Arthik Samiksha 2016 17

if=dk la[;k&498
mRrj izns'k dh vkfFkZd

leh{kk
2016-2017
vFkZ ,oa la[;k izHkkx

jkT; fu;kstu laLFkku
fu;kstu foHkkx
mRrj izns'k
izdk'ku ls lEcfU/kr vf/kdkjh ,oa lgk;d
1&Jh v'kksd dqekj ia okj funs'kd

2&Jh vjfoUn dqekj ik.Ms; vij funs'kd
izkoSf /kd ekxZn'kZu ,oa i;Zos{k.k
1&Jhv¨0ih0 flag la;qDr funs'kd

2&Jh lat; JhokLro mi funs'kd
3&Jherh 'kkyw xks;y mi funs'kd
4&Jherh Mqeus'k nh{kk lkgw vFkZ ,oa la[;kf/kdkjh
Ikk.Mqfyfi lajpuk] leUo;] Vad.k ,oa ifjfujh{k.k dk;Z
1&Jherh js[kk 'kqDyk vij lkaf[;dh; vf/kdkjh

2&dq0 vkjrh xqIrk lgk;d lkaf[;dh; vf/kdkjh
3&Jherh vkHkk dfu"B lgk;d
xzkQ@pkVZ] uD'kk ,oa doj i`" B ds dk;Z
1&Jh f'ko 'kadj ;kno phQ vkfVZLV

2&Jherh dqlqe xzkQ vkfVZLV
v/;k; i`"B la[;k
1- jkT; dh vFkZO;oLFkk 1&10
2- izns'k ds fodkl dh pqukSfr;ka rFkk j.kuhfr 11&16
3- foRr ,oa caSf dax lsok;sa 17&28
4- d`f"k ,oa lEoxhZ; lsok 29&51
5- i'kq/ku] eRL; ,oa nqX/k fodkl 52&69
6- m|ku ,oa [kk| izl aLdj.k 70&77
7- xzkE; fodkl ds dk;ZØe 78&85
8- vkS|ksfxd izxfr 86&102
9- lsok {ks= 103&109
10 voLFkkiuk] ÅtkZ ,oa lap kj 110&128
11- f'k{kk 129&146
12- fpfdRlk ,oa LokLF; 147&162
13- lekt dY;k.k 163&183
14- Je'kfä ,oa lsok ;kst u 184&199
15- lrr fodkl 200&203
v/;k;&1
jkT; dh vFkZO;oLFkk
vFkZ ,oa la[;k izHkkx] jkT; fu;kstu laLFkku] mRrj izns'k }kjk jkT; vk; ds o"kZ 2016&17
ds tkjh Rofjr vuqeku ds vuqlkj o"kZ 2016&17 esa fLFkj ¼2011&12½ Hkkoks a ij ldy jkT;
?kjsyw mRikn ¼th,lMhih½ dh o`f) nj 7-2% jgh gSA o"kZ 2016&17 esa fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa
ij ldy jkT; ?kjsyw ewY; o/kZu ¼th,loh,½ esa çkFkfed] f}rh;d rFkk r`rh;d [k.Mksa dh o`f)
nj Øe'k% 10-4% , 4-0 %, 7-5% jgh gSA çpfyr Hkkoksa ij fuoy jkT; ?kjsyw mRikn
¼,u,lMhih½ ds lanHkZ esa o"kZ 2016&17 dh çfr O;fä vk; :Œ 50203 vkadfyr gqbZ gS tks xr
o"kZ ls 8-5% dh o`f) nj dks n'kkZrk gSA o"kZ 2016&17 esa çpfyr Hkkoksa ij ldy jkT; ewY;
o/kZu ¼th,loh,½ dk [k.Mokj forj.k bl çdkj gS&¼d½ çkFkfed [k.M&27-9% ¼[k½ f}rh;d
[k.M&23-2% rFkk ¼x½ r`rh;d [k.M&48-9%A izzns'k ds jkT; vk; ds o"kZ 2016&17 ds tkjh
Rofjr vuqekuksa dk foLr` r fooj.k fuEuor gS%&
ldy jkT; ewY; o/kZu ¼LFkk;h Hkkoksa ij½
vk/kkj o"kZ 2011&12 ij tkjh o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj cqfu;knh
ewY;ksa ij ldy jkT; ewY; o/kZu o"kZ 2011&12 esa :Œ 681895 djksM+] o"kZ 2012&13 esa
:Œ 716339 djksM+] o"kZ 2013&14 esa :Œ 754331 djksM+] o"kZ 2014&15 esa :Œ 780937 djksM+]
o"kZ 2015&16 esa :Œ 836997 djksM+ rFkk o"kZ 2016&17 esa :Œ 898546 djksM+ jgk gS tks o"kZ
2012&13 esa 5-1%] o"kZ 2013&14 esa 5-3%] o"kZ 2014&15 esa 3-5%,o"kZ 2015&16 esa 7-2% rFkk
o"kZ 2016&17 esa 7-4%] dh o`f) nj dks n'kkZrk gSA
ldy jkT; ewY; o/kZu esa çkFkfed] f}rh;d rFkk r`rh;d [k.Mksa dh o`f) nj o"kZ
2012&13 esa Øe'k% 4-4%] 2-8% rFkk 6-8%] o"kZ 2013&14 esa Øe'k% ¼&½0-1%] 7-9% rFkk
7-1%] o"kZ 2014&15 esa Øe'k% ¼&½0-9%] ¼&½2-0% rFkk 9-2% rFkk o"kZ 2015&16 esa Øe'k%
5-5%] 7-1% rFkk 8-1% rFkk o"kZ 2016&17 esa 10-4%] 4-0% rFkk 7-5% jgh gSA
[k.Mokj fo'ys"k.k
çkFkfed [k.M
blds vUrxZr d`f"k] okfudh ,oa eRL;u rFkk [kuu v©j mR[kuu mi[k.M 'kkfey gSaA
uohu Jà[kyk esa izkFkfed [k.M ds vUrxZr Qly rFkk i'kqikyu ds vuqeku i`Fkd&i`Fkd
vkadfyr fd;s x;s gSa tcfd iqjkuh Jà[kyk esa ;g d`f"k rFkk laoxhZ; {ks= ds vUrxZr ,d lkFk
vkadfyr fd;s tkrs FksA izkFkfed [k.M ds vUrxZr Qly mi[k.M ds vuqeku eq[; :i ls
mÙkj çns'k ds d`f"k funs'kky;] m|ku funs'kky;] jktLo ifj"kn rFkk d`f"k ea=ky;] Hkkjr
ljdkj }kjk miyC/k djk;s x;s vkadM+ksa dk ç;ksx dj rS;kj fd;s x;s gaSA çns'k ds ldy ewY;
o/kZu esa Qly mi[k.M ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16
rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 5-0%, (-)2-3%, ](-)5-4%, 4-9% rFkk 12-2% dh o`f) gqbZ gSA
i'kqikyu mi[k.M ds vuqeku eq[; :i ls mÙkj çns'k ds i'kqikyu foHkkx] js'ke
funs'kky; rFkk dsUæh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk miyC/k djk;s x;s
nj ,oa vuqikr ds vkadM+ksa dk ç;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA çns'k ds ldy jkT; ewY; o/kZu
esa i'kqikyu mi[k.M ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk
o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 4-9%, 4-7%] 5-6%, 3-7% rFkk 2-3% dh o`f) gqbZ gSA
[1]
ou m|ksx rFkk yV~Bs cukuk mi[k.M ds vuqeku mÙkj izns'k ds ou foHkkx rFkk ou fuxe
,oa dsUæh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk miyC/k djk;s x;s vakdM+ksa dk
iz;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa ou m|ksx rFkk yV~Bs cukuk
mi[k.M ds vUrxZr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ
2016&17 esa Øe'k% ¼&½1-2%] ¼&½1-9%] 1-2%, 0-5% rFkk 0-2% dh o`f) gqbZ gSA
eRL; mi[k.M ds vuqeku eRL; foHkkx] mÙkj izns'k }kjk miyC/k djk;s x;s vkadM+ksa dk
mi;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa eRL; mi[k.M ds vUrxZr o"kZ
2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 ,oa o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 4-7%] 3-3%]
6-4%, 2-1% rFkk 22-4% dh o`f) gqbZ gSA
[kuu rFkk iRFkj fudkyuk mi[k.M ds vuqeku HkwRkRo ,oa [kfudeZ funs'kky;] mÙkj
izns'k] vkbZ ŒchŒ,eŒ] ukxiqj rFkk ds0 lka 0 dk;kZ0] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk miyC/k
djk;s x;s vkadM+ksa dk mi;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa [kuu ,oa
iRFkj fudkyuk mi[k.M ds vUrxZr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16
rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% ¼&½0-6%] 10-1%]] 28-2%, 30-3% rFkk 35-1% dh o`f) gqbZ
gSA
ek/;fed [k.M
ek/;fed [k.M ds vUrxZr fofuekZ.k] fo|qr xSl rFkk ty la iwfrZ ,oa fuekZ.k dk;Z mi[k.M
'kkfey gSA çns'k ds ldy ewY; o/kZu esa f}rh;d [k.M ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ
2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 2-8%] 7-9%] ¼&½2-
0%,
7-1% rFkk 4-0% dh o`f) gqbZ gSA
fofuekZ.k mi[k.M ds vuqeku eq[; :i ls vf[ky Hkkjrh; Fkksd Hkko lwpdkad ,oa
vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad rFkk ,elh, 21 MkVk csl dk ç;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA çns'k
ds ldy ewY; o/kZu esa fofuekZ.k mi[k.M ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ
2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 4-1%] 13-7%] ¼&½10-0%] 11-1%
rFkk
1-3% dh o`f) gqbZ gSA
fo|qr xSl rFkk ty laiwfrZ mi[k.M ds vuqeku eq[; :i ls fo|qr foHkkx] mÙkj izns'k
rFkk dsUæh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ls miyC/k djk;s x;s vkadM+ksa]
LFkkuh; fudk;ksa ds vk;&O;;d ds [kkrksa rFkk izns'k esa fo|qr mRiknu ,oa forj.k esa layXu
fuxeksa dh cSysUl 'khV dk fo'ys"k.k dj rS;kj fd;s x;s gaSA çns'k ds ldy ewY; o/kZu esa
fo|qr xSl rFkk ty la iwfrZ ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ
2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 5-8%] 13-0%] 6-0%, 2-8% rFkk 12-0% dh o`f) gqbZ
gSA
çns'k ds ldy jkT; ewY; o/kZu esa fuekZ.k mi[k.M ds vUrxZr o"kZ 2012&13] o"kZ
2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 1-0%] 1-1%] 6-5%]
3-5% rFkk 5-9% dh o`f) gqbZ gSA
r`rh;d [k.M
vFkZ O;oLFkk ds r`rh;d [k.M ds vUrxZr ßifjogu] lapkj] O;kikjß] ßfoÙk rFkk LFkkoj
lainkß ,oa Þlkeqnkf;d rFkk futh lsok;saß mi[k.M lfEefyr gSaA r`rh;d [k.M ds vuqeku
eq[; :i ls dsUæh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh] }kjk miyC/k djk;s x;s
vkadM+ksa rFkk jkT; dh vk;&O;;d] LFkkuh; fudk;ksa rFkk Lok;Ùk'kklh laLFkkvksa ds ys[kk [kkrksa
[2]
dk fo'ys"k.k dj rS;kj fd;s x;s gSaA çns'k ds ldy jkT; ewY; o/kZu esa lsok mi[k.M ds
vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k%
6-8%] 7-1%] 9-2%] 8-1% rFkk 7-5% dh o`f) gqbZ gSA o"kZ 2016&17 esa lokZf/kd o`f) 18-5
izfr'kr lapkj rFkk Álkj.k lEcU/kh ls ok;sa mi[k.M esa ifjyf{kr gqbZ gSA
ldy jkT; ewY; o/kZu¼ çpfyr Hkkoksa ij ½
cqfu;knh ewY;ksa ij ldy jkT; ewY; o/kZu o"kZ 2011&12 esa :Œ681895 djksM+] o"kZ
2012&13 esa :Œ 777206 djksM+ ] o"kZ 2013&14 esa :Œ 885565 djksM+ rFkk o"kZ 2014&15 esa
:Œ 948993 djksM ]+ o"kZ 2015&16 esa :Œ 1035835 djksM+ rFkk o"kZ 2016&17 esa :Œ 1132560
djksM+ jgk gSA çkFkfed [k.M dk ldy jkT; ewY; o/kZ u o"kZ 2011&12] 2012&13] 2013&14]
2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% :Œ 189787 djksM+] :Œ 219964 djksM+]
:Œ 246724 djksM]+ :Œ 254845 djksM+] :Œ 281771 djksM+ rFkk :Œ 315641 djksM+ jgk gSA
f}rh;d [k.M dk ldy jkT; ewY; o/kZu o"kZ 2011&12] 2012&13] 2013&14] 2014&15]
2015&16 rFkk 2016&17 esa Øe'k% :Œ 181781 djksM+] :Œ 200719 djksM+] :Œ 231544 djksM]+
:Œ 238000 djksM]+ :Œ 253867 djksM+ :Œ 262306 djksM+ jgk gSA r`rh;d [k.M dk ldy
jkT; ewY; o/kZu o"kZ 2011&12] 2012&13] 2013&14] 2014&15] 2015&16 rFkk 2016&17 esa
Øe'k% :Œ 310326 djksM+] :Œ 356522 djksM+] :Œ 407297 djksM+] :Œ 456148 djksM +
:Œ 500196 djksM+ rFkk :Œ 554613 djksM+ vuqekfur jgk gSA
ldy@fuoy jkT; ?kjsyw mRikn
o"kZ 2011&12 esa izns'k dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn :Œ 724050 djksM+ Fkk tks o"kZ
2016&17 esa c<+dj LFkk;h Hkkoksa ¼2011&12½ ij :Œ 966619 djksM+ rFkk izpfyr Hkkoksa ij
:Œ 1232566 djksM+ gks x;k gSA ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17
esa LFkk;h Hkkoksa ij dze'k% 8-1 izfr'kr rFkk 7-2 izfr'kr dh o`f) nj rFkk izpfyr Hkkoksa ij
dze'k 10-7 izfr'kr rFkk 10-1 izfr'kr dh o` f) nj ifjyf{kr gq;h gSA
o"kZ 2011&12 esa fuoy jkT; ?kjsyw mRikn :Œ 645132 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa
LFkk;h Hkkoksa ij c<+dj :Œ 845748 djksM+ rFkk izpfyr Hkkoks a ij c<+dj :Œ 1091946 djksM +
gks x;k gSA fuoy jkT; ?kjsyw mRikn esa o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa LFkk;h Hkkoksa ij
Øe'k% 8-2 rFkk 7-1 izf r'kr dh o`f) nj rFkk izpfyr Hkkoksa ij Øe'k% 11-1 rFkk 10-2 izfr'kr
dh o`f) nj ifjyf{kr gqbZ gSA
rkfydk&1-01
izn s'k esa ldy ,oa fuoy jkT; ?kjsy w mRikn
fooj.k djksM+ :Œesa o`f ) nj ¼izfr'kr esa½
2011&12
2013&14
2014&15
2015&16
2016&17
2013&14
2014&15
2015&16
2016&17
ldy jkT; 724050 940356 1011790 1119862 1232566 14-3 7-6 10-7 10-1
?kjsyw mRikn
¼çpfyr Hkko
ij½
ldy jkT; 724050 802070 834432 901645 966619 5-8 4-0 8-1 7-2
?kjsyw mRikn
¼LFkk;h Hkko ij½
[3]
fuoy jkT; 645132 833825 891798 990863 1091946 13-8 7-0 11-1 10-2
?kjsyw mRikn
¼çpfyr Hkko
ij½
fuoy jkT; 645132 707469 729686 789409 845748 5-0 3-1 8-2 7-1
?kjsyw mRikn
¼LFkk;h Hkko ij½
ldy jkT; ?kjs y w mRikn ¼cktkj ew Y ;ks a ij½

¼djks M + :0½
iz p fyr Hkkoks a ij LFkk;h ¼2011&2012½ Hkkoks a ij
1232566
1400000
1119862
1011790
ldy vk; ¼djksM + :i;s esa½
1200000
966619
940356
901645
834432
1000000
802070
800000
600000
400000
200000
0
2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
o"kZ
fucy j kT; ?kj s

y wmRi kn ¼
ckt kj ew
Y; ks
ai j ½¼
d j ks
M+#0 es
a
½
iz p fyr Hkkoks a ij LFkk;h ¼2011&2012½ Hkkoks a ij

1091946
1200000
990863
891798
845748
833825
fucy vk; ¼djks M + :i;s es a ½
1000000
789409
729686
707469
800000
600000
400000
200000
0
2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
o"kZ
[4]
vFkZ&O;oLFkk dh [k.Mh; lajpuk
jkT; dh vFkZO;oLFkk esa fofHkUu [k.Mksa ds va'knkuksa ,oa fuf'pr vof/k esa gq, ifjorZuksa ls
;g cks/k gksrk gS fd fofHkUu vkfFkZd {ks= fdl izdkj fodflr gks jgs gSaA o"kZ 2016&17 ds
Rofjr vuqeku ds vuqlkj izkFkfed [k.M dk LFkk;h ¼2011&2012½ Hkkoksa ij jkT; ds fuoy ewY;
o/kZu esa ;ksxnku tks o"kZ 2011&12 esa 29-0 izfr'kr Fkk] tks ?kVdj o"kZ 2016&17 esa
26-4 iz fr'kr jg x;k gSA bl vof/k esa jkT; dh vFkZ O;oLFkk ds izkFkfed [k.M esa d`f"k
¼Qly½ dk ;ksxnku 18-5 izfr'kr ls ?kVdj 15-8 izfr'kr jg x;k gSA o"kZ 2016&17 esa
i'kqikyu [k.M dk ;ksxnku 6-8 izfr'kr rFkk ou m|ksx ,oa yV~Bs cukuk [k.M dk ;ksxnku
1-6 izf r'kr gSA bl izdkj izkFkfed [k.M ds vUrxZr Qly [k.M dk ;ksxnku vHkh Hkh
lokZf/kd gSA
ek/;fed [k.M dk jkT; ds fuoy ewY; o/kZu esa ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa 25-9 izf r'kr Fkk
t® ?kVdj o"kZ 2016&17 esa 24-0 izfr'kr gks x;k gSA bl [k.M ds vUrxZr o"kZ 2016&17 esa
fofuekZ.k mi[k.M dk ;ksxnku 11-0 izfr'kr rFkk fuekZ.k mi[k.M dk ;ksxnku 12-2 izfr'kr
jgk gSA
r`rh;d [k.M dkjkT; ds fuoy ewY; o/kZu esa ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa 45-1 izf r'kr ls
c<+dj o"kZ 2016&17 esa 49-6 izfr'kr gks x;k gSA bl [k.M ds vUrxZr o"kZ 2016&17 esa
lokZf/kd ;ksxnku LFkkoj la ink] vkokl x`gksa dk LokfeRo rFkk O;olkf;d mi[k.M dk 13-6
izfr'kr jgk gSA o"kZ 2016&17 esa O;kikj] gksVy ,oa tyiku xzg dk ;ksxnku 11-3 izfr'kr rFkk
ifjogu] laxzg.k rFkk lapkj [k.M dk ;ksxnku 8-5 izfr'kr vkadfyr gqvk gSA [k.Mh; lajpuk
ds bl ifjorZu ls ;g ladsr feyrk gS fd o"kZ 2011&12 ls jkT; dh vFkZO;oLFkk d`"kh; ls
vd`"kh; dh vksj fujUrj vxzlj gksrh tk jgh gS rFkkfi jkT; dh lEiw.kZ vFkZ;oLFkk esa d`f"k dh
iz/kkurk gSA
çfrO;fä vk;
o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqeku ds vuqlkj izns'k dh fuoy jkT; ?kjsyw mRikn ds lUnHkZ
esa izpfyr Hkkoksa ij izfr O;fä vk; o"kZ 2011&12 esa :Œ32002 Fkh tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa
:Œ50203 gks x;h gSA o"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&17 esa izfr O;fDr vk; esa Øe'k% 9-4 rFkk 8-
5izfr'kr dh o``f) nj ifjyf{kr gq;h gSAizns'k dh fuoy ?kjsyw mRikn ds lanHkZ esa LFkk;h Hkkoksa
ij izfr O;fDr vk; o"kZ 2011&12 esa :Œ32002 Fkh tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa :Œ38884 gks
x;h gSA o"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&17 es izfr O;fDr vk; esa dze'k% 6-6 izfr'kr rFkk 5-5
izfr'kr dh o`f) nj ifjyf{kr gq;h gSA
rkfydk&1-02
izn s'k dh fuoy jkT; ?kjsyw mRikn ds lUnHkZ esa izfr O;fä vk;
¼:Œ esa½
o"kZ izp fyr Hkkoksa xr o"kZ esa izf r'kr LFkk;h Hkkoksa xr o"kZ ls izfr'kr
ij o`f) ij o`f)
2011&12 32002 & 32002 &
2012&13 35812 11-9 32908 2-8
2013&14 40124 12-0 34044 3-5
2014&15 42267 5-3 34583 1-6
2015&16 46253 9-4 36850 6-6
2016&17 50203 8-5 38884 5-5
=Sekfld vuqeku&vFkZ ,oa la[;k izHkkx }kjk tkjh jkT; vk; ds o"kZ 2016&17 ds leLr
pkjksa rFkk o"kZ 2017&18 ds izFke=Sekl ds =Sekfld vuqekuksa dk fo'ys "k.k fuEuor~ gS%&
izFke =Sekl ds vuqeku ¼Q1½¼vizSy ls twu ½
[5]
fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼th0,l0Mh0ih0½ esa o"kZ 2016&17
ds jkT; vk; ds izFke =Sekfld vuqeku esa 6-7 izfr'kr dh o`f) nj o"kZ 2015&16 ds rRlaca/kh
=Sekl ds lkis{k jgh gSA
o"kZ 2017&18 esa fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼th0,l0Mh0ih0½
ds izFke =Sekl ds vuqeku esa 5-4 izfr'kr dh o`f) nj o"kZ 2016&17 ds rRlaca/kh =Sekl ds
lkis{k jgh gSA fLFkj¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ewY; o/kZu¼th0,l0Mh0ih0½ esa o"kZ
2017&18 ds iz Fke =Sekl esa izkFkfed] f}rh;d rFkk r` rh;d [k.Mksa dh o`f) nj o"kZ 2016&17
ds rRlaca/kh =Sekl ds lkis{k dze'k% 2-9 izfr'kr] 2-1 izf r'kr rFkk 7-4 izfr'kr jgh gSA bl
izdkj r`rh;d [k.M esa lokZf/kd o`f) nj ifjyf{kr gqbZ gSA
f}rh; =Sekl ds vuqeku ¼Q2½¼tqykbZ ls flrEcj½
fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼th0,l0Mh0ih0½ esa o"kZ 2016&17
esa jkT; vk; ds f}rh; =Sekl ds vuqeku esa 6-5izfr'kr dh o`f) nj o"kZ 2015&16 ds rRlaca/kh
=Sekl ds lkis{k jgh gSA
r`rh; =Sekl ds vuqeku¼Q3½¼vDVwCkj ls fnlEcj½
fLFkj¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn¼th0,l0Mh0ih0½ esa o"kZ 2016&17 ds
r`rh; =Sekl ds vuqeku esa 6-6 izfr'kr dh o`f) nj o"kZ 2015&16 ds rRlaca/kh =Sekl ds lkis{k
jgh gSA
prqFkZ =Sekl ds vuqeku ¼Q4½¼tuojh ls ekpZ½
fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn¼th0,l0Mh0ih0½esa o"kZ 2016&2017
ds prqFkZ =Sekl ds vuqeku esa 9-3 izfr'kr dh o`f) nj o"kZ 2015&16 ds rRlaca/kh =Sekl ds
lkis{k jgh gSA
bl izdkj o"kZ 2016&17ds tkjh pkjks =Sekfld vuqekuksa esa ls jkT; vk; ds prqFkZ =Sekl
esa o`f) nj lokZf/kd jgh gS A
izns'k ds jkT; vk; rFkk vf[ky Hkkjrh; jk"Vªh; vuqekuksa dk fo'ys"k.k%&
izns'k ds o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqeku rFkk jk"Vªh; vk; ds o"kZ 2016&17 ds
vufUre vuqeku ds vuqlkj rqyukRed vkadM+s fuEuor~ gSa&
rkfydk&1-03
mRrj izns'k rFkk Hkkjr ds rqy ukRed vkadM+s
mRrj izns'k Hkkjr
2011&12
2013&14
2014&15
2015&16
2016&17
2011&12
2013&14
2014&15
2015&16
2016&17
o"kZ
izkFkfed
[k.M 27-8 27-9 26-9 27-2 27-9 21-7 21-4 20-8 19-8 19-6
izfr'kr f}rh;d
forj.k [k.M 26-7 26-1 25-1 24-5 23-2 29-3 27-9 27-4 27-2 26-6
r`rh;d
[k.M 45-5 46-0 48-1 48-3 49-0 49-0 50-6 51-8 52-9 53-8
izfr'kr izkFkfed & ¼&½10-1 ¼&½0-9 5-5 10-4 & 4-8 1-5 2-2 4-4
o`f) f}rh;d & 7-9 ¼&½2-0 7-1 4-0 & 4-2 7-0 8-6 6-0
[6]
r`rh;d & 7-1 9-2 8-1 7-5 & 7-7 9-7 9-7 7-7
dqy & 5-8 4-0 8-1 7-2 & 6-4 7-5 8-0 7-1
izfr O;fDr
vk;¼:Œesa½ 32002 40124 42267 46253 50203 63462 79118 86454 94130 103219
dsUnzh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk tkjh jk"Vªh; vk; ds o"kZ
2016&17 ds vufUrevuqeku ds vuqlkj jk"Vªh; ldy ?kjsyw mRikn esa izpfyr Hkkoksa ij o"kZ
2011&12 esa izkFkfed rFkk f}rh;d [k.M dk ;ksxnku dze'k% 21-7 izfr'kr o 29-3izfr'kr Fkk
tks ?kVdj o"kZ 2016&17 esa 19-6 izf r'kr o 26-6 izfr'kr gks x;k gSA blds foijhr r`rh;d
[k.M dk ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa 49-0 izfr'kr Fkk tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa5 3-8 izfr'kr gks
x;k gSAo"kZ 2016&17 esa jk"Vª dh vFkZO;oLFkk esa lcls vf/kd ;ksxnku 16-5 izfr'kr fofuekZ.k
[k.M dk gSAmDr vof/k esa izns'k esa Hkh izkFkfed [k.M ds ;ksxnku esa deh vk;h gS tcfd
r`rh;d [k.M dk ;ksxnku 45-5 iz fr'kr ls c<+dj 49-0 izfr'kr gks x;k gSA o"kZ 2016&17 esa
jkT; dh vFkZ O;oLFkk esa vHkh Hkh —f"k [k.M dh iz/kkurk gSA
o"kZ 2016&17 esa LFkk;h ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy ?kjsyw mRikn esa vf[ky Hkkjrh; Lrj
ij 7-1 iz fr'kr rFkk jkT; Lrj ij 7-2 izfr'kr dh o`f) nj ifjyf{kr gq;h gSA
o"kZ 2011&12 ls o"kZ 2016&17 dh vof/k esa izpfyr Hkkoksa ij jkT; dh izf r O;fDr vk;
fuoy ?kjsyw mRikn ds lanHkZ esa :Œ32002 ls c<+dj :Œ50203 gks x;h tcfd vf[ky Hkkjrh;
Lrj ij :Œ63462 ls c<+dj :Œ103219 gks x;h gSA o"kZ 2011&12 ls o"kZ 2016&17 rd izns'k
dh izfr O;fDr vk; vf[ky Hkkjrh; izfr O;fDr vk; dk yxHkx 50 izfr'kr jgh gSA
ldy ewY; o/kZu ¼cqfu;knh ewY;ksa ij½ dk izfr'kr fooj.k

¼izfr'kr½
mRrj izns'k
2016-17
2015-16
27.2% 27.9%
48.3% 49.0%
24.5% 23.2%
ik
zFkfed f} r h; d r r̀ h; d iz
kFkfed f} r h; d r r̀ h; d
Hkkjr
2015-16
2016-17
19.8%
19.6%
52.9% 53.8%
27.2% 26.6%
[7]
iz
kFkfed f} r h; d r r̀ h; d iz
kFkfed f} r h; d r r̀ h; d
rkfydk&1-04
fuoy ?kjsyw mRikn ds lanHkZ esa jkT; dh izfr O;fDr vk;
(izpfyr Hkkoksa ij)
Øe la0 jkT;@dsUæ 'kkflr Áns'k 2011-12 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
1 vkU/k izns'k 69000 82870 93699 108163 122376
2 v:.kkpy izns'k 73068 91809 110793 122466 NA
3 vle 41142 49734 52895 60526 NA
4 fcgkj 21750 26948 28671 31454 35590
5 NRrhlx<+ 55177 69839 78001 84767 91772
6 xksok 259444 215776 289185 327059 NA
7 xqtjkr 87481 113139 127017 141504 NA
8 gfj;k.kk 106085 138300 148485 162034 180174
9 fgekpy izns'k 87721 114095 123532 134376 146073
10 tEew d'ehj 53173 61108 61185 74653 NA
11 >kj[k.M 41254 50006 57301 59628 64823
12 duZkVd 90263 118829 129823 142906 157474
13 dsjy 97912 123388 135537 147190 NA
14 e/; izns'k 38550 51897 56182 62334 72599
15 egkjk"Vª 99173 124724 132341 147399 NA
16 ef.kiqj 39762 47852 53187 55603 NA
17 es?kky; 60013 65118 64638 70693 NA
[8]
Øe la0 jkT;@dsUæ 'kkflr Áns'k 2011-12 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
18 fetksje 57654 77581 103049 114524 NA
19 ukxkyS.M 53010 71510 78367 83621 NA
20 vksf M'kk 47632 59468 64869 68293 75223
21 iatkc 85577 103831 108897 119261 128821
22 jktLFkku 57391 69018 75201 82325 NA
23 flfDde 158667 194624 214148 233954 257182
24 rfeyukMq 92984 116329 128385 137837 153263
25 rsyaxkuk 91121 112162 124058 137955 155612
26 f=iqjk 47079 61570 71666 NA NA
27 mRrj izns'k 32002 40124 42267 46253 50203
28 mRrjk[k.M 100305 126247 135881 146826 160795
29 if'pe caxky NA NA NA NA NA
30 vUMeku fudksckj 88183 106413 119312 124361 NA
31 paMhx<+ 159114 205492 211313 229976 NA
32 fnYyh 185044 229518 249004 273618 303073
33 iqMqpsjh 119649 148147 146921 157871 173687
vf[ky Hkkjrh; iz fr O;fDr vk; (NNI) 63462 79118 86454 94130 103219
vU; jkT;ksa ls rqy uk

u;s vk/kkj o"kZ 2011&12 ij miyC/k vU; jkT;ksa ds ldy ?kjsyw mRikn dh rq yuk
ls Li"V gksrk gS fd izpfyr Hkkoksa ij o"kZ 2011&12 ls o"kZ 2015&16 rd izns'k dk jk"Vª esa
rhljk LFkku gSA dsoy egkjk"Vª o rfeyukMq dk ldy ?kjsyw mRikn mRrj izns'k ls vf/kd gS
tcfd if'pe caxky ds vkadM+s vHkh miyC/k ugha gSAmijksDr vof/k esafofHkUu jkT;ksa dh izpfyr
Hkkoksa ij izfr O;fDr vk; ds vuqekuksa dh rqyuk ls Li"V gS fd fofHkUu jkT;ksa ds lkis{k m0iz0
dh izfr O;fDr vk; de jgh gSA dsoy fcgkj dh izfr O;fDr vk; m0iz0 ls de jgh gSA
rkfydk&1-05
izpfyr Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn¼th0,l0Mh0ih0½
(djksM+ esa)
jkT;@dsUæ 'kkflr
Øe la[ ;k 2011-12 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
Áns' k
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
1 vkU/k izns'k 379402 464272 526468 609934 699307

2 v:.kkpy izns'k 11063 14581 17931 20294 NA
3 vle 143175 177745 195723 226276 NA
4 fcgkj 247144 317101 342951 381501 438030
5 NRrhlx<+ 158074 206690 234982 260776 290140
6 xksok 42367 35921 47814 54275 NA
7 xqtjkr 615606 807623 921773 1033791 NA
8 gfj;k.kk 297539 400662 437462 485184 547396
9 fgekpy izns'k 72720 94764 103742 112852 125227
10 tEew d'ehj 78256 95619 98333 119093 NA
[9]
jkT;@dsUæ 'kkflr
Øe la[ ;k 2011-12 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
Áns' k
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
11 >kj[k.M 150918 188567 218525 231294 253536

12 duZkVd 606010 816666 912647 1016910 1132690
13 dsjy 364048 465041 512564 556616 NA
14 e/; izns'k 315561 437737 481982 543975 640484
15 egkjk"Vª 1275948 1646043 1773744 2001223 NA
16 ef.kiqj 12915 16198 18129 19233 NA
17 es?kky; 19918 22938 23235 25767 NA
18 fetksje 7259 10293 13509 15339 NA
19 ukxkyS.M 12177 16612 18401 19816 NA
20 vksf M'kk 227872 291709 321971 341887 378991

21 iatkc 266628 332147 354908 391543 427870
22 jktLFkku 434366 548391 606465 672707 NA
23 flfDde 11165 13862 15407 16954 18852
24 rfeyukMq 751486 969216 1072775 1161963 1298511
25 rsyaxkuk 359434 451580 505664 567588 646265
26 f=iqjk 19208 25593 29667 NA NA
27 mRrj izns'k 724050 940356 1011790 1119862 1232566
28 mRrjk[k.M 115328 149074 161439 176171 195192
29 if'pe caxky NA NA NA NA NA
30 vUMeku fudksckj 3979 5023 5478 5932 NA
31 paMhx<+ 18768 25155 26541 29049 NA
32 fnYyh 343767 443783 492424 551963 622385

33 iqMqpsjh 16818 21870 22574 24701 27586
Hkkjr dk ldy ?kjsyw mRikn 8736329 11233522 12445128 13682035 15183709
********
[10]
v/;k;&2
izns'k ds fodkl dh pqukSfr;k¡ rFkk j.kuhfr
dsUnz ljdkj dh Hkkafr mRrj izns'k ljdkj Hkh ^lcdk lkFk&lcdk fodkl* dh rtZ ij
dk;Z dj jgh gSAlekt ds lHkh oxksZa vkSj jkT; ds izR;sd ukxfjd o {ks= ds fodkl ds
fy,ljdkjd`rladYigSAizns'k ds lexz lkekftd ,oa vkfFkZd fodkl dks lq fuf'pr djus ds
mís'; ls fofHké lsDVjksa ds varxZr pqukSfr;ksa dks fpfUgr djrs gq, fodkl dh j.kuhfr cuk;k
tkuk visf{kr gSA fodkl esa izns'k dh leLr turk dh lgHkkfxrk lqfuf'pr djrs gq, jkT;
ljdkj dk y{; izns'k okfl;ksa dks mRd`"V ,oa izHkkoh tu lsok,a miyC/k djkuk gSA
blds vUrxZr ,d vksj tgk¡ izns'k ds foÙkh; lalk/kuksa dks c<+k;s tkus ds lkFk&lkFk Hkkjr
ljdkj dh egRoiw.kZ ;kstukvksa ,oa dk;ZØeksa ds vUrxZr vf/kdkf/kd dsUæh; lgk;rk izkIr
djds mldks lgh <ax ls ykxw fd;k tkuk lfEefyr gS ogha nwljh vksj iz ns'k ljdkj }kjk
egRokdka{kh ifj;kstukvksa ds fuekZ.k gsrq j.kuhfr] futh fuos'k vftZr djus dk iz;kl]
tulkekU; ds fy, fofHké voLFkkiuk lqf o/kkvksa dk l`tu] d`f"k] ÅtkZ] f'k{kk] LokLF;] flapkbZ]
uxjh; lqfo/kk,a ] Je ,oa xzke fodkl lsDVjksa ds fof'k"V dk;Z fcUnqvksa] lekt ds detksj oxksZa
ds fy, lkekftd lqj{kk rFkk iz'kklu ra= dks izHkkoh cuk;s tkus ds lkFk dk;Zdzekas ds
dk;kZUo;u esa ikjnf'kZrk ykus ds fy, ra= fodflr djus dk iz;kl visf{kr gSaA
lexz fodkl gsrq fofHké lsDVjksa ds varxZr fpfUgrpqukSfr;k¡rFkk izns'k fodkl dh j.kuhfr
fuEuor izLrqr gS %&
pqukSfr;k¡
• d`f"k rFkk lEoxhZ; {ks=
1. d`"kdksa dh vk; o"kZ 2022 rd nksxquh fd;k tkukA
2. fdlkuksa dh vk; esa o`f) dj muds thou Lrj dks Åij mBkukA
3. fdlkuksa dks xq.koRrk;qDr d`f"k fuos'kksa dh vkiwf rZ lqfuf'pr djukAe`nk LokLF; esa
fxjkoV dks jksdukA
4. fofHké Qlyksa dh izfrgsDVs;jmRikndrk esa o`f) djukA
5. d`f"k mRiknksa dh mRiknu ykxr dks de djukA
6. NksVh tksrksa dks ykHkdkjh cukukA
7. d`f"k ij fuHkZjrk de djus gsrq jkstxkj l`tu ds fy, d`f"k vk/kkfjr m|ksxksa dks c<+kok
nsukA
8. d`f"k mRiknksa fo'ks"kdj vkS|kfud Qlyksa dk leqfPkr foi.ku rFkk Hk.Mkj.kA
9. vkS|kfud Qlyksa ds vkPNknu] mRiknu vkfn dk vkadM+k vk/kkj [kkrk rS;kj djukA
10. izns'k esa ou {ks= dk foLrkj rFkk o`{kkjks i.k dk vkPNknu c<+k uk izeq[k pqukSrh gSA
11. izns'k esa ouksa ds voS/k dVku dh jksdFkke pq ukSrh iw.kZ dk;Z gSA
• i'kqikyu rFkk lEoxhZ; {ks=
1- i'kq vkgkj@i'kq pkjk dk mRiknu c<+k ukA
2- dqDdqV rFkk eRL; mRiknu esa o`f) djukA
3- vfrfgehd`r oh;Z dk mRiknu c<+kukA
4- lgdkjh {ks= dh Ms;fj;ksa dk lqn`<+hdj.k ,oa foLrkj djukA
5- nqX/k mRiknu ,oa foi.ku O;oLFkk dk lqn`<+hdj.kA
[11]
• m|ksx
1- futh iw¡th fuos'k dks vkdf"kZr djukA
2- vkS|ksfxd fodkl gsrq vk/kkjHkwr lajpuk miyC/k djkukA
3- fuckZ/k fo|qr vkiwfrZ lqfuf'pr djukA
4- dq'ky ekuo lalk/ku dk fodkl djukA
5- vkS|ksfxd mRiknksa ds fu;kZr dks c<+k ok nsukA
6- gLr f'kYi rFkk nLrdkjh bdkbZ;ksa dks thou{ke cukukA
7- lE;d :i ls vkS|ksfxd okrkoj.k esa lq/kkjA
• lsok {ks=
1- fofHké lsokvksa ds ewY; o/kZu dk vkadyuA
2- lsok {ks= ds vUrxZr fofHké vkfFkZd fØ;k&dykiksa esa lfUyIrbdkbZ;ksa dk vkadM+k vk/kkj
rS;kj djukA
3- lsok {ks= esa layXu Je 'kfä dk dkS'ky fodklA
• voLFkkiuk] ÅtkZ ,oa lap kj rFkk ifjogu
1- izns'k esa lM+d ?kuRo dks jk"Vªh;Lrj rd ykukA
2- u;s fo|qr mRiknubdkbZ;ksa ds fuekZ.k dh ck/kkvksa dks nwj djukA
3- ikjs"k.k ykbZuksa dk foLrkjA
4- fo|qr vkiwfrZ esa lq/kkjA
5- ykbZu gkfu;ksa esa deh ykukA
6- fØ;k'khy fo|qr mRiknu bdkbZ;ksa dh {kerk esa o`f)A
7- oSdfYid ÅtkZ dks c<+kok nsukA
8- uxjh; ;krk;kr dks lqfo/kktud ,oa ljy cukukA
• xzkE; fodkl
1- iapk;rh jkt laLFkkvksa dks lqn`<+ djukA
2- xzkeh.k lekt ds leLr oxksaZ dh iapk;rh jkt laLFkkvksa esa Hkkxhnkjh lqfuf'pr djukA
3- xzkeh.k {ks=ksa esa LoPNrk gsrq tkx:drk mRié djukA
4- xzkeh.k {ks=ksa esa voLFkkiuk lalk/kuksa dk fuekZ.kA
5- xzkeh.k {ks=ksa esa jkstxkj ds volj l`ftr djukA
6- ;kstukvksa dk izR;{k ykHk yf{kr lewg@tu lkekU; dks igq¡pkukA
7- ;kstukvksa ds dk;kZUo;u esa ikjnf'kZrk ykukA
• f'k{kk
1- 6 ls 14 vk;q oxZ ds lHkh ckyd&ckfydkvksa dks f'k{kk iznku djukA
2- fofHké oxksZa esa lk{kjrk vUrjky dks de djukA
3- MªkWi vkÅV nj dks de djukA
4- izkFkfed f'k{kk dh igq¡p esa lq/kkj djukA
5- fo|ky; ds izcU/ku esa leqnk; dh lfØ; Hkkxhnkfjrk lqfuf'pr djukA
6- f'k{kk ds {ks= esa lkekftd]'kSf{kd rFkk ySafxd Hksn dks lekIr djukA
[12]
• ek/;fed f'k{kk
1- izns'k esa f'k{kk ds {ks= esa {ks=h; fo"kerk dks nwj djukA
2- izR;sd fodkl [k.M esa ckfydkvksa gsrq de ls de ,d gkbZ Ldwy Lrj dk fo|ky;
[kksyk tkukA
3- lexz 'kSf{kd xq.koÙkk dh vfHko`f)A
• mPp f'k{kk@izkfof/kd f'k{kk
1- f'k{k.k laLFkkvksa dh LFkkiuk ,oa foLrkjA
2- f'k{kk dks jkstxkj ls tksM+ukA
3- bZ&yfuZax@LekVZ DyklslA
4- lexz 'kSf{kd xq.koÙkk dh vfHko`f)A
• fpfdRlk ,oa LokLF;
1- xzkeh.k {ks=ksa esa LokLF; lqfo/kkvksa dk foLrkjA
2- tUenj] e`R;qnj] f'k'kq e`R;qnj rFkk ekr`Ro e`R;q nj esa deh ykukA
3- lqjf{kr izloA
4- izns'k esa mPp Lrjh;fpfdRlk laLFkkuksa dh LFkkiukA
5- fpfdRlk {ks= esa futh fuos'k dks vkdf"kZr djukA
6- fyaxkuqikr dks c<+kukA
7- Vhdkdj.k dk foLrkjA
• lkekftd dY;k.k
1- Nk+= o`fÙk rFkk isa'ku lEcU/kh ykHkkFkhZ ijd+ ;kstukvksa ds dk;kZUo;u esa ikjnf'kZrk ykukA
2- lekt ds detksj oxksZa dks lkekftd lqj{kk miyC/k djkukA
yksd fuf/k
1. lkrosa osru vk;ksx dh laLrqfr;ksa rFkk y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa dks Qlyh _.kekQh
;kstuk* vkfn ds dkj.kjkT; ljdkj ij c<+s foRrh; O;;&Hkkjds QyLo:i
izkFkfed?kkVk]jktLo ?kkVk,oa jktdks’kh; ?kkVkvkfn foRrh; ladsrdksa dks fu;U=.k esa
j[kuk dfBu pqukSrh gSA
2. izns”k esa fuos”k gsrq csgrj ekgkSy miyC/k djk;k tkukA
3. izns”k esa jkstxkj ds volj l`ftr djukA
fodkl dh j.kuhfr
• d`f"k rFkk lEoxhZ; {ks=
1. mRrj izns'k dks QwM ikdZ jkT; ds :Ik esa fodflr fd;k tkukA
2. Qlyh _.k ekQh;kstukUrxZr86 yk[k y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa ds vf/kdre
:0 1 yk[k rd ds Qlyh _.k ekQ fd;s x;sA
3. fdlkuksa ls 'kr&izfr'kr xsgwa [kjhn rFkk xsgwa ewY; ds rRdky Hkqxrku ;kstukUrxZrxsgaw
[kjhn y{; dks 40 yk[k ehfVªd Vu ls c<+kdj yxHkx 80 yk[k ehfVªd Vu fd;k
x;kA
4. :0 10 izfr dqary vfrfjDr Hkqxrku yksfMax&vuyksfMax ds fy, 5]105 xsgwa dz; dsUnz
LFkkfirA
[13]
5. xr o"kZ dh dq y [kjhn ls yxHkx 4-5 xq uk vf/kd 36-99 yk[k eh Vu xsgwa [kjhn dh
x;hA
6. ewY; leFkZu ;kstuk ds vUrxZr :0 1]625 izfr dqUry xsgwa dk U;wure leFkZu ewY;
r; fd;k x;kA
7. fdlkuksa }kjk mRikfnr oLrqvksa] [kk|kUu] nygu] Qy lCth] nw/k] ngh] xqM+] ued vkfn
th0,l0Vh0 esa dj eqDrA
8. vkyw uhfr dkizHkkoh dk;kZUo;uA
9. [kk|ké mRiknu esa iztkfr izf rLFkkiu nj esa o`f) gsrq izHkkoh dk;ZokghA
10. d`f"k mRiknu ,oa mRikndrk gsrq d`f"k ;U=hdj.k ds fy, eSdsukbZts'ku fe'ku rFkk
flapkbZ lqfo/kkvksa ds foLrkj fo'ks"kdj vkS|kfud Qlyksa gsrq us'kuy fe'ku vkWu
ekbØksbjhxs'ku dk izHkkoh dk;kZUo;uA
11. lksyj QksVkscksYVS bd bjhxs'ku iEiksa dh LFkkiukA
12. d`"kdksa dks muds mRiknksa dk csgrj ewY; fnykus gsrq ,xzhdYpj ekdsZfVax gc ,oa uohu
ef.M;ksa dh LFkkiuk] fdlku ckt+kj dk fodkl fd;k tkuk vkfnA
13. xés ds cht dh mér iztkfr;ksa dk fodklA
14. Hk.Mkj x`gksa dk fuekZ.kA
15. ikjn'khZ fdlku ;kstuk dk dk;kZUo;uA
16. d`"kd O;fDrxr nq?kZVuk chek ;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA
• i'kqikyu rFkk lEoxhZ; {ks=

1. i'kq/ku fodkl gsrq cgqn~ns'kh; lpy i'kqfpfdRlk Dyhfud dk lapkyuA
2. d`f=e xHkkZ/kku dk vkPNknu c<+kukA
3. xks rLdjh ij iw.kZ izfrca/k yxkukA
4. voS/k i'kq o/k'kkykvksa ij jksdA
5. xq.koRrk ;qDr czhM@cht Hk.Mkj dsUæ fodflr fd;s tk;saA
6. mRrj izns'k czhfMax ,DV] 2017 ykxw djukA
7. orZeku esa LFkkfir i'kqfpfdRlky;ksa dk lqn`<+hdj.k ,oa vf/kd ls vf/kd
Ik'kqfpfdRlky;ksa dh LFkkiukA
8. pkjk ,oa pjkxkg fodkl gsrqmRrj iz ns'k pkjk lqj{kk uhfr cuk;k tkukA
9. lgdkfjrk ds ek/;e ls nqX/k mRiknu dks izks Rlkfgr fd;k tkukA
10. eRL; fodkl uhfr dk izHkkoh dk;kZUo;uA
11. i'kq e`R;q ds dkj.k mRiUu gksus okys tksf[ke ds fo:) lqj{kk iznku djus gsr q
i'kqikydksa dks i'kq chek djkus gsrq izksRlkfgr fd;k tkukA
• m|ksx
1- izns”k ds vkS|ksfxd fodkl esa rhozrk ykus] m|fe;ksa dh ftKklkvksa o leL;kvksa dks
fofHkUu lEcfU/kr foHkkxksa ls fujkdj.k djkus ,oa Lohd`fr;kW iznku djkus gsrq ,dy
est O;oLFkk dk dk;kZUo;uA
2- ftyk m|ksx ,oa m|e izks Rlkgu dsUnzksa dk vk/kqfudhdj.k ,oa mPphdj.kA
3- vkS|ksfxd bdkbZ;ksa gsrq Hkwfe vkoaVu uhfr dk iz Hkkoh dk;kZUo;uA
4- mRrj izns'k gLrf'kYi izksRlkgu uhfr&2014 dk izHkkoh dk;kZUo;uA
5- jkT; ls fu;kZr dks izksRlkfgr djus gsrq mRrj izns'k fu;kZr uhfr 2015dk izHkkoh
dk;kZUo;uA
[14]
6- esxk ysnj DyLVj ;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA
7- m0iz0 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e uhfr&2016 ds vUrZxr lw{e m|eksa dks c<+kok nsu s
,oa izns'k ds f'kf{kr ;qok csjkstxkjksa dks Lojkstxkj ds volj iznku djus ds mÌs'; ls
**eq[;ea=h ;qok Lojkstxkj ;kstuk**dk lapkyuA
8- dkS'ky fodkl dks c<+k ok nsus gsrq 39 vlsfor rglhyksa esa izf'k{k.k iz nkrkvksa ds ek/;e
ls ,d&,d dkS'ky izf'k{k.k dsUnz dh LFkkiukA
9- ,e0,l0,e0bZ0 iks VZy fodflr fd;k tkukA
• voLFkkiuk] ÅtkZ ,oa lap kj rFkk ifjogu &
1. izns'k dh leLr lM+dksa dks xM~<k&eqDr fd;k tkukA
2. 500 ls vf/kd vkcknh ds valrÌr clkoVksa dks 'kr izf r'kr lEidZ ekxksZa ls tksM+k
tkukA
3. ftyk eq[;ky;ksa dks pkj ysu dh lM+dksa ls tksM+ukA
4. xzkeh.k lM+dksa ds vuqj{k.k dh uhfr dk izHkkoh dk;kZUo;uA
5. v/kwjs lsrqvksa rFkk jsy mifjxkeh lsrqvksa ,oa v/kwjs mifjxkeh lsrqvksa dks iw.kZ fd;k tkukA
6. izeq[k rhFkZ LFkyksa ds fy, gSyhdkIVj ls ok 'kq# djukA
7. izns'k ds vU; 'kgjksa esa ,;jiksVZ cukus dk dke fd;k tkukA
8. y[kuÅ esa esVªks jsy dk lapkyu rFkkbykgkckn] esjB] vkxjk] xksj[kiqj rFkk >kWlh uxjksa
esa Hkh esVªks pykus ds fy, Mh0ih0vkj0 rS;kj djus ds funsZ'kA
9. gj ftyk eq[;ky; dks 24 ?k.Vs] rglhy eq[;ky; esa 20 ?k.Vs vkSj xzkeh.k {ks=ksa esa
18 ?k.Vs fo|qr vkiwfrZ lqfuf'pr djukA
10. 'kgjh {ks=ksa esa 24 ?k.VsrFkk xzkeh.k {ks=ksa esa 48 ?k.Vs ds vUnj {kfrxzLr VªkalQkeZjksa dk
izfrLFkkiu lqfuf'pr djukA
11. izns'k dh rglhyksa esa 33@11 ds ŒohŒ midsUæksa dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ djukA
12. 10]000 lksyj iEi yxkus dh;kstuk dk 'kqHkkjaHkA
13. :QVkWi lksyj ikWf ylh dk izHkkoh dk;kZUo;uA
14. xzkeh.k {ks=ksa esa xjhcksa ds fy, lfClMkbTM lksyj iSd dh O;oLFkk fd;k tkukftlls
dqN vko';d ?kjsyw midj.k py ldsaA
15. xzke iapk;rksa esa lkoZtfud LFkyksa ij lksyj LVªhV ykbZV dh O;oLFkk fd;k tkukA
16. ty laj{k.k ds dk;ksZ dks vfHk;ku ds :i esa pyk;k tk,A
17. vkxjk esa rktxat {ks= ds fodkl dh ifj;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA
18. eS=s; ifj;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA
19. fo'o cSad lgk;frr izks&iqvj VqfjT+e ;kstuk dk dk;kZUo;uA
• f'k{kk
1. mPp f'k{kk ds {ks= esa futh fuos'k vkdf"kZr djus gsrq uhfr fu/kkZj.k djrs gq, f'k{k.k
laLFkkvksa dk foLRkkj fd;k tkukA
2. mPp f'k{k.k laLFkkvksa esa ikB~;Øe ifjo/kZu ds ek/;e ls 'kSf{kd xq.koÙkk esa lq/kkjA
3. mPp rduhdh f'k{k.k laL Fkkvksa esa ikB~;Øe ifjo/kZu ds ek/;e ls 'kS{kf.kd xq.koÙkk esa
o`f) djrs gq, mUgsa jkstxkjijd cuk;s tkukA
4. bZ&yfuZax dks c<+kok fn;k tkukA
5. leLr izkfof/kd laLFkkvksa esa ,dsMfed ekWfufVªax dh ,dhd`r O;oLFkkA
6. loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr f'k{kkfe=ksa dk ekuns; 10]000 :0 izfrekg dj fn;k
x;k gSA
[15]
7. es/kkoh Nk=&Nk=kvksa dks jkuh y{ehckbZz iqjLdkj lEekuA
8. 220 fnuksa dk 'kSf{kd dSysUMj ykxw djus dk fu.kZ;A
9. dkS'ky fodkl dks c<+k ok nsus gsrq 39 vlsfor rglhyksa esa izf'k{k.k iz nkrkvksa ds ek/;e
ls ,d&,d dkS'ky izf'k{k.k dsUnz dh LFkkiukA
• fpfdRlk ,oa LokLF;
1. lLrh nj ij miyC/k gksus okyh tsusfjd nokvksa dh 3 gtkj nqdkusa [kksyus dh O;oLFkk
dh tk jgh gSA
2. thou j{kd midj.kksa ls lqlfTtr 150 ,Ecq ysal dh^,Mokal ykbQ liksVZ ,Ecq ysal lsok*
dk 'kqHkkjaHkA
3. u;s lkeqnkf;d LokLF; dsUæksa@izkFkfed LokLF; dsUæksa@u;s tuinksa esa ftyk
fpfdRlky;ksa dk fuekZ.kA
4. fuekZ.kk/khu vLirkyksa@lkeqnkf;d LokLF; dsUæksa@izkFkfed LokLF; dsUæksa ds Hkouksa dks
iw.kZ dj fØ;k'khy djukA
5. Vªkek lsUVjksa ds Hkouksa dk fuekZ.k ,oa mUgsa fØ;k'khy fd;k tkukA
6. ftyk fpfdRlky;ksa esa IykfLVd ltZjh ,oa cuZ ;wfuVdk fuekZ.k ,oa mUgsa fØ;k'khy
fd;k tkukA
7. fpfdRlk {ks= esa futh fuos'k vftZr djus gsrq uhfr fu/kkZfjr djrs gq, f'k{k.k laLFkkvksa
dk foLrkjA
8. ,El ds rtZ ij mPp fpfdRlk vuqlU/kku laLFkkuksa rFkk fpfdRlk dkWystksa dh LFkkiukA
• xzkE; fodkl rFkk lkekftd dY;k.k

1. Nk=o`fÙk ias'ku vkfn lEcU/kh leLr ;kstukvksa dk baVjusV vk/kkfjr iz.kkyh }kjk izHkkoh
dk;kZUo;u ,oa vquJo.kA
2. o`)koLFkk isa'ku ;kstukUrxZr çns'k ds leLr ik= isa'ku ykHkkfFkZ;ksa ds cSad [kkrk la[;k
dks muds vk/kkj dkMZ ls fyad fd;k tk jgk gS rkfd ;kstuk esa ikjnf'kZrk lqfuf'pr
dh tk ldsA
3. MkWŒ jkeeuksgj yksfg;k lexz fodkl ;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA
4. tus'oj feJ xzke ;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA
5. Áns'k dks [kqys esa 'kkSp eqDr fd;k tkus gsrqgj Äj esa 'kkSpky; dh O;oLFkk lqfuf'pr
djukA
6. ,.Vh jksfe;ksa LDok;M dk xBuA
• yksd fuf/k
1- ^,d dj] ,d ns'k] ,d cktkj* dh ifjdYiuk dks lkdkj djrs gq, 01 tq ykbZ ] 2017 ls
th0,l0Vh0 iz.kkyh dk izns'k dh vFkZO;oLFkk esa dzkfUrdkjh lw=ikrA
2- izns'k ds fodkl gsrq okg~; lgk;frr ifj;kstukvksa esa vf/kd ls vf/kd /kujkf'k izkIr
dj izHkkoh dk;kZUo;uA
3- izns'k esa fodkl gsrq dj ,oa djsÙkj jktLo ds :i esa vf/kd ls vf/kd foÙkh; lalk/ku
tqVk;k tkukA
********
[16]
[17]
v/;k;&10
voLFkkiuk] ÅtkZ ,oa lapkj
voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds vUrxZr ifjogu] la pkj]ÅtkZ rFkk is;ty fodkl lEcU/kh
HkkSfrd lqfo/kkvksa dk foLrkj 'kkfey gSA bu lqfo/kkvksa dh lqn`<+ ,oa O;kid O;oLFkk ds fcuk
lexz vkfFkZd fodkl lEHko ugha gSsA voLFkkiuk lqfo/kkvksa ij fd;k tk jgk fuos'k] d`f "k] m|ksx
rFkk O;kikj ds fodkl gsrq mRizsjd dk dk;Z djrk gSA jkT; esa ifjogu ,oa lapkj O;oLFkk dks
vkSj vf/kd lqn`<+ ,oa mi;ksxh cukus dh n`f"V ls çns'k esa lM+d ekxksaZ] jsy ekxksZa] ok;q ekxkasZ]
ty ekxksZa ,oa esVª¨ jsy ds fodkl ij vf/kd cy fn;k tk jgk gSA
ifjogu
ifjogu ,oa O;kikj lEca/kh fØ;k&dykiksa dk fodkl ,oa foLrkj lM+dksa ds fodkl ij
Hkh fuHkZj djrk gSA d`f"k ,oa vkS|ksfxd fodkl esa lM+d ,oa lapkj tSlh voLFkkiukvksa dh
egRoiw.kZ Hkwfedk gksrh gSA dPps ekyksa dh vkiwfrZ rFkk fufeZr mRiknksa ds foØ; ds fy;s ifjogu
dk egRoiw.kZ ;ksxnku gksrk gSA
lM+d
lM+d usVodZ vFkZO;oLFkk ds fujUrj vkSj lekos'kh fodkl ds fy, egRoiw.kZ ?kVd gSA
;g ns'k Hkj esa ;k=h dh vkoktkgh vkSj eky <qykÃ dh lqf o/kk iznku djrk gSA ifjogu ds
fofHké lk/kuksa ds chp lM+d ifjogu viuh ykLVekbZ y dusDVhfoVh dh Hkwfedk ds otg ls
egRoiw.kZ gSA fiNys dqN o"kksZa esa ifjogu ds vU; lk/kuksa dh rqyuk esa Hkkjr esa ;k=h vkSj eky
dh vkoktkgh rst+h ls lM+d ifjogu {ks= dh vksj LFkkukUrfjr gqvk gSA
çns'k ds fodkl ds fy;s voLFkkiuk lqfo/kkvksa dks miyC/k djkus eas ekxksaZ ,oa lsrqvksa dh
Hkh fo'ks"k Hkwfedk gSA mRrj çns'k esa yksd fuekZ.k foHkkx }kjkla?k`rekxkZsa dh dqy yEckbZ lEcU/kh
vkadM+sa rkfydk&10-01 esa n'kkZ;s x;s gSa&
rkfydk&10-01
jksM usV odZ dh orZeku fLFkfr
31-3-14 31-3-15 31-3-16
dz-la- ekxZ dk oxhZdj.k orZeku fLFkfr
rd rd rd
1 2 3 4 5 6
1 jk"Vªh; ekxZ ¼fd0eh0½ 7550 7572 7572 7633
2 jkT; ekxZ ¼fd0eh0½ 7543 7597 7147 7202
3 izeq[k ftyk ekxZ ¼fd0eh0½ 7338 7338 7637 7486
4 vU; ftyk ekxZ ¼fd0eh0½ 42434 43512 46006 47576
5 xzkeh.k ekxZ ¼fd0eh0½ 141593 149193 163035 169051
;ksx%& 206458 215212 231397 238948
lzksr%& yksd fuekZ.k foHkkx] m-iz-A

lM+d fuekZ.k dks voLFkkiuk ?kVd ekurs gq, izn s'k eas fofHkUu lM+d fuekZ.k@ejEer
lEcU/kh ;kstuk;sa lapkfyr dh tk jgh gSa ftudk fooj.k fuEuor gS&
1-ftyk eq[;ky;ksa dks pkj ysu ekxksZa ls tksM+u k
çns'k dks lqxe ;krk;kr miyC/k djk;s tkus ds mn~ns'; ls leLr ftyk eq[;ky;ksa
dks 4 ysu pkSM+s ekxZ ls tksM+us ds mn~ns'; ls ;g ;kstuk o"kZ 2012&13 esa çkjEHk dh x;h FkhA
çns'k ds 30 ftyk eq[;ky; 4 ysu@2 ysu fon is OM 'kksYMj ekxZ ls iwoZ ls gh tqM+s gq, gSa rFkk
10 ftyk eq[;ky; Hkkjr ljdkj dh Lohd`r ;kstuk ¼,u,pMhih½ ds vUrxZr çLrkfor 4 ysu
jk"Vªh; jktekxksZ ls tqM+ tk;saxs rFkk 8 ftyk eq[;ky; 2&ysu jk"Vªh; jktekxZ ij fLFkr gSa tks
[ 110 ]
2&ysu fon isOM 'kks YMj fd, tkus gsrq Hkkjr ljdkj dh Lohd`r ;kstuk ¼,u,pMhih½ ,oa 02
ftyk eq[;ky; ¼cgjkbp ,oa fl)kFkZuxj½ ,u0,p0 ds vUrxZr bZ0ih0lh0 eksM ij çLrkfor 2
ysu ¼fon isOM 'kksYMj½ jk"Vªh; jktekxZ ls tqM+ tk;saxsA
'ks"k 25 tuinksa esa ls 03 ftyk eq[;ky;ksa dks 4 ys u ekxZ ls tksM+s tkus dk dk;Z m0ç0
jkT; jktekxZ çkf/kdj.k ¼mi'kk½ ds vUrxZr çLrkfor@fuekZ.kk/khu gSaA yks0fu0fo0 ctV }kjk
14 ftyk eq[;ky; o"kZ 2017 rd Qksj ysu ekxZ ls tksM+stk pqds gSA 'ks"k 8 ftyk eq[;ky;
¼cyjkeiqj] y[kheiqj[khjh] fctukSj] gjnksbZ] xks.Mk] egjktxat] dklxat ,oa fetkZiqj½ dk dk;Z
izxfr ij gSA
,u0,p0,0vkbZ0 }kjk o"kZ 2014&15 esa ftyk eq[;ky; jk;cjsyh] o"kZ 2015&16 esa
gehjiqj] gkFkjl] xkSrecq}uxj] vyhx<+ o cqyUn'kgj dks Qksj ysu ekxZ ls tksM+k x;kA o"kZ
2016&17 esa yks0fu0fo0 }kjk vU; ekxZ ls vc rd 'kkeyh ,oa fp=dwV dks Qksj ysu ekxZ ls
tksM+k tk pqdk gSA
2-xzkeksa@clkoVksa dks lEidZ ekxksZa ls tksM +uk

çns'k ljdkj dh lEidZ ekxksZ ls vlarÌ r leLr clkoVksa dks iDds lEidZ ekxksZ ls
tksM+s tkus dh çkFkfedrk gSA
rkfydk&10-02
2016&17 esa fofHkUu ;kstukvksa ds vUrxZr y{; ,oa izxfr
¼/kujkf'k djksM+ esa½
Ø- dk;Z@;kstuk dk uke o"kZ 2016&17 o"kZ 2017&18
la-
vkoaVu O;; miyfC/k vkoaVu y{; izxfr
1- xzkeh.k ekxkZsa dk uo 2693 747 124
fuekZ.k@iqufuZekZ.k fd0eh0 fdeh0 fdeh0
1657.74 1657.74 36.11
2- xzke @clkoVksa dks 1212 ua0 498 ua0 83 ua0
tksM+k tkuk
3- fofHkUu Js.kh ds ekxksZa
6738 2332 112
dkpkSM+hdj.k@lqn`<+hd 5422.77 5422.77
fd0eh0
2157.37
fdeh0 fdeh0
j.k
4- ftyk eq[;ky; dks 4
50 14
ysu ekxZ ls tksM+k 1376.57 1376.57 223 fdeh0 71.21 fdeh0 fdeh0
tkuk
5- unh lsrqvksa dk fuekZ.k 190 ua0 61.47 164 ua0 26 ua0
1520.99 1520.99
dk;Z
6- jsy mifjxkeh lsrqvksa 17 ua0 16.00 33 ua 02 ua
628.90 628.90
dk fuekZ.k
7- dksj usVodZ dk 422 fdeh0 52.50
105 50
414.25 414.25
lqn`<+hdj.k fdeh0 fdeh0
8- bUMks usiky ckMZj ekxZ 58 fdeh0 40 5-35
114.72 114.72 129.53
ifj;kstuk fdeh0 fdeh0
[ 111 ]
bu clkoVksa dks fuEufyf[kr ;kstukvksa ds vUrxZr iDdh lM+dksa ls tksM+k tk jgk gS&
¼I½ 250 ls vf/kd vkcknh ds jktLo xzkeksa dks lEidZ ekxZ ls tksM+uk
250 ls vf/kd vkcknh ds leLr fcuk tqM+s jktLo xzkeksa dks ,dy lEidZ ekxZ ls
tksM+us dh izns'k ljdkj dh izkFkfedrk gSA ,sls leLr fcuk tqM+s xzkeksa dks tksM+us gsrq foRrh;
lalk/kuksa dh O;oLFkk ukckMZ ] gqMdks ls _.k vkfn ls izkIr fd;k tkuk izLrkfor gSA
¼II½Mk0 jke euksgj yksf g;k lexz xzk e fodkl ;kstuk
jktLo xzkeksa ds pg¡qeq[kh fodkl gsrq çns'k esa Mk0 jke euksgj yksfg;k lexz xzke
fodkl ;kstuk o"kZ 2012 esa ykxw dh x;hAbl ;kstuk ds vUrxZr o"kZ 2012&13 esa 1598 rFkk
mlds i'pkr vuqorhZ 04 o"kksZa esa 2100 xzke izfro"kZ vFkkZr dqy 9998 jktLo xzkeksa dk p;u
fd;k x;k FkkA ;kstukUrxZr p;fur xzkeksa esa lEidZ ekxksZ gsrq o"kZ 2001 dh tux.kuk ds vk/kkj
ij 250 ls vf/kd vkcknh dh leLr clkoVksa dks lEidZ ekxksZ ls tksM+k tkuk yf{kr FkkA
foRrh; o"kZ 2016&17 esa :0 870-00 djksM+ ctV izkfo/kku FkkA ekpZ] 2017 rd
;kstukUrxZr 9771 p;fur xzkeksa o mudh clkoVksa dks tksM+k tk pqdk gSA o"kZ 2017&18 esa pkyw
dk;ksZ gsrq :0 98-33 djksM+ dk ctV izkfo/kku gSA
¼3 ½vuqlwfpr tkfr lc Iyku@VªkbZcy lc Iyku
vuqlwfpr tkfr lc Iyku@VªkbZcy lc Iyku ds vUrxZr ,slh clkoVksa ftudh vkcknh
250 vFkok mlls vf/kd gS ,oa ftuesa vuqlwfpr tkfr@tutkfr dh vkcknh 25 izfr'kr vFkok
mlls vf/kd gS] dks iDds lEidZ ekxkssZa ls tksM+k tk jgk gS rFkk ,l0lh0ih0 ds vUrxZr iw oZ ls
fufeZr ijUrq /oLr gks pqds lEidZ ekxksZa dk Hkh iquZfuekZ.k fd;k x;k gSA o"kZ 2016&17 esa :0
202-00 djksM+ dh ykxr ls clkoVksa ds lEidZ ekxksaZ dk uofuekZ.k@iquZfuekZ.k fd;k x;k gSA
o"kZ 2017&18 esa pkyw dk;ksZ gsrq :0 18-33 djksM+ dk iz kfo/kku j[kk x;k gSA
rkfydk&10-03
clkoVksa dks lEidZ ekxksZa ls tksM+us dh orZeku fLFkfr
en 1000+ 500-999 250-499 <250 ;ksx

dqy clkoVksa dh la[;k 41170 49319 55301 69307 215097
iwoZ ls tqM+h gqbZ clkoVksa dh la[;k 28232 20440 15060 13401 77133
vutqM+h clkoVksa dh la[;k 12938 28879 40241 55906 137964
ih0,e0th0,l0okbZ 0 ds vUrxZr 6815 4700 709 478 12702

tksM+h xbZ clkoVksa dh la[;k
vU; ;kstukvksa vUrxZr tksM+h xbZ 6123 24179 27112 30225 87639
clkoVksa dh la[;k
vo'ks"k vutqM+h clkoVksa dh la[;k 0 0 12420 25203 37623
4-rglhy o Cykd eq[;ky; dks nks ysu ekxZ ls tksM+u k

rglhy o Cykd eq[;ky; dks nks ysu ekxZ ls tksM+us dh izns'k ljdkj dh izkFkfedrk
gSA ,slh leLr rglhyksa o Cykd eq[;ky;ksa dks tksM+us gsrq foRrh; lalk/kuksa dh O;oLFkk
ukckMZ] gqMdks ls _.k vkfn ls izkIr fd;k tkuk izLrkfor gSA
[ 112 ]
5-ekxksZa dk pkSM +hdj.k ,oa lqn `< +hdj.k
leLr ,d ysu pkSM+s jkT; ekxZ rFkk egRoiw.kZ eq[; ftyk ekxZ ,oa vU; ftyk ekxksaZ
dks ;krk;kr dh ekWax ds vuqlkj pj.kc) :i ls 02 ysu fd;s tkus dh ;kstuk gSA blds
vfrfjDr Hkkjh ;krk;kr ds dkj.k {kfrxzLr ,sls izeq[k@vU; ftyk ekxZ tks uohuhdj.k@fo'ks"k
ejEer ;ksX; ugha gSa] mudk lqn`<+hdj.k fd;k tk jgk gSA
o"kZ 2016&17 esa jkT; ;kstuk ds vUrxZr 2582 fd0eh0 jkT; ekxZ o 5162 fd0eh0
izeq[k@vU; ftyk ekxZ] bl izdkj dqy 7744 fd0eh0 ekxksZa dk pkSM+hdj.k o lqn`<+hdj.k fd;k
tkuk yf{kr Fkk ftlds lkis{k 6738 fdeh0 dk pkSM+hdj.k ,oa lqn` <+hdj.k fd;k x;k gSA
6-dksj jksM usV odZ dk lqn `<+hdj.k
izns'k esa egRoiw.kZ ekxksZ dk ,d dksj jksM usVodZ ds vUrxZr 16545 fd0eh0 yEckbZ ds
ekxksZa dks fpfUgr fd;k x;k gS] ftlesa 7530 fdeh0 jkT; ekxZ] 5761 fdeh0 izeq[k ftyk ekxZ
rFkk 3254 fdeh0 vU; ftyk ekxZ lfEefyr gSaA o"kZ 2016&17 esa 422 fdeh0 esa dk;Z fd;k tk
pqdk gSA o"kZ 2017&18 esa 105 fdeh0 dk y{; gS ftlds lkis{k 50 fdeh0 esa dk;Z fd;k tk
pqdk gSA
7-ih0ih0ih0 ekMy ij mi'kk }kjk ekxZ fuekZ.k
o"kZ 2004 esa jkT;ekxZ ,oa vU; ekxksZa ds fuekZ.k o vuqj{k.k gsrq mi'kk dk xBu jkT;
ljdkj }kjk fd;k x;k FkkA ih0ih0ih0 ekMy ds vUrxZr mi'kk }kjk fnYyh lgkjuiqj ;equks=h
ekxZZ] cjsyh vYeksMk ekxZ] okjk.klh 'kfDruxj ekxZ rFkk eqt¶Qjuxj lgkjuiqj ekxZ djk;k tk
jgk gSA
8-lsrq o jsy mifjxkeh lsr q dk fuekZ.k
jkT; ljdkj }kjk fofHkUu ;kstukvksa ds vUrxZr Lohd`r 60 ehVj ls vf/kd yEckbZ ds
nh?kZ lsrqvksa dk fuekZ.k mRrj izn s'k jkT; lsrq fuxe fyfeVsM }kjk rFkk 60 ehVj ls de yEckbZ
ds y?kq lsrqvksa dk fuekZ.k yks0fu0fo0 }kjk fd;k tkrk gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 99 y?kq
lsrq] 91 nh?kZ lsrq rFkk 17 js y mifjxkeh lsrqvksa dks igqWp ekxZ lfgr iw.kZ fd;k x;k gSA
foRrh; o"kZ 2017&18 esa 57 nh?kZ lsrq ] 107 y?kq lsrq o 33 jsy mifjxkeh lsrqvksa dk
fuekZ.k fd;k tkuk izLrkfor gS ftlds lkis{k 16 nh?kZ ls rq] 10 y?kq lsrq rFkk 02 jsy mifjxkeh
lsrq dk dk;Z iw.kZ fd;k tk pqdk gSA
9-b.Mks usiky ckMZj ekxZ
mRrj izns'k esa Hkkjr&usiky lhek ij ekxZ fuekZ.k dh ifj;kstuk dk lS)kfUrd
vuqeksnu x`g ea=ky;] Hkkjr ljdkj}kjk fd;k x;k gSA izLrkfor ekxZ mRrj izns'k ds lkr
tuinksa dze'k% ihyhHkhr] y[kheiqj [khjh] cgjkbZp] JkoLrh] cyjkeiqj] fl}kFkZuxj rFkk
egjktxat ls gksdj xqtjrk gSA
bl ifj;kstuk dh ewy vuqeksfnr yEckbZ 640-00 fd0eh0 rFkk ykxr :0 1621-00 djksM+
gSA foLr`r losZ{k.k ds mijkUr x`g ea=ky;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh dks dqy 28 Mh0ih0vkj0]
yEckbZ 574-59 fd0eh0 ,oa vkadfyr ykxr :0 2805-56 djksM+ xfBr dj izsf "kr dh x;hA
blds fo:) dqy 12 Mh0ih0vkj0 yEckbZ 257-01 fd0eh0 ,oa ykxr :0 735-83 djksM+ dh
iz'kkldh; ,oa foRrh; Lohd`fr Hkkjr ljdkj }kjk fuxZr dj nh x;h gS] ftlesa Hkkjr ljdkj
dk va'k :0 659-74 djksM+ ,oa jkT; ljdkj }kjk ogu fd;s tkus okyk va'k :0 76-09
djksM+ gSA
[ 113 ]
blds vUrxZr dqy yackbZ 252 fd0eh0 esa dk;Z izkjEHk dj fn;k x;k gSA ekpZ] 2017
rd fuekZ.k dk;ksZ ij :0 349-59 djksM+ dk O;; djrs gq;s 57-98 fd0eh0 yackbZ esa dk;Z fd;k
tk pqdk gSA
ifj;kstuk ds varxZr vkilh le>kSrs ds vk/kkj ij Hkwfe dz; fd;s tkus gsrq tuinokj
dqy :0 173-52 djksM+ ds vkx.ku ij iz'kkldh; ,oa foRrh; Lohd`fr fuxZr dh x;h gSA ekpZ]
2017 rd :0 101-02 djksM+ dh /kujkf'k dk O;; djrs gq;s 91-25 fd0eh0 yEckbZ esa 135-75
gsDVsvj Hkwfe dk dz; fd;k tk pqdk gSA
x`g ea=ky;] Hkkjr ljdkj] u;h fnYyh }kjk vuqeksfnr b.Mks&usiky ckMZj ekxZ fuekZ.k
ifj;kstuk ds Lohd`r dk;kZs ij foRrh; o"kZ 2013&14 esa nks pj.kks esa dze'k% :0 350-00 djksM+
,oa o"kZ 2016&17 esa :0 31-57 djksM+ vFkkZr~ dq y :0 381-57 djksM+ dh /kujkf'k mRrj izns'k
'kklu ds i{k esa voeqDr dh tk pqdh gSA
foRrh; o"kZ 2017&18 %
m0iz0 'kklu }kjk dqy yEckbZ 252 fd0eh0 esa dk;Z izkjEHk dj fn;k x;k gSA pkyw
foRrh; o"kZ 2017&18 esa fuekZ.k dk;ksZ gsrq :0 83-33 djksM+ dh /kujkf'k fuxZr dh x;h gS]
ftlds lkis{k flrEcj] 2017 rd :0 8-93 djksM+ dh /kujkf'k dk O;; djrs gq;s 5-35 fd0eh0
yackbZ esa dk;Z fd;k tk pqdk gSA
ifj;kstuk ds varxZr vkilh le>kSrs ds vk/kkj ij Hkwfe dz; fd;s tkus gsrq tuinokj
dqy :0 173-52 djksM+ ds vkx.ku ij iz'kkldh; ,oa foRrh; Lohd`fr fuxZr dh x;hA pkyw
foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 46-21 djksM+ dk vkoaVu izkIr gS] ftlesa flrEcj] 2017 rd :0
5-54 djksM+ dk O;; djrs gq;s 5-83 fd0eh0 yackbZ ,oa 15-49 gsDVs;j esa Hkwfe dz; fd;k tk
pqdk gSA
x`g ea=ky;] Hkkjr ljdkj] u;h fnYyh }kjk vuqeksfnr b.Mks&usiky ckMZj ekxZ fuekZ.k
ifj;kstuk ds Lohd`r dk;kZs ij foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 100-00 djksM+ dh /kujkf'k mRrj
izns'k 'kklu ds i{k esa voeqDr dh tk pqdh gSA
lkoZtfud {ks= ds vUrxZr çns'kokfl;ksa dks lLrh ,oa lqxe ifjogu lsok;sa lqyHk djkus
ds mnn~s'; ls m0 ç0 jkT; lM+d ifjogu fuxe dh LFkkiuk dh x;h gSaA bu lsokvksa ls
lEcaf/kr vkadM+s rkfydk&10-04 esa n'kkZ;s x;s gSa&
rkfydk&10-04
mRrj çns'k esa jktdh; lM+d ifjogu ifjpkyu ds vkadMs+
2015&16 dh
Ekn 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17* vis{kk 2016&17
esa çfr'kr o`f)
1 2 3 4 5 6
1&vkSlr ifjpkfyrcls ¼la0½ 9318 9128 9269 10526 13-56
2&o"kZ ds vUr esa 2403 2384 2357 2711 15-02
ifjpkfyr ekxZ ¼la[;k½
3&o"kZ ds vUr esa 241 236 224 251 12-05
ifjpkfyr ekxksZ dh vkSlr
yEckbZ ¼fd0eh0½
[ 114 ]
2015&16 dh
Ekn 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17* vis{kk 2016&17
esa çfr'kr o`f)
1 2 3 4 5 6
4&o"kZ ds vUr esa ifjpkfyr 580 562 529 681 28-73
ekxksZa dh dqy yEckbZ ¼gtkj
fd-eh-½
5&nSfud dqy ifjpkfyr 3220 3169 3238 3703 14-36
nwjh ¼gtkj fd0 eh0½
6&çfrfnu ys tk;s x;s ;k=h 14-67 14-90 15-19 15-47 1-84
¼yk[k½
7&nq?kZVuk;sa 0-08 0-08 0-07 0-06 ¼&½14-29
¼çfr yk[k fd0eh0½
8&dqy nq?kZVuk;sa ¼la[;k½ 766 726 630 648 2-86
*vufUre
lzksr %& mRrj çns'k jkT; lM+d ifjogu fuxeA
izns'k est
a ula[;k o`f) ds dkj.k vkokxeu ,oa ;krk;kr dh c<+rh gqbZ vko';drkvksa ds vuq#i
ekxkasZ ij pyus okyh xkfM+;ksa dh la[;k esa Hkh fujUrj o`f) gks jgh gSA bl ifjisz{; esa jktdh;
,oa futh {ks=ksa ds xkfM+;ksa ls lEcaf/kr vkadM+s rkfydk 10-05 esa n'kkZ;s x;s gSa&
rkfydk&10-05
mRRkj çns'k esa lM+d ij py jgh eksVj xkfM+;ka
eksVj xkfM+;ksa dh la[ ;k 2015&16 dh xkfM+;ksa dk çfr'kr va' k
Ekn ¼31 ekpZ dks½ vis{ kk 2016&17
2013&14 2014&15 2015&16 2016&17* esa çfr'kr o`f) 2015&16 2016&17
1 2 3 4 5 6 7 8
1&eksVj 15395363 17398458 19258791 21127282 9-7 80-5 80-4
LkkbZfdy
2&dkj 1686747 2063230 2330459 2594197 11-3 9-7 9-9
3&cl 55127 51866 57939 75309 30-0 0-2 0-3
4&VSDlh 312520 350855 380024 429245 13-0 1-6 1-6
5&Vªd 401283 445675 494714 549526 11-1 2-1 2-1
6&VªSDVj 1147190 1197985 1276927 1338243 4-8 5-3 5-1
7&vU; 126252 127461 137512 151444 10-1 0-6 0-6
dqy 19124482 21635530 23936366 26265246 9-7 100-0 100-0
*vufUre
lzksr %&ifjogu vk;qDr] m0ç0 ,oa m0ç0 jkT; lM+d ifjogu fuxeA
[ 115 ]
esV ªks jsy
y[kuÅ esVªks jsy ifj;kst uk¼,y0,e0vkj0lh0½
çns'k dh jkt/kkuh esa rhoz] lq[kn] lqjf{kr rFkk ferO;;h ekl jsfiM VªkaftV flLVe
miyC/k djkus ds mís'; ls jkT; ljdkj }kjk o"kZ 2013&14 esa y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk dks
fufeZr fd;ss tkus dk fu.kZ; fy;k x;kA ;g ifj;kstuk jkt/kkuh okfl;ksa ,oa vkxUrqdksa dks ,d
lqfo/kk tud] lqjf{kr] fo'oLkuh; rFkk fdQk;rh eYVh ekWMy VªkaLiksVZ flLVe çnku djsxhA
bl gsrq y[kuÅ esVªks jsy dkWjiksjs'ku fyfeVsM dk xBu o"kZ 2013 esa gqvk gS] tksfd
Hkkjr ljdkj ,oa m0iz0 ljdkj ds la;qDr miØe ds :i esa fo'ks"k iz;kstu lk/ku miyC/k
djkus gsrq y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk ds pj.kokj fu"iknu ds nkf;Ro ds lkFk LFkkfir dh xbZ
gSA
vofLFkfr
y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk dk izFke pj.k ¼Qst&1,½& ukFkZ&lkmFk dkWfjMksj dh
yEckbZ 22-878 fdeh- gS tksfd pkS/kjh pj.k flag ,;jiksVZ ls ysdj eqa'kh iqf y;k rd gSA
'kgj ds O;Lr O;olkf;d rFkk vkoklh; {ks=ksa gsrq fpfUgr bldkWfjMksj esa Hkwfexr esVªk s
dh nwjh 3-440 fdeh- gS tks fd pkjckx ls ysdj ds-Mh- flag ckcw LVsfM;e rd gksxk rFkk 'ks"k
19-438 fdeh- esVª ks Hkwfe ls Åij ,fyosVsM ds :i esa gksxhAblesa LVs'kuksa dh la[;k21
¼17 ,fyosVsM] 4 Hkwfexr½gksxhAukFkZ&lkmFk dkWfjMksjds çkFkfedrk lsD'ku ¼8-5 fdeh½ dk
O;olkf;d lapkyu 5flrEcj] 2017ls vkjEHk gks pqdk gSA
Ykkxr,oafoÙkiks"k.k&
rkfydk&10-06
y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk ykxr
ifj;kstuk ykxr
foLr`r ifj;kstuk fjiksVZ :0 5590 djksM+
vuqeksfnr lekiu ykxr :0 6928 djksM+
ifj;kstuk dh vuqekfur lekiu ykxr :0 6928 djksM+
rkfydk&10-07
foÙk iks"k.k ds vUrxZr fo'ks"k iz;kstu lk/ku ekWMy ¼dsUnzh; djksa ds lkFk½
fooj.k /kujkf'k ¼djksM + esa½ va'knku ¼izfr'kr esa½

Hkkjr ljdkj dh va'kiwath 1003 15-43
Hkkjr ljdkj& dsUnzh; djksa gsr q
297 4-57
lcvkWfMZusV _.k
Hkkjr ljdkj }kjk dqy va'knku 1300 20-00
m0iz0 ljdkj dh va'kiwath 1003 15-43
m0iz0 ljdkj& dsUnzh; djksa gsr q 449 6-91
lcvkWfMZusV _.k
LFkkuh; fudk;ksa ls vuqnku 245 3-77
f}i{kh;@cgqi{kh; _.k 3502 53-89
;ksx 6499 100-00
[ 116 ]
fooj.k /kujkf'k ¼djksM + esa½ va'knku ¼izfr'kr esa½
m0iz0 ljdkj&Hkwfe gsrq lcvkWfMZusV _.k
¼ljdkjh Hkwfe dks NksM+dj½ 381
dqy ;ksx 6880
tksM+& _.k iznk;h laLFkk }kjk fn;s
tkus okys _.k ij fuekZ.k ds le; 48
C;kt ds :i esa vfrfjDr lgk;rk ds
ek/;e ls ikfjr /kujkf'k
dqy ;ksx 6928
dsUærFkk m0iz0 ljdkj ls izkIr gksu s okyh/kujkf'k;ksa dk fooj.k

¼:0 djksM+ esa½
o"kZ m0iz0 ljdkj Hkkjr ljdkj
2015&16 825 140-92
2016&17 814 1140-0
2017&18¼vkofUVr Ëkujkf'k½ 233 1692-0
1- orZeku vofLFkfr
 y[kuÅ esVªks jsy dkWjiksjs'ku dk xBu ,d fo'ks"k iz;kstu lk/ku ds :i esa y[kuÅ esVªk s
jsy ifj;kstuk ds fu;kstu] fØ;kUo;u rFkk lapkyu gsrq fd;k x;k gSA ifj;kstuk dk
HkkSfrd fuekZ.k fnukad 27-09-2014 esa izkjEHk gqvk FkkA dk;Z rhoz izxfr ij gSA
 y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk gsrq esVªks jsy ifj;kstukvksa ds fuekZ.k] lapkyu rFkk laj{k.k
gsrq fufeZr dsUnzh; esVªks ,DV esa Hkkjr ljdkj }kjk y[kuÅ esVªksikWfyVu {ks= ds :i esa
foLrkj fd;k x;k gSA
 y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk ds Rofjr lapkyu gsrq MkW- bZ0 Jh/kju] y[kuÅ esVªks jsy
dkWjiksjs'ku fy0 ds iz/kku lykgdkj ds :i esa fu;qDr gSA
 izkFkfed pj.k ¼Vªkal iksVZ uxj ls pkjckx½ 8-5 fdeh- dkokf.kfT;d lapkyu 5flrEcj]
2017 lsvkjEHk gks pqdk gSA
 52-87 ,dM+ ljdkjh Hkwfe esVªks jsy dksp ds fMiks gsrq miyC/k djkbZ tk pqdh gS rFkk fMiks
dk dk;Z Hkh iw.kZ gks pqdk gSA
 ifj;kstuk ds izFke pj.k Qst&1, dks iw.kZ djus dk y{; o"kZ 2019 gSA
vDVwcj] 2017 dks y[kuÅ esV ªks jsy ifj;kstuk dh vofLFkfr

¼i½ ukFkZ&lkmFk dkWfjMksj ¼,;jiksVZ ls eqa'khiqfy;k½dh HkkSfrd izxfr ¼22-878 fdeh-½ & 54-20 %
¼ii½ ukFkZ&lkmFk dkWfjMksj dh foÙkh; izxfr ¼22-878 fdeh-½ & 52-35 %
¼iii½ izkFkfed pj.k¼VªkaliksV Z uxj ls pkjckx½ dh HkkSfrd izxfr ¼8-5 fdeh-½ & 100 %
[ 117 ]
VªkaliksVZ uxj LVs'ku
çHkko
uxjh; v/kkslapuk dks fodflr djus esa ;g ifj;kstuk lgk;d fl) gksxhA ;g
ifj;kstuk i;kZoj.k ds n`f"Vxr ldkjkRed çHkkoh gksxh tSls fd ;krk;kr vojks/k esa deh] de
le; esa yEch nwjh dh ;k=k] ok;q ,oa /ofu çnw"k.k esa deh] bZa/ku dk de miHkksx rFkk lM+d
nq?kZVuk bR;kfn esa deh vk,xhA y[kuÅ ds vfrfjDr dkuiqj] okjk.klh] esjB rFkk vkxjk es Hkh
esVªks ifj;®tuk izLrkfor gSA y[kuÅ esVªks jsy dkjiksjs'ku ¼,y0,e0vkj0lh0½ dks gh bu 'kgjksa
esa Hkh esVªks dh Mhihvkj rS;kj djus gsrq leUo;d dh ftEesnkjh lkaSih x;h gSA mDr ds vfrfjDr
>kalh rFkk xksj[kiqj esa Hkh esVªksa lap kfyr djus dh ;kstuk gSA
fo|qr
jkT; ljdkj }kjk fo|qr mRiknu dh fn'kk esa vusd ç;kl fd;s tk jgs gSaA12ohaa
iap o"khZ; ;kst uk ¼2012&2017½ eas bl en gsrq 49839-95 djksM+ #i;s dk ifjO;; Lohd`r gS]
ftleas ls mDr en ij o"kZ 2013&14 eas 6975-00 djksM+ #i;sO;; fd;s x;sA o"kZ
2014&15]2015&16,oa 2016&17 esa mDr en ij O;; ¼vkarfjd lalk/kuksa ,oa vU; óksrksals O;;
lfEefyr½ Øe'k%7486-52] 10052-66,oa 15169-36 djksM+ #i;s jgkA
rkfydk&10-08
mRrjçns'k esa fo|qr dk mRiknu ,oa miHkksx
Ok"kZ xr o"kZ dh
Ø-la- Ekn vis{kk çfr'kr
2015&16 2016&17 o`f)
1 2 3 4 5
1 vf/k"Bkfir {kerk¼esxkokV½ 6159-0 7159-0 16-2
2 miHkksx¼fefy;u ;wfuV½ 68825-1 78307-7 13-8
3 dqy mRiknu¼fefy;u ;wfuV½ 28043-5 30172-5 7-6
4 miHkksDrkvksa dh la[;k¼gtkj esa½ 17169-0 18013-5 4-9
5 jktLo olwyh¼djksM+ #0½ 31487-9 532886-8 4-4
6 fo|qr cdk;k¼djksM+ #0½ 25029-5 31274-5 25-0
lzksr& mRrj çns'k ikoj dkjiksjs'ku fyfeVsM] fu;kstu LdU/k] y[kuÅA
[ 118 ]
mRrj
mrjizns'k
R iz
ns esa
' kes
a rfo|qr
fo| q dkm dk
RiknmRiknu
u ,oam
iH,oa
k
kx
s
miHkksx
¼fe fy;u ;w
fuV ½
mi H
kks
x mRi k
nu
100000
78308
80000
68825
63397
60000
40000
30173
28044
26369
20000
0
2014-15 2015-16 2016-17
rkfydk&10-09
mRrj çns'k ,oa dqN vU; çeq[k jkT;ksa esa çfr O;fDr fo|qr
mRiknu@miHkksx dh la[;k lEcU/kh vkadM+s&2015&16
çfr O;fDr fo|qr

Ø-la- jkT; çfr O;fDr fo|qr miHkksx+
mRiknu+ ¼fd-ok-?kaVk½
¼fd-ok-?kaV k½
1 2 3 4
1 vkU/kz çns'k 536 1230
2 fcgkj 2 258
3 >kj[k.M 266 884
4 xqtjkr 1509 2248
5 gfj;k.kk 878 1936
6 dukZVd 808 1242
7 dsjy 196 704
8 e/; çns'k 840 929
9 NRrhlx<+ 1682 2022
10 egkjk"Vª 1030 1318
11 v¨fM'kk 672 1564
12 iatkc 1159 1919
13 jktLFkku 762 1164
14 rfeyukMq 729 1688
15 if'pe caxky 375 660
16 mRrj çns'k 226 524
17 mRRkjk[k.M 722 1431
18 fgekapyçns'k 1567 1339
19 vle 59 322
20 xksok 0 2738
Hkkjr 920 1075
lzksr&dsUæh; fo|qr çkf/kdj.k] Hkkjr ljdkjA
[ 119 ]
fo|qrhd`r xzke&
dsUæh; fo|qr çkf/kdj.k dh ifjHkk"kk ds vuqlkj mRrj çns'k esa fo|qrhd`r xzkeksa dh
la[;k o"kZ 2015&16 esa 97589 gS] tks fd mRrj çns'k esa dq y vkckn xzkeksa dk 99-8 çfr'kr gSA
mRrj çns'k esa ;g çfr'kr jk"Vªh; vkSlr ls vfËkd gSA vkU/kz çns'k] xqtjkr] gfj;k.kk] egkjk"Vªª]
dsjy] iatkc] rfeyukMq] fnYyh] flfDde]if'pe caxky,oa xks ok ,sls jkT; gSa tgk¡ 'kr&çfr'kr
xzkeksa dks fo|qrhd`r fd;k tk pqdk gSA mRrj izns'k esa fo|qrhd`r xzkeksa ¼jktLo½a dh la[;k o"kZ
2016&17 esas 97921 gSA 24x7 ikoj Qkj vky ds vUrxZr ekpZ 2019 rd izns'k esa lHkh dks 24
?k.Vs fctyh fn;s tkus gsrq fofHkUu ;kstukvksa }kjk vfo|qrhd`r xkzeksa dks fo|qrhd`r fd;s tkus
gsrq iz;kl fd;s tk jgs gaSA
xzkeh.k fo|qrhdj.k dk;ZØe ds vUrxZr çns'k ds xakoksa vkSj vuqlwfpr tkfr cfLr;ksa dk
fo|qrhdj.k fd;k tkrk gSA izns'k esa dq y vkckn xzkeksa esa ls o"kZ 2011&12] 2012&13 ,oa
2013&14 ds vUr rd fo|qrhd` r xzkeksa dh la[;k 87086 gh jghA o"kZ 2014&15 2015&16 ,oa
2016&17 ds vUr rd fo|qrhd`r xzkeksa dh la[;k c<+dj Øe'k% 87207] 87749,oa 97932 gks
x;hA
vuql wfpr tkfr cfLr;ksa dk fo|qr hdj.k

izns'k esa vuqlwfpr tkfr cfLr;ksa dh n'kk lq/kkjus ds fy;s muesa fo|q rhdj.k gsrq
;Fkksfpr iz;kl fd;k tk jgk gSA o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 ds vUr rd ÁR;sdo"kZ
99461 vuqlwfpr tkfr cfLr;ksa esa fo|qrhdj.k dk;Z fd;k tk pqdk gSA o"kZ 2016&17 ds vUr
rd mDr la[;k 99462 jghA
uydwy @iEi lsV ~l dk ÅthZdj.k
flapkbZ ds lqfuf'pr lk/kuksa ds çlkj gsrq çns'k esa xzkeh.k fo|q rhdj.k dk;ZØe ds
vUrxZr vf/kd ls vf/kd uydwy@iEi ls V~l dk ÅthZdj.k fd;k tk jgk gSA 12ohaa iapo"khZ;
;kstuk ¼2012&2017½ ds vUr rd mRrj çns'k esa ÅthZd`r uydwiksa@iEilVkas dh la[;k 11-08
yk[k djus dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSAo"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17
vUr rd ÅthZd`r uydwiks@iEilsVksa dh la[;k c<+dj dze'k% 10-36] 10-57] 10-86 ,oa
11-20yk[k gks x;h gSA
ikjs"k.k ykbuksa dk foLrkj
çns'k esa fo|qr miHkksx dh lqfo/kk vf/kd ls vf/kd yksxksa rd miyC/k djkus ds
mn~ns'; ls ikjs"k.k ykbuksa dk foLrkj fd;k tk jgk gSA 12ohaa iapo"khZ; ;kstuk ¼2012&2017½ ds
vUr rdikjs"k.k ykbuksa dk foLrkj 36845 lfdZV@fd-eh- rd djus dk y{; fu/kkZfjr fd;k
x;k gSA
mDr yEckbZ o"kZ 2012&13 esa 26058 lfdZV@fd0eh0 FkhA o"kZ 2013&14] 2014&15]
2015&16 ,oa 2016&17 esa ikjs "k.k ykbZ uksa dh yEckbZ dze'k% 27627 lfdZV fd0eh0] 29105
lfdZV fd0eh0] 35381 lfdZ V fd0eh0 ,oa 38309 lfdZV fd0eh0 gks x;hA
mRrjçns'k esa fo|qr mRiknu] ikjs"k.k ,oa vkiwfrZ es lq/kkj gsr q fd;s tk jgs ç;klksa
dk fooj.k
1- izns'k esa leqfpr ,oa lqp k# fo|qr O;oLFkk lqfuf'pr djus ds fy;s ikjs"k.k ra= ds 765
ds0oh0 ds 1400 ds0 oh0 ds 10220 ds 0oh0 ds 28 ,oa 132 ds 0oh0 ds 102 midsUnzksa dk
fuekZ.k dk;Z py jgk gSA
[ 120 ]
2- fo|qr iz.kkyh ds lqn`<+hdj.k gsrq 329 ux u;s 33@11 ds oh midsUnzksa] lacaf/kr 33 dsoh
ykbZu rFkk 4800 fd0eh0 11 dsoh ykbuksa ds fuekZ.k dk y{; j[kk x;k FkkA buesa ls
ekg ekpZ] 2017 rd 256 ux u;s 33@11 ds0oh midsUnzksa ,oa lacaf/kr ykbZu dk fuekZ.k
fd;k tk pqdk gSA
3- jktho xkW/kh xzkeh.k fo|qrhdj.k ;kstuk
¼11 oha ;kstuk½
jktho xkW/kh xzkeh.k fo|qrhdj.k ;kstuk f}rh; pj.k ¼11oha ;kstuk½ ds vUrZxr izns'k ds
22 tuinksa esa 300 ls vf/kd vkcknh okysa xzkeksa@etjksa dh :0 4621 djksM+ dh ykxr
ls 630 vfo|qrh—r xzke o 32031 vfo|qrh—r etjksa dk l?ku fo|qrhdj.k dk dk;Z
py jgk gSA ekg ekpZ] 2017 rd 25963 etjksa dk fo|qrhdj.k fd;k tk pqdk gS rFkk
432003 ch0ih0,y0 dusD'ku fuxZr fd;s tk pqds gSA
¼ii½ jktho xkW/kh xzkeh.k fo|qr hdj.k ;kstuk ¼12 oha ;kstuk½
12 oha ;kstuk ds vUrxZr 64 tuinksa ds 100 ls vf/kd vkcknh okysa 140651 etjksa ds
l?ku fo|qrhdj.k ds dk;Z gsrq : 7282 djksM+ dh ;kstuk py jgh gSA ekg ekpZ] 2017 rd
63102 etjksa dk fo|q rhdj.k fd;k tk pqdk gS rFkk 711787 ch0ih0,y0 dusD'ku fuxZr fd;s
tk pdsa gSA
4- uxjksa@'kgjh {ks=ksa esa xq.koRrkiw.kZ fo|qr vkiwfrZ nsus] ykbZu gkfu;ksa esa deh ykus
miHkksDrkvksa dh larqf"V rFkk uxjksa ds lkSUn;hZdj.k gsrq 36 uxjksa ¼jkeiqj] czg~eiqjh]
dUukSt] frokZ] lSQbZ] gehjiqj] egksck] eSuiqjh] yfyriqj ] mjbZ] fp=dwV] oÙnkou] xks o/kZu]
ifjdzek ekXkZ] pj[kkjh] 'ke'kkckn] vyhx<+] lSQbZ Vuy] fQjkstkckn] dkuiqj ] egewnkckn]
cgjkbp] cnk;wW] lglokW] ckjkcadh] QStkckn] ,oa v;ks/;k] y[kuÅ&yslk] y[kuÅ&pkSd]
eÅ vktex<+] xkthiqj] cfy;k] tkSuiqj] bykgkckn] dq'khuxj] cLrh ,oa gjS;k½ esa :0
1826-97 djksM+ O;; dj v.MjxzkmUM dsfcyax dk dk;Z yf{kr gSA buesa ls frokZ] lSQbZ]
fp=dwV ,oa oÙnkou bupkj LFkkuksa ij dk;Z iw.kZ gks x;k gSA
5 ¼i½ izns'k dh fo|qr vko';drk dh iwfrZ djus gsrq fo|qr mRiknu c<+k;k tkuk yf{kr gSA
bl ds fy, dbZ cM+s fo|qr mRiknu dsU nzksa ¼ ikoj gkmlksa½ dh LFkkiuk dh tk jgh gSA
orZeku esa jkT; fo|qr mRiknu fuxe fyfeVsM ,oa m0iz0 ty fo|q r fuxe fy0 dh dqy
vf/k"Bkfir {kerk 7159 esxkokV gS ,oa ftlesa o"kZ 2022 rd yxHkx dqy 5000 esxkokV dh
o`f) gksus dh lEHkkouk gSA
¼ii½3x660 es0ok0 Ykfyriqj ikoj izk stsDV dh 1980 esxkokV ds mRiknu {kerk dh bdkbZ dh
LFkkiuk dh tk pqdh gS ,oa ;gka dh rhuksa e'khuksa ls fo|qr mRiknu gks jgk gSA
¼iii½3x660 es0ok0 ckjk ikoj izkstsDV dh 1980 esxkokV ds mRiknu {kerk dh bdkbZ dh
LFkkiuk dh tk pqdh gS ,oa ;gka dh rhuksa e'khuksa ls fo|qr mRiknu gks jgk gSA
¼iv½fo|qr vkiwfrZ c<+kus gsrq 2525 esxkokV ds Ø; vuqcU/k gLrk{kfjr gks pqds gS ftlls
2101 es0 ok0 dh fo|q r vkiwfrZ gks jgh gSA
(v)ikWo j QkWj vky ;kstuk ds rgr vDVwcj] 2018 ls iwjs izn s'k esa 24 ?k.Vs fctyh dh
vkiwfrZ djus dk y{; gSA blds fy, fctyh dh miyC/krk c<+kus ds lkFk gh] fctyh pksjh
ij yxke dlus ds iz;kl rsth ls py jgs gSaA
(vi)miHkksDrkvksa dks fctyh fcy tek djus ds fy, izsfjr djus vkSj cdk;k olwyh ds fy,
,eusLVh ;kstuk 'kq: dh x;h gSA ,eusLVh ;kstuk ds rgr] xzkeh.k vkSj 'kgjh fctyh
miHkksDrkvksa dks ljpktZ esa 100 izfr'kr dh NwV nh x;h gSA blds vykok] 10 gtkj :Ik;s
ls vf/kd ds fcy dks 4 fdLrksa esa tek djus dh lqf o/kk Hkh nh x;h gSA
(vii)blh dze esa loZnk ¼Lis'ky ,eusLVh QkWj fjLikWfUlcy okWy UVjh fMDyjs'ku½ ;kstuk dh
'kq:vkr dh x;h gSA blds rgr] dfV;k ls fctyh ysu]s ?kjs yw dusD'ku ij dkWef'kZ;y
[ 121 ]
;wt djus vkSj pksjh ls vf/kd fctyh miHkksx djus okys miHkksDrkvksa dks tqekZus vkSj
dkjZokbZ ls cM+h jkgr nh x;h gSA voS/k dusD'ku 2 eghus ds vUnj fu;fer djok ,sl s
miHkksDRkk eq[; /kkjk esa 'kkfey gks ldrs gSaA ,sls miHkksDrkvksa dks fu;ekuqlkj cdk;k gh
pqdkuk gksxkA
oSdfYid ÅtkZ
izns'k ds vkfFkZd ,oa lkekftd fodkl ds fy, ÅtkZ dh Hkwfedk vR;Ur egRoiw.kZ gSA
ÅtkZ ds ijEijkxr óksrksa esa fujarj deh gksus ,oa muds vf/kdkf/kd mi;ksx ls c<+rh
i;kZoj.kh; iznw"k.k dh leL;k ds funku gsrq ÅtkZ ds xSj&ijEijkxr Lkzksrks ds mi;ksx dks
izHkkoh cukus dh fn'kk esa izns'k ljdkj }kjk vusd dne mBk;s tk jgs gSaA bl ifjÁs{k esa o"kZ
1983 esa iz ns'k esa uohu ,oa uohdj.kh; ÅtkZ fodkl vf/kdj.k ¼;w0ih0usMk½ dk xBu fd;k
x;kA
xzkeh.k ,oa uxjh; {ks=ksa esa ÅtkZ dh vko';drk dh iwf rZ gsrq vfHkdj.k }kjk lkSj ÅtkZ]
iou ÅtkZ] ,oa ÅtkZ lja{k.k tSls vusdks ÅtkZ Lkzksrksa ds nksgu gsrq mi;qDr rduhdh ds fodkl
,oa izpkj ds fy, izns'k ljdkj }kjk fofHkUu ;kstukvksa dk fdz;kUo;u fd;k tk jgk gSA bu
;kstukvksa@dk;Zdzeksa ds fdz;kUo;u ds fy, ckjgoha iapo"khZ; ;kstuk¼2012&2017½ esa :0 1500
djksM+ dk ifjO;; Lohd`r gS ftlesa ls o"kZ 2012&13 esa :0 33-82 djksM- 2013&14 esa :0 41-
35 djksM-] 2014&15 esa :0 99-30 djksM- ,oa 2015&16 esa 452-67 djksM- :i;s dh /kujkf'k
fofHkUu ;kstukvksa ,oa dk;Zdzeksa esa O;; dh x;hA foRrh; o"kZ 2016&17 esa fofHkUu
;kstukvksa@dk;Zdzeksa gsrq :0 259-60 djksM- dh /kujkf'k dk izkfo/kku gSA
lkSj ÅtkZ ls fo|qr mRiknu¼fxzM la;ksftr½
lkSj ÅtkZ ls fo|qr mRiknu gsrq izns'k ljdkj }kjk lkSj ÅtkZ uhfr 2013 iz[;kfir dh
x;h gS] ;g uhfr ekpZ 2017 rd izHkkoh gSA bl uhfr ds vUrxZr ekpZ] 2017 rd dqy 500
esxkokV {kerk dh fxzM la;ksftr lkSj ÅtkZ fo|qr mRiknu ifj;sktukvksa dh vf/kLFkkiuk yf{kr
gS ftlds lkis{k izns'k esa dqy 500 esxkokV {kerk dh fxzM la;ksftr lkSj ikoj ifj;kstukvksa dh
LFkkiuk dhtk jgh gSA
o"kZ 2016&17 esa dqy 60 esxkokV {kerk dh lkSj fo|qr ifj;kstuk;sa LFkkfir dh x;hA
o"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rdlkSj ÅtkZ uhfrds vUrxZr futh fodkldrkZvksa }kjk 100
esxkokV {kerk dh lkSj fo|qr ifj;kstuk;sa LFkkfir dh x;hA
uohu ,oa uohdj.kh; ÅtkZ fodkl vfHkdj.k] m0ç0 }kjk fd;s x;segRoiw.kZ
dk;ZØeksa dk laf{kIr fooj.k
1- feuh&fxzM lksyj ikoj IykUV ifj;kstuk dk;ZØe

fo|qr ÅtkZ lkekftd ,oa vkfFkZd fodkl ds fy, ,d ewyHkwr vko';drk gSA fo|qr
dh i;kZIr ,oa fo'oluh; miyC/krk ds fcuk dksbZ Hkh fdz;kdyki laHko ugh gSaA izns'k esa cM+h
la[;k esa xzkeh.k {ks= fo|qrhdj.k ls oafpr gS rFkk vf/kdak'k xzkeh.k {ks=ksa esa fxzM vR;ar lhfer
ek=k esa miyC/k gks ik jgh gS ftlds lek/kku gsrq feuh fxzM lksyj ikoj IykaV ds ek/;e ls
LFkkuh; ,oa fodsUnzhd`r :i ls miyC/k v{k; ÅtkZ lzksrks ls fo|qr ÅtkZ mRikfnr dj ml {ks=
dks fo|qrhd`r dj ÅtkZ dh vko';drk dh iwfrZ dh tk ldrh gSA bl mn~ns'; dh iwfrZ ds
fy, izns'k ljdkj }kjk xzkeh.k ,oa uxjh; {ks=ksa esa feuhfxzM ifj;kstuk dh LFkkiuk ds fy,
futh fodkldrkZvksa dks izks Rlkfgr fd;s tkus gsrq izns'k esa izFke ckj mRrj izn s'k feuh fxzM
uhfr&2016 18 Qjojh 2016 dks iz[;kfir dh x;hA
[ 122 ]
o"kZ 2016&17 esa 1 ,oa o"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rd2 feuh fxzM lkSj ikoj
ifj;kstukvksa dh LFkkiuk dk dk;Z izxfr ij gSA
2- :QVki fxzM dusD VsM lksyj ihoh ikoj Iyk.V dk fØ;kUo;u
izns'k ljdkj }kjk dS ifVo mi;ksx dks c<+k ok nsus gsrq fxzM la;ksftr :QVki lksyj
QksVksoksYVkbZd ikoj Iyk.V uhfr 2014 iz[;kfir dh x;hA bl uhfr ds vUrxZr ekpZ ] 2017
rd 20 esxkokV {kerk ds fxzM la;ksftr :QVki lksyj ikoj Iyk.V dh LFkkiuk yf{kr gS
ftlds lkis{k izns'k esa fofHkUu futh vkoklksa] vkS|ksfxd izf r"Bkuksa ] ljdkjh@v)Zljdkjh ,oa
futh laLFkkuksa o vU; ds Hkouks ds :QVki ij o"kZ 2016&17 esa dqy 840fdy®okV {kerk dh
fxzM la;ksftr :QVki lksyj ikoj Iyk.V dh LFkkiuk dh x;hAo"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj]
2017 rdljdkjh@v)Zljdkjh laLFkkuksa ds Hkouks ds :QVki ij 600 fdy®okV {kerk
dh:QVki lksyj ikoj Iyk.V dh LFkkiuk dh x;hA
3- lksyj LVªhV ykbV ;kst uk
lkoZtfud ekxZ izdk'k O;oLFkk ,d ewy Hkwr vko';drk gS ftldh iwf rZ gsrq lksyj LVªhV
ykbV la;a= ,d mi;ksxh la;a= gSA bu la;a=ksa dh LFkkiuk xzkeh.k ,oa uxjh; {ks=ksa esa
lkoZtfud LFkyksa ij djk;h tkrh gSA
Jh tus'oj feJ xzkeksa esa o"kZ 2016&17 esa ekxZ Ádk'k O;oLFkk gsrq 3974,oa o"kZ
2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rd 810 lksyj LVªhV ykbVksa dh LFkkiuk djk;h x;hAblh
izdkj o"kZ 2016&17 esa yksfg;k lexz xzkeksa esa 4784 lks yj LVªhV ykbZV la;a=ksa dh LFkkiuk dk
dk;Z djk;k x;kAxzkeh.k {ks=ksa esalkoZtfud ekxZ izdk'k O;oLFkkgsrq lksyj LVªhV ykbV Á®tsDV
Ek®Mds vUrxZro"kZ 2016&17 esa 7432 ,oa o"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rd 2744 lksyj
LVªhV ykbVksa dh LFkkiuk djk;h x;hA
4- lksyj ikoj iSd ;kst uk
xzkeh.k {ks=ksa esa fo|qr vkiwfrZ fu;fer ugha gksus ds dkj.k ogka lk;adky dh xfrfof/k;ka
ftlesa fo'ks"k :Ik ls cPpksa dh f'k{kk rFkk vkfFkZd xfrfof/k;ka izHkkfor gksrh gSA xzkeh.k {ks=ksa esa
fo|qr dh vko';drk eq[; :Ik ls izdk'k] euksjatu rFkk ia[ks gsrq gS ftldks lksyj ihoh la;a=ksa
ds ek/;e ls fodsUnzhd`r :Ik ls lqxerkiwoZd iwjk fd;k tk ldrk gSA orZeku esa izns'k ds xjhc
ifjokjksa ds cPpksa dh f'k{kk rFkk vkfFkZd xfrfof/k;ka fo|qr ds vHkko esa izHkkfor u gksa bldks
n`f"Vxr j[krs gq;s mUgs lClhMkbM lks yj ikoj iSd lqf o/kk miyC/k djk;h tk jgh gSA o"kZ
2016&17 esa Jh tus'oj feJ xzkeksa esa 214,oa o"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rd 6024
lksyj ikoj iSd la;a=ksa dh LFkkiuk dk dk;Z djk;k x;k gSA
5- lksyj ikdZ
izns'k dh iz[;kfir lkSj ÅtkZ ufr esa lksyj ikdZ LFkkfir fd;s tkus dk Hkh izkfo/kku
gSA ftlds vUrxZr izns'k esa lksyj ikdZ fodflr fd;s tk jgs gSaA izns'k esa dqy 440 esxkokV
{kerk ds lksyj ikdksZ dh LFkkiuk tuin tkykSu esa 265 esxkokV] fetkZiqj esa 75 esxkokV]
bykgkckn esa 50 esxkokV ,oa dkuiqj nsgkr esa 50 esxkokV dh tk jgh gSA lksyj ikdkZs esa Hkwfe
fodkl ds vfrfjDr LFkkfir lksyj ikoj Iyk.Vksa ls mRikfnr fo|qr dh fudklh la caf/kr leLr
voLFkkiuk O;oLFkk miyC/k gksxh rFkk lkSj fo|qr ifj;kstukvksa ls mRikfnr lkSj ikoj dks
lksyj buthZ dkjiksjs'ku ¼,l0bZ0lh0vkbZ0½ ds ek/;e ls mRrj izns'k ikoj dkjiksjs'ku fy0 }kjk
dz; fd;k tk;sxkA
6- izns'k ds izkFkfed fo|ky;ksa esa vkj-vks-okVj la;a= dk;Zdze
izns'k ds izkFkfed fo|ky;ksa esa LoPN is;ty miyC/k djk;s tkus gsrq vfHkdj.k }kjk
lksyj vkj-vks-okVj la;a=ksa dh ifj;kstuk pykbZ tk jgh gSA bl ifj;kstuk ds vUrxZr izk Fkfed
[ 123 ]
fo|ky;ksa esa 1-1 fdyksokV ds lks yj ikoj Iyk.V LFkkfir djkdj mlls ia[ks] lceflZcy iEi
rFkk vkj0vks0 okVj la;a= lapkfyr djk;k tkrk gSA
o"kZ 2016&17 esa izns'k ds tuin ds izkFkfed fo|ky;ksa esa 100 lksyj vkj0vks0 okVj
la;a=ksa dh LFkkiuk dk dk;Z djk;k x;kA
7- ÅtkZ laj{k.k dk;Zd ze
izns'k ljdkj }kjk buthZ dUtosZ'ku ,DV&2001 ds izkfo/kku dks iz ns'k esa fdz;kfUor
djk;s tkus gsrq m0iz 0 uohu ,oa uohdj.kh; ÅtkZ fodkl vf/kdj.k ¼;wihusMk½ dks LVsV
MsftxusVsM,tsUlh¼,lMh,½ ukfer fd;k x;k gS ftlds vUrxZr vfHkdj.k }kjk ÅtkZ laj{k.k ds
{ks= esa fofHkUu dk;Z fd;s tk jgs gSaA vfHkdj.k }kjk bZV HkV~Bksa esa ÅtkZ laj{k.k ds mik;]
fMekUM lkbM eSustesaV] ÅtkZ laj{k.k gsrq LVhe dqfadax] buthZ ,Qhf'k,Ulh VsDukykth Qkj
dksYM LVksjst tSls fo"k;ksa ij dk;Z'kyk vk;ksftr dh x;h gSA
izns'k esa tulkekU; ds ekul iVy ij ÅtkZ laj{k.k dh egRrk dks izHkkoh :i ls
vafdr djus gsrq tkx:drk vfHk;ku ds :Ik esa osclkbV % MCY;wM CY;wMCY;w-
;wih,l,ohbZ,l,uthZ-dkWe izkjEHk dh x;h ftlesa ÅtkZ laj{k.k ds fofHkUu mik; fn;s x;s gSaA
blds vfrfjDr Nk=&Nk=kvksa esa ÅtkZ laj{k.k ds izfr tkx:drk mRiUu djus gsrq C;wjks vkQ
buthZ ,Qhf'kUlh ¼ch0ch0bZ0½ }kjk vfHkdj.k ds lg;ksx ls fPk=dyk izfr;ksfxrk djk;h x;hA
o"kZ 2016&17 esa izns'k esa 25 yk[k ls vf/kd izfrHkkfx;ksa us fPk=dykizfr;ksfxrk esa Hkkx fy;kA
MksfefLVd bQhfl;sUV ykbfVax izksxzke ¼Mh0bZ0,y0ih0½ ;kstuk ds vUrxZr izns'k esa 1-40 djksM +
ls vf/kd Mh0bZ0 ,y0Vh ykbV forfjr dh x;h ftlls 421 fefy;u ;wfuV fo|qr ÅtkZ dh
cpr gks jgh gSA
lapkj
Mkd?kj
lapkj ek/;eksa ds vUrxZr Mkd?kjksa dk vR;f/kd egRo gS] D;ksfd buds ek/;e ls
tulkekU; dks lLrh ,oa lqyHk lans'kokgu lsok miyC/k gksus ds lkFk gh vYicpr dk;ZØe ds
çHkkoh fØ;kUo;u esa Hkh lgk;rk feyrh gSA mRrj çns'k esa o"kZ 2011&12 esa dqy Mkd?kjksa dh
la[;k 17669 Fkh ftuesa 1925Mkd?kj uxjh; {ks= esa rFkk 15744 Mkd?kj xzkeh.k {ks= esa dk;Zjr~
FksA o"kZ 2016&17 esa budh la[;k c<+dj 17670 gks x;h] ftuesa 1935 Mkd?kj uxjh; {ks= esa
rFkk 15735 Mkd?kj xzkeh.k {ks= esa miyC/k FksA mRrj çns'k esa Mkd?kjksa dh fLFkfr rkfydk&10-
10 esa n'kkZ;h x;h gS&
rkfydk&10-10
mRrj çns'k esa Mkd?kjksa dh la[;k ¼31 ekpZ dks½
en 2011&12 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
1 2 3 4 5 6
Mkd?kjksa dh la[;k 17669 17680 17655 17662 17670
¼d½ uxjh; 1925 1933 1925 1933 1935
¼[k½ xzkeh.k 15744 15747 15730 15729 15735
nwjHkk"k
nSfud thou esa rFkk O;kikfjd] okf.kfT;d ,oa O;olkf;d fØ;k&dykiksa esa nwjHkk"k
lsokvksa dk cM+k egRo gSA o"kZ 2015&16 esa mRrj çns'k esa dqy 654806 csfld VsyhQksu rFkk
3103 VsyhQksu ,Dlpsat dk;Zjr~ FksA o"kZ 2016&17 esa csfld VsyhQksu dusD'ku rFkk VsyhQksu
,Dlpsat dh la[;k ÄVdj Øe'k% 619110,oa 3087 gks x;hA eksckby lsok ds o`gn` foLrkj ds
ifj.kkeLo:i gh cssfld VsyhQksu dusD'ku dh la[;k esa deh gksuk çrhr gksrk gSA blh çdkj
o"kZ 2015&16 esa mRrj çns'k esa bUVjus V lClØkboj ,oa eksckbZy dusD'ku dh la[;k Øe'k%
276766 rFkk 12099 gtkj Fkh t¨ o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 192569 ,oa 15311 gtkj gks x;hA
[ 124 ]
mRrj çns'k esa VsyhQksu dusD'ku] VsyhQksu ,Dlpsat] bUVjusV lClØkboj ,oa eksckbZy
dusD'ku dh fLFkfr rkfydk&10-11 esa n'kkZ;h x;h gS&
rkfydk&10-11
mRrj çns'k esa VsyhQksu dusD'ku] VsyhQksu ,Dlpsat] bUVjusV lClØkboj ,oa eksckbZy
dusD'ku dh fLFkfr
o"kZ csfld VsyhQksu Vsy hQksu bUVjusV eksckbZy dusd'ku
dusD'ku dh ,Dlpsat dh lClØkboj dh dh la[;k
la[;k la[;k la[;k ¼gtkj½
1 2 3 4 5
2015&16 654806 3103 276766 12099
2016&17 619110 3087 192569 15311
lzksr %&phQ iksLV ekLVj tujy] mRrj iz ns'k rFkk eq[; egkizzcU/kd nw j lapkj] Hkkjr la pkj fuxe fy-
m-iz- iwohZ ,oa if'peh ifje.MyA
izns'k esa i;ZV u&fodkl gsr q fd;s x, iz;kl
ljdkj }kjk mRrj izns'k ds i;ZVu&vkd"kZ.kksa dk o`gn Lrj ij izpkj&izlkj djk;k
tkrk gSA izpkj&izlkj gsrq jk"Vªh;&vUrjkZ"Vªh; lekpkj i=&if=dkvksa esa foKkiuksa dk izdk'ku]
i;ZVu&lkfgR; o iksLVjksa dk izdk'ku] fQYe&lh0Mh0 dk fuekZ.k o forj.k rFkk LFkku&LFkku
ij gksfMaZxksa ,o lkbust dh LFkkiuk o le;≤ ij izn'kZfu;ksa] esy s@egksRloksa ds vk;kstu
,oa x.krU= fnol ds volj ij foHkkxh; >kadh dk izn'kZu djok;k tkrk gSA
izns'k esa i;ZVu&fodkl dhizcy laHkoukvksa dks ns[krs gq, exgj lesr 94 i;ZVu LFky
Lons'k n'kZu ;kstuk ds rgr laokjs tk,axsA bl gsrq ,d gsfjVst lfdZV vkSj nks vk/;kfRed
¼fLizpqvy½ lfdZV ds rgr bu i;ZVu LFkyksa dks laokjk tk,xkA gsfjVst lfdZV esa 7 i;ZVu
LFkyksa dks laokjk tk,xk] ftuesa nks if'peksa m0iz0 ds gSaA ogha nks vk/;kfRed lfdZV Hkh pedk,
tk,axsA igys lfdZV esa 39 vkSj nwljs lfdZV esa 48 i;ZVu LFkyks a dks 'kkfey fd;k x;k gSA
gsfjVst vkdZ dk izpkj&izlkj
blds vUrxZr y[kuÅ ,;jiksVZ ij gksfMZax ds ek/;e ls] fnYyh esa fLFkr cl D;w
'ksYVlZ ds ek/;e ls] psUubZ] dksydkrk] xksok] fnYyh] eqEcbZ ,;jiksVZ ij cSdfyV fMLIys rFkk
fofM;ksa Ldzhu ds ek/;e ls rFkk lks'ky ehfM;k&Qslcqd] fV~oVj] ;w V~;cw ] osclkbV vkfn ds
ek/;e ls gsfjVst vkdZ dks o`gn Lrj ij izpkj&izlkj djk;k tk jgk gSA
fnYyh ,oa eqEcbZ ,vjiksVZ ij ohfM;ks okWyLØhu ds ek/;e ls vkxjk] y[kuÅ] okjk.klh]
>k¡lh] cqf)LV lfdZ V] cqUnsy[k.M lfdZV vkfn fofHkUu i;ZVu LFkyksa dk izpkj&izlkjA fnYyh esa
esVªks Vªs u oS zi rFkk bulkbM iSuy ds ek/;e ls mRrj izns'k i;ZVu ds lfdZVksa dk izpkj&izlkjA
eqEcbZ ds lh0,l0Vh0 ,oa ppZ xsV LVs'ku ij 360 fMxzh ,y0bZ 0Mh0 Ldzhu ds ek/;e ls i;ZVu
LFkyksa dk iz pkj&izlkj rFkk dksydkrk esa esVªks Vªsu ij fouk;y fMLIys ds ek/;e ls mRrj izns'k
ds VwfjLV MsfLVus'ku dk izpkj&izlkjA ;w-ih- bosaUV ,oa foU/; okjk.klh lfdZV ds izpkj&izlkj
gsrq fizUV ehfM;k ds ek/;e ls VªSoy ,.M VwfjTe ls lEcaf/kr if=dkvksa esa foKkiu dk izdk'kuA
izns'k ds i;ZVu LFkyksa ds izpkj&izlkj gsrq vkxjk] y[kuÅ] okjk.klh] >k¡lh ,oa gkse
vkWQ n rkt Vh0oh0lh0 fQYeksa dk izlkj.k] fgUnh&vaxzsth U;wtpSuy] ,.VjVsaes.V pSuy ,oa
VªSoy pS uYl ij djk;k tk jgk gSA
bZ&xousZaUl ds vUrxZr ljdkj }kjk dEI;wVj ds iz;ksx ij fo'ks"k :i ls cy iznku
fd;k tk jgk gSA bl dze esa i;ZVu dk;kZy;ksa ,oa i;ZVu vkokl x`gksa dks dEI;wVjhd`r fd;k
x;k gSA blds vfrfjDr i;ZVdksa dh lqfo/kk ds fy,i;ZVu foHkkx dh os clkbV ij bZ&esy ,oa
vkWau ykbu cqfdax lqfo/kk,a Hkh lqyHk djk;h x;h gSA ljdkj }kjk rktegy] ekU;oj dka'khjke
[ 125 ]
i;ZVu izcU/k laLFkku] y[kuÅ] vkxjk fdyk] Qrsgiqj lhdjh] ifjiFk] ckS) ifjiFk mRrj izns'k
i;ZVu ij dsfUnzr os clkbV dk lapkyu fd;k tk jgk gSA
o"kZ 2015&16 esa i;ZVu fodkl ,ts.Mkds vUrxZr 4 ifj;kstuk,a lfEefyr dh x;h Fkh %&
1& rkt vUrjkZ"Vªh; gokbZ vM~Ms dh LFkkiukA
2& vkxjk esa rktxat dk i;ZVu fodklA
3& izks&iqvj VwfjTe MsoyiesUV izkstsDVA
4& i;ZVd vkokl x`gksa@bdkbZ;ksa dks yht de Msoyies.V eSustesUV rFkk eSustesUV dkUVªsDV
ds ek/;e ls lapkfyr ,oa fodflRk fd;k tkukA
VwfjTe cSzfUMx vkQ~ m0iz0] gsfjVst gksVy uhfr rFkk i;ZVu ,fo;s'ku ikfylh dk;Z iw.kZ
gks x;k gS rFkk Fkhe ikdZ@E;wft;e ikdZ dh LFkkiuk dk dk;Z ;w0ih0,l0vkbZ0Mh0lh0 dks
gLrkUrfjr fd;k x;kA
o"kZ 2016&17 esa fodkl ,ts.Mk %&
1- gsfjVst vkdZ ;kst uk ds vUrxZr fodkl %&
• eqxy E;wft;e dh LFkkiuk
• rkt vksfj,UVy lsUVj dh LFkkiuk
• rktxat ifj;kstuk
• y[kuÅ ,oa lkjukFk ¼okjk.klh esa /ofu ,oa izdk'k ;kstuk½
• vkxjk] y[kuÅ] okjk.klh] bykgkckn ,oa fp=dwV bR;kfn LFkyksa ij ,sfrgkfld Lekjdksa ij
vkyksdhdj.kA
• gsfjVst vkdZ ds vUrxZr ifCyflVh] ekdsZfVax ,oa fMftVy czkafMx ds ek/;e ls i;ZVu
LFkyksa dk izpkj&izlkj ,oa vkuykbu cqafdx osc lks'ky ehfM;k ,oa ,i bR;kfn ds ek/;e
ls i;ZVu LFkyksa dk czkfMax ,oa izeks'kuA
2-i;ZV d vkokl x`gksa@bdkbZ;ksa dks yht de Msoyies.V eSustesUV rFkk eSustesUV
dkUVªsDV ds ek/;e ls lapkfyr ,oa fodflRk fd;k tkukA
3- i;ZV u fodkl ,oa i;ZV u mRiknksa ds foi.ku gsrq LFkkuh;] jk"Vªh; ,oa vUrjkZ"Vªh;
esyk] egksRlo ,oa lsfeukj dk vk;kstu ,oa HkkxhnkjhA
4-vkdZ ;kst uk ¼rktxat dk i;ZV u fodkl½

izns'k esa i;ZVu dks c<+kok nsus ds mn~ns'; ls vkxjk&y[kuÅ&okjk.klh rFkk buds
lehiorhZ i;ZVu LFkyksa dks gsfjVst vkdZ ds #i esa fodflr fd;k tk;sxk rFkk voLFkkiuk
lqfo/kk fodkl ,oa i;ZVu ls lEcfU/kr xfrfof/k;ks ij fo'ks"k cy fn;k tk;sxk] ftlds vUrxZr
vkxjk eas rktxat ifj;kstuk dk fooj.k fuEuor~ gS%&
• rktxat ifj;kstuk ds varxZr rktegy dks tkus okys iwohZ ] if'peh ,oa nf{k.kh
ekxksZa@izos'k ekxksZa rFkk rktxat {ks= ds lkSUn;hZdj.k ,oa i;ZVd voLFkkiuk lqfo/kkvksa
ds fodkl gsrq ,d fo'o Lrjh; egRokdka{kh ;kstuk rS;kj dh xbZ gS] ftlls rktegy
esa vkus okys ns'kh&fons'kh i;ZVdksa ds vuqHko dks csgrj ,oa ;knxkj cuk;k tk ldsA
• eqxy E;wft;e dk fuekZ.k djk;k tk jgk gS ftlesa eqxy dkyhu bfrgkl dk fooj.k
j[kk tk,xk] rkfd ns'k&fons'k ds i;ZVd bldk ykHk mBk ldsA
[ 126 ]
• rkt vksfj,UVs'ku lsUVj dk fuekZ.k djk;k tk jgk gS rkfd ns'kh&fons'kh i;ZVdksa dks
,d Nr ds uhps leLr lwpuk miyC/k djk;h tk ldsA
• lkoZtfud&futh lgHkkfxrk ds vUrxZr i;ZVd vkokl x`gksa@bdkbZ;ksa dks yht de
Msoyies.V eSustesUV rFkk eSustesUV dkUVªsDV ds ek/;e ls lapkfyr fodkl fd;k
tkjgkgS rFkk rhu LFkkuksa ij jksi&os dh LFkkiuk dh ;kstuk lfEefyr gSA
•
5-izks& iqvj VwfjTe MsoyiesUVizkstsDV
fo'o cSad lgk;frr izks&iqvj VwfjTe MsoyiesaV izkstsDV 300 fefy;u ;w0,l0 Mkyj dh
,d egRokdkW{kh ifj;kstuk gSA
ifj;kstuk dh ykxr dk 70 izfr'kr fo'o cSad }kjk rFkk 30 izfr'kr izns'k ljdkj }kjk
ogu fd;k tk,xkA bl ifj;kstuk ds ek/;e ls izns'k ds nks izeq[k i;ZVu {ks=ksa vkxjk&czt
dkWjhMksj rFkk ckS) ifjiFk ds vUrxZr i;ZVu fodkl la ca/kh xfrfof/k;ksa ds ek/;e ls xjhch
mUewyu rFkk jkstxkj l`tu djus dh ;kstuk gSA
i;ZVu fuxe ds }kjk mRrj izns'k ,oa mRrjk[k.M esa 7 vIVwvlZ lapkfyr gS rFkk vU;
jkT;ksa esa fnYyh] dksydkrk] eqEcbZ] psU ubZ] vgenkckn rFkk paMhx<+ esa vIVwvlZ dk;kZy; LFkkfir
gSAi;ZVdksa dks vkj{k.k lEcfU/kr lwpuk miyC/k djkus ds mn~ns'; ls vIVwvlZ ,oa fuxe dh
fofHkUu bZdkbZ;ksa dks dEI;wVj usVodZa ls tksM+k x;k gSA dEI;wVj usVofdZax dh lqf o/kk ls i;ZVdksa
dks vkuykbZu vkj{k.k dh lqfo/kk ,oa i;ZVu lEcU/kh lwpuk miyC/k djk;h tk jgh gSA
ctV O;oLFkk
okf"kZd ;kstuk o"kZ 2015&16 ds vUrxZr :0 24351-03 yk[k ctV O;oLFkk djk;h x;h
ftlesa jktLo en esa :0 1796-00 yk[k ,oa iwathxr ds vUrxZr jkT; lsDVj esa :0 18055-03
yk[k] ftyk ;kstuk esa :0 500-00 yk[k rFkk dsUnzh; ;kstuk ds fy, :0 4000-00 yk[k
lfEefyr gSAo"kZ 2015&16 esa jktLo en ds vUrxZr :0 1777-49 yk[k rFkk iwathxr ds
vUrxZr jkT; lsDVj esa :0 17946-06 yk[k] ftyk ;kstuk esa :0 499-29 yk[k rFkk dsUnzh;
;kstuk ds fy, :0 1925-74 yk[k dh Lohd`fr fuxZr dh x;hALi"V gS fd jkT;] ftyk rFkk
jktLo en esa 99-37 izfr'kr ,oa dsUnz ;kstuk esa 48-14 izfr'kr vFkkZr lEiw.kZ ctV O;oLFkk ds
lkis{k 91 izf r'kr dh Lohd`fr fuxZr dh x;h A
okf"kZd ;kstuk o"kZ 2016&17 ds vUrxZr :0 17500-00 yk[k ctV O;oLFkk djk;h
x;hA izFke vuqiwjd esa :0 28200-00 yk[k ctV vkoafVr gksus ds mijkUr dqy :0 45700-00
yk[k ctV O;oLFkk gqbZ] ftlesa jktLo en esa :0 3355-00 yk[k ,oa iwathxr ds vUrxZr jkT;
lsDVj esa :0 33345-00 yk[k] ftyk ;kstuk esa :0 500-00 yk[k rFkk dsUnzh; ;kstuk ds fy,
:0 8500-00 yk[k lfEefyr gSA
orZeku foRrh; o"kZ 2016&17 esa ekg flrEcj] 2016 rd jktLo en ds vUrxZr :0
1600-00 yk[k rFkk iwt a hxr ds vUrxZr jkT; lsDVj esa :0 10525-35 yk[k] ftyk ;kstuk esa
:0 499-11 yk[k ,oa dsUnzh; ;kstuk esa :0 951-45 yk[k dh Lohd`fr;k¡ fuxZr dh x;h vFkkZr
dqy ctV ds lkis{k yxHkx 30 izfr'kr Lohd`fr;ka fuxZr dh tk pqdh gSA
[ 127 ]
izxfr
fuEu vakdM+ksa ls izns'k esa i;ZVu fodkl ,oa jkstxkj dh >yd izrhr gksrh gSA
• o"kZ 2015&16 eas gksVyksa ij yxk;s x;s lq[k&lk/ku dj ds :i esa :0 5026-05 yk[k dk
jktLo jkT; ljdkj dks izkIr gqvkA
• o"kZ 2015&16 esa i;ZVu m|ksx@gksVy foLrkj futh {ks= esa :0 2001-42 djksM+ dk iwath
fuos'k gqvkA
• o"kZ 2015&16 esa 19 esy s@mRlo dk vk;kstu fd;kA
• jk"Vªh;@vUrjkZ"Vªh; ekV~lZ@lsfeukjksa esa Hkkx fy;k x;k ,oa vk;kstu fd;k x;kA
• ns'kh&fons'kh i;ZVdksa dks vkoklh; lqfo/kk djkus gsrq i;ZVu fuxe dh 77 bdkbZ;kWa gSaA
• izns'k esa isbax xsLV ;kstuk ,oa csM ,.M cszdQkLV ;kstuk ds :i esa lqf o/kk miyC/k gSA
• i;ZVdksa dks xkbZM lqfo/kk miyC/k djkus gsrq VwfjLV xkbZM dh lqfo/kk miyC/k djk;h x;hA
• mRrj izns'k dhljdkj }kjk i;ZVu iqfyl cy dk xBu fd;k x;k gS blds vfrfjDr
dq'khuxj ,oa JkoLrh esa Hkkjr ljdkj dh ;kstuk ds vUrxZr Vh0,Q0,l0vks0 dh lqfo/kk
miyC/k gSA
• ljdkj }kjk vfrfFk&lRdkj ,oa ifjp;kRed Hkze.k ds vUrxZr Vsªosy VsªM ls tqMs+ yksxksa
tSls&VSªosy jkbVj VSªosy ,ts.V] gksVsfy;j ,oa fof'k"V vfrfFk;ksa ,oa i;ZVu fodkl ls
lEcfU/kr vfrfFk;ksa dks vfrfFk&lRdkj dh lqfo/kk iz nku dh tkrh gSA
**********
[ 128 ]
v/;k;&11
f'k{kk
izns'k ds fodkl esa f'k{kk dk egRoiw.kZ ;ksxnku gSA f'k{kk O;fDr ds lokZaxh.k fodkl dk
izeq[k lk/ku gSA f'kf{kr O;fDr gh jk"Vª dh vkfFkZd izxfr dks okLrfod xfr iz nku dj ldrs
gSaA orZeku jk"Vªh; ifjfLFkfr;ksa esa bl izdkj dh f'k{kk O;oLFkk visf{kr gS] tks Nk=&Nk=kvksa ds
O;fDrRo ds lokZxh.k fodkl ds lkFk gh muesa ekuoh; ewY;ksa] lkekftd lejlrk] lkEiznkf;d
lkSgknZ] vkil esa lkeatL; rFkk lg;ksx ds xq.kksa ds lkFk&lkFk mudks izns'k esa Hkfo"; esa
fo'ks"kdj O;olk; ds izfr fuf'pUr vkSj vk'kkoknh cuk;s j[k ldsA vr,o jkT; dh ;g
izkFkfed ftEesnkjh gS fd og vius ukxfjdksa dks f'k{k.k lqfo/kk,a iznku djsA m0iz0 ljdkj bl
fn'kk esa d`r ladYi gSA
o"kZ 2011 dh tux.kuk ds vkadMks+s ds vuqlkj mRrj çns'k dk lk{kjrk çfr'kr 67-7 gS
ftlesa iq#"kksa esa lk{kjrk çfr'kr 77-3 rFkk efgykvksa esa lk{kjrk çfr'kr 57-2 gS tcfd blh
vof/k esa Hkkjr dk lk{kjrk çfr'kr 73-0 gSA o"kZ 2011 dh tux.kukuqlkj ns'k esa lk{kjrk
çfr'kr lokZf/kd dsjy jkT; esa ¼94-0çfr'kr½ jgk] tks Hkkjr ds lk{kjrk çfr'kr ¼73-0½ ls Hkh
vf/kd gSA vU; jkT;ksa fgekapy çns'k ¼82-8 çfr'kr½] egkjk"Vª ¼82-3 çfr'kr½] rfeyukMq ¼80-1
çfr'kr½ ,oa mRrjk[k.M ¼78-8 çfr'kr½ vkfn dh rq yuk esa mRrj çns'k dk lk{kjrk çfr'kr ¼67-
7½ de gSA
f'k{kk ds {ks= esa vxz.kh jkT;ksa ds Lrj dks çkIr djuk Hkh çns'k ds fy, ,d pq ukSrhiw.kZ
y{; gSA blh çdkj ls efgyk ,oa iq:"k ds lk{kjrk çfr'kr esa Hkh 20-10 IokWbUV dk vUrjky
gSA izns'k ds vUnj Hkh fofHkUu tuinksa ds e/; lk{kjrk dh fLFkfr ,d leku ugha gSA tgka
xkSrecq) uxj dh dqy lk{kjrk 80-1 çfr'kr gS ogha JkoLrh dh ek= 46-7 çfr'kr gSA mRrj
çns'k dh fo'kkyrk ,oa vUrtZuinh; fo"kerkvksa dks ns[krs gq, çns'k ds lHkh tuinksa esa ,d
leku 'kSf{kd lq/kkj ykuk vius vki esa ,d pqukS rh gSA dqN çeq[k jkT;ksa ds lk{kjrk çfr'kr ds
vk¡dM+s&2001 ,oa 2011 o mRrj çns'k ds fofHkUu vkfFkZd {ks=ksa esa lk{kjrk çfr'kr ds vk¡dMs
rkfydk&11-01 o rkfydk&11-02 esa n'kkZ;s x;s gaSA
rkfydk&11-01
dqN çeq[k jkT;ksa ds lk{kjrk çfr'kr ds vk¡dM+s&2001 ,oa 2011
2001 2011
Øekad jkT;
O;fDr iq# "k L=h O;fDr iq# "k L=h
1 2 3 4 5 6 7 8
1 fgekapy çns'k 76-5 85-3 67-4 82-8 89-5 75-9
2 iatkc 69-7 75-2 63-4 75-8 80-4 70-7
3 mRrjk[k.M 71-6 83-3 59-6 78-8 87-4 70-0
4 gfj;k.kk 67-9 78-5 55-7 75-6 84-1 65-9
5 jktLFkku 60-4 75-7 43-9 66-1 79-2 52-1
6 mRrj çns'k 56-3 68-8 42-2 67-7 77-3 57-2
7 fcgkj 47-0 59-7 33-1 61-8 71-2 51-5
8 v#.kkpy çns'k 54-3 63-8 43-5 65-4 72-8 57-7
9 es?kky; 62-6 65-4 59-6 74-4 76-0 72-9
[ 129 ]
2001 2011
Øekad jkT;
O;fDr iq# "k L=h O;fDr iq# "k L=h
1 2 3 4 5 6 7 8
10 vle 63-3 71-3 54-6 72-2 77-8 66-3
11 if'pe caxky 68-6 77-0 59-6 76-3 81-7 70-5
12 >kj[k.M 53-6 67-3 38-9 66-4 76-8 55-4
13 v¨fM'kk 63-1 75-3 50-5 72-9 81-6 64-0
14 NRrhlx<+ 64-7 77-4 51-9 70-3 80-3 60-2
15 e/; çns'k 63-7 76-1 50-3 69-3 78-7 59-2
16 Xkqtjkr 69-1 79-7 57-8 78-0 85-8 69-7
17 egkjk"Vª 76-9 86-0 67-0 82-3 88-4 75-9
18 vkU/kz çns'k 60-5 70-3 50-4 67-0 74-9 59-1
19 dukZVd 66-6 76-1 56-9 75-4 82-5 68-1
20 dsjy 90-9 94-2 87-7 94-0 96-1 92-1
21 rfeyukMq 73-5 82-4 64-4 80-1 86-8 73-4
Hkkjr 64-8 75-3 53-7 73-0 80-9 64-6
mRrj çns'k esa o"kZ 2011 dh tux.kukuqlkj lk{kjrk çfr'kr lokZf/kd cqUns y[k.M {ks=
esa ¼69-3½ rFkk lcls de iwohZ {ks= esa ¼67-4½ gSA m0ç0 esa lk{kjrk çfr'kr esa lq/kkj gqvk gS&
tgka o"kZ 1991 esa m0ç0 esa lk{kjrk 40-07 çfr'kr Fkh ogha 15-06 IokW bUV c<+dj o"kZ 2001 esa
56-03 çfr'kr ,oa o"kZ 2011 esa 67-7 çfr'kr gks xbZ fdUrq vHkh Hkh çns'k ,oa jk"Vª Lrj dh
lk{kjrk esa 5-3 çfr'kr IokWbUV dk vUrj gSA
rkfydk&11-02
mRrj çns'k ds fofHkUu vkfFkZd {ks=ksa esa lk{kjrk çfr'kr
Øe vkfFkZd {ks= lk{kjrk çfr'kr 2001 lk{kjrk çfr'kr 2011
la[;k O;fDr iq# "k L=h O;fDr iq# "k L=h
1 2 3 4 5 6 7 8
1 iwohZ 54-3 68-6 39-1 67-4 78-1 56-2
2 if'peh 57-4 68-8 44-0 67-5 76-5 57-2
3 dsUæh; 57-6 68-1 45-5 68-3 76-3 59-3
4 cqUnsy[k.M 59-3 73-1 43-1 69-3 79-9 57-1
mRrj çns'k 56-3 68-8 42-2 67-7 77-3 57-2
Hkkjr 64-8 75-3 53-7 73-0 80-9 64-6
uksV& vkfFkZd {ks=okj vkadM+s tuin Lrj ij fn;s x;s lk{kjrk çfr'kr ds vkadM+ksa ij vk/kkfjr gSaA
[ 130 ]
mRRkj çns'k esa fofHkUu Lrj dh f'k{kk ij jktLo O;;%&
çns'k esa fofHkUu Lrj dh f'k{kk ij ljdkj }kjk fd;s tk jgs jktLo O;; rkfydk&11-
03 esa n'kkZ;s x;s gS&
rkfydk&11-03
mRRkj çns'k esa fofHkUu Lrj dh f'k{kk ij jktLo O;;
¼yk[k #i;s½
Øe 2015&16 2016&17 o"kZ 2017&18
Ekn ¼okLrfod ¼iqujhf{kr ¼vk;&O;;d
la[;k
vuqeku½ vuqeku½ vuqeku½
1 2 3 4 5
1 çkFkfed f'k{kk 3161674 3544932 3429206
¼77-40%½ ¼79-72%½ ¼74-43%½
2 ek/;fed f'k{kk 703460 668319 880159
¼17-22%½ ¼15-03%½ ¼19-10%½
3 mPp f'k{kk 173592 179339 232600
¼4-25%½ ¼4-03%½ ¼5-05%½
4 vU; 46034 54401 65556
¼1-13%½ ¼1-22%½ ¼1-42%½
;ksx 4084760 4446991 4607521
¼100-00½ ¼100-00½ ¼100-00½
lzksr& mRrj çns'k vk;&O;;d dh #ijs[kk 2017&2018

mDr rkfydk ls Li"V gS fd mRrj çns'k esa f'k{kk ij fd;s x;s dqy O;; dk lokZZf/kd
va'k çkFkfed f'k{kk ij O;; fd;k tkrk gSA
mRRkj çns'k esa f'k{kk ij O;;
vFkZ ,oa la[;k izHkkx ds izdk'ku m0iz 0 ds vk;&O;;d dk vkfFkZd ,oa dk;Z lEcU/kh
oxhZdj.k 2017&18 ds vuqlkj o"kZ 2015&16] 2016&17 ,oa 2017&18 esa ljdkj dk f'k{kk ij
pkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;; fuEuor gS&
rkfydk&11-04
mRRkj çns'k esa f'k{kk ij O;;
¼yk[k #i;s½
o"kZ pkyw O;; iwathxr O;; dqy O;;
2015-16 3921102 239423 4160525

¼21.3%½ ¼2.6%½ ¼15.1%½
2016-17 3984837 580732 4565569

¼19.2%½ ¼6.0%½ ¼15.0%½
2017-18 5660959 309145 5970104

¼20.4%½ ¼3.6%½ ¼16.4%½
uksV&dks"Bd esa izfr'kr n'kkZ;k x;k gS t¨ çns'k ds pkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;; ds
lkis{k fn;k x;k gSA
[ 131 ]
rkfydk ls Li"V gS fd f'k{kk ij o"kZ 2017&18 ¼vk; O;;d vuqeku½ esa dqy pkyw O;;
rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk dze'k% 20-4 izfr'kr rFkk 3-
6 izfr'kr jgkA o"kZ 2016&17 ¼iqujhf{kr vuqeku½ esa f'k{kk ij dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;;
ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk dze'k% 19-2 izfr'kr rFkk 6-0 izfr'kr jgkA Ok"kZ
2015&16 ¼okLrfod vuqeku½ esa f'k{kk ij dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy
pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk dze'k% 21-3 izf r'kr rFkk 2-6 izfr'kr jgkA rkfydk ls Li"V gsS
fd f'k{kk ij ljdkj dk pkyw O;; iwathxr O;; dh rq yuk esa vf/kd gSA f'k{kk ds Hkkoh fodkl
dks n`f"Vxr j[krs gq, iwathxr O;; dks c<+k;k tkuk visf{kr gSA
mRr j i z
ns' k es
afofHkU uiz d kj d h f' k{kk i j O
;;
¼y k[ k : i ; ses
a
½
f' k{kk i j pky wO
;; f' k{kk i j i w
t hxr O
;; f' k{kk i j d q
y O
;;
5970104
7000000
5660959
6000000
4565569
4160525
3984837
5000000
3921102
4000000
3000000
2000000
580732
309145
239423
1000000
0
2015-16 2016-17 2017-18
çns'k esa f'k{k.k lqfo/kk;sa

mRrj çns'k esa o"kZ 2015&16 esa tw- cs - fo|ky;ksa dh la[;k 168913 Fkh tks o"kZ
2016&17 esa ?kVdj 167049 gks x;hA blh çdkj lh- cs- fo|ky;ksa dh la[;k o"kZ 2015&16 esa
76909 Fkh tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj 77284 gks x;hA o"kZ 2015&16 esa gk- ls- fo|ky;ksa dh
la[;k 24647 Fkh tks o"kZ 2016&17 esa 5-07 çfr'kr c<+dj 25896 gks x;hA
mRrj çns'k esa o"kZ 2015&16 esa tw-cs- fo|ky;ksa esa v/;kidksa dh la[;k 422 gtkj Fkh
tks o"kZ 2016&17 esa çfr'kr 59-24 c<+dj 672 gtkj gks x;hA blh çdkj o"kZ 2015&16 esa lh-
cs- fo|ky;ksa esa v/;kidksa dh la[;k 260 gtkj Fkh tks o"kZ 2016&17 esa 24-23 c<+dj çfr'kr
323 gtkj gks x;hA o"kZ 2015&16 esa gk- ls- fo|ky;ksa esa v/;kidksa dh la[;k 286 gtkj Fkh tks
o"kZ 2016&17 esa 3-5 çfr'kr c<+dj 296 gtkj gks x;hA
izns'k esa fofHkUu vkfFkZd {ks=ksa esa fo|ky;ksa@fo|kfFkZ;ksa dh la[;k&
o"kZ 2016&17 esa izfr yk[k tula[;k ij tw-cs-fo- dh la[;k mRrj izns'k ds cqUnsy[k.M
{kss= esa lokZf/kd 71 Fkh] tcfd izns'k ds iw ohZ {ks= esa ;g lcls de 54 Fkh vkSj blh vof/k esa
mRrj izns'k esa izfr yk[k tula[;k ij tw-cs- fo|ky;ksa dh la[;k 52 FkhA
[ 132 ]
blh izdkj o"kZ 2016&17 esa izf r yk[k tula[;k ij lh-cs- fo|ky;ksa dh la[;k lokZf/kd
33 cqUns y[k.M {ks= esa rFkk lcls de 19 if'peh {ks= esa jgh] tcfd blh vof/k esa mRrj izns'k
esa ;g la[;k 21 jghA o"kZ 2016&17 esa izfr yk[k tula[;k ij gk;j lsds.Mªh fo|ky;ksa dh
la[;k if'peh ,oa iwohZ {ks= esa 12 rFkk cqUnsy[k.M {ks= esa lcls de 10 jgh] tcfd blh vof/k
esa mRrj izns'k esa ;g la[;k 12 FkhA
o"kZ 2016&17 esa tw-cs- fo|ky;ksa esa izfr v/;kid Nk= la[;k lokZf/kd ¼37½ dsUnzh; {ks=
esa rFkk lcls de ¼35½ if'peh {ks= esa jgh] tcfd blh vof/k esa mRrj izns'k esa ;g la[;k 36
jghA lh-cs fo|ky;ksa esa izfr v/;kid Nk= la[;k o"kZ 2016&17 esa lokZf/kd ¼34½ if'peh ,oa
dsUnzh; {ks= esa rFkk lcls de ¼27½ cqUnsy[k.M {ks= esa jgh] tcfd blh vof/k esa mRrj izns'k esa
;g la[;k 33 jghA o"kZ 2016&17 esa gk-ls- fo|ky;ksa esa izfr v/;kid Nk= la[;k lokZf/kd ¼51½
iwohZ {ks= esa rFkk lcls de ¼42½ dsUnzh; {ks= esa jgh] tcfd mRrj izns'k esa ;g la[;k 47 jghA
rkfydk&11-05
mRrj izns'k esa fofHkUu vkfFkZd {ks=ksa esa izzfr yk[k tula[;k ij fo|ky;ksa@fo|kfFkZ;ksa dh la[;k
¼2016&17½
izf r yk[k tula[ ;k ij fo|ky;ksa dh izf r v/;kid ij fo|kfFkZ; ksa dh la[ ;k
la[ ;k
vkfFkZd lEHkkx
twf u;j lhfu;j gk;j twf u;j lhfu;j
gk;j lsd s.Mªh
csf ld csf ld lsd s.Mªh csf ld csf ld
1 2 3 4 5 6 7
iwo hZ 54 21 12 36 33 51
cqUnsy[k.M 71 33 10 32 27 46
if'peh 46 19 12 35 34 44
dsUnzh; 55 21 11 37 34 42
mRrj izns' k 52 21 12 36 33 47
çkFkfed f'k{kk
fdlh Hkh jk"Vª dh çxfr mlds lqlaLd`r ,oa dq'ky ekuo lalk/ku ij fuHkZj gSaA
lqlaLd`r ,oa dq'ky ukxfjdksa ds fuekZ.k ,oa muds mfpr pkSeq[kh fodkl ,oa ifjo)Zu gsr q
cqfu;knh f'k{kk vge gSA
rkfydk&11-06
çns'k esa lapkfyr leLr fo|ky; ¼1 ls 8½ ,oa muesa ukekad u dh fLFkfr
o"kZ dqy fo|ky; dqy ukekadu
2010&11 201475 32019087
2011&12 221653 35404745
2012&13 239817 37098290
2013&14 240332 36726500
2014&15 243014 36838720
2015&16 246013 36425964
2016&17 237766 34707745
[ 133 ]
xr o"kksZa esa f'k{kk ds {ks= esa lq/kkj ifjyf{kr gq, gaS fdUrq ftl çdkj m0ç0 esa lk{kjrk
çfr'kr esa i;kZIr vUrjtuinh; fo"kerk;sa gSA mlh çdkj ls 'kSf{kd ladsrkadksa esa Hkh fofHkUu
tuinksa esa i;kZIr vUrjky gSA m0ç0 tSls {ks=h; fo'kkyrk ,oa vf/kd tula[;k okys rFkk
lhfer lalk/ku okys çns'k esa lHkh tuinksa esa ,d leku 'kSf{kd lq/kkj ykuk dM+h pqukSrh gSA
çkFkfed f'k{kk lEcU/kh çeq[k ;kstuk;sa
1-loZ f'k{kk vfHk;ku
çkjfEHkd f'k{kk ¼d{kk 1&8½ ds lkoZHkkSfedj.k ds y{; dks ,d fu/kkZfjr le; vof/k esa
çkIr djus ds fy;s m0ç0 ljdkj }kjk o"kZ 2002&03 ls loZ f'k{kk vfHk;ku çns'k ds lHkh
tuinksa esa lapkfyr fd;k tk jgk gSA
O;kid :i ls loZ f'k{kk vfHk;ku dk mn~ns'; f'k{kk ds LFkk;h fodkl ds fy;s izns'k]
tuin vkSj mi tuin Lrj ij iz cU/kdh; vkSj O;olkf;d {kerk dk fuekZ.k djuk] 6 ls 14
vk;q oxZ ¼d{kk 1 ls 8½ ds lHkh ckyd ,oa ckfydkvksa dks lkFkZd o ykHknk;d f'k{kk iznku
djuk] MªkWi vkmV nj dks de djus ds lkFk gh izkjfEHkd f'k{kk dh igaqp esa lq/kkj djuk rFkk
fo|ky;ksa ds izcU/ku esa leqnk; dh lfdz; lgHkkfxrk ls lkekftd] {ks=h; rFkk ts.Mj xSi dks
lekIr djuk gSA
Hkkjr ljdkj }kjk fu%'kqYd ,oa vfuok;Z cky f'k{kk dk vf/kdkj vf/kfu;e&2009 }kjk
6&14 o; oxZ ds lHkh cPpksa dks fu%'kqYd ,oa vfuok;Z cky f'k{kk dk vf/kdkj iznku fd;k
x;kA rRØe esa m0iz0 ljdkj }kjk fnukad 27&7&2011 dks jkT; fu;ekoyh iz[;kfir dh
x;hA mijksDr vf/kfu;e ykxw gks tkus ds i'pkr vc 6&14 o; oxZ ds izR;sd cPps dks d{kk
1&8 rd dh xq.koRrkiw.kZ izkjfEHkd f'k{kk miyC/k djkuk jkT; dh laoS/kkfud izfrc)rk gks
x;h gSA
loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr dqy miyC/k /kujkf'k :0 15561-72 djksM+ ds lkis{k :0
14892-14 djksM+ O;; fd;s x;sA
2- f'k{kk dh igqqap esa lq/kkj
loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr çkFkfed fo|ky;ksa dks [kksyus] muds fy, Hkouksa dk
fuekZ.k djus rFkk muds HkkSfrd Lo:i dks lqn`< djus ds fy, /kujkf'k miyC/k djk;h tkrh
gSA m0ç0 fu%'kqYd ,oa vfuok;Z cky f'k{kk dk vf/kdkj fu;ekoyh 2011 ds vuqlkj d{kk 1 ls
5 rd ds cPpksa ds laca/k esa ,slh cLrh esa fo|ky; LFkkfir fd;k tk;sxk ftlds 01 fdeh0 dh
nwjh ds vUrxZr dksbZ fo|ky; ugha gS rFkk U;wure vkcknh 300 gSA blh çdkj ls d{kk 6 ls 8
rd ds cPpksa ds laca/k esa ,slh cLrh esa fo|ky; LFkkfir fd;k tk;sxk ftlds 03 fdeh0 dh
nwjh ds vUrxZr dksbZ fo|ky; ugha gS rFkk U;wure vkcknh 800 gSA uohu mPp çkFkfed
fo|ky; mPphd`r çkFkfed fo|ky; ds :i esa LFkkfir fd;k tkrk gSA ;fn çkFkfed fo|ky;
ds ifjlj esa Hkwfe miyC/k ugha gS rks uohu mPp çkFkfed fo|ky; dks vyx LFkkfir fd;k
tkrk gSA uxj {ks=ksa esa vkoklh; dkyksfu;ksa ds fudV Ldwyksa dh ig¡qp ds fy;s loZ f'k{kk
vfHk;ku ds vUrxZr fefJr Ldwy Lohd`r fd;s x;s FksA ;g cgqeaftysa Ldwy Hkou d{kk 1 ls 8
rd ds fy;s gSA
foxr 15 o"kksZ esa 26299 uohu çkFkfed] 29231 mPp çkFkfed ,oa 104 uxjh; {ks=ksa esa
fo|ky;ksa ds Hkou fuekZ.k gqvk A
3-fo'ks"k çf'k{k.k dk;ZØ e
vkmV vkWQ Ldwy cPpksa dh igpku ds fy, çfro"kZ ifjokj losZ{k.k djk;k tkrk gSA
cPpksa dks vk;q laxr d{kk esa lek;ksftr djus gsrq o"kZ 2016&17 esa 2903 fo'ks"k çf'k{k.k dsUæksa
[ 134 ]
ds y{; ds lkis{k 2229 dsUæ lapkfyr fd;s x;s ftlls dqy 9649 cPpsa ykHkkfUor gq;sA xr
ikap o"kZ esa vkÅV vkQ Ldwy cPpksa dh la[;k esa deh vk;h gSA o"kZ 2010&11 esa 194146] o"kZ
2011&12 esa 109677] o"kZ 2012&13 esa 64442] o"kZ 2013&14 esa 78099] o"kZ 2014&15 esa
40505]o"kZ 2015&16 esa 28899 rFkk o"kZ 2016&17 esa 16789 vkÅV vkQ Ldwy cPps fpfUgr
fd;s x;sA
4- Bgjko esa lq/kkj
Bgjko esa lq/kkj loZ f'k{kk vfHk;ku dk ,d çeq[k mn~ns'; gS ftldks lqfuf'pr djus
ds fy, loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr fo|ky;ksa esa vfrfjDr lqfo/kk,a çnku djus ds fy,
fofHkUu dk;ZØe lapkfyr djk;s x;sA Bgjko esa lq/kkj dk;ZØe ds vUrxZr 311624 vfrfjDr
d{kk&d{k] 22987 'kkSpky;ksa dk fueZk.k djk;k x;kA
5- fof'k"V vko';drkvksa okys cPPkksa gsr q lesf dr f'k{kk
okf"kZd ifjokj losZ{k.k ds ek/;e ls fo|ky;ksa esa ukekafdr fof'k"V vko';drkvksa okys
cPpksa dk fpUghdj.k djds mUgsa lehi ds fo|ky;ksa esa ukekafdr djk;k tkrk gSA o"kZ 2016&17
esa 2-72 yk[k fof'k"V vko';drk okys cPpsa fpfUgr fd;s x;s ftlesa ls 2-40 yk[k cPpksa dks
Ldwy esa ukekafdr djk;k x;kA
esfMdy ,lslesaV dSE i&fof'k"V vko';drk okys cPpksa ds fpfdRlh; ijh{k.k gsrq fodkl[k.M
Lrj ij 423 esfMdy ,lslesaV dSEi vk;ksftr fd;s x;s ftlesa 30198 cPpksa dk fpfdRlh;
ijh{k.k fpfdRldksa ds ny }kjk fd;k x;k vkSj 15754 fodykaxrk izek.k i= miyC/k djk,
x,A bVhujsaV@fjlkslZ VhplZ& fo|ky;ksa esa iathd`r fof'k"V vko';drk okys cPpksa dks Lis'ky
liksVZ iz nku djus gsrq tuinksa esa lafonk ds vk/kkj ij dqy 2367 bVhujsa V ,oa 116 fjlksl Z
VhplZ dk;Zjr gSaA buesa ls 1017 Jo.k ckf/kr] 660 n`f"Vxr rFkk 874 ckSf)d v{kerk ds {ks=
esa bVhujsaV@fjlkslZ VhplZ dk;Zjr gSaA
fQft;ksF ksjsfiLV& tuinksa esa nSfgdh fpfdRldksa }kjk fo|ky;ksa ds fof'k"V vko';drk okys
cPpksa ftudks nSafgd fpfdRlk dh vko';drk gS] dks vko';drkuqlkj nSfgdh fpfdRlk iznku
dh tkrh gSaA izns'k esa 52 fQft;ksFksjsfiLV lafonk ds vk/kkj ij dk;Zjr gSaA
o"kZ 2016&17 esa 10 ekg vof/k ds dqy 119 vkoklh; ,DlhysjsV sM yfuZax dSEi
lapkfyr fd;s x;s ftlesa 2142 n`f"Vckf/kr ,oa 4419 Jo.kckf/kr dqy 6516 cPpksa dks ukekafdr
djk;k x;kA bu dSEiksa esa cPpksa ds vkoklh; lqfo/kk lfgr¼Hkkstu] iBu&ikBu] Mªsl ,oa
midj.k½ vkfn dh fu%'kqYd O;oLFkk dh xbZA
6- Ldwy pyks vfHk;ku
'kS{kf.kd l= 2016&17 esa izns'k esa ^^ Ldwy pyks vfHk;ku** ,oa ^^mifLFkfr vfHk;ku** o"kZ
esa nks ckj vk;ksftr fd;k x;k A blds rgr 6&14 o; oxZ ds cPpksa dks fo|ky;ksa esa ukekadu
djus gsrq leqnk; dks tkx:d fd;k x;kA
7- fu%'kqY d ;wfuQkeZ
fu%'kqYd ,oa vfuok;Z cky f'k{kk vf/kdkj vf/kfu;e 2009 ,oa mRrj çns'k fu%'kqYd ,oa
vfuok;Z cky f'k{kk fu;ekoyh 2011ds ifjçs{; esa çns'k ds jktdh;] ifj"knh; rFkk lgk;rk
çkIr çkFkfed] mPp çkFkfed ,oa lgk;frr ek/;fed fo|ky;ksa ls lEc) çkFkfed@iwoZ
[ 135 ]
ek/;fed fo|ky;ksa ,oa lgk;rk çkIr enjlksa esa d{kk 1&8 rd v/;;ujr~ leLr Nk=&Nk=kvksa
dks :0 400@& çfr Nk=&Nk=k dh vf/kdre lhek ds vUrxZr nks lsV ;wfuQkeZ çfro"kZ
miyC/k djk;s tkus dh O;oLFkk dh x;h gSA loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr lHkh ckfydkvksa]
vuqlwfpr tkfr] vuqlfw pr tutkfr rFkk xjhch js[kk ds uhps ds ifjokjksa ds ckydksa dks mDr
nks lsV ;wfuQkeZ dh miyC/krk djk;h tkrh gSA
çns'k esa lapkfyr csfld f'k{kk ifj"knh; çkFkfed@mPp çkFkfed ,oa lgk;rk çkIr iwoZ
ek/;fed fo|ky;ksa esa v/;;ujr uku ch0ih0,y0 ¼xjhch js[kk ls Åij½ Nk=ksa ¼ckydksa½ dks
ftUgsa loZf'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr fu%'kq Yd ;wuhQkeZ dk ykHk çkIr ugh gks ik jgk Fkk fu%'kqYd
;wuhQkeZ miyC/k djk;s tkus dh ;kstuk çns'k ljdkj }kjk çFke ckj foRrh; o"kZ 2012&13 esa
ykxw dh xbZ gSA o"kZ 2016&17 esa yxHkx 161-44 yk[k Nk=&Nk=kvksa dks ;wuhQkeZ forfjr dh
x;hA
8- fu%'kqY d ikB~; iqLrd
loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr lHkh ckfydkvksa dks rFkk vuqlwfpr tkfr ,oa vuqlwfpr
tutkfr ds ckydksa rFkk 'ks"k ckydksa ds fy, jkT; ljdkj ds ctV ls O;oLFkk dh tkrh gSA
o"kZ 2016&17 esa 'kSf{kd l= ds izkjEHk esa gh d{kk 1&8 rd lHkh ckfydkvksa] vuqlwfpr
tkfr@vuqlwfpr tutkfr ds ckydksa dks fu%'kq Yd ikB~;&iqLrdksa dk forj.k fd;k x;k ftldk
fooj.k fuEukuqlkj gSa&
loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr fu%'kqYd ikB~;&iqLrdksa y{; miyfC/k
dk forj.k
Nk=@Nk=k izkFkfed Lrj ds 8935921 8478565
Nk=@Nk=k mPp izkFkfed Lrj 3823564 3688540
;ksx 12759485 12167105
9- dLrwj ck xka/kh ckfydk fo|ky; ;kstuk
ckfydk f'k{kk ds egRo dks dsUnz fcUnq esa j[krs gq, ckfydk f'k{kk dks izksRlkfgr djus
ds mn~ns'; ls vkoklh; dLrwjck xka/kh ckfydk fo|ky; ;kstuk dk 'kqHkkjEHk o"kZ 2004&05 esa
fd;k x;kA ;g ;kstuk 'kSf{kf.kd :i ls fiNMs+ mu fodkl [k.Mksa esa lapkfyr gS tgak xzkeh.k
efgyk lk{kjrk nj jk"Vªh; vkSlr ¼46-13 izf r'kr½ ls de rFkk tS.Mj xSi jk"Vªh; vkSlr ¼21-59
izfr'kr½ ls vf/kd gSA
iqujhf{kr xkbM ykbUk fnukad 1 vizSy] 2008 ds vuqlkj ,sls 79 fodkl [k.M ftuesa
xzkeh.k efgyk lk{kjrk nj 30 izfr'kr ls de rFkk ,sls 52 uxj {ks=@'kgj ftuesa vYila[;d
efgykvksa dh lk{kjrk nj jk"Vªh; vkSlr 53-67 izfr'kr ls de gS vkSj ftuesa mPp izkFkfed
fo|ky; lapkfyr gaS] dLrwjck xka/kh ckfydk fo|ky; dh LFkkiuk gsrq ik= gSaA
bu fo|ky;ksa esa vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tutkfr] vU; fiNM+k oxZ ] vYila[;d
leqnk; rFkk ch0ih0,y0 ifjokjksa dh 11&14 o; oxZ dh ckfydk;sa tks dHkh Ldwy ugha x;h gSa
vFkok izkjfEHkd f'k{kk iw.kZ fd;s fcuk fo|ky; NksM+ fn;k gS ,slh ckfydkvksa gsrq vkoklh;
O;oLFkk lfgr fo|ky; lapkfyr gSA dqy lapkfyr 746 ds0th0ch0oh0 esa ls 734 ekWMy&A
rFkk 12 ekWMy&AA ds gSaA o"kZ 2016&17 esa bu fo|ky;ksa esa dqy 73203 ckfydk;sa ukekafdr dh
x;h] ftuesa ls 30151 vuqlwfpr tkfr] 1004 vuqlwfpr tutkfr] 24845 vU; fiNM+k oxZ]
4475 ch0ih0,y0] 12728 vYila[;d dh Nk=k,a jghaA
[ 136 ]
10- vykfHkr lewg ,oa detksj oxZ ds cPPkksa dks vlgkf;d fo|ky;ksa esa izos'k fnyk;s
tkus dh ;kstuk
fu%'kqYd vkSj vfuok;Z cky f'k{kk dk vf/kdkj vf/kfu;e&2009 ds }kjk vkl&ikl ds
xSj lgk;frr ekU;rk izkIr izk Fkfed ,oa mPp izkFkfed fo|ky;ksa esa vykfHkr lewg vkSj nqcZy
oxZ ds cPpksa dks 1@iwoZ izkFkfed d{kk esa de ls de 25 Áfr'kr lhek rd iz os'k fn;s tkus dh
O;oLFkk 'kSf{kd l= 2013&14 ls ykxw dh xbZ gSA
vykfHkr lewg esa jkT; ljdkj dh vf/klwpuk ds vuqlkj vykfHkr lewg dh Js.kh esa
vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tu tkfr] lkekftd vkSj 'kSf{kd :i ls fiNM+s oxZ rFkk fu%'kDr
cPpk ,oa ,p0vkbZ 0oh0 vFkok dSalj ihfM+r ekrk&firk vFkok vfHkHkkod dk cPpk ,oa fujkfJr
cs?kj cPpk j[kk x;k gSA nqcZy oxZ esa nqcZy oxZ dh Js.kh esa ftlds ekrk&firk ;k laj{kd
xjhch js[kk ds uhps] fodykax@o`)koLFkk@fo/kok isa'ku izkIr djrs gSa ;k ftudh vf/kdre
okf"kZd vk; #0 1 yk[k rd gS] dks j[kk x;k gSA
'kSf{kd l= 2016&17 esa bl ;kstuk ds dk;kZUo;u gsrq uxj {ks=ksa ij fo'ks"k /;ku
dsfUnzr fd;k x;k gSA uxjh; {ks=ksa esa 311 vlsfor okMZ fpfUgr fd;s x;s ftuesa jgus okys ik=
cPps dks vkl&ikl ds xSj lgk;frr fo|ky;ksa esa izos'k fnykus dk iz;kl fd;k x;kA mDRk
;kstuk esa foRrh; o"kZ 2016&17 esa tuinksa ls izkIr lwp ukuqlkj 21598 cPpksa dks izos'k fnyk;k
tk pqdk gSA
11- çns'k esa vfHkuo fo|ky; dh LFkkiuk
f'k{k.k i)fr esa xq.kkRed lq/kkj gsrq dsUæh; ,oa uoksn; fo|ky;ksa ds ek/;e ls uohu
f'k{k.k ç.kkyh dks LFkkfir fd;k x;k gSA dsUæh; fo|ky; ,oa uoks n; fo|ky;ksa rFkk futh {ks=
esa LFkkfir dfri; fo|ky;ksa }kjk ftl çdkj ls lqlfTtr ifjljksa esa vk/kqf ud f'k{k.k ç.kkfy;ksa
dks vkRelkr~ fd;k x;k gS mlh çdkj jktdh; fo|ky;ksa esa fo|eku orZeku f'k{k.k i)fr esa
Hkh vkewypwy ifjorZu ykus ds mn~ ns'; ls jkT; ljdkj }kjk uohu i)fr ij fo|ky;ksa dh
LFkkiuk gsrq lE;d fopkjksijkUr çFke ckj çns'k esa vfHkuo fo|ky; dh LFkkiuk gsrq egRoiw.kZ
fu.kZ; fy;k x;k gSA vfHkuo fo|ky; esa d{kk&1 ls 8 dh f'k{kk çnku dh tk;sxhA
mDr ;kstukUrxZr çns'k esa ik;yV çkstsDV ds :i esa tuin y[kuÅ ds efM+;kao eas
1326-56 yk[k ,oa tuin bVkok ds lSQbZ esa 1183-93 yk£ dh Ëkujkf'k vfHkuo fo|ky; dh
LFkkiuk ij vkadfyr dh x;h gSA foRrh; o’kZ 2015&16 esa bl ;kstukUrxZr :0 690-00 yk[k
dk ctV izkfo/kku fd;k x;k Fkk ftlds lkis{k 'kr Áfr'kr Ëkujkf'k Lohd`r dh x;hA foRrh;
o’kZ 2016&17 esa bl ;kstukUrxZr :0 14-20 djks³ dh Ëkujkf'k dk ctV izkfo/kku fd;k
x;k gSA
'kSf{kd lq/kkj dh çkfLFkfr
'kSf{kd lq/kkj ds fy, lapkfyr fofHkUu dk;ZØeksa ds QyLo:i f'k{kk ds {ks= esa gqbZ
çxfr dk laKku xr iakp o"kksZa ds çns'k ds eq[; 'kSf{kd ladrs kadksa ds voyksdu ls fd;k tk
ldrk gS tks rkfydk&11-07 esa n'kkZ;s x;s gS&
[ 137 ]
rkfydk&11-07
çns'k esa 'kSf{kd lq/kkj ds eq[; ladsrkad
ldy ldy
'kq) ukekadu 'kq) ukekadu
ukekad u ukekad u
vuqi kr vuqi kr Mªki Vªk aftD'ku
o"kZ vuqi kr vuqi kr fjVsU 'ku nj
¼,u0bZ0 vkj0½ ¼,u0bZ0 vkj0½ vkmV nj
¼th0bZ0vkj0½ ¼th0bZ0vkj0½
çkFkfed mPp çkFkfed
çkFkfed mPp çkFkfed
2010&11 105-02 94-02 59-6 47-1 11-1 64-9 71-68
2011&12 114-53 99-61 68-84 61-62 11-9 73-12 80-31
2012&13 115-78 99-67 68-68 59-94 10-62 63-62 87-31
2013&14 108-46 97-92 69-46 52-87 6-96 80-49 88-27
2014&15 108-79 98-35 76-50 67-23 6-0 80-96 88-22
2015&16 107-66 86-95 77-54 61-28 6-74 80-94 79-27
2016&17 94-12 91-62 87-48 80-07 9-48 79-76 76-29
ek/;fed f'k{kk
ek/;fed f'k{kk lEiw.kZ f'k{kk O;oLFkk dh ,d etcwr dM+h gS] tks ns'k ds le`) Hkfo";
dk fuekZ.k djrh gSA izns'k ljdkj us ckyd ,oa ckfydkvksa dhs 'kSf{kd xq.koRrk ds lEo)Zu gsr q
izklafxd ikB~;Øe rFkk jk"Vªh; ek/;fed f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr vusd vfHkuo iz;kl fd;s
gSa] ftlls ek/;fed f'k{kk mi;qZDr y{; dh izkfIr lqf uf'pr dj ldsA ek/;fed f'k{kk csfld
f'k{kk ¼vk/kkfjd f'k{kk½ ,oa mPp f'k{kk ds chp lsrq ds :i esa dk;Z djrh gSA ;gk¡ ckyd
ckfydkvksa dks xq.kkRed f'k{kk çnku dj lekt ds fofHké {ks=ksa gsrq lqf'kf{kr] pfj=oku lq;ksX;
ekuo lalk/ku ds :i esa fodflr dj vkxs c<+kus dk dk;Z
lEié fd;k tkrk gSA orZeku esa 2109 jktdh;] 4512 v'kkldh; lgk;rk izkIr ,oa
19275 foRrfoghu dqy 25896 ek/;fed fo|ky; lapkfyr gSA
mRrj çns'k esa ek/;fed Lrj dh f'k{kk esa {ks=h; fo"kerk dks nwj djus ,oa 'kSf{kd Lrj
esa xq.kkRed o`f) dj l`tukRed fodkl djus ds mís'; ls vusd ;kstuk;sa fØ;kfUor dh tk
jgh gSaA dqN izeq[k ;kstuk;sa fuEuor~ gaS&
ek/;fed f'k{kk lEcU/kh çeq[k ;kst uk;sa
1- jk"Vªh; ek/;fed f'k{kk vfHk;ku ¼osr u ,oa xSj osr u½
Hkkjr ljdkj dh lgk;rk ls 14&18 vk;q oxZ ds ckyd ,oa ckfydkvksa dks ek/;fed Lrj
ij xq.kkRed ;ksX; f”k{kk miyC/k djkus] vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tutkfr] vYila[;d]
vkfFkZd :i ls detksj oxZ ds Nk=@Nk=kvksa dh f”k{kk ds fo”ks’k mik; fd;s tkus gsrq o’kZ
2009&10 ls lapkfyr gSA fu/kkZfjr xkbM~ykbu ds vuqlkj jk’Vªh; ek/;fed f”k{kk vfHk;ku
dks izns”k esa ykxw fd;k tk jgk gSA ;g dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gS] ftlesa 60 izfr”kr
dsUnzka”k rFkk 40 izfr”kr jkT;ka”k gSA bl ;kstuk dk eq[; mn~ns”; gkbZLdwy ds
Nk=@Nk=kvksa ds fy;s 5 fdeh0 dh ifjf/k esa ek/;fed Lrjh; f”k{kk dh lqfo/kk miyC/k
djkuk] ek/;fed fo|ky;ksa dk lqn`<+hdj.k] xq.koRrk fodkl ds lkFk iwoZ ls p;fur
fo|ky;ksa ds f”k{kdksa@f”k{k.ksRrj deZpkfj;ksa ds osru HkRrksa vkfn ds Hkqxrku] f”k{kd izf”k{k.kksa
dk vk;kstu rFkk fuekZ.k/khu fo|ky;ksa ds v/kwjs fuekZ.k dk;ksZa dks iw.kZ fd;s tkus gsrq foRrh;
o’kZ 2016&17 esa :0 53320-00 yk[k dk ctV izkfo/kku FkkA mDr ctV ds lkis{k :0
49362-00 yk[k O;; gqvkA
2- lwpuk ,oa lapkj izkS|ksfxdh ;kstuk ¼vkbZ0 lh0Vh0½
[ 138 ]
lwpuk ,oa lapkj izkS|ksfxdh ¼vkbZ0 lh0Vh0½ ;kstuk dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gS ftlesa 60
izfr”kr dsUnzka”k rFkk 40 izf r”kr jkT;ka”k gSA o’kZ 2009&10 ls izns”k esa 2500
jktdh;@v”kkldh; lgk;rk izkIr ek/;fed fo|ky;ksa esa cwV ekMy ds vk/kkj ij
lapkfyr dh tk jgh gSA p;fur 2500 ek/;fed fo|ky;ksa esa ;kstuk dk fdz;kUo;u]
lapkyu ,oa fuLiknu vuqcU/k ds vuqlkj p;fur laLFkkvksa ds ek/;e ls fd;k tk jgk gSA
;kstukUrxZr izR;sd p;fur fo|ky; esa vuqcU/k dh “krksZ ds vUrxZr 10&10 dEI;wVj ,oa
lgorhZ midj.kksa tSls QuhZpj] tusZVj] b.VjusV ,oa LVs”kujh vkfn miyC/k djkrs gq, ,d
dEI;wVj vuqns”kd dks miyC/k djkus dh O;oLFkk gSA o’kZ 2016&17 esa ;kstukUrZxr :0
11000-00 yk[k dk ctV izkfo/kku Fkk blds lkis{k :0 4621-09 yk[k O;; fd;k x;k gSA
3- ckfydk fo|ky;ksa ds Nk=kokl Hkou fuekZ.k
ckfydk Nk=kokl ;kstuk ds vUrxZr izns'k ds 'kSf{kd n`f"V ls fiNM+s 680 fodkl [k.M+ksa esa
ek/;fed Lrj ij v/;;u djus okyh Nk=kvksa ds fy, Nk=kokl fuekZ.k dk iz ko/kku gSA
;kstukUrxZr o"kZ 2016&17 esa Lohd`r 191 Nk=koklksa dk fuekZ.k djk;k tk jgk gSA ;g
dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gSA blesa 60 izfr'kr dsUnz ak'k ,oa 40 izfr'kr jkT;ka'k jgrk gSA
o’kZ 2016&17 esa ;kstuk gsrq :0 21693-82 yk[k ds izko/kku ds lkis{k :0 6854-30 yk[k
Lohd`fr tkjh dh xbZA
4- fjokMTM dsUnz iqjksfu/kkfur O;olkf;d f”k{kk ;kstuk ¼uohu ;kstuk½%&
;g ;kstuk dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gSA bls 60 izfr”kr dsUnzka”k ,oa 40 izfr”kr jkT;ka”k ds
:i esa lapkfyr gSA ;kstuk dks fjokbTM djus gsrq ,d izLrko “kklu ds ek/;e ls Hkkjr
ljdkj dks izsf’kr fd;k x;k gSA bl ;kstuk esa 200 jktdh; fo|ky;ksa esa ;kstuk lapkfyr
gSA bl ;kstuk gsrq 05 uohu VªsM ¼fjVsy] vkVkseks ckby] flD;ksfjVh] vkbZ 0Vh0] gsYFk½ dk
izLrko fd;k x;k gSA bu VªsMksa dk ikB~;Øe ,oa bu VªsMksa esa vkeaf=r vfrfFk fo’k; fo”ks’kKksa
dh “kSf{kd ;ksX;rk dk fu/kkZj.k ek/;fed f”k{kk ifj’kn~ }kjk fd;k tk pqdk gSA ;kstukUrxZr
o’kZ 2016&17 esa :0 3000-00 yk[k dk ctV izko/kku fd;k x;k gS] ftlds lkis{k :0 383-
28 yk[k dh Lohd`fr tkjh gqbZA
5- vlsfor fodkl [k.Mksa esa futh izc U/kra=ksa }kjk dU;k ek0 fo|ky;ksa dh LFkkiuk
gsrq vukorZd vuqnku%& o’kZ 1994&95 esa izns”k ljdkj }kjk xzkeh.k {ks=ksa esa ckfydkvksa
dks ek/;fed Lrj dh f”k{kk miyC/k djkus ds fy;s izR;sd fodkl [k.M esa ckfydkvksa gsr q
de ls de ,d gkbZLdwy Lrj dk fo|ky; [kksyus dk fu.kZ; fy;k x;kA 1998 ds ckn
bl ;kstuk ds vUrxZr :0 20-00 yk[k dh /kujkf”k ¼10&10 yk[k dh nks leku fdLrksa esa½
vukorZd vuqnku ds :i esa futh izcU/k rU=ksa dks fu/kkZfjr ekud ds iw.kZ gksus ds i”pkr~
dU;k ek/;fed fo|ky; [kksyus ds fy;s iznku dh tkrh gSA o’kZ 2016&17 rd 297
fo|ky;ksa dks iz Fke ,oa f}rh; fd”r nh tk pqdh gS ,oa 79 fo|ky;ksa dks izFke fd”r nh
tk pqdh gSA o’kZ 2016&17 ds vk;&O;;d esa ;kstukUrxZr :0 50-00 yk[k dh O;oLFkk gSA
mDr ds vuqØe esa “kklu }kjk v|ru 3 fo|ky;ksa gsrq /kujkf”k :0 25-00 yk[k Lohd`r
fd;s x;s gSa tks fd iw.kZ :i ls O;; dh tk pqdh gSA
6- ,d dU;k fo|ky; lsfor fodkl [k.M dh nwljh U;k; iapk;r esa futh
izcU/kra=ksa }kjk dU;k ek0 fo|ky;ksa dh LFkkiuk gsrq vukorZd vuqnku
o’kZ 2000&01 esa vkjEHk bl ;kstukUrxZr izR;sd fodkl [k.M dks :0 20-00 yk[k dh nj
ls ¼nks leku fdLrksa esa fu/kkZfjr ekud dks iw.kZ djus ij½ vuqnku Lohd`r fd;s tkus dh
[ 139 ]
O;oLFkk gSA o’kZ 2016&17 rd 396 fo|ky;ksa dks vkPNkfnr fd;k x;k gSA 256 fo|ky;ksa
dks izFke ,oa f}rh; fd”r nh tk pqdh gS ,oa 140 fo|ky;ksa dks izFke fd”r nh pqdh gSA
7- u;s lSfud Ldwyksa dh LFkkiuk%& cPpksa esa jk’Vªh; Hkkouk] “kkjhfjd fodkl ,oa n{krk
dks c<+kok nsrs gq, mUgs lSU; lsokvksa gsrq izsfjr djus ds mn~ns”; ls tuin vesBh] eSuiqjh
,oa >kalh esa lSfud Ldwyksa dh LFkkiuk fd;k tkuk gSA bl gsrq :0 15000-00 yk[k dk
izko/kku foRrh; o’kZ 2016&17 esa fd;k x;k gS ftlds lkis{k :0 12601-86 yk[k O;;
fd;s x;s gSaA
8- fodykax cPpksa dh lesfdr f'k{kk ;kstuk ¼vkbZ0 bZ0Mh0,l0,l0½%&;g ;kstuk
dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gSA bls 60 izfr”kr dsUnzka”k ,oa 40 izfr”kr jkT;ka”k ds :i esa
lapkfyr gSA ;kstuk dk eq[; mÌs”; fodaykx cPpksa dks ek/;fed Lrj dh f”k{kk miyC/k
djkus gsrq leqfpr okrkoj.k ,oa lqfo/kk miyC/k djk;k tkuk gSA foRrh; o’kZ 2016&17 esa
:0 1600-00 yk[k dk ctV izko/kku fd;k gS] ftlds lkis{k :0 890-45 yk[k dh Lohd`fr
tkjh dh x;h gSA
mPp f'k{kk
izns'k ds fu;ksftr fodkl esa mPp f'k{kk dk fo'ks"k ;ksxnku gSA ljdkj mPp f'k{kk ds
fodkl ,oa xq.koRrk lao/kZu gsrq dfVc) gSA yksd dY;k.k dks ojh;rk nsrs gq, 'kSf{kd :i ls
vfodflr rFkk fiNM+s {ks= esa fo'ofo|ky; rFkk egkfo|ky;ksa dh LFkkiuk dh x;h gSA izns'k ds
mPp f'k{kk laLFkkvksa dks vk/kqfudre lalk/kuksa ls ifjiw.kZ fd;k tk jgk gSs] lkFk gh bl ckr ij
fo'ks"k cy fn;k tk jgk gS fd Nk=@Nk=kvksa dks O;oLkk;ijd ,oa dkS'ky fodkl ls ifjiw.kZ
f'k{kk iznku dh tk;] ftlls izns'k dk ;qok oxZ LokoyEch cu ldsA bl le; fo'ks"k lfØ;rk
ds lkFk lq;ksX; izk/;kidksa dh fu;qfDr] Hkou fuekZ.k@foLrkj] bZ&iqLrdky;ksa dh LFkkiuk]
egkfo|ky;ksa esa vk/kkjHkwr lqfo/kkvksa dk foLrkj] lqlfTtr iz;ksx'kkyk] egkfo|ky; ds
dEI;wVjhdj.k] iqLrdky;ksa esa eq¶r okbZ&QkbZ dh O;oLFkk ,oa opqZoy Dykl :e dh LFkkiuk dh
tk jgh gSA
izns'k esa Lukrd ,oa ijkLukrd Lrj dh f'k{k.k laLFkk,a ,oa fo|kfFkZ;ksa ls lEcfU/kr
vkadM+s fuEuor~ gS&
rkfydk&11-08
mRRkj izns'k esa fMxzh Lrj dh f'k{k.k laL Fkkvksa ,oa fo|kfFkZ;ksa dh la[;k
o"kZ
Ø0la0 laLFkk
2014&15 2015&16 2016&17
1 fo'ofo|ky;ksa dh la[;k 36 38 45
¼d½ jkT; fo'ofo|ky; 13 14 16
¼[k½ eqDr fo'ofo|ky; 01 01 01
¼x½ MhEM fo'ofo|ky; 01 01 01
¼?k½ futh fo'ofo|ky; 21 22 27
2 egkfo|ky;ksa dh la[;k 4746 5158 5866
¼d½ jktdh; egkfo|ky; 138 138 158
[ 140 ]
o"kZ
Ø0la0 laLFkk
2014&15 2015&16 2016&17
¼[k½ v'kkldh; egkfo|ky; 331 331 331
¼x½ LofoRr iksf"kr egkfo|ky; 4277 4689 5377
egkfo|ky;ksa esa Nk= la[;k
3 4137 5188 5519
¼gtkj esa½
¼d½ Nk= 2405 2462 2726
¼[k½ Nk=k,a 1732 2726 2793
mPp f'k{kk lEcU/kh izeq[k ;kst uk,a
1- çns'k ds fo'ofo|ky;ksa ,oa egkfo|ky;ksa esa lsfeukj rFkk flEiksft;e& lsfeukj
rFkk flEiksft;e Kku ds lao/kZu ,oa ifjo/kZ u gsrq os eap gSa tgk¡ fofHkUu fo"k;ksa ,oa
fopkjksa ds vknku&çnku ls Kku dks ubZ fn'kk ,oa fopkj çkIr gksrs gSa] buds ek/;e ls
fo'ofo|ky;ksa ,oa la caf/kr egkfo|ky;ksa esa Nk= vdknfed :i ls Kku ds fofHkUu {ks=ksa
dh uohu /kkjkvksa ,oa fopkjksa ls voxr gksrs gSa rFkk laLFkk ds çk/;kid ,oa Nk= oSf'od
Lrj ij gks jgs uohu 'kks/kksa ls ykHkkfUor gksrs gSAa bl y{; dh çkfIr gsrq o"kZ 2017&18
esa çns'k ds fo'ofo|ky;ksa esa ls feukj ,oa flEiksft;e gsrq 30-00 yk[k :i;s ,oa çns'k
ds jktdh; egkfo|ky; esa lsfeukj ,oa flEiksft;e gsrq 25-00 yk[k :i;s rFkk
lgk;rk çkIr egkfo|ky;ksa esa 20-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
2- bUVjuy DokfyVh ,';ksjsal lsy ,oa m0ç0 jkT; mPp f'k{kk ifj"kn esa
ekuhVfjax lsy dh LFkkiuk&mPp f'k{kk ds ekudksa ds fu/kkZj.k ,oa xq.koÙkk lao/kZu gsr q
jk"Vªh; Lrj ij NAAC laLFkk dk xBu fd;k x;k gSA bl ;kstuk ds rgr çR;sd
fo'ofo|ky; ,oa egkfo|ky; esa vkUrfjd xq.koÙkk lao/kZ u çdks "B xfBr gS ftlds ek/;e
ls fo'ofo|ky; ,oa egkfo|ky; viuh vdknfed ,oa vk/kkjHkwr lqfo/kkvksa dk mUu;u
dj NAAC laLFkk ls mPp xzsM çkIr dj ldsaA bl gsrq m0ç0 mPp f'k{kk ifj"kn esa
ekuhVfjax lsy dh LFkkiuk bl mís'; ls dh x;h gS fd laLFkk ds le{k vkus okyh
fofHkUu dfBukb;ksa dk fujkdj.k dj laLFkk dks NAAC }kjk ewY;kadu esa lg;ksx çnku
djuk gSA o"kZ 2017&18 esa bl ;kstuk gsrq 50-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k
x;k gSA
3- y[kuÅ fo'ofo|ky; esa HkkÅjko nso jl 'kks/kihB ,oa fofHkUu
fo'ofo|ky;ksa esa ia- nhun;ky mik/;k; 'kks/kihB dh LFkkiuk &HkkojkÅ
nsojl ,oa ia- nhun;ky mik/;k; th ds —frRo ,oa O;fäRo ds fofHkUu vk;keks a ,oa
lksikuksa dk foLr`r oSpkfjd ,oa oSKkfud v/;;u djus gsrq o"kZ 2017&18 es a HkkÅjko
nsojl 'kks /kihB dh LFkkiuk gs rq 200-00 yk[k :i;s ,oa fo'ofo|ky;ksa esa ia-
nhun;ky mik/;k; 'kks/ kihB dh LFkkiuk gsr q 900-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku
fd;k x;k gSA
4- b.Vj ;wfuoflZVh ;wFk QsfLVoy& Hkkjr dh fofo/k lkaL—frd fojklr ,oa laL—fr ls
Nk= Nk=kvksa dks ;qok egksRloksa }kjk voxr djkuk rFkk muds Hkhrj fNih gqbZ fofHkUu
çfrHkkvksa dks fodflr djus gsrq b.Vj ;wfuoflZVh ;wFk QsfLVoy dk vk;kstu fd;k tkrkgSA
bl ;kstuk gsrq 20-00 yk[k dk ctV çkfo/kku o"kZ 2017&18 esa fd;k x;k gSA
[ 141 ]
5- fo'ofo|ky; Lrj ij Nk= Nk=kvksa dks [ksy ds çfr tkx:d djus ,oa mudh çfrHkk
dks rjk'kus ds fy, vUrfoZ'ofo|ky; [ksy çfr;ksfxrk ds vk;kstu gsrq o"kZ 2017&18 esa
20-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
6- bEiyk;esUV C;wjks@xkbMsUl lsy@IyslesUV lsy dh LFkkiuk dj Nk= Nk=kvksa dks dSfj;j
ds fofHkUu voljksa ds laca/k esa tkudkjh nsus ,oa v/;;u ds mijkUr jkstxkj miyC/k djkus
gsrq o"kZ 2017&18 esa 40-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
7- çns'k esa futh çcU/kra=ksa@laLFkkvksa }kjk vlsfor {ks=ksa esa egkfo|ky; [kksyus gsrq
vuqnku& çns'k ds mu fodkl [k.Mksa esa tgk¡ orZeku esa dksbZ Hkh egkfo|ky; ugha gS
muesa mPp f'k{kk miyC/k djkus gsrq 'kklu }kjk futh çcU/kra=ksa dks vuqnku çnku dj
egkfo|ky; [kksyus dks çksRlkfgr fd;k tkrk gSA bl gsrq o"kZ 2017&18 esa 1000-00
yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
8- jk"Vªh; mPprj f'k{kk vfHk;ku¼:'kk½&
e‚My fMxzh d‚ystksa dh LFkkiuk& jk"Vª h; mPprj f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZ r çns'k
ds 'kS{kf.kd :i ls fiNM+ s 26 tuinks a esa e‚My jktdh; egkfo|ky;ks a dh LFkkiuk
dh tk jgh gSA bl ;ks tuk dk mís'; mPp f'k{kk esa ukekad u nj dks c<+u k ,oa fyax
vk/kkfjr Hksn Hkko dks de djuk rFkk vYila[;d {ks= ksa es a mPp f'k{kk dks çnku
djuk gSA bl ;kstuk es a dsUæka'k ,oa jkT;ka'k dk vuq ikr 60 ,oa 40 gSA bl gsrq o"kZ
2017&18 esa 3899-53 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
lekt esa ckfydk f'k{kk ,oa lekt ds oafpr oxZ dks mPp f'k{kk esa fyax
vk/kkfjr HksnHkko dks de djus rFkk lekurk ds lkFk ços'k ,oa fo'ks "k çf'k{k.k çnku
fd;s tkus gsrq o"kZ 2017&18 esa 224-80 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
QSdsYVh bEçwoesUV& mPp f'k{kk esa f'k{kdksa ,oa 'kS{kf.kd ç'kklfud vf/kdkfj;ksa dh
{kerk vfHko`f) gsrq ,dsMfed LVkQ d‚yst] y[kuÅ ds ek/;e ls f'k{kdksa dks y?kq
vof/k ikBîØe }kjk çf'k{k.k çnku fd;k tkus gsrq o"kZ 2017&18 esa 300-00 yk[k :i;s
dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
9- vfgY;kckbZ dU;k fu%'kqYd f'k{kk ;kstuk& bl ;kstuk dk mís'; lHkh Nk=kvksa dks
Lukrd Lrj rd fu%'kqYd f'k{kk çnku djuk gSA bl gsrq o"kZ 2017&18 esa 2112-00
yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
10- leLr d‚ystksa] fo'ofo|ky;ksa esa okbZ&QkbZ lqf o/kk& lwpuk çks|ksfxdh ds bl ;qx esa
leLr Nk= Nk=kvksa dks fofHkUu fo'ofo|ky;ksa ,oa oSf'od laLFkkvksa }kjk fd;s tk jgs
'kks/kksa ,oa uoksUes"kh ikBîØeksa ls voxr djkus gsrq leLr d‚ystksa ,oa fo'ofo|ky;ksa esa
okbZ&QkbZ dh lqfo/kk çnku dh tk jgh gS ftlls Nk= Nk=k,¡ vk/kqfud rduhdh }kjk
ykHkkfUor gks ldsaA bl gsrq o"kZ 2017&18 esa 5000-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku
fd;k x;k gSA
11- fo'ofo|ky;ksa@laLFkkuksa dks pkal yj ,okMZ& jkT; fo'ofo|ky;ksa@laLFkkuksa esa f'k{kk
'kks/k ,oa çlkj ds {ks= esa mR—"V dk;Z ,oa ikjn'khZ dk;Zç.kkyh viukus ds fy, ekuuh;
dqykf/kifr }kjk pkalyj ,okMZ fn;k tk;sxkA bl gsrq o"kZ 2017&18 esa 16-90 yk[k
:i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
12- jktdh; egkfo|ky;ksa dh LFkkiuk& bl ;kstuk dk mís'; 'kSf{kd :i ls fiNM+s {ks=ksa esa
u;s jktdh; egkfo|ky;ksa dh LFkkiuk fd;k tkuk gS ftlls lekt ds lHkh oxksaZ dks
lekurk ,oa mR—"Vrk ds lkFk mPp f'k{kk çnku dh tk lds rFkk jkT; dh yksd
[ 142 ]
dY;k.kdkjh vo/kkj.kk dks LFkkfir fd;k tk ldsA fuekZ.kk/khu jktdh; egkfo|ky;ksa ds
Hkouksa dks iw.kZ fd;s tkus gsrq o"kZ 2017&18 esa 1500-00 yk[k :i;s dk ctV dk
çkfo/kku fd;k x;k gSA y[kuÅ esa vjch&Qkjlh fo'ofo|ky; dh LFkkiuk gsrq o"kZ
2017&18 esa 700-00 yk[k :i;s ,oa bykgkckn ,o cfy;k esa jkT; fo'ofo|ky; dh
LFkkiuk gsrq 2017&18 esa 2000-00 ,ao 500-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k
gSAtuin fl)kFkZuxj esa fo'ofo|ky; dh LFkkiuk gsrq o"kZ 2017&18 esa 2494-75 yk[k
:i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA
çkoSf/kd f'k{kk
orZeku ;qx foKku ,oa çkS|ksfxdh dk mRd"kZdky gSA fuR; ubZ çfof/k;k¡ fodflr gks
jgh gSa rFkk thou ds çR;sd {ks= esa Li/kkZ ls Js"Brk o xq.koÙkk ds uohu vk;ke tUe ys jgs gSaA
fodkl ds ,sls ØkfUrd ifjn`'; esa çkfof/kd f'k{kk dh fo'ks"k çklafxdrk gSA uhfr vk;ksx Hkkjr
ljdkj }kjk mHkjrh gqbZ izkS|ksfxdh ,oa vkS|ksfxd vko';drkvksa ds vuq:i izf'kf{kr tu'kfDr
rS;kj fd;s tkus ,oa miyC/k ekuo lalk/kukksa dk vf/kdre mi;ksx fd;s tkus dh izcy laLrqfr
dh xbZ gSAvr% jkT; ljdkj }kjk çns'k esa efgykvksa dh Hkkxhnkjh c<+kus] ts.Mj xSi dks de
djus rFkk vuqlwf pr tkfr ,oa tutkfr ds yksxksa ds lkekftd] vkfFkZd fodkl ds fy;s fofHkUu
{ks=ksa esa rduhdh laLFkk,a LFkkfir fd;s tkus ij fo'ks "k cy fn;k tk jgk gSA çns'k esa çkoSf/kd
f'k{kk lqyHk djkus gsrq fMxzh] fMIyksek rFkk çek.k&i= Lrj dh f=Lrjh; f'k{kk dh O;oLFkk dh
x;h gSA
blds vfrfjDr fnO;kaxksa ,oa vYila[;d ds dY;k.kkFkZ jkT; ds fofHkUu tuinksa esa
eYVh lsDVksjy fMfLVªDV MsoyiesUV Iyku ¼,e0,l0Mh0ih0½ ds vUrxZr dsUnz ds vkfFkZd
lg;ksx ls ikyhVsfDud LFkkfir fd;s tk jgs gaSA izns'k ds uDly izHkkfor {ks=ksa esa Hkh
ikyhVsfDudksa dh LFkkiuk dh tk jgh gSA ,0vkbZ0lh0Vh0bZ 0 ds ekudksa dks n`f"Vxr j[krs gq,
laLFkkvksa esa bUÝkLVªDpj ¼LVkQ] bfDoiesUV ,oa Hkou½ miyC/k djk;s tkus ij fo'ks" k cy fn;k
tk jgk gSA
rkfydk&11-09
mRrj izns'k esa fMxzh@fMIyksek Lrj ds izkfof/kd laLFkkvksa dh izxfr
laLFkk;sa 2014&15 2015&16 2016&17

1 2 3 4
1& bathfu;fjax dkyst dh la[;k 10 13 12
¼v½ izos'k {kerk 2660 2949 3518
¼c½ okLrfod izos'k 2404 2507 3021
2& fMIyksek Lrjh; laLFkkvksa dh la[;k 118 120 145
¼v½ izos'k {kerk 37770 37170 37170
¼c½ okLrfod izos'k 27412 29672 34890
HkkSfrd miyfC/k;ka
fofHkUu jkT;ksa ds lkFk vUrjkZT;h; rqyukRed fLFkfr esa izkfof/kd f'k{kk ds {ks= esa mRrj
izns'k dk f}rh; LFkku gS ftls fuEu rqyukRed fooj.k esa n'kkZ;k x;k gS %&
[ 143 ]
rkfydk&11-10
vUrjkZT;h; rqyukRed fooj.k
Ø0la0 jkT; dk uke laLFkkvksa dh la0 LFkku@jSad

¼jktdh; ,oa lgk;rk izk Ir½
1 dukZVd 147 izFke
2 mRrj izns'k 145 f}rh;
3 vkU/kz izns'k 86 r`rh;
4 rfeyukMq 85 prqFkZ
5 egkjk"Vª 77 iape
6 iatkc 37 "k"Ve
vUrjkZT;h; fLFkfr
¼jktdh; ,oa vuqnkfur ikyhVsfDud½
izns'k esa dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk ^^lc&fe'ku vkWu ikyhVsfDud vUMj fn

dks&vkfMZusV sM ,Dlu QkWj fLdy MsoyiesUV** lapkfyr dh tk jgh gS] ftlds fuEufyf[kr
?kVd gSa %&
I& uohu ikyhVsfDudksa dh LFkkiukA
II& ikyhVsfDudksa esa efgyk Nk=koklksa dh LFkkiukA
III&jktdh; ikyhVsfDudksa dk mUu;u ,oa lqn`<+hdj.kA
IV&jktdh; ikyhVsfDudksa esa voLFkkiuk fodklA
V&dE;qfuVh MsoyiesUV Fkzw ikyhVsfDud ¼lh0Mh0Vh0ih0½A
,e0,l0Mh0ih0 ;kstukUrxZr vYila[;dksa ds dY;k.kkFkZ dsUnz ljdkj ds vkfFkZd
lg;ksx ls izns'k ds fofHkUu tuinksa esa 22 ikyhVsfDud LFkkfir fd;s tk jgs gSaA dsUnz ljdkj
ds vkfFkZd lg;ksx ls izns'k ds fofHkUu tuinksa esa 41 ,oa Lis'ky dEiksusU V lc Iyku ds
vUrxZr 19 uohu ikyhVsfDud LFkkfir fd;s x;s gSaA
izns'k esa fMxzh Lrjh; vfHk;U=.k laLFkkvksa dh la[;k esa vfHko`f) gqbZ gSA orZeku esa
tuin eSuiqjh] dUukSt ,oa lksuHknz esa ,d&,d jktdh; bathfu;fjax dkyst dh LFkkiuk dh
xbZ gS] lkFk gh enu eksgu ekyoh; izkS|ksfxdh laLFkku ,oa ,p0ch0Vh0vkbZ0 dks fo'ofo|ky;
dk ntkZ iznku fd;k x;k gSA jk"Vªh; mPprj f'k{kk vfHk;ku ¼:lk½ ds vUrxZr tuin xks.Mk
,oa tuin cLrh esa ,d&,d jktdh; bathfu;fjax dkyst dh LFkkiuk dh tk jgh gSA mPp
[ 144 ]
Lrjh; vkbZ0vkbZ0vkbZ0Vh0 rduhdh laLFkku dh LFkkiuk y[kuÅ ds pdxatfj;k {ks= esa dh tk
jgh gSA
uhfr vk;ksx ls fufnZ"V g~;we u MsoyiesaV fjiksV Z ds vk/kkj ij izkfof/kd f'k{kk dh
izxfr ,oa fodkl dh dfe;ksa dks iw.kZ djus dk iz;kl
cqUnsy[k.M {ks= dkss fiNM+siu dh vo/kkj.kk ls mckjus ds fy;s izn s'k ljdkj dk ;g
lrr~ iz;kl gS fd cqUns y[k.M ds fofHkUu tuinksa esa fodkl dh dfe;ksa ¼MsoyiesUV MsQhflV½
dk vkadyu dj mudk fujkdj.k djus dk iz;kl fd;k tk;sA bl lanHkZ esa fodkl dh dfe;ksa
ds vkadyu gsrq uhfr vk;ksx ds vUrxZr xfBr ekuo fodkl fjiksVZ ds n`f"Vxr cqUnsy[k.M ds
lHkh tuinksa esa izkfof/kd f'k{kk ds lejl fodkl ¼gkseksthfu;l MsoyiesUV½ gsrq fMIyksek lsDVj
rFkk fMxzh lsDVj esa fuEuor~ rduhdh laLFkku LFkkfir fd;s x;s gSa&
fMxzh lsDVj esa LFkkfir laLFkku
1&cqUnsy[k.M vfHk;kaf=dh ,oa izkS| ksfxdh laL Fkku] >kalh
tuin&>kalh esa ,p0Mh0vkbZ0 dh fjiksVZ ds vuqlkj ekuo fodkl lwpdkad 0-592 gSA
cqUnsy[k.M {ks= dk ;g ,d vfr izfrf"Br fMxzh Lrjh; laLFkku gS ftlesa fofHkUu czkUpksa esa
cSpyj vkQ VsDukWykth dk f'k{k.k&izf'k{k.k gksrk gSA ;g bathfu;fjax dkyst Mk0 ,0ih0ts0
vCnqy dyke rduhdh fo'ofo|ky;] mRrj izns'k ls lEc) gSA cqUnsy[k.M {ks= ds Nk=ksa ds
rduhdh f'k{kk ds fodkl esa bl laLFkku dk egRoiw.kZ ;ksxnku gSA
2&jktdh; bathfuf;fjax dkyst ck¡nk
tuin&ck¡nk esa ,p0Mh0vkbZ0 dh fjiksVZ ds vuqlkj ekuo fodkl lwpdkad 0-465 gSA
Lis'ky dEiksusa V lc Iyku ds vUrxZr bl laL Fkku dh LFkkiuk dh xbZ gSA iBu&ikBu gsr q
vk/kqfud yScksa dk fuekZ.k fd;k x;k gS ftlesa vk/kqfudre e'khusa miyC/k djkbZ xbZ gSa rFkk
jkT; ljdkj ds vkfFkZd lg;ksx ls yxkrkj lkt&lTtk] midj.k ,oa QuhZpj dh dfe;ksa dks
nwj fd;k tk jgk gSA ;g bathfu;fjax dkyst Hkh Mk0 ,0ih0ts 0 vCnqy dyke rduhdh
fo'ofo|ky;] mRrj izns'k ls lEc) gSA
bl bathfu;fjax dkyst dh LFkkiuk ds QyLo:i cqUnsy[k.M {ks= ds tuinksa ds Nk=ksa
gsrq Lukrd Lrj ij i;kZIr lhVsa miyC/k gks xbZ gSaA
3&fMIyksek lsDVj esa LFkkfir laL Fkku
cqUnsy[k.M {ks= ds fofHkUu tuinksa ds Nk=ksa dks rduhdh f'k{kk iznku djus gsr q
fMIyksek Lrjh; laLFkku Hkh LFkkfir fd;s x;s gSaA orZeku esa cqUnsy[k.M {ks= esa dqy 14 jktdh;
ikyhVsfDud@efgyk ikyhVsfDud lapkfyr gSa tks rduhdh f'k{kk dh vfHko`f) gsrq i;kZIr gSA
mijksDr laLFkk;sa vf[ky Hkkjrh; rduhdh f'k{kk ifj"kn }kjk vuqeksfnr gSa rFkk buesa
lapkfyr fd;s tk jgs ikB~;Øeksa esa ,0vkbZ0lh0Vh0bZ0 ds ekudkuqlkj bUÝkLVªDpj ;Fkk& LVkQ]
midj.k ,oa LisLk fjDok;jesaV iw.kZ fd;s tkus dh izkFkfedrk j[kh xbZ gSA
ljdkj dk ;g lrr~ iz;kl gS fd cqUnsy[k.M {ks= esa izkfof/kd f'k{kk ds fodkl gsrq uohu
rduhdh laLFkkvksa dh LFkkiuk dj ,p0Mh0vkbZ0 dh o`f) esa vge~ Hkwfedk fuHkk ldsA
mYys[kuh; gS fd us'kuy º;weu baMsDl ¼0-632½ dh rq yuk esa mRrj izns'k dk º;weu MsoyiesaV
baMsDl 0-397 gSA vr% izns'k ds fodkl lwpdkad dks jk"Vªh; vkSlr fodkl lwpdkad dh Js.kh
rd igq¡pk;s tkus gsrq fujUrj iz;kl fd;s tk jgs gSaA
o"kZokj ikyhVsfDudksa dh la[;k

[ 145 ]
o"kZ&okj izos'k {kerk
37770
37420
37320
37170 37170
2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
rkfydk&11-11
fMIyksek lsD Vj esa vk;&O;;d izkfo/kku ,oa O;; dh fLFkfr
¼:0 yk[k esa½
o"kZ ctV izkfo/kku Lohd`r /kujkf'k O;;
2012-13 28295.80 23687.23 15481.54
2013-14 26828.46 22145.09 21502.62
2014-15 24253.83 19297.16 18225.97
2015-16 19503.26 15317.41 14862.22
2016-17 34043.75 33441.97 30485.76
************
[ 146 ]
v/;k;&12
fpfdRlk ,oa LokLF;
y®d dY;k.kdkjh jkT;dh eq[; çkFkfedrk tulk/kkj.k dks csgrj fpfdRlk ,oa LokLF;
lsok,aa miyC/k djkuk gSA çns'k esa ljdkjh ,oa futh {ks= ds lfEefyr ç;klksa ds QyLo:i
fpfdRlk ,oa LokLF; lsokvksa dk fujUrj foLrkj gks jgk gSA
LokLF; lEcU/kh bfUMdsVj dh –f"V esa izn s'k
çns'k ljdkj ds lrr ç;kl ls LokLF; ,oa tukafddh; ladsrdksa esa i;kZIr lq/kkj vk;k
gS] ijUrq vHkh Hkh mŒçŒ bUk ladsrdksa esa jk"Vªh; vkSlr ls ihNs gS] tSlk fd rkfydk&12-01 ls
ifjyf{kr gks jgk gSA
rkfydk&12-01
çns'k esa tUe nj] e`R;q nj rFkk f'k'kq e`R;q nj lEcU/kh vkadM+s
o"kZ
en
2015 2016
mRrj çns'k Hkkjr mRrj çns'k Hkkjr
tUe nj 26-7 20-8 26-2 20-4
e`R;q nj 7-2 6-5 6-9 6-4
f'k'kq e`R;q nj 46 37 43 34
lzksr%& ,l-vkj-,l- cqysf Vu] egkjftLVªkj] Hkkjr ljdkj

çLko ds nkSjku efgykvksa dh e`R;q nj esa deh ykuk lEiw.kZ LokLF; O;oLFkk dk ,d
egRoiw.kZ y{; gSA ekr`Ro e`R;q nj ls rkRi;Z çfro"kZ ,d yk[k thfor tUe ij ekrkvksa dh e`R;q
nj ls gSA v|ru ,l0vkj0,l0 cqysfVu ds vkadM+ksa ds vuqlkj çns'k,oa jk"Vªh; Lrj ij ekr`Ro
e`R;q nj o"kZ 1997&98easØe'k% 606 ,oa3 98 Fkh tks ?kVrs gq, o"kZ 2011&2013 esa Øe'k% 285 rFkk
167 gks x;hA Li"V gS fd çns'k esa ekr`Ro e`R;q nj vHkh Hkh jk"Vªh; vkSlr ls vf/kd gSA
rkfydk&12-02
çns'k esa ekr`Ro e`R;q nj lEcU/kh vkadMs+
o"kZ ekr`R o e`R;q nj

mRrj çns'k Hkkjr
1997&98 606 398
1999&01 593 327
2001&03 517 301
2004&06 440 254
2007&09 359 212
2010&12 292 178
2011&13 285 167
[ 147 ]
ekr`Ro e` R;q nj
mRrj izns'k Hkkjr
700
606
600 593
500 517
440 mRrj iz n s'k
400 398
327 359
300 301 292 285
254
212
200 178
Hkkjr
100 167
0
1997-98 1999-01 2001-03 2004-06 2007-09 2010-12 2011-13
o"kZ 2016&17 esa mRrj iz ns'k esa izfr yk[k tula[;k ij ,yksiSfFkd
fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa dh la[;k loZkf/kd 3-19 cqUnsy[k.M {ks= esa rFkk lc ls de 2-
00dsUnzh; {ks= esa jghA izfr yk[k tula[;k ij ,yksiSfFkd fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa esa miyC/k
'kS¸;kvksa dh la[;k loZkf/kd 51-06cqUnsy[k.M {ks= esa ,oa lc ls de34-92if'peh {ks= esa
jghAizfr yk[k tula[;k ij vk;qosZfnd@;wukuh@gksE;ksiSfFkd fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa dh
la[;kloZkf/kd 2-93 cqU nsy[k.M {ks= esa rFkk lc ls de 1-42 if'peh {ks= esa jghAizfr yk[k
tula[;k ij vk;qosZfnd@;wukuh@gksE;ksiSfFkd fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa esa 'kS¸;kvksa dh
la[;k la[;k loZkf/kd 9-27 cqU nsy[k.M {ks= esa ,oa lc ls de 4-18 if'peh {ks= esa jghtSlk fd
rkfydk xr vkadM+ksa ls Li"VgS&
rkfydk&12-03
izn s'k esa izf r yk[k tula[;k ij fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa dh la[;k
¼2016&17½
vkfFkZd izfr yk[k izfr yk[k tula[;k izfr yk[k izfr yk[k tula[;k
lEHkkx tula[;k ij ij ,yksiSfFkd tula[;k ij ij vk;qosZfnd@
,yksiSfFkd fpfdRlky;ksa ,oa vk;qosZf nd@ ;wukuh@ gksE;ksiSfFkd
fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa esa ;wukuh@ fpfdRlky;ksa ,oa
vkS"k/kky;ksa dh 'kS¸;kvksa dh la[;k gksE;ksiSfFkd vkS"k/kky;ksa esa
la[;k fpfdRlky;ksa 'kS¸;kvksa dh la[;k
,oa vkS"k/kky;ksa
dh la[;k
1 2 3 4 5
iwohZ 2.48 40.18 2.02 5.54
cqUnsy[k.M 3.19 51.06 2.93 9.27
if'peh 2.05 34.92 1.42 4.18
dsUnzh; 2.00 46.56 1.88 5.89
mRrj izns'k 2.27 39.87 1.82 5.27
[ 148 ]
çns'k esa fpfdRlk lso k,a
çns'k okfl;ksa dks csgrj LokLF; lsok,a çnku djus ds fy, ljdkj çfrc) gSA çns'k esa
fofHkUu çdkj ds jktdh; fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa ls lEcfU/kr dqN çeq[k enksa ds vkadM+sa
rkfydk&12-04 esa n'kkZ , x, gSa&
rkfydk&12-04
mRrj çns'k esa jktdh; fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa dk fooj.k
Ø0 en ,yksiSf Fkd vk;qosZfnd ,oa ;wu kuh gksE;ksiSfFkd
la0 1-1-16 1-1-17 2015&16 2016&17 2015&16 2016&17
1 fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa dh 5112 5117 2370 2370 1575 1575
la[;k
2 'kS¸;kvksa dh la[;k 86399 86729 11077 11077 388 388
3 fpfdfRlr jksfx;ksa dh la[;k 106241 117165 37994 30525 26116 25697
¼gtkj esa½
çns'k esa LOkkLF; lsokvksa ij O;;
vFkZ ,oa la[;k izHkkx ds izdk'ku m0iz0 ds vk;&O;;ddkvkfFkZd ,oa dk;Z lEcU/kh
oxhZdj.k 2017&18 ds vuqlkj o"kZ 2015&16] 2016&17 ,oa 2017&18 esa ljdkj dk LOkkLF;
lsokvksa ijpkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;; fuEuor gSA
rkfydk&12-05
çns'k esa LOkkLF; lsokvksa ij O;;
¼yk[k #i;s½
2015-16 1359975 87844 1447819
¼7.4%½ ¼1.0%½ ¼5.2%½
2016-17 1592945 168807 1761752
¼7.7%½ ¼1.7%½ ¼5.8%½
2017-18 1947703 111327 2059030
¼7.0%½ ¼1.3%½ ¼5.7%½
uksV&dks"Bd esa izfr'krn'kkZ;k x;k gS t¨ çns'k dspkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;;ds
lkis{kfn;k x;k gSA
rkfydk ls Li"V gS fd LOkkLF; lsokvksa ij o"kZ 2017&18 ¼vk; O;;d vuqeku½ esa dqy
pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkywO;; rFkk iwathxr O;; dk Øe'k% 7-0 izfr'kr
rFkk 1-3 izfr'kr jgkAo"kZ 2016&17 ¼iqujhf{kr vuqeku½ esa LOkkLF; lsokvksa ij dqy pkyw O;;
rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk Øe'k% 7-7 izfr'kr rFkk 1-7
izfr'kr jgkA Ok"kZ 2015&16¼okLrfod vuqeku½ esa LOkkLF; lsokvksa ij dqy pkywO;; rFkk iwathxr
O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk Øe'k% 7-4
izfr'kr rFkk 1-0 izfr'kr jgkA
Li"V gsS fd LOkkLF; lsokvksa ij ljdkj dk pkyw O;; iwathxr O;; dh rqy uk esa vf/kd
gSA LOkkLF; lsokvksa ds Hkkoh fodkl dks n`f"Vxr j[krs gq, iwathxr O;; dks c<+k;k tkuk
visf{kr gSA
fpfdRlk ,oa LokLF;lEcU/kh çeq[k ;kstuk;sa
[ 149 ]
1-iqujhf{kr jk"Vªh; {k; fu;a=.k dk;ZØe] mRrj izn s'k
iqujhf{kr jk"Vªh; {k; fu;a=.k dk;ZØe Hkkjr ljdkj ds vkfFkZd lg;ksx ,oa ekxZ n'kZu
esa jk"Vªh; LokLF; fe'ku ds vUrXkZr iwjs izns'k eas pyk;k tk jgk gSA
lEiw.kZ izns'k dks iqujhf{kr jk"Vªh; {k; fu;a=.k dk;ZØe ls fnukad 30 fnlEcj] 2005
rd vkPNkfnr fd;k tk pqdk gSA dk;ZØe dsvUrXkZr lEHkkfor jksfx;ksa ds iathdj.k] tkap ls
ysdj mipkj rd dh lHkh lqfo/kk,a fu%'kqYd iznku dh tkrh gSaA jkT; esa dk;Zdze ds lqpk#
#i ls lapkyu ,oa fdz;kUo;u gsrq tuin vkxjk] cjsyh] y[kuÅ ,oa okjk.klh eas {ks=h; {k;
dk;Zdze izcU/ku bZdkbZ ¼vkj-Vh-ih-,e-;w-½rFkk LVsV Vh0ch0 fMekUlVªs'ku ,.M Vªsfuax lsUVj
¼,l0Vh0Mh0lh0½ vkxjkdh LFkkiuk dh xbZ gSAjkT; esa leLr 75 tuinksa eas 76 lh0ch0 ukV
e'khu fØ;k'khy gS ftlls fd ,e0Mh0vkj0 Vh0ch0dh tkap ek= 2 ?kUVs esa miyC/k gks tkrh
gSAizns'kesa{k; jksfx;ksa ds mipkj gsrq 993Vh0ch0 ;wfuV ¼Vh0;w0½] 2020cyxe ijh{k.k dsUnz
(Mh0,e0lh0½ ,oa 39856 MkV~l dsUnz gaSA
jkT; LokLF; lfefr }kjk ftyk LokLF; lfefr ds ek/;e ls ftyk {k; jksx vf/kdkjh
¼vkj0,u0Vh0Lkh0ih0½ dks fofHkUu enksa esa vko';drkuqlkj /kujkf'k miyC/k djk;h tkrh gSA
foRrh; o’kZ 2017&18 esa Hkkjr ljdkj }kjk jkT; gsrq :0 252 djksM+ dh jkT; dk;Z;kstuk
Lohd`r dh x;h gS ftleas ekg flrEcj] 2017 rd 49 djksM+ O;; fd;k tk pqdk gSA foRrh;
o’kZ 2016&17 esa Hkkjr ljdkj }kjk jkT; gsrq :0 166 djksM+ dh jkT; dk;Z;kstuk Lohd`r dh
x;h Fkh ftlds lkis{k 129 djksM+ dk O;; fd;k x;k FkkA
2- Vªkek lsUVj dh LFkkiuk
nq?kZVuk ds mijkUr ?kk;y O;fDr;ksa dks fpfdRlk lqfo/kk miyC/k djkus ds mn~n s'; ls
çns'k ds fofHkUu tuinksa esa dqy 42 VªkWek lsUVj [kksys tk jgs gaSA orZeku esa 32 VªkWek lsUVj
fufeZr gks pqds gSA çns'k esa o’kZ 2016&17 esa flrEcj] 2017 rd uofufeZrVªkek lsUVjksadh
LFkkiuk@midj.kksa gsrq #49-16 djksM +dh /kujkf'k O;; dh tk pqdh gSA
3- IykfLVd ltZjh ,oa cuZ ;wfuV&
'kkfjfjd fod`fr;ksa dks Bhd djus rFkk xEHkhj :i ls tys ,oa >qyls gq, O;fDr;ksa dks
Rofjr mipkj ,oa fpfdRlk miyC/k djkus gsrq ftyk fpfdRlky;ksa esa IykfLVd ltZjh ,oa cuZ
;wfuV LFkkfir fd;s tk jgs gSA izns'k esa dqy 28 IykfLVd cuZ ;wfuV Hkouks a dk fuekZ.k fd;k tk
pqdk gS rFkk 12 fty¨ esa bl dk;Z gsrq Hkou fuekZ.k dh izfdz;k izxfr ij gSA
4-Mk;fyfll lsUVj
çns'k esa xqnkZ jksx ls ihfM+r ejhtksa dh la[;k fnu çfrfnu c<+rh tk jgh gSA vDlj
ejhtksa dks dsoy Mk;fyfll dh gh vkOk';drk gksrh gS] ukfd xqnkZçR;kjksi.k dhA vr% bu
ejhtksa dks Mk;fyfll dh lqfo/kk e.My ysoy ij miyC/k djkus ds fy, çR;sd e.Myh;
fpfdRlky;ksa esa ih-ih-ih- eksM ij Mk;fyfll lsUVj pykus dh dk;Zokgh dh tk jgh gSA blesa
lh-th-,p-,l- ewY; ij lqfo/kk;sa nh tk;saxh] ftlls tuekul dks fu%'kqYd Mk;fyfll dh
lqfo/kk miyC/k djk;h tk ldsA
,d Mk;fyfll ;wfuV izR;sd eaMy eq[;ky; ij LFkkfir fd;s tkus dk izLrko gS bl
çdkjizns'k esa 18 Mk;fyfll ;wfuV dhLFkkiUkk dh tkuh gSA
5-xzkeh.k {ks= esa fpfdRlk lqf o/kk
jkT; ljdkj }kjk xzkeh.k {ks= dh turk dks csgrj LokLF; lqfo/kk;sa miyC/k djk;s
tkus ds mn~ ns'; ls o"kZ 2011 dh tux.kuk ds vk/kkj ij çkFkfed@lkeqnkf;d LokLF; dsUæ
ds fuekZ.k@LFkkiuk dh uhfr fu/kkZfjr dh x;h gS ftlds vuqlkj 30000 dh vkcknh ij
çkFkfed@lkeqnkf;d LokLF; dsUæ ,oa ,d yk[k dh vkcknh ij ,d lkeqnkf;d LokLF; dsUæz
ds fuekZ.k@LFkkiuk dh uhfr fu/kZkfjr gSA orZeku esa 821 lkeqnkf;d LokLF; dsUæ ,oa 3621
çkFkfed LokLF; dsUæ fØ;k'khy gSaA
[ 150 ]
6-tsŒ bZŒ vfHk;ku
izns”k ljdkj izns”k ds iw okZUpy esa fo|eku ,0bZ0,l0@ts0bZ0 jksx dh leL;k dks nwj
djus ds fy;s vR;f/kd xEHkhj ,oa izfrc) gSA jksfx;ksa ds rRdky mipkj ds fy;s tuinh;
fpfdRlky;ksa ds vfrfjDr xzkeh.k vapyksa esa fu%”kq Yd tk¡p ,oa mipkj dh lqfo/kk miyC/k djkus
ds fy;s dqy 104 bUls¶ykbZfVl VªhVesUV lsUVj ¼bZ0Vh0lh0½ & tuin xksj[kiqj esa 23]
egjktxat esa 12] dq”khuxj esa 14] nsofj;k esa 16] cLrh esa 16] fl)kFkZuxj esa 14 ,oa
lUrdchjuxj esa 09 LFkkfir ,oa fØ;k”khy gSa] ftuesa tuin Lrj ij mipkj izkIr dj
e`R;q@tfVyrk ls cpus ds fy;s turk dks fu;fer #i ls izsfjr fd;k tk jgk gSA
,0bZ0 ,l0@ts0bZ0 jksx ds o’kZ 2016 esa dqy jksfx;ksa esa 45-13 izfr”kr jksxh ch0vkj0Mh0
esfMdy dkyst] xksj[kiqj esa mipkj gsrq HkrhZ gq, ,oa tuinh; fpfdRlky;ksa esa 54-87 izfr”kr
jksxh mipkj gsrq vk;s] tcfd o’kZ 2017 esa fnukad 09-11-2017 rd dqy jksfx;ksa esa 43-59
izfr”kr jksxh ch0vkj0Mh0 esfMdy dkyst] xksj[kiqj esa mipkj gsrq HkrhZ gq;s ,oa tuinh;
fpfdRlky;ksa esa 56-41 izfr”kr jksxh mipkj gsrq vk;sA bl izdkj o’kZ 2016 dh rqyuk esa o’kZ
2017 esa tuinh; fpfdRlky;ksa esa mipkj lqfo/kk ds lq n`<+hdj.k ¼CykWd Lrjh; bZ0Vh0lh0]
ftyk fpfdRlky;ksa esa ihfM;kfVªd vkbZ0lh0;w0½ ds QyLo#i ch0vkj0Mh0 esfMdy dkyst]
xksj[kiqj esa HkrhZ gksus okys ,0bZ0 ,l0@ts0bZ0 jksfx;ksa dh dqy la[;k esa deh vkbZ gSA
ch0vkj0Mh0 esfMdy dkyst ] xksj[kiqj ls Mh0lh0,p0 fMIyksek dkslZ iw.kZ dj pqds 08
fpfdRldksa dh rSukrh xksj[kiqj ,oa cLrh e.My esa LFkkfir ,oa fØ;k”khy 08 ihfM;kfVªd
vkbZ0lh0;w0 rFkk CykWd Lrjh; bUls¶ykbZfVl VªhVesUV lsUVj ¼bZ 0Vh0lh0½ esa dh tkuh gS]
ftlls ,0bZ 0,l0 jksfx;ksa dks vius fuokl ds fudV gh mipkj O;oLFkk miyC/k djkbZ tk lds
rFkk ihfM;kfVªd vkbZ0lh0;w0 esa HkrhZ fd;s tkus okys jksfx;ksa dks leqfpr mipkj iznku fd;k
tk ldsA
o’kZ 2017 esa fnukad 09-11-2017 rd xksj[kiqj ,oa cLrh e.My ds fpfdRlky;ksa esa
LFkkfir ,oa fØ;k”khy ihfM;kfVªd vkbZ0lh0;w0 esa ,0bZ0 ,l0@ts0bZ0 jksx ds dqy 1316 jksxh
HkrhZ ,oa mipkfjr gq;sA
leLr Toj jksfx;ksa dks ¼>Vds vkus ls iwoZ gh½ efLr’d Toj mipkj dsUnz
¼bUls¶ykbZfVl VªhVesUV lsUVj&bZ0Vh0lh0 rd igq¡pkus ds fy;s 108 ,oa 102 ,EcqysUl ds
izf”kf{kr dfeZ;ksa ds lg;ksx ls fu%”kqYd ifjogu dh lqfo/kk miyC/k djkbZ xbZ gSA ek0 eq[;
ea=h th] m0iz0 dh ?kks’k.kk ds vuqikyu esa ,0bZ0 ,l0@ts0bZ0 jksx ls gq;s e`rd ds ifjokj dks
#0 50]000@& ,oa fodykax@fodykax ds ifjokj dks #0 1]00]000@& dh vkfFkZd lgk;rk
iznku djus gsrq foRrh; o’kZ 2012&13 ls #0 5 djksM+ izfro’kZ dh O;oLFkk dh xbZ gSA
foRrh; o’kZ 2016&17 esa vkfFkZd lgk;rk ds #i esa izns”k ds ts0bZ0@,0bZ0 ,l0 jksx ls
gq;s e`rd ,oa fodykax@fodykax ds ifjokjksa dks vkfFkZd lgk;rk miyC/k djkus gsrq lEcfU/kr
tuinksa dks dq y #0 3]28]00]000@& ¼#0 rhu djksM+ vV~BkbZl yk[k ek=½ dh /kujkf”k
voeqDr dh xbZ gS ftlls ,0bZ0,l0@ts0bZ0 jksx ls gq;s e`rd@fodykaxksa ds ifjokjkas dks
vkfFkZd lgk;rk iznku dh xbZ gSA
ts0bZ0 Vhdkdj.k dks fu;fer Vhdkdj.k esa lfEefyr djrs gq;s 09 ekg ,oa 16&24
ekg dh vk;q ij ts0bZ0 oSDlhu dh nks Mkst+ iz ns”k ds 38 tuinksa esa nh tk jgh gSA
izns”k esa o’kZ 2005 esa bUls¶ykbZfVl jksfx;ksa esa ts0 bZ0 jksfx;ksa dh /kukRedrk 18-67
izfr”kr Fkh tks o’kZ 2006 esa izkjEHk fd;s x;s ts0bZ0 Vhdkdj.k ,oa orZeku esas izns”k ds 36
[ 151 ]
tuinksa esa lapkfyr fu;fer Vhdkdj.k dk;ZØe ds QyLo#i o’kZ 2017 esa ?kV dj 14-36
izfr”kr jg xbZ gSA
7-ih0,e0vkj0foHkkx ¼fodykax iqu Zokl dsUnz½
,0bZ0 ,l0@ts0bZ0 jksx ds fodykax jksfx;ksa ds iquZoklu ds fy;s ch0vkj0Mh0 esfMdy
dkyst] xksj[kiqj esa fQthdy esfMflu ,.M fjgSfcfyVs”ku bdkbZ ¼ih0,e0vkj0 ;wfuV½ o’kZ 2012
ls fØ;k”khy gSAbl bdkbZ esa efLr’d Toj ls fodykax gq;s ejhtks dh ns[k js[k dh tkrh gS]
ftlesa efLr’d Toj ds fodykax jksfx;ks dks fodykaxrk izek.k i= iznku fd;k tkrk gS rFkk
muds iquZokl dk dk;Z fd;k tkrk gSA
blgsrq ih0,e0vkj0 foHkkx ds lqn`<+hdj.k ds fy;s #0 ik¡p djksM+ dh /kujkf”k miyC/k
djkbZ xbZ gSA
8-v/;;u ,oa 'kks/k dk;Z
,0bZ0 ,l0 jksx mRiUu djus okys ts0bZ 0 ,oa ,.Vªksok;jl fo’kk.kq ds vfrfjDr vU;
dkjdksa dh igpku ds fy;s fofHkUu vUrjkZ’Vªh;] jk’Vªh; ,oa izknsf”kd laLFkkvksa tSls& lh0Mh0lh0
vVykUVk@bf.M;k dh fo”ks’kK Mk0 in~feuh JhdfUFk;k ds usr`R o esa ,u0lh0Mh0lh0]
vkbZ0lh0,e0vkj0] ,l0th0ih0th0 vkbZ0 ] y[kuÅ] ds0th0,e0;w0 ] y[kuÅ] ch0vkj0Mh0
esfMdy dkyst] xksj[kiqj }kjk leUo; LFkkfir djrs gq;s v/;;u ,oa ”kks/k dk;Z esa lg;ksx
iznku fd;k tk jgk gSA
9-us”kuy izksxzke QkWj fizosa”ku ,aM dUVªksy vkWQ dSalj] Mk;fcVht] dkfMZ;kso SL dqyj
fMlhlsl ,aM LVªksd ¼,u0ih0lh0Mh0lh0,l0½
bl dk;ZØe dk mn~ns”; thou “kSyh ,oa O;ogkj esa ifjorZ u ds }kjk lkekU; xSj
lapkjh jksaxks ij fu;a=.k ,oa jksdFkke djuk] mudk fofHkUu Lrjksa ij mipkj,oa funku] xSj
lapkjh jksaxks dh c<+rh gqbZ la[;k dks fu;af=r djuk] lkeqnkf;d LokLF; lsok iznku dj jgs
fpfdRldkas] ifjfpfdRldksa ,oa mipkfjdkvksa dks izf”k{k.k nsuk] iz”kked mipkj ,oa iquokZl gsr q
{kerk dk fodkl djuk gSA
bl dk;ZØe ds varxZr 30 o’kZ ls vf/kd vk;q oxZ ds O;fDr;ksa ,oa xHkZorh efgykvksa
dk midsUnzksa] izk Fkfed LokLF; dsUnzksa ij XyqdksfLVªi ,oa XyqdksehVj ds }kjk e/kqesg ,oa jDrpki
dh tkap] bu dsUnzksa ls lafnX/k ejhtksa dks mipkj ,oa funku gsrq lkeqnkf;d LokLF; dsUnzksa ij
Hkstuk] lh0,p0lh0ij e/kqesg] jDrpki] ân; jksx] efLr’d vk?kkr ,oa ddZ jksxksa dk mipkj]
xEHkhj ejhtksa dks lh0,p0lh0 ls ftyk fpfdRlky; Hkstuk] ftyk fpfdRlky; esa okg~; jksxh]
vUr%jksxh ,oa xgu fpfdRlk jksfx;ksa dk fpfdRlk izca/ku] xEHkhj ejhtksa dks ftyk fpfdRlky;
ls mPp fpfdRlk dsUnzkas ij Hkstuk ,oa ddZ jksx ls xaHkhj :Ik ls xzflr ejhtksa dks ^^V”kZjh
dSUlj ls.Vj**ij Hkstuk vkfn dk;Z fd;s tkrs gaSA
orZeku esa mDr dk;ZØe izns'k ds leLr tuinksa esa pyk;k tk jgk gS] ftlds vUrZxr
flrEcj] 2017 rd 42 ftyk ,u0lh0Mh0 lsy ,oa 43 ,u0lh0Mh0 Dyhfud ,oa 116
lh0,p0lh0 ,u0lh0Mh0 Dyhfud fØ;k”khy gaSA
[ 152 ]
dk;ZØe ds vUrZx r HkkSf rd izxfr %&
dz0 la0 en o"kZ 2017&18
vizSy] 2014 ls vc rd dh dqy
miyfC/k
1 ,u0lh0Mh0 Dyhfud esa vkus okys 3781935
O;fDr;ksa dh la[;k
2 u;s fpfUgr jksfx;ksa dh la[;k
2-1 e/kqesg ihfM+r 562222
2-2 mPp jDr pki jksxh 579409
2-3 lh0oh0Mh0 jksxh 47677
2-4 vU; dSalj xzL r jksxh 1563
3 mipkj gsr q yk;s x;s u;s jksfx;ksa dh la[;k
4 V'kZjh ds;j dsUnz Hksts x;s ejhtksa dh la[;k
4-4 dSalj xzLr jksxh 1136
5 fQft;ksFkSjsih ds fy, vk;s jksfx;ksa dh 418191
la[;k
10-jk’Vªh; rEckdw fu;a=.k dk;ZØ e

mRrj izns”k ds 25-3 izfr”kr ;qok pckus okyh rEckdw ;Fkk&xqV[kk] t+nkZ] [kS uh vkfn dk
iz;ksx djrs gSa tgkW 2-3 izfr”kr ;qok flxjsV ,oa 12-4 izfr”kr ;qok chM+h dk iz;ksx djrs gaSA
60-7 izf r”kr yksx ,sls gaS ftudk ekuuk gS fd lkoZtfud LFkkuksa ij /kweziku izfrcaf/kr gksuk
pkfg,A 96-1 izfr”kr /kweziku djus okys lkekU;r% vius ?kjksa esa Hkh /kweziku djrs gaSA izns”k ij
vlapkjh jksxksa ds c<+us dk dkj.k ;qokvksa esa c<+ jgh u”kk[kksjh dh yr gSA
lkekU; turk dks rEckdw lsou ls gksus okyh chekfj;ksa ds izfr tkx:d djus gsrq
LokLF; ,oa ifjokj dY;k.k ea=ky;] Hkkjr ljdkj }kjk o’kZ 2007&2008 esa jk’Vªh; rEckdw
fu;a=.k dk;Zdze 21 jkT;ksa ds 42 tuinksa esa izkjEHk fd;k x;kA
izns”k esa jk"Vªh; rEckdw fu;a=.k dk;ZØe ds vUrxZr jkT; rEckdw fu;a=.k çdks"B ,oa
ftyk rEckdw çdks"B fØ;k'khy gSA orZeku foRrh; o’kZ esa dk;Zdze ds vUrxZr leLr m0iz0 dks
vkPNkfnr fd;k tkpqdk gSA dkuiqj uxj iz”kklu }kjk 31 ebZ] 2015 dks dkuiqj uxj dks ns”k
dk loZizFke rEckdw eqD r tuin ?kksf’kr fd;k x;kAizns”k esa [kqyh flxjsV dh fcdzh ij izfrca/k
yxk fn;k x;k gSAfnukad 31 tqykbZ] 2017 dks egkefge jkT;iky egksn; dh v/;{krk esa
fpfdRlk ,oa LokLF; egkfuns”kky; ,oa fouksok lsok vkJe ds la;qDr iz;kl ls y[kuÅ dks
rEckdw eqDr cukus gsrq dk;ZØe dk “kqHkkjEHk fd;k x;k x;kA
11-102 us'kuy ,EcqysUl lsok
;g lqfo/kk iwjs çns'k esa xHkZorh efgykvksa ,oa ,d o"kZ dh vk;q rd ds f'k'kqvksa dks
fu%'kqYd ?kj ls fpfdRlky; rFkk fpfdRlky; ls ?kj rd rFkk ,d fpfdRlk bdkbZ ls nwljs
[ 153 ]
fpfdRlk bdkbZ rd ykHkkFkhZ dks ifjofgr djus esa Hkh ç;ksx dh tkrh gSA xzkeh.k {ks=ksa
esa,Ecqysal igqapus dk vf/kdre le; 30 feuV rFkk'kgjh {ks=ksa esa 20 feuV fu/kkZfjr fd;k x;k
gSA ;g lqfo/kk çns'k ds lHkh tuinks a esa iwjs 24 ?kaV s miyC/k gSA ;kstuk esa dqy 1972 ,Ecqysal
lapkfyr gksuh gSA bl ;kstuk ls fnlEcj] 2015 rd dqy 75-62 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks lqfo/kk
çnku dh tk pqdh gSA orZeku esa çfrekg 5-50 yk[k ls vf/kd xHkZorh efgykvksa o f'k'kqvksa dks
bl ;kstuk ls ykHkkfUor fd;k tk jgk gSA
12-108 ,EcqysU l lsok

jksfx;ksa dks vkdfLed ifjfLFkfr;ksa esa vfoyEc fudVorhZ fpfdRlk bdkbZ rd igqapk;aas
tkus gsrq vkdfLed fpfdRldh; ifjogu lsok çnku djus gsrq çns'k esa LokLF; lsok ds
vUrxZr 988 ,Ecqyslaks a dk lapkyu iw.kZr;k fu%'kqYd Vksy Qzh uEcj ^^108** ds ek/;e ls fd;k
tk jgk gSA çns'k ds fdlh Hkh dksus ls fu%'kqYd Vksy Qzh uEcj ^^108** ij dkWy djus ij 'kgjh
{ks= esa 20 feuV esa rFkk xzkeh.k {ks= esa 30 feuV esa ,Ecq ysal dks jksxh rd ig¡qpk;as tkus dh
O;oLFkk dh tkrh gS rFkk mDr ,Ecq ysal ds }kjk jksxh dks fudVorhZ jktdh; fpfdRlk bdkbZ
rd igq¡pkdj fpfdRlk lsok lqyHk djk;h tkrh gSA bl lsok dh mi;ksfxrk dks ns[krs gq;s ekg
fnlEcj] 2014 ls vUrZtuinh; lanHkZu dh lsok Hkh miyC/k djk;h tk jgh gSA
rkfydk&12-06
108 bZ0,e0Vh0,l0 ,EcqysUl lso k ds vUrxZr ykHkkfFkZ;ksa dk fooj.k
dqy ykHkkfFkZ;ksa dh la[;k

Ø-la- vkdfLed lsok,a o"kZ 2017&18
o"kZ 2015&16 o"kZ 2016&17 01 vizSy] 2017&
30 flrEcj] 2017
1 izlwfr lEca/kh 908473 1034176 2221147
2 Vªkek lEca/kh 143230 156858 316104
3 ,D;wV ,cMksesu 149316 108340 256248
4 ewfNZr 61721 65661 137905
5 'ok¡l lEca/kh 56297 53080 108623
6 g`n; jksxh 41463 37803 82050
7 Toj 112974 59670 185894
8 vU; vkdfLed jksxh 306235 268685 605281
dqy ykHkkfUor jksxh 1779709 1784273 3913252
13-ifjokj fu;kst u dk;ZØe

ifjokj fu;kstu dk;ZØe iw.kZr;k LoSfPNd dk;ZØe gSA çns'k esa ifjokj fu;kstu
dk;ZØe 1950 ds n'kd esa çkjEHk fd;k x;k Fkk] ftlds vUrxZr fu;kstu dh LFkk;h o vLFkk;h
fof/k;ksa dh lsok;sa fu%'kqYd çnku dh tkrh gSA LFkk;h fof/k;ksa ds vUrxZr efgyk o iq:"k
ulcUnh dh lsok;sa çnku dh tkrh gS ,oa vLFkk;h fof/k;ksa ds vUrxZr ywi fuos'ku] xHkZ fujks/kd
xksfy;ksa o d.Mkse dk forj.k lsok dsUæksa ij fu%'kqYd fn;k tkrk gSA çns'k ds xzkeh.k vapyks esa
xHkZ fujks/kd lkexzh dk forj.k Þvk'kk dk;Zdf=;ksaß }kjk ykHkkfFkZ;ksa ds }kj ij fd;k tkrk
[ 154 ]
gSAo"kZ 2015&16]o"kZ 2016&17,oa o"kZ 2017&18 esaifjokj fu;kstu dk;ZØe dh miyfC/k;k¡
fuEuor gS%&
rkfydk&12-07
Øålaå fof/k 2015&16 2016&17 2016&17

¼uoEcj&17rd½
1 oSlsDVkeh 5615 8219 2573
2 V;wcsDVkeh 219715 286107 73714
3 ldy ulcUnh 225330 294326 76287
4 vkbå;wåMhå 1055365 1199797 447593
5 lhålhå;wtlZ 649150 600439 463287
6 vksåihå ;wtlZZ 355572 345028 246322
¼v½ulcUnh
Ikfjokj fu;kstu ds vUrxZr ulcUnh djkus okys efgyk ykHkkfFkZ;ksa dks nh tkus okyh
/kujkf'k :Œ 1400@& rFkk iq:"k ykHkkFkhZ dh /kujkf'k : 2000@& gSA ulcUnh mijkUr
e`R;q@tfVyrk@vlQy ulcUnh ds ekeyksa esa ykHkkFkhZ dks Hkqxrku gsrq vçSYk] 2013 ls Þifjokj
fu;kstu vkbZfMfefuVh ;kstukß ykxw dh x;h gS ftlds vUrxZr ulcUnh mijkUr xHkZ /kkj.k
¼vlQy ulcUnh½ ds dslksa esa :Œ 30]000@& rFkk ulcUnh mijkUr tfVyrk ds dslksa ij
vf/kdre~ :Œ 25]000@& dh /kujkf'k eqvkots ds :i esa nh tkrh gSA ulcUnh mijkUr e`R;q ds
dslksa esa eqvkots dh /kujkf'k feyrh gSA ,ssls lsokdsUæ ftu ij çfrekg 200 ls vf/kd çlo gks
jgs gSa] ij ykHkkfFkZ;ksa dh dkmfUlfyax dj mUgsa ifjokj fu;kstu fof/k;ksa dks viukus gsr q
çksRlfgr fd;s tkus ds mís'; ls QSfeyh osyQs;j dkmUlyjß dh rSukrh laf onk ds vk/kkj ij
dh x;h gSA
¼c½vk/kqfud xHkZfujks/kd rduhdksa@fof/k;ksa dk ç;ksx
mRrj çns'k esa o"kZ 2016&17 esa dqy 294-32 gtkj O;fDr;ksa us ulcUnh djk;k tks o"kZ
2015&16 ds 252-71 gtkj dh rqyuk esa 16-5 çfr'kr vfËkd FkkA buesa o"kZ 2016&17 esa
ulcUnhdjkus okys iq#"kksa dh la[;k 8-22 gtkj Fkh tks xr o"kZ 3-10 gtkj dh rqyuk esa 165-2
çfr'kr vfËkd FkkA blh çdkj o"kZ 2016&17 esa efgyk ulcUnhdh la[;k 286-10 gtkj Fkh tks
xr o"kZ 249-61 gtkj dh rqyuk esa 14-6çfr'kr vfËkd FkkA
[ 155 ]
vuq oZjhdj.k djkus okys O;fDr;ksa dh la [ ;k
iq:"k L=h ;ksx
294.32
293.05
286.10
285.19
350
252.71
249.61
300
250
200
150
100
8.22
7.86
50 3.1
0
2014-15 2015-16 2016-17
mRrj çns'k esa ifjokj dY;k.k dk;ZØe ds vUrxZr vU; lk/kuksa dk ç;ksx djus okys
O;fDr;ksa esa o"kZ 2015&16 esa yw i fuos'ku rFkk dkij Vh] vksjy fiYl ,oa lh-lh dk ç;ksx djus
okyh efgykvksa dh la[;k Øe'k% 1431-88 gtkj]362-96gtkj rFkk 807-85 gtkj FkhA o"kZ
2016&17 esa ywi fuos'ku rFkk dkij Vh] vksjy fiYl ,oa lh-lh dk ç;ksx djus okyh efgykvksa
dh la[;k Øe'k% 1441-97gtkj] 345-03 rFkk 600-44gtkj gks x;hA
Ikfjokj dY;k.k dk;ZØe ds vUrxZr vU;

lk/kkuksa dk iz;ksx djus okyh
v ks
-i h- ; w
t l Z l h-l h-; w
t l Z yw
i fuos
' ku r Fkk d ki j Vh0
1450.23
1441.97
1431.88
1600.00
1400.00
1200.00
955.78
1000.00
807.85
800.00
600.44
600.00
362.96
345.03
333.30
400.00
200.00
0.00
2014&15 2015&16 2016&17
[ 156 ]
iw.kZ çfrj{k.k
efgyk ,oa cky dY;k.k dk;ZØe ds vUrxZr xHkZorh efgykvksa dks fVVusl ,oa cPpksa dks
dkyh [kaklh] iksf y;ks bR;kfn ds Vhds yxk, tkrs gaSA mRrj çns'k esa o"kZ 2015&16 esa mDr
dk;ZØe ds vUrxZr 46-91 yk[k Vh0Vh0] 43-92 yk[k Mh0Vh0ih0] 45-05 yk[k iksfy;ks] 49-94
yk[k ch0lh0th0 ,oa 45-86 yk[k ehftYl ds Vhds yxk, x;sA o"kZ 2016&17 esa fVVusl]
iksfy;ks] ch0lh0th0 ,oa ehftYl ds Vhdksa dh la[;k Øe'k% 45-77 yk[k] 43-95 yk[k] 49-57
yk[k ,oa 45-46yk[k g¨ x;hA tSlk fd rkfydk&12-08 ls Li"V gS%&
rkfydk&12-08
(yk[k esa)
Ø0 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
en
la0 Yk{; miyfC/k Yk{; miyfC/k Yk{; miyfC/k Yk{; miyfC/k
Vh0Vh0
1
xHkZorh ekrk 64-14 47-27 64-85 46-91 66-13 45-77 66-86 33-55
2 Mh0ih0Vh0 55-22 46-19 56-01 43-92 & & & &
3 Ikksfy;ks 55-22 45-29 56-01 45-05 57-11 43-95 57-86 27-04
4 ch0lh0th0 55-22 48-36 56-01 49-94 57-11 49-57 57-86 49-57
5 feftYl 55-22 45-31 56-01 45-86 57-11 45-46 57-86 26-22
6 gsIVkbfVl ch 55-22 44-53 56-01 43-24 & & & &
ts0bZ0
7 30-19 21-79 31-63 20-65 32-25 22-12 32-68 13-48
¼38 tuin½
u®V-o"kZ 2016&17 esa isUVkosysUV oSDlhu yxus ds dkj.k Mh0Vh0ih0 ,oa gsIVkbfVl chdk
Vhdkyxuk cUn gksx;kgSA
efgy k , oacky d Y; k. k d k; Z
Øe d s
vU rZ
x r y x k, x , Vhd s
¼y k[ k es
a
½
Vh0Vh0 xH
kZ
or h ekr k feft Yl i ks
fy ; ks ch0 l h0 t h0
60
49.94
49.57
48.36
47.27
46.91
45.86
45.77
45.46
45.29
45.05
45.31
43.95
50
40
30
20
10
0
[ 157 ]
2014-15 2015-16 2016-17
iksfy;ks dk;ZØe
çns'k essa 21 vçSy] 2010 ds ckn ls iksfy;ks dk dksbZ dsl çdk'k esa ugha vk;k gSA fo'o
LokLF; laxBu ¼MCywŒ,pŒvksŒ½ }kjk lkmFk bZLV ,f'k;k jhtu ds 11 ns'kksa esa] ftlesa Hkkjr Hkh
lfEefyr gS] dks ekpZ] 2014 esa iksfy;ks eqä ?kksf"kr fd;k tk pqdk gSA
iksfy;ksa foladze.k jksdus gsrq izns'k esa ,u0vkbZ0Mh0 ¼us'kuy bE;wukbts'ku Ms½ rFkk
,l0,u0vkbZ 0Mh0 ¼lc us'kuy bE;wukbts'ku Ms½ pdz pyk;s tk jgs gSa] ftlds vUrxZr 0 ls 5
o"kZ ds cPpksa dks iksfy;ks dh [kqjkd ls fu%'kqYd vkPNkfnr fd;k tk jgk gSA lkFk gh iksfy;ksa ds
foladze.k ds [krjs ds n`f"Vxr vkB ns'kksa&vQxkfuLrku] ikfdLrku] ukbthfj;k] lksekfy;k]
dsU;k] lhfj;k] bFkksfi;k ,oa dSe:u vkus tkus okys lHkh mez ,oa lHkh oxZ ds ;kf=;ksa dks ;fn
muds ikl fiNys ,d o"kZ ds vUnj oS/kkfud izek.k i= u gks rks iksfy;ksa oSDlhu dh ,d
[kqjkd ls fu%'kqYd vkPNkfnr fd;k tkrk gSAvkxkeh pj.k 28 ekpZ] 2018dks çLrkforgSA
cky LokLF; ,oa iks"k.k ekg
cPpksa esa jrkSa/kh o jksxk.kq ls yM+us dh {kerk c<+kus gsrq o"kZ esa nks ckj ekg twu o
fnlEcj esa 9 ekg ls 5 o"kZ ds cPpksa dks foVkfeu&^,* dh [kqjkd ls vkPNkfnr fd;k tkrk gSA
blds vUrZxr twu] 2017 vfHk;ku esa dqy 21267991 cPpksa dks foVkkfeu , dh [kqjkd ls
vkPNkfnr fd;k x;kA
tuuh lqj{kk ;kst uk
jk"Vªh; xzkeh.k LokLF; fe'ku ds vUrxZr tuuh lqj{kk ;kstuk çns'k ds leLr tuinksa
esa lapkfyr dh tk jgh gSA bl ;kstuk dk mn~ ns'; efgykvksa dks lqjf{kr çlo ,oa laLFkkxr
çlo ds fy;s çksRlkfgr djuk gS rkfd ekr` ,oa f'k'kq e`R;qnj esa deh ykbZ tk ldsA blds
varxZr midsUæ@ih0,p0lh0 lkeqnkf;d LokLF; dsUæ@çFke lan HkZu bdkbZ@ftyk vFkok jkT;
Lrjh; jktdh; fpfdRlky; ds tujy okMZ esa laLFkkxr çlo djkus okyh efgykvks dks xzkeh.k
{ks= esa :0 1400@&o 'kgjh {ks= esa :0 1000@&,oa ch0ih0,y0 Js.kh ds ?kjsyw çlo gsrq :0
500@&lgk;rk jkf'k ds :i esa fn;s tkrs gSA
vk'kk dks tuuh lqj{kk ;kstuk ds vUrxZr xHkZorh efgykvkas dk iathdj.k] vk;ju
Qksfyd ,flM dh xksyh dks miyC/k djkuk] Vh0Vh0 Vhdkdj.k o pkj çlo iw oZ tk¡ps djkus ds
i'pkr~ :0 300@& o lqjf{kr çlo@laLFkkxr çlo djkus ds i'pkr~ :0 300@&fn;s tkrs
gSA bl çdkj iathdj.k ls ysdj çlo iwoZ] çlo dkyhu o çloksRrj lHkh lsok;sa miyC/k
djokrh gS rks vk'kk dk;Zd=hZ dks bl dk;Z ds fy;s xzkeh.k {ks= esa dqy :0 600@&fn;s tkrs
gSaA çns'k esa tuuh lqj{kk ;kstuk ds vUrZxr çxfr fuEuor~ gS%&
[ 158 ]
rkfydk&12-09
(gtkj esa)
2014&15 2015&16 2016&17 2017&18
¼ uoEcj&2017 rd ½
y{; miyfC/k y{; miyfC/k y{; miyfC/k y{; miyfC/k
2669.40 2330.62 2669.40 2401.48 2665.91 2481.99 2748.37 1638.63
tuuh f'k'kq lqj{kk dk;ZØ e
tuuh f'k'kq lqj{kk dk;ZØe çns'k ds leLr tuinks esa lapkfyr gSA bl ;kstuk ds
vUrxZr xHkkZoLFkk esa nh tkus okyh lsok;sa] çlo ds nkSjku rFkk çloksijkUr lsok,a] efgyk rFkk
mlds uotkr f'k'kq dh ns[kHkky vkfn leLr lsokvksa dk ,dhdj.k dj fy;k x;k gS ,oa ;g
lsok;sa ml efgyk ds {ks= dh LokLF; dk;Zd=hZ@vk'kk dk;Zd=hZ }kjk vFkok mldh lgk;rk ls
miyC/k djk;h tk jgh gSA bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; çlo gsrq vkus okyh xHkZorh efgykvksa
dks xkjUVhM dS'kysl çlolsok çnku djuk gS tks fuEuor gS%&
1- çlo ds nkSjku mi;ksx esa yk;s tkus okyh leLr vkS"kf/k;ka fu%'kqYd miyC/k djk;h tk
jgh gSA
2- lHkh xHkZorh efgykvksa ,oa çlwrkvksa ¼lkekU; ,oa fltsfj;u çlo½ dks fpfdRlky; esa HkrhZ
jgus ds nkSjku fu%'kqYd Hkkstu çnku fd;k tk jgk gSA
3- efgyk ls lkekU; vFkok fltsfj;u çlo gsrq fdlh Hkh çdkj dk dksbZ Hkh ;wtj pktZ ugh
fy;k tk jgk gSA
4- lHkh tkaps tSls CyM] ;wfju] vYVªklksuksxzkQh vkfn fu%'kqYd çnku dh tk jgh gSA
5- vko';drkuqlkj CyM VªkUl¶;wtu Hkh fu%'kqYd fd;k tk jgk gSA
6- bl ;kstuk ds vUrxZr xHkZ orh efgyk dks çlo iwoZ ?kj ls fpfdRlk bdkbZ rd ,oa
çloksijkUr fpfdRlk bdkbZ ls ?kj rd fu%'kq Yd ,EcqysUl 102 ds ek/;e ls igq¡pk;k tk
jgk gSA
çloksa ds mijkUr ek¡ dh 42 fnu rd vkSj cPps dh ,do"kZ rd iwjh
ns[kHkky@Vhdkdj.k@ chekj gksus ij fu%'kqYd fpfdRlk O;oLFkk] ?kj ls fpfdRlk bdkbZ
rd ,oa fpfdRlk bdkbZ ls ?kj rd igq¡pkus dh fu%'kqYd ifjogu lqfo/kk ,Ecq ysUl 102 ds
ek/;e ls nh tk jgh gSA
rkfydk&12-10
çns'k esa xHkZo rh efgykvksa dks nh tk jgh lqfo/kk,a
o"kZ 2017&18
o"kZ 2014&15 o"kZ 2015&16 o"kZ 2016&17
fu%'kqYd ¼uoEcj&17rd½
lqfo/kk;ss
y{; miyfC/k y{; miyfC/k y{; miyfC/k y{; miyfC/k
fu%'kqYd 1816840 1659841 1557000 1392441 1745042 1775347 1966240 676415
Hkkstu
[ 159 ]
fu%'kqYd 4700000 3490437 4800000 3182906 5000000 4300387 5000000 939869
mipkj
fu%'kqYd 4771704 3573525 4800000 3231837 5000000 4387210 5000000 1208126
tk¡p
ih0lh0ih0,u0Mh0Vh0 vf/kfu;e] 1994 dk fØ;kUo;u

o"kZ 2011 dh tux.kuk ds vk¡dM+ksa ds vuqlkj mÙkj Áns'k ds fyaxkuqikr esa fiNys n'kd
2001 dh rqyuk esa o`f) gqbZ gS tcfd cky fyax vuqikr ¼0 ls 06 o"kZ dh mez½ esa fxjkoV vk;h
gSA fiNys 03 n'kdksa ds çns'k ds fyax vuqikr ,oa cky fyax vuqikr ¼0 ls 06 o"kZ dh mez½ dk
rqyukRed fooj.k fuEuor~ gS %&
rkfydk&12-11
çns'k eas fyax vuqikr ,oa cky fyax vuqikr
Ø0la0 o"kZ mRrj çns'k dk mRrj Áns'k dk cky fyax vuqikr
fyaxkuqikr ¼0 ls 06 o"kZ dh mez½
01 1991 876 927
02 2001 898 916
03 2011 912 902
dU;k Hkzw.k gR;k ,oa fyax ijh{k.k dh jksdFkke gsrq Hkkjr ljdkj }kjk o"kZ 1994 esa
^^çlo iwoZ funku rduhd ¼fofu;eu ,oa nq:i;ksx fuokj.k½ vf/kfu;e] 1994** iwoZ esa gh
Á[;kfir fd;k tk pqdk gS] tks mÙkj Áns'k esa Hkh ykxw gSA
vf/kfu;e ds fØ;kUo;u dh vuqJo.k O;oLFkk lqn`<+ fd;s tkus gsrq ,d i`Fkd osclkbZV
fodflr dh x;h gS] ftldk 'kqHkkjEHk Áns'k ljdkj }kjk fnukad 27 uoEcj] 2014 dks fd;k
x;kAfyaxp;u@Hkzw.k gR;k@voSËk lpakfyr dsUn¨ ds voSËkdk;Z esa lafyIr
O;fDr;¨@dsUæksa@laLFkkuä ds fo#) fof/kd dk;Zokgh gsrq fnukad 1 tqykbZ 2017 ls eq[kfcj
;®tuk ÁkjEHkdhx;hgSA
okf"kZdLokLF; losZ{k.k ds o"kZ 2011&12 o 2012&13 ds vk¡dM+ksa ds vuqlkj Áns'kesatUe
dsle; fyaxkuqikr, 0-4 vk;q oxZesafyaxkuq ikroleLr vk;q oxZesa fyaxkuqikr esa o`f) ifjyf{kr gks
jgh gS] tSlkfd rkfydk&12-12 ls Li"V gS%&
rkfydk&12-12
tUe ds le; fyaxkuqikr fyaxkuqikr
o"kZ
fyaxkuqikr (0&4 vk;q oxZ) (leLr vk;q oxZ)
2011-12 908 914 944
2012-13 921 919 946
ekr` e`R;q leh{kk dk;ZØ e

jk"Vªh; xzkeh.k LokLF; fEk'ku ds varxZr ekr` e`R;q leh{kk dk;ZØe lapkfyr gSA ,uqvy
gsYFk losZ ds csl ykbu fjiksVZ ¼2010&11½ esa mRrj çns'k dk ekr` e`R;q vuq ikr 345 çfr ,d
yk[k thfor tUe Fkk tks çFke viMs'ku 2011&12 esa ?kVdj 300 çfr ,d yk[k thfor tUe
,oa f}rh; viMs'ku 2012&13 dh fjiksVZ ds vuqlkj ;g ?kVdj 258 çfr ,d yk[k thfor
[ 160 ]
tUe gks x;k gSA fdlh Hkh çns'k esa ekr` e`R;q esa deh ykus ds fy;s ekr` e`R;q leh{kk ,d
egRoiw.kZ j.kuhfr gS tks fd ekr` e`R;q ds fofHkUu dkj.kksa ,oa dkjdksa ij çdk'k Mkyrk gS ,oa
mudks nwj djus esa lgk;rk djrk gSA
ekr` e`R;q leh{kk ¼,e0Mh0vkj½ dk;ZØe esa çR;sd ekr` e`R;q ds dkj.kksa dh xgu Nkuohu
dh tkrh gS ftlls ;g irk pyrk gS fd ekr` e`R;q ds esfMdy dkj.k D;k Fks rFkk lkekftd
dkj.k D;k FksA bl çdkj bl leh{kk ls {ks= fo'ks"k rFkk leqnk; fo'ks"k esa gksus okyh ekr` e`R;q
ds fo"k; esa tkudkjh çkIr dj mlh ds vuqlkj ;kstuk cukdj dk;Z fd;k tkrk gSA ekr` e`R;q
ls lEcfU/kr dqN çeq[k enksa ds vkadM+sa rkfydk&12-14 esa n'kkZ , x, gSa&
rkfydk&12-13
ekr` e`R;q ls lEcfU/kr dqN çeq[k enksa ds vkadM+sa
2013&14 2014&15 2015&16 2016&17 2017&18

Ok"kZokj ¼uoEcj&2017rd
½
lEHkkfor e`R;q 17268 16906 14021 14620 14620
ekr`&e`R;q 3274 3861 4372 4964 2449
ekr`&e`R;q vkfMV 2970 3494 3874 4518 2056
Áfr'kr 18.96 22.84 31.18 33.95 15.64
LoPN is;ty ,oa tyksR lkj.k lqfo/kk

tulkekU; ds LoLFk thou gsrq LoPN is;ty rFkk LoPN okrkoj.k dh egRoiw.kZ
Hkwfedk gksrh gSA mRrj çns'k esa o"kZ 2016&17 esa is;ty lqfo/kk;qDr uxjksa dh la[;k 631 rFkk
blls ykHkkfUor tula[;k 441 yk[k FkhA blh çdkj o"kZ 2016&17 esa is;ty lqfo/kk ;qDr iw.kZ
vkPNkfnr etjksa dh la[;k 260110] vkaf'kd vkPNkfnr etjksa dh la[;k 'kwU; rFkk blls
ykHkkfUor tula[;k 1698 yk[k FkhA çns'k esa okrkoj.kh; LoPNrk gsrq tyksRlkj.k lqfo/kk dk
gksuk vR;Ur vko';d gSA mRrj çns'k esa o"kZ 2016&17 esa tyksRlkj.k lqfo/kk;qDr uxjksa dh
la[;k 55 rFkk buls ykHkkfUor tula[;k 40 yk[k FkhA
rkfydk&12-14
mRrj izns'k esa gS.MiEi bf.M;k ekdZ&2 rFkk uy }kjk is;ty ,oa tyksRlj.k
lqfo/kk;qDr uxj ,oa etjs
en 2015-16 2016-17
1 2 3
1- is;ty lqfo/kk;qDr&
¼1½ uxjksa dh la[;k 630 631
¼2½ ykHkkfUor tula[;k ¼yk[k½ 436 441
¼3½ iw.kZ vkPNkfnr etjs 260110 260110
[ 161 ]
¼4½ vkaf'kd vkPNkfnr etjs 0 0
¼6½vukPNkfnr etjksa dh la[;k 0 0
2- tyksRlkj.k lqfo/kk;qDr uxj& 55 55
lzksr%& mRrj izns'k] ty fuxeA
***********
[ 162 ]
v/;k;&13
lekt dY;k.k
yksd dY;k.kdkjh jkT; esa jkT; dk ewYk mís'; orZeku lekTk ds fucZy oxksZa ds
prqfnZd fodkl dh ;kstuk;sa cukuk ,oa mudks mä oxZ ds fgrkFkZ fØ;kfUor djuk gS rkfd
lekt ds fiNM+s ,oa detksj oxZ ds vkÆFkd] lkekftdRkFkk 'kSf{kd Lrj esa lq/kkj ykrs gq, mUgsa
lekt dh eq[; /kkjk ds lkFk tksM+k tk ldsA blh mís'; dh iwfrZ gsrq jkT; ljdkj }kjk
lekt ds fofHké oxksZa ;Fkk vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tutkfr] vU; fiNM+k oxZ]
vYila[;drFkk efgykvksa gsrq fofHké dY;k.kdkjh ;kstuk,a ;Fkk Nk=o`fÙk] Nk=kokl]vkJei)fr
fo|ky;] isa'ku] 'kks "k.k ds fo:) lgk;rk ,oa Hkj.k iks"k.k lEcU/kh ;kstuk vkfn dk lapkyu
fd;k tk jgk gSA ;s ;kstuk,a lekt dY;k.k] fiNM+k oxZ dY;k.k] vYila[;d dY;k.k]
fodykax dY;k.k] efgyk dY;k.k rFkk efgyk ,oa cky fodkl foHkkx }kjk lapkfyr dh tk
jgh gaSA
mRRkj çns'k esa lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.k ij O;;
vFkZ ,oa la[;k izHkkx ds izdk'ku m0iz 0 ds vk;&O;;ddk vkfFkZd ,oa dk;Z lEcU/kh
oxhZdj.k 2017&18 ds vuqlkj o"kZ 2015&16] 2016&17 ,oa 2017&18 esa ljdkj dk lkekftd
lqj{kk ,oa dY;k.kijpkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;; fuEuor gS&
rkfydk&13-01
mRRkj çns'k esa lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.k ij O;;
¼yk[k #i;s½
2015-16 1741784 92032 1833816
¼9.4%½ ¼1.0%½ ¼6.6%½
2016-17 2117793 218691 2336484
¼10.2%½ ¼2.2%½ ¼7.7%½
2017-18 2183266 100306 2283572
¼7.9%½ ¼1.2%½ ¼6.3%½
uksV& dks"Bd esa izfr'krn'kkZ;k x;k gS t¨ çns'k dspkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;;ds
lkis{kfn;k x;k gSA
rkfydk ls Li"V gS fd lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.kij o"kZ 2017&18 ¼vk; O;;d
vuqeku½ esa dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk
dze'k% 7-9 izfr'kr rFkk 1-2 izf r'kr jgkA o"kZ 2016&17 ¼iqujhf{kr vuqeku½ esa lkekftd lqj{kk
,oa dY;k.kij dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;;
dk dze'k% 10-2 izfr'kr rFkk 2-2 izfr'kr jgkA Ok"kZ 2015&16 ¼okLrfod vuqeku½ esa lkekftd
lqj{kk ,oa dY;k.kij dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr
O;; dk dze'k% 9-4 izfr'kr rFkk 1-0 izfr'kr jgkArkfydk ls Li"V gsS fd lkekftd lqj{kk ,oa
dY;k.kij ljdkj dk pkyw O;; iwathxr O;; dh rqyuk esa vf/kd gSA
[ 163 ]
lekt dY;k.k lEcU/kh çeq[k ;kst uk;sa
1-o`)koLFkk@fdlku isa'ku ;kst uk
o`)koLFkk@fdlku isa'ku ;kstukUrxZr 60 o"kZ ;k mlls vf/kd vk;q oxZ ds leLr ik=
o`)tuksa dks ftudk uke ch0ih0,y0 lwph 2002 esa lfEefyr gSvFkok tks ch0ih0,y0 Js.kh ds
ykHkkFkhZ gSa vFkkZr ftldh vk; xzkeh.k {ks= esa :0 46080@& okf"kZd ,oa 'kgjh {ks= esa :0
56460@& okf"kZd ls de gS] ik=rk dh Js.kh esa vkrs gSaA ,sls ik= o`)tuksa dkss o`)koLFkk isa'ku
ls vkPNkfnr fd;s tkus dk y{; gSA bl ;kstuk esa 60 o"kZ ls 79 o"kZ rd ds isa'kujksa dks jkT;
ljdkj vius lalk/ku ls :0 200@& ekfld isa'ku jkT;ka'k ds :i esa rFkk Hkkjr ljdkj }kjk
çfrekg :0 200@& çfr ykHkkFkhZ dh nj ls dsUæka'k ds :i es isa'ku nh tkrh gSA 80 o"kZ ;k
blls vf/kd vk;q ds ik= o`)tuksa dks :0 500@& çfr ykHkkFkhZ çfr ekg dh nj ls Hkkjr
ljdkj }kjk dsUæka'k ds :i esa isa'ku nh tkrh gSA o"kZ 2016&17 esa 154701-55 yk[k :Œ O;;
dj 37-86 yk[k yksxksa dks ykHkkfUor fd;k x;kAfoÙkh; o"kZ 2017&18esa31 vxLr] 2017 rd bl
;kstukUrxZr :0 72370-18 yk[k dh /kujkf'k O;; dj 35-87 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor
fd;k x;kA
2-jk"Vªh; ikfjokfjd ykHk ;kst uk
jk"Vªh; ikfjokfjd ykHk ;kstukUrxZr xjhch dh js[kk ds uhps fuokljr~ ifjokj ds eq[;
thfodksiktZd dh e`R;q gksus ij :Œ 30]000 dh vkfFkZd lgk;rk fn;s tkus dk çkfo/kku gSA
;kstukUrxZr Hkkjr ljdkj }kjk :0 20]000 ,oa jkT; ljdkj }kjk :0 10]000@& dh ,d
eq“r vuqnku lgk;rk jkf“k ds :Ik esa nh tkrh gSA foRrh; o"kZ 2015&16 ls ;g ;kstuk
dEI;wVjhd`r djrs gq, vkWu ykbZu dj nh x;h gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2016&17 esa 26306-00
yk[k :Œ O;; dj 87687 ifjokjksa dks ykHkkfUor fd;k x;kAfoRrh; o"kZ 2017&18 esa 31 vxLr]
2017 rd :0 7772-10 yk[k O;; dj 25907 ifjokjksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA
3-jkT; ljdkj }kjk vius lalk/kuksa ls lapkfyr isa'ku ;kstuk
iwoZ esa izns“k ljdkj }kjk foRrh; o"kZ 2014&15 esa LokLF;] f“k{kk ,oa lk{kjrk dks
lefUor djrs gq, lekt ds fucZy ,oa xjhch dh js[kk ds uhps thou ;kiu djus okys ifjokjksa
ds fy, ,d ;kstuk ds lapkyu dk fu.kZ; jkT; ljdkj }kjk fy;k x;k FkkA bl ;kstuk eas
izns'k ds 40 yk[k ifjokjksa dks ykHkkfUor djk;s tkus dk y{; Fkk] ftlesa vuqlwfpr
tkfr@tutkfr ds 12 yk[k ykHkkFkhZ] vYila[;d oxZ ds 10 yk[k ykHkkFkhZ rFkk vU; fiNM+k
oxZ ,oa lkekU; oxZ ds 18 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor djk;s tkus dk y{; FkkA iqu% o"kZ
2015&16 esa ;kstukUrxZr y{; c<+kdj 45 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 gsrq c<+kdj 55 yk[k dj
fn;k x;k FkkA ;kstuk esa izfr ykHkkFkhZ dks :0 500@& dh ekfld lgk;rk vuqeU; djk;h
x;hA f'k{kk] LokLF; ,oa lk{kjrk ds dfri; ekudksa dks iwjk djus ds QyLo:i lgk;rk jkf'k
esa :0 50@& dh okf"kZd o`f) fd;s tkus dk izkfo/kku FkkA
;kstukUrxZr foÙkh; o"kZ2015&16esa :Œ 242624-34 yk[k dh /kujkf'k O;; dj 42-43
yk[k yksxksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA foÙkh; o"kZ 2016&17esa bl ;kstukUrxZr :0 325564-27
yk[k dh /kujkf'k O;; dj 54-50 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA
4-Nk=o`fRr forj.k ;kst uk
Nk=o`fRr forj.k esa ikjnf'kZrk ,oa le;c)rk ykus gsrq Nk=o`fRr ;kstuk dk iw.kZ
dEI;wVjhdj.k fd;k x;k gSA n'keksRrj vuqlwfpr tkfr ,oa lkekU; oxZ Nk=o`fRr ;kstuk esa
[ 164 ]
ikjnf'kZrk ykus ds mn~ns'; ls o"kZ 2013&14 ls Nk= }kjk Nk=o`fRr vkosnu i= vkWu ykbu
Hkjus dh vfuok;Z O;oLFkk ykxw dh x;h gSA
iwoZn 'ke o n'keksRrj Nk=o`fRr ¼vuqlwf pr tkfr@tutkfr@lkekU; oxZ½
d{kk 9 o 10 ds vuqlwfprtkfr@tutkfr@lkekU; oxZ ds ik= Nk=ksa dks Nk=o`fRr dk
Hkqxrku ih0,Q0,e0,l0 iz.kkyh ij vk/kkfjr bZ&isesUV ds ek/;e ls dksj cSafdax flLVe }kjk
lh/ks Nk=@Nk=kvksa ds cSad [kkrs esa fd;k tkrk gSA vuqlwfpr tkfr ds d{kk 9 o 10 dh
d{kkvksa esa v/;;ujr :0 2-00 yk[k okf"kZd vk; dh lhek rd ds ekrk&firk@vfHkHkkodksa
dsvkfJrksa dks Nk=o`fRr nh tkrh gSA rkfydk&13-01 esa fofHkUu o"kks Zsa dh izxfr fn;kx;k gSA
rkfydk&13-02
Nk=o`fRr forj.k ;kstuk dh izxfr
Ø0 ;ksstuk dk uke o"kZ HkkSf rd miyfC/k foRrh; miyfC/k
la0 ¼/kujkf'k :0 yk[k eas½
1 2 3 4 5
1 iwoZn'ke~ & vuq- 2015&16 83364 1876-05
tkfr@tutkfr 2016&17 323179 6683-50
iwoZn'ke~ & 2015&16 15564 107-07
lkekU; oxZ 2016&17 79978 1663-99
2 n'keksRrj& vuq- 2015&16 674105 116169-11
tkfr@tutkfr 2016&17 1159590 176080-16
n'keksRrj& 2015&16 428229 56483-28
lkekU; oxZ 2016&17 589383 66629-74
5-ia0 nhun;ky mik/;k;jktdh; vkJe i)fr fo|ky;ksa dk lapkyu

jktdh; vkJe i)fr fo|ky;ksa esa xzkeh.k ,oa 'kgjh {ks= ds fu/kZu ,oa çfrHkkoku Nk=ksa
dks vkoklh; f'k{kk fu%'kqYd çnku dh tkrh gSA f'k{kk ds lkFk&lkFk fu%'kqYd Nk=kokl] Hkkstu]
ikB~; iqLrdsa] ;wuhQkeZ] [ksy&dwn vkfn dh O;oLFkk Hkh dh tkrh gSA bu fo|ky;ksa esa 60
çfr'kr vuqlwfpr tkfr@tutkfr 25 çfr'kr vU; fiNM+k oxZ rFkk 15 çfr'kr lkekU; oxZ ds
Nk=ksa dks ços'k dh O;oLFkk gSA ckyd ,oa ckfydkvksa ds fy, i` Fkd&i`Fkd fo|ky; [kksys x;s
gSaA orZeku esa bu fo|ky;ksa dks ek/;fed f'k{kk ifj"kn] mRrj çns'k] bykgkckn }kjk lEc)rk
çnku dh x;h gSA lekt dY;k.k@tutkfr fodkl foHkkx }kjk lapkfyr 93 jktdh; vkJe
i)fr fo|ky;ksa esa d{kk 6 ls 12 rd dh d{kkvksa dks lh0ch0,l0bZ0 cksMZ ls lEc)rk dh
dk;Zokgh çfØ;k/khu gSA 37 vkJe i)fr fo|ky;ksa dh lEc)rk lh0ch0,l0bZ0 }kjk iznku dh
tk pqdh gSA o"kZ 2015&16+ ,oa 2016&17 esa Øe'k% 31563 ,oa 31150 Nk=kas dks ;kstuk dk ykHk
fn;k x;kA;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 16796-71 yk[k ds ctVizkfo/kku ds lkis{k
31 vxLr] 2017 rd :0 2568-49 yk[k O;; fd;k x;kA
[ 165 ]
6-jktdh; vuql wfpr tkfr Nk=kokl
bl ;kstukUrxZr vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds Nk=ksa dks fu%“kqYd vkoklh; O;oLFkk]
QuhZpj] fo|qr ,oa is; ty dh lqfo/kk miyC/k djk;h tkrh gSA çns'k esa 278 Nk=kokl lapkfyr
gSaA o"kZ 2016&17 esa bl ;kstukurxZr 2135-59 yk[k :Œ O;; dj vuqlwfpr tkfr ,oa
tutkfr ds 9450 Nk=@Nk=kvksa dks vkoklh; lqf o/kk miyC/k djk;h x;hA;kstukUrxZr foRrh;
o"kZ 2017&18 esa :0 2873-67 yk[k ds ctVizkfo/kku ds lkis{k31 vxLr] 2017 rd :0 727-03
yk[k O;; fd;k x;kA
7-vR;kpkj ls çHkkfor vuql wfpr tkfr ds ifjokjksa dks vkfFkZd lgk;rk
vuqlwfpr tkfr@tutkfr vR;kpkj fuokj.k vf/kfu;e 1989 rFkk ih0lh0vkj0 ,DV ds
vUrxZr vR;kpkj ls çHkkfor vuqlwf pr tkfr@tutkfr ds ifjokjksa dks Hkkjr ljdkj dh
rn~fo"k;d fu;ekoyh ds vUrxZr U;wure 40]000@& :i;s ls ysdj 5]00]000@& :i;s rd
dh lgk;rk miyC/k djk;h tkrh gSA o"kZ2016&17 esa 4617-20 yk[k :Œ O;; dj 8215 ifjokjksa
dks vkfFkZd lgk;rk çnku dh x;hA;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 4620-00 yk[k ds
ctV izkfo/kku ds lkis{k 31 vxLr] 2017 rd :0 4429-27 yk[k O;; fd;k x;kA
8-mRrj çns'kekrk&firk vkSj ofj"B ukxfjdksa dk Hkj.k iks"k.k ,oa o`)kJeksa dk
lapkyu
ekrk&firk vkSj ofj"B ukxfjdksa dk Hkj.k&iks"k.k rFkk dY;k.k vf/kfu;e&2007 ds
v/khu m0ç0 ekrk&firk vkSj ofj"B ukxfjdksa dk Hkj.k&iks"k.k rFkk dY;k.k fu;ekoyh&2014 ds
v/khu Hkj.k&iks"k.k ds vkns'k ij U;k; fu.kZ;u vkSj fofu'p;u djus ds ç;kstu ls jkT; ds
çR;sd jktLo ftyksa dh çR;sd rglhy eas Hkj.k&iks"k.k vf/kdj.k dk xBu ftyk eftLVªsV dh
v/;{krk esa dj fn;k x;k gSAizR;sd rglhy esa ,d lqyg vf/kdkjh dh rSukrh dk izkfo/kku
fd;k x;k gSA rRdze esa 21 tuinksa esa :0 10000@& ds ekuns; ij lqyg vf/kdkjh dks rSukr
dj fn;k x;k gSA
çns'k ds leLr 75 tuinksa esa o`)kJeksa dh LFkkiuk ih0ih0ih0 ekMy ij dh x;h gS]
ftlesa fuokljr o`)ksa dks fu%'kqYd <ax ls Hkkstu] oL=] vkS"kkf/k] euksjatu rFkk vkoklh; lqfo/kk
miyC/k djk;h tk jgh gSA tuin Lrj ij ftykf/kdkjh dh v/;{krk esa tuin Lrjh; vuqj{k.k
lfefr rFkk izns’k Lrj ij ek0 ea=h] lekt dY;k.k dh v/;{krk esa jkT; Lrjh; vuqj{k.k
lfefr dk xBu dj dk;Zdze dk vuqj{k.k lqf uf'pr fd;k tk jgk gSA;kstukurxZr o"kZ
2016&17 esa 2399-27 yk[k :Œ ,oa2017&18 esa 1270-45 yk[k :ŒO;; fd;s x;sA
;kstukvksa ds dk;kZUo;u esa pqukSfr;ka ,oa izkFkfedrk;sa
lekt dY;k.k gsrq lapkfyr ;kstukvksa ds ijEijkxr lapkyu esa vusd O;ogkfjd
leL;k;sa mRiUu gks jgh FkhA ;kstuk lapkyu esa nykyksa@fcpkSfy;ksa }kjk vuf/kd`r gLr{ksi
djrs gq, ;kstuk dk ykHk lgh O;fDr dks igaWp
q kus esa O;o/kku mRiUu fd;k tk jgk FkkA
• o`)koLFkk isa'ku ;kstuk esa cgq/kk ;g f'kdk;rsa izkIr gks jgh Fkh fd ;kstuk lapkyu esa
nykyksa@fcpkSfy;ksa }kjk vuf/kd`r gLr{ksi djrs gq, ;kstuk dk ykHk lgh O;fDr dks
igq¡pkus esa O;o/kku mRiUu fd;k tk jgk FkkA bl leL;k ds fujkdj.k gsrq ;kstuk dks
iw.kZr;k dEI;wVjhd`r fd;k tk pqdk gSA ;kstuk ds vUrxZr ik= ykHkkfFkZ;ksa dks lgk;rk
jkf'k dk Hkqxrku ih0,Q0,e0,l0 iz.kkyh }kjk lh/ks cSad [kkrs esa fd;k tk jgk gSA
[ 166 ]
• blh izdkj Nk=o`f Rr forj.k ;kstuk dks Hkh iw.kZr;k dEI;wVjhd`r fd;k tk pqdk gSA
Nk=o`fRRk ls lEcfU/kr leLr vkosnu i= vkWu ykbZu gh Lohdkj fd;s tk jgs gaSA vkosnu
i= izkIr gksus ds mijkUr ftyk f'k{kk vf/kdkjh] ftyk lekt dY;k.k vf/kdkfj;ksa ds Lrj
ls lE;d ijh{k.kksa mijkUr gh Nk=o`fRr Lohd`r dh tkrh gSA Nk=o`fRr dh /kujkf'k dk
Hkqxrku Hkh ih0,Q0,e0,l0 iz.kkyh }kjk lh/ks Nk=ksa ds cSad [kkrksa esa fd;k tkrk gSA
• ikfjokfjd ykHk ;kstuk dks Hkh foRrh; o"kZ 2014&15 ls dEI;wVjhd`r fd;k tk pqdk gS rFkk
ekg tuojh] 2016 ls bl ;kstuk esa vkosnu i= vkWu ykbu Lohdkj fd;s tk jgs gaSA
• jktdh; vkJe i)fr fo|ky; tks vHkh rd ijkEijkxr O;oLFkk ds vuqlkj lapkfyr Fks
muesa ewyHkwr ifjorZu djrs gq, mUgsa uoksn; i)fr ls lapkfyr fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k
x;k gSA bl ;kstuk ds lapkyu gsrq ,u0vkbZ0lh0 ds lg;ksx ls lkQ~VOks;j fodflr dj
mls fØ;k'khy ¼,fDVosV½ fd;k tk pqdk gSA bl iz;kl ls fu'p; gh vkJe i)fr
fo|ky;kssa ds ek/;e ls nh tk jgh f'k{kk ds Lrj esa vHkwr iwoZ lq/kkj lEHko gks ldsxk rFkk
lekt ds detksj oxksZa ds 'kSf{kd Lrj dks mPphd`r djus esa ;g iz;kl lg;ksxh fl)
gksxkA
lekt dY;k.k gsrq lapkfyr izeq[k dY;k.kdkjh ;kstukvksa dks izkFkfedrk ds vk/kkj ij
iw.kZ ikjn'khZ rFkk le;c) :Ik ls lapkfyr fd;s tkus ds dk;Z dks jkT; ljdkj }kjk ,d
pqukSrh ds :Ik esa fy;k x;k gS RkFkk bl fn'kk esa lkFkZd iz;kl Hkh fd;s x;s gSA ljdkj }kjk
fd;s x;s iz;klksa dk izHkko orZeku esa ;kstuk lapkyu esa Li"V :Ik ls ifjyf{kr gks jgk gSA
;kst ukvksa ds lQy fØ;kUo;u] ikjnf'kZrk ,oa y{;
iwfrZ gsrq fd;s x;s mik;
• o`)koLFkk isa'ku ;kstukUrxZr çns'k ds leLr ik= isa'ku ykHkkfFkZ;ksa ds cSad [kkrk la[;k dks
muds vk/kkj dkMZ ls fyad fd;k tk jgk gS rkfd ;kstuk esa ikjnf'kZrk lqfuf'pr dh tk
ldsA
• Nk=o`fRr forj.k ;kstuk ds vUrxZr fu;ekuqlkj p;fur Nk=@Nk=kvksa dks Nk=o`fRr ,oa
'kqYd izfriwfrZ iznku dh tkrh gSA ;kstuk esa ikjnf'kZrk ,oa le;c)rk ykus gsrq Nk=o`fRr
;kstuk dk iw.kZ dEI;wVjhdj.k fd;k x;k gSA o"kZ 2013&14 ls Nk= }kjk Nk=o`fRr vkosnu
i= vkWu ykbu Hkjus dh vfuok;Z O;oLFkk ykxw dh tk pqdh gSA
• izns'k ljdkj }kjk isa'ku laca/kh leL;kvksa ds fujkdj.k gsrq ,dhd`r isa'ku
iksVZy,l,lihokbZ&;wih-thvksoh-budh LFkkiuk dh x;h gS] ftlesa izR;sd xzke iapk;r@okMZ
esa fofHkUu isa'ku ;kstukvksa ds vUrxZr ykHkkfUor djk;s tk jgs ykHkkfFkZ;ksa dk fooj.k
miyC/k jgsxkA
• izns'k esa izFke ckj ih0,Q0,e0,l0 dk dks "kkxkj ds lkQ~Vos;j ds lkFk bUVªhxs'ku dj
fn;k x;k gSA lekt dY;k.k foHkkx ,oa dks"kkxkj ds vf/kdkfj;ksa dks fMthVy flXuspj
miyC/k djk;s tk pqds gSa rkfd leLr izdkj dh isa'ku ds Hkqxrku esa ih0,Q0,e0,l0
iz.kkyh dk iz;ksx djrs gq, ikjnf'kZrk ,oa le;c)rk lqfufa'pr dh tk ldsA
• tulk/kkj.k dh Nk=o`fRr@isa'ku ls lEcfU/kr leL;kvksa ds fujkdj.k gsrq foHkkx }kjk 25
lhVksa okys dkWy lsUVj@gsYi ykbu dh Hkh LFkkiuk dh x;h gS] ftlds ek/;e ls izns'k ds
[ 167 ]
Nk=&Nk=kvksa dh leL;kvksa dk fujkdj.k fd;k tkrk gSA Vksy Qzh gsYi ykbu dk nwjHkk"k
la[;k &1800419001 gSA
• jk"Vªh; ikfjokfjd ykHk ;kstuk dks vkWu ykbu djus ds mnns'; ls jkT; lwpuk foKku
dsUnz bdkbZ }kjk lk¶Vos;j dk fodflr fd;k x;k gS] ftldk mnns'; ;kstuk dks
iw.kZ:is.k ikjn'khZ cuk;k tkuk gSA ;kstukUrxZr fnukad 01 tuojh] 2016 ls ykHkkfFkZ;ksa
}kjk vkWuykbu QkeZ Hkjs tkus dh O;oLFkk vfuok;Z dj nh x;h gSA
fiNM+k oxZ dY;k.k
çns'k esa vU; fiNM+s oxZ dh yxHkx 52 çfr'kr vkcknh ds n`f"Vxr muds lkekftd]
vkfFkZd ,oa 'kS{kf.kd fodkl gsrq jkT; ljdkj fØ;k'khy gSA orZeku esa fiNM+s oxksZa ds fodkl
ds fy, 'kSf{kd dk;ZØeksa ds vUrxZr iwoZn'ke~ ,oa n'keksÙkjNk=o`fÙk] ços'k 'kqYd çfriwfrZ]
Nk=kokl fuekZ.k ds lkFk&lkFk csjkstxkj ;qod&;qofr;ksa ds dEI;wVj çf'k{k.k dh ;kstuk;sa
lapkfyr dh tk jgh gSaAmä ds vfrfjä fiNM+s oxksZa dks O;olkf;d çf'k{k.k nsus gsrq LoSfPNd
laLFkkvksa dks Hkkjr ljdkj ls vuqnku fnyk;s tkus dh ;kstuk;sa Hkh lapkfyr dh tk jgh gSaA
mÙkj çns'k fiNM+k oxZ foÙk ,oe~ fodkl fuxe tks jk"Vªh; fiNM+k oxZ foÙk ,oe~ fodkl fuxe
dh pSusykbftax ,tsalh ds :i esa dk;Zjr gS] ds }kjk fiNM+s oxZ ds xjhch js[kk ls uhps@nksgjh
xjhch js[kk ds ifjokj dks Lor% jkstxkj LFkkfir djus ds fy, ,oe~ mPp f'k{kk çkfIr gsrq
vklku C;kt nj ij _.k miyC/k djk;k tkrk gSA
fiNM+s oxZ ds fodkl gsr q lapkfyr ;kstuk;sa
1-iwoZn 'ke~ ,oa n'keksÙkj Nk=o`fÙk ;kstuk
çns'k esa fiNM+s oxZ ds v/;;ujr Nk=@Nk=kvksa dks Nk=o`fÙk ;kstuk ds vUrxZr
vuqlwfpr tkfr dh Hkk¡fr mUgha njksa ,oe~ 'krksZa ij Nk=o`fÙk çnku dh tk jgh gSA blesa
vYila[;d fiNM+s oxZ ds Nk= ,oa Nk=k,a lfEefyr ugha gSaA foÙkh; o"kZ 2016&17 ds d{kk 9 o
10 ds 519596 Nk= ,oa Nk=kvksa dh Nk=o`fÙk dh /kujkf'k dqy :Œ 107-33 djksM+ ,oa d{kk 10
o 12 ds 13-64 yk[k Nk= ,oa Nk=kvksa dh Nk=o`fÙk dh /kujkf'k dqy :Œ 433-75 djksM +
ihŒ,QŒ,eŒ,lŒ ç.kkyh ds ek/;e ls lh/ks muds cSad [kkrs esa vUrfjr dh x;hA
o"kZ 2017&18 esa iw oZn'ke~ Nk=o`f Rr ;kstuk ds vUrxZr 6]31]287 Nk=@Nk=kvksa dks dqy
:0 142-04 djksM+ ,oa n'keksRrj d{kkvksa esa v/;;ujr fiNM+s oxZ ds 16]74]077 Nk=@Nk=kvksa
dks dqy :0 510-04 djksM+ dh /kujkf'k ls ykHkkfUor djus dk vuqekfur y{; fu/kkZfjr fd;k
x;k gSA
2-'kqYd çfriwfrZ ;kst uk
n'keksÙkj d{kkvksa esa v/;;ujr~ fiNM+s oxZ ds Nk= ,oa Nk=kvksa dks mä ;kstuk gsrq
foÙkh; o"kZ 2016&17 esa vkWuykbu vkosnu i= vkefU=r djrs gq, ihŒ,QŒ,eŒ,lŒ ç.kkyh ds
ek/;e ls 11]13]176 yk[k Nk= ,oa Nk=kvksa dks :Œ 551-28 djksM+ dh /kujkf'k muds cSad [kkrs
esa lh/ks vUrfjr dh x;hAo"kZ 2017&18 esa 12]00]000 Nk=@Nk=kvksa dks dqy :0 551-28 djksM+
dh /kujkf'k ls ykHkfUor djus dk vuqekfur y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA
3-Nk=kokl fueZk.k ;kst uk
f'k{k.k laLFkkvksa esa v/;;ujr vU; fiNM+s oxZ ds Nk= ,oa Nk=kvksa ds fy, vkoklh;
lqfo/kk miyC/k djkus ds mís'; ls f'k{k.k laLFkkvkssa ds ifjlj esa Nk=kokl dk fuekZ.k djk;k
tkrk gSA Hkkjr ljdkj dh uohu xkbMykbu ds vuqlkj jktdh; f'k{k.k laLFkkuksa esa Nk=kokl
[ 168 ]
gsrq ctV O;oLFkkNk=kvksa ds fy;s 90%10 dsUæka'k vkSj jkT;ka'k gS] Nk=ksa gsrq 60%40 dsUæka'k vkSj
jkT;ka'k gS vkSj ,uŒthŒvksŒ }kjk lapkfyr f'k{k.k laLFkkvksa esa Nk= ,oa Nk=kvksa ds fy,
Nk=kokl gsrq 45%45%10 dsUæka'k@jkT;ka'k@,uŒthŒvksŒ va'k fu/kkZfjr gSAo"kZ 2016&17 ,oa o"kZ
2017&18 esa Hkkjr ljdkj ls Nk=kokl fuekZ.k gsrq Lohd`fr iz nku ugha gqbZ gS vkSj u gh dksbZ
ctV dk vkoaVu izkIr gqvk gSA
4- 'kknh vuqn ku ;kst uk
fiNM+s oxZ dh fu%lgk;] fu/kZu rFkk xjhch js[kk ls uhps thou;kiu djus okys vU;
fiNM+s oxZ ds ifjokjksa dh iqf=;ksa dh 'kknh gsrq :0 20000-00 dh lgk;rk vuqnku ds :i esa
fn;s tkus dk izkfo/kku gSA bl ;kstuk esa fo/kok] fodykax] nS oh; vkink tuks ,oa Hkwfeghuksa dks
izkFkfedrk nh tkrh gSA 'kknh vuqnku ;kstuk esa yM+dh dh vk;q 18 o"kZ rFkk yM+ds dh vk;q
21 o"kZ gksuk vko';d gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 70-774 vkosnd¨ d¨ :0 141-55djksM+ dh
/kujkf'k ls ykHkkfUor fd;k x;kA o"kZ 2017&18 esa bl ;kstuk gsrq ctV O;oLFkk dks 'kwU; dj
fn;k x;k gSA
5-^vks* yso y dEI;wVj izf'k{k.k ;kst uk
vU; fiNM+s oxZ ds b.VjehfM,V mRrh.kZ xjhch dh js[kk ls uhps thou;kiu djus okys
csjkstxkj ;qod@;qofr;ksa dks jkstxkj ds lqvolj iznku djus gsrq ^vks* ysoy dEI;wVj izf'k{k.k
;kstuk Hkkjr ljdkj dh Mks;d lkslkbVh ¼uhfyV½ ls ekU;rk izkIr laL Fkkvksa ds ek/;e ls
lapkfyr gSA mDr ;kstuk gsrq Hkqxrku dh tkus okyh /kujkf'k vf/kdre :0 15000-00 izfr
izf'k{k.kkFkhZ dh nj ls laLFkk dks fd;s tkus dk izkfo/kku gSA izf'k{k.k dh vof/k ,d o"kZ gksrh
gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa ;kstuk ds vUrxZr 7333 gtkj izf'k{kkfFkZ;ksa dks :0 11-0 djksM+
O;; dj ykHkfUor fd;k x;kA o"kZ 2017&18 esa ^vks* ysoy dEI;wVj izf'k{k.k esa 5]333
izf'k{kkfFkZ;ksa gsrq :0 8-0 djksM+ ,oa lh-lh-lh- dEI;wVj izf'k{k.k esa 8]570 izf'k{kkfFkZ;ksa gsrq
:0 3-0 djksM+ dh /kujkf'k izkfo/kkfur dh x;h gSA
fnO;kax dY;k.k
Hkkjr dh tux.kuk o"kZ2011 ds vuqlkj mÙkj çns'k esa fofHké fodykaxrkvksa ls xzflr
dqy O;fDr;ksa dh la[;k 4157514 gS tks çns'k dh dqy tula[;k dk yxHkx 2-08 çfr'kr gSA
çns'k ds xzkeh.k ,oa 'kgjh {ks=ksa esa fuokljr fnO;kax O;fä;ksa dk fodykaxrkokj oxhZdj.k
fuEuor gS%&
rkfydk&13-03
tux.kuk 2011 ds vuqlkj mÙkj Áns'k esa Js.khokj fnO;kaxksa dh la[;k
fooj.k xzkeh.k 'kgjh dqy ;ksx
fnO;kaxtu dh dqy tula[;k 3166615 990899 4157514
n`f"V fodykaxrk 579182 184806 763988
okd~ fodykaxrk 202152 64434 266586
Jo.k fodykaxrk 753704 274131 1027835
vfLFk fodykaxrk 543203 134510 677713
[ 169 ]
fooj.k xzkeh.k 'kgjh dqy ;ksx
ekufld eafnr 140097 41245 181342
ekufld :X.k 57497 19106 76603
vU; fodykaxrk 720020 226416 946436
cgq fodykaxrk 170760 46251 217011
fnO;kaxksa ds dY;k.k gsr q lapkfyr ;kstuk;sa

1- fofHkUu Js.kh ds fujkfJr fnO;kax O;fDr;ksa gsrq Hkj.k iks"k.k vuqnku ¼fnO;kax
isa'ku½
izns'k esa n`f"Vckf/kr]ewd cf/kj] ekufld rFkk 'kkjhfjd :i ls fnO;kax O;fDr;ksa] ftudk
thou;kiu ds fy, Lo;a dk u rks dks bZ lk/ku gS vkSj u gh os fdlh izdkj dk ,slk ifjJe
dj ldrs gSa] ds Hkj.k&iks"k.k gsrq fnO;kax Hkj.k&iks"k.k vuqnku ;kstuk ds vUrxZr :0 500@&
izfr ekg dh nj ls vuqnku fn;k tk jgk gSA
foRrh; o"kZ 2016&17 esa fnO;kax tu gsrq dqy :0 32153-26 yk[k dsctV izkfo/kku ds
lkis{k :0 31840-27 yk[k dk O;; dj 883157 fnO;kaxtuksa dks ykHkkfUor fd;k x;k gSA
foRrh; o"kZ 2017&18 esa ykHkkfFkZ;ksa gsrq :0 55902 yk[kdk ctV izkfo/kku gS ftlds lkis{k
13162-74 yk[k dk O;; dj 877516 fnO;kaxtuksa dks isa'ku ls ykHkkfUor fd;k x;k gSaA
[ 170 ]
2-dq"BkoLFkk isa'ku ;kst uk
fnO;kaxtugsrq lapkfyr fnO;kax Hkj.k&iks"k.k vuqnku ;kstuk ds vUrxZr dq"B jksx ds
dkj.k fnO;kaxrk ls xzflr fnO;kaxtudks Hkh isa'ku fn;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA dq"B jksx
ds dkj.k fnO;kax gq, ,sls lHkh vk;q oxZ dsfnO;kaxtu ik= gksaxs] tks mÙkj çns'k ds ewy fuoklh
gks rFkk chŒihŒ,yŒ vk; lhek ds vUrxZr vkrs gksa ,oa 'kklu }kjk la pkfyr vU; isa'ku çkIr
u dj jgs gksa] dks çns'k ds lEcfU/kr tuin ds eq[; fodkl vf/kdkjh }kjk tkjh fnO;kaxrk
çek.k&i= ¼pkgs fnO;kaxrk dk çfr'kr dqN Hkh gks½ ekU; gksxk dks :Œ 2500@& çfr ekg
ykHkkFkhZ dh nj ls vuqnku vuqeU; gksxkAo"kZ 2016&17 esa dqy 5174 ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor
fd;k x;kA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 1800-00 yk[k dk ctV izkfo/kku gS ftlds lkis{k
388-05 yk[k dk O;; dj 5174 fnO;kaxtuksa dks dq"BkoLFkk isa'ku ls ykHkkfUor fd;k x;k gSaA
3-d`f=e vax ,oa Jo.k lgk;d ;a= dz; gsr q vuqnku ;kstuk
'kkjhfjd :i ls v{ke O;fDr;ksa dks vf/kdre :0 8000@& rd dk vuqnku d`f=e
vax ,oa Jo.k lgk;d ;a= gsrq fn;k tkrk gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esadqy:0 1490-00 yk[k
dsctV izkfo/kku ds lkis{k dze'k% :0 1413-15 yk[k+ dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ
2017&18 esa dqy:0 3240-00 yk[kdk ctV izkfo/kku gS ftlds lkis{k 117-94 yk[k dk O;;
dj 1901 fnO;kaxtu dks ykHkkfUor fd;k x;k gSA
4-nqdkufuekZ.k@lapkyu ;kst uk
bl ;kstuk ds vUrxZr fnO;kax tu ds iquokZlu gsrq :0 20000@& dh /kujkf'k nqdku
fuekZ.k gsrq vFkok :0 10000@&dh /kujkf'k nqdku lapkyu gsrq nsus dh O;oLFkk gSA :0
20000@& esa ls :0 15000@& dh /kujkf'k rFkk :0 10000@& esa ls :0 7500@& dh
/kujkf'k pkj izfr'kr okf"kZd lk/kkj.k C;kt dh nj ls _.k ds :Ik esa ,oa dze'k% :0 5000@&
,oa :0 2500@& vuqnku ds :i esa nh tkrh gSA;kstuk vUrxZr o"kZ 2016&17 esa dqy
958ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa vuqnku gsrq :0 96-40 yk[k
ds ctV izkfo/kku ds lkis{k 5-60 yk[k dk O;; dj 56 fnO;kaxtuksa dks ykHkkfUor fd;k
x;k gSaA
5- fnO;kaxfookg izksR lkgu iqjLdkj ;kstuk
'kknh&fookg çksRlkgu iqjLdkj ;kstuk ds varxZr U;wure~ 40 çfr'kr fnO;kaxrk okys
fnO;kax nEifÙk esa ls ifr ds fnO;kax gksus ij :Œ 15]000@& rFkk iRuh ds fnO;kax gksus dh
n'kk esa :0 20]000@& vFkok nksuksa ds fnO;kax gksus ij :Œ 35]000@& /kujkf'k iqjLdkj ds
:i esa çnku dh tkrh gSA fnO;kaxksa ls fookg çksRlkgu iqjLdkj mu fnO;kax tu ykHkkfFkZ;ksa dks
igys fn;k tkrk gS] ftudk fookg igys gqvk gks rFkk tks vk;djnkrk u gksAa bl ;kstuk ds
vUrxZr o"kZ 2016&17 esa ,sls dqy 1228 nEifÙk;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;k gSSA foRrh; o"kZ
2017&18 esa :0 264-00 yk[k dk izkfo/kku gS ftlds lkis{k 11-05 yk[k dk O;; dj 67
fnO;kaxtu dks ykHkkfUor fd;k x;k gSaA
mŒçŒ jkT; lM+d ifjogu fuxe dks fnO;kax tu dh fu%'kqYd cl ;k=k gsr q
{kfriwfrZ %&
fnO;kax O;fDr;ksa dks mRrj çns'k jkT; lM+d ifjogu fuxe dh lk/kkj.k clksa ls
fuEukuqlkj fu%'kqYd ;k=k lqfo/kk çnku dh tk jgh gS%&
¼d½ U;wure~ 40%fnO;kaxrk okys lHkh fnO;kaxtu dksA
¼[k½ 80% ;k mlls vf/kd vFkok cgqfnO;kaxrk ls xzflr fnO;kaxtu dks ,d lgorhZ
ds lkFkA
[ 171 ]
6- fofHkUu Js.kh ds fnO;kaxksa gsr q fo'ks"k fo|ky;
fofHké çdkj dh fnO;kaxrkvksa ls xzflr cPpksa dks vkoklh; ,oa vukoklh; f'k{kk çnku
djusa ds mís'; ls n`f"Vckf/kr Nk=@Nk=kvksa gsrq] tuin y[kuÅ ¼nks fo|ky;½] xksj[kiqj ¼nks
fo|ky;½] lgkjuiqj] ckank] esjB esa ,d&,d fo|ky;] Jo.k ckf/kr Nk=ksa gsrq cjs yh] xksj[kiqj]
y[kuÅ]vkxjk,oa Q:Z[kkcknesa] ekufld eafnr Nk=@Nk=kvksa gsrq y[kuÅ] bykgkckn esa ,oa
'kkjhfjd :i ls v{ke Nk=ksa gsrq y[kuÅ rFkkçrkix<+ esa ,d&,d fo'ks"k fo|ky; lapkfyr
gSaA n`f"Vckf/kr Nk=@Nk=kvksa dks fof'k"V f'k{kk i)fr czsyfyfi ,oa dEI;wVj ds ek/;e ls
vk/kqfudre fo/kk esa f'k{k.k çnku fd;k tkrk gSA Jo.k ckf/kr Nk=@Nk=kvksa dks ladsfrd Hkk"kk
ds lkFk&lkFk vk/kqfud rduhdh@fo'ks"k f'k{kk ds vuqlkj v/;;u&v/;kiu dk dk;Z djk;s
tkusa dh O;oLFkk dh x;h gSAekufld eafnr Nk=@Nk=kvksa dks ,fDVfoVh vkQ Msyhfyfoax esa
mÙkjksÙkj lq/kkj ykusa ,oa ckSf)d {kerk ds fodkl ds mís'; ls fo'sk"k f'k{kk çnku fd;s tkusa dh
O;oLFkk dh x;h gSA 'kkjhfjd :Ik ls fodykax Nk=ksa dks vk/kqfud f'k{kk dk lekos'k djrs gq,
f'k{kk çnku djus dk dk;Z fd;k tk jgk gSA
7-cpiu Ms ds;jdk lapkyu
03 ls 07 o"kZ dsfnO;kaxcPpksa ds çh&Ldwy jsMhusl gsrq tuin&y[kuÅ] bykgkckn]
okjk.klh] esa 60&60 cPpksa dh {kerk dk rFkk tuin vkxjk] cjsyh] >kalh] lgkjuiqj]
xkSrecq)uxj esa 30&30 cPpksa dh {kerk ds cpiu Ms ds;j lsUVlZ dk lapkyu fd;k tk jgk
gSA bu lsUVlZ esfa nO;kax cPpksa dks mudhfnO;kaxrk dh pqukSfr;ksa dk lkeuk djus gsrq fu%'kqYd
çf'k{k.k@f'k{k.k çnku djus ds lkFk&lkFk muds fu%'kq Yd vkokxeu] fQft;ks&fFkjSih]
lkbZdks&dkmUlfyax] Lihp&fFkjSih vkfn dh lqf o/kk;sa çnku dh tkrh gSaAtuin vyhx<+]
fp=dwV] eqjknkckn] fetkZiqj ] cLrh] vktex<+] dkuiqj uxj] QStkckn] xks.Mk rFkk xksj[kiqj esa
10 u;s cpiu Ms ds;j lsUVlZ dh LFkkiuk ljdkj }kjk dh tk jgh gSA LFkkfir cpiu Ms ds;j
lsUVlZ ds lapkyu gsrq foRrh; o"kZ 2016&17 esa dqy :0 310-00 yk[k dk ctV izkfo/kku ds
lkis{k :0 221-41 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 310-00 yk[k dk
izkfo/kku gSA
MkŒ ”kdqUryk feJk jk"Vªh; iquokZl fo'ofo|ky; ¼y[kuÅ½ dh LFkkiuk%&
çns'k ds fofHké çdkj dh fnO;kaxrkvksa ls xzflr Nk=@Nk=kvksa dks mPp
f'k{kk@O;olkf;d f'k{kk çnku djusa gsrq mŒçŒ fnO;kax m)kj MkŒ 'kdqUryk feJk
fo'ofo|ky; ¼y[kuÅ½ dh LFkkiuk o"kZ 2008 esa dh x;h gSA fo'ofo|ky; ds leLr
'kS{kf.kd ,oa O;olkf;d ikB~Øeksa esa lesfdr f'k{kk dk çkfo/kku gS ftlesa lHkh çdkj ds
ikB~Øeksa esa fnO;kax Nk=@Nk=kvksa gsrq 50 çfr'kr lhVsa vkjf{kr dh x;h gSa ftlesa ls
iqu% 50 izfr'kr vFkkZr 25 izfr'kr lhVsa dsoy n`f "Vghu fo|kfFkZ;ksa ds fy, vkjf{kr gSA
fo'ofo|ky; esa dqy 09 ladk; ds vUrZxr 29 foHkkxksa ds cuus dk izkfo/kku gS ftlesa
orZeku esa 21 foHkkx fdz;k'khy gaSA orZeku esa fo'ofo|ky; esa Lukrd] ijkLukrd
d{kkvksa ds lkFk&lkFk fof'k"V chŒ,MŒ] ,eŒchŒ,Œ ,oa chŒ,Œ ikB~;Øeksa dk lapkyu
fd;k tk jgk gSA o"kZ 2014&15 esamRd`"V laLFkk ds :i esa jk"Vªh; iqjLdkj egkefge
jk"Vªifr egksn; }kjk iznku fd;k tk pqdk gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa fo'ofo|ky;
eas fof'k"V LVsfM;e ds fuekZ.k gsrq :0 2000-00 yk[k rFkk d`f=e vax ,oa iquokZlu
dsUnz dh LFkkiuk gsrq :0 974-84 yk[k dk izkfo/kkufd;k x;k gSA
[ 172 ]
8--dkS'ky fodkl dsU nzz ¼n`f"Vckf/krksa ds fy;s jktdh; deZ'kkyk½ y[kuÅ] xksj[kiqj rFkk ck¡n k&
csjkstxkj O;fDr;ksa dks dk;Z miyC/k djkus ,oa fofHkUu O;olk;ksa esa izf'k{k.k iznku djus
dh n``f"V ls n`f"Vckf/kr O;fDr;ksa@fnO;kaxksa gsrqy[kuÅ] xksj[kiqj rFkk ck¡nk esa] ewd cf?kjksa ds
fy;s tuin vkxjk es,a oa 'kkkjhfjd :Ik ls v{ke O;fDr;ksa@fnO;kaxksa dks
okjk.klh@bykgkckn@mUuko esa ,d&,d O;olkf;d izf'k{k.k dsUnz ,oa vkfJr deZ'kkyk
lapkfyr gSA y[kuÅ rFkk xksj[kiqj deZ'kkyk esa Lohd`r vkoklh; laoklh {kerk 50&50 rFkk
vukoklh; laoklh {kerk 50&50 gSA ck¡nk esa vkoklh; laoklh Lohd`r {kerk 50 rFkk vukoklh;
{kerk 25 gSA bu deZ'kkykvksa esa n`f"Vckf/kr O;fDr;ksa dks odZ vkMZj ds vk/kkj ij dqlhZ cqukbZ]
flykbZ vkfn dk dk;Z vU; dk;kZy;ksa esa miyc/k djk;k tkrk gS ftlds fy;s mUgsa ikfjJfed
fn;k tkrk gSA blds lkFk gh fMtkbuj eksecfRr;ksa] dEI;wVj vkfn dk Hkh izf'k{k.k fn;k tkrk
gSAfnO;kax deZ'kkykvksa ds lapkyu ij foRrh; o"kZ 2016&17 esa izkfo/kkfur /kujkf'k dqy :0
215-73 yk[k ds lkis{k dqy :0 167-77 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa
: 344-83 yk[k dk izkfo/kku gSA
9&cgqmn~ns'kh; dkS'ky fodkl dsUnz eqjknkckn ,oaxkSr ecq) uxj%&
lHkh Js.kh ds fnO;kaxtu dh vko';drk dks n`f"Vxr j[krs gq;s eqjknkckn ,oa
xkSrecq)uxj tuin esa ,d&,d cgqmn~ ns'h; dkS'ky fodkl dsUnz dh LFkkiuk dh x;h gSA bu
dsUnzksa dh Lohd`r {kerk 50&50 ¼dqy 100 gS½ ftlesa lHkh Js.kh ds fnO;kax tu dks cktkj dh
ekaax ds vuq:i vYi vof/k ds fofHkUu O;olkf;d V~zsMksa esa izf'k{k.k iznku dj mUgsa Lojkstxkj
izkjEHk djus ;ksX; cuk;k tkrk gSA mDr mn~ns'; dh iwfrZ ds fy, foRrh; o"kZ 2016&17 gsrq dqy
:0 21-76 ds ctV izkfo/kku ds lkis{k :0 16-82 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ
2017&18 esa : 21-76 yk[k dk izkfo/kku gSA
10-n{k fnO;kax deZpkfj;ksa dks iqjLdkj
çR;sd o"kZ Þfo'o fnO;kaxrk fnolß 03 fnlEcj ds volj ij fnO;kaxrk ds {ks= esa
mRd`"V dk;Z djus okys fnO;kaxO;fä;ksa@deZpkfj;ksa@lsok;kstdksa@l`tukRed dk;Z@rduhdh
[kkst@mRd`"V jksy ekMy@mRd`"V IyslesUV@ck/kkjfgr okrkoj.k ds fuekZ.k ds fy,@mRd`"V
pSusykbftax ,stsUlh@mRd`"V yksdy ysoy desVh@mRd`"V f'k{k.k rFkk LoSfPNd laLFkkvksa dks
jkT; Lrjh; iqjLdkj fn;k tkrk gSA xr o"kZ 03 O;fä;ksa dks jkT; Lrjh; iqjLdkj ds lkFk 23
O;fä;ksa ds vfrfjä 07 laL Fkkvksa dks Hkh fnO;kaxrk ds {ks= esa mRd`"V dk;Z djus gsrq lEekfur
fd;k x;kAfoRrh; o"kZ 2016&17 esa :0 4-50 yk[k ds izkfo/kku ds lkis{k ekg ekpZ] 2017 rd
:0 4-23 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 13-00 yk[k dk
izkfo/kku gSA
11-euksfodkl dsU æ xksj[kiqj
xksj[kiqj e.My esa tkikuh bUlsQykbfVl ls izHkkfor O;fDr;ksa ds iquokZlu gsrq tuin
xksj[kiqj ds ch0vkj0Mh0 esfMdy dkyst ds vkjksX; Hkou esa euksfodkl dsUnz lapkfyr gSA
bl euksfodkl dsUnz esa tkikuh balsQykbfVl ls xzflr fnO;kaxtu dks vkbZ0D;w0 vlslesUV]
vkD;wis'kuyfFkjsih ;wfuV] fQft;ksFkSjsih ;wfuV] vkfM;ksykth ;wfuV] O;kolkf;d izf'k{k.k ;wfuV]
dkmfUlfyax ,oa lks'ky ,twds'kuy ;wfuV ds ek/;e ls iquokZl lsok;sa ,oa lqfo/kk;sa iznku dh
tk jgh gSA foRrh; o"kZ 2016&17 gsrq dqy :0 18-73 yk[k ds ctV izkfo/kku ds lkis{k
:0 15-08 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 18-73 yk[k dk izkfo/kku gSA
12-fnO;kaxrkfuokj.k gsrq 'kY; fpfdRlk vuqnku

[ 173 ]
çns'k ljdkj }kjk çns'k ds fu/kZu ,oa vlgk; fnO;kaxO;fä;ksa dh fnO;kaxrk fuokj.k
gsrq 'kY; fpfdRlk lgk;rk nsus ds fy, 'kY; fpfdRlk vuqnku fu;ekoyh o"kZ 2004 esa
ç[;kfir djk;h x;h gS ftlds vuqlkj ,slfs nO;kax O;fDr ftudh rFkk ftuds vfHkHkkodksa dh
okf"kZd vk; :Œ 60]000@& ls vf/kd u gks dks 'kY; fpfdRlk gsrq : 10000@& rd dk
vuqnku fn;k tk jgk gSA foRrh; o"kZ 2016&17 gsrq dq y:0 20-00 yk[k ds ctV iz kfo/kku ds
lkis{k :0 14-08 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esabl gsrq dqy 620-00
yk[k dh /kujkf'k dk izkfo/kku gSA
13-ekufld eafnr vkJ; x`g
çns'k ds fujkfJr ekufld eafnr efgykvksa ,oa iq: "kksa gsrq rhu ekufld eafnr vkJ;
x`g lg çf'k{k.k dsUæksa dh LFkkiuk dh tk jgh gSA ;s dsUæ esjB] xksj[kiqj esa iq:"kksa gsrq ,oa
cjsyh esa efgyk ,oa iq:"k nksuka sdks dkS'ky fodkl çf'k{k.k] ,fDVfoVh vkQ Msyhfyfoax ¼uSfR;d
dk;ksZa dk lEiknu½ vkfn ds ek/;e ls mUgsa lkekftd o vkfFkZd :i ls iquokZflr djus gsrq
lapkfyrgaSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa dqy :0 375-48 yk[k ds ctV izkfo/kku ds lkis{k dqy
ctVizkfo/kku gSA
14-mPp f'k{kk çkIr djus okys n`f"Vckf/kr Nk=@Nk=kvksa gsr q Nk=kokl
mPp f'k{kk çkIr djus okys n`f"Vckf/kr,oa vU;fnO;kaxNk=@Nk=kvksa dks b.VjehfM,V
dh f'k{kk xzg.k djusa ds mijkUr mPp f'k{kk çkIr djusa essa gks jgh dfBukb;ksa dks n`f"Vxr j[krs
gq;s mPp f'k{kk xzg.k djus ds le; vkoklh; lqfo/kk miyC/k djkus gsrq y[kuÅ esa 02 ¼ckyd
rFkk ckfydkvksa ds fy, ,d&,d½] xksj[kiqj esa 02 ¼ckyd rFkk ckfydkvksa ds fy, ,d&,d½]
bykgkckn esa 01 ¼ckyd gsrq½] ,oa esjB esa 01 ¼ckydks gsrq½ dqy 06 Nk=koklksa dk fuekZ.k
djk;k x;k gSAlHkh Nk=kokl dh Lohd`r {kerk 200&200 dejksa dh gSAfofHkUu Js.kh ds fnO;kaxksa
ds fy, mDr 16 fo|ky;ksa ,oa muds Nk=koklks ds lapkyu ds fy, foRrh; o"kZ 2016&17 esa
dqy :0 2024-73 yk[k ds izkfo/kku ds lkis{k dqy :0 1581-96 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA
foRrh; o"kZ 2017&18 esa : 2091-43 yk[k dk izkfo/kku gSA
15-n`f"V ckf/kr v/;kid izf'k{k.k dsUnz
jk"Vªh; n`f"Vckf/krkFkZ laL Fkku] nsgjknwu }kjk,oa jktdh; n`f"Vckf/kr bUVj dkyst]
eksgku jksM] y[kuÅ]mRrj izn s'k ds ifjlj esa la;qDr:i ls v/;kid izf'k{k.kdsUnz dk lapkyu
fd;k tk jgk gS tgk¡ n`f"Vckf/kr Nk=ksa ds f'k{k.k gsrq v/;kid izf'k{k.k ds dkslZ lapkfyr fd;s
tkrs gaSA
16-vejkorh iq:"kksR re cgqm n~ns'kh;fnO;kaxl'kDrhdj.klaLFkku okjk.klh dk lapkyu
ekufld eafnr fnO;kaxtu dks fofHkUu izdkj ds O;olkf;d VªsMksa esa izf'k{k.k iznku dj
LokoyEch cuk;s tkus gsrq tuin okjk.klh esa vejkorh iq:"kksR re cgqmn~ns'kh; laLFkku dh
LFkkiuk dh xbZ gSA bl laLFkku esa fo'ks"k f'k{kdksa }kjk f'k{kk iznku fd;s tkus ds lkFk gh
LojkstxkjksUeq[kh izf'k{k.k Hkh iznku fd;k tkrk gSA laLFkku esa fQft;ksFksjsih vkfn dh Hkh lqfo/kk
miyC/k gSA bl gsrq foRrh; o"kZ 2016&17 esa dqy :0 33-71 yk[k ds izkfo/kku ds lkis{k dqy
izkfo/kku gSA
17-fMLysfDl;k o vVsa'ku MSfQflV ,.M gkbij ,fDVfoVh flUMªkse izHkkfor cPpksa

dh igpku gsr q v/;kidksa dks izf'k{k.k
[ 174 ]
orZeku foRrh; o"kZ 2016&17 esa fMLysfDl;k o vVsa'ku MSfQflV ,.Mgkbij ,fDVfoVh
flUMªkse izHkkfor cPpksa dh igpku gsrq v/;kidksa dks izf'k{k.k dk;Zdze pyk;s tkus dk y{;
fu/kkZfjr fd;k x;k gSA mDr ;kstuk vUrxZr f'k{kdksa dks izf'k{k.k fnyk;s tkus gsrq foRrh; o"kZ
2016&17 esa :0 20-00 yk[k ds ctV izkfo/kku ds lkis{k :0 19-99 yk[k dk O;; fd;k x;k
gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 20-00 yk[k dk izkfo/kku gSA
vYila[;d dY;k.k
çns'k esa eqfLye] bZlkbZ ] flD[k] ckS) ,oa ikjlh leqnk;ksa rFkk tSu leqnk; dks
vYila[;d leqnk; vf/klwfpr fd;k x;k gSA vYila[;d oxksZa dh 'kSf{kd] lkekftd ,oa
vkfFkZd fodkl djds mUgsa jk"Vª ,oa lekt dh eq[; /kkjk ls Tk®³us ds mn~ns'; ls 'kklu }kjk
vusd ;kstuk;sa pykbZ tk jgh gSaA o"kZ 2011 dh tux.kuk ds vuqlkj Hkkjr ,oa mRrj çns'k esa
dqy tula[;k dh rqyuk esa fofHkUu vYila[;d leqnk;ksa dh tula[;k dk çfr'kr
fuEuor~ gS %&
rkfydk&13-04
dqy tula[;k esa fofHkUu vYila[;d leqn k;ksa dh tula[;k dk çfr'kr
dqy tula[;k dh rqyuk esa leqnk; dk çfr'kr

Ø0la0 leqnk; dk uke
Hkkjr mRrj çns'k
1- eqfLye 14-2 19-3
2- bZlkbZ 2-3 0-2
3- flD[k 1-7 0-3
4- ckS) 0-7 0-1
5- tSu 0-4 0-1
6- vU; 0-9 0-3
dqy vYila[;d 20-2 20-3
vYila[;d leqnk; dh tula[;k esa fofHkUu leqnk;ksa dk çfrfuf/kRo fuEuor~ gS%&
rkfydk&13-05
vYila[;d leqnk; dh tula[;k esa fofHkUu leqnk;ksa dk çfrfuf/kRo
Ø0la0 leqnk; Hkkjr mRRkj çns'k
1 eqfLye 70-42 95-02
2 bZlkbZ 11-37 0-88
3 flD[k 8-52 1-59
4 ckS) 3-45 0-51
5 tSu 1-82 0-53
6 vU; 4-42 1-47
vYila[;d dY;k.kgsrq lapkfyr ;kstuk;sa

1-iwoZn 'ke~ Nk=o`fÙk ;kst uk
[ 175 ]
iwoZn'ke~ d{kkvksa esa v/;;ujr vYila[;d leqnk; ds Nk=ksa ds fy;s Nk=o`fRr dh
;kstuk o"kZ 1995&96 ls lapkfyr dh tk jgh gSA ;kstukUrxZr leqnk; ds ,sls lHkh Nk=]
ftuds vfHkHkkodksa dh vf/kdre okf"kZd vk; :0 2-00 yk[k gS] ;kstuk esa vkPNkfnr gSaAvDVwcj]
2012 ls vYila[;d Nk=@Nk=kvksa dks Nk=o`fRr dk forj.k cSad [kkrs ds ek/;e ls djus dh
O;oLFkk dh x;h gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 147100Nk=@Nk=kvksa dks:0 3080-06 yk[k dh
Nk=o`fRr çnku dh xbZA
2- n'keksRrj Nk=o`fRr
n'keksRrj Nk=o`fRr ;kstuk foRrh; o"kZ 2004&05 ls çkjEHk dh x;h gSA vYila[;d
leqnk; ds ,sls lHkh Nk=@Nk=k,a] ftuds vfHkHkkodksa dh vf/kdre okf"kZd vk; :0 2-00 yk[k
rd gS] ;kstukUrxZr vgZ@ik= ekus tk;saxs rFkk ;kstukUrxZRk vk; ds vk/kkj ij ik=
Nk=@Nk=kvksa dks nks oxksZ ¼uohuhd`r ,oa u;s½ ds :i esa fpUghdj.k ds vk/kkj ij uohuhd`r
Nk=ksa gsrq xro"kZ ds ijh{kk ifj.kke@vadksa dks U;wure 50 izfr'kr rFkk u;s Nk=ksa gsrq xr o"kZ
ds ijh{kk ifj.kke@vadksa dks U;wure 60 izfr'kr ds vk/kkj ij fu/kkZfjr ekfld njksa ij foRrh;
o"kZ ds vUrxZr miyC/k ctV dh lhek rd@ds vk/kkj ij ik= Nk=@Nk=kvksa dks Nk=o`fRr
fn;s tkus dh O;oLFkk dh x;h gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 455848 Nk=@Nk=kvksa dks :0
14064-71 yk[k dhNk=o`fRr çnku dh xbZA;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2017&18 ds ctV esa dqy
:0 14867-00 yk[k dh /kujkf”k dk ctV miyC/k gSA
3-n'keksRrj d{kkvksa esa v/;;ujr ik= Nk=&Nk=kvksa dks 'kqY d çfriwf rZ
n'keksRrj d{kkvksa esa v/;;ujr vYila[;d leqnk; ds Nk=@Nk=kvksa dks vkxs dh f'k{kk ds
fy, iszfjr fd;s tkus ds mn~ns'; ls jkT; ljdkj }kjk n'keksRrj Nk=o`fRr ;kstuk ds
lkFk&lkFk 'kqYd izfriwfrZ ;kstuk Hkh lapkfyr dh tk jgh gSA bl ;kstukUrxZr vYila[;d
leqnk; ds ,sls Nk=@Nk=k,a] ftuds vfHkHkkodksa dh vf/kdre okf"kZd vk; :0 2-00 yk[k rd
gS]dks ykHkkfUor fd;k tkrk gSA
;kstukUrxZRk vk; ds vk/kkj ij ik= Nk=@Nk=kvksa dks nks oxksZ ¼uohuhd`r ,oa u;s½ ds
:i esa fpUghdj.k ds vk/kkj ij uohuhd`r Nk=ksa gsrq xro"kZ ds ijh{kk ifj.kke@vadksa dks
U;wure 50 izfr'kr rFkk u;s Nk=ksa gsrq xr o"kZ ds ijh{kk ifj.kke@vadksa dks U;wure 60 izfr'kr
ds vk/kkj ij foRrh; o"kZ ds vUrxZr miyC/k ctV dh lhek rd Nk=@Nk=k dh f'k{kk ij
gksus okys okLrfod O;; vFkok vf/kdre :0 50]000@& okf"kZd ¼tks Hkh de gks½ dks 'kqYd
izfriwfrZ ds :i esa fn;s tkus dh O;oLFkk dh x;h gSAfoRrh; o"kZ 2016&17 esa
291991Nk=@Nk=kvksa dks :0 14999-78 yk[k dh “kqYd izfriwfrZ dh /kujkf”k ls ykHkkfUor fd;k
x;kA ;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2017&18 ds ctV esa dqy :0 15000-00 yk[k dh /kujkf”k dk
ctV miyC/k gSA
4-vYila[;d leqnk; ds fu/kZu @fujkfJr vfHkHkkodksa dh iq=h ds fookg gsrq
vuqnku ;kst uk
bl ;kstuk ds vUrZxr xjhch js[kk ds uhps thou ;kiu djus okys vfHkHkkodksa dh nks
iqf=;ksa ds fookg ds fy, :0 10]000@& izR;sd ds vk/kkj ij vkxkeh 06 ekg ds vUnj
izLrkfor vFkok xr~ 06 ekg ds vUnj lEiUu fookg vk;kstu gsrq :0 10]000@& dh lgk;rk
fn;s tkus dh O;oLFkk gSA bl ;kstuk esa foRrh; o"kZ 2016&17 esa 41225 vkosndksa dks ykHkkfUor
fd;k x;kA
5-çns'k ds ekU;rk çkIr enjlksa esa oksds'kuy Vªsf uax Ldhe ¼feuh vkbZ0 Vh0vkbZ0 ½
[ 176 ]
izns'k ds ekU;rk izkIr enjlksa esa ijEijkxr f'k{kk ds lkFk&lkFk enjlksa esa v/;;ujr
ckyd@ckfydkvksa dks dkS'ky izf'k{k.k iznku djus ds fy, oksds'kyu Vªsfuax Ldhe ¼feuh
vkbZ0Vh0vkbZ0½ izkjEHk dh x;h gS] ftlds izFke pj.k esa 140 enjlksa esa feuh vkbZ0Vh0vkbZ0 dh
LFkkiuk dj enjlk izcU/k&rU= dks ijEijkxr f'k{kk ds lkFk&lkFk ckyd@ckfydkvksa dks
mudh vfHk:fp ds vuq: i dkS'ky izf'k{k.k iz nku djus ds fy;s Hkh izksRlkfgr fd;k tk jgk gSA
;kstukUrZxr lEcfU/kr VªsMkas dh vko';drk ds vuq:i izf'k{k.k dh vof/k ,d o"kZ ls rhu o"kZ
fu/kkZfjr dh x;h gS] ftldks iwjk djus ij dkS'ky izf'k{k.k izkIr djus okys ckyd@ckfydkvksa
dh ijh{kk ysdj mUgsa izek.k&i= Hkh iznku fd;s tkrs gSaA bl ;kstuk dh xq.koRrk dks cuk;s
j[kus ds fy;s vuqns'kdksa vkfn ds p;u ds fy;s ftykf/kdkjh ds Lrj ij p;u lfefr cuk;h
x;h gS] ftlesa rduhdh fo'ks"kKksa dks Hkh j[kk x;k gSA ;kstuk ds fØ;kUo;u ls xzkeh.k {ks=ksa esa
jgus okyss csjkstxkj@rduhdh f'k{kk izk Ir ;qod@;qofr;ksa dks jkstxkj Hkh feysxkA foRrh; o’kZ
2016&17 esas :0 2117-31 yk[k dh izkfo/kkfur /kujkf”k ds lkis{k vc rd :0 1251-00 yk[k
dk O;; gks pqdk gSA
;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2017&18 ds ctV esa dqy :0 2117-31 yk[k dh /kujkf”k dk
ctV miyC/k gSA
6-vYila[;d ckgqY; {ks=ksa esa cgqn~n 's kh; 'kS{kf.kd gc dh LFkkiuk
'kS{kf.kd gc ds vUrxZr ekMy b.Vj dkyst d{kk&1 ls 12 rd dh LFkkiuk mu
tuinksa esa dh tkuh gS] tgkW vYila[;dksa dh vkcknh vf/kdre gSA izFke pj.k esa ,sls 20
tuinksa dks fpfUgr djds muesa nks ekMy b.Vj dkyst dh LFkkiuk fd;k tkuk gS] ftlesa ,d
ekMy b.Vj dkyst ckfydkvksa ds fy, gksxkA ;gk¡ f'k{kk ds lkFk&lkFk dkS'ky lq/kkj ls
lacaf/kr f'k{kk] dksfpax ,oa jkstxkj ds volj eqgS;k djkus ls lacaf/kr fofHkUu dk;Zdyki Hkh
lapkfyr fd;s tk;asxasA 'kkldh; b.Vj dkyst esa ls ,d&,d ekMy b.Vj dkyst if'pekUpy]
e/;kUpy ,oa iwokZUpy {ks=ksa ds vYila[;d ckgqY; ftyksa esa fd;k tk;sxk ftuesa Nk=kokl dh
lqfo/kk Hkh miyC/k gksxhA
foRrh; o"kZ 2016&17 esa tuin y[kheiqj [khjh esa nks] cjsyh] 'kkeyh esa ,d]
fl)kFkZuxj] vejksgk] eqjknkckn esa ,d] jkeiqj] fctukSj esa nks ,oa cyjkeiqj esa nks ekMy b.Vj
dkyst LFkkfir djus gsrq /kujkf'k voeqDr dh x;h gSAfoRrh; o’kZ 2016&17 esa :0 8500-00
yk[k dk ctV izkfo/kku gSA o’kZ 2016&17 es 09 tuinksa esa 13 ekMy b.Vj dkystksa dh
LFkkiuk gsrq :0 :0 1963-00 yk[k dh/kujkf'k fuxZr dh tk pqdh gSA bl izdkj vc rd
;kstukUrxZr 25 ekMy b.Vj dkystksa gsrq dqy :0 3775-00 yk[k dh /kujkf”k izFke fd”r ds
:Ik esa fuxZr dh tk pqdh gSA
7-gt gkml dk fuekZ.k
Ikzns'k ds gt ;kf=;ksa dh lqfo/kk ds fy, jkT; ljdkj }kjk y[kuÅ esa ekSykuk vyh
fe;kWa eseksfj;y gt gkml dk fuekZ.k djk;k x;k gSA ;gkW ls o"kZ 2006 ls gt ;k=k,a lEiUu
gks jgh gaSA jkT; ljdkj }kjk if'peh m0iz0 ds gt ;kf=;ksa dh lqfo/kk ds fy, xkft;kckn esa
vkyk gtjr gt gkml dk fuekZ.k Hkh iw.kZ gks jgk gSA vHkh if'peh m0iz0 ds gt ;k=h fnYyh
jkT; gt lfefr }kjk fu/kkZfjr LFkku ls gt ;k=k ij izLFkku djrs gSaA xkft;kckn esa vkyk
gtjr gt gkml ds fuekZ.k dk;Z gsrq o"kZ 2013&14 esa :0 2780-01 yk[k dh /kujkf'k Lohd`r
dh x;h gSA foRrh; o"kZ 2015&16 esa :0 300-00 yk[k dk izkfo/kku djk;k x;k Fkk RkFkk
[ 177 ]
foRrh; o"kZ 2016&17 esa iwohZ mRrj iz ns'k ds gt ;kf=;ksa dh lqfo/kk ds n`f"Vxr tuin
okjk.klh gt gkml ds fuekZ.k ds fy, :0 1000-00 yk[k dk izkfo/kku djk;k x;k gSA
dsUnzh; lgk;rk izkIr ;kstuk,¡
1- eYVhlsD Vksjy MsoyiesaUV Iyku
12oha iapo’khZ; ;kstuk ¼2012&2017½ ds vUrxZr Hkkjr ljdkj }kjk izns”k ds 48 tuinksa ds
144 fodkl [k.Mksa rFkk 18 uxjh; {ks=ksa ds vYila[;dksa ds pgqWaeq[kh fodkl ,oa mUgas jk’Vª dh
eq[; /kkjk esa yk;s tkus ds mn~ns”; ls vYila[;d ckgqY; tuinksa esa vYila[;dksa dh ewyHkwr
leL;kvksa ,oa vko”;drkvksa ds fujkdj.k ,oa fØfVdy xSIl dks nwj fd;s tkus gsrq fuEufyf[kr
dk;Z{ks=ksa esa ldkjkRed iz;kl fd;s x;sA
d- tuin Lrj ij /kkfeZd vk/kkj ij lkekftd ,oa vkfFkZd vUrj dks nwj djus lEcU/kh dk;Z
1- lk{kjrk nj 2- efgyk lk{kjrk nj
3- dk;Z esa lgHkkfxrk nj 4- efgyk dk;Z esa lgHkkfxrk nj
[k- 12oh iapo’khZ; ;kstuk esa fuEufyf[kr fodkl dk;ksZa dks izkFkfedrk nh x;h gSA
1&”kS{kf.kd lqfo/kkvksa dk fodklA
2&LokLF; lsokvksa dh LFkkiukA
3&is;ty vkiwfrZ A
4&jkstxkj ,oa dkS”ky fodkl gsrq izf”k{k.k dh O;oLFkkA
;kstkuUrxZr foRrh; o’kZ 2016&17 esa dq y :0 48840-00 yk[k dh /kujkf”k dk ctV esa
izkfo/kku fd;k x;k gSA
2-Hkkjr ljdkj }kjk lapkfyr vjch Qkjlh enjlksa ds vk/kqfudhdj.k dh ;kstuk
;kstuUrZxr /kkfeZd f'k{kk ns us okys enjlksa@edrckas esa vk/kqfud fo"k;ksa ¼fgUnh] vaxzsth]
xf.kr] foKku vkfn½ dks i<+kus ds fy;s Hkkjr ljdkj }kjk Lukrd f”k{kd dks :0 6]000@
izfrekg rFkk ijkLukrd@ ch0,M0 f”k{kdksa dks :0 12]000@izfrekg dh nj ls ekuns; ds
Hkqxrku dh O;oLFkk dh x;h gSA blds vfrfjDr cqd caSd dh LFkkiuk gsrq :0 50]000@]
foKku ,oa xf.kr fdV gsrq :0 15]000@] vkfy;k rFkk mPp vkfy;k Lrj ds enjlksa ds fy,
dEI;wVj yS c dh LFkkiuk gsrq :0 1-00 yk[k izfr enjlk dk vuqnku fn;s tkus dh O;oLFkk gSA
;g ;kstuk “krizfr”kr dsUnz iqjksf u/kkfur gSA
o’kZ 2016&17 esa dsUnzka”k ds ekuns; ds :i esa :0 33636-90 yk[k ds lkis{k :0 16976-
06 yk[k RkFkk jkT; ljdkj }kjk nh tkus okyh /kujkf”k ¼jkT;ka”k½ ;kstuk ds fy, :0 5768-88
yk[k vkoafVr dh tk pqdh gSAdqy izkfo/kkfur /kujkf”k :0 39405-78 yk[k ds lkis{k orZeku esa
vc rd :0 22744-94 yk[k dh /kujkf”k fuxZr dh tk pqdh gSA foRrh; o’kZ 2017&18 ds ctV
esa dqy :0 39405-78 yk[k dh /kujkf”k dk ctV miyC/k gSA
3- Hkkjr ljdkj }kjk lapkfyr esfjV&de&ehUl Nk=o`fRr ;kstuk
[ 178 ]
foRrh; o’kZ 2007&08 ls iz ns”k Lrj ij ykxw;g ;kstuk “kr~izfr”kr dsUn iqjks fu/kkfur
gSA bl ;kstuk ds vUrxZr ,sls v/;;ujr ik= Nk=@Nk=k,a ftuds vfHkHkkodksa dh okf’kZd
vk; vf/kdre :0 2-50 yk[k gS] tks Lukrd ,oa LukrdksR rj Lrj ds 80 O;olkf;d ,oa
rduhdh fu/kkZfjr ikB~;dzeksa esa v/;;ujr gksa rFkk xr~ ijh{kk esa de ls de 50 izfr”kr vad
izkIr fd;s gksa] vgZ ekus tk;saxsA
bl ;kstuk ds vUrZxr Nk=koklh; Nk=ksa dks :0 10000@& ,oa xSj vkoklh; Nk=ksa
gsrq :0 5000@& okf"kZd Mh0ch0Vh0 ds ek/;e ls lh/ks Nk=@Nk=kvksa ds cSd [kkrksa esa fn;s
tkus dh O;oLFkk gSA ;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2017&18 ds ctV esa iz”kklfud O;; ds :i esa
:0 293-32 yk[k ctV dk izkfo/kku gSA
efgyk dY;k.k
efgyk dY;k.k gsrq lapkfyr ;kst uk;sa
¼1½ ifr dh e`R;q ds mijkUr fujkfJr efgykvksa dks lgk;d vuqnku
;kstuk ds vUrxZr ,slh fujkfJr efgyk;sa ftuds ifr dh e`R;q gks o ftudh okf"kZd
vk; xzkeh.k {ks= esa #0 46080@& ,oa 'kgjh {ks= esa #0 56460@& okf"kZd gS] ftuds cPps
ukckfyx vFkok ckfyx gksus ds ckotwn Hkj.k iks "k.k ds fy, vleFkZ gSa] dks #0 500 @&
izfrekg dk vuqnku fn;k tkrk gSA
¼2½ ifr dh e`R;q ds mijkUr fujkfJr efgykvksa dh iqf=;ksa ds fookg gsrq vuqnku
;kstuk ds vUrxZr ifr dh e`R;q ds mijkUr vuqnku izkIr dj jgh efgykvksa dh iqf=;ksa
ds fookg gsrq ,d eq'r #0 10]000@& lgk;rk@ vuqnku fn;k tkrk gSAfoRrh; o"kZ 2014&15
ds f}rh; Nekgh ls ;kstuk ih0,Q0,e0,l0 O;oLFkk ds ek/;e ls ykxwgSAfoRrh; o’kZ 2016&17
esa:0 70-0 yk[k dsizkfo/kkuds lkis{k 700ykHkkfFZk;ksa gsrq /kujkf”kfuxZr dh x;hA
¼3½ifr dh e`R;q ds mijkUr fujkfJr efgykvksa ls iqufoZokg djus ij nEifr dks iqjLdkj
35 o’kZls de vk;q dh ifr dh e`R;q mijkUr fujkfJr efgyk ds iqufoZ okg dks izks Rlkgu
djus gsrq muls fookg djus ij ml nEifr dks iqjL—r djus dh ;kstuk lapkfyr gSA nEifr
vk;dj nkrk u gksA ,slh nEifr dks fookg ds fy, #0 11]000 dk iqjLdkj fn;k tkrk gSA
¼4½ ngst ls ihfM+r efgykvksa dh vkfFkZd ,oa dkuwuh lgk;rk
;kstukUrxZr xjhch dh js[kk ls uhps thou ;kiu djus okyh efgyk,a ftuds }kjk
iqfyl esa iz Fke lwpuk fji®VZ ntZ djk nh xbZ gks vFkok U;k;ky; esa okn fopkjk/khu gks] dks #0
125@& izfrekg dh vkfFkZd lgk;rk nh tkrh gSAfoRrh; o’kZ 2016&17 esa:0 9-0 yk[k ds
izkfo/kkuds lkis{k 600ykHkkfFZk;ksa gsrq /kujkf”k fuxZr dh x;hA
xjhch js[kk ls uhps thou;kiu djus okyh ngst ls mRihfM+r efgykvksa ftuds }kjk
Fkkus esa izFke lw puk fjiksV Z ntZ djk nh x;h gks vFkok U;k;ky; esa okn fopkjk/khu gks] dks
fof/kd okn dh iSj oh gsrq :0 2500@& dh ,d eq'r jkf'k iznku dh tkrh gSA dkuwuh lgk;rk
gsrfq oRrh; o’kZ 2016&17 esa:0 8-0 yk[k ds izkfo/kkudslkis{k 320ykHkkfFZk;ksa gsrq /kujkf”k fuxZr
dh x;hA
[ 179 ]
¼5½ efgyk gsY iykbu
efgykvksa dks fgalk ls laj{k.k] fpfdRlk lqfo/kk] fof/kd lgk;rk] vkJ; iznku djuk
rFkk ihfM+r efgykvksa ,oa ckfydkvksa ds iquZoklu laca/kh ;kstuk ls ykHkkfUor fd;s tkus ds
mn~ns'; ls Hkkjr ljdkj }kjk Ldhe QkWj ;wfuolZy kbts'ku vkWQ cqesu gsYiykbu 181 dh
LFkkiuk dh x;h gSA
¼6½ csVh cpkvks] csVh i<+kvks ;kst uk
Hkkjr ljdkj }kjk foRr iksf "kr cs Vh cpkvks] csVh i<+kvks ;kstuk orZeku esa 17 tuinksa
;Fkk bykgkckn] vkxjk] ckxir] cjsyh] cq yUn'kgj] xkSrecq) uxj] xkft;kckn] xksj[kiqj]
gkFkjl] >kalh] dUukSt] dkuiqj uxj] y[kuÅ] eFkqjk] esjB] eqtQ~Qjuxj] okjk.klh esa lapkfyr
gSA foRrh; o"kZ 2015&16 esa csVh cpkvks] csVh i<+kvks ;kstukUrxZr dqy :0 617-7172 yk[k dh
/kujkf'k Hkkjr ljdkj ls izkIr gq;h Fkh ftlds lkis{k mDr ;kstuk ds lapkyu gsrq efgyk
lek[;k dks dqy :0 316-53464 /kujkf'k voeqDr dh x;h gSA orZeku esa ;g ;kstuk dsUnz
ljdkj }kjk ftykf/kdkjh ds ek/;e ls lapkfyr dh tk jgh gSA
¼7½ -mÙkj izn s'k jkuh y{ehckbZ efgyk lEeku dks"k
efgykvksa ds izfr lekt ds nf`"Vdks.k esa ldkjkRed ifjorZu ykrs gq, laosnu'khy
cukuk] ukjh thou dk vfLrRo ,oa mldh lqj{kk lqfuf'pr djuk] lekt esa mudh izfr"Bk
c<+kuk rFkk lHkh {ks=ksa] fo'ks"k #i ls vkfFkZd Lokoyacu esa efgykvksa dks l'kDr ,oa leFkZ cukus
ds mÌs'; ls jkT; ljdkj }kjk ÞmÙkj izns'k jkuh y{ehckbZ efgyk lEeku dks"kÞ dh LFkkiuk o’kZ
2015 esa dh x;h gSA;g dks"k t?kU; fgalk dh f'kdkj efgykvksa@ckfydkvksa ds fy, rkRdkfyd
vkfFkZd vkSj fpfdRldh; jkgr lqfuf'pr djsxkA bl dks"k dk mi;ksx ,slh ihf³rkvksa ds
Hkj.k&iks"k.k] f'k{kk vkSj LokLFk] iqu Z#)kj ds lkFk&lkFk ;fn ifjfLFkfro'k ,slk visf{kr gks] ,slh
ihfM+rkvksa ds vo;Ld cPpksa ds Hkj.k&iks"k.k ,oa f'k{kk ds fy;s Hkh fd;k tk,xkA
,slh efgykvksa@ckfydkvksa dks lgk;rk miyC/k djkuk tks fgalk dh izR;{k f'kdkj ugha
gSa fdUrq ftUgsa n;uh; vkfFkZd ifjfLFkfr;ksa ds dkj.k fpfdRldh; ,oa 'kSf{kd lgk;rk dh
vko';drk gSA bl dks"k esa tu lkekU; ds ;ksxnkuksa dks ;k rks ;ksxnkudrkZ dh bPNkuqlkj
fdlh fof'k"V ftys esa fdlh fof'k"V xfrfof/k ds izfr ;k dks"k esa lkekU; ;ksxnku ds #i esa
mi;ksx fd;k tk ldrk gSA dks"k ds rgr fnukad 27-03-2017 rd dqy 1257
efgykvksa@ckfydkvksa@dks vkfFkZd@fpfdRlh;@'kSf{kd lgk;rk miycC/k djk;h x;h
gSAdks"kgsrfq oRrh; o’kZ 2016&17 esa:0 100-0djksM+ dkizkfo/kkufd;kx;kA
¼8½lesfdr cky laj{k.k lfefr¼vkbZ0 lh0ih0,l0½
efgyk ,oa cky fodkl ea=ky;] Hkkjr ljdkj ds foRrh; lg;ksx ls lesfdr cky
laj{k.k ;kstuk dk fdzz;kUo;u lEiw.kZ iz ns'k esa fd;k tk jgk gSA blds vUrxZr izns'k ds ns[kjs[k
dh vko';drk okys cPpksa ,oa fof/k fu:) dk;ksZa esa fyIr cPpksa ds ns[kHkky] lja{k.k] uSfrd
fodkl] izf'k{k.k ,oa vko';drkuqlkj iquokZlu gsrq jkT; Lrj ls ysdj tuin Lrj ij
lajpukvksa dks LFkkfir fd;k tk pqdk gSA vukfJr ,oa mijksDr mfYyf[kr Js.kh ds cPpksa dks
laLFkkxr lsok;sa iznku djus gsrq ljdkjh ,oa xSj ljdkjh laLFkkvksa }kjk ckyx`gksa] f'k'kq x`gksa]
nRrd xzg.k vfHkdj.kksa] fo'ks"k x`gksa] laizs{k.k x`gksa dk lapkyu fd;k tk jgk gSA orZeku esa
ckyx`gksa ,oa muesa vkPNkfnr laokfl;ksa ds lqn`<+hdj.k ,oa fodkl ds fy, ,Dlikstj ,oa
izf'k{k.k dk;Zdze fdz;kfUor fd;k tk jgk gSA
¼9½ -mRrj izn s'k jkuh y{ehckbZ vk'kk T;ksfr dsUnz

[ 180 ]
izns'k ds 11 tuinksa esa fgalk ls xzLr] vlgk; ,oa vkikrdkyhu fLFkfr;ksa dk lkeuk
dj jgh efgykvksa muds cPpksa ,oa ckfydkvksa dks ,d gh Nr ds uhps lefUor lsokvksa dks
miyC/k djkus gsrq m0iz0 jkuh y{ehckbZ vk'kk T;ksfr dsUnzksa dh LFkkiuk dh xbZ gSA bu tuinksa
;Fkk y[kuÅ] dkuiqj] dUukSt] vkxjk] ok.kkjlh]] xksj[kiqj] cjsyh] esjB] xkthiqj ] xkft;kckn
,oa bykgkckn esa fLFkr bu dsUnzksa esa mfYyf[kr Js.kh dh efgykvksa] muds cPpksa ,oa t:jrean
ckfydkvksa dks vkdfLed fpfdRlh; ls ok,a] dkuwuh lgk;rk]vYidkfyd vkJ;] jkstxkj
izf'k{k.k] iqfyl ,Q0vkbZ0vkj0 esa lg;ksx] O;fDrxr ,oa ikfjokfjd ijke'kZ cSdksa ls leUo; dj
mudk lokZxh.k l'kfDrdj.k vkfn dk;Z fd;k tkrk gSA blds lkFk gh vkdfLed ifjLFkfr;ksa
esa vkifRr;ksa dk lkeuk dj jgh efgykvksa ,oa ckfydkvksa dks lsok,a iznku djus gsrq 181efgyk
gsYiykbu dks Hkh bu dsUnzksa ds lkFk tksM+dj lapkfyr fd;k tk jgk gSA
ckYk fodkl
ckYk fodkl gsr q lapkfyr ;kstuk;sa
1-lesfdr cky fodkl lso k ¼vkbZ0 lh0Mh0,l0½ ;kstuk
06 ekg ls 06 o"kZ vk;q ds cPPkksa ds lefUor fodkl ds fy, çns'k ds lHkh tuinksa esa
dqy 897 ifj;kstukvksa ds vUrxZr 188259 vkWxuckM+h dsUæksa ds ek/;e ls ;g ;kstuk lapkfyr
gSA ;kstuk esa 06 ekg ls 03 o"kZ vk;q ds cPpksa ,oa xHkZorh@/kk=h efgykvksa dks lkIrkfgd :i
ls Vsd&gkse&jk'ku ds :i esa vuqiwjd iks"kkgkj fn;k tkrk gSA bl ;kstuk ds vUrxZr
vkWxuckM+h dsUæksa ij 03 o"kZ ls 06 o"kZ vk;q ds cPpkas dks çkr%dky uk'rk vkSj nksigj esa
idk&idk;k Hkkstu ¼gkWV dqDM QwM½ fn;k tkrk gSA dsUæ ij cPpksa dks Ldwy iw oZ f'k{kk Hkh
çnku dh tkrh gSA vuqiwjd iq"Vkgkj ;kstukUrxZr o"kZ 2016&17 esa 343010-12 yk[k :Œ dh
miyC/k /kujkf'k ds lkis{k 332966-18 yk[k :Œ O;; fd;s x;sA
2-vkax uckM+h dsUæ Hkouksa dk fuekZ.k
;kstukvkas ds lqpk: lapkyu gsrq Lo;a ds vkWxuckM+h dsUæ Hkouksa dk fuekZ.k çkFkfedrk
ds vk/kkj ij djk;s tkus dk y{; gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa vkaxuckM+h dsUæksa ds fuekZ.k gsr q
:- 20000-00 yk[k izkfo/kkfur djk;s x;s Fks ftlds lkis{k :- 18315-41 yk[k O;; dj 9269
vkaxuckM+h dsUæksa dk fuekZ.k djk;k tk jgk gSA
3- 'kcjh lad Yi vfHk;ku ;kst uk
izns'k esa dqiks "k.k dks lekIr djuk jkT; ljdkj dh izkFkfedrk gSA bl gsrq jkT;
ljdkj }kjk ,d ubZ ;kstuk ^^'kcjh ladYi vfHk;ku** ;kstuk rS;kj djkbZ tk jgh gSA ;g
;kstuk iw.kZr;k jkT; iksf"kr gksxh tks xHkZorh efgykvksa ,oa cPpksa gsrq izFke egRoiw.kZ 1000
fnolksa esa muds LokLF; dh ns[kHkky ds n`f"Vxr cukbZ tk jgh gSA 'kcjh ladYi iks"k.k ;kstuk
ds vUrxZr xHkZorh efgykvksa rFkk 0&6 ekg ds vfrdqiksf"kr cPpksa dh /kk=h ekrkvksa ,oa 05 o"kZ
rd ds vfrdqiksf"kr cPpksa dh iks"k.k dh fLFkfr esa lq/kkj gsrq vfrfjDr iks"kkgkj gsrq lgk;rk nh
tk;sxhA ;kstuk ds fdz;kUo;u gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 26200-00 yk[k dk izko/kku
izLrkfor gSA
[ 181 ]
4-vkbZ0,l0,l0,u0vkbZ0ih0
lefUor cky fodkl lsok ;kstuk ds ekStwnk <kaps dks fofHkUu Lrjksa ij vkSj vf/kd
izHkkoh cukus gsrq fo'o cSad dh lgk;rk ls ;gifj;kstuk mRrj izns'k ds 41 tuinksa esa
fdz;kfUor gSaA Hkkjr ljdkj }kjk ;kstuk dk iquxBZu djrs gq, laforj.k ls tqMs lwpdksa dks
lfEefyr fd;k x;k gS ftlds rgr~ Hkkjr ljdkj rFkk fo'o cSd ds e/; 29-09-2015 dks u;k
vuqcU/k gqvk gSA bl ;kstuk dk izFke pj.k 30 fnlEcj] 2017 dks lekIr gksx;kA ;kstukUrxZr
Hkkjr ljdkj ,oa mRrj izns'k ljdkj dh lgHkkfxrk dze'k% 88%12 dh gksxhA ;kstuk dk izeq[k
mn~ns'; 0&6 o"kZ ds vk;q oxZ ds cPpksa dk fodkl rFkk iks"kdrk dh xq.koRrk esa lq/kkj ykuk gSA
iquxZfBr ;kstuk esa fu/kkZfjr y{;ksa dh iwfrZ gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 5140-28 yk[k dk
vk;&O;;d izko/kku gSA
5- izns'k esa dqiks"k.k dh jksd Fkke gsrq dqiks"k.k eqDr xkao cukus dh izfdz;k dk
fØ;kUo;u&
vDVwcj] 2017 }kjk izns'k esa dqiks "k.k dh jksdFkke gsrq ekr`&f'k'kq e`R;q nj o ekr~& cky
dqiks"k.k esa deh ykrs gq;s ^^dqiks"k.k&eqDr xkao** cukus dk fu.kZ; fy;k x;k gSaA bl iz;kl ds
vUrxZr iks"k.k fof'k"V ¼xHkkoZLFkk ds nkSjku ns[kHkky] Lruiku] ,uhfe;k vkfn½ rFkk iks"k.k
laosnu'khy ¼LoPNrk] f'k{kk] vkthfodk½ gLr{ksiksa dks lekfgr fd;k tk;sxk rkfd eka ,oa cPps
ds LOkkLF; ,oa iks"k.k Lrj esa lexz lq/kkj ifjyf{kr gks ldsA
6-xHkZo rh efgykvksa ds fy, QhfMax dk;ZØe
mn~n s';
• xHkZorh efgykvksa dh LikWV QhfMax djkdj] dSyksjh@izksVhu ds xS i dh HkjikbZA

• xHkZorh efgykvksa dks vkW;ju dh 100 xksfy;ka f[kykukA
• fu;fer ijke'kZ l=ksa ds ek/;e ls laLFkkxr izlo@Lruiku dks c<+k ok nsukA
• xHkZorh efgykvksa ds LokLF; esa lq/kkj ij uotkr f'k'kq dks dq iks"k.k ls eqDr j[kukA
• vkaxuokM+h dsUnzksa ij vfrdqiksf"kr cPpks a dh ekrkvksa dks iks"k.k ,oa LokLF; lEcU/kh
ijke'kZA
QhfMax dk;ZØ e dk ehuw
 :0 19 izfr ykHkkFkhZ izfrfnu dh nj ls O;oLFkkA
 Hkkstu ds lkFk izR;sd fnu ,d ekSleh QyA
 lIrkg esa rhu fnu Hkkstu ds lkFk nghA
 Hkkstu ds lkFk vk;ju dh yky xksyh dk lsouA
 vkaxuokM+h dsUnzksa ij xHkZorh efgykvksa dks iks "k.k ,oa LokLF; lEcU/kh ijke'kZA
06 ekg ls 06 o"kZ ds vfr dqiksf"kr cPpksa ds fy, QhfM+ax dk;ZØe

[ 182 ]
mn~n s';
1- dSyksjh&izksVhu ,oa ekbØksU;wfVª;UV ds xSi dh HkjikbZA
2- xzksFk pkVZ ds ek/;e ls dk;ZØe ds QyLo:i vk;s lq/kkj dh fu;fer VSªfdaxA
3- ifjokj ,oa leqnk; vk/kkfjr ijke'kZ l=ksa dk vk;kstuA
4- oh0,p0,u0Mh0 ds fnu yf{kr cPpksa dk LokLF; ijh{k.k vkSj Vhdkdj.k djkukA
QhfMax dk;ZØ e dk ehuw
1- :0 14 izfr ykHkkFkhZ izfrfnu dh nj ls O;oLFkkA
2- Hkkstu ds lkFk izR;sd fnu ,d ekSleh QyA
3- vfr dqiksf"kr cPpksa dks izR;sd ekg 500 xzke ns'kh ?khA
4- 03&06 o"kZ ds vfrdqiksf "kr cPpksa dks ?kj ij xzg.k djus gsrq fcfLdV iSdsV@eqjeqjk
pukA
**************
[ 183 ]
v/;k;&14
Je 'kfDr ,oa lsok;kstu
Je 'kfDr dk vfHkizk; 15&59 vk;q oxZ dh tula[;k ls yxk;k tkrk gS vkSj blh oxZ
ds O;fDr;ksa ls jkstxkj gsrq miyC/k jgus dh vis{kk dh tkrh gSA o"kZ 2011 dh tux.kukuqlkj
izns'k esa 15&59 vk;q oxZ dh tula[;k 1114 yk[k Fkh tks izns'k dh dqy tula[;k dk va'k
55-8 izfr'kr FkkA mRrj izns'k esa o"kZ 2011 dh tux.kukuqlkj 658-15 yk[k dqy deZdj Fks]
ftuesa 190-58 yk[k d`"kd] 199-39 yk[k d`f"k Jfed] 38-99 yk[k ikfjokfjd m|ksxksa rFkk 229-
19 yk[k vU; dk;ksZa esa yxs deZdj FksA dqy deZdjksa esa eq[; rFkk lhekUr deZdjksa dh la[;k
Øe'k% 446-35 yk[k rFkk 211-79 yk[k FkhA mRrj izns'k esa dqy deZdjksa esa 29-0 izfr'kr d`"kd
ds :i esa] 30-3 izf r'kr d`f"k Jfed ds :i esa ] 5-9 izfr'kr ikfjokfjd m|ksx /kU/kksa esa rFkk 34-8
izfr'kr vU; dk;ksZa esa deZdj yxs gSaA dqy deZdjksa esa eq[; rFkk lhekUr deZdjksa dh la[;k ls
lEcaf/kr vkadM+s rkfydk&14-01 esa n'kkZ;s x;s gSa&
rkfydk&14-01
mRrj izns'k esa eq[; rFkk lhekUr deZdj
¼yk[k esa½
en dqy eq[; deZdj lhekUr deZdj dqy deZdj
1 2 3 4
xzkeh.k 335-38 184-13 519-51
uxjh; 110-97 27-67 138-64
mRrj çns'k 446-35 211-80 658-15
izns'k dh Je 'kfDr dks jkstxkj miyC/k djkuk ,d cM+h pqukSrh gSA bl gsrq ls ok;kstu
dk;kZy;ksa }kjk eq[; :i ls csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks jkstxkj gsrq iath;u rFkk mUgsa lkoZtfud
,oa futh {ks= esa oSrfud jkstxkj ds volj miyC/k djkus gsrq vf/klwfpr fjfDr;ksa dh iwfrZ gsr q
lEizsf"kr djuk] O;olk; ekxZ funsZ'ku dk;ZØe ds vUrxZr jkstxkj cktkj esa miyC/k izf'k{k.k]
mPp f'k{kk ds voljksa ds lEcU/k esa csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks lE;d ,oa mi;ksxh tkudkjh
miyC/k djkuk] Lor% fu;kstu ds {ks= esa viuk m|ksx LFkkfir djus gsrq csjkstxkj vH;fFkZ;ksa
dks izksRlkfgr djuk ,oa _.k lEcU/kh lqfo/kk;sa miyC/k djkus esa mudh lgk;rk djuk] lekt
ds fucZy oxZ ds vH;fFkZ;ksa dh lsokfu;kstdrk rFkk dkS'ky esa o`f) djuk] jkstxkj@csjkstxkjh
ds fofHkUu vk;keksa ds lEcU/k esa lwpukvksa dk ,d=hdj.k] ladyu] izpkj ,oa izlkj vkfn dk;Z
lEikfnr fd;s tk jgs gSaA csjkstxkjksa dks lsok;kstu lgk;rk iznku djus gsrq izns'k esa 106
lsok;kstu dk;kZy;] 16 tuinksa esa fodykaxks gsrq fof'k"V lsok;kstu dk;kZy;] 13 fo'ofo|ky;ksa
esa fo'ofo|ky; lsok;kstu lwpuk ,oa ea=.kk dsUæ] 03 uxj ls ok;kstu dk;Zy; rFkk eq[;ky;
Lrj ij 01 O;olkf;d ,oa iz cU/kdh; lsok;kstu dk;kZy; LFkkfir gSA lsok;kstu ls lEcfU/kr
dqN izeq[k enksa ds vkadM+s rkfydk 14-02 esa fn;s tk jgs gSa&
[ 184 ]
rkfydk&14-02
mRrj izns'k ds lso k;kst u dk;kZy;ksa }kjk jkstxkj l`tu lEcU/kh vkad M+s
xr o"kZ dh
Øze o"kZ vis{kk izfr'kr
Ekn o`f)
la[;k
2015 2016
1 2 3 4 5
1- iathd`r vH;fFkZ;ksa dh la[;k 757637 619704 ¼&½18-2
2- vf/klwfpr fjfDr;ksa dh la[;k 1631 963 41-0
3- vf/klwfpr fjfDr;ksa esa lEizs"k.k 30098 9459 68-6
4- losru jkstxkj esa yxk;s x;s vH;fFkZ;ksa dh 43025 68521 ¼&½59-3
la[;k
5- Lor% jkstxkj esa yxk;s x;s vH;fFkZ;ksa dh 827 325 ¼&½60-7
la[;k
6- o"kZ ds vUr esa lfØ; iaftdk ij miyC/k 3403 3178 ¼&½6-6
vH;fFkZ;ksa dh la[;k ¼gtkj esa½
Lor% jkst xkj@fu;kst u dk;Zd ze

oSrfud jkstxkj ds lhfer voljksa dks n`f "Vxr j[krs gq;s Hkkjr ljdkj ,oa mRrj izns'k
ljdkj }kjk Lor% fu;kstu ds {ks= esa vusd ;kstuk;sa dk;kZfUor dh tk jgh gSaA lsok;kstu
dk;kZy;ksa }kjk Hkh bl {ks= esa izHkkoh Hkw fedk dk fuokZg fd;k tk jgk gSA lsok;kstu dk;kZy;ksa
esa iathd`r csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks Lor% jkstxkj ds mi;qDr O;olk; rFkk Lor% fu;kstu ds
izksUu;u ds fy;s cuk;h x;h fofHkUu ;kstukvksa dh Hkyh&Hkkafr tkudkjh djkdj mUgsa Lor%
jkstxkj ds {ks= esa viuk jkstxkj vkjEHk djus ds fy;s mRizsfjr fd;k tkrk gSA foRrh; lgk;rk
,oa _.k vkfn miyC/k djkus ds mn~ns'; ls csjkstxkj vH;fFkZ;ksa ds vkosnu&i=] foRrh;
laLFkkvksa dks lsok;kstu dk;kZy; ds ek/;e ls Hkh vxzlkfjr fd;s tkrs gSaA mRrj izns'k esa o"kZ
2015 esa 827 rFkk o"kZ 2016 esa 325 vH;fFkZ;ksa dks Lor% fu;ksftr djk;k x;kA Lor% fu;kstu
dk;Øe ds {ks= esa gqbZ izxfr dk fooj.k rkfydk&14-03 esa n'kkZ;k x;k gSa%&
rkfydk&14-03
mRrj Áns'k esa Lor% fu;kstu dk;Zdze ds {ks= esa gqbZ izxfr
o"kZ xr o"kZ dh
Øze vis{kk
la[;k 2015 2016
dk;Z fooj.k izf r'kr o`f)
1 2 3 4 5
1- Lor% fu;kstu gsrq iathd`r vH;fFkZ;ksa dh la[;k 2694 1481 ¼&½45-0
2- Lor% fu;kstu gsrq izkFkZuk i=ksa dk vxzlkj.k 1487 710 ¼&½52-3
3- Lor% fu;kstu djk;s x;s O;fDr;ksa dh la[;k 827 325 ¼&½60-7
4- Lor% fu;kstu gsrq vk;ksftr lkewfgd okrkZ,a 3138 1360 ¼&½56-7
5- Lor% fu;kstu gsrq vk;ksftr xksf"B;ksa@cSBdksa dh 648 267 ¼&½58-8
la[;k
izns'kokfl;ksa dks loSrfud jkstxkj lqyHk djkus esa lkoZtfud {ks= dh egRoiw.kZ Hkwfedk
gSA mRrj izns'k esa lkoZtfud {ks= ds lsok;kstdksa ls lEcfU/kr vkadM+k rkfydk 14-04 esa n'kkZ;k
x;k gS&
[ 185 ]
rkfydk&14-04
mRrj izns'k esa lkoZtfud {ks= ds lsok;kstdksa dh la[;k
o"kZ xr o"kZ dh vis{kk
{ks= izf r'kr o`f)
EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016
1 2 3 4
1-dsUnz ljdkj 726 722 ¼&½0-55
2-jkT; ljdkj 8383 8379 0-00
3-v)ZZ ljdkj ¼dsUnz½ 5563 5571 0-14
4-v)ZZ ljdkj ¼jkT;½ 1603 1602 ¼&½0-06
5-LFkkuh; fudk; 1325 1326 0-08
;ksx 17600 17600 0-00
mijksDr rkfydk ds fo'ys"k.k ls Li"V gS fd mRrj izns'k esa ekpZ 2015 ls ekpZ] 2016
dh vof/k esa lkoZtfud {ks= ds dqy vf/k"Bkuksa dh la[;k vifjofrZr jghA izns'k esa ekpZ] 2015
ds vUr esa 17600 vf/k"Bku ls ok;kstd iaftdk ij miyC/k Fks] tks ekpZ] 2016 esa Hkh ;Fkkor
17600 gh jgsA vkyksP; o"kZ esa lkoZtfud {ks= esa v)ZZ ljdkj ¼dsUnz½ ds vf/k"Bkuksa dh la[;k esa
lokZf/kd 0-14 izfr'kr dh o`f) ifjyf{kr gqbZA
jkstxkj lqyHk djkus esa futh {ks= dk Hkh egRoiw.kZ ;ksxnku gSA mRrj izns'k esa futh
{ks= ds lsok;kstdksa ls lacaf/kr vkadM+s rkfydk 14-05 esa fn;s tk jgs gS%&
rkfydk&14-05
mRrj izns'k ds futh {ks= ds lso k;kstdksa dh la[;k

dzekad vf/k"Bku oxZ ekpZ] ekpZ] izf r'kr o`f)
2015 2016
1 2 3 4 5
1 ,DV vf/k"Bku 5417 5478 1-13
2 uku ,DV vf/k"Bku 3421 3435 0-40
;ksx 8838 8913 0-85
Rkkfydk la[;k 14-08 ls Li"V gS fd mRrj izns'k esa ekpZ 2015 ls ekpZ] 2016 dh vof/k
esa lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr deZpkfj;ksa dh la[;k esa 0-8 izfr'kr dh deh vkbZ gSA lokZf/kd
deh ¼&½3-38 izfr'kr dsUnz ljdkj ds {ks= esa dk;Zjr dqy deZpkfj;ksa dh la[;k esa gqbZ gSA dsUnz
ljdkj] jkT; ljdkj rFkk LFkkuh; fudk;ksa esa dk;Zjr~ deZpkfj;ksa dh la[;k rkfydk&14-06 esa
nh tk jgh gS%&
[ 186 ]
rkfydk&14-06
mRrj izns'k esa lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr deZpkfj;ksa dh la[;k
Øzekad Ekn o"kZ xr o"kZ dh vis{kk

ekpZ] 2015 ekpZ] 2016 izf r'kr o`f)
1 2 3 4 5
1- dsUnz ljdkj 318644 307875 ¼&½3-38
2- jkT; ljdkj 701319 701507 0-03
3- v)Z ljdkj ¼dsUnz½ 162710 160258 ¼&½1-51
4- v)Zljdkj ¼jkT;½ 332148 333142 0-30
5- LFkkuh; fudk; 109958 108687 ¼&½1-16
;ksx 1624779 1611469 ¼&½0-82
mRr j i zns'k esal koZ t fud {ks= esad k; Z

jr
d eZ
p kfj ; ksad h l a
[;k
d sUnzl j d kj j kT; l j d kj v ) Zl j d kj ¼
d sUnz½
v ) Zl j d kj ¼
j kT; ½ LFkkuh; fud k;
800000
701507
701319
600000
333142
332148
318644
400000
307875
162710
160258
200000
109958
108687
0
ekpZ
] 2015 ekpZ
] 2016
[ 187 ]
mRrj izns'k esa futh {ks= esa dk;Zjr dqy deZpkfj;ksa dh la[;k esa ekpZ] 2016 esa xr o"kZ
dh vis{kk 4-9 izfr'kr dh o`f) n`f"Vxkspj gqbZA futh {ks= esa dk;Zjr~ deZpkfj;ksa dh la[;k ds
vkadMs+s rkfydk 14-07 esa fn;s x;s gS&
rkfydk&14-07
mRrj izns'k ds futh {ks= esa dk;Zj r deZpkfj;ksa dh la[;k
Øekad en izf r'kr o`f)
ekpZ] 2015 ekpZ] 2016
1 2 3 4 5
1 ,DV vf/k"Bku 588215 618807 5-2
2 uku,DV vf/k"Bku 48470 49363 1-8
;ksx 636685 668170 4-9
vkS|ksfxd oxhZdj.k ds vuqlkj lkoZtfud {ks= esa ekpZ] 2015 esa xr o"kZ dh vis{kk
dk;Zjr dqy deZpkfj;ksa dh la[;k esa 0-8 izfr'kr dh deh gqbZ gSA bu deZpkfj;ksa dk foLr`r
fooj.k rkfydk 14-08 esa fn;k x;k gS&
rkfydk&14-08
mRrj izns'k esa lkoZtfud {ks= esa vkS|ksfxd oxhZdj.k ds vuqlkj dk;Zj r deZpkfj;ksa
dh la[;k
lsokjr deZpkfj;ksa dh la[;k xr o"kZ dh

vkS|ksfxd
vkS|ksfxd fooj.k vis{kk izfr'kr
oxZ EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016
o`f)
1 2 3 4 5
ß,Þ d`f"k] ou lEink ,oa eRL; 39016 38645 ¼&½0-95
ßchÞ [kku ,oa mR[kuu 4625 4622 ¼&½0-06
ßlhÞ mRiknu 96967 93298 ¼&½3-78
ßMhÞ fo|qr] xSl] ok"i ,oa 47218 46545 ¼&½1-43
okrkuqdwyu vkiwf rZ
ßbZÞ ty vkiwfrZ 22015 21800 ¼&½0-98
ß,QÞ fuekZ.k 128384 128915 0-41
ßthÞ Fkksd ,oa QqVdj O;kikj] 15961 15204 ¼&½ 4-74
eksVjxkM+h ,oa eksVj lkbfdy dh
ejEer
ß,pÞ ifjogu ,oa Hk.Mkj.k 243003 233184 ¼&½4-04
ßvkbZÞ vkoklh; ,oa [kk| lsok fØ;k;sa 351 397 13-11
ßtsÞ lwpuk ,oa lapkj 22888 22892 0-02
ßdsÞ foRrh; ,oa chek fØ;k;sa 102936 102981 ¼&½0-04
ß,yÞ fj;y LVsV fØ;k;sa 0 0 0-00
ß,eÞ O;olkf;d] oSKkfud ,oa 20506 20244 ¼&½1-28
rduhdh fØ;k;sa
ß,uÞ iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa 357 476 33-33
[ 188 ]
lsokjr deZpkfj;ksa dh la[;k xr o"kZ dh
vkS|ksfxd
vkS|ksfxd fooj.k vis{kk izfr'kr
oxZ EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016
o`f)
1 2 3 4 5
ßvksÞ Ykksd iz'kklu ,oa j{kk] vko';d 541183 540869 ¼&½0-06
lkekftd lqj{kk
ßihÞ f'k{kk 230910 234648 1-62
ßD;wÞ Ekkuo LokLF; ,oa lkekftd 102753 101320 ¼&½1-39
dk;Z
ßvkjÞ dyk]euksjatu ,oa vkeksn&izeksn 2155 2151 ¼&½0-19
fØ;k;sa
ß,lÞ vU; lsok dk;Z 3551 3278 ¼&½7-69
ßVhÞ fu;kstd ds :i esa ?kjsyw fØ;k;sa 0 0 0-00
ß;wÞ ,DLVªk VsjhVksfj;y laxBuksa ,oa 0 0 0-00
ckWMhl dh fØ;k;sa
;ksx 1624779 1611469 ¼&½0-82
rkfydk&14-08 ls Li"V gS fd d`f"k] ou lEink ,oa eRL;] [kku ,oa mR[kuu] mRiknu]
fo|qr] xSl] ok"i ,oa okrkuqdwyu vkiwfrZ ] ty vkiwfrZ ] Fkksd ,oa QqVdj O;kikj] eksVjxkM+h ,oa
eksVj lkbfdy dh ejEer] ifjogu ,oa Hk.Mkj.k] O;olkf;d oSKkfud ,oa rduhdh fØ;k;sa]
foRrh; ,oa chek] fØ;k;sa] Ekkuo LokLF; ,oa lkekftd dk;Z] Ykksd iz'kklu ,oa j{kk] vko';d
lkekftd lqj{kk] vU; lsok dk;Z ,oa dyk] euksjatu ,oa vkeksn&izeksn fØ;k;sa dks NksM+dj
lkoZtfud {ks= ds 'ks"k oxksZ esa ekpZ ] 2016 esa deZpkfj;ksa dh la[;k esa xr o"kZ dh rqyuk esa o`f)
gqbZ gS vkSj ;g o`f) lokZf/kd 33-33 izfr'kr iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa oxZ esa gqbZA
vkS|ksfxd oxhZdj.k ds vuqlkj futh {ks= esa ekpZ ] 2016 esa xr o"kZ dh vis{kk dk;Zjr
dqy deZpkfj;ksa dh la[;k esa 4-94 izfr'kr dh o`f) n`f"Vxkspj gqbZA bu deZpkfj;ksa dk foLr`r
fooj.k rkfydk&14-09 esa fn;k x;k gS&
rkfydk&14-09
mRrj izns'k ds futh {ks= esa vkS| ksfxd oxhZdj.k ds vuql kj dk;Zjr deZpkfj;kas dh
la[;k
lsokjr~ deZpkfj;ksa dh xr o"kZ dh
vkS|ksfxd
vkS|ksfxd fooj.k la[;k vis{kk izfr'kr
oxZ
EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016 o`f)
1 2 3 4 5
ß,Þ d`f"k] ou lEink ,oa eRL; 667 615 ¼&½7-80
ßchÞ [kku ,oa mR[kuu 62 62 0
ßlhÞ mRiknu 315750 333049 5-48
ßMhÞ fo|qr] xSl] ok"i ,oa 5383 5729 6-43
okrkuqdwyu vkiwf rZ
ßbZÞ ty vkiwfrZ 0 0 0
ß,QÞ fuekZ.k 364 430 18-13
[ 189 ]
lsokjr~ deZpkfj;ksa dh xr o"kZ dh
vkS|ksfxd
vkS|ksfxd fooj.k la[;k vis{kk izfr'kr
oxZ o`f)
EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016
1 2 3 4 5
ßthÞ Fkksd ,oa QqVdj O;kikj] 11911 11896 ¼&½0-13
eksVjxkM+h ,oa eksVj lkbfdy
dh ejEer
ß,pÞ ifjogu ,oa Hk.Mkj.k 3178 2983 ¼&½6-14
ßvkbZÞ vkoklh; ,oa [kk| lsok fØ;k;sa 9059 9219 1-77
ßtsÞ lwpuk ,oa lapkj 10551 11281 6-92
ßdsÞ foRrh; ,oa chek fØ;k;sa 7479 8676 16-00
ß,yÞ fj;y LVsV fØ;k;sa 25976 24826 ¼&½4-43
ß,eÞ O;olkf;d] oSKkfud ,oa 379 379 0-0
rduhdh fØ;k;sa
ß,uÞ iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa 29479 42522 44-25
ßvksÞ Ykksd iz'kklu ,oa j{kk] vko';d 0 0 0
lkekftd lqj{kk
ßihÞ f'k{kk 204328 203740 ¼&½0-29
ßD;wÞ Ekkuo LokLF; ,oa lkekftd 10018 10685 6-66
dk;Z
ßvkjÞ dyk] euksjatu ,oa 781 747 ¼&½4-35
vkeksn&izeksn fØ;k;sa
ß,lÞ vU; lsok dk;Z 1322 1331 0-68
ßVhÞ fu;kstd ds :i esa ?kjsyw 0 0 0
fØ;k;sa
ß;wÞ ,DLVªk VsjhVksfj;y laxBuksa ,oa 0 0 0
ckWMhl dh fØ;k;sa
;ksx 636687 668170 4-94
rkfydk 14-09 dks ns[kus ls Li"V gksrk gS fd d`f"k] ou lEink ,oa eRL;] ifjogu ,oa
Hk.Mkj.k] Fkksd ,oa QqVdj O;kikj] eksVjxkM+h ,oa eksVj lkbfdy dh ejEer] fj;y LVsV
fØ;k;sa] dyk] euksjatu ,oa vkeksn&izeksn fØ;k;sa rFkk f'k{kk oxZ dks NksM+dj ”ks "k lHkh oxksZ esa
ekpZ] 2016 esa deZpkfj;ksa dh la[;k esa xr o"kZ dh rq yuk esa o`f) gqbZ gS vkSj lokZf/kd o`f)
iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa oxZ esa 44-25 izfr'kr gqbZA
blh izdkj lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr efgyk deZpkfj;ksa dh la[;k ekpZ] 2016 esa xr
o"kZ dh vis{kk 0-7 izfr'kr rFkk futh {ks= esa 7-4 izfr'kr vf/kd jgh tcfd lkoZtfud ,oa
futh {ks= dks feykdj ns[kus ls buesa mDr vof/k esa xr o"kZ dh vis{kk 2-8 izfr'kr dh o`f)
n`f"Vxkspj gksrh gSA xr o"kZ dh vis{kk futh {ks= esa dk;Zjr efgyk deZpkfj;ksa dh la[;k esa
lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr efgyk deZpkfj;ksa dh la[;k ls rqyukRed #i ls vfèkd o`f)
ifjyf{kr gqÃA bUgsa rkfydk 14-10 ls ns[kk tk ldrk gS%&
[ 190 ]
rkfydk&14-10
mRRkj izns'k ds lkoZtfud ,oa futh {ks= esa dk;Zjr~ efgyk deZpkfj;ksa dh la[;k
xr o"kZ dh vis{kk
Øekad en o"kZ izf r'kr o`f)
ekpZ] 2015 ekpZ] 2016
1 2 3 4 5
1 lkoZtfud {ks= 204959 206424 0-7
2 futh {ks= 92846 99734 7-4
;ksx 297805 306158 2-8
lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk lsok;kst u gsr q lapkfyr dk;Zdze
lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk izns'k ds csjkstxkj vH;kfFkZ;ksa dks lsok;kstu lgk;rk iznku
djus gsrq fuEu egRoiw.kZ dk;Z fd;s tkrs gSa&
1-jkstxkj esyksa dk vk;kst u&
futh {ks= esa jkstxkj ds voljksa dh miyC/krk dks n`f"Vxr j[krs gq, izns'k ds
lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk jkstxkj esyksa ds ek/;e ls izns'k ds csjkstxkjksa dks futh {ks= esa Hkh
jkstxkj ds volj miyC/k djk;s tkrs gSaA jkstxkj esyksa ds vk;kstu gsrq lsok;kstu osc iks VZy %
lsok;kstu-;wih-,uvkbZlh-bu ij vkuykbu O;oLFkk fodflr dh x;h gSA
2-dWfj;j dkmfUlfyax dk;Zd ze %
jkstxkj cktkj esa jkstxkj ds voljksa rFkk miyC/k tu'kfDr esa vlarqyu dks n`f "V esa
j[krs gq, lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk dWfj;j dkmfUlfyax dk dk;Z Hkh fd;k tk jgk gSA izns'k
ds lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk dWfj;j dkmfUlfyax dk;ZØeksa dk vk;kstu dj csjkstxkj
vH;fFkZ;ksa dks jkstxkj ds voljksa ds vuq:i fo"k; p;u esa lgk;rk] jkstxkj cktkj esa miyC/k
voljksa] jkstxkjijd ikB~;Øeksa ,oa iz f'k{k.k ikB~;Øeksa dh tkudkjh iznku dh tkrh gSA
lsok;kstu foHkkx }kjk uokpkj ds vUrZxr bZ&dkmfUlfyax dk;Zdze 'kq: fd;k x;k gS]
ftlds vUrxZr izFke pj.k esa jk;cjsyh tuin esa fQjkstxka/kh bathfu;fjax ,.M VsDuhdy
baLVhV~;wV esa 02 fnlEcj] 2016 dks ^^flfoy lsok esa dWfj;j fo"k;^^ ij bZ& dkmfUlfyax dh
x;h rFkk 08 flrEcj] 2017 dks >qu>quokyk fctusl Ldwy tuin QStkckn esa ^^j{kk lsok esa
dWfj;j fo"k;^^ ij bZ&dkmfUlfyax dk;Zdze dk vk;kstu fd;k x;kA
rkfydk&14-11
dWfj;j dkmfUlfyax ,oa jkstxkj esyk dh izxfr fjiksV Z

jkstxkj esyk dWfj;j dkmfUlfyax
o"kZ esyksa dh p;fur vH;fFkZ;ksa f'kfojksa dh izf rHkkfx;ksa dh
la[;k dh la[;k la[;k la[;k
1 2 3 4 5
2016&17
630 55438 2706 401481
2017&18 287 24168 1081 108066
flrEcj 2017 rd
[ 191 ]
3-ekMy dSfj;j lsUVj ¼dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk½&%
egkfuns'kd] jkstxkj ,oa izf'k{k.k] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk us'kuy dSfj;j
lfoZl izkstsDV ds varZxr 'kr izf r'kr dsUnz iqjksf u/kkfur ;kstuk ds :i esa izns'k esa ekMy
dSfj;j lsUVj dh LFkkiuk dh tkuh gSA ekMy dSfj;j lsUVj dk dk;Z {ks= iwjs izns'k ds
v/;~;ujr~ Nk=&Nk=kvksas rFkk izf'k{k.k laLFkkuksa ds v/;~;u dj jgs izf'k{kkfFkZ;ksa ls lacaf/kr gSA
bl lsUVj }kjk orZeku ifjos'k esa f'k{k.k] izf'k{k.k ,oa jkstxkj ds u, mHkjrs O;olk;ksa dh
tkudkjh iznku djus ds lkFk&lkFk mudh ls ok;kstdrk esa o`f) fd, tkus dh Hkh O;oLFkk gSA
orZeku esa izf'k{k.k ,oa ls ok;kstu funs'kky;] y[kuÅ] ftyk ls ok;kstu dk;kZy;] xkft;kckn esa
ekMy dSfj;j lsUVj LFkkfir fd;s x;s gSaA cqUnsy[k.M fo'ofo|ky; >kalh] dk'kh fgUnw
fo'ofo|ky; okjk.klh] {ks=h; lsok;kstu dk;kZy;] esjB] {ks=h; lsok;kstu dk;kZy;] eqjknkckn
,oa bykgkckn fo'ofo|ky;] bykgkckn esa ekMy dSfj;j lsUVj LFkkfir fd;s x;s gSa A
4-f'k{k.k ,oa ekxZ n'kZu dsUnz&

izns'k ds 52 tuinksa esa LFkkfir f'k{k.k ,oa ekxZ n'kZu dsUnzksa }kjk lekt ds fucZy oxksZa
;Fkk vuqlwfpr tkfr&tu tkfr ,oa vU; fiNMs+ oxksZa ds vH;fFkZ;ksa dks ekxZ n'kZu ,oa izf'k{k.k
iznku dj mudh lsok;kstdrk esa vfHko`f) dk iz;kl fd;k tkrk gSA bu f'k{k.k ,oa ekxZ n'kZu
dsUnzksa esa lkekU; Kku] fgUnh ,oa vaxzsth Hkk"kk] lfpoh; i)fr] fgUnh Vad.k] vk'kqfyfi fgUnh ,oa
dEI;wVj dk izf'k{k.k iznku fd;k tkrk gSA
rkfydk&14-12
f'k{k.k ,oa ekxZ n'kZu dsUnzksa dh izxfr fjiksV Z
o"kZ lsok;ksftr Lor% fu;ksftr dqy
1 2 3 4
2016 84 78 162
5-lsok;kst u iksVZy&
csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks jkstxkj ds volj miyC/k djk;s tkus gsrq osciksVZy
lsok;kstu-;wih-,uvkbZlh-bu dk fodkl djk;k x;k gSA bl osciks VZy esa csjkstxkj vH;fFkZ;ksa ,oa
lsok;kstdksa dks vkWuykbu iathd`r djus dk izkfo/kku fd;k x;k gSA blls csjkstxkj vH;fFkZ;ksa
dks tgka jkstxkj ds vf/kd ls vf/kd volj miyC/k gksaxs ogha lsok;kstdksa dks Hkh ;ksX; ,oa
izf'kf{kr vH;FkhZ miyC/k gks ldsaxsA
lsok;kstu iksVZy lsok;kstu-;wih-,uvkbZlh-bu ds izpkj&izlkj] fodkl ,oa vU; lg;ksx
gsrq 08 twu ] 2017 dks Je ,oa lsok;kstu foHkkx rFkk ,u0,p0vkj0Mh0,u0 ¼us”kuy g~;weu
fjlkslZ MsoyiesU V usV odZ½ ds e/; ,e0vks0;w0 gLrk{kfjr fd;k x;k gSA ,u0,p0vkj0Mh0,u0
jk"Vªh; Lrj ij dEifu;ksa ds izfrfuf/k;ksa dk lewg gS] ftlesa yxHkx 12500 lnL; lfEefyr
gSaA ,u0,p0vkj0Mh0,u0 ftlesa yxHkx 12500 lnL; lfEefyr gSa] vius lnL;ksa ds e/;
lsok;kstu iksVZy dk O;kid izpkj&izlkj djus esa lg;ksx iznku djsxk rFkk vf/kd ls vf/kd
lnL;ksa dks iksVZy ls HkrhZ djus gsrq izsfjr djsxkA blh dze esa 29-08-2017 dks lkbaf VfQd
[ 192 ]
dUos'ku lsaVj] fdax tktZ fpfdRlk fo'ofo|ky;] y[kuÅ esa ,u0,p0vkj0Mh0,u0 ¼us”kuy
g~;weu fjlkslZ MsoyiesU V usVodZ½ ds lg;ksx ls bEIyk;esUV lfeV dk vk;kstu fd;k x;kA
mDr lfeV esa ,u0,p0vkj0Mh0,u0 ls lacaf /kr daifu;ksa ds izfrfuf/k;ksa] m|fe;ksa ,oa 'kS{kf.kd
laLFkkuksa ds izf rfuf/k;ksa rFkk izns'k ljdkj }kjk izns'k ds csjkstxkjksa dks jkstxkj ds volj
miyC/k djkusa la c/kh fo"k; ij ifjppkZ dh x;hA
lHkh ljdkjh@v)Zljdkjh foHkkxksa esa laf onk ,oa vkmVlksflZax ds ek/;e ls gksus okyh
HkfrZ;ksa dks lsok;kstu os ciksVZ y lsok;kstu-;wih-,uvkbZlh-bu ds ek/;e ls vf/klwfpr fd;s tkus
dh O;oLFkk 21 twu] 2017 ls 'kq# dh x;h gSA
m0iz0 Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdkj dY;k.k cksM Z ds var xZr ykHkkFkhZ Jfedksa ds
fgrkFkZ pyk;h tkus okyh ;kst uk;sa
1- f'k'kq fgrykHk ;kst uk
mn~n s';&
bl cksMZ ds vUrxZr iathd`r ykHkkFkhZ Jfedksa ds uotkr f'k'kqvksa dks muds tUe ls nks
o"kZ dh vk;q iw.kZ gksus rd ikSf"Vd vkgkj dh O;oLFkk djk;k tkukA
ik=rk&
• lHkh iathd`r deZdj ¼efgyk ,oa iq:"k½ ykHk vf/kdre nks cPpksa rd ns; gksxkA
fgrykHk&
o"kZ esa ,d ckj ,d eq'r ¼yM+dk gksus ij 10]000 yM+dh ij 12]000 izfr f'k'kq dh nj
ls½ nks o"kZ dh vk;q rd gh ns; gSA
2- ekr`R o fgrykHk ;kst uk
mn~n s';&
cksMZ ds vUrxZr iathd`r ykHkkFkhZ efgyk deZdkjksa dks izlo ds mijkUr ikSf"Vd vkgkj
dh O;oLFkk djk;k tkukA
ik=rk&
• lHkh iathd`r efgyk Jfed ;k iq:"k deZdkj dh iRuh
• ykHk vf/kdre nks izloks a rd gh ns; gksxkA
fgrykHk&
• :0 12]000@& nks fd'rksa esa iathd`r efgyk deZdkj dks vkSj :0 6]000@& nks fd'rksa esa
• iq:"k deZdkj dh iRuh dks izFke fd'r&izlo ds mijkUr ,oa f}rh; fd'r ch0lh0th0
Vhdkj.k iw.kZ gksus ijA
3- ckfydk enn ;kst uk
mn~n s';&
cksMZ ds vUrxZr iathd`r ykHkkFkhZ deZdkjksa dh iqf+=;ksa dh vkfFkZd enn dj vkRe fuHkZj
cukukA
ik=rk&
• lHkh iathd`r efgyk@iq:"k fuekZ.k Jfed tks U;wwure 01 o"kZ ls lnL; gks rkfd va'knku
tek fd;k gksA
• ifjokj esa tUeh igyh ckfydk dks ykHk feysxk] nwljh dks rHkh feysxkk tc nks uksa lUrkusa
ckfydk gksaA ;fn izFke ,oa f}rh; izl o esa ,d ls vf/kd ckfydk,a tUerh gS rks lHkh dks
ykHk vuqeU; gksxkA
• dkuwuh :i ls xksn yh gqbZ ckfydk dks iz Fke ckfydk ekurs gq, ykHk vuqeU; gksxkA
[ 193 ]
• ckfydk ds tUe dk iathdj.k tUe&e`R;q iaftdk ij gksuk vfuok;Z gSA
• 18 o"kZ dh vk;q iw.kZ gksus ij ;kfn iq=h dk fu/ku gks tkrk gs rks lkof/k tek dh jde
cksMZ dks okil gks tk;sxhA
• Hkkjr@m0iz0 ljdkj }kj pykbZ tk jgh fdlh vU; ;kstuk esa ykHk u fy;k gksA
fgrykHk&
• :0 20]000 ,deq'r crkSj lkof/k tek] 18 o"kZ dh vk;q iw.kZ gksus ij gh ifjiDo gksxkA
• Hkqxrku vfookfgr jgus ij gh ns; gSA
• ifjokj ds fudVLFk vkaxuckM+h dsUnz ij ckfydk ds tUe ls 01 o"kZ ds vUnj iathdj.k
djkuk vko';d gksxkA
4- v{kerk isa'ku ;kst uk
mn~n s';&
cksMZ ds vUrxZr iathd`r ykHkkFkhZ deZdkjksa ds nq?kZV uk@chekjh ds dkj.k iw.kZ ,oa LFkk;h
:Ik ls v{ke gks tkus ij ykHkkFkhZ o mlds ifjokj ds Hkj.k&iks"k.k gsrq fu;fer :Ik ls vkfFkZd
lgk;rk iznku djukA
ik=rk&
• lHkh iathd`r Jfed tks nq ?kZVuk@chekjh ds dkj.k iw.kZ ,oa LFkk;h :Ik ls ¼50 izfr'kr
o vf/kd½ v{ke gksaA
izf rcU/k&
• ykHkkFkhZ deZpkjh jkT; chek ;sktuk ds vUrxZr isa'ku dk YkkHk izkIr djus gsrq ik= u gks
• iw.kZ LFkk;h v{kerk 50 izfr'kr ;k mlls vf/kd gksA
• ykHk dsoy iathd` r Jfed ds Lo;a v{ke gksus dh fLFkfr esa gh ns; gksxkA
fgrykHk&:0 1000@& crkSj isa'ku ykHkkFkhZ ds v{ke gks tkus ij thou dky rd ns; gksxkA
• chekjh ls rkRi;Z ydok] dq"B jksx dSalj] risfnd ,oa vU; xEHkhj chekjh ftlls Jfed
v{ke gks x;k gksA
5- e`R;q ,oa fodykaxrk lgk;rk ;kstuk
mn~n s';&
iathd`r Jfedksa dh nq?kZVuk gks tkus ij rRdkfyd lgk;rk gsrq ykHkkFkhZ Jfed o
mlds vkfJrksa dks rRdkfyd vuqxzg jkf'k iznku fd;k tkukA
ik=rk&
lHkh iathd`r ykHkkFkhZ deZdkj ;k muds vkfJrksa ¼ifr] vfookfgr iqf=;ka] vo;Ld iq=ksa
rFkk fuHkZj ekrk&firk½ dks ns; gksxkA
¼d½ dk;ZLFky ij dk;Z ds nkSjku ;k brj e`R;q ij
¼[k½ efgyk deZdkj dh izlo ds nkSjku e`R;q ijA
fgrykHk&
• :0 5]00]000@& ,deq'r deZdkj dh e`R;q gks tkus ij vkfJrksa dks ns; gksxkA
• :0 3]00]000@& deZdkj dh LFkk;h iw.kZ viaxrk ij :0 2]00]000@& LFkk;h vkaf'kd
fodykaxrk ij crkSj vuqxzg /kujkf'k ns; gksxkA
[ 194 ]
6- iq=h fookg vuqnku ;kst uk
mn~n s';&
cksMZ ds vUrxZr iathd`r ykHkkFkhZ Jfedksa dh fookg ;ksX; iqf=;ksa ds fookg laLdkj dks
lqxerk ls lEiUu djus gsrq vkfFkZd lgk;rk iznku djukA
ik=rk&
• lHkh iathd`r fuekZ.k Jfed ¼efgyk ,oa iq:"k½A
• Jfed dk U;qure 03 o"kZ rd fu;fer lnL; gksuk vfuok;Z gS rFkk fu;fer va'knku
tek gksA
fgrykHk&
:0 40]000@& fuekZ.k Jfed dh lHkh iqf=;ksa dks izfr iq=h dh nj ls vuqeU; gksxkA
7- vaR;sf"V lgk;rk ;kstuk&
mn~n s';& cksMZ ds fuekZ.k Jfed dh e`R;q dh fLFkfr esa mldh vaR;sf’V ,oa vafre laLdkj dks
lqxerkiwoZd lEiUu fd, tkus gsrq rkRdkfyd vkfFkZd lgk;rk iznku fd;k tkukA
ik=rk&
• iathd`r e`rd fuekZ.k Jfed ds vkfJrA
• ;g lgk;rk vkRegR;k tSlh fLFkfr esa vuqeU; ugha gksxhA
fgrykHk&
• :0 15000@& vafre laLdkj O;; ds :Ik esaA
• :0 1 yk[k ,deq'r rkRdkfyd lgk;rk jkf'k ds :Ik esa vkfJrksa dks nh tk;sxhA
8- dkS'ky fodkl rduhdh mUu;u ,oa izek.ku ;kstuk
mn~n s';& fuekZ.k Jfedksa dks muesa dkS'ky la ca/kh n{krk fodkl ,oa rduhdh mUu;u ds
mn~ns'; ls vko';d izf'k{k.k lqyHk djk;k tkuk gSA ,sls izf'k{k.k esa gq, O;; rFkk etnwjh ds
uqdlku dh izfriwf rZ djuk gSA
ik=rk&iathd`r Jfed vFkok iRuh ,oa vkfJr vfookfgr iq=h o 21 o"kZ ls de vk;q okys iq=ksa
dks gh fey ldsxk ijUrq ;fn fdlh ykHkkFkhZ dk iq= izf'k{k.k esa izos'k ds le; 21 o"kZ ls de
vk;q dk gS vkSj izf'k{k.k ds mijkUr mldh mez 21 o"kZ ls vf/kd gks tkrh gS rks bl ;kstuk
dk ykHk mls Hkh vuqeU; gksxkA ;kstuk ds varxZr izf'k{k.k dk dk;Z O;olkf;d f'k{kk ,oa
dkS'ky fodkl foHkkx ds dkS'ky fodkl fe'ku ds rgr djk;k tk,xkA
fgrykHk&
• izf'k{k.k dh n'kk esa laLFkk }kjk fu/kkZfjr 'qkYd] ikB~; iqLrdsa ,oa izf'k{k.k ls lacaf/kr
vU; ys[ku lkexzh ds O;; dh izfriwfrZ cksMZ }kjk dh tk,xhA
• Jfed ds Lo;a izf'k{k.k esa Hkkx ysus ij izf'k{k.k vof/k dh vuqeU; etnwjh Hkh feysxh
tcfd vkfJr iq=@iqf=;ksa dks vuqeU; ugha gksxhA
9- vkokl lgk;rk ;kstuk
mn~n s';&
vf/kdka'kr% fuekZ.k Jfed xjhc gksrs gSa] ijUrq ch0ih0,y0 lwph esa mudk uke u gksus
ls vkokl ykHk ugha feyrk] oLrqr% os ik= gksrs gSaA vr% ;kstuk dk ewy mn~ns'; iathd`r
deZdkjksa dks vkoklh; lqfo/kk gsrq vuqnku miyC/k djkuk gSA
[ 195 ]
ik=rk&
• xr foRrh; o"kZ esa lHkh iathd`r fuekZ.k Jfed ik= gksaxsA ykHkkFkhZ fu;fer va'knku
tek djrk gksA
• ifjokj ,d bZdkbZ ds :i esa fy;k tk,xkA
• ykHkkFkhZ ds ikl Lo;a dk vFkok ifjokj dk iDdk vkokl u gksA
• dsUnz@izns'k ljdkj dh vU; ;kstuk esa vkokl gsrq lgk;rk dk ykHk ikus okys Jfed
bl ;kstuk ds ik= ugha gksaxsA
• mu Jfedksa dks ykHk feysxk ftuds ikl Lo;a vFkok ifjokj ds uke leqfpr Hkwfe
miyC/k gksA
• dk;Z LFkku@ fuokl ,d gh ftys esa gksus ij ojh;rk iznku dh tk,xhA
• Jfedksa dks bl ;kstuk dk ykHk lEiw.kZ thou esa dsoy ,d ckj gh feysxkA
• ifr@iRuh nksauks iathd`r gSa rks ykHk esa iRuh dks ojh;rk nh tk,xhA
fgrykHk&
• :0 1]00]000@& dh /kujkf'k 02 fd'rksa esaA
• ejEer gsrq :0 15000@& dh /kujkf'k feysxhA
• ,d gh ykHkkFkhZ dks ,d lkFk nksuksa ykHk ugha fn;k tk,xkA
10- isa'ku ;kstuk
mn~n s';&
iathd`r fuekZ.k Jfedksa] ftudh vk;q 60 o"kZ gks xbZ gS vkSj ftudk okf"kZd va'knku
v|ru tek gksa] dks ,d fuf'pr /kujkf'k isa'ku ds :i esa miyC/k djk;k tkuk gSA vr%
ykHkkFkhZ dh fu;fer vk; esa gks jgh {kfr dh izfriwfrZ djus rFkk mldh vkthfodk ds lqqxe
lapkyu dh n`f"V ls bl ;kstuk dh ladYiuk dh x;h gSA
ik=rk&
• Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdj vf/kfu;e&1996 ds varxZr ykHkkFkhZ ds :i esa iathd`r
gksukA
• 60 o"kZ dh vk;q iw.kZ djuk ,oa rRle;~ U;wure ikWp o"kZ rd ykHkkFkhZ ds :Ik esa
iathd`r ,oa v|ru va'knku fn;k tkukA
• fdlh vU; cksMZ ;k isa'ku ;kstuk dk lnL; u gksuk ,oa vk;q iw.kZ djrs le; mRrj
izns'k esa LFkk;h :i ls fuokl djukA
fgrykHk&
izR;sd ik= fuekZ.k&Jfed dks izfrekg dh nj ls :0 500@& dh /kujkf'k mlds
thfor jgus rd mls Lo;a vkSj mldh e`R;q ds i'pkr~ izFker% mldh iRuh@ifr dks ;k
f}rh;% mlds vkfJr] ekrk@firk dks ;fn og fdlh isa'ku ;kstuk ds varxZr ;g /kujkf'k
isa'ku ds :Ik esa ns; gksxhA isa'ku dh /kujkf'k dk Hkqxrku ykHkkFkhZ ds cSad&[kkrs ds ek/;e ls
fd;k tk,xkA ,d o"kZ ds i'pkr~ ,sls fuekZ.k Jfed dks ;k mldh e`R;q ds i'pkr mlds
vkfJr dks iath;u vf/kdkjh ds le{k mifLFkr gksdj vius thfor gksus dk izek.k&i= izLrqr
djuk gksxkA
[ 196 ]
11- lkSj ÅtkZ lgk;rk ;kstuk
mn~n s';& iathd`r ykHkkFkhZ Jfedksa ,oa muds ifjokj dh ÅtkZ@izdk'k laca/kh
vko';drk iw.kZ djuk gS ftlls mudh dk;Zdq'kyrk esa o`f) gksxh ,oa vkfJr cPpksa dks v/;;u
esa lgk;rk feysxhA
ik=rk&
• lHkh iathd`r fuekZ.k Jfed ykHkkFkhZ gkssaxsA
• fdlh vU; ;kstuk esa lksyj ykbV@ykyVsu dk ykHk u izkIr fd;k gksA ifjokj dks
,d bdkbZ ekuk tk,xk ¼Lo;a] ifr@iRuh] vkfJr ekrk firk] 21 o"kZ ls de vk;q ds
iq= rFkk vfookfgr iq=h½A
fgrykHk&
• lksyj ykbV@ ykyVsu ¼,y0bZ0Mh0@lh0,Q0,y0½ feysxh ,oa j[k&j[kko@lfoZl
pktZ ds fy, usMk m0iz0 ls lEidZ djuk gksxkA
• fdlh Hkh /kujkf'k dk Hkqxrku ugha gksxkA
• lEiw.kZ thou esa dsoy ,d ckj ykHkkFkhZ dks ykHk feysxk] ;fn nksuksa ifr@iRuh iathd`r
gks rks HkhA
12- lkbZfdy lgk;rk ;kst uk
mn~n s';& fuekZ.k dkexkjksa dks dk;Z gsrq vius vkokl ls dkQh nwjh r; djuh iM+rh gS] ftlesa
mUgsa iSny pyuk iM+rk gS vkSj viuh lhfer vk; esa ls /kujkf'k [kpZ djuh iM+rh gSA dkexkjksa
dks dk;ZLFky ij igqapus esa lqfo/kk bZ/ku@O;; esa cpr gksA bldk ewy mn~ns'; dkexkjksa dks
lkbZfdy dh lqfo/kk miyC/k djkuk gSA
ik=rk&
• Jfed ds :i esa de ls de 06 ekg ls iathd`r gksA
• dsUnz vFkok izns'k ljdkj dh fdlh vU; ;kstuk esa lkbZfdy dh lqf o/kk izkIr djus
okyk iathd`r fuekZ.k Jfed bl ;kstuk ds varxZr ik= ugha gksxkA
fgrykHk&
• cksMZ }kjk lkbZfdy Ø; gsrq :0 3000@& dh /kujkf'k lfClMh ds :Ik esa nh tk,xhA
ckdh /kujkf'k ykHkkFkhZ Jfed }kjk Lo;a nh tk,xhA
• Hkfo"; esa vko';dRkk iM+us ij Jfed Lo;a mldk lR;kiu {ks=h; dk;kZy; ls
djok;sxk rFkk ,slk u djus ij mlls olwyh dh dk;Zokgh viukbZ tk,xh ,oa mldh
lnL;rk lekIr djus ij fopkj fd;k tk,xkA
13- xEHkhj chekjh lgk;rk ;kstuk
mn~n s';&
iathd`r deZdkj dh Lo;a vFkok ikfjokfjd lnL; dks xEHkhj chekjh dh fLFkfr esa
ljdkjh fpfdRlky; esa djk;s x, bykt ds mijkUr fd, x, O;; dh izfriwfrZ djk;k
tkuk gSA
ik=rk&
lHkh fuekZ.k Jfed ¼xr foRrh; o"kZ ls iathd`r½ Lo;a ,oa ikfjokfjd lnL; ik= gksaxsA
bl ;kstuk ds varxZr g`n; vkijs'ku] xqnkZ VªkUlIykUV] yhoj VªkUlIykUV] efLrd vkijs'ku]
jh<+ dh gM~Mh vkWijs'ku] iSj ds ?kqVus cnyuk] dSalj bykt] ,M~l chekjh vkfn gh ykHkkfUor
gksaxhA
[ 197 ]
fgrykHk&
• ykHkkFkhZ Lo;a ;k ikfjokfjd lnL; dh xEHkhj chekjh esa izns'k ds fdlh ljdkjh
Lok;Rr'kklh fpfdRlky; esa djk;s x;s bykt ij O;; dh 'kr izfr'kr iwfrZ cksMZ }kjk dh
tk;sxhA
• ykHkkFkhZ xEHkhj chekjh dh fLFkfr esa jk"Vª LokLF; chek ;kstuk Hkkjr ljdkj
¼lh0th0,p0,l0 o bZ 0,l0vkbZ 0½ }kjk ekU;rk izkIr vLirkyksa esa bykt djkrs gSa rks
bykt dh izfriwfrZ lh/ks vLirky dks nh tk;sxhA
14- es/kkoh Nk= ;kstuk
mn~n s';&
bl ;kstuk dk ewy mn~ns'; m0iz0 Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k izfdz;kvksa esa dk;Zjr
ykHkkFkhZ Jfedksa ds es/kkoh cPpksa dks f'k{kk ds izfr izksRlkfgr djuk ,oa mPp ,oa O;olkf;d
f'k{kk dh eq[; /kkjk ls tksM+uk gSA
ik=rk&
bl ;kstuk ds fy, ;g lHkh deZdkj izkIr gksaxs lfUuekZ.k vf/kfu;e] 1996 dh /kkjk 12
ds varxZr ykHkkFkhZ ds :Ik esa iathd`r gSa rFkk muds iq= ,oa iqf=;ksa us d{kk 05 ls 08 rd 70
izfr'kr ;k mlls vf/kd vadksa rFkk d{kk 09 ls 12 rd 60 izfr'kr gksA
fgrykHk&
• d{kk 5 ls 7 rd ftudk izkIrkad 70 izfr'kr gS mUgsa :0 4]000@&¼iq= dks½ rFkk
:0 4]500@&¼iq=h dks½ nks fd'rksa esaA
• d{kk&8 ftudk izkIrkad 70 izfr'kr gS mUgsa :0 5]000@&¼iq= dks½ rFkk
:0 5]500@&¼iq=h dks½ nks fd'rksa esa ,oa d{kk 9 ,oa 10 ftudk izkIrkad 60 izf r'kr gS
mUgsa : 5]000@&¼iq= dks½ rFkk :0 5]500@&¼iq=h dks½ nks fd'rksa esaA
• d{kk 11 ls 12 rd ftudk izkIrkad 60 izfr'kr gS mUgsa :0 8]000@&¼iq= dks ½ rFkk :0
10]000@&¼iq=h dks½ nks fd'rksa esa crkSj fgr ykHk ns; gSA
• ch0,0@ch0dkWe@ch0,l0lh0] ,e0,0@,e0dkWe0@,e0,l0lh0] ,y0,y0ch0] ikfyVsfDud
fMIyksek] bUthfu;fjax@ fpfdRlk fMxzh gsrq izkIrkad 60 izfr'kr gks rc ns; fgrykHk :0
10]000@&ls 22]000 esa mijksDr f'k{kk ds fy, fu/kkZfjr gSA
15- e/;kUg Hkkstu lgk;rk ;kstuk
mn~n s';&
fuekZ.k Jfed vius dk;Z dh ryk'k esa nwj&njkt ds jkT;ksa rFkk tuinksa ls vkrs gSa
rFkk muds ikl u rks jgus dk LFkku gksrk gS vkSj u gh Hkkstu cukus dh dksbZ mfpr O;oLFkk
ftlds vHkko esa mudh dk;Zdq'kyrk izHkkfor gksrh gS rFkk muds LokLF; ij Hkh izfrdwy izHkko
iMrk gSA vr% ,sls Jfedks dks muds dk;ZLFky ds vklikl ,d ckj ikSf"Vd Hkkstu miyC/k
djk;s tkus ls muds LokLF; ,oa dk;Z{kerk ij ldkjkRed izHkko iMsxkA
ik=rk&
bl ;kstuk esa Hkou lfUuekZ.k deZdkj ¼jkstxkj fu;sktu lsok 'krZ½ vf/kfu;e] 1996
dh /kkjk&12 ds varxZr iathd`r lHkh fuekZ.k Jfed ik= gksaxsA
[ 198 ]
fgrykHk&
iathd`r ykHkkFkhZ Jfedksa dks fu/kkZfjr ewY; :0 10@& vFkok le; le; ij la'kksf/kr
ewY; ij Hkkstu miyC/k djk;k tk;sxkA Hkkstu ds ewY; dk Hkqxrku Jfed }kjk lh/ks udn ds
:i esa fd;k tk,xkA Jfed }kjk Hkqxrku fd;s x;s mDr :0 10@& ds vfrfjDRk vo'ks"k
ykxr dh izfriwfrZ cksMZ }kjk lfClMh ds :Ik esa laLFkk dks dh tk;sxhA
16- vkoklh; fo|ky; ;kstuk
mn~n s';&
izk;% fuekZ.k&Jfedksa ds cPps vius ekrk&firk ds lkFk dk;Z LFky ij gh jgrs gSA
ekrk&firk dh xjhch rFkk lk/kughurk ds dkj.k ,sls cPps fdlh fo|ky; esa izos'k gh ugha ys
ikrs gSa vFkok izos'k ysus ds ckn viuh f'k{kk tkjh ugha j[k ikrs gSA fuekZ.k&Jfedksa ds ,sls
cPpksa ds fy, vkoklh; fo|ky; izkjEHk fd;s tkus dh vko';drk vuqHko djrs gq, vkoklh;
fo|ky; ;kstuk izLrkfor dh x;h gSA ;kstuk dk mn~ns'; iathd`r fuekZ.k&Jfedksa ds 06 ls
14 o"kZ rd dh vk;q oxZ ds cPpksa dks izk Fkfed] twfu;j gkbZLdwy ,oa ek/;fed f'k{kk dh lqfo/kk
miyC/k djkrs gq, mUgsa xq.koRrkijd f'k{kk iznku djuk gSA
ik=rk&
m0iz0 Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdkj ¼fofu;eu ,oa lsok'krsZa½ vf/kfu;e 1996 dh
/kkjk 12 ds vUrxZr ykHkkFkhZ ds :i esa iathd`r lHkh fuekZ.k&Jfedksa ds ,sls iq=@iqf=;ka]
ftudh vk;q 06 ls 14 o"kZ ds e/; gSa] vkoklh; fo|ky;ksa esa izos'k ikus ds ik= gksaxsA
fgrykHk&
iathd`r lHkh fuekZ.k& Jfedksa ds ,sls iq=@iqf=;k¡] ftudh vk;q 06 ls 14 o"kZ ds e/;
gSa] vkoklh; fo|ky;ksa esa fu'kqYd f'k{kk izkIr dj ldrs gSA
***********
[ 199 ]
v/;k;&15
lrr fodkl
la;qDr jk"Vª ds 193 lnL; ns'kksa us 25 flracj] 2015 dks vk;ksftr ^^lLVsuscy
MsoyiesaV lfeV** esa lrr fodkl ds y{; ^,tsaMk QkWj 2030* dks Lohdkj fd;kA bldks
,lMhth ,tsaMk 2015&2030 Hkh dgk tkrk gSA o"kZ 2030 rd xjhch] vlekurk o vU;k; ds
f[kykQla?k"kZvkSjtyok;qifjorZu dh pqukSf r;ksalsfuiVus ds fy, 17 lrrfodkl y{;ksa
¼lLVsuscy MsoyiesaV xksY l&,lMh½ rFkk 169 lgk;d y{;ksadksfu/kkZfjrdjrsgq, i` Fohij 'kakfr]
le`f) vkSjtuHkkxhnkjhijtksjfn;kx;kgSA
lrrfodkl y{;ksadkmn~ns'; lcdsfy, leku] U;k;laxr] lqjf{kr] 'kafriw.kZ ] le`)
vkSjjgus ;ksX; fo'odkfuekZ.kdjukvkSjfodkl ds rhuksaigyqvksalkekftdlekos'k]
vkfFkZdfodklvkSji;kZoj.klaj{k.kdksO;kid :Iklslekfo"VdjukgSA
lrrfodkl ,oaHkkjr
Hkkjr us vf/kdkfjdrkSjijlrrfodkly{;ksadk ;g ,tsaMk ,d tuojh] 2016 lsvxys 15
o"kkZsa¼2030½ rd ds fy, viuk;kgSA
dsUnzljdkj }kjkdk;kZfUorfd, tkjgsvusddk;Zdzelrrfodkl y{;ksa ds vuq:i gSa]
ftuesaesdbubafM;k] LoPNHkkjrvfHk;ku] csVhcpkvks&csVh i<+kvks] jk"Vªh; xzkeh.kis;tydk;Zdze]
jk"Vªh; LokLF; fe'ku] iz/kkuea=h vkokl ;kstuk&xzkeh.kvkSj 'kgjhnksuksa] iz/kkuea=h xzkelM+d
;kstuk] fMftVybafM;k] nhun;kymik/;k; xzkeT;ksfr
;kstukvkSjfLdybafM;k'kkfeygSaAbldsvykokvf/kdctVvkoaVuksa}kjkcqfu;knhlqfo/kkvksa ds
fodklvkSjxjhchlekIrdjuslstqM+sdk;Zdzeksadks c<+kokfn;ktkjgkgSAvHkhns'kesalsok {ks= ds
eqdkcyseSU;qQSDpfjax {ks= dkQhihNsgSAvr% bl {ks= esadzkafrykus ds fy, esdbubafM;k dh igy
dh xbZgSrkfdHkkjrdksfMtkbu ,oaeSU;qQSDpfjaxdkdsanzcuk;ktkldsAbldsvykokm|ksx /ka/kksdks
c<+koknsusvkSjjkstxkj ds u, voljiSnkdjus ds fy, fLdybafM;k]
LVkVZ&vi&bafM;kvkSjfMftVybafM;ktSlhljdkjhj.kuhfr;kaviukbZtkjghgSaA
;sfodkl y{; blizdkjgSa&
1- b.MikoVªh bu vkWy bVl QkWjEl ,ojhOgs;jA
xjhch mUewyuA
2- b.Mgaxj] ,pho QwM flD;ksfjVh ,.M bEizwO M U;wfVª'ku ,.M izkseksV lLVSu soy
,xzhdYpjA
Hkq[kejhdh lekfIrA
3- buL;ksj gsYFkh ykbOl ,.M izkseksV osy&foax QkWj vkWy ,V vkWy ,tslA
csgrjLokLF;A
4- bUL;ksj bUDywflo ,.M bDohVscy DokfyVh ,twds'ku ,.M izkseksV ykbQ&ykax
yfuZaxvkWijpqfuVht QkWj vkWyA
xq.koRrkiw.kZf'k{kkA
5- ,fpfoax ts.Mj bDokfyVh ,.M ,Eikoj vkWy oqesu ,.M xYlZA
yaSfxdlekurkA
[ 200 ]
6- bU';ksj,osysfofyVh ,.M lLVusoy eSustesUV vkWQ okVj ,.M lSfuVs'kuu QkWj vkWyA
'kq) ty dh miyC/krk ,oaLoPNrkA
7- bU';ksj ,Dlsl Vw ,QksMZoy]fjykboy] lLVusoy ,.M ekWMuZ ,uthZ QkWj vkWyA
lLrhLoPNÅtkZA
8- izkseksV lLVsUM] bUDY;wflo ,.M lLVusoy bdksuksfed xzksFk] Qqy ,.M izksMfDVo bEIyk;esUV
,.M fMlsUV odZ QkWj vkWyA
mfprjkstxkj ,oavkfFkZd fodklA
9- fcYMfj&lkbysUV bUÝkLVªDpj] izkseksV bUDY;wflo ,.M lLVusoy bUMLVªh,ykbts'ku ,.M
QkWLVj buksos'kuA
vkS|kSxhdj.k] ubZ i)fr;ksa dh [kkst ,oavoLFkkiukfodklA
10- fjM~;wLM bU,DoyhfVtA
vlekurkvksaesadehA
11- esd flVht ,.M g~;weSu lSVyesUV~l bUDY;wflo] lsQ] fjlkbysUV ,.M lLVusoyA
fVdkÅ 'kgjvkSjekuocfLr;ksadkfuekZ.kA
12- bUL;ksj lLVusoy dUtEi'ku ,.M izksMD'ku iSVUlZA
mRrjnkf;Roiw.kZmiHkksx ,oamRiknuA
13- Vsd vjtsUV ,D'ku Vw dkWecSV DykbesV psUt ,.M bV~l bEiSD V~lA
tyok;qifjorZuvkSjmldsizHkkoksalsfuiVus ds fy, Rofjrmik;A
14- dUloZ ,.M lLVusoy ;wt fn vksfl;Ul] lht ,.M eSfju fjlkslZ QkWj lLVusoy
MsoyoesUVA
lrrfodkl ds fy, egklkxjksa] leqnzvkSjleqnzhlalk/kuksadklaj{k.kvkSjmi;ksxA
15- izksVsDV]fjLVksj,.M izkseksV lLVusoy ;wt vkWQ VSfjfLVª;y bdks&flLVe~l] lLVusoyh eSust
QkWjsLV~l] dkWEcSV fMlfVZfQds'ku] gkWYV ,.M fjolZ yS.M fMxzsMs'ku ,.M gkWYV ck;ksMk;oflZVh
ykWlA
Hkwfe] ou] tS ofofo/krkrFkklEiw.kZikfjfLFkfrdhra= dklaj{k.k ,oalEo/kZuA
16- izkseksVihlQqy,.M bUDY;wflo lkslkbVht QkWj lLVusoy MsoyiesUV] izksokbM ,Dlsl Vw
tfLVl QkWj vkWy ,.M fcYM bQsfDVo] ,dkmUVsoy ,.M bUDY;wflo bafLV~V;w'kal ,WV vkWy
ysoYlA
'kkafriw.kZ]U;k;iw.kZvkSjl'kDrlaLFkkvksasdhsLFkkiukA
17- LVªsFksu fn ehUl vkWQ bEiyhesUVs'ku ,.M fjokbZVykbt fn Xykscy ikVZujf'ki QkWj lLVusoy
MsoyiesUVA
Lrrfodkl ds fy, oSf'odHkkxhnkjhA
[ 201 ]
m0iz0 ,oal rrfodkl y{;&2030
lrrfodkl ds ek/;e lsorZekuih<+h dh vko';drkvksa dh iwfrZ ds lkFkHkkohih<+h dh
vko';drkvksa dh iwfrZHkhlqfuf'prfd;ktkuklEHkogksxkAlrrfodkl ds vUrxZrlalk/kuksa
dslhfermi;ksxvkSjmldslaj{k.kijfo'ks"k
/;kufn;kx;kgSftllsvkusokyhihf<+;kaHkhykHkkfUorgksldsaAbuy{;ksa
dhizfriwfrZesai;kZoj.klaj{k.kijfo'ks"kcyfn;kx;kgSA
bulrr~ fodkl y{;ksa dh izkfIrgsrq 169 lgk;d y{; ,oabuds ewY;kadugsrq232
baMhdsVjlkaf[;dh; ,oadk;Zdzefdz;kUo;uea=ky;] Hkkjrljdkj ¼,e0vks0,l0ih0vkbZ½
}kjkizLrkforgSAizns'kesabu 17 lrr~ fodkl y{;ksa dh izkfIrgsrqrhuLrjksaij
;kstukvksadkfdz;kUo;ufd;ktkukgS%&
1- o"kZ 2015&18 rdvYidkyhu ,D'kuIYkku
2- o"kZ 2018&22 rd e/;dkyhu ,D'kuIyku
3- o"kZ 2022&30 rdnh?kZdkyhu ,D'kuIyku
rRØeesaizns'kesavYidkyhu ,D'kuIykurS;kjfd;ktkpqdkgSAlrr~ fodkl y{;ksads
fy,izns'kesaukferuksMyfoHkkxksadkfooj.kfuEuor~ gS%&
y{; Ukkfer uksMy foHkkx
1. xjhch mUewyuA xzkeh.k fodkl
2. Hkq[kejh dh lekfIrAA d`f"k
3. csgrj LokLF;A LokLF; ,oa ifjokj dY;k.k
4. xq.koRrk iw.kZ f'k{kkA ek/;fed f'k{kk
5. ySafxd lekurkA Efgyk dY;k.k
6. 'kq) ty dh miyC/krk ,oa LoPNrkA flapkbZ
7. lLrh LoPN ÅtkZA ÅtkZ
8. mfpr jkstxkj ,oa vkfFkZd fodklA ,e0,l0,e0bZ0
9. vkS|ksxhdj.k] ubZ i)fr;ksa dh [kkst ,oa voLFkkiuk ,oa vkSk|ksfxd fodkl

voLFkkiuk fodklA
10. lekurkvksa esa dehA lekt dY;k.k
11. fVdkÅ 'kgj vkSj ekuo cfLr;ksa dk 'kgjh fodkl

fuekZ.kA
[ 202 ]
y{; Ukkfer uksMy foHkkx
12. mRrjnkf;Roiw.kZ miHkksx ,oa mRiknuA i;kZoj.k
13. tyok;q ifjorZu vkSj mlds izHkkoksa ls i;kZoj.k

fuiVus ds fy, Rofjr mik;A
14. lrr fodkl ds fy, egklkxjksa] leqn z i;kZoj.k

vkSj leqnzh lalk/kuksa dk laj{k.k vkSj
mi;ksxA
15. Hkwfe] ou] tS o fofo/krk rFkk lEiw.kZ ou

ikfjfLFkfrdh ra= dk laj{k.k ,oa lEo/kZuA
16. lrr fodkl ds fy, 'kkaafriw.kZ U;k;iw.kZ x`g

vkSj l'kDr laLFkkvksas dhs LFkkiukA
17. lrr fodkl ds fy, oSf'od HkkxhnkjhA foRr
**********
ih0,l0;w0ih0&,0ih0 22 jk0fu;ks0 ,oa laLFkku ,oa vk0 cks/k ,oa

la0&18&01&2018&¼2553½&1200 izfr;ka& ¼dEI;wVj@Vh@vkQlsV½A
[ 203 ]
v/;k;&3
foRr ,oa caSf dax lsok;sa
yksd fuf/k
mRrj izns”k jkT; ns”k ds lcls cM+s jkT;ksa esa ls ,d gS tgkW ns”k dh lokZf/kd
tula[;k fuokl djrh gSA izns”k dh fodkl”khy vFkZO;oLFkk eq[; :i ls d`f’k ij vk/kkfjr
gSA izns”k dh HkkSxksfyd ifjfLFkfr;ksa ds dkj.k lalk/kuksa dh l`tu {kerk Hkh lhfer gSA ,slh
fLFkfr esa izns”k ds fodklkRed xfrfof/k;ksa gsrq lhfer lalk/kuksa ds n`f’Vxr izns”k dk fodkl
fd;k tkuk ,d cM+h pqukS rh gSA o’kZ 2017 esa izns”k esa xfBr u;h ljdkj }kjk izns”k ds
lokZaxh.k fodkl dks lcls vf/kd egRrk iznku dh x;h gSA tgkW ,d rjQ jkT; ljdkj }kjk
lalk/kuksa esa o`f) ds vFkd iz;kl fd;s tk jgs gSa ogha nwljh rjQ izns”k ds fodkl gsrq vusdksa
;kstuk;sa lapkfyr dh tk jgh gSaA
1-jktLo izkfIr
jkT; ds lalk/ku eq[; :i ls jkT; ds vius lalk/ku rFkk dsUnz ljdkj ls ladze.k ds
vk/kkj ij izkIr gksrs gSaA jkT; ds jktLo vk; ds izeq[k lzksr gSa& dj] djsRrj jktLo rFkk
dsUnz ljdkj ls ladze.kA ladze.k ds lzksr gSa dsUnzh; djksa ds foHkkT; va”k esa jkT; dk va”k
rFkk dsUnz ls vuqnkuA o"kZ 2016&17 ds vkadM+ksa ds vuqlkj izns”k dks :0 2]69]406-86 djksM+
dh dqy jktLo vk; esa jkT; ds dj ,oa djsRrj jktLo ls :0 1]17]793-41 djksM+ rFkk dsUnz
ls djksa ds foHkkT; va”k esa rFkk dsUnzh; vuqnkuksa ds :i esa :0 1]51]613-45 djksM+ izkIr gqvkA
jkT; ds xr ikap o’kksaZ dh jktLo izkfIr;ksa dks rkfydk&3-01 esa n”kkZ;k x;k gSA
Rkkfydk 3-01% jkT; dh dqy jktLo izkfIr ls vk; ds lzksr dk izfr'kr
¼:0 djkssM+ esa½
o"kZ jkT; dk Lo;a dk jktLo dsUæh; laØe.k dqy jktLo
jkT; dj jkT; djsRrj dsUæh; djksa dsUæh; izk fIr;ka
rFkk 'kqYd jktLo esa ljdkj ls
va'k lgk;rk
vuqnku
1 2 3 4 5 6
2012&13 58098.36 12969.98 57497.85 17337.79 145903.98
2013&14 66582.11 16449.81 62776.66 22405.17 168213.75
2014&15 74172.98 19934.80 66622.35 32691.48 193421.61
2015&16 81106.29 23134.66 90973.66 31861.33 227075.94
2016&17 90218.70 27574.71 102649.91 48963.54 269406.86
¼iq0v0½
uksV% o"kZ 2014&15 ls dsUæh; ;kstukvksa gsrq dsUæ ljdkj }kjk lh/ks foHkkxksa dks miyC/k
djk;s tkus okys vuqnku dks jkT; ljdkj ds ctV ds ek/;e ls miyC/k djk;k tk jgk gS
ftl dkj.k vizR;kf”kr o`f) dsUnzh; vuqnku esa ifjyf{kr gks jgh gSA
jkT; dh jktLo vk; esa jkT; ds dj ,oa djsRrj jktLo dk va”k o’kZ 2016&17 esa
43-7 izfr”kr Fkk vFkkZ r jkT; ds dqy jktLo izkfIr esa yxHkx 44 izfr”kr va”k jkT; vius
lalk/kuksa ls gh ,df=r djrk gSA lalk/kuksa esa o`f) ds fy;s jkT; ljdkj }kjk yxkrkj iz;kl
fd;s tk jgs gSaA jkT; ljdkj }kjk fd;s x;s egRoiw.kZ iz;klksa dks ckDl&1 esa n”kkZ;k x;k gSA
[ 17 ]
ckDl&1
okf.kfT;d dj foHkkx
• lhesUV ij 4 izfr”kr dh nj ls vfrfjDr dj ns;rk fu/kkZfjr dh x;hA
• gkbZ MsfUlVh ikyhfFkyhu ¼,p-Mh0ih-bZ½ ,oa ikyhizksfiyhu ¼ih-ih-½ vuySfeusVsM FkSyksa
ij 5 izfr”kr dh nj ls iz os”k dj dk fu/kkZj.k fd;k x;kA
• gkbZ MsfUlVh ikyhfFkyhu ¼,p-Mh-ih-bZ½ ,oa ikyhizksfiyhu ¼ih-ih-½ vuySfeusVsM
QSfczDl ij 5 izfr”kr dh nj ls iz os”k dj dk fu/kkZj.k fd;k x;kA
• oSV vf/kfu;e ds vuqlwph&1 esa mfYyf[kr oLrqvksa dks NksM+dj vU; lHkh oLrqvksa dh
vkuykbu [kjhn ;k vkMZj ij 5 izfr”kr dh nj ls izos”k dj dh ns;rk fu/kkZfjr
dh x;hA
ifjogu foHkkx
• fuxe dh clksa esa foKkiu] clksa esa iklZy@dksfj;j lsok rFkk ;k=h Iyktk ls
lalk/ku ds u;s lzksr l`ftr fd;s x;sA
fucU/ku foHkkx
• lgdkjh vkokl lfefr }kjk ;k mudh vksj ls fu’ikfnr foys[kksa ij iznRr fucU/ku
'kqYd esa NwV lekIr dh xbZA
• tuinksa ds f}okf’kZd ewY;kadu ds LFkku ij okf’kZd ewY;kadu lwph dk iqujh{k.k
fnukad 01&08&2014 ls izHkkoh fd;k x;k ftlds dze esa foRrh; o’kZ esa
ftykf/kdkjh lfdZy jsV dk iqujh{k.k fd;k x;kA
vkcdkjh foHkkx
• ns”kh “kjkc dh izkslsflax Qhl] QqVdj nqdkuksa dh uohuhdj.k Qhl] ,e0th0D;w0]
csfld ykblsal Qhl] izfrQy Qhl vkfn esa o`f) dh x;hA
• fons”kh “kjkc ,o ch;j dh izkslsflax Qhl] QqVdj nqdkuksa dh uohuhdj.k Qhl]
csfld ykblsal Qhl] izfrQy Qhl] ysf cy vuqeksnu Qhl vkfn esa o`f) dh x;hA
• lHkh Jsf.k;ksa ds ckj vuqKkiuksa ,oa ekMy “kkIl dh ykblsal Qhl esa o`f)A
euksjatu dj foHkkx
• cUn flusekvkas dks iqu% lapkfyr djkus gsrq ;kstuk fnukad 16&12&2016 ls ykxw dh
x;h ftlesa fcuk fdlh fuos”k ds iqu % [kksyus gsrq izksRlkgu fn;s tkus ds fy;s izFke]
f}rh; ,oa r`rh; o’kZ esa flusek esa laxzghr euksjatu dj dk 30 izf r”kr vuqnku fn;s
tkus dh O;oLFkk dh x;hA
• ?kkVs esa py jgs flusekvkas dks fjekMy dj O;olkf;d xfrfof/k;ksa ls ;qDr
,dy@eYVhIysDl Nfox`g cukus ij izksRlkgu fn;s tkus ds fy;s izFke] f}rh; ,oa
r`rh; o’kZ esa flusek esa laxzghr euksjatj dj dk 50 izfr”kr vuqnku fn;s tkus dh
O;oLFkk dh x;hA
• u;s ,dy fuekZ.k gsrq Nfox`g esa vuq nku Lohd`f r ds fnukad ls izFke o’kZ 100
izfr”kr] f}rh; o r`rh; o’kZ 75 izf r”kr o prq FkZ ,oa ia pe o’kZ esa 50 izfr”kr
vuqnku fn;s tkus dh O;oLFkk dh x;hA
• izns”k esa vk;ksftr gksus okyh fofHkUu fdzdsV izfr;ksfxrkvksa ;Fkk vUrjkZ’Vªh; VsLV
eSp] ,d fnolh;] Vh&20 eSp ij euksjatu dj vf/kjksfir fd;s tkus dk fu.kZ;
fy;k x;kA
[ 18 ]
jkT; ds Lo;a ds dj jktLo
esa eq[; Hkkxhnkjh okf.kfT;d dj jkT; ds Lo;a ds dj jktLo
foHkkx ds vUrxZr izkIr gksus okys dh lajpuk foRrh; o"kZ
ewY; laof)Zr dj ¼oSV½ dh gSA 2016&17 ¼iq0v0½
o’kZ 2016&17 ds iqujhf{kr euks
ja
t u dj
j kT; mR
i kn ' kq
Yd 1%
vuqeku esa ewY; laof)Zr dj dk 19%
va”k yxHkx 57 izfr”kr gSA jkT;
mRikn “kqYd rFkk LVkEi ,oa fo| q
r dj
iathdj.k “kqYd vU; nks egRoiw.kZ 1%
?kVd gSS ftudk va”k dze”k% 19 LVkEi rFkk i a
t hdj .k ' kq
Yd ew
Y; l a
of) Z
r dj ¼
oS
V½
izfr”kr ,oa 15 iz fr”kr gSA jkT; 15% 57%
dk dj jktLo eq[;r% bUgha rhu Hkwj kt Lo 1%
enksa ls izkIr gksus okys dj ij okgu dj
fuHkZj jgrk gS tks dqy Lo;a dh 6%
dj jktLo izkfIr dk 91
izfr”kr gSA
2-jktLo O;;
jktLo O;; ds eq[; Hkkx gSa& jkT; djksa dh olwyh ij O;;] C;kt dk Hkqxrku]
iz”kklfud rFkk lkekU; lsokvksa ij O;; rFkk lkekftd ,oa vkfFkZd lsokvksa ij O;;A o’kZ
2012&13 ls o’kZ 2016&17 dh vof/k esa jktLo izkfIr rFkk lkekU;] lkekftd] vkfFkZd lsokvksa
,oa LFkkuh; fudk;ksa ds vuqnku ij gksus okys jktLo O;; dks rkfydk&3-02 esa fn;k x;k gS%&
Rkkfydk 3-02% jktLo O;; ds eq[; ?kVd
¼:0 djksM + esa½
o"kZ dqy jktLo jktLo O;; ds ?kVd
O;;
lkekU; Lkekftd lso k;sa vkfFkZd lsok;sa LFkkuh;
lso k;sa fudk;ksa dks
vuqn ku
1 2 3 4 5 6
2012&13 140723.64 59906.73 53300.32 21337.35 6179.24
2013&14 158146.87 61983.49 60756.28 25710.72 9696.38
2014&15 171027.33 64305.73 60905.78 34885.24 10930.58
2015&16 212735.95 72227.92 82486.46 47881.28 10140.29
2016&17 ¼iqŒvŒ½ 244900.90 91028.76 95442.60 47742.02 10687.52
lkekftd ,oa vkfFkZd lsokvksa ij dqy j kt Lo esav a'k

gksus okyk O;; fodklkRed Js.kh esa rFkk
61.3%
lkekU; lsokvksa ij fd;k tkus okyk 53.0% 54.7% 56.0% 58.5%
jktLo O;; fodklsRrj O;; dh Js.kh esa 42.6%
39.2%
vkrk gSA xzkQ dks ns[kus ls ;g iw.kZr;k 37.6%
34.0%
37.2%
Li’V gks jgk gS fd o’kZ 2012&13 esa

jktLo O;; dk fodklkRed dk;ksZa esa 6.1% 6.4%
4.4% 4.8% 4.4%
fd;k tkus okyk O;; 53-0 izfr”kr Fkk
tks o’kZ 2015&16 esa c<+dj 61-3 izfr”kr
ds Lrj ij igqap x;k gS ;|fi o’kZ 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
2016&17 esa blds ?kVdj 58-5 izfr”kr ¼iq0v 0½
gks tkus dk vuqeku gSA mYys[kuh; gS fd
fodkl sRrj j kt Lo O
;; fodkl j kt Lo O
;; l euqns'ku ¼
LFkkuh; fudk; ½
jkT; ljdkj }kjk jktLo O;; dks bl
[ 19 ]
izdkj lek;ksftr fd;k tkuk pkfg;s fd bldk vf/kdka”k mi;ksx fodkl dk;kZsa esa fd;k tk
ldsA
3 osr u] isa'ku C;kt
jkT; ds O;; dk ,d cM+k Hkkx jkT; deZpkfj;ksa ds osru rFkk isa”ku ds :i esa O;; gks
tkrk gSA ;g jkT; ljdkj dk opuc) O;; gS ftls jkT; ljdkj }kjk ogu fd;k tkuk
vfuok;Z gSA bu enksa esa fd;s tkus okys O;; dk fooj.k rkfydk&3-03 esa fn;k x;k gSA
rkfydk&3-03% ossru] isa'ku ,oa C;kt ij jktLo O;;
¼:0 djksM + esa½
o"kZ osr u isa'ku C;kt osr u$isa'ku$C;kt
1 2 3 4 5
2012-13 52,231.57 17,920.61 16,920.59 87,072.77
2013-14 54,363.41 19,521.21 17,412.44 91,297.06
2014-15 61,557.74 22,304.61 18,864.44 1,02,726.72
2015-16 73,795.79 24,149.57 21,447.87 1,19,393.23
2016-17¼iqŒvŒ½ 82,590.91 28,358.64 27,379.10 1,38,328.65
osru] isa”ku ,oa C;kt os

r u] i a'sku , oaC; kt i j dq y O ;;
ij gksus okys dqy O;; dk
59.70% 54.30%
jkT; ds Lo;a ds jktLo ,oa 53.10% 52.6% 51.30%
dqy jktLo ds lkFk izfr”kr
61.90% 60.10% 56.50%
xzkQ ds ek/;e ls n”kkZ;k x;k 57.70% 56.1%
gS ftlls Li’V gS fd jkT;

ljdkj }kjk fd;s tkus okys
opuc) O;; ds jktLo izkfIr 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
rFkk jktLo O;; ls izfr'kr ds ¼iq 0 v0½
:i esa foxr 5 o’kkZsa esa lq/kkj
gqvk gSA j kt Lo O; ; l si z fr ' kr j kt Lo i z
kfIr l si z fr ' kr
o"kZ 2012&13 esa tgkW opuc) O;;] jktLo O;; dk 61-9 izfr”kr Fkk ogha o"kZ
2015&16 esa ;g ?kV dj 56-1 izfr”kr ds Lrj ij vk x;k gS ;|fi o’kZ 2016&17 esa blds
vkaf”kd :i ls c<+dj 56-5 izfr”kr jgus dk vuqeku gSA blh izdkj jktLo izkfIr ls Hkh blds
izfr”kr va”k esa Hkh deh vk;h gS tks o’kZ 2016&17 esa 51-3 izfr”kr rd vkus dk vuqeku gSA
;g n”kkZrk gS fd jkT; ds jktLo dh o`f) nj opuc) O;; dh rqyuk esa dkQh vf/kd jgh gS
ftl dkj.k izfr”krrk fxj jgh gSA iw at hxr i fj O;; dk l -j k-?k-m- i zfr ' kr
4 iawthxr ifjO;;
iwathxr ifjO;; jkT; dh 5.58% 5.86% 5.79%
fodklkRed xfrfof/k dks iznf”kZr djus
okyk O;; gS rFkk izns”k dk fodkl iwathxr 3.84%
ifjO;; ij Hkh fuHkZj gksrk gSA iwathxr 3.27%
ifjO;; dk ;|fi dksbZ ekud fu/kkZfjr ugha
fd;k tkrk gS vfirq ;g ldy jkT; ?kjsyw
mRikn ds izfr”kr :i esa ftruk vf/kd
gksxk] mruk jkT; ds fy;s csgrj ekuk tkrk
gSA xzkQ dks ns[kus ls Li’V gS fd o’kZ 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
2012&13 esa iawthxr ifjO;; esa l-jk-?k-m- ¼iq 0v0½
[ 20 ]
ds izfr'kr ds :i esa 3-27 izfr”kr ds Lrj ij Fkk tks o’kZ 2016&17 esa 5-8 izfr”kr jgus dk
vuqeku gSA
_ . k d k mi ; ksx
5 _.k dk mi;kssx
163.9%
ifj;kstukvksa ds foRr iks’k.k gsr q 138.8%
jkT; ljdkj }kjk dfri; ek/;eksa ls 123.9%
131.2%
_.k fy;k tkrk gS rFkk foRrh; 110.2%
vuq”kklu ds vHkko esa fy;k tkus okyk

_.k vfu;fU=r gks dj iwjh vFkZO;oLFkk
dks pjejk ldrk gSA yksd foRr ds
fl)kUr ds vUrxZr O;; dks ogu djus
ds fy;s _.k ysuk cqjk ugha gS c'krsZ ml
_.k dk mi;ksx ifjlEifRr;ksa ds l`tu 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
ds fy;s fd;k tk;A mnkgj.k ds rkSj ij ¼ iq
0v 0½
o’kZ 2002&03 eas fy;s x;s _.k dk ek=
46 izfr'kr iwathxr ifjO;; esa mi;ksx gqvk Fkk ftldk vFkZ gS fd _.k ds vk/ks ls vf/kd va”k
dk mi;ksx iwathxr dk;kZsa esa ugha fd;k tk jgk Fkk tks ,d vO;fLFkr vFkZO;oLFkk dks bafxr
djrk gS ;?kfi vkxs ds o’kkZsa esa fLFkfr esa lq/kkj gqvk gSA o’kZ 2012&13 ls 2016&17 dh vof/k
esa ;g 100 izfr”kr ds Lrj ls Åij gh jgk gS ftldk vk”k; gS fd u flQZ 'krizfr'kr _.k
dk mi;ksx fodkl dk;ksZa ds fy;s fd;k x;k cfYd jktLo cpr dk mi;ksx Hkh iwathxr dk;ksaZ
ds fy;s fd;k tk jgk gSA
6 foRrh; ladsrd
o"kZ 1998&99 esa izns”k ds fodkl dh fLFkfr dks iz nf”kZr djus okys lHkh ladsrd
vR;Ur fo’ke fLFkfr dks iznf”kZr dj jgs Fks ijUrq le; ds lkFk bu lHkh ladsrdks esa
mYys[kuh; lq/kkj gqvk gSA o"kZ 1987&88 ds i'pkr~ yxkrkj 19 o"kZ rd jktLo ?kkVk ns[kus ds
ckn o"kZ 2006&07 esa iqu % jktLo vf/k”ks’k dh izkfIr ls fLFkfr cny pqdh gS rFkk foRrh;
jktdks"kh; ?kkVk esa Hkh bu o"kkZsa esa mYys[kuh; lq/kkj gqvk gSA jkT; ds foRrh; ladsrdksa dks
rkfydk&3-04 ls le>k tk ldrk gS%&
Rkkfydk 3-04% jktdkss"kh; fLFkfr ds izeq[k ladsrd
¼:0 djkssM+ esa½
o"kZ jktLo vf/k'ks" k jktdks"kh; ?kkVk izk Fkfed ?kkVk
2012-13 5,180. 34 19,238.39 2,317.80
2013-14 10,066.88 23,679.54 6,267.10
2014-15 22,394.28 32,513.17 13,648.72
2015-16 14,339.99 58475.01 37027.14

(28872.41)
2016-17 (iqŒvŒ ) 24,505.96 55020.70 27641.60
(40219.41)
dks’Bd esa fn;s x;s jktdks’kh; ?kkVk esa mn; ;kstuk ds vUrxZr fo|qr forj.k dEifu;ksa dh foRrh; iqulZajpuk ds
fy;s o’kZ 2015&16 esa :0 29602-60 djksM+ rFkk o’kZ 2016&17 esa :0 14801-29 djksM+ dh /kujkf”k lfEefyr gS ftls
dsUnz ljdkj ds fn”kkfunsZ”kksa ds vuqlkj ,Q-vkj-ch-,e- ,DV esa laxr o’kZ ds fy;s fu/kkZfjr okf’kZd _.k lhek ls ckgj
j[kk x;k gSA
7- jktLo ?kkVk@vf/k'ks"k
o’kZ 2006&07 esa jkT; ljdkj }kjk izkIr fd;s x;s jktLo vf/k”ks’k dh fLFkfr dks blds
ckn ds o’kksaZ esa Hkh yxkrkj cuk;s j[kk x;k gS rFkk lkFk gh yxkrkj ;g iz;kl Hkh fd;k tkrk
jgk gS fd jktLo cpr ds dqy vkdkj esa Hkh o`f) dh tk;A
[ 21 ]
8- jktdks" kh; ?kkVk
fdlh Hkh jkT; dh foRrh; fLFkfr l dy j kT; ?kj sy wmRi kn l si zfr ' kr
dks vkadus ds lcls egRoiw.kZ ladsrd 3.40% 3.37%
3.22%
jktdks’kh; ?kkVk dk l-jk-?k-m- ls izfr”kr
2.77%
gksrk gS ftlesa mYys[kuh; lq/kkj 2.64%
2.34%
2.63%
2.22%
ifjyf{kr gks jgk gSA o’kZ 2012&13 esa ;g 1.43%
1.96%
2-64 izfr'kr ds Lrj ij Fkk tks o’kZ 1.18% 1.30%

2015&16 esa Hkh yxHkx leku Lrj vFkkZr 0.71% 0.73%
2-63 izfr”kr ds Lrj ij jgkA 0.32%
mYys[kuh; gS fd o’kZ 2010&11 ls o’kZ
2014&15 dh vof/k gsrq 13osa foRr vk;ksx 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
}kjk 3-0 izfr'kr dh lhek Hkh fu/kkZfjr ¼iq0v0½
dh x;h FkhA jkT; ljdkj }kjk vk;ksx
dh laLrqfr ds vuqlkj mDr o’kkZas esa jkt Lo vf/k'ks"k jkt dks"kh; ?kkVk izkFkfed ?kkVk
jktdks’kh; ?kkVk dks fu/kkZfjr 3 izfr”kr
ds Lrj ls uhps gh cuk;s j[ks tkus dk
iz;kl fd;k x;k gSA foRrh; o’kZ 2015&16 ls 14os a foRr vk;ksx dh laLrqfr ds dze esa iqu%
3 izfr”kr dh lhek fu/kkZfjr dh x;h ijUrq nks “krksZ a ;Fkk _.k@l-jk-?k-m- ds 25 izfr”kr ls
de gksus rFkk C;kt Hkqxrku@jktLo izkfIr ds 10 izfr”kr ls de gksus ij vkxkeh o’kZ esa
dze”k% 0-25&0-25 izf r”kr dh ykspuh;rk iznku dh x;h vFkkZr “krZ iw.kZ djus dh fLFkfr esa
jkT; vf/kdre 3-5 izfr”kr rd jktdks’kh; ?kkVk dh lhek rd tk ldrs gSaA foRrh; o’kZ
2016&17 esa blds 3-22 izfr”kr jgus dk vuqeku gSA ;gkW mYys[kuh; gS fd o’kZ 2015&16 esa
jkT; dh C;kt vnk;xh lEcU/kh “krZ iw.kZ gksus ds dkj.k jkT; dks foRrh; o’kZ 2016&17 esa 3-
25 izfr”kr dh lhek vuqeU; gSA ;gk¡ ;g Hkh lehphu gS fd jktdks’kh; ?kkVk ds vkadM+ksa esa
dsUnz ljdkj ds fn”kk&funsZ”kksa ds vuq:i mTtoy fMLdke ,”;ksjsUl ;kstuk *mn;* ds vUrxZr
fo|qr forj.k dEifu;ksa dh foRrh; iqulZajpuk ds Hkkj dks “kkfey u djrs gq;s jktdks’kh; ?kkVk
dk vkx.ku fd;k x;k gSA
9 izkFkfed ?kkVk
jktdks’kh; ?kkVs dh jkf”k esa ls C;kt vnk;fx;ksa dk dqy O;; Hkkj ?kVkus ls tks jkf”k
fudyrh gS og izkFkfed ?kkVk n”kkZrh gSA jkT; dk izkFkfed ?kkVk o’kZ 2016&17 esa mn;
;kstuk ds izHkko dks lfEefyr djus ij ;g yxHkx 2-22 izfr”kr ds Lrj ij jgus dk vuqeku gSA
10 jkT; dh dqqy _.kxzLrrk
izns”k esa fodklkRed ;kstukvksa ,oa lkekftd mRFkku ds vusdksa dk;ksZa gsrq jkT; ljdkj
dks vius lhfer lalk/kuksa ds n`f’Vxr _.k ysus dh vko”;drk gksrh gSA yksd foRr ds
fl)kUr ds vUrxZr fodklkRed ,oa iwathxr fuos”k tSls dk;ksZa gsrq _.k fy;k tkuk iw.kZr;k
mfpr gSA Li’V gS fd fodkl”khy vFkZO;oLFkk esa fodkl gsrq _.k fy;k tkuk vifjgk;Z gS
c”krZs fd _.k dk mfpr izcU/ku fd;k tk; ftlds vHkko esa iwjh vFkZO;oLFkk pjejk ldrh gS
rFkk jkT; _.k tky tSls Hkaoj esa Qal ldrs gSA
[ 22 ]
Rkkfydk 3-05% jkT; dh dqqy _.kxzzL rrk
¼:0 djksM+ esa½
o"kZ Ckktkj _.k vYi cpr Hkfo"; ,oa vU;* dqy
isa'ku fuf/k;ka _.kxzLrrk
2012-13 84,103.42 56,351.56 41,935.55 42,733.06 2,25,123.59
2013-14 89,157.44 59,119.36 44,297.81 49,111.26 2,41,685.87
2014-15 1,02,666.91 65,444.26 45,480.38 53,229.14 2,66,820.69
2015-16 1,27,967.87 69,782.94 47,014.66 79,170.19 3,23,935.66
2016-17
(iqŒvŒ) 1,65,334.29 65,251.36 51,048.91 93,140.01 3,74,774.57
* vU;esa foRrh; laLFkkvksa ls _.k] ikWoj ck.M~l] Hkkjr ljdkj ls _.k] tek ,oa vfxze
vU; ns;rk;sa 'kkfey gSaA
mRrj izns”k jkT; dh
vFkZO;oLFkk fodkl”khy gS dqy _.kxzLr r k dk l -j k-?k-m- l si zfr ' kr
ftl dkj.k vusd lzksrksa ls
jkT; ljdkj }kjk _.k dh 45.1% 43.4% 41.9%
mxkgh dh tkrh gSA jkT; 31.0% 31.0%
30.9%
ljdkj dh dqy _.kxzLrrk 28.3% 27.9% 29.5% 30.0%
dks rkfydk&3-05 ls le>k tk
ldrk gS ftlds vuqlkj o’kZ
2015&16 rd dqy _.kxzLrrk
:0 3]23]935-66 djksM+ rd
igqap x;h gS rFkk o’kZ
2016&17 ds vUr rd blds 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
:0 3]74]774-57 djksM+ rd ¼
i q0v 0½
gksus dk vuqeku gSA
j kT; l j dkj } kj k i zkIr , Qv kj 0ch0, e0 , sDV dsv uqlkj
rkfydk ls Li’V gS fd jkT; dh dqy _.kxzLrrk yxkrkj c<+rh tk jgh gS ijUrq
fdlh Hkh jkT; dh _.kxzLrrk dk vkadyu mldh dqy _.kxzLrrk ls ugha vfirq ldy jkT;
?kjsyw mRikn ls izf r'kr ds :i esa fd;s tkus ij gh jkT; dh lgh fLFkfr dk vuqeku yxk;k
tk ldrk gSA bl lEcU/k esa dfri; dsUnzh; foRr vk;ksxksa }kjk jkT; ,oa la?k ds fy;s _.k
,oa ldy jkT; ?kjsyw mRikn ds fy;s
fu/kkZfjr vuqikr dh laLrqfr dh tkrh dqy _.kxzLrrk dh izfr’kr
jgh gS rFkk ;fn jkT; vFkok la?k vius lajpuk
fu/kkZfjr izfr”kr vuq ikr dh lhek ds ¼31 ekpZ] 2017 rd
vUnj gSa rks jkT; dh _.k fLFkfr mfpr Hkfo"; ,oa isa'ku
ekuh tkrh gSA 13osa foRr vk;ksxksa }kjk fuf/k;ka 14%
o’kZ 2010&11 ls 2014&15 dh vof/k ds

fy;s Hkh jkT; dk _.k izfr”kr fu/kkZfjr tek ,oa vfxze 6%
Hkkjr ljdkj ls
fd;k x;k Fkk rFkk xzkQ dks ns[kus ls ;g cktkj _.k 44%
izkIr _.k 4%
iw.kZr;k Li’V gS fd mRrj iz ns”k jkT; dk
vuqikr] 13osa dsUnzh; foRr vk;ksx }kjk ikoj ck.Ml 13%
laLrqr vuqikr ls izR;sd o’kZ dkQh de

jgk gS tks- bl rF; dk |ksrd gS fd foRrh; laLFkkvksa ls vYi cpr 17%
jkT; dh _.k fLFkfr iw.kZr;k fu;U=.k esa _.k 2%
gSA o’kZ 2015&16 ls 14osa foRr vk;ksx
[ 23 ]
dh laLrqfr;ksa ykxw gks x;h gSa rFkk jkT; dh _.k fLFkfr 14oas foRr vk;ksx dh laLrqf r;ksa ds
vuq:i gh gSA
11 _.k ds lzksr
jkT; dh _.k dh lajpuk esa lokZf/kd va”k cktkj _.k dk gSA o’kZ 2016&17 ds
iqujhf{kr vuqeku ds vuqlkj dqy _.kxzLrrk dk yxHkx 44 izfr”kr va”k cktkj _.k ls gh
izkIr gqvk gSA blds Ik”pkr~ vYi cpr fuf/k ¼,u-,l-,l-,Q-½ ls fy;k x;k _.k yxHkx 17
izfr”kr gSA ;|fi 14osa foRr vk;ksx }kjk dh x;h laLrqfr ds Øe esa ,u-,l-,l-,Q- ls jkT;
ljdkj }kjk _.k ysus dh izfdz;k lekIr gks x;h gSA Hkfo’; ,oa isa”ku fuf/k;kW Hkh jkT; ds
_.k esa leqfpr ;ksxnku djrh gSaA foRrh; o’kZ 2005&06 ls 12osa foRr vk;ksx dh vof/k ykxw
gksus ij vk;ksx }kjk cktkj _.k dks vf/kd egRrk nsrs gq;s dsUnz ljdkj ls izkIr gksus okys
_.k dks grksRlkfgr fd;k x;k ftlds mijkUr ;g yxkrkj ?kVrs gq;s vc ek= 4 izfr”kr ds
Lrj ij vk x;k gSA fofnr gS fd xzkQ esa n`’VO; jkT;ksa dks izkIr gksus okys _.k dh vnk;xh
dh vof/k ,oa C;kt nj] _.k dh “krksZa ds vuqlkj vyx&vyx gksrs gSaA
12 _.k lhek ,oa _.k lsok _ . k l sok ¼

j kt Lo i zkfIr l si zfr ' kr ½
13osa dsUnzh; foRr vk;ksx }kjk
jkT;ksa ds fy;s ldy jkT; ?kjsyw mRikn 17.7%
ds 3 izfr”kr dh _.k lhek vokMZ vof/k 15.2%

14.6% 14.5% 14.4%
2010&15 gsrq fu/kkZfjr dh x;h Fkh

ftlds vk/kkj ij dsUnz ljdkj }kjk
izR;sd o’kZ jkT;ksa dh ekSfnzd :i esa _.k
lhek fu/kkZfjr dh tkrh gS rFkk jkT;ksa dk
;g nkf;Ro gS fd bl _.k lhek ds
vUnj gh _.k fy;k tk;sA 14osa foRr
vk;ksx }kjk Hkh ;gh 3 izfr”kr _.k lhek 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
ykxw dh x;h gS ;|fi jkT; 0-25&0-25 ¼
iq0v 0½
izfr”kr dh vfrfjDr yksp uh;rk iznku
dh x;h gS ;fn mudk _.k&th,lMhih vuqikr mlds fiNys Ok"kZ esa 25 izfr”kr ls de gS
vFkok C;kt Hkqxrku esa jktLo izkfIr 10 izfr”kr ls de gSA ;g ykspuh;rk vyx&vyx
vFkok ,d lkFk jkT;ksa dks izkIr gks ldrh gSA mRrj izns”k jkT; }kjk foxr dbZ o’kksZa ls
fu/kkZfjr lhek ds v/khu gh izR;sd o’kZ _.k fy;k tk jgk gSA
jkT; ljdkj dh _.k lsok ftlds _.kksa dk izfrlank; ,oa C;kt vnk;xh ?kVd gSa] esa
foxr o’kksaZ esa yxkrkj deh gq;h gSA ,d n”kd iwoZ _.k lsok dk jktLo izkfIr ls vuqikr
yxHkx 27 izfr”kr Fkk tks o’kZ 2012&13 rd ?kVrs gq;s 17-7 izfr”kr ds Lrj ij vk x;kA
blds mijkUr Hkh _.k lsok esa yxkrkj deh tkjh jgh gS rFkk o’kZ 2015&16 esa ;g 14-5
izfr”kr ds Lrj ij vk x;k gS ,oa o’kZ 2016&17 esa blds yxHkx blh Lrj ij 14-4 izfr”kr
jgus dk vuqeku gSA ;gkW mYys[kuh; gS fd o’kZ 2015&16 ,oa 2016&17 ds vkadM+ksa esa vFkkZsik;
vfxze dh /kujkf”k lfEefyr ugha dh x;h gSA
13 jkT; ljdkj ds le{k mRiUu pqukSfr;ka ,oa fujkdj.k
izns”k esa o’kZ 2017 ds izkjEHk esa fo/kku lHkk pquko ds mijkUr u;h ljdkj dk xBu
fd;k x;kA fdlh Hkh jkT; ds fy;s foRrh; vuq”kklu mldh iz kFkfedrk gSA foxr o’kkZsa esa
*mn; ;kstuk* ds vUrxZr fo|qr forj.k dEifu;ksa dh foRrh; iqulZjapuk rFkk lkrosa osru
vk;ksx dh laLrqfr;ksa ls osru@isa”ku iq ujh{k.k ds QyLo:i yxHkx 70 gtkj djksM+ ls vf/kd
dk vfrfjDr O;;&Hkkj jkT; ljdkj ij vk;k gSA blds vfrfjDr jkT; ljdkj }kjk y?kq ,oa
lhekUr fdlkuksa dks foRrh; lqn`<+rk iznku djus gsrq Qlyh _.kksa esa ,d yk[k rd _.k eqfDr
[ 24 ]
iznku fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gS ftlls jkT; ljdkj ij yxHkx :0 36 gtkj djksM+
dk Hkkj vk;sxkA ,slh dfBu ifjfLFkfr esa ,Q0vkj0ch0,e0 ,DV esa fu/kkZfjr jktdks’kh; ?kkVk]
ldy jkT; ?kjsyw mRikn ds fu/kkZfjr vuqikr ds lkFk&lkFk vU; foRrh; ladsrdksa dks fu;U=.k
esa j[kuk dfBu pqukSrh gSA
izns”k esa fuos”k ds fcuk fodkl ek= ,d ifjdYiuk cu dj jg tk;sxk ,slh fLFkfr esa
izns”k esa fuos”k gsrq csgrj ekgkSy miyC/k djk;s tkus dh vko”;drk gSA blls izns”k esa
jkstxkj l`tu ds O;kid ,oa o`gn Lrj ij volj l`ftr gksaxsA
izns”k ds lhfer lalk/kuksa ds ckotwn ÅtkZ] vkokl] f”k{kk] LokLF; tSls {ks=ksa esa fo”ks’k
/;ku fn;s tkus dh t:jr gSA ,slk ns[kk x;k gS fd vusdksa ;kstukvksa esa dsUnz ljdkj }kjk
fu/kkZfjr dsUnzka”k dh iw.kZ izkfIr ugha gks ikrh gSA foHkkxkas dks dsUnzka”k dh “kr izfr”kr izkfIr ds
vFkd iz;kl djus gksaxsA
izns'k esa cSafdax lsokvksa dh fLFkfr
1&izns'k esa cSafdax usV odZ
izns'k esa ekpZ ] 2017 rd dq y 18258 cSad 'kk[kk;sa dk;Zjr gSa ftuds ek/;e ls cSafdax
lqfo/kk;sa iznku dh tk jgh gaAS
mRrj izns'k esa ekpZ] 2017 rd dqy dk;Zjr cSad 'kk[kkvksa dk fooj.k fuEuor~ gS %&
Rkkfydk 3-06
dz0la0 cSad dk izdkj cSad 'kk[kkvksa dh la[;k
1 lkotZfud cSad 11132
2 futh cSad 1210
3 {ks=h; xzkeh.k cSad 4241
4 lgdkjh cSad 1675
dqy 18258
2&cSad 'kk[kk izlkj dk;ZØ e

jkT; ljdkj }kjk izns'k ds 25000 xkaoksa esa cS ad 'kk[kk;sa [kksys tkus dk fu.kZ; fy;k
x;k gS ftldh iwfrZ gsrq jkT; Lrjh; cSadlZ lfefr dh mi lfefr dk xBu fd;k x;k gSA
mDr lfefr }kjk izns'k ds 25000 xzkeh.k dsUnzksa dk p;u djrs gq, ,d jksMeSi izkFkfedrk ds
vk/kkj ij rS;kj fd;k tk jgk gSA jkT; ds xzkeh.k {ks=ksa esa cSafdax lsokvksa dk foLrkj fd;k tk
jgk gSA
3&cSadksa dh okf"kZd tek
izns'k esa O;olkf;d cSadksa ¼xzkeh.k cSadksa lfgr½ esa ekpZ] 2017 rd :0 875456-86 djksM+
dh /kujkf'k tek gSA
4&okf"kZd _.k ;kst uk
d`f"k m|ksx ,oa lsok {ks= esa _.k forj.k djus gsrq izR;sd tuin ds fy, izfr o"kZ okf"kZd
_.k ;kstuk rS;kj djk;h tkrh gSA o"kZ 2016&17 ds nkSjku okf"kZd _.k ;kstukUrxZr d`f"k]
m|ksx ,oa lsok {ks= esa :0 168397-66 djksM+ ds _.k forj.k ds y{; ds lkis{k ekg ekpZ]
2017 rd :0 137451-78 djksM+ ¼82 izfr'kr½ dk _.k cSadksa }kjk forfjr fd;k x;k gSA
o"kZ 2017&18 gsrq okf"kZd _.k ;kstukUrxZr :0 200958-23 djksM+ dk y{; izL rkfor gSA
;kstukUrxZr fu/kkZfjr y{; dh 'kr~&izfr'kr iwfrZ gsrq cSadksa ls l?ku vuqlj.k ,oa vuqJo.k
fd;k tk jgk gSA
[ 25 ]
5&_.k izokg dh fLFkfr
izns'k esa O;olkf;d cSadksa ¼xzkeh.k cSadksa lfgr½ }kjk ekpZ] 2017 rd :0 404540 djksM+
ds _.k cdk;k FksA izkFkfedrk {ks= ds vUrxZr mDr vof/k rd :0 258985 djksM+ ¼64%½ ds
_.k cdk;k Fks tks forfjr dqy vfxze ds lkFk fu/kkZfjr ekud 40 izfr'kr ls vf/kd gSA
6&izns'k esa de vk; oxZ ds fy, lLrh dher ij foRrh; lsokvksa ds forj.k gsr q
dk;kZfUor ;kst uk;sa &
¼d½ iz/kkuea=h tu&/ku ;kstuk ds vxys pj.k ds vUrxZr dsUnzh; ctV Hkk"k.k 2015 esa chek
,oa isa'ku lsDVj ls lacaf/kr ?kks"k.kk,a dh x;h 3 ;kstukvksa ;Fkk iz/kkuea=h thou T;ksfr chek
;kstuk ¼ih0,e0ts0th0ch0okbZ 0½] iz/kkuea=h lqj{kk chek ;kstuk ¼ih0,e0,l0ch0okbZ 0½ ,oa vVy
isa'ku ;kstuk ¼,0ih0okbZ 0½ dk 'kqHkkjEHk ek0 iz/kkuea=h] Hkkjr ljdkj }kjk fnukad 09 ebZ] 2015
dks fd;k x;kA bu ;kstukvksa ds ykxw djus dk eq[; mn~ns'; gS fd ,d lkoZ HkkSfed lkekftd
lqj{kk O;oLFkk dk;e dh tk lds o blds vUrxZr fo'ks "kdj vYi lqfo/kk izkIr o fu/kZu oxZ
dks tksM+k tk ldsA
¼[k½ iz/kkuea=h lqj{kk chek ;kstuk ¼ih0,e0,l0ch0okbZ0½ ds vUrxZr leLr cpr cSad [kkrk
/kkjdksa ftudh vk;q 18 ls 70 o"kZ gS] dks okf"kZd izhfe;e :0 12 esa :0 2-00 yk[k ds nq?kZVuk
chek dk dojst miyC/k gksxk tks fodykaxrk dh fLFkfr esa Hkh miyC/k gksxkA ;kstukUrxZr 31
ebZ] 2017 rd 1-21 djksM+ yksxksa dks iathd` r fd;k x;k gSA
¼x½ iz/kkuea=h thou T;ksfr chek ;kstuk ¼ih0,e0ts0ts0ch0okbZ0½ ds vUrxZr cSad ds cpr
[kkrk /kkjdksa tks 18 ls 50 o"kZ dh vk;q oxZ esa gSa] dks :0 2-00 yk[k dk thou chek okf"kZd
izhfe;e :0 330@& ij miyC/k gksxkA iz/kkuea=h thou T;ksfr chek ;kstuk ds vUrxZr 31
ebZ] 2017 rd 31-94 yk[k yksxksa dks iathd`r fd;k x;k gSA
¼?k½ vVy isa'ku ;kstuk ¼,0ih0okbZ0½ o`)koLFkk esa vk; dk lzksr iznku djus ds mn~ ns'; ls 18
ls 40 o"kZ dh vk;q oxZ ds O;fDr;ksa gsrq ;g ;kstuk ykxw dh x;h gS rkfd U;wure 20 o"kZ dk
Hkqxrku djus ij 60 o"kZ dh vk;q ls mUgsa ekfld isa'ku dk ykHk fey ldsA ;kstukUrxZr 13
ebZ] 2017 rd 6-94 yk[k yksxksa dks iathd`r fd;k x;k gSA
7&m0iz0 foRrh; vf/k"Bkuksa esa tekdrkZ fgr laj{k.k vf/kfu;e&2016

izns'k esa dk;Zjr ,sls foRrh; vf/k"Bku tks turk ls vO;ogkfjd vkSj vO;ogk;Z okilh
dk opu nsdj /ku izkIr dj jgs gSa ,oa ifjiDork ij tek dks okil djus ;k C;kt dks
Hkqxrku djus ;k ,sls tek ds lkis{k dksbZ fof'k"V lsok nsus esa tku&cw>dj foQy gq, gSaA ,sls
tekdrkZvksa ds fgrksa ds laj{k.k ds fy, izns'k ljdkj }kjk ^^fn mRrj izns’k
izksVsD’ku vkWQ bUVjsLV vkWQ fMikftVlZ bu
QkbusfU’k;y LVScfylesUV~l ,sDV] 2016** ikfjr fd;k tk pqdk gS
,oa mDr ,DV ds fdz;kUo;u gsrq ^^fn mRrj izns’k izksVsD’ku vkWQ
bUVjsLV vkWQ fMikftVlZ bu QkbusfU’k;y
LVScfylesUV~l :y] 2016** iz[;kfir fd;k tk pqdk gSA bl vf/kfu;e ds
QyLo:i izns'k ds tekdrkZvksa ds lkFk /kks[kk/kM+h djus okyksa ij l[rh ls dk;Zokgh dh tk
ldsxh vkSj bl izdkj dh xfrfof/k;ksa ij izHkkoh jksd yxk;h tk ldsxhA
8-d`f"k {ks= esa dh x;h igy
8-1&Qly _.k eksp u ;kst uk
[ 26 ]
• izns'k ljdkj }kjk izns'k ds y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa dk Qlyh _.k ekspu fd;s tkus
laca/kh 'kklukns'k fnukad 24 ,oa 30 twu] 2017 dh O;oLFkk ds vuqlkj ^^Qly _.k ekspu
;kstuk** fdz;kfUor dh tk jgh gSA
• izns'k ds lHkh y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa ds fnukad 31 ekpZ] 2016 rd fy, x;s Qlyh
_.kksa ¼,u0ih0,0 _.kksa dks NksM+dj½ ds lkis{k foRrh; o"kZ 2016&17 esa muds }kjk fd;s
x;s izfr Hkqxrku dks lek;ksftr djus ds mijkUr vo'ks"k _.k dh /kujkf'k :0
1]00]000@& dh lhek rd ekQ fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA
• mRrj izns'k esa fuokl djus okys fdlku ftudh Hkwfe m0iz0 esa fLFkr gks ,oa muds }kjk
m0iz0 esa fLFkr fdlh Hkh cSad 'kk[kk ls fy;k x;k gksA _.k iznkrk laLFkk;sa] ftudh m0iz0
esa 'kk[kk;sa gSa %& vuqlwfpr okf.kfT;d cSad] {ks=h; xzkeh.k cSad] lgdkjh cSad ¼vcZu
dks&vkijsfVo cSad dks NksM+dj½A
• fdlku ds LokfeRo dh fofHkUu Hkwfe dk dqy {ks=Qy y?kq fdlku gsrq 2 gsDVs;j o lhekUr
fdlku gsrq 1 gsDVs;j ls vf/kd ugha gksA
• ;kstuk ds fdz;kUo;u gsrq ,u0vkbZ 0lh0 }kjk os c iksVZy
¼,pVhVhih%@@;wihfdlkudtZjkgr-;wih,lMhlh-thvksoh-
bu½ cuk;k x;k gSA
• ek0 eq[;ea=h th] m0iz 0 dh mifLFkfr esa fnukad 28 twu] 2017 dks fo'ks "k jkT; Lrjh;
cSadlZ lfefr dh cSBd vk;ksftr dh x;h ftlesa ;kstuk ds fdz;kUo;u ,oa vuqJo.k gsrq
^^Qly _.k ekspu ;kstuk** dh iqfLrdk dk foekspu fd;k x;kA
• ek0 eq[;ea=h] m0iz0 }kjk fnukad 09 tqykbZ ] 2017 dks leLr ftykf/kdkfj;ksa ,oa
e.Myk;qDrksa ds lkFk dh x;h ohfM;ks dkUQzsflax ds nkSjku ek0 eq[;ea=h th }kjk _.k
ekspu iksVZy dk 'kqHkkjEHk fd;k x;kA
• fnukad 30 flrEcj] 2017 rd ;kstukUrxZr 2286068 d`"kdksa dks _.k eksp u dh jkf'k
iznku dh x;hA
8-2&eq[;ea=h fdlku ,oa loZfgr chek ;kstuk
eq[;ea=h fdlku ,oa loZfgr chek ;kstuk fnukad 14 flrEcj] 2016 ls izns'k esa ykxw
dh x;h gSA izns'k ljdkj }kjk leLr d`"kdksa ¼jktLo vfHkys[kksa@[krkSuh esa ntZ
[kkrsnkj@lg[kkrsnkj½ rFkk fdlh Hkh O;olk;@dk;Z esa yxs izns'k ds ,sls fuoklh ftudh
okf"kZd ikfjokfjd vk; :0 75]000@& ls de gS rFkk ;kstuk dh vof/k esa vk;q 18 o"kZ ls 70
o"kZ ds e/; gS dks lkekftd lqj{kk dk vkoj.k nsus gsrq fnukad 14 flrEcj] 2016 ls ^êq[;ea=h
fdlku ,oa loZfgr chek ;kstuk** ykxw dh x;h gSA ;kstukUrxZr ifjokj ds eqf[k;k@jksVh
vtZd dks O;fDrxr nq?kZVuk ykHk ds vfrfjDr mUgsa rFkk muds ifjokj ds leLr lnL;ksa dks
nq?kZVuk ds mijkUr dS'kysl fpfdRlk dk ykHk ¼lHkh ljdkjh ,oa ,EiSu YM futh fpfdRlky;ksa
esa½ Hkh feysxk ftlds fy, chfer O;fDr;ksa dks chek izhfe;e Hkqxrku ugh djuk gksxkA
vkPNkfnr ifjokj ds eqf[k;k@jksVh vtZd ¼chek /kkjd½ dks nq?kZVuk gksus ij e`R;q@LFkk;h
fodykaxrk dh n'kk esa vf/kdre :0 5-00 yk[k rd dk O;fDrxr nq?kZVuk chek ,oa
eqf[k;k@jksVh vtZd ,oa ifjokj ds lnL; dh nq?kZVuk ds mijkUr :0 25]000@& rd
izkFkfed fpfdRlk lfgr dqy :0 2-50 yk[k rd fpfdRlk ykHk rFkk vko';drkuqlkj :0 1-
00 yk[k rd ds d`f=e vax izkIr dj ldsxsaA eqf[k;k@jksVh vtZd dh izns'k dh lhek ds ckgj
nq?kZVuko'k e`R;q@fodykax gksus dh n'kk esa Hkh ykHk feysxkA leLr ljdkjh fpfdRlky;]
ljdkjh esfMdy dkyst rFkk 30 csM ls vf/kd ds futh fpfdRlky; esa fu%'kqYd bykt dh
[ 27 ]
lqfo/kk gksxhA nq?kZVuk gksus ij QkSjh rkSj ij utnhd ds fdlh Hkh fpfdRlky; esa :0 25000
rd dk izkFkfed bykt djkus dh Hkh lqfo/kk gksxh] pkgs og fpfdRlky; ;kstuk esa iathd`r
u gksA
;kstuk esa ik=rk ds fy, eqf[k;k@jksVh vtZd dk rkRi;Z 18 o"kZ ls 70 o"kZ ds e/;
,sls L=h ;k iq:"k ls gS] tks [kkrsnkj@lg[kkrsnkj ds :i esa [krkSuh esa ntZ gSA ,sls
eqf[k;k@jksVh vtZd ftudh vk;q 18 o"kZ ls 70 o"kZ ds e/; gS rFkk mudh ikfjokfjd okf"kZd
vk; :0 75000 ls de gS] os Hkh ;kstuk esa ik= gSaA tuin Lrj ij ftykf/kdkjh@vij
ftykf/kdkjh ¼foRr@jktLo@chek½ ls lEidZ fd;k tk ldrk gSA mDr ;kstuk 04 chek
dEifu;ksa&vksfj;.Vy ba';ksjsUl da0 fy0] us'kuy ba';ksjsUl da0fy0] ;wukbZVsM ba';ksjsUl da0fy0]
U;w bf.M;k ,';ksjsUl da0fy0 ds ek/;e ls fdz;kfUor dh tk jgh gSA ;kstukUrxZr fnukad 13
flrEcj] 2017 rd 11901 O;fDr;ksa dks chek lgk;rk miyC/k djk;h tk pqdh gSA
8-3&fdlku dszfMV dkMZ forj.k
fdlkuksa dks le; ls d`f"k dk;ksZa gsrq foRrh; lqfo/kk miyC/k djk;s tkus ds mn~ns'; ls
o"kZ 1999&2000 ls mDr ;kstuk dk lapkyu cSadksa ds ek/;e ls fd;k tk jgk gSA izns'k ds 'ks"k
ik= d`"kdksa dks fdlku dzsfMV dkMZ ls larÌr djk;s tkus ds mn~ns'; ls jkT; ljdkj ds
fofHkUu foHkkxksa rFkk cSadksa ds lg;ksx ls fos'ks"k iz;kl fd;s x;sA QyLo:i o"kZ 2016&17 esa
izns'k esa 35 yk[k fdlku dszfMV dkMZ y{; ds lkis{k dqy 34 yk[k ¼97%½ fdlku dszfMV dkMZ
forfjr fd;s x;s gSaA
pkyw foRrh; o"kZ 2017&18 esa izns'k esa dq y 4701906 fdlku dszfMV dkMZ forfjr fd;s
tkus dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gS ftldk le; ls 'kr&izfr'kr iwfrZ lqfuf'pr djk;s tkus
gsrq cSadksa ls vuqJo.k fd;k tk jgk gSA
8-4&Qlyh _.k ;kstuk
cSadksa dh lsokvksa dks tuksUeq[kh cukus ds mn~ns'; ls foHkkx ds iz;klksa ls igyh ckj izns'k
ds leLr fodkl [k.Mksa esa nl&nl djksM+ ds _.k forj.k y{; ds vk/kkj ij esxk dszfMV
dSEiksa dk vk;kstu cSadksa ds ek/;e ls djk;k x;kA QyLo:i izns'k esa Qlyh _.k forj.k esa
vHkwriwoZ o`f) gqbZ gSA [kjhQ 2016&17 esa cSadksa }kjk fu/kkZfjr y{; :0 37285 djksM+ ds lkis{k
fnukad 30 flrEcj] 2016 rd :0 30051 djksM+ dk Qlyh _.k forfjr fd;k x;k tksfd
fu/kkZfjr y{; dk yxHkx 80-6 izfr'kr gSA d`f"k foHkkx ls izkIr lwpukuqlkj ekg ekpZ] 2017
rd jch] 2016&17 esa cSadksa }kjk fu/kkZfjr y{; :0 55927-56 djksM+ ds lkis{k :0 45019-94
djksM+ dk Qlyh _.k forfjr fd;k x;k tksfd fu/kkZfjr y{; dk yxHkx 80 izfr'kr gSA
**********
[ 28 ]
v/;k;&4
d`f "k ,oa lEoxhZ; lsok
d`f"k izns'k dh vFkZ O;oLFkk dh jh<+ gSA izns'k dks [kk|kUu mRiknu esa vkRefuHkZj cukus]
turk dks [kk| ,oa iks"k.k lqj{kk iznku djus] jkT; dks jk"Vª ds [kk| Hk.Mkj ds :i esa lEiUu
cukus rFkk xzkeh.k turk dks vkfFkZd mUufr ,oa lEiUurk lqfuf'pr dj xzkE; thou esa
xq.koRrk;qDr lq/kkj ykus ds fy, d`f"k uhfr ds vUrxZr izns'k 'kklu }kjk lIrØkfUr& izlkj]
flapkbZ ,oa ty izcU/ku] foi.ku] e'khuhdj.k ,oa 'kks/k rFkk d`f"k fofo/khdj.k ij fo'ks"k cy
fn;s tkus dk ladYi fy;k x;kA
vFkZ ,ao la[;k izHkkx }kjk tkjh jkT; vk; ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj o"kZ 2016&17
esa çpfyr Hkkoksa ij jkT; ds ldy ?kjsyw mRikn 1232566 djksM+ :Œ esa dqy d`"kh; Qlyksa dk
va'k 198844 djksM+ :Œ FkkA o"kZ 2016&17 esa çpfyr Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa
d`f"k ,oa la oxhZ; {ks= dk ;ksxnku 26-5 çfr'kr jgk ftlesa d`"kh; Qlyksa dk ;ksxnku 17-6
çfr'kr jgkA
o"kZ 2015&16 esa LFkk;h Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa d`f"k ,oa laoxhZ; {ks= dh
okf"kZd o`f) nj 4-2 çfr'kr Fkh tks fd o"kZ 2016&17 esa 8-9 çfr'kr gks x;h gSA blh çdkj
Qlyksa dh o`f) nj tks fd o"kZ 2015&16 esa 4-9 çfr'kr Fkh o"kZ 2016&17 esa 12-2 çfr'kr gks
x;hA
ldy jkT; ?kjs y w mRikn es a d` f "k ,oa la o xhZ ; {ks =

dh okf"kZ d o` f ) nj
2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
10.0
8.9
8.0
6.0
4.6
4.2
4.0
2.0
0.0
-0.5
-2.0
-2.0
-4.0
d`f"k esa dk;Zj r deZd jksa dh fLFkfr

o"kZ 2011 dh tux.kukuqlkj mRrj çns'k esa dqy 658-15 yk[k deZdj Fks] ftlesa 190-58
yk[k d`"kd ,oa 199-39 yk[k d`f"k Jfed FksA dqy deZdjksa esa d`"kdksa ,oa d`f"k Jfedksa dk
[ 29 ]
çfr'kr va'k 59-3 FkkA o"kZ 2001 ,oa 2011 dh Hkkjrh; tux.kukuqlkj mRrj çns'k esa dqy
deZdjksa dk fooj.k rkfydk&4-01 esa n'kkZ;k x;k gS%&
rkfydk&4-01
mRrj çns'k esa dqy deZdjksa dh la[;k rFkk mudk çfr'kr forj.k
deZdjksa dh la[;k deZdjksa dk çfr'kr
Ekn bdkbZ 2001 2011 2001 2011
1 2 3 4 5 6
1& d`"kd yk[k 221-68 190-58 41-1 29-0
2& d`f"k Jfed ** 134-01 199-39 24-8 30-3
3& ikfjokfjd m|ksx ** 30-31 38-99 5-6 5-9
4& vU; ** 153-84 229-19 28-5 34-8
;ksx 539-84 658-15 100-0 100-0
rkfydk esa nks tux.kuk o"kksZa ds vkadM+ksa dh rqyuk ls Li"V gS fd d`"kdkas dh la[;k
?kV jgh gS rFkk d`f"k Jfedksa dh la[;k c<+ jgh gSA
o"kZ 2011&12 ds Hkw&mi;ksx lkaf[;dh ds vuqlkj çns'k dk dqy çfrosfnr {ks=Qy 241-
70 yk[k gsDVs;j gS ftlesa ls 166-23 yk[k gsDVs;j ¼68-8 çfr'kr½ {ks= 'kq) cqvkbZ dk {ks= gS
vkSj 154-77 Qly l?kurk ds lkFk ldy cqvkbZ {ks= 257-28 yk[k gsDVs;j gSA
çns'k esa o"kZ 2013&14 esa 'kq) cks;k x;k {ks=Qy 165-46 yk[k gsDVs;j Fkk tks o"kZ
2014&15 esa 0-31 çfr'kr c<+dj 165-98 yk[k gsDVs;j g® x;kA mRrj çns'k esa fofHkUu o"kksZ esa
Hkwfe mi;ksx ds vkadM+s rkfydk&4-02 esa n'kkZ;s x;s gaS%&
rkfydk&4-02
mRrj çns'k esa Hkwfe mi;ksx ds vkadMs+
¼gtkj gsDVs;j esa½
en 2011&12 2012&13 2013&14 2014&15
1 2 3 4 5
1-dqy çfrosfnr {ks=Qy 24170 24170 24170 24170
2- ou 1656 1658 1658 1659
3-Ålj vkSj [ksrh ds v;ksX; Hkwfe 457 479 464 462
4- [ksrh ds vfrfjDr vU; mi;ksx 2893 2893 3027 3046
esa vkus okyh Hkwfe
5- d`"; csdkj Hkwfe 420 423 410 405
6- LFkk;h pkjkxkg ,oa vU; pjkbZ dh Hkwfe 66 66 65 65
7-vU; o`{kksa] >kfM+;ksa vkfn dh Hkwfe 350 350 325 305
8- orZeku ijrh 1173 1201 1135 1122
9- vU; ijrh 533 537 539 509
10- okLrfod cks;k x;k {ks=Qy 16623 16564 16546 16598
11- ,d ls vf/kd ckj cks;k x;k 9105 9257 9350 9549
{ks=Qy
12-dqy cks;k x;k {ks=Qy 25728 25821 25896 26147
[ 30 ]
mRrj izns'k esa Hkwfe mi;ksx
o"kZ 2014&15
¼gtkj gsDVs;j esa½
462, (2% )
1659, (7% ) 3046, (12% )
405, (2% )
16598, (69% )
65, (0% )
305, (1% )
1122, (5% )
509, (2% )
ou Ål j v kSj [ ks
r hdsv ; ksX; H
kw
fe
[ ks
r hdsv fr fj Dr v U ; m i ; ks
x es
sv kusokyhH
a kw
fe d`"; csdkj H kw
fe
LFkk; hpkj kxkg , oav U ; pj kbZdhH kw
fe vU ; o`{kks
] >kfM
a ; ks
+ av kfn dhHkw
fe
or Zeku i j r h vU ; i j rh
okLr fod cks ; k x; k {ks
=Qy
tksrksa dk vkdkj
d`f"k x.kuk 2005&06 ds vkadM+ksa ls fofnr gksrk gS fd mRrj çns'k esa dqy tks rksa esa ,d
gsDVs;j ls de vkdkj okyh tksrksa dk çfr'kr 78-0 Fkk t¨fd o"kZ 2010&11 esa c<+dj 79-5
çfr'kr g¨ x;kA Li"V gS fd çns'k esa tksrkas dk vkSlr vkdkj ?kVrk tk jgk gSA o"kZ 2010&11
dh d`f"k x.kuk ds vk/kkj ij çns'k esa dqy d`"kdksa dh la[;k 233-25 yk[k gS ftlesa ls 215-68
yk[k ¼92-5 çfr'kr½ d`"kd y?kq ,oa lhekUr Js.kh ds gSa muds ikl çns'k ds dqy d`f"kr {ks=Qy
dk 64-8 çfr'kr d`f "k {ks=Qy gS vFkkZr~ çns'k ds d`f "k fodkl dk Hkfo"; çns'k ds y?kq ,oa
lhekUr d`"kdksa ds fodkl ds lkFk tqM+k gqvk gS fdUrq bu d`"kdksa dh tksrksa dk vkdkj NksVk gS
vr% xgu [ksrh dks c<+k ok nsdj d`f "k dks ykHkizn cuk;k tk ldrk gSA mRrj çns'k esa o"kZ
2005&06 ,oa 2010&11 esa vkdkj oxkZuqlkj fØ;kRed tksrksa dh la[;k o {ks=Qy rkfydk&4-03
esa n'kkZ;k x;k gS%&
rkfydk&4-03
mRrj çns'k esa vkdkj oxkZu qlkj fØ;kRed tksrksa dh la[;k o {ks=Qy
2005&06 2010&11
vkdkj oxZ fØ;kRed tksr ksa dh dqy {ks=Qy fØ;kRed tksr ksa dh dqy {ks=Qy
¼gsDVs0esa½ la0 ¼gtkj esa½ ¼gtkj gsDVs0 esa½ la0 ¼gtkj esa½ ¼gtkj gsDVs0esa½
1 2 3 4 5
1-0ls de 17507-1 6971-6 18532-3 7170-8
¼78-0½ ¼38-9½ ¼79-5½ ¼40-7½
1-0&2-0 3103-1 4340-9 3035-3 4243-3
¼13-8½ ¼24-2½ ¼13-0½ ¼24-1½
2-0&4-0 1391-6 3795-6 1334-3 3628-9
¼6-2½ ¼21-2½ ¼5-7½ ¼20-6½
4-0&10-0 427-9 2374-2 398-3 2198-8
¼1-9½ ¼13-3½ ¼1-7½ ¼12-5½
10-0 vkSj vf/kd 27-9 423-6 25-3 379-8
¼0-1½ ¼2-4½ ¼0-1½ ¼2-1½
22457-6 17905-9 23325-5 17621-6
;ksx ¼100-0½ ¼100-0½ ¼100-0½ ¼100-0½
lzksr % jktLo ifj"kn] mRrj çns'kA
uksV%&dks"Bd esa nh x;h lwpuk;sa çfr'kr forj.k ls lEcaf /kr gSA
[ 31 ]
izns'k dh d`f"k {kerk dh rq yuk vf[ky Hkkjrh; vkadM+ksa ls djus ij fuEu fLFkfr mHkjrh gS&
rkfydk&4-04
izns'k dh d`f"k {kerk dh rqyukRed leh{kk
Ø0 fooj.k bdkbZ Hkkjr m0iz0 ;ksxnku
la0 ¼izfr'kr esa½
1 izfrosfnr {ks=Qy ¼2003&04½ yk[k gs0 esa 3287-3 241-71 7-4
2 dqy d`f"kr {ks=Qy ¼2003&04½ ]] 1896-6 258-96 13-6
3 'kq) d`f"kr {ks=Qy ¼2003&04½ ]] 1407-1 165-46 11-8
4 Qly l?kurk ¼2003&04½ izfr'kr esa 134-79 156-51 &
5 dqy flafpr {ks=Qy ¼2003&04½ yk[k gs0 esa 780-00 204-03 26-2
6 'kq) flafpr {ks=Qy ¼2003&04½ ]] 571-00 140-27 24-6
izn s'k esa d`"kd ifjokj rFkk muds v/khu tksr ksa dk {ks=Qy dh rqyukRed fLFkfr fuEuor~ gS %&
rkfydk&4-05
izns'k esa d`"kd ifjokj rFkk muds v/khu tksrksa dk {ks= Qy
Ø0 oxhZdj.k d`"kd ifjokj {ks=Qy ¼yk[k {ks=Qy izf r
la0 ¼yk[k½ gs0 esa½ ifjokj ¼gs0½
01 lhekUr d`"kd 185-32 71-71 0-39
d& lhekUr d`"kd¼0-5 gs0 ls de½ 135-70 36-99
[k& lhekUr d`"kd¼0-5 gs0&0-1 gs0 ls de½ 49-62 34-72
02 y?kq d`"kd ¼01 gs0 ls 02 gs0 rd½ 30-35 42-43 0-27
y?kq ,oa lhekUr d` "kd ¼02 gs0 rd½ 215-68 114-13
03 vU; d`"kd ¼02 gs0 o mlls vf/kd½ 17-58 62-08 3-53
dqy ;ksx 233-25 176-22 0-76
xr l=g o"kksZ ¼2000&01 ls 2016&17 rd½ esa Qlyksa ds vUrxZr vkPNknu] mRiknu ,oa
mRikndrk dh fLFkfr fuEuor~ jgh gS&
rkfydk&4-06
izns'k esa Qlyksa ds vUrxZr vkPNknu]mRiknu ,oa mRikndrk dh fLFkfr
Qly vkPNknu ¼yk[k gs0 esa½

2000&01 vf/kdre U;wu re 2016&17
o"kZ vkPNknu o"kZ vkPNknu
pkoy 59-04 2014&15 61-09 2002&03 52-09 59-66
xsgWwa 92-39 2014&15 100-47 2002&03 91-64 98-85
/kkU; 176-16 2014&15 181-74 2002&03 165-23 179-52
nygu 26-92 2004&05 28-17 2015&16 18-81 25-09
[kk|kUu 203-08 2016&17 204-61 2002&03 191-66 204-61
frygu 8-92 2015&16 12-91 2003&04 7-70 11-00
Qly mRiknu ¼yk[k eh0Vu esa½

2000&01 vf/kdre U;wu re 2016&17
[ 32 ]
o"kZ mRiknu o"kZ mRiknu
pkoy 116-72 2013&14 146-32 2002&03 95-87 143-96
xsgWwa 251-68 2016&17 349-71 2014&15 203-65 349-71
/kkU; 405-76 2016&17 533-52 2014&15 360-97 533-52
nygu 21-61 2003&04 24-48 2015&16 11-12 23-94
[kk|kUu 427-37 2016&17 557-46 2014&15 382-79 557-46
frygu 7-10 2010&11 13-91 2000&01 7-10 12-40
Qly mRikndrk ¼dq0@gs0½
2000&01 vf/kdre U;wu re 2016&17
o"kZ mRikndrk o"kZ mRikndrk
/kku 19-77 2012&13 24-53 2004&05 18-11 24-13
xsgWwa 27-24 2016&17 35-38 2014&15 20-27 35-38
/kkU; 23-03 2016&17 29-72 2014&15 20-77 29-72
nygu 8-03 2012&13 9-97 2014&15 5-25 9-54
[kk|kUu 21-04 2016&17 27-25 2014&15 19-05 27-25
frygu 8-25 2016&17 9-35 2014&15 5-83 9-35
rkfydk 4-06 ls Li"V gS fd /kkU; Qlyksa dk dqy vkPNknu o"kZ 2000&2001 esa 176-16
yk[k gs0 Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+ dj 179-52 yk[k gs0 gks x;kA nyguh Qlyksa dk
vkPNknu o"kZ 2000&2001 ds 26-92 yk[k gs0 ls ?kVdj o"kZ 2016&17 esa 25-09 yk[k gs0 gks
x;k tcfd frygu ds vUrxZr vkPNknu 8-92 ls c<+dj 11-00 yk[k gs0 gks x;kA
bu Qlyksa ds mRiknu dh fLFkfr dk fo'ys"k.k djus ls Li"V gS fd /kkU; Qlyksa dk
mRiknu o"kZ 2000&01 ds 405-76 yk[k eh0 Vu ls c<+dj o"kZ 2016&17 esa 533-52 yk[k eh0
Vu gks x;kA nygu ds vkSlr mRiknu esa o`f) gqbZ gS vkSj ;g o"kZ 2000&01 ds 21-61 yk[k
eh0 Vu ls c<+dj o"kZ 2016&17 esa 23-94 yk[k eh0 Vu gks x;kA frygu ds vUrxZr mRiknu
foxr l=g o"kksZ esa c<+k gSA mRikndrk dh n`f"V ls /kkU; Qlyksa] nygu ,oa frygu dh izfr
gs0 mRikndRkk es afoxr l=g o"kksZ esa o`f) vkSj deh dh fefJr izo`fÙk jgh gSA bl fLFkfr dks
izeq[k Qlyksa ds vkPNknu] mRiknu ,oa mRikndrk dh js[kh; o`f) nj ls Hkh le>k tk
ldrk gSA
[ 33 ]
2000&01 ls 2016&17 ds chp izeq[k Qlyksa ds vkPNknu]mRiknu ,oa mRikndrk dh
js[kh; o`f) nj fuEuor~ jgh gS&
rkfydk&4-07
izeq[k Qlyksa ds vkPNknu] mRiknu ,oa mRikndrk dh js[kh; o`f) nj
Qly js[kh; o`f) nj ¼%½
vkPNknu mRiknu mRikndrk
/kku 0-128 1-933 0-283
xsgw¡ 0-466 3-790 0-260
/kkU; Qlysa 0-359 6-121 0-299
nygu -0-335 -0-407 -0-064
[kk|kUu 0-023 5-714 0-281
frygu 0-263 0-077 &0-046
o"kZ 2015&16 esa izeq[k Qlyksa ds mRiknu ,oa mRikndrk esa izns'k dh vU;
izns'k®a ds lkFk rqy ukRed fLFkfr
rkfydk&4-08
mRiknu ¼yk[k eh0 Vu esa½
Qly mRrj izns'k Hkkjr ;ksxnku Js.kh izF ke rhu LFkku ij vkof.Vr
izf r'kr jkT;
pkoy 124-34 1043-20 11-92 izFke 1-if'pe caxky 2-mRrj izns'k
3-vkU/kz izns'k
xsgWwa 268-74 935-00 28-74 izFke 1--mRrj iz ns'k 2--e/; izns'k 3-
iatkc
nygu 11-12 164-70 6-75 NBoka 1-e/; izns'k 2- jktLFkku 3-
egkjk"Vª
[kk|kUu 439-47 2522-20 17-42 izFke 1-mRrj izns'k 2--e/; izns'k 3-
iatkc
frygu 8-47 253-00 3-35 vkBokaa 1-e/; izns'k 2- jktLFkku 3-
xqtjkr
rkfydk&4-09
mRikndrk ¼dq0 @gs0½
Qly mRrj Hkkjr Js.kh izF ke rhu LFkku ij vkof.Vr jkT;
izn s'k
pkoy 21-30 24-04 10okWa 1- iatkc 2- rfeyukMq 3- vkU/kz izns'k
xsgWwa 27-78 30-93 6BkWa 1- iatkc 2- gfj;k.kk 3- jktLFkku
nygu 5-91 6-52 8okWa 1- >kj[k.M 2- xqtjkr 3- e/; izns'k
[kk|kUu 22-71 20-56 6BkWa 1- iatkc 2- gfj;k.kk 3- rfeyukMq
frygu 6-56 9-68 11okWa 1-rfeyukMq 2- gfj;k.kk 3- xqtjkr
rkfydk 4-08 ,oa 4-09 ls Li"V gS fd izns'k dk xsg¡w rFkk [kk|kUu mRiknu esa izFke LFkku
gS fdUrq mRikndrk dh n`f"V ls izns'k dh fLFkfr ns'k ds vU; jkT;ksa ls ihNs gSA
[ 34 ]
o"kZ 2016&17 esa mRiknu] [kir o vf/k'ks"k fuEuor~ jgk &
rkfydk&4-10
mRiknu] [kir o vf/k'ks"k dh fLFkfr
Qly mRiknu [kir vf/kd@deh vko';d miyC/krk
¼yk[k ¼yk[k ¼yk[k eh0Vu½ ¼xzke@O;fDr@ ¼xzke@O;fDr@
eh0Vu½ eh0Vu½ fnu½ fnu½
pkoy 144-70 105-71 38-99 123-13 184-27
xsgWwa 349-71 255-48 94-23 297-59 445-34
/kkU; 533-52 389-75 143-77 454-00 679-41
nky 23-94 61-35 -37-41 85-00 30-49
[kk|kUu 557-46 452-63 104-83 539-00 709-90
frygu 12-40 38-99 -32-16 19-18 5-34
rkfydk 4-10 ls Li"V gS fd izns'k esa [kk|kUu miyC/krk vko';drk ls vf/kd gS fdUrq
nygu ,oa frygu dh miyC/krk vko';drk ls Øe'k% 64-1 iz fr'kr ,oa 72-2 izfr'kr de gSA
o"kZ 2015&16 dh rqyuk esa o"kZ 2016&17 esa iz ns'k esa izeq[k Qlyksa dk vkPNknu] mRiknu
,oa mRikndrk fuEuor~ jgh &
rkfydk&4-11
izn s'k esa izeq[k Qlyksa dk vkPNknu] mRiknu ,oa mRikndrk
¼bdkbZ&vkPNknu&yk[k gs0] mRiknu& yk[k eh0 Vu ,oa mRikndrk& dq0@gs0½
Ø0la0 Qly 2015&16 2016&17
vkPNknu mRiknu mRikndrk vkPNknu mRiknu mRikndrk
01 pkoy 58-37 124-34 21-30 59-66 143-96 24-13
02 xsgWwa 96-45 268-74 27-86 98-85 349-71 35-38
03 /kkU; 174-73 428-35 24-51 179-52 533-52 29-72
Qlysa
04 nygu 18-81 11-12 5-91 25-09 23-94 9-54
05 [kk|kUu 193-54 439-47 22-71 204-61 557-46 27-25
Qlysa
06 frygu 12-91 10-14 6-56 11-00 12-40 9-36
rkfydk&4-12
xr o"kZ ¼2015&16½ ds lkis{k orZeku o"kZ ¼2016&17½ esa o`f)@deh izfr'kr esa
Ø0la0 Qly vkPNknu mRiknu mRikndrk
01 /kku +2-21 +15-78 +13.29
02 xsgWwa +2-49 +30-13 +26.99
03 /kkU; Qlysa +2-74 ++24-55 +21.26
04 nygu +33.39 +105-29 +61.42
05 [kk|kUu Qlysa +5.72 +26.85 +19-99
06 frygu -14.79 +22.29 +42.68
[ 35 ]
o"kkZ dh fLFkfr
 ekSle dh vuqdwyrk ,oa izfrdwyrk dk izHkko lcls vf/kd d`f"k {ks= esa iM+rk gSA blls
Qlyksa dk vkPNknu ,oa mRikndrk lcls vf/kd iz Hkkfor gksrh gS vkSj mRiknu vis{kkuqlkj
ugh gksrk gSA /kkU;] nyguh ,oa fryguh Qlyksa dk mRiknu ,oa mRikndrk o"kZ 2013&14]
2014&15 ,oa 2015&16 esa y{; ds vuq:i u izkIr gksus dk dkj.k eq[;r;k bu o"kksZ esa
izkd`frd vkink;sa [kjhQ esa lw[kk] jch esa vlkef;d o"kkZ ,oa vksyko`f"V rFkk 'khrygj jgh gSA
jch& 2015&16
o"kZ 2014&15 o 2015&16 esa ekulwu vof/k esa i;kZIr o"kkZ u gksus ds dkj.k jch
2015&16 esa Hkwfe esa vko';d ueh dh deh jgh] lkFk gh tkM+s dh o"kkZ Hkh ux.; jghA ;|fi
izns'k dk 84 izfr'kr 'kq) d`f"kr {ks=Qy flafpr gS ftlds dkj.k jch dh Qlyksa dh cq okbZ
yxHkx y{; ds vuq:i dh tk ldh fdUrq mudh mRikndrk ,oa mRiknu y{; ds vuq:i ugha
jgkA
jch 2015&16 esa o"kkZ dh fLFkfr fuEuor~ jgh %&
rkfydk&4-13
izns'k esa o"kkZ dh fLFkfr
ekSle ekg lkekU; o"kkZ okLrfod o"kkZ lkekU; ls
¼feeh0 esa½ ¼feeh0 esa½ izf r'kr
ekulwu vof/k ds vDVwcj 35-8 9-2 25-7
ckn uoEcj 4-9 1-1 22-4
tkM+s dh o"kkZ fnlEcj 6-8 4-0 58-8
tuojh 17-6 3-7 21-0
Qjojh 19-9 1-4 7-0
o"kZ 2016&17 esa o"kkZ dh fLFkfr lkekU; jgh] ifj.kker% [kk|kUu ds mRiknu esa fjdkMZ okf"kZd
o`f) 26-8 % ntZ dh x;hA bl o"kZ [kk|kUu dk mRiknu 557-46 yk[k eh0Vu jgk tks xr
o"kZ ls 117-99 yk[k eh0 Vu vf/kd gSA
rkfydk&4-14
[kjhQ & 2017 ¼ekulwu vof/k] twu ] 2017 & flrEcj] 2017 rd½
¼o"kkZ & feeh0 esa½
ekg lkekU; o"kkZ okLrfod o"kkZ lkekU; ls izfr'kr
twu] 2017 95-6 61-2 64-5
tqykbZ] 2017 280-9 252-4 89-9
vxLr] 2017 275-6 161-4 58-6
flrEcj] 2017 178-3 110-5 62-0
twu ls flrEcj] 2017 829-8 585-6 70-6
[kjhQ 2017 esa d`f"k dh fLFkfr %&
[kjhQ 2017 esa ekulwu vof/k esa o"kkZ lkekU; jghA ekulwu vof/k esa lkekU; o"kkZ dk 83-
4 izfr'kr o"kkZ gqbZA Qlyksa dk vkPNknu y{; ds vuq:i jgkA Qlyksa dh fLFkfr vPNh gSA
mRiknu ,oa mRikndrk xr o"kZ ds lkis{k vPNh jgus dh lEHkkouk gSA [kjhQ 2017 dk
vkPNknu y{; ,oa iwfrZ dh fLFkfr fuEuor~ gS %&
[ 36 ]
rkfydk&4-15
[kjhQ 2017 esa d`f"k dh fLFkfr
Qly y{; iwf rZ ¼*½ vkPNknu & yk[k gs0 esa
iwf rZ %
/kku 59-66 59-28 99-4
Tokj 1-83 1-70 92-9
cktjk 9-07 9-63 106-2
eDdk 7-27 6-65 91-5
mnZ 5-94 4-19 70-5
vjgj 3-38 3-04 119-5
fry 2-75 2-91 105-8
ewWaxQyh 0-95 0-97 102-1
*vufUre
moZj d
d`f"k mit c<+kus ds fy;s flapkbZ ds lk/kuksa dh Ik;kZIr vko';drk ds lkFk gh lkFk
jklk;fud moZjdksa dk Hkh viuk egRoiw.kZ LFkku gSA fofHkUu Qlyksa ds mRiknu esa o`f) ds fy;s
jklk;fud moZjdksa dk leqfpr ek=k esa ç;ksx okafNr gSA mRrj çns'k esa o"kZ 2014&15 esa 42-72
yk[k eh0 Vu jklk;fud moZjdksa dk miHkksx fd;k x;k tks o"kZ 2015&16 esa 42-30 yk[k eh0
Vu jg x;kA mRrj çns'k esa fofHkUu o"kkasZ ds vUrxZr jklk;fud moZjdksa dh [kir dk fooj.k
rkfydk&4-16 esa n'kkZ;k x;k gS%&
rkfydk&4-16
mRrj çns'k esa jklk;fud moZjdksa dh [kir
¼gtkj eh0 Vu esa½
en UkkbVªkstu¼,u0½ QkLQsV¼ih0½ iksV k'k¼ds0½ ;ksx
1 2 3 4 5
2011&12 3067 1024 167 4258
2012&13 3352 1166 133 4651
2013&14 2972 765 105 3842
2014&15 3169 915 187 4272
2015&16 2930 1098 202 4230
2016&17* 3347 1141 247 4735
*vufUre
[ 37 ]
cht forj.k
d`f"k mRiknu esa o`f) mUufr'khy chtksa ij fuHkZj djrh gSA mUufr'khy chtksa ds
mRiknu ds lkFk&lkFk budk lle; forj.k Hkh egRoiw.kZ LFkku j[krk gSA mRrj çns'k esa o"kZ
2015&16 esa 6310-0 gtkj dqUry cht forj.k ds y{; ds lkis{k 4812-80 gtkj dqUry chtksa
dk forj.k fd;k x;k ogha o"kZ 2016&17 esa 5553-00 gtkj dqUry cht forj.k ds y{; ds
lkis{k 5093-59 gtkj dqUry chtksa dk forj.k fd;k x;kA o"kZ 2017&18 esa 5563-60 gtkj
dqUry cht forj.k dk y{; gSA
izns'k esa d`f"k fodkl gsr q lapkfyr ;kstuk ,oa mudh izxfr
izns'k dks [kk|kUu mRiknu esa vkRefuHkZj cukus] turk dks [kk| ,oa iks"k.k lqj{kk iznku
djus] jkT; dks jk"Vª ds [kk| Hk.Mkj ds :i esa lEiUu cukus rFkk xzkeh.k turk dh vkfFkZd
mUufr ,oa lEiUurk lqfuf'pr dj xzkE; thou esa xq.koRrk;qDr lq/kkj ykus ds fy, d`f’k uhfr
ds vUrxZr izns'k 'kklu }kjk lIrØkfUr& izlkj] flapkbZ ,oa ty izcU/ku] foi.ku] e'khuhdj.k
,oa 'kks/k rFkk d`f"k fofo/khdj.k ij fo'ks"k cy fn;s tkus dk ladYi fy;k x;kA
izns'k esa d`f"k ds fodkl gsrq jk"Vªh; d`f"k fodkl ;kstuk] iw ohZ mRrj izns'k esa gfjr ØkfUr ds
foLrkj dh ;kstuk] us'kuy fe'ku vkWu vk;ylhM ,oa us'kuy fe'ku vkWu ,xzhdYpj ,DlVsa'ku
,.M VsDukykWth] us'kuy fe'ku Qkj lLVsuscy ,xzhdYpj] us'kuy Øki bU';ksjsUl izksxzke]
la'kksf/kr jk"Vªh; d`f"k chek ;kstuk] bUVhxzsVsM Ldhe vkWu ,xzhdYpj lsUll bdksukfeDl ,.M
LVsfVfLVDl] lksyj QksVks oksfYVd bjhxs'ku iEi dh LFkkiuk ,oa ekSle vk/kkfjr Qly chek
;kstuk vkfn ;kstuk,a lapkfyr dh tk jgh gSA
xr o"kZ esa fd;s x;s ize q[k dk;ksZ dk laf{kIr fooj.k&
 o"kZ 2016&17 esa dqy 50-94 yk[k dqUry cht forj.k fd;k x;k gS ftlesa [kjhQ 2016
esa 10-41 yk[k dqUry ,oa jch esa 40-53 yk[k dqUry cht forj.k fd;k x;kA
 o"kZ 2016&17 esa dqy 89-50 yk[k eh0Vu moZjdksa ds fu/kkZfjr y{; ds lkis{k [kjhQ 2016
esa 24-79 yk[k eh0Vu ,oa jch 2016&17 esa 42-06 yk[k eh0 Vu moZjd dk forj.k fd;k
[ 38 ]
x;k gSA o"kZ 2017&18 esa moZjd forj.k dk 88-82 yk[k eh0 Vu dk Yk{; j[kk x;k gSA
okWafNr mRiknu izkIr djus ,oa e`nk LokLF; dks cuk;s j[kus ds fy, u=tu ds
lkFk&lkFk QkLQksjl ,oa iksVk'k ds mi;ksx ij fo'ks"k cy fn;k x;k blls larqfyr
moZjd iz;ksx dks c<+kok feyk gSA
 o"kZ 2016&17 esa dqy 93212-60 djksM+ #0 Qlyh _.k forj.k dk y{; gS ftlesa [kjhQ
esa #0 30051-07 djksM+ dk Qlyh _.k forj.k fd;k x;k ,oa jch ds vUrxZr #0
45019-94 djksM+ ,oa dq y #0 75071-01 djksM+ dk Qlyh _.k forj.k fd;k x;k] tks
y{; dk 80-54 izfr'kr gSA o"kZ 2017&18 esa dqy #0 104027-19 djksM+ dk Qlyh _.k
forj.k dk y{; izLrkfor gSA
 o"kZ 2016&17 esa 35 yk[k fdlku ØsfMV dkMZ forj.k ds y{; ds lkis{k o"kZ 2015 rd
35-06 yk[k fdlku ØsfMV dkMZ forfjr fd;s tk pqds gSaA o"kZ 2017&18 esa dqy 47-02
yk[k fdlku ØsfMV dkMZ forj.k dk y{; izLrkfor gSaA
• Ñf"k ds {ks= esa fujUrj gks jgs vuqla/kkuksa ls ;g laKku esa vk;k fd izns'k ds e`nk LokLF; esa
fujUrj fxjkoV ntZ dh x;h gSA bl leL;k ds LFkk;h funku ds mik; Lo:i
tuin@rglhy Lrj ij e`nk ijh{k.k iz;ksx'kkykvksa dks lqn`<+ djds blds ek/;e ls Ñ"kdksa
ds [ksrksa dh feV~Vh dh tk¡p djus ds mijkUr lar qfyr moZjd iz;ksx dh laLrqfr iznku fd;s
tkus dh fujUrj O;oLFkk lqfuf'pr dh x;hA o"kZ 2015&16 ls us'kuy fe'ku vkWu
lLVsuscy ,xzhdYpj ¼,u0,e0,l0,0½ ds vUrxZr e` nk LokLF; dkMZ dk;Zdze ds }kjk izns'k
ds izR;sd d`"kd dks e`nk LokLF; dkMZ miyC/k djkus ds mn~ns'; ls dk;Zdze izkjEHk fd;k
x;k gSA ;kstukUrxZr ekg ekpZ] 2017 rd dqy 65-90 e`nk LokLF; dkMZ d`"kdksa dks miyC/k
djk;s x;sA o"kZ 2017&18 esa 24-82 yk[k e`nk uewus a p;fur {ks=ksa ls fxzM ds vk/kkj ij
laxzg.k dj e`nk LokLF; dkMZ Ñ"kdksa dks miyC/k djk;k tkuk izLrkfor gSA
• jk"Vªh; Ñf"k fodkl ;kstuk Hkkjr ljdkj dh ¶ySxf'ki ;kstukvksa esa ls ,d izeq[k ;kstuk gS
ftldk eq[; mís'; Ñf"k ,oa lEoxhZ; {ks=ksa esa miyC/k lalk/ku ds vk/kkj ij ftyk Lrj
,oa jkT; Lrj ij Ñf"k fodkl dh ;kstuk;sa rS;kj dj egRoiw.kZ Qlyksa ds mRiknu {kerk
,oa mlds okLrfod mit ds vUrj dks de djds fdlkuksa dh vk; esa o`f) djuk gSA bl
;kstukUrxZr if'peh m0iz 0 ds tuinksa esa Qly fofo/khdj.k dk;ZØe] Rofjr pkjk fodkl
dk;ZØe] i'kqikyu] flapkbZ] eRL;] m|ku] xUuk] MkLi] js'ke] Ñf"k 'kks/k bR;kfn tSls
egRoiw.kZ Ñf"k fodkl dk;ZØeksa dks izns'k dh vko';drkuqlkj lapkfyr fd;k tk
jgk gSA
• iwohZ mRrj izns'k esa gfjr ØkfUr ds foLrkj dh mi ;kstuk ¼jk"Vªh; Ñf"k fodkl ;kstuk ls
iksf"kr½ o"kZ 2010&11 ls iw ohZ mRrj izns'k esa lapkfyr dh tk jgh gSA ;kstuk dk eq[;
mís'; pkoy ,oa xsgw¡ dh mRikndrk esa c<+ksRrjh] e`nk LokLF; esa lq/kkj] flapkbZ {kerk l`tu
,oa ty ds dq'ky mi;ksx] Ñf"k ;a=hdj.k] Ålj {ks=ksa esa ftIle dk iz;ksx] lkeqnkf;d
Hk.Mkj.k ;kstuk rFkk [ksrh dh ykxr dks de djus gsrq mUur Ñf"k i)fr dks c<+kok fn;k
tkuk gSA p;fur tuinksa esa Qlyksa dh mRikndrk esa mRlkgo)Zd o`f) ds vkWadM+sa izkIr gks
jgs gSaA
• us'kuy fe'ku vkWu vkW;ylhM ,.M vkW;yike&iwoZ esa lapkfyr vkblks ike ;kstuk dk
iquxZBu dj o"kZ 2014&15 ls us'kuy fe'ku vkWu vkW;ylhM ,.M vkW;yike ;kstuk
lapkfyr dh tk jgh gSA bl ;kstuk ds lapkyu dk eq[; mn~ns'; fryguh Qlyksa dh
mRikndrk esa o`f) djuk rFkk izns'k dks [kk|kUu rsyksa esa vkRefuHkZj cukus dk lrr~ iz;kl
djuk gSA
• us'kuy QwM flD;ksfjVh fe'ku&izns'k esa xsgwa] pkoy ,oa nygu ds mRiknu dh vlekurk
dks nwj djus ds mn~ns'; ls dsUnz ljdkj }kjk lapkfyr jk"Vªh; [kk| lqj{kk fe'ku foRrh;
o"kZ 2007&08 ls pyk;h tk jgh gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2015&16 ls twV] dikl ,oa xUuk
tSlh O;olkf;d Qlyksa dks Hkh lfEefyr fd;k x;k gSA
[ 39 ]
• us'kuy fe'ku vkWu ,xzhdYpj ,DlVsa'ku ,.M VsDukykWth& Ñf"k izlkj gsrq o"kZ 2013&14
rd vkRek ekWMy dk fØ;kUo;u fd;k tk jgk FkkA o"kZ 2014&15 ls vkRek ;kstuk dks
us'kuy fe'ku vkWu ,xzhdYpj ,.M VsDukykWth esa lafoyhu dj fn;k x;k gSA uohu fe'ku
ds vUrxZRk pkj lc fe'ku ;Fkk& lc fe'ku vkWu ,xzhdYpj ,DlVsa'ku] lc fe'ku vkWQ
,xzhdYpj eSdsukbts'ku] lc fe'ku vkWu lhM ,.M IykfUVax eSVsfj;y ,oa LVªsUFkfuax ,.M
ekMZukbts'ku vkQ isLV eSustesUV ,izksp lapkfyr fd, tk jgs gSaA iz/kkuea=h d`f"k flapkbZ
;kstuk ,oa us'kuy bZ&xousZal Iyku ,xzhdYpj Hkh bl fe'ku ls lapkfyr fd;s tk jgs gSaA
• us'kuy fe'ku Qkj lLVsuscy ,xzhdYpj& us'kuy fe'ku QkWj lLVsuscy ,xzhdYpj ;kstuk
dk fdz;kUo;u fd;k tk jgk gSA bl ;kstuk ds vUrxZr fuEu eq[; ?kVd gS %&
v& jsuQsM ,fj;k MsoyiesUV ¼vkj0,0Mh0½
c& e`nk LokLF; izca/ku ¼,l0,p0,e0½
1&Lok;y gsYFk
2&Lok;y gsYFk dkMZ
l& ijEijkxr Ñf"k fodkl ;kstuk ¼ih0ds0 oh0okbZ0½
• iz/kkuea=h Qly chek ;kst uk&Hkkjr ljdkj ds fn'kk&funZs'kksa ds vuq:i o"kZ 2016&17
ls izns'k ds lHkh tuinksa esa iz/kkuea=h Qly chek ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA ;kstuk
[kjhQ ,oa jch dh vf/klwfpr Qlyksa dks nsoh; vkink ds fo:) chek iznku djus] d`f"k esa
u;h rduhdh ds mi;ksx dks c<+kok nsuk] Qlyh _.k ds izHkko dks cuk;s j[kus ,oa vkink
o"kksZa esa d`"kdksa dh vk; dks fLFkj j[kus ds mn~n s'; ls lapkfyr dh tk jgh gSA
;kstukUrxZr _.kh d`"kd vfuok;Z ,oa xSj _.kh d`"kd LoSfPNd vk/kkj ij lfEefyr gSaA
chfer /kujkf'k Qly ds izfr gs0 mRiknu ykxr ds cjkcj gksrh gSaA ;kstuk okLrfod
izhfe;e nj ij lapkfyr gSa ijUrq d`"kdksa dks [kjhQ esa lHkh Qlyksa ds fy, vf/kdre 2
izfr'kr ,oa jch esa lHkh Qlyksa ds fy, vf/kdre 1-5 izfr'kr /kujkf'k izhfe;e ds :i esa
ns; gSaA 'ks"k /kujkf'k dsUnz o jkT; ljdkj }kjk vuqnku ds :i esa ns; gSaA ;kstukUrxZr
tksf[ke lkewfgd ,oa O;fDrxr Lrj ij doj fd;k tkrk gSaA
• iquxZf Br ekSl e vk/kkfjr Qly chek ;kst uk&izfrdwy ekSle dh ifjfLFkfr;ksa ls
Qlyksa ds u"V gksus dh lEHkkouk ds vk/kkj ij d`"kdkas dks chek doj ds :i esa foRrh;
lgk;rk iznku djus ds mn~ns'; ls izns'k ds p;fur tuinksa esa p;fur vkS|kkfud
Qlyksa&dsyk ,oa fepZ Qly dks vf/klwfpr djrs gq, ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA
o"kZ 2016&17 esa Qly chek ;kstuk dh izxfr fuEuor~ gS&
rkfydk&4-17
o"kZ 2016&17 esa Qly chek ;kstuk dh izxfr
Qly chek ;kstuk chfer d`"kd ykHkkfUor d`" kd chfer /kujkf'k
¼yk[k esa ½ ¼yk[k esa½ ¼djks³ #0 esa½
[kjhQ 34-29 9-20 12735-36
jch 29-11 1-73 11144-45
;ksx 63-4 10-93 23879-81
• bUVhxzsVsM Ldhe vkWu ,xzhdYpj lsUll bdksukfeDl ,.M LVsfVlfVDl& Hkkjr
ljdkj ds fn'kk&funZs'kksa ds vuq:Ik iwoZ esa lapkfyr bEizwoesUV vkQ ,xzhdYpj LVsfVlfVDl
[ 40 ]
Ldhe ds vUrxZr Vh0vkj0,l0 ,oa vkbZ0lh0,l0 ;kstuk dk lapkyu fd;k tk jgk FkkA
mDr nksuksa ;kstukvksa dks bUVhxzsVsM Ldhe vkWu ,xzhdYpj lsUll bdksukfeDl ,.M
LVsfVlfVDl esa lafoyhu dj lapkfyr dh tk jgh gaSA
• izekf.kr chtksa ij vuqnku lEcU/kh ;kstuk&bl ;kstuk ds ek/;e ls Ñ"kdksa dks [kjhQ
,oa jch Qlyksa dh xq.koRrk ;qDr cht vuq nkfur nj ij miyC/k djk;s tk jgs gSaA bl ij
gksus okyk O;; jkT; ljdkj }kjk 'kr&izfr'kr ogu fd;k tkrk gSA
• ladj chtksa ds mi;ksx dks c<+kok nsus dh ;kstuk& ns'k ,oa izns'k dh [kk| lqj{kk dks
v{kq..k cuk;s j[kus] vf/kd ls vf/kd [kk|kUu mRiknu dks izkIr djus ds lkFk&lkFk izns'k
ds 90 izfr'kr ls vf/kd y?kq ,oa lhekUr Ñ"kdksa ds vk; esa o`f) dks yf{kr djrs gq, izns'k
ljdkj bl ;kstuk ds ek/;e ls vf/kd mit nsus okyh gkbZfczM chtksa dks vuqnkfur nj
ij miyC/k djk jgh gSA
• lksyj QksVks oksfYVd bjhxs'ku iEi dh LFkkiuk& oSdfYid ÅtkZ lzksrksa ds vf/kdkf/kd
iz;ksx dks c<+kok nsu s] ikjEifjd ÅtkZ lzksrksa ij fuHkZjrk de djus ds lkFk&lkFk i;kZoj.kh;
vuqdwyrk ds n`f"Vxr bl ;kstuk dk lapkyu fd;k tk jgk gSA
• d`f"k izf'kf{kr m|eh LokoyECku ¼,xzh taD'ku½ ;kstuk&d`f"k Lukrdksa dks
jkstxkj miyC/k djkrs gq, fdlkuksa dks muds Qly mRiknksa ,oa d`f"k fuos'kksa ds fy, d`f"k
dsUnz ¼,xzh taD'ku½ ds cSuj rys leLr lqfo/kk,a **ou LVki 'kkWi** ds ek/;e ls LFkkuh;
Lrj ij miyC/k djk;h tk jgh gSaA
• jklk;fud dhVuk'kdksa ds iz;ksx ls n`f"Vxkspj nq"izHkkoksa dks de djus gsrq fofHkUu
ikfjfLFkfrdh; lalk/kuksa }kjk dhV@jksx fu;a=.k dh ;kstuk pyk;h tk jgh gSA ;kstuk ds
vUrxZr ck;ks ,tsUV~l] ck;ks isLVhlkbM~l ,oa ,dhÑr uk'kh tho izcU/ku tSlh rduhdksa ds
iz;ksx ls dhV@jksx fu;a=.k fd;s tkus dk dk;ZØe pyk;k tk jgk gSA
• Ñf"k ds fodkl gsr q lwp uk izkS|ksfxdh ds mi;ksx ds vUrxZr ikjn'khZ fdlku
lsok ;kst uk@Mh0ch0Vh0 ;kst uk&fdlku ikjn'khZ ;kstuk ds vUrxZr d`f"k fuos'k izkIr
djus gsrq d`"kdksa }kjk foHkkx dh osclkbV@iksVZy ij vkW uykbu iathdj.k djk;k tkrk gSA
iathd`r d`"kdksa dks gh foHkkx }kjk vuqn ku ,oa vU; lqfo/kk ns; gSaA Mh0ch0Vh0 ds ek/;e
ls ykHkkFkhZ ds [kkrs esa lh/ks vuqnku dh /kujkf'k udn LFkkukUrfjr djus ds i'pkr ykHk
izkIr djus okys Ñ"kd ds [kkrs esa rhu fnu ds vUnj /kujkf'k dks"kkxkj@caSd ls vUrfjr
fd;k tk jgk gSA
• Hkwfe laj{k.k en ds vUrxZr fofHkUu dk;ZØe@;kstuk,a lapkfyr dh tk jgh gSa tks eq[;r%
bl izdkj gSa %&
• Hkfo"; dh pqukSfr;ksa ,oa ?kVrs ty lzksr dks n`f"Vxr j[krs gq, Hkwfe ,oa ty laj{k.k dk;ZØe
ds vUrxZr ukckMZ foRr iksf"kr vkj0vkbZ0Mh0,Q0 ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA
• izns'k ds e`nk LokLF; dks lqn`<+ cuk;s j[kus gsrq e`nk LokLF; dk lqn`<+hdj.k ;kstuk] e`nk esa
lw{e rRoksa dh deh dks nwj djus ,oa Hkwfe lq/kkj gsrq ftIle ds forj.k dh ;kstuk ,oa tSo
moZjd mRiknu iz;ksx'kkykvksa ds lq n`<+hdj.k@tSo moZjdksa ds iz;ksx dks izksRlkfgr djus dk
dk;ZØe lapkfyr fd;k tk jgk gSA
• Hkwfe ,oa ty laj{k.k esa vkj0,0Mh0 ;kstuk] Hkwfe ls uk ;kstuk rFkk ukckMZ foRr iksf"kr
vkj0vkbZ0Mh0,Q0 ;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2016&17 esa 61146 gs0 leL;kxzLr Hkwfe dk
mipkj fd;k x;k rFkk o"kZ 2017&18 esa vkj0,0Mh0 ,oa vkj0vkbZ 0Mh0,Q0 ;kstukUrxZr
33071 gs0 Hkw fe lq/kkj dk y{; izLrkfor gSaA
• foxr o"kksZa ls izns'k dh [kk|kUu mRikndrk esa mRrjksRrj o`f) gqbZ gSA bls xfr'khy cuk;s
j[kus ds fy, Ñf"k mRiknu dh uohu rduhd dks lle; Ñ"kdksa rd igq¡pkuk] lkef;d
[ 41 ]
Ñf"k lalk/ku O;oLFkk gsrq e.My] tuin] fodkl[k.M ,oa U;k; iapk;r Lrj ij [kjhQ ,oa
jch ekSleksa ds izkjEHk esa xksf"B;ksa dk vk;kstu fd;k tk jgk gSA xksf"B;ksa esa Ñf"k
fo'o&fo|ky; ,oa vU; laLFkkvksa ds oSKkfud rFkk izns'k Lrj ds vU; foHkkxksa ds
vf/kdkfj;ksa }kjk Hkkx ysdj Ñ"kdksa ds fgrksi;ksxh cuk;k tkrk gSA
• Ñf"k ,oa lEc) {ks= dh le&lkef;d lEkL;kvksa ds funku ,oa v|ru i)fr ,oa rduhdksa
ds izpkj&izlkj gsrq Ñf"k ,oa i'kqikyu ekfld if=dk dk izdk'ku fd;k tkrk gS rFkk bls
Ñ"kdksa ds e/; :0 24 ek= ds okf"kZd ewY; ij lnL; Ñ"kdksa dks miyC/k djk;k tkrk gSA
• Ñf"k dh le&lkef;d leL;kvksa ds funku ,oa rduhdh Kku esa o`f) gsrq ekfld
cqysfVu^^Ñf"k fpUru^^ dk izdk'ku fd;k tk jgk gSSA bl cqysfVu dks izns'k dh leLr xzke
iapk;rksa] foHkkxh; deZpkfj;ksa] izxfr'khy Ñ"kdksa ,oa tu&izfrfuf/k;ksa dks fu%'kqYd miyC/k
djk;k tk jgk gSA
• Ñf"k foHkkx }kjk izns'k ds Ñ"kdksa dks nh tkjh jgh vuqeU; lqfo/kkvksa dh iqfLrdk ,oa
iEiysV eqfnzr djkdj Ñ"kdksa esa fu%'kqYd forfjr fd;k x;k gS ftleas foHkkxh; vf/kdkfj;ksa
ds eksckby ua0 Hkh miyC/k djk;s x;s gSa rkfd Ñ"kd foHkkx dh fdlh Hkh tkudkjh dks
izkIr djus ds fy, lh/ks lEcfU/kr vf/kdkfj;ksa ls lEidZ dj ldsaA
• Ñf"k foHkkx dh csclkbV ^^,xzhdYpj-;wih-,uvkbZlh-bu** ds uke ls lapkfyr gS ftlds
vUrxZr lwpuk dk vf/kdkj vf/kfu;e ds v/khu foHkkx dh foRrh; izxfr] foHkkx dk
flVhtu pkVZj] tufgr xkj.Vh vf/kfu;e ds vUrxZr foHkkxh; lsok;sa] foHkkxh; ldqZyj ,oa
vU; lwpukvksa ds lkFk gh lkFk Ñ"kdksa ds Kku ds fy, fofHkUu fo"k;ksa ij iz'uksRrjh dh
lqfo/kk miyC/k gS ftlls Ñ"kd bl ossclkbV ij tkdj Ñf"k foHkkx }kjk lapkfyr
dk;ZØeksa dh tkudkjh izkIr dj ldrs gSa ,oa Ñf"k ls lEcfU/kr iz' uksRrjh dks ns[kdj
mldk ykHk mBk ldrs gSaSA
foRrh; o"kZ 2017&18 dk y{; ,oa dk;ZØe
o"kZ 2017&18 esa 575-63 yk[k eh0 Vu [kk|kUu mRiknu dk y{; izL rkfor gSA blds
vUrxZr [kjhQ esa 192-10 yk[k eh0 Vu ,oa jch esa 383-53 yk[k eh0 Vu dk y{; fu/kkZfjr gS
lkFk gh 12-94 yk[k eh0 Vu frygu ¼'kq)½ mRiknu dk y{; izLrkfor gSA
o"kZ 2017&18 ds y{; ,oa o"kZ 2016&17 ds vuqekfur mRiknu dk fooj.k fuEu
rkfydk esa fn;k x;k gSA
rkfydk&4-18
izns'k esa [kk|kUu mRiknu
¼yk[k eh0Vu½
Ø0la0 Qly dk uke 2016&17 mRiknu 2017&18 y{;
1 pkoy 144-70 152-04
2 Tokj 1-83 1-92
3 cktjk 17-36 18-25
4 EkDdk 14-91 15-61
5 [kjhQ nkysa 4-05 4-22
6 vU; 0-06 0-06
dqy [kjhQ [kk|kUu 182-91 192-10
7 xsgw¡W 349-71 352-00
8 tkS 4-60 4-93
9 jch eDdk 0-35 0-73
[ 42 ]
Ø0la0 Qly dk uke 2016&17 mRiknu 2017&18 y{;
10 puk 6-26 8-00
11 eVj 5-29 6-90
12 vjgj 3-63 3-80
13 elwj 4-71 7-17
dqy jch [kk|kUu 374-55 383-53
dqy [kk|kUu 557-46 575-63
1 dqy frygu ¼'kq)½ 10-29 12-94
*vk¡dM+s ifjorZuh; gSaA
** tk;n ds mRiknu Hkh 'kkfey gSaA
ubZ izLrkfor ;kst uk;sa %&
Yk?kq ,oa lhekUr Ñ"kdksa ds Qlyh _.k dk Hkqx rku&
izns'k ds lHkh y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa }kjk fnukad 31-03-2016 rd fy, x;s
Qlyh _.k ds lkis{k fnukad 31-03-2017 rd dh vo'ks"k jkf'k esa ls :0 ,d yk[k
rd dh vnk;xh jkT; ljdkj }kjk dh tk;sxh] ftlds fy, dqy :0 36000 djksM+ dk
O;; vuqekfur gSA bl gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 36000 djksM+ dh O;oLFkk dh
x;h gSA
vfrnksfgr@fØfVdy@lseh&fØfVdy fodkl [k.Mksa esa fLiazdyj flapkbZ iz. kkyh
forj.k dh ;kstuk&
vfrnksfgr @ fØfVdy lseh&fØfVdy fodkl [k.Mks esa ty dh leL;k ds
vkyksd esa miyC/k ty dk leqfpr mi;ksx djrs gq, flapkbZ dh ykxr dks de djus
rFkk de ty ls vf/kd {ks= dks flapkbzZ miyC/k djkrs gq, Qlyksa ds mRikndrk esa
o`f) djus ds fy, fLizadyj flapkbZ iz.kkyh ;kstuk gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 10-
416 djksM+ dh O;oLFkk dh x;h gSA
jk"Vªh; Ñf"k fodkl ;kstukUrxZr e`nk esa thoka'k dkcZu c<+k us gsrq oehZ dEiksLV
;qfuV dh LFkkiuk &
jk"Vªh; Ñf"k fodkl ;kstukUrxZr e`nk esa thoka'k dkcZu c<+kus ] tSfod [ksrh dks
izksRlkfgr djus rFkk Ñ"kdksa dks oehZ dEiksLV mRiknu ds izfr tkx:d djus ds fy,]
oehZ dEiksLV ;qfuV dh LFkkiuk gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 15-263 djksM+ dh
O;oLFkk dh x;h gSA
iafMr nhu n;ky mik/;k; fdlku le`f) ;kstuk &
izns'k ds cqUnsy[k.M {ks= ds 07 tuin ,oa foU/; {ks= ds fetkZiqj] lksuHknz ,oa
pUnksyh tuin dks NksM+dj 'ks"k 65 tuinksa esa leL;kxzLr xzkeh.k {ks=ksa esa chgM+] catj
,oa ty Hkjko {ks=ksa dks lq/kkjus] Ñf"k etnwjksa dh vkof.Vr Hkwfe dk mipkj djkus rFkk
vkftfodk miyC/k djkus ds fy, iafMr nhu n;ky mik/;k; fdlku le`f) ;kstuk gsrq
foRrh; o"kZ 2017&18 esa :010 djksM+ dh O;oLFkk dh x;h gSA
[ 43 ]
rkfydk&4-19
12oha iapo"khZ; ;kstuk ds o"kksZ esa d`f"k foHkkx dk vk; O;; vuqeku ,oa O;; fooj.k
¼#0 djksM+ esa½
o"kZ ctV izkfo/kku d`f"k foHkkx dk O;; O;; izf r'kr
vk;kst ukxr vk;kst usR rj ;ksx vk;kst ukxr vk;kst usR rj ;ksx vk;kst ukxr vk;kst usR rj ;ksx
2012&13 1666-37 1237-78 2904-15 992-03 1090-01 2082-04 59-5 88-06 71-69
2013&14 1838-84 1299-76 3138-60 965-15 1157-67 2122-82 52-5 89-07 67-64
2014&15 2142-24 1347-10 3489-34 1522-78 1254-22 2474-00 57-08 93-11 70-90
2015&16 2321-63 1365-35 3686-98 1464-26 1104-75 2569-01 63-07 80-91 69-68
2016&17 2579-15 1439-68 4018-83 1511-08 1206-36 2723-44 58-82 83-79 67-77
2017&18 & & 40296-89 & & & 22411-59 & 55-62
¼fnlEcj]
2017 rd½
uksV&pkyw foRrh; o"kZ ls ljdkj }kjk ctV esa vk;kstukxr ,oa vk;kstusRrj dh O;oLFkk
lekIr dj nh x;h gSA
d`f"k mRikn dk foi.ku
d`f"k ds fodkl ds fy, ;g vko';d gS fd fdlkuksa dks muds mRikn dk mfpr ewY;]
O;kikfj;ksa dks mudh lsokvksa dk mfpr iz frQy ,oa miHkksDrkvksa dks xq.koRrk dh oLrq ,a miyC/k
djk;h tk;saA blh mn~ns'; ls o"kZ 1964 esa mRrj izn s'k d`f"k mRiknu e.Mh vf/kfu;e ikfjr
fd;k x;kA d`f"k mit ef.M;ksa ds dk;Z lapkyu gsrq lEiw.kZ izns'k dks e.Mh {ks=ksa esa cakWVk x;k
gSA izR;sd e.Mh {ks= gsrq ,d e.Mh lfefr dk xBu fd;k x;k gSA e.Mh lfefr;ksa }kjk
ef.M;ksa ds fofu;eu ds lkFk&lkFk fdlkuksa ,oa O;kikfj;ksa gsrq lq[k&lqfo/kk ;qDr uohu e.Mh
LFkyksa dk fuekZ.k djk;k tk jgk gSA vc rd izns'k esa 218 uohu e.Mh LFkyksa] 94 mie.Mh
LFkyksa ds lkFk gh 87 fdlku lsok dsUnz] 238 xksnke] 1643 ,xzhdYpjy ekdsZfVax gc ,oa 04
fdlku cktkj fufeZr gSaA
d`f"k mRikn ds foi.ku gsr q lapkfyr ;kstuk;sa&
d`"kdksa dks muds mRikn dk mfPkr ewY; fnykus gsrq izns'k esa ,xzhdYpjy ekdsZfVax gc
¼,0,e0,p0½ dk fuekZ.k] fdlku cktkj dk fuekZ.k] e.Mh LFkyksa dk fuekZ.k] bysDVkfud
os&fczt dh LFkkiuk] Hk.Mkj.k lqfo/kk dk fodkl vkfn ;kstuk;sa lapkfyr dh tk jgh gSaA
d`f"k mRikn dsf oi.ku lEcU/kh dqN Áeq[k ;kstuk;safuEuor~ gS%&
1- e.Mh LFkyksa dk fuekZ.k &
e.Mh lfefr;ksa dh igyh izkFkfedrk ,oa vko';drk lq[k&lqfo/kk;qDr vk/kqfud e.Mh
LFkyksa ds fuekZ.k dh gS] ftlls d`f"k ftUlksa dks ,d ifjlj esa ykdj mudk Ø;&foØ;
djok;k tk ldsA uofufeZr e.Mh ifjlj esa ykbZlsfUl;ksa dks nqdkusa ,oa uhykeh pcwrjs miyC/k
djk;s tkrs gSaA vko';drkuqlkj [kk|kUu] Qy ,oa lCth] eRL;] iq"i ,oa nw/k ds Ø;&foØ;
gsrq vyx&vyx e.Mh LFky fufeZr djk;s x, gSa rFkk djk;s tk jgs gSaA
orZeku esa izns'k esa 218 uohu e.Mh LFky ,oa 94 mie.Mh LFkyksa ds lkFk gh 87 fdlku
lsok dsUnz] 99 fdlku foJke x`g] 40 vfrfFk x`g] 238 xksnke] 1643 ,0,e0,p0] 04 fdlku
cktkj ,oa 351 lkoZtfud 'kkSpky; fufeZr gSaA orZeku le; esa 01 eq[; e.Mh ,oa 02 mi
ef.M;k¡ fuekZ.kk/khu gSaA cqUnsy[k.M iSdst ds vUrxZr 06 fof'k"V e.Mh LFky ,oa 132 xzkeh.k
voLFkkiuk dsUnzksa dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ djk;k x;kA
e.Mh LFkyksa esa fdlkuksa o O;kikfj;ksa dks ewyHkw r lqfo/kk;sa miyC/k djkus ds fy, izFke
pj.k esa ^^d^^ fof'k"V ¼21½ ,oa d Js.kh ¼45½] dqy 66 e.Mh lfefr LFkyksa esa :0 360-00 djksM+
[ 44 ]
dh ctV /kujkf'k esa ls vkUrfjd fodkl dk;Z dh ;kstuk cukdj 31 ekpZ] 2018 rd dk;Z iw.kZ
djk;s tk;saxsA
2-bysD Vªkfud os&fczt dh LFkkiuk &
e.Mh LFkyksa esa =qfVjfgr rkSy O;oLFkk miyC/k djkuk ef.M;ksa dh LFkkiuk ds ewy
mn~ns';ksa dk lcls egRoiw.kZ igyw gSA bl gsrq 165 e.Mh@mi e.Mh LFkyksa essa dqy 249
bysDVªkfud os&fcztst dh LFkkiuk djk;h x;h gSA blds vfrfjDr cqUns y[k.M iSdst ;kstuk ds
vUrxZr 133 xzkeh.k voLFkkiuk dsUnzksa esa 112 bysfDVªkfud os&fcztst dh LFkkiuk djk;h x;h
rFkk 07 fof'k"V e.Mh LFkyksa esa ls 06 LFkyksa esa 11 bysDVªkfud os&fcztst dh LFkkiuk djk;k
tkuk izLrkfor gSA d`f"k mRiknu dk lgh otu gksus ds dkj.k d` "kd HkkbZ dks muds mRikn dk
csgrj ewY; izkIr gks jgk gS ftlls os mRlkfgr gSaA leFkZu ewY; ;kstuk ds [kjhn dsUnzksa ij Hkh
bysDVªkfud rkS y e'khu fdlkuksa dks lgh rkSy ds mn~ns'; ls miyC/k djk;h x;h gSA
3-Hk.Mkj.k lqfo/kk dk fodkl&
e.Mh vf/kfu;e ds mn~ns';ksa ds vUrxZr ihd lhtu esa vkod dh vf/kdrk ds dkj.k
Hkko esa deh ,oa fMLVªsl lsy dks jksdus ] d`"kd@mRiknd dks mldh mit dk vf/kdre ewY;
fnykus rFkk [kk| lqj{kk ds n`f"Vxr cqUnsy[k.M esa fufeZr gksus okys 07 fof'k"V e.Mh LFkyksa esa
dqy 1]23]600 eh0Vu {kerk ds rFkk xzkeh.k voLFkkiuk dsUnzksa ¼fju½ esa LFkku dh miyC/krk ds
vuq:i 500 eh0Vu ds 133 xksnke ¼76500 eh0 Vu½ cuk, tk jgs gSaA
4- e.Mh vkod&fdlku migkj ;kstuk&
vDlj NksVs fdlku viuh mit lh/ks e.Mh esa u ykdj xzke O;kikfj;ksa ds gkFk lLrs
nkeksa ij cs p nsrs gSa tks rkS y esa xM+cM+h djds rFkk vU; rjhdks ls fdlku dks mfpr ewY; ugha
nsrs gSaA fdlkuksa dks Lo;a viuh mit lh/ks e.Mh esa ykus ds fy, izksRlkfgr djus gsrq e.Mh
vkod fdlku migkj ;kstuk ykxw dh x;h gS] ftlesa eq[; :i ls dqdj] lkbZfdy] ikoj
fVªyj ,oa VªSDVj migkj ydh Mªk ds ek/;e ls fn;s tkrs gSaA
e.Mh ifjlj esa mfpr rkSy] voS/k dVkSfr;ksa ls eqfDr] izfrLi/kkZRed Hkko fdlku dks izkIr gksrk
gS rFkk e.Mh esa vkdj fdlku viuh mit O;kikjh dks cspdj izi=&6 izkIr djrk gSA izi=&6
esa fy[ks gq, ewY; ds izR;sd :0 5000-00 ij ,d dw iu e.Mh lfefr dk;kZy; ls izkIr gksrk gSA
dwiu fu%'kqYd feyrk gS ijUrq fdlku dks viuh fdlku cgh fn[kkuh gksrh gSA dwiu dk vk/kk
iUuk dk;kZy; esa jgrk gS] ftlds vk/kkj ij ekfld] =Sekfld vkSj Nekgh cEij Mªk
e.Myk;qDr }kjk fudkyk tkrk gSA
5- xM~<k eqfDrdj.k ;kst uk dk fdz;kUo;u &
izns'k ds d`"kdksa dks viuh mit e.Mh esa ys tkus ds fy, visf{kr lqxe lEidZ ekxksZ ds
fy, xM~<k eqfDrdj.k ;kstuk ds vUrxZr izFke pj.k esa vkoafVr /kujkf'k :0 500-00 djksM+ ds
vUrxZr vxLr] 2017 rd :0 423-82 djksM+ dh ykxr ls dqy 3701-20 fdeh0 lEidZ ekxksZ
dks xM~<keqDr fd;s tkus dh dk;Zokgh rFkk izFke pj.k esa vkoafVr /kujkf'k ds lkis{k vo'ks"k
/kujkf'k ls :0 71-37 djksM+ dh ykxr ls 668-41 fdeh0 lEidZ ekxksZ dks xM~<keqDr fd;s tkus
dh dk;Zokgh izxfr esa gSaA blds vfrfjDr f}rh; pj.k esa e.Mh ifj"kn }kjk vo'ks"k 3414-86
fdeh0 lM+dksa dks :0 386-82 djksM+ dh ykxr ls fnukad 15-10-2017 ls izkjEHk dj fnukad
31-03-2018 rd xM~<keqDr dj fn;k tk;sxkA
[ 45 ]
6- xsgawW ,oa vkyw mRikndksa ds fy, &
o"kZ 2017&18 esa xsgwWa d`"kdksa dks NukbZ mrjkbZ ds en esa iwoZ ls fn;s tk jgs :0 3-00 izfr
dqUry ds LFkku ij :0 10-00 izfr dqUry dh lgk;rk iznku dh tk jgh gS rFkk /kku [kjhn
;kstuk esa Hkh lgk;rk jkf'k mijksDrkuqlkj izkfo/kkfur dh tk jgh gSA
vkyw mRikndksa ds fy, ifjogu HkkM+k vuqnku dks nksxquk djrs gq, :0 50-00 izfr
dqUry dh nj ls vFkok ifjogu HkkM+s dk 25 izfr'kr tks Hkh de gks] dh nj ls fn;s tkus dh
;kstuk dks ykxw fd;k x;kA ,sls vkyw ij e.Mh 'kqYd esa Hkh NwV iznku dh x;h gSA
7-jk"Vªh; d`f"k cktkj ¼bZ&uSe ½ &
d`"kdksa dks mit dk lgh ewY; fnykus ds fy, mRrj izns'k dh 100 ef.M;ksa ¼buesa ls 34
ef.M;ksa dks 'kklu dh 100 fnolh; dk;Z ;kstuk ds vUrxZr tksM+k x;k gS½ dks bZ&uSe iksVZy ls
fyad fd;k x;k gS rFkk ^^bZ&uSe^^ ;kstuk esa m0iz0 ls ns'kHkj esa lokZf/kd 24 yk[k fdlku rFkk
28 gtkj O;kikjh iathd`r gks pqdsa gSaA
,d ns'k ,d cktkj dh ladYiuk dks iq"V djus ds fy, iwjs jkT; ds fy, ekU;
;wuhQkbZM ykbZlsUl dh Qhl dks :0 1]00]000-00 ls ?kVkdj :0 10]000-00 ek= djus dk
izLrko ek0 lapkyd e.My }kjk ikfjr dj fn;k x;k gSA
100 bZ&uSe ef.M;ksa ds vfrfjDr vo'ks"k 118 ifjlj ;qDr ef.M;ksa dks bZ&e.Mh ds :i
esa fodflr djus dk fu.kZ; fy;k x;kA
8-MªkQ~V ,0ih0,y0,e0 ,DV&2017&
Hkkjr ljdkj }kjk izLrkfor ,xzhdYpjy iksM~;wl ,.M ykboLVkWd ekdsZf Vax izk seks'ku
,.M QsflfyVs'ku ,sDV] 2017 vf/kfu;e dks ykxw djus ds fy, e.Mh ifj"kn }kjk izns'k dh
vko';drkvksa ds vuqlkj visf{kr la'kks/ku lfgr MªkQ~V vf/kfu;e dk vkys[k rS;kj fd;k x;k
gS] ftlds ek/;e ls fdlkuksa dks ykHkdkjh ewY; izkIr djus ds fy, orZeku dk;Zjr e.Mh
lfefr;ksa ds lkFk&lkFk izkbos V ef.M;ksa dks lqfo/kk miyC/k gksxh rFkk miHkksDrkvksa dks Hkh lh/ks
fodz; dh lqfo/kk gksxhA
9-e.Mh ifj"kn@e.Mh lfefr;ksa dk vkVkses'ku &
vkVkses'ku dh bl izfØ;k esa izcU/ku dks lqxe] rhoz ,oa fu;af=r fd;s tkus ds mn~ns';
ls e.Mh ifj"kn ds fofHkUu dk;kZy;ksa] ;Fkk&iz'kklfud dk;kZy;] fuekZ.k [k.M vkfn ds lkFk gh
e.Mh lfefr;ksa ds dk;kZy;ksa dks] vkfQl vkVkses'ku flLVe ds }kjk foHkkxh; usV odZ flLVe ds
ek/;e ls ,dhd`r lwp uk iz.kkyh fodflr fd;s tkus dh dk;Zokgh izkjEHk dh tk jgh gSA bl
iz.kkyh ds iw.kZr% fodflr gks tkus ij lwpukvksa ds vknku&iznku esa yxus okys le; dks de
fd;k tk ldsxkA
10-100 fnolh; dk;Z dh izxfr &
● bZ&uSe esa 34 ef.M;ksa dks tksM+k x;kA
● p;fur iakWap e.Mh lfefr;ksa ¼y[kuÅ] xksj[kiqj] >kWalh] y[kheiqj ,oa okjk.klh½ esa xsV
O;oLFkk dk lqn`<+hdj.k ,oa d` "kdksa dks NksVh bysDVªkfud os bax e'khu miyC/k djk;h x;hA
● 38 cM+h ef.M;ksa esa 'kq) is;ty dh O;oLFkk gsrq okVj I;wjhQk;j dh LFkkiuk djk;h x;hA
● d`"kd ,oa O;kikfj;ksa dh lqfo/kk gsrq gsYi ykbZu ua0&18001804555 dks d`"kdksa dh lqfo/kk
ds fy, gsYi ykbZ u ua0&155241 esa cnyk x;kA
[ 46 ]
çns'k ds lEeq[k d`f"k lEca/kh pqukSfr;ka
1- izns'k dh tula[;k dh [kk| iks"k.k lqj{kk dks lqfuf'pr djuk rFkk cnyrs ekSle esa fofHkUu
Qlyksa dh mRikndrk dks c<+kukA
2- fo'o O;kikj le>kSrs ds ifjizs{; esa d`f"k mRiknksa dh xq.koRrk esa lq/kkj rFkk mRiknu ykxr dks
de djukA
3- izkd`frd lalk/kuksa ds {kj.k dks jksdus gsrq lja{k.k ds izHkkoh izca/ku dks lqfuf'pr djukA
4- ikfjfLFkfrdh; larqyu dks cuk;s j[kus gsrq LoPN ,oa iznw"k.k eqDr Ik;kZoj.k dks cuk;s j[kukA
5- y?kq ,oa lhekUr d`"kdksa ds vfFkZd fgrksa ds n`f"Vxr NksVh tksrksa dks ykHknk;h cukukA
6- d`f"k essa futh ;a=ksa dks c<kok nsus gsrq lkoZtfud futh lgHkkfxrk }kjk fuos'k dks izksRlkgu A
7- d`f"k ij fuHkZjrk de djus gsrq jkstxkj l`tu ds fy, d`f"k vk/kkfjr m|ksxksa dks c<kok nsukA
izkFkfedrk;sa&
d`f"k {ks= esa 5-1 izfr'kr dh o`f) izkIr djus ,oa pqukSfr;ksa dk izHkkoh <+ax ls lkeuk djus ds
fy, fuEu izkFkfedrk;sa fu/kkZfjr dh x;h gSa%&
1- vPNs buiqV dk iz;ksx] e`nk LokLF; rFkk Ålj ,oa vd`"; Hkwfe fodkl }kjk d`f"k
mRiknu ,oa mRikndrk dks c<+kukA
2- xq.koRrk;qDr d`f"k fuos'kksa dh le; ls miyC/krk dks lqfuf'pr djukA
3- csgrj Qly izcU/ku] LFkkuh; Lrj ij miyC/k d`f"k fuos'k ds iz;ksx rFkk uohu
rduhdksa dks viukdj d`f"k ykxr dks de djukA
4- ewY;o/kZu }kjk d`f"k mRiknksa ds ykHk esa o`f) djukA
5- xSj ijEijkxr ÅtkZ lzksrksa ds iz;ksx dks c<+kok nsukA
6- futh {ks= dh lgHkkfxrk dks lqfuf'pr djukA
7- xzkeh.k Lrj ij vk/kkjHkwr lajpukvksa ds fodkl dks izks Rlkfgr djukA
8- d`f"k vk/kkfjr m|ksxksa dks c<+kok nsdj Hkwfeghu d`f"k etnwjksa dks vkRe&fuHkZj cukuk
rFkk d`f"k ij fuHkZjrk dks de djukA
ou ,oa oU; tho laj {k.k
o`{kksa ls gh Hkwfe laj{k.k] ty laj{k.k ,oa i;kZoj.k lqj{kk lqfuf'pr gksrh gSA ou nqyZHk
oU; tho çtkfr;ksa dk çkd`frd okl gSA mRrj izns'k esa oukoj.k ,oa o`{kkjksi.k dk dqy
{ks=Qy 21]505 oxZ fd0eh0 gS tks fd dqy HkkSxkSfyd {ks=Qy 2]40]928 oxZ fd0eh0 ds lkis{k
ek= 8-93 izfr'kr gSA ;g jk"Vªh; ou uhfr] 1988 dsekud Lrj 33-33 izfr'kr ls de gSA
mRrj çns'k esa o"kZ 2014&15 esa dqy çfrosfnr {ks= 241-70 yk[k gsDVs;j Fkk] ftlesa ouksa
dk {ks=Qy 16-59 yk[k gsDVs;j FkkA ouksa dk {ks=Qy çns'k ds çfrosfnr {ks=Qy dk 6-9
çfr'kr gS tcfd Hkkjr esa ;g yxHkx 23 çfr'kr gSA ldy ?kjsyw mRikn o"kZ 2016&17 ¼Rofjr
vuqeku ds vuqlkj½ esa ouksa dk va'k #0 14052-05 djksM+ gS] tks fd ldy jkT; vk; dk 1-2
çfr'kr gSA o"kZ 2016&17 esa ou {ks= dh fodkl nj 0-2 çfr'kr gSA
tSo fofo/krk
tSo fofo/krk ds laj{k.k vkSj lao)Zu ds n`f"Vdks.k ls tSofofo/krk vf/kfu;e] 2002 ds
izkfo/kkuksa ds vUrxZr m0iz 0 jkT; tSofofo/krk cksMZ dk xBu fd;k x;k gSA bl gsrq xzke
[ 47 ]
iapk;r Lrj ij tS ofofo/krk izcU/k lfefr dk xBu dj tSofofo/krk jftLVj rS;kj fd;k tk
jgk gSA jkT; ljdkj tSofofo/krk ds laj{k.k vkSj lao)Zu ds fy, lrr~ iz;kljr gSA
izns'k dh fofo/krkiw.kZ HkkSxksf yd lajpuk ,oa tyok;q esa ik;s tkus okys oU; thoksa ,oa tS o
fofo/krk ds laj{k.k gsrq izns'k esa LFkkfir 1 jk"Vªh; m|ku] 26 oU; tho fogkjksa rFkk 3 izkf.k
m|kuksa dk izcU/ku Hkh fd;k tk jgk gS ,oa 1 izkf.k m|ku dh LFkkiuk dk dk;Z izxfr ij gSA
oU; thoksa ds izfr tuekul esa tkx:drk c<+kus ds mn~ns'; ls tuin xksj[kiqj esa 'kghn
v'kQkd mYykg [kka izkf.k m|ku dk fuekZ.k fd;k tk jgk gSA
xkSjS;k o vU; if{k;ksa ds izfr tkx:drk mRiUu djus gsrq izR;sd o"kZ 20 ekpZ dks fo'o
xkSjS;k fnol ds :i esa euk;k tkrk gSA tu lkekU; dks ouksa ,oa i;kZoj.k ds izfr tkx:drk
mRiUu djus gsrq bdks VwfjTe dks c<+k ok fn;k tk jgk gSA
¼d½ okfudh ,oa ou lEc)Zu ;kstuk,a
çns'k esa dk;kZfUor gks jgh o`{kkjksi.k dh eq[; ;kstukvksa dk fooj.k fuEu gS%&
1-lkekftd okfudh
izns'k ds leLr tuinksa ds xzkeh.k {ks=ksa esa izdk"B] bZa/ku ,oa pkjk iRrh rFkk y?kq ou
mit dh miyC/krk lqf uf'pr djus gsrq bl ;kstuk ds vUrxZr fofHkUu izdkj dh Hkwfe ;Fkk
vour ou {ks= lkeqnkf;d Hkwfe] ugj] jsy rFkk lM+d ds fdukjs miyC/k Hkwfe ij o`{kkjksi.k
djk;k tkrk gSA
2-gfjr iV~Vh fodkl ;kst uk
;g ;kstuk lEiw.kZ izns'k esa i;kZoj.k lq/kkj gsrq fØ;kfUor dh tk jgh gSA i;kZoj.k lq/kkj
ls leLr izns'kokfl;ksa dks 'kq) ,oa LoLFk i;kZoj.k dk ykHk izkIr gksxkA
o"kZ 2016&17 esa lkekftd okfudh ds varxZr 34697 gsDVs;j] gfjr iVVh fodkl ;kstuk
ds vUrxZr 1098 gsDVs;j] Hkwfe ij o`{kkjks i.k dk;Z djk;s tkus dk vuqeku gSA
3&VksV y QkjsLV doj ;kst uk
;g ;kstuk tuin eSu iqjh] vkxjk] eFkqjk] fQjkstkckn] cnk;Ww] jkeiqj] bVkok] dUukSt ]
y[kuÅ] mUuko] QStkckn] vktex<+] yfyriqj rFkk fp=dwV dks iw.kZ :i ls gjk&Hkjk fd;s
tkus gsrq dk;kZfUor dh tk jgh gSsA o"kZ 2016&17 esa bl ;kstuk esa :0 50-80 djksM+ O;; dj
4268 gsDVs;j Hkwfe ij o`{kkjksi.k dk;Z djk;s tkus dk vuqeku gSA o"kZ 2017&18 esa :0 20-80
djksM+ O;; dj 2633 gsDVs;j esa o`{kkjksi.k djk;s tkus dk y{; gSA
4&oukoj.k lEc)Zu ifj;kst uk
vour ou ,oa [kqys ou {ks=ksa esa oukoj.k lao)Zu ds mn~ns'; ls izns'k ds 18 tuinksa esa
ukckMZ ds foRr iks"k.k ls ;g ;kstuk fdz;kfUor dh tk jgh gSA o"kZ 2016&17 esa bl ;kstuk esa
:0 2000-0 yk[k O;; dj 2586 gsDVs;j esa ikS/k jksi.k fd;k x;k gSA
5&jk"Vªh; ouhdj.k dk;ZØe&
Hkkjr ljdkj ls izkIr ekxZ funsZ'k ds vuqlkj tu lg;ksx ls ouksa dh lqj{kk ,oa lEc)Zu
ds dk;Z gsrq izns'k ds izR;sd ou izHkkx esa ou fodkl vfHkdj.k¼,Q0Mh0,0½ dk xBu fd;k
x;k gSA ;g ;kstuk o"kZ 2000&01 ls dk;kZfUor dh tk jgh gSA blds vUrxZr tu ekul dks
ouksa dh lqj{kk ,oa laon~Z /ku ds dk;Z ls tksM+us gsrq izns'k ds izR;sd izHkkx esa Hkkjr ljdkj ls
izkIr ekxZ funsZ'k ds vuqlkj tuin Lrj ij xfBr ou fodkl vfHkdj.k ¼,Q0Mh0,0½ ds }kjk
vf/kdkf/kd dsUnzh; lgk;rk izkIr dj tulgHkkfxrk ds ek/;e ls okfudh dk;Z lEikfnr fd;k
tkrk jgk gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2015&16 esa :0 347-40 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 esa :0 576-04
[ 48 ]
yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 244-40 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k
x;k gSA
¼[k½ oU; tho ifjj{k.k ;kst uk,a
1-izkst sDV Vkbxj&
dsUnz rFkk jkT; ljdkj }kjk foRr iks f"kr bl ;kstuk ls nq/kok jk"Vªh; m|ku dks o"kZ
1987 esa vkPNkfnr fd;k x;kA dkykUrj esa fd'kuiqj oU;tho fogkj] drfuZ;k?kkV oU;tho
fogkj] vktex<+ Vkbxj fjtoZ] fctukSj rFkk ihyhHkhr Vkbxj fjtoZ dks Hkh la;qDr :i ls
^îzkstsDV Vkbxj** ;kstukUrxZr yk;k x;kA
bl ;kstuk ds vUrxZr foRrh; o"kZ 2015&16 esa :0 1078-69 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 esa
:0 1552-10 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 750-40 yk[k vk;&O;;d izkfo/kku
fd;k x;k gSA
2-bUVhxzsVsM MsoyiesUV vkQ okbYM ykbQ gSf cVsV ~l&
;g ;kstuk Hkkjr ljdkj ,oa jkT; ljdkj ds la;qDr foRr iks"k.k ls izns'k ds leLr i{kh
fogkjksa ,oa oU;tho fogkjksa ds fodkl gsrq fdz;kfUor dh tk jgh gSA bl ;kstuk esa o"kZ
2015&16 esa :0 435-06 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 esa :0 473-09 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ
2017&18 esa :0 184-00 yk[k vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA
3-izkst sDV ,yhQSUV&
;g ;kstuk i;kZoj.k ,oa ou ea=ky;] Hkkjr ljdkj,oa jkT; ljdkj dh la;qDr lgk;rk
ls ^^mRrj izns'k ,yhQSUV fjtoZ** gsrq pykbZ tk jgh gSA ;kstukUrxZr gkFkh ds izkd`rokl dh
lqj{kk o laj{k.k] voS/k f'kdkj fojks/kh xfrfof/k;ksa] ekuo oU;tho la?k"kZ dh fLFkfr;ksa ds
vYihdj.k] LFkkuh; leqnk;ksa esa oU;tho laj{k.k ds izfr psruk o tkx:drk mRiUu djuk
vkfn dk;ksZ ds fy, dsUnzh; lgk;rk izkIr gksrh gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2015&16 esa :0 16-46
yk[k ,oa o"kZ 2016&17 esa :0 32-63 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 40-10
yk[k vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA
4-e;wj laj{k.k dsUnz ,oa tuin bVkok esa cCcj 'ksj iztuu dsUnz o yk;u lQkjh
ikdZ dk fodkl
oÙnkou tuin eFkqjk esa jk"Vªh; i{kh eksj ds laj{k.k ds fy, ,d e;wj laj{k.k dsUnz dh
LFkkiuk dh tk jgh gSA bl ;kstuk esa foRrh; o"kZ 2016&17 esa :0 59-54 yk[k O;; fd;k x;k
gSA
;kstukUrxZr o"kZ 2015&16 esa :0 3073-86 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 esa :0 12837-40 yk[k
O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 342-12 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA
5-bZdks i;ZV u dk fodkl&
bl ;kstuk ds ek/;e ls izns'k esa bZdks i;ZVu dks c<+kok fn;k tkrk gSA ;g ;kstuk izns'k
ds mu {ks=ksa esa ykxw dh tk jgh gS tgka izkd`frd lkSUn;Z dh NVk gks] ou ,oa oU; thoksa dh
cgqrk;r gks vkSj i;ZVdksa ds fy, {ks= vkd"kZd gksA
bl ;kstuk esa o"kZ 2015&16 esa :0 830-41 yk[k rFkk o"kZ 2016&17 esa :0 204-13 yk[k
O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 10-29 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA
6-xksj[kiqj esa fpfM+;k?kj dh LFkkiuk&
bl ;kstuk ds vUrxZr oU; thoksa ds izfr tuekul esa tkx:drk c<+kus ds mn~ns'; ls
tuin xksj[kiqj esa 'kghn v'kQkd mYykg [kka m|ku dk fuekZ.k fd;k tk jgk gSA
[ 49 ]
bl ;sktuk esa o"kZ 2015&16 esa :0 500-00 yk[k rFkk o"kZ 2016&17 esa :0 1823-11 yk[k O;;
fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 5000-00 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA
7-cMZ QsfLVoy dk vk;kstu&
if{k;ksa ds izfr vke turk esa tkx:drk mRiUu djus ,oa fo|kfFkZ;ksa dks bu thoksa ds
okl LFky] fdz;kdyki rFkk fons'kh if{k;ksa ds ekbxzs'ku ds fo"k; esa tkudkjh miyC/k djkus gsr q
izns'k esa izfro"kZ ekg fnlEcj ds izFke lIrkg esa cMZ QsfLVoy dk vk;kstu fd;k tkrk gSA bl
gsrq o"kZ 2016&17 esa :0 50-00 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 100-00 yk[k dk
vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA
8-uokc okftn vyh 'kkg izkf.k m|ku] y[kuÅ ,oa dkuiqj izk.kh m|ku esa frryh
ikdZ dk fuekZ.k &
frrfy;ksa dk i;kZoj.k laj{k.k esa egRoiw.kZ ;ksxnku gSA ;g Qwyksa ds ijkx.k ,oa chtksa ds
vadqj.k esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkrh gSaA frrfy;ksa dh la[;k de gksrh tk jgh gSA uokc okftn
vyh 'kkg izkf.k m|ku] y[kuÅ ,oa dkuiqj izk.kh m|ku esa bl frryh ikdZ ds ek/;e ls
tu&ekul esa frrfy;ksa ds ckjs esa tkx:drk c<+k bZ tk;sxhA bl ;kstuk esa y[kuÅ izkf.k
m|ku esa o"kZ 2016&17 esa :0 100-00 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 24-76
yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA
bl ;kstuk gsrq dkuiqj izkf.k m|ku esa o"kZ 2016&17 esa :0 30-00 yk[k O;; fd;k x;k
gSA o"kZ 2017&18 esa :0 40-00 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA
o"kZ 2017&18 esa tuin eÅ esa ou nsoh tSo fofo/krk {ks= dk laj{k.k ,oa fodkl o ou
nsoh ikdZ dk th.kksZ}kj rFkk ou ns oh esa foJke xzg dk fuekZ.k fd;k tk;sxkA bl ;kstuk gsrq
o"kZ 2017&18 esa :0 100-00 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA
çns'k dh eq[;@xkS.k ouksi t
mRrj çns'k esa o"kZ 2016&17 esa 249 gtkj ?kuehVj bekjrh ydM+h ] 5 gtkj ?ku eh0
pV~Vk tykus dh ydM+h] 35 gtkj dkSM+h ckal] 180 gtkj ekud cksjh rsanw iRrk rFkk 2 gtkj
dqUry HkkHkM+ ?kkl dk mRiknu gqvkA bekjrh ydfM+;ksa esa lky] lkxkSu ] 'kh'ke] [kSj] ;wdsfyIVl
vkfn çeq[k gSA fofHkUu o"kkasZ ds vUrxZr mRrj çns'k dh eq[;@xkS.kouksit dk fooj.k
rkfydk&4-20 esa n'kkZ;k x;k gS&
rkfydk&4-20
mRrjçns'k dh eq[;@xkS.k ouksi t
en 2004&05 2011&12 2014&15 2015&16 2016&17#

1 2 3 4 5 6
1&bekjrh ydM+h 143 193 228 212 249
¼gtkj ?ku eh0½
¼d½ lky 27 27 32 15 18
¼[k½ lkxkSu 6 8 8 5 6
¼x½ 'kh'ke 30 12 14 12 15
¼?k½ [kSj 3 3 3 2 3
¼p½ vluk 2 & 1 1 2
[ 50 ]
en 2004&05 2011&12 2014&15 2015&16 2016&17#
1 2 3 4 5 6
¼N½ ;wdsfyIVl 48 111 112 125 145
¼t½ fofo/k 27 32 58 52 60
2&tykus dh ydM+h 18 3 4 1 5
¼gtkj ?kueh0 pV~Vk½
3&ckal ¼gtkj dkSM+h½ 25 40 25 29 35
4&rsanw iRrk 482 175 186 161 180
¼gtkj ekud cksjh½
5&HkkHkM+ ?kkl 14 2 1 0 2
¼gtkj dqUry½
#vuqekfur
mijksDr rkfydk ls Li"V gS fd o"kZ 2015&16 dh vis{kk o"kZ 2016&17 esa lÒh bekjrh
ydfM+;ä dk mRiknu c<+k gSA blh çdkj o"kZ 2016&17 esa xr o"kZ 2015&16 dh vis{kk ckal
rFkk rsanw iRrk dk mRiknu Òh c<+k gSA
çns'k esa ouhdj.k lEca/kh pqukSfr;ka &
1- izns'k esa uxjhdj.k ds rhoz fodkl ds lkFk ou {ks= dk foLrkj rFkk o`{kkjksi.k dk
vkPNknu c<+kuk bl {ks= dh izeq[k pqukSrh gSA
2- voS/k dVku&
izns'k esa ouksa ds voS/k dVku dh jksdFkke pqukS rh iw.kZ dk;Z gSA vf/kd tula[;k ,oa vYi
izkd`frd lalk/ku ¼ou½ gksus ds dkj.k ouksa ij tSfod ncko vf/kd jgrk gSA vkjf{kr@lajf{kr
ouksa ds voS/k dVku ij fu;a=.k djus gsrq Hkkjrh; ou vf/kfu;e 1927] mRrj izns'k o`{k laj{k.k
vf/kfu;e] 1976 o oU; tho¼laj{k.k½ vf/kfu;e] 1972 ds izkfo/kkuksa ds vUrxZr dk;Zokgh dh
tkrh gSA
o"kZ 2016&17 esa ekg ekpZ] 2017 rd lEiw.kZ izns'k esa 2542 voS/k dVku ds ekeys izdk'k esa
vk;s gSa] ftuesa 6030 o`{k voS/k :i ls dkVs x;s ftudk dqy vuqekfur ewY; yxHkx :0 217-
49 yk[k vkadfyr gSA izns'k esa o"kZ 2016 esa ouksa esa vkx yxus dh 77 ?kVuk;as gqbZ ftlesa 101-
70 gs0 ou {ks= rFkk 101-70 gs0 ikS/kjks i.k {ks= izHkkfor gqvkA
**********
[ 51 ]
v/;k;&5
i'kq/ku]eRL; ,oa nqX/k fodkl
i'kq lEinkdh n`f"V ls mRrj iz ns'k,d le`) jkT; gSA ns'k ds dqy i'kq/ku dk 13-4
izfr'kr i'kq lEink mRrj izns'k esa gSA izns'k dh yxHkx 80 izfr'kr turk xzkeh.k vapy esa
fuokl djrh gS ftlds thodksiktZu dk eq[; lzksr d`f"k ,oa Ik'kqikyu gSA o"kZ 2016&17 ds
Rofjr vuqeku ds vuqlkj o"kZ 2016&17 esa LFkk;h Hkkoksa ij Ik'kq ikyu [k.M dh o`f) nj 2-3
çfr'kr jgh gS tcfd o"kZ 2015&16 es ;g 3-7 çfr'kr FkhA o"kZ 2011&12 esa izpfyr Hkkoksa ij
jkT; ds fuoy ewY; o/kZu esa i'kq/ku {ks= dk ;ksxnku 7-1 çfr'kr Fkk tks o"kZ 2016&17 esa
c<+dj 8-2 çfr'kr gks x;kA vkfFkZd fØ;k dykiksa ds vuqlkj fuoy jkT; ?kjsyw mRikn esa d`f"k
,oa lEoxhZ; lsok {ks= ds ;ksxnku dks rkfydk&5-01 esa n'kkZ;k x;k gSA
rkfydk&5-01
fuoy jkT; ewY; o/kZu esa d`f"k {ks= ds [k.Mokj çfr'kr forj.k ds vkadM+s
¼çpfyr Hkkoksa ij½
o"kZ
Øe en
laŒ 2011&12 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
1 Qlysa 18-5 18-6 16-5 16-8 17-5
2 Ik'kq/ku 7-1 7-4 8-4 8-6 8-2
okfudh vkSj yV~Bk
3 cukuk 2-0 1-7 1-7 1-4 1-4
4 eRL;u vkSj tyh; d`f"k 0-4 0-4 0-4 0-4 0-4
¼LFkk;h Hkkoksa ij½
1 Qlysa 18-5 17-0 15-4 15-1 15-8
2 Ik'kq/ku 7-1 7-2 7-4 7-1 6-8
3 okfudh vkSj yV~Bk cukuk 2-0 1-8 1-8 1-7 1-6
4 eRL;u vkSj tyh; d`f"k 0-4 0-4 0-4 0-4 0-5
[ 52 ]
fuoy jkT; ew Y ; o/kZu es a d` f "k {ks =+ ds [k.Mokj iz f r'kr forj.k ds
vkdMs+a
¼iz p fyr Hkkoksa ij½
eRL;u vkSj tyh; d`f"k okfudh vkZj yV~Bk cukuk i'kq/ku Qlysa
30.0 0.40 0.40

0.40 0.40
1.70 1.40
1.70 1.40
25.0
7.40
8.60 8.20
8.40
20.0
15.0
10.0 18.6 17.5

16.5 16.8
5.0
0.0
2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
i'kq/ku
mRrj çns'k esa o"kZ 2012 dh i'kqx.kukuqlkj dqy i'kqvksa dh la[;k 687-16 yk[k FkhA
blesa xk;ksa dh la[;k 90-69 yk[k rFkk HkSlksa dh la[;k 154-32 yk[k Fkh] tks dqy i'kq/ku dk
Øe'k% 13-2çfr'kr o 22-5çfr'kr gSA dqy xk;ksa ,oa HkSlksa dh la[;k esa nw/k nsus okyh xk;ksa ,oa
HkSlksa dh la[;k Øe'k% 64-9 çfr'kr rFkk 68-3 çfr'kr jghA 2007 ,oa 2012 dh i'kqx.kukuqlkj
mRrj çns'k esa i'kq/ku rkfydk&5-02 esa n'kkZ;k x;k gS%&
rkfydk&5-02
mRrjçns'k esa i'kq/ku la[ ;k
¼gtkj esa½
Ekn 2007 2012 o`f) nj
¼çfr'kr esa½
1 2 3 4
1&dqy xkstkrh; 19097 19557 2-41
¼d½xk;* 6558 9069 38-29
¼1½ nw/k ns jgh 4546 5883 29-41
¼2½ nw/k u ns jgh 1404 2372 68-95
2&dqy efg"k tkrh; 26440 30625 15-83
¼[k½HkSal * 12869 15432 19-92
¼1½ nw/k ns jgh 9186 10538 14-72
¼2½ nw/k u ns jgh 2575 3412 32-50
[ 53 ]
Ekn 2007 o`f) nj 2012
¼çfr'kr esa½
1 2 3 4
3& HksM+ 1400 1354 ¼&½3-29
4& cdjh 14829 15586 5-10
5& lwdj 1987 1334 ¼&½32-86
6& vU; i'kq/ku 212 260 22-64
dqy i'kq/ku 63966 68716 7-43
dqy dqDdqV 17880 18668 4-41
*blesa nq/kk:] ,d ckj u C;k;h rFkk vU; eknk,a lfEefyr gSaA
çns'k esa i'kq fpfdRlk lsok;sa

orZeku esa çns'k esa i'kq fpfdRlk ,oa uLy lq/kkj gsrq 2202 i'kqfpfdRlky;] 2575 i'kq
lsok dsUnz] 268 n Js.kh i'kq vkS"k/kky;] 25 lpy i'kq fpfdRlky;] 05 ikyhDyhfud] 01
dsUnzh; iz;ksx'kkyk] 10 e.Myh; iz;ksx'kkyk] 5043 d`f+=e xHkkZ/ku dsUnz]03 vfrfgehd`r oh;Z
mRikn dsUnz ,oa 01 i'kq tSf od vkS"kf/k mRiknu laLFkku eq[; :i ls i'kqikyu ds {ks= esa
i'kqikydksa dks viuh lsok,a iznku dj jgs gSaA bu dsUæksa }kjk fofHkUu o"kksZa esa djk;s x;s dk;ksZa
dk fooj.k fuEu rkfydk esa fn;k tk jgk gS&
rkfydk&5-03
m0ç0 esa Ik'kqikyu lsokvksa dh çxfr
¼yk[k es½a
dk;ZØe 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
1 2 3 4 5 6
d`f=e xHkkZ/kku 62-77 71-34 77-87 83-95 128-49
Vhdkdj.k 717-40 712-05 965-83 1115-91 1595-52
fpfdRlk 292-39 319-12 329-60 343-30 354-73
cf/k;kdj.k 12-63 13-89 14-40 15-27 16-09
mijksDr fooj.k ls Li"V gS fd o"kZ 2015&16 esa 83-95 yk[k i'kqvksa dk d`f=e xHkkZ/kku
fd;k x;k tks o"kZ 2016&17 esa 53-06çfr'kr c<+dj 128-49 yk[k gks x;kA o"kZ 2015&16 esa
1115-91 yk[k i'kqvksa dk Vhdkdj.k fd;k x;k tks 42-98çfr'kr c<+dj 1595-52yk[k gks x;kA
blh çdkj o"kZ 2015&16 ds 343-30 yk[k ds lkis{k o"kZ 2016&17 esa fpfdfRlr i'kqvksa dh
la[;k 3-3çfr'kr c<+dj 354-73 yk[k gks x;h gSA
i'kq/ku mRikn ,oa mRikndrk
çns'k esa o"kZ 2012&13 esa çfrO;fDr çfrfnu nqX/k miyC/krk 308 xzke Fkh] tks orZeku esa
c<+dj 312 xzke çfrfnu gks x;h gSA m0ç0 ek¡l mRiknu esa ns'k dk vxz.kh çns'k gS ftlds
}kjk yxHkx ns'k dk 60 çfr'kr ek¡l dk fu;kZr fd;k tkrk gSAfofHkUu o"kksZa es i'kq mRiknksa dh
çxfr rkfydk5-04 es nh tk jgh gSAo"kZ 2016&17 esa nw/k] v.Mk ,oa Åu dk mRiknu y{;
Øe'k% 3624-6yk[k dqUry] 18765-79 yk[k ,oa 2623-3gtkjfdxzzk fd;s tkus dk y{; j[kk x;k
gS ftlds lkis{k nw/k] v.Ms ,oa Åu dh iwfrZ Øe'k% 2759-2 yk[k dqUry] 22889-4 yk[k ,oa
1286 gtkjfdxzzk çkIr gqvk gSA mijksDr y{;ksa dh iwfrZ gsrq jkT; ljdkj }kjk fofÒUu ;kstuk;sa
dk;kZfUor dh tk jgh gS ftudk fooj.k vkxs fn;k x;k gSA
[ 54 ]
rkfydk&5-04
rqY kukRed mRikndrk fLFkfr
mRikndrk fLFkfr
mRikn
2014&15 2015&16 2016&17
nw/k ¼yk[k 2519-7 2638-7 2759-2

dqUry½ (4-1) (4-7) (4-6)
v.Mk 20774-50 21928-5 22889-4
(yk[k) (14-6) (5-6) (4-4)
Åu 1494-0 1264-0 1286-1
¼gtkj fdxzk½ (1-5) (-15-4) (1-7)
ek¡l 13971-84 14178-8 13461-1
(yk[k fdxzzk ) (10-8) (1-5) (-5-1)
uksV&dks"Bd esa o`f}&njn'kkZ;k x;k gSaA
i'kq mRiknks a dh iz x fr
Åu ¼gtkj fdxz k½ nw / k ¼yk[k dq UVy½
ekW l ¼yk[k fdxz k½ v.Mk ¼yk[k½
30000.0
22889.4
21928.5
20774.5
25000.0
20000.0
13971.8
14178.8
13461.1
15000.0
10000.0
2638.7
2759.2
2519.7
1494.0
1264.0
1286.1
5000.0
0.0
2014-15 2015-16 2016-17
[ 55 ]
rkfydk&5-05
i'kqikyugsrq jkT; ljdkj }kjk vk;kstukxr ;kstukvksa dh foRrh; O;oLFkk
¼ :0 yk[k esa½
o"kZ ctV Lohd`f r O;;
2013&14 17006-560 13957-063 13733-011
2014&15 21990-86 17728-42 16425-75
2015&16 28592-790 23892-705 22012-997
2016&17 62958-66 45075-61 43889-45
2017&18 149878-71 121883-79 50560-43
¼18&10&17 rd½
Ik'kqikyu lEcU/khçeq[k ;kst uk,a
1- m0ç0 dqDdqV fodkl uhfr&2013 dk fØ;kUo;u
çns'k dks v.Mk mRiknu ,oa czk;yj pwtk mRiknu esa vkRefuHkZj cukus ds mn~ns'; ls
dkef'kZ;y ys;j ikyu rFkk czk;yj iSjsUV QkeZ dh LFkkiuk gsrq m0ç0 dqDdqV fodkl
uhfr&2013 ykxw dh x;h gS] ftlesa m|fe;ksa dks fofHkUu çdkj dh NwV çnku djus rFkk
buosLVj QzsUMyh okrkoj.k l`ftr djus gsrq uhfrxr O;oLFkk dh x;h gSA
mDr nksuks ;kstukvksa ls izns'k esa dqDdqV fodkl dk;Zdze lqn`<+ gksxk rFkk Hkkjh la[;k
esa Lojkstxkj miyC/k gks ldsxkA mDr ds vfrfjDr ;kstuk ls Hkkjh ek=k esa izns'k ds ckgj
futh {ks= esa tk jgk jktLo dk izokg Hkh :dsxkA
2-ikfjJfed vk/kkfjr o`g n Vhdkdj.k ;kstuk
fofHkUu chekfj;ksa ls cpko gsrq çns'k ds leLr tuinksa esa lHkh i'kqvksa dk 'kr&çfr'kr
Vhdkdj.k i'kq Lokeh ds }kj ij ewrZ :i esa djus dh ;kstuk gSA çns'k esa miyC/k Ik'kqvkas dks
fofHkUu jksxksa ls cpko gsrq 'kr&çfr'kr Vhdkdj.k dk dk;Z 3126 i'kq/kuçlkj vf/kdkfj;ksa ds
ek/;e ls fd;k tk jgk gSA
i'kqikyu foHkkx }kjk fofHkUu ;kstukvksa esa ;Fkk ys&eSu bUlhfeusVj@iSjkosV@i'kqfe=
dks izkFkfed i'kq mipkj] d`f=e xHkkZ/kku ,oa Vhdkdj.k dk izf'k{k.k iznku fd;k x;k gS fdUrq
mUgsa fdlh izdkj dk ikfjJfed izkIr u gksus ds dkj.k le;c) izfrHkkfxrk djus esa vleFkZ
gksrs gaSA
vr% bl ;kstuk }kjk 'kr&izfr'kr Vhdkdj.k vfHk;ku ds le; bu dfeZ;ksa dks : 2@&
izfr Vhdkdj.k dh nj ls ikfjJfed iznku fd;k tk;s rks mDr vfHk;ku le;c) :i esa
lapkfyr gks ldsxkA
3- lpy Ik'kq fpfdRlk Dyhfud dk lapkyu
izns'k ds lhfer vkfFkZd lalk/kuksa dks n`f "Vxr j[krs gq, orZeku esa 15000 cM+s i'kqvksa ds
vk/kkj ij ,d i'kqfpfdRlky; LFkkfir fd;s tk jgs gSaA fpfdRlky;ksa ij inLFk i'kqfpfdRlk
vf/kdkfj;ksa dks eksfcfyVh dh leqfpr O;oLFkk u gksus ds dkj.k i'kqikydksa ds }kj ij d`f=e
xHkkZ/kku ,oa v'kDr voLFkk ds i'kq/ku dh fdlh chekjh esa Rofjr vkdfLed lsok,a miyC/k
djkus esa izk;% dfBukbZ gksrh gSA
cgqn~ns'kh; lpy i'kqfpfdRlk lsok;sa ¼jkT; ;kstuk½ vUrXkZr i'kqikydksa dks fuEulqf o/kk;sa
miyC/k djk;k tkuk yf{kr gS%&
• i'kq/ku fodkl gsrq cgqn~ns'kh; lpy i'kqfpfdRlk lsok;sa lqnqj xzkeh.k {ks=ksa ds i'kqikyd®a
ds }kj ij fpfdRlk] d`f=e xHkkZ/kku] Vhdkj.k] ck¡>iu fuokj.k vkfn ls okvksa dh miyC/krk
lqfuf'pr djkukA
[ 56 ]
• lkFk gh ,sls i'kqvksa dks Hkh i'kqfpfdRlk lqyHk djkuk ftUgsa i'kqfpfdRlky; rd ykus esa
dfBukbZ gksA
• fdlh ladzked@egkekjh jksx ds QSyus dh fLFkfr esa rRdky jksdFkkeA
• i'kqvksa esa 'kr&izfr'kr Vhdkdj.k] esfMdksyhxy dslst] d`f=e xHkkZ/kku ds lkis{k Qkyksvi]
lhje lSEiqy ,d= djus dh dk;Zokgh fu"ikfnr djukA
• izns'k esa 6000 i'kqfpfdRlk f'kfoj vk;®ftr djukA
bl gsrq ljdkj }kjk izns'k ds 612 fodkl [k.Mksa esa cgqn~ns'kh; i'kqfpfdRlk ,oa
i'kqikyu lsokvksa gsrq okgu lapkfyr fd;s tk jgs gSA bu okguksa }kjk mUur i'kqikyu ,oa
i'kqfpfdRlk lsok,a xk¡ oksa esa f'kfoj yxkdj nh tk jgh gSA vHkh ^^vkWu dkWy** ;s lsok,a miyC/k
ugha gSaA izR;sd i'kqfpfdRlky; Lrj ij cgqn~ns'kh; i'kqfpfdRlk ,oa i'qkikyu ls ok,a miyC/k
djk;s tkus ls i'kqikydksa dks vku dky ls ok,a vkdfLedrk esa muds }kj ij miyC/k gks
ldsxhA bu okguksa ds lapkyu ls d`f=e xHkkZ/kku] i'kqvksa dh LekVZ VSfxax ,oa Vhdkdj.k ds
y{; dks izkIr fd;k tk ldsxkA izns'k ds 774 fodkl [k.Mksa esaLFkkuh; vko';drkvksa ds
vuq:Ik lkexzh ls ;qDr ,d ,d eksckby oSu@okgu ds izLrko ds vuqdze esa foRrh; o"kZ
2016&17 ds vk;&O;;d esa cgqmn~ns'kh; lpy i'kqfpfdRlk lsok;sa gsrqdqy :0 40 djksM+ dh
/kujkf'k dk ctV izkfo/kku fd;k x;k gSA
4-isLVfMl~ isfV~V l :feusUV~l d.Vªksy izksxzke&
Hkwfeghu d`"kd@i'kqikydksa }kjk thodksiktZu@y?kq O;olk; gsrq cdfj;ksa ,oa HksM+ksa dk
ikyu fd;k tkrk gSA bu i'kqvksa esa izk;% fo"kk.kq tfur ih0ih0vkj0 chekjh dh egkekjh ds :Ik
esa gksus dh izcy lEHkkouk gksrh gS ftlds dkj.k90&95 izfr'kr i'kq izHkkfor gksrs gSa ftlds
lkis{k 75 izfr'kr i'kqvksa dh e`R;q gksus dh izcy lEHkkouk gksrh gSA ,slh ifjfLFkfr esa of.kZr
chekjh ds izdks i ls i'kqikydksa dks vkfFkZd :Ik ls uqdlku gksrk gSA bu i'kqvksa esa fo"kk.kq tfur
ih0ih0vkj0 chekjh dh jksdFkke gsrq ih0ih0vkj0lh0ih0 dk;Zdze pyk;k tkuk vifjgk;Z gSA
izns'k ds yf{kr i'kqvksa ¼Hks³ ,oa cdfj;ksa½ esa mDr jksx ds dkj.k gksus okyh mPp e`R;qnj
dk laKku ysrs gq, mUgas jksx eqDr j[kus ds mn~ns'; ls Hkkjr ljdkj ds foRr iks"k.k ls o"kZ
2017&18 esa mDr ;kstuk 60 izfRk'kr ds0 iks0 ds :Ik esa pykbZ tkjgh gSAizns'k ljdkj }kjk
bl;kstuk esa :0 3 djksM+ dh /kujkf'k dk ctV izkfo/kku fd;k x;k gSA
5- i'kq/ku leL;k fuokj.k dsUnz dh LFkkiuk&
i'kqikydksa dh leL;kvksa ds Rofjr fuLrkj.k gsrq bl dsU nz dh LFkkiuk y[kuÅ esa 28
vxLr] 2012 dks dh x;hA fdlkuksa ls tks f'kdk;rs izkIr gqbZ mUgsa 3 Jsf.k;ksa ,]ch]lh] esa
oxhZ—r dj Øe'k% 24 ?kaVs ] 72 ?kaVs ] 1 lIrkg esa fuLrkfjr fd;k tkrk gSA i'kqikyd i'kq/ku ls
lEcfU/kr ubZ rduhdh lwpuk,a Hkh bl dsUnz ls tku ldrk gSA blds fy, i'kqikyu foHkkx us
Vksy Ýh ua0&1800&1805&141] Qksu ua0&0522& 2741991 ,oa QSDl ua 0& 0522&2740832 dh
O;oLFkk dh gSA o"kZ 2017&18 esa vDVwcj] 2017 rd tuin Lrj ls 5372 f'kdk;rsa izkIr gqbZ
vkSj 4671 f'kdk;rksa vFkZkr 86-95 izfr'kr dk fuLrkj.k fd;k x;kA
2022 rd d`"kdksa dh vk; nksxquh djus gsrq j.kuhfr

izns'k ljdkj dh o"kZ 2022 rd d`"kdksa dh vk; nksxquk djus dk y{; gSA bl gsrq ljdkj }kjk
i'kqvksa dh mUur izt uu {kerk dks c<+kuk] le; ls d`feuk'kd ,oa feujy feDlpj lIyhesUV
miyC/k djkuk] pkjk ,oa pjkxkg fodkl] dqDdqV ikyu dks c<+kok ,oa i'kq/ku chek vkfn
dk;Zdze lapkfyr fd;s tk jgs gSaA
[ 57 ]
1- mUur izt uu vkPNknu dks c<+kok nsuk
1-1 d`f+=e xHkkZ/ku vkPNknu esa o`f)
izns'k esa mPp izt uu {kerk ds oh;Z LVªkt ds iz;ksx ls izkIr larfr dh nq X/k mRiknu
{kerk esa izfr C;kar vkSlru 1000 yh0 dh vfrfjDr o`f) izkIr dh tk ldrh gSA izns'k esa
orZeku esa 13djksM+d`f+=e xHkkZ/kku dk y{; gSA o"kZ 2022 rd 18 djksM+iztuu ;ksX; i'kqvksa dks
d`0x0 ls vkPNkfnr fd;k tkuk izLrkfor gSA nslh xk;ksa dk lkghoky] Fkkjikjdj] gfj;kuk]
xaxkrhjh iztkfr;ksa ls 'kr izfr'kr mUur iztuu vkPNknu lqfuf'pr fd;k tk;sxkA
1-2 xkso a'kh; i'kqvksa esa lkVsZM lhesu dk mi;ksx
orZeku esa ;g ;kstuk ikbyV izkstsDV ds :i esa tuin y[kheiqj [khjh] ckjkcadh ,oa
bVkok esa lapkfyr dh tk jgh gS] ftlds vUrxZr jktdh; d`f=e xHkkZ/kku dsUnzksa dks lalk/ku
ls ;qDr fd;s tkus gsrq dUVsulZ] ,0vkbZ 0 fdV] bZ;j VSx] ,IyhdsVj ,oa lsDLM lhesu o rjy
u=tu vkfn lkefxz;ksa dk forj.k fd;k tk pqdk gSA dzklczhM xksoa'kh; i'kqvksa esa lsDLM lheu
ds mi;ksx dks c<+k ok fn;k tk;sxk ftlds vUrxZr o"kZ 2022 rd 7-5 yk[k i'kqvksa dks
vkPNkfnr fd;k tk;sxkA lkekU; oh;Z LVªkt ds }kjk d`f+=e xHkkZ/kku djus ij 50 izf r'kr mPp
vkuqokaf'kd xq.koRrk;qDr xksoa'kh; eknk larfr mRiUu gksrh gSa] tcfd lkVsZM lhesu ds iz;ksx ls
90&95 izfr'kr eknk larfr mRiUUk gksaxh ftlls lkekU; ls 40 izfr'kr vfrfjDr nqX/k
mRikndrk c<+ us ls i'kq ikydksa dh vk; esa c<+ksRrjh gksxhA
1-3 Hkzw.k izR;kjksi.k rduhd dks c<+kok ¼i'kq mRFkku o.kZ ladj dsUnz½
Hkzw.k izR;kjksi.k rduhdh dks c<+kok nsrs gq;s Lons'kh iztkfr ds mPp mRiknd xksoa'kh;
i'kqvksa dh la[;k esa Rofjr o`f) gsrq lkaM+ks dk mRiknu lqfuf'pr fd;k tk;sxkA tuin cjsyh esa
LFkkfir fd;s tk jgs i'kq mRFkku o.kZ ladj dsUnz ds ek/;e ls mPp iztuu {kerk ds Lons'kh
eknk i'kqvksa esa Hkzw.k izR;kjksi.k rduhd dk iz;ksx djrs gq, 1000 Hkzw.k mRiknu fd;k tkuk gS]
ftlls o"kZ 2022 rd yxHkx 400 larfr iz kIr gksxh] ftudh vkSlr nqX/k mRiknu {kerk 4000
yh0 izfr C;kar gksxhA i'kq mRFkku o.kZ ladj dsUnz ij Lons'kh iztkfr ds 200 mPp tuu {kerk
ds lkaM+ksa dk mRiknu lEHko gksxk] ftudks vfrfgehd`r oh;Z mRiknu dsU nz ij mi;ksx djrs gq,
izR;sd lkaM+ ls izfro"kZ vkSlru 20 gtkj oh;Z LVªkt dk mRiknu lEHko gksxk] ftlds iz;ksx ls
Lons'kh iztkfr ds xksoa'kh; larfr ds i'kqvksa ds nqX/k mRiknu esa vkSlru 1000 yh izfr C;kar dh
vfrfjDr o`f) vFkkZr~ :0 25000-00 iz fr C;kar dh vk; i'kqikyd dks lh/ks rkSj ij feysxhA
1-4 ns'kh xkso a'kh; i'kq iztkfr;ksa ds ikyu] laj{k.k ,oa lao )Zu gsrq i'kqi kydksa dks
lgk;rk
izns'k esa ns'kh xksoa'kh; iztkfr;ksa ;Fkk lkghoky] gfj;k.kk] Fkkjikjdj,oa xaxkrhjh xk;ksa
dk laj{k.k ,oa lao)Zu fd;k tkuk vfr vko';d gSA Xykscy DykbZes V psUt dh fLFkfr esa Hkh
ns'kh xksoa'kh; iztkfr;ksa dk mRiknu cgqr izHkkfor ugha gksrk gSA ns'kh xksoa'kh; iztkfr;ksa dks
loaf)Zr ,oa lajf{kr djus rFkk mRikndrk esa o`f) ds n`f"Vxr i'kqikydksa dks bu iztkfr;ksa dks
ikyus gsrq ^^ns'kh xksoa'k laj{k.k ,oa lao)Zu iSdst** ds :i esa lgk;rk fn;s tkus ds dk;Zdze
fd;s tk;saxsaA ns'kh xk;ksa dh bUgha iztkfr;ksa ds mPp xq.koRrk lhesu ls 'kr&izfr'kr d`f=e
xHkkZ/kku vkPNknu lqfuf'pr fd;k tk;sxkA
2-i'kqvksa dks d`feuk'kd ,oa feujy feDlpj lIyhesUV miyC/k djkuk
i'kqvksa dks le; ls d`feuk'kd ,oa feujy feDlpj lIyhesUV miyC/k djkus ls nqX/k
mRikndrk esa rkRdkfyd :i ls yxHkx 15 izf r'kr dh o`f) lEHkkfor gksrh gSA nqX/k mRiknu
esa o`f)] uj ,oa eknk larfr dh e`R;q nj esa deh rFkk cdfj;ksa esa 'kjhj Hkkj esa Rofjr c<+ksRrjh
lqfuf'pr djus gsrq d`feuk'kd ,oa feujy feDlpj lIyhesUV vfr egRoiw.kZ gksrk gSA ;kstuk
vUrxZr d`feuk'kd dh 2 [kqjkd ,oa 3 fd0xzk0 feujy feDlpj lIyhesUV miyC/k djk;k
tk;sxkA o"kZ 2022 rd pj.kc) :i ls 25djksM+i'kqvksa dks vkPNkfnr fd;k tk;sxkA
[ 58 ]
3- pkjk ,oa pjkxkg fodkl
izns'k esa o"kZ 2013&14 esa xkspj@LFkk;h pjkxkg ,oa vU; pjkbZ dh Hkwfe dk fooj.k
fuEuor~ gS%&
Ø0la0 tksu okj {ks= {ks=Qy ¼gs0 esa½
1 if'peh {ks= 17985-00
2 dsUnzh; {ks= 24521-00
3 cqUnsy[k.M {ks= 5105-00
4 iwohZ {ks= 17838-00
;ksx 65449-00
if'peh {ks=¼30 tuin½ ,oa iw ohZ {ks= ¼28 tuin½ esa xkspj Hkwfe yxHkx cjkcj gSA
cqUnsy[k.M {ks= ¼7 tuin½ esa ek= 5105 gsDVw;j Hkwfe gSA lcls vf/kd xkspj Hkwfe dsUnzh; {ks=
¼10 tuin½ esa miyC/k gSA izns'k ds 75 tuinksa esa dqy 65449 gsDVs;j {ks=Qy esa xkspj Hkwfe
vfHkys[kksa esa vafdr gSA
izns'k esa,d o"kZ esa dq y 774375-00 gs0 {ks=Qy esa yXkHkx 359-46 yk[k eh0 Vu gjk
pkjk gh mRikfnr fd;k tkrk gSA izns'k esa cks;h tk jgh pkjk Qlyksa ds vfrfjdRk vU; lzksrksa
tSls xUus dk vxksyk] ou vkPNkfnr {ks=] d`f "k csdkj Hkwfe] LFkk;h pjkxkg ,oa vU; pjkbZ dh
Hkwfe;ksa vkfn ls yXkHkx 538-24 yk[k eh0 Vu gjk pkjk izkIr gksrk gSA bl izdkj lHkh lzksrksa ls
izkIr gjs pkjs] lw[ks pkjs ,oankus dh vkiwfrZ ds ckn Hkh izns'k esa i'kqvksa dks f[kykus gsrq yxHkx
740-37 yk[k eh0 Vu gjk pkjk ¼46-64 izfr'kr½] 141 yk[k eh0 Vu lw[kk pkjk ¼17-26 izfr'kr½
,oa 348-82 yk[k eh0Vu nkus ¼82-78 izfr'kr½ dh deh jg tkrh gSA mDr gjs ,oa lw[ks pkjs dh
deh dks iwjk djus gsrq yxHkx 13-76 yk[k gs0 vfrfjDr {ks=Qy cks;s tkus dh vko';drk
gksxh ftl gsrq yxHkx 4-60 yk[k dq0 pkjk cht dh vko';drk gksxhA
xzke iapk;rksa ds fy, vkjf{kr LFkk;h pjkxkg@xkspj Hkwfe ls vfrdze.k gVkdj mDRk
pjkxkg gsrq vkjf{kr Hkwfe ij xzke iapk;rksa ds lg;ksx ls pjkxkg fodkl dk dk;Zdze lapkfyr
djk;k tk ldrk gS ftlls lEcfU/kr xzke iapk;rksa ds i'kqvksa ds fy, gjk pkjk miyC/k gksxkA
3-1 pkjk vkPNknu {ks= Qy c<+kus gsr q i'kqi kydks dks pkjk mRiknu iSdst fn;k
tkuk
pkjk vkPNknu {ks=Qy c<+kus esa izeq[k leL;k d`f"k ;ksX; Hkwfe ij [kk|kUu mRiknu ,oa
pkjk mRiknu esa izfrLi/kkZ dk gksuk gSA pkjk mRiknu c<+kus gsrq i'kqikydkas dks^^pkjk mRiknu
iSdst** vuqnku lgk;rk ds :Ik esa fn;s tkus dh dk;Z ;kstuk yh tk;sxh ftlls izR;sd o"kZ
8000 gs0 vfrfjDr Hkwfe ij pkjk vkPNknu c<+k;k tk;sxkA
3-2 i'kq/ku iz{ks=ksa ij pkjk cht mRiknu dks c<+kuk

izns'k esa10 i'kq/ku iz{ks=ksa ij ,d o"kZ esa dqy 2576-00 gs0 Hkwfe ij yxHkx 227282-00
dq0 gjk pkjk] 20944 dq0 lw[kk pkjk rFkk 9046-00 dq0 pkjk cht dk mRiknu gksrk gsA i'kq/ku
iz{ks=ksa esa pkjk cht mRiknu gsrq vkPNkfnr Hkwfe 1718 gs0 dks vxys 5 o"kksZ esa c<+kdj 2056 gs0
djus dk y{; gS ftlls 23310 dq0 pkjk cht dk mRiknu lqfuf'pr gks ldsxkA
4-dke/ksuq ;kst uk dks O;kid cuk;k tkuk
izns'k esa 100 nq/kk: i'kqvksa dh dke/ksuq ;kstuk rFkk 50 nq/kk: i'kqvksa dh feuh dke/ksuq
;kstuk fdz;kfUor dh tk jgh gSA dke/ksuq ;kstuk esa 300 bdkbZ;ksa dk _.k Lohd`r djkdj 288
[ 59 ]
bdkbZ;karFkk feuh dke/ksuq ;kstuk esa 1500 bdkbZ;ksa dk _+.k Lohd`r djkdj 1460 bdkbZ;ka
fdz;k'khy dh tk pqdh gaSA 25 nq/kk: i'kqvksa dh ekbZdzks dke/ksuq ;kstuk o"kZ 2015 ls izkjEHk dh
x;h gSA 2500 bdkbZ;ka LFkkfir djus ds y{; ds lkis{k Qjojh] 2017 rd 2241 bdkbZ;ksa dk
_.k Lohd`r djkdj 1761 bdkbZ;k fdz;k'khy dh tk pqdh gSA
;g ;kstuk fo'ks"k :Ik ls if'peh m0iz0 esa pyk;h tk;sxhA vkxkeh o"kksZ esa dke/ksu q
;kstuk dks vkSj foLrkfjr djrs gq, 10 nq/kk: i'kqvksa dh Ms;jh bdkbZ dh ;kstuk pykbZ
tk;sxhA blesa xk;@HkSalksa dh fefJr bdkbZ j[kh tk;sxhA ns'kh xk;ksa dks fo'ks"k :Ik ls
izksRlkfgr fd;k tk;sxkA iwokaZpy rFkk cqUnsy[k.M esa fo'ks"k :Ik ls ;g ;kstuk pykbZ tk;sxhA
5-dqDdqV ikyu dks c<+kok nsdj xjhc i'kqikydksadh vkthfodk esa o`f)
m0 iz0 esa v.Mk mRiknu [kir dh rqyuk esa cgqr de gSA izfr o"kZ 108 djksM+ v.Mk
mRiknu ds lkis{k [kir 473 djksM+ v.Ms dh gSA yxHkx 365 djksM+ v.Ms+ izfr o"kZ vU; izns'kksa
ls vk;kr gksrs gSAorZeku esa 1082 yk[k czk;yj pwts iz ns'k ds fofHkUu tuinksa esa ikys tk jgs gS
rFkk 972 yk[k czk;yj pwtksa dk vU; izns'kksa ls vk;kr gksus ds dkj.k çns'k ls vU; çns'kksa dks
Hkkjh eqæk çokg gksrk gSA
dqDdV mRiknu ds fdzfVdy xSi dks ns[krs gq, izns'k esa dqDdqV fodkl ds mn~ns'; ls
123 yk[k i{kh {kerk ds dkef'kZ;y ys;lZ if{k;ksa ds 410 QkeZ dh LFkkiuk rFkk izns'k dks
czk;yj pwtk mRiknu esa vkRefuHkZj cukus ds mn~ns'; ls 6-00 yk[k i{kh {kerk ds czk;yj iSjsUV
QkeZ dh voLFkkiuk gsrq dqDdqV m|fe;ksa dks foRrh; lalk/kuksa esa jkgr ,oa ykHkdkjh uhfrxr
O;oLFkk dh x;h gSA izns'k esa 10]000 i{kh dh dkef'kZ;y ys;lZ QkeZ dh LFkkiuk ekg tuojh]
2016 esa vkjEHkdh x;hA dqDdqV ikyu ;kstukUrxZr izns'k esa 30]000 dkef'kZ;y ys;lZ i{kh dh
200 bdkbZ;ksa ds y{; ds lkis{k 405 bdkb;ksa dh ,y0vks0lh0 tkjh dh x;h gS ,oa orZeku esa
178 bdkb;ka LFkkfir gks x;h gSA;kstukUrxZr ekpZ] 2017 rd 315 bZdkb;ksa ds y{; ds lkis{k
119 bZdkb;ka fdz;k'khy gSa ftuls 55-67 yk[k v.Mk mRiknu ,oa 16800 O;fDr;ksa ds fy;s
jkstxkj l`tu gqvk gSA
izns'k esa cSd;kMZ dqDdqV ikyu dks c<+kok nsus gsrq o"kZ 2022 rd Hkkjr ljdkj
lgk;frr :jy cSd;kMZ ;kstukUrxZr 2500 enj ;wfuV LFkkfir dh tk;sxhA
6- cdjh bdkbZ;ksa dh LFkkiuk
m0iz0 esa cdjh ikyu ij fo'ks "k /;ku nsrs gq, xjhc i'kq ikydkssa dks 5 cdjh ,oa 1 uj
cdjk miyC/k djk;s tkus dh dk;Z ;kstuk vkjEHkdh tk;sxh ftlls mudh vk; esa o`f) gksxhA
7- tksf[ke izc U/ku ,oa i'kq/ku chek
tksf[ke izcU/ku ,oa i'kq/ku chek ds ek/;e ls i'kqikydksa@fdlkuksadks i'kq chek djkus
ds QyLo:i i'kq eqR;q ds dkj.k mRiUu gksus okys tksf[ke ds fo:) lqj{kk izkIr gksrh gSA i'kq
e`R;q dh n'kk esa chek dEiuh ls izkIr gksus okys Hkqxrku ls i'kq ikyd@fdlku iqu% i'kq dz; dj
viuh vkthfodk pykus esa leFkZ cuk jgrk gSA ;kstukUrxZr i'kq ds chek izhfe;e dk cM+k va'k]
vkSlru 75 izfr'kr rd dsUnz rFkk izns'k ljdkj }kjk ogu fd;k tkrk gS] tcfd vo'ks"k
fgLlk i'kqikyd }kjk ogu fd;k tkrk gSA bl izdkj izhfe;e va'knku dh NksVh lh jkf'k dk
Hkqxrku dj i'kq ikyd i'kq e`R;q ds dkj.k mRiUu gksus okys tksf[ke ds fo:) lqjf{kr gks
tkrk gSA
i'kq/ku chek vkPNknu vUrxZr orZeku esa 1-50 yk[k i'kqvksa ds vkPNknu dk y{; gSA
chek vkPNknu dks 15 izfr'kr okf"kZd dh nj ls c<+k;k tk,xkA
[ 60 ]
8- {ks= fo'ks"k gsr q dk;Zdze&cqUnsy[k.M {ks= esa vUuk izFkk mUewyu dh ;kstuk
cqUnsy[k.M esa i'kqikydksa }kjk xksoa'kh; i'kqvksa dks NqV~Vk NksM+us dhizFkk ¼vUuk izFkk½
Ápfyr gS] tks Qlyksa ds fy, gkfudkjd gSA vUuk izFkk dk eq[; dkj.k {ks= ds xksoa'kh;
i'kqvksa dk fuEu vkuqoaf'kd xq.koRrk;qDr gksuk ,oa de nqX/k mRiknu gSAi'kqikydksa ds }kjk
xks'kkykvksa esa miyC/k fuEudksfV ds i'kqvksa dk d`f=e xHkkZ/kku rFkk {ks= esa miyC/k djk;s x;s
mUufr'khy lkaM+ksa }kjk uSlfxZd vfHktUu ds ek/;e ls uLy lq/kkj fd;k tk jgk gSA cqUnsy[k.M
ds 7 tuinksa ;Fkk >kalh] fp=dwV] cka nk] gehjiqj] egksck] yfyriqj ,oa tkykSu esa vUuk izFkk
mUewyu dk;Zdze vkjEHkfd;k x;k gS] ftlds vUrxZr fuEu dksfV ds cNM+ksa dk cf/k;kdj.k]
mPpxq.koRrk;qDr lkaM+ksa dh miyC/krk o mPpxq.koRrk;qDr oh;Z ls d`f=e xHkkZ/kku dk dk;Z
fd;k tk jgk gSA
eRL; mRiknu o mRikndrk

mRrj çns'k dk dq y vUrZLFkyh; eRL; mRiknu 4-94yk[kfefVªd Vu jgk gS] tks vkU/kz
çns'k o if'pe caxky ds ckn Hkkjr esa rhljk LFkku gSA eRL; ikyu ds ek/;e ls xzkeh.k {ks=ksa
esa csdkj iM+h d`f"k gsrq vuqi;qDr Hkwfe@rkykc@iks[kjksa@tyk'k;ksa dk mi;ksx djds vfrfjDr
vk; vftZr dh tk ldrh gS rFkk xzkeh.k vapy esas csjkstxkj O;fDr;ksa dks jkstxkj dk lk/ku
tqVkus rFkk lkekftd o vkfFkZd n'kk lq/kkjus dk ,d vPNk volj lqyHk djk;k tk ldrk
gSA eRL; fodkl dk;ksZa dks djk;s tkus gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 116-98 djksM+ dk
ctV Lohd``r fd;k x;k ftlds lkis{k :0 102-89 djksM+ dh foRrh; Lohd``fr;ka fuxZr dh
x;hA
çns'k esa 11ohaa ia po"khZ; ;kstuk ds vafre o"kZ esa leLr lzks rksa ls vkadfyr eRL; mRiknu
4-50 yk[k eh0 Vu Fkk tks 12oha iap o"khZ; ;kstukdky ds r`rh; o"kZ 2015&16 esa 5-05 yk[k eh0
Vu rFkk o"kZ 2016&17 es 6-18 yk[k eh0 Vu ds Lrj rd igWaqp x;kA çns'k esa eRL; mRiknu
dh =Sekfld x.kuk dh tkrh gSA o’kZ 2017&18 esa okf’kZd y{; 6-50 yk[k eh0 Vu eRL;
mRiknu ds lkis{k izFke =Sekl esa 2-52 yk[k eh0Vu eRL; mRiknu gqvkA
o"kZ 2011&12 ls 2016&17rd vuqekfur eRL; mRiknu ,oa vkSlr eRL; mRikndrk dh
lwpuk fuEuor gS&
rkfydk&5-06
vuqekfur eRL; mRiknu ,oa vkSlr eRL; mRikndrk
vuqekfur eRL; mRiknu vkSlr eRL; mRikndrk
o"kZ ¼yk[k eh0Vu0 ½ ¼fdxzk 0@gs0@o"kZ½
miyfC/k miyfC/k
2011&12 4-30 3335
2012&13 4-50 3402
2013&14 4-64 3600
2014&15 4-94 4140
2015&16 5-04 4140
2016&17 6-18 4155
[ 61 ]
fotu ,.M ilZi sfDVo Iyku Qkj nMso ysiesU V vkQ fQ'kjht lsDVj2013
çns'k esa eRL; mRiknu ,oa mRikndrk esa o`f) ykus gsrq ljdkj }kjk fotu ,.M
ilZisfDVo Iyku Qkj n MsoysiesUV vkQ fQ'kjht lsDVj 2013 dk vo/kkj.k djrs gq, nl
o"khZ; dk;ZØeksa dks ykxw djkus dk ladYi fy;k x;k gS] ftlds vUrxZr eRL; ikyu dks d`f"k
dk ntkZ çnku djrs gq, mlds çkfo/kkuksa dk dk;kZUo;u fd;k tk jgk gSA
çns'k esa miyC/k o`gn ,oa e/;ekdkj tyk'k;ksa] çkd`frd >hyksa rFkk xzkeh.k vapyksa ds
rkykcksa dk dqy 5-34 yk[k gsDVs;j ty{ks= miyC/k gSA bu ty lalk/kuksa dh miyC/krk rFkk
eRL; ikyu ds vUrxZr yk;s x;s ty {ks= ls lEcfU/kr fooj.k fuEuor gSS¢&
rkfydk&5-07
çns'k esa ty lalk/kuksa dh miyC/krk
ca/ kk gqvk ty lalk/ku dqy miyC/k eRL; ikyu ds vUrxZr
ty{ks=¼yk[k mi;ksx esa yk;k x;k ty{ks=
gsDVs;j½ ¼yk[k gsDVs;j½ çfr'kr
o`gn ,oa e/;ekdkj tyk'k; 2-28 2-26 99-12

çkd`frd >hysa 1-33 0-20 15-03
xzkeh.k vapy ds rkykc 1-73 1-20 69-36
;ksx 5-34 3-66 68-53
lapkfyr eRL; fodkl dk;ZØ e
1-rkykcksa dk iV~V k
mRrj çns'k esa miyC/k tylalk/kuksa esa eq[;r% xzkelHkk ds vUrxZr vkus okys rkykc
,oa >hysa gSaA xzkelHkk esa fufgr rkykcksa dk iV~Vk eNqvk leqnk; ,oa vuqlwfpr tkfr ,oa tu
tkfr ds O;fDr;ksa dks gh fn;k tkrk gS] tks lkekftd ,oa vkfFkZd :i ls fiNM+s gSaA blds
vfrfjDr eNqvk leqnk; ds O;fDr;ksa ds lkekftd ,oa vkfFkZd mRFkku gsrq vkokl@chek@_.k
vkfn dh lqfo/kk;sa Hkh lqyHk djk;h tkrh gSaAo"kZ 2016&17 esa 8403 ifjokjksa dks xzke lHkk ds
rkykcksa ds 7398-61 gs0 ty{ks= dk iV~Vk eRL; ikyu gsrq fn;k x;k rFkk o"kZ 2017&18 esa ekg
flrEcj] 2017 rd 3926-27 gs0 ty{ks= ds xzke lHkk ds rkykcksa dk iV~Vk vkoafVr djrs gq,
4321 ifjokjksa }kjk EkRL; ikyu dk dk;Z izkjEHk fd;k x;kA
2-eRL; cht mRiknu] vaxqfydkvksa ds lap; rFkk vaxqfydk forj.k

rkykcksa esa mRre eRL; çtkfr;ksa ds xq.koRrk;qDr eRL; cht dk lap; eRL; ikyu
dk;ZØe dh lQyrk ds fy, furkUr vko';d gSA eRL; cht mRiknu dk dk;Z eRL; fodkl
fuxe }kjk fufeZr 09 cM+s vkdkj dh gSpfj;ksa] eRL; foHkkx ds 37 ç{ks=ksa ,oa futh {ks= esa
LFkkfir NksVs vkdkj dh 226 gSpfj;ksa }kjk fd;k tk jgk gS rFkk çns'k dks eRL; cht mRiknu
ds {ks= esa LokoyEch cukus gsrq futh {ks= esa feuh gSpfj;ksa dh LFkkiuk dks çksRlkfgr fd;k tk
jgk gSA futh {ks= esa ,d feuh gSpjh dh LFkkiuk gsrq :0 12-00 yk[k bdkbZ ykxr ij 50
çfr'kr vuqnku vFkkZr :0 6]00]000@& vuqnku o cSad _.k dh lqfo/kk vuqeU; gS rFkk gSpjh
fuekZ.k dh rduhd miyC/k djk;h tkrh gSA o"kZ 2016&17 esa O;olkf;d eRL; ds 26272-46
yk[k xq.koRrk;qDr eRL; cht eRL; ikydksa dks miyC/k djkrs gq, eRL; ikyu ds ek/;e ls
[ 62 ]
jkstxkj miYkC/k djkus esa lgk;rk nh x;h rFkk o"kZ 2017&18 esa 20645-30 yk[k xq.koRrk;qDr
eRL; cht eRL; ikydksa dks miyC/k djk;k x;kA
foxr rhu o"kksZ esa eRL; cht mRiknu] vaxqfydkvksa ds lap; rFkk vaxqfydk forj.k ls
lEcfU/kr miyfC/k;ksa dk fooj.k fuEuka fdr gS %&
rkfydk&5-08
vaxqfydk@eRL;cht vaxqfydk@eRL; cht eRL; cht mRiknu
o"kZ forj.k la[;k ¼yk[k esa½ lap; la[;k ¼yk[k esa½ la[;k ¼yk[k esa½
miyfC/k miyfC/k miyfC/k
2011&12 14136-42 627-57 14763-99
2012&13 15322-02 629-10 15951-12
2013&14 15652-87 724-76 16377-63
2014&15 15964-75 650-66 16615-41
2015&16 17653-23 646-03 18299-26
2016&17 26272-46 762-67 27035-13
eRL;
eR cht
L; ch mRiknu
t mR
ik ,oa
nu ,oafoforj.k
rj .k
va
xqfy d k@eR
L; cht for j . k l a
[ ; k¼y k[ k es
a
½
eR
L; cht mR i knu l a
[ ; k¼y k[ k esa
½
35000
27035.13
26272.46
30000
25000
18299.26
17653.23
16615.41
15964.75
20000
15000
10000
5000
0
2014-15 2015-16 2016-17
3-eNqvk leqnk; ds dY;k.kkFkZ dk;ZØe

fiNM+s rFkk vkfFkZd :i ls detksj eNqvk leqnk; ds vkfFkZd o lkekftd mRFkku gsrq
eRL; thoh lgdkjh lfefr;ksa dk xBu o iathdj.k] eNqvk nq?kZVuk chek ,oa vkokl foghu
eNqvkjksa ds fy, eNqvk vkokl ;kstuk fØ;kfUor dh tk jgh gSA çns'k esa 1068 çkFkfed
lfefr;ka] 22 tuin Lrjh; la?k ,oa ,d çns'kh; la?k lapkfyr gSA gSA 275 eRL; d`"kdksa
dks {kerk ds fodkl gsrq fu'kqYd foHkkxh; izf'k{k.k fn;k x;kA o"kZ 2016&17 esa jkT; iksf"kr
eksckbZy fQ'k ikyZj ;kstuk esa 10 bdkbZ;ksa dh LFkkiuk dh x;h gS rFkk o"kZ 2017&18 esa 10
[ 63 ]
eksckbZy fQ'k ikyZj bdkbZ;ksa dh LFkkiuk dk y{; gSA 11 jktdh; eRL; iz{ks=ksa ij EkRL;
ikyu gsrq tykiwfrZ ds fy, 11 lksyj iEiksa dh LFkkiuk dk y{; gSA
d& eNqvk nq?kZV uk chek ;kst uk

nq?kZVuk chek ;kstuk ds vUrxZr iathd`r eNqvk lgdkjh lfefr ds lnL;ksa rFkk lfØ;
eRL; ikydks dh nq?kZVuko'k e`R;q@LFkkbZ viaxrk gksus dh n'kk esa :0 2]00]000 o LFkkbZ
vkaf'kd viax gksus dh n'kk esa :0 1]00]000 dh /kujkf'k fn;s tkus dk çko/kku gSA chek
/kujkf'k dk çhfe;e :0 20-34 ¼:0 10-17 Hkkjr ljdkj o :0 10-17 jkT; ljdkj½ çfr
lnL; dh nj ls jk"Vªh; eRL; thoh lgdkjh la?k fy0] ubZ fnYyh ds ek/;e ls chek dEiuh
dks Hkqxrku fd;k tkrk gSA ykHkkFkhZ dks dksbZ Hkh /kujkf'k Lo;a ogu ugha djuh iM+rh gSA o"kZ
2016&17 esa dqy 1]93]000 eRL; ikydksa dks vkPNkfnr fd;k tk pqdk gSA;kstuk ds çkjEHk ls
vc rd 110 e`r lnL;ksa ds vkfJrksa dks :0 51-67 yk[k ,oa 5 viax lnL;ksa dks :0 67-5
gtkj dk Hkqxrku lqfuf'pr djk;k x;k gSA Ok"kZ 2016&17 esa EkRL; O;olk; ls tqMs+ 1]93]000
eRL; ikydksa dks eNqvk nq?kZVuk chek ;kstuk ls vkPNkfnr djus ds fy, vkPNkfnr fd;k x;k
rFkk o"kZ 2017&18 esa ;kstukUrxZr 2]00]000 ykHkkfFkZ;ksa dks vkPNkfnr djus dk y{; gSA
[k& eNqvk vkoklksa dk fuekZ.k

eNqvk vkokl ;kstuk ds vUrxZr vkokl foghu eNqvkjksa dks o"kZ 2017&18 ls izfr
vkokl :0 1-20 yk[k dh foRrh; lgk;rkfn;s tkus dk çko/kku gS ftlesa :0 60 gtkj
dsUnak'k rFkk :0 60 gtkj jkT;ka'k ds :Ik esa fufgr gSA Hkkjr ljdkj ds lg;ksx ls ;g
;kstuk fØ;kfUor dh tk jgh gSA çns'k esa o"kZ 2014&15 rd dqy 23585 eNqvk vkokl fufeZr
djk;s tk pqds gSaAo"kZ 2016&17 ds 666 eNqvk vkoklksa dks o"kZ 2017&18 esa fufeZr djk;s tkus
dk y{; gSAfoRrh; o"kZ 2017&18 esa 666 vkoklksa ds fy, :0 799-20 yk[k dh foRrh; Lohd`fr
fuxZr dh x;h] ftlds lkis{k 33 tuinks a esa eNqvk vkoklksa dk fuekZ.k izkjEHk gks x;kA
4- ubZ dsUnz iqjksfu/kkfur^^Cywfjoksyq'ku bUVhxzsVsM Mso yiesaV ,.M eSu stesUV vkQ
fQ'kjht^^ ;kst uk
Hkkjr ljdkj ds lg;ksx ls izns”k esa dsUnz iksf’kr ,oa dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk,a
fHkUu&fHkUu foRr iks’k.k ij o’kZ 2015&2016 rd lapkfyr FkhA dsUnz ljdkj }kjk uhy dzkfUr
fe”ku ds ek/;e ls eNqvkjksa ,oa eRL; ikydksa dks vkfFkZd :i ls lEiUu cukus dh lkeF;Z gksus
ds lkFk&lkFk tSo lqj{kk rFkk Ik;kZoj.kh; fparkvksa dks /;ku esa j[krs gq, /kkj.kh; rjhds ls laiw.kZ
ekfRL;dh; fodkl ds fy, eRL; mRiknu o mRikndrk dks c<kus gsrq iw oZ lapkfyr leLr
dsUnz iksf’kr ,oa dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstukvksa dks ,d vEczSyk ds varxZr ykrs gq, ubZ dsUnz
iqjksfu/kkfur ^^Cyw fjoksyq”ku% bUVªhxzsVsM MsoyiesaV ,.M eSustesUV vkQ fQ”kjht^^ ;kstuk dks
izns”k esa ykxw fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA
o’kZ 2016&17 esa dsUnz ljdkj }kjk fu/kkZfjr en tks ykHkkFkhZ ijd gSa esa ifj;kstuk
ykxr ds vk/kkj ij dqy dk 50 izfr”kr dsUnzh; lgk;rk va”k rFkk “ks’k 50 izfr”kr jkT;
lgk;rk va”k fu/kkZfjr gSA o’kZ 2017&18 esa vuqnku /kujkf”k@QfUMax iSVuZ esa la”kks/ku djrs gq,
lkekU; Js.kh ds ykHkkfFkZ;ksa dks 40 izfr”kr rFkk vuqlwfpr tkfr ,oa vuqlwfpr tutkfr ds
ykHkkfFkZ;ksa dks 60 iz fr”kr vuqnku fn;s tkus dks fu.kZ; fy;k x;k gSA
[ 64 ]
bl ;kstuk esa izf”k{k.k] LVªsaFkfuax vkQ MkVk csl ,.M ft;ksxzkfQdy bUQkesZ”ku flLVe
vkQ n fQ”kjht lsDVj] bUQzkLVªDpj vkfn enksa gsrq dsUnz ljdkj }kjk “kr izf r”kr foRr iks ’k.k
vf/kdre foRrh; lgk;rk fu/kkZfjr gSA
foRrh; o"kZ 2016&17 ,oa o"kZ 2017&18 esa fuxZr foRrh; Lohd``fr;kasa ds lkis{k bl
;kstukUrxZr lapkfyr ifj;kstukvksa esa 19-591 gs0 u;s rkykcksa dk fuekZ.k] 4764 ty e`` nk uewuksa
dk ijh{k.k] 293-08 gs0 rkykcksa dk lq/kkj] 15-60 gs0 ij eRL; cht fj;fjax bdkbZ dh LFkkiuk]
03 vkVksfjD'kk] 43 ckblkbfdy ,oa 36 eks Vjlkbfdy vkbl ckDl ds lkFk miyC/k djkuk] 8
eRL; cht gSpfj;ksa dh LFkkiuk rFkk 01 y?kq QhM fey ,oa 01 lksyj ikoj ,DokdYpj dh
LFkkiuk vkfn dk;Z djk;s x;sA
5-ty Iykfor {ks=ksa esa eRL; ikyu fofo/khdj.k dh ;kstuk
bl ;kstuk ds vUrxZr d`f"k gsrq vuqi;qDr ty Iykfor Hkwfe dks rkykc ds :Ik esa
fodflr dj eRL; ikyu ds vUrxZr vkPNkfnr fd;k tkrk gSA ;kstuk dh bdkbZ ykxr :0
1-25 yk[k çfr gs0 fu/kkZ fjr gS] ftlesa lkekU; oxZ ds O;fDr;ksa dks 80 çfr'kr rFkk vuqlwfpr
tkfr@vuqlwfpr tutkfr ds O;fDr;ksa@ykHkkfFkZ;ksa dks 90 çfr'kr vuqnku dh lqf o/kk miyC/k
djkbZ tkrh gSA ekg ekpZ] 2016 rd 199-77 gSDVs;j ty Iykfor Hkwfe dks eRL; ikyu ;ksX;
cuk;k x;k gSAo"kZ 2016&17 esa ;kstukUrxZRk 199-77 gs0 fu"iz;ksT; tyeXu {ks= dks eRL;
ikyu ds vUrxZr vkPNkfnr fd;k x;k rFkk o"kZ 2017&18 esa 200 gs0 fu"izz;ksT; tyeXu {ks=
dks eRL; ikyu ds vUrxZr vkPNkfnr fd;s tkus dk y{; gSA
6- egk>haxk ikyu %&
eRL; ikydksa dh vk; esa o`f) rFkk tu lkekU; dks egk>haxk ds :Ik esa mPp
çksVhu;qDr [kk| lkexzh dh miyC/krk lqfuf'pr djkus ds n`f"Vxr eRL; ikyu fofo/khdj.k ds
vUrxZr çns'k ds ehBs ty esa egk>haxk ikyu dks c<+kok fn;s tkus ds mn~ns'; ls ;kstuk
lapkfyr dh tk jgh gS] ftlds vUrxZr 0-5 gs0 ty{ks= dh ,d bdkbZ ds fy, egk>haxk ds
vk;kfrr cht ,oa ;krk;kr O;; rFkk iwjd vkgkj dh dqy ykxr :0 50000@& ij eRL;
ikyd dks çksRlkgu Lo:Ik 50 çfr'kr vuqnku dh lqfo/kk miyC/k djk;h tkrh gSA o"kZ
2016&17 esa 20 gs0 ij egk>haxk ikyu djk;k x;k gSA
7-rkykcksa dh eRL; mRiknu {kerk dk fodkl%&
o"kZ 2016&17 esa uohu ;kstuk ds :Ik esa Lohd``r rkykcksa dh eRL; mRiknu {kerk dk
fodkl ds vUrxZr 1-0 gs0 ds rkykcksa ij 0-1 gs0 dh 10 ulZfj;kas ds fuekZ.k ds y{; ds lkis{k
izns'k ds leLr tuinksa ij rkykcksa esa 75 gs0 ij 750 ulZfj;ksa ds fuekZ.k ds lkis{k 713] 0-1
gs0 dh ulZfj;ksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa leLr tuinksa esa 75 gs0 rkykcksa
ij 750 ulZfj;ksa ds fuekZ.k ds y{; ds lkis{k ekg flrEcj rd 20 ulZfj;ksa dk fuekZ.k djk;k
tk pqdk gSA
nqX/k fodkl
çns'k eas nqX/k mRiknu ,oa mlds foØ; dks laxfBr djus ds mn~ns'; ls çknsf'kd
dksvkijsfVo Msjh QsMjs'ku¼ih-lh-Mh-,Q-½ dk xBu fd;k x;k gSAih-lh-Mh-,Q- }kjk mDr
mn~ns';ksa dh iwfrZ gsrq fuEukfda r ;kstuk,a lapkfyr dh tk jgh gSa&
1- izn s'k ds 10 tuinksa esa uohu iw.kZr;k vkVksesfVd xzhu QhYM Msjh Iyk.V dh LFkkiuk
,oa 04 Msjh Iyk.V~l dk mPphdj.k ,oa vk/kqfudhdj.k fd;k tkuk&
izns'k ds 10 tuinksa ;Fkk dkuiqj ] dUukSt] y[kuÅ] okjk.klh] esjB] cjs yh] xksj[kiqj]
fQjkstkckn] QStkckn ,oa eqjknkckn esa uohu iw.kZr;k% vkVksesfVd xzhu QhYM Msjh Iyk.V dh
[ 65 ]
LFkkiuk rFkk 04 Msjh Iyk.Vksa ;Fkk bykgkckn] vyhx<+] >kalh ,oa uks,Mk dk mPphdj.k jk"Vªh;
Msjh fodkl cksMZ dh lfClfM;jh dEiuh vkbZ0Mh0,e0lh0 laLFkk }kjk fd;k tk jgk gSAmDr
dk;Z jkT; dh ^^voLFkkiuk fodkl fuf/k** ,oa ukckMZ dh ^^xzkeh.k voLFkkiuk fodkl fuf/k**
¼vkj0vkbZ0Mh0,Q0½ dh foRrh; lgk;rk ls fd;k tk jgk gSAifj;kstukokj fooj.k
fuEuor~ gS%&
bl ;kstuk ds vUrxZr tuin dkuiqj esa jkT; ctV ls :0 152-75 djksM+ dh ykxr
ls uohu Msjh ,oa ikmMj Iyk.V dh LFkkiuk dh tk jgh gSA ifj;kstuk gsrq vc rd
“voLFkkiuk fodkl fuf/k” ls 152-75 djksM+ dh /kujkf”k voeqDr dh tk pqdh gSA tuin
dUukSt esa voLFkkuk fodkl foHkkx dh ^^voLFkkiuk fodkl fuf/k** dh foRrh; lgk;rk ls :0
148-52 djksM+ dh ykxr ls dkÅ feYd Iyk.V dh LFkkiuk dh tk jgh gSA
08 tuinksa y[kuÅ] okjk.klh] esjB] cjsyh] xksj[kiqj ] fQjkstkckn] QStkckn,oa eqjknkckn
esa uohu iw.kZr;k vkVksesf Vd xzh u QhYM Msjh Iyk.V dh LFkkiuk Øe'k% :0 117-43 djksM] :0
152-49 djksM+] :0 172-56 djksM+] :0 76-25 djksM+]:0 60-09 djksM+]
:0 60-88 djksM+] :0 65-04 djksM+ :0 61-29 djksM+ dh ykxr lsdh tk jgh gSA
2-Msjh IykUVksa dk mPphdj.k ,oa vk/kqfudhdj.k
izns'k dh 04 Msjh IykUVksa ;Fkk bykgkckn] vyhx<+] uks,Mk ,oa >kalh dk mPphdj.k rFkk
vk/kqfudhdj.k dk dk;Z ukckMZ dh ^^xzkeh.k voLFkkiuk fodkl fuf/k^^ ¼vkj0vkbZ0Mh0,Q0½ dh
foRrh; lgk;rk ls fd;k tk jgk gS ftlesa vkj0vkbZ0Mh0,Q0 }kjk :0 96-47 djksM+
/kujkf”k dh Lohd`fr iznku dh x;h ftlds le{k :0 21-10 djksM+ dh /kujkf”k voeqDr
dh xbZA
10 Msjh IykUVksa esa 08 Msjh IykaV ;Fkk y[kuÅ] okjk.klh] esjB] cjsyh] QStkckn]
eqjknkckn] fQjkstkckn ,oa xksj[kiqj ,oa 04 lqn` <+hdj.k ds IykUVksa gsrq o’kZ 2016&17 esa foRr
iks’k.k vkj0vkbZ0Mh0,Q0 ,oa bUQzkLVªDpj Ms oyiesUV QUM }kjk fd;k x;k gSA
3-xq.koRrk ySc lqn`< +hdj.k ifj;kstuk
xq.koRrk ySc lqn~<+hdj.k ls lEcfU/kr ifj;kstuk ¼ykxr :0 31-24 djksM+½ ds
fdz;kUo;u gsrq ,uMhMhch ¼jk"Vªh; nqX/k fodkl ifj"kn½ vkuUn] xqtjkr dks dk;Znk;h laLFkk
ukfer fd;k x;k gSA
4-Vªkaf tV gkfu fu;a=.k ,oa vkuykbu ekuhVfjax flLVe lfgr nqX/k tkap
usV odZi fj;kst uk
VªkaftV gkfu fu;a=.k ,oa vkuykbu ekuhVfjax flLVe lfgr nqX/k tkap usVodZ ¼ykxr
:0 169-74 djksM+½ ftlds le{k :0 161-62 djksM+ /kujkf”k dh Lohd`fr xzkeh.k voLFkkiuk
fodkl fuf/k }kjk iznku dh xbZ gSA ifj;kstuk dk fdz;kUo;u ih0lh0Mh0,Q0 ds ek/;e ls
fd;k tk jgk gSA
mDr ds vfrfjDr izns'k esa Msjh fodkl dks izksRlkfgr djus gsrq xksdqy iqjLdkj ;kstuk]
vkVksesfVd feYd dysD”ku ;wfuV ,oa d`’kd izf”k{k.k dk;ZØe vkfn lapkfyr fd;s tk jgs gaSA
foÙkh; o"kZ 2016&17 esa bu ;kstukvksa ds vUrxZr Øe'k%:Œ 27-25 yk[k] 330-0 yk[k ,oa 200-
0yk[k dh /kujkf'k dk izkfo/kku fd;k x;k gSA nqX/k la?kksa@lfefr;ksa ds lqn`<+hdj.k gsrfq oÙkh;
o"kZ 2016&17 esa :Œ 6828-52 yk[k dh /kujkf'k dk izkfo/kku fd;k x;k gSAçns'k eas nqX/kla?kksa ds
fodkl dh fLFkfr fuEuor gS&
[ 66 ]
rkfydk&5-09
çns'k eas nqX/k fodkl dh fLFkfr
HkkSf rd y{; ,oa iwf rZ
2014&15 2015&2016 2016&17 ¼tqykbZ 2017&18
rd½ ¼flrEcj rd½
Ø0 fooj.k y{; iwf rZ y{; iwf rZ y{; iwf rZ y{; iwf rZ
la0
1 nqX/k la?kkas dh la[;k 59 58 59 59 18 18 18 18
2 tuin 73 75 73 75 75 75 75 75
3 dk;Zjr lfefr;ksa 16703 10818 16703 7288 10211 6768 6836 6381
dh la[;k
4 lnL;rk ¼000½ 702-05 479-00 702-05 309-2 434-31 306-04 303-02 295-96
5 vkSlr nqX/k 850-00 529-00 850-00 401-90 445-00 349-55 2-78 2-77
miktZu¼000fd0xzk0½
6 vkSlr rjy nqX/k 1300-00 263-00 1550-00 216-82 414-59 192-47 245-00 175-00
foØ; ¼000yh0½
fofHkUu izns'kksa ds nqX/k miktZu ,oa foi.ku dh fLFkfr fuEuor gS&

rkfydk&5-10
izns'kokj nqX/k miktZu ,oa foi.ku
izn s'kokj nqX/k miktZu ¼000fd0xzk 0@fnu½] foi.ku ¼000yh0@fnu½
fooj.k miktZu flrEcj] miktZu flrEcj] foi.ku flrEcj] foi.ku
2016 2017 2016 flrEcj] 2017
gfj;k.kk 463 482 320 356
fgekpy izns'k 86 69 28 31
Ikatkc 1134 1344 995 1042
jktLFkku 2289 2483 2252 2399
mRRkjk[k.M 173 172 148 162
mRrj izns'k 398 341 836 915
vle 16 17 47 50
fcgkj 1567 1284 937 1112
>kj[k.M 89 109 346 401
v¨fM'kk 475 472 404 396
flfDde 31 31 11 21
if'pe caxky 145 146 1236 1302
vkU/kz izns'k 1207 1251 1220 1225
dukZVd 6922 7471 3233 3487
dsjy 1023 1197 1422 1364
Rksyaxkuk 736 636 800 748
rfeyukMq 3153 3281 2083 2145
NRrhlx<+ 74 67 164 157
Xkksok 71 66 78 73
[ 67 ]
izn s'kokj nqX/k miktZu ¼000fd0xzk 0@fnu½] foi.ku ¼000yh0@fnu½
fooj.k miktZu flrEcj] miktZu flrEcj] foi.ku flrEcj] foi.ku
2016 2017 2016 flrEcj] 2017
Xkqtjkr 16407 18208 5178 5443
e/; izns'k 996 1196 838 922
egkjk"Vª 3161 3471 4791 4864
mRrj izns'k ds miktZu esa vks0,Q0 ;wfuV lfEefyr gSaA rjy nqX/k foi.ku esa
ih0lh0Mh0,Q0 dh bdkbZ;k¡ ,oa th0lh0,e0,e0,Q0 fy0 gSaA
çns'k ds lEeq[k i'kq/ku]eRL; ,oa nqX/k fodkl lEca/kh pqu kSfr;ka
1- 240 yk[k çtUku ;ksX; Ik'kq/ku la[;k gS] ftlesa ls dsoy 70 ls 80 yk[k çtuu ;ksX;
Ik'kqvksa dk d`f=e xHkkZ/kku dk;Z fd;k tkrk gSA vr% bl fØVhdy xSi dks nwj djus ds
fy, d`f=e xHkkZ/kku dk vkPNknu c<+k;k tkuk vko';d gSA
2- izns'k esa jktdh; i'kqfpfdRlky;ksa dh la[;k vi;kZIr gS] ekud ds vuqlkj 15000 i'kq
la[;k ij ,d i'kqfpfdRlky; gksuk pkfg,A dqy i'kq/ku la[;k dks n`f"Vxr j[krs gq,
yxHkx 3400 i'kqfpfdRlky;ksa dh vko';drk gksxh tcfd orZeku esa 2202
i'kqfpfdRlky; gh dk;Zjr gSA vr% 1200 i'kqfpfdRlky;ksa dh vfrfjDr vko';drk
gksxh ftls LFkkfir djkuk furkUr vko';d gSA
3- çns'k esa 38 çfr'kr gjk pkjk] 47 çfr'kr Ik'kq vkgkj rFkk 0-66 çfr'kr 'kq "d pkjk dh
deh gS ftls c<+k;k tkuk pqukSr h iw.kZ dk;Z gSA
4- çns'k dks v.Mk mRiknu ,oa czk;yj pwtk mRiknu esa vkRefuHkZj cukukA
5- vfrfgehd`r oh;Z dk mRiknu Ik;kZIr ek=k esa ugha gks jgk gSA vr% vfrfgehd`r oh;Z dk
mRiknu c<+k;k tkuk pqukSrh iw.kZ dk;Z gSA
6- çns'k dks,p ,l oSDlhu ds mRiknu esa vkRefuHkZj cukukA
7- d`"kdksa dh vk; nksxquh fd;k tkukA
8- dk;Z'khy iw¡th ds vHkko esa lgdkjh {ks= dh Msfj;ksa }kjk le; ls mRikndksa dks nq X/k ewY;
Hkqxrku u djus ds dkj.k nqX/k mRiknd futh {ks= dh Msfj;ksa dh vksj vkdf"kZ r gks jgs
gSaA
9- nqX/k dh eki&rkSy ,oa xq.koÙkk ijh{k.k gsrq lfefr Lrj ij
,Œ,eŒlhŒ;wŒ@MhŒihŒ,eŒlhŒ;wŒ dh vko';drk gSA
10- LFkkfir nqX/k'kkykvksa@vo'khru dsUnzkas dh {kerk dk de mi;ksx gks ik jgk gSA
11- vkijs'ku ykxr esa o`f) O;olk; esa ladqpu dk ,d izeq[k dkj.k gSA
12- vf/kd lsYQ ykbZQ ds nqX/k mRiknksa ds izlaLdj.k lqfo/kk dk vHkko gSA
13- yhu ¼xzh"e½ lhtu esa rktk nw/k dh vuqiyC/krkA
izkFkfedrk;sa ,oa lq/kkjkRed dne
1- Ik'kq çtuu ds {ks= esa ,u0th0vks0@foHkkx ds ek/;e ls vf/kd ls vf/kd d`f=e

xHkkZ/kku dsUæ LFkkfir fd;s tk;saA
[ 68 ]
2- çkbZosV Ik'kq çtuu dk;ZdrkZ }kjk vfrfgehd`r oh;Z mRiknu dsUæksa dks LFkkfir fd;s
tk;sa ,oa Ik'kq/ku çtuu ç{ks= ij xq.koRrk ;qDr Ik'kq/ku çtkfr dk mRiknu lqfuf'pr
fd;k tk;saA
3- d`f=e xHkkZ/kku ds vkPNknu dks c<+kus rFkk Ik'kqvksa ds LokLF; lqj{kk gsrq fodkl [k.M
Lrj ij lpy Ik'kq fpfdRlk Dyhfud dh LFkkiuk dh tk;sA
4- xq.koRrk ;qDr czhM@cht Hk.Mkj dsUæksa fodflr fd;s tk;saA
5- d`"kdksa dh vk; 2022 rd nksxquh fd;k tkukA
6- orZeku esa LFkkfir fpfdRlky;ksa dk lqn`<hdj.k ,oa vf/kd ls vf/kd Ik'kqfpfdRlky;ksa
dh LFkkiuk dh tk;sA
7- mRrj izns'k chfMax ,DV 2017 ykxw djukA
8- mRrj izns'k pkjk lqj{kk uhfr cuk;k tkukA
9- Ik'kq ,oa dqDdqV cktkj vlaxfBr :Ik ls O;ofLFkr gS] muesa lqfo/kkvks dh deh dks nwj
fd;k tk;sA
10- dqDdqV mRiknksa dk foi.ku fcpkSfy;ksa ds ek/;e ls gksus ds dkj.k dqDdqV ikydkas dks
ykHk de feyrk gSA vr% fcpkSfy;ks dks nwj djus gsrq foi.ku O;oLFkk dks lq n`< fd;k
tk;sA
11- Åu foi.ku dh O;oLFkk es Hkh lq/kkj visf{kr gSA
12- 70 çfr'kr nw/k dh fcØh fcpkSfy;ks ds ek/;e ls gksrh gS tks nw/k dh xq.koRrk dks
lajf{kr ugh j[k ikrs gSA vr% fcpkSfy;ks dks nwj djus gsrq foi.ku O;oLFkk dks Bhd
fd;k tk;sA
13- leLr nqX/k la?kksa dh jh&LVªDpfjax djrs gq, 59 nqX/k la?kksa dh DyLVj cukrs gq, eq[;
19;wfu;u cuk;s x;s gSa] ftlds QyLo:Ik iz'kkflud O;;ksa esa deh gksus dh
lEHkkouk gSA
********
[ 69 ]
v/;k;&6
m|ku ,oa [kk| izlaLdj.k
ckxokuh Qlyksa dk d`f"k ,oa lEoxhZ; {ks= ds ldy ?kjsyw mRiknu esa egRoiw.kZ
;ksxnku gSA vkS|kfud Qlyksa esa Qy] 'kkdHkkth] vkyw] elkys] iq"i] vkS"k/kh; ,oa lxU/k Qlyas]
e'k:e] iku ,oa 'kgn mRiknu esa o`f) dh vikj lEHkkouk;sa fo|eku gSaA ckxokuh dk {ks= d`f"k
ds fofo/khdj.k ds fy, vkfFkZd ,oa iks "k.kh; n`f"V ls ,d l{ke fodYi ds :i esa mHkjk gSA
izns'k dh fofHkUu d`f "k tyok;q ifjfLFkfr;ksa esa mi;qDr ,oa vuqdwy Qly pØ viukdj NksVh
tksr ds fdlkuksa }kjk vf/kd vk;] jkstxkj ,oa iks"k.k lqj{kk izkIr dh tk ldrh gSA izns'k
ljdkj }kjk ckxokuh fodkl dks izk Fkfedrk nh tk jgh gSA izns'k dh vkcknh dk yxHkx 70
izfr'kr fgLlk d`f"k mRiknu ls tqM+k gS ftlesa 90 izfr'kr ls vf/kd y?kq ,oa lhekUr d`"kd gSaA
ckxokuh Qlyksa ds mRiknu ls y?kq ,oa lhekUr d`"kdksa dh vk; esa o`f) ,oa rqM+kbZ mijkUr gksu s
okys fØ;kdykiksa ;Fkk&foi.ku] izlaLdj.k] Hk.Mkj.k vkfn ls vizR;{k :i ls cM+h la[;k esa
jkstxkj ds volj l`ftr gksrs gSaA
izeq[k ;kstuk,¡ %&
izns'k esa ckxokuh ,oa [kk| izlaLdj.k {ks= ds lesfdr fodkl gsrq ,dhd`r ckxokuh
fodkl fe'ku] jk"Vªh; d`f"k fodkl ;kstuk] vkS"k/kh; ikS/k fe'ku] ij Mªki eksj Øki
¼ekbØksbjhxs'ku½] vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds d`"kdksa gsrq vkS|kfud fodkl] xq.koRrk ;qDr
iku mRiknu izksRlkgu] yksfg;k i;kZo.khZ; m|ku ,oa ikdZ dh LFkkiuk] cqUnsy[k.M ,oa foa/; {ks=
esa vkS|kfud fodkl] y?kq ,oa lhekUr dksfV ds d`"kdksa gsrq ladj 'kkdHkkth mRiknu ,oa izca/ku
vkfn egRoiw.kZ dk;ZØe ckxokuh fodkl gsrq lap kfyr fd;s tk jgs gSaA izns'k ljdkj }kjk [kk|
izlaLdj.k {ks= ds lesfdr fodkl gsrq [kk| izlaLdj.k m|ferk fodkl izf'k{k.k] <kck@QkLV
QwM jsLVksjsUV izf'k{k.k] xq.koRrk fu;a=.k@gkbZthu izf'k{k.k] [kk| izlaLdj.k izf'k{k.k@fo/kk;u
vkfn ;kstuk,¡ ykxw dh x;ha gaS] rkfd fdlkuksa dks muds mRikn dk mfpr ewY; izkIr gks lds
vkSj miHkksDrk dks xq.koRrk;qDr [kk| lkexzh lqyHk gks ldsA
m|ku ,oa [kk| izlaLdj.k dk;ZØeksa dk laf{kIr fooj.k fuEuor~ gS %&
1- ,dhd`r ckxokuh fodkl fe'ku ¼jkT; vkS|kfud fe'ku½ %
ckxokuh fodkl ds n`f "V ls ,dhd`r ckxokuh fodkl fe'ku ,d egRokdka{kh ifj;kstuk
gS] ftlds lQy dk;kZUo;u ls O;olkf;d vkS|kfud fodkl dks u;h fn'kk izkIr gq;h gS]
ftlesa dsUnzka'k 60 izfr'kr rFkk jkT;ka'k 40 izfr'kr gSA ;g ;kstuk izns'k ds 45 tuinksa eas
lapkfyr dh tk jgh gS] ftlds ykHkkFkhZ d`"kdksa dks vuqeU; jkt lgk;rk ¼vuqnku½ ns; gSA
;kstukUrxZr isjhfu;y ,oa ukWu isjhfu;y Qyksa ds uohu m|ku jksi.k] 'kkdHkkth cht
mRiknu] iq" i {ks= foLrkj] elkyk {ks= foLrkj] iqjkus ckxksa dk th.kksZ)kj] vkbZ 0ih0,e0
izksRlkgu] d`"kdksa dks uohu rduhdkas ds lEcU/k esa izf'k{k.k ds lkFk cqf u;knh lqfo/kkvksa dk
fodkl ,oa jkstxkj l`tu lEcU/kh dk;ZØe ;Fkk ekWMy ,oa y?kq ikS/k'kkykvkas dh LFkkiuk] lhM
izkslsflax ;wfuV dh LFkkiuk] lajf{kr [ksrh ds vUrxZr xzh u gkml ,oa 'ksMus V gkml dh LFkkiuk]
,p0Mh0ih0bZ0 oehZ csM] ckxokuh esa e'khuhdj.k] lesfdr e'k:e bdkbZ dh LFkkiuk rFkk iksLV
gkosZLV ds vUrxZr iSd gkml dk fuekZ.k] izh&dwfyax ;wfuV] eksckby izh&dwfyax ;wfuV@fjQj
oSu] dksYM LVksjst ,oa jkbisf uax pSEcj dh LFkkiuk] izlaLdj.k bdkbZ;ksa ,oa I;kt Hk.Mkj x`g dh
[ 70 ]
LFkkiuk tSls egRoiw.kZ dk;ZØe lfEefyr gSA o"kZ 2016&17 rFkk 2017&18 esa ;kstukUrxZr
vftZr izeq[k miyfC/k;k¡ fuEuor~ gSa%&
rkfydk&6-01
fofÒUu vkS|kfud dk;ZØeksa dh izxfr
Ø- dk;ZØe dk uke bdkbZ 2016&17 2017&18
la-
y{; miyfC/k y{; v|ru izxfr
¼flrEcj
2017 rd½
1 uohu m|ku jksi.k gs0 1100 1042 2200 2065
2 elkyk {ks= foLrkj gs0 945 992 1400 jch dk;ZØe
3 iq"i {ks= foLrkj gs0 150 122 200 jch dk;ZØe
4 ekSuikyu la0 2000 1800 9090 jch dk;ZØe
5 f}rh; o r`rh; o"kZ ds gs0 3945 3311 2175 775
ckxksa dk vuqj{k.k
6 lajf{kr [ksrh ¼gTkkj½ 634-50 191-596 345-64 154-85
oxZeh0
7 iksLV gkosZLV eSustesaV ¼iSd la0 87 75 95 11
gkml] dksYM :e] 'khrx`g]
fjQj oSu] izkslsflax ;wfuV]
I;kt Hk.Mkjx`g] jkbisf uax
pSEcj½
8 jkT;@ftyk Lrjh; la0 55 53 60 46
fdlku esyk@xksf"B;k¡
9 ekuo lalk/ku fodkl la0 2250 1833 1125 vDVwcj ekg
ls vkjEHk
10 ckxokuh esa e'khuhdj.k la0 510 372 115 ifj;kstuk
vk/kkfjr
2-jk"Vªh; d`f "k fodkl ;kstuk % Hkkjr ljdkj }kjk foRr iksf"kr jk"Vªh; d`f"k fodkl ;kstuk dk
lapkyu o"kZ 2007&08 ls izkjEHk fd;k x;kA ;kstuk dk eq[; y{; d`f"k ,oa laoxhZ; {ks=ksa dk
lexz fodkl lqfuf'pr djrs gq, d`f"k {ks= esa visf{kr okf"kZd o`f) izkIr djuk gSA ;kstukUrxZr
fofHkUu dk;ZØeksa dks i`Fkd&i`Fkd ifj;kstukvksa ds ek/;e ls izns'k ds leLr tuinksa esa
fØ;kUo;u djk;k tk jgk gSA
;kstukUrxZr ulZjh lhMfyax jsftax bu yksVuy ikWyhusV ,.M izksMD'ku vkWQ gkbZ oSY;w
osthVscYl ifj;kstukUrxZr o"kZ 2016&17 esa 7217 gsDVs;j ds lkis{k 7268 gsDVs;j dh iwfrZ
djk;h x;h rFkk ifj;kstukUrxZr o"kZ 2017&18 gsrq 6250 gsDVs;j ds y{; ,oa /kujkf'k :0
1250-00 yk[k izLrkfor gSA
[ 71 ]
izns'k ds 30&ukWu ,u-,p-,e- tuinksa esa mDr ;kstukUrxZr uohu m|ku jksi.k] iq"i
fodkl] elkyk fodkl] ekSuikyu rFkk 7200 d` "kdksa ds izf'k{k.k ds dk;ZØe lapkfyr gSaA o"kZ
2016&17 rFkk 2017&18 esa ;kstukUrxZr izeq[k miyfC/k;k¡ fuEuor~ gS %
rkfydk&6-02
jk"Vªh; d`f"k fodkl ;kstuk dh izxfr
la-
y{; miyfC/k y{; v|ru
izxfr
flrEcj
2017 rd
1 uohu m|ku jksi.k gs0 1344 1339 1503 1146
2 elkyk {ks= foLrkj gs0 1780 1646 3950-40 jch dk;ZØe
3 iq"i {ks= foLrkj gs0 184 147 756 jch dk;ZØe
4 vkbZ-ih-,e- gs0 & & 3599 jch dk;ZØe
5 e/kqeD[kh ikyu la0 50 50 100 jch dk;ZØe
6 izf'k{k.k la0 7200 7200 6000 jch dk;ZØe
3- iz/kkuea=h d`f "k flapkbZ ;kstuk&ij MªkWi eksj ØkWi ¼ekbØksbjhxs'ku½ %

izns'k esa ekbØksbjhxs'ku dk;ZØe ds vUrxZr fMªi ,oa fLizadyj flapkbZ dks izks Rlkfgr
fd;s tkus gsrq foRrh; o"kZ 2015&16 ls iz/kkuea=h d`f"k flapkbZ ;kstuk ykxw gS ftlds mi?kVd
^îj MªkWi eksj ØkWi&ekbØksbjhxs'ku** dk dk;kZUo;u d`f"k foHkkx] mRrj izns'k dks uksMy ,tsUlh
ukfer dj fd;k tk jgk gSA dk;ZØe ds mi?kVd esa fMªi flapkbZ ] fLizadyj flapkbZ ,oa izf'k{k.k
lfEefyr gSA ;g ;kstuk izns'k ds leLr tuinksa esa ykxw gSA fMªi ,oa fLizad yj flapkbZ dk
dk;Z vf/kd ykxr tU; gksus ds dkj.k izns'k ljdkj }kjk vfrfjDr jkT;ka'k vuqnku ¼VkWi&vi½
dh O;oLFkk djrs gq, y?kq lhekUr d`"kdksa dks 90 izf r'kr ,oa vU; d`"kdksa dks 80 izfr'kr
vuqnku dh lqfo/kk miyC/k djkbZ tk jgh gSA
rkfydk&6-03
la-
flrEcj 2017
rd
1 fMªi flapkbZ gs0 4850 1354 9914 248
2 fLizadyj flapkbZ gs0 14076 9958 30238 1710
[ 72 ]
4- vkyw cht mRiknu ,oa forj.k dk;ZØe %
Hkkjr ljdkj ds dsUnzh; vkyw vuqla/kku laLFkku f'keyk ¼fgekpy izns'k½ ls czhMj vkyw
cht izkIr djds mldk la o/kZu djds mRikfnr vkyw cht dk forj.k vkyw mRikndksa esa
tuinh; m|ku vf/kdkfj;ksa ds ek/;e ls djk;k tkrk gSA o"kZ 2016&17 esa vkyw cht dk
forj.k loZkf/kd vkxjk tuin esa jgkA o"kZ 2016&17 ,oa 2017&18 esa vkyw cht mRiknu ,oa
izns'k ds fofHkUu tuinksa ds izxfr'khy vkyw mRiknd d`"kdksa ds e/; forfjr vkyw cht dk
fooj.k fuEuor~ gS %
rkfydk&6-04
vkyw cht mRiknu ,oa forj.k dk;ZØe dh izxfr
la-
flrEcj 2017
rd
1 Hkkjr ljdkj }kjk izkIr dqUry 7845 7845 & &
czhMj vkyw cht
2 mRikfnr vkyw cht dqUry 38245 38245 & &
3 vkyw cht mRikndksa ds dqUry 35000 30539 38244 vDVwcj ekg
e/; forfjr vkyw cht ls
5- uohu ;kstuk;sa %
¼v½ y?kq ,oa lhekUr dksfV ds d`"kdksa gsr q ladj 'kkdHkkth dk mRiknu] izcU/ku dh ;kstuk
izns'k esa 90 izfr'kr ls vf/kd d`"kd y?kq ,oa lhekUr dksfV ds gSa] bu d`"kdksa ds fy,
[kjhQ] jch ,oa tk;n ekSle esa 'kkdHkkth dh Qly l?kurk esa o`f) dj] vf/kd mRiknu izkIr
dj izfr bdkbZ {ks= ls vf/kd vk; izkIr djus esa ykHkdkjh gSA vr% y?kq ,oa lhekUr d`"kdksa ds
vkfFkZd ,oa lkekftd mUu;u gsrq ;kstuk izLrkfor dh xbZ gSA ;kstukUrxZr orZeku foRrh; o"kZ
esa uohu ekax ds ek/;e ls /kujkf'k : 25-0 djksM+ dh O;oLFkk dh xbZ gSA ;g dk;ZØe izns'k
ds leLr tuinksa esa fØ;kfUor gSA ;kstukUrxZr y?kq ,oa lhekUr dksfV ds d`"kdksa dks U;wure
0-1 gsDVs;j ls vf/kdre 2-0 gsDVs;j lhek ds vUrxZr vuqnku vuqeU; gSA fe'ku QkWj
bUVhxzsVsM MsoyiesUV vkWQ gkVhZdYpj dh vkWijs'kuy xkbM&ykbu essa ladj 'kkdHkkth mRiknu
dh bdkbZ ykxr izfr gsDVs;j /kujkf'k : 50000-00 fu/kkZfjr gSA bdkbZ ykxr dk 40 izfr'kr
vf/kdre /kujkf'k : 20000-00 izfr gsDVs;j ladj VekVj] ladj ikrxksHkh] ladj dqdjfcV~l]
ladj fHkUMh] ladj Qwy xksHkh ,oa ladj cSxu ij vuqeU; gSA
¼c½ Qy ifV~V;ksa dk fodkl dj ckxokuh dks c<+k ok fn;s tkus dh ;kstuk %
izns'k esa rhu Qyksa vke] ve:n ,oa vkaoyk ds fodkl gsrq jkT; ljdkj }kjk Qy
iV~Vh fodflr dh x;ha gSaA vke Qy iV~Vh ds vUrxZr tuin lgkjuiqj] esjB] ckxir]
cqyUn'kgj] vejksgk] izrkix<+ ] okjk.klh] y[kuÅ] mUuko] lhrkiqj] gjnksbZ] QStkckn rFkk
ckjkcadh ds 31 fodkl [k.M vkPNkfnr gSA ve:n Qy iV~Vh gsrq tuin dkS'kkEch ,oa cnk;wa
ds 6 fodkl [k.M fy;s x;s gS rFkk vkaoyk Qy iV~ Vh ds vUrxZr tuin izrkix<+ ds nks
[ 73 ]
fodkl [k.M vaxhd`r fd;s x;s gSA Qy fo'ks"k ds xq.koRrk;qDr mRiknu ,oa {ks= foLrkj gsrq
Qy ifV~V;ksa dk fodkl dj ckxokuh dks c<+kok nsus gsrq dk;Z ;kstuk rS;kj dh xbZ gSA
;kstukUrxZr o"kZ 2017&18 esa uohu ekax ds ek/;e ls Vksdu izkfo/kku fd;k x;k gSA dk;ZØe
dk;kZUo;u ds ek/;e ls {ks= foLrkj] iqjkus vuqRiknd ckxksa dk th.kksZ)kj] IykfLVd ØsV~l] eSaxksa
gkosZLVj] vkbZ-ih-,e-@vkbZ-,u-,e-] d`"kd izf'k{k.k ,oa xks"Bh dk vk;kstu izLrkfor gSA
¼l½ 'khrx`g jfgr fodkl [k.Mksa esa 'khrx`gkas dh LFkkiuk fd;s tkus ij vfrfjDr vuqn ku dh
O;oLFkk
izns'k ds 27 tuinksa esa vkyw ,oa 'kkdHkkth dk mRiknu vf/kd gksrk gS tcfd 'khrx`gkas
dh Hk.Mkj.k {kerk de gSA ,sls fpfUgr tuinksa ds 58 fodkl [k.Mksa esa izFke 'khrx`g dh
LFkkiuk dks izksRlkfgr djus gsrq ,dhd`r ckxokuh fodkl fe'ku ;kstukUrxZr iwoZ ls vuqeU;
5000 eh- Vu {kerk gsrq bdkbZ ykxr dk 35 izfr'kr vf/kdre :- 1-4 dj¨M+ ds vfrfjDr 15
izfr'kr vf/kdre :- 60 yk[k dk vuqnku jkT; ljdkj }kjk miyC/k djk;k tk jgk gSA bl
izdkj ,sls fodkl [k.Mksa esa LFkkfir gksus okys iz Fke 'khrx`g dks 5000 eh- Vu {kerk gsrq :- 1-4
dj¨M‐ ds LFkku ij vf/kdre :- 2-0 dj¨M‐ dk vuqnku vuqeU; gksxkA
[kk| izlaLdj.k {ks= esa lapkfyr ;kst uk;sa&
¼v½ jktdh; [kk| izlaLdj.k izkS|ksfxdh laLFkku] y[kuÅ }kjk fujUrj 'kks/k dk;Z fd;k tk jgk
gS rFkk uohure LFkkfir gks jgs m|ksxksa rFkk LFkkfir m|ksxksa gsrq rduhdh :i ls n{k dehZ
miyC/k djkus ds fy, [kk| izkS|ksfxdh esa cqUnsy[k.M fo'ofo|ky; ls ekU;rk izkIr nks o"khZ;
LukrdksRrj ikB;Øe lapkkfyr gSA
¼c½jktdh; [kk| izlaLdj.k izf'k{k.k ,oa fo/kk;u dh ;kstuk %

izns'k ds 10 e.Myksa esa jktdh; [kk| foKku izf'k{k.k dsUnzksa ds ek/;e ls izns'k esa o"kZ
Hkj d`f"k ,oa vkS|kfud mRikn dh miyC/krk ,oa tula[;k] uxjhdj.k] vkS|ksxhdj.k rFkk
i;ZVu m|ksx ds fodkl dh i`"BHkwfe esa tgk¡ ,d vksj cM+s&cM+s gksVyksa rFkk dS Vfjax laLFkkuksa
dk foLrkj gks jgk gS ogha nwljh vksj [kk| izlaLdj.k m|ksx LFkkfir gks jgs gS] dSVfjax
laLFkkuksa esa ,oa [kk| izlaLdj.k m|ksxksa dks rduhdh deZpkjh miyC/k djkus ds mn~ ns'; ls
f'kf{kr csjkstxkj O;fDr;ksa dks [kk| foKku lEcU/kh fo/kkvksa esa izf'k{k.k nsdj orZeku
vko';drk dh iwfrZ dh tkrh gSA blds fy, izns'k ds 10 cM+s uxjksa ¼okjk.klh] bykgkckn]
esjB] >k¡lh] xksj[kiqj] dkuiqj ] QStkckn] vkxjk] cjsyh rFkk eqjknkckn½ esa ,d&,d jktdh;
[kk| foKku izf'k{k.k dsUnz LFkkfir gSA bu dsUnzksa ij ,d o"khZ; VªsM fMIyksek [kk| izlaLdj.k]
,d o"khZ; VªsM fMIyksek csdjh ,oa dUQSD'kujh] ,d o"khZ; VsªM fMIyksek ikddyk] ,d eklh;
va'kdkyhu csdjh ,oa dUQSD'kujh] ,d eklh; va'kdkyhu ikddyk] ,d eklh; lfEefyr
ikB~;Øe dqdjh] csdjh ,oa dUQSD'kujh rFkk [kk| laj{k.k lapkfyr fd;s tkrs gSaA
 jktdh; Qy laj{k.k ,oa izf'k{k.k dsUnz %
[ 74 ]
izns'k ds 75 tuinksa esa ?kjsyw {ks= ds [kk| izlaLdj.k dh lqfo/kkvksa ds fy, jktdh; Qy
laj{k.k ,oa izf'k{k.k dsUnzk sa dh LFkkiuk dh xbZ gSA bu Qy laj{k.k dsUnzksa }kjk fofHkUu
tuinksa@xzkeh.k {ks=ksa esa [kk| izlaLdj.k dk izpkj&izlkj fd;k tk jgk gSA
 [kk| izlaLdj.k m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;ZØe %
[kk| izlaLdj.k ds {ks= esa m|ferk fodkl dh vlhe lEHkkouk,¡ gSaA bl dk;ZØe dk mn~n¢';
[kk| izlaLdj.k ds ek/;e ls tu lkekU; dks jkstxkj miyC/k djkuk] iksLV gkosZLV {kfr;ksa
dks de djuk rFkk fdlkuksa dks mudh mit dk vPNk ewY; fnykuk] d`f"k vkS|kfud mRiknksa
dks u"V gksus ls cpkuk gSA vr% bl dk;ZØe esa csjkstxkj uo;qod&;qofr;ksa d¨ [kk|
izlaLdj.k dk izf'k{k.k iznku dj mUgsa m|ksx LFkkfir djus gsrq izsfjr djuk gSA
 <+k ck@QkLV QwM@jsL VksjsaV izf'k{k.k ds ek/;e ls jkstxkj l`tu dh ;kstuk %
orZeku le; eas tula[;k dh c<+rh vkcknh dh ekax ds vuqlkj 'kgjh ,oa xzkeh.k {ks=ksa esa
[kku&iku esa de le; esa ikSf"Vdrk;qDr vYikgkj@Hkkstu dh c<+rh ekax dks n`f"Vxr j[krs
gq, xzkeh.k@'kgjh {ks=ksa esa vYidkyhu lkIrkfgd izf'k{k.k nsdj NksVh [kk| izlaLdj.k
bdkÃ;ä ,oa <kck] QkLVQwM vkfn dh LFkkiuk dh tk ldrh gSA vr% iks"k.k;qDr fofHkUu
O;atuksa dh O;ogkfjd tkudkjh ;qokvksa ,oa efgykvksa dks miyC/k djkus gsrq izf'k{k.k furkUr
vko';d gSA
 xq.koRrk fu;a=.k ,oa gkbZthu lEcU/kh tkx:drk izf'k{k.k dh ;kst uk %
bl ;kstuk dk mn~ns'; [kk| inkFkksZa ds fuekZ.k esa yxs O;fDr;ksa tSls <kck jsLVksjsaV] [kk|
izlaLdj.k bdkbZ;ksa esa dk;Zjr dq'ky] vdq'ky Jfedksa dks xqM gS.Mfyax izSfDVlst
¼th0,p0ih0½] xqM eSU;qQSDpfjax izSfDVlst ¼th0,e0ih0½ gstMZ ,ukfyfll ,.M fØfVdy
dUVªksy IokbaV ¼,p0,0lh0lh0ih0½] ilZuy gkbZthu] lsuhVs'ku rFkk [kk| inkFkksZa dh
xq.koRrk fu;a=.k ls lEcfU/kr izf'k{k.k] fpfdRldksa ,oa [kk| izlaLdj.k ds fo'ks"kKksa }kjk
fnykdj mUgsa LoPN ,oa xq.koDrk;qDr [kk| inkFkksZa dks rS;kj fd;s tkus gsrq izsfjr fd;k
tkrk gSA
rkfydk&6-05
[kk| izlaL dj.k {k¢= esa lapkfyr ;kstukvä dh izxfr
2016&17 2017&18
Ø- v|ru izxfr
ladk;ZØe dk uke bdkbZ
y{; miyfC/k y{; flrEcj 2017
rd
jk"Vªh; [kk| izlaLdj.k
¼v½ izkS|ksfxdh laLFkku la[;k 30 0 40 36
¼c½ jktdh; [kk| izlaLdj.k izf'k{k.k ,oa fo/kk;u dh ;kstuk

,d o"khZ; [kk|
1 izlaLdj.k VªsM dkslZ la[;k 150 153 150 158
fMIyksek
[ 75 ]
2016&17 2017&18
Ø- v|ru izxfr
ladk;ZØe dk uke bdkbZ
y{; miyfC/k y{; flrEcj 2017
rd
,d o"khZ; csdjh ,oa
2 dUQsDlujh VªsM dkslZ la[;k 135 139 150 150
fMIyksek
3 ,d o"khZ; dqdjh VªsM

dkslZ fMIyksek la[;k 150 152 150 153
va'k dkyhu csdjh ,oa

4 la[;k 225 200 310 215
dUQsDlujh
5 va'k dkyhu dqdjh

¼ikd dyk½ la[;k 250 201 250 196
,d ekg lfEefyr
6 la[;k 500 469 500 243
izf'k{k.k
15 fnolh; va'k
7 dkyhu [kk| izlaLdj.k la[;k 25450 25440 25450 10127
izf'k{k.k
[kk| izlaLdj.k
8 m|ferk fodkl la[;k 48 48 48 28
izf'k{k.k
9 <kck QkLV QwM@

jsLVksjsaV izf'k{k.k la[;k 50 50 50 22
xq.koRrk fu;a=.k ,oa

10 gkbZthu lEcU/kh la[;k 96 96 96 58
tkx:drk izf'k{k.k
ctV O;oLFkk %izns'k ds lefUor ckxokuh fodkl gsrq lapkfyr vkS|kfud fodkl ,oa [kk|
izlaLdj.k dk;ZØeksa esa ctV izkfo/kku] voeqDr /kujkf'k ,oa O;; dk fooj.k fuEuor~ gS %&
rkfydk&6-06
;kst ukvä dh ctV O;oLFkk
¼/kujkf'k yk[k :0 esa½
Øe ;kstuk dk uke o"kZ 2016&17 o"kZ 2017&18
la0 ¼flrEcj] 2017 rd½
voeqDr O;; voeqDr O;;
/kujkf'k /kujkf'k
1- vkS|kfud fodkl dk;ZØe 28412-03 24627-59 23682-75 8667-40
¼IykWu$ukWu IykWu½
[ 76 ]
Øe ;kstuk dk uke o"kZ 2016&17 o"kZ 2017&18
la0 ¼flrEcj] 2017 rd½
voeqDr O;; voeqDr O;;
/kujkf'k /kujkf'k
2- [kk| izlaLdj.k dk;ZØe 3836-41 2855-87 3974-06 1165-46
¼IykWu$ukWu IykWu½
;ksx ¼m|ku [kk| izlaLdj.k½ 32248-44 28601-81 27656-81 9832-86
vU; ;kstuk,¡ %
1 jk"Vªh; d`f"k fodkl ;kstuk 2446-92 2286-80 2991-37 128-89
m|ku ?kVd
2 cqUnsy[k.M iSdst 1271-00 1001-18 421-00 18-96
3 jk"Vªh; vk;q"k fe'ku 0-00 0-00 300-00 1-23
pqukSfr;k¡ ,oa Hkkoh j.kuhfr %
Qy lfCt;k¡ vfr laosnu'khy mRikn gaS] ftuds rqM+kbZ mijkUr izca/ku] mfpr ,oa Rofjr
foi.ku gsrq lqfo/kkvksa dk fodkl ,oa ekdsZV QsflfyVh vko';d igyw gSA izns'k ljdkj }kjk
m0iz0 jkT; mRiknu e.Mh ifj"kn ,oa d`f"k foi.ku foHkkx ds ek/;e ls ckxokuksa dh rduhdh
leL;kvksa dk lek/kku <+w¡<+us rFkk vkS|kfud Qlyksa ds foi.ku dks laxfBr dj ckxokuksa ,oa
d`"kdksa dks mudk mfpr ewY; fnyokus dk iz;kl djuk vfr vko';d gSA blds fy, d`"kdksa
rFkk ckxokuksa dks {ks= Lrj ij uohure~ fodflr rduhdh tkudkjh miyC/k djk;k tk jgk gS
ftlls vkS|kfud Qlyksa dh mRikndrk esa o`f) gks rFkk d`"kdksa dks mudk mfpr ewY; fey
ldsA vkS|kfud Qlyksa ds foi.ku gsrq izkFkfed vkS|kfud foi.ku lgdkjh lfefr;ksa dks Hkh
fØ;k'khy cukuk ,d vko';d dne gSA
*********
[ 77 ]
v/;k;&7
xzkE; fodkl ds dk;ZØe
jk"Vªfirk egkRek xk¡/kh dk fopkj Fkk fd yksdrkfU=d fodsUnzhdj.k dk ewyk/kkj xzke
Lojkt gSA xzke Lojkt xzke fodkl rFkk iapk;rksa ds lqn`<+hdj.k ds fcuk lEHko ughaA xzke
Lojkt dh fn'kk esa izns'k dk xzkE; fodkl foHkkx rFkk iapk;rh jkt foHkkx lrr
iz;Ru'khy gSA
lcds fy, jkstxkj] vkokl] lM+d ,oa is;ty orZeku ljdkj dh izfrc)rk gSA budh
miyC/krk lqfuf”pr djus gsrq izns'k esa vyx&vyx ;kstuk;sa ;Fkk&egkRek xka/kh jk"Vªh;
xzkeh.k jkstxkj xkj.Vh vf/kfu;e ¼eujsxk½] jk"Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe'ku] iz/kku ea=h
vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½] iz/kkueU=h xzke lM+d ;kstuk] “;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe”ku] iz/kku
ea=h vkn'kZ xzke ;kstuk rFkk lkeqnkf;d fodkl dk;ZØe vkfn lapkfyr dh tk jgha gSaA
1- egkRek xka/kh jk"Vªh; xzkeh.k jkstxkj xkj.Vh vf/kfu;e ¼eujsxk½
;g ns'k esa ykxw ,d jkstxkj xkjUVh ;kstuk gS ftldk mÌs'; ,sls çR;sd xzkeh.k
ifjokj ftuds o;Ld lnL; vdq'ky 'kkjhfjd Jedk;Z djuk pkgrs gSa] dks ,d foRrh; o"kZ esa
de ls de 100 fnuksa dk xkjaVh;qDr etnwjh jkstxkj miyC/k djkuk gSA
;kst uk ds eq[; fcUnq&
• ;g ,d ek¡x vk/kkfjr ;kstuk gSA ifjokjksa dk iathdj.k xzke iapk;r esa fd;k tkrk gSA
xzke iapk;rsa@dk;ZØe vf/kdkjh jkstxkj vkoafVr djus ds fy, mRrjnk;h gSA
• izns'k esa izfr ekuo fnol vkSlr etnwjh 01&04&2017ls :0 175@& fu/kkZfjr gSA
• Hkkjr ljdkj }kjk vdq'ky etnwjh ij 'kr izfr'kr foRr iks"k.k fd;k tkrk gS rFkk
lkexzh ij 75 izfr'kr va'k Hkkjr ljdkj }kjk ,oa 25 izfr'kr va'k jkT; ljdkj }kjk
foRr iksf"kr fd;k tkrk gSA
izxfr
 foRrh; o"kZ 2016&17 esa 50-16 yk[k ifjokjksa dks 15-77 djksM+ ekuo fnolksa dk jkstxkj
miyC/k djk;k x;k ,oa #0 4248-72 djksM+ /kujkf'k O;; dh x;h A
 orZeku foRrh; o"kZ 2017&18 esa flrEcj&2017 rd dqy 34-47 yk[k ifjokjks a dks 8-63
djksM+ ekuo fnolksa dk jkstxkj miyC/k djk;k x;k ,oa #0 2208-38 djksM+ /kujkf'k
O;; dh x;h A
2-mRRkj izn s'k jkT; xzkeh.k vkthfodk fe'ku ¼;w0 ih0,l0vkj0,y0,e0½
jk"Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe'ku dk eq[; mn~ns'; xjhc xzkeh.kksa dks l{ke vkSj
ÁHkko'kkyh laL Fkkxr eap Ánku dj mudh vkthfodk esa fujUrj o`f) djuk] foÙkh; lsokvksa rd
mudh csgrj vkSj ljy rjhds ls igqap cukuk vkSj mudh ikfjokfjd vk; dks c<+krs gq, xjhch
dks vR;Ur U;wu djuk gSA
jk"Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe'ku dh eq[; fo'ks"krk;sa fuEuor~ gS%&
 ÁR;sd xzkeh.k ch0ih0,y0 ifjokj dks Lo;a lgk;rk lewg ¼,l0,p0th0½ ds nk;js esa
ykukA
[ 78 ]
 vkfFkZd fØ;kdykiksa ds ÁksRlkgu gsrq xzkeh.k ch0ih0,y0 ifjokjksa dks vklkuh ls de
C;kt njksa ij cSadksa ls fofHkUu pj.kksa esa _.k miyC/k djkukA
 {kerk fuekZ.k] Áf'k{k.k ,oa ls ok ;kstu ds fy;s ÁR;sd ftys esa xzkeh.k Lor% jkstxkj
Áf'k{k.k laLFkku ¼vkjlsVh½ dh LFkkiuk dh tk jgh gSA
 ,u0vkj0,y0,e0 ds vUrxZr foÙkh; lgk;rk Hkkjr ljdkj ,oa jkT; ljdkj }kjk
60%40 ds vuq ikr esa ogu dh tk jgh gSA
 orZeku o"kZ esa mÙkj Áns'k jkT; xzkeh.k vkthfodk fe'ku }kjk Áns'k ds 35 tuinksa ds
200 fodkl [k.Mksa esa bUVsfUlo LVªsVth ds rgr ;kstuk fØ;kfUor gSA
izxfr
 foRrh; Ok’kZ 2016&17 esa 52690 lewg xBu y{; ds lkis{k 48078 ¼91 izfr”kr½ lewg
xfBr fd;s x,] 38000 lewgksa dks fjokfYoax Q.M iznku djus ds y{; ds lkis{k 36475
¼96 izfr”kr½ lewgksa dks fjokfYoax Q.M fn;k x;k rFkk 28618 lewgksa dks _.k miyC/k
djkus ds okf"kZd y{; ds lkis{k 12273 ¼43 izfr”kr½ lewgksa dk cSadksa ls fyadst djk;k
x;k ,oa dqy miyC/k /kujkf”k #0 329-42 djksM+ ds lkis{k #0 206-66 djksM+ ¼63
izfr”kr½ /kujkf”k O;; dh x;hA
 orZeku foRrh; Ok’kZ 2017&18 esa flrEcj] 2017 rd 61700 lewg xBu y{; ds lkis{k
20379 lewg xfBr fd;s x,] 50225 lewgksa dks fjokfYoax Q.M iznku djus ds y{; ds
lkis{k 15103 lewgksa dks fjokfYoax Q.M fn;k x;k rFkk 22700 lewgksa dks _.k miyC/k
djkus ds okf"kZd y{; ds lkis{k 2615 lewgksa dk cSadksa ls fyadst djk;k x;k ,oa dqy
miyC/k /kujkf”k #0 414-40 djksM+ ds lkis{k #0 189-86 djksM+ dh /kujkf”k O;; dh
x;hA
3- iz/kku ea=h vkokl ;kst uk ¼xzkeh.k½
o’kZ 2016&17 ls bfUnjk vkokl ;kstuk ds LFkku ij iz /kku ea=h vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½
dk fØ;kUo;u izkjEHk fd;k x;k gSA iz/kku ea=h vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½ dk eq[; mn~ns”; cs?kj
vkSj th.kZ”kh.kZ ,oa dPps edkuksa esa jg jgs xjhc ifjokjksa dks foRrh; ,oa rduhdh lgk;rk
miyC/k djkuk gSA
;kstukUrxZr vkokl fuekZ.k dh bdkbZ ykxr fnukad 01 vÁSy ] 2016 ls lkekU; {ks=ksa ds
fy;s :0 1]20]000@& rFkk uDly izH kkfor tuinksa ds fy;s :0 1]30]000@& fu/kkZfjr gSA
fufeZr vkokl dk {ks=Qy 25 oxZehVj fu/kkZfjr fd;k x;k gS ftlesa jlksbZ dk {ks=Qy Hkh
lfEefyr gSA ;kstuk ds vURkxZr QafMx iSVuZ esa dsUnzka'k ,oa jkT;ka'k dk vuqikr 60%40 gSA
izxfr
 foRrh; o"kZ 2016&17 esa o"kZ 2015&16 ds bfUnjk vkokl ;kstuk ds vUrxZr 3-34 yk[k
vkoklksa dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ djk;k x;kA uoEcj 2016 ls u;h xzkeh.k vkokl ;kstuk&
iz/kku ea=h vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½ dk 'kqHkkjEHk fd;k x;kA ubZ ;kstukUrxZr o"kZ
2016&17 gsrq 5-75 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks vkokl miyC/k djk, tkus ds y{; ds lkis{k
31 ekpZ 2017 rd 4-44 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dk iathdj.k djk;k x;k rFkk dqy #0 1649-
00 djksM+ dh /kujkf'k O;; dh x;hA
[ 79 ]
 orZeku foRRkh; o"kZ 2017&18 ds nkSjku 9-71 yk[k vkoklksa ds fuekZ.k dk y{; j[kk
x;k gS] ftlesa 2016&17 ds 5-75 yk[k vkSj 2017&18 ds 3-96 yk[k vkokl gSaA foRRkh;
o"kZ 2015&16 ds 0-29 yk[k viw.kZ vkokl Hkh blh foRRkh; o"kZ 2017&18 esa iw.kZ fd;s
tkus gSA flrEcj] 2017 rd foRRkh; o"kZ 2015&16 ds leLr vo'ks "k 0-29 yk[k viw.kZ
vkoklksa dks iw.kZ djk;k x;kA o"kZ 2017&18 ds fy;s yf{kr 9-71 yk[k vkoklksa ds lkis{k
8-78 yk[k vkokl Lohd`r fd;s x,A ;kstukUrxZr foÙkh; o"kZ 2017&18 ds ekg
flrEcj] 2017 rd #0 4809-07 djksM+ dh /kujkf'k dk O;; fd;k x;kA
4- iz/kkueU=h xzke lM+d ;kst uk ¼ih,eth,lokbZ½
25 fnlEcj] 2000 ls 'kr~ izfr'kr dsUnz iksf"kr ;kstuk ds :i esa izkjEHk dh x;h
iz/kkuea=h xzke lM+d ;kstuk dk eq[; mn~ns'; o"kZ 2001 dh tux.kuk ds vuqlkj 500 ;k
mlls vf/kd vkcknh oxZ dh vgZ leLr xSj tqM+h clkoVksa dks ;kstuk dh xkbZM ykbZUl ds
vuqlkj ,dy lEidZrk ds vk/kkj ij iDds ekxksZ ls tksM+uk FkkA
izns'k ds uDly leL;k ls izHkkfor tuinksa ¼vkbZ0 ,0ih0 tuin½&lksuHknz] pUnkS yh ,oa
fetkZiqj esa mDr ekud dks f'kfFky djrs gq;s 250 ;k mlls vf/kd vkcknh oxZ dh clkoVksa dks
iDds ekxksZ ls tksM+us dk y{; j[kk x;k FkkA ;kstuk ds ekudksa ds vuqlkj 2001 dh tux.kuk
ds vk/kkj ij izns'k dh lEkLr vgZ clkoVksa dk vkPNknu dj fy;k x;k gSA
izns'k dh lEkLr vgZ clkoVksa ds vkPNknu dk y{; iw.kZ dj o"kZ 2013&14 ls
ih,eth,lokbZ&2 dk fØ;kUo;u izkjEHk fd;k x;k gS ftlds vUrxZr dsoy iwoZ fufeZr ekxksZa ds
mPphdj.k@lq/kkj ds dk;Z gh vuqeU; gSA
Hkkjr ljdkj }kjk foRrh; o"kZ 2015&16 ls ;kstukUrxZr dsUnzka'k ,oa jkT;ka'k dk
vuqikr Øe'k% 60%40 dj fn;k x;k gSA
;kst uk dk fØ;kUo;u
 bl ;kstuk ds lqPkk: :i ls lapkyu] fØ;kUo;u rFkk vuqJ o.k gsrq lkslkbVh
jftLVsª'ku vf/kfu;e 1860 ds v/khu jkT; Lrj ij xzkE; fodkl foHkkx ds v/khu
mRrj izns'k xzkeh.k lM+d fodkl vfHkdj.k ¼;w0ih0vkj0vkj0Mh0,0½ dk ,d iathd`r
lfefr ds :i esa xBu fd;k x;k gSA ;kstuk dk fØ;kUo;u yksd fuekZ.k foHkkx rFkk
xzkeh.k vfHk;U=.k foHkkx ds ek/;e ls djk;k tk jgk gSA
 yksd fuekZ.k foHkkx }kjk izns'k ds 42 tuinks a esa rFkk xzkeh.k vfHk;a=.k foHkkx }kjk 'ks"k
33 tuinksa esa ;kstuk fØ;kfUor dh tk jgh gSA ;kstuk ds fØ;kUo;u gsrq dk;Znk;h
laLFkkvksa }kjk izR;sd tuin esa dk;Z dh ek=k ds vk/kkj ij dk;ZØe fØ;kUo;u
bdkbZ;ksa dk xBu fd;k x;k gSA
;kst uk dh izxfr
 foRrh; o"kZ 2016&17 esa :0 1037-85 djksM+ O;; fd;s x;sA blh vof/k esa 1959-44
fdeh0 lM+d dk fuekZ.k fd;k x;k ,oa 478 ekxksZ dks iw.kZ fd;k x;kA
 orZeku foRrh; o"kZ 2017&18 esa ekg flrEcj] 2017 rd :0 446-19 djksM+ O;; dj
blh vof/k esa 482-85 fdeh0 lM+d dk fuekZ.k fd;k x;k ,oa 87 ekxksZ dks iw.kZ fd;k
x;kA dsUnzka'k ,oa jkT;ka'k lfgr :0 177-83 djksM+ dh /kujkf'k izkIr gqbZA
[ 80 ]
vuqj{k.k O;oLFkk
 iz/kkuea=h xzke lM+d ;kstuk dh ,d egRoiw.kZ fof'k"Vrk ;kstukUrxZr fufeZr ekxkasZ dk
fuekZ.kksijkUr 5 o"kZ rd lqf uf'pr j[k&j[kko Hkh gSA ekxZ ds iw.kZ gksus dh frfFk ls 6
ekg i'pkr~ mlds 5 o"khZ; vuqj{k.k dh O;oLFkk izHkkoh gks tkrh gS fuekZ.kksijkUr 5 o"kZ
rd fufeZr ekxksZ ds vuqj{k.k dk nkf;Ro mlh Bsdsnkj dk gS ftlds }kjk ekxZ dk
fuekZ.k fd;k x;k gSA vuqj{k.k ds 5 o"kZ lekIr gks tkus ds i'pkr~ ekxksZa dks vkxs
fu;fer vuqj{k.k gsrq yksd fuekZ.k foHkkx dks gLrkUrfjr dj fn;k tkrk gSA
 izns'k ljdkj }kjk ekxkasZ ds oLrqfu"B ekudksa ds vk/kkj ij fu;fer vuqj{k.k gsrq izns'k
ds leLr xzkeksa esa lEidZ ekxksZa ds vuqj{k.k gsrq **mRrj izns'k xzke lEidZ ekxZ vuqj{k.k
uhfr] 2013** uoEcj] 2013 esas tkjh dh x;h FkhA blls ;kstukUrxZr fufeZr fd;s x;s
ekxksZa rFkk l`ftr ifjlEifRr;ksa dk LFkk;h rkSj ij fu;fer j[k&j[kko lqfuf'pr gks
ldsxkA
xq.koRrk fu;a=.k
 lM+dksa ds fuekZ.k ,oa j[k j[kko esa xq.koRrk cuk;s j[kus gsrq f=Lrjh; xq.koRrk fu;a=.k
iz.kkyh izHkkoh gSA
 jk"Vªh; xq.koRrk fu;a=d ¼us'kuy DokfyVh ekWuhVj½] jkT; xq.koRrk fu;a=d ¼LVsV
DokfyVh ekWuhVj½ o lEcfU/kr foHkkxh; mPpkf/kdkfj;ksa }kjk le;≤ ij
;kstukUrxZr fufeZRk o fuekZ.kk/khu lM+dksa dh xq.koRrk dh tk¡p dh tkrh gSA
 blds vfrfjDr vuqj{k.kk/khu ekxksZ dk Hkh LVsV DokfyVh ekuhVlZ ds ek/;e ls fu;fer
fujh{k.k djk;k tkrk gS rkfd vuqj{k.k dk;ksZ esa Hkh visf{kr xq.koRrk lqfuf'pr djk;h
tk ldsA
5&iz/kku ea=h vkn'kZ xzke ;kst uk
o"kZ 2015&16 ls izkjEHk gqbZ ;g ;kstuk 'kr&izfr'kr dsUnz iksf"kr gSA bldk mn~ns'; 50
izfr'kr vuqlwfpr tkfr vFkok vf/kd vkcknh okys p;fur xzkeksa dks ekWMy xzke ds :i esa
fodflr fd;k tkuk gS ftlls vk/kkjHkwr HkkSf rd o lkekftd voLFkkiuk lqf o/kk,a lekt ds
izR;sd oxZ gsrq miyC/k gks ldsaA
Hkkjr ljdkj }kjk orZeku esa 04 tuinksa ds 210 xzke ;kstukUrxZr p;fur fd;s x;s
gSa] ftlesa tuin ihyhHkhr esa 05 xzke] lqYrkuiqj esa 05 xzke] y[kuÅ esa 60 xzke rFkk lhrkiqj
esa 140 xzkeksa dk p;u fd;k x;k gSA Hkkjr ljdkj }kjk vc rd bl dk;Z gsrq :0 44-10
djksM+ voeqDr fd;s x;s gSaA
Hkkjr ljdkj o izns'k ljdkj ds fofHkUu foHkkxksa ;Fkk& xzkE; fodkl] f'k{kk] LokLF;]
ÅtkZ] efgyk ,oa cky dY;k.k rFkk iapk;rhjkt foHkkx vkfn }kjk pyk;h tk jgh fofHkUu
fpfUgr ;kstukvksa ls dUotsZal o xS i fQfyax dEiks usaV }kjk p;fur xzkeksa dk rhu o"kksZa dh r;
lhek esa fu/kkZfjr ekudksa ij fodkl fd;k tkuk gSA
6&“;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe'ku
Hkkjr ljdkj }kjk xzkeh.k bykdksa esa vkfFkZd] lkekftd] HkkSfrd ,oa vk/kkjHkwr <kWpk
fodflr djus ds fy,**”;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe”ku** ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA
[ 81 ]
izxfr&
• “;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe”ku ;kstukUrxZr izFke pj.k ds 08 DyLVj Hkkjr ljdkj
}kjk vuqeksfnr dj fn;s x;s gSa] ftudk foLr` r ifj;kstuk fooj.k ¼DPR½ tuinksa }kjk
cuk fy;k x;k gSA Hkkjr ljdkj }kjk f}rh; pj.k esa 08 DyLVlZ vuqeksfnr dj fn;s
x, gSa] ftuds bfUVxzsMsV DyLVj ,D'ku Iyku ¼ICAP½ dk fuekZ.k LVsV VsfDudy
liksVZ ,tsUlh] MkW0 ,0ih0ts0 vCnqy dyke rduhdh fo”ofo|ky;] y[kuÅ }kjk fd;k
tk jgk gSA r`rh; pj.k ds 03 DyLVlZ dk LVsV ysoy bEikoMZ desVh ¼SLEC½ ls
vuqeksnu gks x;k gS] ftldh Lohd`fr Hkkjr ljdkj ls izkIr gks pqdh gSA “;kek izlkn
eq[kthZ :cZu fe”ku ;kstuk ,d dksj dsUnzh; iqjksfu/kkfur ;kstuk gS] ftlesa dsUnzka”k 60
izfr”kr ,oa jkT;ka”k 40 izfr”kr gSA foRrh; o’kZ 2017&18 ds vk;&O;;d esa :0 213-60
djksM+ ¼:i;s nks vjc rsjg djksM+ lkB yk[k ek=½ dk ctV izkfo/kku fd;k x;k gSA
o’kZ 2017&18 esa #0 94-50 djksM+ dk vuq iwjd ctV izLrkfor gSA
• Hkkjr ljdkj }kjk rhuksa pj.kksa gsrq iz'kklfud en esa o"kZ 2015&16 esa :0 3-50 djksM+]
o"kZ 2017&18 esa :0 2-10 djksM+ ,oa :0 1-05 djksM+ dqy :0 6-65 djksM+ dh /kujkf'k
izkIr gqbZ gSA izFke pj.k ds 08 DyLVlZ gsrq lh0th0,Q0 ds izFke fd'r dh /kujkf'k
dsUnzka'k ds :i esa :0 43-12 djksM+ ,oa jkT;ka'k :0 28-75 djksM+] dqy :0 71-86
djksM+ izkIr gqvk gS] ftlesa ls :0 66-91 djksM+ tuinksa dks vUrfjr dj fn;k x;k gSA
7&lkeqnkf;d fodkl dk;ZØe

jkT; ljdkj }kjk 'kr&izfr'kr foRr iksf"kr bl dk;ZØe dk mn~ns'; ftyk eq[;ky;
ij fodkl Hkou rFkk fodkl [k.M Lrj ij fodkl [k.Mksa ds vkoklh;@vukoklh; Hkouksa dk
fuekZ.k djk;k tkuk gSA foRrh; o"kZ 2016&17esa #0 20-00 djksM+ dh /kujkf”k voeqDr dj O;;
dh x;hA foRrh; o"kZ 2017&18 ds fy, #0 30-00 djksM+ dh ctV O;oLFkk dh x;h gSA
8&fo/kku e.My {ks= fodkl fuf/k ¼fo/kk;d fuf/k½ ;kstuk

fo/kk;d {ks= fodkl fuf/k ;kstuk dk vkjEHk o"kZ 1999&2000 esa fd;k x;kA fo/kku
e.My ds nksuksa lnuksa ds ek0 lnL;ksa dks vius fuokZ pu {ks=ksa esa LFkkuh; vuqHkwr LFkkuh;
vko';drkvkas dh iwfrZ rFkk larqfyr fodkl gsrq bl ;kstuk dk fdz;kUo;u fd;k tk jgk gSSA
o"kZ 2016&17 esa :0 756-00 djksM+ dh ctV O;oLFkk ds lkis{k #0 751-76 djksM +
/kujkf'k voeqDr dh x;hA xr o"kksZa dh vo'ks"k /kujkf'k dks lfEefyr djrs gq;s #0 871-76
djksM+ dh èkujkf'k O;; djds 14398 ifj;kstuk;sa iw.kZ djk;h x;haA o’kZ 2017&18 esa :0 762-00
djksM+ dh ctV O;oLFkk ds lkis{k #0 752-05 djksM+ dh /kujkf'k voeqDr dh x;hA flrEcj]
2017 rd xr o"kksZa dh vo'ks"k /kujkf'k dks lfEefyr djrs gq;s 134-29 djksM+ dh èkujkf'k O;;
djds 482 ifj;kstuk;sa iw.kZ djk;h x;haA
iapk;rh jkt
izns'k esa iapk;rh jkt dk fodkl
73osa lafo/kku la'kks/ku ds i'pkr tux.kuk o"kZ 1991 ds vakdM+ksa ds vk/kkj ij izns'k esa
xzke iapk;rksa ds iquxBZu dh dk;Zokgh dh x;h FkhA yxHkx 20 o"kZ ckn tux.kuk o"kZ 2011 ds
vkadM+ksa ds vk/kkj ij izns'k esa O;kid Lrj ij iapk;rksa ds iquxBZu dh dk;Zokgh dh x;h
[ 82 ]
ftlds QyLo:i 7]315 ubZ xzke iapk;rsa xfBr dh x;hA bl izdkj xzkeh.k {ks= esa yksd rkaf=d
O;oLFkk esa xzkeh.k {ks= dh tula[;k dks vkSj vf/kd izfrfuf/kRo nsus dh fn'kk esa ,d dne
mBk;k x;k] blds QyLo:i iapk;rksa ds ek/;e ls xzkeh.ktu dks vf/kd lgHkkfxrk dk volj
izkIr gqvkA o"kZ 2015 esa f=Lrjh; iapk;rksa ds lkekU; fuokZp u lQyrkiw oZd lEiUu djk;s x;sA
31 ekpZ] 2017 dks izns'k esa 59019 xzke ia pk;rsa FkhA
izns'k dh f=Lrjh; iapk;rh jkt O;oLFkk esa fuokZfpr izfrfuf/k;ksa dh {kerk fodkl gsrq
lrr~ izf'k{k.k dk;Zdzeksa ds lapkyu ds fy, y[kuÅ esa Mk0 jkeeuksgj yksfg;k jkT; Lrjh;
iapk;r Hkou dk fuekZ.k djk;k x;k vkSj bl Hkou esa gh iapk;rh jkt izf'k{k.k laLFkku dh
LFkkiuk dh x;h gSA
iapk;rh jkt }kjk lapkfyr ;kst uk,a&
1-fueZy Hkkjr vfHk;ku@LoPN Hkkjr fe'ku ¼xzkeh.k½
Hkkjr ljdkj }kjk foRr iksf"kr dk;ZØe laiw.kZ LoPNrk vfHk;ku dk uke cny dj o"kZ
2012 esa fueZy Hkkjr vfHk;ku dj fn;k x;k FkkA ;kstuk dk eq[; mn~ns'; xzkeh.k {ks=ksa esa
lkekU; thou Lrj esa lq/kkj ykuk FkkA
• iqu% Hkkjr ljdkj }kjk 02 vDVwcj] 2014 ls fueZy Hkkjr vfHk;ku dk iquxZBu djrs
gq, ^^LoPN Hkkjr fe'ku ¼xzkeh.k½** izkjEHk fd;k x;k gSA o"kZ 2019 rd ns'k dks [kqys esa
'kkSp eqDr fd;k tkuk izLrkfor gSA orZeku esa izR;sd ik= ifjokj dks 'kkSpky; fuekZ.k
ij :0 10]000 ds LFkku ij :0 12000@& dh lgk;rk /kujkf'k bl ;kstukUrxZr nh
tk jgh gS] ftlesa dsUnzka'k :0&7]200 ¼60 izfr'kr½ rFkk jkT;ka'k :0&4]800
¼40 izfr'kr½ gSA ;kstukUrxZr xzke iapk;r ds leLr ch0ih0,y0 ifjokj] xjhch js[kk
ds Åij fuEu Js.kh ds ifjokj] leLr vuqlwfpr tkfr@vuqlwfpr tutkfr ds ifjokj]
leLr y?kq ,oa lhekUr d`"kd ifjokj] leLr Hkwfeghu [ksfrgj etnwj ifjokj] fodykax
lnL; okyk ifjokj] efgyk eqf[k;k okyk ifjokj ik= gSaA
foRrh; o"kZ 2016&17 esa LoPN Hkkjr fe'ku ¼xzkeh.k½ ds vUrxZr lkekU; dqy /kujkf'k
:0 2080-02 djksM+ dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gS ftlds lkis{k foRrh; o"kZ 2016&17
esa dsUnzka'k en esa dqy :0 883-72 djksM+ rFkk jkT;k'ka en esa dqy :0 764-09 djksM+ vFkkZr~
1647-81 djksM+ dh /kujkf'k voeqDr dh x;hA voeqDr /kujkf'k esa ls :0 1647-80 djksM+ dk
O;; dj dqy 1741169 'kkS pky;ksa dk fuekZ.k djk;k x;kA
izns'k esa cslykbu losZ ds vuqlkj fpfUgr 2]40]69]867 ifjokjksa dks 'kkSpky; lqfo/kk ls
larÌr fd;k tkuk gS] ftlesa 1]90]01]532 O;fDrxr 'kkSpky;ksa dk fuekZ.k izksRlkgu jkf'k ls rFkk
50]68]335 'kkSpky;ksa dk fuekZ.k Lo;a ds lalk/ku ls fd;k tkuk gSA
foRrh; o"kZ 2012&13 esa 1]34]873] o"kZ 2013&14 esa 7]89]092] o"kZ 2014&15 esa 5]15]440] o"kZ
2015&16esa 6]94]474 ,oa o"kZ 2016&17 esa 1741169 'kkSpky;kas dk fuekZ.k djk;k x;k gSA
izkFkfedrk dh Js.kh ds vuq: i xzke iapk;rksa dks /kujkf'k voeqDr dj 'kkSpky;ksa dk fuekZ.k
dk;Z izkFkfedrk ds vk/kkj ij djk;k tk jgk gSA
o"kZ 2017&18 esa ;kstukUrxZr dqy /kujkf'k :0&3255-00 djksM+ dk vk;&O;;d izkfo/kku
fd;k x;k gS ftlds lkis{k voeqDr dh x;h dqy :0 2246-25 djksM+ dh /kujkf'k esa ls :0
1175-09 djksM+ O;; dj dqy 2271645 'kkSpky;ksa dk fuekZ.k djk;k x;kA
[ 83 ]
2-Mk0 jke euksgj yksfg;k lexz xzke fodkl ;kstuk
Mk0 jke euksgj yksfg;k ;kstuk o"kZ 2012&13 ls izkjEHk dh x;h gSA ;kstukUrxZr o"kZ
2012&13 ls o"kZ 2016&17 ¼ikap o"kZ½ ds fy, 10]000 xzkeksa dh vkUrfjd xfy;ksa dks
lh0lh0jksM@ds0lh0Mªsu ,oa b.Vjykfdax VkbYl ls larÌr fd;s tkus dh ;kstuk gSA bl
;kstuk ds izkjfEHkd o"kZ 2012&13 esa yxHkx 1600 ,oa vuqorhZ o"kksaZ esa yxHkx 2100 xzke izf ro"kZ
4 o"kksaZ rd p;fur fd;s tkus dh ;kstuk gSA bl ;kstuk esa xzkeksa dh vkcknh ds vuqlkj
vf/kdre foRrh; O;; dh lhek fu/kkZfjr dh x;h gSA ;kstukUrxZr 2000 rd dh vkcknh okyh
xzke iapk;rksa dks :0 20-00 yk[k] 2001 ls 5000 rd dh vkcknh okyh xzke iapk;eksa dks :0
30-00 yk[k rFkk 5001 ls vf/kd vkcknh okyh xzke iapk;rksa dks :0 40-00 yk[k izfr xzke
iapk;r dh nj ls Lohd`r iz nku dh x;h gSA
foRrh; o"kZ 2016&17 esa p;fur 2108 xzkeksa esa clkoVksa dh vkUrfjd xfy;ksa esa
lh0lh0jksM ds lkFk ukyh ;k ds0lh0Mªsu rFkk b.Vjykfdax VkbYl dh O;oLFkk gsrq dqy :0
510-00 djksM+ dh /kujkf'k O;; dh x;h] ftlds lkis{k 1247-28 fdeh0 lh0lh0jksM@ds0lh0Mªsu
dk fuekZ.k djk;k x;k gSA
3-cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkou ¼ftyk ;kstuk½
xzke iapk;rksa ds dk;kZy;ksa] mudh cSBdksa ds vk;kstu rFkk xzke Lrj ij xzke iapk;r
vf/kdkjh vkfn dh miyC/krk lqfuf'pr djus ds mn~ns'; ls muds vkokl dh O;oLFkk dks
n`f"Vxr j[krs gq, izns'k esa cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkouksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSA
foRrh; o"kZ 2016&17 esa mDr ;kstukUrxZr dqy 79 cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkouksa ds
fuekZ.k gsrq vk;&O;;d /kujkf'k :0 14-00 djksM+ dk izk fo/kku fd;k x;k FkkA ljdkj }kjk
izfr ia pk;r Hkou :0 17-46 yk[k dh nj ls /kujkf'k voeqDr dh x;h ftlds }kjk 79
cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkouksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSA
o"kZ 2017&18 esa mDr ;kstukUrxZr dqy 79 cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkouksa ds fuekZ.k gsr q
vk;&O;;d /kujkf'k :0 14-00 djksM+ dk izkfo/kku fd;k x;k gS] ftlesa ls 75 iapk;r Hkouksa
ds fy, izfr iapk;r Hkou :0 17-46 yk[k dh nj ls :0 13-10 djksM+ dh /kujkf'k voeqDr dh
tk pqdh gSA
4-xzkeh.k vUR;sf"V LFky ¼ftyk ;kst uk½
izns'k ds xzkeh.k {ks=ksa esa vaR;sf"V LFkyksa ds fodkl ,oa voLFkkiuk lqfo/kk;sa miyC/k
djkus gsrq vaR;sf"V LFkyksa dk fodkl djk;s tkus dk fu.kZ; izns'k ljdkj }kjk fy;k x;k gSA
foRrh; o"kZ 2016&17 esa mDr ;kstukUrxZr dqy 521 xzkeh.k vaR;sf"V LFky ds fuekZ.k gsrq
vk;&O;;d /kujkf'k :0 127-01 djksM+ dk izkfo/kku fd;k x;k Fkk] ftlesa izfr xzkeh.k vaR;sf"V
LFky gsrq :0 24-36 yk[k dh nj ls :0 126-92 djksM +dh /kujkf'k tuinksa dks voeqDr dh
tk pqdh gS] ftlds lkis{k 521 vaR;sf"V LFkyksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSA
foRrh; o"kZ 2017&18 esa mDr ;kstukUrxZr :0 192-34 djksM+ dk vk;&O;;d izkfo/kku
fd;k x;k gSA
5--jk"Vªh; xzk e Lojkt vfHk;ku
;g ;kstuk iapk;rh jkt laLFkkuksa ds lrr fodkl y{;ksa vkSj xzkeh.k {ks=ksa esa fodkl
dh lexz of) dks xfr ns us esa lgk;rk djus ds fy, izLrkfor gSA jk"Vªh; xzke Lojkt vfHk;ku
¼vkjth,l,½ ,d ifj;kstuk gS] tks Hkkjr ds fofHkUu jkT;ksa esa dsanz vkSj jkT; ljdkjksa }kjk
iapk;r Lrj ij lq/kkj vkSj lq–<+hdj.k ds fy, dk;kZfUor gSA ;g ;kstuk dsanz vkSj jkT;
[ 84 ]
ljdkj }kjk iz;ksftr gSA ;kstuk dk foRr iks"k.k das nz ljdkj }kjk 75 izfr'kr vkSj jkT;
ljdkj }kjk 25 izfr'kr fd;k x;k gSA bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; ns'k Hkj esa pquh x, xzke
iapk;rksa dks izf'kf{kr djuk vkSj mudh lgk;rk djuk gS rkfd os cqfu;knh Lrj ij
dq'kyrkiwoZd viuk dke dj ldsaA
xzkeh.k fodkl ds fy, dbZ ftEesnkfj;ka xzke iapk;r ds usrkvksa dks nh tkrh gSa tks
jkT; ljdkj ds lkFk la idZ cuk, j[kus dk dke djrs gSaA xzke iapk;r dks vkjth,l, ;kstuk
ds rgr dkS'ky fodkl izf'k{k.k fn;k tk,xkA xzke iapk;r Lrj] CykWd Lrj vkSj ftyk ifj"kn
Lrj tSls dbZ Lrjksa ij xzke iapk;rksa ds izf'k{k.k ds fy, dbZ {kerk fuekZ.k vkSj izf'k{k.k dsUnz
cuk, tk,axsA laLFkkxr {kerk okys izf'k{k.k dsUnzksa esa u dsoy fu;fer izf'k{k.k dk;Zdze gksaxs
cfYd iapk;rksa ds fuokZf pr izfrfuf/k;ksa ds fy, nwjLFk f'k{kk dk;Zdze Hkh gksaxsA
jk"Vªh; xzke Lojkt ;kst uk ¼vkjth,lokbZ½ dk mn~n s';
1- iapk;rksa vkSj xzke lHkkvksa dh {kerk vkSj izHkko dks c<+k ukA
2- iapk;rksa dks yksdrkaf=d fu.kZ; ysus vkSj tokcnsgh gsrq l{ke cukuk vkSj yksxksa dh
lgHkkfxrk dks c<+kok nsukA
3- iapk;rksa ds Kku l`tu vkSj {kerk fuekZ.k gsrq laLFkkxr lajpuk dks etcwr djukA
4- lafo/kku vkSj ihbZ ,l, vf/kfu;e dh Hkkouk ds vuqlkj iapk;rksa dh 'kfDr;ksa ds
gLrkarj.k vkSj mRrjnkf;Ro dks c<+kok ns ukA
5- iapk;rh O;oLFkk ds vanj yksxksa dh lgHkkfxrk] ikjnf'kZrk vkSj tokcnsgh ds ewy eap ds
:Ik esa xzke iapk;rksa dks izHkkoh <+x ls dk;Z djus esa l{ke cukukA
6- ,sls {ks=ksa esa yksdrkaf=d LFkkuh; Lo'kklu dk fuekZ.k vkSj lq)<hdj.k tgka iapk;r
ekStwn ugha gSaA
7- laoS/kkfud :Ik ls vfuok;Z :ijs[kk dks etcwr djuk ftl ij iapk;rksa dh LFkkiuk dh
tkrh gSA
jk"Vªh; xzk e Lojkt vfHk;ku dh izxfr
• iapk;rksa ds {kerk lao}Zu gsrq iapk;rh jkt izf'k{k.k laLFkku ¼fizV½] m0iz 0 ds lg;ksx ls
jkT; izf'k{k.k dSysUMj rS;kj fd;k tk pqdk gSA iapk;rksa }kjk lgHkkxh :i ls ;kstuk
fuekZ.k ds izPkkj&izlkj gsrq jkT; ,oa tuin Lrjh; vkbZ-bZ-lh- dk;Z;kstuk Hkh rS;kj dh
tk pqdh gSA jkT; Lrj ij vkbZ-bZ-lh- VwYl~ ;Fkk&th-ih-Mh-ih- ,UFke] th-ih-Mh-ih-ij
eksckby ,i] czk'kj] yhQysV] jsfM;ksa ftaxy] Vh-oh- LikWV] dVZu jstj fodflr fd;k tk
pqdk gSA
• jkT; Lrj ij LVsV fjlkslZ xzqi ds 125 lnL;ksa dk ikWp fnolh; izf'k{k.k fd;k tk pqdk gS
,oa 175 LVsV fjlkslZ xzqi dks vkSj lfEefyr djrs gq, leLr tuinksa esa tuin fjlkslZ xzqi
ds lnL;ksa ds p;u ,oa izf'k{k.k dh dk;Zokgh izfdz;k/khu gSaA {kerk lao}Zu gsrq 23 tuinksa esa
ftyk iapk;r fjlkslZ lsaVjksa dk lapkyu izkjEHk gSA
• lks'ky vkWfMV dh izfdz;k gsrq tuin jk;cjsyh ,oa ckjkcadh esa lks'ky vkWfMV dh
ik;yfVax dh tk pqdh gS ,oa jkT; Lrj ij 75 ekLVj Vªsujksa dks izf'kf{kr fd;k tk
pqdk gSA
• xzke iapk;r fodkl ;kstuk fuekZ.k gsrq 641 ekLVj Vsª ujksa dks izf'kf{kr~ fd;k tk pqdk
gSA 70 tuinksa esa xzke iapk;r fodkl ;kstuk vUrxZr tuin Lrjh; izf'k{k.k lEiUu
fd;k tk pqdk gSA
********
[ 85 ]
v/;k;&8
vkS| ksfxd izxfr
vFkZ ,oa la[;k çHkkx] jkT; fu;kstu laLFkku] mÙkj çns'k }kjk tkjh jkT;vk; ds o"kZ
2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ
2015&16 ,oa o"kZ 2016&17 esa fofuekZ.k {ks= dh o` f) nj Øe'k% 4-1 izfr'kr] 13-7 izfr'kr]
¼&½10-0 izfr'kr]11-1izfr'krrFkk 1-3 izfr'kr jgh gSA o"kZ 2016&17 esa laxfBr ,oa vlaxfBr
fofuekZ.k {ks= esa Øe'k% 1-8 izfr'kr rFkk 0-1 izfr'kr dh o`f) ntZ dh x;h gSA o"kZ 2016&17 esa
dqy fofuekZ.k esa laxfBr ,oa vlaxfBr {ks= dk ;ksxnku Øe'k% 69-8 izf r'kr ,oa 32-2 izfr'kr
vkadfyr fd;k x;k gSA izns'k ds ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa fofuekZ.k {ks= dk ;ksxnku o"kZ
2011&12] o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16,oa o"kZ 2016&17 esa Øe'k%
12-9 izfr'kr] 12-3 izfr'kr] 12-8 izfr'kr] 11-1 izfr'kr] 11-1 izfr'krrFkk10-4izfr'krjgk gS
tcfd [kuu {ks= ,oa fuekZ.k {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa o"kZ 2016&17 esa ;ksxnku
Øe'k% 1-3 izfr'kr rFkk 10-9 izf r'kr n`f "Vxkspj gqvk gSA [kuu {ks= dh o`f) nj o"kZ 2012&13]
o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 ,oa o"kZ 2016&17 esa Øe'k% ¼&½0-6] 10-1] 28-2]30-
3]rFkk 35-1 izfr'kr jgh gS] oghaa fuekZ.k {ks= dh o`f) nj o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ
2014&15] o"kZ 2015&16 ,oa o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 1-0 izfr'kr] 1-1 izf r'kr] 6-5 izfr'kr]3-
5izfr'krrFkk 5-9 izfr'kr jgh gSA
vkS|ksfxd mRiknu lwp dkad
izns'k ds vkS|ksfxd mRiknu lEcU/kh enksa esa gqbZ izxfr dk vkadyu djus ds fy,
rkfydk 8-01 nh tk jgh gSA mijksDr rkfydk ls Li"V gksrk gS fd mRrj izns'k dk O;kid
vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad ¼2004&05=100½ o"kZ 2015&16 esa 132-73 Fkk tks 1-7 izfr'kr de
gksdj o"kZ 2016&17 esa 130-43 gks x;kA lcls vf/kd o`f) ¼5-5 izfr'kr½ [kk| fofueZk.k oxZZ esa
gqbZA xr o"kZ 2015&16 dh vis{kk o"kZ 2016&17 esa lwrh diM+k] jlk;u ¼isVªksfy;e rFkk dks;yk
ds vfrfjDr½]ewy ,oa fefJr /kkrq m|ksx] ;krk;kr midj.k ,oa iqtsZ rFkk vU; oxZZ ds mRiknu
lwpdkadksa esa deh ifjyf{kr gqbZA
rkfydk&8-01
mRrj izns'k dk vkS|ksfxd mRiknu lwp dkad ¼2004&05 ¾ 100½
o"kZ xr o"kZdh vis{kk
Øekad m|ksx oxZ izf r'kr o`f)
2015&16 2016&17
1 2 3 4 5
1 [kk| fofuekZ.k 201-94 212-98 5-5
2 is; rEckdw ,oa rEckdw ds 134-60 140-39 4-3
mRikn
3 lwrh diM+k 129-02 124-43 ¼&½3-6
4 jlk;u ¼isVªksfy;e rFkk 122-09 111-34 ¼&½8-8
dks;yk ds vfrfjDr½
5 ewy ,oa fefJr /kkrq m|ksx 100-76 102-48 1-7
6 ;krk;kr midj.k ,oa iqtsZ 229-07 207-53 ¼&½9-4
7 vU; 98-76 94-15 ¼&½4-7
fofuekZ.k lwpdkad 132-73 130-43 ¼&½1-7
[86]
mRr j i z
ns' k es
av kS
| kS
fx d mRi knu d sl w
p d k¡d
(2004-05=100)
[kk| fofuekZ.k
is; rEckdw ,oa rEckdw ds mRikn
lwrh diM+k
jlk;u ¼isVªksfy;e o dks;yk ds vfrfjDr½
ewy ,oa fefJr /kkrqq m|ksx
;krk;kr midj.k ,oa iqtsZ
fofuEkkZ.k lwpdkad
300.00
212.98
207.53
200.00
140.39
130.43
124.43
111.34
102.48
100.00
0.00
2016-17
mRrj izns'k ds ikjEifjd m|ksxksa esa mRiknu dh izo`fRr

lhesUV] phuh] ouLifr ,oa oL= m|ksxksa vkfn dh fxurh izns'k ds vR;Ur egRoiw.kZ
m|ksxkas esa dh tkrh gSA ;s m|ksx yksxksa dks jkstxkj rks lqyHk djkrs gh gSa lkFk gh buds mRikn
ls nSfud thou dh cgqr lh vko';drkvksa dh iwfrZ gksrh gSA bu m|ksxksa dk lqn`<+ gksuk ml
izns'k ds vkfFkZd Lrj dks Åapk djrk gSA bu enksa ls lEcaf/kr vkadM+s rkfydk&8-
02esafn;stkjgsgSa&
rkfydk&8-02
mRrj izns'k ds ikjEifjd m|ksxksa esa mRiknu dh izo`fRr
phuh lhesUV ouLifr rsy** lwrh diM+k+ lwr
o"kZ ¼gtkj eh-Vu½ # ¼gtkj eh-Vu½ ¼gtkj eh-Vu½ ¼yk[k oxZ eh½+ ¼gtkj eh-
Vu½
1 2 3 4 5 6
2004&05 5037 4228 301 263 83
2005&06 5784 4881 283 268 51
2006&07 8475 5141 258 252 51
2007&08 7320 5298 261 122 46
2008&09 4064 6033 302 43 38
2009&10 5179 5875 200 6 41
2010&11 5887 7052 145 & &
[87]
phuh lhesUV ouLifr rsy** lwrh diM+k+ lwr
o"kZ ¼gtkj eh-Vu½ # ¼gtkj eh-Vu½ ¼gtkj eh-Vu½ ¼yk[k oxZ eh½+ ¼gtkj eh-
Vu½
1 2 3 4 5 6
2011&12 6974 7021 113 & &
2012&13 7485 & & 51 40
2013&14 6495 & & 49 40
2014&15 7100 & & 30 39
2015&16 8773 & & 43 42
+dsoy fey {ks= A
#vDVwcj ls flrEcj rdA
**uoEcj ls vDV wcj rdA
mijksDr rkfydk ls fofnr gksrk gS fd phuh ds mRiknu esa o`f)+ vkSj deh dh fefJr
izo`fRr jgh gSA phuh ds mRiknu esa o"kZ 2015&16 ¼8773 gtkj ehŒ Vu½ esa 2014&15 ¼7100
gtkj ehŒ Vu½ dh rqyuk esa o`f) gqbZ gSAblh izdkj lhesaV dk mRiknu o"kZ 2004&05 ls
2008&09 rd fujUrj o`f) dks iznf'kZr djrk gSA lhesUV ds mRiknu esa o"kZ 2009&10¼5875 gtkj
ehŒ Vu½ esa 2008&09¼6033 gtkj ehŒ Vu½ dh rqyuk esa rFkk o"kZ 2011&12 ¼7021gtkj ehŒ Vu½
es o"kZ 2010&11 ¼7052 gtkj ehŒ Vu½ dh rqyuk esa deh vk;h gSAo"kZ 2007&08 ,oa 2008&09 dks
NksM+dj ouLifr rsy dk mRiknu foxr o"kksZa dh rqyuk esa deh dks iznf'kZr djrk gSAizns'k esa lwrh
diM+s ,oa lwr ds mRiknu esa o`f) vkSj deh dh fefJr izo`fÙk jgh gSA
vkS|ksfxd fodkl lEcU/kh mRrj izns'k rFkk dqN vU; izeq[k jkT;ksa ds ladsrd
mRrj izns'k ,oa dqN vU; jkT;ksa esa vkS|ksfxd fodkl dh izxfr dk cks/k djkus ds fy,
o"kZ 2014&15 esa izfr yk[k tula[;k ij dk;Zjr dkj[kkuksa dh la[;k ,oa muesa dk;Zjr nSfud
Jfedksa dh la[;k rFkk izfr deZpkjh 'kq) vkof/kZr ewY; ds vkadM+s rkfydk&8-03 esa fn;s tk
jgs gSa&
rkfydk&8-03
vkS|ksfxd fodkl lEcU/kh mRrj izns'k rFkk dqN vU; izeq[k jkT;ksa ds ladsrd
¼o"kZ 2014&15½
dk;Zjr dk;Zjr 'kq) vkof/kZr izf ryk[k izf ryk[k izf r
iat hd`r O;fDr;ksa ewY; tula[ ;k tula[ ;k deZpkjh
dkj[kkuksa dh la[ ;k ¼yk[k#0½ ij dk;Zjr ij dk;Zjr 'kq)
jkT; dh la[ ;k iat hd`r O;fDr;ksa dh vkof/kZr
dkj[kkuksa la[ ;k ewY;
dh la[ ;k ¼gtkj
#0½
1 2 3 4 5 6 7
1&vkU/kz izns'k 12905 528417 2808114 26 1047 531
2&vle 3462 195567 818613 10 591 419
3&fcgkj 2940 146109 582379 3 131 399
4&>kj[k.M 2341 182085 2120095 7 512 1164
5&xqtjkr 17884 1462206 16966808 28 2278 1160
[88]
dk;Zjr dk;Zjr 'kq) vkof/kZr izf ryk[k izf ryk[k izf r
iat hd`r O;fDr;ksa ewY; tula[ ;k tula[ ;k deZpkjh
dkj[kkuksa dh la[ ;k ¼yk[k#0½ ij dk;Zjr ij dk;Zjr 'kq)
jkT; dh la[ ;k iat hd`r O;fDr;ksa dh vkof/kZr
dkj[kkuksa la[ ;k ewY;
dh la[ ;k ¼gtkj
#0½
1 2 3 4 5 6 7
6&gfj;k.kk 6611 744026 4879568 24 2752 656
7&fgekapy izns'k 2362 208781 3102355 33 2921 1486
8&dukZVd 10143 974022 5699577 16 1517 585
9&dsjy 6440 384058 1197535 19 1125 312
10&e/; izns'k 3664 344031 2147740 5 443 624
11&NRrhlx< 2534 179324 1815125 9 652 1012
12&egkjk"Vª 22783 1883675 20883081 19 1588 1109
13&v¨fM'kk 2469 262817 1668493 6 598 635
14&iatkc 10441 583316 2052371 35 1981 352
15&jktLFkku 8005 487520 3261992 11 666 669
16&rfeyukMq 29081 2127703 8786379 39 2827 413
17&mRrj izns'k 12327 883331 4374723 6 412 495
18&mRrjk[k.M 2572 374861 4161647 24 3496 1110
19&i-caxky 7878 632470 1842630 8 675 291
20&xksok 611 65610 1368214 41 4359 2085
Hkkjr 189468 13881386 97516172 149 10942 702
lzksr& m|ks xksa dk okf"kZd losZ{ k.k]2014&15 [k.M&1] Hkkjr ljdkjA
izns'k esa vkS|ksfxd fodkl esa rhoz xfr ykus ds fy;s vusd vkS|ksfxd laLFkk;as dk;Zjr~ gSa
ftuesa ls fidvi] mRrj izns'k jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe] mRrj izns'k foRrh; fuxe] mRrj
izns'k jkT; phuh fuxe] mRrj izns'k jkT; gFkdjÄk fuxe] mRrj izn s'k ikoj dkjiksjs'ku] mRrj
izns'k jkT; fo|qr mRiknu fuxe bR;kfn mYys[kuh; gSaA blds vfrfjDr Hkkjrh; y?kq m|ksx
fodkl cSad] b.MfLVª;y QkbusUl dkiksZjs'ku vkQ bf.M;k] b.MfLVª;y MsoyiesUV cSad vkQ
bf.M;k rFkk b.MfLVª;y ØsfMV ,oa bUosLVesUV dkjiksjs'ku vkQ bf.M;k tSlh vf[ky Hkkjrh;
laLFkk;sa Hkh m|ksxksa ds fodkl esa lg;ksx iznku dj jgh gSaA
izns'k esavkS|ksfxd izxfr rFkk voLFkkiuk fodkl ds n`f"Vxrm0iz0dh ^^voLFkkiuk
,oavkS|ksfxd fuos'k uhfr 2012*^ Ák[;kfir dh x;h gS ftldk mÌs'; 11-2izfr'kr dh vkS|ksfxd
fodkl nj izkIr djuk gSA bl uhfr esa j.kuhfrd :i ls&
1&voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk fodklA
2&vkS|ksfxd okrkoj.k esa lq/kkjA
3&lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e ¼,e-,l-,e-bZ-½ dks izks RlkguA
4&iwath fuos'k dks vkdf"kZr djus gsrq foÙkh; vuqnku ,oa NwVA
5&ekuo&'kfä dks jkst+xkj miyC/k djkus gsrq n{krk ,oa {kerk fodklA
[89]
6&izkFkfedrk okys {ks=ksa ds izksRlkgu gsrq fo'ks"k uhfr;ksa dk fu/kkZj.k vkfn ij fo'ks"k cy
fn;k x;k gSA
o"kZ 2015&16 rd bl uhfr ds rgr 512 b.MLVªh;y b.VjfizU;ksj eseksjs.Me@ysVj
vkWWQ b.VsUV izkIr gq, gaS ftlesa :0 50793-79 djksM dk fuos'k laHkkfor gSA
m0iz0 ljdkj dh nwjn'khZ voLFkkiuk ,oa vkS|ksfxd fuos'k uhfr 2012 dks iw.kZ :Ik ls
vaxhd`r djrs gq;s ;w0ih0,l0vkbZ 0Mh0lh0 }kjk fofHkUu {ks=ksa esa dbZ ubZ ifj;kstukvksa dk
'kqHkkjEHk Hkh fd;k gS ftlesa Vªkal xaxk ifj;kstuk&mUuko] ljLorh gkbZ&Vsd flVh&bykgkckn]
IykfLVd flVh&vkSjS;k rFkk esxk ysnj DYkLVj ifj;sktuk] jebZiqj&dkuiqj ds ckn ijQ;we ikdZ
dUukSt rFkk Fkhe ikdZ vkxjk dks izeq[k :Ik ls fodflr fd;k tk jgk gSA blds vfrfjDr
Hkkjr ljdkj dh vR;Ur egRokdka{kh ifj;kstuk bZLVuZ MsMhdsVsM QzsV dkjhMksj¼bZ0Mh0,Q0lh0½
ij ve`rlj] fnYyh] dksydkrk b.MfLVª;y dkjhMksj ifj;kstuk dks fodflr fd;s tkus dh
izfdz;k Hkh izkjEHk gks xbZ gSA
m0iz0 }kjkvkS|ksfxd fodkl ls lacf/krlapkfyr ;kstuk;sa
izns'k ds vkS|ksfxd fodkl ,oa jkstxkj ds l`tu ls lacf/kr vusd egRoiw.kZ
;kstuk,alapkfyr dh tk jgh gS] ftudk izns'k ds vkfFkZd fodkl esa Hkh egRoiw.kZ ;ksxnku fl)
gks jgk gSA
1&vkS|ksfxd vkLFkku ;kst uk

^^vkS|ksfxd vkLFkku ;kstuk^^ dk “kqHkkjEHk f}rh; iapo’khZ; ;kstuk esa vkS|ksxhdj.k dks
izksRlkfgr djus ds fy, fd;k x;k FkkA vkS|ksfxd vkLFkku ;kstuk dk eq[; mn~ns'; m|ksxksa ds
fodkl gsrq izkFkfed voLFkkiuk vko';drk ds :i esa Hkwfe dh miyC/krk gkfu&ykHk jfgr
dher ij rFkk nh?kZ dkfyd vklku fd'rksa ij lqfuf'pr djkus ds fy, gSA vkS|ksfxd vkLFkku
;kstuk ds vUrxZr m|fe;ksa dks Hkw[k.M ,oa 'ksMksa ds lkFk&lkFk muesa vko';d voLFkkiuk
lqfo/kkvksa dks lqlfTtr dj miyC/k djk;k tkrk gSA izns'k dh vkS|ksxhdj.k dh vko';drk ,oa
egRrk ds ifjÁs{; esa bl ;kstuk ds vUrxZr vkS|ksfxd vkLFkkuksa dk fodkl xzkeh.k ,oa uxjh;
{ks=ksa esa fd;k x;k gSA
o`gn vkS|ksfxd vkLFkku 1960 ds n”kd esa 56 ftyksa esa 79 LFkkuksa ij LFkkfir gq, gSa
ftuesa 987 'ksM vkSj 3794 Hkw[k.M fodflr gSa] rFkk 922 “ksM ,oa 3598 Hkw[k.M vkoafVr gSa
ftuesa 2675 bdkbZ;k¡ LFkkfir gSaA “ksMksa dh dher dks gk;j ijpst+ vuqcU/k ds lkFk rFkk
Hkw[k.Mksa dks 99 o"khZ; yht MhM ds vk/kkj ij m|fe;ksa dks fn;k tkrk gSA
xzkeh.k {ks=ksa esa m|ksxksa dh LFkkiuk dks izksRlkfgr djus ds fy;s feuh vkS|ksfxd vkLFkkuksa
dh LFkkiuk fodkl [k.M rFkk rglhy Lrj ij o’kZ 1985 ls 1992 ds e/; dh x;hA feuh
vkS|ksfxd vkLFkkuksa dk vkSlr {ks=Qy 2-50 ,dM+ gSS rFkk 50&200 oxZ eh0 rd ds NksVs&NksVs
7380 Hkw[k.M fodflr gSaA orZeku esa 1160 feuh vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa dqy 5916 Hkw[k.M
vkoafVr gSa A
m|ksx foHkkx }kjk u;s vkS|ksfxd vkLFkku fodflr u fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k tk
pqdk gS ftlds dkj.k orZeku esa miyC/k vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds
vuqj{k.k rFkk fodkl dh dk;Zokghsa lEiUu dh tk jgh gSA
ljdkj }kjk u;s vkS|ksfxd vkLFkku fodflr u djmiyC/k vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa
izkjEHk esa fodflr dh x;h voLFkkiuk lqf o/kkvksa ¼lM+d] lEidZ ekxZ] ty fudkl] iqfy;k]
[90]
fo|qr QhMj ,oa fo|qr ykbu½ dh mi;qDr fodkl ,oa j[k&j[kko gsrq o"kZ 2007&08 esa
vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqf o/kkvksa dk mPphdj.k ,oa lqn`<+hdj.k ;kstuk ykxw dh x;h
gS ftlds vUrxZr o"kZ2013&14] 2014&15] 2015&16,oa 2016&17esa Øe'k% 03] 06] 14 ,oa 16
bdkbZ;ka ykHkkfUor dh x;hA
Hkkjr ljdkj ds **esd bu bf.M;k** vfHk;ku rFkk ek0 eq[;ea=h th] m0iz0 }kjk izns'k
esa fuos'k vkdf"kZr fd;s tkus ds vfHk;ku dks n`f"Vxr j[krs gq, LFkkuh; m|fe;ksa ds le{k
Hkfo"; dh izfrLi/kkZ ds ifjizs{; esa vko';d gS fd vkS|ksfxd vkLFkkuksa dh voLFkkiuk lqfo/kkvksa
dks mPphd`r djrs gq, vUrjkZ"Vªh; Lrj dk cuk;k tk;AfoRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 700-00
yk[k dh /kujkf'k ls 12 vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds mPphdj.k gsrq Lohd`fr
iznku dh x;h gSA
2&m0iz0 lw{e ,oa y?kq m|ksx rduhdh mUu;u ¼VsDukykWth vixzsMs'ku½ ;kstuk
vkfFkZd oS'ohdj.k vkSj fo'o Lrjh; izfrLi/kkZ ds u;s okrkoj.k vkSj mnkjhdj.k ds
lEiw.kZ izHkko ds ifjis{; esa y?kq m|ksxksa ds Rofjr fodkl ,oa izfrLi/kkZ dks fodflr djus ds
mn~ns'; ls ;g ;kstuk tuojh] 2007 esa izkjEHk dh xbZ gSA ;kstukUrxZr lw{e ,oa y?kq m|ksxksa
dks rduhdh mUu;u gsrq fuEufyf[kr lqfo/kk;sa nh tk jgh gSa %&
● rduhd dh [kjhn vkSj vk;kr esa O;; dh xbZ /kujkf”k dk 50izfr'kr vf/kdre
:0 2-50 yk[kA
● mRiknu esa o`f) ,oa xq.koRrk esa lq/kkj gsrq e”khu@la;a=ksa ds dz; esa O;; dh xbZ
/kujkf”k dk 50 izf r'kr vf/kdre :0 2-00 yk[kA
● e”khuksa ds dz; gsrq fy;s x;s _.k ij C;kt dk 0-5 izfr'kr izfro’kZ ¼vf/kdre
:0 50]000-00½
● vkbZ0,l0vks0@vkbZ0,l0vkbZ0 ij O;; dh xbZ /kujkf”k dk 50 izfr'kr vf/kdre
:0 2-00 yk[kA
● ijke”kZ izkIr fd;s tkus ij O;; dh xbZ /kujkf”k dk 90 izfr'kr vf/kdre
:0 50]000-00A
;kstukUrxZro"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa 2016&17 esa Øe'k%103] 106] 105 ,oa
103bdkbZ;ka ykHkkfUor dh x;hA
¼1½ czkWf.Max%&
bdkbZ }kjk ik=rk dks iwjh djus dh fLFkfr esa rhljs o’kZ ds mRiknu vFkok mlds
i”pkr vkosnu djus dh fLFkfr esa lEcfU/kr o’kZ ds iw.kZ foi.ku dk ,d izf r”kr vFkok
vf/kdre :0 50]000-00 dk vuqnkuA
¼2½ ckSf)d lEink %&
;fn dksbZ m|e vius mRikn ,oa mRikn Ja[kyk gsrq ckSf)d lEink lqj{kk dk vko”;d
izek.khdj.k vFkok VªsMekdZ gsrq izek.khdj.k izkIr djrk gS rks izek.khdj.k gsrq Hkqxrku fd;s x;s
okLrfod “kqYd dk 75 izfr”kr vf/kdre :0 2-00 yk[k vkSj ;fn dUlyVsUlh yh x;h gks rks
ewy ;kstuk ds izkfo/kkukuqlkj dUlyVsUlh “kqYd dh izfriwfrZ dh tk;sxhA
[91]
o"kZ 2017&18 esa Hkh ;kstukUrxZr :0 200-00 yk[k dh /kujkf'k dk izkfo/kku fd;k x;k
gS ftlls ekg flrEcj]2017 rd 16 vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dks :0 32-49 yk[k Lohd`r djrs gq,
forj.k dh dk;Zokgh dh tk jgh gSA
3&m0iz0 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e iqjLdkj
izns'k ds lQy ,oa mRd`"V y?kq m|fe;ksa dks izksRlkfgr djus ds mn~ns'; ls ;g ;kstuk
vxLr] 2009 esa izkjEHk dh xbZA bl ;kstuk dss vUrxZr fofHkUu Jsf.k;ksa esa dqy 37 iqjLdkj
lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e {ks= ds m|fe;ksa dks iznku fd;s tkrs gSaA mRiknu {ks= dh 14
Jsf.k;ksa rFkk lsok dh 12 Jsf.k;ksa ds vfrfjDr 11 fof'k"V fpfUgr Jsf.k;ksa ds fy, iqjLdkj iznku
fd;s tkrs gSa] ftuesa lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e {ks= ds loZJs "B m|eh dks m0iz0 m|eh
iqjLdkj ds :i esa :0 1-25 yk[k rFkk vU; Jsf.k;ksa esa :0 50]000] :0 40]000 rFkk :0
15]000 iznku fd;k tkrk gSA
;kstukUrxZr o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 esa Øe'k% 33] 30] ,oa 37 bdkbZ;ka
ykHkkfUor dhx;hAfoRrh; o"kZ 2017&18 esa iqjLdkjksa gsrq :0 17-00 yk[k ds ctV dk izkfo/kku
fd;k x;k gSA
4&gLrdyk fodkl ;kstuk
mRrj izns'k esa gLrf'kYi m|ksx dh vikj lQyrk,a ,oa lEHkkouk;sa gSa vkSj mRrj izns'k
viuh ijEijkxr 'kSyh ds dkj.k vius gLrf'kYi m|ksxksa esa fof'k"V LFkku j[krk gSA eq[;r%
cukjlh f'kYi esa czksdsM] Hknksgh o fetkZiqj esa dkyhu] y[kuÅ esa fpdu rFkk vkxjk dk
dykRed laxejej dk lkeku] eqjknkckn rFkk okjk.klh esa ihry ds ik=] fQjkstkckn esa
dykRed dk¡p dh oLrq;s ,oa dk¡p dh pwfM;ka rFkk lgkjuiqj esa uDdk'khnkj ydM+h dk lkeku
vkfn dh ekax vUrjkZ"Vªh; cktkj esa vf/kd gSA ns'k ds dqy fu;kZr esa gLrf'kYi dh lgHkkfxrk
yxHkx 45 izfr'kr gSAorZeku esa izns'k esa yxHkx 30 yk[k gLrf'kYih vuqekfur gSA jkT;
ljdkj ,sls gLrf'kYi m|ksxksa dks izksRlkgu nsus ds fy;s vuojr :i ls iz;Ru'khy jgh gS rFkk
blds leqfpr fodkl gsrq ;kstukc) :i ls fuEu ;kstuk;sa pyk;h tk jgh gSaA
4-1&fof'k"V gLrf'kYi izknsf'kd iqjLdkj ;kstuk
o’kZ 1977&78 ls izkjEHk bl ;kstuk dk uke orZeku esa Mk0 jke euksgj yksfg;k fof'k"V
gLrf'kYi izknsf'kd iqjLdkj gSA bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; izns'k ds mRd`"V gLrf'kfYi;ksa dks
mPp&dksfV dh dykRed oLrqvksa ds mRiknu gsrq izksRlkfgr djuk gSA blh mn~ns'; ls muds
}kjk fufeZr dykd`fr;ksa dks xq.k&nks"k ds vk/kkj ij p;u dj iqjLdkj iznku fd;k tkrk gSA
;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 esa ls izR;sd o"kZ 40 gLrf'kfYi;ksa
dks iqjLd`r fd;k x;k
4-2&vf[ky Hkkjrh; gLrf'kYi lIrkg dk euk;k tkuk
;g ;kstuk o"kZ 1961&62 ls izkjEHk dh xbZA izns'k ds fofHkUu gLrf'kfYi;ksa }kjk fufeZr
oLrqvksa dh yksdfiz;rk esa mRrjksRrj o`f) djus ds mn~ns'; ls izR;sd o"kZ fodkl vk;qDr
¼gLr0½] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ls izkIr fn'kk&funsZ'kksa ds vuqlkj ns'k ,oa izns'k esa ,d lkFk
fnukad 8 fnlEcj ls 15 fnlEcj rd vf[ky Hkkjrh; gLrf'kYi lIrkg euk;k tkrk gSA bl
volj ij gLrf'kYi oLrqvksa dh fcØh ij fo'ks"k NwV iznku dh tkrh gS rFkk izn'kZuh@xksf"B;ksa
dk Hkh vk;kstu fd;k tkrk gS rFkk tuin ds [;kfr izkIr vuqHkoh f'kYidkjksa dh dk;Z 'kkykvksa
dk vk;kstu fd;k tkrk gSA ;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa
2016&17esa Øe'k% 38] 38] 26,oa 30izn'kZuh@xksf"B;ksa dk vk;kstu fd;kx;kA
[92]
foRrh; o"kZ 2017&18 esa Hkh ;kstukUrxZr :0 3-00 yk[k ctV Lohd`r gqvk gS ftlls
ekg fnlEcj] 2017 esa vf[ky Hkkjrh; gLrf'kYi lIrkg euk;k tk;sxkA
4-3&vYi la[;d leqnk; ds nLrdkjksa dh lgk;rk djus rFkk gLrdyk mUu;u ls lEcfU/kr
vyhx<+ eqfLye fo'ofo|ky; dh ifj;kstuk vUrxZr lgk;rk ;kstuk%&
lekt ds vYila[;d leqnk; ds nLrdkjksa ds mRFkku gsrq izns'k ljdkj }kjk o"kZ 1984
ls vyhx<+ eqfLye fo'ofo|ky; ds v/khuLFk lkekU; lqfo/kk dsU nz ¼lh0,Q0lh0½ rFkk
izf'k{k.k& de&mRiknu&de&izlkj dsUnz ¼Vh0ih0bZ0lh0½ dh LFkkiuk gsrq m0iz0 ljdkj }kjk
:0 38-88 yk[k ds vuqnku dh Lohd`f r iz nku dj ;kstuk izkjEHk dh x;h FkhA ;g ;kstuk
f'kfYi;ksa ds dk;ksZ dks vk/kqfud e'khuksa@vkStkjksa@midj.kksa ds ek/;e ls tuin vyhx<+ esa x`g
m|ksx ds :i esa py jgs rkyk m|ksx ds dkjhxjksa dks rkyk m|ksx ds vk/kqfud rduhdh
izf'k{k.k iznku dj mudh dk;Z n'kk esa lq/kkj ykus rFkk muls lEcfU/kr vU; m|ksxksa vkfn dks
c<+k;k nsus esa lgk;d fl) gqbZ gSA ;kstuk ds vUrxZr vc rd izf'k{k.k izkIr ykHkkfFk;ksa esa ls
yxHkx 80 izfr'kr ykHkkFkhZ fofHkUu m|ksxksa esa jkstxkj izkIr dj pqds vFkok Lo;a dk m|ksx
izkjEHk dj pqds gSaA ;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17 esa
ls izR;sd o"kZ 58 izf”k{kkfFkZ;ksa dks iqjLd`r fd;k x;kA
foRrh; o’kZ&2017&18 esa Hkh ;kstukUrxZr :0 7-00 yk[k ds ctV dk izkfo/kku djk;k
x;k gSA 58 izf'k{kkfFkZ;ksa ds izf'k{k.k dk dk;Z py jgk gSA
4-4&gLrf'kfYi;ksa ds izf'k{k.k rFkk dkS'ky mUu;u gsrq fMtkbu odZ'kki ;kstuk
¼v½&gLrf'kfYi;ksa ds dkS'ky fodkl dh izf'k{k.k ;kstuk
;g ;kstuk 11oha iap o’khZ; ;kstuk esa o’kZ 2007&08 ls izkjEHk dh x;h gSA gLrf'kYi {ks=
esa ijEijkxr fo/kk ls gks jgsa dk;Z dks /khjs /khjs csgrj rduhdh ls djkuk ,oa bl gsrq muds
dkS'ky fodkl dh n`f"V ls izf'k{k.k djkuk bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; gSaA ;g ;kstuk izns'k
ds gLrf'kYi ckgqY; okys ftyksa esa lapkfyr dh tkrh gS ftlds vUrxZr 18 ls 35 o"kZ dh vk;q
oxZ ds O;fDr ik= gksrs gS fdUrq vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds O;fDr;ksa dks vf/kdre vk;q esa 5
o"kZ rd dh f'kfFkyrk fn;s tkus dk izkfo/kku gSA ;kstukUrxZr ijEijkxr f'kYidkjksa ds dkS'ky
mUu;u gsrq izf'k{k.k fn;k tkrk gS] ftlesa uohure rduhd ,oa mUur fdLe ds vkStkjksa o
midj.kksa ds mi;ksx Hkh fl[kk;s tkrs gSaA ;g izf'k{k.k Hkkjr ljdkj ds jk"Vªh; gLrf'kYi
iqjLdkj@jkT; gLrf'kYi iqjLdkj o n{krk iqjLdkj izkIr f'kYidkjksa rFkk fodkl vk;qDr
gLrf'kYi }kjk f'kYixq: dh mikf/k ls vyad`r f'kYidkjksa ds ?kjksa ij mUgha ds O;fDrxr
funsZ'ku o laj{k.k esa lapkfyr fd;k tkrk gSAfoRrh; o"kZ2013&14esa 650rFkk 2014&15]
2015&16 ,oa 2016&17esa izR;sd o"kZ 700 çf'k{kkfFkZ;ksadksizf'k{k.kfn;kx;kA
foRrh; o’kZ 2017&18 esa 240 gLrf”kfYi;ksa dks mik;qDr m|ksx] ftyk m|ksx dsUnz ds
ek/;e ls izf”k{k.k fn;k tk jgk gSA
¼c½fu;kZr cktkj gsrq fMtkbu odZ'kki ;kstuk
;g ;kstuk 11oha iapo"khZ; ;kstuk esa o"kZ 2007&08 ls izkjEHk dh x;h gSA mRrj izns'k
ls dqy fu;kZr esa gLr f'kYi m|ksx {ks= dh lgHkkfxrk 60 izfr'kr ls vf/kd gS ijUrq lHkh
mRikn ijEijkxr fMtkbuksa rd lhfer ,oa mu ij vk/kkfjr gS] ftUgsa fujUrj fodflr gks jgh
ek¡x ds vuq:i cuk;s tkus dh vko';drk gSA bl mn~ns'; dh iwfrZ gsrq gh izeq[k fu;kZr ij[k
gLrf'kYi VsªMksa esa fMtkbu odZ'kki dk vk;kstu fd;k tkrk gSA ;g ;kstuk izns'k ds ,sls izeq[k
gLrf'kYi ckgqY; {ks=ksa esa tgk¡ gLrf'kfYi;ksa }kjk fu;kZr ;ksX; mRd`"V dyk d`fr;ka cukbZ tk
[93]
jgh gSa] lapkfyr djkbZ tkrh gSAorZeku esa izeq[k gLrf'kYi ckgqY; {ks= okjk.klh] xksj[kiqj]
Hknksgh] fetkZiqj] y[kuÅ] vkxjk] fQjkstkckn] vyhx<+] lgkjuiqj] esjB] [kqtkZ ¼cqyUn”kgj½]
xkft;kckn] xkSrecq)uxj] eqjknkckn] jkeiqj ] bR;kfn gSAfoRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15]
2015&16 ,oa 2016&17esas izR;sd o"kZ 1040 gLrf'kfYi;®a dks izf'k{k.k fn;k x;kA
foRrh; o’kZ 2017&18 esa 240 gLrf”kfYi;ksa dks eSiMkbZVsDl laL Fkk dkuiqj ,oa mik;qDr
m|ksx] ftyk m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls izf”k{k.k fn;k tk jgk gSA
4-5&fof'k"V f'kYidkjksa ds fy, isa'ku ;kstuk
f'kfYi;ksa dh cgqyrk ,oa muds dyk dkS'ky us izns'k dh f'kYi fo/kk ,oa dykd`f r;ksa dks
vUrjkZ"Vªh; igpku fnykbZ gS] fdUrq viuh dk;Z&ifjfLFkfr;ksa o vLokLF;dj ifjos'k esa dk;Z
djus ds dkj.k nLrdkjksa dh 'kkjhfjd {kerk vU; {ks=ksa ds lkis{k le; ls igys gh de gks
tkrh gSA os fxjrs LokLF; ,oa c<+rh vk;q ds dkj.k 'kkjhfjd :i ls f'kfFky gks tkrs gSaA Qyr%
mudh vk; tuu {kerk Hkh ?kV tkrh gSA vr% muds vuq Riknd 'ks "k thoudky esa jkT;
ljdkj ls vkfFkZd lg;ksx vko';d gSA blh mn~ns'; ls fof'k"V f'kYidkjksa ds fy, isa'ku
;kstuk lapkfyr dh tk jgh gS ftlds vUrZxr izfrekg isa'ku Lo#i :0 2000 ik=
f'kYidkjksa@nLrdkjksa dks fn;k tkrk gSA foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa
2016&17esa Øe'k% 160] 176]186 ,oa197 gLrf'kfYi;®a dks isa'ku fn;k x;kA
foRrh; o’kZ 2017&18 esa dqy 192 fof”k’V gLrf”kfYi;ksa dks isa”ku /kujkf”k fu¶~V ds
ek/;e ls lh/ks gLrf”kYih ds cSad [kkrs esa ekg flrEcj&2017 rd miyC/k djk;h tk pqdh gSA
4-6 gLrf'kYi foi.ku izksRlkgu ;kstuk
mRrj izns'k esa yxHkx 30 yk[k gLrf'kYih gSaA vf/kdka'k gLrf'kYih gqujeUn rks gS
ijUrq vR;Ur xjhc gSA bu gLrf'kfYi;ksa dks foi.ku dh lqfo/kk miyC/k djkus ds mn~ns'; ls
f'kYi esyksa@izn'kZf u;ksa esa Hkkx ys us gsrq dk;Z'kkyk ls izn'kZuh LFky rd eky HkkM+s ij vkus okys
O;; rFkk LVkWy fdjk;s esa lgk;rk nsus ds mn~ns'; ls;g ;kstuk Lohd`r dh x;h gSA blds
vUrxZr vkPNkfnr gksus okys f'kfYi;ksa dks esy s@izn'kZuh esa dk;Z'kkyk ls izn'kZ uh LFky rd ys
tkus okys eky HkkM+sij vkus okys ifjogu O;;,oa LVkW y ds fdjk;k dh izfriwfrZ gsrq vf/kdre
:0 10]000@& jkT; lgk;rk iznku dh tkrh gSA ;g lqfo/kk o"kZ esa ,d f'kYidkj dks nks ckj
izkIr gksrh gSAfoRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa2 016&17 esa Øe'k% 936] 2129]
2612,oa 3008gLrf'kfYi;®a dks vkPNkfnr fd;k x;kA
foRrh; o’kZ 2017&18 esa dqy 2000 gLrf”kfYi;ksa dks ykHkkfUor djk;s tkus dk izLrko
gSA ekg flrEcj&2017 rd 213 gLrf”kfYi;ksa dks ykHkkfUor djk;k tk pqdk gSA
5- ftyk Lrj ij ,dy est O;oLFkk ;kstuk %&
izns”k ds vkS|ksfxd fodkl esa rhozrk ykus ,oa vuqdwy okrkoj.k l`tu djus] m|fe;ksa
dh ftKklkvksa o leL;kvksa dks fofHkUu lEcfU/kr foHkkxksa ls fujkdj.k djkus ,oa Lohd`fr;kW
iznku djkus bR;kfn dks n`f ’Vxr j[krs gq, ,dy est O;oLFkk ds dk;kZUo;u dk xBu “kklu
}kjk fd;k x;k gSA ftykf/kdkjh dh v/;{krk esa ftyk m|ksx cU/kq dh cSBdsa m|fe;ksa dh
leL;kvksa dks lek/kku djkus rFkk ,dy est O;oLFkk ds vUrxZr le; ls Lohd`fr;ka tkjh
djkus ds fy, izR;sd ekg vk;ksftr dh tkrh gSA bl ;kstuk ds fdz;kUo;u gsrq cSBdksa ds fy,
lwpuk;sa] Mkd O;;] ,ts.Mk uksV ~l] dk;Zo`Rr ,oa lUnHkksZa vkfn ds fy;s izR;sd ekg O;; gsrq
/kujkf”k dh vko”;drk gksrh gSA
[94]
foRrh; o’kZ 2017&18 esa ;kstukUrxZr :0 150-00 yk[k dk ctV izkfo/kku gqvk gSA
m|fe;ksa ls flrEcj] 2017 rd izkIr 71496 vkosnu i=ksa esa ls 71351 vkos nu i=ksa dk
fuLrkj.k djk;k x;k gSA
rkfydk&8-04
,dy est O;oLFkk ds vUrxZr o"kZokj izxfr
¼/kujkf'k yk[k :0 esa½
Ø0 en o"kZ
la0 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17
1 dqy izkIr vkosnu i= tks 68152 85089 95323 358834
uksMy vf/kdkfj;ksa }kjk iw.kZ
ik;s x;sA
2 fuLrkfjr vkosnu i= 68149 84987 95218 358764
¼v½ fu/kkZfjr le; lhek 68149 84987 95218 358764
ds vUrxZr
¼c½ le; lhek ds & & & &
mijkUr
3 vfuLrkfjr vkosnu i=
¼v½ tks fu/kkZfjr le; 3 102 105 70
lhek ds vUrxZr
¼c½ le; lhek ds 3 102 105 00
vf/kd
4 ;kstukUrxZRk izkIr ctV 54-00 54-00 54-00 54-00
5 izkIr ctV ds O;; dh 54-00 54-00 54-00 53-71
fLFkfr
6& vuqlwf pr tkfr ,oa tutkfr ds O;fDr;ksa ds Lojkstxkj gsrq lkewfgd izf'k{k.k
;kst uk ij fVIi.kh
vkS|ksfxd jkstxkj l`tu ds mn~ns'; ls ;g ;kstuk izns'k ds leLr 75 ftyk m|ksx
dsUnzksa ds ek/;e ls iwjs izns'k esa lapkfyr dh tk jgh gSaA ;kstuk Lis'ky dEiksu sUV Iyku ds
vUrxZr lekt dY;k.k foHkkx }kjk foRr iksf"kr gSA ;kstukds vUrxZr vuqlwfpr
tkfr@tutkfr ds csjkstxkj uo;qodksa dks ,dekg dk lS)kfUrd o rhu ekg dk O;ogkfjd
izf'k{k.k uksVhQkbM 17 VªsMksa esa LFkkuh; vko';drkuq:i vU; fdlh Hkh VªsM esa fn;k tkrk gS
rFkk O;ogkfjd izf'k{k.k ds nkSjku izR;sd izf'k{kkFkhZ dks :0 500@& ds lacaf/kr VªsMksa dh Vwy
fdV miyC/k djk;h tkrh gSA bl ;kstuk esa 33izfr'kr efgykvksa dh Hkkxhnkjh dk izkfo/kku gSA
izf'k{kkFkhZ dh vk;q 18&45 o"kZ gksuh pkfg,A rduhdh VªsMksa esa izf'k{k.k gsrq 8oha ikl rFkk xSj
rduhdh VªsMksa esa izf'k{k.k gsrq fy[kus&i<+us dk Kku gksuk pkfg,A leLr izf'k{kkfFkZ;ksa dks 'kr&
izfr'kr jkstxkj miyC/k dh ftEesn kjh izf'k{k.knk;h laLFkk o lacaf/kr mik;qDr m|ksx ] ftyk
m|ksx dsUnz dh laa;qDr :i ls gSA foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 esa izR;sd
o"kZ5421 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'k{k.k fn;k x;kA o"kZ 2016&17 esa 6717 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'k{k.k
fn;k x;kAfoRrh; o’kZ 2017&18 esa ;kstukUrxZr :0 487-50 yk[k dk ctV izkfo/kku gqvk gSA
[95]
7& mRrj izn s'k ls fu;kZr ds izksR lkgu gsrq lapkfyr ;kstuk,a
jkT; ls fu;kZr dks izksRlkfgr djus ds mn~ns'; ls ^^fu;kZr izksRlkgu C;wjks** ds ek/;e ls
Rofjr fu;kZr fodkl izks Rlkgu ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gS ftlds v/khu fofHkUu 5
mi;kstuk;sa gS] ftudk fooj.k fuEuor~ gS%&
¼1½- Rofjr fu;kZr fodkl izksRlkgu ;kstuk
1-1&¼v½vUrjkZ" Vªh; Lrj ij fu;kZr dksa ds fy, foi.ku lgk;rk
bl ;kstuk esa fu;kZrdksa dks vUrjkZ"Vªh; fons'kh O;kikj esyksa esa izfrHkkx djus ij LVky
en esa fdjk;s dk 60 izfr'kr vf/kdre :0 1-00 yk[k ,oa bdksukeh Dykl gokbZ HkkM+s gsrq HkkM+s
dk 50 izfr'kr vf/kdre :0 50000@& fons'kh Øsrk dks uewus Hksts tkus ij dksfj;j O;; dk
75 izfr'kr vf/kdre :0 50000@& fu;kZr mRikn ds izpkj&izlkj gsrq dq y O;; dk 60
izfr'kr vf/kdre :0 60000@& rFkk xq.koRrk ekud izkIr djus ij dqy O;; dk 50 izfr'kr
vf/kdre :0 75000@& dh vkfFkZd lgk;rk nh tk jgh gSAfoRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15]
2015&16 ,oa 2016&17 esa Øe'k% 1690 bdkbZ;ksa] 1762 bdkbZ;ksa]575 ,oa 650 bdkbZ;ksadks foi.ku
lgk;rk nh x;hA
1-1&¼c½ jk"Vªh; Lrj ij foi.ku lgk;rk
izns'k ljdkj }kjk vkS|ksfxd bdkbZ;ksa ds foi.ku esa o`f) gsrq ;krk;kr ifjogu lgk;rk
;kstuk fØ;kfUor dh xbZ gS ftldsvUrxZr VkbZuh lsDVj] y?kq m|ksx]gLrf'kYi] [kknh xzkeks|ksx
,oa gS.Mywe {ks= dh bdkbZ;ka tks ubZ ,e-,l-bZ -Mh- ,DV ds vUrxZr vkrh gS] dks fo'ks"k :i ls
ykHkkfUor fd;k tkrk gSA foÙkh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17esa Øe'k%
334] 324] 282,oa300 bdkbZ;ksa dks foi.ku lgk;rk iznku dh xbZA
1-2&xsV os iksVZ rd fu;kZr gsr q Hksts x;s eky ds HkkM+s ij vuqnku
;kstukUrZxr orZeku esa xsV os iksVZ rd vkbZ-lh-Mh-@lh-,Q-,l- }kjk fu;kZr eky ds
ifjogu ij vkus okys eky HkkM+s ij :0 5000@& ds LFkku ij :0 6000@& izfr Vh-bZ-;w- ¼20
QqV dUVsuj½ :0 10000@& ds LFkku ij :0 12000@& izfr Vh-bZ-;w- ¼40 QqV dUVsuj½
vf/kdre :0 10-00 yk[k ds LFkku ij :0 12-00 yk[k izfr o"kZ dh vkfFkZd lgk;rk iznku
fd;s tkus dk izkfo/kku gSA;kstuk esa lw{e] y?kq m|e ds vfrfjDr e/;e {ks= ds m|eksa dks Hkh
lfEefyr dj fy;k x;k gSAfoÙkh; o’kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa 2016&17 esa
Øe'k%266] 402]726,oa 768 bdkbZ;ksa dks vuqnku iznku fd;k x;kA
1-3 fu;kZr dksa dh {kerk dk fodkl
izns'k ds fu;kZrdksa@Hkkoh fu;kZrdksa rFkk foHkkxh; vf/kdkfj;ksa dks fu;kZr dh fofHkUu
izfØ;kvksa] uhfr;ksa] fØ;kiz.kkyh vkfn ds lEcU/k esa rduhdh@'kSf{kd fo"k; fo'ks"kKksa ds ek/;e
ls tkudkjh miyC/k djk;h tkrh gSA blds vUrxZr tuin Lrj] e.My Lrj ,oa izns'k Lrj
ij izf'k{k.k dk;ZØeksa@xksf"B;ksa dk vk;kstu djk;k tkrk gSA foÙkh; o’kZ 2013&14]
2014&15]2015&16,oa 2016&17 esa Øe'k% 10] 11]06,oa 15 dk;ZØe@xksf"B;ka vk;sftr dhs
x;hA
1-4&fu;kZr iqjLdkj
izns'k ljdkj }kjk mRrj izns'k ds mRd`"V fu;kZrdksa dks fofHkUu 25 Js.kh ds fu;kZr
mRiknksa gsrq Js.hkokj ,d&,d izFke o f}rh; iqjLdkj rFkk lHkh Jsf.k;ksa ds vUrxZr ,d
loZJs"B iqjLdkj ek- tus'oj feJ jkT; fu;kZr iqjLdkj ;kstukUrxZr izfr o"kZ iznku fd;s tk
[96]
jgs gSA foÙkh; o"kZ2013&14] 2014&15] 2015&16,oa2016&17 esa Øe'k% 14] 23] 23,oa
27fu;kZrdksa dks iqjLdkj iznku fd;k x;kA
1-5& v/;;u] losZ] czk.M izeks'ku ,oa vkadM+s miyC/k djkuk
;kstuk ds ek/;e ls v/;;u vk/kkfjr dk;ksZa] MkVk laxzg.k dk;ksZa] C;wjks eSxthu dk
izdk'ku ,oa th- vkbZ- iathdj.k izkIr djus vkfn dk;Z djrs gSA bl gsrq foÙkh;o"kZ 2013&14esa
5 yk[kdh /kujkf'k miyC/k djk;h x;hAo’kZ2014&15] 2015&16,oa 2016&17 esaizR;sd
o"kZ2ayk[kdh/kujkf'kmiyC/k djk;h x;hA
¼2½ ok;q;ku HkkM+k lgk;rk ;kst uk
;kstukUrxZr eSU;wQSDpjZl ,oa eps ZUV fu;kZrdksa }kjk ok;q;ku ds ek/;e ¼mRrj izns'k esa
fLFkr ,;j dkxksZ vekSlh@ckcriqj½ ls fons'kh Øsrk dks fu;kZr gsrq Hksts tkus okys eky HkkM+s ij
:0 50@&izfr fdxzk- vFkok ok;q;ku fdjk;s dk 20 izfr'kr tks Hkh de gks fn;s tkus dk
izkfo/kku gS ftldh izfr fu;kZrd dks izfr o"kZ foRrh; lgk;rk dh vf/kdre okf"kZd lhek :0
2-00 yk[k gSAfoÙkh; o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 esa Øe'k% 16] 19 ,oa 16 fu;kZrdksa
dks lgk;rk iznku dh x;hAfoRrh; o’kZ 2016&17] 2017&18 esa ;kstukUrxZr izfr o"kZ :0
15-00 yk[k dk ctV izkfo/kku fd;kx;kgSA
¼3½ fu;kZr lEcU/kh voLFkkiuk lqfo/kkvksa ,oa vU; fØ;k dykiksa ds fodkl gsr q jkT;
dks lgk;rk ¼,lkbM½ ;kst uk
fu;kZr ls tqM+s voLFkkiuk fodkl@l`tu gsrq Hkkjr ljdkj }kjk ;g ;kstuk o"kZ 2002
ls ykxw gS rkfd fu;kZr dh xq.koRrk esa lq/kkj ds QyLo:i fu;kZr esa vfHko`f) gks ldsA foÙkh;
o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa2016&17 esa Øe'k% 06] 13] 17 ,oa 17 ifj;kstuk,a iw.kZ
dh x;hA
foRrh; o"kZ 2015&16 ls ,lkbM ;kstuk dks Hkkjr ljdkj }kjk Mh&fyaDM fd;k x;k
gSA bl ;kstuk ds vUrxZr fu;kZr voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk fodkl vc izns'k ljdkj ls izkIr
jkT;ka'k ctV /kujkf'k }kjk fd;k tk jgk gSA
¼4½ fu;kZr uhfr 2015
mRrj izns'k dh fu;kZr uhfr 2015&20 flrEcj] 2015 esa?kksf"krdhx;h] ftlds eq[;
mn~ns'; fuEuor~ gS&
1 fu;kZr uhfr dk mn~ns'; fu;kZr esa rsth vkSj lrr fodkl ds fy, mPp ifj.kketud
cqfu;knh lqfo/kkvksa dk l`tu djukA
2- ekStwnk fu;kZr ijd m|ksaxks ij /;ku dssafnz r dj mUgsa fu;kZr djus ds fy, vkSj c<+kok
nsus gsrq vko';d leFkZu iznku djukA
3- csgrj fu;kZr {kerk okys mRiknksa ds m|ksaxks dks izksRlkfgr djuk rFkk ubZ fu;kZr mUeq[k
bdkb;ksa dks mRrj izns'k esa viuk vk/kkj LFkkfir djus gsrq ,d vuqdwy okrkoj.k iznku
djukA
4- gLrf'kYi] dkyhu vkSj gFkdj?kk oL= tSls ikjaifjd fu;kZr {ks=ksa esa ewY; lao/kZu vkSj
xq.kkRed izfrLi/kkZ c<+kus gsrq izkS|ksfxd] fMtkbu fodkl vkSj dkS'ky mUu;u iznku
djukA
5- xSj ijaijkxr {ks=ksa tSls bysDVªkfuDl vkSj lkWQVos;j] ls okvksa] tSo izk S|ksfxdh vkfn ds
{ks= esa fu;kZr dh {kerk c<+kukA
[97]
6- ckxokuh mRikn] vU; izlaLd`r mRiknksa vkSj vukt] dqDdqqV ,oa v.Mk] d`f "k vkSj izlaLd`r
[kk| mRikn ds {ks= dh fu;kZr {kerk c<+k;h tk;sxhA
7- fu;kZr esa fujUrj mUu;u ds fy, {kerk fodkl dks izksRlkfgr djukA
8- ewY; of/kZr mRiknkas ds fu;kZr dks c<+kok nsukA
9- fo'ks"k VsªMksa esa ekuo lalk/ku izfrHkk ds iwy ds fodkl ds fy, laLFkkxr <+kapk iznku
djukA
10- fu;kZr esa fuckZ/k fodkl ds fy, ,d ljy] ikjn'khZ vkSj mRrjnk;h fofu;ked okrkoj.k
fodflr djukA
11- Hkkjr ljdkj dh fons'k O;kikj uhfr vUrxZr izns'k ds fu;kZr iz /kku uxjksa dks “Vkmu
vkWQ ,DlhysUl” ;ksX; cukukA
ifj;kstukvksa ds fØ;kUo;u@iwfrZ gsrq foRrh; o"kZ 2015&16 ds vUrZxr #0 62-50 djksM+
dh /kujkf'k dh Lohd`fr izns'k ljdkj }kjk tkjh dh xbZA
8&mRrj izn's k gLrf'kYi izksRlkgu uhfr&2014
izns'k ds ijEijkxr gLrf”kYi m|ksxksa dks laj{k.k iznku djrs gq;s jk’Vªh; o
vUrjkZ’Vªh; ekax ds vuq:i fodkl ds u;s vk;keksa rd igq¡pkuk rFkk gLrf”kfYi;ksa ds thou
Lrj esa fujUrj xq.kkRed lq/kkj yk;s tkus gsrq mRrj izns”k ljdkj }kjk izFke ckj gLrf”kfYi;ksa
ds izksRlkgu gsrq ÞmRrj izn's k gLrf'kYi izksRlkgu uhfr&2014ß cukbZ x;h gSA mDr uhfr ds
vUrxZr ebZ] 2016 ls izns'k ds leLr ftyksa esa 02 pj.kksa esa gLrf'kfYIk;ksa dk losZ{k.k dk;Z
lEikfnr fd;k tk jgk gSA igys pj.k esa gLrf'kYi ckgqY; 25 tuinksa esa ebZ] 2016 ls vxLr]
2016 rd los Z{k.k dk;Z djk;k x;k] ftuesa yxHkx 3-73 yk[k gLrf'kfYi;ksa dks fpfUgr fd;k
x;kA f}rh; pj.k esa vo'ks"k 50 tuinksa esa vxLr] 2016 ls losZ{k.k dk;Z djk;k tk jgk gS]
ftlesa vDVwcj] 2016 rd dqy 58013 gLrf'kfYi;ksa dks fpfUgr fd;k x;k gSA
9& iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zdze
iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zdze Hkkjr ljdkj }kjk lapkfyr rFkk ftyk m|ksx dsUnzk sa
}kjk lapkfyr gS] ftlds vUrxZr :0 25-00 yk[k rd ykxr dh ifj;kstuk dh LFkkiuk
djkdj ;qokvksa dks Lojkstxkj ds voljksa ls tksM+k tkrk gSA
;kstukUrxZr 15 izfr'kr ls 35 izfr'kr rd ekftZu euh vuqnku fn;s tkus dh O;oLFkk
dh x;h gSA ;kstuk esa fo'ks"k Js.kh ds ykHkkfFkZ;ksa ;Fkk& vuq0tk0@t0tk0@vU; fiNM+k
oxZ@vYila[;d o efgykvksa bR;kfn }kjk xzkeh.k {ks=ksa esa LFkkfir fd;s tkus okys m|eksa ij 35
izfr'kr vuqnku dh O;oLFkk dh x;h gS rFkk lkekU; oxZ ds ykHkkfFkZ;ksa }kjk xzkeh.k {ks= esa
LFkkfir dh tkus okyh ifj;kstukvksa ij 25 izfr'kr rd ds vuqnku dh O;oLFkk dh x;h gSA
blh izdkj 'kgjh {ks= esa LFkkfir gksus okyh ifj;kstukvksa ds fy, lkekU; oxZ ds ykHkkfFkZ;ksa ds
fy, 15 izfr'kr rFkk fo'ks"k Js.kh ds ykHkkfFkZ;ksa gsrq 25 izf r'kr ekftZu euh vuqnku fn;s tkus
dh O;oLFkk dh x;h gSAfoÙkh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa 2016&17 esa Øe'k% 3395]
3812]2701,oa 974 ykHkkfFkZ;ksaZ dks lgk;rk iznku dh x;hAfoRrh; o"kZ 2017&18 esa ekg flrEcj]
2017 rd594 ykHkkfFkZ;ksaZ dks _.k forfjr gqvkA
[98]
10&fo'odekZ Je lEeku ;kst uk&
foRrh; o"kZ 2017&18 ls izns'k ds ikja ifjd dkjhxjksa ¼c<+bZ] yksgkj]Vksdjh cqudj] dqEgkj
bR;kfn½ ,oa LFkkuh; fof'k"V m|ksxksa ds izksRlkgu gsrq ;kstukUrxZr LFkkuh; dkjhxjksa ,oa
m|fe;ksa dks izf'k{k.k] midj.k] rduhd ,oa cktkj vkfn dh lqfo/kk,a miyC/k djk;h tk;sxh
lkFk gh ekftZu euh ,oa C;kt vuqnku dh lqf o/kk Hkh vuqeU; gksxh A
foRrh; o"kZ 2017&18 esa ;kstuk gsrq :01000-00 yk[k+ ctV /kujkf'k dh O;oLFkk dh xbZ gSA
11&ftyk m|ksx ,oa m|e izksRlkgu dsUnzksa dk vk/kqf udhdj.k ,oa mPphdj.k ;kstuk
foRrh; o"kZ 2017&18 ls izns'k ds ftyk m|ksx ,oa m|e izksRlkgu dsUnzksa dk vkxkeh 5
o"kksZa esa ik;yV izkstsDV ds :i esa vk/kqf udhdj.k ,oa mPphdj.k fd;k tk;sxkA ftyk m|ksx ,oa
m|e izksRlkgu dsUnzksa esa fofHkUu izdks"Bksa dh LFkkiuk dj mUgsa dkjiksjsV Lo:i iznku fd;k
tk;sxkA dsUnzksa esa vk/kqfud dUlYVsalh izdks"B] flaxy foUMks Dyh;jsal izdks"B] vkbZ Vh izdks"B
,oa ifj;kstuk l`tu izdks "B LFkkfir dj mUgsa vk/kqfud :i fn;k tk;sxkA
foRrh; o"kZ 2017&18 esa ;kstuk gsrq :0 400-00 yk[k+ ctV /kujkf'k dh O;oLFkk dh
xbZ gS] ftlls izns'k ds 05 tuinksa dkuiqj] y[kuÅ] esjB] xksj[kiqj ,oa okjk.klh ds ftyk
m|ksx ,oa m|e izksRlkgu dsUnz ds Hkouksa dk vk/kqfudhdj.k ,oa mPphdj.k fd;k tk;sxkA
12&eq[;ea=h ;qok Lojkstxkj ;kstuk
m0iz0 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e uhfr&2016 ds vUrZxr lw{e m|eksa dks c<+kok nsu s
,oa izns'k ds f'kf{kr ;qok csjkstxkjksa dks Lojkstxkj ds volj iznku djus ds mÌs'; ls
**eq[;ea=h ;qok Lojkstxkj ;kstuk** lapkfyr fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA
;kstukUrxZr m|ksx {ks= gsrq :0 25-00yk[k ,oa lsok {ks= gsrq :0 10-00yk[k rd dk
_.k miyC/k djk;s tkus dk izkfo/kku gSA m|ksx {ks= ds _.kksa ds fy, 25izfr'kr vf/kdre :0
6-25yk[k ,oa lsok {ks= gsrq vf/kdre :0 2-50yk[k dh lfClMh Hkh ykHkkfFkZ;ksa dks miyC/k
djk;s tkus dh O;oLFkk gSA
m0iz0 ds ewy fuoklh ftudh vk;q 18 ls 40 o"kZ ds e/; gks] gkbZLdwy mRrh.kZ gks rFkk
fdlh Hkh foRrh; laLFkku ls fMQkYVj u gksa] ,sls O;fDr ;kstukUrxZr ik= gksxsaA
p;u lfefr ds p;uksijkUr 7 fnuksa ds vUnj vkosnu i= cSadksa dks izsf "kr fd, tkrs gSaA
lacaf/kr cSad ,d ekg ds vUnj _.k Lohd`fr iznku djrs gSa rFkk vH;fFkZ;ksa ds izf'k{k.k ds
mijkUr ,d ekg ds vUnj _.k forj.k dh dk;Zokgh dh tkrh gSA fjtoZ cSad ds fu;ekuqlkj
dksysVjy xkjaVh nsuh gksrh gSA Dyse ds 7fnuks a ds vUnj vH;FkhZ ds [kkrs esa lfClMh VªkalQj dh
tkrh gSA
;kstukUrxZr o"kZ 2017&18 'kklu Lrj ls ctV /kujkf'k dk vkoaVu izrhf{kr gSA
13&tuin Hknksgh esa dkisZV cktkj dh LFkkiuk
tuin Hknksgh esa dkisZV cktkj dh LFkkiuk dk izLrko yk;k x;kA ifj;kstuk fuekZ.k
ykxr :0 124-78 djksM+ ds lkis{k foRrh; o’kZ 2014&15 esa :0 15-00 djksM+ dk ctV Lohd`r
fd;k x;k] tks dk;Znk;h laLFkk m0iz0 jktdh; fuekZ.k fuxe fy0 dks miyC/k djk fn;k x;kA
foRrh; o’kZ 2015&16 esa :0 50-00 djksM+ dk ctV Lohd`r fd;k x;k] tks dk;Znk;h laLFkk
m0iz0 jktdh; fuekZ.k fuxe fy0 dks mudh ekax ds vuqlkj :0 50-00 djksM+ miyC/k djk
fn;k x;kA foRrh; o"kZ 2017&18 esa #0 9-00djksM+ dk ctV izkfo/kku gqvk gSA
[99]
14& ,e0,l0,e0bZ0 iksV Zy
lwpuk rduhsd dk vf/kdre mi;ksx djrs gq, izns'k ds ,e,l,ebZ {ks= ,e,l,ebZ
iksVZy ds :i essa ,d ,slk O;olkf;d IysVQkeZ miyC/k djkus dk iz;kl fd;k tk jgk gS tgka
m|fe;ksa dks m|e LFkkiuk ds laca/k esa ,d gh LFkku ij lHkh vko';d lwpuk,a miyC/k djkus
ds lkFk gh og vius vko';drkvksa ds vuq:i mRiknksa dk izn'kZu dj ldsaxsA,e,l,ebZ iksVZy
ds fodkl ds fy, o"kZ 2015&16 esa :0 10-00 yk[k dh ctV Lohd`fr 'kklu }kjk dh xbZA
,e,l,ebZ iksVZ y ds fodkl ds fy, o"kZ 2015&16 esa :0 10-00 yk[k dh ctV
Lohd`fr 'kklu }kjk dh xbZA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 137-20 yk[k ,oa o"kZ 2017&18 esa 54-15
yk[kdk ctV izkfo/kku gSA
15&,e-,l-,e-bZ-uhfr
Qjojh] 2016 esa ,e- ,l- ,e- bZ - uhfr&2016 dk iz[;kiu fd;k x;k gSA bl uhfr esa
,e-,l-,e-bZ- dh okf"kZd nj 12 izfr'kr bZ&xousaZl dk leqfpr mi;ksx rduhdh mUu;u dks
c<+kok nsuk] ,e-,l-,e-bZ- {ks=ksa dks vf/kd izfrLi/khZ cukuk] izns'k esa mi;qDr vkS|ksfxd
voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk fodkl ,oa mPphdj.k djuk rFkk ,e-,l-,e-bZ - gsrq foHkkx ds
QSflyhVsVj dh Hkwfedk ds fuoZgu ds lkFk&lkFk ,e-,l-,e-bZ- {ks=ksa esa efgykvksa] vuqlwfpr
tkfr;ksa@tutkfr;ksa] vU; fiNM+s oxksZa ] vYila[;dksa rFkk fodykaxksa dh Hkkxhnkjh dh izkFkfedrk
ds vk/kkj ij c<+kok fn;k tk;sxkA
16&dsUnzh; nj vuqcU/k ;kst uk
1&ek=k vuqcU/k ds vUrxZr lkexzh dz; esa izns'k dh lw{e ,oa y?kq vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dks dz;
ojh;rk iznku djus ds vkns'k fuxZr fd, x;sA
2&nj vuqcU/k ds vUrxZr lkexzh dz; esa izns'k dh lw{e ,oa y?kq vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dks dz;
ojh;rk iznku djus ds vkns'k fuxZr fd, x;sA
3&dsUnzh;d`r nj vuq cU/k dh O;OkLFkk m|ksx funs'kky; ,oa m|e izksRlkgu Lrj ij ykxw dh
xbZ gS rFkk m|ksx funs'kky; ,oa m|e izk sRlkgu dks jkT; dz; laxBu¼,lihvks½ ukfer
fd;k x;k gSA
4&mRrj izns'k izksD;ksjesaV eSuqvy ¼izD;ksjesaV vkQ xqM~l½ dk izk[;kiu fd;k x;k gSA
17&m0iz0 fu;kZr lao /kZu ifj"kn dk xBu
fu;kZr uhfr mRrj izns”k 2015 ds izkfo/kkukUrxZr izns”k esa fu;kZr ,oa gLrf'kYi {ks= dh
bdkbZ;ksa dks c<+kok ns us] mUgsa laj{k.k iznku djus] fofHkUu vUrjkZ’Vªh; O;kikj esyksa esa mRrj izns'k
ds czk.M izeks'ku ds mn~ ns'; ls uoEcj] 2015 }kjk izns'k Lrj ij **mRrj izns'k ,DliksV Z
izeks'ku dkmfUly** dk xBu fd;k x;kA
mDr ifj"kn }kjk ubZ fu;kZrd bdkbZ;ksa ds fy, fgrdkjh ifjos'k] csgrj foi.ku
lqfo/kk;sa] u;s cktkjksa ls lEcfU/kr voljksa dh igpku] xq.koRrk ,oa iSfdax ds vUrZjk"Vªh; ekudks
dk vaxhdj.k vkfn dk;ksZ gsrq vkbZ-lh-Mh-lh-,Q-,l- ds mPphdj.k ,oa js y@jksM+ usVodZ ls
dusDVhfoVh] fons'kkh cktkjksa es os;j gkml ,oa 'kks :El dh LFkkiuk] fMtkbu lsUVj] fMtkbu
ySc] fMtkbu cSad] Vwy :e vkfn dh LFkkiuk] fu;kZrdksa ds Lo;a lgk;rk lewgksa dk xBu]
fu;kZRk gsrq uokpkj dks izksRlkgu ,oa jkW&eSVsfj;y cSadksa dh LFkkiuk ds egRoiw.kZ dk;Z fd;s
tk;saxsA
[100]
18&,e0,l0,e0bZ0 ikfylh ?kksf "kr fd;k tkuk
mRrj izns'k fo'kky {ks=Qy ,oa izp qj tula[;k rFkk HkkSfrd ,oa izkd`frd lalk/kuksa ls
ifjiw.kZ gSA ,sls esa fo'kky ;qok 'kfDr dh ÅtkZ dk lnqi;ksx djrs gq, mRrj izns'k dks
vkS|ksfxd n`f"V ls vxz.kh jkT; cukrs gq, O;kid iSekus ij jkstxkj l`tu dh vikj laHkkouk,a
gSa A lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e {ks= tgkW ,d vksj de iwWth ,oa de LFkku esa o`gn iSekus ij
jkstxkj@Lojkstxkj ds volj mRiUu djkrs gSa] ogha nwljh vksj i;kZoj.kh; n`f"V ls Hkh vf/kd
vuqdwy gksrs gSaA bl izdkj bu m|eksa ds fodkl ls tgkWa izns'k dk lekos'kh ,oa cgqvk;keh
fodkl gksrk gS ogha jkstxkj l`tu dh vlhe lEHkkouk,W Hkh mRiUu gksrh gSaA
bl izdkj lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e dh egRoiw.kZ Hkwfedk rFkk muds fodkl ds le{k
fo|eku pqukSfr;ksa dks n`f"Vxr j[krs gq, bl {ks= ds Rofjr fodkl gsrq izns'k ljdkj }kjk
mRizsjd ds :i esa ,e-,l-,e-bZ- ikWfylh tkjh djus dk fu.kZ; fy;k x;k gS] rkfd bl {ks= ds
fodkl gsrq lHkh vko';d iz;klksa dks lwphc) djrs gq, fu/kkZfjr le; lhek esa mUgsa ykxw djus
dk iz;kl fd;k tk ldsA ,e,l,ebZ Mªk¶V ikfylh rS;kj dj yh xbZ gS rFkk 'kh?kz gh bls
?kksf"kr djrs gq, ykxw fd;k tk;sxkA
[kfut vUos"k.k
vkfFkZd fodkl esa [kfutksa ds egRo dks n`f"Vxr j[krs gq, izns'k esa miyC/k [kfut
lEink ds ;FkklEHko vf/kdre ,oa ykHkizn mi;ksx dks lqfuf'pr djus ds mn~ns'; ls izns'k esa
HkwrRo ,oa [kfudeZ funs'kky; dh LFkkiuk dh x;h gSA HkwrRo ,oa [kfudeZ funs'kky; HkwxHkZ esa
fNis [kfutksa ds vUos"k.k ,oa ekufp=.k ls lEcfU/kr leL;kvksa dk v/;;u dj [kuu LFkyksa dk
p;u ,oa [kuu dk;ksZ }kjk vf/kdre [kfut jktLo ,d= djus dk mRrjnkf;Ro fuHkkrk gSA
mRrj izns'k esa Kkr [kfutksa dk [kuu] foi.ku rFkk [kfutksa ij vk/kkfjr bdkb;ksa dh la;qDr
m|e ds :i esa LFkkiuk tSls egRoiw.kZ dk;kasZ dk lEiknu fd;k tkrk gSA
izns'k esa vc rd fd;s x;s [kfut vUos"k.k ds vUrxZr izns'k esa Lo.kZ] ykSg v;Ld]
XywdksukbZV ] ik;jksfQykbV] Mk;Liksj o jkWd QkLQsV] iksVk'k] flfydk lS.M o phuh feV~Vh ds
[kfut Hk.Mkjks dh iqf"V gq;h gSA tuin lksuHknz esa pk;uk Dys dk 16-5 fefy;u Vu] yfyriqj
esa DokV~Zt dk 12 fefy;u Vu] egksck esa DokV~Zt dk 10 fefy;u Vu] >kalh esa DokV~Zt dk 45
fefy;u Vu] ,sL csLVl dk 0-3 fefy;u Vu] fp=dwV esa iksVk'k dk 50 fefy;u Vu rFkk
lksuHknz esa Lo.kZ /kkrq 305 fd0xzk0 ,oa yfyriqj esa 1687 fd0xzk0 Lo.kZ ds vuqekfur Hk.Mkjksa dk
vkadyu fd;k x;k gSA izns'k ds mRrj izns'k jkT; HkwoSKkfud dk;Zdkjh ifj"kn~ }kjk foRrh; o"kZ
2015&16 gsrq vuqekfur 05 ifj;kstuk,a fofHkUu tuinksa esa yfyriqj] >kalh o lksuHknz esa pyk;h
tk jgh gS ftuesa eq[;r% Lo.kZ /kkrq] IysfVue lewg ds rRo] ykSg v;Ld dh [kkst lEcU/kh
vUos"k.k dk;Z rFkk [kuu dk i;kZoj.k ij izHkko dk v/;;u fd;k tk jgk gSA [kfut jktLo
,oa mRiknu dh n`f"V ls izns'k ds 12 tuinksa dks [kfut ckgqY; tuinksa ds :i esa fpfUgr
fd;k x;k gSA izns'k esa eq[; [kfutksa dh [kkst esa futh dEifu;ksa }kjk Hkh :fp yh tk jgh gSA
izns'k esa eq[; [kfutksa rFkk mi[kfutksa ds [kuu ds QyLo:i izns'k dks u dsoy Hkkjh
ek=k esa jktLo dh izkfIr gks jgh gS] vfirq cM+h la[;k esa yksxksa dks izR;{k ,oa vizR;{k :i ls
jkstxkj ds volj izkIr gks jgsa gSaA
çns'k esa eq[; [kfut inkFkksZ ds vUrxZr ckDlkbV] Mk;Liksj] MksyksekbV] ftIle] pwu s
dk iRFkj]eS XuslkbV] vksdj ¼xs:½] QkLQksjkbV] ik;jksQkbykbV] flfydk lS.M]
xU/kd]LVhVkbVrFkk dks;yk vkfn dh x.kuk dh tkrh gS] tcfd lk/kkj.k ckyw] bekjrh iRFkj]
bZV cukus dh feV~Vh] ekSjax] ctjh] dadM+ 'kksjk] laxejej rFkk ykbeLVksu dh x.kuk mi[kfut
inkFkksZ ds vUrxZr dh tkrh gSA
[101]
mRrj izns'k ds eq[; [kfut inkFkks Z ds mRiknu dk ewY; ,oa ifjek.k ls lEcfU/kr
vkadM+s rkfydk 8-05 esa fn;s tk jgs gSa%&
rkfydk&8-05
mRrj izns'k esa eq[; [kfut inkFkksZ ds mRiknu dk ewY; ,oa ifjek.k ds vkadM+s
mRiknu dk ewY; xr o"kZ dh Ikfjek.k
xr o"kZ dh
Øz0la0 [kfut inkFkZ ¼yk[k #- esa½ vis{kk % ¼^000½ eh-Vu-
2015&16 2016&17* o`f) 2015&16 2016&17* vis{kk % o`f)
1 2 3 4 5 6 7 8
1 LVhVkbV & & & & &
2 xU/kd & & & 47836 42013 ¼&½12-17
3 dks;yk 136930 155405 13-50 12689 14401 13-49
4 pwus dk iRFkj 3965 3776 ¼&½4-77 2596 2443 ¼&½5-89
*vufUre
mi [kfut inkFkksZa dh Hkh viuh egRrk gSA bu inkFkkasZ dh miyC/krk Hkh ns'k@izns'k ds
vkfFkZd Lrj ds fy, dkQh egRoiw.kZ Hkwfedk vnk djrh gSA mi [kfut inkFkksZ esa lk/kkj.k ckyw]
bekjrh iRFkj] ekSjax] ctjh rFkk laxejej izeq[k gSaA buds mRiknu dk ewY; ,oa ifjek.k ds
vkadM+s rkfydk 8-06 esa fn;s tk jgsa gSa&
rkfydk&8-06
mRrj izns'k esa mi [kfut inkFkksZ ds mRiknu dk ewY; ,oa ifjek.k ds vkadM+s
mi [kfut mRiknu dk ewY;¼yk[k :- esa½ ifjek.k¼yk[k ?kuehVj½
inkFkZ 2015&16 2016&17* xr o"kZ 2015&16 2016&17 xr o"kZ
Øe la0
dh vis{kk dh vis{kk
% o`f) % o`f)
1 2 3 4 5 6 7 8
1 lk/kkj.k ckyw 36453-14 13061-70 ¼&½64-2 165-70 36-28 ¼&½78-1
2 LySc LVksu 2295-85 3204-00 39-6 0-79 0-71 ¼&½10-1
3 fxV~Vh 306408-83 578653-22 88-9 480-57 526-05 9-5
4 xzsukbV 3911-17 4961-25 26-8 0-24 0-18 ¼&½25-0
5 bZV cukus dh 195375-0 395622-50 102-5 488-44 791-25 62-0
feV~Vh
6 ekSjax 46835-48 23169-65 ¼&½50-5 62-45 23-17 ¼&½62-9
7 Cktjh 1194-29 286-36 ¼&½76-0 3-14 0-38 ¼&½87-9
*vufUre
mijksDr rkfydk ls Li"V gS fd mRrj izns'k esa o"kZ 2015&16 dh vis{kk o"kZ 2016&17
esa lk/kkj.k ckyw] ekSjax rFkk Cktjh d¨ N¨M+dj 'ks"k mi [kfut inkFkks Z ds mRiknu ds ewY; esa
o`f) ifjyf{kr gqbZ gSA lokZf/kd o`f) ¼102-5 izfr'kr½ bZV cukus dh feV~ Vh ds ewY; esa gqbZ gSA
blh izdkj xr o"kZ dh vis{kk o"kZ 2016&17 esa lk/kkj.k ckyw] LySc LVksu ]xzsukbV ]ekSjax ,oa Cktjh
d¨ N¨M+dj 'ks"k [kfut inkFkksZ ds mRiknu esa o`f) gqbZ gSA
*********
[102]
v/;k;&9
lsok {ks=
jk"Vªh; ys[kk lakf[;dh oxhZdj.k ds vuqlkj lsok {ks= ds vUrxZr ifjogu laxzg.k rFkk
lapkj] O;kikj gksVy ,oa tyiku x`g] cSad O;kikj rFkk chek] LFkkoj laink] vkokl x`gksa dk
LokfeRo rFkk O;olkf;d lsok,a ] lkoZtfud iz'kklu ,oa vU; lsok, [k.MlfEefyr gSA lsok {ks=
ds vUrxZr vusd fØ;kdyki vkrs gaS ftudh dbZ fo'ks"krk,a rFkk vk;ke gSaA dqN lsok,a mPp
izkS|ksfxdh vkSj fo'ks"kKrk dh gSa rks dqN lkekU; lsok,a ;Fkk cky dfVax rFkk oL= /kqykbZ vkfn
Hkh gaSA blh izdkj ls dqN lsok,a laxfBr rFkk dqN vlaxfBr gSaA bl dkj.k bl {ks= ds
;ksxnku dks vkadus gsrq izn's k Lrj ij vkadM+ksa dh miyC/krk eq[; pqukSrh gSA
Lksok [k.M dk fu"iknu
vk/kkj o"kZ 2011&12 ij tkjh izns'k ds o"kZ 2016&17dsRofjr vuqekuksa ds vuqlkj lsok
{ks= tks jk"Vªh; ys[kk lakf[;dh ds oxhZdj.k esa r`rh;d {ks= ds uke ls tkuk tkrk gS] dk izns'k
ds ldy ewY; o/kZu esa LFkk;h Hkkoksa ij yxHkx 50-1 izfr'kr dk va'knku gStcfd izk Fkfed rFkk
f}rh;d {ks= dk ;ksxnku dze'k% 25-4izfr'kr rFkk 24-5izfr'kr gSA bl izdkj lsok {ks= dk egRo
Lo;a fl) gSAo"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&17 esa bl {ks= dh o`f) nj dze'k% 8-1 izfr'kr rFkk 7-5
izfr'kr jgh gSA izpfyr Hkkoksa ij izns'k ds ldy ewY; oËkZu esa lsok {ks= dk ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa
45-5 izfr'kr Fkk tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa 49-0 izfr'kr gks x;k gSA
rkfydk&9-01
izn s'k ds ldy ewY; o/kZu esl a sok {ks= dh o`f)nj rFkk izfr'kr forj.k
¼LFkk;h Hkkoksa ij½
o"kZ
en
2011&12 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16* 2016&17 #
1 2 3 4 5 6 7
o`f ) nj & 6-8 7-1 9-2 8-1 7-5
izf r'kr forj.k 45-5 46-3 47-0 49-6 50-0 50-1
*vufUre vuqeku #
Rofjr vuqeku
iz
nizns'k
' kdsl dy
s ds eY; o
w
ldy /kZ
u es
ewY; ao/kZu
ls ok{ks
=esa
dholsok
f̀) nj
¼
{ks=LF
kk;hH
dhkkoo`f)
ks
ai j ½nj
of̀) nj
9.2
10.0
8.1
7.5
8.0
7.1
6.0
4.0
2.0
0.0
2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
[ 103 ]
mi&[k.Mokj lso k {ks= dk fo'ys"k.k
¼1½ifjogu lax zg.k rFkk lapkj
jk"Vªh; ys[kk lakf[;dh ds oxhZdj.k ds vuqlkj ifjogu laxzg.k rFkk lapkj ds vUrxZr
vf/klajpukRed {ks= ;Fkk jsyos] ok;q;ku ifjogu rFkk foRrh; lsok,a vkfn Hk.Mkj.k] lwpuk ,oa
lapkj lacU/kh ls ok,a js yos ds vfrfjä vU; ifjogu lsok,a 'kkfey dh tkrh gSaA bl [k.M esa
o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj LFkk;h Hkkoksa ijo"kZ 2011&12 esa ldy ewY;
o/kZu:Œ40475 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj :Œ 78925 djksM+ gks x;k gSA o"kZ
2015&16 o o"kZ 2016&17 esa bl [k.M esa dze'k% 12-7rFkk 9-6 iz fr'kr dh o` f) nj ifjyf{kr
gq;h gSA izpfyr Hkkoksa ij jkT; ds ldy ewY; oËkZu esa bl [k.M dk ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa
5-9 izfr'kr Fkk tks c<+dj 2016&17 esa 8-1 izfr'kr gks x;k gSA
Hk.Mkj.k dk o"kZ 2016&17 esa ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoksa ij :Œ1317 djksM+] lwpuk
,oa lapkj lacU/kh lsokvksa dk ewY; o/kZu :Œ 23254 djksM+ Fkk tks foxr o"kZ 2015&16 ls Øe'k%
20-2 izfr'kr rFkk 18-5 izf r'kr vf/kd gSA mYys[kuh; gS fd izlkj.k lEcU/kh lsokvksa dks ubZ
Jà[kyk esa 'kkfey fd;k x;k gSA izns'k esa ;g {ks= ,d fodkl dh izsjd 'kfä ds :i esa lkeus
vk;k gSA
rkfydk&9-02
ifjogu] laxzg.k rFkk lapkj [k.M dk ldy ewY; o/kZu
¼djksM+ :Œesa½
o"kZ izp fyr Hkkoksa ij LFkk;h ¼2011&12½ Hkkoksa ij o`f)njLFkk;h Hkkoksa ij
2011&12 40474-68 40474-68 &
2012&13 49183-57 46397-68 14-6
2013&14 61010-10 52325-24 12-8
2014&15 72438-56 63878-80 22-1
2015&16 82412-68 72023-32 12-7
2016&17 91477-46 78925-00 9-6
if jogu] la x zg .k rFk k la p k j [k .M dk ldy ew Y ; o/k Zu

¼ djk s M + : es a ½
iz p fyr Hkkoks ij LFkk;h Hkkoks ij
120000
91477.46
82412.68
100000
78925.0
72438.56
72023.32
63878.8
80000
61010.1
52325.24
49183.57
46397.68
40474.68
40474.68
60000
40000
20000
0
2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
¼2½ O;kikj gksVy ,oa tyiku x`g

[ 104 ]
bl [k.M esa O;kikj] gksVy ,oa tyiku x`gds lkFki;ZVu m|ksx Hkh 'kkfey gSA o"kZ
2016&17ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkjbl [k.M dk ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoksa ij o"kZ
2011&12 ess :Œ69466 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj :Œ 95606 djksM+ gks x;k gSAo"kZ
2015&16 o Ok"kZ 2016&17 esa bl [k.M esa dze'k% 10-4 o 6-1 izfr'kr dh o`f) nj ifjyf{kr
gq;h gSAizn's k ds ldy ewY; o/kZu esa o"kZ 2011&12 esa bl [k.M dk ;ksxnku izpfyr Hkkoksa ij
10-2 izf r'kr Fkk] tks ?kVdj o"kZ 2016&17 esa 9-4 izfr'kr jg x;k gSA
izns'k vius i;ZVu {ks= dh iw.kZ {kerk dk iz;ksx dj bl [k.M dh o`f) nj rFkk
;ksxnku dks c<+k ldrk gSA i;ZVu ea=ky;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ds }kjk n'kkZ;s x;s
vakdM+ksa ds vk/kkj ij Hkkjr o"kZ esa vkus okys fons'kh i;ZVdksa dh la[;k esa mRrj izns'k dks r`rh;
LFkku rFkk Hkkjrh; i;ZVdksa esa f}rh; LFkku n'kkZ;k x;k gSA izns'k esa o"kZ 2017 esa dqy i;ZVd
2490-46 yk[k esa Hkkjrh; i;ZVdksa dh la[;k 2455-75 yk[k ,oa fons'kh i;ZVdksa dh la[;k 34-71
yk[k lfEefyr gSaA i;ZVu m|ksx dk vFkZO;oLFkk ds fofHkUu {ks=ksa ij vxzxkeh rFkk i'pxkeh
izHkko gksrk gS rFkk ;g {ks= fodkl ds mRizsjd ds #i esa dk;Z dj ldrk gSA izns'k eas i;ZVu esa
fodkl ,oa jkstxkj dh vikj laÒkouk,a gaSA i;ZVu {ks= dh egŸkk ds n`f"Vxr i;ZVu uhfr
2016 dk fuekZ.k fd;k x;k gS ftlesa izns'k esa i;ZVu {ks= esa miyC/k pqukSfr;ksa dks fpfUgr djrs
gq, i;ZVu uhfr 1998 esa fpfUgr iz ns'k ds 7 i;ZVu {ks=ksa ds vfrfjDr vU; uohu {ks=ksa dh
igpku dj leLr i;ZVu {ks=ksa es vk/kkjHkwr lajpuk ds fodkl ij cy fn;k x;k gSA
rkfydk&9-03
O;kikj] gksV y ,oa tyiku x`g dk ldy ewY; o/kZu
¼djksM+:Œesa½
o"kZ izp fyr Hkkoksa ij LFkk;h¼2011&12½ Hkkoksa ij o`f)njLFkk;h Hkkoksa ij
2011&12 69466-00 69466-00 &
2012&13 74725-00 69760-21 0-4
2013&14 86690-15 76796-66 10-1
2014&15 93256-22 81625-72 6-3
2015&16 99086-84 90103-82 10-4
2016&17 106957-91 95605-95 6-1
¼3½ foÙkh; lsok,a
bl [k.M ds vUrxZr leLr foÙkh; lsok,a lfEefyr gSaA bl [k.M esa o"kZ 2016&17 ds
Rofjr vuqekuksa ds lkFk ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoks a ij o"kZ 2011&12 esa :Œ25182 djksM+ Fkk
tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj :Œ40068 djksM+ gks x;k gSA bl [k.M esa o"kZ 2015&16 o
2016&17 nksuks gh o"kksZa esa 9-1 izfr'kr dh o`f) nj ifjyf{kr gq;h gSAizns'k ds ldy ewY; o/kZu
esa o"kZ 2011&12 esa bl [k.M dk ;ksxnku izpfyr Hkkoksa ij 3-7 izfr'kr jgktks o"kZ 2016&17 esa
3-8 izfr'kr g® x;k gSA mYys[kuh; gS fd bl [k.M ds vuqeku gsrq izns'k Lrj ij vakdM+ksa dh
miyC/krk ugha gS] ;s vkadM+s dsUnzh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ls izkIr
gksrs gSa tks fjt+oZ cSad vkWQ bf.M;k }kjk miyC/k djk;s tkrs gSaA
rkfydk&9-04
foRrh; lsok;sa [k.M dk ldy ewY; o/kZu
[ 105 ]
¼djksM+:Œes½a
2011&12 25182-00 25182-00 &
2012&13 28120-02 27751-93 10-2
2013&14 31396-89 30274-42 9-1
2014&15 35209-22 33662-47 11-2
2015&16 39360-94 36725-83 9-1
2016&17 43375-76 40067-88 9-1
foRrh;
foRlsok;sa
rh
; ls
ok;s [k.M
a[k.M dkl dydk eldy
Y
w; oewY;
/kZ
u
o/kZu
¼dj ks
M+: es
a½
iz
p fy r H
kkoksi j LFkk; h H
kkoksi j
43375.76
50000.0
40067.88
39360.94
36725.83
35209.22
33662.47
40000.0
31396.89
30274.42
28120.02
27751.93
25182.0
25182.0
30000.0
20000.0
10000.0
0.0
2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17
¼4½ LFkkoj lai nk] vkokl x`gksa dk LokfeRo rFkk O;olkf;d lsok,a
bl[k.M ds vUrxZr LFkkoj laink] dEI;wVj rFkk lwpuk lEcU/kh ls ok,a] O;olkf;d]
oSKkfud rFkk rduhdh xfrfof/k;ka]'kks/k ,oa fodkl xfrfof/k lfgr] iz'kklfud rFkk lgk;d
lsokvksa lEcU/kh xfrfof/k;ka]vkokl x`gksa dk LokfeRo rFkk O;olkf;d lsok,a lfEefyr gSaA bl
[k.M esa o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoksa ij o"kZ
2011&12 esa :Œ97454djksM+ Fkk tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa :Œ129306 djksM+ gks x;k
gSAbl[k.M esa o"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&2017esa dze'k% 5-9izfr'kr o5-2izf r'kr dh o`f) nj
ifjyf{kr gq;h gSA izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa o"kZ 2011&12 esa bl [k.M dk ;ksxnku izpfyr
Hkkoksa ij 14-3 izf r'kr Fkk tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa 15-4 izfr'kr gks x;kAlsok [k.M ds
vUrxZr bl mi[k.M dk ;ksxnku lokZf/kd gSA
rkfydk&9-05
LFkkoj laink] vkokl x`gksa dk LokfeRo rFkk O;olkf;d lsok;sa [k.M dk ldy ewY; o/kZu
¼djksM+:Œes½a
[ 106 ]
o"kZ izp fyr Hkkoksa ij LFkk;h¼2011&12½Hkkoksa ij o`f)njLFkk;h Hkkoksa ij
2011&12 97454-00 97454-00 &
2012&13 115278-00 104556-86 7-3
2013&14 130185-00 109552-19 4-8
2014&15 145156-38 116096-88 6-0
2015&16 159403-72 122933-50 5-9
2016&17 174880-51 129306-21 5-2
¼5½ lkoZtfud iz'kklu
lkoZtfud {ks= dh lsokvksa ds vUrxZr izns'k ljdkj] izns'k dh leLr xzkeh.k rFkk
uxjh; LFkkuh; fudk;] Lok;Ùk'kklh laLFkk,a rFkk Nkouh ifj"kn dks lfEefyr fd;k tkrk gSA
bl [k.M esa o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj o"kZ 2011&12 esa ldy ewY; o/kZu
LFkk;h Hkkoksa ij:Œ42348 djksM+ Fkk tks fd o"kZ 2016&17 esa c<+dj :Œ57172 djksM+ gks x;k gSA
o"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&17 esa bl [k.M esa dze'k% 3-1 izfr'kr rFkk 9-2 izfr'kr dh o`f) nj
ifjyf{kr gq;h gSA izpfyr Hkkoksa ij izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa bl [k.M dk ;ksxnku
6-3 izfr'kr jgk gSA
rkfydk&9-06
lkoZtfud iz'kklu [k.M dk ldy ewY; o/kZu
¼djksM+ :Œesa½
2011&12 42348-00 42348-00 &
2012&13 50587-00 47261-00 11-6
2013&14 54835-00 48468-00 2-6
2014&15 59737-24 50806-04 4-8
2015&16 63081-22 52360-11 3-1
2016&17 71900-96 57171-79 9-2
¼6½ vU; lso k,a

bl [k.M ds vUrxZr f'k{kk rFkk LokLF; lsokvksa lEcU/kh lsokvksa ds lkFk gh
euksjatukRed] lkaLd`frd] [ksy&dwn xfrfof/k;ka] la?kksa dh lnL;rk lEcU/kh xfrfof/k;ka]
O;fäxr lsok,a ;Fkk oL= mRikn dh lkQ&lQkbZ] ckyksa dh dfVax rFkk vU; C;wVh lSywu ] nthZ
vkfn dh lsok,a Hkh lfEefyr gSA bl izdkj bl [k.M essa,sls fØ;kdyki 'kkfey gSa] ftudh dbZ
fo'ks"krk,a vkSj vk;ke gSaA bl [k.M esa o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj o"kZ
2011&12 esa ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoksa ij :Œ35401 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj
:Œ49259-74 djksM+ gks x;k gSAo"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&2017esa bl[k.M esa dze'k% 8-0izfr'kr
rFkk10-3izfr'kr dh o`f) ifjyf{kr gq;h gSA izpfyr Hkkoksa ij izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa o"kZ
2011&12 esa bl [k.M dk ;ksxnku 5-2izfr'kr Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj 5-8 izfr'kr gks
x;k gSA
rkfydk&9-07
[ 107 ]
vU; lsok,a [k.M dk ldy ewY; o/kZu
¼djksM+ :Œesa½
2011&12 35401-00 35401-00 &
2012&13 38629-00 35684-38 0-8
2013&14 43180-00 37429-02 4-9
2014&15 50350-71 41349-88 10-5
2015&16 56851-07 44643-75 8-0
2016&17 66020-35 49259-74 10-3
lsok {ks= ,oa jkst+xkj

izns'k eas lsok {ks= izeq[k jkstxkj iznkrk {ks= gSA izf'k{k.k ,oa lsok;kstu dk;kZy;
}kjkmiyC/k djkbZ x;h lwpuk ds vuqlkj ekpZ ] 2016dks ls ok {ks= esa 12-62 yk[k deZpkjh
lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr jgs gSaA
rkfydk&9-08
izns' k esa lkoZtfud {ks= esa vkS|ksfxd oxhZdj.k ds vuqlkj dk;Zj r deZpkfj;ksa dh la[;k
vkS|ksfxdoxZ vkS|ksfxd fooj.k dk;Zj r deZpkfj;ksa dh

la[;k
1 2 3
ß,pÞ ifjogu ,oa Hk.Mkj.k 233184
ßvkbZÞ vkoklh; ,oa [kk| lsok fdz;k;sa 397
ßtsÞ lwpuk ,oa lapkj 22892
ßdsÞ foRrh; ,oa chek fdz;k;sa 102981
ß,yÞ fj;y LVsV fdz;k;sa 0
ß,eÞ O;olkf;d] oSKkfud ,oa rduhdh fØ;k;sa 20244
ß,uÞ iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa 476
ßvksÞ Ykksd iz'kklu ,oa j{kk] vko';d lkekftd 540869
lqj{kk
ßihÞ f'k{kk 234648
ßD;wÞ Ekkuo LokLF; ,oa lkekftd dk;Z 101320
ßvkjÞ dyk] euksjatu ,oa vkeksn&izeksn fØ;k;sa 2151
ß,lÞ vU; lsok dk;Z 3278
[ 108 ]
vkS|ksfxdoxZ vkS|ksfxd fooj.k dk;Zj r deZpkfj;ksa dh
la[;k
1 2 3
;ksx 1262440
************
[ 109 ]

Arthik Samiksha 2016 17

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Arthik Samiksha 2016 17

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

if=dk la[;k&498

mRrj izns'k dh vkfFkZd

vFkZ ,oa la[;k izHkkx

1&Jh v'kksd dqekj ia okj funs'kd

izkoSf /kd ekxZn'kZu ,oa i;Zos{k.k

1&Jhv¨0ih0 flag la;qDr funs'kd

Ikk.Mqfyfi lajpuk] leUo;] Vad.k ,oa ifjfujh{k.k dk;Z

1&Jherh js[kk 'kqDyk vij lkaf[;dh; vf/kdkjh

xzkQ@pkVZ] uD'kk ,oa doj i`" B ds dk;Z

1&Jh f'ko 'kadj ;kno phQ vkfVZLV

ldy jkT; ?kjs y w mRikn ¼cktkj ew Y ;ks a ij½

fucy j kT; ?kj s

iz p fyr Hkkoks a ij LFkk;h ¼2011&2012½ Hkkoks a ij

ldy ewY; o/kZu ¼cqfu;knh ewY;ksa ij½ dk izfr'kr fooj.k

vU; jkT;ksa ls rqy uk

1 vkU/k izns'k 379402 464272 526468 609934 699307

11 >kj[k.M 150918 188567 218525 231294 253536

16 ef.kiqj 12915 16198 18129 19233 NA

17 es?kky; 19918 22938 23235 25767 NA

18 fetksje 7259 10293 13509 15339 NA

19 ukxkyS.M 12177 16612 18401 19816 NA

20 vksf M'kk 227872 291709 321971 341887 378991

30 vUMeku fudksckj 3979 5023 5478 5932 NA

31 paMhx<+ 18768 25155 26541 29049 NA

32 fnYyh 343767 443783 492424 551963 622385

Hkkjr dk ldy ?kjsyw mRikn 8736329 11233522 12445128 13682035 15183709

• i'kqikyu rFkk lEoxhZ; {ks=

• xzkE; fodkl rFkk lkekftd dY;k.k

lzksr%& yksd fuekZ.k foHkkx] m-iz-A

2-xzkeksa@clkoVksa dks lEidZ ekxksZa ls tksM +uk

en 1000+ 500-999 250-499 <250 ;ksx

vutqM+h clkoVksa dh la[;k 12938 28879 40241 55906 137964

ih0,e0th0,l0okbZ 0 ds vUrxZr 6815 4700 709 478 12702

4-rglhy o Cykd eq[;ky; dks nks ysu ekxZ ls tksM+u k

fooj.k /kujkf'k ¼djksM + esa½ va'knku ¼izfr'kr esa½

dsUærFkk m0iz0 ljdkj ls izkIr gksu s okyh/kujkf'k;ksa dk fooj.k

vDVwcj] 2017 dks y[kuÅ esV ªks jsy ifj;kstuk dh vofLFkfr

çfr O;fDr fo|qr

vuql wfpr tkfr cfLr;ksa dk fo|qr hdj.k

1- feuh&fxzM lksyj ikoj IykUV ifj;kstuk dk;ZØe

4-vkdZ ;kst uk ¼rktxat dk i;ZV u fodkl½

lzksr& mRrj çns'k vk;&O;;d dh #ijs[kk 2017&2018

mRRkj çns'k esa f'k{kk ij O;;

2015-16 3921102 239423 4160525

2016-17 3984837 580732 4565569

2017-18 5660959 309145 5970104

çns'k esa f'k{k.k lqfo/kk;sa

laLFkk;sa 2014&15 2015&16 2016&17

Ø0la0 jkT; dk uke laLFkkvksa dh la0 LFkku@jSad

izns'k esa dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk ^^lc&fe'ku vkWu ikyhVsfDud vUMj fn

o"kZokj ikyhVsfDudksa dh la[;k

2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

lzksr%& ,l-vkj-,l- cqysf Vu] egkjftLVªkj] Hkkjr ljdkj

o"kZ ekr`R o e`R;q nj

10-jk’Vªh; rEckdw fu;a=.k dk;ZØ e

12-108 ,EcqysU l lsok

dqy ykHkkfFkZ;ksa dh la[;k

13-ifjokj fu;kst u dk;ZØe

Øålaå fof/k 2015&16 2016&17 2016&17

¼c½vk/kqfud xHkZfujks/kd rduhdksa@fof/k;ksa dk ç;ksx

Ikfjokj dY;k.k dk;ZØe ds vUrxZr vU;

cky LokLF; ,oa iks"k.k ekg

tuuh lqj{kk ;kst uk

2669.40 2330.62 2669.40 2401.48 2665.91 2481.99 2748.37 1638.63