Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Língua Brasílica - Pe. Luiz Figueira
Língua Brasílica - Pe. Luiz Figueira
DE
AVERTISSEMEWlT DE L’EDITEUR
Prologo ao leiter
LicenFa do P. Provincial
CARDOSQ.
LOURENCO
*
I
D o mominativo
f D o genftivo
-b'
Para pormos o nome em a t i v b , ajuntAos-
3
b e a preposi@o pe, ou p~pe',v. g. n ewg
demibape, ou 3nheen.g derziba ppi, FaRi a
teu pai. ..
OS pronomes seguintes tdm da tivos proprios, :.
'
e.particulares. I&!,ego, no dativo tem h e b e ,
vel h e b o ; mihi. Nde. tu, no dativo faz nde'be
vel ndkbo, tibi. Ore', n6s outros; Ordbe vel
ore'bo, nobis. lal;cdi, nds todos ; no dativof&m- .
dkbe vel ianddbo, nobis o ibus. Pee, vb3'ou-
tros : no datifo, Pdeme v % &e'mo,id est vobis
--*
* -I
.-+
estes se ajunta este Act?, que signifrca
emrpeste sentido : diz homem, faz homem ;
e no d a p o tem Acibe vel Aeebo.
I ,
;
._. .
D o aceasativo
Primeira comjngag~o,geral
dog verbom * ’
do artlgo A
MODO INDlCAPIVO
TEMPOS : PRESENTE, IMPERFEITO, PRETERITO, < r-
PLUSQUAM PERFEITO
a-
--22 -
Ererafd, tu levas, Oguemgd, elle leva, Arecd,
eu tenho, Ererecd, Operecd, A r o p w , Ere-.
roper, Ogaceroquer, Arur, Brerur, O p e -
r w , etc.
Ajucdne. Eu matarei.
Erejwane. Tu matarhs.
Ojucane. Elle matarA.
Plural
- 26 -
PRETERIT0 PEnFElTO E PLUSQUAM PERFEITO
2
Plural
Jzccaagdra, Quematei,emakira:
taras: matou,e mat&a,matamus
e matavamos: matastes e ma-
tareis: matardo e tin1180 morto.
EUTURO PERFEITO, e SUPINO EM TUY
Plural
lapica vel Oropha. Acordando nbs.
Pepdcu, Acordando vbs.
Opdca . Acordando elles.
Da ultima letra, emque se acab8o os gerun-
tios de todos os verbos, diremos adiante nas an-
notagOes gerag.
ANNOTA@O
Quando negamos corn esta nega@o, ainda
nao, que denob haver-se ainda de fazer cousa, *
uue nao se fez, usa-se d'este modo de fallar :
daeirmhe', e tern sua variedade de pessoas do
modo seguinte :
Ndiieiranhk.
NdereiranhC. Ainda tu nao.
n/ deiranhe . Ainda elle nao.
Ndiaeiranht!,vel Ndoroeiranh.rhyg. Ainda nbs
n2o.
Napejeipanhe'. Ainda vbs ndo.
Ndeiranhe'. Ainda elles nao.
Corn o qual modo de fallar se poem necessa-
riamente o verbo no gerundio entremido no
meio d'estas duas particulas Nda&... ranhe ut
Ndaei gaipdca rarrrahd. Ainda &I ndo acordei.
Nderei epcica ranhi. Ainda tunao acordaste
Ndei opcica; ran&. Ainda elle nao, etc.
Ndiaei iapba r a d k Ainda nds nao, vel.
Ndomei oropdea; ran&
Napejei p+ea ralzhe.Ainda vbs nao acor-
dastes.
Ndei opcka ranhd. Ainda elks nao, etc.
, - . 3
- 39 -
FUTURO NEGATIVO
Eu a d o matarei.
Tu nil0 matar&.
Elle nlo matars.
YANDATIVO
matards.
Plural
N o acordando eu.
Tu.
Elle.
Xemaendudp. Eu melembro. .
Derniiewhar. Tu 1e lembras.
Imaeducir. Elle se lembra.
- 39.-
Phral
NEGATIVO
MODO MPERATIVO
TEMPO PIIESENTE
Plural
T i a n d e k e n d ~ r . Lembrerno-nos.
Pmhaad9-. Lembrai-vas vbs.
Tinriiendurar. .-:- Lembrem-se elles.
BL. 11.
do indicativo, o optativo, os prebritos imperfeitos-do con-
junetivo) interpoem iaspem ut in futuro ne, updbme, ace-
wine, @n%e, ajdrine. Anchieta. P. 1.
Os tempos augointes, qne J o db Amhieta, formb-se re-
$ularmeiite.
-42-
NEGATIVO
' Plural
MODO PERELPISSIVO
PRESENTE
PRESENTE, IMPERFEITO
GERUNDIO, E SU
.* L
, @aendudranzo. .LetnBraond
kmbrar, e para me
lembrar.
Ndemiefidzdramo. Lembrando-te tu, etc.
Onztsenduciram. Lmdxmdo-so elle, etc.
- Pdzdral
- 52 -
' NEGATIVO
) a o . me lembrando
~ Y e n 2 . ~ e . L d ~ c i r e ~ ~ a ~ Nao
eu, ou A n 2 0 me
lembrar. Para me
n3o iembrar.
Ndcnauendz~r~ynaanao. Nao te lembrando tu.
Omizaendacdreynamo . N2o se lembrando
elle.
Plerral
'
Iaizdemaend~dre~naailzo, ve I Oremiiedmiriiy-
masno.
Pem,imdzheynzaino, etc .
etc .
Omiiendaclir8y?~aanzo,
Note-so que nos gerundios o pronome nas
terceiras pesoas semp,re 0; assim nestcs ver-
bos de pronome, como nos verbos neutrus de
. tartigo.
Ad. Eu digo.
&w.
El.
lac,ye1 Q r d. . Nos.
aeje.
Bi .
l i r
Vbs dizeis.
Elks dizem.
Terceira pessoa rclativa, l%a
Desta terceira pessoa Kelativa’se dh r a d o
adiante na krceira annotaggo geral das que se
dao sobre alguns temDos, e formaGOes dos
verbos.
- 51 -
MODO IMPERATIVO
PHPSENTE
-,
...
:%.
..
Are’.. Dize tu: . r
Tkae‘. Digamas.
Pejti. Dizei v6s;
TL;i, Digso elks
CONJUNCTIVO ’
WFlNITO
GERUND10 E SUPINO
Singular
w
Venho.
Vens.
Elk vem.
Plural '.
PRMEPJTI '
VERBAL
.rll
T%pibl2. Tempo, ou caminho por onde-
se vem.
4
f
-551-
CONJUNCTIVO
2 &me.
lNFlNlT LVO
GERUND10
Guyt6pa. B y p a .
mipa. Iajtipa, vel OrojTipa. Otipa;.
VEIIBAI.
GERUND10
CONJUNCTIVO
C8O@t??nt?.
INFINlTlYO
- - 50
GFaUNDlCI
JNDICATIVO
Plural
Fallando /absolutamente :
reedreme, id est : &ta ndo-se
Relativamente :
Ceedrm.
INFINITIVO
.
_ I VERBAES
INDICATIVO
JNDICATIYO
TitIPERATIVO
CONJUNCTNO ABSOLUTO
Tepygndreme.
RELATIVO
Cepygndreme.
TNFlNlTlVO
Pytpoptira. Pygno;aba.
r
Epot 6. Togzkepotd .
CONJUMCTlVO
GERUND10
Plural
VERBAES
87
1NDlDATlVO
Ampi. Ereragd. Ogueragd. Iura@, vcl Oro-
gwacd. Peru@. Ogwr
1 Os verbos cornepdos par r , AO iempre accrescent'io
ye, onde quer que nso houver artichlo, tendo o accusativo
expreaso, ut araqri, sererach.
Nao tendo o accusativo ex resso immediato ao vcrbo,
\
P
tomam ce par Te, e no verba em Ira, o qual serve sempre
de relativo, mmo se disse nos comeqados por f , ut cerucb-
remnr, cero& ccracrjbo, eerago im
Onde quer que tiver i, vero, quer seja articulo, qoer
nb,n8o se accresceiita mais que e ; ut ,miera@ ;cy@,
e~eragb.terceira oemgri, vel ogoeraqri, ut supra g; oroerqo,
opowag,;;oerawreme, oyoeracd, aporowa@. Ma pawiv'a aye-
era@; interposto o aoousativo, ambacera@. Anchieta. p.
- 68
Erapd. Togzlerapi
CONJUMCTIVO
-
'
.
)
I
% &dw?...)--
Cwapreme.
INFlNlTlVO
- 60 - I
PRIYEIRA REGRA
;
JVidd, fl%Xepednbd, Cmimbd. I
DO RECIPROCQ
DO PRONOXE
.A
- 87 - -%
-88- T
i Onde uer que estes verbos (os Gomeqadoe por F), ti-
verem iv 3 o antes do g, nHo liavendo articulo como dito .:
e), perde o c, ut : miepiha, oroepidz, oepidcms, oyoepitic,
apovoepidc, e feito assivo ayeepitic, e interposto o aeeu-
sativo atoW~~pidc.Lchieta, p. 53. I.
Vid. anwkrw drr p@u-75.
-. . "
\ -
' I
TERCEIRA REGRA
QUARTA REGRA
QUIMTA REGRA
ANNOTAG~OI
AWNOTA$~O VI
DA FORMAGO
DOS MODOS
.
ut : uj'Br, aglbt, inas na con'uga@o nfio se faz cam do r ,
scab do t. Anchicta, p. 11.
acrcscenta esta dic@:o Nme,
cohjunctivo, n!t : de'lzzqd,
. 3." Todo o verbo aca
phtongo sen1 til, ou com til, da terceira, e
quarta seria, acrescenta a syllaba Me, para for-
'mar o Conjunctivo, ut : Acai, Caime. Acm&
cenaime.-A estes se ajunt3o osacabadosna letra
consoanle B, ut : Aimondkb. mondebme.
4." Todos os verbos acabados na letra 1B.i
acrescent30 urn E ; Anhodim, 2 ynze.
5." Todos os verbos acabados em algumadas
outras letras consoantes C , Ng, N , R, acres-
cenEio esta dicgo Erne, para formar o Conjun-
ctivo, u t : a p h , p a h e . Aimonhhg, mo-
nhhg-em.
Aiubafi,' itdarkme. Aipot6r, potareme.
DA NEGAGO DO CQNJUNCTIVO
6." Regra. Todos estes verbos no conjun-
ctivo se negiio com se mudar o que, acrescen-
tao, nesta dicgo Eyme, ut : Izccckeme, Ika&~-
me, Cainze, Cciidyme, etc.
DA F O R M A ~ ODO INFINITIVO t
s
Todos os Infinitivos se formgo da 3erceira
pessoa Bo presente do Indicativo, como disse-
.:
-.
3
SEGUNDA REGRA
DA NmA@O DO INFINlTlVO
.- -
- 107 - I
EXCEI~O
TERCElRA REGRA
REGRA UNJCA
* V. Annotqb da p. 78.
\
SETIHA REGRA
* V. Anchieta, p. 46.
_I poem clepois uo nom que Tegem. E s50 pela
maior parte as scguintes :
MO .
Pe.
C".cIuk
BO.
COCe'.
, A'ribo. '
Tobakt.
Tenondt .
Ir&namo, vel.
Ciii.
Erimbakpi ? Quando?
Badremepd ? Em que conjunNo, ou horas?
DE LUGAR /
AFFIRMATIVOS
PROHIBITIVOS
PERlIS8SlVOS
l V. Anchieta, p. 74.
nota_ freqhiencia, e
2eq&, ut . Biii &Bomd
tuma estar no ehdo. Xi
junto de mim, a minha ilharga.
Gdr, Ndo&, Xoir,' tambeni estas 880 a
mema dic@o, pela mesma razao dos de cima.
E tambem significao a mesma frequencia na .
ac@o d'dgguma pessoa, ut : Nhemgixoem, o
pwleiro. Adagoira, o andejo. A estas se ajanta
tambem ds vexes l a , ou labi, e significjo corn
rnuito mais efficacia, ut: DenhemoyrondoeriaQbi,
sois muito piehoso, e rabagento. Tambem
Arnanoper, quasi que bouvera de morrer.
Aiirbdr, houvera de cair quasi.
E . Esta letra B , tem foqa de fazer com que
o verbo sigriifique faer-se a coma indepen-
dente de outra cousa, ou pessoa ; ut : Agde, eu
m s m o son, vel sem me levarem, nem me man-
darem, etc. Afihande', corro, e nfio somente
ando. COT$&hoje, e n3o noutro dia. Nestes
ultirnas exemplos vemos que se Ihe antep6e
alguma letra para fazer bba pronunciaqdo.
1. Posto no principio do verbo 6 relativo,
coma se tern dito : posto no 8 M 6 diminutivo,
ut : Cornanad, fava. Comandai, favinha, id
est: feijao. I,a mesma letra com til, tern a
mema forca. Pitknga, o menino. Pitdngwi,
Os a d a d o s em consoante, ou i, corn acoento na pe-
nultima, faeem beer. Anchieta, p. 73.
o mmhmmito pqaenho. ~ja$wllps&
fa- significar fazea so a eousa a ea80, 6 m m -
I hqa, ut : Aimonhdgztz', fqp a ca.aso por me 1~4-
crew, ou sem me obrigar algum. A q i t z c 4 ,
vejo, mas ndo impido : ou vejo p r me iwcrear.
Acepiac-2' de a~egaipaba,vejo vossa ruinds&,
e nio entendo C O I S V O B ~ , nern FOS ~eprehsndo.
Ia,Imainzcrzi, slo o mesmo que dizw: Aimla
bem, por vinganGa, folgando com o mal d'al-
guem. Mas a primeira la, junta aos'verbos
neutros, sifinifica costume na ac@o, ut : &diu,
costumo a ir. Tambem se lhe ajunta a syllaba
Bi ;X q m n a p d iabi, costumo aGoatar mu&.
E tabem 4 garticula la, Be u6a mulib eom os
verbos de comer, e beber. Zwiri, d&i Mia',
traze ca, comerei d h o . Emriia, traza-me o
meu quinh8o. Algumas vems se h e acresceata
a syllaba &c, ut: Iori ihi ihrhgoabo, vemcomer
farinlia.
Icd. Esta dicmo B o rnemoque,o nome Hie,
hac, hoc. Ou tambem e demonsbre@@d'alguma
musa que tw faz. Aim'cd, Bi que me w u .
Ahmfilaazg-icd, eis que jA faso.
le@. Esta dic@o se ajunta sernpre ao vellbo
activo, quando a primeira pessoa falla corn a
segunda, sendo a primeira accusative, e a se-
gunda nominativo, mas istosomente nos modos
que 'tern art@, ut : Ndexeiwaiepd, w me m-
tas. Xeizccilumi iep!, nfio me mates. 'Esendo
ba1de.-lepe' q d , o n , embora vou : va eu em- . .
bora. lepe'mo a@, ye1 Iepdmo xegdu, que seria
se eu ora fGse?
Aujde'lemo ; Aujebkranio, A ujeemo, Auje-
bet5no. Agd,vel xe$du,que seria se eu ora fosse 9
&a. Com esta particula significamos desejos,
ou saudades. Agdtizd Tupanapiri ma, 6 quem
fora para Dcos. E ajunta-se commummtnle
com esta particula Temd, A&, JMmd. E dcsta
maneira se forma o modo Optativo dos verbos,
ut : A@lemont&;Acdmeima', A;dmeimomc2,, o
se ora fosse. Xecygina',6 minha mdi 1
Ne, i: nota de futuro, ut: Aiucane, inatmi.
Tambem se ajunta com estas particulas. Te, ,
-
- &
,-
--1% -
Raidid, significa pressa, ou adiantar-w, ut :
Taphe ~ a & , quero-me ja ir. Xerairhd; eu
primeiro far& ou irei. &@bwanhe', olhai pri-
meiro o que vos digo. itfaitepranhe', advertf
vos auteo$,
Junto ao-verbo Be', negado, significa : ainda
n8o ; ut: Daeirunhe', ainda eu n8o ; Rereira-
d e ' , ainda tu n8o ;Deiralahe', ainda elle nao.
E data maneira demandao qualquer outro ver-
bo no Gerundio : ut : Daedpinzanomormahe',
ainda eu nao morri ; Dereipe efdboranhe',ainda
tu nso foste?
' Rwg, Rt2ngla, Rwag-me. Isto 6 como verbo
defectivo, que 1180 tem mais que estas termina-
Nes, e a sua propria significagso e ordenar, ou
principiar, ut : Aicd9mngxerUba, fago a rogi a
mea a meu pai. Tdagd monddrzinga, vamos
fazer armadilhas para matar caga. De modo
que com o artigo Ad, e qualquer nome junto, e
no cabo a dicgfio Rung,se taz um verbo activo,
que pede accusativo, ut : A d 3 h w i y G e h b a ,
faga a r o p ameupai. Conjunctivo Coraing-
em. Infinitivo : Codnga. Aiyp@vmg, come-
~ r Aceci&g,
. par em fileira.
1
Cerdmoniie'
Iagoaranaoniie'nrb
Ceraneonahad
BO,igitur, vel Irb? Vedes isto?
Teipd, finalmente.
Erombig,, finalmentc.
la, labe, Iabmhd, I m a t d , laewt.ecnht, do
mesmo modo.
(hpica14, ezqibe', da nicsma mancira.
CojtP, enkio, depois disso.
f l d , farxibcin, outra rez.
Nhb, Nhdiehe', Nhdte, simente.
hahe', assi b.
Emomi~iamo,e por isso, c por tmto.
RambS, BerambS, Bei*alizet&i, semelhante-
mente, etc.
Como nesta lingua ndo ha variedade de casos,
nem de generos, mais que o que se 'tcm visto,
fica facii a combinago dos verbos corn os no-
mes, como se vera.
Dous generos de verbos sbmente puzemos
acima, vel Activos; e Nao activos, e a todos
os Nao activos podemos chamar neutros, corn0
la explicamos.
Os serbos activos se ajunth.0 com qualquer
nome posto absolutamente, sem preposisao
algutna, ut :A i d iagutira, matei uma onca :
Apat@b Tupa',am0 a Deos.
Os negativos destes, como n2o mudPo a na-
tureza de activos, tem o tnesmo modo, ut:
Najzccui iagztara, etc. Nugaug4bi Tupd, etc.
Da mesma maneira nos mais tempos, e mo-
dos, variando-se o modo de fallar conforme a
elles.
Na conjuni$o, e concurso de algumas pes-
soas corn outras, quando uma 6 nominativo, e
outra accusativo de algum verbo activo, Si: h8o
de advertir as seguintes regras.
PRIMEIRA REGhA -
i V. p.. 67.
. Quando a tal terceira pessoa em nominativo
se ajunta com o verbo no Permissivo modo, ou
no Imperativo, os quam tem por artigo 2d, ut:
Tojaca, mate elle ; havendo de ter accusativo a
primeira, ou segunda pessoa, por-se-ha da
~ maneira seguinte. Taxejiseii Pe&ro; Tandq'ucd,
mate-me Pedro, e mate-te a ti. Pinndg'z&cd,
mate-nos a nos. Tapejued, matc-ros a vos
outros. Tanderr&ug&6,ame-tee. A letra T perse-
vera, e faz syllaba com a priineira vogal do
nome seguinte ; e se o nome seguinte se come-
Car por consoante, o artigo T o se mudao em Tu;
, u t : Tandegdc, pique-te, etc. De modo que
nestes modos, Impera tivos e Permissivo, con-
serva-se a letra T do artigo ; e porque se entre- .
metteni os accusativos Xe, Nde, que se comeciio
por letra consoante, ajunta-se a letra .-I ao T,
para fazer syllaba coni elk. '
QCARTA Br%GRA
SETIMA RFSRA
QUINTA REGRA
*." - L_
- 155 -
ou du w b o , sobre cujo signihado cae a du-
vida, v. g. iiesta pergunta : Xepd afdne, a du-
vicla e, SB hei de ser et1 o que ha de vir, ou
outro. E por isso so poem a ClicMo Pe, junto
ao pronorne Xe. Mas, se a duvida f6ra sobre
haver de ir, ou nao haver (le ir, disseramos :
A~d'e bdm? Hei eu de ir, ou n d o ?
Dd STLLAHA
EX VEZ DE LEIA-SE