b Ratio.
PML., V, 10, f. 56; 58; 60 (1676); 61; ô3_
PHïL., V, to, f. 48 (ï678); 49; 5i; 59 ('678).
MATH., l, 9, d; IV, 12.
a; b (.676); UI, B,
MATH., IV, l, a (1674); b (1674); VIII, 27, a (1676); b; IV, 17.
19 (I6~6); XII, c (t6~6); IV, 11 17 (1677)'
MATH~n~J ~D~?~ 1, c; IV, 4, a; XII, d (;678); IV, 4, b Problema
:2.
Freniclianum (1679); XII, b (ï68~); IV, 4, c (i683); III, B,

CALCUL LOGIQUE.
VII, B, n, i4''5; VII, B, iv, t5-20.
PmL., V, 8, a; b; c; d; e; f (Essais d'avril 1679);
PmL., VII, B, n, 5-6; 7; 8-9; lo-ti, i6.ï7,20-2ï; 4'.
MATH., 1,~6, a Calcul des alternauves(i683<)..t~
VII, B, II, 32.33;
pH~J Vn, B, H, ï Principia Calculi rationalis; VII, C, 73-74;
62; 63. n, 74.
PHIL., VII, C, 20-3ï Generales Inquisitiones (1686); VII, B,
VII, B, IV, 11-12.
PHIL., VII, B, Il, 7<>1;
?. ~t VII, C, 97 (.2 aOL~t I6 Vl. C,
.~); O VII, C, ..3~.
I03·IO
~5:
51-52.
PHIL., VII, B, 11, 64-65; 55-56; 27; 30; 31;
~c:~probat..n. per linearum ductus
VU, B, n, 42; MATH., I, 9, i.
PmL., VII, B, H, 40; 43; 47-48; 49-5o.

CALCUL GÉOMÉTRIQUE.
MATH., XII, a (1676).
MATH., IV, 13, f; 1, 27, a. Ele-
MATH:: ~5,G~ IV, ,3 d:P~
Euclidis (1679), 1, t, b.
mentorum I, 2 Demonstratio axiomatum
« Analysis situs »; I, 5, b Vera Géomètre Analysis »; I, .4. d
MATH~2
Calculus Situs !II, B, 18, a; I, i5 De Calculo ~tMMM.
POIL., VII, B, 11, 54; VU, C, 79' I< b;
M~3~~ ~J~Jd; I, 3. a; e; 1, 8; IV, 13, e; I, .4. ~1~
d; I, ï4, b; c.
6~3 CLASSIFICATION SYSTEMATIQUE DES FRAGMENTS INÉDITS

DIVERS.
PHIL., VI, ï2, f, 6 Notes diverses.
PtUL., VII, B, H, 2 id. (ï6()3?).
PtHt. VII, C, 60 Sur les paradoxes.
PHIL., VIII, 43.4<) .SpOM~M~rO~Mt!OMMtM.
MATM.,I, 2q Diatoguc sur l'Arithmétique.
MATH., !ÏI, A, 20 Constructor, tM~rMtHCM~MMt «~~MtCM~ (tS~~).
MATH., III, A, 26, a « de Machina Combinatoria. ·
MATH., I, 9, Motesur le P. PRESTET.
PHïL., VII, C, 55.58 Sur la Dialectica juris de V~GEMus.
PHtL.~ VII, B, !v, 22 Sur la Chirurgie de BoNTEKOE. ¡'.
LISTE CHRONOLOGIQUE DES FRAGMENTS DATÉS

1669?f PHIL., VI, 12, C ~F~ inveniendi.


1674. PHIL., V, !0, f. 47 Geizei-alia GeOMM~'tM tM~Maccessionibus et
methodo universalitatis.
7 sept. 1674. PHÏL., VI, 12, d Schediasnta ~e~t'~ inveniendi Theoremata.
10 sept. ï 674. MATH.,IV, 1. a J~C~O~M~f g-~nC~ftM~~ solvendi problemata MMMC-
rorum in tM~rt~.
Sept. ï 674. MATH.,IV, i, b ~c/t~t~~a~ ~~Ma<!OM!~M~~MwertCM~c~s.
Déc. 1674. MATH., III, A, 20 CoM~MC~or.
Janv. 1675. MATH.,IV, ï 3, a De &MMt!M<? per ~Vof~WMMt in Calculo ~M<ï~.
<<co.
3 janv. ï676. PHIL., V, ïo, f. 60 LtMM u!/?Mt~ est immobilis.
Id. MATH., IV, 17, b Ouverture nouvelle des 2VOM!~Mmultiples.
7 janv. 1676. MATH., III, B, 14, b Sur le calcul des partis.
Janv. 1676. MATH., III, B, 14, a De MMMfro~c<MMMin tesseris.
Févr. 1676. MATH., VIII, 27, a Triangulum ~rM<W!CMM.
ï~ avril 1676. MATH., III, B, ïq fKfCK!t~ tres numeros.
Mai ï676. PHIL., V, 6, c, 9-10; 8, g Afe~o~ physica. Characteristica.
Emendanda. Societas sive ordo.
28 juin 1676. MATH.,XII, a Sur le calcul des aires.
t~ août 1676. PHIL., VI, 12, f, 1-2 Collectanea de MMM~OMC.
Oct. 1676. MATH., X, 11 Pacidius Philalethi S.
2 dée. 1676. PHiL., VIII, 71 Note sur les possibles.
1676. PHiL., I, 14, c, 8 Sur les âmes, les atomes, etc.
1676. MATH.,XII, c .S'MMMM« ~M~M<orMM.
Mai 1677. PHIL.~ VIII, 39-42 De M!O~OJt~!W!!6M~!ad t~MtM corporum ~!M-
~!M.
6-7 Sept. 1677. MATH., IV, 17 Numeri primi POrM~~U~genesis mira.
Nov. 1677. PHIL., IV, 3, C, l5 Scientia media.
ï677? PHtL., VI, I I, a, 1.2 Préface de la Science générale.
Févr. 1678. PuiL., VII, B, m, 3 Lingua ~Mcr~M.
Avril 1678. PHiL., VII, B, III, 7 De C~mM~tM M<OM~
2t juin 1678. PHiL., V, ïo, f. 48 DeMM~o~Mre Attalytica.
Id. PmL., V, 10, f. 59 Note sur Mariotte.
Juin 1678. MATH., IV, 8 ~ctM~t ~M~<?<M Moy<P.
iï sept. 1678. PmL., VII, C, 9-to Analysis linguarum.
Sept. t678. MATH., III, A, 12 De n!Cf~t<M!~OM~.
Oct. 1678. MATH.,III, A, 8 Du jeu de QMtM~MMOM.
Nov. t678. PHïL., VII, C, 64 T~M~. D~~toxM. Methodus. GeMCMet species
~M~M~.
ÏO déc. 1678. MATH., XII, d Arithmetica figurata seu D!0~M.
Id. MATH., IV, 1~ h D:~M~M~ CO~C~tM~ ~M~'<
t2 févr. 1679. MATH., IV, ï3, g Divisio.
22 févr. 1679. MATH., I, 2 Demonstratio Axiomatum Euclidis.
!!<ËOt'f9 DE LE!BNK. 43
6~ USTECHRONOLOGÏQÙE DES FRAGMENTS DATES

!5 mars 1679. MATH.,III, B, De progressione dyadica.


Avril ï679. PntL., V, S, a ~'HK~ C~~c~r~tC~ t~tt~~fM.
Id. Pn!L., V, M, b ~tCM~M~ C~M/t.
Id. PHIL., V, 8, c C~CM~t Universalis Elementa.
Id. PHÏL., V, 8, d Calculi Universalis /MyM~tOMM.
Id. PHIL., V, 8, e .Mb~KS~~«MtUMM~tcortsequentias per numeros.
Id. PHtL., V, 8, f ~~M/<r. de ~OM:Y~~coM~M'M~WM.
10 avril t~yg. PmL.. VII, B, v, t.to De ~4~<~MS.
t5.25 juin ïC~q. PmL., V, 7 Consilium de ~MC)~o~ï tMM conscribenda metltodo
!W~orMt.
Juillet t67f). MATH., IV, 4, b Pt-O~M~ Freniclianum.
Janv. t68o. PmL., VI, to, b L~M~ ~tfoM~At~~ ~p~wte~ in Geometria
~e<M.
Id. MATH., I, 26, e Jlodus reducendi problemata ad alia simpliciora.
ï68o? MATH., I, 27, d De Arte Combinatoria.
Oct. 1681. MATH., XII, b 3/c~o~M~ g-<'Mf~ pro D~M~
Nov. ï68a. PmL., VI, II, a. 3 ~~K~ M~MeM~ï.
8 mars !685. MATH., IV, 4, c « Pro absolvendis Diophantosa.
i683? MATH., I. 26, a Note sur le Calcul des alternatives.
tG8~. PntL., VIII, 37-~8 De Coguitione, Veritate et 7~.
ï686. PHtL., VII, C. 20.31 C~M'n~ Inquisitiones de ~M~ Notionum
et ~crt~~M.
t686? PHïL., VII, B, vi, 3-8 Elementa Rationis.
t686? PtHL., VI, t2. e Projet et Essais pour <ïrt*cr quelque certitude
~0!<r ~H!r une ~OMMC partie des ~t~M~ et pour avancer l'art
J'u~ot~r.
août 1690. PHIL., VII, B, !ï, 3 Primaria Calculi ~!C!~M~tKeM~.
2 dOÛt 1690. PHtL., VII, C, 97 ~K~<!M<?M~ Calculi logici.
i6c)3?e PHIL., VII, B, n, a Notes diverses.
t6g8? MATH., VII, 5, b « Specimen Analyseos Anagogicae
Nov. ~oï. MATH., III, B, 4; IV, 9 Sur les périodes des colonnes dans le
système binaire.
Avril 1703. PHIL., VII, B, iv, z3 Sur les exemples.
1702-1704. PHïL., VII, D, u, i, 2, 3, 4 Tables de définitions.
28 mai ï704. PmL., VII, D, n. 5 Table de définitions signée de HoDANN.
t7t5. PHIL., VI, t5 Scheda de novis formis et figuris syllogisticis.
t
TABLE DES MATIÈRES'

PRÉFACE.
ABRÉVIATIONS BIBLIOGRAPHIQUES · XV
EXPLICATION DES SIGNES. XVI

THEOL.,VI, 2, f. 11-13 Ot't~O t~r!<tM COM<!Mg~t!<tM C~~rOMMM!M!M/?M!-


<MM ad ~V~tKph<M! H~cr ~MM~M
J~fOpO~ftOMMM!
iucomtnensurabiles. 1
THEOL.,XX, 09 « Ordo Caritatis Pacidianorum '). 3
THEOL.,XX, 100 Societas jr/~0~0)'MM! ad C~e~MM~S laudes DE
OppOt!?Cet!ror&CM!tMO. 5
PHIL., 14, c, 7 Sur le principe des indiscernables. 8
PHIL., I, 14, c. 8 Sur les âmes, les atomes, etc. (1676). ic
PHIL., I, i5 Conséquences métaphysiques du principe de raison. 11I
Sur les vérités nécessaires et contingentes. 16
PHiL.~IV, 3, a, 1-4:
PHiL., IV, 3, c, 13-14 Sur le principe de raison. 25
PniL., IV, 3, c, 15 Scient ia media (novembre 1677).5
PHIL., V, 6, c, 7-8 Copie de la Lettre de Descartes à ~~r~MMe du
20 novembre 1620, avec une addition da Leibniz. 27
PHIL., V, 6, c, Q.io Copie de PutL., V, 8, g. 28
Paît. V, 6, c, 11 Lettre sur la Caractéristique. 29
PHIL., V, 6, c, 17: ~OM~Jdt. 3o
PHIL., V, 7 Consilium de ~MC~C~~M MOMCOM6~rt~M~me-
~to~o tMf~~Ot'M (i5-25 juin 1679). 30

PHiL.,V,8,a. 1-8: Elementa C/MMC~r~!C~ Universalis (avril 1679). 42


PmL., V, 8, b, 9-ï2 Elementa Calculi (avril ï679). 49.
PHIL., V, 8, c, 13-16 Calculi MMt~~M~~~fMCM~ (avril 1679). 57
PmL., V, 8, d. t7-i8 Calculi universalis !M~M<<OMM (avril t67o). 66
PHIL.. V, 8, e, 19-20 J~o~MS~Mt~MK~t t;OM~'M~t<Mper MMtMCM& (avril
1679). 70
PtML.,V, 8, f, 21.23 jRcg'M~C ex ~K<~«Sde ~OMt~~ COMN~MCM~~MM! ~f-
tMtMMC et tMO~M syllogismorum M~O~'tCO~MM
yM~«?«t*tjt~f~ ~r t<«MC~oN (avril t679). 77
PHtL., V, 8, f, 34.27 C~CM~S COM~MCM~n<Mt. 84
PHU.~V, 8, f, 28.29 « Regulœ quibus observatis de bonitate consequen.
tiarum per numeros judicari potest. M. 89
PHÏL., V, 8, g, 3o-3ï A~~tO~MN~/<~M. Characteristica. J?)MCM~M~.So-
cietas sive ordo (mai 1676). 92
PHtL., V, 9 De mo~t~OM de la Doctrine /<«MM<MC. 96

t. Les titres en italiques sont seuls originaux. Ceux qui sor., empruntés au texte
sont entre guillemets. Les dates conjecturales sont suivies d'un point d'interrogation.
TABLEURS MATIÈRES
6~6

PmL., V, t o, f. t -8 De la ~~Ao~ de <'<7Mtf~M~< 97


9-<o Problème relatif aux Coniques. 97
11-24 De la 3~~0-~e r~HtwMM~ 97
s5-38 De la JM~Ao~ de r~uf~M~ 122
~9 Table des Caractères ~M(t~M~ Ï43
<)o y~Me~~M~A~&o~~er~M~rM~ 143
41.42 ~M~- Méthode de l'Universalité Construction
du problème. t43
43.46 7M~O~MC~tOM CotM~MC~OMd'un problème solide
d'OMMC. 14~
47 Gener alia Geometrica de M!CM accessionibus et methodo
KM~rM~~M (1674). t44
48,49 Demonstratio pure Analytica quod minus tM minus
/<!c~ ~M~ (21 juin ï678). 146
50 ~~M <tM~M<t. Ï46
5t DetMOH~r~MpMre~M<x~tM. '46
53 Signorum <<MM~MorMM tractatio per literas. 146
54 Additio natura prior substractione. Natura priora.
Demonstratio <~MMM~MM. '46
56 « Determinatum 0 '47
58 /M~K~MM. 4 ï47
59 < Mariottus in specimine îogico. (21 juin 1678). 148
60 JLtHM nt~K! est immobilis (3 janvier 1676) 149
6ï Rationes et Numeri. 149
63 Extensio ïM~rMtMM~ t49
64-65: Probïémed~OzANAM(t4mai<678). i5o

"PML., VI, ïo, a De linguarum origine. ï5ï


PHÏL.~ VI, 10, b L!K~M<iP~/t!/OM~/UC~ Specimen in Geometria edendum
(janvier 1680). ï52
PHIL., VI, ïï, a, 1-2 Préface à la Science générale (1677?). '53
3 .RegT<~MMW!!eM~!(nov.ï682). · ï57
4 ~rtMCt~tMMt ïMyOHeM~ l58
PHIL., VI, ii, b Methodus ~oceM<~t. ï58
PHIL., VI, t2, b, 4-5 De Arte inveniendi in ~eM~r~ ï6ï
PHÏL..VI, ï2,c,6: De Arteinveniendi (1669?). 167
PHiL., VI, 12, d, 7-8 Schediasma de Arte inveniendi Theoremata (7 sep-
tembre 1674). ïyo
PHIL., VI, t2, e, 9-13 Projet et Essais pour arriver à quelque certitude pour
finir une bonne partie des disputes et pour avancer
r~MMM~r(ï686?). 6 I~5
175
PHIL., VI, 12, f, ï-2 Collectanea de ïMMM~OMeet ~M~ÏM generalibus
(faoût t676). ï82
PHIL., VI, 12, f, 6: Notes diverses. 182
PHIL.,VI. 12,f,19 De principiis ï83
PHiL., VI, ï2, f, 20 Note sur WïLKMS. "84
PHiL., VI, ï2, 2t « Etementa veritatis universae. · i85
Paît. VI, 12, f, 22 « Materiam et Motum esse phœnomena. a. i85
PHtL., VI, 12, f, 23 Le nombre des premières propositions est innni. 186
PHïL., VI, 12, f, 24 Sur les qualités sensibles (contre les Cartésiens). ~87
PHtt. VI, t2, f, 25 De analysi veritatis et judiciorum humanorum. ï88
Pmt. VI, 12, f, 26 <t Analyseos physicae arcanum ?. '90
· « In praefàtione Elementorum veritatis aeternas. ?. '9'
PHIL., VI, 12, f, 27
PHIL., VI, 14, f, ï-2 Mathesis ~ï~tOMM. '9~
Démonstration des figures du syllogisme. 203
PHIL., VI, t4, 3-4
PmL., VI, i5 Schedœ de novis formis et figuris syllogisticis (ï7'5). 2o5
PiHL., VI, ï7 Ad Stateram juris de gradibus ~O~ÏOMMMÎ ~r0~-
~t~~MM. ~'0
TABUSBtES MATtt!RES 6~/

Ptut. VI, 18 Préface à l~Hc~c~~c. a


Sur ceux qui traitent les sciences par la méthode
Pmu VI, t9. c, t3 st6
géométrique.

PHU. VII.A, t Titre du Plus M<M. ~'7


PHtt.. VII, A, t6 Bttcyc~o~M ex sequentibus ~Mto~~M~ propriisque
MC~~OM~M~~WMM~ · 2t7
PH~VII,A,24-35: 7M.<M~C~<e Generalis 2t7
Plan de la Sctencegenerate. · 2ïS
PHtL., VII, A, 26-29: S~
PHït.VII,A,3o: Atlas mtiversalis.
Nouvelles Ouvertures. M4
PHït. VII, B, t, t
PHtL., VII, B, H, Principia Calculi r~to'M~ 229
Notes dïverses(t693?). ~2
PHIL., VII, B,n,3 332
Pm~ VII, B, Il, 3 Primaria Calculi /o~c~M~M~~ (t" août t69o).
De Varietatibus <EMMMfM<tOMMM. 238
PtHL VII, B, H, 5-6
De vero et falso, ~nM~oMe èt Negatione, et de coM.
PHIL., VII, B, n, 7
tradictoriis ~9
C~~MS~~ocnMfO~ ~9
PmL.. VII, B, II, 8-9
PH~ VII, B, n, 16-17
(nunc 10-11) et 10-il
(nunc 12-13) Specimen Calculi M~rM/M (fin inédite). 239
VII, B, n,
PmL.,VII,B,n,t:(nunc12
Analyse grammattcate. 24~
~)
PHIL., VII, B, n, 14-15 245
(nunc ï6-t7): Sur les nombres caractéristiques
VII, B, Schèmes linéaires des syllogismes. 247
PHïL., H, 18.19
PHtt.. VII, B, Il, 20-2 ï .4<~ecMK<'H Calculi universalis addenda (fin inédite). 249
~o
PmL~ VII, B, Il, a7: Essai de Calcul logique.
Note sur le Calcul logique. · Mi
PmL., VII, B,n, 3o: 251
PaiL., VII, B, H, 31 Note sur la soustraction logtque.
252
PML., VII, B, n, 32-33 Principes de Calcul log!que. ~2
PML.,VI!,B,H,34-35: Définitions logiques.
PML., VII, B, II, 36 DéSnitions
PHIL., VII, B, Il, 37 Sur les M~M~or< 2M
PML., VII, B, n, 40 Denntttons logtques.
PHH.VII,B,H,4' COMMMtO~M.
PmL., VII, B, n, 42 Théorème sur l'égalité logtque.
Definitions logiques. 2M
PHIL., VII, B, H, 43 ·
PHIL., VH,B,H,44 DénnitiondeCo~/preM~
Ordinis temporis <OCt · 255
PHÏL., VII, B, Il, 45 ~f<tCM~
Sur Mr~~MedeVossïus. · 256
PML., VII, B,n,46
PmL., VU, B, Il, 47-4~, z56
~o: Dénnitionslogtques.
PmL VII, B, n, 5ï-52 Sur les compensations (addition et soustraction
logiques). z56
Pm: VII, B, Il, 53 Theoremata cogitandi compendia
Notes diverses sur la Géométrie~ · 257
PmL., VII, B, M, 54 · 230
PHIL., VII, B, H, 55-56 Sur la composition (addition logique). · ~o
PHH.VII,B,M,57-58: Sur les dénnitions.
Qualité et quanttté. ~9
PHIL., VII, B,H, 59: · ~9
PHtL.,VII,B,n,62: Essais de Calcul logique.
· ~i
PHïL., VII, B, H, 63 ËssaisdeCalcullog~que.
~4
Pmt. VII, B, Il, 64.65 Essais de Calcul logique.
PmL., VII, B, H, 70-71 Essais de Calcul logique.
· -7~
PmL., V!B,M,72: Sur le sens de la négation.
· 273
PmL., V1I,B,M,73: Définitions logiques.
Notes de Calcul logique. 2,4
PHïL., VII, B, Il, 74

43.°
6~8 TABLE DES MAT!JË:RE$

PmL., VII, B, Ut, 3 Z<Mt~!M~Mer<~M (fevrier 1678). 277


PH!L., VII, B, Ht, 4 f<<M~K<t MH!Ï~r&~M. 279
PmL., Vît, B, tu, 5 « Lingua rationalis. 380
PutL.. VI!, B, tu, 7 De Gr<!tMW<t~c<! JR«t!OMM (avril t678). 380
PmL., VII, B, Ut, 8 Gr~tMOM~M. 38~r
PniL., VII, B, m, 10: Note sur WtLKMs. 282
Pt)th., VII, B, tn, t2 Sur le vocabulaire de la langue universelle. 283
PtUL., VU, B, Ht, t3 Note sur BECHER. 283
PHIL., VU, B, H!, t4 Sur la différence de Q«o~ et de z83
PmL., VIÏ, B, III, t5 Extrait du JoM~M~ des .S~MWM(t3 juin ï68o). 284
PntL., VII, B, nt, ï7-<8 Déhnition des catégories~ 28~.
Ptïu. VII, B, ïn, ti).2c Catégories logiques 284
PmL., \H,B,u!,2ï-2~ Detinitions gramnoaticates. 284
PiUL., VU, B, Mï, 23*24 Sur la Caractéristique et la Langue universelle. 284
PHIL., 11, B, tU, 25-26 Gr~H!Mt<tt<C<P CO~t~t!OMM. 286
Pmt~ VH~B,ut.27 Sur les prépositions. 287
PHIL., VÏÏ,B,m,28-20 De 7M~~7rc~~OHP. 288
PtttL., VU, B, tH, 3o-33 De ~t~Jft vocum or~MH~M COM~KCMfMWÏ. 288
PMtL., VU, B, Ht, 34-37 De tMM COH~rMC~OMf ~0~Ot!MM. 288
PHtL., VU, B, tH, 38-3<) De COH~rMC~OM<* ~'OHOMHHMtM. 288
PmL., VU, B, ni, 40-40 Grammaire rationnetie. 288
PmL., VII, B, III, 5o-58 Definitions de particules. 20.)
PmL., VU, B, m, 50-64 ~M(~M p<ïr~c!j<ïrMM. 20 ï
PtUL., VII, B, tU, 73-76 Ad ~OSS!t ~rM<<!rcAMM! 20tt
PHIL., VII, B, iv, 1-10 « De Farmae Logicœ comprobatione per linearum
ductus 202
PHIL., VII, B, tv, II-I2 Ktéments de Calcul logique. 32ï
PtUL.,Vn,B~tv,t3-ï4: Définitions logiques. 324
PHiL.,VII,B,!v, i5-2o: Notes deCa!cui!ogtque. 324
PHIL., VII, B, tv, 2ï Sur la Caractéristique. 326
PmL., VII, B, ïv, 22 Sur la C~MT<r~Mde BoNTEKOE. 327
PML., VII, B, ïv, 23 Sur la vérité des exemples (avril t7o3). 327
PHIL., VII, B, ïv, 26 Règles du syllogisme. 327
PmL., VII, B, tv,28 D~ïtM~o. 328
PHIL., VI!, B, iv, 20 Du faux peut-on conclure le vrai ?. 328
PtHL., VII, B, tv, 3o Sur la définition des notions empiriques. 32Q
PtHL., VII, B, iv, 31 Sur les causes efficientes et finales. 320
P<ttL., VU, B, IV, 32 Catalogus lirventionum in Logicis. 33o
PML., VII, B, v, i-ïo D~c~M~(to avril 1679). 330
PHtL.,VIÏ~B~v, it-!4: Définitions morales. 33ir

PHtL., VII, B, Vt, 1-2 Essay sur un JV<<M<~t! d'une science certaine, sur
lequel OH demande les avis des ~~MSintelligens. 332
PHIL., VII, B, 3.8 JE~Mea&t Rationis (t686 ?). 335
PHIL., VII, B, vï, Q-t2 7<fM M&rt cui titulus ertt Elemettta Nova Matheseos
<7MtMt'M~M. 348
PML., VU, C, 9-10 Analysis linguarum (ïï septembre tô78). 35i
PHïL., VII, C, ti-t2 Sur l~Mcy-c~e~M d'ÂLSTED. 354
PIIIL., VIÏ, C, t3-t6 ~cAe<M~Me~OH~MMM~<H<&ttK6M<M<<t~tOHMtM. 354
PmL., VII, C, 17 Notes logico-grammaticales. 355
P!UL.,VII,C, t8: Loci logico-pragmatici 355
PHtL.~ VU, C, 10 Cyclognomica ex Z.MMtO. 355

PHIL., VII, C, 20-3 ï Generales /M~MM~<OMM ~tM~t Notionum et Veri-


<~MM (t686). 356
PHIL., VII, C, 3~ Table de dennitions. 399
PmL., VII, C, 33-34 Table de catégories. 399
TAM.EBES MATURES 67~

PmL., V! C, 35-46 Tables de dé~nitions. 399


PmL., VII, C,47 Table de dé6nitions. 399
PmL., VII, €,48-49: De ~MCre<M<!Mtt~C. 399
PmL., VU, C,5o: Surlesloisdumouvement. 400
PmL., VI!, C, 5t Note sur l'analyse des notions et des axiomes. 400
PmL., VU, C, 53 Catalogus Jlotionum yrWMfMraM! 400
PmL., VU, C, 53-54 De Rerum C~MÏ~ 400
PmL., VII, C, 55.58 Sur la DM~!M jMrM de Nie. VtGEUUs. 40!
PmL., VII, C, 59 Table de concepts primitifs. 401
PmL., VII, C, 60 Sur les paradoxes. 401
PmL., VU, C, 62-63 De ta nature des vérités nécessaires et contingentes.. 401
PHtL., VII, C, 64 7~ Divisiones. ~Ct/tO~M. GeMCM species
~K~~erM<p (novembre 1678). 4o3
PmL., VII, C, 65 Distinctio <MPM~~ et corporM. 404
PHÏL., VII, C, 66 De ~«tpO~H~M CfKMMF ~C~ 4o5
PtML.,VII,C,68 Sur les propositions contingentes. 4o5
PHïL., VII, C, 69 Sur la Caractéristique logique et grammaticale. 406
PmL., VII, C, 70 Table de catégories et de dénnitions. 407
Putt. VU, C, 7ï-72 Table de dé6nitions. 0 407
PHH. VII, C, 7~-74: Ëiéments de Logique. 407
PHtL., VII, C, 75-78 Dénnitions logiques et métaphysiques. 408
PtML., VII, C, 70 Dénnitions et axiomes géométriques. 408
PH!L., VII, C, 80 « Inquisitio in aliquid absolutum 409
PIIIL., VII, C, 8 ï Utilité des répertoires en Médecine. 409
PHtL., VII, C, 82 Définitions de Fessence et de l'existence. 409

PIIIL., VII, C, 83-84 De fonnis ~OgMtMOrMM 3~</MMM~!Ce~MK'H<<M. 4!0


Préface de FEncyctopédie. · 4~0
PHïL., VII, C, 87-88
PHtL., VII, C, 97 ~MM~MCM~ Calculi logici (2 août ï69o). 421
PatL.,VII,C, 09-too: De abstracto et concreto. 4~3
De Abstracto, CoMcr~o. ·
PmL., VU, C, toi: 4~3
PIIIL., VII, C, io3-t04 No~tOHMgre~n! 423
PniL., VU, C, ït5-n6
ï 19-134 Logica de No<ÏOMt&!M. 424
PtUL.,VII,C, 139-145 ~M~MDt~ctfM. 4~4
PHIL., VII, C, I46-Ï47 Der«ftOM6<<tMofeM~ 426
PmL.,VII,C, 148: De A~tOMt&tM. 426
PHtL., VII, C, 149-! 50 De <<MHO?<! composita lectiones [de JUNGtUS]. 426
· 4~6
PHIL., VII, C, t5t: y~~M~~e<<MMO?<![deJuNGïus].
de la de JUNGIUS. 429
PmL., VII, C~ ï52-t55 Analyse Logica Hamburgensis
PHtL.,VU,C, t56-i57 DcO~«MO~r~~<t~~co~~H~ 4~9
PHIL., VII, C, 158-ï59 C~Mc~rM<!M ~r~M. 43~
PHIL., VII, C, t6o-t6t <' Alphabetum cogitationum humanarum. 435
PHIL., VU, D, ï, ï Lexicon Grammatico-Philosophicum (de DALGARNO). 435
PmL., VU, D, t, 2-4 Tables (de WILKINS) · 4~6

PmL., VII, D,n, t Table de définitions 4~7


PatL.. VII, D, II, 2 Table de définitions (copie de la précédente). 4~7
PmL., VII, D, n, 3 Tabula explicata [et «Mc~]. 5og
PHIL., VII, D, n, 4 Table de dénnitions. · 5o9
PHIL., VII, D, H, 5 Table alphabétique de définitions. 5oa

ad J~MC~-C~~MM arcanam. 51 I
PtHL., VIII, t -2 fM~rO<fKCftO
5t5
PHIL., VIII, 3 GM~tMÏ~!C!Ï~M~<t.
Définitions morales. · 5ï6
PHïL.,VIU,4-5:
.PrïtMcCtwr!~<M 5t8
PmL., VIII, 6-7:
PmL., VIIÏ, 20 Sur nmini (à propos de SPINOZA). 523
PmL., VIÏI, 37.38 De Co~K~OMe, ~eft~fe et 7~~ ( ï 684). 524 s
68o TABLE DES MATtËRE$

PmL., VIII, 39-43 De modo perveniendi ad veram corpormn ~M<~y~<


(mai 1677). 5~4
Pmt. VI! 43-44 ~OM~« E~rotnt~oMMw. 524
PHIL., VHI, 56-57 Division de la Philosophie (classification des sciences). 524
PHtL. VIII, 64-65: Adresse aux Jésuites. 5~9
Pmt.. VIII, 7! Note sur les possibles (a décembre ï676). 529
Put! V1H.85: ~jcM~ 530
PHtL. VIII, 86: Note sur l'idée de substance. 530
Pmt.. VU!, 94*95 Introduction à i'jHort~ott de la Doctrine humaine. 53o
PHtt.. VHI,too-tot: Résumé de métaphysique. 533
PHILOLOGIE, 2 Reductio KM~M~rMtM ad unam (avec deux Tables impri-
mées d'Athanase KIRCHERet une ~nM~t Tabula,
gravée). 536

MATH.,1, ï,a Sur la définition de la droite. 538


b Sur les principes de la Géométrie. 538
MATH., I, 2 Demonstratio Axiomatum Euclidis (22 février ï679).. 539
MATH., ï, 3, a Définitions de l'espace et du point. 540
b Définition de la tangente. 0 540
c DéRnitionde~M~etdeyo~tfM. 540
d Sur l'expression secare. 54:
e Sur la situation d'un p oint. 54t
MATH., I, 5, a PrtM?<tGeotM~r«c~r!Mc~pM. 54t
b Sur la « vera Geometriae Analysis x. 542
c Analyse de t'idée d'extension. 542
d Sur la notion de point. 543
MATH., I, 8 Situs JPMHC<Ï. 543
MATH., I, 9, a Mathesis generalis 543
b CoM!MtM~on<ï. 544
c Notation abrégée des formes algébriques. 544
d Sur les puissances de zéro. 544
e Sur la situation et l'ordre. 545
f « Analyseos Metaphysicae propositio M. 545
g Sur l'idée de donné. 545
h DC~Ï~OH! 545
i Sur la définition de régatité. 546
t Remarque à propos du P. PttESTET. 546
MATH., I, ï2 Sur le projet d* « Analysis situs 546
MATH.,1, ï4,a Définition de la ligne. ~47
b Génération des figures par le mouvement. 547
c Essai d'une Géométrie fondée sur la contenance et la
congruence. 547
d Essai de Calculus Situs 548
MATH., I, 15 De Ca/ct~o~MMMt. 548
MATn., 26, a Note sur le Calcul des alternatives (ï 683?). 556
b Préface (de IVMMK~ortMtK mathematicum). 557
c Sur la synthèse et l'analyse. 557
d Sur la synthèse et l'analyse. 557
e Modus reducendi problemata ad alia simpliciora (jan-
vier i68o). 558
MATH., I, 27, a Préface d'une Géométrie analytique transcendante. 559
b Synthesis. ~tM~SM. Combinatoria. Algebra. 56o
« De arte combinatoria scribenda 56o
d Z~.4r~C<MK~MM~<M'M(168o?). 56ï
MATH., I, 28 .SpeCMKeM Ratiocinationum Mathematicarum sine cal-
culo ef~MrM. 563
MATH., 29 Dialogue sur l'enseignement élémentaire de l'Arith-
métique. 568
TABLE DES MATURES 681

MATH., Ht, A, 8 Du jeu de QMM~MCMopc (octobre ï678). 568


MATH., III, A, Q DMJCM ~MM~MC. 568
MATH., 111, A, 10 JLe~eM~K~oM~re. 56~
MATH., 111, A, ït Du jeu de f~O)M~C. 569
MATH., III, A, ïa De wce~t <p~tM<!ttOMe(septembre tô~S). 569
MATH., IH, A, ï3 C<!KOH~CMP~<fe~fM<Ott. 57Ïi
MATH., III, A, t6 Diophantea !CM~~tM~<M.rM~<!<«. 57!r
MATH., I!I, A, 30 Co<M<rMCtor UM~MM!€Mf«tH algebraicum (dée. 1674).. 571
MATH., Ïïl, A, a6, a: "De Machina Combinatoria 572
b(~): CotM~!M~orM. 572
MATH., III, A, 37 « Inveni Canonem pro toHeM<fM incognitis quot-
CMH~MC. 573
MATH., III, B, ï De <<!<~eM. 574
MATH., !II, B, 2 De ogroMtOMe dyadica ( i mars ï 679). 574
MATH., III, B, 3, a Essay d'une nouvelle science des MOHt~rM. 574
b De<twM~t<0!'MtMy~onMMejepreM!OM!&M~Mer<Ms.. 574
MATH., III, B, 4 Brouillon de MATH., IV, 9 (novembre ï70t). 575
MATH., III, B, 7 Mémoire sur les caractères de Fohi. 575
MATH.,III, B, 12 Démonstration du théorème de Fermat. 576
MATH., 111, B, 14, a De MMM!eroj<!C)fM«Ht in tesseris (janvier t676). 575
b Sur le calcul des partis (7 janvier 1676). 575
c Question poséeparIeducdeRoanncz. 576
MATH., 111, B, ï8, a Note sur le Calculus ~M. 576
b Sur la notion de rapport (Ratio) 576
MATH., III, B, ï9 /H!~M!re ~'M HMMïCro~ ut ofMOrMMt quorumlibet SKMMM<!
et <~er~M ~tH~quadrati ( i<"avril 1676). 577
MATH., IV, t, a ~/e~O<<M~OMr~tMMtMt solvendi problemata nueizero-
rMHïnt Mt~gTM (ro septembre 1674). 577
b Schediasmata de Aequationibus Numericis <~C<M. «
(septembre 1674). 578
c « De aequationibus. pro diophanteis. 578
MATH., IV, 4, a « Tres numeros reperire. 578
b ~roM~KOtjFrCMtC~MMMM (juillet 1679). 578
c « Pro absolvendis Dio<panteis. (8 mars t683). 578
MATH., IV, 8 Specimen ~M/y~o~ MOf~p(juin 1678). 579
MATH., IV, q Demonstratio, quod CO~MMÏMOP. ~M~~Wo~!C<P. 580
MATH., IV, tt Conspectus C~CMfï. 58o
MATH., IV, 12 Paradoxe contre la loi de continuité. 581
MATH., IV, l3, a De Examine per Novenarium in Ca~CM/Oanalytico
(janvier 1675). 58ï1
8
b De Examine ~l~;e~!OM~H! ~ Vo~tMt'M. 58ï
c « Ars examinandi calculos Analyticos 58~
d ~WMMrMppropositiones Elementorum 582
e "SitusPuncti' 582
f Critique de la Géométrie analytique (cartésienne). 583
g D!pM!o(ï2 février 1679). 585
h Divisionis compendium generale (10 décembre 1678). 585
MATH., IV, 14, a ~KMO~rMKM ~tMP<~MK. 586
b .~KKO~MHM<t~6t\HC<P. 586
MATH., IV, 16, a Ordinatio Divisionis c&<!McteWattC<p. 586
MATH., IV, 17 Numeri primi eorumque genesis mira (6*7 sept. t677). 586
MATH., IV, [7, a .F~HM JVMMerorMMï ordine dispositorum et punctato-
rum ut appareant qui Multipli qui primitivi. 586
b OMt'Ct~Mrenouvelle de Nombres HM~ïp~ (3 jan
v:er !676). 587

i. Ce fragment est désigné dans La Logique de Le! par la lettre c.


~2 TABLE DES MATIÈRES

MAT! VII, 5:
~~CM~tM~tCMM. 587
MATH., VII, 5, a e Specimen Analyseos
Anagogica: (!6o8~).. 588
MATH., VIII, 2 7, a Triangulum ~tt~MOMMMMt (février 1676).
b 580
Origo MMM<!OKM Trianguli ~<ïrtMOMïC< 589
MATH.. IX, t -PAoMMOtMMseu de ~O~t~M
Legibus JV~Mr<p
Préface. 3~
MATH., X. i t Pacidius ~)~M S. (octobre 1676).
5Q~.
MATH., XII. a Sur le calcul des aires (28 juin 1676). 628
b Methodus generalis pro Diophanteis (octobre 16~)~
C 6a8
Summa quadratorum deinceps ab unitate, methodo mea
.M (1676). 628
d Arithmetica ~Mr~<! seu D<o~M~M (to déc. 628
ï678).
INDEX NOMÏNUM ET RERUM.
CLASStFtCATtON SYSTÉMATIQUE DES FRAGMENTS INEDÏTS.
LISTE CHROKOLOGïQUE DES FRAGMENTS 660
DATES. 6~3
ERRATA ET
ADDENDA. y
ERRATA ET ADDENDA

P. 9, 1. 5 du bas, lire: denominationes intrinsecae.


P. ïo, 1. 7 du haut, lire imagine ad imaginem.
P. 25, à « Scientia Media ajouter cette note Cf. T~eo~c~, §§ 39, 4~
P. 33, 4 du bas, lire scientia:, sed magis utiles.
P. 4$, 1. 6 du haut, lire propositionum categoricarum.
P~ 55, h 4 du haut, lire prseterea.
P. 7ï. 12 du haut, lire: eorum.
1. t8.20 du haut, Lingua sive scriptura. quibus notiones animi.
26 note 2).
P. 93, note i, ajouter et PmL., VII, A, (p. 219,
P. 04, note 2, ajouter Cf. PaiL., VI, ïï, b, P'
(Phil., I\, 257).
P~ 96~ note 2, ~OM~r et la Lettre à ~<MO~ ~&r!, 1676
P. 107, 1. ï2 du haut, lire irreducibilité.
P.i29,ï5dubas,~<j~ F! ~+~
P. i3o, t. n et 12 du haut AC est un lapsus calartii de Leibniz ou du
copiste; il faut lire AB.
P. t47, 1. t3 du haut, lire f. 58 (un coupon).
P. 164, 1. i du bas, lire naturam.
P. 180, note 2, lire PaiL., VÏ, 12. f, 27.
F. i83, note i, lire ch. VI.
P. 187, note 3, lire ch. VI.
P. et ~duts~ médius est un lapsus; il faut lire ma,or
comme suit
P. 204, la 2~ figure (p. 3 verso) doit être corrigée
D C

P. 260, note 2, ajouter Cf. PatL., VII, B, n, 32.


Bocardo.
P. 320,1. 7 du haut, lire B est non D. >
P. 38ï, I. 2 du bas, lire quot id cum quo.
P 384, dans la figure du n" 120, remplacer le 2" A par un B.
dicitur e<!CMMeM.
P. 441, 1. 3 du haut, lire
P. 486, en marge, lire PHIL., VII, D, Il, 2, f. 36.
P. i i a (p.
562, ~Cf?'~ et
Inquisitiones, §§ 54 et 88 (p. 370 378).
P. 585,1. 6 du haut, lire œquiore animo.
P. 639, au mot Decimalis, supprimer V. Ars.
au Mot Deciphratoria, ajouter V. Ars deciphrandi.

995-01. Coulommiers. Imp. PAULBRODARD.

Vous aimerez peut-être aussi