Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
~~j ïî~J p~ C3
JL JL
ET FRAGMENTS INÉDITS
DE LEIBNIZ
.E~n~ J~ ~MM~r?~ ~~o~~M~ r~<? J~MOvre
PAR
Louis COUTURAT
CHARGÉ
Dt:COURS
AL'UNIVERSITÉ
DETOULOUSE
« Quimenonnisiedids no\'it,
nonnovît.»
L< à P/a<-<-t~
21fevr.
VI,i, 65).1696.
(DM/~M,
PARIS
FÉLIX ALCAN, ÉDITEUR
ANCIENNE LIBRAIRIE GERMER BAILLIÊRE ET C~
108, BOULEVARD
SAINT-GERMAIN,108
Ï903
Tous droits reserves.
A
souvent fort intéressants.Nous croyons utile d'ajouter que l'on peut se procurer,
pour une modiquesomme, la copiede tel ou tel manuscrit inédit, en s'adressantà
M.Bodemann.
t. Nous avonsdd parfoiscorriger la ponctuation,extrêmementfantaisiste,pour
éviter descontre-sens.
3. V, l'Explicationdes~MM, p. XVÏ.
PREFACE v
tive; ensuite, parce que le seul classement légitime et objectif est selon
nous le classement chronologique; enfin, parce qu'un tel classement ne
sera possible que dans une édition complète des œuvres de Leibniz. En
effet, les morceaux datés sont en minorité (bien qu'il y en ait beaucoup
plus, proportionnellement, que les éditions existantes ne pourraient le
faire croire). Par suite, le classement chronologique des manuscrits ne
pourrait se faire (si tant est qu'il soit possible) qu'après une comparaison
minutieuse de tous les papiers entre eux, en particulier avec la corres-
pondance Tant que tous les manuscrits de Leibniz ne seront pas inté-
gralement publiés, on devra se contenter du classement, imparfait sans
doute, mais approximatif et relativement commode, auquel ils se trouvent
à présent soumis, et qui, consigné dans le catalogue Bodemann, permet
de désigner exactement et de retrouver aisément le moindre bout de
papier. C'est pou~uoi nous avons suivi rigoureusement cet ordre, en
indiquant en mal ~e la cote et la pagination de chaque fragment. Seule-
ment, pour suppléer en quelque mesure à l'absence de classement logique
et guider au besoin le lecteur, nous avons dressé, d'une part, une Classi-
~M~OM~HM~MC, et, d'autre part, une Liste <MCM<f.y datés que
l'on trouvera à la fin du volume. L'une et l'autre fourniront des rappro-
chements assez instructifs. Enfin l~~c~ nominum et rerum permettra
au lecteur de trouver tous les passages où il est question d'un personnage,
d'une idée ou d'une théorie, et de retrouver aisément un passage déjà vu.
Nous espérons ainsi faciliter l'étude de ces textes et les rendre plus acces-
sibles et plus maniables au lecteur, en attendant l'édition complète et
définitive des œuvres de Leibniz, qui va bientôt être entreprise.
Nous croyons utile de donner ici quelques renseignements sur rinitia-
tive de cette édition, à laquelle nous avons eu l'honneur d'ètre associé. A
l'occasion de la première session de l'MOCM~OM ïM~r~M~OM~~y~c~-
démies, qui s'est tenue à Paris en avril i goi M.Jules LACHEUEp, membre
de l'Académie des sciences morales et politiques, fit adopter par cette
Académie un vœu tendant à proposer à l'Association internationale l'éla-
boration d'une édition complète des œuvres de Leibniz; et il voulut
bien joindre à son rapport quelques notes qu'il nous avait demandées
sur l'état des manuscrits et des éditions de Leibniz. La proposition fut
éloquemment soutenue par M. BROCHARD, au nom de l'Académie des
i. On s'étonnera peut-êtreque nous n'ayons fait aucun emprunt à la
dance. Nous n'avons pas fait de recherches de ce côté, d'abord, parce correspon-
que notre
récoltede documentsétait dé)à suffisammentabondante,et que nous étions limité
par le temps; ensuiteet surtout, parce que les lettres de Leibnizne contiennenten
général que des allusions rapides et vagues à ses travaux, ou tout au plus des
résumésde ceux-ci(comparer par exemplel'appendice de la Lettre à Huygens du
8 septembre 1670[A~/t., M, 17],à la C~<M~rM~M~eotM~r<M du to août 1670
[Jt~t~ V, !.).!]).C'est donc dans les manuscritsqu'il faut chercher l'explicationet
le développementdes vues théoriquessommairementindiquéesdans les lettres.
t
PRÉFACE VÏ!t
i. NotammentPsRTz(t8~.3-4.7)
et KLOPP
(1864-8~).
2. Comme EMMANM,qui intitulait faussement son édition « Opéra philosophica
quae exstant omnia et GsRHARBT,qui a travaillé 5o ans (1849-99) à la publica-
tion des manuscrits mathématiques et philosophiques de Leibniz, et n'en a pas
publié la moitié, ni même les plus intéressants.
VU! PREFACE;
cher-
précieux, une confirmation inattendue, ou ne sera pas pour quelque
cheur un trait de lumière révélateur'? La fréquence même et la répétition
de certaines idées sont significatives et probantes supprimer quelques
fragments, sous prétexte qu'ils ne sont que des redites, serait affaiblir aux
Pour
yeux du public l'importance et le poids des idées qu'ils expriment.scienti-
toutes ces raisons, la publication intégrale est la seule solution
et
fique et loyale, la seule respectueuse du génie qu'il s'agit d'honorer
presque de ressusciter.
Une autre question se pose, qui n'est guère moins importante que la
On a déjà pro-
précédente c'est celle de la classification des manuscrits.
traités (c'est
posé de les répartir en séries, d'après la nature des sujets
d'ailleurs suivant ce principe qu'ils sont classés à présent, et cela facilite
assurément les recherches). Mais ce serait encore retomber dans les
erreurs des éditeurs précédents. Faut-il donc rappeler que, chez un phi-
losophe comme Leibniz, tout est dans tout, et tout tient à tout? Séparer
les diverses productions de cet esprit vraiment universel, c'est mutiler sa
pensée. Ne suffit-il pas du spectacle de3 éditions existantes pour prouver
quel désordre on aboutit ainsi sous prétexte de classement logique?
Dans les Philosophische Schriften se trouvent des écrits d'un contenu
mathématique, et dans les Mathematische Schriften des lettres d'un
grand intérêt philosophique Bien plus des documents très précieux
«
pour la philosophie se trouvent égarés dans les œuvres historico-poli-
tiques a publiées par KLOPp. Un tel classement n'est donc qu'un trompe-
l'œil, qui entretient chez le lecteur l'illusion dangereuse de posséder et
de connaître toits les écrits philosophiques ou tous les écrits mathéma-
tiques, et ainsi de suite. Et cela ne tient pas tant à la maladresse des édi-
teurs qu'à la nature des choses. Supposons qu'on veuille former la col-
lection complète des œuvres philosophiques il sera impossible d'en
séparer, d'une part, les œuvres mathématiques, car toutes les théories
logiques de Leibniz sont inspirées par ses études et ses découvertes
mathématiques; et, d'autre part, les œuvres théologiques, car sa méta-
est
physique est inséparable de ses travaux théologiques la Théodicée
une œuvre de théologie au moins autant que de philosophie". Aux
œuvres mathématiques on devra naturellement joindre les écrits relatifs
à la mécanique, à la physique, à la chimie, à la minéralogie, à la géo-
i. Telle phrase inédite, qui ne faisait que répéter, un peu plus nettementpeut-
être, une pensée expriméedans vingt textes déjà connus, a réussi à convertir un
philosopheà notre interprétation du principede raison et de toute la métaphysique
leibnizienne.
2. Il en est de même pour les manuscrits inédits classés sous les rubriques PmL.
et MATH., comme on peut le constater dans ce volume.
3. Elle est à présent classée sous la rubrique THÉOLOGIE,où elle est entourée
d'oeuvres analogues et connexes.
PRÉFACE Xt
logie; d'autant plus que, pour Leibniz et son temps, la philosophie com-
prenait encore toutes les sciences de la nature Ainsi le moins qu'on
puisse faire est de réunir dans une série unique toutes les œuvres philo-
sophiques, scientifiques et théologiques. On pourrait former, pour des
raisons analogues, deux autres séries au plus une série historique, poli-
tique et juridique, et une série littéraire et philologique. Mais que de
liens encore romprait cette tripartition Les œuvres théologiques de
Leibniz se rattachent étroitement à son activité de politique et de diplo-
mate on sait à quelle méprise a donné lieu son <M ~o~M*K~,
alors qu'il n'est
qu'on a pris pour une profession de foi personnelle,
qu'un projet diplomatique d'entente et de conciliation entre catholiques
et protestants De même, ses études scientifiques sont intimement
unies à ses recherches historiques on sait que sa Protogoea était dans sa
pensée la préface naturelle de sa grande œuvre historique. Enfin, com-
ment séparer ses théories de politique et de droit naturel de sa morale
qui en contient les principes; ou ses travaux de philologie comparée de
ses œuvres historiques, alors qu'il considérait Fétude des langues comme
une méthode pour découvrir les origines des peuples; ou ses méditations
de grammaire rationnelle de son projet de langue universelle, qui dépend
entièrement de sa logique et de sa caractéristique? On le voit partout où
l'on essaiera de pratiquer une section dans cette œuvre encyclopédique,
on tranchera dans le vif d'une pensée toujours une et continue sous la
variété de ses objets. C'est que, si la philosophie est essentiellement un
effort pour ramener tout à l'unité et pour penser systématiquement,
aucun philosophe ne réalisa cet idéal au même degré que Leibniz.
Démembrer son œuvre, c'est dénaturer sa pensée.
Il y a en tout cas une partie de cette œuvre qu'on ne peut raisonnable-
ment songer à classer ainsi c'est sa volumineuse correspondance 3. En
effet, il arrive souvent que dans une même lettre il traite dix ou douze
sujets différents et même hétérogènes. Aussi est-il ridicule de classer telle
lettre dans les œuvres philosophiques et telle autre dans les œuvres
mathématiques, en général, uniquement en raison de la profession du
correspondant Pour la correspondance tout au moins, il n'y a qu'un
classement admissible c'est l'ordre chronologique
Dira-t-on du moins, on pourrait séparer ses œuvres de sa corres-
que,
et pensait telle année, tel mois, tel jour, et, inversement, à quelles dates
il s'est occupé de telle théorie ou de tel problème Cela fait, on aurait
une base solide pour le classement chronologique de l'ensemble des
œuvres. On grouperait autour de chaque opuscule daté, d'abord les brouil-
lons et les notes qui s'y rapportent, puis les opuscules analogues par leur
contenu; non pas, bien entendu, tous les opuscules traitant le même
sujet (comme faisait Gerhardt, qui rapprochait ainsi des ouvrages de dates
très éloignées), mais les opuscules de la même veine et de la même inspi-
ration t. Pour les autres, les allusions que Leibniz fait à ses travaux dans
ses lettres permettraient de conjecturer leur date avec une très grande pro-
babilité. Sans doute, il y aurait là place pour l'appréciation subjective et
pour l'arbitraire, mais dans une faible mesure car de telles conjectures,
fondées sur la totalité des données chronologiques que nous possédons et
sur l'ensemble des œuvres, atteindraient le maximum de probabilité que
comporte l'état du problème.
Bien entendu, une fois déterminé aussi rigoureusement que possible
l'ordre chronologique de tous les écrits de Leibniz, on pourrait « tricher »
d'une ou deux années pour réunir les écrits se rapportant à un même
ordre de questions, de manière à composer des volumes à peu près homo-
gènes (d'étendue inégale) que l'on pourrait se procurer séparément. Par
exemple, on pourrait grouper vers 1678 tous les brouillons relatifs à la
langue universelle, qui à eux seuls suffisent à remplir un volume, car
c'est à cette époque que Leibniz s'est surtout occupé de ce problème, et
qu'appartiennent ceux de ces brouillons qui sont datés. Ce serait là une
question de mesure, de tact et de goût, et aussi d'utilité et de commodité
pratiques. Il y aurait ainsi des volumes mêlés d'oeuvres et de correspon-
dance, d'autres où il n'y aurait pas de correspondance, et peut-être d'au-
tres où il n'y aurait que des lettres. De même, il y aurait des volumes
entiers de philosophie, d'autres de mathématiques, d'histoire, de droit,
de politique, de théologie, d'autres enfin d'un contenu varié. Ainsi toutes
les matières seraient alternées ou mêlées exactement comme elles alter-
naient et se mêlaient dans l'esprit de Leibniz et sous sa plume, et l'on
aurait par là le portrait exact et vivant de son activité intellectuelle; ou
plutôt, puisque cet esprit fécond et infatigable était toujours en mouve-
ment, et que nous avons comparé ses productions fugitives à des instan-
tanés, on en aurait vraiment la cinématographie.
i. C'est à peu près (toutes proportions gardées) ce que nous avons fait pour ses
travaux de Logique la correspondance nous avait appris qu'à telles dates il s'occu-
pait de Calcul logique, et nous avons en effet trouvé des brouillons de ces dates.
Notre Liste chronologique des fragments datés peut faire pressentir combien la chro.
nologie complète de l'oeuvre serait instructive.
a. C'est ce que nous avons essayé de faire (avec des données insuffisantes et bien
moins complètes) dans chacune des rubriques de notre C~Mt~c~MK
~~MMtMMe
(notamment pour le Calcul logique).
XÏV PRÉFACE
Manuscrits de Leibniz, ( r,
Tiir!.OL. conservés à la Bibliothèque 'THÉOLOGIE
T~OLoeiE (1).
~1
P~' = royale de Hanovre, et classes PH~osopHiE (IV).
PHILOLOGIE dans le
catalogue Bodemann MAGMATIQUE
~YYYV~(XXXV).
sousiesrubriquesrespectives:
Bodemann = Die Z.e~M~M<~cAr~CM der kôn. 0~. Bibliothek ~M
Hannover, beschrieben von Dr. Eduard BoDEMANN, Oberbibliothekar
(Hannover, Hahn, 1895)
Foucher de Careil, A == Lettres et Opuscules inédits de JL~M~, par
Foucher de Careil (Paris, i85~.).
Foucher de Careil, B = Nouvelles Lettres et Opuscules inédits de
Le~M~, par Foucher de Careil (Paris, i85y).
Foucher de Careil, 1-VII = ŒM~r~ Z.c~M~ publiées pour la pre-
mière fois d'après les manuscrits originaux, par Foucher de Careil,
7 vol. (Paris, 1850-1875).
~/qpp = Die Wcr~ von I.M~, erste Reihe historisch-politische und
staatswissenschaftliche Schriften, éd. Onno Klopp, 11 vol. (Hannover,
1864.-1884.).
Math. == JLc~M~e~ mathematische Schriften, éd. Gerhardt, 7 vol.
(Berlin-Halle, 1849-1863).
Phil. =Die philosophischen Schriften von G. W. f.e~M~, éd. Gerhardt,
y vol. in-4. (Berlin, 1875-1890).
GuHRAUER = G. W. Freiherr von L~t~Mï~, eine Biographie, par
GUHRAUER, 2 vol. in-t3 (Breslau, 184.6).
TRENDELENBURG = Historische Beitrâge ~M~Philosophie, par TRENDE-
LENBURG, 3 vol. in-8 (Berlin, 1867)~.
ï. Sic.
2. Cf. les textes dtcs dans La Z.o~<<j'«e de ~e~M<~ p. 233-224.; PHtL., VIII, 7! et
Je De /< (foM<r de Careil, Bt tyg).
ORDO CARITATIS PACIDIANORUM 3
F. 12. THBOL.,V~2,f.t2.
~T~TT~ P~OPO~TjfO
Suivent 22 paragraphes parallèles, reproduisant presque textuellement
la f. t r, sauf les derniers, que voici
(21) neque inter has media datur; (2i) neque inter has media datur.
quam verô vocant Scientiam Me-
diam' est scientia <; visionis >
contingentium possibiHum.
(22) Ex bis apparet radicem contin- (22) Exhis apparet radicem incom-
gentias esse infinitum in rationi- mensurabilitatis esse infinitum
bus2. in matenae partibus.
F. i3, recto Même tableau que f. 11, recto. i3.
THEOL.,VI,2,f.
verso Sur les ventes contingentes.
THEOL~XX,Q(). requireret; hoc autem ut nunc res sunt à Medicis praestariimpossibile est, j
i nam et pauci sunt Medici boni, et unus aegrotus nec sibi Medicum soli
i
alere potest, et si posset interea caeterisinjuria fieret. Itaque plerumque
Medici festinabundi, et ex levibus indiciis judicantes praescribunt Medi-
camenta, cum tamen aeger cura et diasta indigeat saepc potius quàm
pbarmaco. Itaque fratres Caritatis aderunt aegrotis, quandocunque Î
morbi contagiosi non sunt, et aderunt gratis. Ante omnia respicient ad
solatia asgrotum, ut ne illi morositate et rigore adstantium male trac-
`
tentur deinde diligentissimè omnia observent, etiam scripto compre-
hendant <; (ut habeamus paulatim historiam morborum :) .> non ipsi
tamen pharmaca praesentent, sed hoc negotium Medico relinquent.
Missionarii hujus societatismittentur ad infideles et haereticos, nunquam J
illi disputabunt, sed leniter admonebunt, virtute magis et exemplis,
quàm rationibus homines convincent. Non infideli minus aut haeretico,
quàm catholico opem ferent. Nunquam se gubemationi et politicis rebus
miscebunt. Societas appellari poterit Pacidiana, scilicet pacem DEI l
< ferens. Nullas colligent opes, sed omnia impendent partim in miseros,
t
j partim in experimenta. Non [alia] possidebunt praedia, nisi experimen-
torum causa. Nihil video compendiosius, quàm ut duo ordines Bene-
dictinorum et Bernardinorum tota Europa in hanc Societatem converte-
i
rentur. (Dabunt operam ut habeant homines sanctitatis fama celebres.)
1
Excipiendi qui sunt in Germania principatus, hos enim praestabitponti- 1
ficem vertere in Episcopatus. Non pellendi loco priores, sed adjiciendi
novi, ex veteribus regulam novam subibunt non nisi qui volent. At
nemo denub recipietur, nisi qui aptus sit régulas. Retinebuntur reguïae
Benedicti et Bemardi, sed <~tamen > augebuntur. Generalis perpetuus
erunt visitatores. Longè erunt à splendore externo magnificisquepaîadis.
[
Ante omnia inter suos, virtutes morales excolent, invidiam, vanam
gloriam, simultates, irrisiones, insultationes, calumnias et omnem male-
verso. dicentiam, imb et jocos mordaces eradicare conabuntur, 1 semper
rationes admittent et cuivis copiam raclent, suas rationes allegandi. In
difficilibus deliberationibus rationes utrinque scripto complectentur,
certo ordine praescripto, ex quo necessarib debet enasci veritas.
Si rectè ordinata esset Hierarchia Ecclesiasticaconveniet omnes <( et
solos > ordinum Generales esse simul cardinales. Omnes Ecclesiasticos
quos vocant seculares esse sub regula. Pontificem esse generalem Gene- (
S )fÀ$THROPHtLQRUM 5
i
ralium, ad hune omnes Generales referre. Ordinem plures nominare, TaEOL.,XX, 99.
aptos generalatui, ex his eligere pontificem. Pontifex est<;praetcrea.>
quasi Generalis Clericorum secularium, sed deberet eandem habere in
eos potestatem, quam Generalis m sui ordinis homines. Ope Congrega-
tionum seu seminariorum, paulatim Clerus secularis sub regulam revo-
catur. Capitulis ita providendum, ut ne imposterum recipiantur nisi
hommes egregia virtute, non qui oblati pueri juvenesve possent papae,
imperatori aut Regibus reddere regalia, seu bona quae in feudum possi- i
dent Ecclesiae,ut contra ipsi sit potestas Episcopos et Clerum omnem
rectè ordinandi. Hœc fuit sententia Pascalis papae
neque ideo falsa est philosophia, <~ nec mechanicaenaturam explicandi THEOL., XX, 100~
non sufficit. Hinc tota philosophia pure corpuscularis everdtur. Et pn- PaïL., Ï, t4, c, ?.
mum quidem Atomi dari non possunt, alioqui possent dari duo quae non
nisi extrinseco differrent. Deinde si solus per se locus non facit muta-
i
tionem, sequitur nullam esse mutationem tantùm localem. Et in univer- i
sum, locus positioque, quantitas, ut numerus; proportio, non sunt nisi
relationes, resultantes ex aliis quae per se constituunt <<aut terminant >
mutationem. Itaque in loco esse abstractè quidem nihil aliud videtur
inferre, quam positionem. Sed in re ipsa, oportet locatum exprimere
locum in se; ita ut distantia distantiaequegradus involvat etiam gradum
exprimendi in se rem remotam, eam afficiendi aut ab ea affectionem
recipiendi. Ita ut revera situs realiter involvat gradum expressionum.
Itaque cum aliquando deliberarem de praedicamentis,distingueremque
more receptopraedicamentumquantitads a praedicamentorelationis, quod
quantitas et positio (quae duo hoc praedicamento comprehenduntur),
videantur motu per se produci, saltemque ita hominibus concipi soleant;
re tamen accuratiùs considerata vidi non esse nisi meras resultationes,
quaeipsaeper se nullam denominationem intrinsecam constituant, adeo- a
que esse relationes tantum quae indigeant fundamento sumto ex pr~edi-
camento qualitatis seu denominatione intrinseca accidentali.
Et quem- 1 admodumExistentia à nobis concipitur tanquam res nihil 7, verso.
habens cum Essentia commune, quod tamen fieri nequit, quia oportet
plus inesse in conceptu Existentis quam non existentis, seu existentiam
esse perfectionem; cum revera nihil aliud sit explicabile in existentia,
quam perfectissimam seriem rerum ingredi; ita eodem modo concipimus
positionem, ut quiddam extrinsecum, quod nihil addat rei positae, cum
tamen addat modum quo afficiturab aliis rebus.
Porro ipsa Transitio, seu variatio, quae ubi cum perfectione conjuncta
est actio, ubi cum imperfectione passio dicitur; nihil aliud est, quam
complexus duorum statuum sibi oppositorum et immediatorum una cum
vi seu transitus ratione, quae est ipsa qualitas. Ut proinde ipsa actio vel
passio sit quaedamresultatio ipsorum statuum simplicium. Hinc videntur
duae requiri denominationes ntrinsecae, vis transeundi, et id ad quod
transitur. Quod in quo consistat nondum est explicatum quoquam,
oportet aliquid aliud esse quam vim activam, nam hase nihil aliud dicit,
quàm id quo sequitur transitio, sed non explicat in quo consistat et quid
sit id ad quod transitur. Hoc aliquando appellavilumen; ex quo resultant
!0 SUR LES AMES HT LES ATOMES
PML., !4, C~ 7.· nostra caenomena, aliaque in aliis monadibus, pro cujusque modo.
Posset dici possibilis qualitas. Ut figura -ad Extensionem, vis derivativa
ad Entelechiam, ita ~a~nomcna ad lumen; Lumen quodammodo est
materia imaginum. Non potest collocari in sola vi agendi quia acdo
rursus aliquid relativum est ad statum qui variatur; quaeriturergo tandem
aliquid ultimum, id est materia imaginum, quae simul habet transitum ab
magine ad imaginem; seu sunt ideae activas, et ut sic dicam vivae. Ut
ipsae monades sunt specula viva.
Omnia quae hac et ~raecedentipagina diximus oriuntur ex grandi illo
principio, quod praedicatuminest subjecto; quo a me allegato aliquando
Arnaldus se tactumque atque commotum scripsit j'en ay esté frappé;
inquit'.
i. V.Lettre <f~~M<ïMM, 28 sept. ï686 « J'ay sur tout estéfrappéde cette raison,
que dans toute propositionaffirmativeveritable,necessaireou contingente,univer-
selle ou singuliere,la notionde l'attributest compriseen quelquefaçondanscelle
du sujet ~t~tC~MMinestsubjecto.» Phil., II, 64.
SUR LE PRINCIPE DE RAISON ï! 1.
(i) Principium ratiocinandi fundamentale est, nihil essesine ratione, vel P.i.
PtHt.I,t5. luris attrahantur*, <(aut velut sympathia quadam ad eam alliciantur, ita
r:I
ut ulterior rci ratio ex corporum natura rcddi nequeat, > neque explica-
bilis sit attrahendi modus; is agnoscit nullam rationem subessehuic ven-
tati <; quod lapis tendit ad terram >. Nam si rem < non qualitate occulta
corporis, sed ~>voluntate Dei seu lege divinitus lata contingere statuat, l
eo ipso rationem reddit aliquam, sed supematuralem sive miraculosam.
Idem de omnibus dicendum est qui pro corporum phaenomenis expli-
candis ad nudas ~cultates, sympathias, antipathias, archaeos, ideas ope-
ratrices, vim plasticam, animas aliaque incorporea confugiunt, quibus
nullum cum phaenomeno nexum explicabilem esse agnoscere coguntur.
(3) Hinc consequens est, omnia in corporibus fieri mechanice, id est
per <;inteHigibiïes corporum qualitates nempe ~> magnitudines figuraset s
motus; et omnia in animabus esse explicanda vitaliter, id est <~per intel-
r.
ligibiles qualitates animas > nempe perceptiones et appetitus. Interim in
corporibus animatis pulcherrimam esse harmoniam <; deprehendimus >
'inter vitalitatem et mechanismum, ita ut quse in corpore fiunt mecha-
nice, in anima repraesententur vitaliter; et quae in anima percipiuntur
exacte, in corpore executioni demandentur plene.
P. 2. (~) Unde sequitur, nos saepe ex cognitis corporis qualitatibus
animas et ex cognitis animas pathematis corpori mederi posse; saepe c
enim facilius est nosse quae in anima, quam quae in corpore fiunt; saepe
etiam res contra habet. Et quoties animae indicationibus utimur ad cor-
poris auxilium, medicina vitalis appellari potest, quae latius porrigitur
quam vulgo putant, quia corpus non tantum animae respondet in
motibus quos voluntarios vocant, sed etiam in aliis omnibus <; etsi nos
ob assuetudinem non animadvertamus animam motibus corporis afficiaut
consentire, vel hos perceptionibus animae appetitibusque respondere ~>. ,(
Nempe horum perceptiones sunt confusas~ita ut consensus non ita
facile appareat. Anima quidem corpori imperat quatenus perceptiones
distinctas habet, servit quatenus confusas, <~sed interim quisquis ali-
quam perceptionem in anima obtinet, certus esse potest, sese ejus
effectum aliquem in corpore obtinuisse, et vice versa >. Quicquid ergo
m archaeistis vel similibus autoribus boni est, huc reducitur etsi
enim <;illaB quas statuuntirss> turbationes et placationes archaei m )
i
t. Allusion à NEWTON.
Cf. l~M<t~M'~t~ ~~fcM~(PA!7., VU, 337-344).
DU PRINCIPE DE RAISON t3
corpore non sint <~nec nisi in anima concipi possint >, est tamen ali- PHM~,I. t5.
?H!L., t, î5. vel denique ex ruderibus seu massis, sed quae et ipsaetandem in viventia
resolvuntur; hinc patet omnia tandem corpora resolvi in viventia. Et
ultimum esse in substantiarum analysi esse substantias simplices, nempe
animas vel, si generalius vocabulum malis, Monades, quse partibus
carent. Etsi enim omnis substantia simplex habeat corpus organicum sibi
respondens, alioqui ordinem in universo caeterisullo modo latum non
haberet nec ordinate agere patique posset; ipsa tamen per se est partium
expers. Et quia corpus organicum aut aliud corpus quodvis rursus in
substantias corporibus organicis prasditas resolvi potest; patet non nisi
in substantiis simplicibus sisti, et in iis esse rerum omnium modifica-
tionumque rebus venientium fontes.
(8) Quia autem modificationes variant et quicquid fons variationum
est, id revera est activum, ideo dicendum est substantias simplices esse
activas seu actionum fontes, et in se ipsis parere seriem quandam varia-
tionum internarum. Et quia nulla est ratio qua una substantia simplex in
aliam influere possit; sequitur omnem substantiam simplicem <:esse
spontaneam seu > esse unum et solum modificationum suarum fontem.
Et cum ejus natura consistat in perceptione et appetitu, manifestum est
eam esse in unaquaque anima seriem appetituum et perceptionum, per
quam a fine ad media, a perceptione unius ad perceptionem alterius
obj ecti ducatur. Atque ad~ animam non nisi a causa universali seu a
Deo pendere, per quem, ut omnia, perpetuo est et conservatur; caetera
vero ex sua natura habere.
(9) Sed nullus foret ordo inter has substantias simplices, commercio
mutui influxus carentes, nisi sibi saltem mutuo responderent. Hinc
necesse est talem esse inter eas respectum perceptionum seu phaenome-
norum, per quas dignosci possit, quantum tempore aut spatio differant
P.4. inter se 1 earum modificationes in bis enim duobus, tempore et loco,
ordo existentium vel successive vel simul, consistit. Unde etiam sequitur,
omnem substantiam simplicemaggregattim externorumrepraBsentareetin
iisdem externis, sed diversimodè repraesentandis,simul et diversitatem et
harmoniam animarum consistere. Unaquasque autem anima repraescntabit
proxime sui organid corporis phaenomena)remote vero etiam caeterorum
in corpus ipsius agentium.
(ïo) Et sciendum est per naturam rerum neri, ut quemadmodum in
corpore animalis Hippocrates ait, ita in toto universo sint o'oM~vw;
DU PRINCIPE DE RAISON :5
et quidvis cuivis certa quadam ratione conspiret. Nam quia omnia loca PH!L., I, t5.
corporibus plena sunt, et omnia corpora quodam fiuiditatis gradu sunt
praedita,ita ut ad quantulumcunque nisum nonnihil cedant; hinc fit ut
nullum corpus moveri possit, quin contiguum nonnihil moveatur, et ob
eandem rationem contiguum contigui atque adeo ad distantiam quan-
tamcunque. Hinc sequitur unumquodque corpusculum ab omnibus
universi corporibus pati, et ab iis varie affici, ita ut omniscius in una-
quaque particula universi cognoscat omnia quae in toto universi
fiunt; <; quod equidem fieri non posset, nisi materia ubique divisibilis
esset, immo actu divisa in infinitum >. Et proinde cum omne corpus
organicum a toto universo deternilnatis ad unamquamque universi
partem relationibus amciatur, mirum non est, animam ipsam qux cetera
secundum corporis sui relationes sibi représentât, quoddam universi
speculum esse, repraesentans caetera secundum suum, ut sic dicam,
punctum visus. Uti eadem urbs a diversis plagis spectanti diversas plane
projectionespraebet.
(11) Non autem putandum est, cum speculum dico, me concipere
quasi res externe in organis et in ipsa anima semper depingantur. Sufficit
enim ad expressionem unius in alio, ut constans quaedam sit lex rela-
tionum, qua singula in uno ad singula respondentia in alio referri possint.
Uti circulus per ellipsin seu curvam ovalem reprsescntaripotest in per-
spectiva projectione, imb per hyperbolam etsi dissimillimam, ac ne
quidem in se redeuntem, quia cuilibet puncto hyperbolas respondens
cadcm constante lege punctum circuli hyperbolam projicientis
assignari
potesti. Hinc autem fit, ut anima creata necessario plerasque percep-
tiones habeat confusas, congeriem quippe rerum externarum innumera-
bilium représentantes, < quaedam autem propiora vel extantiora
organis accommodata distincte percipiat. > Cum vero rationes pr~~erea
intelligit, mens non tantum est speculum universi creati, sed etiam imago
Dei. Hoc autem solis substantiis rationalibus
competit.
(12) Ex his autem sequitur, substantiam simplicem nec incipere natu-
raliter (nisi cum origine rerum), nec desinere posse, sed
semper eandem
perstare. Cum enim partes non habeat, dissolvi nequit; et cum sit fons
Cf.QuidN~Idea, t67o(Phil.,VH,a63);Lettreà Foucher,1686
t~ de ~~M~, p. to5. Pourles projectionsdu cercle,(Phil., 383)et
voir De ~~M~
M!dM~M)a[<<~MC,p. 2~3,274.
t6 VÉRITÉS NECESSAIRES ET CONTINGENTES
PH!L.,t,ï5. variationum, in continua variandi serie pergit; et cum natura sua sit spe-
culum universi, non magis cessat quam ipsum universum. Sed si forte
ad eum statum perveniat, ut pene omnes perceptiones confusas habeat,
id nos mortem appellamus, tune enim stupor oritur ut in profundo
somno, aut apoplexia. Sed cum natura paulatim confusiones evolvat.
tune illa quam fingimus mors perpetua esse non potest. Solasautem sub-
stantif rationales non tantum individuitatem suam, sed et personam ser-
vant, conscientiam sui retinentes aut recuperantes, ut possint esse cives
in civitate Dei, praemii pœnasque capaces. Ita in lis regnum naturae
regno gratis servit.
(13) Imo amplius procède dicoque non tantum animam, sed et animal
ipsum inde ab initie rerum perpetuo durare, semper enim anima corpore
organico praeditaest, ut habeat per quod caeteraexterna ordinate repras-
sentet ideo etiam corpus ejus ad magnam quidem subtilitatem redigi,
penitus autem destrui non potest. Et licet in perpetuo fluxu consistat
corpus dici possit ullam materias particulam eidem animaeperpetuo
assignatam esse, nunquam tamen corpus organicum totum animae dari
aut eripi potest. Sed quantumcunque animal conceptione crescat, habebat
organismum seminalem, antequam per conceptionem evolvi crescereque
posset; et quantumcunque moriendo decrescatlicet amissis exuviisretinet
subtilem organismum omnibus naturaeviribus superiorem, cum is repli-
catis subdivisionibusin infinitum pertingat. Natura enim cum a sapien-
tissimo artifice fabricata sit, ubique in interioribus organica est. Et nihil
aliud organismus viventium est quam divinior mechanismusin infinitum
subtilitate procedens. Nec quisquam opera Dei ut par est intelligit, nisi
qui in illis satis agnoscit, ut scilicet ~Sectus sit vestigium causas.
~T~~
Pmt~ !V, 3, a, 2. rium perfectas rationes analysi ulla deveniri posset, < ea enim cognitio>
necessarib soli DEO propria est. Nec vero et turbare debet, quod dixi
Esse Leges quasdam huic Seriei Rerum essentiales, cum tamen has
ipsas Leges non necessarias atque essentiales, sed contingentes atque
existentiales supra dixerimus. Nam cùm ipsam seriem existere sit contin-
erunt absolutè
gens, et à libero DEI decreto pendeat, etiam Leges ejus
quidem contingentes, hypotheticè tamennecessariae atque < tantum >
essentiales posita serie.
H~c jam proderunt nobis ad Substantias Liberas ab aliis discernendas.
Omnis substantiae singularis accidentia si de ipsa pr<edicentur faciunt
necessitatem non
propositionem contingentem, <quae Metaphysicam
habet. > Et quod lapis hic deorsum tendit sublato fulcimento, non
necessaria sed contingens propositio est, nec potest<(taliseventus>
ex hujus lapidis notione ope universalium notionum, quae ipsam ingre-
diuntur demonstrari, itaque solus DEUS hoc perfectè perspicit. Solus
enim novit, an non ipse per miraculum suspensurus sit legem illam
nature subalternam, qua gravia deorsum aguntur, neque enim alii iniel-
ligunt universalissimasleges, nec infinitam analysin pertransire possunt,
universi seu
qua opus est ad notionem hujus lapidis cum notione totius
saltem praesciri
legibus universalissimis connectendam. Attamen illud
Lex gra-
potest ex Legibus nature subalternis, nisi miraculo suspendatur
vium, consequi descensum. At vero SubstantiaeLiberaesive intelligentes
majus aliquid habent, atque mirabilius ad quandam DEI imitationem;
ut nullis certis Legibus universi subalternis alligentur, sed quasi privato
et finalis
quodam miraculo, ex sola propriae potentiae sponte agant,
causarum >
cujusdam causse intuitu efficientium i~ suam voluntatem <
nexum atque cursum interrumpant. Idque adeo verum est, ut nulla
creatura sit ~p3M-<r~~ quse certè pr~dicere possit, quid Mens aliqua
secundum nature leges sit electura quemadmodum alias praedici potest
< saltem ab angelo > quid acturum sit aliquod corpus, si nature cursus
non interrumpatur. Quoniam quemadmodum libera voluntate DEI cursus
universi, ita libera voluntate mentis cursus cogitationum ejus mutatur,
sic ut nullae quemadmodum in corporibus <possunt>, ita et in men-
tibus leges subalterne universales < ad prœdicendam mentis electionem
sumcientes>constitui queant. Quod tamen nihil prohibet, quin DEO
ita de futuris mentis actioni-
quemadmodum de futuris suis actionibus,
VÉRITÉS NECESSAÏRES ET CONTINGENTES 21
bus constet, dum et seriei rerum quam elegit, suique adeb decred vim PHH. IV, 3, a, a.
) perfectènovit simulque edam intelligit quid Mentis hujus quam ipse a, verso.
in numerum rerum <; extiturarum > admisit, nodo contineat, quippe
quaehanc ipsam seriemrerum ejusque universalissimasleges involvit. Et
quanquam illud unum sit verissimum, mentem nunquam eligere quod
<~imprsesentiarum> apparet deterius; attamen non semper eligit, quod
impr<esentiarcmapparet melius; quia ampliare et judicium usque ad
ulteriorem deliberationem suspendere < atque animum ad alia cogitanda
avertere > potest. Quod utrum factura sit nullo satis indicio ac lege
pr~nnita astringitur; in his certè Mentibus, qux non satis in bono aut
malo sunt connrmatae.Nam in Beatis aliud dicendum est.
Hinc etiam intelligi potest, quaenam sit illa indifferentia quae liber-
tatem comitatur. Nimirum uti contingentia opponitur necessitati meta-
physicae, ita indifferentia non tantùm Metaphysicam, sed et physicam
necessitatem excludit. Physicae <;quodammodo~> necessitatis est, ut
DEUS omnia agat quàm optimè (quanquam in nullius creaturaepotestate
sit hanc universalem applicare singularibus, ullasque hinc consequendas
certas ducere, de actionibus divinis liberis). Physicae etiam necessitatis
est, ut confirmati in bono angeli aut beati ex virtute agant (ita quidem
ut in quibusdam <; etiam à creatura certô > praedici possit, quid sint
acturi); physicag necessitatis est, ut grave deorsum conetur, ut anguli
incidendae et reflexionis sint aequales, aliaque id genus. Sed physicae
necessitatis non est ut Homines in hac vita aliquid eligant, utcunque
speciosumet apparens bonum <; particulare>, quanquam < id > inter-
dum vehementis sit praesumdonis. Tametsi enim nunquam sit possibile,
dari omnimodam illam metaphysicam indifferentiam ut mens eodem
< planè > modo se habeat ad utrumque contradictoriorum < et pror-
sus <( aliquid > sit in aequilibrio cum tota ut ita dicam natura > (jam
tum enim admonuimus praedicatum etiam futurum jam tum verë inesse
notioni subjecti, nec proinde mentem Metaphysicèloquendo esse indi&e-
rentem, cum DEUS ex perfecta quam habet ejus notione jam omnia
futura ejus accidentia perspiciat nec Mens nunc ad suam perpetuam
Notionem sit indifferens) tanta tamen Mentis indifferentia < physica >
est, ut ne physicae quidem necessitati (nedum Metaphysicae) subsit, hoc
est, ut nulla sit ratio <; universalis > vel lex naturas assignabilis ex
qua ulla Creatura, quantumcunque perfecta < et de statu mentis hujus
32 VERITES NECESSAIRES ET CONTINGENTES
PMt.ÏV,3,a,2. edocta> certô colligere possit, quid <mens saltem > naturaliter (sine
extraordinario DEI concursu) sit electura.
3, recto.1. j Hactenus natura Veritatis, contingcntiae, et indinerentia~ liber-
tasque inprimis humanae Mentis quantum ferebat institutum exposita
est. Nunc verô examinandum est, quomodo res
contingentes inprimis
autem substantif libéras in eligendo atque operando à divina Voluntate
atque praedeterminadone dependeant. Et quidem pro certo habendum
arbitror tantam esse rerum dependentiam à DEO, quanta
justitia divina
salvâ esse maxima potest. Et in primis <ajo>
quicquid in rebus per-
fectionis sive realitatis est à DEO continuô produci, limitationem autem
seu imperfectionem esse à creaturis, uti vis corpori alicui ab
agente
impressa limitationem accipit à corporis materia sive mole, ac naturali
corporum tarditate, et majore existente corpore minor cœteris paribus
oriatur motus. Itaque etiam ad id
quodin ultima aliqua LiberaeSubstantiae
determinatione reale existit, à DEO produci necesse
est<inque hoc
puto consistere quicquid de physica praedeterminatione dici cum ratione
potest >. Intelligo autem Determinationem fieri cum Res in eum statum
venit, ut quid sit factura physica necessitate consequatur, nam Metaphy-
sica necessitas in mutabilibus nunquam est, cum ne illud
metaphysicae
necessitatis sit, ut corpus nullo alio corpore impediente in motu
perse-
vère:. Ita ut <; proinde > tum demum aliquid
contingens metaphysica
necessitate determinatum sit, cum reapse actu existit. Sufficit
ergo deter-
minatio qua actus aliquis fit physicè necessarius.
Intelligo détermination
nem quae indinerentiae obstat, nempe ad
aliquam necessitatem meta-
physicam vel physicam seu consequentiam demonstrabilem ex resolutione
terminorum, legibusve naturae nam determinatio quaenon necessitatem
quidem imponit contingentibus, sed certitudinem atque infallibilitatem
tribuit (quo sensu dici solet, futurorum
contingentium esse determinatam
veritatem), ea nunquam cœpit, sed semper fuit, cum in ipsa subjecti
notione perfectè intellecta ab a~temo contineatur,
sitque ipsissimum
scientiae cujusdam <: divinae>, sive visionis, sive
Médias, objectum.
Hinc jam videtur cum Divina Praedeterminatione conciliari
posse
Decretum DEI actuale conditionatum, vel saltem ex
quibusdam praevisis
pendens, quo DEUS decernit largiri prasdeterminationem. Nam DEUS
ex ipsa < hujus > substantias
singularis libers < consideratoeut possi-
biUs> notione perfectè intellecta prasvidet, quœnam
ejus electio sit
VÉRITÉS HËCESSAÏRES ET CONTINGENTES 33
P
futura, illi igitur in tempore praedeterminationem accommodare decernit, Pa!L.,IV,3,a,3.
< posito quod eam décernât admittere inter existentia ~>. Verum intimas
rationes rimand nova nascitur difficultas, cùm enim electio creaturaesit
actus essentialiter involvens divinam praedeterminadonem, sine quo
ipsam exerceri impossibile est, et conditionem impossibilem poni divino
decreto non sit ferendum, consequens est, ut DEUS eo ipso dum
prsevidetelectionem creaturae< futuram > praevideat etiam suam praede-
terminationem adeoque suam etiam praedeterminationem futuram, ac
proinde \idet suum etiam decretum <~ quemadmodum certè omnia con-
tingentia essentialiter divina decreta involvunt~>. Ergo decerneret quia
se jam decrevissevidet, quod est absurdum.
3 verso.
1 Huic difficultati, quae sanè in hoc argumento maxima est, ita puto 3,
satisiaciendum. Concedo sanè DEUM dum decernit praedeterminare
Mentem ad certam aliquam electionem < ideô quia electuram praevidit
si ad existendum admitteretur >, praevidereetiam <suam praedetermi-
nationem, suumque praedeterminandi decretum videre (sed ut possi-
bile) > nec tamen decernere quia decrevit. Quia scilicet primum
Mentem aliquam considérât ut possibilem, antequam décernât ipsam
debereactu existere. Possibilitasenim seu Notio mentis creatseexistentiam
non involvit. Dum autem eam considerat ut possibilem, perfectëque
cognoscit in ea omnia <~ejus futurà éventai ut possibilia, sed cum ipsa
(quanquam contingenter, infallibiliter tamen) connexa, jam nunc intel-
ligit, hoc est perfectè scit omnia quae sint ipsius existentiam consecutura.
Porro eo ipso, dum Notionem Substantiae hujus singularis consideratae
adhuc ut possibilis perfectè intelligit, eo ipso etiam decreta sua sed
itidem considerata ut possibilia intelligit, quia ut < veritates > neces-
sariae solum intellectum divinum involvunt, ita contingentes voluntatis
decreta. Nimirum DEUS videt sese infinitis modis posse Res creare
aliamqueatque aliam prodituram seriem rerum, prout alias Leges Seriei
seu <alia > decreta <:sua> primitiva eliget. Itaque eo ipso dum con-
siderat hanc Mentem, quse hanc rerum seriem secum involvit, etiam
considerat decretum, quod hsec Mens < atque haec séries > involvit.
Utrumque ut possibile, nondum enim decernere statuit; seu nondum
decrevit quaenam specialia serierum decreta tam generalia quam ipsis
connexa specialia, sit electurus. Tandem ubi DEUS eligit unam serierum
< eique involutam hanc Mentem his eventibus vestitam futuram >, eo
2~ VËRÏTES NECESSAÏRES ET CONTINGENTES
PMtt..JV,3,a,3. ipso etiam de aliquibus suis decretis seu rerum legibus, quae in rerum
eligendarum notionibus involvuntur decernit. Et quia DEUS eo ipso
dum seriem hanc eligere decernit, innnitaedam decreta facit, de omnibus
quae in ea involvuntur, adeoque et decretis suis possibilibus seu Legibus
à possibilitate adactualitatem transferendis, hinc patet aliud essedecretum
< quod DEUS in decernendo respicit, aliud esse decretum > quo DEUS
decernit illud reddere actuale, nempe id quo hanc rerum seriem <; et hanc
in ea Mentem > ad existentiam < et in ea illud decretum > eligit; sive
aliud esse decretum possibile in seriei ac rerum seriem ingredientium
notione involutum, quod decernit reddere actuale; aliud esse decretum
quo < decretum illud possibile > decemit reddere actuale. Quam
reflexionem Decreti unius super alterum eo minus debemus mirari quia
utique Voluntatis quoque divinae decreta <~libera > intellectui divino
objici oportet priusquam facta intelligantur. Neque enim facit DEUS,
quod non se facere jam sciat. Hinc jam intelligimus quomodo divine
prœdeterminationis physica necessitas cum decreto Praedeterminandiex
actibus pra:visis stare possit, tantumque abesse ut DEUS Judam prodi-
torem fieri debere, absolutè decernat, ut potius ex notione Judas inde-
pendenter à suo decreto actuali videat eum fore proditorem. Nec proinde
decernit DEUS Judam debere esse proditorem. Sed tantùm Judam quem
prasvidet fore proditorem nihilominus debere existere, <; quoniam infi-
nita sua sapientia videt, hoc malum immenso lucre majoribus bonis pén-
4, recto. sari nec aliter res melius sibi constare ~>j1 quod ipsum non velle, sed
permittere est Decreto jam Judam peccatorem extiturum <;conse-
quenter etiam decemitur et ~>cum prodendi tempus veniet concursum
prœdeterminationis actualis esse accommodandum. Quae tamen tantum
ad id quod in pravo hoc actu perfectionis inest terminatur, ipsa creaturaB
notione, in quantum limitationem involvit, quod unum à DEO non
habet actum ad pravitatem contrahente. Itaque in eo sum ut credam,
modo haecduo teneantur, perfectionem omnem in creaturis à DEO esse,
imperfectionem ab earum limitatione; citeras sententias attentè consi-
deratas in ultima analysi conciliari universas.
`
SCïENTIAMEDtA 25 5.
quid esset decreturus. Scit autem quid esset decreturus, quia scit quid m ]PHH.tV,3,C,t5.
eo casu futurum sit optimum, optimum enim <;est> decreturus, sin
minus sequetur DEUM non posse certô scire, quid ipsemet in eo casu
facturus esset. Praeclara Scoti sententia quod intellectus divinus nihil
cognoscat(ex rebus facti) quod non determinàrit, alioqui vilesceret. Vas-
quez egregia sententia quodvoluntas ex duobus objectis non potest eligere
nisi alteriusbonitas fortius repraesentetur. i. p. c. 2. d. ~.3. in i. 2 init.
<Ut ostendit Macedo in diff. Thom. et Scot. col!. XI, diff. i, circa
scient, mediam >.
1
PHu.V,6,c,7'S. langue depend de la vraye Philosophie; car il est impossible autrement
1 de denombrer toutes les pensées des hommes, et de les mettre par ordre,
ny seulement de les distinguer en sorte qu'elles soient claireset simples;
1 qui est a mon advis le plus grand secret qu'on puisse avoir pour acquerir
¡
la bonne science; et si quelqu'un avoit bien expliqué quelles sont les
1
1
idées simples qui sont en l'imagination des hommes, desquelles se com-
1 pose tout ce qu'ils pensent, et que cela fust receu par tout le monde,
i'oserois esperer ensuite une langue universelle fort aisée a aprendre, à
prononcer, et à écrire et ce qui est le principal, qui ayderoit au iuge-
1ment, luy representant si distinctement toutes choses,
}
qu'il luy seroit
presque impossible de se tromper; au lieu que tout au rebours, les mots
que nous avons n'ont quasi que des significations confuses, ausquelles
]l'Esprit des hommes s'estant acoutumé de longue main, cela est cause
qu'il n'entend presque rien parfaitement. Or ie tiens que cette langue est
<
1possible, et qu'on peut trouver la Science de qui elle dépend, par le moyen
Maji 1676.e
Me~O~M~physica. C~<xr~C~~M~('<ï..Ë'MM~d'M~dL
Societas sive ordo.
Suit la copie de la main d'un secrétaire, revue par Leibniz, du brouillon:
PnïL., V, 8, g, 3o"3ï. (Voir plus loin). Cette copie est incomplète; elle se
termine, au bas de la page, par cette phrase
autheur ait pensé à cela, tant pource qu'il n'y a rien en toutes ses propositions qui
le temoigne, que pource que
LETTRE SUR LA CARACTÉRISTIQUE
2Q
t
Omne praeclarumartificium experimento vel demonstratione detectum PtilL., V, 6, C, t0.)
hymnus est verus et realis DEO cantatus, cujus admirationem auget.
PHïL., V, 6, c, ir. retur. Characterum certe horum cognitio certis innititur fundamentis,
1 Sinicisque characteribus quodammodo anteferenda videtur
i PH!t. V, 7, f. Numeri o i 2 3 4 5 6 7
Quadrati o i 4 9 16 2$ 36 49 64 8i 100
i
) Din~erenti~scu impares i 3 $ y 9 nr 13 1$ 17 19
Nam si numerum imparem < 1$ > ordine respondentem quadrato ut
49 addas, habebis <numerum > quadratum sequentem 64. sola addi-
tione nec opus est numerum 8 in se multiplicare, idemque est in
< numeris > altioribus. < ubi difficilior multiplicatio est, ac proinde
Eodem modo
magnum habet usum compendium hoc per additionem >).
inventis <in quolibet genere rerum velut in Tabula > recte ordinatis,
patebit modus inventa continuandi, <id est inveniendi nova> longe
facilior, quam si quis eadem singulatim et a serie sua velut avulsa inve-
"i
nire tentaret.
2,recto. Quoniam autem res maxime in conspectu sunt et velut in Tabula
exutaeomni superflua
apparent cum nude et simpliciter proponuntur, <
.mole >, ideo conscribend~ erit haec Encyclopaedia more mathematico
subinde >
per propositionesaccurate et nervose conceptas,quibus tamen <
scholia adjicere licebit illustrandi causa, in quibus major erit exspatiandi
libertas. Certum est enim non mathematica tantum, sed et alia omnia
per theses quasdam sive enuntiationes < distincte > tractari posse.
[Positiones illae disponendsesunt ordineinventionis. ]
Qu~erend~esunt quoad fieri potest propositiones < plerumque
in adhibendae>
quarum distinguendi gradus; sed si fieri potest, primis
Universales,et ex universalibus illae praeferendassunt qux sunt subjecto
in analysi, cum eae quae
~~roc~iUarum enim maxime u~us est <et>
universales quidem non tamen reciprocœ sunt in synthesi solummodo
fere locum habeant Et hue pertinent illae leges philosophandi, quas tulit
Aristotcles, et Ramistaeolim inculcabant.
vel conclu-
Propositiones in una quaque Scientia sunt vel principia
siones. Principia sunt vel definitiones, vel Axiomata vel Hypothèses
< vel Phaenomena>, ex quibusDefinitionesper se quidem sunt arbitrant,
usui tamen accommodariet communi sociorum consensu probari debent,
<ne a diversis diversimode sumtae in toto corpore confusionem
pariante.
Axiomata sunt, quae ab omnibus pro manifestis habentur, < et
attente considerata ex terminis constant >.
i. V. les Lettres à Conring de tôyS (Phil., 1) et La Logique de I.et&M~, p. 266.
s
CONSCMBENDA. METHODO tNVENTORÏA 33
PnïL., V, 7, f. 2.
ipsi invenissent, quod non est cujusvis. Porro hinc patet > etiam non
[erit] < fore > necesse definitiones separatim praemitti atque axiomata,
et phœnomena sive experimenta. Sed ea ita assumentur, ut primum natu-
t
rali ordine meditandi eorum usus sese dabit.
Propositionibus ordine inventorio dispositis subjiciantur Indices sive
catalogi, m quibus inventa jam atque intellecta ad facilem usum atque
combinationes instituendas velut in Tabulis ordinabuntur. Unde multa
nova exurgent, de quibus aUoquinon cogitassemus, et harmonica quidam
apparebunt series, quarum nlum sequendo ad majora aditus patebit.
Haeclux etiam in Mathematicis desideratur, itaque quemadmodum alise
scientiae exemplo mathematicarum ad certitudinem eniti debent, ita
vicissim mathematicarum asperitas blandiore quadam tractandi ratione
<( caeterarum exemplo > mitiganda est ut simul et voluntati fidem
extorqueamus, et animo causarum avido clare satisfaciamus.
Adhibend~esunt ubique figuraesive schemata quatenus commode licet
verum unum hic observandum est matoris ad perficiendas scientias mo-
menti quamquis facile sibi persuadeat. Nempe et propositiones et propo-
sitionum demonstrationes ita concipiendaesunt, ut totaelegi atque intelligii
possent etiamsi schemataabessent. Adjicienda est, tamen in parenthesibus,
perpetua ad literas schematisremissio. Posterius necessariumest ad juvan-
dam imaginationem, sed prius necessarium est ad juvandam mentem,
parandosque conceptus distinctos, atque animum ab imaginibus abdu-
3, recto. cendum ut discamus etiam invenire sine schematibus sola vi animi, et
Plagula 2. ut appareat demonstrationis [vim] < efficaciam> non pendere a figura-
rum ascriptarum delineatione. Eandem ob causam demonstrationes etiam
sine calculo algebraico perfici debent, etsi enim ille summi sit usus, et a
me maximi fiat, et in iis quae aliter extorquere non possumus necessarius
sit, tamen abstinendum eo est quotiescunque veritates naturali quadam
ratione demonstrari possunt, quae per ipsas rerum ideas animum ducit.
Itaque in constituendis Scientiaecujusque Elementis, a calculo Algebraico
est abstinendum2. Sed cum Scientiam aliquam satisin potestate habemus,
calculus postea egregie utilis est, < ad ducendas inde consequentias,
variosque casus atque applicationes>, et ad oblata quasvisquam minimo
animi labore consequenda. Encyclopaediaergo nostra ita scribenda est,
I. Cf.Atlasuniversalis(PHIL.,
VII,A,3o).
2. Cf. PHtL., V, JO, f. 59.
CONSCRIBENDA METHODO ÎKVENTORÏA 35
i'HU. V,7,f. 3. nativo nominum casu junctis caetene omnes possunt explicari. Quod
opère ipso exhibendum est. Atque h~c est vera Analysis characterum
quibus genus humanum communiter in loquendo imo et in cogitando
utitur. Respicienda autem est maxime Grammatica regularis, minore
Anomaliarum cura, quia hac Grammatica non tam ut lingua discatur,
quam ut accurata fiat verborum analysis, conscribenda est. Nam cre-
berrimae in Logica illationes occurrunt, quae non ex principiis logicis,
sed ex principiis Grammaticis, id est ex flexionum et particularum signi-
ficatione sunt demonstranda*. Potest tamen haec Grammatica eadem
opera ita accommodari, ut discentibus quoque mire prosit.
Sequitur Logica,qua tantum hoc loco comprehendo Artem illationum,
sive artem judicandi quae proponuntur, quae sumenda est ex usu
hominum loquentium scribentiumque. Nimirum illationum modi qui
ubique occurrunt in dicendo digerendi sunt in classes et ex simplicibus
quibusdam derivandi sunt, ostendendo quomodo istas illationes, licet non
transmutatas in aliam formam, scholarum more, sed relictae in ea quam
subent in usu vitae atque in autoribus, nihilominus vim habeant, seu
in forma concludant; et ex communi scholarum forma possint demons-
trari. Usus autem hujus logiez erit, ut formasratiocinandi magis compo-
site, perturbatae atque implicitœ, quae in vita tamen crebro occurrunt, ad
regulas revocentur, ex quibus compendiopossint dijudicari, ne semper sit
opus reductione in figuras modosque scholarum. Quemadmodum enim
4, recto. exercitati Arithmetici invenere sibi varia 1 compendia seu calculandi
formas, qu~eaccurate concludunt, etsi non semper vulgari more tironum
characteres ordinent, demonstrari vero merentur, ut sciamus nos illis
tuto uti posse~; ita homines in dicendo cogitandoqueexercitati multa sibi
ratiocinandi atque enuntiandi compendia paravere, quae non minus con-
cludunt vi formas quam modi scholarum debent tamen ex modis scho-
larum, adhibita Grammatica rationali particularum illarum explicatrice,
demonstrari, et quibusdam legibus vinciri, quibus observatis constet usum
earum esse tutum.
ï. Leibniz fait ici allusion aux inférences du droit à !'ob!ique. Cf. PutL. VII, B, n, t3
(nunc t4), r~Ha~M ~K~tMrMMî(PaiL., VU, C,9-to), PmL., Vit, C, 69, le Consilium
de Z. !M~~MMM~condendaque ~MC~C/Op~M (Klopp, I, 50), et La Logique de
Z.M! p. 73 sqq.
2. ~c, pour « subeunt
3. Cf. PHIL., VII, B, u, 53 <' OmniaTheoremat~ non nisi Tachygraphias seu cogi-
tandi compendia esse. »
CONSCRIBENDA METHODO INVENTORIA 3~
Tertia Ars est M~w~M, seu ars retinendi et in memoriam revo- F~HÏL~ V, 7, f.
PHtL., V, 7, f. esset, traditam esse. < Huc autem G~ referenda est, et pars ~rJM-
~a~Mf~civilis ac militaris, et Tornatoria et T~on~ omnes in quantum
a materia abstrahuntur. Optica etiam pure Geometrica est, paucis tantum
assumtis phaenomenis e natura >.
~M est scientia de Actione et passione, nempe Mechanicasive de
potentia et motu. Haec scientia physicam Mathcmaticae connectit.
Neque hic agitur quomodo delineanda sint motuum, si continuari
ponantur, vestigia id enim pure Geometricum est 1; sed quomodo ex
corporum conflictu motuum directiones et celeritates immutentur
quod per solam imaginationem consequi non licet, et sublimioris
opus est scientia. Hic ergo agendum est < de statica, > de structu-
rarum firmitate, de balistica, de pneumaticis quibusdam et hydrostaticis,
de velificatione < deque auis mechanicaepartibus, quorsum etJH~f~oM~
pleraque referenda sunt > 2.
5,recto. ) Decimaest scientia qualitatum sensibilium, quam vocare soleo P~c-
Plaguh3.. graphiam. Qualitates hae quoad licet definiendae sunt, distinguendaeper
varietates et gradus, enumerandaque subjecta in quibus existunt et a
quibus fiunt, denique quas ex ipsis consequuntur. Qualitates autem
istas vel sunt simplices, quae describi non possunt, sed ut cognoscantur
sentiri debent, quales sunt Lux, Color, Sonus, odor, sapor, calor,
frigus, vel sunt composite < et descriptione explicari possunt, adeoque
sunt quodammodo intelligibiles, > ut firmitas, nuiditas, mollities, tena-
citas, friabilitas, fissilitas,aliaequeid genus; item, volatile, fixum, solvens,
coagulans, praecipitans. Et vero qualitates illas simplices praecedentesnon
possunt ratiocinationi subjici, nisi quatenus cum compositis istis, < item
cum superioribus illis communibus magnitudine situ ac mutatione >
copulatae esse soient. Itaque simplices illae tractandae sunt historice,
< id est ~>enumerandum est, et quomodo inter se et quomodo cum
aliis intelligibilibus soleant esse copulatae. Qualitates vero intelligibiles
aut mixtaesub Geometricam et Mechanicam considerationem cadunt, et
ita theoremata erui possunt circa earum causas atque effectus, unde
t. C'estla sciencequeLeibnizappelleailleursla Phoronomie,et que nous appe-
lonsla Cinématique.
2. Ici trois paragraphes barres
« Decima est Sdentia Cosmographica.
« Undecima est Geographica,
« DM<&cwM
est Meteorologica.
»
CONSCRIBENDA METHODO tNVENTOMA
P
Paît. V, 7, f. 5.
edam de causis et effectibus mere scnsibUiumjudicium aliquod facere
licebit. Totius ergo physicae cardo vertitur in accurata enumeratione
harum qualitatum, earumque per gradus distinctione, et quomodo inter
se in eodem subjecto diversisve, sed convenientiam quandam aut con-
nexionem commerciumve habentibus, copulari solcant*.
Undecimaest scientia subjectorum, saltem in speciem similarium,
seu H<WM~f~M, ubi incïpicndum ab tUis quae revera quam maxime
sunt similares, maximeque communes, ut quatuor illa corpora quae
sunt
vulgo vocant Elementa; inde ad ea pergendum quae minus
communia, sed magis sunt variis qualitatibus dotata, ut salia, succi,
lapides, metalla. Horum corporum cnumcrand~ sunt qualitates supra
dictée secundum gradus differentiasque suas, tum eas quae in corpore
rudi sponte sensui se offerunt, tum quae in eo per se tractato vel aliis
inchoan-
corporibus commixto prodeunt. Ubi notandum est a spontaneis
dum esse, corpora edam variis modis tractanda esse per se, j id est 5, verso.
non nisi cum illis corporibus maxime communibus, aere, terra, aqua,
aut a quibus
igne, aliisque a quibus ipsa quam minimum patiuntur,
causarum inquisitio quam minimum confunditur. Inde adhibita superiori
qualitatum inquisitione, poterit determinari natura subjecti, in quantum
ex datis experimentis possibile est; nec dubito hac arte intra paucos
annos maximam a nobis notitiam obtineri posse interioris corporum
Ceconomiœ.
Duodecimaest Cosmographicaseu scientia majorum Mundi corporum.
Hic tradenda est Astronomia physica, quae non tantum phaenomena
explicet per Hypotheses, sed et conetur ostendere quae Hypothesis sit
verior aut certe probabilior. Hue pertinet cognitio Fluidorum genera-
lium visibilium atque invisibilium nos ambientium ac penetrantium, in
quibusmagna illa corpora natant, quaerendumqueest an horum fluidorum
speciesac motus aliqua ratione ex corporum mundanorum phasnomenis
definiri possint. Huc pertinent etiam contemplationes de ~oM nostri
mutationibus majoribus earumque causis, itemque M~~ro~ j
Tertia decimaest scientia corporum orgamcorum, quas vocare soient,
species, hanc possisappellare J~~&M~. Species autem accurate distin-
guendas, non communi more per Dichotomias, sed per qualitatum
PtUL.,
V, f. 5. quibus dignosci possunt combinationes Sed ratio maxime habenda
est
earum proprietatum, quae statim in sensus occurrunt, c~ter~e <
tamen,
modo expïorataesint, non minus > diligenter annotari,
per differentias
gradusque designari, et indicibus exhiberi debent. Quemadmodum
autem in similaribus, ita in organicis per gradus eundum est, < cum
qualitates earum sunt investigandae.>Ponendae primum eœ quas habent
hujus modi species, tantum sensibus oblatae (incipiendo a sensu oculo-
rum), inde quas per se tractatae acquirunt vel sibi (id est sibi et aeri)
relictae, < vel aliis sibi similibus individuis conjunct~e(nam in ec dine-
runt a similaribus) vel aqua ignive > aliisque
corporibus et primum
maxime similaribus examinatas; ac denique cum corporibus
magis com-
positis, imo et
ipsis speciebus maxime cum corporibus animalium copu-
!ata~,quoniam omnis illa inquisitio maxime ad cognoscendam animalium
naturam dirigi debet.
Quarta decimaest scientia M~/M, de Animo scilicet ejusque Motibus
cognoscendis atque regendis. [Hic Politicam jurisprudentiamque com-
2
prehendo.]
Decima sexta est [Cosmopolitica] Geopolitica,nempe
[Status Generis
humani] de statu Telluris nostrae ad genus humanum relato, qua: His-
toriam omnem et Geographiam civilem comprebendit
Decimaoctavaest de substantiis incorporalibus sive
Theologianaturalis.
Huic Encyclopédie; subjicienda est Practica,
nempe de usu scien-
tiarum ad felicitatem, sive de agendis, considerando scilicet, quod nos'4-
6, recto.nisi homines sumus. Quoniam vero has scientias satis perfecte tradere
majus est opus, et nobis tempore inprimis utendum est; ideo consilium
meum est, ut opere inter multos partito quam maturrime licet delinea-
tionem ejus qualemcunque quamprimum formemus, Quas sit casterorum
basis, augerique et poliri indies queat, et gradus esse possit ad majora.
Nec video quid vetet a viginti viris eruditis absolvi tale
quid intra
biennium, quod certum sit ab uno intra decennium prasstari posse, qui
sufficientemrerum notitiam habeat.
[Sed cum unusquisque [ex curiosis] < eorum qui veritatem amant
F
ac res profundius considérant > multas soleat habere meditationes ett PHIL., V, 7, i. 6.
inventa]
veritatis
Quoniam vero constat viros varia doctrina et < singulo >
amore postantes multa habere solere cogitata < vel expérimenta >
nec in unius scientise corpus coeuntia
prxclara, sparsa licet et varia,
interire soient, ea si in char-
quaeplerumque magna Reipublicaejactura
tam conjiciant communicentque utcunque inelaborata < atque incohae-
rentia >, mirifice totum hoc institutum juvabunt, suasque < simul >
ex inventis suis societas sum:na
glorix velincabuntur, quam cuique
fidesartam rectamque praestabit*.
ï. Rapprocher de ce morceau les fragments suivants PmL. VI, 12, f,2g Discours
sur un P~M nouveau d'une science certaine pour demander ~M assistance aux plus
!H~Ï!~ (ap. BOMMANN,p. 90); PHIL., Vï, t2. € Prq;~ et Essais pour arriver à
une bonne A~ disputes et pour avancer l'art d'in-
quelque certitude, pour ~H! partie
d'une science certaine, sur
~H~r; PHIL., VU, B, VI, 1-3 Essay sur un MOMMMM ~M
lequel on of~MM' les avis des plus intelligens. (V. plus bas.)
~.2 EtJEMENTA CHARACTEMSTÎC~: UNÏVERSALÏS
.E'A?:MeM~
CA~c~c~ universalis.
2, recto
EGULA construendorum characterum haec est cuilibet Termino (id
est subjecto vel praedicatopropositionis) assignetur numerus aliquis
hoc uno observato, ut terminus compositus ex aliis quibusdam terminis
respondentem sibi habeat numerum productum ex numeris illorum ter-
minorum invicem multiplicatis Exempli causa, si fingeretur terminus
Animalis exprimi per numerum aliquem 2 (vel generalius a) terminus
Rationalis per numerum 3 (vel generalius ~) terminus hominis expri-
metur per numerum 2, 3, id est 6, seu productum ex multiplicatis invi-
cem 2 et 3 (vel generalius per numerum ar)
Régula usus characterum in propositionibus categoricis sunt sequen-
tes
Si propositio~w~M Affirmativaest vera, necesse est ut numerus
subjecti dividi possit exactè seu sine residuo per numerum praedicati.
t §
U. A. p succedit, id est numerus S dividi exactè potest per numerum
§
P. Sive si per fractionem numerator v. g. 6 sit S
p exprimatur (cujus
Ici commence la série des essais d'avril tb7g, datés et numérotés par Leibniz,
qui contiennent son premier système de Calcul logique (système des nombres carac-
téristiques). V. La jC.o~«c de Z.ct&~t7,p. 326-33~.
2. Pour la f. t, voir f. a3 verso, fin.
3. Cf. PatiL.) V, 6, f. t6: « Lex expressionum haecest ut ex quarum rerum ideis
componitur rei expritnendae idea, ex illarum rerum characteribus componatur rei
expressio. » (BoDEMANN, p. 80-81.)
4. Cf. PmL., VII, B, ttt, 3 (fevr. 1670).
EI.EMENTA CHARACTERÏSTIC~E UNIVERSALIS 43
< numerus subjecti v. g. hominis > denominator verô P < numerus prae- PmL.,V,S,a.=.
dicati v. g. animalis>) illa fractiodebet aequivalereintegro, ut 63 est 2.
Si propositioparticularis o~MM~M~ vera, sufficit ut vel numerus
numerus sub-
praedicatiexacte dividi possit per numerum subjecti, vel
jecti per numerum prasdicati.
S P )
P. A. vel F vel succedit {) i
( I
verarum (adeoque et falsarum, nam quae verae non sunt ialsae sunt)
secundum quantitatem (sive signa) et qualitatem (sive affirmationem et
negationem)differentium sufficiunt adtotam Logicam vulgarem quatenus
de forma propositionum et syllogismorum [categoricorum] agit uno
mentis ictu cognoscendam; ita ut hinc statim cognosci possint Subalter-
nationes, Oppositiones, Conversiones Propositionum, et Figuras ac modi
legitimisyllogismorum. Stadm enim in numeris examinabuntur proposi-
tiones, tum illse ex quibus fit conclusio, tum ill~ quœ ex aliis conclu-
duntur.
Qpin imo ostendam aliquid amplius, quomodo statim per calculum
demonstrari possint omnes formas Logiez catégories, etiamsi ponamus
nondum dari hos qui desiderantur Terminorum seu Notionum <; singu-
larum > numeros. Quemadmodum enim in Algebra literali calculamus
circa numeros generales < literis expressos, qui notos vel ignotos spe-
ciales quoscunque désignante, ita hic quoque pro numeris illis literas
adhibendo praeclara Logicae artis theoremata demonstrabimus. Itaque
tanta est hujus inventi nostri Mirabilis pr~standa, ut vel solum votum
44 ELEMENTA CHARACTERÏSTÎC~E UNÏVERSALÏS
PtML.,V,8,a, 2. atque consilium ejus novam facem menti accendat, et scientias incredi-
bili accessione locupletet.
N" i, pîag.2. April.1679.
4, recto.1. Opéras pretium erit paucis taotae rei specimina dare. Itaque data qua-
cunque propositione categorica, tam subjecti quam praedicati numerum
exprimemus litera quadam, exempli causa si propositio sit Homo est
Animal, poterimus subjecti numerum exprimere litera H, prxdicati vero
litera A. Jam horum duorum numerorum H. A. rationem exprimamus
in simplicissimis numeris1, exempli causa si numerus H sit 6 et A sit 2,
ratio H ad A in simplicissimisnumeriserit 3 ad i. <;adeoque ratio A ad
H in simplicissimis numeris erit i ad 3 >. Vel si numerus H sit 1$ et
numerus A sit 6. ratio H ad A in simplicissimis numeris erit 3;ad 2. et
ratio A ad H in simplicissimisnumeris 2 ad 5. Generaliter itaque hos sim-
plicissimos numeros ponamus esse [~ ~j < v. r >, ita ut sit H ad A ut w
ad n2. Hinc et vel rA ~qu. vH.
net ~qu. a~qu.
<(Notandum autem obiter simplicissimos numeros rationem nume-
rorum subjecti et prasdicatiexprimentes esse <~ numéros >- eorum ter-
minorum qui in subjecto et praedicato restant abjectis terminis utrique
communibus [ut si ab auro et Hydrargyro communia abjicias, restabit
in illo] >
Ex his sequitur, si div'sio numeri H (subjecti) per numerum A (pr~di-
TJ
cati) procedit exacte, seu si ad simplicissimosnumeros redacta,
6-actio
A
id
est (ex. gr. ~) est numerus integer, necessario nominatorem ejus v
esse i. seu unitatem. Contïa si divisio non procedit exactè seu si fractio
< in simplicissimisnumeris constituta> fex. gr. non est numerus
2/
integer, necesse est nominatorem ejus v (hoc loco 2.) non esse unitatem,
sed numerum unitate majorem. Idem est in divisione prédicat! per sub-
jectum, tantum enim invertenda fractio est, nam si dividi exacte potesc
numerus A (prasdicati) per numerum H (subjecti), tune fractio in sim-
TTTrï debetuterquenumerustermi-
111.U. \T
N. iLTn
Null. HTT
est B.
t~
yH aequ. rB norum numeros multipU-
vel (Null. B est H) (vel fB asqu. yH) vans (. y. r) esse major
unitate.
PtttL.,V.8,c,3. unitate; non simul utrumque, neque simul neutrum, itaque alterutra
harum propositionum quas opponi diximus erit vera, altera falsa.
Eodem modo per intuitum patet ex universali sequi particularem
retentis terminis et qualitate; seu in iisdem terminis eodem situ manen-
tibus ex universaliaffirmativa sequi particularem affirmativam; ex univer-
sali negativa particularem negativam. Nam ex U. A. sequitur P. A. quia
si numerus subjecti terminum multiplicans est unitas (ut requiritur in
aequationepro U. A.) utique numerus alterutrum terminum multiplicans
est unitas (quod solum requiritur in aequ. pro P. A.). Et ex U. N.
sequitur P. N. quia si uterque numerus numerum alicujus Termini multi-
plicans est major unitate (ut requiritur in aequ. pro U. N.), utique et
numerus unum ex terminorum numeris, nempe subjecti numerum mul-
tiplicans erit major unitate (quod solum requiritur in asqu. pro P. N.).
Sed illud patet elegantissimè U. N. et P. A. converti posse simpliciter,
nam in conditionibus earum hoc tantum requiritur ut alteruter numerus
multiplicans seu coefficienssit u, vel ut uterque sit major unitate, adeoque
non exprimitur unus terminus propositionis prœ altero, itaque nihil refert
quis eorum sit subjectum aut praedicatum, manente tantum qualitate et
quantitate.
Verùm ut quaeverbis ostendimus literis etiam ostendamus, aliter non-
nihil exhibenda erit Tabula, ita nimirum ut ex ipsis literis dijudicaripossit
sintne majores unitate, an ei squales, quantum scilicet id vi formasdiju-
dicari posse debet. Hunc in finem numeros qui certo sunt sequales uni-
tati omittemus, quia Unitas non multiplicat, numeros qui
5 verso (barrée).
6 recto (barrée).
6 verso. Verum ut quas verbis ostendimus calculo literali etiam demonstremus,
[distinguendse] aliter exhibenda nonnihil Tabula est, ipsaeque literae ita
distinguendas, ut ex ipsismet appareat sintne majores necessariô unitate,
an ei necessariô aequales, an alternative saltem majores vel aequales.
Quam in rem adhibeantur sequentes Observationes vel Canones.
I. Litera Ai~M~M~significat aliquem numerum respondentem termino
(id est subjecto vel praedicato alicujus propositionis adhibitar vel adhi-
bend~e).
11.Litera Minuscula significatnumerum aliquem, Majusculaenumerum
multiplicantem, ad complendam aequationcmquas ex propositione oriri
ELEMENTA CHARACTERïSTK~E UNIVERSALIS
A7
Sic un desdeux«MMM~ts
est pour rationalis.
~8 ELEMENTA CHARACTERISTtC~E UNIVERSALIS
PmL.,V,8,a,6. in praedicato particularis négative, qu<e nihil est aliud quam universalis
afnrmativae contradictoria, ut superiora ostendunt. Haecautem omnia non
probationis, sed illustrationis causa hic adducimus
recto.
) IV. Litera MtMM~M~<~ (in exponente non constituta de quo
post) > significat numerum quem certum est esse majorem unitate. Talis
numerus occurrit in propositionibus negativis, ut patet ex Tabula supe-
riore, et magis patebit ex dicendis.
V. Litera latina minuscula exponentealiquo qui sit litera ~~<C< ut
f~, constituit numerum quem quidem utrum major unitate sit an ei
aequalis, non constat vi fbrmae, illud tamen de eo constat, eum cum alio
quodam numero similiter per literam latinam minusculam exponente
gr~co affectam expresso, alternare, ita ut alteruter necessario sit unitas;
et alteruter maneat indifferens an sit unitas an unitate major. Quoniam
autem fieri potest ut simul plures < duabus ~> ejusmodi literie exponen-
tibus aSectse adhibeantur, ideô ut appareat quinam ad se invicem refe-
rendi sint unumque par constituant, poterimus hoc observare, ut ~rMM
~J~MM~y sint ~M~ ~f~~ ordine ~T~ Alphabeti sibi ~MM~ ut
hoc loco X et {A.Hoc enim significabit hos duos numeros f~ ita secum
alternare, ut unus ex ipsis necessario sit unitas, altero manente indiffe-
rente. Ponamus enim quatuor ejusmodi numeros dari
Patet eos debere in paria discerni ita ut aliquis ex his et aliquis ex
his~ < sit necessarib unitas. At si paria malè assumantur ut
nulla est talis necessitas, ut alteruter ex duobus sit unitas, potest
enim fieri ut et sint unitates, adeoque ex reliquis neuter. Itaque ut
paria discerni possint adhibere placuit observationem quœ dixi. Sciendum
est autem horum usum esse tantùm in propositione particulari affirma-
tiva. In illa enim necesse est alterutrum numerum coefficientem esse
unitatem. Quemadmodum jam in superiore Tabula admonitum est.
Adhibui autem (non sine consilio) exponentes potius quàm alium expri-
mendi modum, quia ita literas ipsas sub exponentibus ut v. r. intactas
retineo, quod utile est his enim nonnunquam <~ad literas initiales ter-
minorum in exemplis rem declarantibus'> facilitatis causa respicio, ut
supra H asqu. rA. homo idem est quod rationale animal. Nolui autem
literas v. r. per alias multiplicare, ad alternationem nostram expri-
mendam, nam illae alix quomodo fuissent à caeteris distinctae, et quo-
modo paria commode designassemus nisi forte compositis magis charac-
ELEMENTA CALCUL! ~g
teribus, aut numeris adhibids. quorum illud in scribendo prolixum, hoc PHH.V,8,a.y.
aequadonisexactitudinem si quando explicassetviolaret, deberemus enim
hujusmodi numerum postea aliquando explicare per unitatem, et dicere
verbi gratia 3 aequ. i. quod parum aptum, tametsi 3 hic pro numero non
charactereaccipiamus,quia fieri potest ut aliquando 3 aliunde prodeat. J
Certas literas latinas aut graecaspro his solis deputare etiam non licebat,
quia jam satis occupavimus eas ut non nimium earum supersit, prar-
sertim cum ubi commodè Ïicet: literis ut dixi uti velimus terminorum ini-
tialibus, quas literie proinde non debent esse jam occupatas. Sed haec
obiter, ut ratio consilii nostri curiosiùs inquirenti constaret.
~MM~ Calculi.
et certa methodo eaque verè analytica demus, ac proinde quae vix muiti pPaît. V, 8, b, 9.
'i)
5<~ ELEMENTA CALCULI
Pmt. V, 8, b, to. quibusdam notionibus certis à nobis designatis habere communes, etsi
alias forte communes habeant.
(i~) Haec jam quae de Terminis sese variè continentibus aut non con-
tinentibus diximus, transferamus ad numeros eorum characteristicos.
Quod facile est quia diximus artic. 4 quando terminus concurrit ad alium
terminum constituendum, < id est cum notio termini in notione alterius
termini continetur >, tunc numerum < characteristicum> termini con-
stituentis concurrere < per multiplicationem> ad productionem numeri
characteristicipro termine constituendo assumendi seu, quod idem est,
numerum characteristicumtermini constituendK seu alium continentis~>
divisibilemesse per numerum characteristicum termini constituentis seu
qui alteri inest. Exempli gratia, Notio animalis concurrit ad consti-
tuendam notionem hominis, itaque et numerus characteristicus animalisa
(verbi gratia. 2) concurret cum alio aliquo numero r (ut 3.)*ad produ-
cendum per multiplicationem numerum ar sive (2,3 vel 6) nempe
characteristicum hominis. Ac proinde necesse est numerum ar vel h.
(sive 6) dividi posse per a (sive per 2).
(13) Quando autem Termini duo sunt coincidentes, exempli causa
Homo et Animal Rationale, tune et Numeri <~ et > sunt coincidentes
in effectu (velut 2,3. et 6). Quoniam tamen nihilominus terminus unus
hoc modo alterum continet, licet reciprocè, nam homo continet animal
rationale (sed nihil praeterea) et animal rationale continet hominem (et
nihil praeterea,quod scilicetnon jam in homine contineatur) hinc necesse
est et numeros h et (2,3 et 6) sese continere, quod utique verum est,
quia sunt coincidentes, idem autem numerus utique continetur in se
ipso. Necesse est praeterea etiam unum per alterum posse dividi, quod
etiam verum est; nam si quis numerus per se ipsum dividatur, prodit
unitas. Itaque quod artic. prsecedenti diximus, ut Termino uno alium
continente, characteristicusillius divisibilissit per characteristicum hujus,
id etiam in terminis coincidentibus locum habet.
April.1679.N"2. plâg.2.
Il recto. (16) Hinc itaque per Numeros characteristicos etiam illud scire pos-
sumus, quinam terminus alium non contineat. Nam tantummodo ten-
tandum est utrum Numerus hujus exactè dividere possit Numerum illius.
Exempli gratia, si Numerus characteristicus hominis fingatur esse 6.
ELEMENTA CALCUL! 55
]PaïL.,V,8, t:.
simi~everô 10. patet quod nec simiaenotio contineat notionem hominis,
b,
nec contre hsec illam, quia nec t0 dividi potest exacte per 6. nec contra
6 per 10. Hinc si quasratur an in notione ejus qui justus est contineatur
notio sapientis, id est an nihil proterea requiratur ad sapientiam quàm
id quod in justitia jam continetur; tantùm examinandum erit an numerus
characteristicusjusti dividi exactè possit per numerum characteristicum
adhuc aliquid requiri ad
sapientis, nam si non procedit divisio, patet
scientiam rationum,
sapientiam quod non requiritur in justo; nempe
seu habitum etiamsi
potest enim aliquis esse justus per consuetudinem
radonem eorum qux agit reddere non possit. Quomodo autem id
< minimum>, quod adhuc requiritur sive supplendum est, inveniri
etiam per numéros characteristicos queat, postea dicam.
uni-
(17) Itaque hinc possumus scire an propositio aliqua Affirmativa
versalissit vera. Nam in ea semper notio subjecti absolutè et indefinité
sumta, ac per se in genere spectata, continet notionem praedicati. Omne
scilicet aurum est metallum, id est metalli notio continetur in notione
eo ipso
generali auri per se spectata, ut quicquid aurum esse ponitur
metallum esse ponatur, quoniam omnia requisita metalli (ut esse ad
sensumhomogeneum, in igne saltem certa ratione administrato liquidum,
et tunc non madefaciensres alterius generis immersas;) in requisitis auri
continentur.< Quemadmodum pluribus explicuimus supra articulo 7. >
Itaquesi velimus scire an omne aurum sit metallum (nam dubitari potest,
est in
exempligratia an aurum fulminans adhuc sit metallum, quoniam
formapulveris, et in igne quadam ratione administrato disploditur, non
funditur) tantùm explorabimusan ei insit metalli definitio, id est, simpli-
cissimaopera, cum numeri characteristici adsunt, an numerus characte-
risticusauri dividi possit per numerum characteristicum metalli.
~M-M~n non est necesse ut
ï t verso.
j (18) Sed in
praedicatum F~M~M affirmativaparticulari
in Propositione~n~M~
ut notio
prædicatum in subjecto per se et absolutè spectato insit seu
in
subjectiper se praedicadnotionem contineat, sed sufficit praedicatum
aliquaspecie subjecti condneri seu notionemalicujus< seu > spe-
cieisubjecticontinerenotionem licet qualisnam ea species sit, non
exprimatur. Hinc si dicas quidam expertus est prudens, non quidem
illud dicitur, in notione experti in se spectata contineri notionem pru-
dentis. Neque etiam id negatur, sed instituto nostro sufficit, qubd aliqua
species experti habet notionem, quae notionem prudentis continet,
56 ELEMENTÀ CALCUL!
PnïL.,V, 8,b,t!. tametsi forte non sit expressum, qualisnam illa sit species; nempe etsi
hoc loco non exprimatur eum demum expertum esse prudentem, qui
prasterea habet judicium naturale, sufficit tamen subintelligi aliquam
speciem experti prudentiam involvere.
(19) Imô si notio subjecti in se spectata continet notionem pr~edicati,
utique etiam notio subjecti cum addito, seu notio specieisubjectinotionem
pr~dicati continebit. Quod nobis sufficit, quia non negamus ipsi subjecto
inesse praedicatum, cum speciei ejus inesse dicimus. Itaque possumus
dicere, quoddam metallum in igne (rectè administrato) est liquidum;
etsi potuissemus generalius et utilius sic enuntiare Omne metallum in
igne etc. Habet tamen et particularis assertio suos usus, velut cum faci-
lius demonstratur aliquando quam generalis, aut cum auditor eam facilius
recepturus est, quàm generalem, et particularis nobis sufficit.
(20) Quoniam itaque ad propositionem particularem affirmativam
nihil aliud requiritur quam ut species subjecti contineat prœdicatum,
hinc subjectum se habet ad praedicatum vel ut species ad genus, vel ut
species ad aliquid sibi coincidens seu attributum reciprocum, vel ut genus
ad speciem, id est habebit sese notio subjecti ad notionem proedicati,
vel ut totum ad partem, vel ut totum ad totum coincidens, vel ut pars ad
totum (vide supra artic. 7 et i ï).
ï2 recto. Ut totum ad partem, cum notioni subjecti velut speciei inest notio
praedicati velut generis < verbi gratia si bernacla sit subjectum, avis
prœdicatum >; ut totum ad totum coincidens, cum duo aequivalentiade
se invicem dicuntur, ut cum triangulum est subjectum, trilaterum prae-
dicatum et denique ut pars ad totum, ut cum metallum est subjectum,
aurum est praedicatum.Itaque dicere possumus qusedam bernacla est
avis; quoddam triangulum est trilaterum (etsi has duas propositiones
potuissem etiam enuntiare universaliter); denique quoddam metallum est
aurum. Aliis casibus propositio particularis affirmativalocum non habet.
Ha?cautem ita demonstro si species subjecti continet pr~dicatum, utique
continebit vel ut coincidens sibi vel ut partem; si ut asquale sibi seu
coincidens, tunc utique prsedicatum est species subjecti, quia speciei
subjecti coincidit. Sin species subjecti prasdicatum continet ut partem,
pr~dicatum erit genus speciei subjecti per artic. 11. itaque prasdicatumet
subjectum erunt duo genera ejusdem speciei. Jam duo genera ejusdem
speciei vel coincidunt, vel, si non coincidunt, necessarib se habent, ut
CALCUU UNÏVERSALÏSELEMENTA 5 7
a xqu. y,
vel b œqu. signincat enim numerum quo
exprimiturhomo, divisibilem esse per numerum quo exprimitur animal,
tametsi id quod dividendo prodit nempey hic non consideretur, -<quam-
vis aliunde sciamus y hic fore c. > Ubi nota si y sit unitas tunc asqui-
pollere b et a. vel si ~quipolleant, esse unitatem. Cccterum poterimus
et sic exprimere Omn. b est a.
PropositioU,tiversalisnegativa, verbi gratia Nullus homo est lapis, redu-
catur ad hanc affirmativam, Omnis homo est non lapis. Non lapis autem
erit terminus quicunque prxter lapidem, itaque hic terminus non-lapis
PH!L., V,8,C, t?. exprimetur per numerum indennitum, de quo hoc unum constat, quôd
non sit divisibilisper numerum lapidis. Nam si homo non est lapis, non
erit lapis scissilisuec lapis pellucidus, nec lapis pretiosus, adeoque nec
erit gemma, nec marmor etc. Numerus autem qui per numerumaliquem
datum non est divisibilisest ille qui non est divisibilisper numerum pri-
mitivum aliquem per quem numerus datus est divisibilis. Exempli causa
Numerus dividendus sit o~~yœqu.~ et divisor sit 8e aequ.g. ita ut omnes
numeri primi divisoris sint <x. y. unus autem divisoris sit S qui non
continetur sub his ?. y. patet os esse aequ. Itaque exprimendo
9
t3 verso. numeros primitivos per literas graecas, 1 scribendoque
Z ~qu. 2
+ ff aequ. <x..
-T<
;-)-
~qu.
3
exprimetur esse numerum fractum seu propositio universalisnegativa.
0
<(per puncta. idem intelligitur quod etc. et intelligitur in loco vacuo
quoscunque numeros posse scribi, modo née ? nec ô contineant. > Et
quia propositio universalis negativaest convertibilis,id quoque hic expri-
/)- s
mitur manifeste, quia aequ. autem par ratio
9 0.. net~ asqu. CL.
<utriusque
est.
Propositioparticularisaffirmativa, ut quidam homo est [bonus] lauda-
bilis, significat bonitatem cuidam homini inesse, seu numerum cu-
jusdam hominis dividi posse per numerum boni Exempli causa
numerum hominis sapientis id ergo de quo agitur sic exprimetur
PtUL., V, 8. c, t~. incertum. Ergo fiet ya aequ. xb. Ergo xb aequ. ya. Ergo xb cst~* seu
propositio erit conversa ut postulabatur.
Cuncta baecnunc brevius et distinctiussic cxhibebo
t~ verso. ) (i) Regula generalis cbaracteristicaenostrae est ut Terminusquilibet,
verbigratia
Animal homo rationale
a b c
f~M~Mf~ numerumquiprodeat ex multiplicationenumerorumterminos
terminum datum componentes ~r~y~~M~MfM,ita sit numerus b a2qu<ac.
quia homo est animal rationale. Finge numerum animalis esse 2, ratio-
nalis esse 3, erit numerus hominis 6. Hinc sequitur in omni proposi-
tione categorica debere numerum subjecti dividi posse per numerum
prsedicati.Exempli causa homo est animal. b dividi potest per a. seu 6
per 2.
(2) Hinc semperpropositiomutaripotest in a~M~OM~M, nam si numerus
praedicatiper alium quendam numerum multiplicetur, eum nempe qui
ex divisione subjecti per praedicatum prodit, oritur numerus xqualis
numero subjecti. Nam si quotiens multiplicetur divisorem prodit divi-
L
ac.
a aequ. Ergo b aequ.
(3) Quando non constat quis sit quotiens, quod fit quando unum qui-
dem datur praedicatum,sed non reliqua quas conceptum complent, tunc
numerus indefinitus ut x. y. poni potest pro illo incognito; ut sit nix
[nivis] subjectum [frigiditas] meteori. seu dicatur n est m, utique dividi
potest ? per <?, seu dici potest aequale cuidam. Sed quia ipsum quale
sit non constat, neque enim fortè scimus aggregatum reliquorum requisi-
torum necessariorum ad hoc ut meteorum aliquod sit nix, exempli causa
si sit frigidum spumeum, sensibiliter cadens, vocabimus hoc incognitum
aggregatum s. et dicemus m asqu. s. et fiet n aequ. J~, seu nix idem est
quod certum quoddam meteorum.
(/{.)Itaque observandumest in omni aequationeseu propositione sim-
plicitcr convertibili, ut litera aliqua absolutè posita significet terminum
i Leibnizavoulusansdouteécrire « xbest a
2. Ici Leibniz a sans doute oublié « per
t
CALCUU UNtVERSAMS ELEMENTA 6t t
P!L., V,8,C, ï~. concludi potest particularis affirmativa, ut (per art. 8) universalis affirma-
tiva. Ergo ex universali negativa concluditur falsitas universalis affirma-
tiva adeoque (per n) veritas particularis négative.
(13) Et quia U. N. dicit falsitatem ipsius P. A. et P. A. concluditur ex
conversa P. A. Ergo U. N. dicit falsitatem conversas P. A. id est (per
artic. 12. initio) veritatem conversasU. N. itaque converti potest simpli-
citer.
Sed rem in nostra characteristica fusius persequemur.
altero. Sed ex genere fiat species, tantum addenda est differentia ut ex Pu)L.,V,8, c, t5.
ï. Suppléer per.
2. Leibniz a voulu écrire ~MO~MMt.
3. En marge d'un passage barré, on lit
caritativussapiens justusprudens.
CALCULI ~NÏVERSALÏS ELEMENTA 65
omissa aliqua litera multiplicante, vel praedicatum omissa aliqua litera Pnn.
PHIL.,V, 8,C, t6.
dividente, net propositio particularis. Horum duorum unum pendet ex
aliero. Sit enim ~p aequ. fd, exempli causa metallum constandssimum
idem quod fossileducdiissimum, inde fiet propositio particularis mest fd.
quoddam metallum est fossile ductifissimum. Ex asquadone nostra fiat
h~ecsquatte aequ. patet si omittas divisorem in praedicato idem
fieri quod in précédente aequatione omisso multiplicatore in subjecto,
nempe m est fd. Ergo haec eadem est particularis. Nimirum utroque
modo sumitur praedicatumsubjecto latius, vel quod idem est, subjectum
praedicatoangustius, unde non amplius constat (nisi aliunde id sciamus)
an praedicatumita amplificatum amplius inesse, vel subjectum ita con-
tractum amplius continere possit. Sed si sumatur subjectum praedicato
angustius seu plurium requisitorum, ut si subjectum multiplicetur vel
praedicatumdividatur, non ideô mutatur signum quod erat in a&quatione,
nempeuniversale,neque enim eo minus p~dicatum subjecto omni inest,
nam quod generi inest et speciei inest; itemque cui genus inest ei et
generis genus inest, per regulam pars partis est pars totius. Habemus
ergoregulam signorum.
) Quod attinet ad regulam affirmationum et negationum, duo sunt iCv<i Gverso.
casus vel enim negamus speciem de genere, vel
negamus disparatum de
disparato. Si negamus speciem de genere, redibit casus quem supra
habuimus.Ita ac aequ. b. patet a esse genus et hominem esse
speciem.
Hinc jam volumus formare propositionem quoddam animal non est
homo. hoc fit adimendo aliquid à termino qui debet fien
subjectum
nihilqueadimendoà termino qui debet fieri praedicatum.
Sin velimus negare disparatum de
disparato, qualia disparata sunt
et
cuprum aurum, videamus quomodo sit procedendum. Nullum cuprum
est aurum, id est non quoddam
cuprum est aurum, ostendamus ergo
tantùm hanc propositionem falsam esse
quoddam cuprum est aurum.
Item nullum cuprum est aurum,
Ergo Omne cuprum est non
aurum. Nota haec propositio nullum cuprum est aurum, non bene
cxprimitur per hanc Omne cuprum non est aurum (quas dicere
tantum videtur quoddam cuprum non est
aurum) sed per hanc Omne
cuprum est non-aurum. Itaque hase, quas pendent a
genio lingue,
demonstrarinon possunt nec Sed fortasse melius Omnis homo
debent.
!XËD:T8 M MtBNMt.
0t.
66 CALCUUUMVERSALÏSÏNVMTMATYONES
PHH.V,8,C, t6. est animal. Ergo Qùicquid est non animal est non homo. Sed hoc nobis
exhibet tantum negativam inter genus et speciem, sed nondum inter
April.1679.N"4.
Calculi universalis investigationes.
PH!L.,V~d, Ï7. m. Si vera est propositio haec B est non A, tunc vera propositio
est B est non A. identica.
IV. Si vera propositio est B est non-non A, vera propositio est B
est A.
Dennitiones
Terminico~ont sunt quorum si uni praengitur non, inde fit alter.
Hinc sunt duo tantum, et non non A est idem quod A.
Propositiovera est cujus prasdicatum continetur in subjecto seu ei in-
est. Hoc est si in locum quorundam terminorum substituantur asquipol-
lentes seu exii ex quibus componuntur, ostenditur terminos < simul >
~equipollentespraedicatoomnes reperiri inter terminos aequipollentessub-
jecto. Propositionon veraseu falsa est ubi <~id > non fit. }
ï8 recto. i Falsa < autem > propositio idem est quod non-vera. Ita ut hi duo
termini verum et falsum sint contradictorii. Unde etiam ex quibusdam
harum propositionum demonstrari possunt caeterae.Possumus et altius
assurgere et sumamus exempli causa tantùm hanc Si propositioB est A
est vera, tunc propositioBest non Aest falsa. <( quam in se replicabimus >.
Et quoniam id ipsum jH~cpropositioBest < rursus est subjectum propo-
sitionis, et praedicatum est vera, Hinc loco subjecti ~~c propositio
B est A scribemus et loco praedicati vera scribemus. <x.Et quia fal-
sum est idem quod non-verum (ex definitione termini) hinc fiet talis
propositio
Si propositio est <xest vera, tunc propositio est non-<xest falsa.
id est
B ¡ <
SI PROPOS1TIO (p) PROPOSITIO est i TUNC PROPOSITIO (~) PROPOSITIO
A <
¡
HJEC EST ¡ H~EC EST
sive ut vulgariusloquar,
si verum est aliquam propositionemesse veram,falsumest eam esse fal-
lire alii aulieudeex n.
t. Il fautprobablement
CAECUM UNÏVERSALÏS !NVESTÏGAT!ONES 69
sam. Id est rursus contrahendo si propositio est vera falsum est quod sit PmL.~V, 8, d, t8.
falsa.Si propositio est vera tunc haecalla est proposido (propositio est
vera) est' vera.
In omni propositione universali affirmativa continetur praedicatum t8 verso.
in subjecto < adeoque dividi potest numerus characteristicus subjecti per
numerum characteristicum praedicad>.
In omni propositione particulari affirmativa dividi potest numerus
characteristicussubjecti, per alium numerum multiplicatus, per numerum
characteristicumpraedicati; ideô semper procedet propositio aliqua parti-
cularis affirmativa in terminis qui sunt purè affirmativi et componuntur
ex purè affirmativis,quia tune nulla unquam oritur incompatibilitas
Negationem alicujus termini, ut non-homo, non possum commodè
exprimereper signum minus, quia id afficit totum terminum, quod hic
essenon debet. Nam cum dico doctus non-prudens, speciadm dico esse
doctum sed non prudentem, possem quidem dicere non-doctus-
prudens, sed tune non tantundem dico.
Si dicam doctus non-prudens non-justus, non possumus inde facere
-}-d, -p, fieret enim + ~y.
Posset numero vel literas signum praengiquale radicis quadradcaeest.
Nam termini incompatibiles possunt exprimi quodammodo per numéros
incommensurabiles,ut a et~ Estque haec similitudo quod non-non
dat affirmationem,ita dat a.
Verum in eo hoc est discrimen nam potius id significat esse a.
nam etsi componas injustum injustum non inde facies justum.
Si unus sit integer, alter ejus fractus, erunt incompatibiles nam in se
invicem ducti evanescent, sed quomodo inde judicabimus propositionem
impossibilem, an quia quod inde oritur non amplius dividi potest per
ullum eorum? Ita certè non poterit, nisi inde faciendo novum fractum.
Porro si velimus scire an negativus insit alicui termino divi damuster-
minum per ipsum negativum, prodibit contradictorium negativi, seu
numeruscui inest affirmativus. Itaque patet non procedere divisionem.0
< soient considerare> simplices < ferè > tantùm syllogismos, seu tPHtL.,V, e, ÏQ.
ratiocinationesex tribus propositionibus constantes cum contra in usu
loquendi et scribendi saepe una periodus contineat decem syllogismos
Unde soient
simplices,si quis eam ad logici rigoris normam exigere velit.
homines imaginationis vi, et consuetudine ipsa formularum sermonis,
et intelligentiamateriae quam tractant, supplere defectum logicae.
Fatendum est tamen eos saepissimëfestinatione, et impatientia exami-
nandi, et verisimilitudine decipi; praBsertimin rebus quae oculis cerni
ac manutangi, et experimentis comprobari non possunt quanquam et in
his s~pe serô sapiant suo damno. Difficile vero est huic malo mederi
secundumartes hactenus cognitas nam cùm verbis utantur homines,
manifestumest earum significationes parum esse constitutas, et varia
phrasium et particularum incrustatione falsam ratiocinationem speciosis-
simë adornariposse, ut vix appareat sedes erroris; et ordinem naturalem
elegantia aSectata et aures mulcente ssepe mirificèperturbari, quo fit ut
plerumque homines jucunda oratione decipi quam arido quodam et
asperodicendi genere doceri malint.
Ego re multum perpensa remedium video unicum, si sive Lingua
scriptura nova constituatur, excogitatis signis aptis, quibus notiones
sive animi accuratè exprimantur. Vera hujus rei ratio nulli hactenus in
mentemvenit quod sciam, et longe aberrarunt à scopo, qui tale quiddam
ha~tenustentavêre. Sed si aliquando eam exequi detur quemadmodum
concepianimo, erunt effectus ejus admirandi et usûs immensi
j Ex numeris unius termini invenire numeros alterius termini in pro-
positionepro varia qualitate et quantitate.
In subjecto numerus cum nota + sit s, cum signo sit o-
inprœdicatonum.cui -}-sit~
In propositioneUniv. amrm. sit asquatio
s asqu.
a' :equ. {~T:
notatn et item s et <y,<; et p et > sunt primi inter se. In prasdicato
mum judicium requirat. Adde quod saepe in judicando animus sit ordine PmL., V, 8, e,
I<)*30.
ducendus, et ad multa attendendum; itaque nio quodam sensibili opus
est in hoc labyrintho S quo dirigatur imaginatio, quod tunc cum res
non est, à characterismis peu
ipsa < per se > imaginationi subjecta
debet. Qua ratione quivis solo calculo de difficillimisnunc veritatibus
circa ea
judicabit;et imposterum non amplius digladiabuntur homines
fquaedemonstrationisubsunt, sed ad experimenta naturalia ubi nondum]
< qu~ jam habent in potestate, sed ad nova invenienda convertentur > 2.
Quoniam autem haec etiam ingeniosissimis videntur impossibilia,
ideo gustum aliquem tantar rei dare opéras pretium est; et quoniam
nondum excogitatos habeo characterismos pro singulis terminis, et ob
mirificumrerum connexum difficileest in paucis a reliqua rerum sylva
avulsisspecimen exhibere; ideô nunc quidem loco characterismorum in
quibus aliquando calculus verè universalis institHetur, adhibebo nunc
numéros,et quoniam an argumentationes in materia bonaesint ex singu-
lorum Terminorum characterismis dijudicandum erit, ideô nunc satis
habebo ostendere in numeris an argumentationes quomodocunque
transpositae,multiplicatae invicem, implexae,sint in forma bonae seu an
viformasconcludant.
S~epeenim fit ut conclusio sit vera, sed non sequatur ex praernissisvi
formae;et tunc non licet eam imitari in aliis casibus, nisi ubi par ratio
est, quod difficile est dijudicatu, cum veras formas regulas ignoramus.
Exemplicausa, proponatur hoc argumentum
< Omnis sapiens est justus 8
Quidam sapiens est fortunatus
Ergo quidam fortunatus est justus.
itemhoc > Omnis pius est beatus
Quidam pius non est fortunatus
Ergo quidam fortunatus non est beatus.
Conclusio << nes > [vera est] verse sunt, et excogitari possuntinnu" 20 fecto,
merx! aliœ ubi etiam est vera, sed tamen <; in posteriore argumenta-
tione > non sequitur ex praemissis neque consequentia sive forma est
Put! V, 8, e, ao. bona; possunï enim dari etiam innumera exempla ubi locum non habet,
exempli causa
Omne metallum est [fusiïe] <( minérale >
Quoddam metallum non est aurum
Ergo quoddam aurum non est fusile.
Omne malleabileest metallum.
omne argentum vivum est metallum
quoddam arg. viv. non est malleabile.
ergo quodd. arg. viv. non est malleabile.
Bocardo Qu. A. V. non est maU.
0, A. V. est metall.
E. q. met. non est maU.
metall. + b
malleab. + c d
arg. viv. -{- c
?n71 ~n~
a n b n md
b
~qu.< n
aiequ.
Î~n/.np Ergo m
&s.~n~ ci bn
~n~,fP
dm
..aequ.Y. Ergocaequ.~y.
e Y Ergo~n~
l~n~ ~n-rj
a.b c.d
~i
Et cum in tam brevi argumentatione <( et simplici et naturali habitu
atque situ exhibita > facilè aliquis Mli potuerit, quanto facilius falletur
in composita, implicata et perturbata. Itaque res magna profecto est
numeros ita excogitare, ut simplicissimis quibusdam observationibus
adhibitis, statim inde judicari possit, utrum argumentatio aliqua sit
légitimas formae an secus.
Regula autem sive observatio pro argumentationibus sive simplicibus
sive compositis, ordinatisque aut perturbatis, modo ex propositionibus
i. IciLeibniza oubliéde biffer simplicissima
quadam.
MODUS EXAMtNANM CONSEQUENTIAS PER NUMEROS ~5
P
PmL., V, 8, f,
PHIL.,V, 8, f, 21-23 (6 p. in-folio). 2Ï-23.
April.1679.N~6. plagei.
PML.,V, 8,f,a!. positionisest affirmatio vel negatio ita hxcproposido (pius est
affirmat. Illa verô (sceleratus non est felix)
felix) negat. <2~
est universalitasvel particularitas. Ut cum dico Omnis
pius est felix,vel
si dicam Nullus sceleratus est felix sunt
propositiones universales, illa
universaUsaffirmativa, hase particularis' negativa. Sed si dicam
quidam
sceleratus est fortunatus, quidam pius non est
fortunatus, propositiones
sunt particulares, illa affirmativa, hrec
negativa. Venio nunc ad numeros
quibus Termini sunt exprimendi; eamque in rem < sive > regulas < sive
definitiones> dabo sequentes.
(I) Si qua offeratur propositio, tunc pro quoHbet ejus Termino, sub.
jecto scilicet vel praedicato, scribantur numeri duo, unus affectus Nota
+, seu plus, alter Nota seu minus. Exempli gratia sit
omnis sapiens est [pius] [justus] propositio
pius. Numerus respondens sapienti sit
+20–21, numerus respondens pio sit + 10 3. <(
Eosque vocabo
imposterum Numeros cujusque Termini characteristicos(interim assum-
tos) > Hoc unum tantùm cavendum est ne duo numeri ejusdem Ter-
mini ullum habeant communem divisorem, nam si
(loco + 20 2i)
pro sapiente sumsissemus numerum +9–6 (qui ambo dividi possunt
per eundem nempe per 3) non fuissent ullo modo apti. < Possumus
etiam loco numerorum uti literis, ut in
Analysi speciosa. Sub literis
enim quivis numerus conditiones easdem habens
potest intelligi, ut si
numerus pü sit + hoc uno observato ut a. et b. sint prinii inter
se seu nullum habeant communem divisorem>.
2 verso.
j (11) Propositiouniversalisaffirmativavera est (verbi gratia
Omnis sapiens est pius).
+70–33 io 3
+ c~ ~y e
in qua quilibet numerus characteristicus
subjecti (v. g. + 7o et 33)
per proedicati numerum characteristicum ejusdem notx (+ 70 per + 10,
et 33 per 3) exactè (id est ita ut nihil maneat residuum) dividi
potest (ita si + 70 dividas per + 10 prodit 2, remanet nihil. si–21 divi-
das per 3 prodit 7. remanet nihiî '). < Et contra quando id non fit
falsa est. >
PHï~, V, 8, f, 32. generis et di&rentiae connatur. Et huic principio hanc calculandi rationem
ina~dincavi;quia non individua sed ideas specta\i*. Verùm ita procedenti
difficillimusfuit descensus à genere ad speciem, quia est progressus à
parte ad totum. Huic vero his ipsis demonstrationibus viam munivi,
quibus ab universalibus ad particularia tenditur.
Subaltemationem sequitur Oppositio. Est autem 6~M vel c<
toria <; cum duaepropositiones oppositx nec simul vera?esse possunt nec
simul &Isae> (quam locum habere inter universalem aSirmativam et
par-
ticularem negativam dictum theor. 2. 2 et inter universalem negativam et
particularem affirmativam th. 3.) vel contraria cum non possunt <*sse
simul vera~ possunt tamen esse simul faisan vel subcontraria, cum
pos-
sunt simul esse vera~ non tamen simul &lsas.
Theor. 6. Universalis Affirmativa et Universalis Negativa sibi
oppo-
nuntur contrariè. v. g.
Omnis sapiens est fortunatus
+70–33 +8–ii r
+~ +~
et Nullus sapiens est fortunatus
Non possunt simul esse verae. Nam si prier et posterior simul est
vera, sequetur ex posteriore quidam sapiens non est fortunatus (per
th. $.) prior autem erat Omnis sapiens est fortunatus. Ergo hse dua~
simul verae erunt contra th. i. Possunt tamen simul esse &Isœ. Nàm
fieri potest ut neque + 70 dividi possit per + 8 (Ergo prior est falsa per
reg. 2.) neque tamen aut + 70 et i i aut 33 et + 8 habeant divi-
sorem communem (Ergo posterior est falsa per reg. ~) (potuisset et aliud
exemplum assumi in quo nec numerus <;qui esset Ioco> 33.
potuisset dividi per numerum <; qui esset > loco 11 < sed res eodem
redit >.)
s3 recto. April.1679.N<*
6. plag.2.
Theor. 7. Particularis affirmativa et particularis sibi
negativa oppo-
nuntur subcontrariè, <~ seu possunt esse simul verae, non tamen simul
balsas. Verbi gratia quidam sapiens est fortunatus, et quidam non
sapiens
est fortunatus. > Sequitur ex prsecedend nam quia universalibus con- 1PHM. V, 8, f, 23.
trarii signi contradictoriè opponuntur particulares (per th. i. 3) hinc
cum ill~e sunt verse, hse sunt baisse,et contra. Verum illse possunt esse
simul laisse (per th. 6. prseced.) ergo hae simul verae. Il!œ non possunt
esse simul verse (per idem th. 6) ergo hse non possunt esse simul falsae.
Conversiofit vel simpliciter veJ per accidens. Conversio quae fit simpli-
citer locum habet in universali negativa per th. 2 (Nullus pius est miser,
Ergo nullus miser est pius. vel contra) et in particulari affirmativa per
th. (quidam fortunatus est miser Ergo quidam miser est fortunatus)
Et contra. Conversio per accidens locum habet in universali affirmativa,
ut mox ostendam. Conversio neutra (vi fbrmae) in particulari negativa
locum habet. De conversione per contrapositionem hic non loquor. Ea
enim novum terminum assumit. Exempli gratia Omnis sapiens est pius.
Ergo qui non est pius non est sapiens. Seu Omnis non-pius est sapiens
Habemus enim tres terminos sapiens. Pius, non-pius. Mihi autem
sermo est hic de consequentiis simplicibus ubi servantur iidem termini.
Prsetereausus hujus conversionisnullus est necessarius ad demonstrandas
syllogismorumfiguras et modos. Et proprietates hujus modi infinitorum
terminorum, non-pius. Non-miser, etc. demonstrari debent et possunt
per nostrum calculum, separatim, quemadmodum modalium. Habent
enim multa peculiaria, nam si ipsos adhibeas, syllogismuspoterit habere
quatuor terminos, et nihilominus bonus erit, aliaque multa quse non
sunt hujus loci quia propositum est nobis syllogismorum categori-
corum triterminorum generales modos et figuras calculo ostendere.
Th. 8. Universalis affirmativa converti potest per accidens. Omnis
sapiensest pius. Ergo quidam pius est sapiens. Nam quia omnis sapiens
est pius. Ergo <~(per th. $) > quidam sapiens est pius. Ergo (per th. 4)
quidam pius est sapiens
t A consequentüs simplicibus in quibus duo tantùm sunt termini 23 verso.
transeo ad consequentias Triterminas seu syllogismos categoricos. Sed
tunc paulo majore cura opus est ad numeros terminorum aptè assu-
mendos quia idem terminus nempe medius utrique praemissaeinest, et
ideô numeri ejus characteristici utriusque praemissasregulis accommodari
PHÏL., V~8, f, 23. debent. Quod ut 6at primum ipse medius accommodetur uni extre-
morum, Majori scilicet vel minori termino, sed alter extremus postea
ipsi accommodetur. Ubi notandum praestare subjectum accommodare
praedicato quàm contra, ut ex regulis superioribus consideranti constabit.
Itaque si qua sit prasmissa in qua Medius terminus sit subjectum, ab ea
incipiatur et praedicatiejus numeris pro arbitrio assumtis accommodentur
ei numeri subjecti seu medü termini; inventis
jam ita medii termini
numeris, his numeri alterius termini in altera prasmissaetiam accommo-
dentur. Habitis jam <ita > Majoris ac Minoris termini numeris charac-
teristicis, facile apparebit an eam inter se legem servent, quam conclu-
sionis forma praescribit,id est an conclusio vi formaeex praemissisducatur.
i recto (feuille ) Sed ut hasenumerorum assumtio facilius fiat certas quasdam regulas
prise pour cou-
verture). prasscribam.
f
~PtïtL.,
t
V, 8, f, PmL., V, 8, f, 2~-27 (6 p. in-folio).
i 24-27.
Calculus consequentiarum.
24. recto. D uo sunt quae in omni argumentatione dijudicari debent Forma,
i nimirum et Materia. Contingere enim potest ut argumentum ali-
quando succedat in certa materia quod aliis omnibus exemplis ejusdem
formas applicari non potest. Exempli causa si ita ratiocinemur
Cum enim invenissem cuilibet sive Termino sive notioni, suum ascribi PHIL.,V~8, f, 24.;
interventu idem futurum est cal-
posse numerumcharacteristicum,< cujus
culare et ratiocinari; > et verè ob mirificam rerum complicationem,
nondumveros numeros characteristicos exhiberepossim antequam summa
in ordinem redegero; consideravi consequen-
plerarumque rerum capita
tiarum formam nihilominus in calculo comprehendi ac numeris demon-
strari posse nctitiis, qui loco verorum numerorum characteristicorum
interim adhiberentur Quod ita patefaciam.
In omni propositione categorica(nam ex bis caeterasdijudicari posse
alias ostendam, paucis in calculo mutatis) duo sunt Termini subjectum
et pr~dicatum; Quibus accedunt copula (est), affirmatiovel negatio, seu
vel quidam seu quantitas.
qualitas, et deniquc signum, id est Omnis
Exempligratia in hac Plus est felix, pius et felix sunt termini, ex quibus
verso.
pius est subjectum, felix prœdicatum; est, copula. 1 QualitasPropositionis 2~
est Affirmatio vel Negatio. Ita hsec propositio pius est felix, amrmat,
illa vero sceleratus non est felix, negat. Quantitas propositionisest uni-
versalitasvel particularitas. Ut cum dico Omnis pius est felix, vel si
dicam nullus sceleratus est felix; sunt propositionesuniversales, illa uni-
versalis amrmativa, haec negativa. Sed si dicam quidam sceleratus est
fortunatus, quidam pius non est fortunatus. Propositiones sunt particu-
lares, illa affirmativa, haec negativa.
In omni propositione [amrmativa] praedicatuminesse dicitur subjecto,
seu prsedicatinotio in subjecti notione involvitur. [Ut] <Nam in propo-
sitione Universali affirmativa> cum dico Omnis homo est animal;
hoc volo animalis conceptum involvi in hominis conceptu (nam
hominis conceptus est, esse animal rationale). Et cum dico Omnis pius
est felix, [hoc volo si quis] <signinco eum qui> intelligat naturam pie-
tatis, etiam intellecturum in ea ~elicitatem veram contineri. Itaque in
propositione universali affirmativa manifestum est prasdicatum in sub-
jecto per se spectato contineri. Sed si propositio sit particularis affirma-
tiva, tunc prœdicatum non continetur in subjecti notione per se spectata,
sed in subjecti notione cum aliquo addito sumta; id est in aliqua subjecti
specie. Fit enim speciei notio ex notione generis, cum addita aliqua diffe-
rentia. < Similiter in >
i. V. La Logique de I~M~ p. m.
CALCULUS CONSEQUENTÏARPM
PHtL., V, 8, f, 24.
24. In Propositione Negativa cum negamus
proedicatum hoc modo quo
dixl subjecto inesse; eo ipso affirmamus
negationem prédicat! sive ter-
minum pr~dicato contradictorium
subjecto messe. Ut cum dico NuUus
sceleratus est felix idem esse ac si dicerem Omnis sceleratus
est non-
felix, seu non-felicitatem scelerato inesse. Et cum dico
[quidam] pius
[non] est <non-> fortunatus, hoc volo 70 non-fortunatum inesse
cuidam speciei seu exemplopii.
Considerandum porro omnem notionem
compositam, constare ex
pluribus aliis notionibus, interdum positivis, interdum et negativis.
:to. Exempli gratia cum dico numerus
25 recto.
primitivus, ) intelligo hoc numerus
non-divisibilis per majorem unitate. [Et vero sola notio DEI
tiva est, nuI1amque limitationem seu pure posi-
negationem involvit.] Ideô ut gene-
raliter procedamus quamlibet notionem
exprimemus duobus Numeris
characteristicis, uno cum nota + seu plus, altero cum nota seu
minus. Exempli gratia Primitivus est numerus indivisibilis.
Conside-
+22 iy
randum etiam est Terminos omnes
negativos, hanc habere proprietatem,
ut quando positivi se habent ut genus et
species, contra negativi eorum
se habeant inverso modo, ut
species et genus. Exempli gratia Corpus
est genus, Animal est species. latius enim
patet corpus quàm animal,
< quia corpus continet animalia et plantas
aliaque, > sed contra non-
animal est latius quàm non-corpus. Omnia < enim
> non-corpora sunt
etiam non-animalia; sed non contra; dantur enim
non-animdia qux
tamen non sunt non-corpora, verbi
gratia planta. Itaque quemadmodum
plura dantur corpora quàm animalia; ita contra plura dantur non-ani-
malia quàm non-corpora.
His ita intellectis possumus vera
ponere fundamenta calculi nostri.
Nimirum omnis notionis positive
(négative) numerum characteristicum
< positivum (negativum) seu nota + (vel –) affectum > conflabimus
ex multiplicatione in se invicem omnium numerorum
characteristicorum
earum notionum < positivarum ex quibus ipsius ter-
(negativarum)>
mini < positiva (negativa)> notio
componitur.
Ita sit animal rationale
+ ï3 S +8–y
t. Ici se trouvent rëpët~s les mots « earum notionum
poaidvarum. M
CÀLCULUS
CONSEQUENTIARUM 87
1
fiet termillihujus homo PHH.V~8,f.25.ji'
Numeruscharacteristicus + 13,8 $,7 13
sive: + 104 33.·
Io4 1
Hoc unum tantùm in ista Numerorum efformatione cavendum est ne
idem aliquis numerus in positivis et in negativis contineatur, id est ne
numerus dividi possint per < unum eundemque
positivus et negativus
numerum, seu habeant > communem divisorem. Nam 1 si sic scripsis- s5 verso.
semus 1
animal rationale
+13–3 +io–7
homo
+ 130–3$
contra-
scripsissemusabsurdum. Nam notio quae significatur per + 5,
dictoria est ejus quae significatur per $. Itaque cum m rationalis
notione positiva 10 contineatur $, (nam 10 dividi potest per 5 seu
10 fit ex multiplicatione 5 in 2) seu cum in rationali ponatur 5 in ani-
mali autem contra negetur 3, seu contineatur contradictorium ipsius 5,
ex
sequetur animal et rationale esse incompatibilia, adeoque hominem
ipsis compositum implicare contradictionem, <quoniamita tam posi-
tivus ejus numerus + 130, quam negativus dividi potest per $ > quod
cum falsumsit consequens estabsurdam fore hanc exprimendi rationem,
adeoque semper cavendum esse, ne numerus positivus et negativus
habeanteundem divisorem.
Intellectisjam terminis sigillatim sumtis, videamus et quomodo con-
jungipossint, seu quomodo propositionum quantitas qualitas, et veritas
<(in quantum id neri potest ratione, seu numeris characteristicis)>
dignoscatur. Nimirum generaliter omnis propositio falsa est, quae
cognoscipotest sola vi rationis, seu qu:e in terminis implicat; h~c est
in qua subjectum et prasdicatum continent notiones incompatibiles, sive
in qua duo quidam numeri characteristici diversorum terminorum
< (subjectiunum praedicatialterum) > diversarumque notarum < (unum
cum nota +, alterum cum nota, –) > habeat communem divisorem.
Exempli causasit propositio
pius est miser
ïo 3 +14–3
CALCULUS CONSEQUENTIARUM
jam 1~11 dividi potest per 11 et 28,9 per i~ Itaque patet effici posse,
ut praedicatuminsit speciei subjecti.
Badem mutatis mutandis etiam ad propositiones negativas transferri
possunt.Exempli gratia
)
j Ccr~ 2. Hinc etiam stadm sequitur particularem amrmadvam posse PHK.V,8, t, a8.
converti simpliciter. quemadmodum de universali negativa diximus, cui
opponitur.Nam utrobique conditiones subjectum à praedicatonon distin-
guunt et sufficitnumeros eorum diversaenotas habere (in Univ. neg.) vel
nonhabere (in partie, an'.) communem divisorem. J
(V) Si ~r~MM~ Universalis affirmativa, [debet ~CMMnon habere
in prop. univ. ~~MMyreg. 3. (unde omnis univ. affirme
includitpartie. affirmativam0, quam négative opponi diximus) ~~tC-
~r<'<ï]requiritur ut numerus ~M~~ quilibet dividi possit per ~M~~M~
ejusdemMO~.Et contra si haec duo requisita in condusioms
terminissecundum praemissasrite assumtis eveniant, tunc ipsa universa-
liter affirmativèex praemissisrectè deducetur. Itaque exempli causa in
propositione,Omnis sapiens est plus, sit verbi gratia numerus sapientis
-20– 21. numerus pu -t- 10 3. et procedet universalis affirmativa
< quia in ea duo numeri diversarum notarum nempe hi duo diverso-
rum etiam terminorum (nam de illis qui sunt eorundem res semper patet
perreg. i.) -p 20 et 3. item -{- 10 et 21. non habent communem
divisorem,auoqui> nec hi duo + 10 et 3 < (secundum reg. i) >,
nechiduo + 20 et- 3, nec hi duo 21 et-}- io<( (alioqui per reg. 3
locumhaberet univ. negativa) > communem divisorem habent. 1atvero 2~ recto.
numerus subjecti + 20 dividi potest per numerum prsedicati -}- 10 et
numerus subjecd 21z per numerum prsedicati 3. (quod pro-
prium est illis terminis quorum unus de altero universaliter affirmari
potest).
Coroll.i. Hinc ex E~M~.~f/%r~.sequiturPartic. ~~f~M. Omnis sapiens
est pius. Ergo quidam sapiens est plus. quemadmodum patet ex dictis
proximèsub signe Q.
Coroll. 2. Univ. Affirmativa potest converti particulariter. Omnis
sapiensest pius. Ergo quidam pius est sapiens. Nam si omnis sapiens est
pius.Ergo quidam sapiens est pius. per coroll. procédons. Sed si quidam
sapiensest pius. Ergo quidam pius est sapiens per reg. 4. coroll. 2.
CorollJ. Propos. Univ. ~'MT~KM potestuniversaliter convertiper MM-
~~o~MM~M,ut vocant. Omnissapiens est pius. Ergo Nullus qui non est
PtU~, V, 8, f, 29.
9. pius est sapiens. Nam sit propositio
Omnis sapiens est pius
situs prior +20–21 -{-10–3.
Scribatur alia
Nullus non-pius est sapiens.
situs conversus +3 io +-20 2i
per reg. i.
Unde patet + 3 et 21 (item 10 et + 20) numeros diversarum
notarum et diversorum terminorum semper dividi
posse per eundem
numerum nempe 3. nam 3 divis. per 3 dat i. et 2ï divis.
per 3. dat 7.
(eodem modo 10 et + 20 dividi possunt per 10.) quia in prop. Univ.
Affirm. semper numerus qui <in situ priore > est loco 21. dividi
potest
per numerum qui est loco 3 per reg. 5. Jam si < in situ posteriore seu
converse > numerus qui est loco 3 et num. qui est loco 21. habeant
communem divisorem, prop. est Univ. Neg. per reg. 3. Ergo habemus
intentum, < seu > sapiens de non-pio poterit universaliter negari.
(VI) Si prasmissa sit particularis negativa, debet aliquid eorum deesse
quae ad veritatem Universalis affirmativaedesiderari diximus. Itaque vel
numeri diversarum notarum et diversorum terminorum habebunt com-
munem divisorem (quo casu etiam locum habet universalis
negativa,
unde 3 patet ex universali negativa particularem negativam sequi) vel
numeri in subjecto non poterunt dividi per numeros prsedicati ejusdem
notas
Mailla. PHIL.,V, 8, g,
30 recto.
x proposidonibusquae rerumemendandarum causa Runt, cas maxime
JËl amo, quarum fructus viventibus nobis percipi posse spes est. Quan-
et rationem habeat mens generosa, juvat
quam enim et glorix posteritatis
tamen laborum suorum promus frui vivum videntemque'.
[Studiorumratio omnis ad usum quendam dirigi débet, qui mihi tri-
partitus esse videtur, Perfectio animi, Medicina corporis, et vitae com-
moditates.
Qpïecunqueà nobis discenda sunt, rediguntur ad tres classes, Demons-
trationum,Experimentorum, et Historiarum. Peifectio Mentis acquiritur
perceptionedemonstrationum, et exercitio virtutum, quarum praeceptasci-
licetdemonstrationesnobis tradidère.
Medicinacorporis hactenus non nisi Empirica < id est Experimen-
talis> fuit, quoniam paucissimorum morborum verae causse, et paucis-
simorumremediorum verus operandi modus innotescit.]
Certum est unum hominem non satis temporis habere posse ad omnia
invenienda,quae a ratione pendent et certa methodo possunt inveniri,
nequesatishabere occasionum, ad ea invenienda quae <~a > casu <; pen-
dent > atque experimentis non semper obviis discenda sunt.
Certum est, si omnia utilia quas saltem unius opidi, ne dicam pro-
vinciae,homines sciunt aut experti sunt, in unum collecta breviterque
exhibita essent, Thesaurum nos incomparabilem habituros. Quid si
pluresnationes consentirent, imô quid si plurium seculorum scientiam
collectamhaberemus?
Si omnia egregia quae homines sciunt aut sciverunt annotata atque
cognitaessent, credo felices<~essemus > et plerisque malis atque incom-
modis humanam vitam urgentibus superiores [essemus], vix enim 3o verso.
morbus est, cui non certum aliquod atque exploratum remedium aliquis
ex populonôrit.
Ex his patet homines non nisi propria negligentia esse infelices.
Si saltem omnia vere utilia atque realia quas in tot libris extant in
unum collecta exstarent atque indicum <~in collectanea universalium >-
ope in promtu essent, Thesaurum incredibilem haberemus.
t. Cetteidéerevientsouventchez Leibniz;v. par exemplePHIL.,
VII,B,vi, ï, fin.
94 METHODUS PHYSÏCA. CHARACTERISTICA
PHM. V, 8, g, 30
Sa~pc notavi egregia inventa qu% pro novis habebantur postea in
libris veteribus fuisse reporta, sed neglecta aut ignorata.
Si paucorum <aspectusimilarium> corporum natura
nosceretur, ut
salis communis, nitri, aluminis, sulphuris, fuliginis, olei,
vini, lactis,
sanguinis, aliorumque nonnullorum; pateret inde natura plerorumque
aliorum corporum, quippe quae ex his componuntur aut
generantur.
Credibile est naturam corporum aspectu similarium, ut salis com-
munis, nitri, etc., tam esse simplicem, ut a nobis facillimèintima eorum
structura intelligeretur, si quis angelus nobis eam vellet revelare
Credibile est, si natura corporum ejusmodi similarium nobis innotes-
ceret, non difficulter nos rationem reddituros omnium quaein ipsis appa-
rent, imo pr~edicercposse omnes eorum sive per se sumtorum, sive cum
aliis mixtorumeffectus. Quemadmodum facile nobis est proedicereeffectus
machinae cujus structuram intelligimus.
Ex his sequitur facile nobis fore, ex non admodum multis experimentis
intimam eorum corporum derivare naturam. Nam si simplex est ÏMec
natura, experimenta ex ea facile sequi debent; et si experimenta ex ea
facile sequuntur, debet vicissim etiam ipsa facile sequi per regressum ex
sufficientiexperimentorum numero. <~Talis regressus fit in Algebra, et
in omnibus aliis fieri posset > quodam calculi mathematici genere, si
modo homines veram ratiocinandi artem tenerent. <~Est enim Algebra
methodus ex ignotis deducere nota, ut aequatione ductorum ex ignotis
cum datis notis facta etiam ignota fiant nota > 3.
Vera ratiocinandi ars in rebus difficilibuset non nihil abstrusis quales
3ï recto. sunt physic~ frustra speratur, quamdiu non habetur j ars characteristica
sive lingua [realis] rationalis, quaemirificè in compendium contrahit ope-
rationes mentis, et sola praestare potest in physicis, quod Algebra in
Mathematicis.
Ars characteristica ostendet non tantum quomodo experimentis sit
utendum, sed et quasnam experimenta sint sumenda et ad determinandam
rei subjectaenaturam sufficientia <; prorsus~> quemadmodum in vulga-
t. Paragrapheomispar le copiste.
2. Cette idée de la connaissance angélique, c'est-à-dire rationnelle, est familière à
Leibniz. V. Phil., VII, 19, 62, 265; textes cités dans La Logique de L6<6M~,p. ïoo,
n. 4; p. 25ï, n. 3 et 4.
3. Cette addition, placée au bas de la p. 3o verso, a été copiée à cette place par le
secrétaire, et barrée par Leibniz sur la copie.
METHODUS PHYSICA. CHARACTENSTICA ~5
ribusillis artificiisper quae divinari solet numerus quem aliquis sibi tacite ]PHM.V,8,g,3!.
ab algèbre perito dijudicare potest an ea quae sibi ab
proposuit, facile
alio dicta sunt de occulto illo numero, sint ad eum eruendum suffi.
cientia.
Unus estmodus per quem pauci homines <( delecti > parvis sumtibus
et exiguo tempore res magnas pro scientiarum vitae utilium incremento
sint qui accuratissimè ratiocinari possint,
pr~estarepossunt. Si aliqui
tum qui ex horumvoto expé-
faliqui]<his vero materiam suppeditent>
rimentasumant, tum qui res praeclaraspassim in libris aut apud curiosos
extantescolligant atque ordinent.
Necesseest autem qui talia moliantur eos ab aliis curis esse solutos, et
veroaffectuin studia ferri et a paucis dirigi; et Laboratorio atque Biblio-
theca et c~teris ad sumtus in aliquot mercenarios < et experimenta >
necessariisabunde instructos esse, et de superiore loco protegi.
Cùm multi adeb sint ordines praeclaraequefundationes, mirandum est
neminem nunquam quicquam tale fundasse [pro vero generis humani
bono]in quo cum religione etiam humani generis praesens felicitas pro-
curaretur2.
Si quis unquam tale fundaret institutum, is supra quàm credi potest obli-
garet< sibi> posteritatem, et veram nomini suo immortalitatem pararet.
Tale genus Ordinis haud dubië in tantâ seculi luce non tantùm magno
applausuacciperetur, sed et mox necessariis undique subsidiis, legatis,
fundationibus exsplendesceret, et [ad] per omnes nationes sectasque
< facile > diffunderetur, et cum sapientia etiam pietatem propagaret3.
) Cumcœnobianonnulla tantis abundent divitiis, optandum esset quod 3verso.
illissuperest ultra victus commoditatem scientiarum verarum incrementis
impendi,quibus maxime gloria DEi celebratur.
Omne praeclarum naturae artificium expeîimento <( vel demonstra-
done> detectum, hymnus est verus et realis DEo cantatus, cujus admi-
rationemauget4.
PHIL.,V, 10, f. 11-24.(26 p. in- copie du brouillon précédent par ]PHÎL., V, tO, f,
un secrétaire,revue et corrigée par Leibniz). It-2~.
i. La Methode de l'universalité
enseigne nous de trouver par une J Ce que c'est que
I.
et des constructions la Méthode de
seule operation des jbrmulcs analytiques géométri- l'Universalité,
ques generales pour des sujets ou cas dinerens dont chacun sans cela et son usage.
auroit besoin d'une analyse ou synthese particuliere. On peut juger par
PMtL..V,tO,f.tt. là que son usage s'etend aussi loin que l'Algèbre ou Analyse, et
qu'elle
se repand par toutes les parties des mathématiques pures ou mixtes. Car
il arrive tous les jours, qu'un mesme probleme est de plusieurs cas dont
la multitude embarasse beaucoup, et nous oblige à des
changemens
inutiles et à des repetitions ennuyeuses dont cette methode nous garantira
à l'avenir.
II. Rcduction des 2. Or comme toutes les propositions des sciences
figures diffcren- Mathematiques
tcs en Harmo- mixtes peuvent estre purgées de la matiere par une reduction à la pure
nie. Geometrie; il suffira d'en monstrer l'usage dans la Geometrie ce qui
revient a deux points; sçavoir Premierement à la Reduction de plusieurs
Cas differens à une seule formule, regle, equation ou construction et en
secondlieu à la Reduction des figures differentes [en] < a une certaine >
harmonie; pour en demonstrer ou resoudre universellement quantité de
problemes, ou theoremes; Le premier point diminue la peine, l'autre
augmente la science, et donne des lumieres considerables. Car si avec
le temps la Geometrie des infinis pourroit estre rendue un
peu plus
susceptible de l'Analyse, en sorte que les problemes des quadratures,
des centres, et des Dimensions des courbes, se peussent resoudre
par
des equations comme il y a lieu d'esperer quoyque M'* Des Cartes
n'ait pas osé y aspirer, on tireroit un grand avantage de l'Harmonie
des figures pour trouver la quadrature des unes aussy bien
que des
autres.
III. Par une me-
thode
3. Il est vray que Messieurs des Argues et Pascal ont cru <de>
analy-
tique, au lieu de pouvoir
reduire les sections coniques en Harmonie mais outre que leur
la synthetique. methode est bornée, et ne depend
que des proprietez particulieres des
tiverso. Coniques, elle est aussy extremement
embarassante, parce qu'il faut 1
tousiours demeurer dans le solide, et bander l'esprit par une forte imagi-
nation du cone. Je croy mesme qu'on auroit bien de la peine à resoudre
universellement par ce moyen des problemes difficiles,à moins
qu'on ne
les < trouve comme par hazard>ait desia trouvés par hazard, à
priori,
le
par moyen d'un theoreme demonstré ailleurs. Au lieu qu'il n'y a rien
qui puisse échapper à nostre methode, qui a cela de commun avec les
autres parties de l'Analyse qu'elle espargne l'esprit et l'imagination, dont
IV. L'Algebre il faut sur tout ménager l'usage.
n'est qu'une
t branche de la C'est le but principal de cette grande science que j'ay accoustumé
{ Caracteristique. d'appeller Caracteristique,dont ce
que nous appelions l'Algebre, ou Ana-
DE LA MÉTHODE DE I~UNtVERSAUTTÉ gg
fort petite puisque c'est elle qui donne les PHtL.,V, ï0,r. H.
lyse, n'est qu'une branche
parolesaux langues, les lettres aux paroles, les chiffres à l'Arithmetique,
lesnotes à la Musique; c'est elle qui nous apprend le secret de fixer le
raisonnement, et de l'obliger à laisser comme des traces visibles sur le
papieren petit volume, pour estre examiné loisir c'est enfin elle, qui
nous fait raisonnerà. peu de frais, en mettant des caracteres à la place
des choses, pour desembarasser l'imagination.
5. Mais quoyque il semble que les caracteressoient arbitraires, il y a V. Exemple des
fautes qui se
pourtantbien des regles à observer, pour rendre les <~dits ~> caracteres font contre la
propres à l'usage. Par exemple M~ Schoten et autres se servent d'un Caracteristique.
certain caractere, pour marquer la difference entre deux grandeurs,
commea === c'est à dire a b, ou b a. mais il est aisé de faire
voir que ce caractere est contre les regles de la caracteristique. Car soit
une equation entre b, et, entre a ===y, ou la differenced'a, et y, sçavoir
== b, < vous ne sçauriez mettre les connues a. b. d'un costé, ny
separer a de y, mais en vous servant des caracteres dont j'expliqueray
l'usage dans la suite vous aurez =t=~~jy=~~>-ou~ ou
y =)o a. Au reste j'avoue que Mr Schoten s'est servi de deux
caractères et équivalons aux miens={=et mais c'est peut
estretrois ou quatre fois, et d'une telle maniere, qu'on voit bien qu'il
n'en avoit pas assez reconnu l'application, ny les regles aussy faut il
bien d'autres observations pour en tirer quelque advantage considerable.
6. Cavalieri, M'Fermât, M' Wallis, et autres supposent des certaines VI. Conjonction
de la Caracte-
lettres, ou lignes infinement petites ou egales a rien. J'ay mis la mesme
ristique avec la
choseen usage, et j'ay adjousté des lettres qui representent une grandeur méthode des
infinis.
infinie,ou des lignes egales à des rectangles, comme sont les asymptotes
de l'Hyperbole. ï2 recto.
7. Mais la methode mesme fera voir plus clairement par ses j1 pré- VII. Advantagc
de la méthode
ceptes, et exemples, ce qu'il y a de nouveau et d'avantageux, et àfin de l'universalité
qu'on ne croye pas, que la peine [recompense] <~ egale> l'avantage pour abréger la
j'asseurepar avance que le calcul universel de tous les cas ensemble n'est peine du calcul.
jamaisplus difficilque le calcul particulier du cas plus difficil.
8. Les Instrumens de la methode de l'universalité sont les CARACTERES VIII. Signes ambi-
AMBIGUS, qui sont ou signes,ou lettres. gus.
PHïL~V,tO,f. Ï2. Les SIGNES AMBIGUS sont qui marquent ou l'addition, ou la soubstrac-
tion. Il est vray qu'on en pourroit aussy faire utilement, pour marquer
la multiplication, la division, et l'extraction des racines mais je n'en
trouve point d'usage pour le present dessein.
IX. Simples, de 9. Or les dits signes sont ou simplespour marquer seulement deux cas
deux significa-
tions. possibles, ou ils sont cc~w~ pour en marquer plusieurs.
~C_B_
ç_A_c_B_30 ~.r,r
ï 2 verso. Si les points A.B. demeurant immobiles, le point C peut avoir trois
situations differentes, on aura aussy trois equations differentes pour
exprimer la valeur de la ligne AC par les lignes AB, BC.
<
CM iC donneraACso AB+ BC
2C g, 4 + o..
3C + aw + vsv
DE LA METHODE DE Ï.~NIVERSAUTË ÏOÏ
et F
De sorte que AC est ou la difference, ou la somme de AB, BC. pour PmL.,V,to,t.i2. I
differentes par une seule, on pourra faire
exprimerces equations i
AC~~=AB~BC,
le de la ligne AB est opposé au signe de BC, a
pour marquerque signe
moinsque toutes deux n'ayent pour signe +.
ï2. Onpeut aussy avoir besoin de trois lignes dont les signes soyent 3XII. ~MtCM/MM.
1
variablespour exprimer la valeur d'une seule. Par exemple
E A 2E B !B F ~E.
1 1 1 1 1 1 .1
i
lE donnera EF ~o + AE + AB + BF.
2E
i
j- j-
3~
4E .+
Et l'equation generale sera
EF~~=AE~AB+BF.
On voit par là qu'en ce cas les lignes AB. BF peuvent estre prises pour
une seule AF, et que par consequent ce cas n'est point different du pre-
cedent.J'ai pourtant voulu le rapporter pour faire voir comment il est
bon de comprendre plusieurs lignes d'un mesme signe, sous un vinculum
à l'imitation des racines sourdes; dont on verra l'usage dans la suite,
quand il s'agira de purger l'equation des signes ambigus. Cependant ce )
vinculuma cela de commode qu'on le peut dissoudre, et qu'on en peut
eximer ce qui bon nous semble, au lieu que le vinculum d'une racine
sourdeest indissoluble. Au reste il n'est pas permis de faire de ces deux
lignesAB. BF une seule AF, en calculant, si toutes deux sont inconnues.
13. S'il y a plus de trois variations, on pourra faire des signes sem- XIII. Signes com-
posez de plus
blablesà ceux cy par exemple on fera
que trois varia
tions.
(~y~AB(=F~BC=~AC
pour representer i '<' +
v
2 +
3 + +
Cest a dire ou il y aura (~F) AB (~) BC, sçavoir le mesme) signe, ï3 recto.
DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITE
PHtL.,V,ïO,f. 3.
13. quoyque indéterminé selon le 3~ et quatriesme cas ou il y aura
AB BC, des signes opposez, selon le i. et 2. cas et àfin
que deux
signes semblables4= et (~) mais differents ne se confondent pas, l'un
en est renfermé dans une parenthese. Et àfin de discerner un
seul
signe (=~) ± AB de deux (~) AB, qui se multiplient, il y a une ligne
transversale qui les unit.
XIV. Soubsdis- s- 14. Il pourra arriver que les variations comprennent en elles mesmes
tinctions de des
l'ambiguité. signes ambigus, comme par exemple
=~~+~,ou+~4=~~oc ce qui veut dire
a
+ + b, ou a + ou + + b, ou + a b
< et neantmoins > mais on ne doit pas l'exprimer
par les signes susdits
~= =~ parce que ce =t=est une position
desja faite, donc pour
ne troubler pas la connexion < ou le
rapport >, il faudroit ne faire
point de nouveau signe, mais plustost l'exprimer ainsi
=t=+~+4=~~c
Car cette marque signifie ou l'un ou l'autre; ou si nous voulons
faire des signes nouveaux, il sera a
propos de faire ainsi ~t=<ïf~, voyez
aussyl'artic. 18.
XV. Signes Ho- 13. Mais pour comprendre mieux la raison de tout cecy, il faut con-
mogenes. siderer, que dans la suite d'un mesme calcul, il y peut avoir plusieurs
ambiguitez dont l'une soit independante de l'autre, ou tout à fait, ou en
partie. et par consequent les SIGNES AMBIGUS sont ou homogenes ou hetero-
genes. Les signes ambigus HOMOGENES sont, dont l'un estant expliqué,
determine l'autre aussy, entierement, et tousjours, et cela n'arrive
qu'en
deux cas, premièrement quand l'un est le mesme avec l'autre comme
et =~, ou ((±)) ((±)) et en second lieu quand l'un est
opposé à l'autre, comme=1=a et ou ((~)) ((~) c'est a dire
quand l'un signifie zero moins l'autre, et porte le signe au bas.
XVI. Correspon- 16. Les signes ambigus HETEROGENES
dants.
le sont ou entierement ou en
partie. En partie seulement, quand ils sont au moins correspondantset
ont quelque rapport l'un à l'autre, ce qui arrive
quand ils ont leur origine
1 i3 verso. d'une mesme equation ambiguë car alors l'un estant expliqué
quoyque
il ne determine pas l'autre entierement tousjours, il ne laisse
pas pourtant
d'en diminuer l'ambiguïté ou le determiner
quelques fois par exemple
DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ ïo3
F
soit AC ~=AB BC, posons le cas que ~= signine +, alors on pourra PtHt. V, 0,
f. 13.
et voila l'ambiguité diminuée. Mais
changer~BC. en un simple 4=,
davantageposons que ou un de deux, signifie alors toute
l'ambiguitécessera, et l'autre sera -}-.
17. Maisles signes Heterogenes correspondance sont qui naissent des XVII. Tout à fait
differentes en sorte que l'explication de l'un des Hétérogènes.
equationstout à fait
l'autre dont on
signesne contribue rien du tout a la determination de
verra des exemples dans la resolution du probleme cy joint, et dans la i
t
regle generale de la construction de tous les problemes solides par
quelquesection conique qu'on voudra.
18. Or comme tout roule sur ce point de faire en sorte que dans la XVIII. Parenthe-
ses pour discer-
suite du calcul on puisse discerner les signes et les expliquer, pour faire ner les signes
l'applicationde laformule generale à quelque cas particulierqu'on voudra heterogenes qui
tirent leur ori-
il est necessaired'avoir des marques pour sçavoir de quelle ambiguité gine de dISe-
chaquesigne tire son origine, et lesquels d'eux soyent correspondants. rentes tez.
ambigui-
Pour cet effet je trouve qu'il est commode de se servir des parentheses
simplesou doubles, et de renfermer en des parentheses semblables, tous
les signes d'une mesme origine, c'est à dire qui viennent d'une mesme
ambiguitépar exemple ("~) (1F) b. (( 4=)) c ((±)) d. et il s'ensuit
que ceux qui ne sont point renfermez sont tous d'une mesme origine.
Maiss'il falloitredoubler trop souvent la parenthese, on pourroit se servir
desnombres,par exemple, au lieu de (((( 4=)))) onpourroit faire (4 4=)~.
Et commej'ay remarqué que bien souvent d'une ambiguité peut naistre
une autre par une espece de soubs-distinction (: par exemple l'equation
susdite(((~))) a + b, ou + (((~ ))) b, =~ c :) on se pourra servir
d'une telle façon (3(64=)) pour marquer que la 6~ ambiguité n'est
qu'une soubs-distinction de la 3me;il est vray que dans l'exemple de t~ recto.
la dite equation l'on n'en ait pas besoin, car elle se peut exprimer ainsy
(34=) + a + (34=) c, mais il est vray aussy qu'on en auroit
XIX. Moyen d'ex-
besoinpour l'exprimer ainsy (3(4~=)) a (3(4~)) =~ c ce qui revient primer tous les
au mesme, comme je viens de dire, art. 14. signes en cas de
besoin par les
19. Mais pour applanir toutes les rudesses de ce chemin qui n'a pas deux simples,
encoreesté battu jusqu'à là, puisque l'esprit peut estre embarassé par en adjoutant des
nombres aux
parenthesesre-
Cetitreet les suivantssontde la maindeLeibniz. doublées
~4 DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ
~+~(~')~(3~)~3~~)~3~)~3~3)~
par exemple (3~2) veut dire que son signe est le 2- de la
3- equation
ambiguë, estant tousjours marqué du signe opposé à
le nombre devant le signe signifie celuy de k, car
l'équation, le nombre apres le signe
signifie le nombre du signe ambigu de cette
equation, mais un signe
opposé à un autre n'entre point dans la ligne du
conte, et n'est pas
consideré comme nouveau. Cependant
pour retrancher tout ce qui est
superflu, il sera bon de faire en sorte que tousjours
l'equation simple,
(qui n'est que de deux cas possibles) occupe la premiere
ne donner point de parenthese a un place, afin de
signe simple de la premiere equa-
tion item quand le nombre est une
unité, il pourra estre omis, comme
(3 =~=
)i au lieu de (3={=i)i. Enfin posons qu'ily ait encore
une~equation
dont l'ambiguité est une
n :'0 (3~2)
(3+2)p q
soubs distinction <~ de la
+ p 3 2) q
+~(~~
) 3me
3 alors son expression
pourra estre
~~(3(4~1)2)~(7(4~=3)2~
verso. 1) pour marquer que le signe de p. ou q. premier, ou second de la
4°" equation depend en quelque façon du signe de k ou est le
deuxiesme de la 3~ equation. Et enfin je trouve bon de fermer qui
les paren-
theses par en haut pour les discerner de
quelques autres parentheses
dont on peut avoir besoin. On voit
par la l'advantage assez considerable
de cette façon des signes sur la
premiere qui est de n'estre pas obligé de
faire des nouveaux qui sont
quelques fois fort composés, et ennuyeux
DE LA METHODE M L'UNtVERSAUTTS to5
mais en recompenseil faut bien souvent recourir à la liste generale, ou 1PH!L.,V, tO~Ï~
table des Ambiguitezpour avoir leur explication au bout du conte, et
pour essayer mesme pendant ropcration si plusieurs signes correspon-
dantsjoints ensemblene se destruisentpeut estre, ou s'expliquent mutuel-
lement comme cela arrive quelques fois, au lieu que les autresse déchif-
frent eux mesmes, à la premiere veùe. Le meilleur est, pour ceux qui
comprennentassezl'interieur de cette methode, de se servir de l'une ou
de l'autre, et de les joindre mesme selon le besoin, et la commodité de
l'opération les autres se garantiront du danger de faillir et de la peine
de rêver en se servant tousjours de la derniere, puisqu'on y decouvre
d'abord, aussy bien que dans la premiere, quels signes sont correspon-
dents, quoyque elle n'explique pas la maniere de cette correspondence.
Outre que la derniere est plus commode pour les traitez qui doivent
estre imprimez, car l'on n'est pas obligé à faire graver des nouveaux
caracteres.
20. J'ay divisé nos caracteres ambigus au commencement en signes, ~X. Lettres ambi-
etlettres. C'est assez parlé des signes ce me semble, et les preceptes de gues pour expri-
mer les lignes.
l'opérationaussy bien que les exemples acheveront d'éclaircir les restes
del'obscurité.Les LETTRES en fait de l'analyse peuvent signifier tousjours
une ligne si mesme il s'agiroit de nombres, puisque les nombres se
represententpar les divisions du continu en parties egales et s'il arrive
qu'une ligne est dite egale à un rectangle, ou une lettre au produit de
deux,ou plusieurs, il faut concevoir que la partie détective de l'equation
estmultipliée par autant de dimensions j1 de l'unité (qui se peut repre- 1[5 recto.
senteraussy par une ligne ou lettre) qu'il y en a qui luy
manquent. Mais (jJ'ai divisé les
on peut aussy concevoir des lignes infiniment grandes, ou infiniment caracteresambi.
gus.)
petites.
21. Et pour les infiniment petites soit une ligne A B C et une droite XŒI. Lignes ini~-
D B (B) E qui coupe la courbe en deux points B et niment petites
qu'on appelle
(B)donc pour concevoir que la ligne D E est la tou- vulgairement
chante, il faut seulement s'imaginer que la ligne B (B) indivisibles.
ou la distance des deux points ou elle
coupe est
infiniment petite et cela suffit pour trouver les tan-
gentes. D'ailleurs
«<
on sçait bien que la methode des
indivisiblesn &rien de solide, qu'autant qu'elle depend de celles des
Infinis, et il est manifeste que la Geometrie d'Archimede dont Guldin,
~i'
ï~6 DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ
raisonqu'ellessont egales à des solides, et mesme a des sursolides. Et ï?H!L.,V, 10, f.!P.
mal à propos l'exemple dont nous nous servirons
pour ne pas prevenir
de cette methode, on trouvera dans la suite, que
pour donner un essay
lattistransversismde la parabole doit estre conceu d'une longueur infinie.
des sinus, que la tangente et
Aussy a-t-on remarqué dans les Tables
secantesont d'une longueur infinie, quand le sinus droit, et le sinus
entier sont egaux comme la tangente et le sinus droit sont infiniment
secante.
petits quand le sinus entier est egal à la
une autre, XXIV. Ambiguïté
24. Outre cela une lettre ou ligne peut estre posée egale à des lettres à
et par ce moyen la generalité du probleme ou plustost de l'equation l'égard même
peut estre restreinte à un certain cas plus particulier, et bien souvent deslignes Unies.
d'une
plus aisé. Cela sert quelquesfoisà faire voir d'abord l'irréductibilité
equation,comme Monsieur Hudde a remarqué item à examiner la verité
ducalculdans un cas, ou elle est connue d'ailleurs. On peut aussy poser
qu'unelettre soit en raison donnée à une autre, ou exprimer sa valeur
par une certaine equation tout cela diminue la generalité du probleme,
et peut avoir bien souvent des usages. Mais leur consideration est un peu
tropéloignéede nostre sujet. Les lettres aussy peuvent servir à signifier
des Exponentsdes Degrez des puissances pour en faire des demonstra-
trationsuniverselles;mais les exemples dont nous nous 1 servirons n'en iCrecto.
ont pas besoin.
25. Apres l'Explication des Caracteres leur Usage sera aisé à com-
XXV. Operations
~+~±~+~
Si la mesme grandeur entre dans la composition d'une autre avec
des signes opposés, ces deux expressions se destruiront
mutuellement
pourveu, que le nombre qui les multiplie soit egal, par exemple'
mais si les multipliants sont inégaux le
moindre sera soubstrait du plus grand, et la grandeur donnée sera mul-
tiplié par le Residu marqué du signe du nombre plus grand de sorte que
~~+~±~±~. c c
XXVII. Ou même 27. Et comme le multipliant peut estre une lettre au lieu d'un nombre
heterogenes. Il sera bon de faire une regle generale, qui
comprendra aussy les signes
heterogenes Sçavoir si la mesme grandeur entre plus d'une fois dans la
composition de la valeur d'une autre, avec des signes differents, alors
elle peut estre écrite une fois seulement avec le
signe + estant conceue
comme multipliée par la somme des multipliants
particuliers, si elle est
anectée plus d'une fois d'un mesme signe; ou
par leur difference, quand
i6 verso. les signes sont opposez; et enfin par une
grandeur composée des multi-
pliants, affectez des mesmes signes, si les signes sont
heterogenes, et
il
quand n'y pointa de multipliant il faut concevoir la grandeur comme
multipliée par l'unité par exemple
=f=3~+~~2~ fait +~, ~4=~+1~=~
c c
~~+y~0)~~+i-~j~y d ~) -l-I'd~y
Car je me sers ordinairement de pour marquer la multiplication
d'une grandeur par l'autre, et de pour marquer la division de la pre-
cedente par la suivante. Et quoyque la regle ne parle que de la
multipli-
cation, il est aisé de l'appliquer à la division; car par exemple c'est le
mesme de diviser y par d, ou de le multiplier par
4.
XXVIII. Excep- 28. Il faut pourtant remarquer que cette methode de reduire
tion. plusieurs
ï. Lafin de ce§ a été corrigéepar Leibniz.
2. Cet e est superposé à un y.
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ !09
de sorte qu'il faut tacher d'en faire une equation, et la purger par
racines pour voir ce qui s'en pourroit faire
après des fractions et
ensuite.
29. Si deux grandeurs differentes qui composent une mesme gran-
XXIX. Quand
deux grandeurs
deuront un mesme signe elles se pourront joindre par un vinculum sous differentes sont
ledit signe. Par exemple au lieu de4=~+~=t=c~~= il sera bon affectées d'un
mcme signe ou
d'écrire =~=<! + c + b ~b d. si ces grandeurs differentes ont des de signeshomo-
signesopposez et ne sont pas d'un mesme costé de l'equation, on peut genes, alors le
MWMJMM a lieu.
les mettre toutes d'un costé, pour les joindre sous un vinculum, comme
dans le mesme exemple on pourra faire =t=~+c-}-{-~=~o.Si
deuxgrandeurs differentes ont des signes opposez, et sont d'un mesme
costé de l'equation, ou qu'ils ne sont dans aucune equation, on peut
neantmoinsles joindre sous un mesme vinculum en mettant + devant
l'une dont 1 nous retenons le signe et devant celle que nous preten- 17 recto.
donsde ranger sous le signe de l'autre. Par exemple soit une ligne de
valeurde 4= ou la difference entre a et b l'expression peut estre
telle=t=<ï– ou et il est a nous a choisir celle qui nous est
plus commode. On peut obtenir la mesme chose d'une autre façon en
cachantle et en substituant à la place d'une de ces deux grandeurs
commeb une autre égale à rien moins elle, par exemple en posant
c o b on aura ={=~+~, au lieu de =~ mais cette façon pour-
roitnuire si la mesme lettre bse trouveroit ailleurs dans l'equation de
sorte que la première est plus commode en tout cas.
Si dedeux grandeurs dont les signes sont homogenes l'une est connue,
l'autreinconnue, ou si toutes les deux sont de differentes lettres incon-
nues, ou de differentes dimensions d'une mesme inconnue; il ne faut
pas les joindre sous un mesme vinculum, et si elles y sont il en faut
eximerune quand il s'agit de former ou d'ordonner l'équation, car
alors, il faut mettre les inconnues d'un costé, autant que cela se peut.
Maisquand il s'agit de purger une formule analytique de toute l'ambi-
HO DE LA MÉTHODE DE I~UNtVERSAUTË
PmL.,V, iQ,f.t~.F. guité, l'on ne fait pas scrupule de les joindre, comme on verra
plus bas
car c'est la ou le vinculum fera voir principalement son usage.
XXX. Quand Jes :s 30. Si les signes sont de deux grandeurs differentes, ils ne sc~t
signessonthete-
point
&7~<~ soit que ces signes soyent correspondansou heterogenes entiere-
rogenes t.
ment, on n'y peut rien faire, a l'egard de l'addition ou soubstraction,
que de les placer simplement comme le calcul demande avec leurs
signes, par exemple adjousté a={=~fait~=~4=~et~~ soubstrait
1ï verso. de, 4= fait =~ j sans aucune autre observation quant à cette
operation, mais il faut se remettre la dessus à la practique.
XXXI. Des Gran- 31. Ce que nous venons de dire de deux grandeurs qui composent
deursqui entrent
dans la compo- une autre, s'applique aisement à plusieurs, car on en peut tousjours
sition d'une faire deux seulement, en prennant ensemble celles
autre. qu'on voudra, et en
les considerant comme une seule. Si plusieurs grandeurs au lieu d'entrer
dans la composition d'une seule grandeur, composent une
equation, on
peut tousjours faire qu'elles composent une seule grandeur, en les ran-
geant d'un mesme costé de l'equation si elles n'y sont desia.
De sorte qu'il ne faut que chercher des equations, et reduire
plusieurs
equations en une seule pour faire que plusieurs grandeurs d'un mesme
calcul entrent en composition d'une seule, afin que la
practique des
regles que nous venons d'expliquer puisse avoir lieu. Bien souvent on
peut espargner la transposition de l'équation, parce qu'on voit desiace
qui en arriveroit par exemple, s'il y a, 4= on voit bien
~;=~=~ o.
que cela fait c
XXXII. Si les 32. A present en passant de l'addition ou soubstraction à la MuLTi-
signes determi-
nez sont homo- PLICATION ou DIVISION, il est à propos de remarquer une differencecon-
genes ou hetero- siderable entre elles, sçavoir qu'en fait d'Addition ou Soubstraction les
gènes à l'égard
des ambigus. signes déterminez -}- ou doivent estre considerez comme heterogenes,
(: quoyque correspondants :) à l'egard d'un signe ambigu mais en fait
de multiplication ou division on les peut considerer comme homogenes
avec quelque autre signe que ce puisse estre; parce qu'ils les multiplient
ou divisent tousjours avec une coalition en un seul signe, comme font
les homogenes aussy, au lieu que les heterogenes le plus souvent restent
tous deux et nous obligent de les écrire ensemble. Par exemple pour
4= (~=) oo (~)
Maisafin qu'on ne se scandalise pas de cette maniere de parler ~XXIV. Qu'on
aura raison de
que les signes multiplient, et divisent, ou sont multipliez et divisez, je dire que les si-
trouveà propos de la justifier d'autant plus qu'on en peut tirer quelques gnes mesmes
ou
observationsutiles, je dis donc, qu'adjouster est multiplier, ou diviserla multiplient
divisent,etqu'ils
grandeur adjouster; (: ou si vous voulez son signe :) par + i et soubs- sont multipliez
est multiplier ou diviser la dite grandeur ou son signe par i. or ou divisez,
l'unitése peut obmettre impunément quand il y a quelque autre chose à
la place,puisqu'elle n'apporte point de changement a la multiplication
ou division, donc Fon peut dire que les signes multiplient ou divisent,
et sont multipliez ou divisez.
C'estpourquoy~r~ î~ J'~estmultipUer4=par~j;et(–)
"~soubstraire4=pde+~)
en escrirele produit devant auprez de -{-c, pour faire +<~ ~4=~
mais par la regle de multiplication que nous venons d'expliquer
+ 4=) (4= ( adjouster ), j. r ( c b
oo donc adjouster les termes susdits fait (
.") (~ soubstraire (.T.")
Motsoubliaspar le copiste,ajoutéspar Leibniz.
ï 13 DE LA METHODE DE ~UNIVERSALITE
t <t
Si de deux signes heterogenes l'un est affirmatif, l'autre negatif, vous PlI!L.,V,:0,f.t8.
avezle choix de faire ou laisser affirmatif celui de deux qui bon vous i
semblera; pourveu que l'autre soit fait, ou demeure negatif, 1 par ïg recto.
exemple
=~~(-~fait(4=(~)~
~(~).
=~
a .e..e. (~
T~'b
37. Si deux signes correspondants se multiplient ou divisent, ils sui- XXXVII. Dc deux
vent l'exemple des Heterogenes a moins que leur nature particuliere ne signes corres-
pondents.
nous oblige à quelque autre changement. Et quoyque les exemples en
soyent infinis, il suffira neantmoins d'en considerer deux, pour estre
instruit à l'egard de tous les autres. Soit une mesme grandeur, c tantost
4= + tantost + =}= b. Et par consequent sa valeur generale
~t= =~- =~c. à present si la suite du calcul nous oblige de multiplier,
ou de diviser a par b, chacun avec son signe, nous aurons en multipliant
39. L'ExTRACTtOM DESRACINES ne sera plus difficile qu'à l'ordinaire, XXXIX. Extrac-
à celuy qui aura compris ce peu de regles tion desracines.
que nous venons de donner,
et afin qu'on ait de quoy se exercer un peu sur les
preceptes susdits, 19 verso.
!ttÈMT8 hE LMONIZ.
g
M~. DE LA MÉTHODE DE t/UNÏVERSAUT~
+ 4=
9= 2qX
2~ +-}- qa mo
=~
M
ou si vous voulez -{-
o-a + ûXa+
a~ 4= 2aqX
2~jc +
-{- 4= )'~ ostant de deux costez, il vous restera
+ axa4=
-t- aX' + 2~jc yq, ou -{-
2aqx =~4=~, + + .L 4=j–=~ CO)'%
Y', ou
OU4=
+ ~X'+ 2aX
2~ =~=~oy2,
q -= q q
comme nous Favions supposé au commencement. La consideration de
cette operation peut servir d'exemple à la pluspart de nos preceptes.
XL. Grandeurs ~o. H faut pourtant remarquer qu'il y a des certains cas, ou l'on ne
~.ansRacine
sçauroit extraire la racine d'une grandeur anectée d'un signe ambigu,
quoyque on la pourroit extraire si le signe ambigu estoit changé en +
par exemple4= jc%n'a point de racine, car il n'y a point de grandeur qui
multipliée par elle mesme, produise 4=Jf%pourveu qu'on aye égard aux
signes. La raison en est, par ce qu'il n'y a point de racine de j~, or
est compris dans 4= Mais nous y apporterons remede dans la
preparation de l'équation.
XLI. Opérations 4.1. Et voila les cinq operations simples du calcul, les composées sont
composées qui la FORMATION, la PREPARATION, et la c~n~~ d'une EQUATION, mais
se rapportent à
l'Hquation. nous adjousterons la quatriesme qui est particuliere à nostre sujet sçavoir
FiNTERpRETATiON d'une Equation ou formule ambiguë trouvée.
XLIL L'art de for- 4.2. La formation d'une Equation Universelle qui doit comprendre
mer des Equa-
tions univer-
quantité de cas particuliers se trouvera en dressant une liste de tous les
selles. cas particuliers. Or pour faire cette liste il faut reduire tout a une ligne,
30 t'ecto. ou j grandeur, dont la valeur est requise, et qui se doit determiner par le
moyen de quelques autres lignes ou grandeurs adjoustées ou soubstraites,
par consequent il faut qu'il y ait certains pointsfixes, ou pris pour fixes,
ï. Cetitre et les deuxsuivantssontde la mainde Leibniz.
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ n5
( car comme le mouvement et le repos ne consistent que dans une ï~:IL.,V, I0,f.20.
relation :) et d'autres ambulatoires, dont les endroits possibles differents
nous donnent le catalogue de tous les cas possibles. Les lignes dont nous
nous sommes servis au commencement, le feront comprendre aisement,
et on trouvera d'autres exemples dans la suite. Ayant trouvé cette liste,
il faut songer à reduire à une formule generale tous les cas possibles, par
le moyen de signes ambigus, et des lettres dont la valeur est tantost
ordinaire,tantost infiniment grande ou petite. J'ose dire qu'il n'y a rien
de si brouillé, et différent qu'on ne puisse reduire en harmonie par ce
moyen iusque mesme aux figures courbes de differents degrez, car si
l'on me donne une droite, une ellipse et une cissoeide, je pretends de
trouver par là le moyen non seulement de faire quantité de theoremes
ou proprietez, dans lesquelles ces lignes s'accordent, mais de résoudre
mesme en elles quelque probleme, que ce puisse estre, par une cons-
truction universelle, excepté les problemes des quadratures, des centres
de gravité, et autres dont la solution ne consiste pas dans la résolution
d'une equation.
43. Pour en donner un exemple j'ay trouvé a propos de me servir XLIII. Equation
des coniques. commune à
toutes les sec-
Soit une section conique ABY dont le som- tions coniques
met A, l'axe AC et une ordonnée perpendiculaire <.t son applica-
tion au cercle,
à l'axe XY. soient deux lignes droites données a l'Ellipse et à
a, et q, et AX=~ et XY~, je dis que le lieu l'Hyperbole'.
de cette equation + 2~ 4= y~oouk
ligne ABYsera une section conique, et recipro-
quement qu'il n'y a point de section conique
dont l'équation ne soit 2~ 4= je* =~ o.
rCar, a
et estant posées egales, et 4= estant expliqué par nous
avons cette equation 2~=~/ 1 or il est constant que cette equa- 20 versos
tion convientau cercle a estant le rayon,
DA=~DE=M~=~ Demesme
4=estant expliqué par mais sans déterminer si et y sont egales ou
inegales, l'equation produite sera M~ sçavoir celle de FBL-
q
UPSE, estant son latus rectum, q le ~y:~M~. Mais le signe 4~ estunt
t. Titresde h maindu copiste.
tt6 DE LA MÉTHODE DE L*UNIVERSAMTÉ
1
i¡ PIIIL., Ÿ? t0,f.20.
P!tïL.,V, IO~f 20. expliqué par +, et le reste posé comme au paravant, l'Equation qui en
1¡
j
¡
proviendra sera 2~ + Tf ~y% c'est'a-dire celle de FHYpERBOLE.
XUV.AussyMcn Pour y comprendre la Parabole et la ligne droite il faut se servir
qu'à!a~r<7~/(\ des lignes infinies et infiniment petites.
11 Or posons que la ligne, q, ou le latus transversum de la PARABOLE soit
d'une longueur infinie, il est manifeste, que l'Equation 2~4=~~o~,
sera equivalente à celle cy 2~=~ ou 2~ (qui est celle de
la Parabole) parce que le terme de l'Equation < est infiniment petit,
à regard des autres 2axq, et car puisqu'il y a autant de lettres ou
dimensions d'un terme, que de l'autre, ceux dont une lettre est infinie,
seront infiniment plus grands, que celuy dont les lettres ne sont qu'ordi.
naires; qui par consequent pourra estre negligé, puisque l'erreur qui en
proviendra ne sera qu'infiniment petite, ou moindre qu'aucune erreur
donnée, c'est à dire nulle. On voit par là qu'il n'importe point a l'égard
de la parabole quelle valeur qu'on donne au signe 4= puisque son
l
terme evanouit. Item que le Parametre de la Parabole icy est 2a.
XLV.
Et au Tri- ~$. Enfin à l'egard de la LIGNEDROITEon peut concevoir a aussy
angle. bien que q infiniment petites, par consequent dans l'Equation
2~c=t= ~oy", le terme 2~ evanouira comme infiniment petit, à
q
l'egard de et et ce qui restera sera -}- ~=~ y~le signe=t=estant
q q
changé en + or la raison de deux lignes infiniment petites peut estre
la mesme avec celle de deux lignes ordinaires et
mesme de deux quarrez ou rectangles soit donc la
e 2
raison a egale à la raison da et nous aurons -,s xa
q
=== dont le lieu tombe dans une
ou =M
2 recto. droite, car posons =~AD, et <* DE en raison
sous douple de, q et a, et soit decrit le Triangle
ADE, soit AD prolongée à Finnni vers C et soit
menée XY parallele à DE, il est manifeste qu'AD ~oJ est aDE~0 comme
AX ~0 a XY jy, docc~e et .72- aP donc xsa =~~ et
y ~o~e ou~,a
ennn–y*.
y
DE LA METHODE DE t.'UNïVERSAUTË ÏI/
l'avenir,comme s'il yavoit une certaine figureparticuliere dans le monde, est la clef de
dont les Tangentes, les perpendicu- toutes les har-
qu'on appellat section conique, monies, et diffe-
laires, les intersections avec quelque autre ligne, et une infinité d'autres
rences des cho-
accidens se determiner un calcul general qui
proprietezou par
pourront ses.
ne sera plus difficil, que si l'on calculoit pour la seule Ellipse Ce calcul
la premiere veüe, quand l'interpretation
general montrera mesme à
vaudrala peine, c'est à dire si par l'application à une figure particuliere
bien de termes evanouiront, et la formule deviendra fort simple d'ou
vient que l'Hyperbole a des Asymptotes que les autres n'ont pas; que la
Paraboleet la droite n'ont point de centre, quoyque les autres en ayent,
et quantité d'autres diversitez dont la clef est dans le calcul general.
47. Pour PREPARER UNEEQUATION a la Resolution, il est bon de la XLVn. Prépara.
et enfin de tacher tion de l'Equa-
purgerdes fractions et racines, de la mettre en ordre, tion par la
de l'abaisser, et pour cet effet on se sert de plusieurs transpositions ou Translation des
translationssauf l'égalité. Mais je n'y trouve rien de particulier à nostre signes.
PtUL., V, 10~.31.
faire ou par les regles cy dessus~
~'=~+~~ i~-t-.y~+~~
donc divisant l'équation par i nous aurons + y -~+
y ou
JL.~±~jL~ Or~~t±J~f. 1
-f)- i i' 'T ~F" –parunemaxime
generale dont nous allons donner la démonstration, qu'il n'importe point
dans une fraction, si le signe est mis devant le numerateur ou devant ¡
le
nominateur, ou devant tous deux, c'est a dire devant la fraction
_) t t mesme- 1
enfin
–Y– fait et fait + a, par les regles de multiplication
données cy dessus, donc nous aurons + =~o± + < Pour monstrer J
la verité de cette maxime < susdite >, et pour faire voir
que + +~4c ou
ou 4= la mesme chose, il &ut faire
+ q~ b n'est, que
+ ~~+~
I + b'
I i 1 a
=FI ±-a, b 9=1 ou à
ou à +4=1
doncq~
I b or~Iest est egal
egal àa~, i donc
donc~I ou
ou
1
+ 1
-{- ù!
a J
ou=}=i ne sont que la mesme chose, dont la
<~ premiere
expression fait la seconde la troisième=}=
XUX. Nécessité 49. Cette observation est de grand usage dans tout le calcul de la
de cette transla- Methode de l'Universalité, par exemple s'il a 4= ~o ={= l'on
tion pour l'ex- y
traction des Ra- ne sçauroit en extraire la racine, car ce seroit une erreur d'en faire
cines. 4=
I V~ 4= parce que 4= 4= x, fait + et point, 4= afin
22 recto.
donc qu'on en puisse extraire la racine, il faut 4=
changer 4=
en 4= + b, et alors nous aurons ~=~~
L. Interpretation $o. L'INTERPRETATION DESFORMULES AMBIGUES se fait à l'egard des
deFAmbiguitë'. lettres, ou signes. A l'egard des lettres nous pouvons rejetter les gran-
1 deurs qui sont infiniment petites au prix des autres mais il a des
y
grandes precautions à prendre la dessus; car par exemple la valeur
generale de x ou de l'Abscissede l'Axe depuis le sommet, par l'ordonnée
de la section conique, est 4= est infiniment
y~' 4= tt y =Ê
dr q or~
petit à l'egard de q2 donc le negligeant, nous aurons ~=~4=
ï. Titresde la mainde Leibniz.
2. Cette première phrase du S est de la main de Leibniz.
DE LA METHODE DE L'UNIVERSAMTE II?
ou o. ce qui est bien vray à l'égard du q, qui est infini, mais il est PmL.,V,ïo,f.22.
r
de nul usage, donc il faut se garder de rejetter quelque chose, avant
des fractions et racines sourdes si elles
qu'avoir nettoyé l'équation
comprennent la lettre infinie ou infinement petite.
I L'Ambiguïté
doit délivrer la formule de LI.
<;i. A l'egard des signes, l'interpretation est ou Equivo-
toute l'equivocation. Car il faut considerer que l'ambiguïté qui vient des cation ou bien
lettresdonne une Univocation ou Universalité mais celle qui vient des Univocation
c'est a dire Uni-
signesproduit une veritable equivocation de sorte qu'une formule qui versalité.
n'a que des lettres ambigues, donne un theoreme veritablement general,
mais quand il y a des signes ambigus, il n'est universel qu'en apparence,
et à l'égard de l'uniformité de calcul. Donc l'interpretation doit delivrer
la formule des signes ambigus, ce qu'elle fait ou en particularisant la
formule, et en substituant la valeur des signes ambigus d'un cas parti-
culierdonné à leur place, ou en faisantevanouir les signes ambigus sauf
l'universalité. La première sorte d'interprétation est sans aucune façon
ny difficulté,mais l'autre est aussy subtile qu'importante, car elle nous
donne le moyen de faire des theoremes, et des constructions absolu-
ment universelles, et de trouver des proprietez generales, et mesme des
definitions ou genres subalternes communs à toute sorte de choses,
qui semblent bien éloignées l'une de l'autre il est vray que la con- 22 verso.
struction ou enunciation d'un probleme ou theoreme devient plus com-
posée par ce moyen, au lieu que l'autre interpretation qui particularise
les cas la laisse telle qu'elle est. Mais en recompense, celle-cy donne
des lumieres considerablespour l'harmonie des choses.
$2. Le fondement de l'art de trouver des formules absolument uni- LU. Moyen de
versellesconsiste en ce que les signes ambigus homogenes se détruisent trouver des
Theoremes ou
en se multipliant ou divisant; cette observation me fit naistre la pensée constructions
absolument uni-
d'essayer si une [de] formule ambigue se pourroit nettoyer entierement verselles, sans
de toute l'equivocation, en quoy ~ay reussy à la fin pour cet effet il equivocation.
faut remarquer que bien souvent dans une equation ou formule sans
ambiguité, il en peut naistre une, quand une grandeur polynome peut
avoir des racines exprimables, mais differentes, par exemple ~–2~
+ radicem habet differentiam [inter] < a pour racine la difference
entre > et a [seu] < c'est-à-dire> 4= ~). Mais quand les racines
2~4=~=~0
donc 4=~=~–2~
q
et y4 4axy~+ ~=xa
~4~-r-4~
eritque hoc sectionum conicarum definitio generalis sive proprietas
essentialis, ~~M c~M~ ~~<? f~ latere
rectoet abscissasit ad quantitatem, quadrati a~~
duplicata ratione
lateris recti ad transversum multiplam, demto quadrato lateris
recti; ut
quadratum <?~ ~M~Mt ~~a'.
DE LA METHOBE CE L'UNIVERSALITÉ 13t t
selssansfaire evanouir les signes ambigus, par exemple soit une sec-
tion conique ABCD dont l'axe AE, et les
ordonnéesBE, CF, DG, les perpendicu-
lairesBI, CK, DL, soient transferées El, à
EM, et FK à FN, et GL, a GP, c'est-à-dire
t
soientles distances < entre les > perpen-
diculaire~,et ordonnées <~ prises dans
Faxe > appliquées a l'axe de sorte
qu'elles tombent in ~<~M chacune avec
l'ordonnée qui luy repond, je dis que le
lieudes points M. N. P. etc., est une ligne
droite. Mons. Hugens a observé desja ce
theoremedont je donne icy une demonstra-
don universelle par le calcul des tangentes Car l'equation générale
~3 verso.
(quoyqueamphibole) de toutes les sections coniques est 1
2<Mc4= ~j~ ~o~% donc par la methode des tangentes 2~4= 2 ~r~2~
q q
sir estant pose ~o ER. distance de la tangente et de l'ordonnée prise
2~ 4=
dansl'axe par conséquent 4= =~ 2~ 4= donc f ~o
~4=-jc
q
or EB~ 2ajc4= est moyenne proportionnelle entre ER =Mf et El,
q
que nous appellerons p et dont nous cherchons la valeur ou le lieu,
t a 2~ 4= 2~ =f= a
donc 2~4=-~=~ –S–, etù~o ou~=~~4=
q 2~4= q
a+ a X.
q
or il est manifeste que le lieu de toutes les, a 4= est une ligne droite,
Tf
cequ'il falloit demonstrer.
3$. Avant que de quitter ce poinct~ il faut remarquer l'usage que
ï. Motsajoutéspar Leibniz.
2.A partird'ici,
la finest de la mainde Leibniz.
!33 DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ
PH!L.,V, t0,f.25- PHiL.,V,ïo, f. 25-38 (sS p. in-~). Autre brouillon, de lamainde Leibniz
38.
DE ~4 ~'Fr~M DJ? ru~J~T~~T.P
2:-recto. La Methodede ~UMM~ nous enseigne de trouver par une seule
operation des formules analytiques et des constructions geometriques
generales pour des sujets ou cas differens donc chacun sans cela auroit
besoin d'une analyse ou synthese particuliere.
Par exemple soit un probleme proposé sçavoir d'un point donnéD
mener une perpendiculaire DB, à une section conique donnée ABC.On
voit que ce probleme est susceptible d'une
grande variation, tant à regard de la ligne
ou section donnée qu'a l'egard des diffe-
rents endroits du poinct D. Car quant
l'egard de la section ou ligne ABC donnée,
elle peut estre, droite, ou circulaire, ou
parabolique, ou Elliptique~ ou Hyperboli-
que, et, a l'egard des lieux du point donné,
D, il est manifeste, que ce lieu peut tomber
cu en iD au dessus du poinct A, ou en 2D
vis a vis du dit sommet, ou en 3D, entre le sommet et le poinct B, ou la
perpendiculaire doit rencontrer la courbe; ou en ~D, dans la courbe
même, de sorte que les points D et B alors reviennent a un seul, ou en
$D, entre la courbe < ABC > et l'Axe AF, ou en 6D dans l'axe même,
ou enfin en 7D de l'autre costé de l'axe.
s5 verso. ) Toutes ces lignes et tous les endroits du point D de chaque ligne,
ont besoin d'un calcul a part, car par exemple la ligne estant droite ou
r. Icise terminele brouillonde Leibniz(f. ï-8).
2. Probablement antérieur au précédent.
OELAMÉTHOnEOEt.'OMYERSAUTÉ !23
circulaire,item le point D tombant dans l'axe, ou dans la courbe, le pro- Pmi.V, to,f.2~.
signifiera
<:1 ou + et vice versa.
susdit considerons les deux Equations
l'appliquer à l'exemple
Pour
leur générale, ou < la ligne > AC est < supposée
particulieres, et
le des < lignes > ABet BC.
comme inconnue, et > expliquée par moyen
a present servons nous de la transposition selon les loix de l'Algèbre
AB
ordinaire, et transferant BC. du costé de AC tachons d'expliquer
comme inconnue,!par le moyen des deux autres,
supposée maintenant
AC, et BC.
est plus commode [quant à] <~ et satisfait mieux ~> Fimagination, que
cellede Tycho.
Or celuy qui voudra considérer attentivement la ngme, trouvera
d'abordque la ligne BC y est la differenceentre les deux lignes AB et AC.
car selonle premier cas de la figure, BC sera egal à AB AC. Et
P!UL.,V,ÏO,f. 3t. employés seront c~w~, <: du second degrez > dont voici la repre'
sentation,
t
PH!t.V,!0,f.32. je les exprime en mettant + au devant, en tous deux -~=et au lieu
de =~ et dont nous aurons besoin dans une autre rencontre.
On voit en fin par la; la grande difference qu'il y a entre le signe 4=,
et tous les autres car le signe simple 4= peut subsister tout seul, sans
changement, par ce qu'il ne dit point de relation a aucun autre; mais
tous les autres contiennent quelque relation à un autre signe provenant
d'une meme equation ambigue, <: et pour cela je les appelle corres-
pondants >. Par exemple si nous avons deux signes ambigus simples,
4= et ~=provenans de l'equation 4= ± y n b, et si dans la suite du
calcul le signe 4=evanouit, comme il arrive en cet exemple, ou nous
trouvons enfin cette equation, n T- alors si nous nous deter-
minons à abandonner entierement la premiere equation, avec tout ce
qui en est provenu, hormis cette nouvelle trouvée, dont nous preten-
dons nous servir à l'avenir dans le calcul qui reste à faire; nous pour-
rons sans scrupule changer le signe en 4=, et nous servir de cette
equation, y n 4= + a.
Mais pour donner une regle generale je dis si plusieurs signes ambigus
proviennent d'une meme equation ambigue, <( ou sont correspondents
par exemple ~= et > et si dans la suite du calcul tous les autres
32 verso. evanouissent horsmis un seul qui reste, alors celuy qui reste, par
exemple -~=peut estre changé en un simple 4= < comme nous venons
de dire un peu au dessus. La raison provient de la réponse à une objec-
tion qu'on m'a fait souvent sur cette matiere. car on m'a dit, si tous
signes ambigus ne signifient que + ou pourquoy en faut il tant, Ma
reponse fut que les signes ambigus ne signifient pas seulement tousjours
plus ou moins, mais aussi quelque relation entre eux, sçavoir que l'un
vaut + quand l'autre vaut et vice versa, etc., comme je viens d'expli-
quer. Par consequent quand cette Relation cesse, c'est à dire quand des
signes correspondents ou qui ont Relation entre eux un seul reste, alors
celuy ci quelque composé qu'il puisse estre, deviendra simple. > Mais
si de trois <; ou quatre ~> signes ambigus correspondents deux restent,
alors bien que la composition du signe sera deminuée, le signe pourtant
ne deuviendra pas tousjours simple. Il n'est pas necessaire de
rapporter
des exemples du dernier par ce que ces cas sont rares, et embarasse-
roient le lecteur, sans utilité. Il faut seulement remarquer que le 4=
pro-
venu de ce changement ne sera pas le même avec le
premier 4= qui
DE LA MÉTHODE DE ï/UNÏYERSAUTR ï33
ailleurs dans le
changés, et par consequent si ce premier 4=reste encor
calcul, il faut renfermer le nouveau dans une parenthese, comme ( 4=) a
fin qu'ils ne se confondent. La raison de < cette précaution > sera
rendue plus bas quand il s'agira des differentespositions~w~ Par
une
exemple si tout le calcul d'un probleme proposé seroit reduit à
telle Equation, ~= r! + cy. on en pourroit faire sans scrupule,
(~) {-}=~ -t- ~y par ce que -~= (c'est a dire + ou 4= :) et±
(: c'est a dire 4= :) n'ayant point de correlatifs, (: que je suppose
estre evanouis :) pourront estre changés en des simples 4=, mais
independantsl'un de l'autre, ou comme je les appelle heterogenes (voyez
dans une paren-
plus bas) et par conséquent il en vaut renfermer un
these.
à
Je n'ay employé jusque à la que trois points, et deux lignes servants
expliquerla troisième Mais il arrive aussi, qu'on ait besoin de 4 points,
et de trois lignes pour expliquer la quatrieme et cette multiplication
des points et lignes peut augmenter à l'infini la composition des signes
commeil est aisé à juger, toutes fois si de ces 4 points il n'y a qu'un 33 recto.
seul ambulatoire, il n'y aura aussi en effect que trois ambiguitez, et les
signes de l'Equation ambigue generale ne seront pas plus composez
que ceux que nous venons d'expliquer. Par exemple soient trois points
Pnu<V, to.f.33.
car(i)F nous donnera FPn + AF+AX+XP
+~AP~"
MF)
FPn–AF+AX 4-XP
p~
+~Tp~~
(4) F FPn +AF–AX–XP
AP
et lequation generale ambigue sera FP n
~= AF AX ~rXP
~Tp~~
par ce que AP est n a + AX + XP. neantmoins si les lignes AX et
XP sont inconnues toutes deux ou
indéterminées, il ne sera pas à
propos, de les exprimer par une seule, AP, et il faut plustost les joindre
par un J~~ < à l'imitation des racines sourdes >, et l'Equation
generale trouvée se pourra exprimer ainsi
FPn-~=AF-~AX+XP
puisque ce vinculum a cela de commode, qu'on le peut dissoudre, et
qu'on en peut eximer ce qui bon nous semble, au lieu que le vinculum
<t <
d'une racine sourde est indissoluble.
33 verso.
j Je me suis servi tout expres d'un
exemple qui arrive effectivement dans
le calcul du probleme dont j'ay fait
mention au commencement, et qui me
doit servir d'essay de ma méthode*t
sçavoir de mener la perpendiculaire
d'un point donné D à une section
conique donnée ABC car soit A, le
sommet de la courbe, le point donné D
du quel soit menée sur l'axe la per-
pendiculaire DF, Et nous aurons les
mêmes points dont nous venons de
parler, sçavoir trois fixes A, X, P, et un ambulatoire F avec liberté entiere
de se placer en quatre endroits differents. Il est
vray qu'on pourra
conter aussi les cas, qui font tomber le
point F, dans les poincts A, ou X,
ou P, comme je les avais contés dessus, mpis la varieté
cy qui en arrive,
Cf.f. 4!-4.aet 6~-65.
LA MÉTHODE NE Ï/UMVERSAMTÊ ï35
DE
+)~+~ )
M -F~ n.
(3) +. +)~
(4) + )
ï36 M! LA MÉTHODE DE L'ONIVERSAUtË
PHtL..V,IO,f.3~. On me dira que cette Ambiguïté donc est la même, avec celle
que
nous venons d'expliquer + a
+ )
–<ï+~n<'
-f-a!)
c'est à dire ~=~f~ rie
3.1 < vcr~o. ) mais je reponds,
qu'il y a de la differenceet qu'en fait de composition
<ou fabrique > des signes ambigus par le moyen de
quelques autres
déjà posés, il ne faut pas venir à la resolution de ceux cy; car alors nous
perdrons le rapport qu'il y a entre les signes déja faits et posés, et ceux
qu'il y a a faire, comme nostre exemple le fait voir; car multipliant
F! par luy même nous aurons + a' 2ab + f}
dont on ne tirera jamais universellement + 4= 2~ + ri et
neantmoins cela deuroit provenir, selon les deux
equations particulieres
ou cas donnés au commencement, sçavoir
4= <!+ )
ou + aussi bien que l'autre de ces equations
4=
particulieres estant quarrée donnera + 4= 2~ + rï Donc les
signes ~-t et ensemble n'y servent de rien, et l'Equation
ambigüe
generale sera
-~=<!=~~b n c
pour marquer que l'une de ces deux grandeurs, a et estant an=cctce
effectivement du signe +, l'autre le sera du signe=~=,et vice versa.
Pour donner aussi un exemple des
Ambiguitez de quatre cas particu-
liers, ou des signes composez du troisieme degrez. Soit selon
l'Equation particuliere du i cas AC n + AB + BC
2 AC n AB + BC
3 ACn +AB –BC
ACn–AB–BC
et l'Equation Ambigue Generale sera AC
n (~=)=~AB C~T~'BC
Dont voicy la raison pour comprendre la formation de ces deux
signes.
Sçavoir, que ces cas peuvent estre reduits a deux ambigus
AC n (~F) AB (~F) BC
ou ACn 4= AB BC
c'est à dire AB et BC, sont affectées, tantost d'un meme
signe soie +,
DE LA METHODE NBI~ONÏVERSAMTÉ ï3~
VALEURSREELLES
VALEURSFAUSSESOU NEGATIVES OU POSITIVES
i) ACn+AB+BC
2) –AB+BC
3) +AB–BC
4) ACn+ AB–BC 4) –AB+BC psigniReplus
BC(P grand; voyezla
-AB+BC sant $) +AB-BC Table des Ca-
~~AB(rBC)~
6) -AB–BC fAB + BC) M 6) +AB +BC racteres
Or si nous ne contons que les varietez des Equations qui nous donnent
la valeur de la ligne réelle ou positive AC; ou les differences des t~-
nages< des points, > sans avoir égard au rang, ou au costé droit ou
gauche, et par consequent si nous prenons celles dont l'une est < la >
renverseede l'autre, pour une seule comme ï, et 6. item 2 et item 3 et
$ nous n'aurons que trois varietez. Mais si dans le probleme ou théo-
rème proposé, on demande que la ligne AC, soit prise du poinct A, vers
le costéD. et que sa valeur soit determinée par les lignes AB, et BC.
ï. Cettetablese trouvef. 3g.
l38 DE LA METHODE J)E L'UNIVERSALITÉ
PHn.V,to,f.33. 5. alors cette valeur peut devenir moindre que rien. Car dans le
quatrieme
cas soit <AB adjoutee mais BC <:qui est posée > F AB
(plus grande
>
qu'AB) soubstrait, selon l'equation des fausses valeurs, c'est à dire
< selon l'equation des valeurs reelles; AB soubstraite, et>BC
adjoutée
(: ou prise reellement, mais en sens contraire vers E :) selon l'equation
des valeurs reelles; donc puisque BC est P AB il y aura
plus de soubs.
trait, ou de pris en sens contraire vers E, que d'adjouté ou de pris selon
la demande. Par consequent la difference, <sçavoirAC> tombera du
costé de E. Le meme, mais apres un ecbange des
lignes, arrive au
cas. Mais au 6metout est pris en sens contraire ou vers E, AB aussi bien
que BC. Or prendre en sens contraire c'est à dire reculer, est propre-
35 verso. ment ~M&~M~. Or non seulement
celuy qui a avancé peut reculer,
plus meme qu'il n'ait avance, comme dans le < et 5mecas; mais celuy
aussi qui n'a rien avancé du tout; car en reculant, il avance a
rebours,
et son avancement est moindre que rien faut encor qu'il avance
puisqu'il
< veritablement et qu'il revienne au premier endroit > pour
pouvoir
dire de n'avoir rien fait, comme celuy
qui doit plus qu'il ne possede. Mais
enfin à regard des signes dont il est
question uniquement, il n'y a que
4 cas <:dinerens, sçavoir le i. le 2. le 3 et le 6 >, puisque le est
compris dans le second (: 3~) et le 3~ est compris dans le 3~
(: second) selon les vrayes (: fausses :) valeurs. Je fus pourtant obligé
de rapporter le 4~ et 3~ cas aussi, pour faire voir comment la valeur
d'AC peut estre fausse, sauf les signes; et comment il a tantost
y 3,
tantost tantost 6 varietez selon les differentes considerations.
Voila l'explication de < la plus-part > des Signes
Ambigus dont on
peut avoir besoin ordinairement. Car de monter aux compositions plus
hautes, d'expliquer les varietez qui peuvent arriver, quand il y a plus de
trois points employez sur tout quand on y mêle les fausses
grandeurs;
d'expliquer les cas differents dont on peut avoir besoin, quand nous
supposons les points tomber dans une circulaire ou autre qui recourt en
elle même, au lieu d'une droite indefinie ce seroit
plus curieux
qu'utile, et ne serviroit qu'u. embarasser l'esprit du lecteur puisque ce
que je viens de dire, avec ce que je m'en vay d'y adjouter, estant bien
compris, luy suffira asseurement. Car je pretends de donner un moyen de
nous passer de la fabrique de tant de signes nouveaux sur tout
quand ils
seroient trop composés; <annd'applanir toutes lesrudessesde ce
chemin,
MLAMETHODEDEL~UNÏVERSAMTÊ ï3<)
r
et de reduire tout à la derniere clarté et, je PmL.io,t.35.
qui ne fut pas encor battu,
deuvois donner, puis-
l'ose dire, facilité possible. J'ay balancé si je le
de ~n~c~ ~~M~M~M,qu'on a accoustumé de sup-
qu'il m'avoit servi
les theoremes inventés, mais la
primer, pour faire paroistre d'avantage
considerationdu bien public l'a emporté par dessus toutes les autres. >
( 36 barrée.)
(f.
'~n +/
ou–/+~
de la 2~ et nous aurons
posons égal
e n (W)/(V)~ lieu de n ('~)/(~)~
Soit une 3~ ambiguïté dans le même calcul
~n +~+/
ou +
ou +
posons égal a de la or nous aurons
PHtL~V, !0,f.37.
et nous aurons
~t ('~ (o~M)M (<xM,o)j&
~n
au lieu de ~n-=~
seu-
<~Je croy que cette façon d'exprimer est assez aisée. j'y adjoute
lement cette caution que l'ordre des lettres aussi bien que des equations
arbitraire en effect; mais estant choisi une fois, il doit
particulieres est
estre observéconstamment, pendant qu'il y a un autre signe de la même
fin que ces deux signes gardent un rapport entre
equation ambigue, à
eux et puisqu'il n'y a rien qui les discerne que l'ordre des lettres. >
3! recto.
de cette expression des signespar lettres paroistra 38
t <Le grand avantage
clairement dans la suite des operations cependant > il est fort aisé d'y
viens de dire de l'expression par signes comme
appliquertout ce que je
item touchant le changement d'un
par exemple touchant le MMCM/M~,
en cas qu'il reste seul de tous les
signe composé dans un signe simple,
autres correspondants. Car si de la 3meEquation susdite le seul signe
hvF) ou ~= reste, et l'autre ( w?) ou evanouit, le premier pourra
estre changé en celuy cy (y?) < comprenant les deux premiers cas,
n'avions pas feint de comprendre
YY,sous un seul tout ainsi que nous
sous un seul cas le 3°" et le 3"" endroit du point D, da:is la i. ou 7~
le seul signer,
figure>. Mais si des signes de la quatrieme equation
ou (S~) reste, et l'autre =f~-ou (o~o) evanouit, le dit signe (o,~)
ne pourra pas estre changé en un simple, par ce qu'on ne sçauroit deter-
miner si ce < signe > simple doit estre j~), ou (~); et par ce que
cette quatrieme ambiguité est une soubsdistinction de la premiere, et par
avec ceux de
conse quent les signes de la quatrieme sont correspondents
la pr emiere, de sorte qu'on ne peut pas dire, que de tous les signes
correspondants, le seul ( 3,~ ) reste, puisque les signes de la premiere
ambiguitérestent encor, comme je le suppose.
A present je croy qu'il sera temps d'expliquer la division generale des
signes en Homogenes, en Correspondants, et entierement Heterogenes
< car l'expression des signes par lettres sert beaucoup à l'éclaircir. Cette
division est de grande importance dans la suite des operations car
l'Addition et soubstraction de deux signes Homogenes se peut tousjours
faire avec coalition de ces, deuxsignes en un seul, et pour cette raison je
les appelle Homogènes, car deux grandeurs sont homogenes si on les
'43 DE LA MÉTHODE DE L'UNI VERSALÏTE
PnïL.,V.IO,f.3~.
peut adjoûter ensemble. Si deux signes ambigus homogenes se multi-
plient et se divisent l'ambiguité évanouit; en fin si deux
signes corres-
pondents se multiplient ou s'ils se divisent, il s'ensuit tousjour leur
coa-
lition en un seul >. J'appelle Homogenes,ceux dont un
estant expliqué,
l'autre s'explique aussy par consequence, entierement et
tousjours. II est
aisé de juger par cette definition, que de tous les
signes il n'y a que ceux
qui soient homogenes, qui sont les memes comme C~T) ou 4=et
('o~
ou item comme ( ou et (~") ou ou qui sont opposés,
commet et =t=ou (~) et wx ), ou~=et~ou
(~y) et (~o).
J'appelle correspondants; ceux qui tirent leur origine d'une même
equation ambigue, et quand il ne sont pas hornogenes, alors
l'un estant expliqué n'explique pas l'autre entierement et quoyque
toujours il ne
laisse pas pourtant d'en deminuer
tousjours Fambiguité et même de l'ex.
pliquer entierement quelques fois. Par exemple soit AC n -~=AB BC
ou qui revient au même, AC f-!
C~f) AB Cy~-) BC. Posons le cas
o. ) que
38 verso.
signifie +, alors l'autre pourra estre changé en un simple
=1= commeles lettres le font voir. car
puisque le signe (~) ou ( ~=)
signifie +, ou donc le i. ou 3mecas de
l'ambiguité sera choisi; or
dans l'autre signe ~f, ou le i. ou 3- cas sera y ou
(~) y, donc ~=
signifiant +, deviendra (-~ ) c'est à dire 4=. Mais
d'avantage posons
que~, ou un de deux, signifie alors toute l'ambiguité cessera,
et l'autre sera -{-. comme il est aisé de démontrer
par le moyen des
mêmes lettres.
Les signes correspondants sont d'une même
ambiguité immediate-
ment, ou mediatement; immédiatement, comme dans la
3~ ambiguité
~= et dont je viens de parler, ou comme et
( ~=) ( =t=~ ) dans la 4"
mediatement, comme dans la quatrieme, et =<=dans la premiere,
ce que la 4meest une soubsdistinction de la par
premiere; et se sert de la
premiere en y adjoutant encor une nouvelle ambiguïté. Il est aisé de
les reconnoistre par le moyen des lettres, car ceux
qui tirent leur origine
d'une même ambiguïté immédiatement, n'ont
que les memes lettres
diversement rangez; comme (~)
s'exprime par C~Y).etC~) par
(TTf)' et~ s'exprimant par C~T), s'exprime par fM~). Mais 4~
s'exprimant par ( <~), s'exprime par (~). Les mêmes lettres font
connoistre d'abord, si deux signes sont entierement
Heterogenesou sans
DE LA MÉTHODE DE L~UNIVERSALÏTE !~3
t
naissent d'ambiguitez entièrement sr'ttH.V,
correspondence; c'est à dire s'ils
ïo~.38.
Tabledes CaracteresAnalytiques.
6 4 4 0 0 6 0 6 0 a 0 0 0 6 e
.0.0 o
PHtL., V, JO, f.
f PHïL.,V, !o, f. 43-46 (3p. in.~).
43-46.
1674. Paris.
47 recto.J. GENERALIA GEOMETRICA DE MEIS ACCESSIONIBUS
ET METHODO UNIVERSAUTATIS.
Les Theoremes n'estant que pour abreger <~ ou diriger ~> la solution
des problèmes) < puisque toute la théorie doit servir à la
practique >
il suffit d'estimer la variété de la Geometrie par celle des problemes. Les
problemes de Geometrie sont ou Rectilignes ou Curvilignes. Les Pro-
blemes rectilignes sont dans les quels on ne demande ny suppose
que la
grandeur de quelques lignes droites ou espaces rectilignes. Les curvili-
gnes supposent ou demandent la grandeur de quelque ligne courbe/ou
de quelque espace curviligne. Les problemes des centres de Gravitéet par
consequent quantité de problemes de la Mechanique sont de la derniere
sorte. Ainsi on peut dire qu'il y a comme deux especes de la Geometrie,
celle d'Apollonius, et celle d'Archimede; la premiere renouvellée par
Viete et des Cartes, l'autre par Galilei et Cavalieri.
Les problemes Rectilignes se reduisent à la Resolution de quelque
Equation dont il faut tirer les racines, analytiquement <~par le calcul >,
ou Geometriquement <~ par les intersections des lieux >, exactement
ou par approximation. Mais les curvilignes ne sont pas encor sujets à
l'analyse connue, et si on les vouloit réduire a une equation, on la trou-
veroit de Finfinitesieme degré.
Or ayant fait quelques remarques assez extraordinaires dans l'une
aussi bien que dans l'autre espece de Geometrie, j'ay bien voulu en tou-
cher icy quelques unes en peu de mots.
DE MEÏSACCESSÏONIBUS !~5
Dans la GEOMETRIE DESRECTILIGNES; j'ay trouvé enfin le moyen de P PatL~V, ïo< h~7. =
5ï. F.5ï
Denionstratiopure analytica
Quod in multiplicatione in faciat +.
53. F. 53
SIGNORUM AMBIGUORUM TRACTATIO PER UTERAS
esse natura priorem ipso seu divisione. Et haec quidem ita generalem
hominum assensum habent, ut pro monstro futurus sitarithmcticus, qui
substractionemtractet ante additionem. Itaque mea 1 sententia Rober-
vallius non inepte demonstravit axioma (: si ab aequaUbusauferas
xqualia, residua sunt aequaUa)ex axiomate natura priore :(si aequalibus
addas ~quaUa, summae sunt asquales) quamvis eum ideo reprehensum
sciam a collegis in Academia Regia Parisina, quia scilicet aeque illud ex
hoc demonstrare potuisset, quam hoc ex illo. Sed praeterenda sunt quae
natura priora sunt, et peccatum videri potest pro axiomate habere quod
ex positis demonstrari potest
INFINITUM.
~'+~n~'+~
i. Cf. les f. 4.8,4Q, 5î, et PmL., V, 7, 3 recto.
LÏNEÀ !NF!NYTA ESTtMMOMMS 14~
PHH.V,ïO,f.6o.
PHIL.,V, ïo, f. 60(un coupon).
3 januar. 1676.
Pau.V,io,f.6ï.
PmL.,V, 10, f. 61 (un coupon.)
Rationes et Numeri res homogènes sunt, addi potest ratio numero,
Ideo Rationes
etc., quod et ex œquatiombus Algebraicis apparet.
sunt genus, Numeri et Rationes < Radices > surdae sunt species.
Rationeslinearum neque numeri sunt neque radices surdae.
PHH~V, ï0,f.63.
PmL.,V, ïo, f. 63 (un coupon).
EXTENSIO INTBRMINATA non debet implicare, quia videntur aliqua
de ea demonstrari posse, ut duas rectas interminatas in eodem piano
de ter-
qusenon sint pafallelse, unum habere punctum commune. Quod
EXTENHOïNTERMtNATA
PHÏL..V, ï0,f.63. mmaus dici non potest. Sed hoc tamen de terminatis
dici potest, pro
duci posse dum concurrant. Videtur vero
intelligi recta jam producta;
uno rect~ per se mtemunat.e a nobis aut
corporibus termtnantur.
]
PHïï. VI, !o, a.
PHiL.,VI,io,a(3f.in-8~
Leibnitius
dici nequit; neque tamen res pure arbitraria est, sed causas subesse
oportet, cur ceftse voces certis rebus sint assignatae
Ex instituto rem fluxisse, non potest dici, nisi de Linguis quibusdam
artificialibus,qualem Golius Sinensem esse suspicatus est, et qualem
ortam proto~
Dalgarnus, Wilkinsius alüque conHnxere. Primigeniam
alii ab
plastis usurpatam, quidam fluxisse putant ab instituto DEI,
anima-
Adamo, viro divinitus illustrato excogitatam, tune cum nomina
libus imposuisse traditur. Sed talem linguam vel omnino intercidisse,
vel in ruderibus tantùm nonnulUs superesse oportet, ubi artificium
deprehenderedifficile est.
Habent tamen Linguae originem quandam naturalem, ex sonorum
consensucum affectibus,quos rerum spectacula in mente excitabant. Et
hanc originem non tantùm in lingua primigenia locum habuisse putem,
sedet in linguisposteriùs partim ex primigenia partim ex novo hominum
per orbem dispersorum usu enatis. Et sanè saepe onomatopœia mani-
festé imitatuf naturam, ut cum ~M~t tribuimus ranis, cum st
s.
F. s. Le 2~feuillet porte quelques indications d'ordre
manière d'émettre certains sons (voyelles et physiologique sur la
consonnes).
Januar. 168o.
f.M~p ~MoM~Aïc~pSpecimenin Geometria edendum.
Ut aliquod lingue philosophiez
specimen edam, ac ne videar incre-
dibilia promittere, incipiam ab illis in quibus id et facilius et
securius,
et mirabili magis effectu prxstatur; nimirum in Geometria.
Revocabo
omnia ad rectarum ductus, et facilitatis nunc
quidem causa, non omnia
resolvam; sed conabor caetera resolvere in triangula similia. Ut autem
omnia procedant facilius, et quia nondum
metaphysicam istam resolvere
satis licuit, utar flexionibus, particulis ac constructionibus
lingue latine.
Sed ipsa vocabula nova effingam, sumta ex natura
ejus quod & dum
lineas ducuntur. Hac ratione ubi primum Elementa
explicuero, gradus
ad cetera omnia non difficilis erit. Nihil autem calculi hic
miscebo, imo
nec de magnitudinibus, summis, differentiis, rationibus
rationumque
compositionibus, aut potentiis aut summis caeterisque que communia
sunt Arithmetic~ et Geometriœ, sed solis
punctis, rectis, angulis, inter-
sectionibus, contactibus, motibus sum locuturus, ostendamque quomodo
expressiones calcularesvel mixtas ad lineares revocentur. Fructus autem
erit maximus, quoniam hac ratione licebit Geometricas
ratiocinationes
maxime subtiles sine charta, sine pulvere, sine
calculo, sola imagina-
tionis et mémorial vi peragere
Aequalitatem ad congruentiam revocabimus, rationem ad similitu-
dinem. Aequalia quorum unum in alterum transformari
potest.
et que le con-
TWSQ]UE> le bonheur consiste dans le contentement,
de
JL tentement durable depend de l'asseurance que nous avons l'avenir,
de Dieu et de
fondéesur la science que nous deuvons avoir de la nature
est necessaire au vray bonheur.
l'ame; de la il s'ensuit, que la science
Maisla sciencedepend de la demonstration, et l'invention des demons-
le monde.
trationsd'une ~~M Methode,qui n'est pas connue de tout
Car quoyque tout homme soit capable de juger d'une demonstration,
ce nom si tous ceux qui la considerent atten-
puisqu'ellene meriteroit pas
tout
tivement, ne s'en trouvoient convaincus et persuadés; neantmoins
hommen'est < pas > capable de trouver'des demonstrations < de son
chef > ny de les proposer nettement quand elles sont trouvées < faute
de loisirou de methode >.
La vraye Methodeprise dans toute son etendüe est une chose à mon
avistout à fait inconnue jusqu'icy, et n'a pas esté practiquée que dans
les mathematiques. Encor est elle fort imparfaite à l'egard des mathe-
de faire voir à quelques uns
matiquesmêmes, comme j'ay eu le bonheur
des premiers mathematiciens du
(: qui passent aujourdhuy pour estre
siecle :) par des preuves surprenantes. Et j'espere d'en donner des
echantillonsqui ne seront peut estre pas indignes de la posterité.
suffisante
Cependant si la Methode des Mathematiciens n'a pas esté
elle a esté au
pour decouvrir tout ce qu'on pouvoit souhaiter d'eux
moins capable de les garantir des fautes; et s'il n'ont pas dit tout ce
deuvoient pas
qu'ils deuvoient, ils n'ont rien dit aussi de ce qu'ils ne
dire.
Si ceux qui ont cultivé les autres sciences [les] avoient imitez < les
mathematiciens> au moins en ce point nous serions fort heureux et
il y a long temps que nous aurions une Metaphysique asseurée, aussi bien
la
que la morale qui en depend; puisque la Metaphysique renferme
connoissancede Dieu et de l'ame, qui doit regler nostre vie.
Outre que nous aurions la science des mouvemens, qui est la clef de
la physique et par consequent de la médecine. Il est vray que je croy que
on se contente de le faire avec les characteres sur le papier par le moyen PHtL., \'Ï, tï, a.
\K' P/a<'c<'M,
t678 (DM~M.
<Vf,l, 32):
et PmL.,V, 6, f. ïg (ap.Ro~MMMM,
p. 82).
2. Cf. Lettre à Mq~ 1677 (~/«/ VII, st; .M~ ~).
REGULA INVENIENDI ïS~
novembr. 82.
a.
PuH. Vt, tt, a. umbra terminatur, ut qui per foramen admittitur, quales sunt
plerique
radii coloratorum permanentium, quia veniunt à corpuscuHs
pellucidis
constitutis inter opaca.
Un autre coupon
PHtL., VI, !Ï, b. veUet'. Intérim hac ipsa Methodo qu:e nullam utilitatis, sed tantùm
veritatis rationem habet, nihil Rïturum esset utilius, si modo haberetur
nihil enim ad sapientiam et foelicitatemefficaciusest quàm causas rerum
F nosse, <; ita enim > sciemus quid nobis expetendum sit, et quibus
P. 3.
modis expetita effici possint.
(de scribendis 1 Optarim autem utriusque Methodi scriptores extare <~ et primum
i humanae vitm
quidem > esse qui populariter sed vere tamen et diligenter tradant
` Agendis pro
méthode popu- Agenda vitae < (quo titulo memini prodire non ita pridem libellum
1
larî.) Gallicum inscriptum Agenda des honnestes gens) >, seu ut Georgius
t
Val!a <; in scriptione operis sui ~> vocabat, expetenda et fugienda;
eaque adaptata tum hominibus in universum, tum deinde variis vitx
S
< generibus vel ut vuîgô vocant professionibus. Unius autem ea res non
foret, sed opus esset multorum conspiratione, et pr~terea ingenti numero
a
u:F figurarum, quale quid alibi sub Atlantis Universalis nomine concepi
gtt
atque descripsi 2, quanquam pro scopo nostro Manuale tantùm aliquod,
f
v
tanquam compendium magni operis, sufficere putem.
(de analysi notio- Sed ut sdentiae perfectè tradantur opus foret accuratis terminorum
num pro Me-
thodi perfec- omnium qua licet definitionibus ac significationibus vocabulorum bene
tione, et quàm constitutis <; tanquam si de integro linguam aliquam condere vel-
¡ utile sit 6ngere lemus
Í
t docendum nobis >, quod ut fiat rectiùs, fingamus quod initio dixi hominem allo-
é hominem 1m- glosson, Americanum puta aliquem ingenio et discendi cupiditate non
S gu<e nostrœ carentem, sed nostri sermonis prorsus ignarum nobis dari docendum,
S ignarum.)
cogitemusque quanam ratione illi significationes vocabulorum tradere
quàm accuratissimè possimus; eadem enim opera animadvertemus
<; tum > qux sit vocabulorum significatio, <~ tum > quomodo
1 ]notiones aliae ex aliis oriantur, quod est omnis scientim caput. Itaque
consideremus quomodo effecturi simus ut ille homo intelligat, quid sit
Ens, aliquid, Nihil, Substantia, Qualitas, Totum, Pars, Actio, Passio,
aliaque hujusmodi generaliora; qux consideratio nos faciet evitare
inanes circulos, quos plerumque in his rebus decurrimus, figeturque
animus et ad certas quasdam constantesque notiones constituendas
cogetur. Quod quanti momenti sit, pauci capiunt, quia pauci conside-
rant, quanti sit prima in omnibus elementa constituisse.
ï. Cf. p. g~ notez.
2. V. PHIL., VII, A, 3o Atlas MMW~M/M.
DE ARTE INVENIENMÏN GENERE t6ï I
Ptn~VJ, t2,b, 4. privatis sed publicis scribo, item nondum possum satis agere de
optimis
viis. }
Q~aerimus vel intègre scientiaeejusque partis constitutionem, vel
qu~.
rimus aliquid particulare. Et rursus vel quaerimus
demonstrationem, vel
quaerimus enuntiationem. Et rursus vel quasnmus enuntiationem qua
aliquid quassitum determinatum praesiatur, vel qu~nmus in genere
Enuntiationem aliquam elegantem. Prius est quaerereproblema,
posterius
qua~rereTheorema.
Reductio generis ad species, et quasdam, sed maxime utilis reductio
generis ad unicam speciem mHmam. }
Methodus [inveniendi] quaerendi duplex est vel Synthetica < seu
Combinatoria > vel Analytica'. Ex quibus Analytica est difficilior, Syn-
thetica longior. Analytica interdum per naturam rerum exitum
reperire
non potest, synthetica semper. Exemplum ubi Analytica <(sola > exitum
reperire non potest in arte deciphrandi aliisque casibus ubi condendoe
sunt Tabulae et percurrendas cum scire volumus an datus numerus sit
primus; et examinamus divisores possibiles ordine.
Duplex modus considerandi, vel ut ab uno genere incipiamus, caetera
nobis suppeditent differentias, vel ut omnia aequè et genera et differentias
consideremus, et ex iis combinatione faciamus ordine intermedia pariter
et ultima omnia. J
De miro quodam invento syntheseos analyticas,quando ea omnia
qu<e
alioqui singula essent percurrenda possumus conjungere in formulam
generalem, quae cum videatur esse species, revera est genus, seu genus
aliquod redigere ad formam specici. < quod fit ope spedei plenissima:
< seu maxime composite > cum caetera omnes sunt hujus Ellipses. >
De Tabulis seu inventariis, artis [Analyticae]< Combinatoria: >
subsidio.
De divisionibus et subdivisionibus, necessariis ad inveniendas Tabulas
seu omnium specierum enumerationem.
{ De diversis modis dividendi et subdividendi ut habeantur diversis
modis genera subaltema }
De pluribus condendis Tabu~s ut eadem multis diversis modis
appareat.
i. Cf. les fragments MATH.,I, a6, c, d; 27, a, et le fragment suivant.
2. Cf. PHtL., VII, C, 6~.
DEARTEÏN~NÏENM ÏNQENERE ï63
dgandaTabularum andquitas.
Exhibidonessunt vel [sénés] < columna~>, vel ngurïe, vel Tabulae.
De Columnis seu seriebus simpliciter exhibitis.
De inventariis seu variis earundem rerum coordinationibus seu
indidbus.
J De perfecta inventione omnium specierum etiam subalternarum,
quod fieri non potest per dichotomias nisi pluribus modis institutas, sed
tantùmper combinationem a priori 1
J De figuris item Modulis, ita is qui volet exstruere fbrtiâcauonemL < 4 verso.
utiliter conficietModulum omnes loci elevationes et incommoda reprae-
sentantem, idem hoc modo &cilë poterit vanis modis eum redigere in
perspectivam.Hue de condendo Atlante Universali seu opere figuris
constante, item de Theatro Nature et Art~ .eu de Modulis rerum
ipsarum conservatoriis <; vivis mortuisve. Mortuis ubi exuviae, avulsa,
vivis,ubi res agere et crescere possunt, secundum suam naturam. >
De Repertoriis seu Indicibus qui vel exhibent propositiones, vel saltem
quaestionesaut capita tractationis terminorumvel solum Terminos ipsos.
De bis qui Bibliothecasedidêre, seu catalogos librorum ac de non inutili
consilioeos colligendi.
De Photiano opere.
De regula artis [syntheticae]<; combinatoria >, ut incipiamus a sim-
plicionbus et generalioribus. Ut procedamus semper per facilia, nec
unquamprogrediamur per saltum, imb ut revera nunquam quasramus
aliquid, sed potius patiamur nos à rei natura duci. Vel si quaerimus ali-
quid, ut sciamus id esse prae foribus.
De progressione serierum, quandocunque progressionem invenimus
ope Tabula: a posteriori, utile quidem aliquid et prasclarumegimus, non
tamen processimus perfectè, poteramus enim eandem progressionis
legem reperire à priori, quando eam demonstrare possumus, indepen-
denter à Tabula. Rare inventio libera est ab omni casu. J
Invenire progressionis Legem utile est edam pro consideratione
omniumspecierum, simul enim omnes connexuimus.
Cf. PmL., VII, C, 64.
a. V. Pan. VI!, A, 3o ~~s MtttMrM~s.
~4 DE ARTE ÏNVENïENNÏN GENERE
PtHL~VÏ, t~C,6. sacpe conjunctas nostris temporibus experimur. Undc tractu temporis
quidam operationes quas erant antea combinatorise, fient analytica-
pervulgato apud omnes eo combinandi more, et tardissimo cuivis occur-
rente. Quare proficiente paulatim in melius genere humano, effici
poterit, < fortasse post multa secula >, ut nemo amplius à judicü
exactitudine laudetur; arte analytica quae nunc vix in mathematicis satis
rectè et generaliter adhibetur, unîversali reddita, in omni materiarum
genere, introducto charactere philosophico, qualem molior; quo semel
recepto rectè ratiocinari, dato < meditandi > spatio, non erit magis
laudabile, quam magnos numeros sine lapsu calculare. Preetereasi cata-
logus historiarum, sive < relationum >, observationum, experimen-
torum fidelis eodem charactere scriptus accedat; et <: majoris mo-
mend > theoremata (: velut compendia calculi ex charactere vel solo
vel cum observadonibus ducta, adjiciantur; fiet, ut artis
quoque combi-
natorix laus peritura sit. Neque tunc :IU asstimabuntur,
quibus sumpto
meditandi spatio aliquid invenire aut discutere datum est; cum id in
medio posimm sit futurum; sed lUi quibus extemporanea
analytica aut
combinatoria est. Illi vero qui tardiores sunt, tum demum a~stimabuntur;
si tanta in illis sit velut inquirendi pertinacia, et
penetrandi improbus
labor, ut vix alii eum meditandi laborem tolerare velint aut possint. Unde
si eos qui nunc in pretio sunt reviviscere
fingeremus, post Leth~os
haustus; non ideb minus tunc quoque magnos viros fore putandum'est;
nam spretis illis quas nunc ab ipsis inveniuntur,
îongiùs quam alii tune
quoque non minus quam hodie penetrarent; nec dubitarem Archimedem
si nunc m vivis esset, admiranda daturum; cùm Quadratura
parabole
dimensionesque coni, et superficierum sphasricarum aut conicarum eo
tempore non minus difficiles fuerint, quàm nunc abstrusissimseanaly-
ticae sunt indivisibilium indagationes.
Neque ergo ideb pauciores erunt
magni vid imposterum, quod tam multa jam ab aliis occupata sunt.
Contra enim aliorum inventis via illis ad longè majora
sternetur; et ipsa
in scientiis aut scientiarum partibus jam
pene tritis, novorum sterilitas,
ad difficiliora coget; magno generis humani
bono, cum infinita semper
restent, nec nisi œgre ad vestibula usque per media senticeta perrepse-
rimus. Portas autem tum demum apertas fore
putandum est, cùm ipsa
Cf.pHiL.,VU,B, n, 53.
MARTEÏNVENÏENM ï6g
ars inveniendi in clara luce posita erit; id est cum Character aliquis phi- pPH!L.,VÏ, !?,C,6.
si theorema memorabUia, idem
losophicusrecipietur Cui adjiciantur
erit ac si dictionario cuidam insigni phrases quaedam selectiores subjice-
sive
rentur et quemadmodum post dictionaria [narratiunculaequidam
historiéeutiliter coinponuntur; ita prêter Characterem philosophicum
indicibus variis
opus erit Historia quoque temporum locorumque,
in quibus
inprimis,et], < Apparatus quidam proponuntur juventuti >,
fabulas, historias, nomina propria, et quaedam scientiarum rudimenta
discant ita opus erit accurato labore, multisque conspirantibus Histo-
riam generalem qualem imprimis Baconus optavit; quae dum fit, aut
etiam ubi facta erit, compendium condi historiarum selectiorum
Ultimumomnium opus erit, de Felicitate, )1 sive de scientia vitae, inL 6( verso.
eorumt
quoostendatur, usus reliquorum omnium, et problemata quae
ope constfui poterunt, non subjectorum sed effectuum ordine dispo-
nentur. Sed quoniam felicitas quaedam jam tum in nostra potestate est;
ideo liber hic ultimus; ad usum erit omnium primus. titulo Scientim
~OK~, Sapientiaet felicitate. in quo ostendetur, posse nos esse
beati-
semper beatos; et tamen alios atque alios beatiores; et augendae
tatismedia quaedam, in quo artium omnium usus consistit. Itaque hase
erit vera doctrina de Methodo,nontam quaerendi veritatem, quam vivendi;
cum ssepe enim illud de hominibus dici possit, quod Lucanus de
populisquos aspicit arctos, quos ait, felices~o~o. Et Cicero de eodem
quo Lucanus argumento, immortalitate animae, noile se sibi hune erro-
rem eripi. Itaque si quis demonstrationes sane certissimas non perspi-
ceret,rectissimè faceret, si contra dubitationes obfirmet animum, et ubi
primum ingruunt, aliô convertat cogitationes; ita enim utique consulet
tranquillitatisuœ. Liber autem de sapientia et felicitate, sive de Methodo
vit~, primus omnium dandus est, ordinario sermone. in quo ipse charac-
teris philosophici usus ostendentur et caeterorum quoque operum, de
quibus dixi. Subjicientur omnium illorum specimina; communi pariter
t. Cettemétaphorerappellela fameusecomparaisonLeCartésianismeest l'anti-
ïa3; cf.P/<
chambrede la véritablephilosophie(DutenstH,ï, 263 ~~M<!MM,p.
1V,&58, a8&,337;vn,488).
2. ~tc, pour ifA~M'etM~.
3. Ici une lacune aisée à suppléer.
4. Cf. le CoM~t~MW de J?Mc~c~op<<~ nova (notamment p. 40).
5. P~tr~M, Ï, 458-4.59.
6. S<c.
~7~ DE ARTE !NVEN!ENN THEOREMATA
]
consequente,theorematum elegantiam oriri. Quare combinationes omnes PH!Ï.VI,I2,d~.
ordine instituere necesse fuerit, elegantes eventus extundere volenti,
quod non est in humana potestate. Superest sane nonnihil in Artis
combinatoriaearcanis, quod huic negotio îucem affundere possit. Sed
hoc a nemine non dicam erutum, sed ne suspicione quidem libatum est.
MiMvero in mentem venit ratio, qua hoc saltem efficere possim, ut si
quis proposito quodam argumento, theorema elegans a me postutet,
exhibendumintra certum tempus ausim dicere me satisfacturum. Tota
ejusrei ratio hue redit Quaere solutionem Problematis cujusdam, valde
difficilisaut etiam impossibilis méthode quadam plausibili, id est in
multis aliis casibus succedente. Incides in progressu in miras quasdam
atqueinexpectataseorum quibus uti volebas compensationes sive destruc-
tiones atque ita quanquam problema non solveris, theorema tamen
memorabile detexisti. Ita video inquisitionem < Motus > perpetui
prxclarade ~Equilibriotheoremata protuîisse.
Egoquoque dudum observâram proprietatem praeclaram, ictus descen-
dentium.< Nimirum posamus > ictum corporis des-
cendentisin subjectam lancem C, eoque motu catenam
ex globiscontinuatiscompositam ita elevatis, ut D pau-
lum elevatoipsi A succedens etiam cadat, A autem ubi
in locum B pervenerit in locum E subintret. Unde
sequiturictum corporis ponderi totius catenae aequiva-
lere, alioquin si excederet,sequeretur motusperpetuus~.
Hoc non demonstrationem sane dat satis validam, sed
inquirendioccasionem pr~ebet,nam postea demonstratio
Mis, theoremate semel oblato eadem opera faciletheoremata prœclara
detegunturin Geometria aut Analysi, cujus exemplum eorum apponam,
dumreducere tento aequationes<;locorum> omnes ad duas aeQuadones
ad circulum.
Este aequatip ad Circuîum 8 recto.
+ + + + n o. Aeq. i.
~-t-My-f-t-~
–i .M –~n o. Aeq. (3)
Sive xa -Jt-M~t-p~
~'M
~i
jLy~~
M~ .y ?! -)-~W n o Acq.($)
fM~'W~~ +
iy' + &~ +~n o Aeq.(6)
–1 i –M
S~e:
c. 4
+~y+~+~
n o Aeq. (7)
~t
m~ i-r 1~7 I
m W
DE ARTE INVENIENDITHEOREMATA
P
PHM~V!d,8.
jam
Jam
––M
4-
I–n
I i~-t I
~<
/~r\ (q~)
\jM_/ M' ~) + (~)-
n
-)M
T+
8.
idem sit in c~tens, hinc facilè demonstr~tur oequationem
Cumquc
i.
nihit di~efre ab aequatione
Theorema elegans quod an~cë
Eademque opera mvemmus
enuntiari potest
t
W n
M––? -t-
n I
M~ + ~–M
-r
Etaliud: 1
< –I–ri i.
i I --E-a
'+~ jr
Summa fiet 2. Jungantur per
Jungantur invicem per additionem vel divi-
substractionem,summa erit o. Jungantur per multiplicationem
theoremata sane mira,
sionem, summa erit i. Ac totidem habebuntur
non indicato fonte, obstupefacies
quorum si demonstrationes cxhibeas
aUquandolectorem.
Alia ratio est investigandi Theoremata. Scis proprietatem quandam,
casu et
vel solutionem elegantem, < sive ab alio demonstratam, sive
inductione inventam >; investiga calculo analytico, vel ex Geometrico
174 DE ARTE tNVENtENBt THEOREMATA
C
Pmi~ VI, t3, e, 9-13 (to p. in-~). PHM.
9-ï3.
VÏ, t3,
une bonne
Projet et Essais pour arriver à quelque ccr~M~c~oMr finir
avancer l'art d'inventer 1.
Mr<~ des ~pM~ et pour
T ES hommes ont sçu quelque chose du chemin pour arriver a la f) recto.
Pmt.,VI, ïz,e,o. Je trouva donc qu'il y a des certains Termes primitifs <~ si > non
absolument, au moins à nostre egard, les quelsestant constitués, tous les
raisonnements se pourroient determiner à la façon des nombres et meme
à l'egard de ceux ou les circonstances données, ou data, ne suffisent pas
à la determination de la question, on pourroit neantmoins determiner
[Metaphysiquement]mathematiquement le degré de la probabilité.
J'ay remarqué que la cause < qui fait ~> que nous nous tromponssi
aisement hors des Mathematiques, et que les Geometres ont esté si heu-
reux dans leurs raisonnemens, n'est que parce que dans la Géométrie et
autres parties des Mathematiques abstraites, on peut faire des experiences
ou preuves continuelles, non seulement sur la conclusion, mais encore
à tout moment, et chaque pas qu'on fait << sur les prémisses > en
reduisant le tout aux nombres; mais dans la physiqueâpres bien des rai-
sonnemens, l'experience refute souvent la conclusion [mais] <~ et cepen-
dant ~> elle ne redresse pas ce raisonnement, et ne marque pas l'endroit
ou l'on s'est trompé; en Meta~ysique et en morale, c'est bien pis, sou-
vent on n'y sçauroit faire des experiences sur les conclusions que d'une
maniere bien vague, et en matiere de Metaphysique l'experience est
<; quelques fbis~> tout à fait impossible en cette vie.
L'unique moyen de redresser nos raisonnemens est de les rendre aussi
sensibles que le sont ceux des Mathematiciens, en sorte qu'on puisse
t0 recto. trouver son erreur à veue d'œil, )1 et quand il y a des disputes entre les
gens, on puisse dire seulement contons, sans autre cérémonie, pour
<
voir lequel a raison.
Si les paroles estoient faits suivant un artifice que je voy possible, mais
dont ceux qui ont fait des langues universelles ne se sont pas avisés on
<
pourroit arriver à cet effect par les paroles mêmes, ce qui seroit d'une
utilité incroyable pour la vie humaine; Mais en attendant il y a un autre
chemin moins beau, mais qui est deja ouvert, au lieu que l'autre deuvroit
estre fait tout de nouveau. C'est en se servant de characteres à l'exemple
des mathematiciens, qui sont propres de fixer nostre Esprit, et en y
adjoutant une preuve des nombres.
Car par ce moyen ayant reduit un raisonnement de morale, <; de phy-
sique, de médecine ~> ou de Metaphysique a ces termes ou characteres,
on pourra tellement a tout moment l'accompagner de l'epreuve de
nombres, qu'il sera impossible de se tromper si on ne le veut bien. Ce
PROJET D'UN ART D~NVENTER ï77
PtUL.,V!2,e~o. lumières nécessaires pour les poursuivre. Il voulut redresser les façons
de demonstrer des Geometres, il avoit veu en effect qu'il leur manque
quelque chose, et il voulut faire autant dans la Meta~ysique, mais les
forces lui manquerent; la preface est admirable de sa Nouvelle Geome-
trie dédiée au Duc de ferrare, mais le dedans fait pitié.
tt recto. } Mais c'est nostre siecle qui s'est bien plus mis en frais, pour obtenir
des demonstrations. Galilei a rompu la glace dans sa nouvelle science
du mouvement. j'ay veu l'ouvrage d'un Lincée appellé Stelliola, touchant
la dioptrique, ou je remarque quelque chose de la methode de proceder
demonstrativement en dehors de la Mathematique en physique aussi
bien que dans Kepler, dans Gilbert et Cabeus. et Snellius, dont l'ouvrage
de Dioptrique n'a pas encor paru, mais dont les decouvertes apparemment
on ouvert les yeux à Mr. des Cartes.
Mons. Morin ayant publié un livre de la lumière entreprit d'y donner
des demonstrations de l'Existence de Dieu à la façon des Géomètres; en
même temps Mons. des Cartes poussé par les persuasions du pere Mer-
senne entreprit de rediger les Metaphysiques en forme de demonstration,
mais s'il a jamais remonstré ses foiblesses, c'est là ou il l'a fait. Et
presque en même temps. Thomas Hobbes, entreprit d'écrire d'une
maniere demonstrative tant en Morale qu'en physique. Il y a un melange
chez Hobbes d'un esprit merveilleusement penetrant, et estrangement
fbible incontinent à p~-es.c'est qu'il n'avoit pas assez profité des Mathe-
matiques pour se garantir des paralogismes.
En ce même temps, le R. P. Fabry se mit aussi a ecrire demonstrati-
vement, on peut dire qu'il donne des lumieres et qu'il estoit un des plus
sçavans et des plus universels de son ordre, mais il manquoit de la veri-
i i verso. table analyse; il alloit souvent bien 1 cavallierement dans ses preuves et
s'il avoit voulu faire moins de propositions et demonstrer plus exactement
celles qu'il a données il auroit pu faire beaucoup.
En Angleterre, un Anonyme 1 publie un Tentamen Meta<pysicum
fort ingenieux pour prouver que le monde n'a pu estre éternel, mais il
suppose qu'un infini 2 sçauroit esu-eplus grand qu'un autre ou bien que
l'infini est une grandeui, ce qui n'est pas asseuré.
Le Chevalier Digby entreprit encor de donner des demonstrations de
i SethWARD. Cf. PH!L.,VI,ï3, f, 27 ve~so.
2. Suppléer ici ne.
PROJET D'UN ART D'INVENTER
ïyg
l'immortalité de l'ame, et son fidus Achates Thomas Albius qui estoit PH!L.,Vt,t2,e,tt 1
PmL.,V!,t2,e,i2. ingénieuse, qui est une maniere d'allegorye [pour] d'expliquer toute la
morale, par le rapport à la doctrine de la sphere des Astronomes. Cette
sphere morale est adjoutée à l'Edition de Iena des Elements dcjurispru.
dence Universelle de Mons. Pufendorf qui y a mis aussi
quelques defi-
nitions et Axiomes a la façon des Geometres. <; qui sont fort >
inge-
nieuses.
t2 verso. j Ramusa repris Euclide de ce qu'en suivant la rigueur des Demons-
trations, il a abandonné la Methode qui paroist plus propre à éclairer
l'Esprit, mais < le bon > Ramus qui avoit voulu changer la Methode
d'Euclide, n'a pas seulement perdu la rigueur mais encor la verité et
l'exactitude. L'Excellent auteur des Nouveaux Essais de Geometrie a
joint en quelque façon la clarté de l'ordre avec la certitude. Mons. Mer-
cator, un des plus habiles Geometres du temps a aussi donné des Ele-
mens de Geometrie, ou il fait voir par quelques Essais comment on
pourroit joindre dans la Geometrie la clarté à la certitude. J'avoue cepen.
dant, si on ne peut point obtenir l'un et l'autre en même temps, qu'il
vaut mieux estre exact au depens de l'ordre
que de garder l'ordre aux
depens de la vérité. Et on pourroit dire bien des choses en faveur de
l'ordre dont Euclide s'est servi.
Je remarque aussi un defaut dans ceux qui tachent d'écrire demonstra-
tivement, c'est qu'il coupent la matiere en tant de petites propositions,
que l'esprit se trouve dissipé par la~. C'est pourquoy il est a propos de
distinguer les propositions les plus importantes des moindres.
Il y a encor ce defaut que les Auteurs qui
entreprennent [de donner
des demonstrations) d'ecrire par propositions ne sçavent
pas quand il est
temps de finir, car les propositions vont à l'infini. Je trouve deux limites
que la raison nous prescrit, les voicy, ï) il est necessaire de continuerla
synthese jusqu'à ce qu'on la puisse changer en Analyse, 2) il est utilede
continuer la synthese jusqu'à ce qu'on voye des progressions à l'infini,
3) quand il y a quelques beaux theoremes, surtout qui servent à la prac-
tique il est bon de les marquer aussi. Mais la premiere regle suffit pour
le necessaire.
Le defaut le plus general, et dont Euclide même n'est
pas exemt
c'est, qu'on suppose des axiomes qu'on pourroit demonstrer. Il est vray
i. AntoineApNAULB 1667).V.Logiquede
2. Cf. PML.,VI, t3, (Paris,
f, 27 (fin); ~9,c, t3. Por~<~ partie,ch. X,fin.
-r'
PROJET D'UN ART ï~ÏNVENTER l8l t
PntL., Vf, ~2,e,e, a pris sans démonstration. Euclide avoit raison niais
e~
t3 verso. t en
Apollone ~<*t\
encor davantage. Il n'est pas necessaire de le faire mais il ne
laissepas
d'estre important de le faire, et necessaire a certaines veues. Feu
Mons.
de Roberval meditoit des nouveaux Elemens de
Geometrie, ou il alloit
demonstrer rigoureusement plusieurs propositions
qu'Euclide a prises ou
supposées. Je ne sçay s'il acheva son ouvrage avant sa mort, mais
je
sçay que bien des gens s'en moquerent; s'ils avoient sçû l'importance
de cela, ils en auroient jugé autrement. Ce n'est
pas necessaire pour les
apprentifs, ny même pour les Maistres ordinaires, mais pour avancer les
sciencesetpourpasserles colonnes d'Hercule,
il n'y a rien de si necessaire.
f,
PtttL., VI, 12, f, PniL., VI, 12, f, 1-2 (4 p. in-fol.).
~-2.
Collectanea de inventione et ~~K~M~M~~ïM.
J Collectaneorum de inventione pars i. Aug. 1676. j1
Pars II Collectaneorum.
La suite manque.
t9.
PHIL.,VI, ï2, f, 21 (un coupon adhérent au feuillet précédent). ]PHtL., VI, 12, f,
21.
f,
PML., VI, <a, f, sit subjccto; et de materia non potest dici, utrum sit sublata.
aa. Exempli
causadici non potest an locussit vacuus an materia pcrfectènuida
plenus;
nihil enim interest. Item si quis fingat < matera > partem esse subla-
tam, relique in ejus locum succèdent ab omnibus partibus universi, quod
cum sit indefinitum, in extremis ejus quae nulla sunt non potest intelligi
aliquod vacuari in locum spatii repleti quod corpus destructum dese-
ruit. Itaque omnia erunt ut antè; si quis fingat DEum conservare locum
Verso. iUumvacuum, perinde est ac si fingamus non corpus in eo esse des.
1tructum, sed infinita celeritate
moveri, ut resistat iis quae ab omni parte
ingredi conantur, nec tamen in ipsa agere aliter seu ea repellere, DEo
eum eoect' mdestruente.
P. t2,
PMH., VI f,
les conclusions le seront encor bien d'avantage. Telles propositions 33.
nis,
s.M unumquodque tantum est quantum est, sive quodlibet
identiques
Item unumquodque tale est quale est, sive quodlibet
sibiipsi ~quate est.
sibiipsisimile est aisement recon-
ne se peuvent aisément
Les premiers termes indennibles
les nombres premiers qu'on ne sçauroit
noistrede nous, que comme
la division [par tous les autres qui
discernerjusqu'icy qu'en essayant
moindres]. De même les termes irresolubles ne se sçauroient bien
sont
et comme par provision. Car j'ay une
reconnoistreque négativement,
on peut reconnoistre la resolubilité. La voicy
marquepar la quelle nous paroist neces.
Lors que nous rencontrons une proposition qui
et n'est pas demonstrée; il son suit infalliblement qu'il se
saire, qui
dennible. pourveu qu'elle soit
trouvedans cette proposition un terme
donner cette démonstration; et
necessaire.Ainsi il faut tacher de
cette definition. Par cette
nous ne la sçaurions donner sans trouver
axiome sans preuve excepté les
methode, en ne laissant passer aucun
la resolution des Termes,
definitionset les identiques, nous viendrons à
aller a 1 innm,
et auxplus simplesidees Vous direz, que cela pourroit
nous
et qu'il se pourroit tousjours prouver de nouvelles propositions, qui
à chercher des nouvelles resolutions. Je ne le croy pas. Mais
obligeroient
nous ne laisse-
si cela estoit, cela ne nous nuiroit, car par ce moyen
et les
rions pas d'avoir demonstré parfaitement tous nos théorèmes
à une infinité de
resolutionsque nous aurions faites, nous suffiroient
la il ne faut
bellesconsequences practiques; de meme que dans nature,
à cause de leur infinité
pas abandonner la recherche des experiences
bien employer celles qui nous
puisquenous pouvons déjà parfaitement
sont données
t. Cf.PHH.VIII,6 recto.
2. Cf. PHIL.,VII, C, 51. ch. I, §§ et .3.
~1~ verso; MATH.I, V. La Logique de I~~
!88 DïSAHAÏ.YStVERtTATIS
PHïL., Vï, ta, f, negant aquam attrahi in antliis, aut sanguinem in ventosis <~ cum qua'
a~. litates et facultates explodunt in Medicina et philosophia ~> Mihi placet
retinere locutiones receptas, recteque interpretari. Attrahitur aqua ab
embolo, id est sequitur pr~cuntcm, etsi [causa attractionis] embolus
causa non sit immediata, [sed circumpuisio] sed acns gravitas. Simifiter
quis neget calorem esse in igne id est vim eam in nobis sensionem
excitandi, qua nos calefieri dicimus. Calorem concipimus ut qualitatem
activam ignis, dolorem ut qualitatem passivam nostram; itaque stante
sensu recepto vocabulorum, tam ineptum est calorem igni negare, quam
dolorem acicuiaepungenti ascribere. Quod autem causantur, negare a se
igni facultatem ei similem quod in nobis reperimus, nihil ad rem facit
[quis enim philosophus somniavit facultatem urendi in igne similem esse
facultati percipi actionem ignis], neque enim qui igni calorem tribuit,
ideo somniat facultatem activam ignis esse similem qualitati passive ani-
malis etsi esse quendam inter ambo consensum adeoque et exprimi
unum ab altero tanquam causam ab effectu negari non possit. Est enim
in his relatio quaedam et responsus singulorum ad singula, qui tamen
non semper in similitudine consistit. <; Denique qualitates et facultates
in rebus esse verissimum est, quemadmodum in horologio est facultas
horodictica etsi explicatio qualitatum et facultatum distincta, debeatesse
mechanica in natura aeque ac in horologio. J> Qpa; Bontekoe in Chi-
rurgicis contra receptas sententias disputat magnam partem inania, et ad
summam verbalia sunt. }
Quidam cujus auxilium desiderabam, mihi consilium dabat, erat autem
hujusmodi, ut cuivis in mentem venirc dcbcret; rescripsi igitur esse
~M~~Wconsilia~M.Pnon habeant datore.
PH VI,
Aristotelis sive posteriores sive priores PHM. Ï3,
Veritatis,nam libri Analyticorum 25.
analysin sive principia ultima humanorum judiciorum
nihil minus quam
de Primo Cognito potius dispu-
continent. Scholasticiquoque nonnulli
et quomodo ex illis allas
tare more suo, quàm quae sint prima cognita,
monstrare voluere, nam si hoc praestiussent,
cogainones deriventur
ad Mathematicum
dedissentnobis phUosophiae Elementa accurate et
de inqui-
moremexacta. Et viri ingeniosi qui scripsêre nostro tempore
exoterico quodam trac-
rendaveritate multa quidem elegantia et utilia,
sed
tandi modo, disserunt de humanis affectibus et pr~udicus infandaB,
haerent ipsi et
cùm id agitur ut certa judicandi principia substituantur,
nostandem revocant ad regulam illam < recantatam >, quod iis demum
V
fidendumsit, quaedarë et distincte percipimus ) Verùm non magnum
Verso.
devaientformerla premièrepartie
1.Onsaitque les Elementaveritatis(P~rM~p
dela « Sciencegénérale
2. Cf. PHIL., Vt, ï2, e, to recto sqq.
3. Cf. Phil., VIÎ, tQS.
'9~ ELEMENTA VERtTATïS ~TERN~
PHU. VI, t2, docuerunt, potuisse Muodum esse ab aetcroo, nec quicquam inde
27.
dum sequi. Cartesius cum sibi videretur exïstentiam DEi absur.
et discrimen
animaea corpore demonstrasse in Meditationibus
Meta~ysicis, urgentibus
amicis ratiocinationes suas redegit in formam
demonstrationis, sed Du~
magis ratione earum imper~ctioaem detexit, ut examinanti
diligenter
patebit Thomas Hobbes quaedam in moralibus meta~ysids et
physicis
egregie scripsit mathematica servata forma, idem dici potest de Honorato
Fabri, Thoma Angio', et Benedicto Spinosa~ sed innumera intercur-
runt, in quibus apparens potius quam vera est severitas, et in his
quoque
quas admitti possunt, propositiones satis sunt perturbata;, ut taceam mut.
titudinem propositiuncularum confundere mentem'. Nihil nunc
dicamde
scriptis quibusdam Conriogu, Fabrii, Fabricü quibus controversias Theo-
logicas tali methodo tractare sunt aggressi, neque de his
quae Trew in
~ysica Anstotelica% Feldenus in jurisprudentia praestiterunt.
1. 259;IV,
2. Thomas WHrrg (Voir p. 179, note 1.)
469;VI, 349,note;VII,64,324-
~M~ ,33; Math., l,
Leibni; und Spir:o~a, Appendice III (Berlint 1890). 46.; S~,
tS:
5. Cf. Phil., VII, 150,166.
MATHESISRATÏONÏS 19~
F
PH!L.,VI,ï4~.ï-2.
PmL.,VI, i4< f. 1-2 (4 p. in-folio).
suntqu~hacplagula,et sicsatishaberipossuntpro absçlutis.
Proba
i t recto.
MATHESIS RATIONIS'
demonstrare licebit per
(i) Leges Syllogismorum categoricum optime
diversi. Nam in propositione
reductionemad considerationemejusdemet
semel id agitur ut duo inter se vel eadem vel diversa
vel pronuntiatione
pronuntiemus. i.
universaliter
in vel accipitur
(2) Terminus (velut homo) propositione
homine.
de quovishomine, vel particulariter, de quodam
Cum dico Omne A est B, intelligo quemlibet eorum qui dicuntur
(3)
dicuntur B. Et haec propositio
A, eundem essè cum aliquo eorum qui
appellaturUniversalisAffirmativa.
aliquem eorum qui
(4) Cum dico QuoddamA est B, intelligo et haec est
dicunturA, eundem esse cum aliquo eorum qui dicuntur B,
propositioParticularis Affirmativa.
eorum qui dicun-
(5) Cum dico Nullum A est B, intelligo quemlibet haec est pro-
tur A, diversum esse a quolibet eorum qui dicuntur B, et
positioUniversalisNegativa.
intelligo quendam
(6) Denique cum dico QuoddamA non est B, dicuntur B,
eorum qui dicuntur A, diversum esse à quolibet eorum qui
affirmativis praedicatum
et haecdicitur P~J~ Negativa. < Hinc in
vi forms est particulare, in negativis universale >.
dicuntur A esse
Posset quidem omne A esse omne B, seu omnes qui
dicuntur B, < seu proposi-
[omnes]< eosdem cum omnibus > qui
nostris linguis.
tionemesse reciprocam >; sed hoc non est in usu in
i. Cf.La Logiquede Le~t~, p. 23 sqq.,et AppendiceI.
mËDtTS DE UMBNtZ.
13
194 MATHESMRATÏONtS
PHM.VÏ, t~,f. t. Quemadmodum nec quosdam A esse [omncs] <~ eosdem cum omni-
bus > B, id enim exprimimus cum dicimus omnes B esse
[quosdam]A.
Inutile autem fuerit dicere Nullum A esse quoddam B, seu quemlibet
eorum qui dicuntur A esse diversum ab aliquo eorum qui dicuntur B hoc
enim per se patet < nisi B sit unicum >; et multo magis quendam
corum qui dicuntur A diversum esse a quodam eorum qui dicuntur B
< Ita videmus perfici doctrinam Logicam, rem a prœdicatione transfe-
rendo ad identitatem. >
< (8) A in exemplis propositis dicitur subjectum,B ~M~. Et
propositiones hujusmodi categoricseappellantur. >
(9) Itaque eo quem diximus sensu, patet omnem <( et solam > pro-
positionem Affirmativam habere prmdicatum particulare, per art. 3 et 4.
(10) Et omnem <~ ac solam > propositionem negativam habere prx-
dicatum universale per art. S et 6.
(n) Porro propositioipsa à subjecti universaIitate vel particularitate
universalisvel particularis denominatur.
(12) ~c~M~ <; quoscategoricos sitnplicesvocant ~> ex duabus propo-
sitionibus tertiam eliciunt, quod fit utendo [hoc] <; duobus > princi-
piis, < quorum unum est >, quas sunt eadem uni tertio esse eadem
inter se, < ut si L sit idem ipsi M, et M ipsi N, eadem esseL et N. >
(13) Alterum huc redit, diversa inter se, quorum unum tertio idem
est, alterum ei diversum. Ut si L sit idem ipsi M, et M sit diversum
ipsi N, etiam L et N diversa esse.
(i~) Quod si L sit diversum ipsi Met N sit itidem diversum ipsi M,
non potest inde cognosci, utrum L et N sint idem an non; et fieri
potest ut L sit idem ipsi N, vel etiam ut L sit diversum ipsi N.
(1$) Hinc statim colHgitur ex duabus propositionibus negativis non
posse fieri syllogismum, ita enim revera pronuntiatur L esse diversum
ab M, et N etiam esse diversum ab N 2.
i verso. Exempli causa si dico Nullus homo est lapis, Nullus canis est
homo, sensus est quemlibet hominem esse diversum à quovis lapide,
quemlibet canem esse diversum a quovis homine, itaque nullum est hic
principium comparandi canem et lapidem et colligendi quid ibi idem vel
-c-
non est homo, saltem Pm~VI/ï~f. ï
diversum. Idem est ac si dicam quidam canis
à homine diversum est 1.
enimdico quendam canem quovis
in tres esse terminos,
(16) Patet etiam syllogismo categorico simplice
alteri extre-
dum tertium aliquid adhibemus, quod dum uni pariter atque
extrema inter se.
morum conferimus, modum tentamus conferendi
ex duabus assumtis deducimus, Conclusio
(17) Hic propositio quam
TerminusMinor, praedicatum
appellatur,ejusque subjectumsolet appellari
TerminusMajor. Tertius autem terminus qui ad extremos hos confe-
rendos inservit, Medius dicitur.
ex quibus tertiam, nempe Conclusionem,
(18) Et propositiones duae
inferimus,prxmissmappellantur, in quarum una Minor terminus in altera
< terminum >
major cum medio confertur. Praemissa quae Majorem
continetipsa propositioMajor appellatur; quae Minorem < terminum >
Minor. < Medius terminus inest utrique. >
propositio
in alterutra ad minimum prae.
(19) Ex his patet, Medium Terminum
missadebere esse universalem. Nam determinata Termini contenta non
adhibemus,sed vel omnia vel quidam indeterminatè. Itaque si medius
Terminus utrobique est particularis, non est certum contenta
< Medii > quse adhibentur in una praemissaesse eadem cum contentis
mediiquae habentur in altera preemissa, atque ideô nec inde colligi ali-
Ex. gr. si quis dicat
quid potest de identitate et diversitate extremorum.
Quidam homo est felix
Omnis doctus est homo
nihil inde inferri potest. Nam idem est ac si diceret, Quidam homo idem
est cum quodam felice. Sed omnis doctus idem est cum quodam homine.
Hiccum bis occurrat quidam homo, potest alius plane homo intelligi in
una pr~missa, ab eo qui in altera praemissa,unde nullum argumentum
ad conferendum doctum et felicem duci potest, ut inde de aliquo vel
omnidocto colligatur, an diversus sit vel idem alicui vel omni felici.
(20) Facile etiam intelligi potest Terminum particularem in praemissa
non inferri universalem in conclusione, neque enim idem aut diversum
in conclusionecognoscitur, nisi de eo quod idem aut diversum medio in
2recto.
praemissahabitum est. Itaque si quoddam tantum termini contentum r
contulimus,nihil nisi de hoc quod contulimus colligere licet.
1. Sic,pour esse.
t()6 MATHESIS RATÏONtS
PH!L.,VÏ, !4, f. 2. (21) Nec minus manifestum est, una praemissa existente negativa,
etiam conclusionem esse negativam, < et vicissim >, quia non alla
tunc adhibetur ratiocinatio, quam cujus principium adductum est artic.
13. Nempe si L idem ipsi M, et M diversum ipsi N, esse L diversum
ipsi N.
(22) Quatuor sunt nguras syllogismorum categoricorum simplicium
discriminatione ex Medii termini situ. Sit enim Minor terminus B,
médius C, major D. Conclusio semper est BD. In praemissispotest
Medius esse subjectum in priore praemissaet praedicatum in posteriore,
vel praedicatum in utraque, vel subjectum in utraque, vel praedicatum
in priore, subjectum est posteriore. <( Solemus autem majorem propo-
sitionem ponere priore loco, minorem prop. posteriore. >
Fig. i. CD. BC. BD.
ng. 2. DC. BC. BD.
iig. 3. CD. CB. BD.
ng. 4. DC. CB. BD.
Sed an quxvis harum figurarum, et quibus legibus procedat, postea
apparebit.
(23) Literx vocales A, E, 1, 0 significant nobis propositionumquali-
(id est an sint amrmativ~ vel négative) et ~M~ (an sint
universales vel particulares). Et quidem
A significat Universalem affirmativam
E Universalem negativam
1 Particularem affirmativam
0 Particularem negativam.
(24) Coincidunt autem quantitas subjecti et quantitas propositionis;
item quantitas prœdicati et qualitas propositionis, per art. 9. 10. il.
< S significabituniversalem, P particularem, V, Y, incertam. Propo-
sitionis quantitas designabitur per subjecti signum, qualitas per pnedi-
cati. Signum itaque SBSD est propositio universalis negativa. SBPD
universalis affirmativa.IBSD particularis negativa. IBID, particularis af6r-
mativa~. propositionis quaecunqueuniversalisvel particularis affirmativa
vel negativa sic generaliter exprimitur unurarem W.S. >
i. Lapsuse<~M<,pour tM.
3. L'origine de ces notations se trouve dans le De JLt'~ CoMt&tM~ofM(t666) S
MATHESIS RATIONIS IC)~
PHtL., VI, prima figura. Nam conclusio est universalis (ex hyp.) Ergo minor in ea
14, f. 2
t. Lire: 31.
MATHESIS RATÏONÏS ï~~
h Envertudela subahernat!on.
300 MATHESÏSRATïONtS
<~ Coroll.Hinc m quarta Figura si major sit amrmadva, minor est PHÏL.~VI, ï~, t 2.
universalis.
la prima inutile fit corollarium, quod fieri posset, sic enim
sonaret in prima si minor sit affirmativa, major est universalis; quod
quidemverum est, sed non satis, cum ibi minor semper sit affirmativa,
et~>
(41) Ubi medium modo subjectum modo pr~edicatumest, si ea prae-
missaubi subjectum est sit particularis, altera erit negativa. Demons-
tratur eodem modo.
Coroll.Hinc in quarta figura siminor sit particularis, major erit negativa.
Schol.Utraque proposido conjungi potest, cum una sit tantum alterius
conversa.Nempe non simul praemissain qua medius est praedicatumpotest
esseaffirmativa,et in qua est subjectum, universalis. j
(~2) In prima et tertia figura, Minor propositio est affirmativa. Nam
si minor propositio esset negativa, utique et conclusio foret negativa
(art. 21). Jam ubi conclusio est negativa et major terminus est prsedi-
catum < in praemissa >, (ut in prima et tertia ng. art. 22) etiam
major propositio est negativa (art. 3 $). Ergo tam major quam minor
pr~emissa foret negativa, contra art. 1$.
(43) In primafigura major propositio est universalis. Nam in ea minor
prop. est affirmativa (art. 40 ~). Ergo et in ea medius terminus est prae-
dicatum minoris prop. (art. 22) ergo in ea médius terminus est parti-
cularis(art. I I). Ergo medius terminus est universalis in majore propo-
sitione. Sed medius terminus in majore propositione est subjectum
(artic. 22). Ergo (art. 11) major propositio est universalis. < Sequitur
etiamex prop. 40 et 42. >
(44) Si Medius terminus est [prœdicatum] [subjectum] in proposi-
tioneMinore, propositio major est universalis. Nam si medius terminus
est praedicatum in propositione minore, figura est prima vel secunda
(art. 22) sed in ng. ï major est universalis (artic. 43) et in ng. 2 major
prop. est < etiam > universalis (artic. 38). Ergo habetur propositum.
(45) In quarta figura non simul major prop. particularis, et minor
prop. negativa.Esto < in ea > per 24 major particularis PD~C, minor
Leibnizallait sans douteécrire majoruniversalis,mais il a dû
qu'ilne l'avaitpasencoredémontré.Il !edémontrerplusbas(art.4?). s'apercevoir
a. Lire 4.2.
3. Lire ~p~tco~MMt.
203 MATHESIS RATÏONÏS
PMïL.,VI,!<t,f. a. negativaSC~'B erit conclusio negativa PBSD, sed hoc absurdum, quia
(art. 20) non potest esse in majore PD et in minore SD.
(46) In quarta figura non simul est minor particularis et major anir-
mativa. Existant simul, erit major VDPC. minor PC~B; sed ita médiusC
utrobique est particularis, quod est contra art. !<).<; Potest etiam ut
corollarium derivari ex prop. 40 vel~i. >
(47) Quxvis ergo figura accipit duas limitationes in prima major est
universalis, minor affirmativa;in secunda major est universalis, conclusio
negativa; in tertia minor est affirmativa et conclusio est particularis.
Binaelimitationes quartae magis sunt implicatae, ut in artic. 4S et 46.
i
i recto, marge. 1 (48) Conclusio universalis affirmativa non datur nisi in prima
figura 3. Nam excluditur figura 2da et 3tia (art. 37 et 38 *). Porro minor
terminus est universalis in conclusione (art. 11) ergo et in minore piop.
(art. 20). sed ea est affirmativa (art. 21) ergo praedicatum ejus est parti-
t culare (art. 9) ergo minor universalis non est ejus praedicatum sed sub-
jectum, quod non habet locum in quarta figura (art. 20). Ergo sola
superest prima.
Veniendum jam foret ad modorum enumerationem, demonstranda
prima figura et in quatuor modis prima erit; hinc demonstrabitur subal-
ternatio, assumta identica. Et sic habentur reliqui modi duo primae.Ex
sex modis primas per regressum demonstrantur sex modi secunda~et sex
modi terdae, et simul demonstratur tot esse modos secundaevel 3tMequot
primas. Quartae modi demonstrantur ex prima per conversionem, et
demonstrati dant reliquos per regressum. Contendendum erit, non dari
plures, et quidem non per enumerationem illegitimorum, sed ex legibus
legitimorum V. g. in prima prasmissasSC~D, ~BPD dant
Exveris non nisi verum sequitur. Hinc quod cum meris veris falsum 3 recto.
Fig. 4.
AAI AEE IAI EAO AEO EIO
Pnn. VI, 14, f. 3. Sed per literas consonas exprimere volunt modum reducendi ad
primam
S vult simpliciter verti, P porro per acci,
M vult transponi, C per impossibile duci.
Initiales autem liter.e ostendunt ad quem primée quis 2dae aut 3tix
referatur.
CesareadC~
Camestresad C~~M~
Festinoad Ferio.
Barocoad Barbara, sed per impossibile, ob C.
C~~frc,Ca~o~ reducuntur ut Cesare, Camestres.
Darapti ad Dan~
Felapton ad Feriosimiliter.
Disamis ad D~m.
Datisi ad D~M.
Bocardoad Barbara.
Ferison ad Ferio.
Qjjart~ ûgurae quidam apud Claudium Clementem has numerant
Barmari Calerent Dimaris F~MO. <; Malim ~> Barmapi ad Barbara
Calmerensad Celarent.
Dimaris ad Dan~ c B
Firemosfalsum est, et in nulla figura datur. D
3 verso. j Ergo pro Firemosscribemus Ferimos. D C
Fesisoad Ferio. B
Supersunt duo adhuc modi quarto Hgurïe ab aliis neglecti, AEO et
EAO, et quidem AEO consequitur ex Calmeres. Itaque scribemus
C~~r<7~ ex Celarent.
Superest EAO, quod reducitur ad Ferio.
Fesapo ad Ferio
Habemus ergo hos <; sex > quartse modos ad communem formam
expresso'3
Barmasi, Calmerens,Dimaris, Fesiso,Calmerop,Fesapo.
Superest ut consideremus modos quos indirectos vocant.
.). recto. j Ex his patet quatuor modos prim~ indirectos, qui revera quarto
sunt, oriri ex conversione conclusionis < primas~> ·
Itaque duobus modis ex prima figura colligimus quartam, unus est, ut
MATHESïSRATtONtS 205
dissem, < ut ita quolibet Figura habeat sex modos >, cogitavi de
<
1nominibus imponendis, quae convenirent regulis
receptis in versibus
jBarbara, Celarent, etc.
v e e
Ici Leibniz rappelle ces règles formulées en deux distiques (pour les
voyelles et pour les consonnes)
Eadem opera deprehendi Nomina modis quartas ascripta regulis non
satis connrmari. Apud Cornelium Martinium in Logica hunc versum pro
S.
iis invenio
ii
Sunt Cadereet .F~/o, D~ Fegano,Balanique.
Apud Wilkinsium in Grammatica rationis talis extat
Barbari, Calentes, Dibatis, Fespamo,~r~~M
e
1 verso. j Nomina autem quinque modorum veterum <; Figuras > quarto
PnM.VÏ, ï5,f.t. posse per regressum, sed nulluni quarto. Omnes autem quarts modos
ex prima derivari per conversionem, et ipsam conversionem demonstrari
per modos secundo et tcrtt~ Sed nunc receptam reductionem sequa-
mur, simulque ad novos nostros modos applicemus, ut nomina rectè
imposita appareat.
2 recto. J~fo~~r~M~p
Barbara ACD. ABC. ABD. C< ECD. ABC. E3D.
D~Wz ACD. IBC. IBD. Ferio ECD. IBC. OBD.
Gabali ACD. ABC. IBD. J~~ ECD. ABC. OBD.
PtML.,VI, ï5, f. 7.
c
jR-~ N. B estC}
<° non est C.
<2.AnonestC.
veIC~ro A A
estB} (
F. 9 (un coupon).
Quarta Figura
CB A E 1 E A A
BA El A A A E CADERE
AC E 0 1 0 1 0
Omne animal est vivens
D SM o 3M p r~
h>
Nullum vivens est lapis
;f
6 a s s E o Nullus lapis est animal
M SS Mpo
§
?~~0~0
Demonstratio linearis.
Major Animal prop. o
CI)
Medius Vivens maj. '§
prop. a
Minor Lapis min.
t. Ce n'est pas la seule fois que Leibniz prend un pseudonyme. Sans parler de
celui de Guilielmus Paddius, sous lequel il voulait publier son Plus M~(PmL.,
VII, A, ï), et qu'il revêtait dans ses dialogues (v. MATH.,I, 29, et le Pacidius P.Ma-
lethi, oct. ï~yo, MATH., X, ït), il avait publié en 1669 son <S~cf)MM ~MOM~M-
tionum ~o~<~c<!rMMsous le pseudonyme de Georgius Ulicovius JLt~M<!MtM, qui repro-
duisait aussi 8t~ initiales (G. V. L.) (V. La Logique de Z.~t&M~,Note VIII) et il avait
projeté de publier son ~Mrorot sous le pseudonyme de Guilielmus Pacidius Luben-
tianus. Enfin il publia son de Jure Supi-ematus sous le pseudonyme symbolique de
CAE8AMNU8 FUEMTENERtUS ('677).
AD STATERAM JURIS 2 t t
STATERAM quandam juris affero, novum instrument! genus, quo non PHÏL., VI, ty.
metalla et gemmae, sed quod illis pretiosius est rationum momenta
~stimaripossint. Omnium vox est argumenta disceptantium, sententias
autorum,voces deliberantium, non debere numerari sed ponderari <~ ab
eo penesquem suprema est expensisomnibus statuendi potestas >. Una
gravisratio multas conjecturas destruere potest, vicissim aliquando per
se cociemnenda singulatim, ubi cumulum fecere, praegravant lancem.
[Hoc libr~egenus < summas > in omni humana vita [profuturum]
< utilitatis>, [ex Jurisconsultorum thesauris expromo <; ex Juris-
prudenti~ adytis promo. >] Itaque fatentur omnes, extare in rerum
natura hoc Ubr.s < Logometrœ > genus, ubi reperiatur non osten-
dunt. Aristoteles Logicse parens non attigit; < interpretes multo
minus >. Qui nostro tempore prœ casteris egregie in logicis versati
sunt,JoachimusJungius et Antonius Arnaldus hanc partem non minus
quam c~eteripr~tcrmisere. j Rem ergo summse in omni vita utilitatis
nunctandem ex Jurisprudenti~ adytis promimus, ubi ita latebat, ut vix
agnosceretur.Nimirum pro comperto < habendum > est, ut Mï~MM-
ticosin~M! sic/Mr~M~M ~K~~M/~M~Zog~M, rationis
~r~~ ~~Mw~ ~CM~. Hinc illorum multa pr<ecepta
de probationibusplenis aut semiplenis, de praesumtionibus, de conjec-
tandissensibus< legum >, contractuum atque ultimarum voluntatum,
de indiciiscriminum < atque argumentis > ad inquisitionem, ad cap-
tionem,< ad territionem >, ad quœstionem per tormenta < imi,
medii, summi gradus >; accedunt loca legalia argumentorum, quœ
Topicamjuris axiomadbus vel ut vulgo loquuntur maximis instruunt
[quasalii xup~ 36~<x<; vocant] Postremo quid aliud est processus judi-
ciarius quam forma disputandi a scholis translata ad vitam, purgata ab
inaniis,et autoritate publica ita circumscripta, ut ne divagari impune
liceat,aut tergiversari, neve omittatur quodcunque ad veritatis indaga-
tionemfacere videri possit. Qua sane diligentia atque industria, si mor-
tales c~tcris in rebus uterentur, et quantum < in re pecuniaria, sa2pe
non magna~>, fatigantur judices aut commissarii conferendo argumenta
argumentis< examinando scripturas >, interrogando testes, descen-
te QueLeibnizconsidéraitcommel'uniqueauteurde la Z.o~<~«?
de ~'o~-JRq~
2. Cf.~OMfMM~ ~M<t!ÏV,XVt,S 9.
2 2 AD STATERAM JURIS
PHÏL.,
VI,ty. dcndo in rem prassentem; tantum in natura investiganda, et < quod
potissimum est > vera aeternaebeatitudinis via discemenda opéréepone-
retur dubium nullum est, quin multo magis quam fieri solet et sanitati
corporis et ipsius animas saluti consuleretur. j Ut nihil jam de gravissimis
in republica deliberationibus aut virorum militarium consultationibus
dicam, ubi plerumque autoritas vel eloquentia pro ratione obtinet, prx-
sertim cum vim rationum agnoscere vel temporis brevitas vel rei
per-
plexitas multiplicitasque difficile fecit. Sane Medicos constat non inditi-
genter praecepissede indicatiombus. Sed longissime absunt ea in re ab
axp~e~ Jurisconsultorum, cum tamen ut Plinius ait, periculum sit in
nullo negotio majus. Non contemnenda sunt quœ praecepit Claudinus
autor libri de ingressu ad infirmos, aut Sanctorius in Methodo vitan-
dorum errorum in Medicina, sed tenuia apparent si elaboratis Juriscon-
sultorum operibus conferantur, quale est Rutgeri Rulandi de Com-
missario, quem scriptor iste innumeris interrogationibus et subinterro-
P. 2. gationibus ita instruxit, ut non facile aliquid elabatur. ( Ut s~epein
mentem venerit admirari humani ingeniiperversitatem, quod diligentiam
omnem eo convertit, ubi minus necesse est. De stillicidiis, de lumine
<; aedium> vicini obstructo, de itinere, actu, via per agrum, de tribus
capellis, tractatur magna gravitate summoque studio; viri aliquot
docti et periti < velut de summa rerum sententias dicunt; itur de
tribunali ad tribunal, nequid forte priores fugerit >, nihilque [omittitur]
negligitur, quod faciat ad controversiam justo judicio terminandam,
non magis quam si in Romano senatu de Asia cis Taurum montemaut
de Aegypti regno ageretur. Laudandi sunt isti judices assessoresque
suas industnas < et religionis >; faciunt officium in parvis non minus
quam in magnis. Edam in tenui laborem [gloria] <~ merces apud Deum >
non tenuis manet [et fieri potest, ut aliquis .[homo de plebe in lud)
homo obscurus in ludo latrunculario, artifex in suo opificio, aut
etiam *]. Sed genus humanum culpandum est, quod '< dum > exiguis
negotiis egregie praevidit, maxima quasque in casum dare solet.
Itaque a Jurisconsultis exemplum petere oportet instruendas rationis
humanae in gravissimis de vita < et sanitate >, de republica, de belli
i. Lapenséede Leibniza dévié,entratnéepar unede ses idéesfavorites,à savoir
qu'il y a unefouted'inventionsobscureset mëritoh'esdans i~smétierset daMles
~eux. V.La I.Më eh.
.Lc~Mt; V, § iq, et VI, 3c).
AD STATERAMJUMS 2ï3
PHK. VI, ï~. jure nos uti et egere subinde novi Legislatorisopéra multaque singulatio
in judiciorum processu emendationempostulare; quin et alicubi
~s~avn
quadam laborari, et nimia ~brm~esolennis cura rem ipsam saepeamitd
lassatis litigantibus exhaustisque inter judiciorum moras. Sed h~ecosten-
dunt nihil tam egregium esse, quin abusui pateat. Postremo fateor hanc
quam ego profero dijudicandi, et ratione inter se confligentes velutinà
bilance expendendi methodum, nec apud Jurisconsultosita traditamesse
ut novo studio <; nostro > non fuerit opus. Materiam tamen operisab
illis suppeditatam, et <; ex > diligentiaipsorum haec nova
qualiacunque
nostra meditamenta enioruisse res ipsa ostendit. Certe nulli alii tot admi.
nicula submiuistrarunt. Nos <~ tamen > in aliis quoque doctrinis non
perfunctorie versati, fortasse contulimus aliquid ad utilissim~ Tracta-
tionis perfectionem, cujus nos qu~rere aditum contenti in novo doctriox
genere, alteri melioribus auspiciis ultimam manum imposituro libenter
et candide applaudemus.
ï
turban immutanque indies necesse sit, quod < promtis quidem, sed > PHH. VI,
ï8.
familias usu venire solet, qui nunquam sibi
parum judiciosis patribus
satisfacientes,singulis noctibus rerum suarum familiariumfaciemstatum-
Idem < nobis > in scientHsusu venire vidctur,t
quemutare délibérant.
ubi perpetuareformandi innovandiquelibidine prurimus, nec tamen quae-
sitis utimur < sed indigesta relinquentes mox alia captamus >, neque
cui postea inaedi6care tutô possimus. Nec
aliquid certi constituimus,
librorum eadem reciprocantium moles, de qua
parum turbat infinita
latius< deindc> dicendi locus erit. Duobus ergo nobis opus est, ut ex
illa confusioneeluctemur, Inventario amplo suis multipUcibusac fidelis-
simisindicibus instructo, et libro subductarum rationum, << quorum
operumprius, nempe > inventarium, Historiam omnem Nature artisque,
et quicquidsensu et relatione constat dignum memoratu vel contineat,
vel indicet,at ) posterius, nimirum Liber rationum, ipsas (vel absolutas, t verso
vel cum aliter non licet hypothesi nixas), sive veritatis, sive etiam pro-
babilitatis< maximae > praesumtionisquedemonstrationes <~ ex sensu
cognitisductas >, comprehendat. Sed neutrum ego sperandum arbitror,
in tanta humanarum opinionum varietate, nisi utamur Methodo cujus
hic Elementa tradentur, quae omnes controversias è medio tollit, effi-
citqueut in rebus etiam à sensu et figura remotissimis calculo quodam
irrefragabili< ordineque determinato > procedere possimus. Ita denique
imposterumin omnibus disciplinis <; magno reipublicae fructu > fiet
quodin Geometria < dudum factum est > ut ingeniosi hominesfamam
nonevertendis majorum traditis, sed <; quod jam supra admonui ~>
augendiseorum inventis quaerere cogantur <; Rationumquesemel sub-
ductarum<examinatarumque publicè > liber irrefractabilis habeatur.>
Et quxcunque in humanam cogitationem cadunt, < nostra notionum
analysi> locum ac sedem constantem invariabilemque < in generali
Inventario> accipient, licet alioqui < ssepe esedem res ob usum respec-
tumque> multiplicem ad varia loca alia sed obiter designando tantùm
< per indicismodum > referri possint.
3t6 DEGEOMETMCA METHODO
GUILIELMI PACIDII
PLUS ULTRA
sive initia et specimina
SCIENTIAE GENERALIS
de instauratione et augmentis scientiarum,
et de perficienda Mente, rerumque inventionibus
ad pK~M~~C~~M.
Le même titre se retrouve f. 6.
PH!L.,VII, A, 24. proprio marte > quaecunquehumanc ingenio ex jam datis duci possunt.
Ostenditur scienti~ generalis usus in speciminibus adjectis <~ etiam Jatis-
sime patentibus >, quae sunt primum Geometria circa problemata
qux
Algebram transcendunt, < et hactenus in potestate non fuere>* et
deinde Elementa Mechanica, quibus machinarum effectûs ad
puram
Geometriam revocatur~ < his enim duobus efficitur, ut imposterum
de abstractis securi oysic<cfacilius operam dare possimus >.
Denique
adjecta est Logica [civilis]< vita~>, de aestimandisprobabilitatibus,in
quo plerumque peccant deliberantes, cum vel de sanitate, vel de fortuna
hominum non contemnendis utrinque argumentis certatur
denda, qua datis jam cognitionibus ad alias inde inveniendas quantum PHM. VII, A, a5.
possibileest utamur et secundo in ~H~Mfc c~M~~MM a~nc,
in quod omnia quae jam hominibus sunt explorata et vel in libris extant,
vel inter homines cujusque facultatis aut pro&ssionissunt sparsa, ordine
et cum inventario referantur, <~ ut iis facilius uti possimus in Experi-
mentis certo consilio sumendis ~>j ubi maxime generalibus et utilibus
incipiendumest. }
DariScientiamgeneralem,<;seuLogicam quandam arcanam >, cujus
ope omnia ex datis inveniri et dijudicari possint intra paucos annos, ad
qua?alias homines usitata hactenus ratione vix post multa secula perven-
turi videantur.
Par~enesisad viros pios, voluntate et viribus instructos, ut conferant
adtantumbonum malintque se vivis quam extinctishumanam felicitatem
augeri
Sdentia generalis consistit in < judicio et inventione, sive Analyticis
et Topicis,id est in > Notis veritatis et filo inveniendi. Itaque tradentur
anteomniaElementaVeritatis aeternœ, nam nisi quis notas habeat agnos-
cendiveritatemubi occurrerit, frustra eam quasret.
Hic ergo dicendum erit de Natura Veritatis, et de Veritatibus absolute
primis<; seu per naturam rerum indemonstrabilibus >, et quomodo
caeterae ab illis deriventur.
DeVeritatibusprimis quoad nos, sive de Experimentis quaein dubium
revocarinon possunt. <( Considerationes circa scepticos ~>
De VeritatibusIntellectualibus et Sensibilibus, seu Rationis et Facti. }
De Materia Veritatum sive conceptibus atque ideis, et quomodo con-
ceptusessegenuinos minimeque fictitios cognoscatur.
Conceptusvel sunt <~ obscuri vel clari, et dari ~> confusivel distincti,
et distinctiplus minusque adasquati. Conceptus obscurus est cum quis
opeejus rem dignoscere non potest. Conceptus clarus est, 1 cum quis 26 verso.
ejus ope rem ubi occurrerit agnoscere, et aliam supposititiam a genuina Addenda
J Jungii
et
t Qaubergu
discernerepotest conceptus clarus at confusus est, cum quis notas quas
logicas Amaldi
habetaliis tradere non potest, sed cogitur eandem rem <~ vel similem > Hon. Fab~.
PHH..)VII, A, a6. aïiorum sensibus offerre, ut cam etiam agnoscere discant. Sed ccm
quis conceptum clarum et distinctum habet, tune habet dennidoncm
Nominalem, quae nihil aliud est quam aggregatum notarum, quibus rem
unam ab aMadisccmimus. Conceptus distinctus est vel adaequatus [plus
minusve] vel inadaequatus.Conceptus distinctus adaequatus est definitio
realis, seu definitio talis ex qua statim patet rem de qua agitur esse
possibilem, seu qui constat omnibus rei requisitis, < seu natura
prioribus sufficientibus >. Conceptus autem < inadaequatus > tanto
[magis adaequatus est} < propior est adaequato >, quanto pauciora
requisita desunt. Denique conceptus perfectus est, si de omnibus rei
requisitis iterum conceptus adaequatus habeatur Hinc ergo capita
orientur
De discrimine inter conceptus obscuros et claros, ubi ostendendum
saspe nos conceptus tantum cascosde rebus baberc, per analogiam et cha-
racteres, aut aliorum ingenio fideque explicandos.
De discrimine inter conceptus confusos et distinctos, ubi de explica-
tionibus per ostensionem et per definitionem, deque üs quorum defmi-
tiones non sunt quaerendae.
De discrimine inter conceptus inadaequatos et adaequatos,sive de&u-
tionum nominalium et realium, ubi occurrendum Hobbesianaedifficultati
< de veritate arbitraria, Canesianae,de ideis corum de quibus loquimur.>
De discrimine inter conceptus imperfectos et perfectos, ubi occumtur
difficultati Pascalii de Resolutione continuata et ostenditur ad pcr&ctas
demonstrationes Veritatum non requiri perfectos conceptus rerum.
< Signum conceptus imperfecti est, si pluresdantur definitiones ejusdem
rei quarum una per alteram non potest demonstrari, item si qua veritas
de re constat per experientiam, cujus demonstrationcm dare non pos-
sumus. Et quanto ha3Csigna crebrius occurrunt, tanto major est conceptus
nostri imperfectio. Omnes nostri conceptus de rebus completis sunt
imperfecti. >
De His quae per se concipiuntur, seu de Notionibus absolute primis.
De Alphabeto cogitationum Humanarum, seu de Notionibus < secun-
dumnos primis > ex quibus aliseomnes componuntur, etsi ipsaefortasse Pat! VII, A, a6.
non sint absolute primas
De Veritatibus rationalibus, quae ex axiomatibus sive veritatibus
<; rationalibus> indemonstrabilibus,et ex de6nïuonibus demonstrantur.
Ubi de propositionibusabsolutis; affirmativis,universalibus,hypotheticis,
negativis,particularibus; de usu particularium et negativarum ad instan-
tias, et refutandaspeciem veri habentia. De discrimine veritatum quaead
theoremataet quaead scholia pertinent. Item hic de signis, copulis, par-
ticulis,affixis,de recto et obliquo, et variis modis formandi propositiones
ex terminis.
j De consequentussimplicibus et asyUogistis.
De conversionibus,oppositionibus, de Modis, Joh. Hospinianus.
De Grammatica [philosophicaj <~ logica >. <; Hic de linguis > et
scholasticorumsuppositalitatibus.
De conscqupntiis vi fbrmae, de consequentiis vi materiae, ubi de
Enthymematibus, de rectificatione Analyseos Geometrarum. Verba
Conringüafferenda ipso non nominato~ J
De Argumentationibus quae non possunt nec debent revocari ad
syllogismum.
j De Argumentationibus in forma diversis a syllogismo scholastico. }
De partisDemonstraiionum, ex9~<re~ etc.
Dejustificatione sensuum et Morali vel physica certitudine.
De Analysi omnis argumentationis logicae, qua demonstrari possit
ejusbonitas.
De legibus veritatis, necessitatis et }
De Gradibusprobabilitatis, seu Libra rationum verisimilium
De Sophismatum detectione, ubi sumenda in manus Colloquia. adde
Stahliidiss. Ms.
De judice controversiarum <~ humanarum > seu Methodo infallibili-
tatis,et quomodoemci possit, ut omnes nostri errores sint tantum errores
calculi,et per examina quaedam facile possint justincari.
<.Cf. pHiL., VII, c, ï56, ï6o.
2. Allusion à sa discussion avec Conring touchant la validité de l'analyse.
'<ïCoMr< tg mars 1678 (PA~ I, ïgS); et La Logique de Z-c~M! p. 266.
3. Sic, pour « partibus ».
4. Cf. Ad Stateram juris (PmL., VI, 17).
233 ATLAS UNIVERSALIS
3c.
PtHL., VH, A, 3c. Res muraria, ubi tractio lapidum, terrarum, calcium. Huc
< stratores
pavimentorum re~utani. >
Res lignaria, ubi tigna, trabes, aliaque id
genus, et quicquid lignei in
aedincandoadhibetur.
Addantur alia quas aedincantibus serviunt, ut vitriariorum
ars, item
tessellata et musaica opera. Scrimani. Tornatores.
< Pictoria, Sculptoria, Statuaria. Hucscriptoria ars. >
Ferri et plumbi tractatio, per varias artes mechanicas. MetatH
fusoria.
Docimastica. Tota res fodinarum.
Coctoria. Huc coctiones vitrioli, saïispetr.s, salis
communis, aluminis,
saccari, indigo.
Vini, cerevisix, Hydromelis, pomacei parationes, et tota res culinaria.
Omnes chymicaeoperationes et chymicorum instrumenta.
Reliqua res pharmacopoetica, et MateriaHstarumlabores.
Opus Botanicum; hortus Eichstetcnsis, etiam variationesqua: ia plantis
confingunt, et modus colendi.
Anatomia, opus per se magnum. Rumelini tabulas perncienda:.
Chirurgica instrumenta et exercitia. Anatomia comparativa et anima-
lium variorum icones.
Rariora naturae et artis in Exoticophylaciis contenta.
Mundus insensibilis, seu de his quas solo
microscopio videntur.
Analogica seu de rebus incorporeis, quas corporum similitudine
pic-
guntur, ubi de virtutibus, vidis, rebus divinis, huc referuntur Hiero-
glyphica. Sinensium characteres. Spha~ra moralis Syllogismometrum.
La carte du Tendre. Devises choisies. Emblemata selecta.
Has Tabula? tum in unum collectasin
Atlante, tum et separatim a multis
quasrcntur, ut in cartis geographicis fieri solet, concinnabitur et
pHH.vn,B,ï, un peu du Roman, sur tout quand il s~agitdes motifs qu'on prendsoin
de cacher, mais elle en dit tousjours assez pour nous faire faire nostre
profit des evenemens; on y trouve par tout des leçons excellentes,
< données par les plus grands hommes qui ont eu < des bons et des
mauvais ;> succès ~> et rien n'est plus commode que d'apprendre au
depens d'autruy. L'Histoire de l'Antiquité est d'une necessité absolue
pour la preuve de la verité de la religion, et mettant à part l'excellencede
la doctrine, c'est par son origine toute divine, que la nostre se distingue
de toutes les autres, <~ qui n'en approchent en aucune façon >. C'estlà
peut estre le meilleur usage de la plus fine et de la plus profonde critique
que de rendre un temoignage sincere à ces grandes verités par des anciens
auteurs exactement verifiéset si les Mahometans et payens et mêmeles
i verso.libertinsj f ne se rendent point <: à la raison >, on peut dire que c'est
principalement faute de ne pas sçavoir l'histoire <; ancienne, aussiceux
qui l'ignorent entierement sont tousjours enfans, comme cet Egyptien
qui parla à Solon jugea fort bien des Grecs* >. Mais si je fais grandcas
de ces belles connoissancesHistoriques qui nous font entrer en quelque
façon dans le secret de la providence, je n'estime pas moins la voyedes
sciences pour connoistre les grandeurs de la Sagesse Divine, dont les
marques se trouvent dans les idées que Dieu a mis dans nostre ame, et
dans la structure des corps, qu'il a fournis à nostre usage. En un mot j'es-
time toute sorte de découvertes en quelque matiere que ce soit et.je vois
qu'ordinairement c'est faute d'ignorer les rapports et les consequences
des choses, qu'on meprise les travaux ou les soins d'autruy < qui estla
marque la plus seure de la petitesse d'esprit > Les gens de meditation
ordinairement ne sçauroient gouter cette multitude de veueslegeresetpeu
seures dont il se faut servir dans le train des affaires et dans les sciences
practiques comme sont la politique et la medecine; mais ils ont grand
tort. C'est de ces emplois comme du jeu, ou il faut se resoudre et prendre
party lors même qu'il n'y a nulle asseurance; il y a une science qui nous
gouverne dans des incertitudes mêmes pour découvrir de quel costéla
plus grande apparence se trouve. Mais il est étonnant qu'elle est presque
inconnue et que les Logiciens n'ont pas encor examiné les degrésde
probabilité ou de vraisemblance < qu'il y a > dans les conjectures
2~M! 2SB.
PLATOM,
NOUVELLES OUVERTURES 227
ont < pourtant > leur estimation aussi asseurée F PHn.VÎÏ,B, <,t.
< ou preuves > qui
cette estimation nous peut et doit servir non pas pour
que les nombres;
ce qui est impossible mais pour
venirà une [asseurance]< certitude >,
raisonnablement qu'il se peut sur les faits ou connoissances
agir le plus
données. Apres quoy on n'aura rien a nous reprocher, et
qui nous sont
au moinsnous reussirons le plus souvent, pourveu que nous imitions les
bons marchands qui se partagent en plusieurs petits
sages joueurs et les
hazardsplustost que de se commettre trop à la fois avec k fortune, < et
ne s'exposentpas à estre debanqués tout d'un coup >. Il y a donc une
sciencesur les matieres les plus incertaines, qui fait connoistredemons-
trativement les degrés de l'apparence et de l'incertitude l'habileté des
souvent à connoistre par routine le
personnesexpérimentées consiste
choixqu'ils doivent faire; cependant, comme ils ne laissent pas de juger
les philosophes et les mathematiciens leur
legerement le plus souvent,
doresnavant ces
pourroientestre d'un grand secours, s'ils examinoient
matieresde practique et ne s'arrestoient pas à leur speculations abstraites
toutes seules; mais comme leur défaut est de vouloir creuser là ou il ne
faut que sonder le fonds; On voit de l'autre costé que souvent les gens
d'affairesdonnent trop au hazard et ne veuillent pas memes. la
t
sonde.< Choisissanttemerairement le parti le plus conforme à leur genie
ou àleur preventions, soit qu'ils se determinent à agir, soit qu'ils demeurent
dansl'irrésolution. > Car les politiques vulgaires n'aiment que les pen-
séesaisées et superficielles, telles qu'un homme d'esprit trouve souvent
aubout de la langue; et quand il s'agit de méditer, ils se rebutent. D'ou
viennentque les sciences profondes qu'ils considerent comme un mestier
peiniblene sont pas à leur gout; mais ils se trouvent punis de cette
paresse< dans leur propre jurisdiction, et dans le maniement des
aSaires > car pendant qu'ils courent apres des negotiations < de
paroles > et après des veues peu solides, ils negligent < souvent ce qu'il
y a de plus sec dans leur mestier, sçavoir > les finances, et la milice,
qui sont toutes deux presque toutes mathematiques, comme le commerce,
lesmanufactures, la marine, l'artillerie, et autres matières le peuvent faire
juger. La jurisprudence même est une science d'un tres grand raisonne-
ï. Unmotmutiléau borddu papier.
a. Mot incertain; on pourrait lire aussi ~oM~.
3. Mot incertain) on pourrait lire auasi ~Mf.
228 NOUVELLES
OUVERTURES
nous manque, F
d'inventer,a fin daller plus loin, et de suppléer à ce qui PHn.~VII,B,a
Cet inventaire dont je parle seroit bien éloigné des systemes et des dic-
tionnaires,et ne seroit composé que de quantité de Listes ou denombre-
mens Tables, ou Progressions qui serviroient à avoir tousjours en veue
dans quelque meditation ou deliberation < que ce soit > le catalogue
des faits et des circomstances <~ et des plus importantes suppositions et
maximes> qui doivent servir de base au raisonnement. Mais j'avoue
faut ce n'est pas l'entreprise d'un seul homme,
quede le donner tel qu'il
Neantmoins je croy qu'en attendant
ny même de peu de personnes.
< mieux > on pourroit <; par le soin de quelques gens habiles et indus-
trieux> parvenir aisément a quelque chose d'approchant, qui vaudroit
mieuxsans comparaison que la presente confusion, ou il semble que nos
richessesmêmes nous rendent pauvres apeu pres comme il arriveroit dans
un grand magazin qui manqueroit de l'ordre necessaire pour trouver ce
sans s'en pou-
qu'ilfaut, car c'est autant de ne rien avoir que de l'avoir
voirservir. Mais comme il faut que la science generale serve encor à faire
bien dresser l'inventaire, car elle est aux sciences particulieres ce que la
science de tenir les comptes est a un marchand ou à un financier, c'est
par elle qu'il faudra tousjours commencer.
¡
PHïL.,VII, B, n, t (i p. in-fol.). PIiIL.~ VIh B~ Ih I.
PHiL.,V!I,B,n,t. j1
dentMe. 1
¡
~o~ r. A continet B et B continet C, ergo A continet C.
dem. A oo AB, B oo BC, Ergo A oo AC. nam pro B in priore pra~
Pnn~VM,B,M, 1. missa pone BC ex posteriore, fiet A oo ABC, et pro AB hic ponc Aex
priore, fit A oo AC. }
Pnw~ F~M~ Mp~!~n~ qui statim ex Axiomate nascuntur.
Barbara BestC A est B ergo A est C
Celarent B est non C A est B A est non C
D~M: B est C QA est B QA est C
Ferio B est non C QA est B QA est non C
Axioma2. QB continet B seu QB est B.
Demonstrandum. Nam QB co QBB, id est QB continet B.
<M~ B est C, QB est B (per Ax. 2). QB est C (est in
D~).
B est non C, QB est B, QB est non C (est in Ferio).
Ff~~ 7%Mf~modi~~CM~fM.
Barbari. B est C A est B QA est C
Demonstratio. Nam (ex Barbara) B est C, A est B, Ergo A est C. Sed
quia A est C, ergo et QA est C. per subaltemationem.
Celaro. B est non C A est B QA est non C.
Demonstratur eodem modo ex Celarentper subaltemationem.
{ Si L est verum, M est falsum. Ergo si M est non falsum sed verum,
L erit non verum sed falsum.
Si L est falsum, M est verum. Ergo si M est falsum L est
verum.j}
Axiom. J. Non geminatus semet tollit Non non A est A.
{ Est potius definitio seu usus signi ~OM.j1
~M. 4. Non verum est falsum. (Est itidem definitio falsi.)
Corollar. Non falsum est verum. Nam non falsum est non non verum
per Ax. Sed non non verum est verum per ax. 3.
Axiom. Si conclusio sequatur ex praemissis et conclusio sit falsa,
erit aliqua ex prasmissisfalsa.
~w. 6. Si vera est B est C, falsa est QB est non C.
Demonstr. B oo BC. Ergo QB non oo QB non C. Nam si QB co QB
non C, pro B substituatur BC, fiet QB oo QBC non C, qu. est abs.jJ
Coroll. Si vera est QB est non C, falsa est B est C.
Nam ex ax. 6, si B est C sit vera, tunc QBest non C, est falsa. Ergo per
Ax. $, si falsum sit QB est non C esse falsam, utique prasmissa hoc
r. Cf.Phil., VII,300.
PMNCtPIA CALCUU RÀTïONAUS 33!
falsa est, quod B est C sit vera. Hoc est (per ax. 4 et corolL) P. pKM..)Vï!,B,n,
loco unica
falsa est B est C.
Si vera est QB ~on C,
est C, vera erit QB est non C.
y. Si falsa est B
non oo BC, Ergo ~B QB non C. H~ec consequentia demons-
jB
si B non oo BC, ergo non CB est ter-
tranda ex analysi nostra. Nempe
oo Q, fiet QB co B non C co ~B~ non C. j
minusverus. Et ponatur nonC
erit B est C.
Coroll.Si falsa est QB est non C, vera
modo ut coroll. pr~cedens ex
Demonstratur ex axiom. 7. eodem
ax. 6. <
B est C et QB est non C sunt contradictorixseu nec
Coroll.complexionum.
simul fals~ (per ax. 7 et coroll.)
simul ~erœ (per ax. 6 et coroll.) nec
Aliudcoroll.complexionum. B est non A et <2Best A sunt
C substituendo
Demonstratureodem modo ut proecedens,pro prmcedentis
non A.
B est non C. Nam si vera esset
Coroll.Si vera est B est C, falsa est
vera existente B est C
B est non C, etiam vera esset QB est non C. Ergo
vera quoque esset QB est non C, contra ax. 7.
B
B oo BC. Ergo falsum B oo B non C. Nam in B non C pro
Aliter
fieret Boo BC non C quod abs.~
posterioreponendo BC
Coroll.Si vera est B est non A, falsa est B est A.
non A.
Dem. eodem modo ut procédons, pro C ponendo
Coroll.complexionum. B est C et B est non C non possunt simul esse
ver~. Ita demonstrata sunt omnia principia pro modis figurarum sequen-
tium.
habemus Matenam
Quando conséquente non procedunt,
fals~ sint B est C, et B est
matum,v. g. invenire B et C tales, ut simul
non C. Dico id contingere quoties resoluto B in primitivos itemque C
< quatenus opus est, seu aliquid >, non omnes primitivi ipsius
est B esse C,
C insunt in B, verbi gr. B sit LMN et C sit NPQ, falsum
Non NPQ..j
seu LMN continere NPQ, et faisumquoque LMN continere
i. Suppléer est.
2. Suppléer est.
PMMAMA CAt.CUI.! !.QCtCt FUNHAMENTA
i. Aug. 1690.
3 recto.
propositio categorica potest concipi ut terminus
~MNiscui tantum adjicitur est vel non est incomplexus,
(secundi adjecti) ita omnis
homo est rationalis, sic concipi
potest Homo non rationalis (non est,
seu est) non Ens 0
Quidam homo est doctus dat Homo doctus est Ens.
j
Nullus homo est lapis dat Homo
lapis est non Ens.
Quidam homo non est doctus dat Homo non doctus est Ens.
Hinc statim apparent primo aspectu conversiones et
oppositiones
1
1. Mot répété dans le ms. J
2. H faut évidemment lire « (non
3. Cf. PHtL., VII, B, ïv, 3 verso.
est, seu) est non-Ens.
PMMAMA CALCUL! LOGIC! FUNDAMENTA 333
reductione
SicU. N. et P. A. sunt convertibiles simpliciter quia facta pHtt.VI!,B,M,3.
pHM.vn,B,H~. A oo Y non-B. Nullus homo est lapis, seu Omnis homo est non
lapis
seu homo et quidam non lapis coincidunt.
YAoo Z non-B. Quidam homo non est doctus seu est
non-doctus,seu
quidam homo et quidam non doctus coincidunt.
Hinc jam omnia demonstrantur; verbi gratia
Omnis homo est animal, Ergo quidam homo est animal. Nam A ooYB
ergo ZB* co ZYB, sit ZY oo W. Ergo ZB' oo WB.
Nullus homo est lapis. Ergoquidam homo non est lapis; eodem modo.
Nam A oo Y non-B. Ergo ZA co ZY non-B. Seu ZA oo W non-B.
Quidam homo est doctus. Ergo quidam doctus est homo. YA ooZB.
Ergo ZB oo YA.
Nullus homo est lapis. Ergo nullus lapis est homo, patitur difficul.
tatem in hac resolutione.
Alibi sic demonstravimus Nullus homo est lapis. Omnis
lapis est
lapis. Ergo nullus lapis est homo; in secunda ngura sed ita prius ipsa
secunda figura esset demonstranda, quanquam id non difficileex nostris.
Exponamus primum difficultatem in demonstranda conversione sim-
plici universalis amrmativae
A oo Y non-B. Ergo B oo Z non-A. Instituamus
analysin. Si hoc pro-
cedit Ergo
A oo Y non Z non-A
Ergo ostendendum est hase duo aequari A et Y non Z non-A. v. g.
homo et quidam non quidam non homo coincidunt. Nempe quolibet
res praeter hominem est quidam non homo. Talis aliqua res, verbi
gratia
Z non A, vocetur M. Erit utique A oo Y non M. Utique enim homo est
unus ex illis rebus quae sunt non M. Alioqui quidam A foret M, seu
WA oo TM, seu WA oo TZ non A, quod est absurdum.
Nempe si falsa
A oo Y non M, vera est WA oo TM. Quae consequentia adhuc stabi-
lienda. Omnis homo est animal. Ergo Omne non animal est non homo,
A oo YB. oo non B oo Z non A. Haec consequentia est fundamentaHs,
ïequivalentque haec duo ex natura Touomnis.
Hase ergo assumo A oo B, ergo non A oo non B, vel contra.
t. Lire ZA.
z. De Arte combinatoria (Phil., IV, 55 Math., V, 33). Cf. 2VoMMMM~M< ÏV, n,S
3. Mode Cesare.
4. Lire « négatives. ?
PRÏMAMA CAMUM LOCïC! F~N&AMENTA 235
PHM.V!B,M,3. .3. (n) Si sit A oo B, cric AC oo BC. < Sed non sequitur AC oo BC,
ergo A oo B. Sit enim A oo BC, fiet AC oo BC per 10 et 6. >
(i2) Coincidunt A oo AB et non B oo non B non A.
(13) Si sit A oo YB, sequitur A oo AB. Hoc ita demonstro. A co YB
(ex hyp.) Ergo AB oo YBB (per 10) oo YB (per 6) oo A (ex hyp.).
Universalis affirmativa sic exprimi potest
A oo AB vel A oo YB
Particularis affirmativasic YA oo YAB, vel YA = ZB, <~ vel etiam
ABooAB, seu ABest Ens velstare invicem possunt vel A non ooA non
B. >
Universalis negativa Nullum A est B, sic A oo Y non B. Seu A ooA
non B <( seu AB est non Ens. >
Particularis negativa Quoddam A est non B, A non oo AB,vel
A non B est Ens.
Sed videamus an ha:c sola sumciant
Univ. Aff.A oo AB, Part. Neg. A non oo AB, Univ. Neg. A oo A non B,
Part. Aff. A non oo A non B.
Si A oo AB. Ergo A non oo A non B. Seu ex Un. Aff. sequitur Part.
Aff.
Demonstratio Esto enim A ooA non B (ex hyp. contraria.) Cumergo
sit A oo AB (ex hyp.) fiet A non B oo AB, Q. E. abs. per Velsic
brevius A non B non oo AB (per ~) in qua pro AB substituo A
(équi-
valent enim ex hyp.) et fiet A non B non oo A. Q. E. Do
Si A oo A non B, Ergo A non oo AB. Seu ex Univ. neg.
sequitur
part. Neg.
Demonstratio A non B non ooAB (per ~). Pro A non B substitueA
(nam équivalent ex hyp.) et fit A non oo AB.
Aequivalent A non oo A non B et B non oo B non A, seu particularis
affirmativa converti potest simplicitcr.
Demonstratio ex A non oo A non B sequitur (per 9) B nonoo BnonA.
Ergo et vicissim vel statim A oo A non B coincidit cum B oo B non A
(per 9). Ergo et coincidunt earum contradictoriae.Q~E. D.
Ex A oo A non B videamus an aliter ducere possimus B oo B non A.
Si A oo A non B, Ergo AB oo AB non B. Ergo ABest non Ens. Quod
si jam ex hoc AB est non Ens ducamus A oo A non B,
pari jure et duce"
remus B oo B non A, hujus reciprocam.
Portasse sic nihil supponendo sit AB ens Ergo A non oo A non B,
PMMAMA CALCUL! LOCÏC! FUNDAMENTA 2 3 7
5 recto.
P~~cM~C~~nc~
~est~ cnonest~ ~est~ei~ ~est~et~est~, Anonestcet<
P~~û~M~
Si est sequitur quod e est d
Si a est non est
Si~ non est ~estaf.
Si non est c non est d.
6 recto, bas. Notandum est disjunctivam esse ex hypotheticis compositam, ex. gr.
aut unus est Deus aut nullus. Id est si DEUS non est nullus est unus;
et si DEUS non est unus est nullus. Seu unus DEUS et nonnullus
DEUS est idem. Item notandum hypotheticas negativas exprimi per etsi
et tamen, ut Si DEUS est justus non sequitur
quod pius est fortunatus,
hoc ita enuntiari solet etsi Deus sit justus, non tamen continuo pius
est fortunatus.
PHM.VntB,Mt7'
Fuit. VII, B, n, 7 (2 P' ~L)
De vero c~~o. Affirmatione et Negatione, et de contradictoriis. ·
P' B, 11,
PHiL.,VII, B, n, 8-9 (4 p. in-fol.).
PH!L., VU,
8-9.
CALCULUS RATIOCINATOR
seu «rft~MM~Cï~ infallibiliter ratiocinandi.
Res hactenus ignorata.
e e e e o s s
C'est un brouillon du Specimen Calculi universalis (v. ci-dessous).
notos> sequivalere,quemadmodum nec temario nec quinario. Adeoque Pmt. p VH, B, il,
ÏO.
binarium,temarium, quinarium, esse primitivos.
~fM~~ natura prior (posterior) est qui prodit pro composito (simpli-
cibus)substituendosimplices(compositum). Sive quod idem est, natura
natura posterior per synthesin alter ex altero.
priorprodit per analysin,
Itam exemplopraecedente quindenarius est natura prior tricenario, item
binariusetiam natura prior tricenario. <~ Et terminus hic quindenarius-
binariusest natura prior tricenario. > Et ternarius est natura prior
quindenariopariter ac tricenario, itemque quinarius. <Imo et ternarius-
quinarius.Tametsi enim Numerus temarius-quinarius idem sit quid
mcenarius alius tamen est terminus, tametsi aequivalens. Quaeri
potest an non Binarius sit < terminus > natura prior quindenario.
Equidemsecundum definitionem quam dedi, erit nec prior natura nec
posterior;quia alter alterum non constituit, nequeex altero per synthesin
vel analysinoritur. Sed si sic definias Natura prior est Terminus qui
constat ex terminis minus derivatis, Terminus autem minus
est, qui paucioribus simplicibus primitivis aequivalet. < Patet ex his si
terminus simplex et compositus alter de altero praedicari possint, tunc
compositumesse natura priorem. >
Aromen est terminus rem signincans pro arbitrio assumtus. Ita circulus
est hujusmodingurae nomen, at figuram esse, uniformem esse, capacis-
simumesse isoperimetrorumsunt attributa.
Attributum [Rei] est praedicatum in propositione universali affir- Io verso (nunc
mativa< cujus rei nomen est subjectum >. Ex. gr. Omnis tricenarius t2).
estbinarius.Omnis tricenarius est binarius-quinarius. DEUS est justus,
misericors,etc. -< Itaque binarius est attributum tricenarii, justum esse
estattributuni DEI. >
Propriumest subjectum in propositione universali affirmativa, <; cujus
reinomencui proprium esse dicitur est praedicatum. > Ut a est voco
a proprium.Nam si omne a est b, utique solum b erit a, ut supra, seu
nullum non-b erit a. Estquc ipsius <t~proprium. Ita tricenarius solius
binariiproprium est, neque enim nisi binarius numerus (seu per a divi-
sibilis)tricenarius esse potest. Ita DEUM esse solius justi proprium est,
PHH. VM, B, ~t, (etsi enim non omni juste competat, tamcn soU juste compedt. Ita ratio
<0.
est proprium viventium, solis enim viventibus compedt.
<
Oetcfum nobis qui cuiiibct conceptui singulare nomen dabimus non Paît. V! B, M,
<t,
est opus his caudonibus. Nam nobis omnis terminus simplex est nomen.
Ornais definitio est prœdicatum nominis reciprocum compositum ex
quo alia omnia demonstrantur. Atque ita malo quam arbitrarium, nam
ut postea dicam, omnia ab arbitrio ad certas leges revocabo. Per Ter-
~MMMM non intelligo nomen sed conceptum seu id quod nomine signifi-
catur,possis et dicere notionem, ideam.
t,
PHM. VII, B, M, Epitheton est adjectivum substantivo cum rectione aequalijunctumin
12.
eundem terminum seu sine copula.
Adverbia.Petrus scribit pulchrè. Id est Petrus scribit aliquid pulchrum
< seu Petrus scribit, et quod Petrus scribit est pulchrum. > Petrus stat
pulchrè. id est Petrus est pulcher quatenus est stans.
Pluralis. Hominesscribunt,id est Titius est scribens, Cajus est scribens.
Titius est homo. Cajus est homo. Vel Homines scribunt, id est Unus
homo scribit. alius homo scribit.
Pronommest nomen positum in locum alterius nominis, seu designans
aliud nomen, non tamen explicandoejus attributum aliquod; sed tantùm
denominationem extrinsecam ad ipsam orationem rclationem Ut Me
id est monstratus. dictus. praesens.Ille et hic differunt ut propius et remo-
tius. Ego < id est >>nunc loquens. Tu id est nunc audiens, dictumut
audias.
Omnes illationes obliquae explicandm ex Vocum explicanonibus~.
Ex. gr. Petrus est similis Paulo. Ergo Paulus est similis Petro. Videantur
talia ex Jungii Logica'. Reducitur ad propositiones Petrus est A nunc
et Paulus est A nunc.
Explicandasomnes flexioneset particule; reducendaque omnia ad sim-
plicissimas explicationes, quae semper salvo sensu in locum substitui
possunt. < Ex quibus condendaedefinitiones omnium. >
Suivent des listes d'auteurs auxquels Leibniz empruntera les définitions
des termes des sciencessuivantes4
G~MM~M~Ï. Physica. 1~ Metaphysica.
Geometria. Astronomia. Musica
~OM. Optica. Mechanica.
ŒcoMow~.JE'~t~. Politica.
p asqu. Tc~qu.
vel reducibilesl
PHtL., VII, B, M,
PHIL., VII, B, n, t8-i9 (s p. in-folio).
18-19.
Essaisde schèmeslinéaires des syllogismes s.
t8 verso.
A.CD B t–t E.CD B.
A.BC
A.BC c'< A.BD A.BC Ct–
A.BD D' ~'CD E.BD D 1
E.DC B A.DC B
A.BC c. E.BC c, t
E.BD D E.BD D.
E.DC B A.DC B
I.BC c, 1 O.BC c 1
O.BD D ,< 1 o.BD D<
E.DC B. A.DC B 1
A.BC c. E.BC c. 1
O.BD D o.BD D<
i9 recto. t Forte hase melius exhiberi possent, v. g. semper apparere debet,
utrum terminus aliquis conclusionem ingrediens sit universalisvel
parti-
cularis, nam si est particularis in prasmissis, erit et particularis in con-
clusione, et si sit universalis in conclusione, erit et universalis in
pr~.
missis. Quando linea termini extremi non tota lineata est, terminus
ipse
est particularis, et talis est tam in praemissa
quam in conclusione.
Medium semper limito utrinque, quia utrum sit universalis an
parti-
cularis nil refert ad regulas quas de termîno in
prasmissaargumentantur
ad terminos in conclusione. Videndum an modus
semper ex lineamento
deduci possit. videtur nisi quod non discernes Barbari et
Barbara, quia
eaîdem prsemissae.idem in reliquis talibus.
Haec methodus linearum procedit in argumentatione tritermina; sed
non videtur asque fere procedere, cum plures
propositiones, et cum ter-
minus conclusionissit item medium. Nempe cum condusione
suppressa,
novaque assumta prasmissa, fit alia condusio quas solum sequitur ex
tribus.
Applicanda haec ad actuales argumentationesautorum. Ita possunt
esse 4 termini, imo plures.
AD SPBC!MEN CAMUM UNtVERSAMS AB&ENDA a~
i
PmL.,VII, B, ï~ 3t (un coupon). PHtL., VII, B, tt, 1
1
Princepshabet 1000 subditos et 100 milites, quorum aliqui sunt
simulsubditi, alii vero extranei quxruntur illi qui sunt milites et subditi 1
simul.Colligantur in unum et milites.
Collectisin unum militibus dicatur exite subditi, vel collectis in
unumsubditisdicatur exite milites.
Sed si hoc solo postulato uti permissum sit, ex A 0 L detrahere A,
sicerit procedendum.Colligantur in unum milites A et subditi L et a toto
detrahanturA milites <; per postulatum >, restabunt meri subditi, qui
cuminsintomnibus subditiset sint dati, dabuntur j 1et reliqui<~ per idem Verso.
postulatum>. Seu datur quaesitum. Scilicet postulatum tale est, a dato
detraheredatum quod ei inest.
Vel aliter ut utrumque A et L eodem modo tractetur. Ab A Q) L
t. Lire L.
2. V. La Logique de Z.e<~Mt~,p. 38 ï sqq.
3. Ce fragment se rattache, comme le précédent et le suivant, à la série du Non
n'" XIX et XX de GERHAR&T
inelegans.SpfCttMCM, (P/< VII. 228 sqq., a 36sqq.).
252 D~FtNtTtONS LOGIQUES
PHIL.,
32.33.
VII, B, M, PHIL.,VII, B, n, 32-33 (~ p. in-foL).
Un brouillon de Calcul logique.
Non est défini par le fait que non-non disparaît~.
Nihil est défini comme suit
PHiL.~
VII, B, n, 4.! (un coupon).
PH!L., VII, B, H,
Conversio Logica. 4t.
Non Animal
Non homo
Animall
Homo (omn:s)
x.
SUR L'ÉCAUT~ LOGIQUE 255
PtUL., VIÏ, B,
PHiL.,VU, B, n, 43 (un coupon). 43.
PHtL., VII,B,!t,
Pmt. VU, B, M,44 (un coupon). 44.
Sur la définition de Conferens.
PHtL., V!t, B, n,
PHIL., VII, B, n, 45 (2 p. in-8"). 45.
Ordinis ~oct temporis ~r~cM~.
Remarques grammaticales.
Dans ce fragment Leibniz aepl~é Bys~mattquenientau point de vue de Pextert'
sion il considère uniquement les individus, « exemples M ou cas particuliers, au
point de subordonner les propositions universelles aux parUcuUeres.
2. Cf. MATM~ï~, t; PHtL..VH, B. tv. n, et tes CM~M /M~M~<~OHM de t686
(PHtt. VU, C, 21 verso). V. La Log'~ de Le~Mt~, p. 338.
~56 THEOREMATA SUNT TACHYGRAPHï~E
nec ideo minus omnia recte proveniant, in eo consistit omnis utilitas P PtUL., VII, B, M,
53.
verborum et cbaracterum, ut in Arithmetica sunt décimales, ut sunt
Not~eAnalyseos, ut innumeros et saepeimpossibiles expressu, aut mire
implicatoslinearum motuumque ductus persequi necesse non sit. Hoc
etsi non verbis, aut reflexione animi, reapse tamen autores Algebrae
expresseresed et inventores Algorithmi et verborum in scientiis, et
proinde omnis scientiarum abstractarum laus consistit in compendiosis
loquendiscribendique notis, et bis notis fit ut possimus computare
progressionisalicujus terminum <; summamque ~> tout d'un coup, etsi
per singulanon eamus, ut possimusipsi infinito exhibere finitum aequale,
quaequcaliasunt hujus generis non intelligentibus rationes rerum admi-
randa.
¡
PHïL.,VII, B, ii, 5~.(s p. in-4."). t
PH!L., Vil, B, M,
54. ¡.
Dux lineaesimiles se continere non possunt, nisi sint rectae, sic arcus 554-reeto.
circulinon potest esse pars alterius arcus similis.
Etiam duae superficies < similes > continere se non possunt nisi
sint planae.Lineae autem et superficies dissimiles se continere possunt,
imo necessariolineae <~ curvae> et superficiesgibbaequae se continent
sunt dissimiles,alioqui peccaretur contra praedicta.(Verte) sed corpora 54 verso.
et similia et dissimilia sese continere possunt, seu possunt sese habere
ut totum et pars.
Ratio hujus discriminis est quod corpora intus demtis scilicet extremis
similiasunt, et qui in medio versatur non discemit an sit in globo an in
c ubo. Sed lineas et superficies ubique habent varietatem suam, quia
ubique sunt termini
Autre note
Ex omnibus extensis unius hoc rectae proprium est, ut pars quaevis
sit similistoti. Itaque sola recta semper et alias res similares quantitate
praeditas,figura carentes, repraesentat, in quibus etiam <; quœvis > pars
est similistoti.
Le reste est une note sur la continuité.
ï. Cf. De Analysi <t<M~(Math., V, tyS), Euclidis Ttp&Tet(Math., V, ï83) et
MATH.,t, i, a. V. La Logique de Z~~a~ P.414.
fiorra M LEtMtz. ïy
358 ~fOTESDE LOGIQUE
PtUL., VII, B, il,t, (i~) AA idem est in hoc calculo quod A. Exempli causa sit B oo AC
6a.
et D oo AE, ont BC ce ACAE oo ACE. < vid. 8. >
(1$) A est B, idem est ac dicere si L est A sequitur quod et L est B~.
Hoc demonstrabimus Assumamus hanc propositionem J?. dico
hinc inferri si L est A, sequitur quod L est B. <; Hoc ita demonstro >
Quia A est B, ergo A oo AB per 8. Jam si L est A, etiam erit L co LA.
Ubi (pro A substituendo valorem AB) fit L LAB. Ergo L est AB.
Ergo L est B per 8.
Ergo demonstratum est, ex hac A est B, inferri hanc si L est A,
sequitur LestB. Nunc inverse demonstremus, ex hac Si L est A sequitur
quod L est B, vicissim inferri A est B. Intelligitur autem L quicunque
terminus de quo dici potest L est A.Ponamus illud esse verum, et tamen
hoc esse falsum, quodsi inde sequitur absurdum, utique inferetur hoc
ex illo (per Lemma prop. sequentis). Statuatur ergo hase enuntiatio
<2Aest non B. Jam QA est A. Ergo gA est B (quia QA comprehenditur
sub L) Ergo QA est B non B quod est abs.
(16) Si A sit propositio <: vel enuntiatio >, per non-A intelligo
propositionem A essefalsam. Et cum dico A est B, et A et B sunt pro-
positiones, intelligo ex A sequi B. Sed demonstrandus erit harum subs-
titutionum successus. Utile etiam hoc ad compendiose demonstrandum,
ut si pro L est A dixissemusC et pro L est B dixissemus D, pro ista si L
est A sequitur quod L est B, substitui potuisset C est D. in précédente.
Si A est B dicatur C, eri: C idem, quod A esse B. Itaque cum dicimus
Ex A est B sequitur E est F, idem est ac si diceremus A esse B est E
esse F Differt tamen A esse B, et Beitas ipsius A, quia haec significatA
esse B quatenus tale. Itaque etsi ex hoc quod Deus est sapiens sequatur
quod Deus est justus, tamen non ideo Dei sapientia est Dei justitia. Et
licet omnis sapiens sit justus, et adeo sapientem esse, sit justum esse,
non ideo tamen sapientia est justitia.
'1
62 verso. 1 (17) In Numero i~ assumsimus si posito A, sequitur B, ex non
B sequi non A. Vel generalius secundum nostrum Hypotheticas sub é"
Categoricis comprehendendi modum, assumsimus hanc consequentiam »
A est B, [Ergo non B est non A. Hoc jam demonstremus A est B,
t. Lire BD.
2. V. La Logique ~Le~H! p. 3~.7, note 2; p. 35~, note 6.
3. V. La Logique de Z~M!?, p. 355.
ax.
DECALCUL
ESSAIS LOGIQUE 261
1
idemquodA oo AB. [si jam.]Ergo non A oo non AB]. Ergo falsum est PML., 6a.
VII, B~ M,
oo
non B esse A. Demonstratio. Esto Non B est A. Ergo A non B non B.
Sed A est B ex concesso. Ergo A oo AB. Ergo AB. non B co non B.
falsum est non B esse A, posito A esse B.
quodimplicat.Ergo (per n. 6)
Aliter sine aequipollentia, per solam substitutionsm unilateralem.
dico < falsum esse ~> (2") non A esse B.
(!') A est B ex hypothesi,
Nam quiapro A substitui potest B (per i~) subsdtuatur in 2" net non B
estB. quod est falsum per n. 6.
(18) Supra dictum est, demonstrandum esse A non est B et QA est
non B coincidere seu dicere A non est B, idem esse ac dicere datur
Q tale ut QA sit non B. Si falsum est A est B, possibile est A non B
< per n. 6 >. Non B vocetur Q. Ergo possibile est QA. Ergo QA est
non B, itaque posito falsum esse A est B ostendimus QA esse non B.
Jam contra ex hoc ostendamus illud QA est non B, ergo falsum est A
estB.Nam si verum esset A est P, ~osset B substitui in locum ipsius A,
et fieretQB est non B, quod est absurdum.
PtHL.~VH~
63.
B.H, { Si AB est non Ens, sequitur {A continere non B] A oo A non Bvel
B oo B non A, posito A et B Entia. Praestat abstinere terminis possibilis
et impossibilis.
Etsi AB esset Ens, tamen etiam Non AB potest esse Ens. J
($) Falsa Enuntiatio est si e~ci potest ut ipsa concessa ex terminis
possibilibusadmissis sequatur admitti impossibile quod tamen ipsa non
concessa ex positis non sequeretur. autem est ex qua nihil tale
sequitur.
{ Enuntiatio negativa nihil aliud est, quam quœ falsam dicit Affirma-
tivam. Hypothedca nihil aliud est quam categorica, vertendo antecedens
in subjectum et consequensin prxdicatum. Ex. gr. A estB, ergo C est D.
A esse B sit L, et C esse D sit M, dicemus L est M Itaque sufficerent
categoricaeamrmativae.}
(6) Particula Non hunc habet usum, ut significetTerminum vel enun-
tiationem cui praengitur non habere locum, et hinc si sibi ipsi praeËgitur
semet destruit, quasi ipsamet posita non fuisset. Itaque Non, A est B,
vel A non est B, idem est quod falsa est enuntiatio A est B. Et Non
Non A idem est quod A. et A non non est B, idem est quod A est B.
(y) AA idem est quod A. Exempli gratia Omniscius et spiritus sapien-
tissimus coincidunt. Hinc si dicas spiritus omniscius, et pro omniscio
substituas spiritum sapientissimum, fiet spiritus spiritus omniscius sed
inutilis est <naec~> reduplicatio, et sufficit dici spiritus sapientissimus.
quod secus est in numeris, et magnitudinibus, ubi repetitum A designat
non idem sed asqualcpriori.
(8) A est B idem est quod A continet B, et quidem simpliciter, ut
adeô dicere liceat A est B idem esse quod A o~ AB, nam cum sit A ooA
per 2. et A contineat B simpliciter ex hyp. pro A substitui potest AB,
quoniam per 7. geminatio nihil mutat, seu ex A oo A fieri potest
A oo AB. Itaque cum dicitur DEus est zelotes, etiam dici potest DEus est
DEus zelotes; et haec duo coincidunt inter se. Ita rem ab Enuntiatione
traduximus ad aequipollentiam,quae calculo nostro est aptior. Idem aliter
confici poterat hoc modo cum A est B dici potest A oo LB, nempe si
F
L substitui ipsum A, nam si L oo A fiet PHIL., VÏI, B, H, v
B
A et ~quipoUent, potest [pro G3. {
per L intelligi Ens vel aliud quiddam quod jam in A conti-
A co AB]
erit L id omne quod in A est prêter B. Jam 1
netur;si non ~qmpollent,
A oo LB, fiet etiam A oo LBB (per 7) Ergo pro LB ponendo A,
quia
fietA oo AB. Malo auteautem adhibere A oo AB quam A oo LB, ne tertium
Malo
assumi sit opus'.
Esto enim (,i;
Si A est B, sequitur quod falsum est Non B esse A.
(9) A est B est hyp. con-
verumNon B est A ex hyp. adversarü. Jam (2)
8. Ergo Non B est AB ex i per 4.
cessa.Ergo (3) A oo AB per num.
8. Quod est abs. per num.
hic. Ergo ($) Non B est ABnon B, per num.
hic. Quod erat dem.
5. Ergo falsa. i. posita 3.
si B est non B vel B est A non B, et non
(10) Poterant prïedemonstran
B estB vel non B est BA, vel non B est B non A, esse absurdas, idque
ad B non B
communihac methodo fit, quod per num. 8. reducitur [esse]
ad C non
in eodem termino. v, g. C non B est AB per 8 redacitur
Bco C non B. AB.
B. Demonst. (i) A est B ex hyp. Ergo (2)
(10) A est B ergo AC est
> AC co ABC ergo
(per num. 8) A oo AB. Ergo (3) < (per 2)
<( (ex 3 per num. 8) > AC est B. Quod E. dem. 63 verso.
ex num. 2.
1(11) A oo B ergo AC oo BC. Sequitur
oo BC. Dem. Nam (i) (ex hyp.)
(12) Si A oo BC, sequitur AB
oo BC.
Aoo BC. Ergo (2) (per n) AC oo BCC, id est (3) (per 7) AC
Quod erat dem.
oo B. hoc demonstrabitur exhi-
(13) Non sequitur AC oo BC Ergo A
bendo casum ubi illo vero, tamen hoc non est verum, quem casum
exhibere est problemasolvere. Sit AC oo BC et A non oo B. Nempe si
A co BC nec A oo C', erit < tamen > (per 12) AC oo BC. Quod
eratFac.
A est BC.
(14) A est BCergo AC est B Demonstratio. (i) (per hyp.)
AC oo ABC.
Ergo (2) (per num. 8) A oo ABC. Ergo (3) (per num. 11)
A esse B).
Ergo (4) (per num. 8) AC est B (sed verum est etiam
AB oo AB
(ï~) AB est A. Dem. i Hocinitio ponendum erat (i)
est A.
(2) Ergo (per num. 7) AB oo AAB. Ergo (3) (per num. 8) AB
Cf.PntL.,VII,B,n, 62,§ 8.
2. Lire A ooB.
3. Leibniz avait écrit d'abord « Aest B
~4 ESSAIS DE CÀLCUt.MCIQUE
PtUL., VII, B, n, (19) Hinc quod neque Nihil est, neque aliquid, impossibile est per
6~. 17
eti8.
< Notandum omnem Terminum ut A vel B, intelligi
aliquidet
possibile, nisi contrarium admoneatur aut probetur. >
(20) Si A est Nihil et B est Nihil, erit A oo B. seu duo Nihila coin.
cidunt.
(21) Si A est Nihil et B est Nihil, erit A -}- B oo A per 21 et n.
< seu nihil additum nihilo facit Nihil. >
(22) Si A + A non oo A, erit A impossibile. < seu impossibileest
quod additum sibi ipsi facit novum. > Nam pono A esse determinatum
seu unum certum. Unde per 11. A + A oo A. Jam A + A non oo A
ex hyp. Ergo per 6, A non oo A. Notandum A ne quidem hoc casu fore
Nihil, nam et si nihilo apponatur nihilum coincidunt, quia per 20.
Nihilum Nihilo coincidit.
(23) Si A oo B etiam A+CooB+C.< Nam si in A + C pro
A substituas B, ex defin. Eorundem, fit B + C. >
(24) Continens contenti est continens condnentis seu quod inest
inexistenti, inest ei cui inexistit; seu contentum contenti est contentum
continentis, seu si A est in B, et B est in C, etiam A est in C. Nam
A + Y oo B ex hyp. per 9. et similiter B + Z oo C. Ergo
(per substit.)
A+Y+Zoo C,sitY+Zoo V(per2$).EritA+Voo C. Ergo
A est in C per 9. Quod Erat Dem.
(25) Postulati instar est, ut liceat pro pluribus quotcunque ponere
unum aliquod ipsis < collectis > coincidens. Hoc tamen ostendi
potest
ex alio postulatoclariore quod pro pluribus ut A et Bpossit unum C,
poni
ira ut sit A + B oo C, si scilicet nihil in uno reperiatur,
quod sit in
alio, <~ verbi gratia >, si post ea omnia sumta quae sunt in A sumamus
ea omnia quae sunt in B, et ita omnia simul < collecta > dicamus
constituere C, < eorum aggregatum in quo unumquodque eorum
insit >. Sed hinc tamen sequitur idem fieri posse etiamsi B et A habeant
commune aliquid quod insit utrique A et B, ponamus enim id esseD,
et A esse co D + E, et B esse oo D + F, < ita ut D, E, F nullum
habeant commune contentum. > Dico fieri posse A + B oo C. Nam
fiet D + E + D + F oo C. JamD + D co D. Ergo net D + E + F ooC.
ï. Lire 20.
2. Leibniz a voulu dire Continens continentis est continens contenti.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~7
fieri diximus, quia D et E et F nil habent commune < con- P. PHtL., VII,
64.
B, M,
quod posse
tentum>. si
Hic obiter notari potest discrimen inter viam et lineam;
(26) A ad punctum B,
mobile tendat per aliquam lineam a puncto
punctum
eandemredeat à puncto B ad punctumA. linea quidempercursa non
nihil enim novum est in regressu
erit major, quàm si non redusset, <
non fuerit in itione, et idem sibi ipsi additum non facit novum,
quod malit viam pro
At via percursa erit duplo longior, nisi quis
perii>.
ipsalineasumere. assumimus, tunc possumus 6. 6~ verso.
literam aliquam novam
t (27) Quoties litera
quod non est impossibile, de ipsa asserere. Sed cum ea
quodvis, nisi
ante adhibita fuit in eodem calculo vel ratiocinio, non licet,
jam cum prioribus esse compati-
ostendamusea quae nunc de ea asserimus,
de ea licet. H~c observatio etiam instar
bilia,quo ostenso id asserere
et ex natura nostr~ charactcnstic~ v. g. si
postulatiesse potest, pendet
et tam D quàm C sint aliquid,
habuerimusD + C oo A et D non oo C,
D A, sed nihil prohibet ponere
et possibile;non licet postea ponere oo H, nil prohibet
E oo A. Item si sit D + C oo A et F + G
novamfacere positionem in iisdem literis modo priori compatibilem;
id foret priori incom-
utF oo G + C. At si scripsissemus F oo H + C,
Sin novam assumsissemus literam in nova assertione, nihil esset
pmbite.
timendum.
(28) Nihilum sive ponatur sive non, nihil refert. seu A + Nih. ooA. J
j
ad designandum unum collectivum
(29) Signo + hactenus sumus usi
sumtis coin-
fieriex pluribus; in quo plura insint, et quod ipsis simul
cidat.Nunc signo utemur ad designandum, aliqua ab alio esse detra-
B oo C, erit A oo C B,
henda,ut contrarium fiat signi +. Itaque si A +
commune.
et A dicitur Residuum.< Sed opus est A et B nihil habere
Namexemplicausa A + A oo A. ergo fieret A oo A A. Jam (per 30)
A A oo Nihilo, ergo fieret A oo Nihilo contra Hyp. >
j (30) C C oo Nihilo.
NamC oo C + Nih. per 28.
Ergo C C 00 Nih. per 30 ·
Si ab C detrahi B quod ipsii non inest tunc resi-
inest, tune
(31) aliquo jubeatur
t. Lire 2Q.
2. InterverUr les deux lettres B et C.
~S ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE
PtUL., VII, B~ !t, duum A seu B C erit res semi-privativa et si apponatur alicui
64. D, tune
D + A oo E significat D quidem et B esse ponenda in
[E], sed tamen
a D prius esse removendum C, si quidem ei inest.
Quodsi insit, seu si
D oo C+F,netEoo
C+F+B–C.Hocest(per3o)Eoo'F+B
Unde E fit res positiva, posito F et B esse positivas. Sed si C
non insit
ipsi D, manet etiam E res semi-privativa.
(32) Omnispositio qua~inest in E sit G, et omnis privatio qua: inest
< in E > sit C; sic ut sit E oo G C. Jam omne quod communeest
ipsi G et C sit H. et sit G oo H+ L, et C oo H+M. fiet E co
H+L
H M seu (per 30) E oo L M. et L atque M nihil amplius habe.
bunt commune; quodsi jam L et M
(incommunicantia) ambo sint aU.
quid positivum, erit E res semiprivativa. Sin sit M oo Nih. erit E oo L,
seu E erit res positiva,si scilicet id omne quod inest toti
privationi C insit
etiam positioni G; denique si sit L oo Nih. erit E oo M, seu.E erit
res privativa, si nempe omne quod est in tota positione G insit etiam
privationi C.
(33) Hic cuicunque apponi potest privatio cujuscunque, est instar
postulati, sit A, et B, scribi potest A B.
65 recto. j (34) Si A + B oo D + C, < et A oo D > erit B oo C. Seu
quibus apponendo coincidentia fiunt coincidentia, ea ipsa sunt coinci-
dentia. Imô non sequitur nisi in incommunicantibus. J
Nam scribatur A + B A (per 33) erit B oo A + B D (per
30)
ergo (pro +A B substituendo coincidens D + C) fiet B oo A + C D
id est C (per 30) Ergo B oo C. Quod Erat Dem.
(3$) Si a coincidentibus auferas coincidentia fiunt coincidentia.
Si B oo C, erit A B oo D C". Nam si ad A B et D C addas
coincidentia B et C, fiunt A et D coincidentia. Ergo A B oo D C
per 34. Seu A–B + B oo D C + C (oo D oo A) et B oo C. Ergo
per 34, A–Boo D–C.
(36) Insunt in aliquo non tantùm partes sed et alia, ut circulo inest
non tantum quadratum inscriptum, sed et latus
quadrati inscripti. Qua-
dratum quidem est pars ejus, sed latus quadrati non est
pars ejus. Sed
t. Leibnizavaitd'abord<îcritA partout où il y a D.
&.Lire D.
3. Ici encore D a été substitué à A.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE 269
P
inexistente non potest discerni, nisi accedente consideratione PHtL., VII, B, u,
parsab alio 63.
similisvel congrui, de qua suo !oco*.
consideranda sunt contentaejusdem w~w~MM~M~M
~7) Speciatim
oo M~
interse. Si sit L in A et M in B, atque inde sequitur L non
dicenturA et M ~CMW«M~M~.
dicitur coincidere pluribus, ssepiusincommunicanti~
(ï8) Cum aliquid
intel-
intelligeresoleo. seu contenta ejusdem quae continens constituunt,
Ii~isoient incommunicantia.
oo C.
(20) Si A et B incommunicantia et A + B oo C, non erit A
Nam alioqui erit A + B oo A. ergo (per 1$) erit B in A. contra
etiam est contra Hypothesin. Communi
Hypoth.aut Berit Nihil. quod
sermone,si contenta incommunicantia simul coincidant continenti, non
poMstunum eorum coincidere continenti.
Si A et B nihil habent commune, itemque L et M, et A non sit oo L,
nec Berit M.
Si L et M habent aliquid commune et A + B sit oo L + M, poterit
esseAoo L, licet B non sit oo M, ut si A + B oo A + B + A, et si
Lsit A etMsitA+B.
Si A et B incom. item L et M, et nullum horum coincidat ulli illorum,
non potest simul utrumque utrique inesse, sed si A inest L, non
f 1 f
[injentB in M.
(~o) Si A + B + C oo L, singula contenta, ut A vel B vel C, voco
contentaco~M~ ipsum autem L c~~M~w.
Coincidentia assignare talia Efficere ut ab ipsis detrahendo eadem
residuanon coincidant.
G+M+M+HooG~M+H ) l
A B A )
(41) Si M est in C et N est in C, erit M + N in C, seu cui singula
insuntetiam ex ipsis constitutum inest. Nam quia M est in C, ergo
M+Roo C.SimititerN+Soo C.ErgoM+R+N+Soo C+C
oo C. Ergo (per 11) M + R + N + S oo C. Ergo M + N in C. Quod
erat dem.
(42) Si M est in A, et N est m B, erit M + N m A + B. seu consti-
1. V.Phil.,VII,a~; J~t., VÏÏ, 274;et La Logiquede f~t&M~,p. 30G.
2. Ufautsansdoutetire B.
370 KSSA!$
DE CALCUL
LOGIQUE
P!L<, V!I, B. H,
Il, tutum ex contentis inest constituto ex continentibus. Hoc ita
65. demonstro
M est in A (ex hyp.) Ergo in A + B (per 24). Similiter N est in
B r
(ex hyp.). Ergo N est in A + B (per 24). Jam si M est in A + Bet
<
N est in A + B, erit (per 4:) M + N in A + B. Quod crat dem.
Si A sit in B et B sit in A, tunc A oo B. Nam A oo B + L et
B oo A + M. Ergo A oo B + A + M.}
(43) Si L est in A + B et L non est in A, nec in B, poterit assumi
L oo M + N, sic ut sit M in A et N in B. Vel familiari sermone, si
quid
sit in constituto, nec sit in uno constituentium, erit partim in uno
partim ]
in alio. Hoc ita probo, quia alioqui etiam si quis cognosceret omnia
qua?sunt in L, non posset ostendere L esse in A + B, cum tamen omnis
veritas ex cognitis rebus ostendi possit Sed quia haec ratiocinatio abest il
1'
;o. a rigore demonstrationis, possemus hanc
65 verso.
propositionem assumere instar
axiomatis, sed prasstat tamen quaerere demonstrationem, quia hucusque
omnia demonstravimus. Sed ad hanc rem novis opus est considera-
tionibus quas nunc exponemus.
(44) TM~M~~M M~Mw voco quod ita inest, ut nihil ipsi amplius <
insit, seu si L sic inexistens ultimum, et assumatur A + B oo L, erit
A oo B oo L. Tale est punctum in spatio, instans in tempore.
[(4$) Postulatum]
et p
VidendumquomodoX et X différant,scilicetut aliquod quodcunque 70.
PMt~ VII, P, H,
sit X simpliciter. Haecmelius
sed id contingit per accidens, et velim qui
examinanda.
Mopropositionibus Existentialibusj
seu notiones, licet
Prxstat expressio propositionum per universalia
hœcmethodusetiam procedat De individuis quae poni possunt.
Videamusan modus efferendi propositiones Logicas per Terminos,
in
accedentetantum Ente et non Ente, procedat etiam propositionibus
existentialibus
sit sermo, nempe non
Subjectum déterminât de quibus individuis
de aliisquam subjecti. Itemsubjectum est à quo incipit cogitatio. }
seu pius pauper est existens. 7~ verso.
t Verbi gratia Quidam pius est pauper,
Omnis
Nullusjustus est derelictus, seu justus derelictus est non existens.
tribularas est non existens. Denique quidam
plustribulatur, seu pius non
non pauper est existens. Videndum an
pius non <:stpauper, seu pius
ut maneat Ens vel non
posjet etiam existens transferri in terminum,
Ens.Ut pius pauper est existens, dabit pauper existensest Ens seu
possibile.
Sic justusderelictusexistensest non ~M, seu impossibile, scilicet impos-
sibilitateHypothetica, posita scilicet jam existentia seu série rerum.
Pius a-istensnontribulatus est non ens, seu impossibile, seu pius exis-
tens tribulatus est Ens necessariuln.
Piusexistensnonpauper est Ens seu possibile.
Sed inquies i'ta introducetur necessitas. exempli gratia Omnis homo
est non
peccat,sumta propositione pro existentiali Homo non peccans
existens.seu homo existens non peccans est non Ens sive impossibile.
Id est postremo Homo existens peccans est Ens necessarium. Sed intel-
et hoc
ligenecessitateconsequentis, scilicet posita semel bac rerum serie,
exis- 7 recto.
semper notat 'co existens adjectum, facit enim 1 propositionem
tentialem,qua: involvit rerum statum. Hac igitur formula ego designo
necessitatemconsequentis. et ita universalem servo in enuntiationibus
tractandis.nam et contingentes ex hypothesi existentiae rerum sunt
necessarise.Quemadmodumimpossibileest adimi Codro pecuniam, posito
Codrumnullam habere. Itaque [apud me] propositionem necessariam et
p. 35o, 358.
Cf. PittL.,VII,B,H,3 (t" &oût1690).V. La Logiquede Z.et&Mt~,
2~'a ESSAISDE CALCULLOGIQUE
P)Ut~ YH, B, u, contingentem ita distinguo. Circulus isoperimetrorum maximus est Ens
7".
necessarium. Homo peccator non est Ens necessarium. neque enim ulla
reperiri potest demonstratio hujus propositionis, omnis homo peccat,et
ratio cur revera contingat omnem hominem (intelligo nunc visibiliter in
terris degentem) peccare, pendet ex infinita quadam analysi, quam solus
DEus intelligit; ita ut contingens essentialiter dinef~t à necessariout
surdus numerus à rationali. Utrumque tamen aequè certum seu DEo
priori seu per causas cognitum est. Utrumque vi terminorum verum est
seu pr.)cdicatumutrobique inest subjecto, Tam in necessariis quàm con-
tingentibus. sed nulla resolutione pervenitur ut alterum in alterum abeat,
7ï verso. seu ut quaedam quasi commensura- 1 bilitas obtineatur. Verùm cum
dico Homo peccator existens [est] necessarium, quid intelligo; tunczo
existens addit aliquid nempe Hominem peccatorem intelligi quaUsin
mundo nunc reperitur, qui cum ex hypothesi sit peccator, utique homo
peccator est necessarius1.
Ista enuntiatio Homo peccator est peccator, quae est identica, bene
quidem enuntiari potest per 'co impossibile et contradictionem, sed non
aequè commodè per T~ necessarium. Nam priore modo fit Homo
peccator non-peccator est non-Ens. Sed si dicas Homo peccator peccator
est Ens necessarium, oportet prius duplicationem distingui nempe
Homo peccator peccator est Ens necessarium. alioqui putet aliquis pro
Homo peccator peccator est Ens necessarium posse scribi Homo pec-
cator est Ens necessarium.
Sic Omne animal est animal fiet Animal animal est ens necessarium,
non tamen hinc sequitur Animal esse Ens necessarium. Ex his videtur
non posse semper pro pluribus terminis aequivalentibus sibi appositis
unum poni. <~ imo non dicendum animal animal est Ens necessar. sed
non animal non animal. >
Est de individuis enuntiatum, significare solet existit, ut Petrus est
vivens. Possunt tamen aliqua enuntiari de individuis quse nec sunt nec
erunt nec fuerunt, ut Argenis polyarchi est rationalis; vel Archombrotus
homo est animal. In veris individuis existentibus omnes propositiones
etiam essentiales sunt simul existentiales.
7t recto. fieri possunt demonstrationes
1 In seriebus infinitis Mathematicis
etiamserie non percursa. Sed hoc in serie contingentium, circa veritates PtH! VII, B, n,
7'.
contingentes,fieri non potest, adeoque solius est DEI. jJ
PmL.,VII, B, n, ~3 (2 p. in-fb!.). ]
PHÏL., VII, B, Il,
73.
Suitede détiniïions des catégories logiques et mathématiques.
Magnitudoest numerus partium determinatarum.
1. Cf.Generales § ï86 (PutL.,VII,C, 3t recto).
7M~MM!t:oMe~
'NÉMTS CE LEtBNtZ. l8
2~4 NOTES DE CALCUL LOGIQUE
P<UL.,VÏÏ, B,!t, '< P<w~ est ordo percipiendi sive sentiendi distinctus ac
73. perfectus vel
potius relatio secundum hunc ordinem.
C~r<f ut A.
[C/~r~] <~ ~~<HM ~> Negativus Non A.
A~ repetitum tollit se ipsum ut Non-Non idem est ac si Non stet plane
omissum. Et Non-Non A idem est quod A.
~WTM~~ A oo B. quorum scilicet alter in alterius locum substitui
pot<:st. Hinc si A oo B, etiam erit B oo A <; et si A oo non C, erit
C oo non A~> etsi A co B et BooC etiam erit AooC. item, si A co nonC
et C oo D erit A oo non D.
D~MK~M~ ut A non oo D unde etiam D non oo A. Et si A oo nonC
erit A non oo C, < et contra si A non oo C erit C non oo A. > 1
Continensvel M~M~M esto A, contenta seu quae insunt ipsi A sint B
et C, dicetur A oo BC. <( Intelligentur autem B et C conjungi per cha- 1
racteristicam aequiformem(v. g. per additionem multiplicationem pnedi-
cationum, ubi loca commutari possunt, non per disquiformem, ut si B
et C conjungantur per divisionem seu si A oo B C, ubi non licet com-
mutare. ) >
Contenta autem omnia simul dici poterunt cointegrantia, <~ scilicetsi
B dicatur contentum, erit C ipsi cointegrans respectu A. Cointegrantia
autem simul dicentur valor, et si plura sint cointegrantia, ut A oo B.C.D,
d!d[tur] poterit B esse cumC vel cum D, licet B et C non sint cointe-
grantia. >
Dicetur et C adjici ad B, et licebit fortasse cum sumi generalius
pro omni conjunctione characterum, etiam disquiformi, cum vero sibi
PHtL., VÏI, B, M, Membrum erit terminus quiUbct, vel in recto vel obliquo positus,
74. valore aliquo exprimibilis. Membrum continere potest aliud membrum
in recto et in obliquo, cum scilicet variatur modus relationis.
Dantur varia relationum gênera, ut characteribus diverso modo
utamur. Dantur rcIaHonesquaedam et signincanones in infinitum repli-
cabiles etrenexae'.
t. V. La Logique de Le~Ht-f, p. 435, note ï.
MNGUAQENERAMS ~77
PML.,VII, B, m, 3 (2 p. in.8"). I
PHÏL.,VII,B,ÏH,3.
Lingua generalis.
Febr. 1678.
M,e ce, ci X1
2~8 UNGCA GEKERAUS
PM~V!B,ïH,3. Quoniam vero in numeris non est tot opus elementis, sed tantum
numeris
i. 2. 3. 4. $. 6. y. 8. 9. 10. ïoo. ïooo. ïoooo.
quodsi sic i
1 10 100 ÏOOO ÏOOOO
i. 2. 3.4.5. 6. 7. 8. 9.
erit ~o~~M seu MH~
8i374 8:374
Nam hoc modo patet syllabis utcunque transpositis eandem manere
vocem2. Unde ingens variationum campus et allusionum ac poematum
elegantissimorum salvo sensu praesertim cum et duplicare liceat alicui
literas, et adhibere diphthongos. Adde syllabasquaeper consonastermi-
nantur, poterit fieri ut .consona ex fine sit signum finis vocis. Nam id
quoque expnmendum.
Nota M~/<ww erit tam
intelligibilis quam ~M~< assueto huic
linguœ, ut in numeris non minus facile intelîigimus dicentes i tausend 300,
vier siebenzig achzig tausend, quam dicentes achzig tausend i tausend 3
hundert siebenzig vier Hinc merœ variationes. Item aliquando majoris
compendii causa cum vox aliqua saepe recurrit, pro ea substituemus
minorem ejusdem novenarii. Nam proba novenarii pulcherrimi hic usus
erit ad ratiocinationes comprobandas. Adhiberi possunt signa varia affec-
Lingua universalis.
Dandaetiam opera est ut sit grata hominibus; itaque talis esse potest,
ut in Musica consistat et intervallis, ut ba. bo. ~Mexprimente a
numerum;e, ejus quadratum; i, cubum, o quadrati quadratum, u
123456789
surdesolidum,et adhibitis literis prseterca b. c. d. f. g. h. m. n. exhi-
berijam novem numeros ï. 2. 3. $. 6. y. 8. 9. Itaque his literis scribi
possentomnesnumeri et quia exempli gratia humida significaret
600000
8 000
3
ubi patet idem esse humida et ~~M~ï. Adde adhuc majorem varietatem
si utamur progressione dyadica, ubi non nisi Unitates et o exprimunt
numerum, reliqua sunt situs diversitas, fere ut in Musica; ubi toni et
intervalla. Ob tantas varietates posset lingua sic efformari, ut facile cui-
t. Ici Leibniz s'est trompé humida vaut 60 8o3 ou bien 608 030. L'erreur vient de
ce que les voyelles a, e, <, o, u représentent ici les puissances de to(ï0t to0) 1000~
to ooo, too ooo), tandis que dans le fragment précédent (Lingua generalis) elles
représentaient les unités décimales (t, 10, ïoo, iooo, toooo). Cette confusion tend à
prouver que les deux fragments sont de la même époque, ce qui ressort du reste de
l'analogiede leur contenu.
3So DE GRAMMATICA RATIONALI
PHH.VII,B,!M,7.
[Adverbiasunt quasi adjectiva verborum]
Verba possunt resolvi in nomina. Petrus scribit, id est est scribens.
Undeomnia verba reducentur ad solum verbum substantivum.
Reducendaomnia alia ad ea quae sunt absolute necessariaad sententias
animiexprimendas.
In cogitando reducuntur omnia ad qualitates sensibiles, tum internas,
ut calorfriguslux, tum externas, ut <; essentia, existentia, > cogitatio,
sensio, nihil, unitas, multitudo, identitas, < diversitas >, extensio,
duratio,situs; voluptas, possibilitas, actus hoc.
Res est, non est. Res est possibilis. Existens cogitans, sentiens. una.
Eadem. extensa. durans. sita. grata. Ïaeta. [agens].
In lingua notanda ea tantum quas per regulas constitutas explicari non
possunt,item phrasium condendus est catalogus, quas prae caeteriscele-
brantur
Ars memoriae.<
Ici Leibniz donne un moyen mnémotechnique pour retenu une suite
quelconqued'idées en la rapportant à une série ordonnée de personnages
bienconnus (patriarches, apôtres, empereurs). Il donne comme exemple
la sériesuivante
Johannes equus mulus bos leo
Julius Augustus Tiberius Caligula Claudius
echo canis asinus fornax
Nero Galba Otho Vitellius.
Grammatica.
Videtur ~M~~ inutilis in Lingua rationali. Persona accipit etiam
nominibusex sententia Vossii. Nam Titius significatvel ego Titius, vel
illeTitius. Vocativi semper personaBsecundae.
Varias~ïM~M~~ inutiles.
Comparatioetiam pronominis, ut ipsissimus. Possit et verbis tribui,
ut summe currere, currissimare; si jocari libet.
Cf. PatL., VI, t2, f, M; VII, B, t0.
3. Cf. Ana(ysis MM~M<M*MM, « septembre 1678 (PHtL., VII, C, 9-10).
SUR WILKÏNS
·
PHtL.,VÏI,B,!u,8. 8. ~M~ nota rei sub temporel Rêvera verbum est
quod involvit
affirmationem aut negationem.
Omnia verba activa vel passiva, quae involvunt
statum significant neutra. Ad activa vel mutationem; at ou~
passiva videntur et referri posse,
quae negant actionem vel passionem, ut abstineo.
Gerundium, studio adeundi patrem, idest~ou adire
patrem.VM.
pacem Trojano a rege petendum
Supina in eo similia spectatum ludos, id est ad -cospectare ludos.
Tempora <: in verbis > accurate explicanda. [hem] casus in nomi-
nibus.
Suit une étude des différents
temps du verbe en latin, qui se termine
ainsi
Differentiaapud Gallos inter hxc duo Il a fait cela, et, il fit cela.
ccr~rum regionum excludi deberent. Quod vero ait, F PHtL., VU, B, !M,
alioquiet planta si
I o.
exprimi posse, id fateor; sed respondeo
hxc si opus paraphrastice
cbaracterphilosophicusrecte constitutus sit ipsam paraphrasticam expres-
molimine vocem exhibere
sionem contractam sine ullo alio novo
debere.
PHÏL.,VII, B, !M,
pHiL.,VII, B, ïn, t3 (un coupon.) t3.
Copied'un passageextrait de
WiUiamMarshall Dr of Physick in London, in the first answer
ofhisbook entitled Answers upon several heads in philosophy, London,
Putem huic scopo inservire Verso.
1670.8'. pag. 14. Habeo librum. (Verte)
etiam posse Becheri characterem universalem, in quo promittit unius
dieiinformatione ita scribere aliquem docere, ut ab unoquoque in sua
charac-
linguaintelligatur, adhibitis scilicet Lexicis qui numeros (pro
teribusuniversalibus< hic > sumtos) in quaque lingua interpretantur.
Eademautem opera pr~estare potuisset, quod erat adhuc mirabilius, ut
modo
quisposset in [sua] < quaUbet > ipsa lingua ignota scribere;
Lexiconquale opus est, cum paucis quibusdam prasceptis necessariis
dentur.Quaeut dixi intra diei spatium disci possunt.
P<!M<VII, B, Mï,
!5.
PuïL., VII, B, tu, ï5 (un coupon).
Extrait du Journal des Sçavans, t3 juin 1680. (Discours de M. Char.
pentier sur le Dictionnaire de /c<cyMM~~M~Mc).
Ergo3 M 3 ~cit 9.
Notandum autem est, linguam hanc esse judicem controversiarum,
sed tantum in naturalibus, non vero in revelatis, quia Termini myste-
riorumThéologie revelatas non possunt recipere analysin istam, alioqui
ullum in HUsesset mysterium. Et quoties
perfecteinteHigerentur, nec
vocabulacommunia ex necessitate quadam transferuntur ad revelata,
alium quemdam induunt sensum eminentiorem. Itaque qui termini
combinaripossint secundum &cuTCM<y~uY~~6vcMv Ecdesix
dennitionibus characteribusque
judiciorelinquendum est, non ex usitatis
ducendum* ·
Si characteres quoslibet molirer, sive effabiles, sive non, faciliora
multaessent, Uceret enim characterum partes variis lineolis connectere,
et ideo sonus prior
quiasimul in charta visuntur, cum soni evanescant,
adposterioremreferri non queat, nisi aliquid in se habeat [similepriori]
respondensei quod fuit in priore. Itaque errat Dalgarnus, qui putat
sque facile esse Linguam et Characterem Mutum comminisci. Itaque
non abhorreo a tentando primum charactere. Hoc enim perfecto deinde
fortead linguam licebit progredi facilius
24 verso.
Putem aliis casibus eliminatis genitivum, qui simplicissimum con-
tinet obliquitatis respectum, posse retineri. Nam accusativus quem regit
verbumpotest mutari in genitivum quem regit nomen verbale. Ita Ego
laudoTitium, idem est quod Ego sum laudator Titii.
Pwt. VU,
a5.s6.
B, jn, PHH. VII, B, m, 25-26 (~ p. in-fol.).<
GnMMM<~C<P
cogitationes.
to.
a 5 recto. Définitions des parties du discours.
Nomen < quibusdam est quod > rem sine tempore exprimit Hac
definitione pronomina erunt nomina, et participia non erunt nomina.
Nomen ideam quandam exprimit, nullam autem veritatem seu propo-
sitionem. Hoc sensu pronomen et participium sunt nomina.
Omne verbum consignificat tempus. Edam nomen potest consigni-
ficare tempus, ut participium acturus, amaturus.
An sint verba quas non agunt, ut sum, vivo, curro. an semper subin-
telligi debeat accusativus, ut vivere vitam, currere cursum, disputari
potest. Scioppius affirmat, mihi minime necessarium videtur, nam ex
verbo sum, quod accusadvum non habere ipse Scioppius fatetur, cum
aliquo nomine statim fieri potest verbum, ut sum aeger; aegroto sum
sanus; valeo sum bonus; bon.o.
t. Cf. PtHL., VII, B, Mï, 4.
3. V. Nouveaux Essais, III, H, § t.
3. Cette dé6nition du nom et celle du verbe, qui suit, sont d'AMSTOTB(Po~-
tique, § 20).
GRAMMATtC~S COCHTATtONES S&~
) Diverse plane nature particulae male sub adverbii appellationc Pt PHH. VII, B, !H.
miscentur; nam exempli gratia an. adverbium interrogandi quidnam .36 recto.
communehabet cum adverbio fortiter, id est cum fortitudine? Itaque haec
quaevocant adverbia interrogandi malim referre ad conjunctiones. Haec
tamen diligentius consideranda.
Omneadjectivumhabet substantivumsimUeexpressum vel suppressum.
Genitivusest adjectio substantiviad substantivum quo id cui adjicitur
ab alio distinguitur. Ensis Evandri, id est Ensis quem habet Evander.
Pars domus, id est pars quam habet domus. Lectio poetarum, id est
actus quo legitur poeta. <~ Optime sic explicabitur >, ut Paris est
amatorHelenae; id est Paris amatet eo ipso Helena amatur. Sunt ergo
duaepropositionesin unam compendiose collectas.Seu Paris est amator,
et eo ipso Helena est amata. Ensis est <; ensis > Evandri, id est Ensis
est supellexquatenus Evander est dominus. Poeta est lectus quatenus
lUevel ille est legens Nam nisi obliques casus resolvas in plures pro-
positiones,nunquam exibis quin cum Jungio novos ratiocinandi modos
fingerecogaris.
1 In Grammatica rationali necessarii non sunt obliqui, a6a verso, fin.
nec aliaeflexiones. Item careri etiam potest abstractis nominibus. Ad
flexionesquidem vitandas circuitu opus est, sed tanti est ratiocinari
compendiose,etsi non compendiose te enunties.
PH~ VII, B, t!
Ad; Ex, In, Antc, post, prae,pro, secundum, juxta'
27. supra, super, ia&a
sub, praeter, trans, uhra.citra, tenus.
<
cNicacKe causa, ut idem bis dicerent atque inculcarent. Conjunctioncs 1PwL., VII, B, m,
40.
quae periodos periodis connectunt sunt non-regentes. Modi afficiunt
copulamverbi, seu modumamrmandi.
Tempuset locum possunt ingredi non tantum verba, sed et nomina.
Ut in participiisvidemus, quae nihil aliud quam nomina sunt a verbis
derivata,abjiciendo copulam et retinendo tempus Opin et adverbia
possenttempushabere, ut si fingerem adverbium ~~J~ id est quod
nonstatimridiculum est, sed aliquando fiet ridiculum, quale erat insigne
sanorum, quod pictor facetus splendidum et eîegans fecerat, sed colo-
ribusaquosis,qui ubi evanuere, apparuere oleosi, in quibus capra, quam
illiin contumeliam sui accipere in Germania soient. Posses dicere hune
hominempinxisse rem ridiculuram '< vel ridiculam futuram >, seu
pinxisseridiculurè, id est ridicule quoad tempus mturum.
Il est besoin de particules pour exprimer quasi pour résumer toute
uneproposition.
Discrimenadjectivi et substantivi in lingua rationali non est magni ~t recto.
moment! s
Tout substantif équivaut à un adjectif accompagnant Ens ou Res
Idemest Homo quod Enshumanum.
Siex Nomine substantivo fiat verbum, ex adjectivo fit adverbium
Omnia < in oratione > resolvi possunt in Nomen substantivum Ens
seu Res, copulam seu verbum substantivum est, nomina adjecdva, et
particulasformales.
Tempora nominum ut enim dicitur amatio, actus ejus qui amat, ~ï verso.
ita esset a<Mo~Mvel amaturitio ejus qui amavit, vel amaturus est. Ut
infinitivumbabet apud Latinos prasteritum, ita deberet et habere imper-
fectum.
RadixHebrasisest verbum, sed malim eam esse nomen, ut vita.. 4~ recto.
Leibniz fb me successivement tWM~ vivo, ~p~M, ytv~c~o, My~
Mrc, yn'~C~, vivificamentum, ~~M~M~M, W~M~OWM~,vitosus,
vitalis.
ï. Cf. PatL., VII, B, m. a5 verso.
2. Cf. PaiL., n, B,
III. 24 verso.
3.Cf.Pmt.VtI,B,M,ï2.
n
4.Cf.PmL.,Vn.B,m,7;!o.
MËMTS DE MtBtttZ.
~Q
2~0 POUR !<A ~ANGUE UNÏVERSELLE
PtHL., VII, B, H!, In pronominibus habemus quandam intensionem, ut ego, ~M~; tu,
4?.
~illc,illemctseuiUe~,ipsemet.
43 recto. j Circa proeposidonesobservandum videtur omnes in nostris linguis
usitatis originaric significare respectum ad situm, et inde <: tropo
quodam > transferri ad notiones quasdam meta<?ysicasminus imagi-
nationisubjectas*
49 recto. ) Numeri cardinales unum, duo, tria. Horum adverbia semel, bis,
ter. Ordinales primus, secundus, tertius, adverbia primo, secundo,tertio.
DM<n~<M bini, terni. Co~tM ternio, ein duzendt. MM&tM:
simplex, duplex, triplex, simplus, duplus, triplus. DN~KMsubduplus,
subtriplus; seu triens, pars tertia,~ïe~ duo trientes, duplum subtriplum.
repraesentatur per fractionem, re ad quam ratio est repraesentata
per unitatem.
Habendi characteres omnium literarum prout in variis gentibus expri-
muntur, ad designanda nomina propria.
Lingua philosophica ludendo optime docebitur, inveniatur ludus qui-
dam ingeniosus, cujus exitus habendus ope characteris hujus vel Hngue.
Malim linguam quam characterem, posset lingua scribi characteribus
communibus Ubi Europaei eam probaverint, facile et alii probabuntet
discent. Itaque poterat Wilkinsius suis characteribus supersedere, qui
magis deterrent.
Declinationum et conjugationum inutilis multitudo Inutile llexiones
habere in adjectivis, nam satis habentur in substantivo adjecto; eodem
modo Numerus inutilis in verbo, satis enim intelligetur a nomine
adjecto. In Hebraico, Syîiaco, Chaldaico, Arabico et Aethiopicoverba
edam habent genera, quod satis incongruum Edam personae~verborum
possunt esse invariabiles, sufficit variari ego, tu, ille, etc.
A in B A apud E
C circa A E cum D
A intra C A inter D et E
E extra D A ante E
E post A
Propositiouniversalis affirmativa
OmneB est C
< B
Omnis homo est animal
c
designatïo
designatio [
quaeostenditomnes homines in omnibus animalibus essecomprehensos'.
Sed quia propositio non est simpliciter convertibilis, hinc oportet rec-
tam B 3 esse majorem, non enim omnia animalia vicissim in omnibus
hominibus continentur; <: sed tantum quidam animalia, partemsdHcet
ipsius B contineri in A>
Propositioparticularisnegativa.
Q~oddamBnonestC (B
Quidamhomonon est Rusdcus C
Non produximus<; dextrorsum > rectam B ne inde inferatur con-
versio, et concludat aliquis quendam Rusticum non esse hominem
propositioenim particularis negativa nuUam habet conversionem.
Notatu dignum hic apparet, in propositione affirmativa, sive univer"
sali sive particulari, vi fbrmse praedicatum non totum affici, sed parti
tantumpraedicaeiinesse subjectum sive totum in universali, sive pro sua
parte m particulari propositione. Sed in negativa propositione totum
i. Leibniz
veutdire que a pars » inclut «totum », c'est-à-direque la particulière
comprendl'universelle
commecas spécial.
a. Lire C.
294 DE FORMEE LOGÎC.E COMPROBATÏONE
ï verso.
FIGURA 1.
Barbara
A OmneCestB B
A OmneDestC c major
j conclusio.
A E.OmneDestB D minor
< Nempe omne D quod est C >
Lineae punctatas connectunt Hneas proximas
significantque enuntia-
tiones factas ex medio termino et altero extremorum. Sed linea tractu
continuo facta significat conclusionem. in minore termino C
duplex
lineola, si totum terminum occupat, universalis est propositio, sin
minus, particularis.
~~n
A Omne CestB B~
A Omne DcstC c; i
1 E.Q~oddamDestB Dll
< nempe quoddam D quod est C >
Non differt schema a priori, nisi sola recta continua conclusionem
significante, quas a conclusione minus abscindit quam necesse est.
c~
E NullumCestB B
A Omne DestC C
E E.NulIumDestB D
< nempe omne D quod est C >
ï. Cf. PHIL.,VI,t4,§6.
2. Lire D.
PER LÏNEARUM DUCTUS 29 5
Celaro PH!t.VII,B,ÏV,t.
E NuUum C est B B-
A Omne D est C c
0 E. QuoddamD non est B D
< nempe quoddam D quod est C >
D~M
A Omne C est B B
1 QuoddamD est C C
I E.QpoddamDestB D
nempe omne D quod est ~mj C.
Ferio
E NullumC est B B
I Qu. D est C C
0 E. Qu. D non est B D
FIGURA II
Cesare
E Null. B est C
A OmneD est C
E E. Null. D est B
Idem schema pro
nempe omne D quod est [in] C
Cesare et Celarent.
C~~o
E Null. B est C 1 B-
A OmneD est C C
0 E. Qu. Dnon est B 1 D
nempe quoddam D quod est C
L~~M~f~ 2 recto.
A OmneB est C B
E Null. Dest C C
E Erg.Null.Dest B D
nempe omne D quod non est [in] C.
~9~ M FORME LOGICIE COMPROBATIONE
PM!L.,VÏÏ,B,tV,Z. Camestros
A OmneB est C B
E NuH.DestC c
0 Erg.Q~.DnonestB D
nempe quoddam D quod non est C.
jr~wc
E NuILBestC B
1 Qu. DestC c
(3 Qu. DnonestB D
nempe omne D quod est [in] C.
Baroco
A Omne BestC B
0 Qu. D non est C C1
0 Erg. qu. D non est B D
nempe omne D quod non est [m] C.
FIGURA TERTIA
Darapti
A Omn.CestBB B
A Omn. CestD C
1 Erg. quodd.Dest B D
nempe omne D quod est C.
.M~M
E Nutl.Cest B B
A Omn.CestD C
OErgoQp.DnonestB D
nempe omne u quo<test (J.
D~~M
1 Q~CestB B
A Omn.CestDc
1 Erg. Qu.Dest B D
PER LINEARUM DUCTUS 2 97
jD~M! PHÏÏ.VI!,B,ÏV,2.
B
A OmoeC est B
I QM. CestD C
I Qu. DestB D
nempe omne D quod est C.
Disamis > mereretur venire ante Darapti, et Bocardo
j Datisi < et
< et Ferison> ante Felapton, quia Darapti sequitur ex Datisi vel ex
Disamis,et Felaptonsequitur ex Bocardovel F<'n~M.}
Bocardo
0 Qu. C non est B B 1
A Omn.CestD c
0 Qu. D non est B D
nempequoddamD quod est C.
J~~CM
E Null. Cest B B.
1 Qp.CestD c
0 Qn. D non est B D
nempe omne D quod est C.
FIGURA QUARTA
Co~~
A OmneB est C B
E NuU. C est D C
E NuU. D est B D
nempeomne D quod non est C.
Fessapmo
1 E Nullum B est CC B.
A Omn. C est D C
0 Qu. D non est B D
nempe omne D quod est C.
Fresisom
E Nul!. B est C B_
1 Qu. C est D c
0 Qu. D non est B D
nempe omne D quod est C.
PropositioUniversalis~f~~M.
anima! ta!e
Omnis homo est animal ) B –1_ Homo
Omne B est C )C~ 1 Homo idem est quod
animal animal tale.
Propositioparticularis affirmativa.
Quidam homo est sapiens Sed hanc vidéo ut notionaUter expri-
Quodd. B est C )matur plane <a!iam> in formamredigi
debere. Nempe formanda est notio non sapientis talis et
negandum est
eam homini aequivalere. Ita prodibit talis expressio Homo non est
non sapiens tale. Propositio Homo est non sapiens, est universalis
affirmativa < (qualis mox fiet ex universali
negativa) > sed eam
negatur esse veram.
PropositioUniversalisNegativa est
Nullus homo est lapis
Null. B est C
Hase redigitur in aliam formam, nam fit inde
Homo est idem quod non-lapis talis.
B non-lapis talis == Homo
C non-lapis
PHu.VH,B,tv,3. Pf~. t/M~. Omnis homo est animal. Ita stabit Homo MCM animal
non est seu non datur.
Prop. P~K-. Qu. Homo est sapiens. Ita stabit Homo sapiensest
seu datur. t
P~. Neg. Nullus homo est lapis. Ita stabit ~WM lapis non est.
Prop. Partie. Neg. Quidam homo non est sapiens. Ita stabit Homo J
non sapiensest.
Videamus an hinc duci possint ratiocinationes
syllogisticm.
Barbara. Omne C est B. Omne D est C. Ergo omne D est B.
C non B non est. D non C non est. Sed quomodo hinc
concludemus:
D non B non est ? Ita haec quoque
expressio non est apta ,i
Redibimus ergo ad oequationes et quidem Universalis
expressionem < priorem > tenebimus. OmneC est B, id est C ==YB.
Ansic Omne C est B. C==BC. Qu CestB J
Sed /M:~CM~~ affirmativa Qu. C est B sic
exprimetur
XB=YC.
UniversalisNegativa Nullum C est B, sic exprimetur
C ===Y non-B ut ante.
Particularis Qu. C non est B sic exprimetur
XC==Y. non B.
Sic jam procedet demonstratio syllogismorum
Barbara Omn. C est B. Om. D est C. Erg. Omn. D est B.
C==XB D==YC Ergo D==YXB.
Celarent Nullum C est B. Omn. D est C. Ergo Null. D est B.
C == X non B. D == YC. Ergo D==:YX non-B.
D~rM: Omne C est B. Qu. D est C. Ergo Qu. D est B.
C==XB VD==YC. ErgoVD==YXBquodprocedi:.
Ferio Nulium C est B. Qu- D est C. Ergo Qu. D non est B.
C==XnonB. VD===YC.Ergo VD=YXnon Bquodprocedit.
Barbari Omn. C est B. Omne D est C. Ergo
quodd. D est B.
C = XB. D == YC. Ergo VD = VYXB.
i. Cf. ~<aMf«! C<t~CMMJLo~tCt~HM~nM~, t<" août têgo (Pmt. 1
VU, B, H, 3).
pBRMUEÀRUMOuetus 3o3
Celaro: NuUum C est B. Omn. D est C. Ergo Qu. D non est B. PHtt.vn,B,ïv,3.
C==XnonB. D==YC. Ergo VD====VYX non B.
< recto.
t Noto quod hac expressione facile demonstratur subaltematio et
conversiouniversalis amrmadvae, et particularis affirmativae, sed non
œquefacile conversio Universalis Négative et Oppositio
Omne C est B, seu C==YB. Ergo quodd. C est B nam quia C = YB,
Ergo VC===VYB.fiat VY=Z, fit VC==ZB quod est subalternatio.
= VC. Ergo quia C = YB sequitur
Jam ex VC = ZB sequitur ZB
ZB=VCt.
SedNullum C est B seu C = X non B non facile dat B==Z non C.
nisiope syllogismi. Nempe in Cesarehoc modo
NullumA est B. Omne B est B. Ergo Nullum B est A.
A=XnonB. B===B Ergo B = Y non A.
Sedprius demonstrandusest modus Cesareper regressum, seu per prin-
cipiumcontradictionis, itaque supponenda contradictio. Sed haec quoque
existomodo exprimendi nostro non bene apparet. v. g. quod inter haec
NullumC est B et Qu. C est B [non datur medium] nec simul possunt
essevera nec simul falsa. Id non apparet ex hac expressione
C est X non B et ZC == YB.
Si ergo retenta expressione affirmativarum ipsam Universalem negati-
vamsic exprimamusNullum C est B id est XC non==YB, ipsa expressio
dabitcontradictionem < oppositionem cum particulari affirmativa. >
Undeet statim sequitur conversio YB non = XC.
Similiterparticularem negativam sic exprimemus Quodd. C non est
B, id est C non == YB. unde statim sequitur oppositio ad univer-
salemAff.
Hancexprimendi rationem applicemus ad Modos.
Barbaraest ut supra, ut et D~-Met Barbari.
Celarent Nullum C est B. Omne D est C. Ergo NuUum D est B.
(i) XC non == YB. (2) D ===ZC. Ex i est (3) XZC non == YZB.
Ergoex 3 per 2 XD non = YZB. Quod erat dem.
PHH.Vn,B,!V,4< Ferio Nullum C est B. Quodd. D est C. Ergo quodd. D non est B.
(i) XC non==YB. (2) VD = ZC. jam ostendendum D non===WB.
Nam si esset D=WB, foret < per 2 > VWB==ZC seu YB==ZC
contrai
Veniamus ad figuram secundam.
Cesare Nullum B est C. Omne D est C. Ergo Nullum D est B.
YBnon = ZC D = VC ostendendum jam XD non = WB.
Sit XD==WB et per 2 erit XVC==WB quod est contra i.
Camestres Omne B est C. Nullum D est C. Ergo NuUum D est B.
B ===XC YD non = ZC ostendendum est VD non ==WB.
Si esset VD=WB, tunc per i foret VD==WXC contra 2.
~<M~HO Nullum B est C. Quodd. D est C. Quodd. D non est B.
XB non = YC VD = ZC ostendendum D non = WB.
Nam si esset D = WB, tunc per 2 foret VWB==ZC contra i.
Baroco Omne Best C. Quodd. D non est C. Ergo Quodd. D nonest B.
B===VC. Dnon==XC ostendendum Dnon==ZB.
Jam si esset D = ZB tunc per i foret D = ZVC, contra 2.
Patet ex hoc calculo quod et aliunde constat, aut condusionemesse
particularem negativam, aut aliquam praemissarum esse universalem
affirmativam, alioqui nulla haberetur aequatio, adeoque nec substitutio
in calcule. }
Si D == ZB substituissemus in 2, prodisset ZB non = XC, quod
etiam est contra i. nam ex i sequitur ZB==ZVC. Notandum hune
modum duplici modo demonstrari. Conferendum nostro modo probandi
per regressum. Hoc in [.] locum habet et in aliis modis ubi plures
4 verso. aequationcs. Imb ostendit se hic 1tertiaratiocinatio seu regressus. nempe
ex 2 fit VD non = XVC. Ergo per i. est D non = XB. Ita notabile.
habetur secundum hune calculum aliqucm modum secundae ngurx
demonstrari sine regressu. Video idem succedere in Camestres,et in
universum ubi Univ. Aff.seu aequatioest in praemissis.Nam in Camestres
B XC. YD non ZC. Ostendendum est VD non = WB.
Ex 2 6t XYD non = ZXC non = (per i) ZB. seu XYD non ZBut
desiderabatur. Imô et in Festinores videtur procedere, ubi nulla univ.
aff. in praemissis.
PER UNEARUMDUCTCS 3o5
bncuïn.Nempe sciendum non licere literam adjungere quam non constat PHM.~VÏÏ,B,tv,5.
PHM.VIÏ,B,ïv,5. An invenendo sic CB non = BC. ergo C non == BC. Ergo < com-
binando > CD non == BCD ergo (per 2) D non= BD.
Video nempe combinationem semper fieri posse in negativis, ut si sit
C non ===BCdico D adscribi posse utrobique ut fiat CD non = BCD.
nam si ponas D esse incompatibile cum B, respondeo quid tum? tanto
magis enim neganda propositio in qua hoc absurdum. Sed in negadvis
omittere candem utrobique literam non licet, fortasse quidem ex ea
ipsa
litera ascripta oritur incompatibilitas et ratio negandi. Ergo tandem
habemus prseclaram calculi regulam in affirmatione coincidentimomit-
tere utrobique eandem literam licet, ascribere eandem nisi de combi-
nabilitate constet non licet. Sed in negatione coîncidentise ascribere
utrobique eandem literam licet, omittere non licet, nisi <~ rursus > de
ejus cum caeteriscombinabilitate constet. Ita enim constat ob ipsam non
ncri negationem.
N. B. Imô subest error, ut mox dicetur. J
Patet etiam hinc etsi regressu negativa demonstretur assumendo oppo-
situm, tamen hac methodo dum combinatur in negativis, eam directè
posse demonstrari ut vel in hoc exemplo patet sic. In CelarentCB non
==BC per i < ibi >. Ergo CDB non = BCD. Ergo per 2. ibi. DBnon
== BD. Et in Ferio. CB non == BC per i. ibi. Ergo BDC non = CBD.
sed DC = CD. Ergo D non == BD. alioqui ex DC = CD fieret eadem
praecedens coincidentia quae tamen negatur. ubi tamen video admisceri
aliquid indirectum. Praestat ergo oppositum négative probari.
6 recto. ) C~ Nullum B est C. Omne D est C. Ergo Null. D est B.
BC non===CB. D == CD. DB non = BD.
Si enim esset DB = BD, inde per 2 foret CDB = BCD et (omisso D)
BC== CB contra i.
Directè sic BC non == CB. Ergo CDB non == BCD, ergo per 2fiet
DB non = BD.
Video directe posse probari conclusiones negativas, cum in prœmissis
est universalis affirmativa. Itaque succedit in Celarent, Celaro, C~
non in Ferio.
Camestres.Omne B est C. Nullum D est C. Ergo Nullum D est B.
B == CB. DC non = CD. Ostendendum est DB non = BD.
Si esset DB = BD < tunc per i > foret DCB = CBD seu DC === CD
PERUNEARUMDUCTCS 3og
s
A Barbari Omn. B est C PHn.VH,B,tv,8.
A Onan.CestD
ï Ergo Quodd. B est D
A Celarent Omn.BestC
E NuU.CestD
E Ergo NuU.BestD
A Celaro Omn.B est C
E NuU.CestD
0 Ergo Qu. B non est D
I D~M Qu. B est C
A Omn. C est D
S
I Ergo Qu. B est C
1 Ferio Qu. B est C
E Null. C est D
0 Ergo Qu. B non est D
A Cesare Omn.B est C
E Null. Dest C
E Erg. Null. B est D
Cesaro ut Cesarepraeter Ergo Qu. B non est D.
E CamestresNull. B est C
A Omn. D est C
E Ergo Null. B est D
Camestrosut Camestrespraeter Ergo Qu. B non est D.
1 Festino Qu. B est C
E Null. D est C
C) Ergo Qu. B non est D
~?9 Qn.BnonestC
Omne D est C
Erg. Qu. B non est D.
i. Nous nous dispensons de reproduire les figures des autres modes, qui sontt
identiques aux premières renversées, avec cette seule différence que, comme
Leibnizvient de le dire, les paire~ de traits verticaux partent toujours du terme
supérieur. Il avait tracé d'abord des figures à traits doublés et même triplés, pour
indiquer les parties des termes affectées dans les prémisses et dans la conclusion
puisil les a barrées pour leur substituer des figures à traits simples.
Lire Qu. B est D.
3t~ DEFORMEE
tOGM~COMPHOBATtONE
,9
PM!t~Vn,B,!V,n. ~brmae, quàm apparet vi conclusionis. Nempe ~oritur ex~~a
sic < Barbara ait > Omne B est C. Omne C est D.
Ergo Omne
B est D. Ergo Quodd. D est B. < Itaque fit ~f~ > Omne C estD.
Et omne B est C. Ergo Qu. D est B. Hinc Baralip et Barbara
idem
schema habent, transpositis tantùm pra~missis, et reperitur iUaD
aux
sunt B esse ea omnia D quae sunt C. Et ideb in
Baralip conclusionem
habere majorem distributum non vi fbrmae propositionis, sed vi ~rm$
syllogismi. Interim suffecerit notari si spectemus regulas générâtessobs
ad judicandum de termino distributo vel non distributo; in
figuristribus
primariis majorem semper esse distributum in conclusione si sit di$tn-
butus in praemissa.Imô in omnibus modis excepto modo
Baralip.ubi
revera etiam vera res est, sed ex generalibus regulis non apparet. Et did
potest in universum regulariter terminum distributum in prxmissaesse
et distributum in conclusione, et in minore termino solos ex modis
per-
fectis Disamis et Bocardofacere exceptionem, in majore < ex omnibus
modis solum > Baralip exceptionemfacere videri, sed in speciemtantùm.
9 verso. ) Hactenus indagavimusquandonam Terminus sit minus restrictus in
conclusione quàm in proetnissa;sed generaliter dici potest terminumnon
posse -3 amplioremin conclusione quàm in pramiissa,alioqui id quodnon
venisset in ratiocinationem, ea nempe pars termini, quae in prxmissanon
afficitur, veniret in conclusionem. Nempe id solum de termino extremo
quod praemissaapplicat medio, id ope medii applicari potest ad alterum
extremum. Atque hoc est quod vulgb dicitur Terminumnon distributum
(universalem, totalem) in pramissa necposseessedistributumin conclusione.
Hinc quia subjectum propositionis Universalis distributum, ctpraedicamm
propositionis négative itidem est distributum, si conclusioest universalis,
Minorem propositionemesseuniversalem in figuris ubi terminus minorest
<M~ yM~~>subjectum,scilicet prima et secunda, et negativam, nempe
in figuris M~ minor terminus ~~<c~M~ J~M~ scilicet ~tiaet
quarta. Item sequitur, Si conclusioest negativa,majorempropositionem esse
negativam,nempein figuris ubimajor terminusest yM~M~~<«M,
scilicet prima et tertia; et universalem,nempein ~nj majortertninus
est ~M'/w~M~MM, scilicet secunda et quarta.
I. Lire ~p~c~t.
3t8 DEFONM~MCÏC~ECOMPROBATïONE .M~
PMM.~V! B, <vcidant aliqua ex majore terminorc aut minore. Unde neque enidetur
to.
ut coincidat aliquid minons et médit
Manifestum etiam est ex meris negativis propositionibus nil
sequi.
Nam sola exdusio ejus quod est in termine extremo ab eo quod est in
medio non infert utique <; ullam coincidentiam, sed ne quideminferre
potest ~> exctusionem ejus quod in uno extremo ab eo quod est in alio
extremo.Ponamusenim aliquem totum extremum coincidere toti extremo'
id stare potest, etsi uterque extremus totus
excludatur à toto medio. Multo facilius ergo
stabit, si partes tantum extremi et medii exclu..
mal.
'o~ duntur invicem. Et si exclusiones merae in
praemissis non impediunt tota extrema < totis > coincidere, mutto
minus impedient partem toti aut partem parti coincidere.
Demonstrandum etiam est conclusionem sequi prsemissamdebiliorem.
Et primum ostendendum est, si una prsemissarumsit particularis, etiam
conclusionem esse particularem. Idque in meris amrmadvis, quiaqux-
cunque negativa propositio revocari potest ad affirmativam prasdtcati
infiniti, et syllogismi hoc modo demonstrari queunt, ut moxostendemus.
Supponimus conclusionem esse affirmativam, quia omnia reduximusad
affirmativas. Quodsi ergo conclusio affirmativasit universalis, minorest
distributus in conclusione, Ergo et minor est distributus in propositione
minore, quas cum sit affirmativa, debet in ea esse subjectum, alioquisi
esset prœdicatumforet in ea non distributus. Ergo medius in ea est prae-
dicatum, adeoque medius est non distributus in minore prop. Debet
ergo esse distributus in majore prop. Ergo cum major propositio sit affir-
mativa, non debet in ea esse prsedicatum sed subjectum, sed si subjectum
sit distributum, propositio est universalis. Ergo major etiam est univer-
salis. Ergo in af6rmativis si conclusio est universalis utraque praemissa
talis crit, aut si alterutra praemissa est particularis conclusio eam
sequetur.
Pari fortasse modo demonstrabimus ex puris particularibus nil sequi
<quia sufficit id demonstrari in affirmativis.> Nam si ambaepraemissae
sunt amrmativas particulares, habeant ambae omnes termines non distri-
butos, Ergo medius non erit distributus m alterutra pr~missarum.
L~M~M&M~.
z. Leibniz a voulu dîfe Mt~orM.
PER UNEARUM DUCTUS 3ï9
ï. Lire oo S.
a. Ure non est p oo8. Dans ce paragraphe, Leibniz a substitué la forme « non
est y ao p ta forme À y ~on w
3. Lire Fr<p<<<M<<.
320 DE FORMEE LOGÏC~: COMPROBATIONE
PML., VU, B, tV, et (quia Null. D est C seu Nullum C est D) Omne C est non D.
tO. Ergo
Qu. B est non D. Barocoex Darii. Qu. B est non C et (quia Omne
D est C) Omne non C est non D. Ergo Qu. B est non D.
Da~ Qu. B est C (quia Omne C est B) Omne C est non D.
Ergo
Qu. B est non D. < vel si malumus residere figuram (quod in secunda
non licuit) in Darapti Omne C est B. Omne C est non D.
Ergo Qu.
B est non D. Bocardoex Disamis. Omn. C est B. Qu. C est non D.
Ergo
Qu. B est non D. Ferison ex Datisi. Qu. C est B. Omne C est non D.
Ergo Qu. B est non D. C~M~ ex Barbara. Nempe C~A~ ita stat
Null. C est B. Omn. D est C. Ergo Null. B est D.
Transpositis prxmissis
net Omn. D est C. Omn. C est non B. Ergo Omne D est non B. seu
Null. D est B, unde convertendo Null. B est D.
Fessapmout reducatur
ad Baralip, modum ejusdem ngurae, sola enim
qualitate ubique diffe-
rentem, oportet in universali negativa subjectum facere infinitum seu
negativum, quod licet*. sic ergo Omne C est B. Omne non-Dest C
(quia Null. D est C) Ergo Qu. B est non D. Fresismonon habet modum
ejusdem Bguraesola qualitate ubique differentem. Revocabimus ergo ad
< D~M > prima: ngurœ. Nempe Qu. C est B (unde Qu. B est
C)
Null. D est C (unde Omne C est non D) Ergo Qu. B est non D. Rem
ergo habemus in omnibus modis comprobatam.
Ex hoc principio etiam ostendemus ex puris negativis
sequi aliquid,
sed conclusionem habere quartum terminum. In syllogismis
igitur nostris
manet regula quod ex puris negativis nil sequatur. Aliter autem
aliquid
inde sequi sic ostendemus Nullus homo est lapis. Nullus homo est
angelus. Ergo quidam non-angelus nen est lapis. Res ostenditur reduc-
tione negativarum ad meras affirmativas hoc modo Omnis homo est
non-lapis. Omnis homo est non-angelus. Ergo quidam non-angelus est
non lapis, vel quidam non-lapis non est
Angélus, ubi sunt non nisi
tres termini". Vel sic Quidam non lapis est homo. Omnis homo est
non angelus. Ergo quidam non lapis est angelus vel contra. Videamus
an aliquid etiam ex universali et particulari negativis simul
sequatur. Et
ï. C'estta une erreur Nul D n'estC (ou NulC n'est donne Tout D est
non-C(ouToutC est non-D),mais non Tout D)
sionstmpïe(Hiégitime) non.Dest C, ce qui est uneconver~
de l'U. A.
z. Leibniz aurait dû écrire est non w.
3. Syllogisme en .DdMp~.
4. Lire non'angelus ».
ÉLÉMENTS DE CALCUL MG!QUE 3 2! I
quidni?Nullus homo est lapis. Quidam homo non est sapiens. Hinc PtHL.. tO.
VII,B,ÏV,
Omnishomo est non [lapis] < angelus >. Quidam homo est non
sapiens.Ergo quidam non sapiens est non angelus. Sed haecnihil mutant
in figura syllogistica. Neque oper<s pretium est hœc amplius deduci,
nam~ci!è ex his quae constant colligantur. Videri tamen possunt quae
habet Cl. Sturmius in suo quem vocat Euclide catholico, quem olim
juvenisin Batavis dedit, et quem adulescens legere memini. Etsi nostris
desideratisnon satisfaceret. < Possumus jungcndo veteranea Elementa
de continente et contento haec in demonstrationes formales redigere
duplicivia, exemplari et ideali. >
PropositioParticularis Negativa est Quoddam B non est C. veluti PHIL., VII, B, IV,
tt.
quidamhomo non est sapiens, sive pars multitudinis hominum exclu-
diturà tota multitudine sapientum. Hoc etiam apparet in lineis B et C,
nec refertan linea C producatur donec respondeat parti ipsics B, modo
non eousque ut ei parti respondeat, à qua exclusa
est. Fieri scilicet potest, ut alii homines sint
sapientes;sed sufficit quosdam sapientes non esse.
Hic autemrursus apparet prasdicatum esse universale < unde mani-
festumest praedicatumpropositionis amrmativaeesse particulare vi forma:
seunon distributum, pra~dicatumverô propositionis négative esse uni-
versaleseu distributum. >
Quidam categoricas propositiones adhuc magis quantitate variant, et
universaliac particulari adjiciunt indefinitam et singularem Sed inde-
finita< quaesigno quantitatis caret, v. g. homo est sapiens >, cùm
iocert~ sit magnitudinis, securitatis ergo pro particulari habenda est
donec aliquid amplius constet, nisi constet ut fere fit compendio
loquendisignum universalitatis supprimi; hoc ergo non ad Logicam, sed
adinterpretationemverborum pertinet. Singularis autem < propositio>,
v. g. Petrus est homo, referenda est ad universalem, cum totum termini
in uno hoc exemplo singulari contineatur. Neque enim cum Petrum
dicimusplures eo nomine, sed certum aliquem designamus. Sed nunc a
Scholiisfamiliariusomnia explicantibus ad Theoremata et demonstra-
tionesveniamus.
~C~M~
v,t
?HtL., VII, B, ÏV, Quodlibet sibi inest, aut sibi exclusum non est. Coincidunt
ïï. quorum
contenta eadem sunt. Et vicissim. Hinc si A insit ipsi B et B
ipsiA
coincident A et B.
Coincidunt duo cum quodvis contentum unius inest contento
alterius.
Nam si inest contento alterius, etiam idem erit alicui alterius
contenter
Si quidemsi a est b certèc nonest d, utique si a est b titique c ?0~ Pt PHïï. VII,
16.
B, <?,
estd.
'< verso.
j Si una contradictoriarum est vera, altera est falsa.
t6
Animalseu corpus sentiens. 6 seu 2,3. seu abc seu de. homo seu
corpussentiens rationale, seu animal rationale. 30 seu 6,$ seu 2, 3, $.
kpis.g. Petrus.
(2) Nota P aut voxest < (ex. grat. e P vel 30 r 6. homo est
animal)> significatin locum e vel 30 vel hominis substitui posse d vel 6
velanimal.
(3) Et perinde est sive scribamuse P sive e.
(4) Si e P d et d P a, tunc e y a. Si homo est animal, et animal est
corpus,tune homo est corpus.
Nam quia d r' a ex hypothesi,ergo pro d substitui potest a per artic. 2.
Jame r d ex hypothesi,substituatur ergo a pro d, fit e P a. Quod erat
demonstrandum.
($) Si/ P e et e P et P a, tunc f P a.
Nam P et d P hypothesi,ergo e P per artic. 4. quod est
primum.Porro/ P e ex ~o~~ et e P per partempn~w ~M/M~ demons-
trationis.Ergo f P per artic. 4. Quod erat dem.
(6) Eodem modo procedi potest in infinitum ï7 verso.
(8) Non ita significat si verum est e P d, falsum est e non P d. et
si verumest e non P d, falsum est e P d.
(9) Si e p et f non P d, tunc f non P Nam < per antithesin >
sit y p est < autem > e P per hypothesin.Ergo f P per artic. 4,
quodest falsumseu contra hypothesin, posuimus enim f non p Fal-
sumest ergo P e. ergo f non P e. per artic. 8. Quod erat dem.
a
(10) Si posito d non P f et P sequitur e non P f
~M~. 30. 6,$. a, b. t8 recto.
<~ Homo Animal Rationale >'
t. Signe de t'tnegatité, correspondant à > (plus gT<n«<~«e) ou plutdt (v. p. 3z6,
~ote 2) A~ (supérieur ou égal à).
?. Le n" 7 manque.
3. Sic (inachevé).
326 SUR LA CARACTÉMSTIQUE
PMt. VII, B, ïv, 7<~M.30 n 6,$ < n > significat 30 et 6,5 sibi substituipossc.
j 18.
i Ut hominem et animal rationale.
¡
<ï n < Homo est homo. Patet per se.
Si a n b et b n c, erit n c.
<; patet ex significationeipsius n.
P significat d substitui posse in locum ipsius c. Idem significat
etiam c. <; Ut si c sit homo, d sit animal, vulgo sic enuntiatur
Homo est animal. >
c F* significat d substitui posse in locum ipsius sed non contra.
Hinc si c r* d, erit c P d et d non F c.
j Si c non n d et c non r* d, erit c non P ~.}}
Si a n erit a fi b et b f' a, et erit a non n b et bnon P a.
Contra si a p et P a, erit a n b.
Si a r et b r c, erit b F c.
ut si homo sit animal et animal sit [corpus, tunc homo erit] substantia,
homo erit substantia.
bc. Significatsi anbc, erit a r~ et erit a n
Hinc si d F erit d P et d P c.
Si a P erit a n ~y.
Si a non n et a non n b, erit a non P b.
posita, quae > formatur vel per appositionem, vel per coalitionem.
Appositione fit formula. Coalitione fit characternovus. Sed pro calculo
non opus est coalitione, sed sufficit simplex appositio seu formula, et
compendii causa assumtione arbitrarii characteris cujus significatiotan-
tum nota est. <~ licet ad perfectionem characteristicaenecessariasit coa'
litio, ut ingredientia indicentur. > In appositione rursus interveniunt
i. Signede régalité.
2. Signe d'inégalité excluant l'égalité (comme notre signe >, opposé au signe ~).
3. Lire c.
Lire a.
5. Cf. PHtL., VI~ B, M,
SUR LE SYLLOGISME 3sy
ordo( quandoejus habetur ratio ) et signa quibus variatur appositio. PHIL., VII, B, IV.
2t.
Transitus ab expressione ad expressionem significat una expressione
positaponipossealiam. Hinc dantur jam porro <; formulas >transitum Verso.
involventesseu enuntiantes, et transitus ab enuntiatione ad enuntia-
tionemseu conséquente. Transitus species simplicissimaest substitutio,
etexsubstitutionibusipsa mutua substitutio seu aequipollentia.Generalis
transitusest, ut positis A et B dicere liceat AB, nisi quod scilicet ex spe-
cialibuscalculiregulis obstet; est inter generalia postulata. Sunt et gene-
rales enuntiationes tales circa est et non; item inversio relationis ut
A" Ergo B~A~ Seu si A se habet aliquo modo ad B, tunc B
determinatoquodam modo priori contrario se habet ad A.
Le!bniz a sans doute voulu faire le second signe en sens inverse du premier,
mais il les a faits pareils. Le même
signe se retrouve PaM. VII, C, t44.
.329 DEFWmo
'v,
PwL., VII, B, tv, 2.Medium subjecto exclusum etiam pra~dicatumse includens
26. subjecto
excludi ostendit
Haecpertinent ad propositiones universales.
Et hinc particularium usus colligitur,
quia particularis affirmativaest
negatio exdusionis, et particularis negativa est negatio
inclusionis.
Les particulières dérivent donc des universelles
Mais elles en dérivent aussi par subalternation. par contraposition.
v,
PHIL., VII, B, ÏV, PHIL., VII, B, iv, 28 (un coupon).
28.
D~o.
In omni definitione constare debet id
quod definitur esse possibile,
interdum etiam quasntur, ut actu existat, ut in
definitione Morborum.
Ita si quis febrim definiat per frequentiam
pulsuum pr~tematuralem, is
refutaretur, si qua daretur tertiana, in qua omnia observantur et
Verso.
qus
homines )1 vulgo agnoscunt febrem, nec tamen pulsus esset
Si quis tres constituerit Atrophia 6-equentior
species, unam in qua pinguedo sola,
aliam in qua caro sola, tertiam in
qua utrumque deficit, is simul asserere
videtur, unam quamque harum specierumaliquando contingere. Itasiquis
definit febres hecticas, malignas, simul asserit eas
observari. In his qux
distincte non intelligimus opus
experientia ad constituendas definitiones.
cludipossit adjunctis non nisi veris. Id est solvendum esset hoc instar PtHL.,
29<
VIÏ, B, tV,
est efficiendum.
problematisquod
Cf. Elementa
NovaJ~~Me<M
Universalis(PHtL.,
VII, B, V;,9-10).
~0 CATALOGUS!NVENT!ONUM
PtUL..
32.
V!ï, B, Pmi~ VII, B, tv, 32 (un coupon).
Catalogus J~~M~OMM~.
[In Metaphysi]
Z~~M. Plato invenit usum definitionum et divisionum. Architas
praedicamenta seu classes rerum. Plato Algebram, seu suppositionem
qu~sid velut dati. Aristoteles formas propositionum et syllogismorum
absolutorum, et Loca Topica seu fontes disserendi. Lullius artem disse-
rendi de quovis lon~ius produxit. Petrus
Hispanus et summuHst~ Gnm-
maticam philosophicam seu doctrinam de
supposito. Joh. Suisset calcu-
lator aestimationem seu Logicam Mathematicam circa rerum
gradus
Joh. Hospinianus enumerationem modorum absolutorum'. Petrus Ramus
demonstrationem conversionum suppositis identicis <~ et
figuris>, vel
aliarum figurarum ex prima suppositis identicis et conversionibus Idem
Leges universalitatis, necessitatis, et perfectionis in propositionibus seu
x~ ~~K, xxT'<xuTo et x~o~ou ~M-?ovab Aristotele propositas ursit.
Idem Dichotomias et in universum Tabulas seu divisionum et subdivi-
sionum catenas frequentari fecit; quem secuti
Zwingerus Freigius
Keckermannus Alstedius, aliique solidiores. <Joach.
Jungius> No-
tionum species varias exquisitius consideravit,
ostenditque non omnes
consequentias revocari posse ad syllogismos
PHtL., VII, B, V,
1-10.
PHIL.,VII, B, v, i-io (5 feuilles doubles numérotées par Leibniz).
De ~c~M~ 10 april. 1679.
Ubi de Potentia, Actione,Determinatione.
Suite de dénnitions psychologiques et morales.
F
PHM. VII, B, V,
PHiL.VU, B,v,ï a (in-folio) ï3.
est charitativus.
Justusest charitativus similis sapienti quatenus
12 recto.
Discourssurun nouveaud'uneM«'H~
certaine,P~ ~T~ inteldigeras
(publié
par
p. 90); Pxrr. VI, Il, a; VI, 12, e; VU, B, x,1.
.0-, .e~.
~t.
de leur santé, ne sçauroient convertir < aucun de > ceux qui prennent PHH~V!ï,B,VÏ,t.
le même chemin.
Celafait connoistre que souvent les plus éclairés n'ont que des peu' i verso.
~éessuperficiellessur tout ce qui ne flatte point <~ d'abord ~> les sens,
ou lavanité, ou l'avarice, non pas faute de penetration, mais faute d'at-
tention; et il semble qu'on ne songe jamais serieusement qu'à ce qui le
meritele moins.
raisons de cet abandonnement, est le
Je croy qu'une des plus grandes
de la
.desespoirde mieux faire < et la trop mauvaise opinion qu'on a
nature humaine ~> car bien des gens sont prévenus d'une incrédulité
secretequi les dispose à se figurer que l'homme est emporté par le Tor-
rent general < de la nature > comme le reste des animaux, que tout
ce que nous pouvons faire est une pure vanité, et que bagatelle pour
bagatelleil faut mieux choisir les plus agreables.
Il y en a qui s'imaginent, que la raison ne sert qu'à nous affliger, et
il faut fuir avec soin, parce qu'elle
que bienloin de chercher la verité, la
ne serviroitqu'à augmenter nos miseres, en nous faisant trop connoistre
nostre neant.
Quant aux Sciences et Arts plusieurs se persuadent qu'il n'y a que les
et
plusmaterielles qui ayent quelque solidité, comme les mechaniques,
les mathematiques, et que les autres ne sont que des belles illusions
propresà faire subsister commodement ceux qui les cultivent et à tenir
les peuplesen devoir. On ne se promet rien de la médecine que lorsqu'on
est malade, on se moque du droit pendant qu'on n'a point de procès sur
les bras, et on fait l'esprit fort contre la Theologie, jusqu'à ce qu'il faut
songera mourir1.
t Mais cette inconstance de nos jugemens, que nous abandonnons & recto.
nousmêmesaux premiers approches du peril, fait assezconnoistre qu'ils
ne sontappuyés que sur la legereté et la paresse. Ce ne sont pas les plus
informésqui sont les plus promis à prononcer. et ceux qui meditent
trouventplus de raison d'admirer l'excellence de la nature humaine que
de la mépriser. Car enfin cet entendement qui nous eleve au dessus de
l'universpour le contempler, et qui nous fait connoitre des verités neces-
saireset eternelles, que l'univers luy même est obligé de suivre; n'est-ce
PH!L.,VII,B,Vï,2. ,2. pas un échantillon de la nature divine, puisque rien n'est plus reel
av
plus divin que la vérité, et l'entendement qui luy repond. Ceux qui sont
versés dans les profondes Contemplations de Geometrie et de
Nombres
ou la vérité se montre toute nue admirent à tout moment l'ordre des
choses; et quand ils envisagent quelque progression en rang des gran-
deurs ou il paroist de l'irrégularité, ils trouvent tousjours
apres une
exacte discussion que tout est admirablement bien [réglé] <~
disposéet
que ce desordre apparent fait par apres la plus grande beauté. > Il y a
bien de l'apparence que la nature garde par tout cette
coustume, <que ce
merveilleuxentendement [n'aboutira pas à rien] qu'elle a donné a nostre
ame ne sçauroit aboutir à rien, > et que la sagesse, la justice et la bonté
de l'auteur des choses ne se feroit pas moins connoistre dans le
gouverne-
ment des hommes que dans leur formation, si nous etions aussi
capables
d'envisager l'harmonie universelle comme nous sommes en etat d'exa.
miner la concinnité particuliere de la machine de nostre
corps.
Mais s'il y avoit autant d'incertitude de part et d'autre, ne seroitil
pas
a propos de faire <~ au moins > un essay de nostre pouvoir, avant
que
de desesperer du succès. Ne voyons nous pas < tous les
jours >
des nouvelles decouvertes non seulement dans les arts mais encor dans
la philosophie et dans la medecine; pourquoy ne serat-il pas possiblede
venir à quelque soulagement considerable de nos maux On me dira
que tant de siecles avoient travaillé avec peu de fruit. Mais à biencon-
siderer les choses, la plus part de ceux qui ont traité les sciencesn'ont
fait que se copier, ou que s'amuser; c'est presque une honte au genre
humain de voir le petit nombre de ceux qui ont travaillé veritablementà
faire des découvertes; nous deuvons presque tout ce que nous sçavons
(les experiences du hazard mises à part) à une dixaine de personnes,les
autres ne s'estant pas seulement mis en chemin d'avancer. C'est pour-
2 verso.
quoy 1apresles lumieres que nous avons aujourdhuy je crois si un grand
Monarque faisoit faire quelque puissant effort, ou si un nombre conside-
rable de <~ plusieurs ~> particuliers <~ capables mais ~> dégagés d'autres
considérations s'y prannoient comme il faut, que nous poumons faire
des grands progrés en peu de temps, et gouster nous même le fruit de
nos travaux, qui de la maniere que nous nous y prenons apresentfroide
et languissante, sera réservé à la posterité.
ELEMENTA RATIONIS 335
PH!)L.,V!ï,B,Vt,3. ngunc < corporum > mirabili ratione exprimantur, quod vu!gô fAoa-
lysin] <: calculum > speciosum < à characteribus sive speciebus
rerum > vocant. Ipsis autem numeris nihil est parabilius
faciliusque,
et quod magis sit in humani ingenii potestate; licet enim numerorum
scientia majorem quendamperfectionis gradum acceperit magisque adhuc
accipere possit per Artem Combinatoriam, sive Speciosam generalem,
cujus applicatione ad numeros Analysis Mathematicorum nata est,
attamen comprobatïones veritatis analyticaecujuscunque semper numeris
ordinariis institui possunt, usque adeb ut à me excogitatasit ratio omnem
calculum Algebraicum examinandi per abjectionem novenarii aut similem
ad instar calculi communis'; atque ita omnis Veritas Mathematica
pura
per numeros à ratione transferri potest ad oculare experimentum.
Hoc verô beneficium perpetui per experimenta examinis filumquesen-
sibile in labyrintho cogitandi, quod oculis percipi et quasi manibuspal-
pari possit (quibus rebus mea sententia Mathematicarum incrementa
debentur) in aUis humanis ratiocinationibus hactenus defuit 2. < Expe-
rimenta enim in physicis difficilia,sumruosa, ~ÏIacia sunt; in moralibus
civilibusque ambigua et periculosa <; aut potius in utroque genere
utraque >; in Nletaphysicis< autem> circa [res] incorporeas substan-
tias (extra nostram) in hac quidem vita magnam partem ne possibilia
< sunt > quidem, so!aque divine fidei gratiâ supplentur. > Unde
< plerumque defectu criterii indubitabilis > nec controversiasliquide
finire, nec proinde < satis > ad ulteriora tutô progredi fas fuit, ha:si-
musque in initiis quibusdam, et à tot seculis casu magis quàm ratione
profecimus, et ne nunc quidem in tanta luce seculi, et copia experimen-
torum, et aggestis in cumulum etiam majorum notitiis, magnis admodum
accessionibusfelicitas nostra adaucta est, nec satis videmur divinisbene-
ficiis uti, quantum in nostra potestate est, < idque non solum observa-
tionum, sed et rationum neglectu. > Neque enim dubito quin ex h!s
ipsis [qua~jam novimus] < experimentis atque notitiis, quas jam explo-
ratas habemus > (aut quas certè per varios homines sparsas saltem
publica autoritate facile in corpus humanse scientiagamplissimum colligi
4 KCtO. liceret), per consequentias educi possent j multa mira et magna quibus
non tantùm animi hominum perfici, et mores emendari, sed et vita haec
t. Cf. MATH.,IV, ï3, a, b, c. V. LaLo~MC I.~Mt~, p. 98 et 484.
2. Cf. PHtL.,VÏ, ït, a; <2,e, 9. V.La Lo~M~ de Z.~t~t~,p. 99.
ELEMENTA RATÏONÏS
33~
r
fieri beatior queat, compluraque mala quibus corpora nostra laborant tPmL.,VIÏ,B,vj,4.
pronigari; condita (ut de aliis artibus taceam) physica sive MedicinaL
quadam(si barbarè at siguincanter loqui licet) provisionali, qua s~pe
nullonegotio miseriis nostris succurri posset. Dum interea nescio qua
ignaviatorpemus et inter medias undas siti perimus, et saspe empirici
alicujusfelicitemeritati salutem debere cogimur; non magis Medicin~,
quàmhumani generis, et illorum inprimis, opprobrio, quibus cum satis
< vel> potentiaeatque opum <~ vel ingenii > dederit DEus, ut com-
munemfelicitatemadjuvare possint, malunt alia omnia agitare <~ quam
quœopus est >, donec ipsi aliquando malis oppressi sera pœnitentia
frustràauxiliapetant à scientus quas contemserunt, <; vel lucri tantum
autvanitatiscausa coluerunt ~>
Sed huic quidem <; hominum vitio > non nisi magni principis
excellens atque enicay sapientia mederi potest. <; qui unus sua autoritate
adscientiarumperfectionem intra paucos annos efficere posset, quod
alioquisi eo quo nunc itur pergimus gradu, vix multis seculis erit
expectandum;satis enim manifestum est nisi acrius in seria incumbamus,
futurumesse ut labores nostri non tam nobis, quàm posteritati prosint,
quibustamen jam tum frui possemus ipsi, si satis animi consiliique
esset*.> Nos autem missis istis, vel potius Divinas providentia~ et
publicspotestati commendatis, ad ea <: nunc quidem > redeamus,
quaenontantum optare possumus, sed et praestaresperamus.
Assevcrariigitur potest praster defectum <( seriœ > voluntatis~, qui
nonnisiab altiore manu emendationem expectat, ab intellectus maxime
remorisproficisciquod non satis utimur fruimurl divina in nos beni-
gnitate.Intellectus autem noster nisi superna lace illustretur, aut filo
quodamAriadnasoducatur, quali sohe hactenus usas sunt Matbematicœ,
< nuxaefidei est, et ubi primum ab experimentis recessit, < statim
rerumtenebriset varietate perturbatur >, et
conjecturis fallacibus, opi.
nionequevanaregitur > vixque sine onensa progredi potest. Cogitandum
igiturunicë est, quanam ratione Organon aliquod paretur menti,
quale
estdioptraet funiculus mensori, libra n umerus
docimastaB, Mathematico,
'.Cf.PHtL.,VII,B,v!, 1 verso.
=.Cf.p~V,6,f.Q.,o. 6
Cf. pHn., V, e,
~Cf.PM~Vït,C,~88.8¡w88.
4. L'un de ces deux mots devrait être barré.
'SËDtTSt)Bt,Ktt)t!)Z. ~2
338 ELEMENTS RATÏOMS
PmL.,VII,B,vt, 4. vel quale est TeÏescopium oculo, quo scilicet non tantum dirigamur
< in judicando >, sed et < ad inveniendum > promoveamur.
4.verso.o. Equidem Veteres prœstitissenonnihil in hoc genere negari non potest,
jamque ante PJatonem fuit aliquis non sanè contemnendus diaîectic~
< artis > usus, ut vel ex hujus dialogis intelligi potest. Aristoteles
autem adjutus antiquiorum meditationibus, primus quantum constat,
Logicam ipsam in formam Mathematicaecujusdam scienti~ adornavit,ita
ut demonstrationum sit capax. Eoque nomine <; vel ob
exemplum
fateor > multum illi debere genus humanum, quanquam ipse parum
Logica tali extra Logicam usus videatur, planeque ignoraverit, quomodo
eadem ratione ad Metaphysicam <; et rem moralem > aliasque ratioci-
nationes quascunque ab imaginatione per se independentes [characteris-
tica quadam sive] combinatoria quadam arte ita progredi liceret, ut
<~ e~ > vicariis characteribus, alphabetique literis imaginationiad
numerorum atque Algèbre instar subjici possint. Quod arcanumni
fallor in haec tempora servatum, nunc primum prodit.
Porro etiam hoc negari non potest, si homines in ratiocinandopariter
ac disputando <; semper ~> inexorabili quadam atque indefessaseveri-
tate formis logicorum uterentur, nihil pro vero assumendo, quod non vel
experientia vel ordinatis rite argumentis esset comprobatum; posseeos
[si non invenire veritatem] saltem evitare errorem < in ratiocinatione,
et ubi vera deprehendere non valent, cavere ne &Isa dicant >, multa
etiam demonstraturos esse, quœ nunc dubia habentur; sed ille argumen-
tandi rigor < plus difficultatis habet quam quis putet, prasserdmob
< fallacissimas>' ambiguitates verborum quibus homines utuntur >
atque insuperabile < prope > taedium prolixitatis et coccysmorum 1, si
quis eo more qui in scholis receptus est, uti velit in longa rationum
catena. < Videmus plerisque hominibus vix satis ad meditandum
patientias esse in obviis facilibusque, quanto minus, ubi prolixitas et
difficultasconjungerentur. >
Auxitque malum falsa persuasio, quod creditum est nullam argumen-
tationis formam, si severiùs agas, probari posse, quae non puerilesde
schola formulas sequatur Barbaraque et ~<? sapiat. Mihi vero omnis
ratiocinatio quse vi ibrmac concludit, hoc est quae semper successuraest,
P'
nostro servaverant PHu~VII,B,v~5.
maximeseculi beneficium est, < id potissimum >
rursus
fata, ut quod dixi Lumen Matheseos post tand temporis Eclipsin
auctis > Archimedeis < per indivisibiliaet
effulgeret,detectis < atque
infinita> inveniendi artificiis < (quae Metaphysicam Geometrarum
si aliis veterum prêter
appellarepossis, et quae quid judico plerisque
Archimedemfuêre ignota); productaque < simul > Analysis illa calculi
non satis explo-
speciosi >, à veteribus partim studiosè occultata, partim
Arithmeticam
rata quam nos Viet~e debemus, qua tota Geometria ad
initia
< singularem > reducitur. Sed accessit aliud majus, nempe
quidam Physic~ead Geometriam revocandae, quorum specimina primi
omnium Galibeus et Keplerus et Gilbertus dedère, quibus Harvaeum
mechanicacirculationis lege reserata merito jungas. Horum inventis inter
se copulatisatque in unum systema adornatis pneclara addidit Cartesitis,
cui si diuturnior vita contigisset, haud dubiè ille nobis aliquando veritates
dedissetsolidaset in vita profuturas < multo plures >, nec tantùm hypo-
theses< tradidisset, pulchras quidem illas et plausibiles et scitu dignis-
simas,atque in exemplum subtilitatis atqueingeniiprofuturas > [utcunque
usu remotas adhuc steri-
ingeniosaset plausibiles], attamen < nimis ab
lesque, ut de incertitudine nihil dicam > [steriles dedisset]; quibus
< proinde> nollem ingeniosos homineshodie multosvelut insenescere,
tanquam ad scopulos Sirenum atque excantata Circes cujusdam Magae
palatia hserere, quod Peripateticis apud suum Aristotelem contigit,
neglectoprogressu scientiarum.
Verùm quemadmodum pulchrè procedit usus Matheseos in his rebus,
se non
quse oculis usurpari possunt, ita in his quae imaginationi per
abs-
subjiciunturminus féliciter hactenus laboratum est. < Et tamen
tractas à concretioneimaginum nodones~> sciendum est, omnium quibus
ratio occupatur esse potissimas, iisque contineri principia vinculaque
< etiam > rerum imaginabilium et velut animam cognitionis humanae.
< imo in his potissimum consistere quod reale est in rebus, quemad-
modum prseclarè animadverterunt Plato et Aristoteles, secus quàm
Atomicorum schol~ videtur >. In ultima certè analysi deprehen-
ditur, Physicam principiis Metaphysicis carere non posse. Etsi enim ad
Mechanicamreduci possit debeatve, < quod corpuscularibus philosophis
plane largimur >, tamen in ipsis primis Mechanicœ Legibus prêter
Geometriam et numeros, inest aliquid Metaphysicum, circa causam,
3~2 ELEMENTA RATIONIS
i. V. La Logiquede Let&Mt~,
ch. ïx~§§5-8,et les textesqui y sont cités.
ELEMENTA RATÏONÏS 3-).3
PtnL.,VILB,G. metum < aliaque non meliora >, ut taceam miros et vix in tali
credendos circa Geometrica errores. Multos alios demonstratores
prx-
tereo, sed qui plerumque sibi indulgent plurimum et Geometrarum
formam simulant potiùs quam habent, Unum novissimum autorem
non
contemnendi quidem sed tamen infelicis ingenii praeterire non
possum
cujus opus posthumum multa habet de DEO et mente paradoxa, nihil
minùs quam vera et demonstrata. Exempli causa solum DEUM esse sub-
stantiam, caeteraomnia esse modos, et ut ita dicam accidentia siveaSec-
tiones DEI, quemadmodum rotunditas uniformitas <
magnitudo >
aliaque ejusmodi sunt affectiones sphœrae; < aut quemadmodum affir-
matio, dubitatio, etc. sunt modi cogitantis >. Mentem nihil aliud esse
quàm ideam vel si mavis figuram abstractam < seu formam mecha-
nicam > hujus < sui > corporis, ut cubus Geometricus est forma cubi
corporei; et [ita] < proinde > mentem immortalem esse quatenus nemo
nescit ipsas abstractas figuras Geometricas esse interitus
expertes, licet
corpora dissolvantur. Et tamen ille de beatitudine nostrœ mentis et
emendatione multis disserere audet, quasi ngurse ill~eet idem abstract~
meliores reddi, et agere pative possent, aut quasi ipsius idemGéométrie~
intersit, utrum nuper < hoc > corpus in ipsam inciderit, vel corporis
dissoluti nec jam amplius existentis referat qu~nam ejus fuerit figura
novissima.Ita nihil est tam absurdum, quod non asseratnr, imô demons-
trari hodie [jactetur] <; soleat > ab anquo philosophorum, < si
quidem
id vocamus demonstrare, et has profanationes tandnominis ferimus;nam
olim quidem parce et sévère demonstrandi appellatione
philosophi ute-
bantur, nunc vereor ne prostituatur promiscua hac audacia titulus unis
irrefragabilibus rationibus prasscribendus >. Et tamen hi ipsi autores
habent subinde multa praeclara passiminterspersa, quibus apud incautum
lectorem et paradoxorum amantem pretium conciliant mercibus malis
[periculosis]. Eoque magis tempus est Criterium aliquod proferriEmpi-
ricum et palpabile < quo irrefragabiliter exhiberi queat omnis vera
demonstratio > discernique verum a falso et certum aliquid etiamin
scientiis ab imaginatione separatis constitui possit, coercend~elicentiae
luxuriantium ingeniorum. Indigna enim res < est > ab aliquot anno-
rum millibus quibus floret philosophia adhuc in principiis hxreri, nihil-
i. AHusionà l'J~~t~MC
de SpïNozA,
publiéeen 1677.
ELEMENTA RATIONIS 3~5
Si duo sint similiâ) tunc nulla alia in ipsis institui potest comparatio
quamRatio ipsorum inter se, et proportiosive eadem ratio responden-
num~<
Similitudinesihterdum cognosci possunt per Magnitudines ita similes
sunt ngur.e, cum anguli respondentes sunt squales; item, cum latera
respondentiasunt proportionalia.
ContraMagnitudînesvicissiminveniuntur per similitudines, ut Magni- ïo 1' recto.
tudines Angulorum per similitudines figurarum, magnitudines nume-
rorum, per identitates rationum. Et interdum evenit, ut quod prolixa
indigetdemonstratione secundumviam magnitudinis, facillime demons-
tretur secundum viam similitudinis, exempli causa, Triangula ~quian-
gulahaberelatera Homologa, item circulosesse ut quadratadiametrorum.
Quodvulgo ocant comparationem Aequationum, nihil aliud est quam
cum supponitur duas formulas licet diverse expressas esse <~ revera >
coincidentes,unde respondentes quoquemagnitudines quasunamquamque
determinantdebent inter se esse [squales] <~ coincidentes >. Locum
habet non tantùm in aequationibus, sed et in formulis magnitudinum,
imonon tantùm in formulis magnitudinum, sed et in formulis quibusvis
aliis,ut si literœ designarent non magnitudines, sed puncta. <~ Combina-
toriaenim seu doctrina de formulis generalior est Logistica seu doctrina
Magnitudinis. >
Multum2 autemdifferunt ea quae eandem habent rationem, ab his qu~ io i verso.
eandemhabent relationem.
PHÏL., VII, B, VÏ, cum innumera supersint, ea his duobus comprehendi possunt
t!. gênera.
libus, data proprietate aliqua rci, invcnirc ejus genesin seu construc-
tionem et data operatione per gradus, invenire operationem per saltum,
seu compendia'.
Ex his patet operationes alias esse syntheses, ut additionem,
multipli.
cationem, potentiae vel formulas < vel > Seriei < vel > Tabula cons-
tructionem; alias esse analyses, nempe subtractionem, divisionem,
extractionem radicum; inventionem geneseos seu clavis; et quidem
quoad
licet compendios~e.
Les opérations parfois impossibles donnent naissance à des objetsdont
la construction est possible, ou dont l'interprétation se trouve dans la
nature nombres négatifs (« cum quis plus debet quam habet »), frac-
tionnaires, incommensurables, imaginaires (ces deux dernières espèces
venant de l'extraction de racines impossibles). Exemple l'intersection
d'une droite et d'un cercle.
!ï verso. Multum autem interest inter quantitates imaginarias seu impossibilesper
accidens, et impossibiles absolute quas involvunt contradictionem.
Imaginant. possunt comparari cum Quantitatibus infinitiset infi-
nite parvis quas eodem modo oriuntur.
<; et hue pertinet Methodus eundi à simplicibus ad composita proble- F PHÏL., VII, B, Vï,
n septembr. 1678.
Analysis /~M<!rMM
A D inventionem ac demonstrationem veritatum opus est analysi cogi- < 9 recto.
~&. tationum,quœ quia respondet analysi characterum,q uibus adsigni-
ficandascogitationes utimur <; cuilibet enim characteri certa respondet
cogitatio,> hinc analysin cogitationum possumus sensibilem reddere,
et velut quodam filo mechanico dirigere; quia analysis characterum
quiddamsensibile est. ~M~w~r~c~Mw fit, cum charactenbus
quibusdamsubstituimus alios characteres, qui prioribus usu asquipol-
lent hoc uno tantum observato, ut pro uno multos, pro paucioribus
plures(qui tamen inter se non coincidant) substituamus. Utique enim
constabitetiam cogitationes quœ characteribus substitutis respondent,
prioris characteris qui resolvendus proponebatnr significationi aequi-
pollere.Hocautem ope characterum tacHius fit, quam si nullo ad charac-
teres respectu cogitationes ipsas aggrediamur; nam intellectus noster
filoquodammechanico regendus est, ob suam imbecillitatem quod in
Cf.MATH.,t, 26,a; et La JLog'~«c
de JL~t&M~,
ch. vm, gt2.
2. Le titre et la date sont répétés sur les deux feuilles.
353 ANALYSÏSLÏ~fGUARUM
PIIIL.,VII, C, 9. illis cogitationibus qux: res imaginationi non subjectas exhibent, ipsi
pra&stantcharacteres.
Porro cum scientias omnes, quae demonstrationibus constant, nihil
aliud tradant, quam cogitationum aequipollentias<; seu substitutiones>,
ostendunt enim in propositione aliqua necessaria tuto substitui prœJi-
catum in locum subjecti, et in omni convertibili propositione etiam
<) verso. subjectum in locum prasdicatisubstitui posse j et inter demonstrandum
in locum quarundam veritatum quas praemissasvocant, tuto substitui
aliam quae conclusio appellabatur hinc manifestum est, illas ipsas veri-
tates in charta ordine exhibitum iri sola characterum analysi, seu substi-
tutione ordinata continuata.
Quoniam autem variée sunt hominumlingue, et nuUa fere est qux'
non jam satis exculta sit, ut quaelibet in ea scientiaetradi possint; ideo
sufficitunam linguam assumi; unusquisque enim populus scientias domi
invenire et ducere potest; quoniam tamen sunt lingue in quibus scientKe
jam magis sunt excultae,qualis latina est, hinc ejusmodi linguam praeterri
utilius fuerit, pr~sertim cum illa hodie nota sit plerisque scientiasintelli-
gentibus.
Sunt autem in lingua characteres varii nempe voces, vocumque immu-
tationes. Et ex vocibus aHassunt crebro utiles aliisque servientes, ali~
rarius occurrentes ac per se stantes Sunt et phrases intègre, imo pro-
positiones et quod plus est formulas, recurrentes eodem modo, quse
instar vocumexplicari debent. Ita vox Bonusexplicanda est, itemvir bonus,
habetur enim pro una voce. Et phrasis boniw~ arbitrio, et oratio multa
~MM~inter calicem~~M~~M~ labra, quse proverbialis est, adeoque per
se explicanda instar vocis, neque enim sensum omnino a vocibus capit
ex quibus constat, quemadmodum nec vox sensum omnino capit ab
etymologia seu literis ex quibus constat; tametsi <~ enim ~> ut hic voces
ex quibus constat proverbium vel phrasis, ita in voce literie ad originem
intelligendam huj us significationis sint utiles, res tamen earum analysi
non absolvitur. Eodem modo et~~M/~ M~r~sunt qua~non tampro
vi orationum ex quibus componuntur, quam usus quem populus ibrmuhe
t. Cf.PHtL.,VÏI,B, tt, t8.
a. Remarquer l'analogie établie ici entre les concepts et les propositions, ou
entre tes propositions et les inférences (cf. Ptttt. Viï, B, n, 6a, et VII, C, 25 verso).
3. Distinction des particules et des mots proprement dits (noms et verbes).
Cf. PutL., \'ÏÎ, B, tft, ~.o.
ANALYSIS MNCUARUM ~53
PML.,VH,C, 10.
tibusque hominum quae crebrius occurrunt. Inde ad Mathematicapro-
grediendum, ac denique in Physica et Historia terminandum
Condendus est Nomenclator rerum omnium ex his scientiis collectis,
disponendusque eo rerum ordine, quem definitio cujusque monstrat.
[Optime investigentur omnes species per dichotomias.] Conscribendus
est liber historiarum, seu propositionum universalium ex singularibus
ductarum, vel etiatn singularium in quibus aliquid evenit praetermorem
atque expectationem,id est quas a praejudiciisnostris, seu ab universalibus
jam formatis abeunt. Denique scribendus est liber practicus de modo
scientiasad praxin transferendi, qui constare debet problematis ex ordine
dispositis, quo faciunt ad felicitatemnostram alienamve
Notes jogico-grammaticales.
Distinction du droit et de l'oblique.
C~c/o~ïOMïMC~LMWo,Gr~orMyb/OMMO.
ï. Cf. C&<c~rM~M M~«~ (Pmt. VII, C, 159 verso) et îe début des G~M~ra~
~«Mt<MMM (PtHL., VII, C, 20).
t
356 GENERALES INQUISITIONES
GENERALES INQUISITIONES
DE ANALYSINOTIONUM ET VEMTATUM. l686.
1
Hic egregie progressus sum.
Entiaper accidens.Nam res iliaque dicitur Homo, non potest desinere PHI PHIL.,VI!, C, 20.
i. Cf.PHiL.VII,B,m, 26.
=a
35~ GENERALES ÏNQU:S!T!ONES
manifestum
?H!L.,VII, C, 20. sit ingredi obliquos. Partiales ergo, itemque particule
qu~
obliquis additae inde faciunt rectos, et partialibus additae faciunt inte-
grales, prius explicari debent quàm integrales, qui in partialeset par-
ticulas resolvuntur. Sed tamenante partiales et particulas explicari debent
< illi > integrales qui aut non resolvuntur, aut non nisi in integros.
Et tales integrales a partialibus independentes utique esse necesse
est,
saltem generales, ut Terminus, Ens. nam his ip~i partiales indigent,ut
transeant in integrales, ultimum enim complementum partialis < vel
obliqui >, ut in integralem transeat, cum sit intégrale, rursus in inte-
gralem et partialem resolvi non potest. Talium integralium < in obliquos
et partiales nobis irresolubilium > enumeratione opus est, quam reli-
quorum Analysis dabit, et initio satis erit eos enumerare tanquam purè
integrales, quorum resolutione in non-integrales minus opus videtur.
Res etiam eô reducenda est, ut paucis adhibitis integralibus per partiales
et obliquos compositis, reliqui omnes inde recta seu similariter sive sine
obliquis componi possint. Et ita constitui poterunt pauci integrales,vel
sanè certi definiti aut definita serie progredientes, qui poterunt conside-
rari tanquam primitivi in recta resolutione ex quibus reliqui magis com-
positi deinde oriantur ut numeri derivativi ex primitivis. Eaque ratione
cuilibet Notioni < quatenus sine obliquitate resolvitur > suus posset
numerus characteristicusassignari.
20 verso. j Habemus igitur i~ T~~MMO~ <: integrales> primitivossimplices irre-
solubiles, vel pro irresolubilibus assumtos, ut Terminum intelligo
integralem, nam partiales fiunt ex integrali et particula, ut pars estEns
in aliquo, etc. 2~ Particulas simplicesseu syncategoremata primitiva,
ut 7~. 3~ Terminos<; integralesprimitivos ~> compositos ex meris
Terminis simplicibus, idque recta seu sine interventu particularumvel
syncategorematum,ut ~J5. Particulas compositasex meris particulis
simplicibus, sine Termini (cat-egorematici) interventu, ut cum-in.qua
particula uti possemus ad designanda (si categorematicis < postea >
adjiciatur) rem quas cum aliquo est in aliquo. $"' < habemus > Terminos
< integrales ~> ~M simplices. Appello autem derivativosqui
oriuntur non per solam compositionem, scilicet similarem, seu recti
cum recto, ut AB, sed per flexionis cujusdam aut particule sive synca-
tegorematici interventum, ut A in B; ubi A et B dissimilariter terminum
compositum ex ipsis, nempe 'coA in B, ingrediuntur. Quam di~crentiam
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERÏTATUM 35 9
1.Cf.PHIL.,
VII,B,H,12 C, 69.
36o GENERALESÏNQUÏStTtONES
).
P!UL., VII, C, 20. mantur, donecpauladm ad ulteriorem resolutionem via se sponte aperiat.
Sub particulis edam hoc loco comprehendo nonnulla primitiva
pardalia
si qua sunt quae in alia primitiva partialia non possint resolvi. Sed
revera
puto ea fieriex Ente vel alio integrali termino cum particula.
2 recto.
) Terminiprimitivi simplicesvel interim pro ipsis assumendi, sunto
Terminus(quo comprehendo tam Ens quàm Non-Ens). J?~ <( seu
pos~
sibile > ( intelligo autem semper concretum, quia abstracta
tanquam
non necessaria exclusi). Existens (licet revera reddi
possit causa exis.
tenti~e, et definiri posset Existens, quod cum pluribus compatibileest
quàm auodîibet aliud incompatibile cum ipso*. Nos tamen his tanquam
altioribus nunc abstinemus.) ~M~ (Etsi enim Ens omne reverasit
individuum, nos tamen tcrminos definimus, qui designant, vel quodlibet
individuum dat~ cujusdam nature, vel certum aliquod inviduum!
determinatum, ut Homo seu quilibet homo, significat quodlibetindi-
viduum nature humanas particeps. At certum individuum est
Hic, quem
designo vel monstrando vel addendo notas distinguentes (quanquam
< enim > perfectè distinguentes ab omni alio individuo possibilihaberi
non possint, habentur tamen notae distinguentes ab aliis individuisoccur-
rentibus).) (est aliquid peculiare, et difficulter explicabilein hac
nodone, ideô cum integralis sit, ponendam < hic > putavi.)
Sunt etiam Termini primitivi simplices omnia illa
phaenomecacon-
fusa sensuum, quae clarë quidem percipimus, explicare autem distincte
non possumus, nec definire per alias notiones, nec
designare verbis.Ita
cœco quidem multa dicere possumus de extensione,
intensione, figura
aliisque varietatibus quae colores comitantur, sed praeter notiones dis-
tinctas comites est aliquid in colore confusum, quod caecusnullisverbis
nostris adjutus concipere potest, nisi ipsi aliquando oculos aperiredetur.
Et hoc sensu, album, rubrum, flavum, caeruleum,
quatenus in illa
inexplicabili[imagine] < imaginationis nostraeexpressione > consistuot,
sunt termini quidam primitivi. Utile tamen erit eos, cum confusisuit,
ratiocinationemque nihil adjuvent, evitare quoad licet, adhibendo loco
definitionum notiones distinctas comites, quatenus ex sufficiuntad con"
fusas inter se discernendas1. Interdum<; et> miscere ambasmethodos
i. Cf.le fragmentPHïL.,VIII,71(~décembret676).
2. Sic, pour « individuum. »
3. Nous doubtons la parenthèse.
4. Cf. PHIL., V, 7, f. recto; VI, ~2, f, 26.
ME ANALYS! NOTÏONUM ET VERITATUM 361
inter se utile erit prout commoditas dabit, itaque primarüs istis proprias tP!t!L.,V!I, C, 21.
notasdare possumus, caeteris per eas explicatis. Sic coloratum est ter-
miausexplicabilisper relationem ad nostros oculos, sed quia ea relatio
sine multis verbis accuratè exprimi non potest, et ipse oculus rursus
colo-
explicationeprolixa indigeret, tanquam machina quidam, poterit
~tum assumiut terminus primitivus simplex, cui addendo notas quasdam
di&rentiales,poterunt designari colores varii. Fortassc tamen coloratum
definiripoterit per. perceptionem superficiei sine sensibili contactu. Sed
horumquid praestetin progressu patebit.
Videntur inter primitivos simplices recenseri posse omnes notiones
qu~continentmateriam cujusdam quantitatis, sive in quibus res homo-
gènes conveniunt inter se, ut habens magnitudinem;extensum, durans,
intensum,sed haenotiones ni fallor resolvi adhuc possunt. De Notionibus
Extensiet cogitantis peculiariter dubitari potest an sint simplices; muiti
enim arbitrantur has esse notiones quae per se concipiantur, nec porro
resoludoneindigeant, sed Extensum videtur esse continuum habens
partescoexistentes2. Et terminus cogitantis videtur non esse integralis,
referturenim ad aliquod objectum quod cogitatur. Inest tamen in ipsa
cogitationerealitas aliqua absoluta quae difficulter verbis explicatur. Et
inextensionevidemur. aliquid aliud concipere, quam continuitatem et
existentiam.Nihilominus satis videtur plena notio extens~. ;is, ut con-
cipiamuscoexistentiam continuatam, sic ut omnia coexistentia faciant
unum, et quodlibet in extenso existens sit continuabile seu repetibile
continué.[Extensispraeter coexistentiam et partes et continuitatem est
communeaUquid]Interea si e re videretur Extensum, vel etiam situm,
(seuin [loco] < spado > existens) assumere ut primitiva simplicia, ut
et cogitans(seu Unum plura exprimens cum actione immanente, seu
conscium)nihil ea res noceret, si prassertim deinde adjiciamus axiomata
quaedamunde capteras omnes propositiones adjunctis definitionibus
deducantur.Sed hœc omnia, ut ssepe dixi, ex ipso progressu melius
apparebunt. Et prasstat progredi, quam nimia quadam morositate
obhaerescere in ipsis initiis.
t Tentemus nunc explicare '~M~ partiales seu respectivos ex 2i verso.
quibuset particule nascuntur notantes respectum terminorum. Quod
i. LesCartésiens.
2. Cf. PmL., VU, C, 79.
362 GENERALES ÏNQUÏSÏTÏONES
PH!L.,V!Ï,C, 2Ï. primum mihi inquirenti occurrit est idem. Idem autem esse A ipsi B
significat alterum alteri substitui posse in propositione quacunque salva
veritate. Videndum an posito A ubique substitui posse ipsi B, etiam
vicissim sequatur B ubique posse substitui ipsi A; sanè si termini isti se
similariter habeant in relatione inter se invicem, utique mutua est subsd-
tutio. Quodsi non se habent similariter, nec ad tertium quodlibet plane
eodem modo se habent, nec proinde unum alteri substitui poterit*.j1
Nam respectus illi per propositiones sive veritates explicantur. Sic
Alexander Magnus, et rex Macedoniae victor Darii. Item triangulum
et trilaterum, sibi substitui possunt. Porro haec coincidere ostendi
<~ semper ~> potest semper resolutione, si scilicet eo usque resolvantur,
donec appareat à priori esse ipsa possibilia, si etiam formaliter prodeant
iidem termini, tunc diversi termini sunt iidem. Sit Terminus A et ter-
minus B, si pro utroque substituatur definitio, et pro quolibet ingrediente
rursus definitio, donec perveniatur ad primitivos simplices, prodibitin
uno, quod in alio seu formaliter idem, Ergo A et B erunt ~M~M~, seu
iidem virtualiter. Sic ergo definiri potest 1
CoinciditA ipsi B, si alterum in alterius locum substitui potest salva
veritate, seu si resolvendo utrumque per substitutionem valorum <( (seu
definitionum) > in locum terminorum, utrobique prodeunt eadem,
eadem inquam formaliter. ut si utrobique prodeat L. M. N. Salva enim
veritate fiunt mutationes quas fiunt substituendo definitionem in locum
definiti vel contra. <; Hinc sequitur, si A coincidit ipsi B, etiam Bcoin-
cidit ipsi A. >
Proxima notio, ut A sit subjectum,B ~M~, si B substitui potest
in locum ipsius A salva veritate, seu si resolvendo A et B, eadem quas
prodeunt in B prodeunt etiam in A. Idem aliter explicari potest, ut Asit
B, si OmneA, et quoddamB coincidant.
Habemus igitur Notas Coincidensipsi B. ~M~c~M et Est.
Omne. Quoddam
Si dicatur Quoddam A est B, sensus est quoddam A et quoddamB
coincidunt. Undc et sequitur Quoddam B est A.
Si Omne A et quoddam B coincidunt, etiam quoddam A et quoddam
t.C.f.PH!L.,VIÏ,B,tI,42.
a. Leibniza écrit par erreur MrTe~ puis verietate.
nEANALYSïNOTMNUMETVEMTATUM 363
PtHL.,VII, C, 22. rematis instar demonstrare possum, hoc modo L esse falsam est enun"
tiatio qua; vocetur M. Jam coincidit M est vera et M (per l). Ergopro
M reddendo valorem, coincidunt L esse falsam est vera, et L est
falsa.
(Idem aliter licet prolixius, adhibendo et 0, sic demonstratur quodL
esse falsam sit vera, coincidit cum hac quod L esse falsam falsamesse,
est fhisa. (per 0) et ista rursus cum hac quod L esse veram est falsa
(per eandem 0) et ista denique cum hac quod L est falsa (per i).)
et
(2) < Si coincidunt A et B, coincidunt etiam non A non B. >
A non A ~M~J~cn~ est.
Possibileest quod non continet contradictorium seu A non A. < Pos-
sibile est quod non est Y non-Y. >
Coincidunt Non-Non-A et A; adeoque, si coincidunt Non A et B,
coincident etiam non B et A.
(3) Coincidunt Non verum et falsum.
Ergo et coïncident non-falsum et Verum.
<~ Si A == B, etiam non A ==non B.
Si A = quoddam verum. Ergo non A = non quoddam verum seu
nullum verum seu falsum, nam non A continet non AY. >
nam alioqui neque
j H~c omnia intellige si Termini sint possibiles,
verum neque falsum in propositionibus quas ingrediuntur locum habet.J
est non
(~.) Coincidunt L esse veram est vera, et L esse non veram
vera. adeoque coincidunt L et L esse falsam est falsa. Nam L idemest
et hxc
quod L est vera, et hoc idem quod L esse veram est vera (per i)
idem quod L non esse veram est non vera (per 4)*. Et h~c idem quod
L esse falsamest falsa (per 3).
Coincidunt L, et L esse non falsam est non falsa. Nam coinciduntL
< idem est quod > L esse veram est vera (per l) et haecidem estquod
L esse non falsam est non falsa (per 3).
Coincidunt L esse falsam et L esse < non > veram est non falsa.
Coincidunt L esse falsamet L esse < non > falsam est non vera.Hase
facile demonstrantur ex prascedentibus.
Generaliter, si propositio vera aut non vera, falsa aut non falsa dieatur,
verumin verum, falsum in falsum facit verum. Non in non aequipollet PHÏL., VII, C, 32.
omissioniutriusque
Demonstraturetiam ex his omnem propositionem aut veram aut falsam
esse.Seu si L [non] est <~ non > vera, est falsa. Si est vera est non
falsa;si est nonfalsa est vera; si est falsa est non vera. Omnia per 3.
Propositionesautem i, 2, 3, 4. faciunt officium definitionum, unde
sineprobationesunt assumtx, indicant enim usum quorundam signorum
nempeveritatis et falsitatis, < affirmationis et negationis. >
contradictionem continere, sive
j Dico aliquid impossibile esse seu
terminussit incomplexus continens A non A, sive sit propositio quae
rursusvel dicat coincidere ea quorum unum continet contradictorium
alterius, vel contineat terminumincomplexum impossibiletn; namquo-
tiescoincideredicuntur ea quorum unum continet contradictorium alte-
rius, utique idem continet terminum contradictorium; quoties aliquid
continetid cujus contradictorium continet, utique continet terminum
contradictorium.Itaque adhibita propositione impossibiliprodit terminus
contradictoriusincomplexus.
A est B (seu ipsi A inest B, seu ipsi A substitui potest B). 22 verso.
L ~M,
enstylemathématique,
équivautau !gne de multiplication.
366 GENERALES INQUISITIONES
Pt!!L., VII, 2.
C, 22. Porro A ut dixi hoc loco significat Terminum vel propositionem.
hinc
non-A significat contradictorium termini vel contradictoriam
proposi-
tionis.
(14) Si propositio ponatur, nec adjicitur aliud, intelligitur esse veram.
Coincidit cum i.
(15) NonB coincidit ipsi non B. est corollariumipsius 10. posito NonB
coincidere A.
(16) Propositio< Affirmativa > A est B < sive A continet B >, seu
< (ut loquitur Aristoteles)' > ipsi A inest B (in recto scilicet). Hocest
si pro A substituatur valor prodibit A coincidere ipsi BY. Ut homo est
animal, seu homoidem est quod Animal. nempe Homo idem est quod
Animal rationale. Nota enim Y significo aliquid incertum, ut proindeBY
idem sit quod quoddam B seu Animal. (ubi subintelligitur rationale, y
si modo sciamus, quod subintelligendumsit) seu quoddam animal.
Itaque
A est B idem est quod A esse coincidens cuidam B. seu A==BY.
j Notabile est pro A===BYposse etiam dici A==AB~ et ita non opus
est assumtionenovaeliteras~. Pr~supponit autem hase notatio quod AA
idem est quod A, oritur enim rcduidantia.
(17) Hinc coincidunt A esse B, et quoddam B coincidere ipsi A, seu
BY=A.
(18) Coincidunt A et AA, et AAA, etc. ex natura hujus characteris-
tica~ seu Homo, et Homo Homo, et Homo homo homo. Itaque si quis
dicatur esse Homo pariter et animal, resolvendo Hominem in animal
rationale pariter dicetur Animal rationale et Animal, id est animalratio-
nale.
{Hinc patet etiam ex AC==ABD non licere inferri C==BD. patet
enim et in A==AB non posse utrinque omitti A. Si ob AC = ABD
inferri posset C = BD, prassupponendum esset, nihil quod contineturin A
contineri et in C quin contineatur et in BD, et contra. J
(19) Si A sit B, pro A poni potest B, ubi tantum de continendoagitur.
ut si A sit B et B sit C, A erit C. D~monstratur ex natura ~oincidentiœ,
nam ëôi~cidenti~ substitui sibi possunt (nisi in propositionibusquas
dicere possis formales, ubi unum ex coincidentibus ita < &rmaliter>
t. Cf.§§83, ï~2.
2. Cf. le § 83; et PHM. VU, B, n, 3; 6a, § 8; 63, § 8.
3. Cf. PHtL., VII, B, !v, 6 recto (p. 309-3to).
DEANÀLYSINOTïONUMËtVEMTATUM 36y
P
assumitur,ut ab aliis distinguatur, quae revera sunt reflexiva, et non tam1 PHÏL.,VII,C,22.
de re loquuntur, quam de nostro concipiendi modo, ubi utique discrimen
est). Itaque cum (per 16) A = BYet B = CZ. Ergo A==CYZ. seu A
continetC.
Ens quoddam
j Licebitet habere generale quoddam indefinitum, quasi
seu quoddam < ut in communi sermone >, tunc nulla oritur coinci-
denua.J
(20) Notandum est quod in hoc calculo fuerat praemittendum pro
quotlibet literis simul poni posse unam, ut YZ==X. Sed nondum usur-
patamin hoc calculo Rationis ne oriatur confusio.
(21) Deinde definitas à me significari prioribus Alphabeti literis,
indefinitasposterioribus, nisi aliud significetur.
(22) [Itaque] pro quotcunque definitis substitui posse unam defi-
nitam, cujus valor < seu definitio > sunt luas pro quibus substituta est.
(23) Pro qualibet definita substitui posse indefinitam < nondum usur-
patam >. Ac proinde et pro quotlibet definitis, et pro definitiset indcn-
nitis, seu ponipotestA====Y.
(2~) Cuilibet literie adjici potest nova indefinita, ut pro A poni potest
AY. nam A=AA (per 18) et A est Y (seu pro A poni potest Y, per 23)
Ergo A = AY.
B
) (23) A esse B (A continere B) infert (continet) quoddam esse
23 recto.
(continere)A.
NamAessë'B===BY==A (per i7)=BY==AY(per 24)= Quoddam
Besse A (per 17).
(26) Admonenda adhuc quaedamcirca hunc calculum quse prœmittcre
debueramus.Nempe quod de quibuslibet literis nondum usurpatis asse-
ritur generaliter vel concluditur, non tanquam Hypothesis, id de quotlibet
alüsliteris intelligi. Itaque si A = AA, etiam dicipoterit B==BB.
== [YjZA nimirum
(27) Quoddam B = YB. Itaque similiter qu. A
licethoc quidem dicere ad imitationem prions (per 26) sed nova assu-
mendaest indennita pro posteriori aequatione, nempe Z, ut paulo ante
fueratY.
(28) Terminus simpliciter positus a me solet usurpari pro universali,
ut A est B, id est omne A est B, seu in notione A continetur notio B.
(29) A est B, Ergo quoddam A est B (sive ~4continereB, infert seu
continet Quoddam A continere B). Nam A est B==AY est B (per 24).
368 GENERALES ïNQU!8tTÏONES
Pnn. VU, C, a:. (30) A esse B et B esse A idem est quod A et B coincidere, siveA
coincidere ipsi B quodcoincidit ipsi A. Nam A==BYet B==AZ. Eroo
<~ (per 31) > A=AYZ. Ergo YZ sunt super~uïe < seu Z continetur
in A. Ergo pro B===AZdici potest B==A. >
(31) Scilicet notandum et hoc est, si A==AY, tune < vcl > Y est
superfluum, << vel potius generale ut Ens ~>, et utique impune omitti
potest, ut Unitas in multiplicatione apud Arithmeticos, <~ vel Y inest in
A. Imô revera semperinest Y in A, si dicatur A = YA. >
(32) Propositio Negativa. A non continet B, seu A esse < (conti-
nere) > B falsum est.
J NB. Si B sit propositio, non B idem est quod B est faisum <; seu
B esse faîsum. non B, intelligendo B de propositione in materia neces-
sanat vel est necessarium vel impossibile.At secus est in incomplexis.>
Notionem sumo tam pro incomplexa quam complexa. Terminum pro
incomplexa categorematica.
(32) B. non-B est impossibile, <~ seu si B. non B=C, erit C impos-
sibile ~> Impossibile in incomplexis est non-Ens, in complexisest
faisum~.j}
(33) Hinc si A==non B, erit AB impossibile.
(34) Quod continet B non B, idem est quod impossibile.seu EB non B
idem est quod impossibile.
(3S) Propositiofalsa est, quae continet AB continere non B, (positoB
et A esse possibiles). <~ Intelligo autem B et Y tam de Terminis, quàm
de Propositionibus. >
Acontinere B et Acontinere C idem est quod A continere BC Hinc
si A continet B, etiam continet AB. Hinc si AB continet non B, etiam
AB continebit AB non B. }
(36) A==B. Ergo A est B, seu A==B continet quod A est B, Nam si
Y sit superûua, net A==BY. id est A = B. Idem aliter demonstratur:
A==B idem est quod A==BY et B==AY. Ergo A=B continet
A == BY. < Rem A = B ergo AA== BA.Ergo A ==BA. Ergo A est B. >
(37) B est B. nam B==B (per 10). Ergo B est B (per 36).
<~vel Est; vel continentis, vel verge propositionis. > Nam signifi-
caturAB, seu id quod continet B, esse B seu continere B.
(39) Si B continet C, tune AB continet C. Nam AB est B (per 38)
Best C (ex hypothesi). Ergo (per 19) AB est C.
(40) ~M propositioest quae coincidit cum hac AB est B, seu quae ad
hancprimo veram reduci potest. <~ (Puto id et ad non categoricas appli-
cari posse). >
(41) Igitur cum falsa sit quae non est vera (per 3) sequitur (ex 40)
falsampropositionem idem esse quod propositionem quae non coincidit
cumhac AB est B, seu falsam propositionem idem esse quod proposi-
tionemquaenon potest probari.
<( Propositiones facti non semper probari possunt à nobis, et ideô
assumuntu<- ut Hypotheses. >
j < (42) A continet B et A non continet B, earum una est vera, 23 verso.
alterafalsa, seu sunt 0~ nam si una probari potest, altera non
potest,modo termini sint possibiles. Ergo (per 41) non simul veraesunt
aut&lsx:.>
(43) B continere non B est falsa seu A non commet non B. utrobique
patet ex praecedenti. Nam utcunque resolvas manet semper haec forma,
nunquamfiet AB est B. <( Patet et ex [42] aliter. B continet B (per 37).
Ergonon continet non B. alioqui foret impossibilis (per 32). >
(44) Non B continere B est falsa, patet eodem modo.
(45) B et non B coincidere est falsa. Patet ex 4.3 et 44.
Supponuntautem haec terminum B esse possibilem.
(46) AB continere non B est falsa, <~ seu AB non continet non B. >
Supponoautem AB esse possibilem. demonstratur ut 43. Nam AB con-
tinet B, ergo non continet non B, quia est non impossibilis (per 32).
Cavendumest ne syllogismis utamur quos legitimos esse nondum
demonstravimus.
(47) A continet B est Universalis~f?M~~ respectuipsius A subjecti.
(48) AY continet B est particularis ~4~M~~ respectuipsius A.
(49) Si AB est C, sequitur quod AY est C, seu sequitur quoddam A
estC. nam assumi potest B ==Y per 23.
(30) AY non est B est Universalis negativa.
t. Lire B.
INÉDITS BE LEIBNIZ. 24
3~0 GENERALES
tNQUÏStTtONES
Pt)i! VU,C, 23. (31) Hinc sequitur Universalem negativam et particularem Affirma-
tivam esse oppositas, seu si una est vera, altera est falsa (ex 48 et 50).
($2) Particularis affirmativaverti potest simpliciter <( seu si quoddam
A est Bsequitur quod quoddam B est A > Hoc ita demonstro AYest
B ex Hypothesi, id est (per 16) AY coincidit ipsi BY. Ergo (per 6) BY
coincidit ipsi AY. Ergo (per 16) BY est A. Quod erat dem.
Majusculis notentur propositiones fundamentales <; seu indemons-
trata~>- utLI. (vel simul numeris communibus* et diversis.)j}
(53) UniversalisNegativa convertitur simpliciter, seu si Nullum A est
B sequitur quod Nullum B est A. Nam AY non est B (ex hypothesi).
Ergo AY non coincidit BY (per 16). Ergo BYnon coincidit AY (per 6).
Ergo (per 16) BY non est A. Quod erat dem.
(54) Universalis affirmativa convertitur per accidens, seu, si Omne A
est B, sequitur quod quoddam B est A. Nam A est B ex hypothesi. Ergo
quodd. A est B (per 29). Ergo (per 33) quoddam B est A. Idem bre-
vius A coincidit BY (per 16). Ergo BY coincidit A (per 6). Ergo
(per 36) BYestA. Opéréepretium erit conferre has duas demonstrationes,
ut appareat utrum eodem recidant, an verô detegant veritatem alicujus
propositionis hactenus sine demonstratione assumtae~.
Dicendum de collatione horum Nullum A est B et Omne A est
non B.
Item de conversione per contrapositionem ipsius Universalis affirma-
tiv~e.pro Nullum A est B licebitne dicere Omne A non est B?
(5 5) Si A continet B et [B est falsa, etiam A est falsa] <( A est vera,
etiam B est vera. > Per <; veram vel > falsam literam intelligo vel ter-
minum falsum (seu impossibilem, seu qui est non-Ens) vel proposi-
tionem falsam. Et per verum eodem modo intelligi possit terminus possi-
bilis vel propositio vera. Et ut postea explicatur, totus syllogismusmihi
etiam propositioest. Caeterumquod hic assero etiam sic enuntiari potest,
quaelibetpars veri est vera, seu quod continetur in vero est verum.
<; Demonstrari potest ex sequenti. >
(5 6) ~M~ in genere <~ sic > definio est A, si pro Apo-
nendo valorem, et quodlibet quod ingreditur valorem ipsius A rursus ita
i. Lire 52.
2. Leibniz invoque ici un précepte de son Art d'inventer. Cf. § 88, et Pau. VI, n, a
(p. i58).
DE ANALYS! NOTIONUM ET VERITATUM 3/1 I
4.
pMt. VH, C, 24. nullam occursuram esse > contradictio.Inde enim sequetur omne possi-
bile esse verum. Equidem Terminum incomplexum qui est possibilis,
voco verum, et qui est impossibilisvocofalsum.At de Termino complexo,
ut A continere B seu A esse B, ambigi potest. Resolutionem autem
termini complexi intelligo in alios terminos complexos. Scilicet sit
AesseB==L, et sit B==CD, et A esse C = M, et AesseD==N, utique
fiet L==MN. Licet autem subjectum A resolvatur, non potest pro A
substitui pars valoris, sed substituendus est valor integer, quod obiter
moneo. Et si C==EG et D==FG, et A = EFG, poterit M resolvi in has
duasA==EFG==P etEFG==EG=Q, seu erit M=PQ; et similiterN
in has duas resolvi poterit A==EFG==P, et EFG==FG==R. ergo
L==PQR. quae sunt primo verae, namP estHypothesis, Definitio scilicet
vel experimentum, R et Q sunt axiomata prima. Verùm si porro per-
gamus, requiritur ad definitionem, ut constet eam esse possibilem,seu
necesse est ut demonstretur A esse possibilem, seu ut demonstretur,
EFG non involvere contradictionem, id est non involvi X non X. Quod
cognosci non potest nisi experimento, si constet A existere, vel extitisse,
adeoque esse possibile (aut saltem extitisse aliquid ipsi A simile, quan-
quam rêvera hic casus fortasse non possit dari, nam duo completa
nunquam sunt similia, et de incompletis sufficit unum ex duobus
simiiibus existere, ut incompletum, id est denominatio communis
possibilis dicatur (imô <; tamen > videtur esse utile, seu si sphxra
una extitit, dici poterit rectè quamlibet sphaeram esse possibilem))
Cujus simile possibile est, id ipsum et possibile est Unde patet rem
eodem modo procedere in Terminis complexis et in incomplexis. Nam
probare verum esse terminum complexum est eum reducere in alios ter-
minos complexos veros, et hos tandem in terminos complexos primb
veros, hoc est in axiomata (seu propositiones per se notas), definitiones
terminorum incomplexorum quos probatum est esse veros; et experi-
menta. Similiter Terminos incomplexos esse veros probatur reducendo
eos in alios terminos incomplexos veros, et hos tandem in alios
terminos incomplexos primo veros, hoc est in terminos per se conceptos,
vel in terminos, aut terminos 1 quos sumus experti (aut quorum
similes sumus experti. <~ Quanquam id adjici opus non sit, nam
ï. Cemotest répétépar erreur.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VËRtTATUM 373
i. Lire possibilia.
3/4 GENERALES INQUISITIONES
PML., VII, C, =4. quos incomplexi in infinitum résolûmes ingrediuntur, probatione talis
prodibit regula progressionis'.
(66) Quodsi jam continuata resolutione prédicat! et continuata resolu-
tione subjecti nunquam quidem demonstrari possit coincidentia, sed ex
continuata resolutione et inde nata progressione ejusque regula saltem
appareat nunquam orituram contradictionem, propositio est possibilis.
Quodsi appareat ex regula progressionis in resolvendo eo rem reduci, ut
differentia inter ea quae coincidere debent, sit minus qualibet
data,
demonstratum erit propositioncm esse veram2; <; sin contra apparetex
progressione tale quid nunquam oriendum, demonstratum est esse falsam
<~ scilicetin necessanis. »
j Dubium: utrum verum omne quod non potest probari falsum; an
falsum omne q. non potest probari verum; quid ergo de illis de
quibus
neutrum? Dicendum est semper probari posse et verum et falsum, reso-
lutione in infinitum saltem. Sed tunc est contingens seu possibile estut
vera sit, aut ut falsa; idemque est de notionibus ut in resolutionein
infinitum appareant verae aut balsas;id est ad existendum admittendse,vel
non. NB. Hoc modo an notio vera erit existens; falsa non existens;
Omnis notio impossibilis est falsa, sed non possibilis est vera; itaque
falsa erit quae nec est nec erit, ut falsa est talis propositio; etc. Nisi forte
malimus nullam existentiaeinhis habere rationem, et notio vera hic idem
quod possibilis; falsa 1l::m quod impossibilis, nisi quando dicitur, v. g.
Pegasus ~y~ }
(67) Necessariaautem propositioest, cujus opposita non est possibilis,
seu cujus oppositam assumendo per resolutionem devenitur in contradic-
tionem. Itaque necessaria est quae per identicas demonstrari potest et
definitiones, nullo alio usu experimentorum accedente, quàm ut inde
constet terminum esse possibilem.
(68) Sed illud adhuc examinandum est, unde <( sciam me rectè >
progredi in definiendo, nam si dico A = EFG,non tantùm scire debeo
E, F, G singula esse possibilia, sed etiam inter se compatibilia, id
autem patet non fieri posse, nisi experimento vel rei vel aîterius rei
similis, in eo saltem de quo agitur. At si quis dicat me id saltem
ï. Cf. 56,et note.
2. Cette règle est inspirée par Fanatogte du Calcul infinitésimal (méthode des
limites.) Cf. § 74.
DE ANALYSI NOT!ONUM ET VERITATUM 3/5
P
ex ideis in mente mea comprehensis, dum expe- Pn!L.,VI!,C,
posse cognosccrej ~5 recto.
rior, me concipere EFG, quod voco A, respondeo posse me, cum
dico concipere E, vel concipere aliquid quod experior nihil invol-
vere aliud, vel concipere aliquid adhuc compositum, quod à me
confuseapprehenditur. Si experior E nihil involvere aliud seu per se
concipi,tunc admitti potest ipsum esse possibile. Sed de tali nullae
omninofieri possunt propositiones nisi identicae; alioqui falsô dixi me
expeririquod nihil aliud involvat. Si experior E involvere plura, jam ea
rursussimiliter tractanda sunt, quoties verô plura conjungo, quae non
suntper se concepta, opus est experimento non tantùm quod à me simul
concipianturin eodem subjecto, talis enim conceptus est confusus, sed
quodrevera extiterint in eodem subjecto.
(69) Itaque inter prima principia est, terminos quos in eodem subjecto
existeredeprehendimus non involvere contradictionem. Seu si A est B,
etA est C, utique BC est possibile, seu non involvit contradictionem.
(70) DEUS ex solis sui intellectus sui experimentis, sine ulla percep-
tionealiorum, judicat de rerum possibilitate.
(71) Quid dicendum de propositionibus, A est existens, seu A existit.
Ut sidicamde re existente A est B, idem est ac si dicam AB est existens,
v. g. Petrus est abnegans, id est Petrus abnegans est existens. Hic quae-
ritur quomodo in resolvendo procedendum sit, seu an terminus Petrus
abnegansinvolvat existentiam; an verô Petrus existens involvat abnega-
tionem.an omnino Petrus involvat et existentiam et abnegationem,
quasidicas: Petrus est abnegans actu, seu abnegans existens; <; quod
utiqueverum est. > Et ita omnino dicendum est, et hoc discrimen est
interterminumindividuum seu completum, et alium; nam si dicam ali-
quishomo est abnegans, homo non continet abnegationem, est enim
terminusincompletus. nec homo continet omnia quae de eo dici possunt
dequoipse.
(72) Unde si sit BY, et terminus Y indefinitus quicunque sit super-
fluus seu ut quidam Alexander Magnus et Alexander Magnus sit idem,
tuncB est MMM~MM. Si sit terminus BA et B sit individuum, erit A
superfluus,seu si BA = C, erit B==C.
(73) Sed quaeriturquid significet70 existens. utique enim Existens est
ï. Sic;l'un desdeuxsui estde trop.
3/6 GENERALES !NQU!S!TÏONES
Pb'L., 5.
VII, C, &5. Ens seu possibile,et aliquid praeierca.Omnibus autem concepds, non video
quid aliud in Existente concipiatur, quam aliquid Entis gradus, quoniam
variis Entibus applicari potest. Quanquam nolim dicere aliquid existere
< esse ~> possibile seu Existentiam possibilem, haec enim nihil aliudest
quàm ipsa Essentia; nos autem Existentiam intelligimus <( actualem,
seu > aliquid superadditum possibilitati sive Essentia~, ut eo sensu
existentia possibilis <; futurum > sit idem quod actualicas praescindens
ab actualitate, quod absurdum est. Ajo igitur Existens esse Ens quod cum
plurimis compatibile est. seu Ens maxime possibile, itaque omnia co-
25 verso.). existentia aequèpossibilia sunt. Vel quod eodem redit, existens est
quod
intelligenti et potentiplacet; sed ita prassupponituripsum Existere. Verùm
poterit saltem definiri, quod Existens est quod Menti alicui placeret,et
alteri potentiori non displiceret, si ponerentur existerementes quaecunque.
Itaque res e6 redit, ut dicatur Existere quod Menti potentissimasnon
displiceret, si poneretur mens potentissima existere. Sed ut haec definitio
applicari possit experimentis, sic potius definiendum est Existit, quod
Menti alicui << (existenti) > placet, (existenti non debet adjici, si defini-
tionem, non simplicempropositionem quaerimus)nec Menti potentissimae
(absolutè) displicet. Placet autem menti potius id fieri quod habet
rationem, quàm quod non habet rationem, ita si plura sint A, B, C, D,
et unum ex ipsis sit eligendum, et sint B, C, D per omnia similia, at
solum A ab aliis sese aliqua re distinguat, Menti cuilibet <; hoc intelli-
genti > placebit A. Idem est si saltem discrimen non appareat inter B, C
et D, appareat autem inter A et ipsa, et mens decreverit eligere, eliget A.
Liberè tamen eligit, quia potest adhuc inquirere, an non sit discrimen
inter B, C, D.
(74) Omnes propositiones Existentiales, sunt verae quidem, sed non
necessariae, nam non possunt demonstrari, nisi infinitis adhibitis, seu
resolutione usque ad infinita facta, scilicet non nisi ex completa notione
individui, quas infinita existentia involvit. Ut si dico Petrus abnegat,
intelligendo de certo tempore, utique praesupponitur etiam illius tem-
poris natura, quae utique involvit et omnia in illo tempore existentia.Si
dicam innnitë Petrus abnegat, abstrahendo a tempore; ut verum hoc sit,
sive abncgarit, sive sit abnegaturus, tune nihilominus saltem ex Petri
notione res demonstranda est, at Petri notio est completa, adeoque infi-
nita involvit, ideo nunquam perveniri potest ad perfectam demonstra-
DE ANALYSI NOTIONUM ET ~'ERITATUM 3~7
Pn! \U,C, 26. (8o) Videndum an infinitis possit careri, sane non A videtur idemesse
quod is qui non est A, seu subjectum propositionis négative cujusprx-
dicatum est A. seu Omnis qui non est A. Itaque si Ynon est A, erit
Y===nonA. seu Y non==AX, idem est quod Y===non A.
(81) Y seu Y indefinita cum lineola mihi significat quilibet, Y est
unum incertum, Y est quodlibet.
(82) Nimirumet sic dici poterit; B non est A idem est qu6d,Best
non A. Unde B non = AYidem esse quod B==Y non A.
(83) Generaliter A est B idem est quodA~-==AB, inde enim mani-
festum est B contineri in A, idemque est homo, et homo animal. Notavi
hoc jam supra ad marginem articuli 16. <( et quanquam inde fieri
videatur homo est rationale animal animal, tamen animal animal idem
est quod animal, ut notavi supra articulo 18. >
(84) Hinc si propositio A est B dicatur esse falsa <~ seu negetur>,
utique hoc est dicere A non ==AB <~ hoc est quoddam A non est B. >
(85) A esse non B idem est ac dicere A==A. non B. patet ex 83.
<; Si dicas A ==A non B, est falsa, << seu A non === non B > significat
quoddam A est B. >
(86) Rursus non B idem est quod is qui non est B, seu genus cujus
species sunt A, C, D, etc. posito A non esse B, C non esse B, D non
esse B.
(87) Itaque Nullum Aesse Bidemest quodA essenon B, seu quodlibet
A esse unum ex ils quse non sunt B. Seu AY non = ABY, idem est quod
A==Anon-B. Habemus igitur transitum inter infinitas affirmativaset
negativas.
(88) Ut obiter dicam, generaliter A esse AB, idem est quod A coinci-
dere cum AB; (seu si propositio A est AB est vera, erit reciproca). Hoc
ita demonstro. A est AB ex hypothesi, id est (per 83) A=AAB. idest
(per 18) A = AB. Idem si; A est AB (ex hypothesi) et AB est A
(per 38) Ergo (per 30) A==AB. Hae duse demonstrationes inter se com-
parentur, aut enim in idem desinent, aut dabunt demonstrationemali-
cujus propositionis sine probatione assumtae
(89) Consideremus particularem affirmativam Quoddam animalest
ï. Suppléerici A.
2. En marge de cette phrase KB. Cf. § 5~, et PniL. VI, 1l, a (p. :58).
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 3~
'j-
bomo.BY===AZ.Ea etiam potest in hanc mutari BY==AB<( Y ~>, PmL.~ F VII, C, a6.
seudicipotest quoddam animal esse hominem, idem esse quod, animal
hominem-animal. Patet ex 83. Nihil refert enim quod Y
quoddamesse
incertaest, qua~cunqueenim illa sit, fingatur nosci, et adesse, tunc utique
locumhaberet ratiocinatio.
) (oo) C~terum etsi hoc modo in Pr~dicato vitari semper possit inde- s6 s verso.
6nitaY, non tamen potest vitari in subjecto, et prxstat inpr~dicato etiam
relinqui,ob inversionem manifestiorem. Et omnino quia non prorsus
eliminaripossunt indennit~, pr~stat eas relinqui.
j Imo puto posse eliminari. J
(~i) A est B tunc A non est non B~. Esto verum A esse non B. si
quidemfieri potest, jam A est B ex hypothesi. Ergo A est B non B, quod
estabsurdum.< adde infra 99 >
j Hicratiocinandimodus, seu ducendi ad absurdum, jam in praeccden-
tibusest stabiUtus.
(92) < Non valet consequentia > Si A non est non B, tunc A est B.
seuOmne animalesse non hominem falsum est, quidem, sed tamen hinc
non sequiturOmne animal esse hominem.
(93) Si A est B, non B est non A. Falsum esto, '< si fieri potest >-
nonBessenon A. seu non B non esse A, verum erit non B esse A. Ergo
3
quoddamA est non B. Ergo falsum est Omne A esse B, contra Hyp.
(9~) Si non B est non A, A est B. Falsum esto si fieri potest A esse B.
ErgoA erit non B. Ergo quoddam non B erit A (per conversionem).
Ergofalsumest quoddam non B esse non A (per 31) Ergo multo magis
falsumest omne non B essenon A, contra hypothesin.
(9 3) A esse B idem est quod non B esse non A, patet ex 93. 9~
juncto30. Videndum an non propositio 93 demonstrari possit per se,
sine93 et 9~ <( hoc prasstitur articulo 98 >
(96) Non non A===A.
(97) NullumA est B idem est quod A est non B (per 87).
i Voirla notedu §()~.
2. Lire too.
3. En marge une addition barrée, contenant une autre démonstration.
4. Lire gi. Cette conséquence est évidemment fausse (comme le théorème § Ot)t
puisque les deux particulières peuvent être vraies à la fois (par la règle dos subcon-
U'aires).Néanmoins la conclusion est vraie (par la règle des contradictoires).
5. Lire gg. On lit en marge d'un § 06 barré
Nullumnon-A,idemestquodsolumA. »
380 GENERALES ÏNQUÏSÏTïONES
PH!L.,VIÏ, C~2C. (98) Omne A est B idem est quod Nullum A est non B, seu quoddam
A non esse non B. patet ex 97 vel 87, tantum pro B ponendo non B
et
pro non B ponendo non non B seu B. l
(99) A est B. idem quod A est non non B (per 96) et hoc idem
< (per 87) > quod Nullum A est non B (87) id est nullum non B estA
(per conversionem universalis négative) id est (per 87) Omne non B
est non A <==A est B >. Quod erat dem.
(100) Si A est B, sequitur A non esse non B, seu falsum esse Omne
A esse non B. Nam si A est B, utique nullum A est non B, seu falsum
est quoddam A esse non B (per 87). Ergo (per 101) multo magisfalsum
est Omne A esse non B. Adde 91.
(loi) Si falsum est aliquod A esse B, falsum est Omne A est B.seu
quod idem est, aliquod A non est B. Ergo omne A non est B. Nam
ponatur < si fieri potest > omne A esse B. Ergo quoddam A est B
(per 29). Sed hoc est contra hypothesin, adeoque falsum, ergo et falsum
prius.
27 recto. (102) Si A est B et A est C. idem hoc est quod A est BC.
(103) Si A est non B et A est non C, idem hoc est quod A est nonB
non C.
(10~.) Non B est non BC. demonstratum est 76. sed non semper
non BC est non B. Excogitandus esset modus propositionis formalis,seu
generalis, quasi dicerem falsum est omne negativum compositumesse
negativum simplex, seu non YX non = non ?, ita ut ? et X significent
quaslibet similiter se habentes.
(103) Si A est non BC non ideô sequitur < vel > A esse non B, vel
A esse non C < potest enim fieri ut B sit = LMet C = NP, et ut A sit
non LN, quo facto A erit non LMNP seu Non BC. > Interim hinc
sequitur falsum esse simul A esse B et A esse C, seu A esse BC.Patet
0x91 vel99*.
(106) Patet ex his non à sua litera < vel formula > cui pnengtturin
calculo divelli minime debere.
(107) Omnis complicatio propositionum ita generaliter reprœsentan
potest ABCD etc. < vocare possumus XB==L,EC~M,MU==N>
ponendo aliqua horum similiter posse resolvi ut L vel M vel N, et ea in
1. Lire too.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 38t t
t
resolvuntur, rursus ita fortasseposse resolvi, pro re nata. Lineola nPHÏL.,VII, C,97.
vel
autemsupra ducta ut ~B significare potest affirmationem negationem
lineola
aut potius > coincidentiam vel incoincidentiam, poteritque
in medio ut significetur
totam habere tam in medio quàm in extremis,
extremum autem
moduspropositionis,utrum affirmativaan negativa, etc.,
notam habere qua designetur utrum A sit termi-
quorespiciturApoterit
B lineola
nusuniversalisan particularis, etc. similiter idem designabit pro
4 6
12 3
si sit ABC locus i designabit quantitatem vel
qux respicit B. Et
etc. secundum quam hic adhibetur terminus A < seu modum
qualitatem,
adhibenditermini A >, et locus 2 naturam proposidonis AB, locus 3
modumtermini B. Locus 4 modum adhibendi -rouAB seu L. Locus 5
naturampropositionisABC seu LC. locus 61modum termini CI Posset in
numerisobservaritalis ordo, ut semper incipiatur à maximè subdivisis seu
ab infimosubdivisionis gradu seu à terminis [simplicissimis]ad incom-
ï! 0
plexapropioribus, ut si sit ~4 II
10 12
7~9
i 2 3 4 3 6
A B CD E F
Undeintelligi potest quam miris modis terminorum relationes et
denominationes vadari possint tam ab ordine si respicias solam disposi-
tionemnumerorum, quàm a valore cujusque numeri, si vel solius quan-
titatisetqualitatishabeatur locus.
(108)Omnis terminus etiam incomplexus potest haberi pro proposi-
tione,quasi ipsi adjectum esset ~0 [vcrum] < hoc > Ens, ut Homo
perindesumi potest, ac si diceretur Homo < idem > est < quod hoc >
Ens,< scilicet est id ipsum quod est, seu > vel potius generalius,
perindeerit ac si adjectum esset verum, ut Homo est verum. Homo
estanimalest < hoc > verum et -?o< hoc > verum facit hoc loco
officiumquod unitas in Arithmetica, ad supplenda loca seu dimensiones.
si scilicetponatur quodlibet quod cum aliquo copulatur tot modis esse
subdivisum quo id cum quo copulatur, ne terminus nisi asque complexo
velincomplexojungi ponatur, vefum seu Unitas scribatur V. ex 0 fiet 3
I. Leibniza écrit parefreur 5 et B.
3~2 GENERALES ïNQUtSÏTtONES
.c~
7.
PmL., VII, C, 27. ubi loca sunt suppleta. dici enim potest A esse idem quod hoc
v~u~
esse idem quod hoc verum, est hoc verum sed notandum
ipsumY
suppletum ubique debere mutari A===A verum seu A == verum* t
En marge: 3)
'o.
2 y verso. !(i09) Quemadmodum autem quilibet terminus concipi potest instar
propositionis, t explicuimus, ita et quaeUbetpropositio concipi potest
instar Termini, ut Hominem esse animal est verum, est propositio, est
tale quid, est causa, est ratio, etc. Quas serviunt ad universalissimascon-
dendas enuntiationes de his complicationibus.
(110) Possunt etiam novi Termini reflexivi condi, qui similitertrac-
tari possunt ut directi, ut subjectum propositionis talis, taie. potest
appellari aliquo nomine. Et videndum quomodo bas et ipsasdenomina-
tiones rursus inter se per literas explicari possint. ut si subjectumpropo-
sitionis universalis amrmativassit prasdicatum alterius propositionisaffir-
mativas, cujus subjectum est praedicatum prioris, subjectum dicitur esse
idem cum praedicato ejusdem propositionis. Si quis autem velit rigorosè
rem enuntiari ad morem communem logicorum < aut etiam hominum
vulgo loquentium > in propositionibus satis difficultatisinveniet, ut si
dicere velit subjectum propositionis universalis amrmativae,cujus prxdi-
catum est subjectumpropositionis universalisamrmativas,in quasubjectum
est prasdicatumprascedentis propositionis, est idem cum praedicatodictae
propositionis cujus est subjectum. Ac ne sic quidem relativum, ~~ve!
~~J~~ potest evitari, quanto satius, brevius, clariusque < dicemus >
si A est B et Best A, A est idem cum B. Cujus etiam demonstratiofacilè
dari potest, quemadmodum super à nobis data est, adhibitis scilicet
literis. At verbis haud dubiè foret satis perplexa et opus foret pecuîiarem
adhibere curam in illis recte disponendis. Nam si rectè constituta essent,
credo idem prasstarent; licet nesciam an pari claritate, similiter et con°
sequentias ex literis facilè ducuntur. ut statim hic patet ut A diximusesse
i. Leborddu papierestusé.
383
DE ANALYSI NOTIONUM BT VERITATUM
B dici idem ipsi B. quod non aequë videtur P.! p!nï<.< V! C, 37.
idemipsi A, ita et posse
f~exverbisapparere.
etiam de tota resolutionis serie generalia
~n)Notandum est posse
excogitari circa processum ejus, etiamsi condnuaretur resolutio
quedam verba apta reflexiva,
in infinitum,et circa haec utique excogitari possent
?. Sed [ha:c]in progressu clarius appa-
edamIiter<equidam generales ut
rebit,quid horum proestet.
Videndum an non alio nonnihil sensu sumatur Y cum as a8 r~cto.
cum [dicitur] negatur
dicaturAY est B hoc est quoddam A est B, quam
A esse B seu
ullumA esse B, ita ut non tantum negetur quoddam
ex incertis A, ut proinde
incertumhoc A esse B, sed et quodcunque
AY esse B, nempe Y est
cumdiciturnullum A esse B, sensus sit negari
Y. Itaque cum dico quoddam
Y, seu quodcunque Y continebit hoc
A esse B, seu hoc
A est B, dico hoc quoddam A est B. si nego quoddam
tantum videor particularem negativam dicere. At
quoddamA esse B, sed et hoc et
cumnego quodcunque A esse\ seu non tantum hoc,
hocA esse B, tunc nego ?A esse B. Unde etiam in loquendo negare
A non est B, non videtur sonare
quoddamA esse B, seu dicere quoddam
sonare
nullumAesse B; similiter dicere Omne A non est B, non videtur
de non sit B.
negationem quod omne A sit B; sed dici quolibet A, quod
est
Proprioribustamen stat, quod negatio Universalis amrmativœ utique
af6rmativx non potest
particularisnegativa. Itaque negatio particularis
etiamesse particularis negativa (neque enim negatio particularis affirma-
uni-
tivaeet universalisanirmadv~ potest esse idem) superest ergo ut sit
versalisnegativa; neque enim aliud esse potest.
addito. Univ. Neg. negatur
jUmv. Aff. Axquatur B cum aliquo
A est B seu A coincidit cuidam B.
(113)Res utiliter exhibebitur figuris.
f seu A coincidit AB
A :(
B
A coincidit cuidam B.
(114) Quoddam A est B, seu quoddam
A
B
PHtL., VII, C, 28. horizond parallelœ, quarum una ducta est sub alla distinctionis causa)
duct~eessent una super aliam.
(116) AB==BY, ubi per Yintelligo quicquid ~B in genere.
est in tota linea B quod cadit sub A. A
(117) A==BYidem est quod A==BA. B
(i 18) A=BY ergo BY==AY. Ha&comnia ex 6gurx
(i 19) A===BY et B===AYidem est quod A=B. t inspecdone patent.
(120) Negatio hujus quoddam A esse B, seu cum negatur quoddam
A coincidere cuidam B, sic exprimetur
A
A
(121) Sed negatio hujus: Omne A est B sic exprimetur:
A w===
Omne A est B
OmneAestB
B t.t )
PHÏL.,VII, C, 28. sibilem terminum, vel potius falsum (si enim demonstrari hoc perfectè
non possit resolvendo in infinitum, falsus est, non impossibilis.) Denique
particularis negativa est A non B==A non B*. Et hoc didici ex conside-
rando numeros. Atque ita tandem plane eliminavimus indefinitamY.
<( Idque ex numeris didicimus. >
(129) Omnia per numeros demonstrari possunt, hoc uno observato,
A
ut AA et A <equivalcant,et ut [A non A] non admittatur, quia multi-
Intelligohic quendam hominem esse doctum si modo id possibile sit, ]PHIL., VII, C, 28
hoc enimloco nos notiones abstractas, non experimenta consideramus.
Si enimpossibile sit A==BY, utique istud BYest quodd. B quod est A.
Itaque si part. affirmativa est falsa, impossibile est dari talem
notionem
Videtur optimum, ut prius definiamus particulares*, nempe AB est
notiovera seu AB===ABest part. Aff.
Et A: B est notio vera seu A B=A B est partic. neg.
Cum verb dicimus AB esse falsam notionem, seu negamus part. Aff.
Et Uuiv. Neg. Cum dicimus A B esse falsam notionem seu A B
con==A B, fit Univ.Aff. Hinc statim patet conversio simpliciter Univ.
Neg. et Part. Aff. Sed ex his demonstrandum jam esse A===AB si
A Bnon= A B, et esse A= A BsiABnon===AB. J
(130) Vera autem propositio est quœ probari potest. Falsa quœ non
estvera. Impossibilisquam ingreditur terminus contradictoribus*. Possi-
bilisquae non est impossibilis. An igitur omnis universalis negativa
impossibilis?Ita[est] <; esse videtur > quia intelligitur de notionibus,
nonde rebus existentibus, ut si dico Nullum hominem esse animal, non
id intelligotantùm de existentibus hominibus <; sed hinc sequetur quod
de singularialiquo ut Petro negetur, necessaribde eo negari >. <~ Igitur
negandumest omnem Univ. Negativam esse impossibilem, et ad objec-
tionem> responderi potest, A continere non B, probari vel demonstra-
tioneseu resolutione perfecta, vel non nisi resolutione in infinitum con-
tinuabiliseu semper imperfecta. Itaque certum est quidem, non verô
necessarium,quia nunquam reduci potest ad identicam vel oppositam ad
contradictoriam.
) (130)~ Verum igitur est quod probari potest, seu cujus ratio reddii 29 recto.
potestresolutione. Falsum quodcontra. Necessarium est quod resolutione
reducitur ad identicum. Impossibile est quod resolutione reducitur ad
contradictorium.Falsus est terminus vel propositio qui continet opposita
< utcunque probata >. Impossibilis qui continet opposita per reduc-
tionemad finitos probata. Ita ut A== AB, si probatio facta est per reso-
lutionemfinitam, distingui debeat ab A = AB, si probatio facta est per
I.Cf. PHÏL.,VII,B,M,4ï.
1
2. Sic, pour COMfM~M~MM.
3. Le no i3o se trouve répété.
388 GENERALES INQUISITIONES
PHÏL., VII, C, 2(). resoludonem ad infinitum, unde jam oritur illud de Necessario, possible
impossibili et contingente.
(131) Dupliciter fit resolutio, vel conceptuum in mente, sine expé-
rimento (nisi reflexivo, quod ita concipiamus), vel perceptionum seu
experientiarum. Prior probatione non indiget, nec praesupponit novam
propositionem, et hactenus verum est quicquid clarè et distinctè percipio
est verum posterior praesupponit veritatem experimenti. In DEC sola
resolutio propriorum requiritur conceptuum, quae tota fit simul apud
ipsum. Unde ille novit etiam contingentium veritates, quarum perfecta
demonstratio omnem finitum intellectum transcendit.
(132) Omnis propositio vera probari potest, cum enim praedicatum
insit subjecto, ut loquitur Aristotelest, seu notio praedicati in notione
subjecti perfecte intellecta involvatur, utique resolutione terminorum in
suos valores seu eos terminos quos continent, oportet veritatem posse
ostendi.
(i33) Propositio vera necessaria probari potest reductione ad idendcas,
vel opposite ad contradictorias; < unde opposita dicitur impossibilis.>
(13~) Propositio vera contingens non potest reduci ad identicas, pro"
batur tamen, ostendendo continuata magis magisque resolutione, accedi
quidem perpetuo ad identicas, nunquam tamen ad eas perveniri Unde
solius DEI est, qui totum infinitum Mente complectitur, nosse certitu-
dinem < omnium ;> contingentium veritatum.
(13$) Hinc veritatum necessariarum a contingentibus idem discrimen
est, quod Linearum occurrentium et Asymptotarum, vel Numerorum
commensurabilium et incommensurabilium.
(136) At difficultasobstat possumus nos demonstrare lineam aliquam
alteri perpétué accedere, licet Asymptotam, et duas quantitates inter se
aequales esse, etiam in asymptotis, ostendendo progressione utcunque
continuata, quid sit futurum. Itaque et hominespoterunt assequicertitu-
dinem contingentium veritatum; sed respondendum est, similitudinem
res-
quidem esse, omnimodam convenientiam non esse. Et posse esse
ad
pectus, qui utcunque continuata resolutione, nunquam se, quantum
1.Criteriumcartésiende lavérité.
2. Remarquer que Leibniz met ici la considération de la compréhension au compte
d'Aristote; cf. § t6.
3. Cf. § 74 idée de l'approximation indéfinie.
4. Cf. PmL., VM, C, 68.
DE ANALYSI NOTÏONUM ET VERITATUM 38~
ceftitudinemsatis est, detegant, et non nisi ab eo perfectè perspiciantur, PHÏL., VII, C, 29.
PHtt. VII, C, 29. animal? An per hoc Animalitas omnis bominis? Quae longé
utique
differt ab omni animalitate hominis. Nam modo aliquis homo sit
doctus,
omnis doctrina hominis est terminus verus; at nisi omnis homo sit
doctus, eruditio omnis hominis est terminus falsus. < Nisi quis intelligat
terminum exclusivè, ut aliquando Géomètre, quando sub omni motoid
cujus celeritas est infinitè parva seu quod quiescit. > Videtur eru-
ditio omnis hominis etiam efferri posse eruditio humanitatis. Sed hoc
tamen nolim, si insistimus supra dictis, quod humanitas alicui nihil aliud
sit quam 'coaliquid esse animal -b
< (140) An quia ex eo quod quidam homo est doctus sequitur
quoddam doctum est homo dicere licebit doctrina hominis est huma-
nitas docti ? Ita puto. >
(141) Quomodo explicabimusquantitatem in abstractis, verbi gratia
quando A est duplo calidius ipso B, seu < quando > calor ipsius A est
duplus caloris ipsius B ? Scilicet A esse calidum est calor ipsius A. Itaque
si ïo A esse calidum sit ad -coB esse calidum, ut 2 ad i. erit calor ipsius
A duplus caloris ipsius B. Sed porro videndum est, quomodo 'c&A esse
calidum possit esse ad ToB esse calidum ut numerus ad numerum.
Hoc ergo contingit quod causa quas A esse calidum uniformi actione
efficit tali actione < adhuc semel > continuata efficiat B esse
calidum, vel signum ex quo cognoscimus aliquid esse calidum sit conti-
nuum, et in uno alterius duplum. Sed in his multa opus est circumspec-
tione, unde thermometra etsi signa sint graduum caloris, non tamen
sunt aequaliterdividenda.}
(142) Sed quomodo abstractis efferemus propositiones negativas; ut
quidam Homo non est doctus ? nempe ut negatio hominis est non
humanitas, ita negatio doctrine hominis est non doctrina hominis.Et si
dicatur nullus homo est lapis, abstractum ejus seu (nullus homo est
doctus) efferendum erit [non-doctrina]non-lapideitas omnis hominis; an
verô dicere licebit lapideitas nullius hominis ? seu lapideitas non-homi-
nis. Non puto; neque enim id exprimit nullum hominem esse lapidem.
(143) Illud jam videndum est, an cum abstractorum prxdicatiocibus
consentiat haec doctrina, et quidem viriditas est color, prasdicatiobona
est, cur ita? An quia sequitur qui est viridis eundcm esse coloratum?
i Lire homo.
DE ANALYS! NOTIONUM ET VERITATUM 3~1i
Sedvideamusan non exempla sint in contrarium. Circulus est uniformis, IPHIL., VII, C, 29.
itemcirculusest planum. Non tamen dici potest uniformitatemesse plani-
dicemus uni-
tiem,quia ex uniformitate non sequitur planities. An verô
formitascirculi est planities ? Sanè videtur ex propositione circulus est
uniformissequi circulus est planum. fRespondeo] < Equidem verum
est > non sequi ex hac propositione magis quàm ex quavis alia de
circulo.< An ergo ~> videntur ergo praedicadones abstractorum non
tantumconsequentiam postulare sed et aliquid prasterea. Quid ergo quia
Omniscirculus est uniformis, seu quia si A est circulus, sequitur quod A
est uniformis, licebitne < ideô > dicere circularitas est uniformitas?
Et proinde dicit
Ergopari jure dicere licebit Circularitas est planities.
In quibus tamen
poterit Quiddam quod est uniformitas est planities.
hxreo adhuc nonnihil. Sane si idem sit uniformitas quod ':o uniforme
'7o A
esse,et planities quod Toplanum esse, an verum est aliquandoquod
uniformeesse sit T~A planum esse. Unde dici poterit Uniformitas res-
pectuuniuscentri est planities < seu existentia in piano. > Et verô quem-
admodumin concretis sunt praedicationes per accidens, cum Musicus
estpoeta, non vidéo cur non et admittantur in abstractis, ut uniformitas
esse plani-
aliquasit planities. Rectè igitur dicemus uniformitatem circuli
uem, et proinde poterimus insistere regulae generali. Sed quomodo jun-
gemushxc in circularitate? An quia dicimus circularitas est uniformitas,
et circularitasest planities, dicere licebit uniformitas est circularitas pla-
nities? Et an non videntur confundi officia praedicamentorum, ut dici
possit quxdam qualitas est quantitas. Est quantitas cum aliquando ex eo
quod, quis est qualis sequitur eum esse quantum. Quid ergo? Modo
non possit dici omnis qualitas est quantitas. Videndum an in casu talis
propositionisin abstractis sequatur necessitas in concretis, puto ne hoc et
si vera sequi, sunt enim contingentes connexiones semper verae, qua:
pendenta liberis actionibus.
) ï~. Propositiones sunt vel Essentiales vel existentiales; et ambae 3o recto.
vel secundivel tertü adjecti. Propositioessentialis tertii adjecti< ut >
Circulusest figura plana. Propositioessentialissecundiadjecti, ut figura
plana,< ad > unum aliquod punctum eodem modo se habens, est; est,
inquam,hoc est intelligi potest, concipi potest, inter varias figuras est
aliquaquas hanc quoque naturam habet, perinde ac si dicerem figura
planaad unum aliquod punctum eodem modo se habens, est ens sive res.
3~2 GENERALES tNQUISITïONES
PHtL., VII, C, 30.'P~~<? ~M ~~M adjecti Omnis homo est seu existit peccato
obnoxius, ha~cscilicet est propositio existentialis seu contingens. Propo-
sitio~M~~M/Msecundiadjecti Homo peccato obnoxius est seu existit, z
seu est ens actu'.
143. Ex omni propositione [secundi] < tertii > adjecti fieri potest
t
propositio tertii adjecti, si prxdicatum cum subjecto componatur in
unum terminum, isque dicatur esse vel existere, hoc est dicatur esseres,
sive utcunque, sive actu existens.
146. Propositio particularis affirmativa Quoddam A est B transfor-
mata in propositionem secundi sic stabit AB est, hoc est, AB est res,
nempe vel possibilis vel actualis, prout propositio est essentialis vel
existentialis.
147. Propositio Universalis Affirmativa in propositionem secundi
adjecti hoc quidem modo non .equë commode transformatur, nam ex
Omne A est B non licet commode facere Omne AB est. Cùm enim
ABsit idem quod BA, pari jure dicere liceret Omne BA est; et proinde
etiam Omne B est A. Itaque sic dicendum erit Omne A continens B est.
Quomodo autem alia ratione propositio universalisaffirmativaad secundi
adjecti enuntiationem reducatur môx patebit.
1~.8.Propositio Particularis Negativa Quoddam A non est B sictrans-
formabitur in propositionem secundi adjecti A, non B; est. Hoc estA
quod non est B est res quasdam; possibilis vel actualis, prout propositio
est essentialisvel essentialis3.
149. Universalis negativa transformatur in propositionem secundi
adjecti per negationem particularis amrmativïe. Ita verbi gratia Nullum
A est B, hoc est AB non est. seu AB non est res. Posset etiam sic
enuntiari Nullum A est B, id est Omne A continens non B est.
i$o. Universalis affirmativa transformatur in propositionem secundi
< adjecti > per negationem particularis négative ita ut Omne A est B,
idem sit quod A non B non est seu non est res. vel etiam (ut dixi
n. 147) A continens B est res. Quod tamen posterius ut jam dixi minus
aptum est, etsi verum sit, quia est superfluum, jam enim B in A conti-
netur, sed si non omne A sit B, ex AB fit nova res.
i~i. Habemus ergo propositiones tertii adjecd sic reductas ad propo- PtHL.,VII, C, 30.
sitionessecundi adjecti
Qu. A est B dat ABest res.
Qu. A non est B dat ~c~ estres.
OmneA est B dat ~4MOMnon est f~.
NullumA est B dat AB nonest res.
132. Et cùm ipsis identicis propositionibus tantùm fidi possit in notio-
nibusrealibus, adeô ut veritas nulla sine metu oppositi asseri possit nisi
de ipsorum notionum realitate saltem essentiali, licet non existentiali,
constet;ideô licebit propositionum categoricarum species quatuor etiam
sic exprimere Part. ~f. AB==AB (seu AB et AB coincidunt, hoc est
ABest res). P~. Neg. A non B = A non B (seu A non B est res). Univ.
Anon B non ===A non B (seu A non B non est res). Univ. Neg.
ABnon = AB(seu AB non est res).
i$3. Hoc autem pr~supponit negari omnem propositionem, quam
ingrediturterminus qui non est res. Ut scilicet maneat omnem proposi-
tionem vel veram vel falsam esse, falsam autem omnem esse cui
deestconstantia subjecti, seu terminus realis. Hoc tamen nonnihil ab
usu < loquendi > remotum est in propositionibus existentialibus. Sed
hoc ego non est cur curem, quia propria signa quïero, non recepta
nominahis applicare constituo.
i~. Quod si quis malit signa sic adhiberi, ut AB sit==AB, sive AB
sitressive non et ut in eo casu quo AB non est res possint coinci-
dereB et non B, scilicet per impossibile, non equidem repugno. Et ita
distinguendumerit inter Terminum et Rem seu Ens.
i$$. Omnibus ergo expensis fortasse melius erit, ut dicamus !o verso.
semperin characteribus quidem poni posse A = A, licet quando A non
estres nihil inde utiliter concludatur. Itaque si AB sit res, poterit inde
6eriYA==ZB,nam indefieri potest: [BA]Nam AB==R, et AB==RB.
sit B==Y et R==Z. fiet YA==ZB. Et contra YA=ZB < Ergo YAB==
ZB > jam A===R et B = (R) (seu A et B sunt res) Ergo YAB Z (R)
ErgoAB==((R)).
i$6. A====A.A non = non-A. AA==A.
i$y. A==B est universalis affirmativa reciproca, quœ est simplicis-
t. Cf.PHi~VII,B,u,3,C,97.
~94 GENERALES INQUISITÏONES
PHtL.,VH,C,3o. sima. < Coincidit cum non A== non B. et si negetur dici
poterit
Anon===B.>
i$8. D==ZC est Univ. Aff.
1~9. YA=ZC est Partie. Aff.
i6o.D====nonE Universalis negativa.
161. XE = non F particularis negativa.
162. Supersunt termini quos ingrediuntur non YA, hoc est non taleA
(seu quoddam A non) qui differunt à non quoddam. Nempe aliudest
dicere falsum esse, quoddam A esse B. Aliud est dicere falsum esse
tale A esse B. Inde cum hic oriatur xquivocatio aliqua, satius erit literas
Y prorsus eliminare, et hinc orientur tales propositiones.
163. A==B item non A==non B [pnmîtiva] simplicissimx.
16~ A==AB universalisaffirmativa.
163. AB==AB, posito AB esse rem, particularis Affirmativa.<seu
YA==ZB. >
166. A = non B universalis affirmativa
167. A non B = A non B, posito A non B esse rem, particularis
M~~M.
168. Si A non == B, tunc vel A non B erit res, vel B non A
erit res.
169°. AB est res xquivalet Qu. A est B, et Qu. B est A.
A non B est res asquivalet Qu. A non est B vel Qu. A est non B.
A non B est non res asquivaletUniversali Ainrmativœ Omne A estB.
AB est non res aequivalet Universali Negativae nullum A est B, vel
nullum B est A.
170. Interim opus est tamen, ut propositionem Qu. A est B discer-
namus a propositionc Quoddam B est A, et similiter Nullum A estB,
à propositione nullum B est A.
171. Principiasunt <M > A==A.
< ~M~ > non A==non A.
< ~M>AA==A.
< Quarto. non non = omissioni ipsius non ut > non non A==A.
< < > Si A==B erit AC==BC.
ï. Suppléer ici A.
z. Lire ~«<<M.
3. Cequi suit est d'uneautre plumeet d'uneautreencre.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 3()5
Lire 7.
s. Cf.§ 16,marge;et PnïL.,VH,B, 3; 63.
3. Le mot <Mest répété dans le ms.
~9~ GENERALES
!NQUtSÏTtONES
PUIL.,VII,C,3t.
t. sic si dicam non, quidam homo est animal idem est quod falsum
est
quendam hominem esse animal.
186. Quidam homo non est lapis significat quidam homo est
non
lapis. [similiter] istud Omnis homo non est lapis videtur significare
Omnis homo est non lapis; Itaque generaliter sic interpretabimur
ante est quasi praedicatum negativum. sed si ~o
pr~ponitur signo,
intelligemus propositionem negari
187. Jamsupra monui quae ad propositionespertinent sic posseillustrari
et quasi ad numeros revocari, ut concipiamus Terminum seu Notionem
instar fractionis verbi gratia non non ? ==H >
j~===HJ <:
quod significat Hcontinere a, et b, sed idem H continere non 1 et non ?'
observando tantùm ut aa idem sit quod a, <; et non a non a idem
quod
non a, et non non a idem quod a >, et ut nunquam idem terminus
contineat simul a et non a, seu ut terminus qui continet a non dicatur
continere non-a vel contra < Denique qui continet ab continereetiam
a,
et qui continet non a continere etiam non al. >
[188.j J
189. Principia ergo haseerunt < primo > <M==~(unde patet etiam
non ~==non b, si ponamus non b = a).
secundonon non ~===~.
tertionon idem terminus continet a et non a <; seu si unum est
verum, alterum est falsum, aut certè terminus ipse talis dicetur nonverus
sed falsus. >
Quarto [ab continet a] < A continere idem est quod A esse==~. >
Quinto non a continet non ab, seu si continet a, non a continebit
non
<~ Sexto. Quaecunque dicuntur de Termino continente terminum,
etiam dici possunt de propositione ex qua sequitur alla propositio. >
<( Septimo> Quicquid ex his principiis demonstrari non potest, id
non sequitur vi formas.
190. UniversalisAffirmativaOmn. A est Bidem est quod A continere
L<seuA==XL>.
Particularis Affirmativa quoddam A est L, idem est quod A cum
I. Cf.PHIL.~
VII,B,H, 72.
2. V. §§ ï2~î2g.
DE ANALYSÏ HO. JM ET VERITATUM 397
PtHL., VII, C,3!. batur A verum esse, A non verum esse, solet etiam simpliciterdiei
A esse, A non esse. 6" Veri seu ~u esse adjectio relinquit, at falsiseu
Tounon esse in oppositum mutât; itaque si verum aut falsum
quid esse
verum dicatur, manet verum aut falsum; sin verum aut falsum esse
falsum dicatur, fit ex vero falsum, ex faiso verum. 7" Propositio ipsa fit
Terminus si termino ipsi adjiciatur verum aut falsum; ut sit terminus
et Aest vel verum est, sit propositio, verum, seu ~~«~ ~y~,seu
esseerit terminus novus, de quo rursus fieri potest propositio. 8"
Propo-
sitionem ex propositione sequi nihil aliud est quam consequens in ante-
cedenti contineri ut terminum in termino, atque hac methodo reducimus
consequentiasad propositiones, et propositiones ad terminos. <( 9"A con-
tinere idem est quod A = xl. >
Omne B est C. B non C non est.
0. A est B. A non B non est.
0. A est C. A non C non est.
Sed haec consequentia ex mens negativis etsi proba sit non tamen
apparet, nisi re reducta ad affirmativas. Unde apparet hanc reductionem
universalium ad negativas non esse adeô naturalem. Quemadmodum
A continet B et B continet C etiam A continet C, ita si A excludit
non B, ergo includit B, et B excludit non C ergo B includit C, itaque
denique A includit C. Si adhibeamus AB est, A non B est pro particu-
laribus, et A continet B vel A continet non B pro universalibus, pote-
rimus carere propositionibus negativis. Sanè negativus non afficit
copulam nisi quando dicitur propositio esse falsa, alioqui afficitprsedi-
catum*. 1
199. Propositio particularis affirmativa AB est. Particularis negativa
A non B, est. <( Et posito A et B esse ~>Universalisaffirmativa A non B
non est. UniversalisNegativa AB non est. Hinc statim patet nec numero
plures dari, et quasnam earum sint oppositiones et conversiones.Nam
P. A. et U. N. opponuntur, item P. N. et U. A. Patet etiam in propo-
sitione AB est vel AB non est utrumque terminum eodem modo se
habere, et idée locum habere conversionem simpliciter. Addi posset
non A non B est, vel non A nonB non est, sed nihil differt a LMest, vel
LM non est, posito non A esse L et non B esse M. U. A. seu A non B
i. Cf.PmL.,VII,B, M,72.
TABLES DE DEFMÏTIONS 3~
J
idem PHÏL.,
idem est quod A continet B. Nam A non continere B est <
VII, C, 3t.
B
> A non B esse verum. Ergo A continere B idem quod A non
quod
essenon verum.
idem est ac si di~am A continet non B,
j 300.Si dicam AB non est,
et B sunt [inconsequcntia] < inconsis~
vel B continet non A, seu A
A non B non est, idem est ac si dicam
tentia >. Similiter si dicam
similiter non B continet non
A continetnon-non B seu A continet B, et
A. His ergo paucis [omnis] formée fundamenta continentur. J
PaiL., VH,C,47.
PHIL.,VII, C, 47 (i p. in-fol.).
Table de définitions sous les rubriques ET SPECIES,
GENERA CAUSEE,
effectus.
PH!L., V! C, 48.
Si B sit A et C sit A, et idem sit B quod C, erit M~M A. si non
49'
sint idem, erunt~ }
Table de définitions de conceptsmathématiques (quelques termes fran-
çais et allemands).
Une table de concepts primitifs. Dans une note en tête, Leibniz forme
le projetde construire une grande table où l'on pourrait unir les notions
par des lignes menées d'un signe à l'autre.
pHM. VII, c, 62.necesse est quandam inter notiones terminorum esse connexionem,sive
fundamentum < dari > à parte rei ex quo ratio propositionis reddi, seu
6a verso.probatio à priori inveniri possit Idque locum habet in omni proposi-
tione vera affirmativauniversali vel singulari. necessaria aut contingente;
ut pr~dioaH notio insit notioni subjecti vel expressè, vel virtualiter;
expressè in propositione identica, Virtualiter in alia quacunque. Et
[quidem si necessaria sit] propositio, praedicatum ex subjecto vel conse-
quens ex antcccdei. 3 probari potest vel sola antecedentis sive subjecti,
vel et antecedsnds et consequentis simul, sive praedicati et subjecti
simul, resolutione. < Et quidem necessaria connexio est in propositio-
nibus aetercae veritatis, quae ex solis ideis sive definitionibus idearum
universalium consequuntur. > Quodsi propositio sit contingens, non
est necessaria connexio, sed < tempore variatur et > ex supposito
divino decreto, et libera voluntate pendet; eoque casu ratio quidem
reddi potest semper < ex natura rei, seu notione terminorum (saltem
ab eo qui omnia novit) > cur id quod factum est potius factum quàm
non factum sit. Sed illa ratio inclinat [potius quàm] < tantùm >neces-
sitatem autem non imponit. Ex his sequitur Axioma maximi Usus ex
quo pleraque in re physica et morali derivantur Nihil evenirecujusratio
reddi non possit, cur sic ~M aliter ~~g~. Exempli causa
< inter > totius Staticae fundamenta ponitur ab Archimede duo pon-
dera sequalia < A et B > et aequalitcr a centro motus, < C >, dis-
tantia in aequilibrio esse, quod corollarium est
hujus axiomatis < nostri >, nam si qua eve-
niret diversitas, utique aliqua reddi potest
diversitatis ratio (p~ nostrumaxioma) quod non potest fieri (ex~M)
cum omnia sese utrinque eodem modo habere ponantur; itaque nec
diversa inde consequi possunt.
veram autt
63 recto. j Postquam igitur intelleximus omnem propositionem aut
falsam esse, et omnem propositionem veram, quae non per se vera, sive
immediata est, posse proban à priori, sequitur ut modum probandi tra-
damus is verb continetur hoc < potissimum > axiomate P~
<? /OCM~ universatisa~f~
subjectipropositionis consequensin
antecedentispropositionis~~M: < salva veritate > substituipotest
i. Ci.G~c~~/M~Mt~tûttM,§ t32sqq., PmL.VH, C,3Qrecto;IV,3, a,ï VIIÏ,6.7.
2. Cf. PHM.VIII,2;6 verso; Phil.,VII,3oï, 309,356.
GENERA ET SPECÏES SUBALTERNE <~o3
ï
PHÏL.,VII, C, 64.
PHiL.,VII, C, 64 (2 p. in-8").
Novembr. 1678.
PML., VIL C, 64. cierum ~MM~r~n~M reperiri potest1, cuncta possunt reperiri per dicho-
tomias ~)v. g.
1
PHiL.,VII, C~ 70 (2 p. in-fol.) F
PHÏL.tVII, C, 70.
GENERA
TERMINORUM.
Listede catégories.
SUBSTANTUE.
Définitions.
Possibile.
Verapropositioest A [est] continet B, si A non-B infert contradictio-
nem. Comprehendunturet categoricaeetHypotheticœ propositiones, v. g.
siA continet B, C continet D, potest sic ~brmari A continere B con-
tinetC continere D; itaque A continere B, et simul C non continere D
m~ertcontradictionem~ 0
Verapropositiocategorica< affirmativa universalis est > A est B,
si Aet AB coincidat, et A sit possibile, et Bsit
possibile.
Hiuc sequitur, si A est B vera propositio A non-B
est, implieâre
Cf. Pnn. VU, B, M, 62, § ï6; 63, § 8; G~te~M ~M~~toMM, § ï38, PmL., VU,
~t 29 verso.
<~o8 DEFINITIONS GÉOMÉTRIQUES
Pt! VÏI, C, 73. contradicdonem, nam pro A substituendo asquivalens AB fit AB non-B
74'
quod manifeste est contradictorium.
Verum est vel necessarium vel contingens. Verum necessariumsciri
potest per finitam seriem substitutionum seu per coincidentia c~mmensu.
rabilia, verum contingens per infinitam, seu per coincidentia incommen-
surabilia. Explicabile conferemus commensurabili, inexplicabile incom-
mensurabili. Verum necessarium est cujus veritas est explicabilis; contin-
gens cujus veritas est explicables Probatio a priori seu [demonstratio]
Apodixis est explicatio veritatis. }
Vera propositiohypothetica< primi gradus > est si A est B, et inde
sequitur C est D. < nempe substitutione coincidentium. > Status quo
A est B vocecur L, et status quo C est D vocetur M. Erit L ooLM ita
reducitur hypothetica ad categoricam.
Ex Hypotheticis primi gradus eodem modo transiri potest ad
hypo-
theticas secundi.
PHÏL.,VII, C, 80.
PmL.,VII, C, 80 (un coupon, 2p.).
resolvi
Inquisitioin aliquid absolutum, in quod cogitationum objecta
oportet.
PHÏL.,VII, C, 8t.
PHIL.,VII, C, 81 (un coupon.)
La médecine étant la plus empirique des sciencesa besoin de recueils
d'observationset de répertoires.
t. Cf. MATH.,I, 3, a; 5, d.
4~0 DEFORM!SSY~t.OQ!SMORUM
;3-
PML., VII, C, 83. PHIL.,VII, C, 83-8~.(4 p. in-folio).
84.
De formis syllogismorum Mathematice ~MÏM~M f
83 recto. ~YEMiNEMharum rerum inteUigentem dubitare arbitror, quin
Logiez
1 pars quae de figuris et modis syllogismorum agit, ad geometricum
rigorem revocari possit. Et sanè non pauci homines ingeniosi jam in eo
ostendendo studium posuêre; mirum tamen est verum, modorum
utilium numerum nondum determinari haberi~ quod nunc facere
aggredimur, nec indignum Geometra putamus. Nam si laudantur qui
corporum regularium numerum definiêre, quorum nisi ad contemplandi
jucunditatem usus nullus est, si Conchoeidis aut Cissoeidis alteriusve
ngurae rarb usum habentis proprietates elegantiores eruisse dignum
ingenio mathematici exercitium videtur, quanto potius erit ratiocina-
tionem humanam qua neque praestantius
neque utilius quicquam
habemus, sub Mathematicas leges cogere. Nec proinde culpandisunt
Logici quod ista sunt prosecuti, sed quod istis puerosfatigârunt. < Nos
autem non tantum pro contemplandi exactitudine ostendemus cur tres
tantum sint nguras directse, quarta verô indirecta; et in unaquaque
directarum modi sex, in indirecta autem [octo] < novem >, sed et
juvandis discentium ingeniis Canonem Logicum subjiciemus mirifici
usus ad agnoscendum è vestigio solis tribus lineis rectis ductis, utrum
propositus aliquis modus sit concludens, sine ullo figurarum et regu-
larum logicarum respectu >
Fundamentum Syllogisticum hoc est Si totum aliquod C cadatintra
aliquod D vel si totum C cadat extra aliquod D, tunc etiam id quod
t. Sic.Lire B.
MATHEMATÏCE DEFINIENDIS ~t3
veraerit A 1 et contra.
Jam ex sex Modis priméengurae ducemus modos secundaeet tertiaeper
Regressalm,incipiendo à Barbara, ibique rem trademus ita explicatè, ut
in sequentibusbreviores esse possimus. IQ BARBARA PMM~Eomne C estD.
omne B est C. ergo omne B est D. Itaque si ponatur major esse vera
(omne C est D) et falsa conclusio ac proinde vera ejus contradictoria
(quoddamB non est C2) falsa erit minor (seu quoddam B non erit C).
< Jamargumentum tale Omne C est D, quoddam B non est D, ergo
quoddamB non est C, est in Baroco~~K~, oritur ergo ac demonstratur
hicmodusper regressum ex Barbara primée, supponendo conclusionem
modihujusprimaefalsam, et majorem veram ~>. Sin ponatur in Barbara
conclusiofalsa (seu quoddam B non esse D) minor vera (seu omne B
esse C) Erit major falsa (seu quoddam C non erit D) quod est in
Bocardotertix. Sed ut brevioribus notis totum hoc exprimamus
Dm! prima: ACD IBC IBD D~nt primas ACD IBC IBD
Regr. ACD EBD Regr. IBC EBD
Ergo EBC Ergo OCD
HincCaM!M~~ Hinc Ferison
secundo ACD EBD EBC tertio EBD IBC OCD
Sic. Lire I.
2.c.Lîre:D.
4~4 DE FORMIS SYLLOOMMORUM
PH~ VII, C, 84.Barbari primas ACD ABC IBD Barbari primae ACD ABC IBD
Regr. ACD EBD Regr. ABC EBD
Ergo OBC Ergo OCD
Hinc CoM~~w 1Hinc ~~OM
secundo ACD EBD OBC tertio EBD ABC OCD
facile etiam sein potest ad quem primae modum datus aliquis JPHK.
j HHnc VII, €,84.
secundoterd~ve modus reducatur, hoc disticho observato
Altera majorem sed tertia forma minorem
Ex prima servat quando regressus erit.
Ut jam amplius barbarisvocabulis Cesare, Camestres<~ etc. > reduc-
tioniscausa inventis opus non sit, modo quis intelligat nihil aliud hic
regressumappellari, quàm supposita falsitate conclusionis et veritate
uniuspraemissae concluderefalsitatem alterius praemissae.Res generaliter
ita patet,< dissimulando qualitatem et quantitatem >
in prima CD. BC. BD.
Regressus CD BD
Ergo BC
Hinc in secunda CD BD BC
in prima CD BC BD
Regressus BC BD
Ergo CD
Hincin tertia BD BC CD.~}
Haecsecundae tertioeque ûgurae demonstratio simul continet earum
originemà priori, seu modum quo potuêre inveniri, quae demonstrandi
ratiooptima est, synthetica enim est sive combinatoria, non verb analy-
tica,quaefiguras istas jam datas assumit. Praeviden etiam hac methodo
potestquot modi et Hguraeoriantur, nam unus modus ngurae primae
unumdatsecundaeunumque tertio. Fecit autem, credo, neglectusnovorum
à me additorum modorum primas et secundaengurae, ut haec methodus
non observaretur; alias enim non apparet ejus universalitas in modis
tertioex primaderivandis, unde Logici communiter utuntur conversio-
nibusad demonstrandos secundaeet tertiae ngurae modos; sed ita simul
incidêrein modos quartae. Haec vero nostra Methodus figuras directas
secundamnempe et tertiam ex prima ducit per regressum, at modos indi-
rectos,nguraescilicet quartae per regressum solum obtinere non licet,
sedconversionessunt adhibcndse, quae tamen ipsasper secundam tertiam-
quc&guramdebent demonstrari, ut nunc ostendam. Unde hac methodo
vera ratio apparet, cur quana figura a figurarum directarum numero
excludatur, < et secundaetertiaequc sit postponenda, quandoquidem non
nisiper illas demonstratur. >
6 PRÉFACEA L'ENCYCt.OPEME
(PHtt.VII,
B,Vf,4), et leJ~MtOt~~O!<t*
des~rj?OHMM
~<t'~ &OHMe
!')!
<!0'!(fOMC/
de Careil,A,27~-292).
Cf. la ~g~O~MS~t~M~M~t(PHtL., VII, B, VI, ï6).
!NKMTS DE LEIBNIZ.
27
') i
PRÉFACE! A L'ENCYCLOPÉDIE
~l8
rarioresBenevenii
Vid.observationes dodo~.f
editascum Observ.Remberti
ï.
PRÉFACEA L'ENCYCLOPÉDIE
~g
sunt voluntatis, videntque quantum industria humana possit, ple- PmL., ï VII, C,8y.
rumquevel rerum domesticarum cogitatione, vel publicis negotiis dis-
trahuntur.Multa sunt prasterea, praesertimin naturae inquisitione, qux
impensaspostulant, nec nisi multorum ConspiraHoncquœstari possunt.
Posteriusobstaculum
est imperfectio 1~ ita enim sentio, Logicam
quaehabetur in Scholis, tantum abesse à Logica iUa utili in dirigenda
mentecircaveritatum variarum inquisitionem, quantum differt Arithme-
ticapuerilis ab Algebra pra:stantis Mathematici. Quemadmodum ergo
anteTractatus de bello et pace habendos, agi solet de pr~Ïiminaribus,
et quemadmodumapud veteres Romanos prœtor ligitandbus*<~initio >
prxscribebatformulam, secundum quam postea judicic experirentur,
deniquequemadmodum,qui mari se committunt ( nontantùm commeatu 88 8~ recto.
se instruunt, sed et pyxidem nauticam et Tabulas Hydrographicas, et
Navigationumdescriptiones diligenter <: confectas secum ferunt, ne à
recto cursu aberrent > ita frustra < inchoamus > inquisitionem
moxabrumpendam, aut in errores, vel inveniendi desperationem desi-
turam,nisi certum iter, et biviis in itinere oblatis, certum <~ futurum >
v!aeindicem deligamus, et < similiter > temere cum atiis in
dispu-
tationemdescendimus, quae vel in jocum < aut fallendi sive potius
perdenditemporis exercitamentum >, vel in lites, convicia, pugnas,
abibit,nisi antea conveniamus, de norma quadam manifesta, et contro-
versiisnon obnoxia, quae dissentientes in concordiam redigere possit.
Et sanè si quis acta colloquiorum <~ cum cura >
inspiciat, qualia
fuêre, Ratisbonense; Montisbeligardensc, aliaque hujusmodi, depre-
hendetnullum exitum potuisse obtineri, quia circa Modum disputandi
non conveniebatur.Et in congressibus politicis
deliberationibusque de
bello,pace aliisque gravissimis argumentis apparebit, saepe imperfectis
enumerationibuslaborari, et alüs multis modis peccari contra artem
rationis,in judiciis autem, cum ipse processus judiciarius nihil aliud
quamspecialisquaedamLogica sit, manifestissimum est quantum Logiez
imperfectionelaboretur, nam < saepe, ut alia infinita taceam >, non
constat9 cuinam incumbat probatio, sa~pc etiam indiciis utrinque
pugnantibus,deest statera quscdam, ad quam argumenta quoque expen-
dantur, ut appareat a qua parte stet major probabiutas Ut jam de
Sic,pourlitigatZti6us.
2.Cf. Ad Stateram Juris (PHtL~
VI, 17); Elementa Rationis (p. 339).
~.20 PRÉFACE A L'ENCYCLOPÉDIE
PiUL., VU, C, 88. consultationibus Medicorum nihil dicam, quae cum privato cujusque
arbitrio committantur, nec certam formam acceperint et plerumquesint
festinatue<~ et fiant à distractis >, et suscipiantur circa rem <~ maximi
quidem momenti, sed et > conjecturis maximè obnoxiam, ubi summa
circumspectione opus esset; facile judicari potest, quanta et quam crebra
in ipsa eorum Methodo vitia occurrere debeant, quœ sxpiùs asgnmorte
luent.
Magna hodiespesest obstaculaista, saltem pro parte, superariposse,~M
~M~privatim. Et publicèquidem,presentibus CMn~~M J~M~M
~~w<~M <( utendo >. Constat enim Reges principes et Respublicas
ad veritatis inquisitionem juvandam pronos esse, sic in Gallia, Anglia,
Italia, vidimus societates atque Academias Regias et ducales. Passim
publicis sumtibus instruuntur laboratoria et inventoribus prxmia desti-
nantur. Multi nobiles et opibus abundantes curiosis studiis delectantur.
Insignia nostri seculi inventa in Anatomicis, Astronomicis, Physicis,
Mechanicis, Mathematicis, excitant ingenia ad spes majores. Quin et
passim stipendia opima viris doctis numerantur. Quodsi conspirare
tantùm inter se velint et prœclaris occasionibus uti, maximum cogni-
tionis solidae thesaurum mox acquiremus.
88 verso. Privatim autem tempusest ut Analyticesperiti absolvantLogicam~W:-
cularibusinquisitionibusdirigendisaptam, seu jP/ZUM COGITANDI. Nam
cum tanta sit hodie prseclararum cogitationum materia, superest tantùm
ut illis detur forma. FILUM autem COGITANDI voco Methodum
quandam facilem et certam, quam sequendo, sine agitatione mentis,
sine litibus, sine formidine errandi, non minus securè procedamus,
ac is, qui in labyrintho filum habet Ariadnœum. Et puto talem Methodum
esse in potestate, nec difficulter admodum constitui posse, eamque
fore tam evidentem ut omnes controversias irrefragabiliter finiat,
<~ prorsus ~> quemadmodum ex qux: circa numerorum calculosoccur-
rere possunt, a perito Arithmetico sive per se, sive socio adhibito,non
difficulter terminantur. Hujus Methodi usum putem inter maximaboiu
esse numerandam qux generi humano obtingere possent. Et quidem
tum possibilitatem im6 facilitatem ejus constituendag,tum etiam effectum
atque usum possum demonstrare a priori <~ atque ita explicareut pru-
Jt.Sic.
FUNDAMENTA CALCUL! LOGÏCÏ
~ï 1
dens atque attentus quisque successus necessitatem videre possit. > p,PIIIL., VIÏ, C, 88.
Experinientaverb et speciminahabeo, quag me à posteriori securum red-
dant.Necdubitem executionem <( DEO juvante > polliceri intra paucos
annos,si otio et amicorum conspirantium auxiliis liceat frui.
PHïL.,VII, C,Q7. A oo B, etiam non A et non B substitui possunt mutuo seu 6eri
non A oo non B. Eodem modo jam ut ex A oo B demonstravimus
non A oo non B, etiam ex non A oo non B demonstrabitur non non
A oo non non B seu A oo B. Ergo demonstrantur ha&veritates ex se
mutuo seu oequivalent.
[(12)] < (i3)> B non oo non B, imo generalius AB non oo CnonEB
< et eodem modo (omissis >
Demonstratio. Esto enim (i) AB oo C non EB, jam (2) ABooABAB
(per artic. 3.) et ABAB oo ABC non EB (per num. i. articuli hujus).
Ergo a primis ad postrema AB oo ABC non EB quod est absur~m per
artic. 9. nam AB foret terminus falsusseu implicans*.
[(i3)] < (12) > Si A oo B fit AC oo BC demonstratur ex 5.
Sed non sequitur AC oo BC ergo A oo B si < modo > enimesset
A oo BC fieret (per 3) AC oo BC.
(14) Si A oo B sequitur EA non oo C non FB. Nam EA non oo C
non FA (per 13.) Ergo pro ultimo A substituendo B (ex hyp.) fit EA
non oo C non FB. Quando negatur aliqua propositio, non refert.
(1$) Si A oo FB, sequitur EA non oo C non FGB.
Nam EA non oo C non GA < per 13. > Ergo pro A substituendoFB
fit EA non oo C non FGB.
(16) Si A oo A non B, erit A non oo AB.
Nam A non oo AB non B < per 9. > Ergo < (pro A substituendo
A non B ex Hyp. hic) > A non B non oo AB non B. Ergo Anon ooAB
(17) Non B oo non B non AB. Seu Non B continet non AB,seu NonB
est non AB.
Hoc superesccalcule nostro demonstrandum.
(18) C oo C non A non Csequitur ex 17. pro B ponendo non C.
(19) Aequivalent A oo AB et non B M non B non A. < Est conversio
per contrapositionem. >
Nam si (i) A oo AB, cum sit (2) non B oo non B non AB(per 17)in
num. 2. pro AB ponendo A (per i) fit non B oo non B non A. Rursus
si (i) non B oo non B non A, cum sit (per 17) (2) non B oonon B
non AB, jungendo i. et 2. fit A oo AB (dubia tamen nonnihil MRse-
ï. Danstout ce t'E a 6téinséré aprèscoup et B.
entreMOM
2. Ici Le:bn!x paraft condure deAC~BC&A~B, ce qui n'est pas possibleen
général, comme il le dit § tz, mais seulement dans le cas spect6é§ tg.
NOTATIONES GENERALES 423
:,®
LOGICA DE NOTÏOMBUS.
PaïL.,Vn,C,t56. i. Si nihil per se concipitur, nihU omnino concipietur. Nam quod <~aoQ
nisi > per alia concipitur, in tantum concipietur in quantum alla iUa
concipiuntur et hoc rursum ita ac proinde tum demum <~ actu ipso >
aliquid concipere dicemur, cum in ea qu~ per se concipiuntur inci-
demus.
Similitudine rem illustrabo. Dono tibi centum accipienda a Tido'
Titius ad Cajum te remittet; Cajus ad Maevium quod si ita perpetub
remittaris nunquam quicquam accepisse diceris'.
Necesse est eorum quas per se percipiuntur plura esse. Sit enim a
quod concipitur per b <~ seu quod b involvit >. ajo ipsum a necessarib
non [per] solum sed etiam per a aliquid aliud prxterea [concipi]
involvere; nam si per solum b concipitur, utique nihil aliud concipi
poterit in a, quod non concipi possit in itaque nullum erit discrimen
inter a et b. quod est contra hypothesin, posuimus enim a per aliud
nempe b concipi. Itaque necesse est a minimum per duo concipi verbi
gratia b et c.
Tametsi infinita sint quae concipiuntur, possibile tamen est paucaesse
quae per se concipiuntur. Nam, per paucorum combinationem infinita
componi possunt.
Imb id non tantum possibile sed et credibile seu probabile est, nam
natura solet quàm maxima efficere quàm paucissimis assumtis, id est
operari simplicissimomodo.
[AlphabetumC~~MMMfMhumanarum est catalogus eorum quaeper se
concipiuntur, et quorum combinatione caeterœ ideae nostrae cxur-
gunt. ]
t5y recto. ) Fieri potest, ut non nisi unicum sit quod per se concipitur, nimirum
DEUS ipse, et prasterca nihilum seu privatio, quod admirabiHsimilitu-
dine declaratur. Numéros vulgo explicamus per progressionemdeca-
dicam, ita ut cum ad decem pervenimus, rursus ab unitate incipiamus,
quàm commodè id factum sit nunc non disputo; illud interea ostendam,
potuisse <; ejus loco > adhiberi progressionem dyadicam ut statimubi
ad binarium pervenimus rursus ab unitate incipiamus; hoc modo.
Allusionà HoBBES.
Cf. PHïL.,Vit, A,26 verso;VIII,3; et PM., IV,4~5; VII,t
~95;Nouveaux IV,v, § a; M< IV,48~.
EM<tta,
4~ CHARACTERÏSTÏCA VERBALIS
Pun.VIÏ,C,t57. 7. hœc assurgere necesse non habet. Nam etiamsi non darentur in natura
nec dari possent rect~e ac circuli, sufficiet tamen dari posse figuras,
q~
à rectis et circularibus tam parum absint, ut error sit minor
quolibet
dato Quod satis est ad certitudinem demonstrationis pariter et usûs.
Posse autem dari hujusmodi figuras non difficulter demonstratur, modo
admittatur hoc unum, aliquas dari lineas.
Quarum idearum definitiones [causales] [reales] <; perfectas > (id est
possibilitatem rei à priori ostendentes) habere < ab initio > difficileest,
earum interim adhibebimus definitiones nominales, id est ideam
ejusrei
resolvemus in alias ideas, per quas concipi potest, etsi non
possimus
ad
progredi usque primas. Et hoc tum sufficiet cum experimento constat
rem esse possibilem. Exempli gratia <; ignem definire possumus,
vaporem calidum et lucidum > iridem definire licet arcum in nubibus
coloratum, satis enim constat experimento hujusmodi conceptus esse
possibiles, tametsi non statim initio possimus ostendere <~ eorum >
possibilitatem ejus à priori, explicando generationem seu causam.
Sunt quidam quorum null~edantur definitionesnominales. Ita ipsius
caloris et lucis nullasdantur definitiones nominales, ignoranti enim quid
caloris nomine 3ignificetur, non aliter succurri potest quàm <( vel rem
de qua agitur exhibendo> vel nomina asquipollentia in lingua ipsi nota
nominando, < aliave ratione memoriam ejus excitando, si olim calorem
sensit. > Causam tamen caloris aliquam nemo dubitat, quaesi nota esset
perfectè, utique daretur caloris definitio.
PML., VII, D, Il, bus v. g. calet valde, vel est calidus valde, id est, habens calorem
a,f.t.
magnum < Distinguendum autem hinc apparet inter Ens concretum
(de quo agitur), et terminum concretum. Nam cum calorem magnum
dicimus, tunc ~M~MM!~oeest Ens abstractum nempe calor; sed
magnum,terminus est concretus >.
Accidensest ens abstractum derivativum, et opponitur abstracto primi-
tivo seu constitutivo, quod vulgô vocant formam substantialem, et voce
Aristotelis dici posset xx~~o~v Entelechia.
Substantiatatè sumta et Ens concretum est idem. et comprehendit tum
Substantiamveram, quae una res est, tum et substantias seu d~r~
substantiarum, sive unum per accidens < verbo, substantiatum>, uti
est grex, omnisque massa corporea. < Soient vulgô duo memorare
Entia per accidens, nempe per aggregationem, quod dixi, velut grex, et
per inhaesionem, velut homo doctus, tanquam compositum ex homineet
doctrina. Sed sciendum hominem doctum non esse novum Ens, cum
idem homo sit, qui antea fuerat indoctus. Itaque homo doctus vel homo
musicus seu uno verbo Cantor non est ens novum, sed tantum terminus
alius. Dantur ergo termini per se, ut homo, et per accidens, ut cantor,
poëta. < sed sola aggregata sunt entia per accidens ».
Corpus est extensum resistens.
Spiritus est substantia cogitans incorporea.
Cogitansest, quod est conscium suarum actionum seu habet actum
renexivum.
Ro~Mest animal cogitans, seu est cogitans corpore organicopraeditum.
C~M~M~ est machina naturaeperfecta, seu cujus quasvispars machina
est.
co~c~~r~ ~~ny~c~Tzc~
CoMC~~Mt Ms~MM~MfMest Extensum sine resistentia.
Extensum est continuum cum situ seu cum coëxistentium ordine.
2. ) CoM~KMM~ est totum cujus partes sunt < extra partes, et > inde-
terminatœ. < Nempe ~> extra partes, id est separatim perceptibiles,ut
distinguatur à Graduali Toto, cujus partes se penetrant cum aestimâtur
intentio qualitatum <; M~~fMi~~ vero sunt partes continui, quia
nutïaejam sunt assignats, sed pro lubitu assignari possunt, ut distmguatur PHIL.,VH, D, H,
a~f. 2.
à contiguo.>
punctumest situm habens, <~ sed > extensionem(seu partescoexisten-
tesextr~partes) non habens. < Extensum est linea vel figura. Et figura
estsupernciesvel solidum. >
~mt est via puncti vel < est > sectio superficiei vel < est >
extensum,cujus nulla sectio est extensa.
Sectioestextremum commune duobus.
Superficies est via linea: talis, ut puncta lineae non subeant locum
punctorumejusdem lineae, <~ (seu est via lineae novum locum
occupans)>; vel est sectio solidi.
est via superficiei modo dicto. Item est extensum quod non
estsectioalterius extensi. Item solidum est extensum profundum.
< Longumest quicquid extensum est.
Lï~Mest cujus sectio extensa est. >
Profundumest habens aliquid tectum seu non extremum; quod de
superficie,linea, puncto dici non potest.
j Linea vel superficies aut est exquisita aut compendiaria, cum dissi-
mulanturminutae inoequalitates,ut cum columna cylindrica dicitur.
Punctum,linea, superficies aut M~~M~c~ sunt, quae nullam pro-
funditatem, latitudinem, longitudinem respectivehabent; aut~yj~, quae
habent,sed consideratu non dignam. J
Figura est extensum, cujus sectio est extensa; nam dantur ngur~e
ambitucarentes, v. g. superficies tota sphaerica.
Ambitum pro sectione ponere non Ïicet. ~w~~ est extremum
totum,sectio potest esse pars extremitatis. j1
Planumest sectio solidi utrinque congrua, itaque planum est super-
ficies.
Rectaest sectio plani utrinque congrua. itaque est linea. Item est
linea< (seu via puncti) > minima inter duo puncta.
~P~~ sunt extensa (extrema) ~equidistantia, veluti rectx et
plana.
TrMM~J~ est planum tribus rectis terminatum.
Quadratum est planum rectangulum asquilaterum, cujus scilicet
omnesanguli recti et omnia latera aequalia; seu est
quadrilaterum
regulare.
~0 TABLE DE D~FÏNÏTtONS
PHtL., VI!, D, M. Figura regularis est requiangula et aequilatcra. Plana regularia sunt
:,f.3.
infinita, solida quinque tantum.
~M~ est < una > recta extrema tota.
Hedra est <~ unum > planum extremum totum. 1
3. j Circulusest planum, cujus extrema ab uno puncto asquidistaat.
.S~~ est solidum tale.
Spira quod simul circumit et recedit. <. quid circumire, explicabitur
inira.;>
Cubus est solidum rectangulum aequiiaterum.
Conusest solidum, quod abscinditur recta transeunte per punctum
6xum et simul per circumferentiam, <~ extrema > circuli.
Unde patet circulum et punctum non debere esse in eodem plano,
alioqui non prodiret solidum sed planum. <Si recta perpendiculariterex
puncto in planum circuit dimissaincidat in ejus centrum, Conus dicitur
rectus, sin minus dicitur Scalenus.Nam sectio ejus per verticemest trian-
gulum scalenum. >
Conoeidesest solidum factum tali rect~eMotu, si pro circulo sumatur
ambitus 6gurae cujuscunque.
Cylinder est solidum quod abscinditur recta simul attingente circum-
ferentias, < vel > extrema duorum circulorum aequaliumparallelorum,
seu quod abscinditur, recta suis vestigüs parallela extremo uno per
circuli circumferentiam transeunte. < Si recta angulum rectum faciatad
planum circuli, cylinder est n'c~ sin minus, est obliquus. >
Cylindroeidesest solidum tali rectaemotu factum, si pro circulicircum-
ferentia ponatur ambitus ngurae cujuscunque.
Rotundum est, quod fit linea ad rectam immotam affixaet circaeam
mota. < Itaque conus rectus, non scalenus; cylinder rectus, non
obliquus; est rotundum. >
est rotundum, si linea sit in se rediens, et axis eam secet
amphidextrë seu in duas partes congruentes.
Pyratnis est solidum, eu jus basis est triangulum et latera reliquafiunt,
dum ex tribus angulis rectaeducuntur ad punctum extra planum trianguli
positum.
Fr~<ï est solidum, cujus sectio <~ plana > quaevishedrx parallela,
eidem est congrua (seu aequalis et similis) itaque omnis cylinder est
prisma. }
TABIJBDEDÉFtNÏTtONS 44.Ï
~m est portio pra~ cricris determinata ambitus ngurse solide, unde PHIL., VII, t). Il,
2,f.3.
lineisad punctum aliquod prae citons determinatum ductis absolvitur
reliquaambitus pars. Quod punctum dicitus cacumen.
Latissest recta <~ totalis >, quae est pars ambitus figuraesuperncialis.
< Totalisinquam, nam pars lateris non est ipsum latus. >
M~ est plana figura < totalis >, quae est pars ambitus Ëguras
solide.Hinc dicimus Tetraedrum, Polyedrum.
Axisest recta immota in figura mota.
Concreta< Mathematica > sunt intelligibilia, nec qualitates sensibiles
habent.Sequuntur <; concreta physica, quae sunf> sensibilia, eaque vel
naturaliavel artificialia.
PntL., VII, D, u, Terra est firmum palpabilequod per se nullas habet qualitatessingulares.
2<f. 4.
Strictiùs terra persistit, vel non debet solvi in aqua, nec facilefundiin
igne.
His addi potest JE'r vel fluidum céleste sive quod c<p/M~id est,
regionem siderum, replet.
Sidus est Globus mundanus seu notabilem faciens mundi partem.
< Estque vel ~MMMa~ (ut sol et luna) vel stella. >
Mundus est universum spectabile.
Z.M~ est planeta, qui circuit alium planetam, sic Jupiter et Saturnus
habent Lunas ut Tellus.
Planeta est sidus, quod mutat locum.
Fixa est sidus, quod non mutat locum.
Sol est sidus per se lucens.
Contingit autem, quantum nobis constat, ut omnes nxaesint soles.
Tellusest planeta noster.
Ad ignem pertinent sequentia
~;M~ est exhalatio disposita ad concipiendum ignem. F/HM est
exhalatio ignita. Cinis est pulvis residuus in imo à combustione. jF~
est volatilis hujusmodi pulvis seu residuus in sublimi.
5. j In Aëre Sequentia.
Nubes est exhalationum sublimium massavisibilis.
Ventusmotus aëris aperti.
Mare est valde magna aquœ collectio. In Tellure nostra contingit,
omnia maria communicare inter se, demto Caspio. Posset etiam dici
mare est salsum receptaculum fluviorum cxitu < aperto > carens.
Lacus est mediocris aquae collectio. Quodsi quis aliquid magisdefi-
nitum velit, addi potest, non extendi per iter unius diei. < Et posset
item in eo a mari distingui, quod si aquas currentes recipit, etiam emis-
sarium habet. >
Stagnum rursus est lacu minus.
Aqua stagnansquae non habet notabilem cursum.
< Palus aqua stagnans, qu~enon est limpida. >
H~MMM est aqua perennis cursus, alveo coërcita.
Alveus est cavitas longa [in eodem < fere > horizonte] < bori-
zontem parumper mutans >, fundum habens mediocris latitudiniset
profunditatis.
TABLE BED~HMTtONS ~3
jtMM~est portio superficiei telluris ex aquis quibus circumdatur emi- PHÏL., VII, D, M,
2,f. 5.
nens vel est mons, cujus planities circumdans est aqua.
J~~ est pars elevata in superficie telluris. depressa. < Flumen,
lacus,stagnumest vallis aqua repleta. >
Continens est, quod est in insula magnam telluris superficiem occu-
pante potest etiam sumi, ut opponatur insulae multo minori. Sic Bri.
tanniapossetpro continente haberi respectu msul~eVectis'.
Caverna est locus cavus, cujus ambitum etiam superiorem terra cons-
tituit.Possettamen aliquid addi, ut caverna non comprehendat cavitates
valdelongasseu vias subterraneas.
Rtlpesest mons saxeus, nisi malis rupem intelligere etiam in terra
lateutem,ut sit portio saxea magna terraeadhérons.
Meteoralucida aërea, aquea, terrea fuissent recensenda.
< Divisio etiam sic institui potuisset > Corpora sensibilia sunt
Elementaaut Elementata. Elementa sunt, quae in alia, quantum sensu
constat,mutarinon possunt. nam aqua, verbi gr. tantùm dispergitur eva-
poratione,non vere in aërem transit. Elementa quoque sunt nobis ubique
obvia.Suntque aut impalpabilia aut palpabilia. Impalpabiliasunt, valde
activumignis, minus activum palpabilia sunt fluidum aqua, et
firmum, ~n'<ï.
Ignisest fluidum impalpabile lucens et urens, < et est principium
lucis.>
Aerest fluidum impalpabile Elasticum < et est principium soni. >
Aquaest Elementum fluidum palpabile.
Terra est Elementum siccum seu palpabile firmum. Nam siccum
< vero> idem est, quod palpabile firmum.
pMt.. vn, D, M, et ulterius irrigata in lutum. Aliter Terra est, qu~ aquis diluta et quicti
:,f.6.
relicta residentiam facit. Ex terra fertili separari potest pinguisJ~
remanentibus lapillis et arenis.
Marga est velut extractum terrae fertilis et quasi terrae adeps in antris
montium constipatus.
~MMO~ sunt margac subtiliores, ut boli et terrée sigillats, sed
saxis inclusse. Bolus optima butyri instar in ore dilabitur.
Figulares terrae propius accedunt elementaribus, quia violentosigoes
sustinent.
Argilla, dicta olim candida terra, hodie tenax, ex qua opera figlina.
Impurior non aequefictilibus apta, lateribus coquendis insumitur.
Terra niera quod nec liquabile, nec fusile, nec inflammabile,nec hala-
bile.
Terra vulgaris corpus, quod in aqua non liquatur quidem, dissolvitur
tamen, eamque turbidam reddit, in eaque tandem, si sibi permittatur,
subsidit. majori parte constat ex pulvere illiquabili et illiquefactibili.
Terra pinguis quae trita digitis cohasret, seu quse aquis mollitaet humo
iUisanon facile dissipatur. }
Mineralia sunt liquida aut sicca. < Sane ut terrae, ita et aquaesunt
succis mineralibus et metallis infectae. > Liquida sunt combustibiliaaut
incombustibilia. Incombustibilevel nativum vel factitium. NativumMer-
curius est seu Argentum vivum, quod est liquidum non madefaciens
manus, seu non madefaciens nisi ea, quae in igne ad ipsius statumreduci
possunt, nempe Metalla. Est et liquidum ponderosissimum, multisque
aliis modis definiri posset. < Atque illud prae aliis liquidis habet,quod
sublimatum abit in siccum seu flores. > Mineralialiquida combustibilia
sunt, pinguedines aqua graviores sulphurei generis dici possunt. Sunt
bitumen <~ (etsi hoc et liquidum et concretum invenitur :) > et Petro-
leum seu olea mineralia, quae puritate differunt.
Gradus ab aquis non facile extingui hoc Flagrareabsque
ellychnio hoc M~ Ignem rapere hoc naphthse cxquisitas.Liquidum
bitumen simile demTheerpici; dicitur.B~~ distillatumdat petroleum.
~M~ est ex cetacei medulla spinali. in aqua non flagrat,necsine
ellychnio incendi potest, -< pertinet ad animalium partes >.
PtHL., VII, D, H. amarusfacultate detersivus, in igne non exiliens (ut sal communis)sedin
2,f. 7.
bullas extumescens (instar aluminis) et forsan fixus et fusilis. <~eoUi.
gebatur partim > efflorescens ex vallibus siccitate canescentibus,partim
ex lacubus calore solis concretus prope Nilum ejus spuma seu pars
superior in aquis concrescens dicta ~~K~M~t. Boraci affine veterum
nitrum, adhibitum arenis fundendis in vitrum, fere ut sales ex cineribus,
<; usurpatum et pro > lotionibus et balneis, <; ut > hodië sapo ex sale
fixo cinerum et oleo, nam et nitrum cuti ex oleo sordidaeaffricabatur.~>
8. J De ChrysocoUa aut Boracedubitari potest, cujus sit nature. Non
solvitur in aqua nec saporem habet, nisi ab ustione, quia subamarus.fit
ex lapide candido et nssHi, qui ChrysocoUasveterum.
Baurac Arabibus nitrum. Boraxveterum chrysocoUœin auroglutinando
successit. Boraxustione fit candidum et calciformecorpus, amissapelluci.
ditate decrescit et pondere. Ergo habet aliquid salis.
Alumen resolvitur in spiritum acidum et corpus petrosum. <
<M/f~~>.}
Aereus succus est salpetrae,qui hodie vocatur nitrum. Id ex aëreduci
creditur. Illud certum est experimento pulveris pyrii, continereaërem
valde condensatum.
Succus mineralis concretus fixus tinctus est vel non metallicusut
alumen <~ vide supra >, vel metallicus ex metallo corroso, ut M~MM~
qualia vel nativaut commune, vel factitia exvariis metallis.Et notabileest
spiritum acidum, qui est in sulphure et qui est in vitrioîo communi,imo
et qui est in alumine convenire.
Succus concretus mineralis volatilis est vel nativus, qui spontenatura
aut mediocri igne separatur ut sal armeniacus,vel factitius, ut Mercurius
sublimatus.
Minerale siccum, quod nec comburitur igne nec aqua liquatur,id vel
Et
igne evaporat vel liquescit, vel partim evaporat partim liquescit. quod
seu
liquescit, vel in vitrum abit seu in calido ductile, vel in metallum
viviin
corpus in calido fluidum non madefaciens,quod ad instar argenti
frigido. Hinc aliquando ex eodem corpore simul habetur metallum,quod
~M/M~ vitrum quod ~n~ et sublimatum quod floresappellant.Ita
Bismuthum,
lapis est mineralis, quem Cobaltum vocant. Ejus regulus est
ejus scoria est Tafera vel smaltum (cxrulei coloris vitrum). Denique
ejus flores sunt Arsenicum,quod est albi coloris. i
TABLE DE DÉFINITIONS
~j.?
~~M~MM quoque et Sandaraca (quorum illud est aurei coloris, 1~HÏL., VU, D,
hocad rubrum inclinât, utrumque venenatum) flores sunt mineralium 2,f.8.
propriorum;non minus quam arsenicum. Elevantur etiam igne flores
sulphuris,item cinnabaris, pompholix aliaque multa.
Mineraleitem siccum, quod nec igne comburitur, nec aqua liquescit,
necfacileevaporat, est vel incoh~rens vel coh~rens.
Incohaerenscontinet genera terrarum, qua~ si reducantur in partes
tactuindiscriminabiles,dant limi genera, ut argillam, bolum, cretam,
margam.Saspefiunt sedimentis aquarum. Huc et ochra, rubrica, creta et
umbraaliaque id genus. Quin et ferrum destructum aliudve metallum
< corrosum> in ochra et similibus latet, ut in viridi montano (Berg-
~m) cuprum. Hinc in lateribus coctis vis magnetica, et in globulis
Becheriex argilla.
Cohœrensest vel immalleabile vel malleo ductile. Prius est lapis
posteriusmetallicum.
Lapis est vel difficulter vel facile vitrificabilis, qui posterioris generis
potestgenerali nomine vitrescensappellari; qui prioris calcarius, qui dat
calcemvivam si aduratur. Summa tamen vi ignis tandem, quicquid non
evaporatur,in vitrum abit.
Calx generaliter est friabile factum ex lapide adusto. Unde vox < 9.
calcinandi.
Lapides combustibiles Lithanthraces et gagates, an quia bitumine
praegnantes? examinanda recrementa.
Lapidesqui cotibus attriti succum dant lacteum, ut galactites, morocli*
thus,haematites,et dulcem melitites v. Georg. Agric. Morochthus alias
durus,alias mollis, qui terras quam lapidi similior, nonnullis Leucog~a.
Lapidisduri partes non durae, ut filamenta amianthi, lamina talci.
Metallarefrigerata in pristinam redeunt speciem, sed lapides fusi in
vitrum; an quod antea etiam vitrum, tantum nonnullis aliis mistum?
Suntlapides nempe calcarii qui igne in
pulverem fatiscunt vel calci-
nantur.Sunt denique qui nec liquantur, nec in pulverem fatiscunt, ut
adamaset rubinus orientalis, amianthus, magnetes seu talcus tam albus
quamrufus. Sed summo igne per collectionem radiorum tandem omnes
funduntur.Suntt qui non immediate eant in pulverem, sed in alium
lapidem(sed friabiliorem) cretam, calcem, h~maticam factum (ut Georg.
Agric.testatur per artem ex magnete de Nat. fbssil. lib. 5. c. 6).
~8 TABLE DE DÉFINITIONS
Pun. VII, D, u, Later (vei testa) igne coctus, validiore igne nuit in scoriam. <~Et
p umex videtur esse lapis ustus. >
3,f.
tinui lapides naturam vitri habere soient > vel terris vel arenis seu Pn!L.. VII, D, n,
lapillisvitrescentibus,granosa sunt et fibrosa, qu~ colligant, ut ligna 2~f.ïo.
PtttL.. VII, D, quia simul aliquid accessit quo ligata est pars Mercurialis, quod Chemici
2,f. tO.
sulphur vocant, inde disgregatio quoque partium seu raritas secutaest,
dum mista non satis quadrant, ut minorem habeant gravitatem speci-
ficam, quam Mercurius, uno auro excepto, in quo proba mistio est,
puriorque ipse Mercurius, quia aurum pondere Mercurium vulgarem
ipsum vincit.
Ex metallis facta, uno pluribusve ad priora genera nempe ad olea(id
est liquida combustibilia) Mercurios(quos corporum vocant, qui evaporati
abeunt in sicca) spiritus (qui evaporati manent liquidi) sulphurea(id est
sicca combustibilia) salina seu succos concretos (id est sicca liquabiliain
aqua ut vitriola) Flores (seu sicca illiquabilia facile suMimabilia)Terras
strictius dictas (sicca scilicet nec combustibilia nec liquabilia nec facile
evaporabilia, verbo Tcrre~tria sed incohasrentia) (seu terrestria
cohserentia malleo non ductilia) et speciatim lapides vitrescentesseu
scoriasdenique ad alia Metallica decomposita reduci possunt.
f/<M'~aut stamineisunt aut foliacei. Sub stamineis gramina, arundines PmL., VII, D, H,
2,f. ïï.
(cognac graminibus sed majores) cannabis, urtica, lapathum, frumen-
tace~herbas,lupulus, spinachia, atriplex, beta, acetosa continentur. Ex
hisquidam ut urtica, cannabis, lupulus, spinacia, atriplex, mercurialis
alioshabentpediculospro polline, (quod quidam putant esse quasi semen
masculum)qui flores gestant, aliospro seminibus seu ovario, qui floribus
carent.Et sanestamina in apicibus capsulas pollinis habere soient, quod
multinonrectè, opinor, pro excrementitio habent.
Floresfoliaceicompetunt plerisque plantis, et vel simpUcessunt vel
compositi,cum plures flores uno calyce continentur. Flores simplices
veluniussunt fblii vel plurium. Unum illud folium regularis aut irregu-
Ms est ngura?. Regulare est figura campanae, infundibuli, paterx,
ros~,etc.
Flores sunt campaniformes in liuo convallium, convolvulo,
Tithy-
malo,Malvaet Althasa, Bryonia, cucumere et pepone, rubria. Infundi-
buliformes in gentiana, Nicotiana, Hyoscyamo, pervinca. Pateriformesin
primulaveris, centaurio minore, plantagine. Rosiformes seu forma cal-
carisin Valeriana, borragine, Lysimachia, Anagallide, veronica, solano,
pimpinella.Irregulares sunt flores, in aro, specie lingue convolutse;
linguatimsectx in Aristolochia, rostri vel rictus forma in linaria,
Euphrasia, acantho, salvia,mentha, thymo, verbena, majorana, betonica.
Flores simplices plurium foliorum, sunt quadrifblii in crucem 12.
(in
isatide,cramba, nasturtio, cochlearia, sinapi, rapa et raphano, cheli-
donio)multifbliirosiformes (ita in amarantho, portulaca, papavere, flore
passionis,rore solis, junco, Kali vel Solda, saxifraga, hyperico, ruta,
cappare,sedo seu semper vivo, geranio, helleboro, pœonia, anemona,
ranunculo,filipendula, fragaria, quinquefolio, tormentilla, asparago).
Multifoliiumbelliferi (velut in apio, cicuta, fœniculo, angelica, chevro..
phylloGallis cerfueil, imperatoria, pastinaca, ferula, laserpitio. Hi ple-
riquequinquefolii)oculiformes (in caryophyllo, lino) liliformes (velut
asphodelo,hyacinto, croco, narcisso, iride, lilio ipso, corona imperiali,
~ipa, porro, cœpe, allio. Plurimi in his sextifolii). Multifolii
irregu-
~res,qui dici soient leguminosi (velut in cicere, lente,
glycyrrhiza, faba,
lupiao,piso, vicia, loto, trifolio, fœno grseco, media seu luserna,
pha-
seolo,viola, aconito).
Florescompositiex flosculis
perfectis, imperfectis, mistis. Imperfecti,
TABLE DE DËFÏNÏTÏOHS
~52
PWL., VII, D, M, qui alias partem tantum floris formarent, Et misti habent discum ex
2,f. t2. flosculis perfectis compositum, coronam velut radiatam ex imperfectis,
unde flores radiati dicuntur. Compositi sunt ex flosculis perfectis(velut
in carduo, cinara (<ï~M~~), cyano, carthamo, lappa, absynthio,arte-
misia, tanaceto, scabiosa). Ex imperfectis (velut in lactuca, scorzonera,
cichorio). Ex utrisque flores nempe radiati (velut in Enula campanaseu
Helenio, Tussilagine, doronico, corona solis, belide, chrysanthemo,
matricaria, chamaemelo, millefolio, caltha).
Sed sunt et plantas, in quibus nulli flores obse~antur, et seminatamen
notari possunt. Horum aliquibus fructus in foliorum tergo nascuntur
(velut in filice, polypodio, adianto, lingua cervina), aliquibus peculiariter
colligantur in fasciculo oviformi (velut in osmunda, quae partim ad
lunarios refertur), in cellulis (velut in Ophioglosso) vel capsulissemia-
pertis (velut in lichene, qui genus est musci).
Sunt ali~ plantas, in quibus nec flores nec semina spectari, nisi forte
microscopio possunt, etsi semina adesse non sit dubitandum, velutin
muscis, fungis, tubere, fuco, alga, corallio, madrepora, corallina,
spongia, alcyonio.
Arbores ex floribus distinguentes < eas > ab arbustis seu fruticibus
non distinguunt. Itaque arbores rursus flores vel stamineos vel foliaceos
habent. Stamina interdum affixa fructibus, ut in fraxino, siliqua,
interdum separata sunt, sed in eodem tamen pedunculo, ut in buxo;
interdum diversi sunt pedunculi florum stamineorum et fructuum,utin
therebintho, lentisco.
Sunt et flores pannosi,seu panniculivillosi forma, velut cauda felis, unde
chatonGallis hi partimstaminei partim foliaceipartim misti ita cotylus.
In his fructus in eodem pedunculo, sed separato tamen a paniculisloco
nascuntur. Et fructus vel osseum habent involucrum, (velut in nuce,
in
corylo, carpino seu Gallis charme) vel coriaceum, ut glans (velut
velut in abiete, pinu,
qucrcu, ilice, fago, castanea) vel squamiforme,
larice, quorum paniculi in staminum summitatibus manifestumpollinem
in
habent, tum in alno, cypresso, betula; vel baccifbrme, Bayes(velut
cedro et junipero, taxo, moro) fructus sicci et conglomerati (in platano).
diversispediculis
ï3. t Sunt et arbores vel arbusta, ubi paniculi et fructus
sustinentur (velut in salice, populo).
Flores arborum foliacei rursus unius sunt folii aut plurium. Unius
TABt.EDE DËFÎNÏTMNS ~53
?H!L., VII, D, H, campana floris marginibus deorsuln versis, succus plerumque lactesdt
2.f.!3.
et semina sunt angulosa.
Scabiosaest herba, cujus nos ex flosculis inaequalibuscomposituset
folia flosculorum tubulosa, in summo laciniatim divisa scabiei mederi
creditur.
'4 ) Partes jam plantarum videamus, quae sunt perennes aut annule,vêt
ut ego malim serviunt nutritioni aut generationi. Pro nutritione sunt
siccx aut succi. Siccas vel nutrimentum attrahunt, ut radix, velIoag!us
ducunt et vel ad fructificationem propagant, ut truncus, rami, surculi;vel
divertunt ut spinx, folia.
Truncus constat secundum longitudinem geniculisseu nodis et ~~M-
J~ seu spatiis inter nodos. Secundum crassitiem vero constat,
corpore,medulla, ex quibus cortex et medulla molliores; ille extimus,bxc
intima. Corpus constat ex tubis variis aerem aut humoremcontinentibus.
Succi sunt liquidi aut concreti. Liquidi ut sapa, balsamum.Concreti,ut
~MW~M<, resina, ex quibus illud aqueum, hoc oleosum.
Partes, quae ad generationem seu ad fructificationem referuntursunt
vel propagativœhumoris vel diversivae.Utraeque vel remotiores a s&mi-
nibus vel propiores. Remotior et propagans est cauliculus, divertentes
sunt continens, calyx, contentum flos, e)usque partes, qux sunt folia,
staminave. Propius propagans est vel serviens semini vel ipsum semen.
Propagans pro semine Masculo est ~M et capsula in ejus
ipsum semen masculum est pollen. Pro semine foemineo seu ovario,
quod semen x~e~o~v, aliis granum in plantis dici solet, inservitcauli-
culi forma pistillus, tum fructus ipse ex continente seminum seu ovario
ipsoque semine constans. Continens seminis varium est pericarpiumque
dici laxè potest, quo pertinet spica, uva ex multis capsulis. Capsulxpro-
piores, ut poma, acini, et in ipsis nucleus, in quo tum pulpa tum ipsum
semen seu granum, tanquam ovum, in quo pars essentialis,
quibusdam dicitur (le ~M~). Neque hic divertentia desunt, ut ansee,
putamina, item palea, quse grana frumentacea includit.
pHïL., vn, D, t~ aut testacea. Crustacea sunt genera cancrorum, Astaci. Huc astacifluvia-
2, f. t5.
tiles, squill~ marine, crabbe, aranei marini. Testacea seu conchyliasunt
turbinata (ut Nautilus, murex, buccinum, cochlea marina, concha
venens)
vel non turbinata, eaque univalvia (ut balanus, echinus), vel bivalvia
(ut concha margaritifera, ostrea, pecten, bernida, quae aliis innascitur).
Molliora sunt perfecta, imperfecta. Perfecta vel rotundiora (ut
polypus,
qui velut pedes habet, intusque osse caret; item sepia, qu~ atramentum
effundit, pedibus caret, os tamen intus habet, nisi quod s~pioJaosse
caret) vel oblongiora (ut loligo). Imperfectiora, quae propemodum
~)'~ habentur, partium distinctiorum (lepus marinus et cochlez
forma nisi quod cornua desunt, holothurium) vel minus distinctarum
pellucidum, (ut pulmo marinus, a cujus centro radii pedum instar)opa-
cum, facile adh~rens vel sub callosa pelle (Tethya) vel molli (urtica
marina).
Animalia sanguinea aut respirant branchiis, ut aquatica, aut pulmone,
quas rursus sunt vel aërea vel terrestria. Aquatica sunt pisces, qui natant
branchiisque respirant. Suntque vivipari aut ovipari. Vivipari oblongiet
rotundi, vel non tales. Oblongi sunt cetacei aut cartilaginosi. Cetacei
sunt magni (balenre) minores (dcîphini) utrique prolem intra se educant.
Cartilaginei sunt magis marini (xiphias, canis carcharia, asterias)
communes et aquis dulcibus (Luso, acipenser) vivipari curti et rotundi
sunt vel tenues et lati (ut raja, torpedo, ranapiscatrix) vel crassiet breves
(ut mola, quas capiti a pisce abscissosimilis est).
i6. Ovipari sunt marini aut aquse dulcis. Marini vel a pinnis vel figura
aut crusta distinguuntur. Pinnarum in tergo radü vel toti molles,vel
partim molles partim asperi sive spinosi.
A figura sunt ovipan oblongi aut lati. Ovipari marini, quibuspmQ<B
tot~ molles, aut tres habent pinnas (ut aselli et merlucii) aut binas(ut
thynni et scombri, quos quidam makarellasvocant, et piscis volans)aut
unam tantùm, ut harengi, sardse, acus. Ovipari marini, quibus pmn$
partim molles partitn duras alii binas habent, unam flexilem,alteram
spinosam (ut mugil, mullus), alii unam habent partim mollibus, parum
duris radiis constantem (ut auta, sparus, scorpius, perca marina).
Ovipari mariai oblongi (congrus, serpens m~rinus, taenia, lampetra,
anguilla) lati (solea, rhombus, passer) ovipari marini crustacei(triangulus,
polygonus, acus, stella piscis).
TABLE DE DEF!N!TtONS
Ovipariaquae dulcis sunt majores aut minores. lUi voraces aut secus. PML., VU, D, M,
Voracesaut molliores aut firmiores. Illi aut unipinnes (ut lucius) aut a, f. t6.
bipinnes,communes aquœ dulci aut marinae (ut salmo), aquae dulci
proprii(ut trutta, carpio), firmiores voraces (ut perca), non voraces
aquarummagis stagnantium (ut cyprinus, tinca), magis currentium
(barbus,capito). Ovipare aquae dulcis minores (ut gobio, Gründling, qui
in parteinferioreaquas. Phoxinus, qui in superiore).
Avisestanimal sanguineum aïatum et ab habitatione partim et nutri-
mentoest vel terrestris vel aquatica.
Terrestrisvel ex plantis vel ex animalibus vivit, et quidem vel insectis
velcarne. Aquatica ex animalibus aquaticis ali solet. Qp~c ex plantis
vivuntseu phytivoraeaut breves habent alas, minus aptas ad volandum,
autlongas. Qux breves vel volant vel non volant. Volant domestica?
(ut gallus, pavo) ferx majores, mediae, minores. Porro aves phytivorae
majoresaut sylvestressunt (ut phasianus, in quo cauda gradatim versus
mediumcrescit; attagen, cui crura plumosa; urogallus, cui pilosi digiti,
serrât~utrinque falculae, nutrimentum ex foliis tenerioribus) aut cam-
pestres(velut ~s et anas campestris Bellonii, quae ferè magnitudine
differunt).
Avesphytivorae brevium alarum ferae médias (ut perd~x, cui rubet
pectus,gallina corylorum cui crura pilosa).
Minorespullacei generis (ut coturnix, rallus).
Phytivoraeferae non volantes magnitudine retinentur (ut struthioca-
melus,casuarius).
AvesPhytivora:longarum alarum sunt rostro longiore et tenuiore, vel1
brevioreet firmiore. Hhe sunt generis columbini (velut columba, turtur,
iilaminor,hic major) aut turdini. Hae pectore variegato maculis aut non
variegato.Prioris generis canorœ (ut turdus communis Drossel, stumus)
non cancre (ut turdus transitorius). Pectore minus variegato alise colore
minuspulchro canorae (ut merula communis), non canorse
(ut merula
montana);alias colore pulchriore (ut upupa, alcyon).
Avesphytivoraslongarum alarum brevis rostri sunt granivore <; et t7.
velhabent> tuberculum durum in
palato (nt in Emberiza alba, alauda
congener)vel sunt passërini generis < quibus nil tale >. Qu<Bpasse-
nm generisaut non canorœ sunt aut canoras. Non cancre vel minores
utpassercommunis, vel
majores rostro fortiore, quo putamina fructuum
~58 TABLE DE DËFÏN!TKWS
's
P<uL., VH, D, u, frangunt (ut cocothraustes). Cancre fincken (velut rubicilla, passer
2,f.t7.
canarius qui viridior; et que colore obscurior fringilla et linaria magnitu- j
dine inprimis differentes).
Aves insectivore aut majores sunt aut minores. Majores. Majores
velocius (ut hirundo) tardius aut cancre (velut luscinia, alauda,rubecula
<MM~ rubicilla fC~~M/~M~~) aut non cancre, que vel gustu
commendatur (ut friedula vulgo beccafigo, oleanthe ~Mr au~ in
foraminibus terrae latet albo corpore) vel cauda insignes sunt (ut mot~
cilla).
Minores insectivore vel canorae sunt (ut serinus) vel non cancre
(ut regulus, parus).
Aves carnivore sunt aut rapaces, aut semirapaces. Rapacessunt diurox
aut nocturnx. Diurne majores (ut aquila, vultur, ubi in posterioreros-
trum non statim curvatur ut in priore) mcdie, ex quibus nonnulî~
falconum nomine ad venatum aliarum avium ab hominibus adhibentur
(ut accipitres, milvii). Minimi (ut cuculus, qui satis voce noscitur,et
lanius, qui processum habet ab exteriore mandibule superioris parte).
Nocturnx (ut bubones).
Semirapacesmagis ex cadaveribus quam vivis animalibus victum
querunt, et plereque ad loquelam sunt apte, suntque ex genere cor-
vorum, psittacorum aut picarum. Corvino generi rostrum largiusrec-
tiusque (majores ut corvus, medie ut comix, minores ut monedula).
Psittacis rostrum angulatum colorque insignis. Pice garriunt crepitantes t
et multipliciter variegantur. Ad picas referri potest manucodiata.Picus
(~~oo~c~f) muros arboresque scandit, eaque in re etiam a cauda
juvatur, in qua penne firmiores.
Aves aquatice cruribus et rostro longioribus utuntur, et vel vicina:
degunt aquis, vel ipsa in aqua. vicine aquis sunt ex genere pluvialium,
quibus rostrum plus pollice longum, ex genere haematoporum,quibus
rostrum duos pollices excedit (ex quibus ipsi hematopo rostrum et crura
rubent) Ex genere Scolopacum (Schneppen).que aquam ingrediunturaut
sunt fissipedes aut planipedes. Que pedes fissileshabent, vel non natant
vel natant. Que non natant sunt ex genere gruum. Ex his grus arteriam
asperam habet litere S forma, et herbis vivit. Ciconia pisces magis
querit. Ardea piscivora est, ex pennis cristam habet. Fissipedesquae .}![.
natant, vel sunt ex genere colymborum, que multum aqua merguntur,
~>
TABLE DE BÉFÏMTÏONS
~5g
pedeshabentpinnatos, pennas plumosas, sine cauda; vel sunt ex genere ]PmL., VU, D, Il,
PmL., VII, D< n, cauda, hic brevi), minores (longa cauda cercopithecus, et facieei simile
~,f.t8.
animal ignavum). Hominiformia facie et auribus hominem nonnihil
referunt, pedibus anterioribus ut manibus utuntur, quatuor iis incisorcs
lati, et bini dentes oculares nihilo reliquis longiores.
Qux leporini sunt generis, binos habent dentes oblongos in inferiore
mandibula binosque oppositos sed paulo minus longos in superiore.
Pleraque ruminantibus accensentur, quod ubi incisorum ope os cibo
implevere, rursus molaribus comminuunt alimentum. Sed verè tamen
ruminantia non sunt, cum non nisi uno sint praedita stomacho, unde
cibos non revocant. Sunt majora, media, minora. Majora aut pilosaaut
calamata. Pilosa vel in aperto (ut lepus) aut subterranea (velut cuniculus,
cui longas aures, brevis cauda aut mus alpinus, cui contra) alia calamos
pro pilis habent (ut major, histrix; minor, echinus).
M~ generis (ut arborum habitator ampla cauda sciurus).
Minoris (sorex, mus et talpa, cui minuti oculi, pedes lati instar
manuum aliaque unde apparet non optime huc referri). Muribusvesper-
tilio accenseri potest.
'9' ( <( Bestias unguibus armatae rapaces, felini generis canini, illa.
rotundo capite haseoblongo ~>.
Rapacia felini generis corpore sunt proportione pedum aut minus
oblongo aut oblongo. Non oblongo majora et vel robore insignia (leo,
ursus), vel maculis(rotundistigris, oblongis pardus), visu (lynx). Minora
(ut catus domesticus, civetta) Oblonga se in foramina inserunt et sunt
terrestria vel amphibia. Terrestria aut pellibus vilioribus (ut viverra,
quas cuniculis capiendis adhibetur, putorius, qui mâle olet), aut pretio-
sioribus (major ut martes, minor ut mustela, quae Hermine). Amphibia
meliore pelliceo (castor) deteriore (lutra vulgo Otter). Rapacia canini
generis Buropsea vel exotica. Europseaterrestria (ut canis qui docilitate
et obsequio, lupus qui contra rapacitate; vulpes quas subtilitate laudatur.
His addi taxus potest) exotica (ut Armadilli seu tatii), amphibia(ut
phocas).
Oviparas bestise aut gradiuntur et quadrupedes sunt aut repunt. Gra-
dientia sunt lata aut oblonga. Lata habent crustam (ut testudo terrestris
vel marina) vel pellem (ut rana; et buto, qui venenatus nec saltat).
r. Répétition v. p. ï8.
TABLE DE M&FÏMTÏONS ~.6t
Oblongasunt majora, media, minora. Majora (ut crocodilus), media (ut PmL., VII, D, n,
lacerta,chamaeleon),minora (ut salamandra terrestris, aquatica). Repentia 2,f. If).
PmL., VII, D, n, TecKe partes internas magis organicaesunt, vel prominentes ut lingua
2, f. 20.
et dentes, vel concave palatum, guttur, in quo Epiglottis. Lingua est
molle, camosum et oblongum corpus, quod motu, flexu et alUsusuo
servit cibis movendis in ore et voci Cormandse.Dentessunt ossa brevia
verticaliter sita in ore infixaalia in mandibula superiore, alia in inferiore
sibi respondentia, uteorumope cibiintercepti firmi teneantur, incidantur,
molautur. Hinc alii canini, incisores, molares.
G~~ est caro, ubi infixi dentes.
Palatum est cavitas ons superior.
Guttur est ex ore in interiora descendonsvia cava.
Faucesintus initium gutturis.
GM~ extra superior pars colli.
U~M/~seu gurgulio est caro mollis inflabilis in extremo palati, ubi
incipit guttur.
Epiglottis ibi est valvula quae aperitur extrorsum, ad emittendumspi-
ritum, clauditur vicissim, ne cibus intret in viam respirationis.
Partes ~<MM~ c~M~ supra, medio,ad latera.
Supra Frons quae est suprema pars faciei supra oculos. C~M~M protube-
rentia super oculo, quae infra terminat frontem.
.M~M latera; supra, temporaquod est inter aures et frontem. Infe-
rius malx quae sunt e regione oris, et spiritu ad exitum nitente clauso
ore inflantur. Genx sunt superior pars malarum.
Infra sub ore directe ?~~M terminatio faciei infima externa, in qua
intus primum maxilla seu mandibula inferior mobiUs. interius ~M~
qu~esunt binse glandulaein faucibus -< Hactenus caput. >
Truncus quod corpori superest demto capite vel demto capite et mem-
bris. Habet superiora, media, ima. Superiora anticum et posticum simul
complexa sunt collum et scapulae. Collum est quod truncum capiti
jungit.
Cervixest colli pars posterior.0
Nucha quod est proxime infra foramen cervicis, ubi oritur spina. alii
sic appellare malunt cavitatem posticam colli prope caput.
F~~n~ pellis dcpendens a gutture, ut in bobus.
Humeri pars trunci lateralis superior, à qua brachia pendent.
Scapula os humeri.
Clavicula instar clavis juagit scapulam sterno.
TABLE DE DËFINITtONS
JL6~
Ad antica et postica determinata sunt pectus <~ et dorsum >. PPmL., Vil, D, n,
Thoraxest medius venter seu superior trunci cavitas. circumscribitur i, f. 20.
PHÏL., VH, D, H, P~~y pars inguinis propior pudendis in quo piÏi succrescunt œtate
2,f.2Ï. ad
generationem maturescente.
Trunco adhèrent artus, nempe partes corporis ad motum externum
destinât~ suntque totales aut partiales. Totales in bestiis vocantur pedes,
et sunt quatuor numero; ex quibus anteriores etiam ad alia movenda vel
sistenda adhibentur, et in homine brachia appellantur. ubi posterioresad
motum totius corporis de loco in locum super terra aut in aqua
magis
et
serviunt, pedes speciatim dicuntur; etsi in avibus et pedes serviantad
alia movenda et brachia abierint in alas.
Artus ergo totalis (ut brachium, pes), dividitur in armum, cubitum,
manum.
~My est pars brachiitrunco vicina, quaeper humerum ei connectitur.
Cubitusest pars media inter armum et manum.
M~M~est pars extrema brachii, qua aliquid comprehendi potest, cons-
tatque carpo, quo cubito jungitur, palma seu medio manus, cujus
cavum dicitur vola manus. et denique parte extrema in digitos6ssa,qui
oblongi sunt, quibus fieri possunt diversi motus, quique rursus in ~<M
subdividuntur.
Condylusjunctura articulorum.
In pede armo respondet femur, cubito crus, manui pes ~~y.
Genu est commissura femoris et cruris, ubi flexus. In anterioribus
pedibus sic dici solet Latinis, in posterioribus suffrago.
22. j ?~ï pars anterior seu dura cruris. Sura posterior, quas carnosa.
Po/ digitus intimus, qui caeteris major et ab iis remotior. quibus-
dam H~
Planta est imum pedis, quod in quibusdam bestiis induratur. Carpo
respondet Tarsus. Quibusdam os tarsi primum dicitur talus.
Nunc ad partes internas animalis, quae sunt viscera et ossa; nempe
mollia et dura. De ossibus quaedamjam dicta, quia structuram fadunt
exteriorem.
Viscera sunt vel pro motu aëris seu respirationis, vel pro motu
humorum eoque sensibili, quo in circulum aguntur, aut insensibili,quo
pr~pamntur. Pro respiradone est follis naturalis genus, qui per
arteriam asperam aërem recipit, et rursus expeUit exterius, quod respira-
tionem vocant. ln duas partes dividitur a mediastinoid est, membrana
thoracis cavitatem in duas partes dividente, ut una corrupta alia supersit.
TABLE DE DEFINÏTÏONS
~65
Et quaelibetpars duos habetlobos. Intus versus thoracis cavitatem concavi PHtL., VII, D, H,
22.
sunt,quia cor amplectuntur. 2,f.
Pro motu sanguinis sensibili est cor, quod habet speciem antlix val-
vulisinstructa&,quo sanguinem uno foramine attrahit, alio expellit, val-
vulautriusqueregressum impediente. Duos habet ventriculos, ex quibus
dexterrecipit sanguinem venosum ex vena cava, eumque mittit ad pul-
monesper venam arteriosam, ut aëre impracgnetur.Ex pulmonibus redit
per arteriam venosam seu venam pulmonarem ad ventriculum cordis
sinistrum,unde expellitur in arteriam magnam in diastole uterque
ventriculusaperitur in systola uterque comprimitur.
Ceteraviscera serviunt ad humores prœparandos. Et quidem alimenta
inoremasticat~et salivaimpraegnataper œsophagum recipit sinistro ori-
6ciositusin abdomine ventriculus,cujus motuquoque subiguntur inclusa,
et protrudunturdeinde in intestina tenuia, ubi chylusseu pars utilis ali-
mentiab excrementitio separatur. Chylus per vasa lactea extractus in
receptaculoproprio colligitur, atque inde per venam subclaviam et
Mv:itnin dextrum cordis ventriculum deportatur. Reliquum stimulante
bile(in hepatea sanguine separata) propellitur in intestina crassa. Lienis
quiin sinistro hypocondrio situs (ut hepar in dextro), quod viscus est
spongiosum,usus non satis notus.
Renesex sanguine per venas emulgentes allato separant humorem
aqueumet saisum sudori cognatum seu urinam. Bini sunt siti sub hepate
et liene,et urinam ope ureterum mittunt in vesicam
urinariam, ubi ser-
vatur, d onec expellatur; ut bilis servatur in fellea.
Testessemini maris elaborando serviunt, numero bini extra abdomen t
positi,in quos venas binœ et arteriaebin~eingrediuntur, quas spermaticas
voeant,quaeintra testem in ramos sparguntur, advenit et nervus a sexto
pan.Ex testibussemen per vasadeferentiain cavitatem penis fertur. Pros-
tate sunc binae g!andu!ae,
quae aliquem quoque humorem in penem
emittunt.In mulieribus uterus peni respondet,
corpora bina testibus
comparantur.
j Hodieputant, ovarium esse in omni foemina, ubi ovulum a semine 23.
vinîifœcundetur,aique inde in uterum
per tubam Fallopianam delatum
~oetum constituat,qui ibi nutritur. In mediis intestinis jacet ~M,
Hodana
a ëcrit ~-o~o~.
tM~MTS M
LËtSNtZ. 90
<~66 TABLE DE DEFÏNÏTÎONS
?H!L., VII, D, !t, in quo muiti sanguiferi et chyliferi ductus et pancreas glandulosum
3.f.23.
corpus, succum intestiuo tenui, non procul ab introitu bilis peculiari
ductu infundit, quo bilis temperatur.
Sunt et partes animalium peculiares, ut m natantibus ~M~p, tenue
tcgmcutum et partitum, cn~~ fragilior, testa durior et aperiens sese,ut
in ostreis. Eadem ~ï~My, id est, foraminibus in capite lateralibusres-
pirant. Qpsedam insecta habent ad cornuum instar <!K~fKM,quibus
explorant iter. Datur et in natantibus vesica aërea, cujus contractionegra-
vitatem corporis specificamaugere creduntur. Sunt et ~M<~ ~MMM~ lata
tenuisque substantia ex acuminibus composita, quïe ex corpore piscisexit.
In volantibus corpus tegunt ~Mw~ quarum in extremo ramusculi
piliformes, ad fundum M~~Mj cylinder scilicet perforatus.
Ale sunt quasi remi, quibus percutitur aër. Cauda pro gubernaculo.
In quadrupedibus quibusdam cornua (qux aliquando et in piscibus,ut in
cetis) armant caput, M~«~ pedes. Jubx pinnis respondent.
Pilus corpus longum flexile, quod plantée instar cute exit ex multis
compositis fit lana in quibusdam, in aliis pelliceum.
Ex pilis in mento barba. In extremo trunci prominentia est cauda, quas
et ipsa saepepilosa.
PM/M~r cui ob mollhiem commode innitimur sive incumbendo sive ?H!L., VÏI, D, n,
a. f. z3.
insidendo.Speciatim saccus clausus, materia flexili plenus in usum
dictum.
recipiens flexile, firmum, amplum, uno tantum loco apertum,
qui arte fit ex extenso seu piano. aut multas habebit plicas aut consul
debebit.
On~M~M~w quod in eo spectari volumus, etsi ad tegendum
necessenon sit.
( Aedificiumest tegumentum magnum firmum, loco aiBxum contra 2~.
aërisinjuriasdiutius durantes, vimque edam majorem a solido inferendam;
non pro nobis tantum sed et nostris rebus conservandis.
Latiori structura vocabulo comprehendas etiam navem, murum,
pontem,turrim, columnam, obeliscum, ut sit omne corpus ingens arte-
factumcujus partes cohérent ut scilicet a machina distinguatur, nisi
hancquoque comprehendere velimus.
Navisest sustentaculum hominum et rerum capax, ut in aqua promo-
veantur.Et habent hoc commodi, ut majora opem facile promoveantur,
quiaminusresistit aqua motui incumbentis quam terra.
Ponsest sustentaculum duo extrema firma aquam coercentia conjun-
gens,ut transiri possit sine immersione in aquam.
?~M~ est prisma ligneum quadratum, aedinciisaptum.
Asserest planum ligneum oblongum arbore abscissum.
Laterest lapis ex terra coctus.
C~w~MMpropriè lapis ex asdinciocaesus. Hodie vulgo materia mollis
qux deinde sponte fit firma inservitque aliis colligandis.
Columnaest corpus cylindriforme, quod erectum firmitate sua tecta
structurarumsustinere potest. soletque crassitiesinfra major esse et supra
prominerealiquid, ut pluvias delabentes a columnae corpore arceat.
est tectum cavum in extremo sustentatum.
Cancelliobstaculum retiforme rigidum, quod oculis non corpori patet.
Scalacompositum ex gradibus, ut iri possit ad locum altiorem.
Gradusest fulcrum, in quod fit passus in altum.
vallum olim ex lignis erectis unde miles dicebatur vallum ferre in
cxpeditione.Nunc intelligitur erectum crassum ex terra, ut eo salvo ad
locumaliquem veniri non possit. Solet vestiri lapide, ne inclinata nimis
sitanteriorfacies ad horizontem, ascendique facile possit. Nam ipsa per
~68 TAM.E DE P~FÏNÏTtO~S
PML., VU, D, se terra aggesta (unde aggerisnomen) indiget inclinatione faciei seu pro-
2, f. 34.
cursu inferiorum, ne superiora ruant extra vallum. Solet etiam adhiberi
aquis cocrcendis.
(~~ est impedimentum motus.
~~M~ est apertura ad introitum in locum destinata.
~K~~ est apertura lucem admittens.
C<ï~M~ est proprie via fumi clausa, ne incommodet. Nam verbo ¡
tenus caminus, c~~MM,significatviam. Sed adhibetur tamen et ad locum
ignis apertum simul designandum. f;
Si locus ignis est clausus, nisi quantum opus ad usum, is locus
dicitur /cnM~ qux non tantum adhibetur ad calefaciendum aërem
conclavisclausi sed et ad immissa aut superposita vi ignis tractanda. §
Grundia suggrunda pars tecti prominens ultra murum vel parietem,ut
ab eo pïuvise casum arceat.
Vestibulumaedincii pars ante januam.
P~CMMïquod est in parte posteriore, ut ostium posti cum. Posterius
autem censetur hoc loco, quod non aequeaditur.
C~~M~c, quod fit ex tignis junctis, ut firmum aliquid componant.
Sed maxime si sit horizonti parallela, serviens ad separanda superiora
habitacula ab inferioribus.
25. Tr~M~~ sunt tigna transversa a pariete ad parietem. dicuntur et de
remigum sedilibus in navi.
Si super duabus trabibus parallelis erigantur tigna parallela sibi ex
adverso, et tigno obliquo conjungantur, haec tigna obliqua appellantur
C~~(~f~~). j
In habitaculo, quod imum est horizontale dicitur ~K~M~M; quod
supra, tectum;quod ad latus angulo ad horizontem recto surgit, ~n~.
Malus est lignum erectum in navi, quod ferre potest velum.
Transennaest funis extentus.
Clavus vel gubernaculum est, quod in postrema parte navis in aquam
prominet. servit *adnavem convertendam. Nam si aqua quiescat ipsum
gubernaculum motum instar remi navem ab aqua repellit, unde conver-
titur. Sin navis sit in motu, gubernaculum obliquatum magis aqux
resistit quam rectum, et ita ipsa vis motus navem convertit.
~M< est corpus uncinatum, quod si in fundum aquae projiciaturet
fune navi annectatur, servit ad navim sistendam. dum enim navis moven
TABLE DE DEFtNÏTÏONS ~6()
VARIA.
SUPELLEX
C~ est prisma cavum ut canna. Sub prismate cylinder conti-
netur.
FHMM est prisma flexilevel cylinder flexilis, sed cui firmitas adest.
Thecaest repositorium portatile.
Aciculaest instrumentum perforandi exiguum.
Acusest simul instrumentum perforandi et aliquid secum transducendi,
ut filum,lardum.
Forfexest compositum ex duobus cultris, angulum mobilem facien-
ùbus,ut interceptum inter ipsos secari possit.
Pecunia est materia pretii noti apta ad aliarum rerum pretia, ad
exiguasusque partes, mensuranda.
Mensa est planum horizontale super pavimentum erectum infra
hominis altitudinem aptum ad sustinenda, quœ manibus tractare
volumus.
C~~ est cylinder ex materia combustibili, ellychniumper longitu-
dinem ejus transiens circumdante, id est, filum, quod facilius adhuc
ignemconcipit quam ipsa materia candelae.
est continens diffluentis in summo apertum. Itaque liquida et
aridaex partibus exiguis composita continere potest.
Cathedra est sedes altior, ut qui sedet spectari audirique faciliùs
possit,ad docendum ferè comparata, etsi latius sumi possit.
Sporta sportula est vas contextum ex flexilibus crassioribus Korbut ex
palea,juncis, et firma facere potest etiam ex non firmis, ut ex stramine.
Arca est receptaculum undique clausum utcunque portatile, cujus
tectumarcuatum instar Januaesursum vers~ aperiri potest.
Lectusest locus horizontalis stratus, ut in eo commode quiesci possit a
jacente.
~0 TABLE DE DEFtNtTIONS
¥
PtUL., VU, D, M SUPELLEX RUSTICA.
2, f. 2 r.
~f~M est mobile corpus, quod aciem habet, qua terram proscindit
ut semina injici possint.
Occa instrumentum est, quo g!eb.c confringantur et sata rursus
operiantur.
Ligo est instrumentum constans angulo recto, cujus una extremitas
manu tenetur, altera ferro armata est, ut penetrare in terram apice et i
radices veprium eruere possit.
Currus est corpus ex receptaculo vel sustentaculo rerum transportan-
darum et rotis compositum, ut facilius trahatur.
~f~M~M~ est liquor niger, quo literae in charta duci possunt. Corn-
ponitur ex solutione vitrioli et gallarum.
Charta est superficies flexilisex linteis vel laneis tusis, maceratis atque
expansisrursusque siccatis.
Liber est compositum ex multis paginis parallelis inscriptibilibusparal-
lelc sibi affixis, ut aperiri et claudi possint quiescente extremitate, quibus
committuntur.
Organum ~M~w est instrumentum musicum, in quo aër per
fistulastransiens sonum facit.
Lyra instrumentum musicum portatile, chordis instructum, quas
digitis pulsantur.
Pandura est instrumentum musicum chordis instructum, quae chordx
alia arcu tensa tanguntur Geige.
Tympanumest instrumentum sonorum cavum, cujus superficiestensa
pulsatur.
Tuba instrumentum musicum ore inflatile majus incurvum ex
metallo.
Campana est instrumentum cavum ex metallo, quod alio corpore duro
pulsante sonum reddit. Pulsans si intus suspensum sit totoque pulsato
pulset, pistillus vocatur.
Ludus est exercitium incerti exitus, quo certatur delectationis
gratia.
Pictura est similitudo rerum solidarumin superficie. S
Spectaculumest actio publica ubi factis delectantur <( vel saltem affi- g
ciuntur > spectatores non verbistantùm. S
TABLE DE DËFINÏTÏONS 47 ï
D, n
sunt instrumenta nocendi per vim manifestam. Ita venena FPML., VII,
a, f. 26.
excluduntur,ubi vis non apparet.
crassitie minore,
Gladiusest ferrum oblongum, mediocri latitudine,
acumen.
aciemhabens. Omnis gladius aciem ha~ct, non omnis
Bombardaest fistula, ex qua per expansionem pulveris pyrii ejicitur
globus. vim
est compositum ex linea, quae extremis per chordam tractis
elasticamaccipit, eaque dimissa se restituens missile propellit.
Telasunt arma missiliabrevia, acumen habentia. Sagitt~ appellantur.
J~~ est Jignum oblongum, acumine duro armatum.
obtensa cui non adh~ret,
Clypeusest superficies magn~ parti corporis
tamfirma,ut armis perrumpi facile non possit.
27.
~CCJDET~ CO~~U~L~
dicemus C~Mf-
Causaest coinferens natura prius illato. < Interdum
sumitur. >
rens,cum causade concurrente potiore
causa nomine
< Causa sufficiensest inierens pâtura prius illato. Saepe
vel paene sufficiens. Causaper se,
simpliciterposito intelligitur
est coinferens (inferens) natura prius, modo
(itemcausa sufficiensperse)
nihilimpediat. >
constituit inferens.
Coinferens quod cum alio vel aliissumtum
est coinferens.
f~~ est, quo posito aliquid ponitur. Omne inferens
infert.
Namsi per se infert, edam cum aliis non impedientibus sumtum
inferatur
Porro non omne inferens causa est, cum etiam ex effectu
causa.
Coinferensidem est quod conferens.
Connexasunt quorum quodiibet necessariô infert alterum.
vel saltem
Oriri aliquid ex eo dicitur, quod est inferens natura prius <
coinferensprimarium natura prius seu causa primaria. >
Requisitum est suspendens natura prius. < vulgo causa sine quanon. >
sine medio illationis
< Constituensest requisitum immediatum, seu
etsi partes
vel probadonc. ita pars constituens est totius, puncta etiam
non sint, tamen sunt constitueutia corporis. >
et conditio.
Suspendens est, quo non posito aliud non ponitur; <dicitur
sunt quidam suspendentia non absolutè, sed secuQdum certum produ-
47~ TABtJE DE D~FÏMTIONS
Pnn. VÏ!, D, n, cendi veî existendi modum. Quod et ad requisita appHcari potest, et
2,f.27.
quidam sunt requisita, secundumquid, non simpliciter. idemque in in~ &
rentibus etiam locum habere potest. tr
Consuspendentia,vel cof~M. quibus omnibus non positis, sequitur
demum rem non poni. Aggregatum ergo omnium correquisitorumforet
requisitum plénum. >
Conjunctasunt etiam, quas connexa non sunt, modo de facto simul
ponenda sint.
Efficiensest causa activa.
AM~M causa, quam causa efficiens [primaria utitur] <~ finem inten-
dens facit, esse causam >.
Finis est, cujus appetitio est causa <; sumciens> conatus in agente.
Materia est constituens passivum, quod manet in mutatione. < Qu.
an materia sit abstractum? >
Forma est constituens activum <; abstractum > Interdum sumiturpro
constituente mutabili. <~ Spiritus animales sunt constituentia activa, sed
non abstracta. >
Auxilium est, quod actionem alterius leddit faciliorem, < id fieri vim
agentis augendo, vim aliam addendo, manente vi minuendo impedi-
mentum. >
7~~M~~M dimciliorem,<; quod fit diminuendo vim agentis, dimi-
nuendo vim auxiliantis, manente vi minuendo effectum, quod impedimen-
r
tum strictèdictum est. idquc nt vim atiô divertendo. Est et alius modus
impediendi lato sensu, si eludatur actio, objectum amovendo, vel obli-
quius reddendo, ubi virium pars non proncit ad effectum. < Obstaculum
actionem in se divertit, nulla licet mutatione facta in agenti et
patiente ~>. >
Permittensnon impedit cum possit.
Instrumentumest, quod agit patiendo.
Pf~ï~M~ est producens causam futuram, <~ vel caussefutufaequali-
tatem requisitam >.
Conservatquod impedit corruptionem.
Exemplumuniversalis est particulare, sub eo comprehensum.
Occasioest rerum status, nobis conveniens ad agendum sine opera
nostra oblatus. 1
M~f~w est actus prsemiodignus. D~~M~ pœnâ.
TABLE DE DËFÏNÏTÏONS ~73
Fortuna est status rerum a nostra prudentia non dependentium. PHIL., VII, D, H,
Statusest aggregatum praedicatorum mutabilium (accidentium) con- 2,f. 27.
temporaneorum.
MODI EXÏSTENDI.
Independens quod alio tanquam natura priore non indiget <; quod non
habetrequisitum >. ~~M~~ quod contra.
Simplexcujus pauca sunt constitutiva. Compositumcujus multa.
< Prorsussimplexcujus nulla >.
Pertineredicitur, quod haberi convenit.
Periculumest facilitas mali; quodsi non sequatur, salvi dicimur seu
salutemhabere <~ posito malum esse magnum >.
P~M~M quod durat diu.
Mutabile,quod potest non durare. < Praestat durationem definire per
mutationem, ut alibi factum. >
Haberedicitur A et B < dicitur > haberi, si ita existat B, ut eo uti
possitA. Carereest non Habere, cum conveniret. Habere est generalius
quampossidereet latius sumtum, ut ad res quascunque etiam inanimes
etjurisexpertesapplicari possit, uti pertinere rem ad me est latius, quam
jus mihi in rem esse. Et uti habere abstrahit animus a possessione, ita
perdnerea jure. Habemus ea, quae sunt pars nobis, item quxesunt attri-
buta,uno verbo, quae sunt in nobis. Habemus tamen etiam, quse non
suntin nobis, nempe instrumenta agendi, amicos, res amicorum. Sunt
enimin habendo quidam gradus. Res amicorum habemus contra hostes
communes,sed non contra ipsos amicos.
j U~Mreo quod facimus concurrere ad finem nostrum.
C<m~Mm est, quod confert ad perfectionem majorem. 228.
est activitas primitivasubstantiaeplenaesimplicis <; seu est forma
substantialis>.
Morsest cessatio vitae.
Vicescontinentmutuam unius in alterum mutationem.
Ordinariumest, quod fit secundum regulam communem, <~ seu
secundumid quod plerumque contingit. ~>
Extraordinariumquod secus.
TABLE DE DËMNÏTÏONS
PERFECTIO. e
Utileest quod expedit percipienti. Quid sit expedire, videatur titulus PHÏt. VII, D, M,
2, f. 28.
contra. <( Itaque bonum utile non continet neque
pr~cedens.jM?~MW
constituitperfectione.n. >
y.M?M quod continet perceptionem perfectionis.
M~M quod imperfectionis.
~<w est conveniens ad propositum. Ineptumcontra.
CONSENTANEA ET DISSENTANEA.
GRADUS COMPARATIONIS.
yalde est tale, cujus adjunctum est magnum. Valdè calidum, cujus
calorest magnus.
Mediocre,quod nec magnum nec parvum.
~c~MM magnumdicuntur, quod multis minus majusve est. Cxcerum
majusest, cujus pars alteri (~~n) toti asquatisest.
M~KMfttest omnibus majus. Minimum omnibus minus.
47~ TABLE DE DÉFINITIONS
f
RELATIO NUMERI.
~CCZD~~T~ ~~T'HC~~TfC~ J!
ApFECTIONES PRIM.E.
Zo~~M~ (~<:) in quo via magna (parva) secundum cam plagam, qua
in eo maxima esse potest.
Zd! ~M~ secundum plagam, maxima esse S
qu.e post priorem
potest, anguloque est ad priorem recto.
C~~M~ rursus ut ante, anguloque ad planum a prioribus plagis
factum recto.
.¡;;
~~M~ quod via minima incedit.
C<~M~ quod alla. ?
D~K~ est vias inter duo minimal magnitudo.
CoM~MM~M ubi extremitates partium non determinatae. secus m
Si superficies ~M~ non sit (seu cui
non ubique recta, sed
congruat
~~) erit unum latus ~mKw~ alterum ~MM~M~. S
C~M~ est, quod est a parte plani aut rcctag C~MM
tangentis.
contra. ~S
TABLE DE DÉFINITIONS ~y
SITUS.
ï. ~) pourposterioris.
TABLE DE BÉFINÏTMNS 479
extremumhabet, ubique enim attingi potest. Sed alio sensu extremum PmL., VII,
.~f.3!.
D, tt,
~CC~~T~ 'P~MfCU~
MAXÏMë COMMUNIA.
Motusest mutatio loci. moveturin cujus quavis parte pars sumi potest,
ut fit,
quxlocummutat, quod fieri potest, etsi totum locum non mutet,
cumcorpusmovetur circa suum axem vel manentem vel mutabilem.
Nametsi partes sumi possint in tali corpore (v. g. sphœra) qu~ locum
non mutant, ex. gr. sphaera concentrica in priore intellectu designata
tamenin hac sphaera minore, utcunque parva intelligatur, pars tamen
sumipotest,quaelocum mutat, pars nempe in quam nullumcadit punctum
axis.L?~~ autem mutare dico extensum, cujus quodvis punctum mutat
locum.
Quoties movetur aliquid, pars ejus aliqua locum mutat, imo pars
aliquacujusquepartis.
Quiescitquod non movetur. an: cujus nulla pars movetur? Sed ita
dareturmedium inter id, quod movetur et quod quiescit.
est ordo continuus existentium secundum mutationes.
~~M~~ est ad tempus Htinfinitum ad finitum.
~<e,pOU!'motus.
~80 TABLE DE DËFÏNÏTÏONS
PML., VH, D, u, Pra~r~ status est, ex quo oritur praesens, et qui inconsistens est
2,f.3t.
praesenti.
Futurus qui oritur ex présente, et inconsistens est praesenti.
Quis vero ~y~M sit, non definitione explicari sed sola perceptione
cognosci potest.
3z. } A~MMtest, quod est temporis praesentis,non praeteritiremoti.
~MMM quod est temporis pra&teritiremoti, et si non sit etiam pr~.
sentis dici poterit ~M~M~M~.
Locusest ordo continuus existentium eodem tempore seu extensum
formale. Si universalis sit, erit Spatium infinitum. Potest et sumi pro
extensoconcreto, seu in quo est ordo continuus coëxistentium sed immoto
aut immoti instar sp~:tato, ad quod datur situs alterius rei seu modusad
eam < rem > per~eniendi; quse res dicitur locatum,dum scilicet loca-
tum indistans est ab iis, quae sumi possunt in loco. Totum indistansa
locato, partemque nullam habens distantem est superficies proxima
ambientis, per quam locum definivitAristoteles. Sed haeclocum corporis
tantum designat, non locum puncti, linese aut superficiei. Praetereafieri
potest, ut ambiens sit in motu.
Plenum est [locus locatum habens] <: in quo non est locus sine
locato ~>. ~~MM~locus sine locato.
P~~y~Moppositum absenti idem, quod indistans. Indistantia tamen
interdum quaeritur ad usum communicationis seu actionis unius in
aliud. Ita prœsens dicitur, qui in eodem est conclavi decem pedibusa me
remotus absens, qui in alio conclavi, quique non < tot > pedibus a
me remotus, sed < tamen > ob murum interjectum nec videre me nec
satis audire potest.
Occupat,quod locum suumimplet.
Inelusum est, quod pars non est, et tamen circumdatur.
MODIMOTUS.
Gravitas est tendentia ad centrum longe remotum, unde fit, ut direc-
tiones gravium censeantur non convergentes sed parallelae.
I~M~y est conatus a centro.
Celeritaset Tarditas est, quod aestimandum est in motu ex composita
ratione longitudinis seu spatü directa et temporis reciproca id est, cum
TABÏ<E M: DËFtNÏTIONS ~8ï
spatiumpercursum majus est dato tempore, vel tempus minus dato spatio PH!L.,VII,
2, f. 3 2.
D,U,
MOTUSSIMPLEX.
Flexumesse,cujus linea curva est; potest dici de corpore et motu. Flec-
tensest, quod facit, ut linea alicujus sit curva.
rertereest motum flectere vel mutare plagam.
Obverterecorpus dicitur aliquam superficiem ei, cui accederet id quod
ex corporeper eam superficiem exiret.
jacere est in piano horizontali longitudine sua esse. 3
33.
PntL., VH, D, u,
i\ 34.
ipsa quidem linea DE circumibitur a linea FGH, sed nor contra. Qn<entur
ergo qux: pars auferri possit a CDEC salva circumdatione. Dico igitur,
si linea etiam non in se rediens OIKLMNP ita sita sit, ut duo m ea
puncta sumi possint velut in N, quibus in recta eadem a se invicem
diductis crassities alterius lineae DE perfectam flexilis linese inter duo
puncta intercepta intercepta auctionetn impediat, linea OIKLMNP
MOTUS RETENTIO.
CÏ~ZJT~ ~~T~Z~L~ 2
56.
C~Mw est, quod per se aërem dilatat. Frigus quod aërem per se
contrahit.Hoc comprobatur Thermometro. Per accidens fit, ut frigore
86 TABLEDE MEFtNÏTÏONS
pan. vn, D, M, existente aer dilatetur et vasa etiam rumpat, quia constricta glacie aqua
2,f.35.
multïe bullaeaëris compressi antea unit~e vim majorem exercent, quam
ut coërceri possint, cum parietes multarum plus habca~~firmitatis quam
parietes unius ex ipsis facta:. Eaque vis aëris compressi propria se dih. t
tandi major est vi comprimendi, quam habet frigus. <
Hurnidum est fluidum palpabile. An humidum etiam dicemus metal. <
!um fluens' Siccumest palpabile non fluidum.
Fluidam cujus pars quseviscognita est inconsistens. An Fluidumcujus
partes nullam habent cohaesionem Consisienscujus aliquam, intellige
cohxsionem notabitcm alioqui nullum forte fluidum daretur, nempe
exquisitum.
~~fMf corpus siccum, quod humore imbuitur.
U~~M~cujus superficies humida est vel potius humore aspersa.
Congelaturproprie, quod frigore fit siccum vel consistens.
Coagulaturproprie pars sicca se separans a liquido, ut in îacte.
Liquatur quod in humore abit in humidum.
Liquescitquod in igne humidum fit, ut cera, metallum.
Stabileest, quod figuram per se non mutat, ut cera.
Instabile est aqua, cumulus arenae aut granorum. Itaque siccaetiam
possunt esse instabilia Humidum tamen est prorsus instabile seu nullo
modo propriis terminis continetur.
molle est figuram recipiens. Ita durum dicemus, quod sen-
sibiliter non mutat figuram. An malleabile omne habet gradum mollitiei?
Etiam humidum est pro parte cobxrens id est parte mota sequuntur ]
aliquae sed paucae. Plane cohaerens est, cujus omnes partes cohérent
cui opponitur diffluensincoh~erens.
Densumest, cujus major est quantitas in minore spatio. jR~~MW contra.
Dilatare est ex denso rarum efficere. Densarecontra.
Aqua densari non potest, ideo inclusa corpori rigido potius vas frangea
quam embolum admittet.
Durum est, cujus pars non (facile) movetur alia quiescente. Itaquenon s
tantum difficulter dividi, sed et difficulter flecti potest.
Mollequod non durum sed tamen stabile. Quœdammollia per accidens
sunt dura, ut aqua, si magna vi percutiatur, resistit globo tormentario,
eumque repercutit.
Crassum est, quod in partes exiguas dividi nequit. Subtilecontra. j
TABLE MSÏ~F!N!TtONS 487
~fM~M est, cujus frictio exigua est, ut aqua glacies. Itaque et navis iPmL., VH.
a.~36.
D, u,
facilè magna pondera transferunt.
per aquam,cttrahae per glaciem
Lubricumsiccum est laeve, cul opponitur asperum.
Lentumcujus partes extenduntur prius quam separentur, ut vimen.
Idem est elasticum, cum redeunt ad statum priorem, ut chorda. Etiam
mollepotest esse lentum, ut cera, et humidum, ut gluten solutum.
) T~Mtxest,quod alteri facilè adhaeret.Tale non tantum esthumidum, 37.
sed et siccum, ut cum cornu cervi ustum labus adhaeret.Item unicornu
fossile.
G~m est humidum tenax.
In ûexu, quaepars inter alias duas prius non interposita erat, nec nunc
interjectaest. Idem fieri potest in Tensione(condensatione nempe et dlla-
tatione). Sed in humido, aut semihumido ut cera, turbari possunt partes.
Flexilia< dura > saepe prorsum et retrorsum nexa tandem fran-
guntur.
Molle transformabile est semihumidum seu proximum humido. Ut
enimhumidum alienos terminos facile accipit, ita hoc quoque etsi paulo
difficilius.Id interest quod servat nec diffluit. Et hoc ipsum est esse
tenaxsui nonnihil, ita ut pars adhaereatparti, posset dici Tractabile,quod
manibusfigurari potest.
Vitrumfit in igne molle. Metallum fit in igne fluidum.
Filum est sequaxnon tenax.
Fatiscit quod sponte liquescit, ut sal tartari in oleum per deliquium.
Rigidum flecti nequit < (ad sensum) >. Differuntne rigidum et
durum?An dicemus, Rigidum esse, durum firmum. An potius, quidam
rigidaet tamen non dura sed fragilia sunt. Vitrum spissum non tantùm
rigidum, sed et durum est. Rigidum non malleabile est friabile seu
vitrer naturae. Metallum est rigidum durum sed non friabile. Rigidum
nempeest, quod non est flexile, idque vel fragile ut vitrum tenue, vel
durumut vitrum spissum, vel durum et friabile seu potius teribileut lapis
vitrumquespissum; vel ductile, ut metallum.
Ductileest, quod ad magnam vim est lentum nonnihil.
Fissileest quod habet partes longas cohérentes firmiores, quam id,
quo cohérent. Unde facilius sic dividitur corpus quam alio modo. Ita
lignum constat ex lineis, seu corpusculis longis non latis cohaerentibus
aut ~~M.
~5 S TABLE DE DÉFINITIONS
Gf~ est, cujus panes cohérentes non longas nec latas sunt, sed
velut puncta. ut marmora complura, speciatim is, qui dicitur G~
Sed interdum cementum non minus durum est quam ipsa grana.
Corpus non permanens aut ~~M~ est, quod alias atque alias recipit
partes, aut agitatum, cujus partes a se invicem separantur. Posset et dici
turbatum, ut in aqua fervente. Sunt, qui credunt, omnia liquida insen-
sibiliterturbata esse, idque firmat solutio salium in ipsis.,
Si corpus valde turbetur, dissipatur seu exhalat, unde balitus, qui non
est palpabilis. Idque facit frequenter calor, quo remittente rursus con-
crescit aliquid palpabile. Halitus, cujus concrementum est siccum (ut sal
volatile, fuligo) Aristoteli estj~~M~; is, cujus concrementum humidum
est vapor.
Nidor est halitus, cujus concrementum est inflammabile potestque
esse vel siccum, ut cum fiunt flores sulphuris, vel humidum, ut cum
fit oleumdistillatum. Itaque Nidor vel vaporest vel fumus.
38. SAPOR.
T~M~ cujus sapor nullus aut tenuis. Casteri non melius quam
exemplis ostenduntur.
Acris ut piperis.
~M~.y ut bilis.
My~ ut salis vesci.
Dulcis ut saccari.
Pinguis ut pinguedinis.
Acidus ut aceti.
Austerusut in pomis immaturis.
Addi potest acerbus, ut aluminis et alii complures; sed septem illi
suffecerint, ubi notandum, gratam esse solere combinationem saisiet
pinguis, amari et acidi censenturque priores tres calidi, posteriores très
frigidi, medius temperatus. Sed ego pene malim pinguem loco saisi et
salsum loco pinguis ponere.
Fragrans cujus odor gratus. JF~~M~
cujus ingratus.
Voxest sonus gutture animalis formatus.
TABLE
DEDËFÏNITÏONS 48f)
~<~ est, qui scribi potest seu qui in literas potest resolvi. PmL., VII, D, n,
a, f. 38.
~M~ contra.
T~M~est magnitudo soni secundumacM~Met id est secundum
velocitatemaut tarditatem tremoris, quo fit. Potest autem fortis aut
debilisesse magnitudine, prout fortior ictus, etsi cadem velocitas sit tre-
morum, nec ideo magis minusve acutus fiat. Ut videmus eandem
chordam moUius fortiusve percussam eundem edere sonum, modo
ejusdemmaneat longitudinis et tensionis.
Tenorinter acutum etgravem medius censetur.
Fortis potest esse obscurus confusione. Non adeo fortis potest esse
clarusdistinctione.
Clarusergo, qui bene auditur. Obscurusqui contra.
Duorum sonorum ~M~o~M~ est, si proportio ictuum simplex, ut
dupla,sesquialteraetc.
Aspersonus fit multis interpositis impedimentis.
Sinminus, dici potest ~M~/M.
COLOR.
Lux est qualitas lumen emittendi, quod consistit in ~MY seu lineis
rectisin omnes partes momento ad sensum sparsis per media (qu~
perspicuadicuntur) ea lege, ut radius transiens a medio in medium
refringaturet in eodem medio occurrens superficiei polit~ ~c~ (seu
transitumimpedienti) reflectatur, angulo ad angulum incidenti~eaequali.
T~~ est privatio lucis eo loco, ad quem radii pervenire non
possunt.
~~M consistit ex magno numero speculorum parvorum.
Nigrumex magno numero cavernularum in superficie radios admissos
non reflectentium.
Exalbo et nigro mistus, ut c~M~~ et similes. ita ~M~ subnigrum est
~M<M~MM.
In iride ordo colorum est ruber, flavus, viridis, c~ruleus, purpu-
reus.Et quidem viridis ex flavo et casruleoconstat, et in medio est situs.
Ruberest in convexo, purpureus in concavo curvitatis radii refracti.
F/aM~rubro, purpureo proximus. convexi ex justo majore,
concaviex justo minore sunt refractione.
490 TABLE DE D~FINÏTÏONS
PH1L., VII, D, U, Varii ex his misti, ut galvus ex viridi et flavo, spadiceusex rubro et
2,f.38.
nigro. C<R~ (quasi cselius) ex cinereo et caeruleoaliique.
3f). COMMUNES
AFFECTIONES
MÏSTORUM.
M~M est minutarum partium diversi generis disgregata collectio.
F~o latius dicta est motus spontaneus intestinus. Strictiusille,
per quem liquor ita praeparatur, ut ex eo spiritus ardens distillatione
separari possit.
T~M~ est mixtura quatuor qualitatum ~eîebrium, calidi,
humidi, frigidi et sicci.
Concretioest mistorum unio.
C<w~/o est preeparatio per calorem.
Alteratio est mutatio qualitatis.
Generatio est corporis productio naturalis. Corruptio est destructio
naturalis.
AFFECTIONES VEGETABILES.
~CCfD~T~T~ ~37~
GENERALIA.
MOTUS ANIMALIS.
INTERNI.
SENSUS <~0.
PASSIONES PRINCIPALES.
Gloria est opinio multorum de iis, qu~ laudem in nobis merentur. ]PHÏL., VII, D, tl,
2, f. 40.
generaliusde bonis nostris.
Laudareest boni mentis aliena opinio declarata. Sumitur interdum
generaliusde bono edam non mentis. interdum strictius de bonis volun-
tatis, ut laus sit pnemii genus.
est declaratio opinionis potenti~ aliénas. Cc~w~y impotente.
~MMC~Mest impetus animi.
Liberalitasest proclivitas benefaciendi cum suo detrimento. Strictius
proclivitasdonandi.
Parsimoniastudium singulare conservandi, quac sunt in bonis nostris.
PASSIONES
MINUSPRINCIPALES. 41.
P~M~~M est dolor de commisso errore seu peccato. Alio sensu est
animusresipiscendi, qui potest esse sine dolore. Si vim vocis spectemus,
fitex consideratione poenae.
7~~ est actio cum voluntate aliquid alteri simile faciendi. Studium
assimilandi.
Zelusest animositas in bono persequendo.
7~M~ est molestia ex alieno bono, scilicet non forte, quia nocet, sed
quiaalienum est.
Miseratioest molestia ex alieno malo.
est poena, quam infligimus, ut animo nostro satisfiat aut
exempliaut indemnitatis causa.
C(W~nM~<? est subitus metus, qui judicium turbat.
Adulariest approbare acta alterius, ut ei placeamus, neglecta veritate.
Approbamus, qua2proba esse affirmamus.
~Fw~M est studium asquandi aliena bona aut superandi.
C~CM~M est desiderium ex opinione voluptatis.
PHtL., VH, D, ï!, Simulare est id agere, ut vidcamur aliquid opinari. Opinionis speciem
2, f. 4!.
affectare.
Affectareest hoc loco studium apparendi.
~M< est agere non obstante periculi cognitione.
EFFBCTUS PASSIONUM.
ALII EFFECTUS.
fit traditio.
TABLE D INITIONS ~g$
Ltlctaest, cum certamus membris consertis, quis alterum dejicere possit. PHïL., VU, D. M,
2, f. ~a.
Laborest actio molesta. An ut supra, actio in sentiente, quae habet
diÛicuîtatem.
A~ est status actionum seriarum. 0~~ est status sine seria
actione.Serium agimus non tantum ob jucunditatem preesentem, sed et
ob fructumfuturum.
Lassitudoest virium in prisons diminutio ex labore.
~CC~D~~y T~T/0<?~~
ACTUS INTELLECTUS PRIMI.
PnïL., VM, D, n, /~v~ est propositionem ex alia facere per substitutionem terminoruni
2, f. ~2.
oequivalentium.
Additio est sumere numéros tanquam partes, ut inde fiat totum.
est, si pro toto habente aliquam partem sumatur aliud
totum habens easdem partes, una demta, qua~dicitur subtracta.
Mitltiplicatio est additio numerorum ~qualium dato, quoties prx-
scriptum est. Datus dicitur multiplicandus, sed multitudo pr~scripta est
Multiplicator.
D~'M~ est subtractio numerorum <; date > aequalium, ex numéro
dato, quoties fieri potest. Datus prior dicitur divisor, posterior divi-
dendus. Numerus subtractionum dicitur quotiens quodsi aliquid post
subtractiones repetitas adsit, dicitur Residuus. Hinc facile patet, si divi.
dendus multiplicetur per divisorem, et producto addatur residuum, redire
dividendum.
43. ) Probareest efficere, ut cognoscatur propositionem esse veram.
Cc~ est considerare, in quo duo conveniant et differant. Ita
ut ex uno cognito alterum cognosci deinde possit.
JM~~M~~est datum assumere, quod mensura vocatur, idque quantum
licet, partibus alterius nullam partem communem habentibus applicare.
Unde apparet, hanc operationem multum habere commune cum divi-
sione Arithmeticorum. Mensuram esse ut divisorem, mensuratum ut
dividendum, et posse aliquid esse residuum, si mensuratum non exacte
contineat mensuram.
Conjicere est ex probationibus insufficientibus rectè inferre, qux
dicuntur indicia. Hoc autem recte fit, cum ex plurimis eligimus verisi-
milius, et praesertimin cavendo malo.
Magna mala ex levibus vitat mens provida causis.
.MM~'c est habere inter exempla. Fxcluderecontra.
Ars est habitus cum recta ratione effectivus.
Scientiaest cognitio veritatis per probationes certas.
Sapientia est scientia primaria, seu scientiafelicitatis.
Opinioest sententia ex verisimilibus orta.
~M~~My autem est, quod facilius verum esse potest.
Intelligentia est cognitio à priori seu distincta. vulgo habitus, quo
cognoscuntur principia veritatum.
Discretioest cognitio diversitatis.
TABU5 DE t~F!mTtON$
4~7
SiGNUM.
ruu.n, D,u, G~~ est terminus universalior alio, seu qui alterius (speciei) continet
-1.
excmpla et adhuc plara.
~T~ ~M~Mest, cujus non datur species.
M~M~ ~M~M~ ~Wtp sunt, quae non possunt per essentialia
distingui.
Pf~ est oratio, in qua semel affirmatur aut negatur.
Oratio est, in qua affirmatur aut negatur, vel semelvel saspiusnil refert.
Pro~ est sermo, qui nullas alias habet quam veritatis claritatisqueseu
necessarias leges.
Ligata in qua leges ex arbitrio praescribuntur gratiorem reddentes
orationem.
Periodus est oratio per se subsistens.
~~M/M.?est syllabe elevatio in vocabulo.
Sectio,c~~ sunt partes orationis magnae, illa major, hsecminor.
Regula est propositio dirigens.
Exceptio casus seu exemplincatio subjecti, ubi cessat pnedicatumet
regula non est vera.
VOLUNTAP.
VOLUNTATIS EXPRESSIO.
est proponere aliquid tanquam bonum audienti.
D~M~~ tanquam malum.
P~ proponere aliquid tanquam bonum dicenti,
quod efficipossit ab
audiente.Deprecaritanquam malum.
est optare bonum alteri, vel dedarare se alterius
bono
gaudere.
Maledicereest optare malum aheri, seu dedarare se
gaudere alterius
malo.
suadere jam disposito. Debortari dissuadere.
) Laudareest virtutem prxdicare, aut generalius, perfectionem.
4p.
vitium pr~dicare, aut generalius
imperfectionem. Itaque
kudamusfacultatem benefaciendi, non
vituperamus facultatem nocendi
sed dispositionem; nam si contra,
qui facultatem habeat, careat volun-
tate.laudem meretur ipsa nocendi
potentia.
Minariest malum praedicare,quod velis facere.
CM~n est dolorem levare verbis, generalius sive verbis sive
factis.
7~~ est significare Tibi, nos velle, ut sit imposita Tibi necessitas
faciendi.
Necessitasintelligitur, ut sine malo tuo non possis non facere.
Itaque
quodimperamus,volumus edam ab invito, vel nostra causa si non Tua.
Etvel expresse insunt minaein
imperio vel subinteUectse.
Consulcresignificare, nos utile Tibi judicare, ut fadas; et fieri potest,
ut nobis non prosit, imô ut noceat. In
imperante sufficit pro ratione
YoiuQtassecus in suadente.
~CC~D~T~ŒCO~O~rc~~C
RELATIO MORUM.
C~M~ est consuetudo in agendo non necessaria ad
tamenad attentionem rem, conferens
spectatorum. An potius conferens ad ornatum?
1.Hodann
a répétécesdeuxmotspar erreur.
5 00 TABLE DE ÛEFtNtTïONS
PtHt. VII, D, M, Civilitashabitus, quo quis gratus est in conversatione. ~<M contra.
2, f. <t5.
quorum iUud <. scilicet > testatur aut imitatur hominem in civitate,id
est, hominum frequentia versatum hoc versatum rure, id est, procul Ë
ab hominibus elegantibus. g
Salutare est conversadonem incipere cum significatione benevolenfix,
praesertim cum voto. Valedicereest tali significatione conversationem
finire. Itaque etiam gestu salutamus aut valedicimus, ut pi!eo. Fit inter-
dum, ut simul salute. ius et valedicamus, ut in transitu.
r
~M'<ïnest ludere verbis studio facere, quaerisum excitent.
Irridere eum dicimur, cujus contemnendi causa ridemus.
Comitariest ire cum aliquo, strictius ipsius gratia, honoris causa.
Visitareest ire ad aliquem honoris causa.
Tractaremultum cum aliquo agere. unde et tractare eos dicimurlinguis
vulgaribus, quibus convivium exhibemus.
Congratulari est testari eventum tibi gratum etiam nobis gratum
esse.
Superior est, qui habet jus imperandi alteri, qui inferior appellatur.
Interdum latius sumitur, ut superior sit, cui jus est majorem honorem
exigendiquem reddendi. Inferior contra. J~M~, ubi par causautriusque.
Est autem honorsignum œstimationiset maxime potentiae. ~J
~0 opinio de perfectione. gj
PM~MW pertinens ad magnam societatem, quod secus~r~MM.
Nobilitas est honor generis. Itaque etiam nobilis habetur, qui incipit
generis honorem. Et generosus est, qui bono genere se prognatum
testatur, ut equus, cheval de bonne race. g
Plebejusin quo non est honor generis.
Divitim est potentia ex rebus extraneis, quas in nostra sunt potestate.
Itaque pecunia multa, et qux pecunia multa aesdmantur, divitem
faciunt.
Paupertas est impotentia ob defectum rerum pecunia aesdmabiUuïn.
~6. ~7cf seu pretium est quantitas perfectionis, in aliqua mensura g
expressa, velut in pecunia.
Lucrun; est augmentum bonorum, quaepecunia oestimantur. g
Damnum est decrementumo
H~~
TABLE
DEÏMÉFÏNÎTtONS 5ot
est minuere aliquid de bonis suis consilio boni maoris, ut PtHL., VII, D, n,
cumpecuniamin loco negÏigimus. 2, f. 46.
~H~y est impensa in vivendo seu quotidianis, nempe victu, amictu,
famulitio.
M~~ est pretium usus dati, nempe sive tui sive rei tu~. Ut cum
equumloiasti, cum aèdes.Reddenda ergo est res locata a co~
est quod habetur animo professo vendendi.
autem est pro pretio certo mutare cum alio, qui dicitur F~M~.
P~K~r<: pro re predi incerti. Itaque venditioni pecunia intervenire
solet.Utrobique est animus non ferendi damnum seu abest animus
donandi.
RELATIO SOCIETATIS.
PniL., VII, D, n, ha&reStcui secunda aut tertia aut alia numero designata pars bonorum
s, f. ~6.
datur.
Z~w est pars bonorum, quae non facit haereditatem, et voluntate
defuncti defertur. Itaque tertia pars bonorum non est legatum, nam
h<credem facit eum, cui datur. Interim et h~redi legatum dari
potest,
quod~w dicitur. Sed hoc nonfacit hseredem.
Donare est dare eo animo< ut dans damnum ferat, accipiens lucrum.
47- Possidereest in potestaterem habere seu in eo esse statu,
quo de re
agere pro arbitrio universim non impediare; exceptio autem a regula
universum non tollit. Ita et ~M~M~ est jus in rem universim, seu
jus
possidendi aut rem pro arbitrio tractandi, nisi vi aut jure prohibeare
excepto si quid Masuri rubrica notavit, ut ait poeta
Habitare est in domo morari.
Prmscriptioest juris, si quod fuit, elisio per temporis lapsum, intro-
ducta, ne homines perplexam re per tempus obscurata dent materiam
litium, sive negligentia sive etiam dolo.
CONTRACTUS.
~Mt~, qui promittit stipulanti, unde stipulantis interrogatio ccntum PHÏL., VII, D, U,
~CCIDE~ TOZ.IT7C<7~C
RELATIO OFFICII.
MATERIA.
JUDICIORUM h
Personaest, quicunque m judicio concurrit.
Resde qua in judicio agitur.
Actio est titulus petitionis, de qua judicium est, seu petitio jure per-
g
missa judicium faciens, ut actio emti, actio ex stipulatu.
Jus est id, quod rationis est circa bona et mala personarum a personis.
~Mw est pra~teritumcirca quod qu~ritur futurum secundumjus.
Lex est generale pronuntiatum circa jus.
y/M~ est caputj uris.
TABLE DE DÉFINITIONS 505
PH!L., VII, D, ïï, 7~m~<~ est sistere loco clauso seu carcere.
2, f. ~9.
C~ est in fiscum redigere. Fiscus est publicum xrarium, quod
tamen aliquando strictius accipitur de patrimonio principis ordinario
et opponitur ~rario reipublic~c,in quod ordinibus aliqua est potestas.
DELICTA.
D~Mw est actio punienda.
Injuria est, quod alteri molestiam facit seu animi tranquillitatem
minuit, ce qui ~~f~M, seposito damno, qualia sunt, qua: minuunt exis-
timationem.
JFM~M~damnum clam datum, animo lucrandi. Quod si per vim
aper-tamdatum sit, rapina appellatur.
fb~MM~/ogeneraliter est omne delictum re venerea admissum, spe'
ciatim libidine vaga.
Rebellioest bellum subditorum contra superiorem.
Factio est pars subditorum dissentiens ab aliis circa rempublicam.
Itaque perse non est crimen. In omni factione est multitudo consentiens
ut in secta,quas strictius ita accipitur, ut multitudo paucos sequatur.
H~m est opinio erronea saluti asternae periculosa. Alio sensu est
opinio de rebus divinis punienda. Vel generalius adhuc secta prava,
secta punienda.
50. ~~M est delictum, quo quis Ecclesi~ autoritatem contemnit.
Etiam in hasresinon error sed contemtus <; seu pertinacia > punitur
Sed id interest, quod in haeresi sit trror circa quœstionem juris, in
schismate potest esse error circa quasstionem facti. In haeresi schisma
inest, non statim in schismate ha~resis.
Ecclesiaautem est societas publica in cultu divino. Speciatim vero
accipitur de societate tali inter Christianos.
C~ est fraus circa ipsa remedia fraudis.
Proditio est ejus, qui amicum se gerit, animus hostilis; vel ejusqui
amicus esse debet, conspiratio cum hoste. Speciatim subditi conspiratio
cum hoste reipublicœ.
~MM~c est superstitio noxia, seu tentamentum nocendi per vtfes
incorporales, vel potius irresistibiles speciatim per carmina, quibus
occulta potestates moveri credebantur.
TABLE DE D'FINITIONS 1. 5o7
PtHL., Ytt, D, C'est un véritable lexique par ordre alphabétique (de ~4~c~ à
~t'.t'~O.. avec des corrections et additions de la main de Leibniz.
~M~),
C'est a la fin de cette table que se trouve la note de Hodann
Has definitiones sive mavis Descriptiones ex MatthiasMartinii Lexico
Philologico, Thesauro Latine Lingue, qui vulgo Forum Romanum
vocatur et Burero nonnunquam adscribitur, forte quia corrector fuit
item ex Micraelii Lexico Philosophico, Auson. Popma de diiïerentits
verborum aliisque, secundum ductum Lexici Latino-Philosophici quod
Dalgarno exhibuit in Arte Signorum vulgo Charactere universali et
Lingua Philosophica, ad mandatum Ulustris atque Excellentissimi
G. Gu. Leiboitii collegit propriasque addidit Joh. Frideric. Hodann,
S. S. Theol. Candidatus 2.
Finis operi impositus
Anno 170~.d. 28 Maji.
SOLI DEO GLO~A~.}
t.
PHtL.,VIII, t. naturalem. forte etiam Ontologiam seu scientiam de Aliquo et Nihilo
Ente et Non Ente, Re et modo rei, Substantia et Accidente. -}- Non
multum interest quomodo Scientias partiaris, sunt enim corpus cond.
nuum quemadmodum Oceanus
i o. j Cogitabile in universum [est Notio seu Conceptus] est objectum
verso.
hujus
scientiïe quale tale est per modum considerandi excluditur ergo Nomen
sine Notione, seu quod nominabile est, cogitabile non est, ut
BHtin
quod scholastici in exemplum afferunt.
Cogitabile est aut simplex aut [compositum] <( complexum>.
Simplex dicitur Notio seu Conceptus.
[Compositum] < Complexum > est quod in se involvit Enuntiatio-
nem sive Affirmationem aut negationem, verum aut falsum. [Dicituret
compiexum].
Conceptus est aut distinctus aut confusus. item clarus aut obscurus.
Simplex seu primitivus aut compositus seu derivativus; adxquatus aut
inad~quatus
Conceptus clarus est cum talem habemus ut rem oblatam possimus
agnoscere, ita conceptus equi, lucis, coloris, circuli. Sin minus est
obscurus, qualem habeo hominis cujus vultum non satis bene mihi
repra~sento, <; aut qualem imperiti Geometrix habent nguraeeHipticae,
quam ovalem vocant, veram vero tractu ex duobus focis describendamà
descripta per arcus circulorum non distinguentes. >
Conceptus distinctus est cum notas quas habeo ad rem cogaosceudam
separatim considerare et inter se distinguere possum. Ita Examinator
Monetarum conceptum distinctum auri habet, nec tantum visu, sono et
pondere agnoscit, sed et tradere ac describere potest notas auri.
Conceptus adasquatus est, qui ita est distinctus, ut nihil contineat
confusi, seu cum ipsae nota3 conceptu distincto cognoscuntur, sive per
alias notas, usque ad notiones simplices seu primitivas.
Placet removere hic conceptus Abstractos tanquam non necessarios,
1.Cf.PH!L.,
Vil,C, t59 verso.
tBÉDtTS D)E t.E!BNtZ.
9:
5t~ ïNTROpUCTtOA&ENCYÇLOP~MAMARCANAM
sedet semper aliquam habet cognitionemsui. <~ sive memoriampriorum. ?H!t. VIII, 2.
undepœnae et praemiiest capax. >
Substantia vivens sive sentiens, qux tamen ratione sive reflexione
caret, est corpus. Et forma substantialis corporis est anima. Anima est
substantiaagens et patiens. Materia est id quod tantum patitur et non
agitunquam sed agitur quovis momento, etiam cum agere ipsa videtur;
ita ut materia sit tantùm instrumentum formassive animée.
1
< Principia certitudinis metaphysicae.> zrecto.
pnïL.,vin, 3. Cur nomine suo abstinuerit, et quod sectaenomma dissuadeat. Cur non
diutius distulerit, donec principia absolvisset, quia distractus veretur ne
quid sibi humani accidat; et pietatis esse putat publice prodesse. Non
tradit hic ea quibus unus pro aliis eminere, et ad magnam ingénu et
eloquentix' opinionem pervenire posset; quanquam et ista certa arte ex
hac methodo pullulante constent, sed quomodo felicitas publica queat
augeri, aucta hominum cognitione.
<; Partitio operis. >
Cap. i. de Historia Literaria. Explicatur status humanx scienti~ a
primis temporibus ad nostra usque.
Suit une liste d'auteurs à consulter.
i. Cf. PmL. VII, A, !6; B, n, 12. C~st à ces deux parties de l'Encyclopédie que
les GERHAMT, sous les nul VI A (mai 100~
se rapportent longs fragments publiés par
et VIII (Phil., VII, 66-73, i27-t56).
a. Cf. PH~ VII, A, .6 verso; VII, C, i57; VII, ~5, IV~5.
p. 94~ 9~' ~3 sqq., ï9~
3. Cf. PutL., VI, ta, f, 25. V. La Logique de I.e<&M!T,
4. Cf. PHIL., VII, B, V, !2.
DEFÎNtTIONS MORALES 5t~
t. Cf. PHtL., 1, 15; IV, 3, a, t; VIII, ïoo.ïoï; De veritatibus prienis (PM., VM,
"94)) et ~CtMC!< !Mf<~O~M adntirandis )!<r~ getteralis arcanis (P/ VI~
3og). Cet opuscute a été publié et commenté dans la Revue de ~~f~Me
AïOM~ janvier )'go2 (t. X, p. z).
9. Suppléer ici « de ».
3. Cf. MATH., 2; P/M~ Vî!, 300; 111, 3~ VII, 20, 274. V. ~~M
de Z.Ct~t~, p. ïo~.
PPÏM~EVEMTATES 5tQ
princesse Sophie le principe des indiscernables dans les jardins du château de Her-
renhausen, M. d'Atvensteben voulut le réfuter par le fait, et chercha dans !e ~rdin F~
deux fëuitles semblables il n'en trouva point.
1. Cf. PHtt. 1, ï~ c, 7; PHtL., 111, 5, e~ 15 (J3o~<M<!MM, p. 70). n~
Cf. le D~OMfN M~«~~<~c de î686, § xm (PAtL, IV, 427) et la controverse
avec Arnauld (P/ ÏÏ, tz, 57, t36, etc.). V. aussi P/1, 383; IV, 475; et Pmt.
Vïï, C, 62.63.
3. La parenthèse procédante se trouvait d'abord ici.
4.Cf.PHtL.,IV,3,a,3.
PRIMEE VERÏTATES 5~ I
C~M~
substantiasingularis in notionesua ~~M univer- PHtL.,
VIII,7.
~M, omniaque in eo existentia prasteritaprœsentia et futura. Nulla enim
res est, cui non ex alia imponi possit aliqua < vera >
denominatio,
comparationis saltem et relationis. Nulla autem datur denomi~atio pure
extrinseca. Idem multis aliis modis inter se
conspirantibus a me osten-
ditur.
Imo omnes~~y~~ singulares < c~~ > sunt [impression]
expressionesejusdemuniversi, ejusdemque causaeuniversalis, nempe DEI;
sed variant perfectione expressiones ut ejusdem
oppidi diverse reprse-
sentationesvel scasnographiasex diversis punctis visûs.
Omnissubstantiasingularis < creata > M omnesalias
physicamactionem
~c~M exercet.Mutatione enim facta in una consequitur mutatio ali-
quarespondens in aliis omnibus, quia variatur denominatio [extrinseca].
Et hoc naturae experimentis consentaueum est, videmus enim in
vase
liquore pleno (quale vas est totum universum) motum in medio factum
propagari ad extrema, licet magis magisque insensibilis reddatur, prout
ab origine magis recedit.
[ In rigore [Mctaphysico] dici potest nullam substantiam creatam in 7 verso.
~~M exercereactionem~~M~ influxum. Nam ut taceam non
posse explicari quomodo aliquid transeat ex un~ re in substantiam alte-
rius, jam ostensum est ex uniuscujusque rei notione jam consequi omnes
ejus status futuros. Et quae causas dicimus esse tantum requisita comi-
tantia in Metaphysico rigore. Idem ipsis naturae
experimentis illustra.
tur, revera enim corpora ab aliis corporibus rece<~untvi proprii Elastri,
non vi aliena, etsi < corpus aliud requisitum fuerit > ut Elastrum
(quod ab aliquo ipsi corpori intrinseco oritur) agey~ posset.
Posita diversitate~~P corporis,hinc explicari potest unio eorum
sine Hypothesi vulgari influxus, quas
intelligi non potest, et sine Hypo-
thesicausa:occasionalis, qu~ Deum ex machina advocat. Nam DEUS ab
initioita condidit animam pariter et corpus tanta
sap ientia et tanto arti-
ncio, ut ex ipsa cujusque prima constitutione notioneve omnia quœ in
uno fiunt per se perfecte respondeant omnibus
quœ in altero fiunt,
perinde ac si ex uno in alterum transiissent, quam ego Hy~~M co~c-
WM!a? appello. Quae vera est in omnibus substantiis < totius uni-
versi> sed non in omnibus sensibilis est, ut in anima et
corpore.
Mw datur ~<MM~M. Nam spatii vacui partes diverse forent perfecte
522 PMM~EVERÏTATES
PH!L., VIII, 7. similcs et congrue inter se, nec ex seipsis discerni possent, adeoque differ.
rent solo numero, quod est absurdum. < Eodem modo quo spatium,
etiam tempus rem non esse probatur. ~>
[~<?~~~r substantia corporeacui nihil aliud ~~M extensioseu
M~H~M~,figura et horumvariatio. Ita enim du<e possent existere sub-
stantif corporeaeperfectesimUesinter se quod est absurdum.Hinc sequitur
dari aliquid in substantiis corporalibus anaiogum animée, quod vocant
formam.]
Nondatur atomus, imo nullum est corpus tam exiguum, quin sit actu
subdivisum. Eo ipso dum patitur ab aliis omnibus totius universi, et
effectum aliquem ab omnibus recipit, qui in corpore variationem efficere
debet, imo etiam omnes impressiones praeteritas servavit, et futuras
praecontinet. Et si quis dicat effectum illum contineri in motibus atomo
impressis, qui in toto sine ejus divisioneeffectum sortiantur, huic respon-
deri potest, non tantum debere effectusresultare in atomo ex omnibus
universi impressionibus, sed etiam vicissim ex atomo colligi totius uni-
versi statum et ex effectucansam, jam vero ex sola figura atomi et motu
colligi per regressum non potest quibus impressionibus ad eum perve-
nerit, quia idem motus obtineri potest diversis impressionibus; ut taceam
rationem nullam reddi posse, cur corpora cert~ parvitatis non amplius
sint divisibilia.
Hinc sequitur in o~MM: particula universicontineri~MM~~ ~M~~KM
cm~M~n~M.Non tamen continuum in puncta dividitur, nec dividitur
omnibus modis possibilibus non in puncta, quia puncta non sunt partes,
sed termini; non omnibus modis possibilibus, i quianon omnes créature
insunt in eodem, sed certus tantum earum in infinitum prdgressus.
Quemadmodum qui rectam et quamvis ejus partem bisectam poneret,
alias divisiones statueret quam qui trisectam.
Non datur ulla in rebus ~M~/Mj~M~ ~f~ nulla enim innnitis
impressionibus satisfacere potest. Itaque nec circulus, nec ellipsis, neque
alia datur linea a nobis definibilis nisi intellectu, vel lineae antequam
ducantur, aut partes antequam abscindantur.
[Spatiumtempus extensio et motus non sunt res, sed modi conside-
randi fundamentum habentes.]
r. Cf. le fragment PHiL., III, 5, b '< Il n'y a point de figure précise et arrestée
dans les corps à cause de la division actuelle des parties à l'inSni. p. 68.)
(Z!o<~M<!MM,
SUR L~NFM! 5~3
Spongia Exprobrationum,
seu quod nullum doctrince genus sit COM~MM~M~MMï.
Ce morceau est une réfutation des philosophes (Cartésiens) qui mépri-
saient l'histoire, l'érudition, Farchéologie, la philologie, etc. $
rerum naturas, practica exponit rerum usus ad obtinendum bonum PHiL., VIII, 56.
malumqueevitandum. Ita fit ut eadem bis occurrere possint, tum ratione
$u<ccausasemcientis in priore parte, tum ratione finalis in posteriore;
< sed alterutro loco tantum innuendo seu remissive >
Philosophia Theoretica duplex est, Rationalis et Experimentalis,
subqua comprehendo et Mixtam.
PhilosophiaTheoretica rationalis [duplex est] agit de [Aiïectionibus]
[adjunctis]praedicatiset de substantiis seu subjectis. Doctrina de adjunctis
estde Qualitatibus, Quantitatibus et Actionibus. Nempe pars una con-
tinet veritates necessitatis iogicae, altera veritates necessitatis Physic~.
Priorum contrarium est absurdum; posteriorum contrarium est incon-
veniens.
Philosophiatheore'.ica rationalis necessitatis logiez [continet veritates
vel ortas ex solo principio contradictionis, vel ortas etiam ex principio
reddendaerationisl continet doctrinam Formarum seu de Qualitate, et
doctrinamMagnitudinum seu de Quantitate
DoctrinaFormarum continet Logicamet C<w~~orMW.
Doctrina Magnitudinum est Mathesis, estque de Discreto et de Con-
tinuo.
De Discreto, seu Numero agit Logistica, estque duplex de numero
certoArithmetica, de incerto Speciosa.
De Continuo dupliciter agitur ex principio positionis, quod totum
xquivaleatpartibus et est Scientia Finiti; et ex principio Transitionis,
seu Legecontinuitatis, et prodit Scientia infiniti.
j Utraque duplex est, Scientia situs seu Geometria, et Scientia [Tem- 56 verso.
poris et situs [Motus seu temporis] seu Phoronomica] vestigiorum seu
phoranomica,< nempe situs et mutationis. >
G~M~n~ duplex est, una quaeutitur solo principiocongruendx, altera
qux utitur et principio similitudinis.
P~ duplex est, una sine consideratione temporis, qualis est
tornatoria; altera qu<e involvit tempus, ut quse tractat de Motu accelerato
et similibus. Et quidem motus tum quasi geometrice, tum
componit
VIH, 56.
Pnu.
eysice; < ut cum conatus embryonati directionibus componuntur.
Ex principio conveniendaeoritur doctrina Actionis seu
D~M~M~.
Possent mathescos mistae partes inseri suis locis ut
perspectiva.
dioptrica, catoptrica, gnomonica, Geometriae, [Uranologm] Astronomia
phoronomicae.
Doctrina de subjectis est de substantia < et de substantiato;
substantia
rursus > primitiva et de substantiis derivativis.
Substantia primitiva est DEUS, de quo Theologia naturalibus
Substantia derivativa est duplex, Originalis et Ortiva.
Substantia originalis est Monas, et hujus loci est [doctrinade]
[physo~
~yfMo~.
Psychologia duplex est, una de percipientibus in genere, <; sen-
sibus etc. >, altera de intelligentibus seu spiritibus
qux dici potest
pneumatologia,ubi de mentibus, sed maxime de nostris.
Substantia ortiva est vivum, ut Animal, planta.
Substantiatum est corpus [naturale] vel Organicum, vel non Orga-
nicum [regulatum].
Non organicum est vel regulatum ut salia, vel irregulatum ut
rudera.
Philosophia experimentaus < rursus > est [qualitatum] [anecdonum]
prasdicatorumet subjectorum.
Prœdicatorum est ~~0~ ut experiamur in quibus subjectis repe-
riantur qualitates. [Et hue chymia]
j Poiogra'piaduplex, mathematica, ubi varias partes Matheseosmist~
et ~ysica, ubi chymia. }
Subjectorum duplex est tractatio, specierum, et Aggregatorum.
Specierum est ~M secundum tria regna qux sunt
jR~~MM ~w~ quorsum terra, lapides et qui in his succi et sales,
res metallica;
~MM~ vegetabile,quorsum planta, <; cujus usus in > agricultura;
JP~MMAnimale, hue Anatomia, < cujus usus in > medicina.
Aggregata sunt particularia et totale. Particularia sunt Rudera, simi- PHïL., VIII, 56.
lana vel quasi talia, et organica.
Aggregatumtotale tractat Cosmologia, sub qua Geograoia naturalis et
Uranologia.Hic pars Matheseos mistae Astronomia.
Philosophia practica agit de Bono et Malo, seu de fine et Mediis. 57 recto.
Haecpriorum omnium usum ostendere debet ad nostram felicitatem.
Felicitashujus vitre consistit in [sanitate corporis et gaudio] Initia
durabili,quss obtinetur [per sanitatem et vigorem corporis, et] per per-
fectionem< mentis et~> corporis et mentis*, et per horum instrumenta.
Perfectio mentis [est] < obtinetur > Logica, et Ethica2.
Logicaostendit modum [inveniendi] [ratiocina] ita [cogitandi] ratioci-
nandi, ut ad felicitatem obtinet convenit.
Ethicaid agit ut [removeat quae nos intus] mens a bene ratiocinando
eta Ixtitia per affectusnon impediatur.
Perfectio corporis consistit [in sanitatel tum in conservatione n-mc"
tionum ejus, < quod est sanitatis >, tum in functionum ejus exalta-
tione, quod fit exercitiis seu gymnastica.
Instrumentasunt bina existimatio et opes, « nempe > per instru-
mentarationalia et irrationalia. >
j Servisunt instrumenta rationalia, et tamen possent ad œconomicam
referri,quatenus animalibus comparantur. jJ
Existimationisest doctrina politica.
Opum est doctrina œconomica, < quaeagit de instrumentis irrationa-
libus,qu.e sunt vera et fictitia per opinionem rationalium, quale pecunia,
cujusproinde tractatio videtur ad politicam partem pertinere. >
Instrumentairrationalia < vero > sunt sentientia, < nempe animalia,
equi, boves, etc. > sunt viva ut planta, sunt agentia ut ignes [et]J
aqua~ < venti >, machinae; sunt Quiescentia hue confecta et mate-
rialia. Confecta sunt structurïe, amictus, supellex. Structure sunt
< tum > immobiles, ut aggeres, moles, [domus], tum mobiles, ut
currus, naves, supellex. Quasdam sunt materialia ad victum amictum et
structuram. Hinc granaria et magazina.
Omnia hœc quas de hominis bono et felicitate tractavimus, possunt et
i. Leibniza oubliéde biffer« et mentis».
2. Cf. pHiL., VI, tï, a; VII, C, 87; 156.
3. Sic, probablement pour « obtinendam ».
5 3 8 MVISÏON DE LA PHILOSOPHIE
PHtL., VIII, 5?. recurrere de felicitate et bono plurium, ut sit [quasi] <~ Logica >,
Ethica, Medicina, politica et œconomica totius societatis, praeserdm
societatis sibi su~cicntis, seu reipubïicae.
5~ verso. ) Principia veritatum
ï) Principium contradictionis
2) Principium reddendaerationis
3) Congfuentiae),f h~ ..< j t. j'
j. puto prioribus duobus subordmantur.
~) Simmtudmcs
3) Lex continuitatis
6) Principium convenientiœseu Lex Melioris
hinc Leges <~ naturae, tum > motuum corporis, et inclinationum
voluntatis.
Notionum gradus
Positiones simplices
in Arithmetica et Speciosa
Combinatoria
Consequentiasreflexivè tractatas
hae porriguntur etiam ad contingentia seu infinitum involventia in rebus.
Mutationes, ubi consequentiarum consideratione reflexiva accedente
prodeunt causa et Effectus. item actiones primitiva, DEUS.
<~ Fons rerum substantiatoriaeMonas. >
Subjectum seu substantiae<; simplicis > natura, ubi de percepdone
et appetitu, et (ubi distincta sunt) ratione et voluntate, consideratur hic
aliquid in mutatione permanere.
Compositum, ubi de connexio 1 substantiarum simplicium; et ordine
coexistendi, spatio, tempore.
[Fons rerum DEUS.]
Unio, seu quid realitatis in composito praeteringredientia [unde nobis
phaenomenon]seu realisatio relationum.
Nostra Mens phsenomenon facit, divina [dat Unionem] Rem.
Pf~sentia est immediatio in ordine coexistendi.
Divina cogitatio efficicit ut quod in ideis ratio est mutationisin alio,
in ipsum agat.
Ita ut Actio unius in aliud sit status continens Unionem, et rationem
0
t ~!C.
Sic.
NOTE SUR LES
POSSMtES 5aQ
< distincte intelligibilem > mutationis in subjecto aliquo reddendam PHIL., VIII. 5y.
exaliosubjecto.
D'uneautre plume
In Temmik philosophiam ancillantem }
PnïL., VIII, 7:. 'malus, justus quam injustus. Esset aliquis mundus in quo omnes probi
felicitate lue-
pœnis ~ternis punirentur, et omnes improbi pensarentur,
rent scelus
Itnmortalitas mentis mea methodo statim probata habetur, quia possi-
bilis in se, et aliis omnibus compossibilis, sive rerum cursum non
imminuit. Quia mentes n'ont point de volume2. Principium autem meum
id existere. quia
est, quicquid existere potest, et aliis compatibile est,
ratio existendi pr~e omnibus possibilibus non alia ratione limitari debet,
nulla alia ratio determinandi,
quam quod non omnia compatibilia. Itaque
involvant realitatis.
quàm ut existant potiora, qux plurimum
Si omnia possibilia existerent, nulla opus esset existendi ratione, et
sufficeret sola possibilitas. Quare nec DEus foret nisi in quantum est
habetur non foret possibilis,
possibilis. Sed talis DEus qualis apud pios
si eorum opinio vera est, qui omnia possibilia putant existere.
Cartesium [apud
Dialogus de anima brutorum inter Pythagoram et
inferos] < in Elysiis campis > sibi obviam factos.
PHiL., VIII, 85. PmL., VIII, 85 (un coupon), publié par Bodemann, p. 119. Le titre est:
« Existentia ».
commodité Et comme il y a des mers inconnues, ou qui n'ont esté PH!L.,VIII, 94.
navigéesque par quelques vaisseaux que le hazard y avoit jettés, on
peut dire de même qu'il y a des sciencesdont on a connu quelque chose
par rencontre < seulement > et sans dessein. L'art des combinaisons
est de ce nombre; elle signifie chez moy, autant que la science des
formesou formules ou bien des variations <~ en general; en un mot
c'est la Specieuse universelle ou la Characterique. > De sorte qu'elle
traite de eodem et diverse; de simili et dissimili; <; de absoluto et
relato>; comme la Mathematique ordinaire traite de uno et multis, de
magnoet parvo, de toto et parte. On peut même dire que la Logistique
ou bien l'Algebre luy est sousordonnée en un certain sens. car lorsqu'on
sesert de plusieurs notes indifferentes ou qui <; au commencement du
calcul > pouvoient estre echangées et substituées mutuellement sans
faire tort au raisonnement, en quoy les lettres d'Alphabet sont fort
propres; et lorsque ces lettres < ou notes > signifient des grandeurs,
ou des nombres generaux, il en vient l'Algebre ou plus tost la Specieuse
de Viete. Et c'est justement en cela que consiste l'Avantage de l'Algebre
deViete < et de Descartes ~> sur celle des anciens., qu'en se servant
deslettres au lieu des nombres tant connus, qu'inconnus, on vient a des
formules,ou il y a quelque liaison et ordre, qui donne moyen à nostre
esprit de remarquer des theoremes, et des regles generales. Ainsi les
meilleursavantages de l'algebre ne sont que des echantillons de l'art des
caracteres, dont l'usage n'est point borné aux nombres ou grandeurs.
Car si ces lettres signinoient des points (comme cela se practique < <)4 verso.
effectivement chez les Geometres) on y pourroit former un certain
calculou sorte d'operation, qui seroit entierement different de l'Algebre,
et ne laisseroit pas d'avoir les mêmes avantages qu'elle a < c'est de
quoyje parleray une autre fois. > Lorsque ces lettres signifient des
termesou notions, <; comme chez Aristote ~>, cela donne cette partie
de la logique qui traite des figures et des modes. Et j'avois raisonné la-
dessus dans les commencemens de mes etudes, m'estant hazardé de
publierun petit traité de l'Art des combinaisons qui a esté <( assez bien
reçeuet > reimprimé malgré moy car ayant eu bien d'autres veues
t.Cf.PmL.,V,6, f. i8(Bô~CMMMM,
p. 3s); VIII, ï recto; et 58.5~(Bo<fe~MMM,
p.n3).
x. A Francfort sur le Main, en 1690 (v. P/t~ IV, ïo3-:o4).
532 DE L'HORIZON DE LA DOCTRINE HUMAINE
PHtL~ VII!, 94. depuis, j'aurois pu traiter les choses tout d'une autre façon. Cependant
< (pour le dire en passant) > j'avois remarqué des lors ce théorème
general de Logique que les quatre figures des Syllogismes ont chacune
un nombre pareil de modes utiles; et que dans chaque figure il y a six
modes. Enfin quand les lettres ou autres caracteres signifient des veri-
tables lettres de l'Alphabet, ou de la langue, alors l'art des combinaisons
avec l'observation des langues donnent la Cryptographie [c'est-à-dire
l'art de faire des chiffres et] de déchiffrer.J'ay encore remarqué qu'il y a
un calcul des combinaisons ou le composé n'est pas un tout collectif,
mais distributif, c'est-à-dire ou les choses combinées ne doivent concourir
qu'alternativement, et ce calcul a encor ses loix toutes differentesde
celles de l'Algèbre. Enfin la Specieuse generale reçoit mille façons,et
95 recto. l'Algebre n'en contient qu'une. Or sans entrer dans la discussionparti-
culiere des loix qui diversifient la Specieuse, on peut la combineravec
l'Arithmetique en calculantle M~M~ variationspossiblesque les notes
generales peuvent recevoir. Ces variations peuvent estre prises de diffe-
rentes façons, et dans les ecritures que nous formons < en nous ser-
vant > des lettres < d'alphabet >, il y a de la variété < tant > à
Fcgard des lettres <; que ~> de l'arrangement des lettres, et des inter-
valles ou distinctions (car nous n'ecrivons point tout de suite, maisnous
laissons de la distinction ertre les mots.) Or puisque toutes [les] con-
naissances humaines se peuvent exprimer par les lettres de l'Alphabet,et
qu'on peut dire que celuy qui entend parfaitement l'usage de l'alphabet,
sçait tout; il s'en suit, qu'on pourra calculer le nombre des verités dont
les hommes sont capables < et qu'on peut determiner > la grandeur
d'un ouvrage qui contiendroit toutes les connaissances < humaines >
possibles; et ou il y auroit tout ce qui pourroit jamais estre sçû, écrit, ou
inventé; et bien au dela. car il contiendroit non seulement les vérités,
mais encor les faussetés que les hommes peuvent enoncer; et mêmedes
expressionsqui ne signifient rien. Cette recherche sert a mieux concevoir,
combien peu est l'homme au prix de la substance infinie, puisque< le
nombre de > toutes les vérités que < tous ~> leshommes <~ensemble>
peuvent sçavoir < est assez mediocre ;> quand il y auroit une infinité
d'hommes < qui par toute une eternité se relevassent dans l'avancement
des connoissances, et supposé < tousjours > que la nature humainene
soit pas plus parfaite qu'elle est a present <; car il ne s'agit point icy de j
RÉSUMÉ DE MÉTAPHYSIQUE 533
l'autre vie, [ou] quand l'âme humaine sera élevée a un estat plus PHIL., VIH, 93.
sublime.» Ce paradoxe est bien d'une autre force que celuy d'Archi-
mede, qui fit voir aux courtisans du Roy Hieron que le nombre des
grainsde sable qui rempliroient <; non seulement tout le globe de la
terre,mais encor > l'espace d'une bonne partie de l'univers <; etendu
d'icyjusqu'aux astres > est assez petit et aisé à écrire, car ce nombre
n'estpresque rien au prix de celuy des verités, puisqu'il n'y a point de
grainde sable, qui n'ait sa figure particuliere, et qui ne pourroit fournir
un grand nombre de verités, sans parler des verités tirées des autres
choses. Il ne s'en suit pourtant pas, si le monde <~ avec le genre
humain~> dureroit assez, qu'on ne pourroit trouver que des vérités déjà
connuesautresfoiscar le genre humain se pourroit contenter d'un certain
petitnombre de verités, pendant toute une éternité <; qui ne seroient 95 verso
qu'une partie de celles dont il est capable, ainsi il laisseroit tousjours
quelquechose en arriere. > Mais supposé qu'on aille tousjours en avant
< pendant qu'on peut quoyque peut estre lentement pourveu le progres
demeuretousjours le même, il faut enfin que tout s'epuise > et qu'on
ne puisse pas même faire de Roman, qu'un autre n'ait déja fait; ny
formerde chimere nouvelle. Ainsi il faudroit tousjours qu'il fut un jour
vrayau pied de la lettre, qu'on ne dira plus rien, qui n'ait deja esté dit,
nihildici, quod non dictum sit prius. Car ou l'on dira ce qui a esté dit,
ou < bien, si l'on veut continuer de dire des choses nouvelles >, l'on
épuiserace qui reste encor à dire, < puisque cela est fini comme nous
demonstreronstantost. > Il s'agit donc de donner un nombre plus
grandque le nombre de tout ce qui se peut dire ou enoncer; c'est ce que
nousallons faire.
PHJL., VIII, !00. ~<w (seu negatarum in opposito possibilitatum) aliquid efficerent
nisi possibilitates mndarentur in <; re > actu existente.
(3) Hoc autem Ens oportet necessarium esse, alioqui causa rursus
extra ipsum qu~renda esset cur <~ ipsum > existat potiùs quam non
existat, contra Hypothesin. <; Est scilicet Ens illud ultima ratio Rerum
et uno vocabulo solet appellari DEUS. >
(4) Est ergo causa cur Existentia pr~valeat non-Existentiœ, seu
necessariumest EXISTENTIFICANS.
(5) Sed qux causa facit ut aliquid existat, seu ut possibilitasexigatexis-
tentiam, facit etiam ut omne possibile habeat conatum ad Existentiam,
cum ratio restrictionis ad certa possibilia in universali reperiri non possit.
(6) Itaque dici potest Omne possibile ExiSTiTURiRE, prout scilicet
fundatur in Ente necessario actu existente, sine quo nulla est via qua
possibile perveniret ad actum.
ioo verso. (7) Verum hinc non sequitur omnia possibilia existere sequeretur
sanè si omnia possibiliaessent compossibilia.
(8) Sed quia alia aliis incompatibilia sunt, sequitur quidam possibilia
non pervenire ad existendum, suntque alia aliis incompatibilia, non
tantùm respectu ejusdem temporis, sjd et in universum, quia inprassen-
tibus futura involvuntur.
(9) Interim ex conflictu omnium possibilium existentiam exigentium
hoc saltem sequitur, ut existat ea rerum series, per quam plurimum
existit, seu series omnium possibilium maxima.
(10) Hsec etiam Series sola est determinata, ut ex lineis recta, ex
angulis rectus, ex nguris maxime capax, nempe circulus vel sphaera.Et
uti videmus liquida sponte nature colligi in guttas sphagricas,ita in
natura <( universi > series maxime capax existit.
(ï i) Existit ergo perfectissimum, cùm nihil aliud perfectiosit, quàm
quantitas realitatis.
(12) Porro perfectio non in sola materia collocanda est, seu in replente
tempus et spatium, cujus quocunque modo eadem fuisset quantitas,sed
in forma seu varietate.
tôtrecto. ) (13) Unde jam consequitur materiam non ubique sibi similemesse,
sed per formas reddi dissimilarem, alioqui non tantum obtinereturvarie-
1
tatis*~uantum posset. Ut taceam quod alibi demonstravi, nulla alioqui
~iversa pbœnomena esse extitura.
RÉSUMÉ DE MÉTAPHYSIQUE 535
2.
PtMMt.OCïE, PHILOLOGIE, I, 2.
A droite
~7 Mineralia. I, 2.
Pm~OLOCHE,
B. Bonitas.
M. Magnitudo.
D. Duratio.
P. Potentia.
S. 5~~MMh~.
Vo. ~M~M.
Vi. ~f.
Ve. ~cn~M.
G. Gloria.
== D~
C<~<
o-@ Contrarietas et Oppositio.
et Principium.
0 Medium.
M Finis.
etc. etc.
V. La Logique deZ.et~K~, p. 53 et
543.
2. En bason lit OxoNijE,
apud Theatrum.prêt. i'.
538 NOTESMATHÉMATIQUES
22febr. 1679.
Demonstratio ~JMOM~MKï
Euclidis.
Apollonium olim Axiomata demonstrare aggressum narrât Proclus, Pars i
idem intelligo conatum facere Robervallium*. Mihirecte fecisse videtur
tum demum enim ad perfectissimascomprehensionesperveniemus, cum
nihil sensui aut imaginationi fidentes omnia ad notiones exigemus.
Quoniam possumus demonstrare omnes veritates, etsi in infinitum non Verso.
progrediamur resolvendo quemadmodum propositio totum est maius
parte demonstrari potest solo termino majoris resoluto, reliquis totius et
partis non cxplicatis ideo nobis ad geometriam perfecte absolvendam
et ad characteres reducendam satis erit, si eousque continuemus resolu-
tionem, quousque produci potest, id est, donec omnium axiomatum
demonstratiohabeatur.
Rectaest quas duobus punctis <: sine alia conditione adjecta > deter- Pars
1 2.
minataest.
Rectaest linea quae duobus punctis datis sine ulla alia <; prasterea > Verso.
`
conditionequam hac, ut eo ipso determinata sir, determinata est.
Quaeri adhuc potest an detur linea quae sic determinetur Sed hoc
patet ex generali axiomate quod ex duobus quibuslibet simul sumtis
semperaliquid novi determinatur, plus enim est ea simul ponere, quam
ea ponere singulatim. }
Au milieu de définitions géométriques, on trouve des définitions de
Voluntas,Perceptio, Sentire, Percipere.
talis caiculi elementa constituamus » (Bo~tK<tMM, p. 285). Ces textes prouvent
que la critique des principes de la Géométrie d'Euclide constituait pour Leibniz le
travail préparatoire de son Calculus situs, et doit par suite être rattachée à ses
essais de Caractéristique géométrique. (Cf. MATH., l, 3, e; I, 12; 1, i~, d.) On sait
d'ailleurs que la démonstration des axiomes était selon lui le meilleur moyen de
fonder la Caractéristique; c'est ce que prouve le rapprochement des dates de la
D<'Mto~o ~tOtM~tK Ettclidis, 22 février ïôyg (MATH., I, 2), et de la C/Mr~e~
''M~tM g~otM~rtca, 10 août 1670 (MATH., Ï, 11 J~ï~ V, ï<iï sqq.).
I. Cf. PHIL., VI, ï0, f. 54.
s. Cf. PHu. VI, ï2, f, 23; VIII, 2 verso.
3. Cf. PHiL., VIII, 6. V. La Logique de Z.&M! p. ï83 et 204.
4. Ce qui suit est d'une autre encre, et paraît être une addition ultérieure.
5~0 ~FtN!T!ONS GÉOMËTRtQCES
Recta planum <( vel aliam superficiem > non secat sed trajicit, nisi
vocabulumsectionis latius accipias.
I, 3, e (in-fol.).
MATH., ïMATH.,I, 3, e.
MATH.,I, 5, a (in-~°). N!
MATH.,I, 5, a.
Prima G'~OFM~~dP
principia.
Eaest natura ~M~,ut omnia quse habent situm, habeant etiam situm
inter se; ita ut posito A habere situm (verbi gratia ad L) et B habere
situm (verbi gratia ad M) sequatur A et B habere situm inter se.
¡
MATH.,I,5,b. MATH.,ï, 5, b(in-).
s
â
MATH.,I, 5, C. I, 5, C.
MATH.,
In rerum situ atque extensione consideranda menti ante omnia occurric
plura simul percipi, sed hoc non sufficit, nam si simul frigus et du!ce-
dinem percipiam non ideo noto extensionem. Itaque opus est ut percipiam
i. Cf.Lettreà J~M~~Mdu 3 sept. 1679,avecson Appendice 18,20).
(JM<<<A.,II,
V.La Logiquede JLe~M!ch. IX,§5.
M~THESIS GENERAUS 5~.3
ctiam quandam relationem inter ea quœ simul percipio; et quidem rela- MATH., I, 5, C.
I, 5, d (in-)
MATH., MATH., 5, d.
ï, 8 (i p. in-fol.).
MATH., JMATH., I, 8.
I, 9, e (un coupon).
MATH., MATH.,I, Q, e.
In situ omni est ordo, sed arbitrarium est initium. In linea duobus
tantummodis eligi potest.
MATH.,
I, o, f (un coupon).
MATH.,I,9,f.
AnalyseosMetaphysicaepropositio insignis Si datasit relatio interduas
quantitateshomogeneas quam nulla tertia ipsis homogeneaingrediatur,erit
ratioearum data. Hoc maximi est usus in rerum natura
cognoscenda.
Exemplicausa, etsi ignorarentur leges concursuum tamen ex hoc lemmate
sequiturcorpore aliquo incurrente in corpora quiescentia quotcunque,
foreamissionem ve~ocitatisvelocitati incursus proportionalem. Nam data
est utique velocitas amittenda, ex data velocitate
integra incurrentis cor-
porumquemagnitudine et situ. Relationemautem datam dico dum aliquid
exquibusdam datis datur; cum ergo relationem sola velocitas
integra et
amittendaingrediatur, erit ratio earum data
MATH.,
I, o, g (un coupon). jMATH.,I, 9, g.
Datum est determinatum cognitum. Ex dato diametro circuli datur
areaquadrati inscripti, sed determinatur area circuli.
I, o, h (un coupon).
MATH.,
~ATH.,I, Q, h.
De rc~oM~
Videtur tandem ratio detecta demonstrandi in
generalibus aliqua, v. g.
quod eodem corpore per idem spatium uniformiter moto diversis velo"
citatibus, actiones sint ut velocitates
ri
?
MATH.,I,t5. MATH., i5 (8 p. io'4"). Copie de la main d'un secrétaire.
De Calculo ~KMM.
?
P. r. § i. Ut in CalculoMagnitudinum < cum ipsasMagnitudines formamus
dum > addimus, multiplicamus, in se ducimus et horum reciproca
peragimus, tùm etiam con&nmus per rationes, aliasve relationes pro-
gressiones ac denique Majoritates, Minoritates et ~Equationes. Ita in
Situ formamus Extensa per Sectiones et Motus, deinde conferimus, spec- J~
tamusque in eis prêter Magnitudines Similitudinem, Congruentiam(ubi
concurrunt ~Equalitaset Similitude) Coincidentiam, adeoque Détermina-
tionem. Determinatum enim est cui aliquid, iisdem positis conditionibus, Q
coincidere débet.
§ 2. Et ut doctrina Magnitudinis sua habet Axiomata, veluti Totum
sua parte majus est. Quod majus est majore majus est minore. Si xqua-
libus aequaliaaddas proveniunt aequalia, aliaque id genus. Ita Doctrine
Situs Axiomata propria habet qualia sunt
Si Similitudo, Congruentia, Coincidentia sint in Determinantibus,
esse etiam in determinatis, et vicissim, si ça sint in Determinatis erunt
quoque in Determinantibus simplicissimis.
Exemplicausa. Ponamus non nisi unicam Rectam a puncto ad punctum
duci posse, sequetur omnes Rectas esse inter se similes, quia ad determi-
nandam Rectam ab A. ad B. nihil aliud opus est quam assumiA, B. et
ad aliam LM, sa~temassumi situm punctorum L, M. Situs vero duorum
punctorum situi aliorum duorum semper similis est quia nihil dinerenti~
pra~tersolam magnitudinem distantiaetotius assignari potest, sed magni-
tudo jam est aliquid ad tertium relatum. < Non tamen Situs punctorum
<
K'
DECALCULO
MTUUM 5~Q
duorum Situi punctorum aliorum < duorum > plane [idem] < con- MATH.,1, 15.
gruus > erit nisi ita ponantur ut quodlibet Extensum continuum quod
applicaripotest inter Terminos unius situs possit etiam applicari inter
Terminossitus alterius. >
Similiavero sunt quœ ambo seorsim spectata sunt indiscernibilia ita
ut nihil sumi possit in uno c.u simile sumi nequeat in altero, abstrahendo
ubique ab aliquâ determinatâ Magnitudine nisi excipias magnitudinem
Angulorum,qux ad doctrinam situum, non vero ad doctrinam Magnitu-
dinum referri debet.
Cum ergo probaverimus omnes situs binorum punctorum esse similes,
etiam determinata, seu omnes LineaeRectseerunt Similes.
j § 3. Contra non omnia Triangula per situm trium punctorum deter- P. 2.
minata sunt similia inter se. neque enim ABC similiter
se habent ut LMN. Potest enim Distantia AB ad Dis- ? c
tantiam BC aliam rationem habere quam Distantia LM
L
ad distantiam MN, ita ut in determinantibus sit dissimili-
M
tudo. ex quo patet etiam in duabus Rectis lineis tria
punctatribus aliis dissimiliter sita eligi posse. N
Nam similitudoa determinato reciprocè tantum valet ad
purèdeterminantia, non etiam ad ea quœ sunt plus quam determinantia.
Sic, etiamsi Circulus determinetur per tria puncta périphérie data,
etomnes Circulos inter se similes esse minime sit negandum, tamen hic
Consequentia non valet a detcrminatorum similitudine ad determinan-
tium similitudinem, quia Peripherise tria puncta data plus
determinant,
quàm ipsum Circulum, scilicet etiam certum Angulum in segmento, et
tres partes périphérie determinatam ad totum Circulum rationem
habentes.
At contra si Circuli duo determinentur per datas duas Chordas et
per
in
xquales Angulos segmentis super Chordas factis, tum demum Circuli
non solum similes erunt, sed etiam similiter determinati. Hic autem
quœsdonec de tali quidem determinatione est, sed saltem de primis et
simplicissimisdeterminantibus, qui ubi determinata nunt similia, etiam
similiaesse debent.
Si vero contingeret, dissimilia determinantia nihilominus dare similia
determinata,id ipsum certo indicio est hanc determinationem non esse
simplicissimam,sed aliam dari simpliciorem.
550 M: CALCULO StTUUM
~y Puncta vero quaevisqu~edicto Motu durante unà cum punctis A MATH.t I, 15.
et L quiescunt, eo ipso quia quiescunt, oportet esse situs sui ad A. et L. P. 4.
unica. Nam si moverentur pluribus locis eundem situm ad A et exhi-
berepossent, siquidem omnia eorum vestigia cundenositum ad A. et L.
haberent.Jam vero ea puncta sunt sua ipsorum vestigia, id est describent
Circulosindefinite parvos sive evanescentesin puncta. Ita prodit Linea
Recta cujus Expressio hase erit. Posito puncto quovis ejus indetermi-
nato R. dicetur R.A.L. Unicumseu si R.AL~(R)A.L. erit R (R).
§ 8. Hinc patet duas Rectas non transire per eadem duo puncta ut
ABC et ABS. nam si in Rotatione Plani punctis A. et B. fixis totum
*« < <
MAT! 1, t5. Sed Euclides demonstravit esse AS + SB majores quam AB. nuUis
principiis huic (Brevissima duo inter eosdem terminos non dantur) inni.
tentibus impUdtë assumtis, sed ex puris angulorum sitibus ratiocinando.
Ergo patet quoque nostri asserti ventas, quod duo brevissima inter
eosdem Terminos non dentur.
§ 10. Fortasse tamen illud Euclideum ex paudoribus etiam demons-
trari potest Scilicet.
Dissimiles Arcus in eodem Circulo a Chordis ~qualibus abscindi
nequeunt. Id quod ex natura similium per se constare censendum est.
Itaque Diametrus AB major est Chordâ ADnam Chorda AD abscindit
Arcum dissimilem dimidio Circuli AB (alias
ab A ad B rediret contra § 8). Ergo per posi-
tum principium non erit AD == AB. Sed nec
AD p AB, quia CA + CD = AB duplum
Radii duplo Radii. Ergo hoc pacto esset
AD P CA + CD Brevissimum majus altero
iisdem Terminis interjecto quod absurdum.
Cum ergo Chorda AD nec aequalis sit Dia-
metro nec major, patet Diametrum quavis Chordâ majorem esse.
Hinc sequitur tertium Trianguli Isoscelis AMN duo latera tertio sunt
majora. Nam Circulum Centro A, per M et N
ducendo AM + AN asquantur Diamètre seu
duplo Radii sed MN modo 6et Chorda
ejus Circuli. Ergo ut paulo ante probamm
AM+ANpMN.
Denique dico in quocunque Triangulo duo latera reliquo esse ma~om
DE + DF p EF. Nam abscindo DX==DE, Ergo DE + DX P EX, utt
de Triangulo Isoscele ostensum. Addo utrinque
XF. Ergo DE+DX+ XF p EX+XF. Id est
DE+DFpEX+XF(K).
Aut igitur DE -j- DF minus erit brevissimo
EF, quod absurdum per § 9. aut squale (et
sic per ea qua: aa litcram K probavi erit EF P EX + XF Brevissimum
alio cointerjecto absurdum) aut denique DE + DF màjus erit quàm EF
quod erat demonstrandum.
P. 6. 11' Linea Recta est locus omnium punctorum sui situs ad duo
DE CALCULO SITUUM =53
puncta unicorum, ita Planum est locus omnium punctorum sui situs ad M~n., I, t5.
tria puncta unicorum, unde patet, etiam assumtis duabus rectis se inter-
secantibus haberi Planum. Esto eni m
Recta per A.L. et alia per A.M. Habe-
mus tria puncta A.L.M. nec tantùm
determinata sunt puncta omnia Rect~c
per AL et omnia Rectaeper AM sed et
omnesdistante a quovis puncto unius
Rect~ ad quodvis punctum alterius
rect~, adeoque quodvis punctum in
quavis harum distantiarum (quae etiam sunt Line~ Rect~e) determina-
tum est seu sui situs ad A.L.M. unicum.
~12. Jam Rect~ per A.L. omnia puncta vocentur Y et Rect~e per
A.M. omnia puncta appellentur Z. erit ita A.L.Y. unicum et A.M.Z.
unicum. Ex ipsis Y unum sit H, et ex ipsis Z unum sit N erit A.L.H.
unicum et A.M.N. unicum. Sumatur alius locus cujus
quodvis punctum
V sit unicum sui situs ad H.N. Sed ipsum H. est unicum ad A.L. et
ipsum N. est unicum ad A.M. Ergo V. erit unicum ad A.L.A.M. Nam
in Determinationibus pro Determinato substitui possunt Determinantia.
Cum ergo sit V. ad A.L.A.M. unicum et repetitio ejusdem A.
superva-
caneasit, saltem inde inferetur esse V. ad A.L.M. unicum. id est omnia
puncta V. esse in eodem piano cum A.L.M. quia Planum est locus
omnium punctorum sui situs ad tria puncta Fixa Unicorum.
S 13. Sequetur etiam Duo Plana sese secare in Lineâ Recta. Sit X.
Unicum ad A.B.C. et Y. unicum ad L.M.N. Puncta vero
utriusque PIani
communia omnia vocentur Z. ita ut puncta Z sint unica sui situs tam ad
A.B.C. quam ad L.M.N. Ergo omnia Z tam X. erunt
quam Y. Produ-
cantur Distanthe LM.LN. et MN. dum Piano per A.B.C. occurratin
).. pL
et v. quod fieri necesse est quia planum quodvis secat totum
spatium et
sectio communis procedit in Infinitum. Item, omnis Recta
procedet in
infinitum. Necesse igitur est ut ad illud Planum seu ad sectionem com-
munem perveniat.
) § 14. Sed ne moveatur objectio, forsan unam inter Distantias L.M.N. P. 7-
esse sectioni Parallelam, duo nobis puncta X. et sufficiunt. Quodsi
vero omnia tria in sectionem cadant nihilominus ex duobus eorum
determinatis determinatum erit tertium, alioqui si tria essent indetermi-
55~ MCALCULO SITUUM
MATH., 1, t5. nata inter se determinarent Planum in ipsa intersectione Planorum, quod
absurdum, quia sic ipsa quoque intersectio Planum foret. Itaque 6et
Z. ).. unicum id est omnia puncta Z. cadent in Lincam Rectam. Hinc
quia dua~Rectaese mutuo non nisi in unico puncto secare possunt, trium
Planorum Intersectio punctum erit.
~i~. Videndum etiam quid fiat, si tres superficiessphaericaese secent,
ubi locus intersectionis extensum esse nequit. Neque enim duarum
Linearum sectio Extensum est. Facile autem ostendi
potest, per duo puncta innumeros transire circulos.
c etsi possit etiam aliquando Circulus circulum attin-
gere saltem in uno puncto, etiam tum, quando non
sunt in eodem Piano, etsi se non tangant. Circulum vero ex tribus punctis
determinari manifestum est. Nam ex duobus punctis A. et B determinatur
Recta cujus omnia puncta ad duo puncta hsec se habent eodem modo,
inter quas etiam est Centrum Circuli. Similis locus punctorum ad Bet C
eodem modo se habentium (inter quas idem Centrum esse debet) extrat*
in Rectâ punctis B et C. determinatâ. Ergo Centrum Circuli est in
ambabus üs Rectis, id est in earum Intersectione sive Ergo intersectio
ambarum Rectarum est punctum ejusdem relationis ad (B.C.B.A. et cum
B repetere supervacaneum sit ad) B.C.A.
quod punctum omnino debet esseCentrum
Circuli per A.B.C. Sed nos supra defini-
vimus Circumferentiam Circuli, locum
punctorum eodem modo se habentium ad
duo puncta Fixa. Hinc Circulus erit Locus punctorum eodem modo se
habentium ad quodvis punctum X. Rectas per AB, determinata substi-
tuendo pro Determinantibus.
§ 16. Sumantur tria puncta in Circumferentia hujus Circuli et Planum
per ea transiens, cui occurrat Recta per AB. in Puncto quod sit C. Ergo
Circumferentia est locus punctorum eodem modo se habentium ad
C. ostendendumque erit omnia puncta Peripheriae cadere in hoc Planum
per tria puncta Peripheriae ipsius ductum. Quod née si ostendatur PIa-
num esse îocum ommum punctorum ad duo quidam puncta eodem
P. 8. modo se habentium. Rectam vero esse lo-fcum omnium punctorum
t. ~Jc.Lire extat.
MCALCOLO
SITUUM 555
eodemmodo se habentium ad tria quidam puncta. Sint puncta A.B.C. ]MATH.,I, ï5.
.~c DuarumJamquarumcunqucSphaerarum circa Aet circaB.
intersectiones, cadent in Planum. Idem
est de duabus quibuscunque sphaeriscirca A et C. Inde,
quia hoc sufficit ad determinandum, Consequens est,
Planumex intersectionibus sphaerarum circa A et B et
Planum ex intersectionibus Spbœrarum circa B. et C.
aut circa A. et C. eandem determinare Rectam ad
quaevispuncta hujus Plani eodem modo se habentem;
ad quas illisio Rectae in illud planum eodem modo se habet.
17. In Piano quoque possumus concipere Rectam ut locum omnium
punctorum eodem modo se habentium ad duo tantum puncta A. et B.
Adeoqueomnes Circumferentiae squales circa A. et B. se secabunt in
hoc loco seu in hac Linea Recta. Hic modus locum determinandi
diversusest a priore. Aliud enim est dicere, locum omnium punctorum
eodemmodo se habentium ad duo puncta A. et B. esse Rectam. Aliud
locumomnium punctorum eodem modo se habentium ad A. ut ad B.
essePlanum. Nam prior proprietas sic exprimitur A.B.C. 1~ A.B.Y.
in solido. Locus omnium Y. Recta sed posterior proprietas sic expri-
mitur A.Y.~B.Y. erit locus omnium Y. Planum. Sed, si omnia Y.
sint in eodem Piano cum AB et inter se posito A.Y~B.Y. erit locus
omniumY. Linea Recta.
Ex A.B.C. A.B.Y. sequitur A.C.~A.Y. et B.C.~B.Y. unde
constat Y. cadere in Sphaeram Centro A. Radio AC. et in Sphaeram
centroB. radio B.C.
§ 18. Ex Contactibus edam Sphaerarum in uno puncto sequitur dari
locumUnicorum ad duo puncta, vel vicissim ex
hocsequitur Contactus Sphaerarumin uno puncto.
Idem est in Piano de Contactibus Circulorum.
FA~FB~LA~LB.sicGA~'GB~MA~'MB..p~~ D
nempe circulus centro A radio AE descriptus
cum sit E infra Rectam et A. supra Rectam,
secabiteam bis in F et L, quse sectionum puncta
sibi continuo appropinquant, F. transeundo in
G.H. etc. et L in M. N. etc. Ubi autem
sibi occurrent, ibi in unum coalescent in D. eritque ibi duorum
556 CALCUL DES ALTERNATIVES
calculodecimali, seu cum omnes quantitates per terminos progressionis MATH., t,26,a.
Duo sunt lectorum genera quibus instituti mei rationem reddere volo.
4
à savoir les tirones et les docti 2.
t. Cf.MATH.,
I, 9, f; II!,B, ï8, b.
s. Cf. la préface de i'~MMM~ortMMtMMjfAcMM~tCMM(Math., VII, t3 note).
3. Cf. PHIL., VI, 12, f, 28 (Bo~waMM,p.Qo) et MATH., a6, d; 27, a; III, A, 26, c.
558 MODUS REDUCEND! PROBLEMATA
MATH., ï, 26, d. elegantes progressiones, quibus Tabularum <: calculandarum > com-
pendia contineantur. Algebra, qua scilicet incognitum pro cognito sumi-
mus, est synthesis quidam peculiaris problematis propositi fictitia.
Synthesis fictitia generalis, cum generalis expressio habetur rei qu~
qu~ritur, ut in curvis communibus. Analysis pura quae nihil syntheseos
habet, est Anagogica, in qua semper procedimus per incognita retro,
nempe reducendo problema propositum ad aliud facilius, et hoc iterum
ad aliud. Talis est Methodus mea qua utor cum alias aequationesreduco
ad xquicompositas*. Item cum formulas in quibus potentia~ reduco ad
illas in quibus sola rectangula. Item cum curvarum ordinatas resolvo in
partes seu in duas pluresve ordinatas aliarum curvarum simpïiciorum;vel
terminos seriei, ut plurium serierum terminos, quo facto summas vel
dimensiones illarum reduco ad bas simpliciores. Eademque methodo
pervenio ad seriem summatricem, quando aliqua per formulam commu-
nem exprimibilis datur, quando scilicet formula resolvitur in differentiam
duorum terminorum vicinorum ejusdem seriei. Methodus procedendi
per meras cognitas est pure Synthetica. Mixtas mixta
Verso. ) ZeteticaVietaepertinent ad Synthesin.
Data veterum pertinent ad Anagogicam 3.
Jan. 1680.
A~c~ ~j~Mc~~ problemata ad alia simpliciora.
Si tres magnitudines inter se debent fieri agquales, efficiatur ut dua?
quolibet sint inter se squales, bac methodo exhibetur ab Euclide Trian-
gulum ~quilaterum. item efficiatur ut summa duarum quarumiibet
aequeturtertias duplas
I, 27, a (i f. in-~).
MATH., MATH., I, 27, a.
~K~e~. ~M~y~y.
Combinatoria. Algebra.
MATH.,I, 27, d (i f. in-~). Autre plan, plus développé, écrit sur une MATH.,I, 27, d.
noted'hôtel datée de « Bockenemb, anno 1680
DeArte combinatorialibellus componi posset utilis, jucundus, pulcher.
Multain eo inseri possunt perelegantia, ut de variis ludorum genenbus.
Deeo quod interest solvendo ad vitam, ut vocant; ubi de [apparentia]
moriendiveiisimilitudine, et de catalogis mortuariorum. Addatur Cara-
muelisMathesis audax, ubi etiam de quibusdam ludis. Combinatoria
Kircheri.Isquierdo Pharos scientiarum. Excogitandum aliquid Luiuan~e
artivicarium eaque melius. P. Ivo Capucinus subjecta omittit De arte
observandialiquid Curiosum ex oblatis Tabulis. Keplerus ex calculo con-
Jecithyperbolam fore aptam dioptries, quod postea Cartesius demons-
t~vit. Huddenius ex Tabulis aliquot millium qui Amstelodami reditus
adv~am habebant inde ab 80 annis condidit regulam quam alibi retuli
SimilesTabulas condendas de declinationibus magneticis unde homo
aliquisingeniopraeditus aliquam struat hypothesin.
Quomodo a simili ratiocinandum.Veterum inethodus pro demonstranda
xqualitate angulorumrefractionis et incidentia;; hanc Fermatius egregie
transtulit a catoptrica ad dioptricam. Ita ex eo quod ostensum est in
omni machina semper centrum gravitatis descendere, ingeniosus aliquis
MATH-,Ï, 27, d. inferet, ergo centrum gravitatis semper eadem celeritate ferri, etiam in
eodem piano, et corporibus non connexis. De Cryptographicistentandum
quornodo possit inveniri clavis, si forte sit nomen aliquod, remotis
auxiliis qu~ a lingua sumuntur. De non valentibus. Solutio problematis
quod Fr. Christian Rosencreuz proposuit. De arte casus formandi, 6n-
gendi casus difficiles, formandi dubia, faciendi instantias. De arte
casuandi ut vocat Jacobus Gothofredus. Datis duabus rebus, earum con-
venientiam et disconvenientiaminvenire magis est analyticum. Sed data
re aliam invenire valde similem aut valde dissimilem magis Combinato-
rium. Caput praemittendumde differentia Methodi Analyticaeet Combi-
natori~, et de differentia ingenii Analytici et ingenii combinatorii1. lu
analysi magis opus attentione ad pauca, sed valde acri, in combinatoria
opus respectu ad multa simul, itaque simile est discrimen atque inter
pictores rerum minutissimarum et statuarios. Analytici magis Myopes.
Combinatorii magis similes presbitis. Analysis ubi semel reperta est,
solam requirit attentionem < seu firmitatem mentis cui respondet in
exercitiis corporeis firmitas manuum >; et tali ingenio sunt, qui non
vagi sunt, sed possunt etiam sine calamo, sola imaginatione calculare.
At Combinatoria magis requirit subitam per multa discursationem,< cui
in corporeis exercitiis agilitas respondet. > Et ut his qui imaginatione
firma non valent ad res attente considerandas succurritur figuris et cha-
racteribus, ita his qui memoria non valent nec multa simul sibi exhibere
possunt, succurritur ope Tabularum. Characteristica vero et tabuliset
analysi auxiliatur. De Tabulis ita condendis ex cognitis, ut exinterpre-
tatione vel continuatione seriei divinentur incogmta Ex multis modis
unam eandemque rem quasrendi <~ et inveniendi > semper est aliquis,
qui longius ducit et ad altiora servire potest. Ex inquisitione rei ejusdem
per diversas vias efflorescitqusedam ut ita dicam sequatio seu compa-
ratio, non inter duas quantitates, sed inter duas methodos, unde semper
Verso. nova et pra~claratheoremata condi ) possunt. Est ars quaedamcondendi
theoremata3. Combinatoria non semper demonstrativa est, sed sœpeagit
variis divinationibus et tentamentis. Methodus exclusiva Freniclii.
I, 26,c, d;
t. Cf. D<?.S~<~<?~~Mdt~tuniversali(PAt~VH, 297);et MATH.,
27b.
2. Cf. PmL., V, 7, t verso.
3. Cf. 5<d~M«t <!<'?inveniendi ~teOt'6Mt«~,1674.(PHtL., VI, tZ, d).
SPECMENRATIOC~ATÏONOMMATHEMÀTICARUM 563
Algebranon est res magna, hic indignabuntur, qui eam pro mysterio ]MATH., 1~ 27, d.
aliisvenditant. Est tamen nihil aliud quam talis calcuH gubernatio ut
incognitumquantum licet solum vel paucis expressumhabeatur. H~ecest
investigatio,equationis. Resolutio autem aequationisspecies est tantum
~rtis inveniendi clavem rei involutae. Hoc fit hic non difficulter per
synthesinet analysin. Algebra plurimum habet de Synthesi Datur
methodusquidam magis analytica, qua problema aliquod reducitur ad
aliudproblemafacilius unum vel plura; hoc vere est retrorsum vestigia
legere.
I, 28 (4 p. in-folio).
MATH., ~ATH., I, ~8.
MATH., I, !&8. Corollar.Hinc qu<Bcongruunt xqualia sunt, nam et eorum partes con-
gruunt.
Corollar. Omnia ~qualia transformari possunt in congrua. Et qux in
congrua transformari possunt aequalia sunt.
<~ Cc~. ~Equaliaeodem modo secundum quantitatem tractata exhi-
bent aequalia. >
Siinilia sunt qux sola magnitudine discerni possunt.
Co~ar. Qu~ similia et œquaua sunt congrua sunt. Et contra.
Corollar. Omnia congrua sunt similia.
Corollar. Similia similiter tractata exhibent similia.
< C~o/ Quaesimiliter determinantur similia sunt. >
.H(WM~<'asunt quaein eo conveniunt in quo pars << eorum > quo-
libet cum toto convenit.
<: Corollar.Omnia similia sunt homogenea. >
Corollar. Omnia homogenea transformari possunt in similia. Et omnia
quœ in similia transformari possunt, homogenea sunt.
Minus est quod parti alterius (Majoris) squale est.
Corollar. Minus minore est minus majore, quia pars partis est pars
totius.
Corollar. Totum est majus sua parte.
Corollar. Duo homogenea quorum unum altero nec majus nec minus
est, asqualiasunt.
Partes cointegrantessunt omnes partes in quas totum simulresolvi potest.
<( Coroll. Totum est squale omnibus partibus cointegrantibus >
~M~ quarundam quantitatum est totum, cujus illae quantitates sunt
partes cointegrantes.
Summa summarum est summa quantitatum ex omnibus summis.
Si e~dem sint quantitates, diverse summae, tamen eadem est summa
summarum.
P. 2. Differentia duarum quantitatum est < ea > pars majoris, cujus
altera cointegrans aequalisest minori.
Corollar. Differentiaaequalium est Nihil.
Summa ex aliqua quantitate, et differentia quantitatum quarumcunque
~equaliumaequalisest priori quantitati. Sequitur ex preecedenti.
ï. C'est-à-dire :(A+B)+(C–D)=C+(A+B–D).
566 SPECtMEX RATÏOCtNATïOKFM MATHEMATtCARUM
MATH., t, 28. Comparare duas quantitates per se < (sine extrinseca mensura
assumta) ~> est subtrahere ninorem à majore quoties fieri potest, et
residuum a minore, < etiam quoties fieri potest >, et residuum sccundum
a primo, idque continuare, donecvel nullum supersit residuum, vel appa-
reat qua; sit futura progressio quotientium seu numerorum subtractionis
cujusque in infinitum. < quam voco seriemquotientiumccw~ >
Prc~~M~ sunt duïe quantitates duabus quantitatibus, cum utro-
bique eadem ratio est majoris ad minorem.
Proportionales quantitates eandem habent seriem quotientium compa-
rationis (Nam eadem est forma comparationis, ita ut comparatio una ab
alia nequeat discerni. Ergo cadem forma quoque erit comparationis per
se in specie). Data quantitate reperiri potest alia homogenea qua~sit ad
ipsam in data ratione 1.
Pars ~~«o~ rei est, qualium < inter se asqualium> summa est ipsa
res < quae dicatur ~M~M~w item ~M~~ >. M~HJM~autem extra
rem sumta est, qu~eparti rei aliquotas œquaUs est. Dicitur et rem metiri
[dimidia]. Partium aliquotarum maxima est dimidia.
P. 4. j C(MM~MyMf~M sunt qu~ehabent mensuram communem.
Numerus est homogeneum unitatis.
NMiM~n~ ïM~~ est cujus pars aliquota est unitas, seu summa unitatum.
NM~c~~ est summa partium aliquotarum unitatis.
NMfM~M rationalis est Unitad commensurabilis, alias dicitur ~r~.
Omnis integer et omnis fractus sunt rationales.
Dantur numeri surdi.
Omnes numeri rationales sunt commensurabiles inter se.
Omnis mensura numeri rationalis est rationalis.
Omnis mensura numeri surdi est surdus.
Itaque numerus rationalis et surdus sunt incommensurabiles.
Mensurafalsa est quœ subtracta quoties fieri potest, aliquid relinquit
quod dicitur Residuum.Numerus subtractionum dicatur 6~ falsits.
Mensura vera vel dicitur divisor< res autem mensuranda dividendtts,sive
mensura sit vera sive falsa. >
Quotiens falsus est integer numerus ut et residuum.
Residuum est minus mensura falsa.
fermé.
Le passage précédent, depuis Coniparare, est encadré dans un contour
SPECMEN RATtOC!NATIONUM
MATHEMATÏCARUM 56?
MATH. 28. Ergo comparatione duarum quantitatum per se invenitur earum maxima
communis mensura si quam habent.
111,A, 8.
MATH., MATH.,III, A, 8 (copie coirigée par Leibniz).
III, A, 9.
MATH., MATH.,III, A, 9:
Du jeu de la Bassette.
Loix de la Bassette.
Il s'agit d'un jeu de cartes qui fut importé en France et mis à la mode
par un ambassadeur italien en 1678. Le mathématicien français Joseph
Sauveur (t653-ï7i6) en fit la théorie, à la demande du fameux courtisan
Dangeau 2, et la publia dans le Journal des Savants du i3 février 1670
III, A, t2.
MATH.~
MATH., III, A, 13.
De incerti ~M~ïMMfïOMC.
Septembr. 1678.
~M~ Si ludentes siiiiilia agunt ita ut nullum discrimen inter ipsos P.ï.
assignari possit, nisi quod in solo eventu consistat, eadem spei metusque
ratio est.
Potest demonstrari ex Metaphysicis, nam ubi quae apparent eadem
sunt, idem de iis judicium formari possunt, id est eadem est ratio opi-
nandi de futuro eventu, opinio autem de futuro eventu spes metusve est
P. 2.
Pf~ gradus possibilitatis.
est probabilitas habendi.
M~ est probabilitas amittendi
Demonstrato ergo ~~M nos in ~ûM~haberevideri, ~t~ P. 4.
(i) Si plures sint eventus seque faciles et uno eventu rem habebo, aliis
~ATH., Iiï,A, ta* omnibus no~ habebo, spes valebit partem rei aliquotam pro numéro
partium.
n
Sit numerus eventuum res ipsa R, spes erit y aequ.
(2) Si plures sunt eventus .equè faciles, et aliquot eventibus rem habi-
turus sum, aliquot aliis re cariturus, spei ïestimatio erit portio rei qux
ita sit ad rem totam, ut numerus eventuum qui favere possunt ad
numerum omnium eventuum.
s ~qu. xA+pB+vC
?
gv. s
g. -y aequ.xA~B+YC+~o
CONSTRUCTOR 571
s ~A+~B+YC
~qu.L-.
MATH.,III, A, 20.
MATH.,III, A, 20.
CONSTRUCTOR.
t. Cf. Af~ VII, p. t66 sqq., t93 sqq. V. La Lo~Me L~Mt~ Appendice IH,
7 sqq. et MATH.,III, B,
~S MATH.,ÏII, A, 29 et 3o, sur les problèmes de Diophante;
1-6, sur l'Arithmétique Mnaire.
5~3 COMPÏNATORÏA
t. Cf. MATH.,
I, 26,d; 27, b.
2. L'un des deux cum est de trop.
3. Cf. P/n7., VII, 60.
CANON PRO TOLLENMS INCOGNITIS 5~3
-·
id
cum acum magnetis polum semper respicere videret, secum cogitasse MATH.,III,A,36.b.
Nautas
usui fore navigantibus ad sciendam semper plagam mundi, quam
tunc quoque cum siderum conspectus
qu.csivisse aliquid, quod ipsis
esse in rerum
deesset, plagam mundi monstraret. Tale enim aliquid
natura non fuissent suspicati. Pleraque inventa sunt partim analytica
Ut Machina mea Arithmetica occasione enim
partim combinatoria.
instrumenti quod passus numerat cogitavi similiter additionem etsubtrac-
tionem facile fieri, sed hoc non contentus, cum multiplicationemquoque
et divisionem qu2ererem, Analysi sum usus1. Horologium meum ~qua-
bile invento panim Analytico constat, nempe in substantia, partim
ut Elastris applico Methodus Combinatoria
Synthetico, dum pendulis
est a causis ad effectus, seu a mediis ad finem, seu a re ad rei usum.
esse
Analytica ab effectu ad causam, a fine ad media. Utraque potest
scientifica, < cum scilicet ad propositum quaesitumdirigitur. >
est cxitum repertum
Methodus perfecta procedit ea via qua certum
iri, et cujus partes quoque sunt tales. }
i.V.L«Lo~Me~Z.~Mt~p.295,note~
2. Cf. Lettre à l'auteur du Journal des ~MM~ <OMCA<ÏM~ principe de justesse des
à
Ao~o~s cof~~M ~MM tM~M~OM,i"' mars 16-5 (DM~M~,111, i35),Z.~6~ 13:
OM~M~M~, 3o mars tôyS (B~~ee~, t, 110, tï3.ïï3); et MATH.,XI, De horolo.
absoluto sive de motu ~M<t pure mechanico demonstratio ~OtM~:M (Bode-
gio
mann,p. 3o4).
3. Ce n" manque au catalogue Bodemann.
4. V. La Logique de Le~Mt~, Appendice 111,§ 8.
5~ DE DYADICIS
De progressione dyadica.
1$ Martii 1679.
Sur l'Arithmétique binaire.
Januar. 1676.
Proposuit mihi dux Roannesius
Mémoire sur la probabilité des divers coups de dés.
MATH.,
III, B, 19.
jMf~M~tres numerosut duorum ~M0~ ~W~a! differentia sint
quadrati.
i April. 1676.
IV, f, a.
MATH.,
Septembr. 1674.
-4~M~C quadratica duarum incognitarum M numeris exequenda.
En marge de la s" feuille
ProabsolvendisDio'Danteisitaprocedendumarbitror.
ï2 dec. ~75.
i Cf. MATH.III, B, 8 « De Triangulo ~c~g'M~MMMMr<co.
n ~o~T~n~um rectangulum invenire in numeris. 4 Decembr. ~78 »; MAM.
area sit quadratus.
15: « Inveniretriangulum rectangulum in numeris cujus et l'appendice de la
(publié par G~T Math., ~);
~emb~
Lettre <fE~~r<<~ Molanus du to oct. ï679 (Phil., I, 306.)
SPECfMENA~At.YSEOS ~OVE 5 79
t. Cf. MATH.,IV, 17, a, b, où l'on trouve deux ébauches de cette figure, évidem-
ment antérieures, la première datée du 3 janvier 1676.
M EXAMINE MRNÔVRXARÏUM 581
Januar. 1675.
De examine per A'ovc~MrïMW Cc/CK/o.~FM/~co.
Vide horum praxin in Schediasmatibus ~r~~f ~~HM~y.
januar. 167$.~
MATH., IV, t3, <f. Quantum autem opinione sua fallantur illi boni viri, paucis ostendere
opéras pretium est, reipuMicaeHterariae causa, ne decipiatur juventus
promissis inanibus, et ne longius serpat illa melioris geometïia&cor-
ruptela quam passim invaluisse video, ut nuUa amplius accuratarum
demonstrationum, nulla constructionum elegantiorum [in quo genere
veteres] apud multos cura sit. quae mens si fuisset veteribus summis
viris, dudum et paralogismis scaterent omnia, et plerisque compendiis
egregiis vitasque utilibus [ut in re Optica] destitueremur. De paralogismis
moneo non sine gravi causa, expertus enim scio quàm in illos sint pro-
clives, qui calculo nimium tribuunt. Et novi insignes sanè mathematicos,
ingenio ac doctrina pollentes, et in algebra hodierna versatissimos, qui
aggressiproblemata quidam, et solutiones suas mecum communicantes,
aliis semper literis alios mittebant paralogismos; et agnoscentes à me
indicatos priores, non tamen abstinebant à novis, donec omnes spes suas
omnia tentamenta frustra consumsissent. Amicus quidam sane ingenio-
sissimus problema per se non difficilequaerens incidit in contradictionem;
repetiit calculum plus quam decies; cumque nihil proficeret, ad me
accessit, deprehendi statim erroris causam, sanè ita subtilem, ut non nisi
ab illo agnosci possit, qui accuratas algèbre regularum demonstrationes
investigavit.
P. 3. J De abusuGeometrias indivisibiliumidem sentio, mirumquàm facilis
sit lapsus cùm difficilioratractantur. Ita insignem Geometram cum super-
ficiei sphaeroidis aequalcm circulum exhibere vellet, subtili quodam
sophismate deceptum videre memini; nesciebat enim id nisi supposita
hyperbole quadratura prasstan non posse. Possem aliquot hujusmodi
errorum exempla adducere, aliis cautioni futura, sed ea dialogis servo,
in quibus haec <~ studia > familiarius tractare consultum erit.
Nunc indicabo quas Geometriae vulgatae ac hodie sub Analyseosspe-
cioso nomine acceptae desint. Ea ad duo summa capita reduco, inven-
tionem valorum, et constructionem linearum. Nam, ut a constructione
< lineari > incipiam, quotusquisque est qui eam calculi artem teneat
<; curetve >, quas rectà ducat ad constructiones elegantiores? Veteres
tamen in hanc rem incubuisse diligenter multa me persuadent nec verô
miror quod s~epeconstructiones <; geometricas > e calculo elicere
difficileest. Nam calculus magnitudinem [tantum] tractat, Geometria et
magnitudinem et situm; situs autem consideratio propria habet com-
MVtSK) 585
bita exprimi possunt. Itaque < constructionum causa > superesse ajo
Gcomctriïe propriam longe ab Algebra
qu~rendam quandam Analysin
diversam1. Venio ad ~or~ %~<~M~fMfM. hos equidem < commodis-
simè > reperire calculi propriè officium est, qui si perfectus esset,
animo carere. ( Nunc verô ]P. 4.
possemusconstructionum elegantia aequiores
rarissimèfit ut optimas calculandi vias inde ab initio prïevidere liceat, et
saepene aditus quidem patet < ullus > ad calcu lum qualemcunque.
est receptam cal-
Itaque sunt problemata in quibus longo circuitu opus
culandirationem sequenti. Sunt alia in quibus ne calculare quidem satis
licet.Quod ad priora attinet, multum interesse qua~âm cligasincognitas,
sive quantitates qu~rendas, cum aliae ad horribilem <; non rarô >
ducant prolixitatem, dum ali~ mox finem ostendunt. Deinde iisdem
etiamelectis incognitis diversas esse calculandi vias; denique sa~peplures
incognitasœquationesque utilius adhiberi, quam unius incognitasaequa-
tionemunam. Quare qui veras calculi artes tenet, et plerumque reduc-
tionesab initio praescindit, et ex pluribus incognitis ejusdem gradus cas
eligit, quarum valores postea simpliciores et ad construendum aptiores
flunt.
12 Feb. 1679.·
j Figura notabilis, in qua pnmorum et multiplorum arcana latent. MATH., IV, 17, a.
3?. iM. iP. iM. iP. 3M. iP. iM. 3M. IP.
iP.
iM. iP. 3M. iP. $M. iP. IM. iP. $M. iP. 3M.
iP. iM. iP. 3M. ïP. 3M. iP. iM. iP. 3M. iP.
IM. ïP. iM. ïP. $M. ïP. 3M. ïP.iM. ïP. ~M.
ïP. 3M. ïP. $M. ïP. iM. ïP. $M. ïP. 3M. ïP.
iM. ïP. 3M. ïP. iM. ïP. 3M. ïP. SM. ïP.
MATH., Ml, 5). ~Zu sehen, ob einige der propositionen schohn bey Barrow oder
sonst\~ J
MATH., V! 5, a.
MATH.,VII, 5, a (i f.in-4").
Démonstration du théorème de Pythagore (au verso d'une lettre de
Matthias Zabdny datée « Hanover, den ïo Octobr. 1698 »). Note en tête ,1
de la page:
Hic specimen dare placuit Analyseos Anagogica~a vulgari AIge-
bristis usitata, quam Metagogicam seu transsultoriam vocare possis
diversa, in demonstrando theoremata reductione continua ad alia theore-
mata simpliciora per gradus, cum vulgaris Analysis eat per saltum Et
cum Pappus dixerit quaesitumvel demonstrandum assumi in Analysipro
vero, atque inde deduci alias enuntiationes donec incidatur in jam notas, :f
quod Conringius et alii reprehendunt, volui hoc evidente specimine
ostendere quod oîim Conringio respondi 3, etsi alias ex vero falsum duci
possit, nihil tale hic esse metuendum, quia non adhibentur nisi ratioci-
nationes reciprocae, itaque hic modum loquendi mutavi, nec dixi, ut J'
initio volebam, ex Pythagorico Theoremate sequi articulum 6, ex hoc
(supposita triangulorum similium proportionalitate laterum) sequi arti-
culum 10 aliunde jam demonstratum vel demonstrabilem. Sed maluidicere
et ostendere verum fore Theorema Pythagoricum si verus articulus 10.
ita Analysis ista non minus rigorose demonstrat quam ipsa Synthesis.
Voici l'article 6
AB esse med. prop. inter BD et BE.
et l'article 10
ang. DAE (in semicirculo) sit rectus. t
t. V. Bt~t'MMtMM,
p. 2Q7.
2. Cf. MATH., I, 20, c, e.
3. En tëyS. Cf..P~ I, ïg5; Nouveaux Essais, IV, xn, § 6. V. La Logique de
f.e!&M!~p. 266, note i.
TRÎAKGULUM HARMOSIC~Î 58c)
VI!
MATH., 2~ a. MAT!YII!a.
)
Titre au verso
TpiAKGULUM HARMO~icuM RESPo~DENs TRIANGULO Arithmetico Pas-
calii, quo ostenditur quomodo numerorum 6guratorum reciproci seu
fracti, possint addi in summam.
Patet et quomodo ssepe ex simplicibus divmcmus composita.
(Febr. 1676.)
Voir l'analyse sommaire et les extraits que GsuMAMTa donnés de cet ouvrage
(qu'il date de t688) ap. ~< Vï, 8-g, et~ycAt~~rC~cA~A~ <<PAt/o~<< 1.1,
p. 575~58t (t888).
s. Adressé à Thévenot.
3. D'après un brouillon de 4 pages de ln main de Leibniz, et une copie de 4 pages
de la main d'un secrétaire, revue par Leibniz. La pagination est celle de ta copie.
PHORANOMUS 5~!
moveri censent ~>, videndum est quo sensu faciant ne &Ïsa dixisse MATH, IX, 1.
t. VtROÏLE,
jEM~tOff,
III, 72.
5~2 PHORANOMUS
~ATtt~IX, inteHigibilem et < solam ~> explicationis capacem [quae menti satis-
&ciat], <~qua recta ratio sit contenta > Et Ctaudius de Chales vir doctus
ex societate Jesu ingenuè fassus est, non esse sperandam Hypothesin
aliam, qua menti satisnat, plerisque jam Astronomis insignibus non
obscurè profitentibus, solo se metu censura a Copemicano systemate
prtEferendoretineri. Qua cautione non habebunt opus imposterum, et
salva censorum autoritate Copernicum liberrimè sequentur, si modo
nobiscum agnoscant, veritatem Hypotheseos non aliter quam pro majore
intelligibilitate accipi debere, imô nec aliter accipi posse; ita ut jam
omnis distinctio cesset inter eos qui Copernicanum systema ut Hypo-
thesin pra~erunt [intelligibiliorem] <~ intellectui convenientiorem >, et
<~ eos > qui propugnant ut veritatem; cùm talis sit hujus rei natura,
ut utrumque sit idem, neque major hic <; vel alla >' veritas sit qu%-
renda. Et cum permissum sit prœ~erriut Hypothesin simpliciorem, per-
missum etiam erit, hoc ipso sensu doceri ut veritatem. Ita servabituret
censorum autoritas ut nunquam retractatione imposterum opus habeant,
quaecunquedemum nova in cœlo terrave detegantur; et tamen [pulcher-
rimis] <~ egregiis > nostri temporis inventis nulla (praetextu censura)
vis fiet.
P.4< ( Hoc intellecto, jam tandem libertatem philosophicam ingeniis resti-
tuemus salva Ecclesiaereverentia, et Romam atque Italiam à calumnia
liberabimus, quasi illic veritates maximaeet pulcherrimas censuris oppri-
mantur, quod passim apud Anglos et Batavos (ne Gallos nominem) dici
ac scribi constat. <; Et certe nisi talis ratio ineatur viris doctis obsequium
religiosum professis, in tanta luce seculi maxima fit injuria, ut velut ad
tenebras damnati videantur, adempta ipsis facultate eximias veritates
detegendi; et aliis honorem praeripientibus, non sine Italiae opprobrio;
qualem animum esse summis illis viris, penes quos censura: est potestas,
nemo sanus credat. > Neque vero negari potest Copernicum velut
lucem quandam mundo intulisse, et qui doctrinam ejus non intelligunt,
eos in natura rerum velut in caecanocte versari. Non tantùm enim laby-
rinthi stationum et retrogradationum uno mentis ictu evanescunt sine
ullo moliminc, sed et magneticaeobservationes mirificè conspirant, terra
ipsa magnetis rationem habente, non tantùm respectu magnetis nostri,
sed et siderum ipsorum, et hac ipsa Magnetica lege in Jove quoque cum
satellitibus <~ Mediceis > et Saturni annulo cum suis similiter lunis, ita
PHORA~OMUS 5~3
PACIDIUS PHILALETHI
modum facile est temere ac sine ordine loqui; sed oratione efficere, ut MATH.,X~ ït.
ipsa paulatim e tenebris eniteat veritas et sponte in animis nascatur
scientia, id vero non nisi illum posse, qui secum ipse accuratissimè
rationes inierit, antequam alios docere aggrediatur. Ita resistentem me
hortationibus arte circumvenerunt amici sciebant diu me de motu
cogitasseatque iUud argumentum habere paratum. Forte advenerat < verso.
juvenis familia illustris caeterum curiosus ac discendi avidus, qui cum
in tenera aetate nomen mUitiaededisset, successibusque egregiis inc!a-
ruisset maturescente cum annis judicio elementa Geometriœ attigerat,
ut vigori animi artem atque doctrinam jungeret. Is Mechanicam
scientiam sibi deesse quotidie sentiebat, et in scriptoribus hujus artis
plerisque, nonnisi pauca < et vulgaria > de elevandis ponderibus et
quinque potentiis, quas vocant, tradi; at fundamenta scienda: genera-
Iiorisnonconstitui, sed nec de ictu ac concursu, de virium incrementis
ac detrimentis, de medii resistentia, de frictu, de arcubus tensis et vi
quamElasticam vocant, de cursu ac undulationibus liquidorum, de soli-
dorum resistentia, aliisque hujusmodi quotidianis argumentis, certa
satis praecepta tradi querebatur. Hunc mihi adduxère amici,
atque ita
ut
instruxére, paulatim irretitus in colloquii genus laberer, quale toties
laudaveram, quod illis ita successit, ut consumtis frustra tergiversatio-
nibus accenso omnium studio tandem obsequi decreverim.
) C~n~M~ (: hoc advenae nomen erat :) adduxit mihi T~JM/~ 2 rc -to.
senex egregio judicio ad omne argumentum paratus qui consumto in
negotiis flore aetatis, opibus atque bonoribu3 partis, quod reliquum vit~e
quieti animi atque cultui Numinis dare decreverat. Vir pietatis solide
interiorequodam sensu, et communisboni studio accensus, cujus augendi
quotiesspes affulgebat, neque opibus ille neque laboribus parcebat. Arcta
mihi cum eo familiaritas, et non injucunda consuetudo erat multus
tunc forte de Republica sermo, et lundis historiarum ntonumentis, qu~e
rerum gestarum simplicitatem fictis causarum narrationibus corrupêre,
quod iUe in negotiis quibus ipse interfuerat, accidisse luculenter osten-
debat. Ego cum viderem cum Theophiloac Charino advenisse Gallutium
virum insignem, inexperimentM exefdtatissimum. et singulares Cor-
porum proprietates doctum, rei vero medicœ peritia inprimis admira-
bilem, et successibus clarum, quoties nagitantibusj amicis, quanquama a verso.
medici nomine ac professione et omni lucro alienus, remedia dederat;
5~6 PACtMUS PHtLAt.ETHt
omnismea cura atque diligentia irrita fuit, neque unquam assequi potui,
ut virium rationes atque causas imaginatione comprehendere, ac de
machinarum successu judicare liceret, semper enim in ipso motus
inchoandiinitio haesi, nam quod toto reliquo tempore evenire debebat,
jam momento primo fieri quodammodo debere animadvertebam. Circa
momentaautem atque puncta ratiocinari, id quidem supra meum captum
esse fatebar. Quare à rationibus depulsus, ad experientiam meam atque
alienam redactus sum, sed quae nos ssepe fefellit, quoties eorum, quae
expertieramus, falsas causas pro veris sumseramus, atque inde argumen-
tum ad ea quae nobis similia videbantur porrexeramus. Pa. Prae-
clara nobis narras, Charine, et unde mihi ingeniis œstimandis sueto 4 verso.
quid a te expectaripossit si rectè ducaris, judicare facileest. Gaudeoenim
impensè, quod tua experientia didicisti vires ac motus non esse re m
subjectam imaginationi, quod magni momenti est in philosophia vera.
Quod autem de necessitate doctrinaemotuum ad naturalem philosophiam
ais, verissimum est, sed iis non adversatur, quae supra dixi, de Logica
ante omnia constituenda. Nam scientia rationum generalium, immersa
naturis mediis, ut veteres vocabant, id est figuris (: quae per se incor-
ruptibilesatque aeternaesunt :) velut corpore assumto, Geometriam facit.
Eadem caducis atque corruptibilibus sociata ipsam constituit scientiam
mutationum sive motuum de tempore, vi, actione. Itaque quemad-
modum rectè Geometriam esse Logicam Mathematicam egregius nostri
seculiphilosophus dixit, ita Phoronomiam esse Logicam Physicam { au- 5 recto.
dacter asseverabo. Cha. Magno me beneficio affeceris, Pacidi, si
aliquamin hoc argumento mihi lucem accenderis. Ga. Diu est, quod
nobis meditationes tuas de motu promitds tempus est ut satisfacias
expectationi nostrae, nisi arculaetuas qua chartas recondis, vim a nobis
adhiberi mavis. P<ï. Reperietis in ea pro thesauro, quod ajunt, car-
bones pro elaboratis operibus schedas sparsas, et subitanearum medi-
tationum vestigia male expressa, et mémorise tantùm causa non nun-
quam servata. Quare si quid a me desiderabatis dignum vobis, dies mihi
5g8 PACÏDÏUSPHÏ~AI.ETHÏ
MATH., X~ tt. dicendus erat. Th. Post tot interpellationes paratum esse oportet
debitorem, nisi malum nomen audire veut. Ga. :Veritadsassequend~
causa socictas inter nos contracta est, actionem autem pro socio scis,
Pacidi, non ultra esse quam in id quod facere possis. Quantum autem
5 verso. possis, tute fidei committimus, ut agnoscas liberalita 1 tem nostram.
Scllicet contenti erimus solutione per partes; fac tantùm ne Charinum
studio ardentem frustra ad te adduxerimus. Ch. Ego amicorum
postulationibus preces meas jungo, nec absolutum opus, aut continuum
sermonem flagito, sed instructiones fortuite nascentes, ut sermonis
occasio tuÏerit ?~ Meministi, Pacidi, quid nobis saepëde
Socraticis Dialogis prasdicaveris quid obstat quominus nunc tandem
earum utilitatem exemple discamus, nisi forte Charinum infra Pha&do-
nem aut Alcibiadem ponis, quibus ille neque ingenio neque animis,
neque fortuna cedit. Pacid. Video vos meditatos atque instructos
venisse ad me circumveniendum; quid agam dum alius mecum lege
agit, alius precibus non minus valituris tarditatem meam expugnat. Fiat,
ut jubetis; permitto me voluntati vestras. Sed qualiscunque successus
erit, periculo vestro erit, neque enim illum aut sententüsme~s, (: quarum
in ea festinatione ne meminisse quidem satis possum :) aut Socrancae
methodo (quae meditatione opus habet) praejudicare volo; casterumres
6 recto. omnis ad te redit, Charine. J Ch. Quid ita? Pacid. Quia tute
te docebis, haec enim Socratica methodus est. C~. Qui possim
discere ab ignare ? Pacid. Disces à te nec ab ignare, plura enim scis,
quam quorum meministi. Ego tantùm reminiscendi eorum quaescis, et
inde ducendi quae nescis occasionem dabo, et ut Socrates ajebat, gravido
tibi atque parturienti obstetricio munere adero. C~. Grave est, quod
à me postulas, ut ignorantiam meam utcunque silendo tectam, prodam
sermone. Gall. Si Pacidio credimus, scientiam tuam ipse mirabere.
Ch. Quanquam magnus mihi sit autor Pacidius, praesentiortamen
est conscientiamei. Pacid. Nondum expertus es, Charine, quid per
te possis; tentanda aliquando fortuna est, ut scias ipse quanti tibi esse
debeas. T~< Age, Charine, permitte te nobis, neque intercede
diutius utilitati tu~ ac voluptati nostr~. Ch. Pareo vobis, quan-
quam periculo opinionis quam de me habere potuistis quantulacunque
i. Icifinitla copiedeLeibniz(f. 3ï-3z).
2. Dans le brouillon experientia.
PACtMUS PHILALETHI 5gQ
enim fuerit certe experimento adhuc amplius minuetur. Sed ingenui est, MATH., X, J 1.
MATH., X) pr<etcritam. Pô. Si mors mortuo pneterita est, viventi eut futura,
quemadmodum nascens nec nasciturus est nec natus. C~. Videtur.
Pa. Non ergo qui moritur vivit. Ch. Fateor. P~. Moriens
ergo nec mortuus est, nec vivus. C&. Concède. Pa. At videris
s
concessisse absurdum. C~. Nondum absurditatem [video] <~ ani-
madverto> P«. Nonne vita in certo aliquo consistit statu?–
C~. Haud dubie. Pa. Hic status aut existit aut non existit.
C~. Tertium nullum est. Pa. In quo non est hic status id vita
carere dicimus. Ch. Esto. P<ï. Nonne mortis momentum illud
8 recto. est, quo quis incipit 1 vita carere. Ch. Quidni. P~. Aut quo
desinit vitam habere. Ch. Perinde est. P~. Quaero an hoc
momento absit an adsit vita. C&. Video difficultatem neque enim
ratio est cur alterum prae altero dicam. Pa. Opus est ergo, ut neu-
trum dicas aut utrumque. Ch. Sed tute mihi exitum hune interclu-
sisti. Nam satis video, statum aUquem necessariô adesse aut abesse,
neque simul et adesse et abesse, vel nec adesse nec abesse. –P~. Quid
ergo? Ch. Quid? nisi me hxrere. Pa. Quid si ego quoque?
Gall. Siccine nos deseris, Pacidi. Pa. Saepefassus sum magnas esse
circa principia difficultates. Gall. Cur nos in locum tam lubricum
duxisti, si labantes sustentare non posses. Pa. Sed tanti erat agnos-
cere difficultatem. The. Si te novi, Pacidi, non utique quievisti
antequam tibi satisfaceres, neque enim in hase hodie primum incidisti
quare tempus est ut sententiam <; tuam > nobis edisseras. Pac. Si
vobis obsequar, amici in portu naufragium fecero <; nondum pro-
vectus in plenum mare. ~> 1~. Quid ita. Pa. Quia methodi
Socraticae leges violavero, qua primum die eam, vobis hortantibus,
8 verso. attentavi. The. Id noiim J equidem. Pa. Quare sententiam
meam desiderare non debes. Charini est hortante me invenire veritatem,
non a me quasrerc inventam. Neque enim illi fructum methodi, aut
successus voluptatem invidere debemus. G~. Fac obsecro ut
gustare incipiamus quos narras fructus. Pa. Tentabo atque ita porro
quaeram die mihi, Charine, putasne aliquos esse mortuos, qui vixerant.
Ch. Certum hoc est, quicquid argutemur. Pa. Desiitne ali'
quando vita? Ch. Desiit. Pa. Ergone aliquod ultimum vitae
i. Correctionau crayon.
PACÏMUSPHÏLAMTHÏ 6ot
X, Iï.
MATH., ï. enim <; alioqui > viris in nature inquisitione, et experimentorum luce
versatis hacc aut inepta aut certe inutilia videri; sed acquiesces opinor,
ubi consideraveris; cum de principiis agitur nihil parvum debere videri.
Ga. Non sum adeb à rebus abstractis alienus, ut non agnoscam,
tenuia omnium scientiarum initia esse, velut stamina prima telœ majoris.
o. j Sed cum sciam solere te paulatim viam ad majora moliri, prasgustum
10 recto.
MATt! X) Il. C&. Et ultima cente –jsima CB pari jure non facit propinquum, nisi
t2 recto. ob novissimum sui B. Pa. Novissimum autem nonne minimum
est? C~. Minimum utique, nam si non esset <; minimum >
aliquid ab eo rescindi posset, salvo eo quod propinquitatem facit.
<; Pone enim novissimum illud ipsius CB non esse minimum B sed
rectam DE > non per se sed ob aliam sui partem <~ adhuc mino-
rem EB > faciet ex propinquo non propinquum. Pa. Habemus
ergo <~ vel nihil esse per quod quid propriè ac per se fiat propin-
quum vel > minimi adjectione aut detractione aliquid fieri ex pro-
pinquo non propinquum, adeoque minima esse in rebus. Jam mini-
mum in locopotestpe alio quam minimo temporis absoivi?– Char.
Non potest alioquin pars ejus temporis partem loci absolveret, minimi
autem pars nulla est. Pa. Rursus ergo patet statum mutationis in
pra~scnti exemplo (a longinquitate ad propinquitatem) momentaneum
esse. C~. Esto. Pa. Redit ergo difficultas prior, ultimone
momento status prioris an primo posterioris ascribi debeat status muta-
ï2 verso. tionis. Ch. Videor tandem mihi exitum reperisse. Dicam enim
componi ex utroque <~ et licet momentaneus dici soleat, duo tamen
momenta continere > quemadmodum locus contactus, <; qui in
puncto esse dicitur >, utrumque corporum se tangentium extremum
continet. Pa. < Rectè dixisti, et superioribus tuis congruenter
neque ita > [Nihiî] habeo quod objiciam huic sententix tme. Ch.
Mutationem ergo nuper proscriptam velut postliminio reduximus in
naturam. Pa. Modo teneamus < esse contactum vel aggregatum
duorum statuum oppositorum, non verô ;> esse entis genus à qualitate
sive statu ipso distinctum, neque <~ adeo esse ;> statum medium, sive
transitum a Potentia ad actum vel a privatione ad ~brmam <; quemad-
modum vulgo philosophi mutationem et motum concipere videntur >.
C~. Jam ergo mihi per-
missum erit, Motum definire
mutationem. Pa. Ergo
fateri debes motum '< cor-
poris ut GH ex ABvel iGiH
versus EF vel 3G3H > esse compositum ex novissimo momento exis-
tent!~ in ïoco < AB > a quo fit < motus >, et primo momento
exiscenti~ in loco proximo ad quem fit motus corporis. Q~tcso jam,
PACIDIUS PHILALETHI 6o5
Charine, désigna mihi locum proximum in quem fit. Ch. Designabo MATH., X, Ït.
tibi quemlibet CD < vel 2G2H >. Pa. At ego non qu&mlibet,
sed proximum quasro. Ch. Satis video ut proximus sit inter-
vallum AC debere minimum esse. Pa~. Aut necesse est
mobile de loco A.B. in locum. EF. ire per saltum, ita ut non
eat per locos intermedios (verbi gratia CD) omnes. Ch.
Quod impossibile est. j 1 Pa. Ita sane videtur. sed quaeso ï3 recto.
MATH.~ X, 1 vel non foret medio tempore (quippe quod in minimo nullum est) in
loco medio < ut L > inter A et C, vel simul uno momento foret in
omnibus locis intcrmediis. Q~a&omnia absurda videntur. P~. Optima
est ratiocinatio tua sed in rem meam. Ch. Quid ita. P<x. Saltem
enim motum durante tempore N0 per spatium LC. continuum nullisque
amplius quietulis interruptum fatebere. Atque ita redisti ad id quod
declinaveras. Ch. Non possum id diffiteri nam si alias rursus quie-
tulas introducerem, rediret tantùm quaestio<; eadem > et tametsi inde-
finite progrederer subdividendo ac quietulas <( indefinite > exiguas
!<t verso. atque indesignabiles, motulis ejusdem naturae miscerem, opus tamen) et
tempusculis atque lineolis foret, restarentque eaedem semper ratiocina-
tiones. Nam quies semper plus quam momentanea <~ foret, alioqui
quies non foret; ergo et motus non momentanei, alioqui eorum aggre-
gatum ad aggregatum > quietularum collatum nullam haberet rationem
designabilem, ac proinde aut nullus foret corporis progressus, aut, quales
vitavimus, saltus. Pa. Gaudeo, Charine, me sagacitate ingenii tui
magna laboris parte levari, haseeùim omnia mihi probanda erant. Unum
addo, admisso semel aliquo motu continuo quietes interspersas ei usui
non servire, cui eas destinârant autores sui, namilli caperenon potuerunt
quomodo motus unus alio celerior esse possit, sine quiete interspersa.
Si enim corpus A feratur motu continuo per tempus non minimum
utcunque exiguum, ostendam motus inaequa-
Ut~tem oriri sine quiete interspersa. Si enim
corpus A feratur motu continuo ex. d in e,
utique radium cfd aget in cge, motu etiam
continuo, ac proinde celerior erit motus radii
t5 recto. in puncto d. percurrente arcum dhe, quam
in puncto f. percurrente arcum Ch.
Manifestum id quidem. Pa. Motu jam continuo admisso vide
quae consequantur. Ch. Quasnam obsecro? Pa. Quod nunc
movetur estne adhuc in loco, à quo movetur? Ch. Non opiner,
alioqui pari jure foret et in loco ad quem tendit ac proinde in duobus
locis siniul. P~. Jam ergo locum aliquem deseruit. Ch.
Eum scilicet à quo venit. Pa. Deserere autem non potuit sine
motu. Ch. Fateor. Pa. Ergo quicquid movetur jam antè
motum est. Ch. Mira conclusio. Pa. Eodem argumento
PAC!MUS PHtLALETHÏ 6oy
concludetur et quod movetur adhuc motum iri. C~. Fateor, nam ]MATH., X, u.
quod movetur, nondum est in loco m quo erit non potest autem
ad eum venire nisi adhuc moveatur. Ergo quicquid movetur, adhuc
movebitur. Pa. Sed inde sequitur, motum esse sternum, ac neque
incipere neque finire. Ga. Hoc Aristoteles tibi concedet, et qui hoc
argumentum tractavit Proclus. ) T~. Vitanda haec conclusio est. t5 verso.
Pa. Utique vitanda, sed si quis eam verè absurdam < non putet, eum
simili argumento ad absurdum > evideos adigemus, si pro motu inde-
finito, adhibeamus aliquam speciem motus aut gradum, ut si corpus
corpori continué appropinquet, demonstrabitur eodem argumento semper
appropinquisse et semper appropinquaturum esse, quod absurdum est
nam corpus. A motu ab i ad 2 appropin-
quat puncto B sed si ultra procedat a
2 ad 3. tunc non amplius ei propinquius
reddetur <; sed ab eo recedet >.
C~. Videtur et mihi idem argumentum adhiberi posse nam quod
appropinquat, non amplius est in loco remotiore ex quo appropin-
quat ergo jam eum deseruit deserere autem locum remotiorem
< (nec tendere ad aequè vel magis remotum) > est appropinquare.
idem nondum < adhuc > est in loco propiore versus quem appro-
pinquando tendit, ergo adhuc in eum veniet; venire autem in locum
propiorem est appropinquare, ergo adhuc appropinquabit. Ergo appro-
pinquatio quoque aeternasive initii atque finis expers erit, quod absur- 16 recto.
dum esse in confesso est. Pa. Sed quid respondemus hase enim
ratiocinatiovidetur omnem nobis evertere motum. C~. Confugiam
ex hac tempestate ad portum jam aliquoties salutarem. Pa. Nactus
aliquid mihi videris, Charine, quo confidas argumenti vim eludi posse.
Ch. Judicium penes vos esto; si vera superiùs constituimus, negan-
dum est veram atque admittendam esse propositionem hanc CoRpus
ALiouoDNUNCMOVETUR. Si quidem ipsum, nunc, sumitur pro momento,
quoniam nullum est momentum transitus sive medii status, in quo dici
possitcorpus moveri, sive locum mutare, nam eo momento nequeforet
in loco quem mutat, nequenon foret, quemadmodum ostendisti prasterea
aut in nullo foret loco aut in duobus, eo scilicet quem deserit et quem
acquirit, quod forte non minus absurdum quam quod tu ostendisti 1 ï6 verso.
< simul > esse et non esse aliquo in statu. Evitantur Mta,si, ut te pro-
608 pACÏMCSPHït.At.ETm
MATH., X,tï. t bante cœpimus, motutn esse dicamus statum compositum ex ultimo
momento existendi in loco aliquo, et primo momento non existendiin
eodem sed in alio proximo. Non ergo aliud erit motus pr~sens quam
aggregatum duarum existentiarum momentanearum in duobus locis
proximis, nec dici poterit ~M~caliquid moveri,nisi ipsum nunc duorum
proximorum momentorum summam sive duorum temporum < di6e-
rentes status habentium > contactum interpretemur. Pa. Fateor
me quoque nullum alium videre portum, in quem nos recipiamus sed
vereor tamen ut tuta satis statio sit quo loco anchoram tu jecisti.
Ga. Ubi tandem consistemus, si hinc quoque peUimur? Pa. Natura
rerum viam inveniet; cemo unquam à recta ratione deceptus est.
ï~ recto. 77~. Multa hodie audivi praeter opini-}onem meam, et res quas arbi-
trabar clarissimas tam subito tenebris involutas sum miratus. Sed facile
agnosco nostram hanc esse culpam, < non tuam >, neque a philoso-
phia res certas dubias reddi, sed a nobis incerta pro certis arrepta esse,
quod agnoscere primus utique gradus est ad scientiam solidam atque
imposterum inconcussam. Pa. Gaudeo cum viris prudentibus mihi
negotium esse, nam vulgus nos otio abuti diceret; sed tanti est arcere
profanos à philosophie sacris. Nunc sumtam à nobis notionem motus
excutiamus, ut pateat an in ea quiescere liceat. Ais, Charine, nihil aliud
esse motum quàm aggregatum existentiarum momentanearum alicujus
rei in locis proximis duobus. Ch. Ita certè ajo. Pa. Redeamus
ad figuram < supra. > sit mobile. G. cujus loca duo proxima A. et
C. quorum intervallum debet esse nullum, sive minimum; sive, quod
idem est, talia esse debent purcta, A.C. < ut nullum inter ipsa sumi
]possit punctum, sive ut si duo ~> adessent Corpora KA, BC,
ea se
ïy verso. tangerent extremis A.C. Motus ergo nunc est aggregatum duarum
1
existentiarum rei G. in duobus punctis A.C. proximis, duobus momentis
4
etiam proximis. Ch. Ita condusum est. Pa. Si jam continuus
est aliquamdiu motus, sine intercedente quiete, per aliquod spatium
tempusque, < tune > sequitur, id spatium componi non nisi ex punctis
et tempus non nisi ex momentis. Ch. Velim id clarius ostendas.
P~. Si motus praesensest aggregatum duarum existentiarum, erit conti-
nuatus plurium. Nam continuum sumsimus atque uniformem. Existent~
autem diverssediversorum sunt momentorum atque punctorum, et toto
sunt
tempore atque loco durantibus non nisi alise atque alias existcntiae
MCHMCSMHt.ALETH! 6o?
<~ sese immédiate sequentes ~> ergo non nisi momenta atque puncta MATH., X,
<( se immediate sequentia in tempore ac loco erunt > C~. Etsi
vim argumenti subagnoscam,penitùs tamen intelligam ex figura. P~.
Sit mobile punctum G<id nunc movetur ex A in C sive duobus momentis
proximis,N. 0. est in duobus spatii punctis proximis A.C. nempe primo
momento N. in primo puncto A. secundo momento 0 in secundo t8 recto.
puncto C ex concessis. Quemadmodum autem puncto A proximum in
spatio sumsimus punctum C et momento N. < proximum momentum
0. > ita puncto C. proximum sumi poterit punctum E, et momento
0 proximum S. C~. Haud dubie, neque enim ob motus, loci, tem-
poris M~nM~~w, ulla ratio pro uno potius quam pro alio inveniri
potest< cum corpus de puncto non nisi in punctum proximum momento
etiam proxime semper sequente, progredi possit. ~> Pa. Quoniam
ergo motus non nisi diversarum existentiarum < per momenta punc-
taque aggregatum est, et aeque continuus est ac spatium tempusque,
ideo etiam ubique in spatio puncta, et in tempore momenta sese imme-
diate sequentur, ea ipsa scilicet in qua motus continua successioneincidit,
ideô > tempus non nisi momentorum < et spatium non nisi puncto-
rum > aggregatum erit. Ch. Fateor. F~. Et, si quid aliud in
tempore aut spatio occurreret, id a mobili transmitti non posset, pone
enim C ab E intervallo aliquo abesse CE. quomodo id à mobili transi-
bitur, nisi aut in puncta resolvatur proxima sibi, aut saltus recipiamus a
vobis declinatos, quo mobile spatium aliquod momento transmittit; ita i8 verso.
ut non successive per omnia media transeat; nam dicere intervallum B
transmitti tempore OP, nihil est dicere cum distinctè explicare necesse
sit, quod momento quolibet ut S ac puncto quolibet < ut E inter ~>
duo extrema OP, vel C et B assignabilifiat quoniam constat aliud semper
atque aliud fieri aliudque momentum ad aliud referri punctum aut quietes
interspersas < (quas inutiles supra ostendi) > et saltus admittendos
esse quibus fiat ut mobile pluribus momentis haereat in uno puncto, et
vicissim plura puncta absolvat uno momento. Ch. Concedamus tibi
spatium non nisi punctorum ac tempus non nisi momentorum esse
aggregatum quid inde mali times? P~. Si haec admittitis, omnes
in vos uno agmine incurrent difficultates qua: de continui compositione
feruntur famoso labyrinthi nomine insignes. Ch. Haseprsefatioetiam
eminus terrorem incutere potest. 1 Tb. Non poteramus ergo pene" to recto.
DELEIBNIZ.
ïNÉDrrS 39
6ï0 PACMMUS PHtï.ALETHt
M, X, tt.
nalis ïequipollens, id est cujus ordinal sit rationalis posita abscissaratio- MATH., t
MATH., X, tt. dum, fixum extra vasis cen:runl jamque materia liquida agitetur seu
ûuat erit motus ejus celerior in g. quam in c. et in e quam in tan-
tundem enim matenae transit per g quantum per e vel per f. minor
autem est locus quam et quam necesse est ergo loci pan~itas
celeritate motus pensetur. C~. H~ecmanifesta sunt necesse est
enim quod per e transit, supplere
av debere id quodjt per f.1 transit,-1 quia vas
plenum esse posuimus et vicissim debere sup-
pleri ab eo quod a g venit. P<ï. Hinc sequitur
cum pro < punctis ~>j~ atm ubilibet puncta
assumi queant, et par ubique ratio sit, materiam
liquidam actu divisam esse ubique, neque in
linea ullum assumi posse punctum quin
motus gradu proprio agitetur, < à velocitate
cujuslibet alterius differente, > ac proinde a
24 recto. <; quolibet alio assignabili erit > actu separatum. C~. Faten-
dum hoc est, posito materiam esse perfectè liquidam et vas plenum.
Pa. Hinc videtur sequi materiam divisam esse in puncta divisa
est enim in omnes partes possibiles ac proinde in minimas. Ergo
corpus et spatium ex punctis componentur. C&. Qcid hîc Cartesius?
Pa. Contentus dixisse materiam actu dividi in partes minores omni-
bus quae a nobis intelligi possunt, monet non esse neganda, quse demon-
strata putat tametsi finita mens nostra non capiat quomodo fiant. <; Sed
aliud est explicare quomodo quid fiat, aliud satisfacere objectioni et evi-
tare absurditatem. C~. Debuisset utique explicare quomodo sic
materia non resolvatur > in pulverem <; ut ita dicam > ex punctis
constantem, cum nullum punctum nulli cohaerens relinqui pateat singula
<( enim per se movebuntur > motu differente à motu alterius cujus-
cunque. Ga. Si huc usque produxisset ratiocinationem, <; fortasse >
recognovisset sententiam suam difficultatibus illis premi, <; coactus
fuisset utique respondere difficultati. Gall. Sed quid nos dicemus >
2~ verso. quibus laborat compositio continui ex punctis? <; Ch. Poterimus
negare liquidum perfectum seu corpus ubique flexile dari. Pa. Multum
interest inter liquidum perfectum et corpus ubique flexile; ego neque
atomos <( Gassendi ~> admitto seu corpus perfcctè solidum, neque
materiam subtilem Cartesii seu corpus perfectè fluidum; corpus tamen
ubique flexile adeo non nego, ut putem omne corpus tale esse; quas alias
PACIDIUS PHILALETHI 6<5
demonstrabo. Posito corpore perfecte fluido negari non potest divisio tMATH.,X,<t.
summa sive in minima; at corpus ubique quidem flexile sed non sine
resistentia quadam eaque icœquali, habet partes cohaercntesadhuc, licet
variè diductas et complicatas, ac proinde divisio continui non conside-
randa ut arenas in grana, sed ut charte vel tunicae in plicas, itaque licet
plicasnumero infinito, aliae aliis minores fiant, non ideb corpus unquam
in puncta seu minima dissolvetur. Habet autem omne liquidum aliquid
tenacitatis, itaque licet in partes divellatur, tamen non omnes partes par-
tium iterum divelluntur, < sed aliquando ~> tantum figurantur, et trans-
formantur; atque ita non fit dissolutio in puncta usque, licet quodlibet
punctum à quolibet motu differat. Quemadmodum si tunicam, plicis in
infinitum multiplicatis, ita signari ponamus ut nulla sit plica tam parva,
quin nova plica subdividatur atque ita nullum punctum in tunica assi-
gnabile erit, quin diverso à vicinis motu cieatur, non tamen ab lis divel-
letur, neque dici poterit tunicam in puncta usque resolutam esse, sed
plicse licet aliaealiis in infinitum minores, semper extensa sunt corpora,
et puncta nunquam partes fiunt, sed semper extrema tantum manent.
Th. Divinè ista mihi dicta videntur, et mirifica haec a plicis compa-
ratio est. Pa. Gaudeo vobis sententiam meam probari, quam alias
uberius exponam, nam à controversia de liquide et solido, vacuo et
pleno > verse et certae de natura rerum <~ Hypotheseos > constitutio
pendet, < quas ego quaestiones > demonstratione dirimere <~ mihi
posse videor, quod alterius loci temporisque est. Gall. Speramus te
nobis tam praeclarascogitationes non negaturum eaque conditione tibi
praesentemejus materiae tractationem remittimus. >- Pa. Vestra 1 25 recto.
ergo venia in viam redeo. Scis, Charine, non frustra nos hue digressos.
Ch. Scilicet conclusimus continuum neque in puncta dissolvi posse,
neque ex ipsis constare, neque certum ac determinatum esse numerum
assignabiliumin eo punctorum. P~. Ergo, mi Charine, motus quoque
continuus < uniformis > nullus est, quo scilicet corpus spatium aliquod
utcunque exiguum tempore aliquo transmittat. Demonstravimus enim
mutationem esse duarum existentiarum quibus corpus duobus proximis
momentis in duobus proximis punctis est aggregatum, adeoque < conti"
nuando motum multiplicabimus tantum haec aggregata; ergo si conti-
nuata hac mutatione spatium tempore > absolvitur, spatium ex punctis,
tempus ex momentis, componi. Ch. Non possum negare, posito
6t6 PACÏMUS
PHILALHTHI
MATH.,X,tî. motu continuo < uniformi > et stabilita quam dixisti mutationis
notione componi Continuum ex punctis. Nam durante motu, ut uni
puncto atque momento aliud proximum sumsimus <; ita nulla ratio est
cur non et huic secundo aliud tertium proximum assumamus; > cumque
s~ verso. hoc modo pergendo tandem spatium, tempusque absolvatur; utique 1 ex
punctis momentisve <~ sibi immediatis ~> constabunt. Pa. At.con-
stare ex illis non posse, est, credo, a nobis demonstratum. C~.
Concedendum est ergo, quicquid tergiversemur, motum continuum quo
mobile aliquo temporis tractu aliquem locum successivesine quiete inter-
cedente <( uniformiter > transmittat impossibilem esse. Pa.
Constat tamen locum a mobili transmitti, sive aliquem esse motum.
C~~M. Hoc utique experimur neque enim nostrum est sensum ndem
in dubium vocare, et de veritate motus dubitare. Pa. Atqui mobile
locum durante quiete non transmittit. <; Ch. Non certe. Pa.
Et > inter duas quietes ne ulla quidem motus continui portio quantu
locunque tempore intercedit <; alioqui de eo redirent priores difficul-
tates. Ergo vel nil nisi quies erit, vel nec corpus omnino progredietur,
sublatusque erit motus e natura; vel inter quietes interponetur motus
instantaneus per saltum, ita ut corpus quod aliquandiu quievit in hoc
loco usque ad hoc momentum, proximo momento existere et quiescere
incipiat in loco aliquo dissito, ita ut non transierit per loca intermedia >.
Ch. Jam agnosco quo me adigas et vix tandem prascipitio vicinus
periculum video. Effecistiprasstigiistuis, unum ut reliquum sit, corpus
scilicet à loco in locum per saltum transire, quemadniodum si ego uno
statim momento Romam transferrer quoniam enim multum est tempus
26 recto. quo < motus continuus > duret, sequitur punctum mobile E [ ubi
fuerit in loco A per tempus MN. transferri in locum B momento N.
ibique permanere tempore NP. quo finito rursus momento P. transsiliat
in C. unde sequi videtur uno momento N. punctum mobile esse simul
in toto loco AB quemadmodum idem punctum E vicissimtoto tempore
M sive N. est in uno puncto A. Sed vide an non absurdum sit idem
corpus simul in pluribus locis esse. Pa. < Qui saltum hune admit-
tent, non illud volent momento utriusque temporis communi N corpus
esse in pluribus locis; reciderent enim in difficultates superiores, si ali°
Ï. Pour MM~MMtM.
PACIMUS PHILALETHI 617
MATH.,X, iacis, Charme, quod huic senienthc resistis, qu~ pugnat cum pulchritu.
27 recto. ). dine rerum et sapientia DEi. Alioqui perinde esset ac si DEus incon-
gruitates quasdam, quas in natura scilicet evitare non poterat, tegere
tantùm nobis ac dissimulare voluisset, transferendo scilicet illas in minu-
tiora rerum, ubi animadverti non possint. Sed vides ipse, ut fortius
adhuc stringam, ubicunque posuimus hune saltum fieri, ibi eodem modo
eum potuisse declinari, nam eo jure quo nos contendimus, saltum illum
contingere non apud nos, sed apud minutiora quidam corpora, eodem
jure eadem minutiora corpora, si ratiocinari de his rebus fingerentur,
eandem inconcinnitatem ad minora adhuc relegarent quod rationi etiam
consentaneum est, nam cum eligendi potestas est, utique sapiens
minorem potiùs inconcinnitatem eliget, itaque jure dicent animalcula
illa, in minoribus potius hune saltum debuisse evenire quàm apud se.
Sed cum minora alia qu~cunque eodem argumento uti possint, patet
saltus istos semper ad minora ac minora piopelli et nusquam consistere
posse in natura rerum. Nec refert quod corpuscula illa forte non sint
ratione prxdita, neque enim hîc quaeritur quid corpora pro se dicere
possint, sed quid DEus omnium remunerator dicere possit pro ipsis, non
enim tam aliis satisfacere quaerit qùam sibi. Denique, < quod rem
omnem conficit >, nihil sine ratione facit sapientissimus rerum autor;
nulla autem ratio est, cur huic potius quam illi corpusculorum gradui
saltus illi miraculosi ascribantur, nisi atomos scilicet admittamus, seu
corpora ita firma ut nullam subdivisionem nullumve flexum patiantur
<~ his enim prêter summas soliditatis miraculum < (nam sine extraor-
dinario quodam DEi concursu explicari non potest) > hoc novum
miraculum saliendide loco in locum omissis intermediis non incommodè
tribuemus. sed talia ego corpora > in natura esse non puto; eo ipso
cur
plané argumento, quo hos saltus excludo, nulla enim ratio est,
DEus hic stiterit opincem manum, harumque solarum crcaturarum inte'
riora sine aliarum crcaturarum varietate <( velut torpentia et mortua >
reliquerit. Et perfectOsi corpuscula atoma ipsa aut atomis vicina sensu
ac ratione pra~dita fingerentur, non nisi inconcinnitates ac < quoti-
diana > miracula sese oner~ent, legesque naturae sapientis, quas
ac<:u'='
aliquando exponemus, minime observarentur. Sed de Atoniis alias
ratiùs dicemus, nunc satis sit saltus utcunque '< ita > refutâsse, ut
appareat declinandos esse, si quidem vitari possint. T~. Sed hoc
PACINUS PHILALETHI 619
opus, hic labor est, <; ita enim tute nos implicuisti, ut exitum non MATH.,X,
tt.
ï t.
MATH.~ X, 1 Pa. Eleganter profecto, Channe, summam collationis nostr~
28 recto.
complexus es. Videamus ergo an uspiam resisti possit. C&. Quo
rectius omma expendam, figuras adhibebo, et superiores positioncs nos-
tras ad eas exigam. Sit mobile punctum E, quod momento M sit in
loco A, et momento R in loco C. nec ullum assumi punctum
possit
ut B in quo non aliquo medii
temporis momento ut P. fuerit,
ut scilicet saltus vîtetur. Pro certo
etiam habeo, quod à te demon-
stratum est, Pacidi, in ipso mo-
mento ut P nullam fieri muta-
tionem, alioqui simul contradic-
III
tona essent vera itaque si momento P. ipsum mobile 1.1
est in loco B, et
contingere debet matatio < utique >, nihil aliud asseri potest, quàm
momento proximc Q fore in puncto proximo D, ac duas lineas AB.CD
se attingere in puncds diversis,illam puncto B, hanc puncto D;
eodemque
modo duo tempora MP.RQ se attingere instantibus duobus, illud ins-
tanti P, hoc instanti Q. Quemadmodum duse sphasr~ se
tangunt duobus
diversis punctis, qu~ simul quidem sunt, unum tamen non sunt. Si jam
in loco, tempore et motu uniformitatem admittamus, necessarib
quod de
uno puncto B et uno instanti P diximus dicendum erit de quolibet alio
puncto, et quolibet alio instanti. Itaque quod diximus de puncto B dicen-
dum erit et de puncto D. adeoque uti punctum B excipitur immédiate
puncto D, ita punctum D excipietur alio immediato puncto, et hoc
rursus alio, usque ad C, adeoque linea componetur ex punctis,
quoniam
mobile singula h~c puncta sibi condnuë immediata transeundo lineam
percurret. Lineam autem ex punctis componi absurdum esse demonstra-
tum est. Quoniam autem negari non potest uniformitas in loco et tem-
pore per se consideratis, superest ergo ut negetur in ipso motu. Et
inprimis negandum est, uti puncto B sumtum est punctum immediatum
D, ita puncto D sumi posse aliud punctum immediatum. Pa. Sed
quo jure id negas, cum nulla sit in linea uniformi <~ condnua > pRB-
rogativa unius puncti praealtero? Ch. At nobis hic sermo non est de
linea aliqua uniformi <; continua ;> in qua duo ejusmodi puncta sibi
immediata B et D ne sumi quidem potuissent, sed de linea AC jam actu
in partes secta a natura, quia ponimus mutationem ita factam, ut uno
PACIDIUS PHILALETHI 62! t
momento existeret mobile in unius ejus partis AB extremo B, et altero \!ATH., X, tt.
MATH.,X. t!. cum inanité parvae quoque aliœ aliis minores assumi possint in inuni-
tum, rursus non potest ratio reddi cur aÏiae prae aliis assumantur; nihil
autem fit sine ratione '.] C~. Quid < ergo > si dicemus Motum
mobilis actu esse divisum in infinitos alios motus <( inter se diverses >
neque per ullum temporis tractum eundem perseverare <( atque unifor-
mem. ~> Pa. Rectè profectô, et vides ipse hoc unum superesse,
sed et rationi consentaneum id est, nullum enim corpus est, quod non
quolibet momento aliquam passionem subeat a vicinis. C~. Itaque
jam divisionis ac difformitatis causam habemus, et quomodo hoc potiùs
quàm illo modo instituatur divisio punctaque assignentur explicare
possumus. [P~.] Tota res ergo eô redit quolibet momento quod actu
assignatur dicemus mobile in novo puncto esse. Et momenta quidem
atque puncta assignari infinita, sed nunquam in eadem linea immediata
2Q recto. sibi plura duobus, neque 1 enimindivisibilia aliud quam terminos esse
Pa. < Euge nunc demum mihi spem exitûs facis. Illud tamen
vide. > si indivisibilia sunt termini tantùm, erunt et momenta tantùm
termini temporis. Cha. Ita sanè. Pa. Est ergo aliud quiddam
in tempore quam momentum, id vero cum nulle momento sit, non erit.
< Nunquam enim aliud quam momentum existit. > C~. Tempus
ipsum aliquando esse aut non esse dici non debet, alioqui tempore tem-
poris opus esset. Neque dico aliud in tempore esse quam partes tem-
poris, quaE etiam tempora sunt, et earum terminos. Pa!. Omnem
mihi objiciendi materiam ademisti. Ch. Quàm gaudeo. Pa. Sed
operx pretium erit considerare materiae temporis et motus harmoniam.
Itaque sic sentio nullam esse portionem matériau quas non in plures
partes actu sit divisa, itaque nullum corpus esse tam exiguum in quo non
sit infinitarum creaturarum mundus. Similiter nullam esse temporis par-
tem in qua non cuilibet corporis parti vel puncto aliqua obtingat mutatio
vel motus. Nullum itaque motum eundem durare, per spatium tempusve
utcumque exiguum; iuque ut corpus ita et spatium et tempus actu in
infinitum subdivisa erunt. Neque ullum est momentum temporis quod
non actu assignetur, aut quo mutatio non contingat, id est quod non sit
finis veteris aut initium novi statûs in corpore quovis; non ideo tamen PMATH.,X, H.t
(loc.cit.).Cf.
aété citépar GERHARDT
ï. Cepassage(depuisnullamesseportionem)
PHIL.,VIH,7 verso.
62~ .1 PACtMUSPHïLALETHt
MATH., X, Il. fertur, non est ipsum corpus, sed causa < superior > quae agendo
non mutatur, quam dicimus DEum. Unde patet corpus ne continuare
quidem sponte motum posse; sed
continué indigere impulsu DEi, qui
tamen constanter et pro sua summa
sapienda certis legibus agit
C~. At quomodo,quaeso,transfer-
tur corpus ex puncto B in corpus D, postquam momentum transitionisseu
status medii sustulimus? Pa. Hoc non puto explicari posse meliùs
q uam si dicamus corpus E extingui quodammodo et annihilari in B,
creari verô denuô ac resuscitariin D. quod posses novo sed pulcherrimo
v ocabulo appellare trans-creationem < Et hic sanè est quasi saltus
quidam ex sphaerauna B in alteram D, non tamen qualem supra refuta-
vimus, quia hse duaesphaeraenon distant. > Atque hoc est illud denique
cuj uscausatot machinasrationum admovi, ut scilicetvos adigeremdenique
ad agnoscendam tanti momenti veritatem. Unum addo, non esse quôd
vos turbet transcreatio, nam dicere rem hic existere cessare, illic autem
existere incipere, sublato transitu seu statu intermedio, est idem dicere,
ac illic annihilari illic resuscitari. Ac si unus simpliciter dicat rem esse
desinere in statu priori et nunc incipere esse in alio, alius ver6 dicat
annihilari in statu priori, resuscitari in posteriore, utrumlibet admittas,
nullum in ipsa re discrimen notari potest, sed tantum in eo quod prior
causam dissimulat, posterior exprimit. Nulla autem causa intelligi
potest cur res quae in aliquo statu esse cessavit, in alio esse incipiat
(sublato quippe transitu), nisi substantia quaedam permanens qux et
destruxit primum et produxit novum, quoniam sequens status ex prae-
cedente utique necessariô non sequitur. 7~. Hinc mirificè confir-
matur
MATH.,X, <ï rebus sensibilibus suetum, qui nunquam hactenus tota mea vita aut
expertus aut etiam suspicatus sum, in rebus abstractis et ab imagina-
tione remotis claras usque adeo atque firmas demonstrationes fieri posse.
Equidem longe alia ab hoc congressu expectabam, scilicet motuum
leges, et mechanicas potentiarum rationes non contemtu talium, quae
nunc audivi, sed ignoratione. Nunc vero nollem ista tota cum Algebra
atque Mechanica commutare, nec toto anno metaphysicae auditor esse
recusarem, Pacidio interrogante, usque adeb ille taediumsustulit, et arte
tractandi, et ipsarum magnitudine rerum. Ad Mechanica autem non nisi
cum illi tempus videbitur descendemus. Th. Agite, amici, fructus
hujus Meditationis bona fide gustemus. Ego quidem ex quo me ex
mundo reducem ad me recepi, nihil prius habui cultu DEI et cura
salutis, et consideratione aeternitatis.Nam si immortalis nobis anima est,
exigui momenti nobis videri debet ha&cpaucorum annorum vita, nisi
44 recto. quatenus effectussuos in futurum porrigere credibUeest. Itaque virtu-
tibus et sapientiae operam demus, veris ac duraturis animae bonis,
sapientia autem inprimis consistit in perfectissima naturae cognitione,
quam non esse tantum atque operari, sed et specialem omnium curam
habere, nec res tantum creasse ex nihilo, sed et creare quotidie atque
resuscitare quisquamne unquam tam luculenter demonstravit? Equidem
fateor exultasse me inteUecta vi harum ratiocinationum, atque philo-
sophiae gratulari, qu~etandem in gratiam reditura videtur cum pietate,
cum qua ei non culpa sua, sed hominum opinione et judiciis temerariis,
aut etiam expressionibus male consultis parum convenire videbatur.
Desinant itaque viri pii, ac gloriae divine zelo accensi, metuere aliquid à
ratione; modo dent operam ut rectam nanciscantur. Quin potius ita
habeant, ut quisque in vera philosophia provectior est, ita divinam
potentiam atque bonitatem magis agnoscere, neque aut à revelatione aut
ab iis quse miracula aut mysteria vocantur alienum esse, cum demons-
trare possit, vera quaedamac propria miracula quotidie in natura evenire;
cum nullum <~ enim > ex revelatis magis mirum ac sensibus pugnans
videatur, quam rem annihilari atque creari <~ aut in re finita partes actu
infinitas esse ~>. Philosophivicissim cessent omnia ad imaginationem ete
figuras referre, et nugarum atque imposturae postulare, quicquid cum
notionibus quibusdam crassis ac materialibus pugnat, quibus aliqui
totam rerum naturam circumscribi putant cum aspecturi sint, ubi
PACtNUS PHILALETHI 62~
r
rectè meditati fuerint', motum ipsum minimè imaginationi subjici et MATH.t X, 1
MATH.,XII, b. MATH.,XII, b.
Octobr.i68i.MethodusgeneraIisproDiophanteis.
MATH.,X! C. MATH.,XII, C.
i. Dans cet Index, on a intercalé les mots grecs au rang alphabétique qu'occu-
perait leur transcription latine. On a réuni les mots français aux mots latins qui en
sont la traduction; on a joint en général au verbe ses participes et à l'adjectif l'adverbe
et le substantif qui en dérivent (Ex. continuus, continuum). Enfin on a séparé les
divers sens d'un mot par des indications abrégées, qui sont (èbre), «Mf (omie),
«W~(métique), g-~bM(étrie), gramm(aire), /o~(ique), tM~A(ématique), phys (ique)t
soc (iologie).
63o INDEX NOMINUM ET RERUM
Adjunctum 434. 43$. 47!' $2$. 378, 398, 402, 407. 4i6, 427, $19.
Adulari 493'· 544. V. Universalis, Particularis.
Adverbium: 3$. 185, 244. 281, 282, 287, Agates 449.
289, 290, 3S3. 437-8. Agenda 160.
Advocatus: 213, 504. Agere, Agens 2$, 2 $6.
~dificium 223, 467- Agger 468.
~Eger, ~Egrotus 3, 4. Aggregatum 13. 14. 6o, 62, 220, 270,
JEGYPTUS, JE~ft:M: 2Y2, 223, 226, 343' 433, 438, $26, 527, 6og, 6ii, 615,
JEmulatio 493' 623.
~quabilis 489' AGRICOLA (Georgius) 447) 449'
~Equalis 47, 52, $6, 147. i$2, 187, 2$7, Agricultura 223, 526.
262, $oo, $46, 563, $64, 621. Aire v. Area.
~quaUtas 1, 152, $48. 'Axptësnx 212.
~Equatio 4$-49. 59-6i. 64, 65, 71, 94, Ala 457) 4~6.
98-14$, 148, 149, 171-173. 181, 233, Alatus 4~. 4!7.
24$, 247, 301-30$, 3iï, 349, 367, $$o, ALBIUS V. WHtTE.
$$8-$6o, $62, 563, $7i-$7$, $78, $79. Albus 489.
383, $8$. ALCIBIADES $98.
JEquicompositus $$8. ~~O~M!M v. PM<
274. ALEXANDER:
~quiformis 357, 362, 37$.
~EquIIaterum 84, $$8. Algebra 37, 43, $o, 94, 9$, 98, in,
JEquilibnum 21, 171, 402, $19. 112, 123, 124, 127, i39, i$$, 17$,
~Equtpollens 68, 284, 497. 181, 218, 223, 2$7, 330, 338, 343,
~Equipollentia 233, 261, 262, 327, 3$2, 348, 406, 419.429. $3i. 532, $$7-$63,
40$. 427, $90. $72, $80, $8i, 584, $8$, 626.
~quipoHers $7, 240, 263. Algebraicus 34, 3$, 107, 12$, 149, 164,
J?~M~o~MH~M~(~) 191, $i4t $19' 336, 3$o, 542, $$9, $71, 586.
JEqutvalens, JEquivalere $6, 66, n6, Algebrîsta 37, 148, 588.
240, 242,2$o, 274, 4o8, 421-423. 496. Algorithmus 107, 2$7.
497- Alimentum 46$.
~Equivocatio 119, 120, 131, i$7, 394. Aliquid l6o, 2$2-2$6, $12.
Aer 39, 40, i88, 441, 443, 486. Aliquotus $66, 610.
~Eranum 219, 417. AUegare $o$.
Aereus 4$6, 461. AMégone 179.
~stimatio $oo, $69, $70. AUœoptOtus 166.
JEstus 174. Alphabetum 48, ï6$, 220, 223, $32.
~Etemitas 213, 479, $23, 62$. 626. ~f~MW C~~tOMKW ~M~M~M~MM 430,
~Etemus 18, 22, 89,178,192, 212, 232, 43$.
402, 40$, 418, $19, $23, $97, 607. ALSTED: 330, 3 $4.
JEther 442. Alteratio 49o.
JE~~ 280. Alternare, Alternatio 48, 62$.
Afïabilis 492. Alternative 532, $$6-7. V. Calculus.
Affectare, Affectatus 492, 494. Altitudo $82.
AHectio 476, 490. Alumen 94, 224, 446.
Affeccus ï$i, 189,190, 330,3$3-4, $27, Alveus 442.
$$6. Amare 492, $i6.
Affirmare, Affirmatus 64, 70, 497- Amarus 488.
Affirmatio 43, 6$, 69. 76, yS, 8$, ïii, Amavitio, Amatuntio 289.
239. 2$4, 324, 381. Amb!gu!tas 72, 102-143, 338.
Affinnativus 16, 52, 59, 6i, 69, 8$, Ambiguus 99-143, 146, $74, 628.
112, ÏÏ3, 183, 193-202, 20$, 221, 238, Ambittts 439, 478. 479.
742, 262, 293, 3:8, 320, 321, 366, Ambra 44;.·
INDEX NOMINUM ET RERUM 63 1
Ambulatoire (point) 106, 11$, i2$-i29, Anima 3, 10, 12-16, i$3, ï82, 192,
133. 134. 212-213, 222, 226, 232, 4$0, $14, $1!,
~~tMMtM i$8, 160. $2ï-$23, $30, 626.
AMËRIQPE l8l. Animal 3, 13' ~4* i6, 4~* 4~~ 43 sqq*
Amiantl~us 447, 449. i$i, 165, 167.188,224,4$o, 4S4. 461,
Amictus 466, 467. 478, 49~' 526. V. Spiritus.
Amicus $01. Animalculum 617, 6i8.
Amor: $,8, i$7, $16, 627. Animalitas 389.
Amphibius 460. Animatus 13, 441, 4$o, $23.
Amphibole, Amphibolie: 120-122, i$7. Animositas 493.
Ampliare 497. Animus 40, 71, 73, 93, i6o, 169, 232,
AMSTELODAMUM $6l. 2$6, 627.
Anagogicus $$8, $87, $88. Annihilatio $23.
Analogia 174, 220, 377, 434. Annotatio $86.
Analogicus, Analogus 224, $22, 523. Annulus 48$.
Analysis 1, 2, 14, ï8, 20, 24, 32, 36, Annus $1, 219.
97, 98, 10~ in, 122-12$, 144, i$$~ Anomalia 36, 3 $3.·
i$9, 160, 170, 171,17$, i7S, 180, i8i, Anomia 67.
t84, 188-190, 21$, 2i8, 221, 231, 234, Anonymus $11.
241, 2$7, 272, 280, 284, 28$, 3iï, Ante 477.
336, 34i-3$ i, 3$~ 3$S, 377< 3~9, 400, Antecedens 2$3, 262, 324, 398, 401-403,
431, 44i, !ii, $i3, $i4, $i9, $~4, $42, $i8, 577.
$4$, $46, $$7-$6z, $72, $73, $79, $8o, Antenna 466.
$84, $8$, $88, $93. V. Synthesis, Spe- Antimonium 449.
ciosa. Antipathia 12.
Analysisdidactica 424. Antiquatus 480.
Analysis grammatica 3 $3.· Antiquitas 2$, 223, 22$, 244.
Analysis innnitorum 18. Antiquus 480.
Analysis logica 3 $3.· Antitypia 13.
Analysis situs 329, 546. Antlia 187, 465.
~H~tM 189, I9I. V. ARISTOTELES. Anus 463.
Analytica (ars) 167, i68, 219, 420. Apenre 484.
Analyticus $1, 97, io6, 109, 122, 143, Apex 583.
i44, 146, 148, i62, 16$, i68, 170, Aphoristicus $61.
i73,3$o, 3$i, 41$, $$7, $$9<$62, $63, Aphrotiitrum 446.
$72, $73, $8i-$83, 612,613, 628. Apodictica, Apodixis 34$, 346, 408.
Anatomc, Anatomia, Anatomicus 13, Apodus 4$$.·
i6i, 167, 224, 420, 478, $26, $96. ApoLLONius 144, 174) i8i, 182, .340,
Anchora 468. S~ !46.
Anciens v. Veteres. Apoplexia 16.
Angélus 20, 2l, 94, ï$9, 177, $90. A posteriori 17, 26, i$4, 163, i66, 329,
ANGICOURT (M. d') $7$. 400, 42ï, $i$, $6o.
ANGLIA 420. Apostolus 239.
~M~M $92. V. WHITE. Apparcntia 190, 226, 227.
Angulus 21, 97, 14$, 149, 152, 349, AppeUarc $o$.
477, 48$, 489, $34, $49' $$~' $61, Appellativus 433.·
582, $87. Appetitus 12-14, 491, $28.
Angustus 476. Appositivus 27$.
Nous ne tenons pas compte des passages oit ~)<< /~owo, etc., sont employés
comme exemples de termes logiques.
633 INDEX NOMINUM ET RERFM
82, 83, 87~0, 18;, 189, 20), 204, 229, Filum 34, 73~ 217, 219, 336, 337, 345,
F
230, 235, 2~9, 2$4, 2$$, 259-263, 328, 3 $1,420, 434, 466.
363-36!, 368-374, 377. 386, 387, 39?. JF~MM cogitandi 335, 420.
397' 398, 401, 421, 422, $ï8; (~M~.) F
Finire 474'
137, 138, i!4, $66; (crimen falsi) F
Finis 7, 13, 14, 37, 2$6, 472, 527, $73.
$06. V. Causa, Medium.
Fama 177,497- · F
Finitus i, 19, ïo6, 148, 2$7, 387, 408,
Famés 490. $2$, 6ï0, 613, 6i4, 626.
Familia, Familiaris $01. F
Firmitas 38, 232.
Fannaceus:4$$. · F
Firmus 441, 461.
Fartum 466. 1
Fiscus $06.
Fatalis $19. ï
Fissilis 4$8, 487.
Fatiscere 487. 1
Fissilitas 38.
Fauces 462. 1
FIssipes 458.
Febris 328. 1
Fissus 4$9.
J~~oM 296, 320, 414' ÏFixus 38, ii4, i2$, 127-129, 133, 135,
FELDEN(Jean) 179, ~92. 442,44!' V. Luna.
Félicitas 40, 8$, 9$~ 96, i53. i59' ~6o, 1Flamma 442.
169, 217-219, 222, 332, 336, 3~4,4i7< 1
Flavedo 190.
429, $08, $i$, $i6, $27, $28, 627. 1
Flavus 489-
Felinus 459' 46o. Flectere 481, 483.
Félix: 93, 246. Fletus 494.
Fémur 464' 1FLEURANCE 191.
Fenestra 468. Flexilis 461, 614,61 S.
Fera 4$7' Flexio (~~M~.) 3$, 36, i$2, 244, 287,
f~M: 230, 29$, 301-307, 3io, 313~ 3i9. 290, 353, 3!7-3!9<
411-413' Plexus 483 (gT<MM~.)434.
Ferison 297, 314, 320, 413. Florere 490.
FBRMAT 99, $6i, $7$. Flores (chimie) 446,4$o.
Fermentatio 167, 490- Flos: 4$i-4$4.
FERRARE (duc de) 178. Flosculum 4$i, 4$z, 4$4.
Ferrum FLUDDUS 7.
224.
Fertilis 49o. Fluidîtas 1$, 38.
Férus 492. Fluidus 39,186,441,461,486,614,6ï$.
Flumen 442.
Fesapmo 298, 314, 320.
Festinatio 71. Fluor 448.
Festino 296, 304, 3i3t 319' 413'· Fluxus 16,488.
Fibra :46ï. Focus 164, $93.·
Fodina 224.
Fictttius:8$, 219, $8i.
Fidejubere $02, $03. Foecundus 490.
Fides 188, 220. Foenuna 49~'
10-13, 34-37~ 98, ïi7< Fœtrmeus 4$4.
Figura (~w~)
Foetens 488.
123-12$, 14$, 146,149' ï6o, 163, 181,
Fœtus 463, 465.
190, 20$, 21$, 222, 241, 249, 2$7, 33$, FOHI 327, !7!. ·
336,384, 38$, 432, 439~440,478,479.
$20-$23, $42, $62, $63, $86, 587, $96, Foliaceus 4$ 1,4$ 2.
$97,620,626, 628. Folium :4$ï-4$4.
Figura (Jc~.) 36, 43, 76, 83, 183, 196, Fons 14) i~ $28.
ï98, 200-206, 229~234, 247, 3~ 3i6, FONSECA 2$.
406,410, $32;(~T<MMM.): 497. FONTENELI.E96, 568.
Figuratus $o, 88, $20, $7ï, $89, 628. Forâre 483.
FUix 4$3.· Forfex 469.
6~4. INDEX NOMINUM ET RERUM
Forma 2, 37, $$, 232, 472, $2$, 529, Gagates 445 447'
$31, 534, 544. 547, s6i, $96, 604; Gaîactite$ 447'
(log.) 36, 43, 46-48, 72-77, 84, 85, GALENUS 6, $<)6.
88, 90, 184, 193, 205, 2n, 214, 221, GALiLBi 144. 170. ï78, 19~. 34i. 34!.
247, 256, 292, 310, 316,322, 323,338, 610-613.
339, 347, 4i7. V. Materia. GALLIA 420.
Forma substantialis 433, 438, 47?, 51$, G<ï~cM~ 160, 191, 434-
G~!M 282, 4SI. 4$2, 592.
$22, $23.
Formalis 84, 184, i86, 366. Gallatius: $9S. 623.
Formalitas 432, 433, 435' Galvus 490.
Formula 37' 71, 97, 98, io6, 109, ii4- GASSEND 7, 2 3 2, 448, 6 14.
119,122, 123, 126,162, 252, 326, 338, Gaudium 492'
339, 352, 3$3, 419, 531, $42, $$6, $$8, Geminatio 262.
$71. Gemma $8, 449'
Formularia (ars) 37, S 31. Gena 462.
Fornax 468. Genealogicus 223.
Fonucatio 506. Generalis $6, 126-130, I34-I36. 14!.
Fortmcatio 163, 223. 147, 148, i $8-163,i66, 20$, 219, 228,
Fortis 489. 237, 256. V. Scientia
Fortuitus 89, 2$6. Generat!o 232, 432, 490'
Fortuna 170, 2i8, 227,473, 6i3. Generosus 93. 222.
Fossilis 6$. Genesis 330, $86.
Fractio 42-4$, 62-64,109, 117-119~148, Gemculus 4~4-
290, 396,610. Gemtivus 28$, 287.
Fractus (numerus) $8, 63, 66, 69, $66, Genu 464.
$89. Genuinus 219.
Fragrans 488. Genus 13, 25, $2-$7, 62-66, 8i, 82, 85,
Frangere 483. 86, 89, H9, i24, i49, ~9. 162, 246,
FREicius 330. 384,399,403, 404, 407, 428, 498, !47,
FRENICLE $62, $78. $60; (gramm.) 243, 286, 434. V. Hu-
.Fr~Mo~, jRr~M~c 298, 314, 320. manus (genre humain).
Friabilis 487. Geodaesia 38.
Friabilitas 38. Geographia 38, 40, 527.
Fricatio 482. Geographicus 222, 224.
Fngus 190, 48$.· Geometra 26, 33, 37, io6, 12$, 170,
Frons 462. I'/6, 178, 180, 181, 191, 221, 228,
Fructus 93, 9~, 4$2, 453. 339-341,344,390, 410, $31, $$6, $84,
Frumentum 453.· 596, 61o.
Frutex 4$o, 452. Geometria 2, 37, 98, io$, 123, 124,
Fugere 491. 144-146, i$2, i$$, 171, 176, 178-182,
Fuligo 94, 442. 191, 21$, 2i8, 223, 344,329,334< 335,
Fultninans (aurum) $$. 341,342, 345, 348,431. 435. S~' ~o'
Fumus 442, 488. $2$, $26, $39, $41, 542, S47<SS9, $83-
Fundamentalis 234. $8$, $9~S97. 621.·
Fundamentum 20$. Géométrie des mnms 98, 124.
Fundatio 95,96. Geometricus 17, i8,38,97,122,144.14!.
Funis 469. 148, i$2, i$$, 173, 2ï6, 249,344. 4io,
Furtum So6. 41 ï, 484, $42, $$9, $7ï, $83, $oo, $93.
Fuscus 489. Geopolitica 40.
FusU!s 74. GERHARDT 2:7, 2î8, 239, 249-2$ï, $10,
Futurus 22-26, 480. $ï6, $t7, $24, $29, $)8, $73-!7~ $78-
$8o, 587, $90, $94, 6i9, 622-624.
INDEX NOMINUM ET RERUM 6~.5
365, 368-371,374, 377. ~S$, 387, 407, >Indeterminatus 13, 6ï, 64, i02. 134,
613, 6i6, 621. i9S, 26$, 438.
Impossibilitas 166, 613. ]
Index 30, 34,40,93.163, 169,214,2i$.
Impressio:$22. /M~t $.
Imprimere 482. ]Indicatio 212.
Improbus $30. Indicium 496.
Imprudens 70. Indincrens: 13,474, Si?.
Impulsus 11, 624. Indifferentia 21, 22, 517.
Imus 404. Indigestus 21$.
In 287, 291, 434. Indigo 224.
Inadaequatus 220, $12. Indirectus 184, 203, 204, 20?, 41$.·
InasquaUtas 606. Indiscernables (principe des) 8, $19.
Inanimus 441. Indistans 480, 617.
Inarticulatus 489. Individualis 403, $20.
InassignaMUs: 11. Individuitas 16.
Incantatio 506. Individuum $3, 8i, 82, 23$, 270, 300,
Incarcerare $06. 3ii, 360, 37$, 376, 384, 4iï, 433,49S,
Incertitude 226, 227. $20.
Incertus $9, 6o, 196, 213, $69. Indivisibilis 86, io$, 168, $41, 584, 622,
Incidens 477.· 623.
Incidentia 489, $6i. Indivisus 621.
Incipere 474. Induciœ: 507.
Incisor 4~9,460, 462. Inductio 19, 33, 173, 174, 232.
Inclinare 331,477. Ineptus 47$.
Inclinatio 492, $28. Inesse 1, 10, n, 16, i8, 21, $i, $2, $$-
Includere 384, 478, 480, 496. 58, 62, 6$-69, 8$-89, 237, 26$, 272,
Incognitus, Incognita 6o, 61, 109, 117, 274, 27$, 3ii, 323,36$, 366,388,401,
120, i2$-i29,134,3$i, $72, $73, $77- 402, 423, $i8.
$8o, 583, $8$. Inextstere 2$o, 2$i, 269, 270, $47.
Incohœrens 447.· Inexistentia 547.
Incombustibilis 444, 44$.· Inexplicabilis 13, 408.
Incommensurabilis i 3, 17, i8, 69,3$o, Inexprimable 120.
388, 389, 408. V. Surdus. Infallibilis 23, 26.
Incommodum 93. Infallibilitas 2, 22, 221.
Incommunicans 2$o, 2$i, 268, 269. Infantia 189.
Incompatibilis 69, 70, 87, 88, 360, $34. Infelix 93.·
Incompletus 372, 37$, $20. Inferens 2$6. 471.
Incomplexus 17, 232, 237, 346, 36$, Infenor 477, $oo.
368,37~-374, 377.38i. Inferre 407, 496.
Incone!nmtas 617, 6i8. Inndelis 4.
Incongruitas 618. Infimus 162, 404, 498.
Inconsequens 399. Infinimentgrand: 10$, io6,11$.
Inconsistens 399. Infiniment petit, Inimité parvus 99, ï0$-
Ïnconstans 492. 107, n$-ii9, 13!) 147~49' 3~' 390,
Ïnconveniens $2$. ~23, $44, $$~621, 622.
Incorporalis, Incorporeus 12, 40, 224. Infinitesimus 144.
Indëiimble 187. Innnities 147, i6$.·
Inde6nitus $8-60, ï3$-ï~8, ï37, :38, ïn(tnitivum 289.
186, 2$9, 27$, 323,367,37$, 377< 379' Infinitus 1-3, 7-ï0' i?' ~3, 24, 50,
$42, 6o6. 67, 99< 106, io7, ïi3, ii6, 119,133,
Indemonstrabitis 186, s 19) 22ï, 369. 147,149~ 16$, ï68, 178, i8o, 183, t86,
Independens 473. 187, 191, 2ï$, 2$i, 2$7, 272, 276,34i,
6~8 INDEX NOMINUM ET RERUM
ï78, 179,192,40$, 442, $i9, 522, $29, 316-321, 368, 378, 380, 390, 398, 416,
$30, $3$, 622, 623. 427, 47$, $13, $44. V. UriversaHs,
Munimentum 222, 242, $96. Particularis.
Munus 503. Negatus 64, 70.
Mut-ana 224. NegHgentia 91.
Musaicus 224. Negotium 49$.·
Musica 8, 99, 223, 244. 277-280. Nervus 461.
Mutabilis 473. NEWTON :12.
Mutatio 9, 38, 39, 12$, 128, i$8, 342, NiCAISE 232.
47$, $2i, $28, $29, $90, 594, $97, $99, Nidor 488.
602,604, 6i$, 616, 620-627. Niger 489.
Mutuus: 427. Nihil 160, 2$o-2$6, 26$-?67, 275, 3$6,
MYM'FORTÏUS: $6l. 430, 431, $i2, $44. 564, $8i, 626. V.
Myops 562. Rien.
Mystenum 285, $o8, Sog, 626, 627. Nn.us 446.
Nisus 1$.
Naphtha 444. Nitrum 94, 44$'
Narrare 497.· Nix 60-64.
Nasus 461. Nobilitas $00.
Natare 491. Noctumus 4$8.
Natio 93, 9$, 223, $oi. Nodus 484.
Nativus 444. Nomen 3$, 36, i$i, 169, 185, 206-208,
Natura 3-8, 13-16.20,21,26, 38-40, SI 241-24$, 282, 286-289, 432. 435. 497.
61,64,81,8$,94,9$,113.117.124,1$!- $12.
i$3, i$9, 162-166, 182, 187-190, 2ii, Nomenclator 3 $4.
2Ï2, 21$, 219, 224, 22$, 2$2, 2$8, 333, Nominalis 220, 432.
334, 402, 40$, 416, 419,430-433. $o8, Nominativus 3$, 36, 434.
5i3. $i9. $33.542, $44. $90. $92. 602, Nominator 44, 45, 66, n8, $79. V.
604, 6o8,612, 6i$,6i8,620,621, 62$- Denominator.
627. V. Theatrum. Nominatus 428.
Naturae mediae 597. Non 68, 70, 230, 252, 256, 259, 262,
Naturalis 1$, 19, 22, $6, 71. 73, i$i. 273-27$, 32$, 36$, 380, 394-396. 421.
167, i82,189, 44i. 596, $97. Non-Ens 232,233, 236, 237, 2$2, 259-
Natura prior, posterior 146, 147. i$9. 262, 271, 310,3 $6,368,370,421, $i2.
220, 241, 242,2$3, 2$$, 471. 476. Noologia $11.
Nauta $73. Norma 419.
Nautica NORTHUMBRI.E (dux) 222.
223, 419, $72.
Navigatio 419. Nota 76-79, 86-92, 189, 217-220, 257,
Navis 467. 360-362,433. $i2-$ 13. $$6.
Necessarius 1, 2, 13, i6-20, 23, 26, i86, Notatio 423.
187, 2ii, 2$$, 259, 271, 272, 3$6, Notio 11, 16-2$, 43, 49-$7, 62, 63, 66,
368, 37i. 374,376,387-389. 402, 40$- 71, 72, 81, 8$-89, 120,124, i58-i6o,
408, $19, $20, $34. $3$. 624. 21$, 220, 23$, 243, 2$6, 300, 328, 34I-
Nécessitas: 7, 17-24. 221, 271, 39~. 402, 346, 3 $6,360. 3~8, 37~. 3~4.386, 396,
40$, 499. $19. $2$. $34. 400-403, 424. 426, 43$. $12. $20, $2i,
Negare $2, 497. $28, $39, 6i2.
Negatio 43.63-6$, 69,76,78,8$, 86, ioo, Notionalis 300, 301, 311, 3 $6.
111, 229, 239, 2$4,273,27$, 381. 383. Notitia 31, 39, 62, 72, 416.
386, 390. 392, 4o6,427. Novenarius i$4-i$6,277, 278, 336, $8i.
Negativus 48, $2, 61-63, 66-69, 8i, 86- Novus 480.
89, ïi2, n3, i37. i87. 194-202, 205, Noxius 47$.·
221,238, 256, 262, 274,293. 3o8,309, Nubes 442.
65~ ÏNMXNOM!NCMETRERCM
Primarius 2$, 230, 400, $82, $93' 334. 37i. 374,388,389,430,431, $$7,
Primigenius ï$ï. $6$, $66, $74. $79. $86, $87.
Primitifs 11,23, $o, $8, 86, 231, 237, Progressus 19!) 322, 6o$.
240, 24i, 255, 279, 324, 358-360, 425, Projectio 10, 1$, Sgo.
43$, $i2-$i4, 526, $74, $75, !8$.· Promtttere 502.
Primordia 619. Pronomen 244, 286, 288, 290.
Primus (~t~.) $9, 71' 72, 77, 7~, Pronus 477'
162, 187, 245, 2/7, $86; (~.) 219, Propinquus 603, 604.
221, $18. V. Absolute. Proportio 1-3, 9, 37. 14$, i$$, 177,
Principium 2$, 32, 33, 6i, 77, 80, 82, 349. 476.
i$8, 183,184,189, 194,196, 231, 375t ProportionaUs 149, $66, $82, $93,621.
394-397, $i3-!i$, $28, $30, $38. V. Di- V. Moyenne.
rectus, Reflexus. Proportionalitas $88.
Principium contradiedonis, identités i, Propositio 16-19, 32, 35, 42-$2, 60-71,
303, 412, $14, $2$, 528. 74-79, 82, 8$-93, 123, 148, 163-166,
Principium rationis (reddendae) 10, 11, 178-180, 183-186, 192-19$, i99'~o6,
2$, 270, 389, 402, $i3-$i$, $19, $2$, 216, 221, 232, 238, 241-249, 254, 260,
528, $30, $33, 545, 569, 6i8, 622, 625. 265, 300,312,321, 330,346, 361, 365,
Principium cocvenîentKe $26, $28. 366,377.380-382, 38$ < 39$-398,40),
Principium inveniendi 139, i$S. 406, 434, 498, $82. V. Affirmativus,
Principiumpositionis, transitionis $2$. Negativus; Umversalis, Partïculans,
Prior 476. V. Natura. Singularis Necessarius, Contingens;
Prisma 440, 469. Major, Minor; Categoricus, Hypothe-
Privatio r 430,604. ticus.
Privativus 29, 247, 268, 356. Propositiuncula 192.
Privatus $oo. Proprietas (~.) 19, 40, 6i, 86, 117-
Probabilis 39, I $6, 213, $1$. V. Verisi- 120, 124, 171, 173, 242, 2$8;(~OC.):
milis. $17-8.
Probabilista 213. Proprius 91, ~41, 242, 249, 404, 433,
ProbaMUtas 176, (182-183), 2io, 213, 476.
21$, 2l8, 221, 226, 232, 417, 419, Prosa 498.
$69. Proscribere 505.
Probare 496, $0$. PROSPER FAGNANUS 213.
Probatio 210-213, 373, 401, 402, 408, Prostata 465.
419, $i8. Prosyllogismus 417'
Problema 33, 98, 103, 107, n$, II9, Protoplastus i$i.
122, 123, 133, ï34, i37, 143-14$, i6i, ProverMum 3 $2, 353.·
162, i6$, 166, 169-171, 181, 218, 231, Providentia 6-8, 226, 491.
2$i, 263,329, 3$o, 3$i, 354, $$7-$$9, Provisionalis 337, $91.·
563, 577, 578, $83-$8$, $96. Provoeare 494.
Probus: $30. Provolvere 482.
Processus (in mûnitum) i. Proximus 604,6o$, 608, 609, 6i6, 619.
Processus (judiciarius) 211, 214. 219. Prudentia $6.
PROCLUS $39, $46,607.· Psalmi 6.
Procurator 504. Psychologia $26.
Proditio 506. Pubes 464.
Productum 42, $8, $9, 62, 66, 67, 77, Publicus Soo.
10$, 112, 126. Pudor 492.
Profanare $o8. POPFENDORF l8o.
Profëssio 160, 219, 223, 228. Pugna, Pugnare 5o3, 507.
Profundus 439. Pulcher 243, 474.
Progressio 31' ï46, 163, i8o, 229, 2$7, 1 Pulchritudo 243, $3$, 618.
INDEX NOMINUM ET RERUM 65~
22i, 454, 49$, $2$; (MM~.) 146, 566, Religio 8, 9$, i$7, 226, $o8.
$7$,6i2, 613. Religiosu!! $91, 592.
Rationalitas 63. Relinquere 494*
Ratisbonensis 419. Reliquiae 223.
Realis 8, 93*9$! 185, 190,220,261, 393, Reliquum 476.
432, $33, 57$; ("M~.): 137, 138. Remedium 93, 429'
Realisatio $28. Remus 469.
Realitas 22, 39~ 523, 528, 530, $34. RENALDINUS 148.
Rebellio 5o6. RENAN :I$II
Rec!pere 494. Renés 46$.·
Reciprocus: 32,47. $4,$6, 193, 242, 243, Renommée v. Fama.
258, 393.406,43$, 544, $88, $89, $93. Renversée 137.
Recta: 97, 10$, n$-n7, 121-127, 137, Repassio 627.
138, 144,14$, i49-i$2,166, i74, 257, Repens: 461.
409, 431, 432, 439, 48$, $34, $38-$4i, Repertorium 30, 163.
$48-$$$, $76, $83,61 i,62ï. Repetere 474.
Rectangulum 99, io$, 106, n6, 582. Repetitto 256, 258.
Rectangulus 120, 14$, 578, 610. Repos v. Quies.
Rectilineus 144,14$, $83, 593. Repr~esentare 14-16.
Rector 170. RepMesentatio 38$.
Rectus ~): $o, 97, 333, 440, 476- Repugnantia 189.
478, 534, 582, 588; (gr<wMM.)49, $1, Requisitum 2$, $o, 55, 60-65, 91, 220,
221, 3$7, 427. 258, 291, 471-474. SIS, $2i, $23, $47.
Reditus ad vitam $61. Res i$i, i$8, 188, 222, 223, 289, 39~'
Reductio 162, 207-209, 233, 237, 4i$, 397' $oo, $04, $ï2, 528. V. Judicata,
557. Factum.
Reduplicatio 262. Residuus 7!t 78, io8, 147, 2$o, 267,
Reduplicativus 403. 496,$66.
Reflexio 257, 489. Resina 4$4'
Reflexivus 367, 382, 383, 388, 389, 403, Resistentia n, 342, 6i$.
$28. Resistere 481.
Reflexus (~.) 184; (p~.) 190, 477' ResolubUis 18, 187, 2$8.
Refractio i$7, 489, $6i. Resolutîo 11, 17-19. 22, $o, n$, iï7,
Refractus 190, 477' 136,144) 14~ 187. 220, 233, 234, 2$8,
Regnum 13, 443, 526. 3$3, 360-362,371-376, 383, 387. 388,
Regressus 94, 148, 202, 207-209, 303' 402, $i8, $39, $63.·
304, 308, 309, 3$i, 411-414, 522. Respectivus 361, 47$'
Régula 42, 43, 49, $o, $3, 6o, 63-67, Respeetus 261, 3 $9-362,388.
70, 73-78, 83, 84, 89, 90, 97-99, io8- Respiratio 461, 464.
113, 1I8, 123-126, i44, i$8, 174, 183, Respondere 494) 497'
189, 2o6, 207, 229, 247-249, 373, 374, Responsus: 188.
498, $8i, 628. V. Justitia. Respublica 31, 41, 212, 2ï$, 218, 420,
~K&t tMW~M~t ï$7. $17, ~8, $9$, $96.
Regularis 28$, 440,4$ï. Respublicaliterarla 218, 228, 584.
Regulus 446, 449. Restringere 497'
Rejectio 498. Rétro 477.
Relatio 9, ï$, 19, n$, ï2$-ï28, 131, Retrogradatio $92.
132, i$8, 168, i88, 21$, 27!, 276, Reus 504.
287, 349, 3$$, 3~2, 371~38i, 399,427, Revelatîo 29, 626.
434,43$, 47$, 476,499-$o4, $21, 528, Revelatus 285, 626.
$3$, $43~ $4?, $83, $90. Rex 420, $03. e
LANGUE UNIVERSELLE.
CARACTÉRISTIQUEUNIVERSELLE.
ENCYCLOPÉDIE.
SCIENCE GÉNÉRALE
METAPHYSIQUE.
MATHEMATIQUEUNIVERSELLE.
CALCUL LOGIQUE.
VII, B, n, i4''5; VII, B, iv, t5-20.
PmL., V, 8, a; b; c; d; e; f (Essais d'avril 1679);
PmL., VII, B, n, 5-6; 7; 8-9; lo-ti, i6.ï7,20-2ï; 4'.
MATH., 1,~6, a Calcul des alternauves(i683<)..t~
VII, B, II, 32.33;
pH~J Vn, B, H, ï Principia Calculi rationalis; VII, C, 73-74;
62; 63. n, 74.
PHIL., VII, C, 20-3ï Generales Inquisitiones (1686); VII, B,
VII, B, IV, 11-12.
PHIL., VII, B, Il, 7<>1;
?. ~t VII, C, 97 (.2 aOL~t I6 Vl. C,
.~); O VII, C, ..3~.
I03·IO
~5:
51-52.
PHIL., VII, B, 11, 64-65; 55-56; 27; 30; 31;
~c:~probat..n. per linearum ductus
VU, B, n, 42; MATH., I, 9, i.
PmL., VII, B, H, 40; 43; 47-48; 49-5o.
CALCUL GÉOMÉTRIQUE.
MATH., XII, a (1676).
MATH., IV, 13, f; 1, 27, a. Ele-
MATH:: ~5,G~ IV, ,3 d:P~
Euclidis (1679), 1, t, b.
mentorum I, 2 Demonstratio axiomatum
« Analysis situs »; I, 5, b Vera Géomètre Analysis »; I, .4. d
MATH~2
Calculus Situs !II, B, 18, a; I, i5 De Calculo ~tMMM.
POIL., VII, B, 11, 54; VU, C, 79' I< b;
M~3~~ ~J~Jd; I, 3. a; e; 1, 8; IV, 13, e; I, .4. ~1~
d; I, ï4, b; c.
6~3 CLASSIFICATION SYSTEMATIQUE DES FRAGMENTS INÉDITS
DIVERS.
PHIL., VI, ï2, f, 6 Notes diverses.
PtUL., VII, B, H, 2 id. (ï6()3?).
PtHt. VII, C, 60 Sur les paradoxes.
PHIL., VIII, 43.4<) .SpOM~M~rO~Mt!OMMtM.
MATM.,I, 2q Diatoguc sur l'Arithmétique.
MATH., !ÏI, A, 20 Constructor, tM~rMtHCM~MMt «~~MtCM~ (tS~~).
MATH., III, A, 26, a « de Machina Combinatoria. ·
MATH., I, 9, Motesur le P. PRESTET.
PHïL., VII, C, 55.58 Sur la Dialectica juris de V~GEMus.
PHtL.~ VII, B, !v, 22 Sur la Chirurgie de BoNTEKOE. ¡'.
LISTE CHRONOLOGIQUE DES FRAGMENTS DATÉS
PRÉFACE.
ABRÉVIATIONS BIBLIOGRAPHIQUES · XV
EXPLICATION DES SIGNES. XVI
t. Les titres en italiques sont seuls originaux. Ceux qui sor., empruntés au texte
sont entre guillemets. Les dates conjecturales sont suivies d'un point d'interrogation.
TABLEURS MATIÈRES
6~6
43.°
6~8 TABLE DES MAT!JË:RE$
PHtL., VII, B, Vt, 1-2 Essay sur un JV<<M<~t! d'une science certaine, sur
lequel OH demande les avis des ~~MSintelligens. 332
PHIL., VII, B, 3.8 JE~Mea&t Rationis (t686 ?). 335
PHIL., VII, B, vï, Q-t2 7<fM M&rt cui titulus ertt Elemettta Nova Matheseos
<7MtMt'M~M. 348
PML., VU, C, 9-10 Analysis linguarum (ïï septembre tô78). 35i
PHïL., VII, C, ti-t2 Sur l~Mcy-c~e~M d'ÂLSTED. 354
PIIIL., VIÏ, C, t3-t6 ~cAe<M~Me~OH~MMM~<H<&ttK6M<M<<t~tOHMtM. 354
PmL., VII, C, 17 Notes logico-grammaticales. 355
P!UL.,VII,C, t8: Loci logico-pragmatici 355
PHtL.~ VU, C, 10 Cyclognomica ex Z.MMtO. 355
ad J~MC~-C~~MM arcanam. 51 I
PtHL., VIII, t -2 fM~rO<fKCftO
5t5
PHIL., VIII, 3 GM~tMÏ~!C!Ï~M~<t.
Définitions morales. · 5ï6
PHïL.,VIU,4-5:
.PrïtMcCtwr!~<M 5t8
PmL., VIII, 6-7:
PmL., VIIÏ, 20 Sur nmini (à propos de SPINOZA). 523
PmL., VIÏI, 37.38 De Co~K~OMe, ~eft~fe et 7~~ ( ï 684). 524 s
68o TABLE DES MATtËRE$
MAT! VII, 5:
~~CM~tM~tCMM. 587
MATH., VII, 5, a e Specimen Analyseos
Anagogica: (!6o8~).. 588
MATH., VIII, 2 7, a Triangulum ~tt~MOMMMMt (février 1676).
b 580
Origo MMM<!OKM Trianguli ~<ïrtMOMïC< 589
MATH.. IX, t -PAoMMOtMMseu de ~O~t~M
Legibus JV~Mr<p
Préface. 3~
MATH., X. i t Pacidius ~)~M S. (octobre 1676).
5Q~.
MATH., XII. a Sur le calcul des aires (28 juin 1676). 628
b Methodus generalis pro Diophanteis (octobre 16~)~
C 6a8
Summa quadratorum deinceps ab unitate, methodo mea
.M (1676). 628
d Arithmetica ~Mr~<! seu D<o~M~M (to déc. 628
ï678).
INDEX NOMÏNUM ET RERUM.
CLASStFtCATtON SYSTÉMATIQUE DES FRAGMENTS INEDÏTS.
LISTE CHROKOLOGïQUE DES FRAGMENTS 660
DATES. 6~3
ERRATA ET
ADDENDA. y
ERRATA ET ADDENDA