Tai Lieu On Kinh Te Chinh Tri

Ti liu n tp Mn: Kinh t chnh tr Vn I: sn xut v ti sn xut x hi
1. V sao Mc khng nh: Sn xut ra ca ci vt cht l iu kin tin quyt cho s tn ti v pht trin ca lch s nhn loi?
- Trong i sng x hi c rt nhiu nhng hot ng khc nhau nh hot ng chnh tr, qun s, ngoi giao, kinh t, Khoa hc k thut, vn ho ngh thut... Nhng thc hin c mc ch ca cc hot ng th trc ht i hi con ngi phi tn ti, phi sng. Mun tn ti, mun sng th bt buc con ngi hng ngy phi tiu dng nhng t liu sinh hot cn thit nh cm n, o mc, nh , t liu sn xut ... tt c nhng t liu sinh hot khng phi l nhng sn phm do t nhin hay thng ban pht m n l sn phm ca qu trnh lao ng sn xut ca con ngi to ra. V vy Mc khng inh rng qu trnh lao ng sn xut ra ca ci vt cht l iu kin tin quyt cho s tn ti v sng cn ca lch s nhn loi. 2. Phn tch vai tr ca cc nhn t cu thnh qu trnh lao ng sn xut ra ca ci vt cht v s hnh thnh ra cc b phn trong c cu gi tr ca sn phm. Sn xut ra ca ci vt cht l iu kin tin quyt cho s tn ti v pht trin ca x hi. Nhng mun c qu trnh sn xut th Cc Mc ch ra cn phi c 3 nhn t sn xut c bn l i tng lao ng, t liu lao ng v sc lao ng. a) i tng lao ng: - Khi nim: i tng lao ng l ton b cc vt m lao ng ca con ngi tc ng vo lm thay i n cho ph hp vi mc ch ca con ngi. - i tng lao ng bao gm: : + Nhng vt c sn trong t nhin nhng c thm d, qui hoch a vo sn xut (qung, cy trn rng, l i tng ca ngnh khai thc, khai khong + Nhng vt tri qua ch bin (kt qu ca qu trnh trc l nguyn liu ca qu trnh sau): bng l nguyn vt liu, l i tng lao ng ca ngnh ch bin ch to b) T liu lao ng: - Khi nim: t liu lao ng l cc vt, h thng cc vt dng truyn dn lao ng ca con ngi tc ng vo i tng lao ng. - T liu lao ng bao gm: + Cng c lao ng tc ng trc tip vo i tng lao ng, cng c lao ng gi vai tr quyt nh trong qu trnh sn xut, cng c lao ng phn nh s pht trin ca mi thi i kinh t. Ci xay chy bng sc gi -> x hi phong kin lc hu Ci xay chy bng ng c hi nc -> ch ngha t bn vn minh + Cc vt dng cha ng v truyn dn i tng lao ng: b cha, ng dn, bng ti, + Cc yu t hnh thnh c s h tng k thut: ng x, bn bi, * Gia i tng lao ng v t liu lao ng phn bit chi l tng i:
1
- Khc nhau: vai tr trong qu trnh sn xut, hnh thi tn ti t nhin, phng thc chu chuyn gi tr. - Ging nhau: Chng u l yu t vt cht, nu xt trong qu trnh sn xut sn phm th i tng lao ng v t liu lao ng hnh thnh t liu sn xut - y l yu t vt cht hnh thnh nn sn phm. a) Sc lao ng: - Khi nim: Sc lao ng l tng hp sc thn th, sc thn kinh, sc c bp c sn trong mi c th ca con ngi, sc lao ng khng tn ti ngoi con ngi, sc lao ng l kh nng lao ng ca mi con ngi. Lao ng l s vn dng (tiu dng) sc lao ng c th hin ra trong qu trnh lao ng sn xut. - Nh vy qu trnh lao ng sn xut din ra l s kt hp gia sc lao ng v t liu sn xut, trong sc lao ng l yu t ch th, gi vai tr quyt nh; t liu sn xut l yu t khch th, l iu kin vt cht khng th thiu c. - Lao ng l hot ng c mc ch, c thc ca con ngi v n din ra gia con ngi vi t nhin nhm ci to t nhin cho ph hp vi mc ch ca con ngi. - Phn bit sc lao ng v lao ng: Sc lao ng l mt phm tr hin hu, lao ng l mt phm tr tru tng, v vy Mc cho rng ngi ta khng th nhn thy, s m thy lao ng m lao ng ch c th hin ra trong thc tin khi con ngi vn dng sc lao ng tin hnh qu trnh sn xut. - c im lao ng ca con ngi khc vi hot ng ca loi vt: + Lao ng ca con ngi l hot ng c mc ch, c d nh, tnh ton trc + Lao ng ca con ngi bit ch to v s dng cng c, chnh qu trnh lao ng hnh thnh nn thc ca con ngi. + Lao ng ca con ngi c tnh sng to, tnh t gic v tnh x hi. - Bt k sn phm no do lao ng ca con ngi to ra th n cng c gi tr, trong c cu gi tr ca sn phm bao gm 2 b phn cu thnh l gi tr c (C) v gi tr mi (V+m) hay tng c cu gi tr sn phm l C+V+m Vai tr hai mt ca lao ng trong hnh thnh cc b phn cu thnh ca lng gi tr hng ho: + Lao ng c th bo tn v di chuyn gi tr c (gi tr t liu sn xut) vo gi tr sn phm (C) + Lao ng tru tng to ra gi tr mi (V+m) Gi tr mi nhp gi tr c to ra tng lng gi tr hng ho: C+V+m 3. Phng thc sn xut x hi l g? phn tch mi quan h gia 2 mt cu thnh phng thc sn xut x hi. - Khi nim: Phng thc sn xut l s thng nht bin chng gia 2 mt ca nn sn xut x hi l lc lng sn xut v quan h sn xut. Lch s pht trin ca x hi loi ngi tng ln lt tri qua 5 phng thc sn xut t thp n cao: x hi cng x nguyn thy, x hi chim hu n l, x hi phong kin, ch ngha t bn, ch ngha cng sn (m giai on u ca n l CNXH) - Hai mt ca qu trnh lao ng sn xut: Qu trnh sn xut ra ca ci vt cht l qu trnh kt hp mt cch bin chng gia hai mt: Lc lng sn xut v quan h sn xut. * Lc lng sn xut: hay l sc sn xut ca x hi n phn nh mi quan h gia con ngi vi t nhin, th hin kh nng ch ng t nhin ca con ngi.
2
http://wwww.ebook.edu.vn
Lc lng sn xut bao gm: + Ton b t liu sn xut, trong cng c lao ng gi vai tr quyt nh + L con ngi lao ng cng vi nhng k nng, kinh nghim, tr thc tch lu. + Ngy nay di s tc ng ca tin b khoa hc v cng ngh th bn thn khoa hc v cng ngh cng tr thnh lc lng sn xut trc tip. Trong lc lng sn xut th yu t lao ng ca con ngi lun lun l yu t ch th v gi vai tr quyt nh, cn t liu sn xut l yu t khch th gi vai tr quan trng ng thi khoa hc cng ngh tr thnh yu t quan trng , n c kh nng lm thay i nhanh chng c vai tr v nng lc ca yu t ch th v cng nh yu t khch th. Trnh pht trin ca lc lng sn xut n phn nh trnh chinh phc t nhin ca con ngi v ng thi n cng khng nh trnh pht trin ca nn sn xut x hi gia cc quc gia khc nhau. * Quan h sn xut: L quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh sn xut v ti sn xut. Quan h sn xut bao gm: + Quan h gia ngi vi ngi trong chim hu t liu sn xut, gi li quan h s hu (s hu l hnh thc x hi ca ch chim hu) . Chim hu l quan h gia ngi vi vt, l mt t nhin ca sn xut . S hu l quan h gia ngi vi ngi i vi vt, l hnh thc x hi ca chim hu. + Quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh trao i hot ng, gi l quan h t chc qun l. + Quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh phn phi sn phm, gi l quan h phn phi. Trong quan h s hu gi vai tr quyt nh i vi quan h t chc qun l v quan h phn phi, ngc li h t chc qun l v quan h phn phi c tc ng tch cc i vi quan h s hu. Nu h t chc qun l v quan h phn phi ph hp th cng c hon thin quan h s hu, nu khng ph hp n tr thnh lc lng km hm. ( ngha thc tin nc ta ?) * Gia lc lng sn xut v quan h sn xut c mi lin h bin chng, trong lc lng sn xut l ni dung vt cht ca nn sn xut, quan h sn xut l hnh thc x hi ca nn sn xut: - Lc lng sn xut lun vn ng pht trin i hi quan h sn xut phi thay i, ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut, nhng quan h sn xut c tc ng tch cc i vi lc lng sn xut, nu quan h sn xut ph hp th s thc y lng sn xut pht trin, nu khng ph hp (qu cht hp, qu m rng) u km hm lc lng sn xut. - Mi quan h bin chng lc lng sn xut v quan h sn xut phn nh qui lut khch quan l quan h sn xut phi ph hp vi tnh cht v trnh pht trin ca lc lng sn xut, y l quy lut kinh t chung ca mi phng thc sn xut v suy n cng s thay i ln lt cc phng thc sn xut trong lch s l do qui lut ny chi phi. * Vy, Phng thc sn xut l s thng nht bin chng gia 2 mt ca nn sn xut x hi l lc lng sn xut v quan h sn xut, nu vt khi n chuyn sang mt phng thc sn xut mi. 4) Th no l ti sn xut? Phn bit cc loi hnh ti sn xut. Trnh by ni dung v cc khu c bn ca qu trnh ti sn xut x hi? - Ti sn xut l qu trnh sn xut c lp i lp li v khng ngng i mi. - Phn loi ti sn xut: + Cn c vo qui m ca sn xut phn thnh ti sn xut gin n v ti sn xut m
3
rng: Ti sn xut gin n: l qu trnh sn xut ca nm sau c lp li vi quy m nh nm trc. Ti sn xut gin n l c trng ca nn sn xut nh da trn lao ng th cng, nng sut thp Ti sn xut m rng: l qu trnh sn xut nm sau lp li vi qui m ln hn nm trc. Ti sn xut m rng l c trng ca sn xut ln, cng nghip, tp trung, nng sut cao. iu kin ti sn xut m rng l phi tch lu. + Cn c vo tnh cht ca ti sn xut m rng phn thnh ti sn xut m rng theo chiu rng v ti sn xut m rng theo chiu su. Ti sn xut m rng theo chiu rng l tng s lng sn phm sn xut ra bng cch tng s lng cc yu t u vo. Ti sn xut m rng theo chiu su l tng s lng sn phm sn xut bng cch tng nng sut v tng hiu qu s dng cc yu t sn xut. - Cc giai on ca ti sn xut: Qu trnh ti sn xut din ra lin tc qua cc khu ni tip nhau: Sn xut - Phn phi - Trao i - Tiu dng. + Sn xut l khu m u, gi vai tr quyt nh v kt qu ca sn xut l to ra khi lng sn phm, hng ho v dch v v vy n c vai tr quyt nh i vi quy m ca tiu dng. m rng + Tiu dng l khu kt thc ca qu trnh ny nhng l khu m u ca qu trnh sau. Tiu dng l mc ch, l ng lc ca sn xut, qua tiu dng s kch cu thc y ti sn xut. + Phn phi v trao i l ni lin sn xut vi tiu dng, phn phi do sn xut quyt nh nhng c tc ng tch cc i vi sn xut. Trao i l khu tip tc hon thnh phn phi I vo tiu dng, c tc ng n tiu dng. Bn khu ca chu k ti sn xut nh phn tch tuy c lp vi nhau theo cc chc nng kinh t c th nhng gia chng c mt mi quan h bin chng ph thuc vo nhau. Nu b trc trc mt khu th ton b qu trnh ti sn xut s b ngng tr nn kinh t s bc vo thi k suy thoi hay khng hong - Ni dung ca ti sn xut: + Ti sn xut ra ca ci vt cht: t liu sinh hot v t liu tiu dng. + Ti sn xut ra quan h sn xut + Ti sn xut ra sc lao ng + Ti sn xut ra mi trng t nhin v iu kin sng 5) Th no l tng trng kinh t v pht trin kinh t? Mi quan h gia hai ch tiu kinh t (Tng trng kinh t v pht trin kinh t). - Tng trng kinh t l s tng sn lng quc gia tnh bng gi tr trong mt thi gian nht nh, thng l mt nm - Sn lng quc gia c tnh bng cc ch tiu: + GDP: Tng sn phm quc ni + GNP: Tng sn phm quc dn Trong : GNP = GDP + Thu nhp t ncngoi - Mc tng trng hng nm c tnh ca nn kinh t s dng cng thc (GNP1- GNP0) ---------------- *100% GNP0 GNP1: Nm sau
4
GNP0: Nm trc - Nhn t tng trng kinh t: + Ngun nhn lc gi vai tr quyt nh. + Khoa hc cng ngh l ng lc + Ti nguyn v vn + Th ch chnh tr - Pht trin kinh t l s tng trng kinh t n nh gn lin vi hon chnh c cu v th ch kinh t - Ni dung ca tng trng kinh t: S tng trng n nh: Pht trin kinh t c ni dung rng hn tng trng kinh t, bao gm c vic chuyn dch c cu v hon thin th ch kinh t, vic bo v mi trng, s dng hiu qu cc ngun ti nguyn, m bo pht trin bn vng. - Nhng nhn t pht trin kinh t: + S pht trin ca lc lng sn xut + Mc hon thin quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. + S tc ng ca kin trc thng tn: Th ch chnh tr, ng li chnh sch h thng php lut.
Vn II: sn xut hng ho v cc quy lut ca sn xut hng ho
I. iu kin ra i, c trng v u th ca kinh t hng ho: (sn xut hng ho v kinh t hng ho l mt, kinh t -> xem v hnh thi, sn xut xem v qu trnh sn xut ra sn phm) 1. Khi nim sn xut hng ho: Sn xut hng ho l mt kiu t chc kinh t x hi, trong sn phm sn xut ra dng bn, trao i trn th trng. Sn xut hng ho tn ti trong nhiu phng thc sn xut: chim hu n l, phong kin ch ngha x hi, nhng ngc li th mt phng thc sn xut trong c nhiu hnh thc t chc kinh t khc nhau: kinh t hng ho, kinh t t nhin, Sn xut hng ho khng ng nht vi phng thc sn xut. - Kinh t t nhin (sn xut t cung, t cp) l mt kiu t chc kinh t x hi, trong sn phm sn xut ra dng tiu dng cho ngi sn xut ra n. c trng ca kinh t t nhin: + Mc ch sn xut ra sn phm l tho mn nhu cu tiu dng ca chnh ngi sn xut ra n. + Cc quan h kinh t th hin di hnh thi hin vt + Kiu t chc kinh t khp kn, bo th, mang tnh truyn thng. Kinh t t nhin pht trin to ra nhng iu kin tin pht trin kinh t hng ho. Kinh t hng ho ra i ph v kinh t t nhin, kinh t hng ho ngy cng pht trin, kinh t t nhin ngy cng b thu hp. 2. iu kin ra i v pht trin ca kinh t hng ho: + Phn cng lao ng x hi (y l iu kin cn) + Tn ti s tch bit v kinh t gia nhng ngi sn xut (iu kin )
5
a) Phn cng lao ng x hi - Khi nim: Phn cng lao ng x hi l s phn chia lao ng x hi thnh cc hnh thc khc nhau, s phn chia nn kinh t thnh ngnh ngh Do s chuyn mn mi ngi ch sn xut mt hoc mt vi loi sn phm nhng nhu cu li cn nhiu loi sn phm khc nhau cho nn ngi ny cn sn phm ca ngi kia, gia h hnh thnh mi quan h trao i sn phm cho nhau. Chnh phn cng lao ng x hi l c s ca s trao i. b) S tch bit v kinh t: Gia nhng ngi sn xut chia r nhau, c lp nhau, mi ngi l mt ch th tch bit, trong iu kin ny th vic trao i sn phm c thc hin di hnh thi l trao i hng ho, tc l thng qua quan h hng ho, tin t. Kinh t hng ho ra i v tn ti da trn hai iu kin trn, chng no cn tn ti hai iu kin th kinh t hng ho cn tn ti khch quan. 3. Qu trnh pht trin ca kinh t hng ho: qua cc hnh thc sau y: - Sn xut hng ho gin n. - Sn xut hng ho t bn ch ngha. Sn xut hng ho gin n l sn xut hng ho ca nhng ngi nng dn, th th cng, c th da trn ch t hu nh v lao ng ca chnh bn thn h. Sn xut hng ho t bn ch ngha l sn xut hng ho pht trin trnh cao, qu trnh sn xut din ra l s kt hp gia t liu sn xut thuc s hu nh t bn vi sc lao ng ca cng nhn lm thu. Phn bit sn xut hng ho gin n v sn xut hng ho t bn ch ngha: - Ging nhau: u l sn xut hng ho da trn hai iu kin. - Khc nhau: Sn xut hng ho gin n - Trnh thp, qui m nh, phn tn, da trn lao ng th cng - Mc ch: Sn xut ra hng ho trao i nhm gi tr s dng khc - Trong qu trnh sn xut: L s kt hp trc tip gia sc lao ng v t liu sn xut ca chnh h - Trong qu trnh trao i: Sn xut hng ho gin n trao i da trn c s ngang gi khng dn n ngi ny chim ot ngi kia Sn xut hng ho t bn ch ngha - Trnh cao, tp trung, sn xut cng nghip c kh - Mc ch l gi tr thng d - Trong qu trnh sn xut kt hp gin tip t liu sn xut ca nh t bn vi sc lao ng lm thu ca cng nhn - Trao i gia nh t bn vi cng nhn: Nh t bn chim ot gi tr thng d nhng khng vi phm ngang gi.
Sn xut hng ho pht trin trnh cao, trong mi quan h kinh t u c biu hin di hnh thi tin t v c gii quyt thng qua tin t, chu s chi phi ca cc qui lut kinh t ca th trng gi l kinh t th trng. Kinh t th trng l kinh t hng ho pht trin trnh cao, khng phi bt c kinh t hng ho no cng l kinh t th trng. 4. c trng v nhng u th ca kinh t hng ho: Kinh t hnh ho l bc pht trin tt yu ca lch s, n c c im v u th hn hn kinh t t nhin. - Kinh t hng ho ra i ph v kinh t t nhin, n pht trin m ca gii phng sc sn xut. - Mc ch ca sn xut hng ho l ra i l tha mn nhu cu cho x hi, khi nhu cu tng th n to ra ng lc thc y sn xut pht trin.
6
- Trong nn kinh t hng ho, li nhun lun l mc ch, l ng lc ca cc hot ng kinh t. thu c nhiu li nhun th tng ngi sn xut ci tin k thut, nng cao nng sut, h thp chi ph sn xut, to ng lc thc y kinh t. - Kinh t hng ho ra i, tn ti da trn s pht trin ca phn cng lao ng nhng khi kinh t hng ho pht trin, m rng trao i th n to ra tin thc y phn cng lao ng chuyn mn ho. - Kinh t hng ho pht trin thch ng v ht sc nng ng to iu kin v kh nng v c nhu cu nng cao trnh t chc qun l. Vn III: Hng ho 1. Hng ho l g? phn tch cc thuc tnh c bn ca hng ho. * Khi nim: Hng ho l sn phm ca lao ng n c th tho mn nhu cu no ca con ngi, n c sn xut ra bn, trao i trn th trng. * Phn tch cc thuc tnh c bn ca hng ho: Hng ho c hai thuc tnh: - Tho mn nhu cu ca con ngi, tc l hng ho c gi tr s dng. - Dng trao i, tc l hng ho c gi tr trao i (hay l gi tr) a) Gi tr s dng ca hng ho l cng dng ca vt, nh thuc tnh t nhin ca n c th tho mn nhu cu no ca con ngi. Ni dung ca gi tr s dng: + Cng dng ca vt l do thuc tnh t nhin quyt nh (l tnh, ho tnh) + Cng dng v phng php li dng n dn c pht hin ra cng vi s pht trin ca khoa hc k thut. + Gi tr s dng c th hin ra khi tiu dng tho mn nhu cu ca con ngi. + Gi tr s dng l ni dung ca ci, l phm tr vnh vin, tn ti lu di, khng ph thuc vo tnh cht x hi. + Trong iu kin kinh t th trng, gi tr s dng l cho ngi khc thng qua trao i, gi tr s dng l ci mang gi tr trao i. b) Gi tr trao i l quan h t l v lng gia gi tr s dng ny vi gi tr s dng khc. Phng thc trao i l 1m vi = 5 kg thc. Lc mi trao i cha c tin, sn phm nng nghip vi tiu th cng nghip. Vn t ra l 2 gi tr s dng khc nhau li trao i c vi nhau, tc l so snh vi nhau v lng, chng t rng gia chng phi c mt c s chung. C s chung khng phi thuc tnh t nhin ca vt, bi v thuc tnh t nhin quyt nh cng dng ca vt, trong trao i ch i nhng gi tr s dng khc nhau cho nhau. S d hai hng ho trao i c vi nhau trc ht chng u l sn phm ca lao ng, nhng trong trao i ngi ta khng xt n nhng hnh thc c th ca lao ng. Kt lun: hai hng ho trao i vi nhau bi v chng u l nhng vt kt tinh ca cng lao ng ng nht, lao ng con ngi c hao ph vo , kt tinh vo . Khi ch vi ng trao i vi ch thc, tc l hao ph lao ng sn xut ra 1 m vi = hao ph lao ng sn xut 5 kg thc, c ngha l gi tr 1m vi = gi tr 5 kg thc. Vy: Gi tr hng ho l lao ng x hi (lao ng ng nht) ca ngi sn xut hng ho kt tinh trong hng ho. Nhn xt: - Gi tr hng ho do lao ng to ra, vt g khng do lao ng to ra th khng c gi tr, tuy rng vt cn thit cho con ngi VD: Khng kh t nhin, nc sng, nc sui, cy qu trong rng, c di sng, di
7
bin c gi tr s dng rt ln i vi s sng ca con ngi, c ngha l n c gi tr s dng hoc cng dng rt cao, nhng n khng phi l sn phm do lao ng ca con ngi to ra, n khng kt tinh s hao ph ca lao ng con ngi trong v vy n khng phi l hng ho v n khng c gi tr. - Gi tr hng ho l tru tng, n ch c biu hin trong trao i, v vy gi tr trao i l hnh thc biu hin ca gi tr, gi tr l ni dung, l bn cht. V vy, Mc nghin cu gi tr hng ho bt u t gi tr trao i, tc l i t hnh thc biu hin n ni dung (t trc quan sinh ng n t duy tru tng) - Gi tr hng ho l phm tr tru tng, n c biu hin trong trao i, thc cht ca trao i l trao i lao ng cho nhau v vy phi qui mi lao ng khc nhau v lao ng ng nht cho nn gi tr hng ho l biu hin mi quan h sn xut x hi gia nhng ngi sn xut hng ho. - Gi tr hng ho l phm tr lch s, n ch tn ti gn lin vi kinh t hng ho - Gi tr hng ho l phm tr vt cht, khng tn ti hnh thi vt th. 2) V sao hng ho c hai thuc tnh? Phn tch tnh hai mt ca lao ng sn xut hng ho: S d hng ho c hai thuc tnh gi tr (hay gi tr trao i) v gi tr s dng l bi v lao ng ca ngi sn xut ra hng ho c tnh hai mt: lao ng c th v lao ng tru tng. Tnh hai mt ca lao ng sn xut hng ho quyt nh hai thuc tnh ca hng ho. * Lao ng c th: - Lao ng c th l lao ng hao ph di mt hnh thc nht nh, c ngh nghip chuyn mn nht nh, c phng php ring, c i tng ring, mc ch ring v kt qu ring. VD: th may o ->vi ->ko, kim -> ct, may -> o Th xy -> gch Bay, xng.. -> xy, trt -> nh Ni dung (c trng) ca lao ng c th: + Lao ng c th l lao ng khc nhau v cht, v d lao ng ca ngi th dt khc v cht vi lao ng ca ngi nng dn. + Cc lao ng c th hp thnh h thng phn cng lao ng x hi. + Lao ng c th to ra gi tr s dng ca vt. + Lao ng c th l phm tr vnh vin. * Lao ng tru tng: - Lao ng tru tng l lao ng ca ngi sn xut hng ho nu xt l s hao ph sc lao ng ni chung ca con ngi m khng k n hnh thc c th nh th no. V d 1m vi = 5 kg thc Xt v lao ng c th th lao ng ca ngi th dt v lao ng ca ngi nng dn khc v cht, v i tng, v mc ch. Nhng i vi nhau th ng sau s khc nhau cha ng mt ci g chung. Gt b hnh thc c th ca sc lao ng i th lao ng sn xut ra vi v lao ng sn xut ra thc u l s hao ph sc lao ng ni chung ca con ngi, hiu theo ngha sinh l l s hao ph v sc c bp, sc thn kinh ca con ngi, l lao ng tru tng. Ni dung (c trng) ca lao ng tru tng: + Lao ng tru tng l lao ng ng nht, u l s hao ph sc lao ng ni chung ca con ngi. + Lao ng tru tng to ra thc th (cht) ca gi tr hng ho. + Lao ng tru tng l phm tr lch s, ch tn ti gn vi kinh t hng ho. Tm li: Lao ng c th, lao ng tru tng l hai mt ca cng mt lao ng, nu xt
8
lao ng c th th lao ng khc nhau v cht v to ra ci g, xt lao ng tru tng th l lao ng ng nht ch khc nhau v lng. Mc l ngi u tin pht hin ra tnh hai mt ca lao ng sn xut hng ho, da trn pht hin ny ng xy dng mt h thng cc phm tr v qui lut kinh t. * Mu thun c bn ca lao ng sn xut hng ho l mu thun gia lao ng t nhn v lao ng x hi. Mt mt, lao ng ca mi ngi sn xut hng ho (trong s tch bit) trc tip mang tnh t nhn, vic sn xut ci g, nh th no l ring ca tng ngi. Mt khc, nm trong h thng phn cng lao ng x hi sn xut ra sn phm l tho mn nhu cu ca ngi khc, v vy lao ng ca mi ngi gin tip mang tnh x hi. Mu thun gia lao ng t nhn v lao ng x hi biu hin thnh mu thun gia lao ng c th v lao ng tru tng, mu thun gia gi tr s dng v gi tr. Mu thun trn c gii quyt thng qua trao i, nu hng ho bn c th lao ng t nhn c x hi tha nhn tr thnh b phn ca lao ng x hi, mu thun c gii quyt. Ngc li, nu hng ho khng bn c tc l x hi khng tha nhn, mu thun cha c gii quyt, v c gii quyt thng qua mt cuc khng hong kinh t. 3. Thc o lng gi tr hng ho l g? Phn tch cc nhn t quyt nh lng gi tr ca hng ho. * Lng gi tr hng ho: a) Thi gian lao ng x hi cn thit: Gi tr hng ho do lao ng to ra c mt cht v mt lng: Cht ca gi tr hng ho l lao ng tru tng (lao ng x hi) Lng ca gi tr chnh l s lng ca lao ng S lng lao ng li c o bng thi gian lao ng, thi gian lao ng c chia thnh ngy, gi,...nhng khng phi l thi gian lao ng c bit m l thi gian lao ng x hi cn thit. Thi gian lao ng x hi cn thit l thi gian cn thit sn xut ra mt n v hng ho trong iu kin trung bnh ca x hi, tc l vi trnh thnh tho trung bnh, nng sut lao ng trung bnh v cng lao ng trung bnh. Thng thng thi gian lao ng x hi cn thit quy nh lng gi tr hng ho, n nghing v vi thi gian lao ng c bit ca nhm ngi sn xut ra mt khi lng hng ho chim t trng ln cung cp ra th trng. Thi gian lao ng trung bnh khng phi l trung bnh s hc m l bnh qun gia quyn: t i qi T = ------------qi b) Cc nhn t nh hng n lng gi tr hng ho: Lng gi tr ca 01 n v hng ho thay i t l thun vi s lng lao ng v t l nghch vi nng sut lao ng x hi. *) Nng sut lao ng:
9
- Nng sut lao ng l hiu qu c ch ca lao ng n c xc nh bng s lng sn phm sn xut ra trong mt n v thi gian, hay s lng thi gian sn xut ra 1 n v sn phm. - Tng nng sut lao ng l tng hiu qu c ch ca lao ng biu hin l tng s lng sn phm c sn xut ra trong mt n v thi gian, l rt ngn thi gian sn xut ra 1 n v sn phm. Tng nng sut lao ng (khi cng lao ng khng i) lm cho s lng sn phm tng nhng lng gi tr sn phm to ra trong thi gian khng i, do gi tr ca mt n v sn phm gim xung. Tng nng sut lao ng khng phi tng thm s hao ph v lao ng m l thay i trong cch thc ca lao ng Cc nhn t tng nng sut lao ng: - Nng cao trnh thnh tho ca ngi lao ng. - Ci tin k thut, ng dng tin b khoa hc k thut - Nng cao hiu qu s dng t liu sn xut - Khai thc, s dng cc iu kin t nhin. *) Cng lao ng: - Cng lao ng l mc hao ph sc lao ng trong mt n v thi gian. - Tng tng cng lao ng l tng mc hao ph sc lao ng trong mt n v thi gian, biu hin l phi lm vic khn trng, nng nhc ln. - Tng cng lao ng (nng sut lao ng khng i) lm cho s lng sn phm tng nhng lng gi tr to ra trong thi gian tng ln tng ng do gi tr mt n v sn phm khng thay i. Nu ta xt trong s hao ph sc lao ng th tng cng lao ng cng l ko di thi gian lao ng. Gia tng nng sut lao ng v tng cng lao ng c s khc nhau: + Lng gi tr to ra + Gi tr mt n v sn phm + Mc b p hao ph sc lao ng ti sn xut sc lao ng. *) Lao ng gin n v lao ng phc tp: - Lao ng gin n: l lao ng khng cn phi qua o to chuyn mn ngh nghip, ch cn c sc lao ng bnh thng l c th tin hnh qu trnh sn xut. - Lao ng phc tp: l lao ng phi qua hun luyn chuyn mn ngh nghip v c xc nh bi thang bc ca trnh chuyn mn khc nhau. Nu xt trong s hnh thnh gi tr th lao ng phc tp bng bi s ca lao ng gin n. Trao i din ra trn th trng l mt qu trnh quy mi lao ng phc tp, lao ng gin n v lao ng gin n trung bnh ca x hi. Vy: lng gi tr hng ho c o bng thi gian lao ng trung bnh x hi cn thit. *) Phn bit s hnh thnh lng gi tr hng ho trong nng nghip v trong cng nghip: - Ging nhau: Lng gi tr hng ho c o bng thi gian lao ng x hi cn thit. - Khc nhau: + Lng gi tr hng ho trong cng nghip c hnh thnh da trn iu kin trung bnh ca ngnh + Lng gi tr hng ho trong nng nghip hnh thnh da trn iu kin s xut xu nht
10
( mu m xu nht, xa ni tiu th nht) v: . Trong nng nghip rung t l t liu sn xut c bit, ch c hn, l do c quyn t hu v c quyn kinh doanh rung t nhng trn rung t c iu kin sn xut thun li th c a vo sn xut kinh doanh. . Nhu cu lng thc ca x hi ngy cng tng, p ng nhu cu th phi huy ng c vng t kh khn vo tham gia sn xut. m bo ti sn xut trn nhng vng t kho khn trc ht phi m bo b p c chi ph sn xut v c li cho nn lng gi tr ca nng sn phm c hnh thnh trn iu kin sn xut xu nht. c) C cu ca lng gi tr hng ho: Gi tr hng ho do lao ng to ra gm hai b phn: - Ga tr c do lao ng qu kh to ra, c vt cht ho vo lao ng sn xut (C) - Gi tr mi do lao ng sng trc tip to ra (V+m) Tng lng gi tr hng ho: C+V+m * Vai tr hai mt ca lao ng trong hnh thnh cc b phn cu thnh ca lng gi tr hng ho. Lao ng sn xut hng ho c hai mt: - Lao ng c th bo tn, di chuyn gi tr c, gi tr t liu sn xut vo gi tr sn phm. - Lao ng tru tng to ra gi tr mi (V+m) Gi tr mi nhp gi tr c c tng lng gi tr hng ha: C+V+m
Vn IV: Tin t 1) Ngun gc v bn cht ca tin t: - Tin t ra i l kt qu tt yu ca qu trnh pht trin lu di ca sn xut v trao i hng ho. V vy, nghin cu ngun gc, bn ch ca tin t l phi phn tch s pht trin ca cc hnh thi ca gi tr (qua 4 hnh thi) n khi vt ngang gi thng nht c nh vng th tin t ra i. y l s vn dng phng php tru tng ho kt hp vi logic v lch s, qu trnh ny i t tru tng n c th. a) Hnh thi gi tr gin n, ngu nhin: Lc mi trao i gia nhng ngi sn xut thng din ra ht sc tnh c v ngu nhin, ngi ta thng trao i vt ly vt. V d 1 m vi = 5 Kg thc: Hng ho vi t n khng ni ln gi tr ca mnh, vi ch ng mang ra so snh vi thc, hng ho thc c cng dng phn nh gi tr ca vi. - Vi vo hnh thi gi tr tng i. - Thc hnh thi vt ngang gi. Hnh thi gi tr tng i v hnh thi vt ngang gi l hai cc biu hin ca gi tr, va thng nht vi nhau va khng dung ho vi nhau. c im hnh thi vt ngang gi: + Gi tr s dng tr thnh hnh thi biu hin ca gi tr. + Lao ng c th tr thnh hnh thi biu hin ca gi tr + Lao ng t nhn tr thnh hnh thi biu hin ca lao ng x hi Phn cng lao ng x hi pht trin th trao i m rng. a) Hnh thi gi tr ton b hay m rng:
11
Trao i ngy cng m rng th mt hng ho c th i c nhiu hng ho (gi tr mt hng ho biu hin gi tr ca nhiu hng ho), t l trao i dn do hao ph lao ng quyt nh (Ga tr quyt nh) V d: 1m vi c th biu hin gi tr + 5 kg thc + 1 ci ru + 1 con cu Trong trao i xut hin mu thun: Ngi ny cn hng ho ca ngi kia nhng ngi kia cn hng ho ca ngi khc. Gii quyt mu thun trn tc l trao i gin tip qua mt hng ho m ai cng cn v trao i pht trin. c) Hnh thi gi tr chung: - i phn cng lao ng x hi pht trin th trao i thng xuyn hn, i hi cn c mt hng ho ng vai tr vt ngang gi, nhiu hng ho biu hin gi tr mt hng ho l vt ngang gi, y l s pht trin mi nht v cht. V d: + 5 kg thc biu hin gi tr 5 kg thc + 1 ci ru biu hin gi tr 5 kg thc + 1 con cu biu hin gi tr 5 kg thc Nhng hng ho ng vai tr vt ngang gi mi ch thng nht trong tng a phng. Khi trao i m rng vt khi phm vi th ny sinh mu thun. Gii quyt mu thun trn i hi vt ngang gi phi thng nht mt hng ho, trao i pht trin hnh thi cao hn dn n hnh thi tin t. d) Hnh thi tin t: Khi trao i tr nn thng xuyn hn tt yu i hi vt ngang gi phi thng nht li. Khi vt ngang gi thng nht c nh vng th tin t ra i. S d vng ng vai tr tin t, bi v: - Vng do thuc tnh t nhin quyt nh: khng b oxy ho, d dt mng, chia nh, mt trng lng nh biu hin cho lng lao ng ln. - Khng phi do thuc tnh t nhin m vng tr thnh tin t m do thuc tnh x hi, do yu cu trao i pht trin m tin t ra i. Tin t ra i lm th gii phn chia lm hai: Mt bn l tt c cc hng ho thng thng m ga tr biu hin mt bn l vng hng ho c bit ng vai tr vt ngang gi chung. Vy: Tin l hng ho c bit, tch khi th gii hng ho, ng vai tr l vt ngang gi chung cho mi hng ho. (CH: V sao ni tin t l hng ho c bit) S d gi tin t l hng ho c bit bi v: + Tin t (tin vng) cng l mt hng ho nh mi hng ho thng thng bi v n cng c hai thuc tnh c bn: gi tr s dng v gi tr. + Tin t cho php ngi ta c th so snh gi tr ca mi hng ho khc nhau vi nhau. + Tin t gip cho ngi ta c th cng gi tr ca cc sn phm hng ho khc nhau v cht thnh mt i lng chung l gi tr biu hin thng qua mt lng tin nht nh.
2) Chc nng c bn ca tin t: Bn cht ca tin cn c th hin 5 chc nng sau:

- Tin t lm chc nng thc o gi tr: Vi chc nng ny tin t cho php ngi ra c th so snh gi tr ca cc hng ho khc
12
nhau vi nhau. lm chc nng thc o gi tr th bn thn tin phi c gi tr o gi tr hng ho th khng nht thit phi l tin mt, ch cn mt lng tin trong nim cng thc hin c chc nng ny. o gi tr hng ho th bn thn tin t phi o lng, chia thnh n v tin t. Mt n v tin t i biu cho mt trng lng vng nht nh gi l tiu chun gi c ca tin t. - Chc nng lu thng: Lu thng tn t da trn c s lu thng hng ho, tin thc hin chc nng lu thng phi l tin mt, nhng khng nht thit phi l tin y gi tr. Tin giy c gi tr nhng khng y hon ton, gi tin giy l ph hiu ca gi tr. Qui lut lu thng tin t: Tng gi c hng S tin n k S tin thanh S tin thanh ho hn phi tr ton khu tr cho ton khng dng Lng tin cn nhau tin mt thit trong lu thng S vng lun chuyn ca ng tin cng loi (n bn v) PQ M = -------V M: Khi lng tin P: Ga c Q: S lng hng ho V: Tc chu chuyn ca tin Lm pht l do pht hnh tin vo lu thng vt khi s lng tin cn thit trong lu thng, lm cho mt cn i hng ho - tin t. Mc lm pht: Biu hin ch s gi c hng tiu dng tng. - Chc nng phng tin thanh ton: Tin dng lm phng tin thanh ton, chi tr. - Chc nng phng tin tch lu hoc ct tr: Thc hin chc nng ny phi l tin c y gi tr, tin vng, tin i vo ct tr hay ra lu thng l do s bin ng ca gi c th trng. - Chc nng tin t quc t: Thc hin chc nng ny phi l tin vng thc hin cc quan h kinh t quc t.
Vn V: Quy lut gi tr 1) Quy lut kinh t: Quy lut kinh t l s phn nh mi quan h nhn qu, tt yu, khch quan, bn vng, lp i lp li ca cc hin tng v qu trnh kinh t. Phn loi qui lut kinh t: Cn c vo phm vi hot ng th phn thnh: + Qui lut kinh t chung, tc l hot ng trong tt c cc phng thc sn xut: qui lut tng nng sut lao ng, qui lut quan h sn xut phi ph hp vi tnh cht v trnh pht trin ca lc lng sn xut. + Qui lut kinh t c th l qui lut ch hot ng trong mt s phng thc sn xut: qui lut gi tr ch hot ng trong phng thc sn xut cn tn ti sn xut hng ho.
13
Qui lut kinh ca quy lut kinh t: c hai c im sau: + Qui lut kinh t hot ng khch quan, tc l n pht sinh, pht huy tc dng c lp vi mun ch quan ca con ngi. + Qui lut kinh t hot ng thng qua hot ng ca con ngi v con ngi c kh nng nhn thc, vn dng Qui lut kinh t mt cch t gic. + Qui lut kinh t pht sinh, pht huy tc dng mang tnh lch s, gn lin vi nhng iu kin kinh t nht nh. Phn bit gia Qui lut kinh t v Chnh sch kinh t: + Qui lut kinh t hot ng khch quan, con ngi nhn thc, vn dng a ra cc chnh sch kinh t + Chnh sch kinh t l tng hp tc ng ca Nh nc trong mt ngnh, mt lnh vc nhm mc tiu kinh t nht nh. Chnh sch kinh t l sn phm ch quan cho nn c th ng, gn ng v cha chc ng (xt trong iu kin c th) 2) Qui lut kinh t ca kinh t hng ho: Kinh t hng ho l mt kiu t chc kinh t x hi, trong sn phm sn xut ra dng bn, trao i trn th trng, n vn ng chu s tc ng cc qui lut kinh t ring c ca n: + Qui lut lu thng tin t + Qui lut cung cu + Qui lut gi tr Trong Qui lut gi tr l qui lut c bn ca sn xut v trao i hng ho. 3) Qui lut gi tr: Qui lut gi tr l qui lut vn ng ca hao ph lao ng x hi cn thit. - Quy lut gi tr yu cu: Vic sn xut v trao i hng ho phi da trn hao ph lao ng x hi cn thit. Trong lnh vc sn xut th hao ph lao ng c bit phi ph hp vi hao ph lao ng x hi cn thit, tc l phi nh hn hoc bng lao ng x hi cn thit, cho nn tng ngi sn xut bng mi cch h thp chi ph c bit nhm thu nhiu li nhun. Trong trao i th quy lut gi tr yu cu phi tun th theo quy lut ngang gi (mua bn ng gi tr) - Tc dng ca qui lut gi tr: + iu tit sn xut v lu thng hng ho: . iu tit sn xut l phn phi t liu sn xut v sc lao ng vo cc ngnh thng qua s bin ng ca gi c v quan h cung cu trn th trng, mt ngnh no c cung tng vt cu lm cho gi c hng ho gim xung (n chi ph), ngi sn xut b ngnh ny, di chuyn t liu sn xut v sc lao ng sang ngnh cung cha p ng cu, c nh vy c s iu tit qua li gia cc ngnh to ra mt s cn bng. . iu tit lu thng tc l iu tit ngun hng t ni c gi thp n ni c gi cao. + Knh thch sn xut pht trin: Trong nn sn xut hng ho, li nhun va l mc ch, va l ng lc thc y hot ng kinh t, t c mc thu nhiu li nhun, ngi sn xut khng ngng ci tin k thut, vn dng cng ngh mi tng nng sut lao ng, gim chi ph (n mc ti thiu), ti a
14
li nhun, kch thch sn xut pht trin. + Phn ho v thc hin s la chn t nhin gia ngi sn xut: Trong mi trng cnh tranh, ginh nhng iu kin thun li trong sn xut v tiu th hng ho, ngi no c iu kin sn xut thun li (k thut tin tin, qui m ln,...) chi ph sn xut thp thu nhiu li nhun v tip tc m rng sn xut v ngy cng pht ti. Ngc li, ngi no c iu kin bt li, chi ph sn xut cao, vic thu l dn n ph sn. Tnh hnh trn dn n mt s phn ho trong x hi, mt s t ngi giu ln, tr thnh ng ch, ngc li s ng ngi b ph sn ri vo iu kin lm thu, cui cng dn n s ra i ca quan h sn xut t bn ch ngha. - Biu hin ca s hot ng ca qui lut gi tr: Qui lut gi tr hot ng biu hin ra thnh s bin ng ca gi c trn th trng Gi c l biu hin ca gi tr, gi tr l quy lut ca gi c, gia gi c v gi tr c mt khon cch, mt chnh + Gi c hng ho l biu hin bng tin ca gi tr hng ho. + Gi c mt mt ph hp vi gi tr - gi c ly gi tr lm c s, mt khc gi c tch ri gi tr, l do: . Quan h cung cu . Sc mua ca ng tin . Tnh trng cnh tranh c quyn. Gi c c kh nng tch ri gi tr nhng khng phi tch ri v hn, vn ly gi tr lm c s. + Biu hin s hot ng ca qui lut gi tr trong sn xut hng ho gin n l gi c trc tip ln xung xoay quanh gi tr hng ho, c mt hng bn cao hn gi tr, c mt hng bn thp hn gi tr, nhng xet trn ton x hi th tng gi c bng tng gi tr. + Biu hin qui lut gi tr trong cnh tranh t do (bn tay v hnh) l qui lut gi c sn xut. + Trong giai on c quyn th qui lut gi tr biu hin thnh qui lut gi c c quyn. 3) S ra i ca phng thc sn xut t bn ch ngha: a) iu kin ra i ca sn xut t bn ch ngha: hai iu kin - Ngi lao ng c t do v thn th v b tc ht t liu sn xut v vy mun duy tr cuc sng th phi bn sc lao ng lm thu, sc lao ng tr thnh hng ho - Phi c mt lng tin ca, ti sn ln tp trung vo tay mt s t ngi lp ra x nghip v thu nhn cng Hai iu kin trn ra i di tc ng ca cc nhn t sau: - Qui lut gi tr (tc dng 3) nhng qu trnh ny din ra tun t, chm chp - Tch lu nguyn thu bng bo lc tc ot thc y nhanh s ra i ca ch ngha t bn. b) Qu trnh chuyn t sn xut hng ho gin n ln sn xut hng ho t bn ch ngha: Sn xut hng ho gin n l sn xut hng ho ca nhng ngi nng dn, th th cng, c th da trn ch t hu nh v lao ng ca chnh bn thn h. Sn xut hng ho t bn ch ngha l sn xut hng ho pht trin trnh cao, qu trnh sn xut din ra l s kt hp gia t liu sn xut thuc s hu nh t bn vi sc lao ng ca cng nhn lm thu.
15
Qu trnh chuyn t sn xut hng ho gin n ln sn xut hng ho t bn ch ngha din ra khch quan, c tnh qui lut sau y: Tin hnh cch mng trong lnh vc nng nghip, pht trin nng nghip tp trung, sn xut hng ho ln, to th trng cho cng nghip v tch lu cho cng nghip ho. - Cch mng trong lnh vc lao ng: Phn cng li lao ng x hi, chuyn b phn lao ng nng nghip sang cc ngnh kinh t khc, l qu trnh pht trin ngun nhn lc, nng cao trnh vn ho, chuyn mn, to iu kin cho cc ngnh cng nghip. - Chuyn t hu nh thnh t hu ln t bn ch ngha thng qua qu trnh tch lu, tp trung t bn, tch t tp trung sn xut. - Tng cng vai tr ca Nh nc thng qua cc chnh sch, lut thu quan bo h, khuyn khch pht trin sn xut. Sn xut hng ho pht trin trnh cao, trong mi quan h kinh t u c tin t ho v gii quyt thng qua th trng dn n s ra i ca kinh t th trng. ( ngha ca vic nghin cu trong iu kin pht trin kinh t ca nc ta, lu nhng vn c tnh qui lut) Tham kho: 1- Nu trn th trng nh t bn bn hng ho cho ngi tiu dng theo ng gi tr ca n nh t bn c thu c li nhun hay khng? v sao?) Thu c li nhun v: Gi tr thng d m trong c cu gi tr l phn di ra bn ngoi chi ph sn xut m nh t bn ng ra. B phn gi tr thng d ny s c em phn phi hoc phn chia cho tt c nhng nh t bn tham gia vo qu trnh sn xut nh t bn cng nghip c li nhun cng nghip, t bn ngn hng c li nhun ngn hng, t bn cho vay c li tc cho vay, t bn thng nghip c li nhun thng nghip (k c a ch) bi v tt c nhng b phn thu nhp u l sn phm ca qu trnh bc lt sn phm lm nn. Trong l lun ca ch ngha Mc L Nin Cc Mc ch r trong nn kinh t t bn nh t bn ch cn bn hng ho ca mnh cho ngi tiu dng ln hn chi ph sn xut v nh hn gi tr ca n l thu c li nhun v vy vic bn ng gi tr ca hng ho th nh t bn vn thu c li nhun. 2- Trnh by cc hnh thc biu hin ca quy lut gi tr trong cc giai on pht trin ca ch ngha t bn. - Phng thc sn xut t bn ch ngha c c trng bi nn kinh t hng ho pht trin trnh ngy cng cao. Quy lut gi tr l quy lut ca kinh t ca sn xut v trao i hng ho, v vy n hot ng trong sut qu trnh pht trin ca phng thc sn xut t bn ch ngha. Nhng theo nguyn l ca CN Mc L Nin, phng thc sn xut t bn ch ngha li pht trin qua 2 giai on cao thp khc nhau l giai on CNTB t do cnh tranh v ch ngha t bn c quyn. Trong giai on t do cnh tranh c ch cnh tranh t do chi phi ton b nn kinh t t bn di cc hnh thc cnh tranh c th nh cnh tranh trong ni b tng ngnh v gia cc ngnh sn xut. tn ti v pht trin c trong mi trng cnh tranh quyt lit th bt buc cc nh t bn phi i n tho thun phn chia nhau li nhun theo nguyn tc t sut li nhun bnh qun v hnh thnh ra phm tr li nhun bnh qun. P = tng m/tng (c+v)
16
n y quy lut gi tr, quy lut ca kinh t hng ho c hnh thc biu hin mi l quy lut gi c sn xut (gi c sn xut = Chi ph sn xut + li nhun bnh qun) Nhng sang n giai on ch ngha t bn c quyn nn kinh t t bn xut hin c ch c quyn v vy cc nh t bn c th ra gi c c quyn ln hn hoc nh hn gi tr hng ho trn c s m thu c li nhun c quyn. V vy trong giai on ny quy lut gi tr mang mt biu hin mi l quy lut gi c c quyn (gi c c quyn = chi ph sn xut + li nhun bnh qun + li nhun c quyn) 3- Phn tch mi quan h gia cc phm tr gi tr, gi tr th trng v gi c? Khi nim : - Gi tr: gi tr ca hng ho l lao ng x hi ca ngi sn xut hng ho kt tinh trong hng ho - Gi tr th trng (gi tr x hi ca hng ho): l lao ng x hi c tnh cht trung bnh ca nhng ngi sn xut hng ho kt tinh trong hng ho - Gi c hng ho: l s biu hin bng tin ca gi tr hng ho trn th trng. Mi quan h: - Gi tr hng ho bao gi cng l ni dung v c ngha quyt nh. - Gi tr th trng ca hng ho l hnh thc biu hin ca gi tr hng ho trn th trng di s tc ng ca quan h cung cu. - Gi c th trng l hnh thc biu hin gi tr thng qua mt lng tin mt nht nh. Trong 3 phm tr th gi tr hng ho c ngha quyt nh nhng trong thc t gi c c th tch ri gi tr do + Quan h cung cu + Sc mua ca ng tin + Tm l, tp qun ca ngi tiu dng. + Tnh trng c quyn ca nn kinh t. + Cc chnh sch kinh t ca nh nc nh thu Mc d trn th trng gi c c kh nng tch ri gi tr vn c ca n v ln xung xoay quanh gi tr di s tc ng ca quan h cung cu nhng vn phi m bo yu cu Tng gi c hng ho trn th trng = tng gi tr hng ho * Trnh by iu kin ra i ca phng thc sn xut t bn ch ngha: Theo nguyn l ca ch ngha Mc L nin th phng thc sn xut t bn ch ngha l mt trong 5 phng thc sn xut tng tn ti trong lch s pht trin ca nhn loi. nhng cho phng thc sn xut t bn ch ngha ra i thay th cho phng thc sn xut phong kin bc vo thi k suy thoi tan r th Cc Mc cng khng nh l phi tp lp ra c 2 iu kin tin l: + Phi tch lu c mt s tin ln (t bn) vo trong tay mt s t nh t bn to lp ra cc iu kin sn xut cho phng thc t bn. + Phi to ra c mt i ng nhng ngi lao ng lm thu khng c t liu sn xut (v sn) Vi s tc ng ca cc quy lut kinh t ca sn xut v trao i hng ho th cng c th tng bc to lp ra c 2 iu kin ny. Nhng giai cp t sn ni chung v cc nh t sn ni trn khng kin tr ch i s tc ng khch quan ca cc quy lut. H nhanh chng tm mi bin php thng qua qu trnh tch lu ban u (tch lu nguyn thu t bn) m cng c c s dng l tc ot v bo lc nhm mc ch bin t sn v ti sn v tin ca nhng ngi lao ng tr thnh s hu ca nhng nh t bn, mt khc bin nhng ngi s
17
hu ti sn thnh ngi v sn lm thu. Lch s ca qu trnh tch lu nguyn thu t bn din ra u tin nc Anh sau lan sang cc nc Ty u v cui cng tr thnh bin php ch yu cho ch ngha t bn xut hin cc quc gia vo th k 17 v th k 18. V vy trong tuyn ngn ca ng Cng sn Mc c vit: Lch s ra i ca ch ngha t bn l nhng trang y mu v nc mt ca giai cp v sn lm thu, l lch s m a mu v bn nh trong tng l chn lng ca giai cp t sn.
Vn VI: S chuyn ho tin t thnh t bn
1) Cng thc chung ca t bn: - T bn l tin nhng khng phi mi tin l t bn, ch c tin c s dng chim ot lao ng ca ngi khc th tin mi l t bn. - Tin l t bn hot ng theo cng thc T-H-T (T=T+t) (1) S d (1) l cng thc chung bi v mi t bn d hot ng trong ngnh no (cng nghip, thng nghip,...) cng u vn ng theo cng thc trn. - Tin thng thng vn ng theo cng thc H-T-H (2) Phn bit (1) v (2) lm r hn tin l t bn v tin thng thng: - Ging nhau: + u gm cc yu t: H, T, ngi mua bn i din vi nhau + u l s thng nht gia hai giai on i lp vi nhau. - Khc nhau: + Trnh t tin hnh giai on: (1) din ra mua - bn th (2) din ra ngc li mua bn + Khc nhau im bt u v im kt thc: (1) bt u l T, kt thc l T', T'>T, cn H ch l trung gian; (2) bt u l H, kt thc l H, H khc nhau v gi tr s dng, cn T ch l mi gii. + Mc ch v gii hn cuc vn ng th (1) mc ch tng thm l gi tr ln ln cho nn vn tip tc vn ng trong lu thng: T'1, T'2,... khng c gii hn cui cng, cn (2) mc ch l H l gi tr s dng th khi t mc ch th rt ra khi lu thng i vo tiu dng, cuc vn ng chm dt ti y. 2) Mu thun cng thc chung ca t bn: cng thc (1) hnh nh mu thun vi l lun lu thng, mu thun l lun gi tr lao ng. Vy t c phi do lu thng to ra? * Trong lu thng (lnh vc trao i mua bn): + Trng hp trao i ngang gi (mua bn ng gi tr), trong trng hp ny ch c li v mt gi tr s dng ch khng h lm thay i gi tr ca cc sn phm em trao i. + Trng hp trao i khng ngang gi: Trng hp mua r (mua thp hn gi tr) th anh ta c li trong khi mua nhng khi bn (bn thp hn gi tr) th anh ta chu thit, suy n cng anh ta chng c li g.
18
Trng hp bn t (bn cao hn gi tr) th anh ta c li trong khi bn nhng khi mua (mua cao hn gi tr) th anh ta chu thit, suy n cng anh ta chng c li g. Trng hp chuyn mua r, bn t th ch l s phn phi li tin t, ci c ca ngi ny l ci mt ca ngi khc, tng gi tr trc khi trao i v sau khi trao i l khng i. Nh vy, trong lu thng ta xt tt c cc trng hp th tin khng tng thm, gi tr khng ln ln c * Xem xt ngoi lu thng (khng c s tip xc trc tip hng tin, trao i mua bn) + T ngoi lu thng th t n khng ln ln c + H ngoi lu thng th H i vo tiu dng . Nu l t liu sn xut th khi tiu dng, gi tr c chuyn dch vo gi tr sn phm. . Nu l t liu tiu dng th khi tiu dng cho c nhn, gi tr v gi tr s dng mt i. Nhng t bn khng th vn ng ngoi lu thng. Cng thc (1) c ngha l nh t bn phi tm trn th trng mua c mt th hng ho c bit (trong lu thng) nhng nh t bn khng bn hng ho bi v nu bn ng gi tr th T khng ra T' Nh t bn tiu dng hng ho (ngoi lu thng) th to ra mt gi tr mi ln hn gi tr ca bn thn n. Hng ho chnh l sc lao ng Vy: Mu thun cng thc chung t bn l t bn pht sinh va trong lu thng, nhng ng thi t bn pht sinh va khng phi trong lu thng. T - H (SL, TLSX)...SX...H' - T' iu kin tin l t bn: - Sc lao ng tr thnh hng ho - Phi c lng tin ln. Chnh vic pht hin ra hng ho sc lao ng m ra b mt trong cng thc chung ca t bn v gii quyt mu thun trn. 3) Hng ho sc lao ng: a) Sc lao ng v iu kin sc lao ng tr thnh hng ho: - Sc lao ng l tng hp sc thn th, sc thn kinh, sc c bp c sn trong mi c th ca con ngi, sc lao ng khng tn ti ngoi con ngi, sc lao ng l kh nng lao ng ca mi con ngi. Lao ng l s vn dng (tiu dng) sc lao ng c th hin ra trong qu trnh lao ng sn xut. - Nh vy qu trnh lao ng sn xut din ra l s kt hp gia sc lao ng v t liu sn xut, trong sc lao ng l yu t ch th, gi vai tr quyt nh; t liu sn xut l yu t khch th, l iu kin vt cht khng th thiu c. - Lao ng l hot ng c mc ch, c thc ca con ngi v n din ra gia con ngi vi t nhin nhm ci to t nhin cho ph hp vi mc ch ca con ngi. - Phn bit sc lao ng v lao ng: Sc lao ng l mt phm tr hin hu, lao ng l mt phm tr tru tng, v vy Mc cho rng ngi ta khng th nhn thy, s m thy lao ng m lao ng ch c th hin ra trong thc tin khi con ngi vn dng sc lao ng tin hnh qu trnh sn xut. Sc lao ng l yu t c bn ca mi nn sn xut nhng sc lao ng tr thnh hng ho trong iu kin nht nh, l: + Ngi c sc lao ng phi c t do v thn th, phi lm ch c sc lao ng ca mnh, v ch c khi lm ch sc lao ng ca mnh mi mang sc lao ng ca mnh ra bn. + Ngi c sc lao ng b tc ht t liu sn xut, mun duy tr cuc sng th phi bn sc lao ng lm thu.
19
Sc lao ng tr thnh hng ho v s hnh thnh th trng sc lao ng l mt bc pht trin tt yu ca sn xut v cng l nh du bc chuyn bin t sn xut hng ho gin n ln sn xut hng ho t bn ch ngha. b) Sc lao ng l hng ho c bit: Cng ging nh hng ho thng thng, n trao i mua bn c v c hai thuc tnh, nhng Sc lao ng l hng ho c bit tc l n c c im khc hng ho thng thng: b1) Trong quan h mua bn n c c im sau: - Ch bn quyn s dng ch khng bn quyn s hu v bn trong mt thi gian nht nh thng qua cc hp ng. - Mua bn chu: Gi tr s dng thc hin trc (bt lao ng), gi tr thc hin sau (tr cng sau) - Ch c pha ngi bn l cng nhn lm thu v pha ngi mua l cc nh t bn, khng c ngc li. - Gi c ca Sc lao ng (tin cng) lun thp hn so vi gi tr sc lao ng bi v i vi ngi cng nhn lao ng l phng tin sinh sng duy nht v vy phi bn sc lao ng trong mi iu kin. b2) c bit trong hai thuc tnh ca hng ho sc lao ng: * Gi tr ca hng ho sc lao ng: Lng gi tr hng ho sc lao ng c o bng thi gian lao ng x hi cn thit. Nhng sc lao ng l nng lc tn ti trong c th sng ca con ngi, ti to ra nng lc th ngi lao ng phi tiu dng mt khi lng t liu sinh hot nht nh tho mn nhu cu vt cht v tinh thn, v vy lng gi tr sc lao ng c o lng gin tip bng thi gian lao ng x hi cn thit sn xut t liu sinh hot: Yu t cu thnh lng gi tr sc lao ng: - Lng gi tr t liu sinh hot cho chnh ngi cng nhn. - Lng gi tr t liu sinh hot nui sng gia nh anh ta - Cc ph tn o to chuyn mn, ngh nghip. Gi tr sc lao ng c bit khc hng ho thng thng l n mang yu t tinh thn lch s v sc lao ng l nng lc trong c th sng ca con ngi, m con ngi bao gi cng sng trong iu kin lch s c th, ph thuc vo trnh pht trin kinh t x hi ca mi quc gia trong tng giai on. Mt khc, nhu cu ca con ngi bao hm c nhu cu c vt cht v nhu cu tinh thn (vui chi, gii tr, t do tn ngng,...) cu thnh. * Gi tr s dng: Gi tr s dng hng ho sc lao ng ging hng ho thng thng ch n ch c th hin ra khi tiu dng tho mn nhu cu ca con ngi. Nh t bn tiu dng sc lao ng ca cng nhn tc l bt cng nhn lao ng, trong qu trnh lao ng ngi cng nhn to ra mt gi tr mi (V+m), trong c mt b phn ngang bng vi gi tr sc lao ng (V), nh t bn dng tr cng ti sn xut sc lao ng, cn mt b phn di ra ngoi gi tr sc lao ng (m) nh t bn chim khng. Nh vy, khi tiu dng sc lao ng, gi tr s dng sc lao ng c c im khc hng ho thng thng l khi tiu dng n to ra mt gi tr mi ln hn gi tr bn thn n. Cn hng ho thng thng nu l t liu sn xut khi tiu dng cho sn xut th gi tr c chuyn dch vo sn phm, cn nu l t liu sinh hot khi tiu dng cho c nhn th c gi tr v gi tr s dng u mt i trong qu trnh . Ngc li hng ho sc lao ng khi tiu dng n gi tr khng nhng khng mt i m
20
cn to ra gi tr mi ln hn gi tr ban u. Qua lm r b mt cng thc chung t bn. Vn VII: S sn xut gi tr thng d l qui lut kinh t c bn (quy lut tuyt i) ca ch ngha t bn 1. Trnh by qu trnh sn xut ra gi tr thng d di ch ngha t bn. a) c im ca sn xut t bn ch ngha: - l qu trnh sn xut hng ho pht trin trnh cao, sn xut c tnh hai mt: Mt mt l sn xut ra gi tr s dng, mt khc l sn xut ra gi tr v gi tr thng d l mc ch ca sn xut t bn ch ngha. Qu trnh sn xut din ra l s kt hp gia t liu sn xut ca nh t bn vi sc lao ng lm thu ca cng nhn - Qu trnh sn xut din ra di s iu thnh, gim st ca nh t bn, sn phm do lao ng cng nhn lm ra thuc v nh t bn. b) V d: - sn xut ra 10 kg si nh t bn phi b ra (mua ng gi tr): + 10 kg bng: 10 USD + Khu hao my: 2 USD + Thu cng nhn mt ngy 3 USD --------15 USD Trong 6 gi ngi cng nhn sn xut c 10kg si. Gi tr ca 10kg si l: 12 USD + Gi tr c - gi tr ca t liu sn xut dch chuyn vo: + Gi tr mi do lao ng ca cng nhn to ra trong 6 gi (mi gi 0,5 USD): 3 USD Tng gi tr 10kg si l 15 USD. Nh t bn bn 10kg si ng gi tr thu c 15USD, so vi t bn b ra 15 USD15USD = 0. Nh t bn khng thu c g, cuc vn ng khng t mc ch. Kt lun: Nu gi tr mi to ra bng gi tr sc lao ng th khng c gi tr thng d. Nh t bn thu cng nhn mt ngy lao ng, gi s l 12 gi th ngi cng nhn philm vic ht thi gian v sn xut ra 20kg si. + sn xut ra 20 kg si nh t bn phi b ra: + 20 kg bng: 20 USD + Khu hao my: 4 USD + Thu cng nhn mt ngy 3 USD --------27 USD Gi tr ca 20kg si l: + Gi tr c: 24 USD + Gi tr mi do lao ng ca cng nhn to ra trong 12 gi (mi gi 0,5 USD): 6 USD Tng gi tr 10kg si l 30 USD. Nh t bn bn 20kg si ng gi tr thu c 30USD, so vi t bn b ra 30-27=3 USD, nh t bn thu di ra 3 USD gi l gi tr thng d c) Nhn xt: - Phn tch gi tr 20kg si do cng nhn to ra, lao ng ca cng nhn c tnh hai mt: + Lao ng c th bo tn v di chuyn gi tr ca bng, my mc vo gi tr ca si
21
C=24USD. B phn ny sau khi tiu th hng ho th c quay tr li b p t liu sn xut ti sn xut. + Lao ng tru tng to ra gi tr mi V+m = 6 USD, trong c mt b phn ngang bng sc lao ng V=3USD dng tr cng cho cng nhn ti sn xut sc lao ng, cn b phn di ra ngoi gi tr sc lao ng m = 3 USD, l gi tr thng d th nh t bn chim ly. Vy: Gi tr thng d l mt phn ca gi tr mi di ra ngoi gi tr sc lao ng do cng nhn lm thu to ra b nh t bn chim khng (k hiu: m) n ch ngha t bn da trn sn xut cng nghip, nng sut lao ng cao th ngy lao ng (12 gi) c chia thnh hai phn: - Thi gian lao ng cn thit (6gi) to ra gi tr bng gi tr sc lao ng V=3 ti sn xut sc lao ng. - Thi gian lao ng thng d (6gi) to ra gi tr thng d cho nh t bn m=3 _______________._______________ Vy: Sn xut gi tr thng d l qu trnh sn xut gi tr ko di vt khi gii hn ti mt im m gi tr sc lao ng c tr ngang gi. 2) Bn cht ca t bn, t bn bt bin v t bn kh bin: a) T bn l g? T bn l gi tr mang li gi tr thng d bng cch bc lt lao ng cng nhn lm thu ca cng nhn. T bn khng phi l my mc thit b, khng phi l vt m t bn l gi tr, gi tr phn nh mi quan h sn xut x hi, l quan h t bn v lao ng. b) T bn bt bin v t bn kh bin: Cc b phn t bn c vai tr khc nhau trong qu trnh sn xut gi tr thng d. Nu cn c vo hai mt ca lao ng sn xut hng ho th t bn sn xut c phn thnh t bn bt bin v t bn kh bin. - T bn bt bin l b phn t bn dng mua t liu sn xut, trong qu trnh sn xut khng h thay i v lng (C) - T bn kh bin l b phn t bn thu cng nhn, t mt lng bt bin, trong qu trnh sn xut tng thm v lng (V) Mc ch phn chia thnh T bn bt bin v t bn kh bin l nhm vch r ngun gc tht s ca m l do V sinh ra cn C l iu kin cn thit sn xut ra m 3. Th no l t sut gi tr thng d v khi lng gi tr thng d: - T sut gi tr thng d: T sut gi tr thng d l t l tnh theo % gia gi tr thng d v t bn kh bin m'=(m/V).100% + m - T sut gi tr thng d + m - Gi tr thng d + V - T bn kh bin m phn nh trnh bc lt ca t bn tc l trong mt ngy lao ng ca ngi cng nhn th my phn ngy lao ng cho mnh, my phn ngy lao ng cho nh t bn V d: m= (3/3)*100% phn nh mt na ngy lao ng cho mnh, mt na ngy lao ng cho nh t bn. + Khi lng gi tr thng d: Khi lng gi tr thng d l tch s gia t sut gi tr thng d v tng t bn kh bin ng trc M = m.V + m - T sut gi tr thng d
22
+ M - Khi lng gi tr thng d + V - T bn kh bin M phn nh qui m bc lt ca nh t bn. 4. Trnh by cc phng php bc lt m di CNTB: Hai phng php Cng vi s pht trin ca ch ngha t bn cng l qu trnh pht trin ca lc lng sn xut, nng cao nng sut lao ng v nng cao trnh bc lt ca t bn. Cng vi lch s Mc khi qut thnh 2 phng php nng cao trnh bc lt gi tr thng d + Sn xut m tuyt i + Sn xut m tng i a) Sn xut m tuyt i: Bc lt m tuyt i l phng php bc lt c tin hnh bng cch ko di tuyt i thi gian lao ng trong ngy ca ngi cng nhn trong iu kin thi gian lao ng cn thit l khng i. V d ngy lao ng 8 gi chia thnh: + Thi gian lao ng cn thit: 4 gi + Thi gian lao ng thng d: 4 gi m = (4/4)*100% = 100% Sn xut gi tr thng d tuyt i bng cch ko di ngy lao ng thnh 10 gi, trong thi gian lao ng cn thit khng i + Thi gian lao ng cn thit: 4 gi + Thi gian lao ng thng d: 6 gi m = (6/4)*100% = 150% Nhng bng phng php ny th vp phi gii hn: + Sc lc th cht ca ngi lao ng, cn phi c thi gian n ung, ngh ngi ti sn xut sc lao ng. + Gii hn di ngy t nhin (24 gi) (Thi gian lao ng cn thit < di ngy lao ng <24 gi) + Vp phi u tranh ca ngi lao ng Phng php ny c p dng trong giai on u ca ch ngha t bn khi sn xut cn da trn lao ng th cng. Bng cch tng cng lao ng cng l bin php sn xut m tuyt i, bi v tng cng lao ng cng nh ko di thi gian lao ng. b) Sn xut m tng i Sn xut m tng i l gi tr thng d thu c do rt ngn thi gian lao ng cn thit ko di tng ng thi gian lao ng thng d trong iu kin di ca ngy lao ng l khng i. V d ngy lao ng 8 gi chia thnh: + Thi gian lao ng cn thit: 4 gi + Thi gian lao ng thng d: 4 gi m = (4/4)*100% = 100% Sn xut m tng i bng cch rt ngn thi gian lao ng cn thit cn 2 gi trong iu kin di ngy lao ng khng i th thi gin lao ng thng d tng ln 6 gi. m = (6/2)*100% = 300% Vy bng cch no rt ngn thi gian lao ng cn thit? Ta bit rng thi gian lao ng cn thit to ra gi tr bng gi tr sc lao ng, gi tr sc lao ng bng gi tr cc t liu sinh hot cn thit, v vy mun rt ngn thi gian lao ng cn thit th phi h thp gi tr t liu sinh hot cn thit. Da trn c s tng nng sut lao ng
23
trong ngnh sn xut ra t liu sinh hot. Phng php ny c p dng khi ch ngha t bn c mt nn sn xut cng nghip , nng sut lao ng cao. Lu : ngha ca vic nghin cu vn trn: - ngha l lun: Vch r thc cht bc lt - ngha thc tin: Trong iu kin nc ta tch lu vn cho cng nghip ho, hin i ho, tng vn tch lu bng c cc bin php tng cng lao ng, ko di ngy lao ng, tng nng sut lao ng, trong tng nng sut lao ng l bin php c bn, lu di. c) Gi tr thng d siu ngch: - Khi nim: Gi tr thng d siu ngch l gi tr thng d thu c ngoi mc bnh thng da trn c s tng nng sut lao ng c bit h thp gi tr c bit so vi gi tr x hi. - Gi tr thng d siu ngch l mc ch ca cc nh t bn cnh tranh trong ni b ngnh. - Phn bit Gi tr thng d siu ngch v Gi tr thng d tng i: * Ging nhau: + u c cung ngun gc l lao ng thng d ca cng nhn + u da trn c s tng nng sut lao ng x hi * Khc nhau: + Gi tr thng d tng i da trn tng nng sut lao ng x hi, n phn nh mi quan h gia hai giai cp t sn v v sn + Gi tr thng d siu ngch da trn tng nng sut lao ng c bit, n phn nh mi quan h nh t bn vi cng nhn trong x nghip Gi tr thng d siu ngch l hnh thi bin tng ca Gi tr thng d tng i. - Phn bit Gi tr thng d siu ngch trong cng nghip v trong nng nghip: * Ging nhau: + u l gi tr thng d ngoi mc trung bnh + u da trn c s tng nng sut lao ng h thp gi tr c bit * Khc nhau: + Gi tr thng d siu ngch trong cng nghip ch l hin tng tm thi i vi tng nh t bn: Cnh tranh ni b ngnh nhm Gi tr thng d siu ngch, tng nh t bn ra sc ci tin k thut , nng cao nng sut lao ng, Gi tr thng d siu ngch s thuc vo nh t bn no c nng sut lao ng c bit cao + Gi tr thng d siu ngch trong nng nghip l hin tng n nh lu di (Gi tr thng d siu ngch chuyn ho thnh a t) v lng gi tr trong nng nghip c hnh thnh da trn iu kin xu nht, nh vy rung t tt v nh t bn c nng sut cao, chi ph c bit thp cho nn thu c Gi tr thng d siu ngch. Khng th trong mt thi gian ngn ci to t xu thnh t tt, khng th di chuyn t xa ni tiu th thnh t gn. Rung t trong nng nghip n nh lu di. Mt khc trong nng nghip rung t l t liu sn xut c bit, ch c hn, do c quyn t hu v c quyn kinh doanh rung t ngn cn t bn di chuyn trong nng nghip . - Phn bit Gi tr thng d siu ngch trong cnh tranh v c quyn: * Ging nhau: + u l gi tr thng d ngoi mc trung bnh * Khc nhau:
24
+ Trong cnh tranh thu c Gi tr thng d siu ngch th phi ci tin k thut, nng cao nng sut lao ng c bit, h thp chi ph c bit bng bin php kinh t. + Trong c quyn do iu kin c quyn m qui nh c gi c c quyn thu c Gi tr thng d siu ngch bng bin php phi kinh t. 5) Sn xut gi tr thng d l qui lut kinh t c bn (quy lut tuyt i) ca Ch ngha t bn: a) Ni dung ca qui lut sn xut m l sn xut ra ngy cng nhiu m cho nh t bn da trn c s khng ngng hon thin v pht trin sn xut t bn ch ngha. Nh vy ni dung ca qui lut phn nh hai mt: - Mc ch ca nn sn xut hng ho l gi tr thng d. - Phng tin t mc ch trn l khng ngng tch lu, m rng sn xut, nng cao nng sut lao ng, nng cao trnh bc lt. b) Biu hin s hot ng ca qui lut sn xut m trong hai giai on pht trin ca ch ngha t bn: - Giai on t do cnh tranh (gia th k 18 n th k 19) biu hin thnh qui lut t sut li nhun bnh qun v li nhun bnh qun. - Trong giai on c quyn biu hin thnh qui lut li nhun c quyn cao. 6) Tin cng di ch ngha t bn: L lun v tin cng l s pht trin tip tc l lun gi tr thng d ca Mc a) Bn cht ca tin cng di ch ngha t bn: Ngi cng nhn sau qu trnh lao ng nhn c tin cng, hnh thc tin cng xuyn tc bn cht ca n, tin cng b lm tng l gi c ca lao ng v nu l gi c ca lao ng m nh t bn tr tin cng ng gi tr th ngi cng nhn khng b bc lt g. Vy tin cng c phi l gi c ca sc lao ng? Trc ht cn phi lm r lao ng c phi l hng ho khng? + Nu lao ng l hng ho th lao ng phi tn ti trc khi din ra giao dch gia cng nhn v nh t bn, nhng thc t lao ng ch c tin hnh sau khi kt thc giao dch t c tho thun v n c tin hnh trong cc x nghip, nh vy ngi cng nhn khng th bn ci m mnh khng c. + Nu lao ng l hng ho m nh t bn tr cng ng gi tr th nh t bn chng thu c g, iu ny ph nh qui lut m, v nu nh t bn cn thu c m th iu ny ph nhn qui lut ngang gi. + Nu lao ng l hng ho th lao ng cng c hai thuc tnh l gi tr v gi tr s dng m thc o gi tr l thi gian lao ng, tc l khng th ly lao ng o lao ng. Qua phn tch trn khng nh lao ng khng phi l hng ho, tin cng khng phi l gi c ca lao ng, sc lao ng mi l hng ho. Vy: tin cng l biu hin bng tin ca gi tr sc lao ng, l gi c ca sc lao ng m biu hin ra bn ngoi nh l gi c ca lao ng. Hnh thc tin cng biu hin nh l gi c ca lao ng iu ny n che y bn cht v: - c im mua bn sc lao ng tin cng ch nhn sau khi lao ng - Tin cng c tnh theo thi gian v sn phm - i vi ngi cng nhn lao ng l phng tin sinh sng Cho nn ngay c ngi cng nhn cng lm tng tin cng l gi c ca lao ng nhng thc cht tin cng chnh l gi c ca sc lao ng. b) Tin cng danh ngha v tin cng thc t:
25
- Tin cng danh ngha l s tin m ngi cng nhn nhn c sau qu trnh lao ng, tin cng danh ngha khng phn nh mc sng thc t. - Tin cng thc t l s lng, cht lng cc t liu sinh hot cn thit mua c bng tin cng danh ngha, ch c tin cng thc t mi phn nh mc sng. - Mi quan h gia tin cng danh ngha v tin cng thc t: + Nu cc iu kin khc khng i (gi c, sc mua ca ng tin) khi tin cng danh ngha tng th tin cng thc t tng. + Nu tin cng danh ngha khng i th tin cng thc t t l nghch vi ga c hng ho tiu dng. c) Cc nhn t nh hng n s vn ng ca tin cng: - Tin cng l gi c ca sc lao ng nh vy n chu nh hng ca cc nhn t sau: + Quan h cung cu sc lao ng trn th trng + Sc mua ca ng tin. - Tin cng l biu hin bng tin ca gi tr sc lao ng, nh vy tin cng vn ng chu s tc ng ca gi tr sc lao ng v nhn t sau nh hng n gi tr sc lao ng: + Nng sut lao ng x hi tng, gi tr t liu tiu dng gim, gi tr sc lao ng gim, tin cng gim + Khoa hc k thut pht trin, chi ph o to tng, gi tr sc lao ng tng, tin cng tng. S vn ng ca tin cng chu nh hng ca nhiu nhn t, tin cng phi c xem xt trong iu kin c th ca mi quc gia trong tng giai on lch s. * Lu : ngha ca vic nghin cu vn trn. - L lun: Vch r bn cht ca gi tr thng d v bn cht ca tin cng - Thc tin: Trong iu kin nc ta i mi chnh sch tin lng, tin lng phi m bo ti sn xut sc lao ng. 7) Tch lu t bn ch ngha: a) Thc cht v ng c tch lu t bn: a1) Thc cht tch lu t bn (Tch lu t bn v mt cht) - c trng ca ti sn xut t bn ch ngha l ti sn xut m rng tc l qu trnh sn xut nm sau c lp li vi qui m t bn nm sau > nm trc, nh vy mun ti sn xut m rng th nh t bn phi tch lu. V d: Qui m t bn nm th nht l 5000 (C+V), nu C/V = 4/1, m' = 100% th: + Gi tr hng ho nm th nht c sn xut l 4000C+1000V+1000m = 6000 ti sn xut m rng th nh t bn khng tiu dng ht 1000m cho c nhn mnh m dnh mt phn tch lu m rng sn xut. + Gi s t l tch lu l 50% th 1000m c phn thnh 500m1 tch lu, 500m2 tiu dng cho c nhn nh t bn. Gi s C/V=4/1 th 500m1 c phn thnh 400C1 (t bn bt bin ph thm) v 100V1 (t bn kh bin ph thm) Nh vy sang nm th hai qui m t bn l 4400C + 1100V = 5500 Vy: Thc cht ca tch ly t bn l bin mt phn m thnh t bn hay t bn ho gi tr thng d. - Phn bit tch lu t bn ch ngha v tch lu nguyn thy t bn ch ngha: + Tch lu nguyn thy t bn ch ngha thc cht l dng bo lc tc ot, tch ngi lao ng ra khi t liu sn xut, l tch lu phi kinh t. + Tch lu t bn ch ngha l t bn ho gi tr thng d, l tch lu kinh t - Qua nghin cu thc cht ca tch ly t bn rt ra nhn xt sau y: + Vch r ngun gc t bn tch l m do lao ng cng nhn to ra
26
+ Tch lu trong qu trnh ti sn xut m rng khng ngng th t bn c tch lu li chim mt t trng ngy cng ln trong tng t bn - T bn ng trc ch l "mt git nc trong dng sng tch lu" + Quy lut quyn s hu ca ngi sn xut hng ho bin thnh quyn chim ot t bn t nhn. a2) Cc nhn t nh hng n qui m tch lu (tch lu xt v mt lng) Nu t l tch lu khng i th qui m tch lu ph thuc v khi lng m, do nhng nhn t sau nh hng n qui m tch lu: - Tng cng bc lt cng nhn bng cch ko di thi gian lao ng, tng cng lao ng, bt xn tin cng cng nhn lm tng khi lng m - Tng nng sut lao ng x hi l tng nhng iu kin vt cht tch lu t bn - Mc chnh lch ngy cng ln gia t bn s dng (c h thng my mc thit b) vi t bn tiu dng (Thc t khu hao i vo sn phm) to ra mt s phc v khng cng ca my mc thit b. - Khi lng t bn ng trc trong trc ht l t bn kh bin. a3) ng c tch lu t bn ch nghi: ng c thc y tch lu t bn ch nghi l do tc ng ca cc qui lut kinh t khch quan ca ch ngha t bn. - Quy lut sn xut m: t c mc ch sn xut ngy cng nhiu m th tng nh t bn khng ngng tch lu, nng cao nng sut lao ng, nng cao m' - Quy lut cnh tranh: dnh li th trong cnh tranh th khng ngng phi tch lu, m rng sn xut, ng dng tin b k thut. * Lu : ngha ca vic nghin cu vn trn: - L lun: Vch r thc cht ca tch lu v nguyn nhn ca s giu c ca t bn - Thc tin: Trong iu kin nc ta tch lu vn cho cng nghip ho, hin i ho cn khai thc s dng cc nhn t trn. b) Quy lut chung ca tch lu t bn: Tch lu t bn gn lin vi cc qu trnh tch t, tp trung t bn v nng cao cu to hu c. b1) Tch t v tp trung t bn: - Tch t t bn l s pht trin thm qui m t bn c bit bng cch bin mt phn m thnh t bn. - Tp trung t bn l s pht trin thm qui m t bn c bit bng cch st nhp cc t bn sn c trong x hi. * Phn bit gia tch t v tp trung t bn: - Ging nhau: u tng qui m t bn c bit - Khc nhau: + Tch t t bn th qui m t bn c bit tng, t bn x hi tng, tch t bn phn nh mi quan h gia cng nhn v nh t bn trong x nghip. + Tp trung t bn th qui m t bn c bit tng, t bn x hi khng i, tch t bn phn nh mi quan h gia cc nh t bn vi nhau. * Mi quan h gia tch t v tp trung t bn: l mi quan h to iu kin thc y ln nhau, Tch t t bn lm tng kh nng cnh tranh dn n thc y Tp trung t bn, to iu kin ng dng tin b k thut, nng cao nng sut lao ng, nng cao m' , to iu kin Tch t t bn Tch t v tp trung t bn dn n tch t tp trung sn xut, sn xut qui m ln ra i, qu trnh ny din ra thng qua cnh tranh, trong tn dng gi vai tr n by thc y tp trung sn xut. b2) Cu to hu c:
27
Tch lu t bn khng nhng lm tng qui m t bn m cn lm thay i cu to t bn. Cu to t bn c xem xt trn hai mt: - Cu to k thut - Cu to gi tr Cu to k thut l quan h t l gia khi lng t liu sn xut v s lng cng nhn vn dng t liu sn xut (Ch tiu xc nh l kw/cng nhn) Cu to gi tr l quan h t l gia t bn bt bin v t bn kh bin. Gia cu to k thut v cu to gi tr c mi quan h vi nhau, phn nh quan h ny bng cu to hu c. Cu to hu c l cu to gi tr phn nh tnh trng cu to k thut, do cu to k thut quyt nh (k hiu C/V): - C/V tng th v lng tuyt i C tng nhanh hn V, v lng tng i (t trng) C/(C+V) tng cn V/(C+V) gim - V/(C+V) gim tc l t bn kh bin tha ra mt cch tng i so vi tng t bn tng ln. y l nguyn nhn dn n nn nhn khu tha (tht nghip), t bn kh bin tha ra so vi nhu cu ca t bn ch khng phi so vi nhu cu ca x hi. b3) Quy lut ca tch lu t bn v xu hng lch s ca ch ngha t bn: Qu trnh tch lu t bn ngy cng lm tng thm tnh gay gt ca mu thun c bn ca ch ngha t bn, l mu thun gia lc lng sn xut x hi ho vi ch chim hu t bn t nhn t bn ch ngha, mu thun trn biu hin v mt giai cp l mu thun gia giai cp v sn i biu cho lc lng sn xut v giai cp t sn i biu cho quan h sn xut thng tr. Mu thun giai cp tt yu dn n u tranh giai cp v cch mng x hi n ra, quan h sn xut t bn ch ngha phi c thay th bng mt quan h sn xut tin b ph hp vi lc lng sn xut x hi ho l quan h sn xut cng sn ch ngha. N khng nh a v lch s ca ch ngha t bn. Vn VIII- Tun hon v chu chuyn ca t bn: Phn trn nghin cu qu trnh sn xut v ti sn xut t bn, phn ny ta nghin cu s vn ng tng hp ca t bn c v mt cht v lng. Nghin cu s vn ng ca t bn c v mt cht l nghin cu tun hon ca t bn. Nghin cu s vn ng ca t bn c v mt lng l nghin cu chu chuyn ca t bn. 1) Tun hon t bn: a) Tun hon v 3 giai on tun hon ca t bn - Tun hon t bn l s vn ng lin tc ca t bn qua 3 giai on ni tip nhau, trong mi giai on t bn tn ti di hnh thi v thc hin chc nng nht nh. Cng thc vn ng: T - H (SL, TLSX)... SX...H' - T' a1) Giai on 1: T - H (SL, TLSX) - tin hnh hot ng sn xut kinh doanh nh t bn ng tin ra mua cc yu t sn xut (t liu sn xut, sc lao ng), mua ng gi tr, mua theo t l cc yu t t liu sn xut v sc lao ng. - Trong giai on 1 t bn tn ti di hnh thc t bn tin t, thc hin chc nng mua cc yu t sn xut. - Kt thc giai on 1, t bn chuyn t hnh thi t bn tin t sang t bn sn xut.
28
a2) Giai on 2: H (SL, TLSX)...SX...H' - Qu trnh sn xut din ra l s kt hp gia t liu sn xut v sc lao ng, nhng y l sn xut t bn ch ngha, mc ch l sn xut ra gi tr v gi tr thng d, H' c sn xut ra (c gi tr l C+V+m) ln hn H (c gi tr l C+V). - Trong giai on 2 t bn tn ti di hnh thc t bn sn xut, thc hin chc nng sn xut ra gi tr v gi tr thng d. - Kt thc giai on 2, t bn chuyn t hnh thi t bn sn xut sang t bn hng ho. a3) Giai on 2: H' - T' - Nh t bn xut hin trn th trng bn hng (bn ng gi tr), nh t bn thu c T'; T'>T - Trong giai on 3 t bn tn ti di hnh thc t bn hng hosn xut, thc hin chc nng thc hin gi tr hng ho. - Kt thc giai on 3, t bn chuyn t hnh thi t bn hng ho sang t bn tin t, tip tc cho tun hon sau. b) Ba hnh thc tun hon ca t bn cng nghip: Hnh thc tun hon ca t bn l k t khi t bn ng ra di hnh thc nht nh n khi n quay tr li di hnh thc . - Tun hon ca t bn tin t: T-H...SX...H'-T': Bt u l tin, kt thc cng l t bn tin t trong t bn hng ho v t bn sn xut l trung gian - Tun hon ca t bn sn xut: SX...H'-T'-H...SX: Bt u l t bn sn xut, kt thc cng l t bn sn xut trong t bn hng ho v t bn tin t l trung gian - Tun hon ca t bn hng ho: H'-T'-H...SX...H': Bt u l t bn hng ho, kt thc cng l t bn hng ho trong t bn tin t v t bn sn xut l trung gian Qua nghin cu rt ra: - T bn tun hon qua 3 giai on, trong mi giai on t bn tn ti di mt hnh thi, thc hin chc nng tng ng cha ng kh nng tch ri, n khi ti sn xut t bn ch ngha pht trin th chc nng ny c tch ra thnh nhng ngnh kinh doanh c lp (cng nghip, thng nghip, ngn hng,..) - iu kin t bn tun hon lin tc: + ng thi trong cng mt lc t bn tn ti c 3 hnh thi: tin t, sn xut, hng ho + Cc giai on ni tip nhau v cc hnh thi t bn chuyn ho lin tc * Lu : ngha thc tin nghin cu vn trong qun l s dng vn ca doanh nghip, phi c hai iu kin: - T bn d bt u di hnh thc no mi tun hon u bao gm 2 giai on lu thng v 1 giai on sn xut. - T bn vn ng trong lu thng gi l t bn lu thng; t bn vn ng trong sn xut gi l t bn sn xut. 2) Chu chuyn ca t bn: Nghin cu chu chuyn ca t bn l nghin cu s vn ng ca t bn v mt lng, tc l thi gian v tc vn ng ca t bn. a) Thi gian chu chuyn ca t bn: Chu chuyn t bn l s tun hon ca t bn nu xt l qu trnh nh k i mi v lp i lp li khng ngng. Thi gian chu chuyn ca t bn l khong thi gian k t khi t bn ng ra di hnh thc nht nh n khi n c quay tr li di hnh thc nhng c thm m Thi gian chu chuyn ca t bn = Thi gian sn xut + Thi gian lu thng Thi gian sn xut = Thi gian lao ng + Thi gian gin on + Thi gian d tr
29
Thi gian lu thng = Thi gian mua hng + Thi gian bn hng + Thi gian hng ho trn ng vn chuyn. * Vng chu chuyn ca T bn (Tc ): CH n = ---------ch n: S vng chu chuyn T bn trong mt nm, CH: Thi gian chu chuyn T bn trong mt nm (365 ngy), ch: Thi gian chu chuyn t bn mt vng. b. T bn c nh v T bn lu ng: Trong qu trnh sn xut, cc b phn T bn c c im chu chuyn khc nhau, cn c vo phng thc chu chuyn T bn th T bn c chia thnh t bn c nh v T bn lu ng. - T bn c nh l b phn T bn tn ti di hnh thi my mc, thit b, nh xng... n tham gia ton b qu trnh sn xut nhng gi tr ca n chuyn dn vo sn phm theo s nm s dng. Trong qu trnh s dng t bn c nh b hao mn. C hai hnh thc hao mn: Hao mn hu hnh l do s dng vo sn xut v tc ng ca t nhin, hao mn v hnh l do pht trin ca khoa hc cng ngh, my mc mi hin i hn lm cho my mc c b mt gi trong khi vn ang s dng. khi phc li t bn c nh c v hin vt v gi tr phi trch lp khu hao, khu hao phi phn nh c hao mn hu hnh v hao mn v hnh. - T bn lu ng l b phn t bn di hnh thi nguyn vt liu v gi tr sc lao ng, n tham gia vo qu trnh sn xut nhng gi tr chuyn ngay mt ln vo sn phm, sau qu trnh sn xut c tr li di hnh thc tin t. * Lu : Phn bit hai cp phm tr: (1) T bn bt bin v t bn kh bin. (2) T bn c nh v t bn lu ng. - Ging nhau: u l b phn ca t bn sn xut v ch trong qu trnh sn xut mi din ra qu trnh hnh thnh v chu chuyn gi tr. - Khc nhau: + Cn c phn chia: Ca (1) l tnh hai mt ca lao ng sn xut hng ho. Ca (2) l phng thc chu chuyn ca t bn. + Mc ch ngha phn chia: Ca (1) l nhm vch r ngun gc ca gi tr thng d l do V. Ca (2) l l phc v qu trnh qun l nng cao hiu qu s dng t bn. + Cu thnh: T bn c nh l mt b phn ca t bn bt bin (B phn C1 - T liu lao ng). T bn lu ng li bao gm mt b phn ca t bn bt bin (B phn C2 - i tng lao ng) v t bn kh bin. c) Chu chuyn chung v chu chuyn thc t. c1) Chu chuyn chung l con s chu chuyn trung bnh ca cc b phn ca t bn. Cng thc: T bn c nh/s nm s dng + T bn lu ng x n ---------------------------------------------------------------T bn s nh + t bn lu ng.
30
c2) Chu chuyn thc t l khong thi gian chu chuyn t bn tt c cc b phn ca t bn c khi phc li c v hin vt ln gi tr. Nh vy chu chuyn thc t l do thi gian chu chuyn t bn c nh quyt nh. d) T sut gi tr thng d hng nm, tc dng nng cao tc chu chuyn t bn, bin php v ngha. d1) T sut gi tr thng d hng nm l t l tnh theo phn trm gia khi lng gi tr thng d hng nm v tng t bn kh bin: M' = (M/V) x 100% M' - T sut gi tr thng d hng nm, M - Khi lng gi tr thng d hng nm, V - Tng t bn kh bin. * Cc nhn t nh hng n M': M' ph thuc M m M = m x n. Nh vy, M' = (m x n)/V x 100% = m x n. Nu m' khng i th khi n tng M' tng. d2) Tc dng ca tng n. - Tng tc chu chuyn ca t bn c nh n lm gim cc chi ph bo dng duy tu... v gim hao mn v hnh. - Tng tc chu chuyn ca t bn lu ng lm tng khi lng t bn, m rng quy m sn xut. - Tng tc chu chuyn ca t bn kh bin lm tng khi lng gi tr thng d (M = m' x V x n). d3) Cc bin php tng tc chu chuyn t bn. - Rt ngn thi gian chu chuyn ca t bn. + Rt ngn thi gian sn xut: Da trn c s tng nng sut lao ng, rt ngn thi gian gin on bng bin php ng dng cng ngh mi. + Rt ngn thi gian lu thng: Thi gian mua hng, thi gian bn hng bng cch nghin cu nm bt th trng, cc bin php xc tin th trng, vn chuyn hp l. * Lu : ngha thc tin trong nng cao hiu qu s dng vn ca doanh nghip. Vn IX: cc hnh thc t bn v hnh thc biu hin ca gi tr thng d. Sn xut t bn ch ngha l s thng nht gia sn xut v lu thng. Sn xut th to ra gi tr thng d, gi tr thng d l mt phm tr tru tng nhng gi tr thng d li c biu hin trong lu thng di hnh thc: - Li nhun (P) - Li nhun bnh qun ca cc t bn hot ng trong cc lnh vc: cng nghip, nng nghip,...(P) - Li tc ca t bn cho vay (Z) - a t t bn ch ngha (R) phn trn ta nghin cu qu trnh sn xut ra gi tr thng d, n phn ny ta nghin cu cc hnh thc biu hin ca gi tr thng d, y l qu trnh i t tru tng n c th. 1) S hnh thnh t sut li nhun bnh qun v gi c sn xut: a) Chi ph sn xut t bn ch ngha, li nhun v t sut li nhun
31
a1) Chi ph thc t v chi ph sn xut t bn ch ngha. - Chi ph thc t: sn xut hng ho th phi c hao ph v lao ng (Lao ng vt ho: C, lao ng sng: V+m) gi l chi ph thc t. Chi ph thc t hnh thnh nn gi tr hng ho: G = C+V+m i vi tng nh t bn th khng quan tm n chi ph thc t m ch quan tm n chi ph t bn m nh t bn b ra, bi v n l gii hn thp ca gi c. - Chi ph sn xut t bn ch ngha l chi ph v t bn (t bn bt bin: C v t bn kh bin: V) m nh t bn thng xuyn b ra sn xut hng ho. Chi ph sn xut t bn ch ngha l K = C+V Chi ph sn xut t bn ch ngha khng lin quan n hnh thnh gi tr hng ho - Phn bit Chi ph sn xut t bn ch ngha v Chi ph thc t: + Khc nhau v lng: Chi ph sn xut t bn ch ngha (C+V) lun nh hn chi ph thc t (C+V+m) + Khc nhau v cht: Chi ph sn xut t bn ch ngha khng hnh thnh gi tr hng ho nhng C+V chuyn ho thnh K th G=K+m v m c quan nim l phn ngoi K do K to ra, iu ny xuyn tc ngun gc m. a2) Chi ph sn xut t bn ch ngha v t bn ng trc: - Chi ph sn xut t bn ch ngha l chi ph v t bn, nh t bn thng xuyn b ra (K=C+V) - T bn ng trc l t bn ng ra mt ln (ln u) sn xut kinh doanh (C+V) Gia Chi ph sn xut t bn ch ngha v T bn ng trc c s khc nhau v lng: Chi ph sn xut t bn ch ngha lun nh hn t bn ng trc, trong trng hp m t bn c nh chu chuyn ht trong nm th bng nhau. a3) Li nhun v gi tr thng d: Gi tr thng d l mt phn ca gi tr mi di ra ngoi gi tr sc lao ng, do lao ng cng nhn to ra m nh t bn chim khng. Gi tr thng d l phm tr tru tng, phn nh quan h bc lt. Li nhun: Nh t bn sau khi bn hng th c doanh thu, gia doanh thu v chi ph c mt khon chnh lch, khon chnh lch ny mang so vi t bn ng trc mang hnh thi chuyn ho thnh li nhun. Li nhun l hnh thi chuyn ho ca Gi tr thng d khi mang so vi t bn ng trc, c quan nim l kt qu ca t bn ng trc, k hiu: P * Phn bit gia Li nhun v Gi tr thng d: - Ging nhau: u c cng chung ngun gc do lao ng lm thu ca cng nhn to ra - Khc nhau: + Khc nhau v cht: Gi tr thng d mang so snh vi t bn kh bin (V) thy c ngun gc v bn cht ca Gi tr thng d l do V sinh ra, cn P mang so vi t bn ng trc (C+V) xo nho ranh gii v xuyn tc ngun gc, bn cht ca n (quan nim c vn l c li, khng bc lt) + Khc nhau v lng: trong thc tin din ra 3 trng hp . Nu trn th trng m hng ho bn ng gi tr th p=m
32
. Nu trn th trng m hng ho bn cao hn gi tr th p>m . Nu trn th trng m hng ho bn thp hn gi tr th p<m. V d: Gi tr hng ho C+V+m = 10 n v Trong C = 5 n v V = 3 n v m = 2 n v. . Nu bn ng gi tr (bn c 10) th p = m= 2 . Nu bn cao hn gi tr (gi s bn c 12) th p = 4 . Nu bn thp hn gi tr (gi s bn c 9) th p = 1 a4) T sut gi tr thng d v t sut li nhun: - T sut gi tr thng d: L t l % gia gi tr thng d v t bn kh bin m m=------ x100% V m phn nh trnh bc lt ca t bn - T sut li nhun l t l tnh theo % gia gi tr thng d v t bn ng trc: m p=------ x100% C+V p : T sut li nhun m: gi tr thng d C+V: T bn ng trc. p phn nh mc sinh li hiu qu s dng ca t bn. * Phn bit t sut li nhun (p) v t sut gi tr thng d (m). Khc nhau v cht: m phn nh trnh bc lt, pphn nh mc sinh li v ch ra u t vo ngnh no c li, p xuyn tc bn cht. Khc nhau v lng: T sut gi tr thng d bao gi cng ln hn t sut li nhun Nng cao trnh bc lt (m) lm tng khi lng M (M=mxV) lm tng t sut li nhun (p) Tng tc chu chuyn t bn (n), khi n tng lm tng khi lng M (M= n x m) Cu to hu c C/V, khi C/V tng nhng m khng tng kp vi mc tng ca C/V lm cho p gim. (Gim n u?) Tit kim t bn bt bin, l nhng t bn u t cho vic bo h lao ng, sa cha,...
* Cc nhn t nh hng n s vn ng ca p:
S vn ng ca p chu tc ng ca nhiu nhn t, trong p c xu hng gim. b) Phn tch qu trnh hnh thnh t sut li nhun bnh qun (nguyn tc phn phi li nhun gia cc t bn hot ng). Gi tr thng d c to ra trong sn xut nhng n c phn phi qua cnh tranh quyt lit gia cc tp on t bn. Cnh tranh l s u tranh v mt kinh t nhm ginh iu kin thun li trong sn xut v tiu th hng ho. C 2 loi cnh tranh:
33
1- Cnh tranh ni b ngnh l cnh tranh gia nhng nh t bn trong ni b ngnh. 2- Cnh tranh gia cc ngnh l cnh tranh gia nhng nh t bn trong cc ngnh khc nhau. Phn bit gia (1) v (2) - Mc ch: (1) nhm thu c li nhun siu ngch (2) nhm dnh ni u t c li, ngnh c p cao - Bin php: (1) l ci tin k thut, nng cao nng sut lao ng c bit, h thp chi ph c bit (2) l di chuyn t bn t ngnh c p thp n ngnh c p cao - Kt qu: (1) dn n hnh thnh gi tr th trng (2) dn n hnh thnh t sut li nhun bnh qun v gi c sn xut. b1) S hnh thnh gi tr th trng: - Gi tr th trng l gi tr x hi c hnh thnh do cnh tranh ni b ngnh. Gi tr th trng mt mt l gi tr trung bnh ca hng ho, mt khc gi tr th trng l nh gi tr c bit ca hng ho c sn xut trong iu kin nht nh nhng vi mt khi lng hng ho sn xut ra chim t trng ln. - C ba trng hp hnh thnh gi tr th trng: + Gi tr th trng l gi tr trung bnh ca hng ho c sn xut ra trong iu kin trung bnh. + Gi tr th trng l gi tr c bit ca hng ho c sn xut trong iu kin xu nhng vi khi lng hng ho c sn xut ra chim t trng ln. + Gi tr th trng l gi tr ca hng ho c sn xut trong iu kin tt nhng vi khi lng hng ho chim t trng ln trn tng khi lng hng ho ca x hi. b2) S hnh thnh t sut li nhun bnh qun. V d: C ba ngnh sn sut: C kh, dt, da. T bn u t u l 100 (C+V), m' = 100% nhng do cu to hu c (C/V) ca cc ngnh khc nhau cho nn gia cc ngnh cng c p' cng khc nhau: Ngnh Gi c C V m Gt p' p' p SX SX C kh 90 10 10 110 10% 20% 20 120 + 10 Dt 80 20 20 120 20% 20% 20 120 0 Da 70 30 30 130 30% 20% 20 120 - 10 60 360 60 360 - Do p' cc ngnh khc nhau m cnh tranh cc ngnh din ra nh t bn no cng mun u t vo ngnh c p' cao, cho nn: + T bn ngnh c kh di chuyn sang ngnh da lm cho quy m ngnh da m rng, cung sn phm da trn th trng tng vt cu dn n gi c sn phm da gim, dn n p' ngnh da gim. + Ngc li do di chuyn t bn sang ngnh da, quy m ngnh c kh b thu hp li, cung sn phm c kh gim khng p ng c cu dn n gi c sn phm c kh tng, p' c kh tng. Kt qu cnh tranh gia cc ngnh tm thi dng li khi cc ngnh u c t sut li nhun ngang nhau l 20% gi l t sut li nhun bnh qun. * T sut li nhun bnh qun l con s trung bnh ca cc t sut li nhun ca t bn u t vo cc ngnh khc nhau (K hiu l p'). p' = m/(C+V)x100%.
34
- Khi hnh thnh t sut li nhun bnh qun th dn n hnh thnh li nhun bnh qun. Li nhun bnh qun l li nhun bng nhau u t vo cc ngnh khc nhau (K hiu l p) p = p' x (C+V) Lu : + V sao cnh tranh gia cc ngnh ch tm thi dng li khi hnh thnh p': Tm thi c ngha l khng phi cnh tranh gia cc ngnh tm dng v cnh tranh ni b ngnh vn tip tc nhm mc ch li nhun siu ngch, tng nh t bn ra sc ci tin k thut nng cao nng sut lm thay i iu kin trung bnh ngnh, lm thay i tng quan p' gia cc ngnh, tip tc din ra cnh tranh gia cc ngnh. + Biu hin s hot ng ca quy lut gi tr thng d trong giai on cnh tranh t do thnh quy lut t sut li nhun bnh qun v li nhun bnh qun, v li nhun bnh qun chnh l hnh thi chuyn ho gi tr thng d trong giai on cnh tranh t do, ngun gc v bn cht ca li nhun bnh qun l gi tr thng d nhng khi gi tr thng d chuyn ho thnh li nhun bnh qun n che y ngun gc ca n. c) S chuyn ho gi tr thnh gi c sn xut v biu hin s hot ng ca quy lut gi tr trong giai on cnh tranh t do: - S chuyn ho gi tr hng ho (C+V+m) thnh gi c sn xut l K+p (Chi ph sn xut + li nhun bnh qun. - iu kin gi tr chuyn ho thnh gi c sn xut: + Cnh tranh gia cc ngnh dn n hnh thnh t sut li nhun bnh qun v li nhun bnh qun. + c nn sn xut cng nghip gia cc ngnh c mi lin h mt thit vi nhau. + H thng tn dng pht trin. - Biu hin s hot ng ca quy lut gi tr trong giai on cnh tranh t do thnh quy lut gi c sn xut, gi c hng ho trn th trng trc tip ln xung xoay quanh gi c sn xut, gi c th trng c th cao hn, thp hn gi c sn xut nhng iu ny khng mu thun vi gi tr lao ng ca Mc bi v gi c sn xut ch l hnh thi chuyn ho ca gi tr hng ho v tng gi c sn xut bng tng gi tr hng ho (= 360); tng li nhun bnh qun bng tng gi tr thng d (= 60). 2) T bn thng nghip v li nhun thng nghip: a) Bn cht ca t bn thng nghip: - T bn thng nghip xut hin trc ch ngha t bn gi l t bn thng nghip tin t bn ch ngha, c im ca n l mua r bn t, li nhun thng nghip l kt qu trao i khng ngang gi. - n ch ngha t bn, trong qu trnh tun hon ca t bn cng nghip qua 3 giai on, ta xt giai on H-T, t bn tn ti di hnh thi t bn hng ho thc hin chc nng thc hin gi tr hng ha. Khi ti sn xut t bn ch ngha pht trin quy m ln th chc nng trn c chuyn mn ho tch ra thnh ngnh kinh doanh c lp gi l t bn thng nghip. Nh t bn ng t bn ra thc hin chc nng trn gi l t bn thng nghip. Vy t bn thng nghip l mt b phn ca t bn cng nghip, c tch ri ra phc v cho qu trnh lu thng hng ho T bn thng nghip va c lp, tch ri, va ph thuc vo t bn cng nghip. * T bn thng nghip va c lp, tch ri, bi v: - Khi ti sn xut t bn ch ngha pht trin th chc nng qun l tr nn phc tp, do tt yu chc nng qun l trong lnh vc lu thng phi c tch ra. - T bn thng nghip chuyn mn ho trong lnh vc lu thng, nm bt nhu cu th trng, y nhanh tc lu thng hng ho.
35
T bn thng nghip tch ri ra hot ng trong lnh vc lu thng t bn cng nghip tp trung vo lnh vc sn xut, nng cao nng sut, nng cao trnh bc lt. * T bn thng nghip li ph thuc vo t bn cng nghip v: - T bn thng nghip hot ng trong lnh vc lu thng, m lu thng l giai ca qu trnh ti sn xut do sn xut quyt nh, c sn xut mi c lu thng, chnh lu thng l s hnh thnh qu trnh sn xut. - T bn thng nghip thc hin chc nng ca t bn hng ho, l s vn ng tip tc ca t bn cng nghip trong lnh vc lu thng. Phn bit t bn kinh doanh hng ho (t bn thng nghip) vi t bn hng ho: - Khc nhau: + T bn thng nghip l t bn hot ng trong lnh vc lu thng, cng thc vn ng ca t bn thng nghip T-H-T, trong hng ho 2 ln chuyn ch Ln 1: T nh t bn cng nghip sang nh t bn thng nghip theo gi bn bun cng nghip ( K + Li nhun cng nghip l li nhun bnh qun) Ln 2: T nh t bn thng nghip n ngi tiu dng theo gi bn thc t (bng gi bn bun cng nghip + Chi ph lu thng + Li nhun thng nghip _ li nhun bnh qun ) = gi tr hng ho. Cn t bn hng ho l hnh thc tn ti ca t bn, cng thc vn ng ca t bn hng ho l H-T-H SX H, trong tin t hai ln chuyn ch: Ln 1: Nh t bn thng nghip bn c hng, c tin Ln 2: Nh t bn cng nghip dng tin mua cc yu t sn xut. b) Chi ph lu thng v lao ng ca nhn vin thng nghip. b1) Chi ph lu thng: T bn thng nghip ng ra lm chi ph lu thng. Chi ph lu thng l chi ph b ra trong qu trnh lu thng hng ho a hng ho t ni sn xut n ni tiu th v thc hin gi tr hng ho. Nh vy, cn c vo ni dung, tnh cht chi ph lu thng chia lm hai loi: + Chi ph lu thng b sung l cc chi ph b ra vn chuyn, duy tr gi tr s dng n ni tiu th gm: chi ph vn chuyn, bao b, ng gi, phn loi, tt c cc chi ph ny nhp vo gi tr hng ho, ngi mua phi tr qua gi bn b p li. + Chi ph lu thng thun tu l cc chi ph thun tu lin quan n vic thc hin gi tr hng ho gm: qung co, lng nhn vin thng nghip, s sch k ton, tt c cc chi ph ny khng nhp vo gi tr hng ho nhng n c b p li bng mt phn gi tr thng d m x hi to ra. b2) Lao ng ca nhn vin thng nghip: Lao ng ca nhn vin thng nghip khng to ra gi tr v gi tr thng d nh l cng nhn sn xut m lao ng nhn vin thng nghip thc hin gi tr hng ho, cng l lao ng tt yu ca x hi. Nhn vin thng nghip cng b bc lt, ngy lao ng chia thnh hai phn: - Thi gian lao ng cn thit: Trong thi gian ny nhn vin thng nghip khng to gi tr m thc hin phn gi tr trong c tin lng ca nhn vin thng nghip - Thi gian lao ng thng d: Trong thi gian ny nhn vin thng nghip khng to gi tr thng d m thc hin phn gi tr, trong l li nhun thng nghip. c) Li nhun thng nghip: T bn thng nghip l t bn hot ng kinh doanh hng ho trong lnh vc lu thng, nh t bn thng nghip ng t bn ra cng nhm thu li nhun v li nhun thng nghip
36
bng li nhun bnh qun = gi bn l (bn bun cng nghip + chi ph lu thng b sung) = li nhun thng nghip = li nhun bnh qun v nu khng thu c li nhun bnh qun th b sang ngnh khc v ngc li cc ngnh khc li x vo thng nghip. Nhng lao ng nhn vin thng nghip khng h to ra gi tr v gi tr thng d, vy li nhun thng nghip u? * Vy: Li nhun thng nghip l mt phn gi tr thng d do lao ng cng nhn sn xut to ra m nh t bn cng nghip phi "nhng" cho nh t bn thng nghip. - Nhng l mt tt yu: + T bn thng nghip hot ng trong lnh vc lu thng, l mt giai on ca ti sn xut, lu thng c tri chy th sn xut mi tip din. + Mt nh t bn thng nghip bn hng cho nhiu nh t bn cng nghip do tc chu chuyn ca t bn thng nghip nhanh lm gim tng t bn x hi, tng t sut li nhun chung. + T bn thng nghip gp phn thc y nhanh qu trnh tch lu t bn v ti sn xut m rng. + T bn thng nghip m nhn trong lnh vc lu thng, t bn cng nghip tp trung vo lnh vc sn xut, nng cao nng sut, nng cao trnh bc lt (m') S nhng theo nguyn tc t sut li nhun bnh qun. 3) T bn cho vay v li tc cho vay: a) T bn cho vay: - T bn cho vay xut hin trc ch ngha t bn gi l t bn cho vay c xa, c im ca n l cho vay nng li - n ch ngha t bn trong qu trnh chu chuyn ca t bn cng nghip do c s khng n khp v khng gian v thi gian: + C nh t bn bn c hng, c doanh thu nhng cha n k hn mua nguyn liu, tr cng cho cng nhn,...c t bn tin t tm thi nhn ri nhng l t bn th khng ngng ln ln. + Cc nh t bn khc n k hn i mi trang thit b, m rng sn xut,...c nhu cu s dng t bn ca ngi khc v chp nhn vic tr li. Tnh hnh trn ny sinh quan h vay mn (quan h tn dng) v t bn nhn ri thnh t bn cho vay. * Vy: T bn cho vay l t bn tin t tm thi nh ri m ngi ch s hu n cho ngi khc vay, s dng trong mt thi gian nht nh nhm thu li. - c im ca t bn cho vay: + T bn cho vay l t bn tim th, khng phi l t bn hot ng + T bn cho vay l t bn tch ri gia quyn s hu (nh t bn cho vay) vi quyn s dng t bn (nh t bn i vay hot ng) + T bn cho vay l loi hng ho c bit (hng ho t bn) . Cho vay tc l ch nhng quyn s dng. . Gi c ca n l li tc, khng phi do gi tr quyt nh, lun thp hn nhiu so vi gi tr. + T bn cho vay l t bn c sng bi nht, cng thc hot ng T-T' (T'=T+t), hnh thc vn ng gy ra s ng nhn tin sinh ra tin nhng thc cht vn ng y ca tin l TT'-H (SL, TLSX)...SX...H'-T'-T' b) Li tc v t sut li tc: b1) Li tc:
37
- Trong tay nh t bn hot ng th t bn i vay mang li li nhun v li nhun cng bng li nhun bnh qun, v vy li nhun bnh qun c chia thnh 2 phn: + Tr li tc. + Thu nhp ca ch x nghip * Vy: Li tc l mt phn ca li nhun bnh qun m nh t bn hot ng phi tr cho nh T bn cho vay v vic s dng t bn i vay (k hiu l Z) - Xt v ngun gc v bn cht ca Z: l mt phn ca gi tr thng d nhng khi li nhun bnh qun chuyn ho thnh li tc th thm mt ln na xuyn tc ngun gc ca n. - S vn ng ca Z th 0<Z<p (c trng hp li tc bng li nhun bnh qun khi khng hong kinh t n ra, thot ra khng hong kinh t th phi chp nhn vay vi li sut cao). Z vn ng cn ph thuc vo quy lut t sut li tc, t bn cn ph thuc vo lng T bn cho vay. b2) T sut li tc: - T sut li tc l t l tnh theo % gia li tc v T bn cho vay: Z Z'= -------x100% TBCV Z': T sut li tc Z: Li tc - S vn ng ca Z' : 0<Z'<p' + Z' vn ng ph thuc vo quan h cung cu t bn cho vay. + Z' cn ph thuc vo s phn chia gia li tc v thu nhp. S vn ng ca Z' c xu hng gim v p' l tim cn trn c xu hng gim. c) Tn dng t bn ch ngha, t bn ngn hng v li nhun ngn hng: c1) Tn dng l hnh thc vn ng ca t bn cho vay da trn nguyn tc hon tr c k hn c gc v li. - Tn dng t bn n phn nh quan h sn xut t bn ch ngha. - Hnh thc ca tn dng t bn: hai hnh thc: + Tn dng thng nghip, trong i tng ca tn dng l hng ho, hnh thc l bn chu tr gp. + Tn dng ngn hng: Ngn hng l trung gian gia ngi cho vay v ngi i vay. c2) T bn ngn hng v li nhun ngn hng: - Ngn hng l mt t chc kinh t hot ng kinh doanh tin t. - T bn ngn hng l t bn hot ng ng ra xy dng nh bng, thu nhn vin, thc hin cc nghip v. Nh vy, t bn ngn hng l t bn hot ng n tham gia vo t sut li nhun bnh qun v li nhun ngn hng = li nhun bnh qun = li cho vay - li tin gi - chi ph ngn hng. Nu khng thu c li nhun bnh qun th di chuyn t bn sang ngnh khc v ngc li nu thu c >li nhun bnh qun... tun theo quy lut t sut li nhun bnh qun. c3) Phn bit t bn ngn hng v t bn cho vay: T bn ngn hng l t bn hot ng kinh doanh tin t, t bn cho vay l t bn tin t nhn ri. T bn ngn hng T bn cho vay - L t bn hot ng kinh doanh, l t bn - L t bn tim th
38
- Khng tham gia vo t sut li nhun bnh qun - Li nhun ngn hng = Li nhun bnh qun - L mt phn ca li nhun bnh qun - Bao gm t bn t c, t bn c tch lu li, - Ch bao gm t bn tin t tm thi nhn ri t bn nhn ri ca cc nh t bn cng thng, vng bc, kim loi, qu,... d) Cng ty c phn, Th trng chng khon, T bn gi: d1) Cng ty c phn: L hnh thc t chc kinh doanh da trn pht hnh c phiu hay huy ng vn, ngi mua c phiu l c ng, c ng l ch s hu c phiu thc hin quyn lm ch thc s l thu c tc. d2) Th trng chng khon l ni din ra mua bn cc loi chng khon: C phiu, tri phiu theo th gi c phiu. - Th gi c phiu khng phi l s tin ghi trn mt c phiu (mt c phiu l mnh gi) - Th gi c phiu ph thuc vo mc c tc v li sut hin hnh. C tc G = ------------Z' G: Th gi c phiu Z': Li sut d3) T bn gi l cc loi giy c gi: c phiu, tri phiu, tn phiu,... c bit: + C th mua bn trao i, chuyn nhng. + Mang li thu nhp ch s hu + Gi c vn ng tch ri gi tr tht. 4) a t t bn ch ngha: a) Bn cht ca a t t bn ch ngha: - S hnh thnh quan h sn xut t bn ch ngha trong nng nghip: Khi quan h sn xut t bn cng nghip thm nhp vo nng nghip th trong nng nghip c 3 giai cp: + Cng nhn nng nghip lm thu to ra gi tr thng d. + Nh t bn kinh doanh trong nng nghip, thu rung t kinh doanh thu c mt phn gi tr thng d l li nhun nng nghip bng li nhun bnh qun. + Ch rung cho thu rung thu c mt phn gi tr thng d l li nhun siu ngch gi l a t. * Vy: a t t bn l li nhun siu ngch ngoi li nhun bnh qun m nh t bn kinh doanh trong nng nghip phi np cho ch rung (K hiu: R) - Xt v ngun gc ca R l mt phn ca gi tr thng d nhng khi li nhun siu ngch chuyn ho thnh R xuyn tc bn cht ca n. * Phn bit a t phong kin v a t t bn: - Ging nhau: u do lao ng lm thu to ra. - Khc nhau: + V cht: a t phong kin phn nh quan h 2 giai cp a ch v nng dn; a t t bn phn nh quan h 3 giai cp: Ch rung - nh t bn kinh doanh - cng nhn nng nghip. + V lng: a t phong kin gm ton b sn phm thng d thm ch c mt phn sn phm cn thit cn a t t bn ch gm mt phn gi tr thng d l li nhun siu ngch. b) Hnh thc ca a t: Hai hnh thc
39
chc nng - Tham gia vo t sut li nhun bnh qun
b1) a t chnh lch: - S hnh thnh a t chnh lch: + Do c im ca sn xut nng nghip, ga c sn xut chung l c qui nh bi iu kin sn xut xu nht (xem hnh thnh lng gi tr III3c) + Trn rung t tt v trung bnh c nng sut c bit cao, chi ph c bit thp cho nn li nhun siu ngch np cho ch rung thnh a t chnh lch. * Vy: a t chnh lch l li nhun siu ngch ngoi li nhun bnh qun m nh t bn kinh doanh trong nng nghip phi np cho ch rung, l s chnh lch gia gi c sn xut chung c quyt nh bi iu kin sn xut xu nht vi gi c sn xut c bit trn din tch t tt v trung bnh. - V d: C 3 tha rung tt, trung bnh, xu, t bn u t ngang nhau l 100 (C+V), t sut li nhun bnh qun l 20% nhng do sn lng trn rung t tt, trung bnh cao nn thu c a t chnh lch. Li Gi c sn xut Gi c sn xut c Loi nhun Sn bit chung rung C+V bnh lng R 1 t 1 t qun Tt 100 20 6 t 120 20 30 180 + 60 Trung 100 20 5 t 120 24 30 150 +30 bnh Xu 100 20 4 t 120 30 30 120 0 - Hai loi a t chnh lch: + a t chnh lch I: l a t thu c do iu kin t nhin mang li nh rung t mu m gn ni tiu th. + a t chnh lch II: L do u t thm canh tng nng sut c li nhun siu ngch. Trong thi hn hp ng th li nhun siu ngch thuc v nh t bn kinh doanh, ht hn hp ng th thuc v ch rung. b2) a t tuyt i: - Khi nghin cu a t chnh lch s dng phng php tru tng ho gi nh rng rung t xu khng thu c a t. Nhng thc t d l t xu hay tt nh t bn kinh doanh u phi tuyt i np t cho ch rung, l a t tuyt i. *Vy: a t tuyt i l li nhun siu ngch ngoi li nhun bnh qun m nh t bn kinh doanh np cho ch rung. l hiu s gia gi tr ca hng ho vi gi c sn xut chung, do cu to hu c trong nng nghip lun thp hn cu to hu c trong cng nghip. - C/V trong nng nghip thp hn C/V trong cng nghip (nng nghip lc hu hn cng nghip) v do c im ca sn xut nng nghip rung t c hn, do c quyn t hu v c quyn kinh doanh ngn cn t bn di chuyn vo nng nghip. - Nu t sut li nhun ngang nhau m C/V nng nghip thp hn cng nghip th trong nng nghip thu c mt khi lng gi tr thng d ln hn trong cng nghip, v vy ngoi phn li nhun bnh qun th lun c li nhun siu ngch np cho ch rung, thnh a t tuyt i. V d: T bn cng nghip, t bn nng nghip u t ngang nhau 100 (C+V), m' = 100%, t sut li nhun bnh qun bng 20% nhng do C/V trong nng nghip l 6/4 thp hn C/V trong cng nghip l 8/2 v vy trong nng nghip lun c li nhun siu ngch v n nh lu di, c th: + Cng nghip (C/V = 8/2) Gi tr = 80C + 20V + 20m = 120 + Nng nghip (C/V = 6/4)
40
Gi tr = 60C + 40V + 40m = 140 + Gi c sn xut = K + Li nhun bnh qun = 120 + Li nhun siu ngch = 140 - 120 = 20, khi np cho ch rung n l a t tuyt i. c) Phn bit a t chnh lch v a t tuyt i. - Ging nhau: + u l li nhun siu ngch phi np cho ch rung + u c ngun gc l lao ng lm thu. - Khc nhau : + Nguyn nhn hnh thnh: . a t chnh lch do c quyn kinh doanh rung t. . a t tuyt i do c quyn t hu rung t + iu kin hnh thnh: . a t chnh lch do gi c sn xut chung qui nh bi rung t xu, rung t tt, trung bnh c nng sut cao, chi ph c bit thp cho nn c li nhun siu ngch . a t tuyt i do cu to hu c C/V nng nghip thp hn C/V cng nghip, nu t sut gi tr thng d ngang nhau th nng nghip thu c mt khi lng gi tr thng d ln hn. + S hnh thnh gi tr: . a t chnh lch khng tham gia hnh thnh gi tr hng ho . a t tuyt i hnh thnh nn gi tr hng ho. d) Cc loi a t v gi c rung t: d1) Cc loi a t: - a t hm m, mc a t l do cht lng, tr lng khong sn - a t t xy dng do v tr quyt nh - a t t c quyn do th nhng quyt nh Do s khan him cho nn mc a t ngy cng tng, ga c rung t cng tng. d2) Gi c rung t l a t t bn ho bi v nh t bn mua t cho thu thu a t th tin mua t cng l t bn. - Gi c rung t l mc a t hng nm, gi c rung t t l thun vi a t v t l nghch vi li sut hng ho. R G = -------Z' VN X: CH NGHA T BN C QUYN Phng thc sn xut TBCN c thit lp v tr thnh thng tr khi cuc cch mng cng nghip han thnh (na cui th k 18) v n pht trin qua 2 giai on: - CNTB t do cnh tranh (t na cui th k 18 n cui th k 19 u th k 20), Mc v ng ghen nghin cu. - CNTB c quyn ( cui th k 19 u th k 20 tr i), L Nin nghin cu giai on u. y l 2 giai on ca cng mt phng thc sn xut, v: - Chng ng nht vi nhau da trn quan h sn xut TBCN - Chng khc nhau do trnh pht trin ca lc lng sn xut x hi ha.
41
Mc v ng ghen nghin cu giai on cnh tranh t do a ra d bo khoa hc: Cnh tranh t do tt yu chuyn sang c quyn 1) Qu trnh chuyn t cnh tranh t do sang c quyn: T cui th k 19 din ra qu trnh chuyn t cnh tranh t do sang c quyn, qu trnh ny din ra c tnh quy lut: - S pht trin ca lc lng sn xut di tc ng ca cch mng khoa hc k thut y nhanh qu trnh tch t v tp trung t bn, dn n tch t tp trung sn xut, sn xut tp trung vo cc x nghip qui m ln. - Tc ng ca cc qui lut kinh t ca CNTB thc y mnh m qu trnh tp trung sn xut: + Trc ht l qui lut kinh t c bn (sn xut gi tr thng d), t mc ch sn xut ngy cng nhiu gi tr thng d cho nh t bn th cc nh t bn phi khng ngng tch ly m rng sn xut, nng cao nng sut, nng cao trnh bc lt. + Tc ng ca quy lut cnh tranh ginh li th trong cnh tranh th tng nh t bn khng ngng tch ly, m rng sn xut, sn xut quy m ln c li th trong cnh tranh. - Cnh tranh din ra ngy cng gay gt, hng lot x nghip nh b x nghip ln thn tnh, mt s cc x nghip nh di p lc ca cnh tranh t nguyn sp nhp li thnh x nghip ln, chnh cnh tranh y mnh qu trnh tp trung sn xut. - Khng hong kinh t n ra, hng lot cc x nghip nh b ph sn, mt s x nghip thot ra khi khng hong th tin hnh i mi trang thit b, my mc, s dng my mc hin i hn, do dn n sn xut tp trung. - H thng tn dng pht trin to iu kin di chuyn t bn v tp trung t bn, dn n tp trung sn xut. Khi sn xut tp trung n trnh nht nh th dn thng n c quyn v s ra i ca cc t chc c quyn. 2) c im ca ch ngha t bn c quyn: a) 5 c im ca ch ngha t bn c quyn: L Nin nghin cu ch ngha t bn c quyn khi qut 5 c im sau y: a1) Tch t tp trung sn xut v s hnh thnh c quyn: - Cnh tranh thc y tch t tp trung t bn dn n tp trung sn xut, sn xut tp trung c biu hin l: + S lng cng nhn trong cc x nghip quy m ln chim t trng ln trong tng lc lng lao ng x hi, s lng sn phm sn xut ra trong cc x nghip qui m ln chim mt t trng ln trong tng sn phn x hi. + Sn xut tp trung vo mt s x nghip quy m ln th chng c khuynh hng lin minh tha thun vi nhau, dn n hnh thnh t chc c quyn. * Vy: T chc c quyn l lin minh cc x nghip qui m ln nm trong tay hu ht vic sn xut v tiu th mt hoc mt s loi sn phm, chng c th quyt nh c gi c c quyn nhm thu c li nhun c quyn cao. - Qu trnh hnh thnh ca c quyn din ra t thp n cao, t lu thng n sn xut v ti sn xut, c th: + Ccten l hnh thc c quyn trong lu thng trnh thp n quyt nh v mt hng v gi c. + Xanhdica l hnh thc c quyn trong lu thng trnh cao hn Ccten, n quyt nh v mt hng , gi c v th phn + T rt l hnh thc c quyn sn xut, n quyt nh ngnh hng, qui m u t.
42
+ Congsoocion l hnh thc c quyn lin ngnh ti sn xut t cung ng vt t - sn xut - tiu th. a2) T bn ti chnh v bn u s ti chnh: - S hnh thnh c quyn trong ngn hng v vai tr mi ca Ngn hng: Cng vi s hnh thnh c quyn trong cng nghip th trong ngn hng cng din ra cnh tranh quyt lit, hng lot ngn hng nh b cc ngn hng ln thn tnh, mt s ngn hng nh t nguyn sp nhp li thnh ngn hng ln, mt s ngn hng ln th c xu hng lin minh, tha thun vi nhau hnh thnh c quyn trong ngn hng. Khi c quyn trong ngn hng ra i th ngn hng c mt vai tr mi, th hin: Gia t bn ngn hng v t bn cng nghip thm nhp vo nhau thng qua ch tham d bng vic mua c phiu cc cng ty c ngi vo HQT ca ngn hng, gim st hot ng ca ngn hng v ngc li th ngn hng c ngi vo HQT ca cc cng ty. S dung nhp gia t bn ngn hng vt bn cng nghip bng cch trn lm xut hin mt loi t bn mi gi l t bn ti chnh. - T bn ti chnh v i din cho n l bn u s ti chnh, chng lng on c v kinh t v chnh tr: + V kinh t: Bng c phiu khng ch nm cng ty m, chi phi cc cng ty con, cc chi nhnh. + V x hi: Bng sc p tp on nm gi cc v tr quan trng trong b my nh nc. a3) Xut khu t bn: Xut khu t bn l a t bn ra nc ngoi kinh doanh nhm thu li nhun cao: - Trong giai on cnh tranh t do, xut khu t bn ch yu l t bn hng ha, tc l a hng ra nc ngoi thc hin gi tr. - Trong giai on c quyn, xut khu t bn ch yu l t bn hot ng t nhng nc pht trin n nhng nc ang pht trin hoc km pht trin nhng quc gia nhn cng, nguyn liu r, hu qu xut khu t bn l dn n nn kinh t ph thuc, cn kit ti nguyn. a4) S hnh thnh cc t chc c quyn quc t v phn chia nh hng kinh t: Xu hng tan cu ha din ra cnh tranh quyt lit, cnh tranh gia cc quc gia, cc tp on, dn n hnh thnh cc lin minh kinh t quc t rt a dng (lin minh v thng mi, thu quan, sn xut,) Cc lin minh ny phn chia nhau khu vc nh hng kinh t. a5) Cc cng quc phn chia lnh th th gii: - Do s hot ng ca quy lut pht trin khng u trong giai on c quyn th mt nc ang pht trin c th ui kp, vt mt nc pht trin. - S pht trin khng u v kinh t dn n khng u v qun s, chnh tr lm thay i tng quan lc lng v i phn chia li lnh th th gii dn n xung t qun s chia li lnh th th gii, l nguyn nhn dn n 2 cuc chin tranh th gii (14-18 v 39-45) b) Biu hin s hot ng ca qui lut gi tr v quy lut gi tr thng d trong hai giai on pht trin t bn ch ngha: b1) Quy lut gi tr l quy lut kinh t c bn ca sn xut v trao i hng ha: - Ni dung, yu cu ca quy lut gi tr - Biu hin s hot ng quy lut gi tr qua 2 giai on: + Giai on t do cnh tranh biu hin thnh quy lut gi c sn xut + Trong giai on c quyn biu hin thnh gi c c quyn
43
Gi c c quyn = K + Li nhun c quyn Li nhun c quyn = Li nhun bnh qun + Li nhun siu ngch Li nhun siu ngch thu c l do a v c quyn mang li Do iu kin c quyn c th quyt nh gi c c quyn, c gi c c quyn cao khi bn hng, gi c c quyn thp khi mua hng. b2) Quy lut kinh t c bn ca CNTB l quy lut gi tr thng d - Ni dung ca quy lut gi tr thng d - Biu hin s hot ng ca quy lut gi tr thng d qua 2 giai on CNTB: + Giai on t do cnh tranh biu hin thnh quy lut t sut li nhun bnh qun v li nhun bnh qun + Trong giai on c quyn biu hin thnh li nhun c quyn cao: Do a v c quyn quyt nh gi c c quyn, thu c li nhun c quyn cao. Xt v ngun gc v bn cht ca li nhun c quyn l lao ng thng d ca cng nhn trong x nghip c quyn, khng c quyn v c nhn dn lao ng cc nc thuc a. 3) Ch ngha t bn c quyn nh nc: a) Nguyn nhn ra i, bn cht ca ch ngha t bn c quyn nh nc: a1) Nguyn nhn ra i v pht trin ch ngha t bn c quyn nh nc: Ch ngha t bn c quyn nh nc xut hin t cui th k 19 u th k 20 mt s nc Ty u c nn kinh t pht trin v n pht trin nhanh chng tr thnh ph bin t sau th chin th hai. - S pht trin ca ch ngha t bn ngy cng lm tng thm tnh cht gay gt cc mu thun ni ti ca ch ngha t bn m trc ht l mu thun c bn ca ch ngha t bn (Lc lng sn xut x hi ha vi ch t hu t nhn t bn ch ngha). Do trnh pht trin ca lc lng sn xut x hi ha tt yu i hi mt hnh thc vn ng mi ca quan h sn xut t bn ch ngha ph hp vi n v vy quan h sn xut t bn ch ngha c iu chnh l hnh thc s hu ca Nh nc t bn ch ngha. - S pht trin mnh m ca cuc cch mng khoa hc cng ngh hin i, cng ngh mi lm xut hin nhng ngnh ngh mi, lm o ln c cu kinh t truyn thng ti c cu kinh t th cn phi c mt lng t bn khng l u t vo lnh vc xy dng c s h tng k thut (ng x, vin thng,) v vy cn c s u t ca t bn nh nc. - S pht trin ca sn xut x hi ha da trn c s phn cng chuyn mn ha v tin b khoa hc k thut tt yu i hi cn c s phi hp cc hot ng chung c tnh x hi. Nh nc nhn danh x hi iu phi, kim sot cc qu trnh trn (vi t cch ngi nhc trng). - Xu th quc t ha v hi nhp kinh t th gii: Cnh tranh quc t din ra ginh ni u t, th trng,khi bnh trng th lc ra nc ngoi th vp phi hng ro li ch quc gia v vy nh nc phi can thip iu ha li ch. a2) Bn cht ca ch ngha t bn c quyn nh nc: * Khi nim: Ch ngha t bn c quyn nh nc l s kt hp sc mnh ca c quyn t nhn vi sc mnh ca nh nc t bn thnh th ch, thit ch nhm phc v mc ch cho cc t chc c quyn, thu c li nhun c quyn cao v duy tr s thng tr ca giai cp t sn. * Bn cht ca Ch ngha t bn c quyn nh nc c th hin: - Ch ngha t bn c quyn nh nc l hnh thc vn ng mi ca quan h sn xut t bn ch ngha hay ni cch khc l ch ngha t bn c iu chnh thch ng vi lc lng sn xut x hi ha.
44
- Ch ngha t bn c quyn nh nc l s kt hp gia t chc c quyn vi nh nc t bn thnh mt t chc thng nht trong nh nc ph thuc vo c quyn, phc v mc ch cho cc t chc c quyn. - Ch ngha t bn c quyn nh nc l mt h thng cc quan h kinh t chnh tr biu hin thnh ng li, cc chnh sch i ni, i ngoi, chnh sch kinh t x hi. - Ch ngha t bn c quyn nh nc l s can thip ca Nh nc vo cc mt ca i sng x hi bng mt h thng iu chnh lm du i cc mu thun nhng khng lm thay i bn cht ch ngha t bn. b) Biu hin ca Ch ngha t bn c quyn nh nc:
45
3. Th no l t bn thng nghip? Trnh by s hnh thnh li nhun thng nghip di ch ngha t bn (cho 1 v d chng minh). - Bn cht t bn thng nghip: Trong lch s t bn thng nghip xut hin t rt sm, n c trc c t bn cng nghip nhng l t bn mua r bn t theo kim c xa. Cn t bn thng nghip di CNTB li l mt b phn ca TBCN tch ri ra lm chc nng thc hin gi tr hay tiu th khi lng sn phm m TBCN sn xut ra nhm mc ch thu c mt khon tin li di hnh thc li nhun thng nghip. TCN -------- HTLSXSL 01.01.02 (1) sn xut (3) . H -----T (2) 31.12.02
CNTB tch ri ra
TCN = TCN + Denta T Cng thc vn ng ca TBCN l T-H-T- S hnh thnh li nhun thng nghip?: Theo hc thuyt gi tr thng d ca Mc th gi tr thng d ch c to ra trong qu trnh sn xut thng qua vic bc lt lao ng lm thu. Cc Mc cng khng nh lu thng ch l thc hin gi tr ch khng th sng to ra gi tr v gi tr thng d. Vy nh t bn thng nghip hot ng trong lnh vc lu thng s thu c mt khon tin li l li nhun thng nghip, v vy li nhun thng nghip c sinh ra t u? (T = T + denta T) TTN = T + PTN Tr li vn ny Cc Mc ch r: Bn cht ca li nhun thng nghip l mt phn ca gi tr thng d m nh t bn cng nghip bc lt ca cng nhn lm thu trong qu trnh sn xut v nhng li cho nh t bn thng nghip v - Nh t bn thng nghip ng ra m nhn khu tiu th sn phm cho nh t bn cng nghip rnh tay ch tp trung vo lnh vc sn xut do trnh chuyn mn ho s c nng cao, nng sut lao ng tng ln v lm cho gi thnh sn phm gim xung bn thn nh t bn cng nghip v mt ny c rt nhiu li ch. - Khi t bn thng nghip ng ra kinh doanh th cng phi ng vn cho qu trnh lu thng ca mnh v vy vn ca nh t bn cng nghip s rt ngn vng tun hon t 3 giai on xung cn 2 giai on v vy tc chu chuyn vn trong 1 nm s tng ln, hiu qu s dng vn u t s ngy cng cao. V mt ny nh t bn cng c li. Ni tm li vic t bn cng nghip nhng mt phn m cho t bn thng nghip th c t bn thng nghip ln t bn cng nghip u c li ch. Vic nhng mt phm m ca TBCN cho t bn thng nghip c tin hnh bng cch t bn cng nghip bn hng ho cho t bn thng nghip theo gi bn bun hay gi thnh cng nghip v gi bng chi ph ca nh t bn cng nghip + li nhun ca nh t bn cng nghip v gi bn bun bao gi cng nh hn gi tr hng ho. Pbb= C+V+PCN Nh t bn thng nghip em bn hng ho cho ngi tiu dng theo gi bn l bng chi ph sn xut cng nghip + Li nhun cng nghip + li nhun thng nghip. Mc gi bn l bao gi cng bng gi tr hng ho.
46
Pbl = PCN + PTN + C +V = C + V + m Khong chnh lch gia gi bn l v gi mua bun cng nghip chnh l li nhun ca T bn thng nghip. Mt ln na cn khng nh ngun gc ca li nhun thng nghip l gi tr thng d do lao ng lm thu sng to ra trong qu trnh sn xut bng bc lt cng nhn lm thu. V d: C 1 nh t bn cng nghip ng ra 1 s vn l 800 t bn v c trnh bc lt m = 100% nh t bn u t vo lnh vc sn xut cng nghip theo cu to hu c 700 C + 100 V + 100m = 900 n v T bn Nu nh t bn cng nghip thc hin tt c qu trnh sn xut v tiu th sn phm thf t sut li nhun m nh t bn cng cng nghip s c hng l P = m/(c+v) x100% = 100/800x100% = 12,5% Nu c mt nh t bn thng nghip ng ra cng kinh doanh vi t bn cng nghip v cng ng ra mt lng vn l 200 n v t bn. Lc ny nh t bn cng nghip v nh t bn thng nghip s phn chia nhau li nhun theo nguyn tc bnh qun ho t sut li nhun P ngang = tng m/tng(c+v) x 100% = 100/(800+200) x100% = 10% T c th tnh PCN = 800*10% = 80 n v t bn Ta xc nh c PbbunCN = CPSXCN + LNCN = 800 + 80 = 880 Ta thy 800 < 900 LNTN 200x10% = 20 n v t bn. Gi bn l = gi bn bun + LN thng nghip = 880+20 = 900 Gi bn l (900) = gi tr hnh ho (900). 4. Th no l chi ph lu thng di ch ngha t bn? nhn vin thng nghip hot ng trong lnh vc lu thng c b bc lt thng d khng? * Bn cht ca chi ph lao ng: Theo hc thuyt gi tr lao ng ca Mc th tt c cc hot ng phc v cho sn xut , tiu th sn phm u phi b ra nhng chi ph nht nh v vy hot ng trong lnh vc lu thng tiu th sn phm nh t bn thng nghip cng phi b ra nhng chi ph nh tt c cc nh t bn khc. Chi ph lu thng c Mc khi qut thnh 2 loi l chi ph lu thng thun tu v chi ph tip tc qu trnh sn xut trong lu thng. + Chi ph lu thng thun tu L chi ph xy dng ca hng, mua sm quy hng, chi ph cho nghip v bn hng nh s sch, chng t, ho n v cc phng tin bn hng khc, chi ph thu nhn vin bn hng, chi ph qun co, marketing, giao dch. Tt c cc chi ph lu thng thun u l ht sc cn thit cho qu trnh lu thng nhng bn thn n khng lm cho gi tr sn phm tng ln trong lu thng. +) Chi ph tip tc qu trnh sn xut trong lu thng (chi ph b sung) y l chi ph cho vic gi bc sn phm. Bo qun sn phm, chi ph cho vic vn chuyn sn phm t ni sn xut n th trng. Chi ph b sung lm gia tng cht lng sn phm trong qu trnh lu thng tt c nhng chi ph ny u c biu hin ngoi lu thng hng ho b thm mt lng kd cho cc cng vic din ra trong lu thng v vy Cc Mc khng nh b phn chi ph ny tham gia vo vic tng gi tr ca sn phm ngay trong qu trnh lu thng. * Hot ng trong lnh vc thng nghip l hot ng thc hin gi tr ca khi lng sn phm sn xut ra. Ngun gc ca li nhun thng nghip l t gi tr thng d m t bn
47
cng nghip nhng cho t bn thng nghip v t bn thng nghip ng ra tiu th sn phm nhng trong qu trnh hot ng thng nghip di ch ngha t bn th bn thn nh t bn thng nghip khng phi l ngi trc tip ng ra bn hng m h thu nhn vin thng nghip. Nhn vin thng nghip sau qu trnh lm vic (bn hng) cho nh t bn nhn khon thu nhp di hnh thc tin cng v khon tin cng ngy thc cht l mt phn ca gi tr thng d nm trong li nhun ca nh t bn thng nghip v lng tin cng bao gi cng nh hn li nhun thng nghip hoc phn thng d t bn cng nghip nhng. Nh vy bn thn nhn vin hot ng trong lnh vc thng nghip v b bc lt v ngy lm vic ca h trong ca hng ca nh t bn cng c chia thnh 2 phn, 1 phn ngy l thi gian lao ng cn thit. Trong thi gian ny h bn c mt lng hng, h nhn c tin cng, tin cng tng ng 1 phn ca gi tr thng d m nh t bn cng nghip nhng cho t bn thng nghip, phn thi gian cn li trong ngy l thi gian lao ng thng d. Trong thi gian ny ngi nhn vin thng nghip li bn c mt lng hng v to ra c mt lng gi tr tng ng phn cn li ca gi tr thng d m nh t bn cng nghip nhng cho t bn thng nghip. B phn gi tr ny khng thuc nhn vin thng nghip m thuc v nh t bn thng nghip. Chnh v vy Mc kt lun mc d hot ng trong lnh vc lu thng hoc thng nghip th ngi nhn vin thng nghip vn l ngi lm thu do lao ng ca h vn l lao ng b bc lt v lao ng ca h l ngun gc to ra thu nhp khng lao ng cho t bn thng nghip. 5) Th no l t bn cho vay? Trnh by bn cht hoc ngun gc ca li ch cho vay? * Bn cht ca T bn cho vay. T bn cho vay xut hin t rt sm trong lch s, n c trc c t bn cng nghip v t bn thng nghip nhng l t bn cho vay nng li theo kiu c xa. Cn trong nn kinh t t bn li lun din ra mt hin tng: c mt s nh t bn hot ng nh t bn cng nghip, t bn thng nghip c mt s tin tm thi nhn ri cha s dng n nh tin khu hao ti sn c nh nhng cha ht, tin tch lu m rng sn xut nhng cha , tin mua nguyn, nhin vt liu v tr cng cho ngi lao ng nhng cha n k tt c nhng khon tin ny ang nm n mt ch v khng sinh li cho ch s hu. Nhng cng trong giao on li c mt s nh t bn hot ng khc k c hp ng mi c nhu cu i mi t bn c nh m rng quy m sn xut nhng cha tch lu kp vn. T lm xut hin trong x hi t bn mt quan h tn dng vay mn ln nhau gia cc nh t bn v hnh thnh ra mt loi t bn mi CM gi l t bn cho vay v nh ngha + T bn cho vay: l t bn tin t m ngi ch ca n nhng quyn s dng vn tin t cho 1 nh t bn khc trong mt thi gian nht nh nhm mc ch thu c mt khon tin li di hnh thc li tc cho vay. Cng thc vn ng TCvay ---- T cho vay Tcho vay = TCV + Z (li tc) Nu nhn vo cng thc vn ng ca t bn cho vay nh t bn cho vay khng nh hn khng bc lt lao ng lm thu m li tc hn thu c l do ngun lc t nhin ca ng tin m hn l ch s hu. V vn ny CMc ch r nh t bn cho vay cng tham gia vo qu trnh bc lt lao ng lm thu ca cng nhn nhng gin tip thng qua bn tay ca nh t bn hot ng hoc t bn i vay. V vy cng thc vn ng y ca t bn cho vay phi l TChovay{TCN-(t liu sn xut+ SL) sn xut- H-TCN}- Tcv Tcho vay -> Tcho vay (rt gn).
48
Bn cht v ngun gc ca li tc cho vay: Qua phn tch Mac ch r: li thc cho vay thc cht l mt phn ca li nhun bnh qun m nh t bn i vay tr cho nh t bn cho vay v t bn cho vay nhng quyn s dng vn tin t cho nh t bn i vay trong mt thi gian nht nh. Cc Mc cng ch r li tc cho vay xt v mt ngun gc n l mt phn ca gi tr thng d c to ra trong qu trnh sn xut thng qua vic bc lt cng nhn lm thu. *) T sut li tc cho vay: Hot ng trong lnh vc cho vay hoc tn dng l nhm mc ch thu c mt khon tin li di hnh thc li tc. Nhng trong thc tin khi hnh thnh quan h tn dng th k c ngi i vay v ngi cho vay cha quan tm n li tc m li quan tm trc ht n t sut li tc. T sut li tc l t s tnh theo t l gia mc li tc m nh t bn thu c so vi tng t bn cho vay v c tnh theo cng thc: Z = (Z/T Bn cho vay) x 100% 6. Th no l t bn Ngn hng, trnh by s hnh thnh li nhun ngn hng. Phn bit t bn ngn hng vi t bn cho vay. * Bn cht t bn ngn hng v s hnh thnh li nhun ngn hng: Di Ch ngha t bn quy m sn xut ca cc nh t bn ngy cng m rng v vy ngun vn t c ca cc nh t bn gp phi nhng hn ch nht nh do hot ng tn dng di ch ngha t bn l 1 tt yu khch quan. T bn ngn hng l mt t bn hot ng, n cng ging nh t bn cng nghip, thng nghip u t vo hot ng trong lnh vc kinh doanh tin t nhm mc ch thu c mt khon tin li di hnh thc li nhun ngn hng. Bn cht ca t bn ngn hng cn c Cc Mc ch r 2 chc nng c bn ca ngn hng l Khc t bn cho vay l t bn tm thi nhn ri, ngn hng s dng tin ca mnh cho vay. + Ngn hng l mt trung tm tn dng x hi vi chc nng ny ngn hng thc hin 2 nhim v: nhn gi v cho vay. Khi ngn hng thc hin nhim v gi c ngha l ngn hng thc hin chc nng huy ng ngun vn trong x hi v khi lm nhim v ny ngn hng cam kt vi ngi gi tin hon tr ngi gi s lng tin gi km theo li tc tin gi. Cn khi ngn hng thc hin nhim v cho vay tc l ngn hng cung ng vn cho cc ch th. Khi lm nhim v cho vay ngn hng yu cu cc ch th vay tin phi cam kt vi ngn hng phi hon tr li ngn hng s tin vay km theo li tc tin vay ng k hn. Bao gi li tc cho vay ca ngn hng cng ln hn li tc ngn hng nhn gi, khon chnh lch gia 2 mc li tc sau khi tr i nhng chi ph nghip v ngn hng, cng vi nhng ngun thu khc trong nghip v ca ngn hng s hnh thnh ra li nhun ngn hng. Nh vy bn cht ca li nhun ngn hng, n l mt phn ca li nhun m cc nh t bn hot ng trch ra tr cho t bn ngn hng v t bn ngn hng nhng quyn s dng vn tin t cho h trong mt thi gian nht nh. Nh vy ngun gc li ngn hng cng l mt phn ca gi tr thng d do bc lt cng nhn lm thu m c. + Ngn hng cn c chc nng l trung tm thanh ton x hi, l ni pht hnh tin mt v thc hin cc chnh sch ti chnh ca Nh nc. Ti cc ngn hng u gia cc ti khon tin gi d tr ca cc ch th v thng qua mt h thng cc lnh bng sc thanh toan, ngn hng thc hin chc nng thanh ton gia cc ch th c ti khon m ti ngn hng. ng thi ngn hng trung ng l mt c quan c quyn pht hnh tin mt v thc hin chnh sch ti chnh ca chnh ph nh pht hnh tri phiu, tri khon ca chnh ph thc hin cc mc ch qun l ti chnh ca chnh ph. * S khc nhau gia t bn ngn hng v t bn cho vay? (trnh by 2 loi t bn trc)
49
Phn bit t bn ngn hng vi t bn cho vay - T bn ngn hng l t bn hot ng kinh doanh trong lnh vc tin t nhm mc ch thu c tin li di hnh thc li nhun ngn hng. T bn cho vay l t bn tin t m ngi ch ca n nhng quyn s dng vn tin t cho mt nh t bn khc trong mt thi gian nht nh nhm mc ch thu c mt khon tin li di hnh thc li tc cho vay. Phn tch bn cht ca t bn ngn hng v t bn cho vay CMc ch r gia chng c s ging v khc nhau sau: + Ging: c 2 hnh thc t bn u kinh doanh trong lnh vc tin t nhm mc ch thu c mt khon tin li di hnh thc nht nh nh li nhun ngn hng, li tc cho vay. Ngun gc ca li nhun ngn hng cng nh li tc cho vay u l mt phn ca gi tr thng d do bc lt cng nhn m c. Nhng gia chng c d khc nhau rt c bn l + Khc: . Ngun vn hot ng. Ngun vn c t bn ngn hng l vn hot ng, cng ging nh vn ca t bn cng nghip, t bn thng nghip ngc li vn ca t bn cho vay lo l vn tm thi nhn ri (hay vn tim th) . Kt qu hot ng: li nhun ngn hng chnh l li nhun bnh qun n phn nh kt qu ca qu trinh sn xut kinh doanh ca t bn ngn hng trong iu kin c s cnh tranh vi cc nh t bn hot ng khc. Ngc li li tc cho vay ch l mt phn ca li nhun bnh qun m t bn i vay trch ra t li nhun bnh qun ca mnh tr cho nh t bn cho vay. Ni cch khc li tc cho vay lun < li nhun ngn hng. . c im hot ng (T BN NH c tham gia bq li nhun khng). T bn ngn hng l t bn hot ng v vy sau qu trnh hot ng kinh doanh t bn ngn hng phi tham gia vo cuc cnh tranh vi cc ngnh khc phn chia nhau li nhun theo nguyn tc bnh qun ho t sut li nhun. Ngc li t bn cho vay khng phi l t bn hot ng, n ch l t bn phc v cho cc nh t bn hot ng v vn tin t v vy t bn cho vay khng tham gia vo qu trnh bnh qun ho t sut li nhun. Chnh v vy C Mc khng nh t bn cho vay l t bn thc li nht (cn bn nht). 7. Th no l cng ty c phn, t bn gi, v th trng chng khon? * Bn cht ca cng ty c phn: Nn kinh t t bn ch ngha cng pht trin th quy m sn xut ngy cng c m rng. Ngun vn hoc t bn c bit ca tng nh t bn khng p ng c nhu cu ca vic m rng quy m sn xut v vy dn n mt xu th tt yu l hnh thnh ra cc cng ty c phn. Cng ty c phn l mt doanh nghip t bn cng nghip ln l ngun vn ca n c hnh thnh da trn c s huy ng vn t trong x hi thng qua vic pht hnh cc c phiu cng ty. Ngi mua c phiu ca cc cng ty c phn c gi l c ng. C ng c cc quyn li : c tham gia trong i hi c ng bu ra hi ng qun tr ng thi c nhn mt phn thu nhp cn c vo c tc ca tng c phn (mc c tc cao hay thp ph thuc vo kt qu hot ng ca cng ty). * Bn cht ca t bn gi T bn gi l nhng chng ch c gi tr nh c phiu cng ty, tri phiu chnh ph, tri khon chnh ph. S d gi l t bn gi bi v nhng chng ch ny ghi nhn mt s tin nht nh c ghi trn c phiu thng gi l mnh gi c phiu, mnh gi tri phiu. ng thi nhng chng ch ny c mua bn mt cch t do trn th trng di s tc ng ca cc quy lut th trng. Tt c nhng c phiu, tri phiu c mua bn trn th trng cn c vo th gi ca c phiu: th gi c phiu khng phi l s tin ghi trn c phiu m th gi c phiu ph thuc vo 2 yu t: c tc ca c phiu, mc li sut Ngn hng m nu ngi c c phiu khng mua c phiu dng tin gi vo ngn hng cng s thu c mt mc li tc ngang vi c tc
50
ca c phiu. * Th trng chng khon: Th trng chng khon l mt th trng trong c cu th trng a dng ca nn kinh t. Trn th trng chng khon ngi ra mua bn trao i nhng chng ch c gi tr nh c phiu ca cc cng ty, tri phiu, tri khon chnh ph. Th trng chng khon c th trng s cp v th trng th cp, ch yu hot ng ca th trng s cp l thng qua cc s giao dch v c quan mi gii giao dch. th trng chng khon l mt th trng ht sc quan trng c dung lng giao dch trao i ln. V vy tc dng ca n l ht sc to ln nhng s b ca th trng chng khon th cng gy nn nhng tn ph khn lng cho nn kinh t. IV t bn kinh doanh nng nghip v a t t bn ch ngha 1. Th no l a t t bn ch ngha? Phn bit i t t bn ch ngha vi a t phong kin? * Bn cht i t t bn: Quan h sn xut t bn ch ngha khng hnh thnh trong lnh vc cng nghip m ngy cng pht trin v hnh thnh rng khp trong lnh vc nng nghip. Khi quan h sn xut t bn ch ngha xut hin trong lnh vc nng nghip th ngoi mt s nhng ngi tiu th nng kinh doanh trn rung t ca mnh th trong nng nghip xut hin mi quan h gia 3 giai cp l a ch (l nhng ngi s hu i vi t ai), t bn kinh doanh nng nghip (l nh t bn hot ng) nhng b vn u t kinh doanh trong lnh vc nng nghip nhm mc ch thu c mt khon li nhun ngang bng li nhun cc nh t bn hot ng khc), cng nhn nng nghip (l nhng ngi lao ng lm thu khng c t liu sn xut). Kinh doanh trong lnh vc nng nghip th nh t bn kinh doanh nng nghip bt buc phI thu c mt khon li nhun bnh qun nh cc nh t bn khc. Nhng kinh doanh nng nghip li l kinh doanh trn t ai v vy nh t bn kinh doanh nng nghip phI thu rung t ca a ch (v t ai l t liu sn xut ch yu ca nng nghip) c th s dng t ai thuc quyn s hu ca i ch. Th nh t bn kinh doanh nng nghip phi tr cho a ch mt khon thu nhp v vy nh t bn kinh doanh nng nghip phi tm cch bc lt cng nhn nng nghip nhiu hn thu c mt khon gi tr thng d, di ra ngoi li nhun bnh qun ca nh t bn kinh doanh nng nghip, b phn gi tr thng d c gi l li nhun siu ngch, li nhun siu ngch ny c chuyn ho thnh a t tr cho ch rung. T CMc i n kt lun: bn cht ca a t t bn ch ngha l mt phn ca gi tr thng d di ra ngoi lnh vc nng nghip tr cho i ch, l ngi ch s hu i vi t ai. * Phn bit: a t t bn v a t phong kin u l 2 phm tr kinh t tn ti trong lnh vc nng nghip, gia chng c s ging nhau - C 2 loi a t u phn nh quan h bc lt gia giai cp t sn a ch vi nhng ngi lao ng trong lnh vc nng nghip. - u phn nh s tch bit gia quyn s hu t ai vi quyn s dng rung t. Nhng gia chng c s khc nhau - Khc nhau v cht: khi ni n i t phong kin, phn nh quan h bc lt trc tip gia 2 giai cp: a ch nng dn. Ngc li khi ni n a t t bn -> phn nh quan h bc lt gin tip, a ch t bn kinh doanh nng nghip cng nhn nng nghip. - Khc nhau v lng: a t phong kin bao gm tt c phn sn phm thng d m ngi nng dn to ra trong qu trnh sn xut, i khi n cn ln sang phn sn phm cn thit nu nh mc t qu cao. Ngc li a t t bn ch l mt phn ca gi tr thng d sau khi khu tr i phn li nhun bnh qun ca nh t bn kinh doanh nng nghip hoc ni cch khc a t t bn bao gi cng t hn a t phong kin.
51
2. Phn tch cc loi a t di ch ngha t bn? (Th no l a t chnh lch, th no l i t tuyt i, phn bit a t chnh lch v a t tuyt i) * Kinh doanh trong lnh vc nng nghip t bn lm xut hin 2 loi hnh a t c bn l a t chnh lch v a t tuyt i. a) a t chnh lch: - Khi nim: a t chnh lch l khon a t thu c do c s khc nhau v mu m ca t ai, v tr ca rung t so vi th trng tiu th sn phm v do kt qu u t thm canh trn rung t m c. - c im kinh doanh nng nghip: kinh doanh trong lnh vc nng nghip l kinh doanh trn rung t m rung t, s lng th c hn v tnh cht hoc mu m khng ging nhau trong c rung tt, rung trung bnh, rung xu m theo CMc ch yu rung t trong nng nghip ch yu l rung xu v kinh doanh trong nng nghip l bc lt t ai, hn na rung t l sn phm ca t nhin v vy v tr ca n so vi th trng tiu th sn phm c hnh thnh c nh ngay t khi xut hin. Kinh doanh trong nng nghip c mt c im khc vi kinh doanh trong cng nghip l c im v hnh thnh gi c nng phm: + Gi c hng ho cng nghip phm nh nghin cu bao gi cng c hnh thnh bi iu kin sn xut trung bnh ca tt c nhng ngi sn xut v cung ng sn phm ra th trng v Mac khng nh gi tr th trng ca sn phm cng nghip l lng lao ng mang tnh x hi cn thit ca ngi sn xut hng ho kt tinh trong hng ho. Nhng ngc li kinh doanh trong nng nghip l kinh doanh rung t m rung t th tnh cht v mu m khc gn rung tt, rung trung bnh v rung xu. Nu gi tr nng phm cng c xc nh nh gi tr ca hng ho cng ngh phm c ngha l n c quyt nh bi iu kin sn xut trung bnh trn rung t th s khng c mt nh t bn no kinh doanh trn rung xu (m rung xu li l ch yu). V vy gi c nng sn phm bao gi cng c quyt nh bi iu kin sn xut trn rung t xu nht v: . D kinh doanh trn rung t xu th cc nh t bn cng phi m bo c doanh li (li) v vy nu gi c nng phm c quyt nh bi iu kin sn xut trung bnh th s mu thun vi mc ch kinh doanh ca cc nh t bn. . Nhu cu nng sn ngy cng pht trin v tc pht trin dn s do i hi phi kinh doanh trn tt c rung t mi khi lng nng phm. . Rung t l t liu sn xut ca nng nghip v n c ch s hu ngay t u v vy ngn cn cc nh t bn chuyn t kinh doanh rung xu sang trung bnh hoc tt. T nhng l do khng nh rng gi c nng phm ch c th quyt nh bi iu kin sn xut rung xu, c nh vy mi c qu trnh sn xut kinh doanh ca cc nh sn xut t bn trong nng nghip. - Cc loi a t chnh lch a t chnh lch c chia lm 2 loi l a t chnh lch mt: l a t thu c nhng rung t c mu m trung bnh v tt so vi kinh doanh trn rung xu v thu c do v tr rung t gn th trng tiu th. S d nhng ngi kinh doanh trn rung tt v trung bnh thu c a t chnh lch mt bi v do mu m ca rung t tt ln hn rung loi xu v vy nng sut v sn lng cao hn do cng mt lng vn u t th hiu qu kinh doanh trn rung tt v trung bnh s cao hn so vi rung xu. Gi c nng phm c quyt nh bi iu kin sn xut l rung xu v vy khong chnh lch do s khc nhau v mu m t ai s hnh thnh ra li nhun siu ngch v chuyn ho ra li nhun siu ngch. ng thi kinh doanh trn rung t l to ra nng phm em bn v vy v tr ca rung t so vi th trng tiu th sn phm s to ra nhng li th khc nhau cho cc ch th: ngi kinh doanh nhng rung t gn th trng s
52
gim bt c mt phn chi ph lu thng so vi kinh doanh rung xa, khon chnh lch cng chnh l li nhun siu ngch v n chuyn ho thnh a t chnh lch mt. + a t chnh lch 2: y l a t thu c nh c qu trnh u t thm canh trn rung t. u t thm canh trong nng nghip c ngha l ng thm mt lng vn nht nh vo mt din tch canh tc ci to mu m ca t ai v to ra nhng iu kin thun li cho kinh doanh nng nghip v vy sn lng trn mt n v din tch sau khi u t thm canh s cao hn so vi trc. Khi hp ng thu rung gia t bn kinh doanh vi a ch cn hiu lc th kt qu ca u t thm cnh s thuc v nh t bn kinh doanh nng nghip nhng khi hp ng thu rung kt thc hiu qu ca u t thm canh vn cn pht huy tc dung nhng phn s b a ch chim ot nng mc a t cao hn khi cho nh t bn khc thu rung. T dn n mt hin tng trong x hi t bn a ch ch mun cho thu rung thi gian ngn cn nh t bn trong thi gian thu rung tm mi cch vt kit t ai. Kt lun: T vic phn tch bn cht, c im v cc loi hnh a t chnh lch Mc kt lun a t chnh lch di ch ngha t bn c hnh thnh do c s c quyn kinh doanh trn rung t. b) a t tuyt i: Khi nghin cu a t chnh lch gi nh nh t bn kinh doanh trn rung xu khng phi np t cho a ch nhng trong thc tin di Ch ngha t bn d kinh doanh trn rung tt, trung bnh hoc xu mt khi i ch nhng quyn s dng rung t cho t bn kinh doanh nng nghip th dt khot hn s thu a t. Vy kinh doanh trn rung t xu ly u ra li nhun siu ngch np cho a ch? V vn ny CMc ch r kinh doanh trong nng nghip c c im lun lun lc hu hn so vi cng nghip v v k thut ln v mt kinh t, iu c th hin ch cu to hu c trong nng nghip bao gi cng thp hn cu to hu c trong cng nghip, do nu c cng mt lng vn nh nhau, c cng mt trnh bc lt nh nhau th u t vo lnh vc nng nghip nh t bn s thu c nhiu gi tr thng d hn u t vo cng nghip. Khon chnh lch gia gi tr thng d ca Cng nghip so vi nng nghip nu nh trong lnh vc cng nghip th s c em bnh qun ho cho tt c cc nh t bn. Nhng trong nng nghip do c s c quyn v s hu i vi t ai nn ngn cn vic di chuyn t bn ca cc nh t bn khc vo nng nghip v vy phn chnh lch ny c gi li trong lnh vc nng nghip di hnh thc li nhun siu ngch v chuyn ho thnh a t tuyt i v tr cho ch rung. T phn tch Mc i n kt lun v bn cht ca a t tuyt i nh sau: a t tuyt i l a t thu c do (c s khc nhau v cu to hu c gia t bn kinh doanh) li nhun siu ngch di ra ngoi li nhun bnh qun, c hnh thnh do cu to hu c ca t bn trong nng nghip thp hn trong cng nghip, n l s chnh lch gia gi tr ca nng sn so vi gi c sn xut chung. T phn tch C Mc nhn mnh a t tuyt i di ch ngha t bn c hnh thnh do c ch c quyn v s hu i vi rung t.
53
Thiu ngh tt Phn sau
Chng vii Ti sn xut t bn x hi 1. Phn tch cc iu kin thc hin trong ti sn xut gin n v ti sn xut m rng t bn x hi di ch ngha t bn. * iu kin thc hin ti sn xut gin n di ch ngha t bn. Qu trnh sn xut di l qu trnh kt hp gia sc lao ng ca cng nhn lm thu vi t liu sn xut ca nh t bn sn xut ra cc sn phm x hi. Sn phm x hi l ton b cc sn phm c ro ra trong nn kinh t quc dn v bao gm 2 b phn l nhng t liu sn xut phc v cho qu trnh tu sn xut x hi v nhng t liu tiu dng phc v cho nhng qu trnh tu sn xut ra sc lao ng ca con ngi. Mun cho qu trnh sn xut tip din th bt buc phi tiu dng c t liu sn xut v c nhng vt phm tiu dng. nghin cu qu trnh tiu dng cc sn phm x hi Mc l ngi u tin chia nn sn xut x hi ra thnh 2 khu vc KV1 l khu vc sn xut ra nhng t liu sn xut KV2 la khu vc sn xut ra nhng vt phm tiu dng Mc kt lun rng trong qu trnh ti sn xut x hi th c 2 khu vc ca nn kinh t u cn thit phi tiu dng, c t liu sn xut ln vt phm tiu dng. T dn n yu cu phi trao i sn phm gia 2 khu vc. Trong nn kinh t t bn qu trnh ti sn xut x hi lo din ra thng qua 2 m hnh l ti sn xut gin n t bn x hi v ti sn xut m rng t bn x hi. mi mt m hnh th i hi phi c mt iu kin thc hin (trao i) khc nhau. i su vo tng m hnh ti sn xut Mc ch r a) Ti sn xut gin n t bn x hi. * Khi nim Ti sn xut t bn x hi l qu trnh sn xut m qui m sn xut ca nm sau lp li ng quy m sn xut ca nm trc, ton b phn m c tp ra nm trc hay chu k trc u c s dng v nhu cu c nhn ca nh t bn. * iu kin thc hin: nghin cu v ch ra iu kin thc hin ti sn xut gin n Mc a ra m hnh trao i qua mt v d c th sau y C 1 nh t bn c mt s vn l 80.00$ u t vo qu trnh sn xut theo cu tp hu c l 70.000$ t liu sn xut, 10.000$ thu sc lao ng => thu c sau qu trnh sn xut 10.000$ m Tng gi tr sn xut ra khu vc 1 l 90.000$ = C+V+M khu vc 2 cng c mt nh t bn ng ra mt s vn l 25.000$ v u t vo sn xut theo cu to hu c 20.000$ mua my mc + 5.000$ thu cng nhn Sau qu trnh sn xut thu c m =5.000$ V tng gi tr khu vc 2 l 30.000$ khu vc 1 tn ti di hnh thc l t liu sn xut, cn sn phm c sn xut ra khu vc 2 tn ti di hnh thc t liu tiu dng. Trong m hnh ti sn xut gin n c ngha l khu vc q ton b 10.000$ m bc lt c s c em tiu dng ht cho nhu cu c nhn ca nh t bn v vy khu vc 1 nh t
54
bn phi em 10.000$ m tn ti di hnh thc t liu i ly vt phm tiu dng khu vc 2. ng thi 10.000$ tin lng ca cng nhn khu vc 1 cng ang tn ti di hnh thc t liu sn xut, ti sn xut chu k sau th ngi cng nhn cng phi em tin lng ca mnh i ly vt phm tiu dng khu vc 2. Cn 70.000C tn to khu vc 1 di hnh thc l t liu sn xut, nhng ti sn xut gin n nm sau th khu vc 1 cng cn ng 1 khi lng t liu sn xut ng nh nm trc v vt 70.000C c tiu dng ngay trong ni b khu vc 1. Xem xt khu vc 2 Mc i n kt lun: ton b sn phm khu vc 2 l 30.000$ c biu hin gi tr ca nhng vt phm tiu dng nh lng thc, dng thit yu cho cuc sng Xem xt khu vc 2 ta nhn thy nu qui m sn xut ca nm sau lp li ng qui m sn xut ca nm trc th c ngha l 5000 m bc lt c hin ang tn ti di hnh thc vt phm tiu dng s c tiu dng trong ni b khu vc 2, p ng nhu cu ca nh t bn. Cn 5.000 v tn ti di hnh thc tin lng ca cng nhn v n cng ang tn ti di hnh thc vt phm tiu dng v vy n s c s dng p ng nhu cu tiu dng ca ngi cng nhn nhm p ng vic ti sn xut ra sc lao ng. khu vc 2 cn li 20.000c tn ti di hnh thc vt phm tiu dng nhng c th ti sn xut nm sau th n phi em trao i vi khu vc 1 ly my mc thit b. T nhng phn tch trn Mc rt ra iu kin thc hin trao i gia 2 khu vc trong m hnh kinh t gin n nh sau: I(v+m) = II C T iu kin c bn Mc din gii v a ra 2 cng thc phi sinh : I(c+v+m) = II c+ Ic ngha ca cng thc ny v mt kinh t l: ton b gi tr sn phm c to ra khu vc 1 tn to di hnh thc l t liu sn xut phi p ng nhu cu b p nhng t liu sn xut hao ph c 2 khu vc trong nm I(v+m) + II (v+m) = II (C+v+m) ngha kinh t ca cng thc ny: ton b gi tr sn phm c to ra khu vc 2 di hnh thc l t liu tiu dng phi tho mn nhu cu ca nh t bn v cng nhn v t liu tiu dng c 2 khu vc trong nm. b) Ti sn xut m rng t bn x hi. Khi nim: Ti sn xut t bn x hi l qu trnh sn xut m qui m c nm sau bao gi cng c m rng hn qui m sn xut ca nm trc. Phn sn phm thng d c to ra nm trc khng em tiu dng ht cho nhu cu c nhn ca nh t bn m c tin hnh tch lu ti sn xut m rng nm sau. * iu kin thc hin (hay trao i) nghin cu iu kin trao i trong ti sn xut m rng Mc cng a ra mt m hnh vi 1 v d c th sau: khu vc 1 nh t bn u t 80.000$ vo sn xut vi cu to hu c: 70.000c + 10.000v + 10.000 m = 90.000$ Tn ti di hnh thc t liu sn xut Cn khu vc 2 15.000$ c+ 7.500v + 7.500m = 30.000$ Tn ti di hnh thc t liu tiu dng. tin hnh ti sn xut m rng nm sau thnh nh t bn khng tiu dng ton b phn m bc lt c m phn n thnh 2 b phn: 1 b phn tch lu nhm m rng sn xut nm sau, 1 b phn p ng nhu cu tiu dng ca nh t bn. Gi s t l ny l 8:2 8.000$ tch lu 2.000$ tiu dng cho nh t bn
55
B phn t bn tch lu s c dng mua thm t liu sn xut v thu thm sc lao ng ca cng nhn s dng t liu sn xut . Gi s cu to hu c ca khu vc 1 l khng i ta s c 7.000$ mua thm c1 v 1.000$ thu cng nhn v1 nm sau qu trnh ti sn xut khu vc 1 s din ra 70.000c + 7.000 c1 + 10.000 v + 1.000 v1 + 2.000 m2 = 90.000 ti sn xut nm sau th nhu cu tiu dng ca nh t bn v cng nhn khu vc 1 l vt phm tiu dng nhng hin ti tin lng ca cng nhn c v cng nhn mi v c phn m tiu dng cho nh t bn li ang tn ti di hnh thc t liu sn xut v vy n phi em i ly vt phm tiu dng khu vc 2. * iu kin thc hin Ti sn xut gin n I(v+m)= IIc I (c+v+m) = I c + II c S khu vc I 4.000c + 1.000v + 1.000 m = 6.000 (t liu sn xut) S khu vc II 2.000c + 500v + 500m = 3.000 (T liu tiu dng) Ti sn xut m rng I(v+m) > II c -> S KVI: 4.000c+ 1.000v + 1.000m = 6.000 (t liu sn xut) KVII: 1.500c + 750v + 750 m = 3.000 (T liu tiu dng) nghin cu qu trnh trao i sn phm gia 2 khu vc trong iu kin ti sn xut m rng, Mc bt u t vic phn tch c cu sn xut khu vc I. to sn xut m rng th 1.000 m khu vc I khng em tiu dng ht cho nhu cu ca nh t bn m s c trch mt phn lp qu tch lu nhm ti sn xut m rng nm sau (gi s t l tch lu/ tiu dng l 50/50 th 1.000m 500m1 tch lu + 500m2 tiu dng. Gi s cu to hu c ca khu vc 2 l khng thay i do 500m1 c s dng 400 mua thm c1v 100 thu thm cng nhn mi s dng t liu sn xut mi T cu sn xut ca khu vc I s thay i l: (4.000c + 400c1) + (1.000v+ 100v1) + 500 m2 = 6.000 t liu sn xut ti sn xut m rng nm sau th nhu cu ca nh t bn v cng nhn khu vc 1 l vt phm tiu dng sn xut ra sc lao ng nhng khu vc I sn phm l ton b t liu sn xut ly vt phm tiu dng khu vc II bao gm v+v1+m2 = 1.600. n y Mc xt khu vc II khu vc II sn phm to ra 3000 di hnh thc t liu tiu dng ti sn xut cho nm sau khu vc II cn phi c my mc v vy 1.500 c khu vc II tn ti di hnh thc t liu tiu dng l c nhu cu trao i vi khu vc I ly t liu sn xut. Nhng nhu cu ca khu vc I l 1.600 v vy nh t bn khu vc II s khng tiu dng ht 750 m bc lt c m s trch ra mt phn (100) p ng nhu cn trao i ca khu vc I v mua my mc . Mua thm my mc mi i hi phi c cng nhn s dng my mc v vy nh t bn khu vc II li phi trch ra 50 m thu thm cng nhn tng ng vi cu to hu c ca khu vc II nh vy nhu cu tch lu ca khu vc I s dn n i hi khu vc II cng phi tch lu v cui cng nh t bn khu vc I ch cng 600m em tiu dng cho bn thn. T dn n c cu sn xut khu vc II s l: (1.500c+100c1) + 750v + 50 v1+ 600 m2 = 3.000 Mc i n kt lun v trao i sn phm gia 2 khu vc ca nn kinh t trong iu kin ti sn xut m rng s l (v+v1 + m2)I = (c+c1)II
56
Cu hi: Th no l tng sn phm x hi v thu nhp quc dn? Trnh by nguyn tc phn phi thu nhp quc dn di ch ngha t bn? * Bn cht ca tng sn phm x hi L lun ca ch ngha Mc L Nin khng nh tng sn phm x hi l ton b nhng sn phm vt cht m nn sn xut x hi sn xut ra trong thi gian nht nh thng thng l 1 nm. Tng sn phm x hi bao gm ton b sn phm ca cc ngnh sn xut vt cht to ra v tng sn phm x hi bao gm c sn phm l t liu sn xut v c sn phm l vt phm tiu dng. Tng sn phm x hi nu xt v mt hin vt th n bao gm ton b cc sn phm vt cht c to ra cc ngnh sn xut ca nn kinh t. Cn nu xt v mt gi tr th tng sn phm x hi l tng gi tr tnh bng tin ca tt c cc gi tr nhng sn phm m nn kinh t to ra trong thi k nht nh thng tnh 1 nm) * Bn cht ca thu nhp quc dn Ton b tng sn phm x hi m nn kinh t to ra trong mt nm khng phi l ci em ra phn phi ht cho nhng nhu cu ca nn kinh t. Mc cho rng tng sn phm x hi sau khi khu tr i nhng chi ph v t liu sn xut th phn cn li gi l thu nhp quc dn. Thu nhp quc dn l phn gi tr hay kt qu thc t ca nn sn xut x hi n quyt nh mc tch lu v tiu dng ca ton x hi. Thu nhp quc dn bao gm cc sn phm cn thit v sn phm thng d. - Sn phm cn thit l mt phn ca tng sn phm x hi dng ti sn xut sc lao ng duy tr kh nng lao ng v o to th h lao ng mi thay th cho nhng ngi lao ng mt sc ra khi lc lng lao ng x hi. - Sn phm thng d cng l mt phn ca tng sn phm x hi, n do ngi lao ng sng to ra trong qu trnh sn xut. Sn phm thng d quyt nh s giu ngho ca cc quc gia v x hi cng pht trin th sn phm thng d ngy cng ln. * Nguyn tc phn phi thu nhp quc dn di ch ngha t bn. L lun ca ch ngha Mc L Nin ch r tng sn phm x hi l ton b gi tr ca nhng sn phm m nn kinh t sn xut ra c trong mt thi k nht nh thng tnh l 1 nm. Phn tng sn phm x hi ny trong qu trnh phn phi cho cc nhu cu ca nn kinh t phi tun theo nguyn tc: trc ht phi khu tr mt b phn lp qu b p nhng t liu sn xut hao ph, th 2 lp qu tch lu m rng sn xut nm sau, th 3 lp qu d phng phng nhng bin c, thin tai, ch ho i vi nn kinh t. Phn cn li trc khi em phn phi li phi khu tr 1 b phn cho nhng chi ph qun l nh nc, phi ph quc phng an ninh, chi ph cho cc nhu cu v vn ho, gio dc, sc kho cng ng, nhng chi ph bt thng. Phn cui cng cn li mi em phn phi ln u xy ra gia cc giai cp, nh nc , cc doanh nghip, ngi lao ng. Kt thc phn phi ln u din ra qu trnh phn phi li, qu trnh ny thng qua ngn sch nh nc di cc hnh thc thu, l ph, bo him v pht hnh cng tri. Phn phi thng qua th trng Nhn chung qu trnh phn phi di ch ngha t bn s to ra ngun thu ln cho ngn sch nh nc t sn nhm phc v cho b my ca giai cp t sn ngy cng tng ln. Cn i vi ngi lao ng gi tr sc lao ng hay tin cng thp nhng di ch ngha t bn c rt nhiu nhng khon thu, l ph phi np. Tnh trng lm pht ca nn kinh t t bn cui cng em li li ch cho giai cp t sn v bt li cho nhng ngi lao ng Chng 8 Ch ngha t bn c quyn
57
1. Trnh by quy lut hnh thnh c quyn v cc t chc c quyn, phn tch bn cht kinh t ca ch ngha t bn c quyn. (cc cn c chuyn ch ngha t bn t do cnh tranh -> ch ngha t bn c quyn) * Bn cht ca ch ngha t bn c quyn v qu trnh chuyn ch ngha t bn t t do cnh tranh sang ch ngha t bn c quyn. Theo nguyn l ca ch ngha Mc L Nin th phng thc sn xut t bn ch ngha pht trin qua 2 giai on cao thp khc nhau, giai on u l ch ngha t bn t do cnh tranh, cn giai on sau (giai on cao) l ch ngha t bn c quyn. Trong giai on ch ngha t bn t do cnh tranh th c ch cnh tranh t do chi phi ton b nn kinh t t bn v vy tt c cc nh t bn d c quy m ln hay b mun tn ti c trong mi trng cnh tranh t do mun chin thng c i th trong cnh tranh t do th bt buc phi tin hnh qu trnh tch t v tp trung t bn. Khi ngun t bn t n mt trnh nht nh th tt yu s dn n qu trnh tch t hay tp trung trong sn xut, l vic m rng quy m sn xut c cc nh t bn theo hnh thc l m rng t bn c bit hoc tp trung nhiu t bn c bit. Khi quy m sn xut t n mt trnh ln th n s dn n hnh thnh cc t chc c quyn cng vi quy m t nh n ln nh Cacten, Xanhdica, T rt, Cngxoocxion, cnglmgrat. S hnh thnh cc t chc c quyn nh phn tch c L Nin khng nh l mt quy lut kinh t mang tnh khch quan, tn ti trong lch s pht trin ca t bn ch ngha. S ra i cc t chc c quyn cng khng nh qu trnh chuyn t Ch ngha t bn t do cnh tranh sang ch ngha t bn c quyn l mt tt yu. L Nin ch r vic xut hin ch ngha t bn c quyn s hnh thnh trong nn kinh t t bn mt c ch c quyn, v L Nin cng ch r c quyn xut hin v bt ngun t t do cnh tranh nhng n khng th th tiu c hon ton t do cnh tranh m lun lun tn ti song hnh bn cnh nhng bn trn t do cnh tranh. * Bn cht kinh t ca Ch ngha t bn L Nin trong qu trnh nghin cu s hnh thnh c quyn v cc t chc c quyn ch r bn cht kinh t ca ch ngha t bn c quyn c th hin trong 5 c im kinh t t bn c quyn, l + Qu trnh tch t v tp trung trong sn xut (do pht trin quy m sn xut) dn n hnh thnh cc cc t chc c quyn (Quy lut hnh thnh c quyn) + Cnh tranh gia cc t chc t bn c quyn cng nghip v t bn c quyn ngn hng dn n hnh thnh t bn ti chnh v bn u s ti chnh. Trong qu trnh hnh thnh ra cc t chc c quyn trn c s tch t v tp trung sn xut nhng khng th th tiu c mi trng cnh tranh trong ch ngha t bn, v vy L Nin cho rng khi quy m sn xut ca cc t chc c quyn cng ln th tnh cht cnh tranh cng quyt lit v s ph hot xt v mt kinh t ca cnh tranh cng ln do khi hnh thnh ra cc t chc c quyn trong cng nghip v cc t chc c quyn trong ngn hng th t c li nhun ngy cng cao th cc t chc kinh t ny cnh tranh vi nhau ht sc gay gt thng qua ch tham d bng vic t bn cng nghip v t bn ngn hng mua c phiu ca nhau, tm cch a ngi ca mnh vo hi ng qun tr ca i phng nhm tm ra cc bin php khng ch ln nhau trong qu trnh hot ng. Vi cc hnh thc cnh tranh nh phn tch s dn n s xm nhp ln nhau gia t bn cng nghip v t bn ngn hng to ra nhng kh khn bt li trong kinh doanh. T thc tin tt yu s dn n cc t chc c quyn trong cng nghip v ngn hng phi i n mt tho hip l cng nhau hnh thnh ra mt loi t bn mi v L Nin gi l t bn ti chnh. T bn ti chnh c th c hnh thnh theo chiu dc thng qua cc ngnh kinh t hoc theo chiu ngang trn a bn vng lnh th. S ra i ca t bn ti chnh s to ra mt quyn
58
lc ht sc to ln i vi tt c cc t chc c quyn ca cc ngnh hoc cc vng lnh th. Khi cc t chc c quyn pht trin n mt trnh cao th tnh cht cnh tranh gia cc t chc c quyn trong lnh vc ti chnh cng xut hin. T tt yu li dn n s tho hip gia nhiu t bn ti chnh dn n s tp trung t bn ti chnh hnh thnh bn u c ti chnh. Bn u s ti chnh c th hnh thnh cc quc gia cc khu vc v cao hn l ton th gii. Khi xut hin bn u s ti chnh hay t bn ti phit th cc t chc ti chnh ny c mt th lc ht sc to ln, n khng ch chi phi cc hot ng ca nn kinh t m cn chi phi c chnh tr, qun s, quyt nh chin tranh hay ho bnh gia cc quc gia. - Xut khu t bn: Xut khu t bn l vic em t bn t nc ny sang mt nc khc s dng nhm mc ch thu li nhun nhiu hn. Xut khu t bn c tin hnh thng qua 2 con ng l xut khu t bn hng ho v xut khu t bn tin t. Xut khu t bn hng ho l em hng ho c sn xut mt nc sang tiu th hay thc hin gi tr mt nc khc nhm mc ch thu hi chi ph sn xut v gi tr tng d bc lt c ca cng nhn nc xut khu. Xut khu t bn hng ho c thc hin di hnh thc vin tr cho vay hoc thng mi quc t. Cng xut khu t bn tin t l vic em t bn tin t t mt nc ny sang mt nc khc u t pht trin sn xut nhm mc ch bc lt gi tr thng d v v vt ti nguyn cc nc nhp khu. Xut khu t bn tin t cng c thc hin thng qua cc hnh thc nh vin tr, cho vay hay u t quc t. Tm li vic xut khu t bn d di hnh thc l hng ho hay tin t th u em li mt kt qu 2 mt xut khu v nhp khu. Cc cng quc quc gy chnh tranh phn chia lnh th th gii hnh thnh mt h thng thuc a v na thuc a. Cc cng quc quc sau khi phn chia lnh th th gii th tip tc phn chia nhau nh hng kinh t. C thiu khng? 2) Trnh by biu hin ca quy lut gi tr v gi tr thng d trong giai on Ch ngha t bn c quyn v ch ngha t bn t do cnh tranh. L lun ca Ch ngha Mc L Nin ch r phng thc sn xut t bn ch ngha pht trin qua 2 giai on l ch ngha t bn t do cnh tranh v ch ngha t bn c quyn. Nn kinh t t bn c Cc Mc khng nh l mt nn kinh t hng ho vi trnh cao. Nn kinh t t bn ch ngha chy theo mc tiu bc lt m v thu li nhun, v vy quy lut gi tr l quy lut kinh t cn bn ca sn xut v trao i hng ho s hot ng trong sut qu trnh pht trin ca ch ngha t bn. Nhng mi mt giai on pht trin ca ch ngha t bn, do c im v iu kin ca nn kinh t khng ging nhau v vy quy lut gi tr cng c nhng biu hin khc nhau. giai on t do cnh tranh: do chi phi ca c ch cnh tranh nn cc tp on t bn phn chia nhau li nhun theo nguyn tc bnh qun ho t sut li nhun, v vy quy lut gi tr biu hin thnh quy lut gi c sn xut (gi sn xut = CFSX+P ngang). Nhng sang n giai on c quyn, v trong nn kinh t xut hin c ch c quyn nn cc t chc c quyn c th ra gi c c quyn thu P c quyn cao, v vy quy lut gi tr trong giai on ny biu hin thnh quy lut gi c c quyn.
59
(gi c c quyn= Chi ph sn xut+Pngang+P c quyn = Gi c sn xut + P c quyn) L lun ca ch ngha Mc ch r mc ch ti cao ca nn kinh t t bn l bc lt lao ng lm thu ca cng nhn lm giu v vy quy lut gi tr thng d c gi l quy lut kinh t c bn (hay tuyt i) ca ch ngha t bn. Quy lut ny trong giai on ch ngha t bn t do cnh tranh c biu hin thnh quy lut li nhun bnh qun: P ngang = tng m/ tng (c+v)*100% Nhng sang n giai on ch ngha t bn c quyn th bn cnh c ch cnh tranh ca nn kinh t xut hin c ch c quyn, v vy cc t chc c quyn c quy m sn xut ln vn c nhiu li th hn trong mi trng cnh tranh, do d quy lut m trong giai on ny c biu hin thnh quy lut li nhun c quyn cao. C thiu khng?
Chng 9 Ch ngha t bn c quyn nh nc 1) Trnh by nguyn nhn ra i, bn cht v cc biu hin ch yu ca ch ngha t bn c quyn nh nc. * Cc nguyn nhn ra i ca Ch ngha t bn c quyn nh nc: Ch ngha t bn c quyn nh nc xut hin u tin sau chnh tranh th gii 1 nc c nhng mi n cuc i khng hong ca ch ngha t bn (1929-1933) th ch ngha t bn c quyn nh nc mi xut hin mnh cc nc ty u. c bit sau chin tranh th gii 2 (1945) th ch ngha t bn c quyn nh nc tr thnh thng tr tt c cc nc t bn pht trin. Vic chuyn ch ngha t bn c quyn t nhn sang ch ngha t bn c quyn nh nc bt ngun t cc nguyn nhn sau y. * S pht trin ca lc lng sn xut cc nc t bn thc y qu trnh x hi ho ca nn kinh t t trnh ngy cng cao. Cng trong giai on ny cuc cch mng khoa hc k thut t n mt trnh pht trin ht sc ln lm xut hin trong nn kinh t t bn nhiu lnh vc kinh t, nhiu ngnh sn xut vi tim lc khoa hc v cng ngh cao i hi phi c mt ngun vn ln, iu ny vt khi kh nng ca cc t chc c quyn t nhn, v vy cc t chc c quyn t nhn cn phi trng vo cc ngun vn nh nc. * Mu thun gay gt gia cc giai cp trong x hi t bn c bit l gia v sn v t sn, mu thun gia cc t chc c quyn vi cc t chc c quyn, gia cc t chc quc vi cc t chc khng c quyn, gia chnh quc vi cc nc thuc a t n mt trnh rt cao. c bit l cuc u tranh ginh c lp ca cc nc thuc a v na thuc a to ra cc nguy c rt to ln cho s tn ti ca ch ngha t bn, v vy dn n mt tt yu s kt hp gia nh nc v cc t chc quc thnh mt t chc kinh t- chnh tr x hi nhm xia du cc mu thun trnh c nguy c sp ca ch ngha t bn. S pht trin ca nn kinh t t bn thc y qu trnh tch t v tp trung ngy cng to ln hnh thnh ra cc t chc c quyn mang tnh a quc gia v quc t. Trong bi cnh i hi phi c mt t chc nhanh danh x hi ng ra qun l v iu tit. T chc khng th l t chc c quyn t nhn m phi l t chc c quyn nhn danh x hi. T nhng nguyn nhn nh phn tch, L Nin cho rng vic chuyn ch ngha t bn c quyn t nhn sang ch ngha t bn c quyn nh nc l mt tt yu kinh t. - Bn cht ca ch ngha t bn c quyn nh nc: T vic phn tch cc nguyn nhn ra i ca ch ngha t bn c quyn nh nc L
60
Nin i n khng nh: ch ngha t bn c quyn nh nc thc cht ch l hnh thc vn ng mi ca quan h sn xut t bn ch ngha, n l s phi hp gia cc t chc c quyn v nh nc t bn thnh mt t chc c quyn lc to ln, trong nh nc t sn ph thuc vo cc t chc c quyn, v can thip vo qu trnh kinh t nhm em li li nhun c quyn cao cho cc t chc c quyn nhm khc phc c nhng kh khn ca nn kinh t t bn v xoa du nhng mu thun vn c ca ch ngha t bn. - Cc biu hin ch yu ca Ch ngha t bn c quyn nh nc: Ch ngha t bn c quyn nh nc xut hin cng ng thi lm xut hin cc biu hin kinh t mi l: + S can thip v mt con ngi gia cc t chc quc v nh nc t sn. Vi sc mnh kinh t ca cc t chc c quyn th thng qua cong ng vn ng, bu c v tranh c th cc t chc c quyn tm mi cch a ngi ca mnh vo b my ca nh nc t sn t h vin n thng vin nhm bin nh nc t sn tr thnh b my hnh chnh kinh t phc v cho cc t chc c quyn. ng thi nhng nhn vin ca nh nc t sn vi bn cht l cc nh t bn c quyn nn h cng c tim lc v kinh t, v vy h cng tm cch tham gia vo hi ng qun tr ca cc t chc c quyn chia nhau li nhun c quyn. + S hnh thnh v pht trin hnh thc s hu nh nc cc nc t bn c quyn tt c cc nc t bn c quyn th hnh thc s hu nh nc c hnh thnh theo 2 con ng: . Quc hu ho hu hnh cc t chc c quyn t nhn chuyn thnh s hu nh nc. . Dng ngn sch nh nc xy dng cc ngnh, lnh vc kinh t then cht, to ra sc mnh nh nc t sn iu tit nn kinh t. + S hnh thnh th trng nh nc cc nc t bn c quyn nh nc thng qua cc con ng . Nh nc t sn a ra cc n t hng vi s lng ln gi c u i cho cc t chc c quyn nhm em li li nhun c quyn cao cho cc t chc c quyn. . Nh nc t sn m rng quy m b my tng mc cu tiu dng. . Kch thch tiu dng cho chin tranh v tiu dng n bm kch cu (thuyt trng cu ca Jonh Mc Cain 1970). Phn II Nhng vn kinh t chnh tr trong thi k qu ln ch ngha x hi vit nam Chng 10 : Lu lm khng hi (l lun v thc tin khng)
Chng XI qu i ln ch ngha x hi vit nam 1. Th no l thi k qu ? V sao nc ta i ln ch ngha x hi cn phi tri qua thi k qu ? * Bn cht ca thi k qu Theo l lun ca ch ngha Mc Ln Nin th t mt phng thc sn xut thp tin ln mt phng thc sn xut cao hn dt khot cn phi c mt bc qu trung gian m trong bc qu phng thc sn xut c bc l nhng mt hn ch v khuyt tt nhng n cha b tiu dit hon ton, ng thi phng thc sn xut mi xut hin nhng mm mng tin b tch cc, nhng no va mi ra i v cn ht sc non yu. Thi k qu theo l lun ca ch ngha Mac l c mt thi k ci bin cch mng khng ngng v trit m trong giai on bao gm c nhng mng, nhng nhn t ca
61
phng thc sn xut c, ng thi c nhng mng nhng nhn tc ca phng thc sn xut mi. Thi k qu i ln ch Ch ngha x hi theo quan im ca ch ngha Mc l c mt thi k Cch mng lu di c chia ra lm nhiu bc qu nh, trong mi bc qu c nhng nhim v kinh t chnh tr v x hi khc nhau. L nin ch r thi k qu i ln Ch ngha x hi cc quc gia l thi k xy dng c s vt cht k thut cho mt nn sn xut ln xh ch ngha, m c s vt cht k thut phi l mt nn i cng nghip c kh ho. Con ng qu i ln ch ngha x hi mi mt quc gia khng ging nhau, n ph thuc vo iu kin kinh t chnh tr x hi ca mi quc gia. V vy l lun ca Ch ngha Mc L Nin khng nh c hai loi hnh qu (cong ng qu ) i ln Ch ngha x hi l + Qu tun t: y l con ng qu m cc quc gia mun i ln Ch ngha x hi (giai on u ca phng thc cng sn ch ngha) i hi phi ln lt tri qua tt c cc phng thc sn xut trung gian t thp n cao m trong phng thc sn xut thp l iu kin tin , l c s vt cht k thut tin ti mt phng thc sn xut cao hn. Con ng qu ny din ra chm chp nhng vng chc. + Qu pht trin nhy vt hoc b qua: y l con ng qu m cc quc gia c th b qua mt thm ch n mt vi phng thc sn xut trung gian tin ln Ch ngha x hi. y l con ng qu rt ngn nhng mun thc hin c n th i hi phi to lp c nhng iu kin tin c bn trong v bn ngoi. iu kin bn trong l lun ca Ch ngha Mc khng nh l phi c s lnh o ca ng tin phong m ng lin minh c vi tng lp lao ng ng o v mc tiu ca Ch ngha x hi. Cn iu kin th l lun ca NC Mc cng ch r l phi c t nht mt nc lm Cch mng x hi Ch ngha thnh cng gip . * Tnh tt yu khch quan ca thi k qu pht trin Ch ngha x hi nc ta. Nc ta sau cuc cch mng dn tc dn ch th tin ln lm cuc cch mng x hi ch ngha. Thi k qu nc ta c tin hnh theo con ng qu tin thng hoc b qua Ch ngha t bn. S la chn con ng qu v nhng kh nng thc hin con ng qu nc ta l xut pht t nhng iu kin thc tin khch quan ca t nc, l - c im ca thi i sau khi nc ta kt thc cuc cch mng dn tc dn ch (1954) l thi i m tt c cc dn tc trn th gii ang i theo cong ng qu tin ln ch ngha x hi. nc ta vic la chn con ng qu pht trin nhy vt hoc b qua ch ngha t bn khng phi l mt vic lm duy ch , nng vi ch quan m l mt s la chn c xc nh ngay t khi nc ta c ng cng sn lnh o. Trong lun cng u tin ca ng do tng b th u tin Trn ph son tho nm 1930) ghi r: + Nc ta sau khi hon thnh cuc cch mng dn tc dn ch, th tin thng ln lm cuc cch mng X Hi ch ngha m khng kinh qua ch t bn. + Con ng v m hnh ch ngha x hi m nc ta cng nh nhn loi hng ti l mt x hi x hi ch ngha khoa hc t do dn ch v nhn o, l mt hnh thi kinh t x hi cao hn ch ngha t bn, n l mt x hi v s nghip cao c l gii phng cong ngi v to ra s pht trin t do ton din cho mi con ngi. + i vi nc ta mi quan h gia cch mng dn tc dn ch vi cch mng x hi ch ngha l c s thc hin mc tiu xy dng mt nc Vit nam ho bnh c lp dn tc dn ch, chng p bc bc lt v s bnh ng phn vinh v vn minh ca t nc. Khi nc ta tin hnh thi k qu th trn th gii hnh thnh h thng kinh t x hi ch ngha hng mnh v c rt nhiu mt u im v vy m hnh ch ngha x hi khng ch l m c ca nhn loi ni chung m n l kht vng c th ca dn tc ta. Cng vi nhng tt yu nh phn tch th nc ta c y nhng kh nng thc hin con ng qu nhy vt ln ch ngha x hi khng qua con ng ch ngha t bn
62
l: + Chng ta c ng ca giai cp v sn lnh o, ng tri qua qu trnh ti luyn th thch khc lit ca cuc u tranh cch mng. + Nc ta c mt lin minh cng nng tr thc vng mnh tri qua th thch ca chin tranh cch mng. + Chng ta c mt h thng x hi ch ngha trc y gip v hin nay c cng ng cc quc gia trn th gii ng h. + Nc ta c mt ngun lc di do, c mt li th cnh tranh tuyt i v tng i ln (lao ng, ti nguyn, vn) + Nc ta k tha v pht trin c cuc cch mng khoa hc k thut cng ngh ca th gii nn cho php rt ngn thi gian nghin cu th nghim. + Kt qu 15 nm thc hin i mi Vit nam khng nh tnh ng n trong ng li chin lc pht trin kinh t ca ng v nh nc ta. Vi nhng tt yu v kh nng nh phn tch c th kt lun rng con ng qu i ln ch ngha x hi nc ta b qua ch t bn va l mt tt yu va l mt s la chn ng n v hon ton c tnh kh thi trong qu trnh thc hin. * Nhng nhn thc mi v con n qu ln ch ngha x hi Vit Nam vit nam trong mt thi k kh di tn ti mt quan im mang tnh ph bin l i ln ch ngha x hi b qua ch ngha t bn c ngha l chng ta ph nh tt c nhng g m ch ngha t bn c t quan im chnh tr, l lun kinh t, thnh qu khoa hc k thut v kinh nghim t chc qun l. S d c quan im xut pht t ch c s i lp gia 2 h thng kinh t chnh tr th gii, l ch ngha t bn v ch ngha cng sn. nc ta do tn ti quan im nn dn n t tng ch quan duy ch v h qu ca n l mt s ng li chin lc pht trin kinh t mang tnh cht nng vi ch quan. T khi nc ta bc vo thi k i mi nn kinh t (1986) bn cnh chng trnh v chin lc i mi nn kinh t th gn lin vi n l qu trnh i mi t duy l lun trong c vic nhn thc li con ng qu i ln ch ngha x hi khng qua ch ngha t bn nc ta. Ngh quyt i hi ln 9 ca ng cng sn Vit nam (thng 4/2001) xc nh: con ng qu i ln ch ngha x hi Vit Nam l con ng qu rt ngn b qua ch t bn ch ngha. Ngh quyt ch r vic b qua ch ngha t bn ch vi ngha chng ta b qua phng thc sn xut t bn ch ngha vi ngha l mt phng thc ra cc quan h bc lt v s bt bnh ng trong x hi. Ch b qua ch ngha t bn vi ngha l b qua quan h sn xut t bn ch ngha vi t cch n l quan h thng tr nn kinh t. ngh quyt cng ch r chng ta khng b qua nn kinh t hng ho v cc quan h kinh t ca nn kinh t (quan h th trng, hng ho, tin t ). + Chng ta khng b qua nhng thnh tu khoa hc cng ngh m ch ngha t bn b ra nhiu th k to lp cho nhn loi. + Chng ta khng b qua nhng quy lut kinh t, cc phm tr kinh t gn lin vi kinh t hng ho, kinh t th trng. + Chng ta khng b qua nhng kinh nghim t chc qun l mt nn sn xut ln ca t bn ch ngha. 2) Phn tch c im kinh t trong thi k qu i ln ch ngha x hi Vit Nam (Lu cu hi ny khc cu hi phn tch c im kinh t hng ho trong thi k qu ln ch ngha x hi vit nam) (ngh quyt i hi 7c ngha quan trng trong tng kt a ra chin lc cho nn kinh t)
63
Ngh quyt H ng ln & nhn mnh: c im bao trm v xuyn sut nht trong sut thi k qu i ln ch ngha x hi vit nam l tn ti mt nn kinh t nhiu thnh phn. S d nn kinh t nc ta trong thi k qu tn ti nn kinh t nhiu thnh phn l bt ngun t cc tt yu sau y: * Sau cch mng dn tc dan ch nc ta ng v nh nc ta ng trc 2 hnh thc s hu t nhn v t liu sn xut, l hu t nhn ca ca nhng ngi sn xut nh v s hu t nhn ca giai cp t sn dn tc Vit nam. S khc nhau ny i hi ng v nh nc cn phi c quan im v cch i x khc nhau trong qu trnh ci to x hi ch ngha: + i vi s hu t nhn ca nhng ngi sn xut nh nh nng dn c th, th th cng c th, tiu thng bun bn nh th nh nc ci to thng qua vic vn ng, gio dc, thuyt phc a h vo lm n tp th t hnh thnh ra thnh phn kinh t hp tc nh hp tc x nng nghip, hp tc x th cng nghip, hp tc x thng nghip- dch v. + Cn i vi s hu t nhn ca giai cp t sn dn tc th nh nc li phn ra lm 2 loi: . Nhng nh t sn c cng vi cch mng v khng chin th nh nc ci to ho bnh bng cch trng mua hoc chuc li ti sn ca h ri vn ng h cng vi nh nc lin kt sn xut kinh doanh hnh thnh ra cc x nghip cng t hp doanh, mm mng u tin ca thnh phn kinh t t bn nh nc. . Nhng nh t sn lm tay sai cho quc phong kin th nh nc ci to bng con ng quc hu ho hoc tch thu ton b ti sn v chuyn n thnh s hu nh nc t xy dng nn cc x nghip quc doanh. * Trong qu trnh tin hn cch mng x hi ch ngha Vit nam th mt s thnh phn kinh t do lch s li vn tn ti nh thnh phn kinh t c th, thnh phn kinh t tiu ch, thnh phn kinh t t nhn, thnh phn kinh t t nhin ca ng bo do cao pha bc v Ty Nguyn. Trong qu trnh cch mng x hi ch ngha min bc trc day v trong phm vi c nc sau 1975 th ng v nh nc ta xy dng mi c mt h thng cc doanh nghip nh nc to ra nn tng cho nn kinh t quc dn v l thnh phn kinh t nh nc hin nay. * T khi nc ta tin hn i mi, c bit sau khi ba hnh lut u t nc ngoi Vit nam (12-1987) nn kinh t Vn pht trin theo hng m ca vi brrn ngoi t dng vn u t quc t v khu vc vo vit nam ngy cng tng v khng ngng m rng. T nhng tt yu nh phn tch c th i n kt lun trong nn kinh t qu nc ta tn ti nhiu thnh phn kinh t l bt ngun t nhng c im, nhng iu kin kinh t x hi ca Vit Nam m trong mt c im quan trng l nn kinh t tn ti nhiu hnh thc khc nhau v t liu sn xut. Ngh quyt i hi ln 9 ca ng cng sn Vit nam xc nh nn kinh t nhiu thnh phn nc ta hin nay bao gm 6 thnh phn kinh t c bn sau y. + Kinh t nh nc + Kinh t tp th + Kinh t c th, tiu ch + Kinh t t bn t nhn + Kinh t t bn nh nc + Kinh t c vn u t nc ngoi. 3. Phn tch khi qut cc thnh phn kinh t ang tn to trong nn kinh t qu Vit Nam ? C th hi cc cu hi nh + Thnh phn kinh t nh nc l g? v sao kinh t nh nc lo phi gi vai tr ch o trong nn kinh t qu nc ta?
64
+ Kinh t tp th l g? v sao trong ngh quyt i hi ng 9 ng ta khng nh: kinh t tp th phi cng vi kinh t nh nc tr thnh nn tng ca nn kinh t quc dn trong thi k qu nc ta? + Th no l thnh phn kinh t t bn nh nc? V sao L nin ni:Thnh phn kinh t t bn h nc l chic cu ni cho cc nc c nn kinh t km pht trin i ln ch ngha x hi khng cn phi tri qua pht trin t bn ch ngha. Tr li: phn tch: - c im s hu - Vai tr, v tr trong nn kinh t - Xu hng vn ng, pht trin ca thnh phn kinh t Ngh quyt ng 9 khng nh nn kinh t qu nc ta l mt nn kinh t nhiu thnh phn. Mi 1 thnh phn kinh t c c im, gi v1 v tr vai tr nht nh trong nn kinh t v ng thi n c nhng xu hng pht trin khc nhau trong tng lai. L lun ca Ch ngha Mc ch r thnh phn kinh t l 1 hnh thc kinh t n c hnh thnh da trn nhng quan h khc nhau v t liu sn xut. Ch ngha Mc L Nin cng khng nh vic tn ti nn kinh t nhiu thnh phn trong thi k qu l mt tt yu i vi tt c cc quc gia khi tin hnh xy dng ch ngha x hi. * Thnh phn kinh t nh nc: nc ta thnh phn kinh t nh nc c hnh thnh thng qua qu trnh ci to x hi ch ngha bng vic quc hu ho hay tch thu ti sn ca giai cp t sn chuyn thnh s hu nh nc nhng phn ch yu v gi vai tr quan trng l do qu trnh xy dng mi trong cch mng x hi ch ngha nc ta. Thnh phn kinh t nh nc nc ta bao gm cc doanh nghip nh nc, cc t chc kinh t ti chnh thuc s hu nh nc nh h thng ngn sch, ngn hng, kho bc, d tr quc gia cng vi ton b ti sn ca nn kinh t quc dn thnh phn kinh t nh nc c hnh thnh da trn s hu nh nc v t liu sn xut v vn. Thnh phn kinh t nh nc nc ta c c mt qu trnh pht trin lu di vi nhng bc thng trm nhng n l thnh phn kinh t quan trng nht, ch yu nht trong ton b nn kinh t qu nc ta. Thnh phn kinh t nh nc lun lun c ng v nh nc ta khng nh n l thnh phn gi vai tr ch o trong ton b nn kinh t quc dn v: + Thnh phn kinh t nh nc nm trong tay nhng ngnh kinh t then cht v mi nhn nht, nhng ngnh kinh t ny to ra sc mnh kinh t nh nc thc hin chc nng iu tit v qun l v m nn kinh t ng thi sc mnh ca cc ngnh kinh t mi nhn n cho php thnh phn kinh t nh nc dn dt cc thnh phn kinh t khc trong nn kinh t pht trin theo cong ng nh hng x hi ch ngha m ng v nh nc ta la chn (ngnh nng lng, giao thng vn ti, bu chnh vin thng, ngn hng..) + Kinh t nh nc c mt ngun vn ln t ngn sch nh nc , li nm trong tay mt lc lng lao ng ng o, c o to chuyn mn. + Kinh t nh nc c mi quan h kinh t trong v ngoi nc rng ln v vy n to iu kin cho thnh phn kinh t nh nc pht huy vai tr ch o c trong kinh t ni i v trong kinh t quc t. Mc d kinh t nh nc c v tr v vai tr quan trng trong nn kinh t quc dn nh phn tch nhng trong mt thi gian kh di do vn ng v iu tit thnh phn kinh t nh nc bng c ch k hoch ho tp trung quan liu bao cp nn hiu qu hot ng ca thnh thnh phn kinh t nh nc cha cao, tnh trng cc doanh nghip nh nc lm n li gi l tht mang tnh ph bin v vy nh nc ch yu phi b l. T khi nc ta tin hnh i mi nn kinh t cho n nay ng v Nh nc ta lun lun quan tm n vic iu chnh t chc li qu trnh hot ng ca doanh nghip nh nc cng nh cc b phn kinh t thuc thnh phn kinh
65
t nh nc. Ngh quyt i hi ng 8 v 9 nhn mnh xp xp i mi hot ng ca h thng doanh nghip nh nc cng nh cc t chc kinh t ti chnh thuc s hu nh nc l mt nhim v ht sc quan trng v cp bch nng cao hiu qu hot ng ca cc doanh nghip nh nc ng v nh nc ta a ra nhiu ch trng bin php m trong quan trng nht l gii quyt vn s hu. ng ta ch trng nh gi lo tt c hot ng kinh t ca cc doanh nghip nh nc v chia ra thnh 2 b phn l doanh nghip hot ng sn xut kinh doanh v cc doanh nghip hot ng mang tnh cht phc li x hi. i vi cc doanh nghip hot ng v mc tiu kinh doanh th tng bc tin ti giao ton quyn ch ng cho cc doanh nghip t hot ng sn xut kinh doanh, tiu th sn phm n hch ton ti chnh. nhng doanh nghip c kh nng pht trin nh nc c th h tr hoc tip tc u t, nhng doanh nghip lm n km hiu qu th c th chuyn hnh thc s hu nh nc xung tp th v thm ch s dng cc bin php bn, khon, cho thu doanh nghip nh nc. i vi nhng doanh nghip lm n khng c hiu qu th cho ph sn theo lut doanh nghip. c bit trong giai on hin nay gii quyt tt vn s hu trong cc doanh nghip nh nc ng v nh nc ta ch trng tin hnh c phn ho mt b phn ln cc doanh nghip nh nc bin doanh nghip t mt ch s hu l nh nc thnh doanh nghip nhiu ch s hu di hnh thc cc c ng. vi nhng doanh nghip c v tr vai tr quan trng nh nc c th nm c phn khng ch v duy tr di hnh thc doanh nghip nh nc, cn nhng doanh nghip m nh nc khng cn nm gi 100% vn th nh nc s tr thnh nhng c ng thm ch i vi nhng doanh nghip nh nc khng cn thit tham gia th trong qu trnh c phn ho nh nc s rt khi vai tr i vi doanh nghip. i vi cc hot ng v mc tiu phc li x hi hoc v an ninh quc phng ca t nc th nh nc tip tc bao cp, rt vn nhng da trn c s hch ton, kin ton v lun lun cao mc tiu hiu qu. Cn i vi cc t chc kinh t ti chnh thuc s hu nh nc nh h thng ngn hng, kho bc d tr quc gia th nh nc cng tin hnh phn cp cho cc t chc nh nc tng a phng v vng lnh th nhng vn c s kim sot v qun l thng nht ca nh nc trung ng. Kinh t nh nc vi c im, vai tr v xu hng vn ng nh phn tch c th khng nh y l thnh phn kinh t quan trng nht trong ton b c cu kinh t nhiu thnh phn ca nc ta hin nay. * Kinh t tp th: - Thnh phn kinh t tp th bao gm cc hp tc x, cc t hp sn xut kinh doanh tn ti trong mi lnh vc, mi ngnh ca nn kinh t quc doanh. - Thnh phn kinh t tp th c hnh thnh da trn s hu tp th v t liu sn xut v vn thng qua nguyn tc t nguyn, cng c li v t thp n cao. - Kinh t tp th nc ta ra i u tin trong qu trnh ci to x hi ch ngha min bc thng qua phong tro hp tc ho v n tr thnh ph bin thng qua phong tro hp tc ho v n tr thnh ph bin trong ton b nn kinh t quc dn sau khi t nc thng nht v c nc tin hnh cuc cch mng x hi ch ngha. - Kinh t tp th nc ta c mt vai tr ht sc quan trng trong nn kinh t quc dn c bit trong thi k cnh tranh chng M cu nc kinh t tp th tr thnh hu phng ln ca tin tuyn ln. Nhng sau khi t nc ho bnh thng nht c nc pht trin nn kinh t theo m hnh kinh t tp th c bit nng thn nhng da trn quan im qun l tp trung duy ch khng ci tin hoc thay i phng thc hot ng nn thnh phn kinh t tp th ngy cng bc l nhng mt hn ch khuyt tt v i n tan r. T khi nc ta bc vo thi k i mi, ng v nh nc ta cng c bit quan tm n vic kin ton i mi hot ng kinh t tp th hoc kinh t hp tc bng vic a ra ch th
66
khon 10 v khon 100 trong nng nghip. c bit t ngh quyt i hi ng 7 ng v nh nc ta nhn thc mt cch ng n v thc tin hn i vi qu trnh pht trin kinh t nng nghip nng thn. V vy tin hnh ch trng giao khon t rng i cho cc h nng dn xy dng quyn t ch trong hot ng sn xut kinh doanh. T 1/1997 nh nc ta ban hnh lut hp tc x kiu mi v pht trin mnh m hnh thc kinh t trang tri th thnh phn kinh t tp th ni chung v kinh t hp tc trong mi lnh vc c mt bc pht trin ht sc mi. Hin nay kinh t h gia nh nng thn l mt b phn quan trng ca kinh t tp th, n gi vai tr c bit quan trng trong vic sn xut ra nng phm p ng nhu cu trong nc v a nc ta tr thnh nc th 2 xut khu lng thc trn th gii? Vi nhng c im v vai tr ca kinh t tp th nh phn tch ngh quyt i hi ng 9 ca ng cng sn vit nam nhn mnh kinh t tp th phi cng vi kinh t nh nc tr thnh nn tng ca nn kinh t quc dn trong thi k qu i ln ch ngha x hi nc ta hin nay. * Thnh phn kinh t c th tiu ch Thnh phn kinh t ny da trn s hu t nhn nh v t liu sn xut v sc lao ng ca bn thn nhng ngi sn xut nh nh nng dn c th nng thn, th th cng c th v tiu thng bun bn nh. Thnh phn kinh t ny c quy m nh b hot ng phn tn k thut th cng, tuy vy n li c kh nng tham gia vo nhng hot ng kinh t dch v mi vng lnh th to ra cng n vic lm ti ch, s dng c hiu qu cc ngun lc v ng gp mt phn khng nh trong thu nhp quc dn ca nn kinh t. Thnh phn kinh t c th tiu ch d b phn ho trong qu trnh hot ng v mc ch ca h l li ch c nhn do i hi nh nc v thnh phn kinh t nh nc cn phi gip dn dt trong qu trnh hot ng theo nh hng x hi ch ngha. * Thnh phn kinh t t bn t nhn: Thnh phn kinh t ny da trn s hu t nhn v t liu sn xut v bc lt lao ng l chnh. Thnh phn kinh t ny tn ti di cc hnh thc doanh nghip t nhn, cng ty t nhn mt ch th. Thnh phn kinh t ny hot ng trong nhiu lnh vc c nn kinh t quc dn. N c ngun vn tng i ln, k thut sn xut tng i hin i, tin tin, hot ng v mc tiu li nhun v vy n c trnh t chc qun l tng i cao. Thnh phn kinh t t bn t nhn Vit nam tn ti trong qu trnh ci to XHCN v bt u hnh thnh trong qu trnh i mi nn kinh t. Thnh phn kinh t ny c mt vai tr ht sc to ln trong nn kinh t qu nc ta bi v n c th tham gia hot ng a ngnh, a lnh vc, to ra mt khi lng vic lm ln cho x hi, to ra mt doanh thu chim t trng khng nh trong tng sn phm x hi. Sn phm ca Thnh phn kinh t t nhn gp phn lm tng uy tn thng hiu sn phm Vit nam trn thng trng th gii. Nhng do c im Thnh phn kinh t t nhn da trn s hu t nhn t liu sn xut v ly li nhun lm mc tiu hot ng do t Thnh phn kinh t ny c xu hng pht trin theo con ng t bn v vy i hi nh nc cn phi c s t chc qun l hng dn mt cch cht ch. Nhng pht huy sc mnh ca thnh phn kinh t ny th hi ngh Ban chp hnh ln th 5 kho 9 (2002) a ra mt ngh quyt v vic pht trin Thnh phn kinh t t nhn trong bi cnh nn kinh t hi nhp khu vc v quc t ca Vit Nam hin nay. * Thnh phn kinh t t bn nh nc: y l thnh phn kinh t c hnh thnh da trn s hu hn hp thng qua vic kt hp gia nh nc vit nam vi cc nh t bn t nhn trong v ngoi nc. Thnh phn kinh t ny tn ti di cc hnh thc x nghip lin doanh, lin kt, cc x nghip cng t hp doanh. Thnh phn kinh t ny c ngun vn ln k thut sn xut hin i tin tin, c kinh nghim t chc
67
qun l cao, c quan h kinh t quc t rng ri. Thnh phn kinh t ny xut hin u tin nc ta trong qu trnh ci to ho bnh i vi giai cp t sn dn tc v c bit c m rng sau khi nc ta ban hnh lut u t nc ngoi Vit Nam (12/87) Thnh phn kinh t t bn nh nc c mt vai tr ht sc quan trng i vi nn kinh t qu c bit l i vi nhng nc c nn kinh t ko pht trin nh Vit nam i ln ch ngha x hi li khng tri qua pht trin t bn ch ngha. Chnh v vy L Nin c nhn mnh Thnh phn kinh t t bn nh nc n l cu ni (n to ra nhng iu kin c s vt cht k thut h tng) cho cc nc c nn kinh t km pht trin i ln Ch ngha x hi m khng cn tri qua ch ngha t bn. nc ta bc vo thi k qu t mt xut pht im ht sc thp, nn kinh t thiu ht ton b c s vt cht k thut cho mt nn sn xut ln do pht trin Thnh phn kinh t t bn nh nc s gip cho chng ta khc phc c nhng mt thiu ht v ngun lc, ng thi l c hi to ra mt trng hc cho lao ng Vit Nam hc tp, rn luyn c v k thut v phng thc t chc qun l mt nn sn xut ln. pht huy vai tr ca thnh phn kinh t ny ng v nh nc ta ngy cng nhn thc r s cn thit khch quan phi m rng v thc y thnh phn kinh t ny cng ng thi rt ra c nhng mt hn ch trong c ch chnh sch ca nc ta khng ngng i mi b sung cho ph hp vi thng l ca khu vc v quc t. * Thnh phn kinh t c vn u t nc ngoi: T ngh quyt i hi ln th 9 th trong nn kinh t nc ta xut hin mt thnh phn kinh t mi gi l thnh phn kinh t c vn u t nc ngoi Vit nam. Thnh phn kinh t ny da trn s hu 100% vn ca cc i tc nc ngoi, tn ti di cc hnh thc doanh nghip u t trc tip trong cc khu cng nghip xut khu, khu ch xut, khu kinh t t do (m). Thnh phn kinh t ny c c im + Vn ln, k thut hin i, trnh t chc qun l mang tnh quc t, hot ng hon ton v mc tiu li nhun v bc lt lao ng lm thu. nc ta trong giai on qu hin nay vic hnh thnh v pht trin thnh phn kinh t ny c ngha rt quan trng c v mt l lun v thc tin. V mt l lun n khng nh tnh cht a s hu a loi hnh hot ng trong nn kinh t qu nc ta n gip Vit nam ngy cng khng nh c mnh c th tham gia vo hi nhp khu vc v quc t. Cn v mt thc tin vic pht trin ny gip cho Vit nam khc phc tnh trng thiu ht rt quan trng v ngun lc qua thu ht ngun u t ngy cng ln (nht l dng vn FDI) thc hin mc tiu tng trng pht trin kinh t, cng nghip ho, hin i ho nn kinh t t nc ta.
*Phn tch mi quan h gia cc thnh phn kinh t trong thi k qu Vit Nam - Nn kinh t nc ta trong thi k qu l mt nn kinh t nhiu thnh phn da trn nhiu quan h s hu khc nhau v t liu sn xut v vy gia cc thnh phn kinh t lun lun tn ti mi quan h va thng nht va mu thun nhau. Tnh thng nht gia cc thnh phn kinh t c th hin ch + Tt c cc thnh phn kinh t trong qu trnh hot ng khng bit lp vi nhau m gn b an xen v ph thuc vo nhau thng qua cc mi quan h kinh t v tt c cc thnh phn
68
kinh t ny l b phn hp thnh nn kinh t thng nht. + Tt c cc thnh phn kinh t trong qu trnh hot ng mc d c c im khc nhau (s hu), mc ch hot ng cng c th khc nhau v xu hng vn ng cng c th khc nhau nhng tt c cc thnh phn kinh t ny u chu s qun l thng nht ca nh nc Vit Nam. Tt c cc thnh phn kinh t d c c im khc nhau trong qu trnh hot ng nhng n u chu s tc ng khch quan ca cc quy lut kinh t v cc phm tr kinh t khch quan. + Tt c cc thnh phn kinh t tham gia vo qu trnh sn xut hng ho th sn phm u thng qua mt th trng thng nht di s tc ng ca quy lut cung cu v s bin ng ca gi c v mc tiu hiu qu kinh t. Bn cnh tnh thng nht th gia cc thnh phn kinh t cng lun lun tn ti mi quan h mu thun l: + Do c im mi thnh phn kinh t c hnh thnh da trn mt quan h s hu khc nhau v t liu sn xut v vy tt yu quan h li ch gia cc thnh phn kinh t l mu thun vi nhau. + Mi mt thnh phn kinh t c mt quy m v sc mnh kinh t khng ging nhau v vy trong qu trnh hot ng gia cc thnh phn kinh t tn ti mt mi quan h cnh tranh v mu thun nhau. + Gia cc thnh phn kinh t nc ta tn ti mt mi quan h mu thun trong xu hng pht trin bi v mt s thnh phn kinh t thuc s hu nh nc hoc tp th th xu hng pht trin l i ln ch ngha x hi nhng ngc li thnh phn kinh t c th tiu ch, t bn t nhn v mc tiu chy theo li nhun nn xu hng pht trin li theo con ng t bn. Nh vy gia cc thnh phn kinh t lun lun tn ti mi quan h va thng nht va mu thun nh phn tch. to iu kin cho tt c cc thnh phn kinh t nc ta khng ngng pht trin to ra sc mnh tng hp cho nn kinh t quc dn trong thi k qu hin nay i hi ng v Nh nc ta phi : + Nht qun chnh sch kinh t nhiu thnh phn trong thi k qu cho tt c cc thnh phn kinh t yn tm v c ng lc trong qu trnh hot ng. + Nh nc cn phi qun l nn kinh t theo php lut v to iu kin cho cc thnh phn kinh t u bnh ng vi nhau v quyn li ngha v. + m bo cho nn kinh t pht trin theo ng nh hng x hi ch ngha th ng v nh nc phi to iu kin kinh t nh nc gi vai tr ch o trong nn kinh t nhiu thnh phn. Phn mi hc 2-3-2003
Chng XIII cng Nghip ho v hin i ho nn kinh t quc dn trong thi k qu ln ch ngha x hi 1. V sao ni cng nghip ho, hin i ho l nhim v trung tm trong sut thi k qu ln ch ngha x hi nc ta? xy dng mt nn kinh t th trong lch s tt c cc quc gia u phi to lp ra cho mnh mt c s vt cht k thut tng ng. Theo quan im ca ch ngha Mc L Nin th c s vt cht k thut ca mt phng thc sn xut l mt h thng cc yu t vt cht ca lc
69
lng sn xut ph hp vi trnh k thut, cng ngh m lc lng lao ng ca x hi c th s dng sn xut ra ca ci vt cht p ng nhu cu ca ton x hi. Trong lch s pht trin ca x hi loi ngi cc phng thc sn xut trc ch ngha t bn, c s vt cht k thut thng l th cng lc hu. Cn c s vt cht k thut ca phng thc sn xut t bn ch ngha c Cc Mc khng nh l mt nn i cng nghip c kh ho ngy cng pht trin c v mt quy m v trnh . Cn c s vt cht k thut ca ch ngha x hi (giai on u ca phng thc cng sn ch ngha) c Mc khng nh l mt nn sn xut ln, hin i, c c cu kinh t hp l, c trnh x hi ho cao, da trn trnh khoa hc k thut cng ngh hin i v n c hnh thnh mt cch c k hoch v thng nht trong phm vi tt c nn kinh t quc dn. * Nc ta bc vo thi k qu t mt xut pht im ht sc thp, l mt nn nng nghip mang nng tnh t cp t tc, k thut th cng nng sut thp, do chng ta i ln ch ngha x hi thiu hn mt ct vt cht cho mt nn sn xut ln x hi ch ngha l nn i cng nghip c kh v vy ng v nh nc ta khng nh: nhim v quan trng v c bn nht trong thi k qu nc ta l phi tng bc to lp ra c s vt cht k thut cho ch ngha x hi. Mun thc hin c nhim v th phi tin hnh cng nghip ho. v vy ngay t ngh quyt i hi ng 3 (1960) ng ta nhn mnh: cng nghip ho l nhim v trung tm xuyn sut trong thi k qu i ln ch ngha x hi nc ta. T i hi ng 3 cho n nay quan im ny vn c ng v nh nc ta nht qun. nhng ngh quyt i hi ng 7 trn c s phn tch tnh hnh thc tin trong nc v quc t, trnh nguy c tt hu ca nn kinh t nc ta so vi nn kinh t khu vc v th gii i hi ng 7 ch r qu trnh chng nghip ho nc ta cn phi gn kt vi vic hin i ho sn xut ra nhng sn phm c tnh cnh tranh trn th trng trong nc, khu vc v quc t, t quan im ny c i hi ng ta v c bit i hi ng 9 nht qun v nhn mnh, xem l nhim v trung tm v xuyn sut thi k qu nc ta. 2. Phn tch quan im v cc mc tiu cng nghip ho, hin i ho Vit Nam trong thi k qu ln ch nghi x hi. * Cc quan im v cng nghip ho, hin i ho - Trc y nc ta v th gii tn ti ph bin mt quan im cng nghip ho l mt qu trnh to lp ra c s vt cht k thut cho nn kinh t gn kt vi vic chuyn lao ng t th cng sang na co kh v c kh. - Nhng t u th k 20 cho n nay di s tc ng ca cuc cch mng khoa hc k thut v cng ngh th trn th gii li xut hin nhng quan im mi v cng nghip ho, hin i ho. Theo quan im ca lin hip quc th cng nghip ho l mt qu trnh pht trin kinh t m trong mt b phn ngun lc ca quc gia ngy cng ln c huy ng vo vic pht trin cc ngnh kinh t mi nhn v hin i nhm sn xut ra nhng t liu sn xut, vt phm tiu dng c kh nng m bo cho nn kinh t quc dn pht trin vi mt nhp tng trng ngy cng cao v to ra c s cng bng tin b trong nn kinh t x hi. - Nc ta t khi bc vo thi k i mi cho n nay (1986) kt hp c nhng quan im, quan nim truyn thng trc y ca Vit Nam v th gii cng vi vic vn dng nhng quan im hin i ca th gii vo iu kin c th ca Vit Nam thi ngay t i hi ng 7 ng ta a ra mt quan im: + Cng nghip ho, hin i ho Vit Nam l mt qu trnh chuyn i cn bn, ton din cc hot ng sn xut kinh doanh dch v v qun l kinh t x hi t vic s dng lao ng th cng l chnh sang s dng mt chch ph bin lao ng cng vi nhng cng ngh, phng tin v phng php tin tin, hin i da trn s pht trin ca cng nghip v tin b
70
khoa hc cng ngh to ra nng xut lao ng x hi ngy cng cao. + Quan im mi v cng nghip ho, hin i ho Vit nam c nhng nt khc vi quan im trc y v cng nghip ho, hin i ho l . Trc y cng nghip ho, hin i ho c tin hnh theo c ch k hoch ho tp trung quan liu, bao cp. Cn ngy nay cng nghip ho, hin i ho c thc hin theo c ch mi l c ch th trng c s qun l v m ca nh nc. . Trc y cng nghip ho c hiu l nhim v ch yu ca nh nc v c thc hin thng qua 2 khu vc quc doanh v tp th l ch yu nhng ngy nay cng nghip ho c xc nh l nhim v ca ton ng ton dn v tt c cc thnh phn kinh t. . Chin lc cng nghip ho trc y l hng ni hay ni cch khc cng nghip ho thay th nhp khu. Nhng ngy nay chin lc cng nghip ho nc ta ch yu l hng ngoi hay ni cch khc tin hnh cng nghip ho hng v xut khu. Trong iu kin nn kinh t Vit nam m ca vi khu vc v th gii nhm pht huy li th so snh ca Vit Nam, khai thc cc ngun ngoi lc t bn ngoi thc hin cc mc tiu cng nghip ho, hin i ho. * Mc tiu ca cng nghip ho, hin i ho nc ta trong thi k qu hin nay. C th quan nim mc tiu quan trng nht v trng tm nht ca cng nghip ho, hin i ho Vit Nam l tng bc to lp ra c s vt cht k thut cho nn sn xut ln x hi ch ngha Vit nam. Nhng mc tiu c th v nhng nh hc trc mt ca cng nghip ho, hin i ho m ngh quyt i hi ng 9 a ra l: + Tng bc phn u thc hin qu trnh chuyn dch c cu kinh t nc ta theo hng cng nghip ho, hin i ho + Thc hin vic phn cng li lc lng lao ng x hi to iu kin hnh thnh nhng ngnh sn xut cng nghip mi, nhng lnh vc kinh t, dch v mi theo hng chuyn lao ng nng nghip sang cng nghip dch v v thc hin phn cng lao ng ti ch bng cch gn cng nghip ho, hin i ho vi nng nghip nng thn. + Ngh quyt i hi ng 9 a ra mc tiu c gng phn u n nm 2020 a nc ta c bn tr thnh mt nc cng nghip theo hng hin i. 3. Phn tch nhng ni dung c bn ca cng nghip ho, hin i ho Vit Nam trong thi k qu hin nay: - Cn c vo nhng mc tiu v cc quan im nh hng cho nhim v cng nghip ho, hin i ho nc ta trong thi k qu hin nay th k cc trc kia, hin nay ng ta lun lun nhn mnh c 2 nhim v kinh t c bn trong qu trnh cng nghip ho, hin i ho l: + Xy dng c cu kinh t hp l + y mnh cuc cch mng khoa hc cng ngh tin hnh cng nghip ho, hin i ho trang b k thut hin i cho nn kinh t quc dn a) Xy dng c cu kinh t hp l: xy dng c cu kinh t hp l trong nn kinh t bao gi cng gn lin vi qu trnh thc hin phn cng li lao ng x hi. Phn cng lao ng x hi l s chuyn mn ho lao ng v nhng ngnh sn xut v trong ni b tng ngnh sn xut gn lin vi cc vng lnh th ca nn kinh t quc dn. Phn cng lao ng x hi c tc dng rt to ln bi v n to ra nhng n by i vi s pht trin khoa hc cng ngh. Nhng thc hin c vic phn cng lao ng x hi c hiu qu cn quan tm nhng vn sau y. + T trng lao ng c v mt tuyt i v tng i trong lnh vc nng nghip phi gim xung cn t trng lao ng trong nhng ngnh cng nghip v dch v phi tng ln c
71
tng i ln tuyt i. + T trng lao ng tr tu ngy cng phi chim u th so vi lao ng gin n trong tng lc lng lao ng x hi. + Tc tng lao ng trong cc ngnh phi sn xut vt cht hoc dch v phi tng nhanh hn tc tng trng lao ng trong nhng ngnh sn xut. T nhng quan im nh phn tch th i i vi qu trnh phn cng lo lao ng x hi nc ta mt c cu kinh t mi c xem l hp l nc ta phi l: l mt c cu bao gm tng th cc quan h kinh t hay cc b phn hp thnh nn kinh t quc dn, gn vi v tr, trnh cng ngh, quy m t trng tng ng vi tng b phn v mi quan h tng tc gia cc b phn vi nhau, gn vi iu kin kinh t x hi trong tng giai on pht trin nht nh. C cu kinh t nc ta c cu trc thnh 4 nhm - C cu ngnh kinh t: y l mt c cu phn nh mi quan h tng tc gia cc ngnh kinh t ch yu ca nn kinh t quc dn. C cu ngnh kinh t c xem xt trn phm vi v m l nn kinh t quc dn ca mi quc gia v Vit nam hin nay c xc nh l c cu cng nng nghip v dch v. C cu kinh t ny cng c xem l c cu ca cc trung tm u mi ca nn kinh t nc ta nh nh H Ni, Tp H Ch Minh. Cn c cu ngnh kinh t cc vng lnh th li da trn sc mnh ca cc ngnh kinh t mi nhn mi a phng - C cu thnh phn kinh t: y l mi quan h c cu gia cc thnh phn kinh t tn ti trong nn kinh t quc dn v gia cc vng lnh th. - C cu vng lnh th: Nn kinh t ca mi quc gia u bao gm nhng vng lnh th vi nhng th mnh hay li th khng ging nhau v vy xy dng mt c cu kinh t hp l l cn phi cn c vo c im ca tng vng lnh th. - C cu hnh chnh (thnh ph, th x, th trn, th t) c cu ny phn nh mi lin kt c v mt kinh t chnh tr - x hi ca nn kinh t quc dn gn vi tng a bn hoc tng vng lnh th c th. Vic xy dng mt c cu kinh t hp l c ngha ht sc quan trong, n to ra nhng ng lc thc y nn kinh t pht trin ng thi n tp ra nhng mi trng, iu kin khai thc s dng mt cch hp l nht ti u nht tt c cc ngun lc vn l khan him ca nn kinh t phc v cho s nghip cng nghip ho, hin i ho. b) Tin hnh cch mng khoa hc cng ngh trang b k thut hin i cho nn kinh t quc dn. Cho n nay th gii ln lt tri qua 2 ln cch mng v k thut cng ngh: ln th nht gi l cuc cch mng k thut din ra vo th k 18 vi di dung thay th lao ng th cng vng lao ng c kh, na c kh. Cn cuc cch mng cng nghip ln th 2 th n ra vo th k 20 chia thnh 2 giai on. Giai on u cui th k 19 ch yu u th k 20 vi tn gi cuc cch mng khoa hc k thut hoc cuc cch mng cng nghip ln 2 vi ni dung chuyn lao ng c kh sang lao ng na t ng ho v tin ti t ng ho. Cn giai on 2 n ra v cui thp nin 70 ca th k 20 cho n nay vi ni dung l t ng ho v tri thc ho vn kinh t, bin tri thc tr thnh lc lng sn xut trc tip ca cc quc gia. Hin nay cuc cch mng khoa hc cng ngh trn th gii ang din ra mt cch ton din trn cc phm vi cc lnh vc lm thay i ht sc c bn cc yu t cu thnh lc lng sn xut ca nn kinh t nh cuc cch mng v nng lng, cch mng v vt liu mi, cch mng v sinh hc, cch mng v in t vin thng v cc cuc cch mng v a chn hc, hi dng hc, v tr hc.
72
9-03-2003 4. Th no l chuyn giao cng ngh? phn tch cc tc dng ca chuyn giao cng ngh. tin hnh c hiu qu vic chuyn giao cng ngh nc ta cn quan tm n nhng vn g * B cht chuyn giao cng ngh: Cch mng khoa hc cng ngh trn th gii v ang ng gp vai tr ht sc quan trng i vi s nghip cng nghip ho v hin i ho trong tt c cc quc gia, nht l nhng nc c nn kinh t km pht trin. Tuy nhin vic tin hnh cuc cch mng khoa hc cng ngh cc nc khc nhau li khng ging nhau: C nhng nc tin hnh cuc cch mng cng ngh t vic nghin cu c bn ri tin hnh ch to v trang b cho nn kinh t quc dn. Cch tin hnh nh vy i hi phi c mt thi gian di, phi c mt ngun vn ln v phi c mt tim lc khoa hc k thut tng ng nhng ng thi trn th gii c rt nhiu nc li tin hnh cuc cch mng khoa hc cng ngh theo con ng rt ngn bng cch nhp cng ngh chuyn giao t nhng nc tin tin i trc. nc ta bc vo thi k qu tin hnh cng nghip ho t mt xut pht im rt thp v vy n nhu cu l phi tng tc cng nghip ho trang b k thut cho nn kinh t nhng cng ng thi t ra mt vn phi i mt vi nguy c tt hu so vi cc nc trong khu vc v trn th gii v vy ngh quyt i hi ng ln th 7 khng nh rng p ng nhu cu ca pht trin kinh t ng thi trnh c nguy c tt hu th qu trnh cng nghip ho phi gn lin vi qu trnh hin i ho ng thi qu trnh cng nghip ho nc ta phi chuyn t cng nghip ho i ni (thay th nhp khu) sang cng nghip ho i ngoi (cng nghip ho hng v xut khu). thc hin mc ch ca vic chuyn hng cng nghip ho cng ti i hi ng 7 ng ta nhn mnh nc ta phi tin hnh la chn quy trnh chuyn giao cng ngh t cc nc tin tin rt ngn thi gian cng nghip ho, ph hp vi ngun lc hn ch ca nc ta nhng li trnh c nguy c tt hu v kinh t so vi khu vc v th gii. Bn cht ca chuyn giao cng ngh l vic a cng ngh bao gm c phn cng (my mc thit b ) v c phn mm ( l qu trnh, phng php cng ngh ) t mt nc ny sang mt nc khc lm thay i c quyn s hu v quyn s dng cng ngh c chuyn giao. Thc cht ca vic chuyn giao cng ngh ch c th tin hnh mt cch hiu qu v sun s khi nc nhp khu cng ngh ang tin hnh qu trnh cng nghip ho hng v xut khu. * Nhng tc dng ca chuyn giao cng ngh: Vic tin hnh chuyn giao cng ngh l thc hin mc ch rt ngn qu trnh cng nghip ho, hin i ho cc quc gia v vy n c nhng tc dng c bn sau y - Gip cc nc i sau, nhng nc km pht trin rt ngn c khong cch tt hu v kinh t k thut so vi cc nc i trc v cc nc tin tin. - N cho php khai thc v s dng mt cch ti u cc ngun lc, li th ca cc quc gia i sau. - Chuyn giao cng ngh i vi nhng quc gia ang thc hin chin lc chuyn t m hnh hng ni sang hng ngoi s rt ngn c khong cch m mn v cng ngh v s thiu ht v ngun lc ng thi cho php s dng cc ngun lc hn ch cho cc mc tiu cn thit hn thc hin qu trnh i tt n u. * Tuy vy trong qu trnh cng nghip ho gn kt vi vic chuyn giao cng ngh nc ta mun t c hiu qu kinh t k thut cao th vit nam trc ht cn phi xy dng cho mnh mt chin lc pht trin khoa hc k thut v cng ngh quc gia mang tnh lu di, bao
73
gm c vic nghin cu ng dng, chuyn giao. Cn phi cn c vo iu kin lch s c th ca t nc xy dng mt phng hng chung cho vic chuyn giao cng ngh l phi hnh thnh mt c cu k thut, cng ngh nhiu tng, nhiu trnh , nhiu quy m trn c s m khai thc s dng ph hp vi iu kin ca Vit nam. Bn cnh phng hng chung cn c mt h thng cc gii php c th: + Phi chn gii php k thut, cng ngh ph hp vi iu kin ca Vit nam tip tc u t chiu su nhng trn c s vn khai thc v s dng c nhng c s hin c ca nn kinh t. + Cn phi ci tin nng cp hin i ho cc k thut v cng ngh truyn thng kt hp vi nhng cng ngh chuyn giao phc v cho mc tiu pht trin kinh t nng nghip, nng thn v cng nghip ho nng nghip nng thn. + Phi tranh th nhng cng ngh tin tin c bit l i vi cc d n u t ca nc ngoi nhng cn phi kt hp vi vic gim nh nghim ngt cc thit b chuyn giao. + Cn t ra mt cch nghim tc ngay t u cho vic chuyn giao cng ngh l phi gn vi vic bo v mi trng sinh thi ca Vit nam. + nhp cng ngh chuyn giao th nc ta cn phi gp rt nng cao nng lc khoa hc cng ngh quc gia nhm i mi v lm ch cng ngh chuyn giao + Cn phi u t bng nhiu ngun vn cho s nghip gio dc v o to ca quc gia cng nh chng trnh khoa hc cng ngh ca nh nc, xem gio dc o to v khoa hc cng ngh l quc sch hng u.
5. Phn tch nhng iu kin tin y nhanh qu trnh cng nghip ho, hin i ho Vit Nam. (quan trng)
tin hnh cng nghip ho, hin i ho nc ta i hi phi to lp c nhng iu kin tin , hay nhng gii php c tnh c bn gip cho qu trnh cng nghip ho, hin i ho c tin hnh mt cch nhanh chng v hiu qu. T ngh quyt i hi ng 3 (1960) cho n nay ng ta u khng nh v ch r nhng iu kin tin sau y l ht sc cn thit cho cng nghip ho, hin i ho: - To ngun vn cho cng nghip ho: mun tin hnh cng nghip ho, hin i ho bt buc phi c mt ngun vn ln. Ngun vn nc ta hnh thnh t 2 lung: + Ngun vn ni lc: l ngun vn c tch lu t ni b nn kinh t. ngun vn ny nhiu hay t ph thuc v cc nhn t: trnh pht trin ca nn kinh t thng qua tc tng trng pht trin kinh t, t trng phn chia sn phm thng d ca nn kinh t cho tch lu v cho tiu dng, ph thuc vo vic khai thc v s dng cc ngun lc ca nn kinh t. + Ngun vn ngoi lc: ngun vn ny c hnh thnh thng qua vic pht trin cc quan h kinh t di cc hnh thc nh vin t, i vay, u t quc t Vi iu kin tin l vn ng ta khng nh ngun vn ni lc trong nc gi vai tr quyt nh cho s thnh cng ca cng nghip ho v hin i ho nc ta, tuy vy ngun vn ngoi lc li c mt vai tr ht sc quan trng c bit giai on u ca s nghip cng nghip ho, hin i ho. - o to i ng cn b k thut, cng nhn lnh ngh v cn b qun k kinh t c trnh cao phc v cho cng nghip ho, hin i ho. S nghip cng nghip ho, hin i ho ph thuc rt ln vo trnh khoa hc k thut v cng ngh v vy i hi phi ao to c mt ngun nhn lc c trnh k thut ngy cng cao trong bao gm cn b khoa hc k thut, cn b qun l kinh t v c bit l i ng cng nhn k thut lnh ngh. thc hin c mc tiu ny th nc ta t i hi ng 7 cho n nay ng ta lun , lun nhn mnh chin lc con ngi con ngi l nhn t trung tm ca ton b s nghip pht trin kinh t mt khc xc nh giao
74
dc, do to l quc sch hng u khng ngng o to mi v o to li lc lng lao ng x hi cho ph hp vi yu cu ca cng nghip ho v hin i ho. Nh nc tng cng u t c cn b i o to trong nc, nc ngoi nhm to ra nhng chuyn gia c trnh quc t + Pht trin kt cu h tng kinh t x hi: Mun tin hnh cng nghip ho, hin i ho th i hi phi c mt kt cu h tng kinh t k thut tng ng v vy ng ta cho rng mc tiu tng qu cho chng trnh pht trin kt cu h tng l phi m bo s giao lu thng sut trong mi tnh hung trn tt c cc tuyn giao thng huyt mch ca nn kinh t, m bo h thng in nc, thng tin lin lc v kt cu h tng c lin quan. + Lm tt cng tc iu tra thm d a cht xc nh ngun lc, xy dng chin lc cng nghip ho. Nc ta tin hnh cng nghip ho, hin i ho mc d xut phi im rt thp nhng chng ta c mt th mnh l chng ta c mt ngun lc tng i phong ph ang dng v ti nguyn thin nhin nm ri rc khp vng lnh th t nc. V vy xy dng chin lc cng nghip ho, hin i ho hiu qu v hin thc th i hi phi lm tt vic iu tra tham d c bn xc nh ngun lc. + Phi i mi nng cao nng lc lnh o ca ng v vai tr qun l ca nh nc. Nh phn tch s nghip cng nghip ho, hin i ho ca nc ta hin nay l s nghip cao c nhng y kh khn gn lin vi trch nhim ca ng, nh nc , nhn dn v tt c cc thnh phn kinh t. V vy s nghip cng nghip ho,hin i ho t c nhng thng li th i hi phi y mnh nng cao nng lc lnh o ca ng trong vic xy dng cc chin lc, xc nh cc mc tiu ca cng nghip ho, hin i ho, thch ng vi tng thi im lch s ca nn kinh t. S nghip cng nghip ho cng gn vi vai tr qun l, iu hnh ca nh nc thng qua cc chnh sch kinh t x hi v cc cng c qun l v m. thc hin chc nng qun l ca nh nc th i hi tt c cc chnh sch, cng c qun l ca nh nc u nhm thc hin cc mc tiu quan trng ca s nghip cng nghip ho, hin i ho l: + nh hng x hi ch ngha cho qu trnh cng nghip ho, hin i ho t nc c th l phi nh hng xy dng mt x hi dn giu nc mnh x hi cng bng dn ch vn minh. + Cn phi la chn cc u tin to ngun hng xut khu v thu ht cc ngun vn u t nc ngoi vo, phi u tin xy dng cc c s h tng vt cht x hi phc v cho vic sn xut hng ho xut khu, phi u tin cho nhng cng ngh s dng nhiu lao ng gii quyt vic lm p ng nh cu xut khu trong nc + Cc chnh sch kinh t x hi ca nh nc phi m bo cho qu trnh cng nghip ho, qu trnh tng trng v pht trin kinh t bn vng ca t nc v ch c trn c s mi c th rt ngn c qu trnh cng nghip ho, hin i ho v trnh c nguy c tt hu ca nn kinh t so vi khu vc v th gii. + Cc chnh sch kinh t x hi ca nh nc phi m bo cho c ch th trng c iu kin tc ng mt cch lnh mnh, ng hng vo nn kinh t. Mun vy i hi nh nc ta phi c cc chnh sch v ti chnh, tin t, v gi c thng mi mt cch thch hp to ra c ch v mi trng cho tt c cc ch th tham gia vo nn kinh t, tham gia vo s nghip cng nghip ho, hin i ho pht huy c sc mnh ca mnh t to ra sc mnh tng hp thc y nhanh qu trnh cng nghip ho, hin i ho. quan trng:c im pht trin kinh t thi k qu vit nam Kinh t hng ho C ch kinh t th trng. Phn phi thu nhp
75
76
16-03-2003 Chng XIV: Kinh t hng ho nhiu thnh phn trong thi k qu ln ch ngha x hi vit nam Cu 1: V sao trong thi k qu ln ch ngha x hi nc ta cn pht trin kinh t hng ho. u th ca kinh t hng ho so vi kinh t t nhin v kinh t k hoch ho tp trung l g? * S tt yu khch quan cn pht trin kinh t hng ho Vit nam trong thi k qu : Kinh t hng ho l mt kiu t chc kinh t x hi m tt c nhng vt phm do n sn xut ra l nhm mc ch trao i mua bn trn th trng. Kinh t hng ho hon ton i lp vi nn kinh t t nhin v nn kinh t ch huy k hoch ho tp trung trc y. Cho n nay tt c mi quc gia u tha nhn kinh t hng ho l mt kiu t chc kinh t tin b, n hon ton ph hp vi xu th pht trin ca lch s. nc ta trong mt thi gian rt di nn kinh t vn hnh theo c ch k hoch ho tp trung v vy i lp hon ton vi nn kinh t hng ho v i ti xo b kinh t hng ho. T ngh quyt i hi ln 7 ng cho n nay ng ta khng nh rng kinh t hng ho hon ton khng i lp vi ch ngha x hi m n l mt hnh kinh t tin b ph hp vi iu kin v kh nng pht trin ca vit nam do ng ta a ra quan im gn qu trnh i mi c ch qun l kinh t vi qu trnh chuyn dch nn kinh t t mt nn kinh t mang nng tnh t cp t tc vn hnh theo c ch k hoch ho tp trung, sang nn kinh t hng ho vn hnh theo c ch th trng c s qun l v m ca nh nc. Pht trin kinh t hng ha Vit nam l mt tt yu khng nhng ph hp vi xu th pht trin ca lch s m n cn l mt tt yu a nc ta vt ra khi tnh trng suy thoi khng hong kinh t. Nc ta trong thi k qu hi nhp 2 iu kin tin cho nn kinh t hng ha ra i v pht trin l: + nc ta trnh phn cng lao ng x hi ngy cng pht trin v vy to ra rt nhiu ngnh sn xut, nhiu knh vc kinh doanh khc nhau v th to ra s chuyn mn ha ngy cng su trong phn cng lao ng x hi + ng thi nc ta trong thi k qu hin nay ang tn ti mt nn kinh t nhiu thnh phn da trn s a dng ha v quan h s hu do tt yu s dn n s tch bit v kinh t gia cc thnh phn kinh t, gia cc ch th kinh t. S tt yu cn bt ngun t nhng kh nng v ngun lc cho php vit nam pht trin ngy cng mnh v kinh t hng ha, l: chng ta c mt lc lng lao ng ng o d o to, nc ta c mt ngun ti nguyn v nhng iu kin t nhin phong ph cho php pht trin kinh t hng ha. Nc ta li c v tr a l hon ton thun li cho php nc ta pht trin kinh t hng ha v m rng quan h giao lu vi cc nc trong khu vc v th gii. T tt c nhng tt yu nh phn tch c th khng nh rng vic pht trin kinh t hng ha nc ta l mt ch trng ng n, ph hp vi iu kin thc tin ca nn kinh t vit nam ng thi n cng l mt gii php ti u nht gip nc ta vt ra khi tnh trng ca mt nc ngho v km pht trin. * u th ca kinh t hng ha so vi kinh t t nhin v kinh t ch huy Nu so vi kinh t t nhin l mt nn kinh t cn in m du vt trong lch s pht trin kinh t ca Vit nam t trc n nay cng nh nn kinh t ch huy k hoch ha tp trung m trong thi k lch s kh di tn ti nc ta th kinh t hng ha c nhng u th sau y: + Kinh t hng ha s thc y qu trnh x hi ha nn sn xut mt cch nhanh chng t lm cho phn cng lao ng x hi, chuyn mn ha ngy cng su xc t hnh thnh nn nhng mi quan h kinh t va ph thuc vo nhau nhng li tc ng qua li ln nhau gia cc doanh nghip, gia cc thnh thn kinh t, gia cc ch th trong tt c nn kinh t quc dn.
77
+ Pht trin kinh t hng ha s thc y s pht trin ca lc lng sn xut t to ra nng sut lao ng x hi ngy cng cao, gi thnh sn phm ngy cng h, cht lng sn phm ngy cng tt v dn n li ch ngi lao ng ngy cng c ci thin + Pht trin kinh t hng ha s thc y qu trnh tch t tp trung sn xut, t cho php m rng giao lu kinh t trong nc v quc t -> cho php vit nam tham gia vo qu trnh hi nhp quc t. + Pht trin kinh t hng ha cho php gii phng cc mi quan h kinh t ra khi s tri buc ca nn sn xut nh, khp kn. Bn cnh nhng mt u th ca kinh t hng ha nh phn tch cng cn phi nhn thc c rng kinh t hng ha trong qu trnh pht trin n cng bc l r rt nhiu mt hn ch, khuyt tt, l: - Kinh t hng ha bao gi cng chy theo mc tiu doanh li (li nhun) v vy c th dn n s dng lng ph nhng ngun ti nguyn thin nhin vn l khan him ca t nc, rt d dn n vi phm php lut ca nh nc v tham gia vo vic lm ph hy mi trng sinh thi, gy nhim cho bu kh quyn. Kinh t hng ha cng l mt trong nhng nguyn nhn dn n hnh thnh cc t nn ca th trng nh hng gi trn lu thu, bun gian bn ln v to tra mi trng bt chnh nh tham , tham nhng. Cu 2: Phn tch c im kinh t hng ha trong thi k qu ln ch ngha x hi vit nam (ch khng nhm ln vi c im kinh t) Nc ta ang tng bc qu ln ch ngha x hi khng qua pht trin t bn ch ngha v vy pht trin kinh t hng ha nc ta vn hnh theo xu hng gn vi nhng c im c bn sau y: Ngh quyt i hi ln 7 ca ng cng sn vit nam ch r nn kinh t hng ha nc ta c 4 c im sau y: - Nn kinh t hng ha nc ta ang trong qu trnh vn ng t mt nn kinh t mang nng tnh t cp t tc sang mt nn kinh t hng ha vn hnh theo c ch th trng c s qun l v m ca nh nc. Vi c im ny ch r nn kinh t hng ha nc ta trong thi k qu hin nay l mt nn kinh t hng ha km pht trin n bt u t mt xut pht im ht sc thp l mt nn kinh t nng nghip lc hu, k thut th cng mang nng tnh bo th tr tr, phn cng lao ng x hi cha pht trin, thu nhp ca dn c qu thp do sc mua ca th trng khng cao dn n tnh trng sn xut kinh doanh tr tr. Cng t nhng c im ny ch r c ch qun l nn kinh t ca nc ta da trn c ch k hoch ha tp trung quan liu bao cp trong mt thi gian di lm s cng cc mi lin h kinh t. Cc quy lut kinh t khch quan ca kinh t hng ha hoc do ch ch quan ca nh nc hoc do s km hiu bit nn b thu hp phm vi hot ng. Th trng l yu t gn lin vi kinh t hng ha th b chia ct, mt s loi hng ha c tnh c bit nh t liu sn xut, vt t tin vn th thng qua con ng cung ng trc tip nen lm mt tnh cht v ngha ca vic sn xut hng ha t dn n c ch bao cp trn lan lm cho nguyn tc hch ton mang tnh hnh thc khng c hiu qu. - Nn kinh t hng ha nc ta l mt nn kinh t nhiu thnh phn Vi c im ny n ch r c c s khch quan ca s tn ti v pht trin nn kinh t hng ha nc ta l da trn s a dng ha v cc hnh thc s hu i vi t liu sn xut ca cc ch th. Mt nn kinh t hng ha tn ti nhiu thnh phn, vn ng theo c ch th trng th tt yu s to ra sc mnh tng hp ht sc to ln gip nc ta vt ra khi tnh trng thp km, y nn kinh t hng ha nc ta pht trin vi trnh ngy cng cao trong xu th hi nhp. Nhng mt nn kinh t hng ha do nhiu thnh phn kinh t cng tham gia cng v mc
78
tiu thu doanh li cng khai thc cc yu t u vo trn cng mt phm vi lnh th, cng tiu th sn phm u ra trn cng mt th trng thng nht nn tt yu s dn n mi trng cnh tranh ht sc quyt lit. khc phc nhng mt hn ch do s tc ng ca nhiu thnh phn kinh t cng tham gia sn xut hng ha th i hi nh nc phi thc hin tt vai trn qun l kinh t x hi bng php lut, bng k hoch chnh sch v cc cng c iu tit v m ca nh nc. Nhng nhn thc c tnh khch quan ca vic tn ti nhiu thnh phn kinh t th cng i hi ng v nh nc cng phi c mt thi ng n trong vic khuyn khch s pht trin cc thnh phn kinh t theo nguyn tc t hin v khch quan ca nn kinh t huy ng sc mnh phc v cho s nghip pht trin kinh t ca t nc - Nn kinh t hng ha nc ta l nn kinh t hng ha pht trin theo hng m ca hi nhp vi bn ngoi. nc ta trong qu trnh pht trin nn kinh t hng ha ng v nh nc ra nhn thc c rng mt nn kinh t khp kn thng c trng cho mt nn kinh t phong kin lc hu, n khng khai thc c nhng li th so snh ca chnh t nc mnh cng nh cc i tc kinh t bn ngoi v vy t khi chuyn sang pht trin nn kinh t hng ha th nc ta tng bc ph v quan h kinh t truyn thng khp kn v thc hin pht trin nn kinh t theo xu hng m ca, hi nhp vi bn ngoi. T kho nc ta bc vo thi k i mi 1986 nht l sau khi nc ta ban hnh lut u t nc ngoi vit nam (12/97) th nn kinh t nc ta thc hin mt chin lc m ca kh ton din ngh quyt i hi ln thc 7 ca ng, ng ta khng nh: Vit nam mong mun c lm bn vi tt c cc quc gia trn th gii, Vit nam thc hin gc li qu kh tin n tng lai, thc hin chin lc a phng ha, a dng ha cc quan h kinh t quc t nhm thu ht ngun vn ngoi lc, k thut cng ngh tin tin, trnh t chc qun l nn sn xut ln ca cc nc i trc v cc nc c nn kinh t pht trin phc v cho s nghip tng trng pht trin kinh t nc ta. n ngh quyt i hi ln th 8 v 9 ca ng cng sn vit nam ng trc bi cnh nn kinh t ton cu, ng ta mt ln na li khng nh vit nam cn phi ch ng tham gia hi nhp kinh t khu vc v quc t, i hi ng 9 nhn mnh Vit nam sn sng l i tc tin cy ca cc quc gia thc hin mc tiu hp tc kinh t cng c li vi tt c cc quc gia, cc t chc kinh t quc t v cc ch th mi quc gia trn th gii theo nguyn tc bnh ng cng c li, khng can thip vo ni b ca nhau. - Nn kinh t hng ha nc ta pht trin theo nh hng x hi ch ngha Nn kinh t hng ha nc ta hot ng theo s iu tit ca c ch th trng nhng li pht trin theo con ng nh hng x hi ch ngha. Mc tiu ny c th hin rt r bn cht v vai tr kinh t ca nh nc vit nam Nh nc ta xt v mt bn cht l nh nc ca dn, do dn v hot ng v hnh phc ca nhn dn v vy trong qu trnh qun l v iu tit nn kinh t hng ha nh nc phi c nhng cng c v chnh sch tm v m hn ch nhng mt khuyt tt ca nn kinh t hng ha v c ch th trng, ng thi khai thc v pht huy nhng mt li th tch cc ca kinh t hng ha v c ch th trng thc y qu trnh tng trng pht trin kinh t, thc hin cc mc tiu cng nghip ha, hin i ha v mc tiu cao c l phn u cho dn giu nc mnh, x hi cng bng dn ch vn minh. 3. Phn tch cc gii php pht trin kinh t hng ha nc ta trong thi k qu ln ch ngha x hi. Kinh t hng ha l kiu t chc kinh t tin b ph hp vi xu th pht trin ca lch s v iu kin kinh t x hi ca vit nam. Tuy vy mun thc y v pht trin kinh t hng ha cn phi to lp ra nhng iu kin tin v la chn nhng gii php ph hp. nc ta hin nay c cc gii php c bn sau y:
79
- Cn y mnh qu trnh ang dng ha s hu t to iu kin cho s pht trin nn kinh t hng ha nhiu thnh phn Trong gii php ny trc ht l i vi kinh t nh nc y l thnh phn kinh t gi vai tr ch o v vy kinh t nh nc gi c vai tr ch o trong ton b nn kinh t nhiu thnh phn nc ta th trc ht cn phi cng c v hon thin li h thng kinh t nh nc , tip cn phi ci tin c ch qun l nng cao hiu qu hot ng sn xut kinh doanh bng vic trc ht gii quyt tt vn s hu trong cc doanh nghip nh nc, tip n giao quyn t ch to mi iu kin cho cc doanh nghip nh nc hot ng theo c ch th trng. + i vi kinh t tp th, cn thit phi c s tng kt rt kinh nghip v nhng bi hc ca m hnh hp tc x v kinh t tp th kiu c xy dng nn mt m hnh kinh t tp th kiu mi theo lut hp tc x ban hnh nm 1997. Thc hin vic i mi c v mt ni dung v phng thc hot ng ca thnh phn kinh t tp th v chuyn kinh t tp th sang pht trin theo hng kinh t hng ha. + i vi kinh t c th, tiu ch: y l thnh phn kinh t ca nhng ngi sn xut nh v vy cn phi thng qua c ch chnh sch hng dn thnh phn kinh t ny hot ng pht huy mt tch cc ca h nhng ng thi hn ch nhng mt tiu cc ca thnh phn kinh t ny. + i vi thnh phn kinh t t nhn y l thnh phn kinh t da trn s hu t nhn hot ng v mc tiu thu li nhun v vy nh nc cn c chnh sch khuyn khch thnh phn kinh t ny yn tm mnh dn u t vo nn kinh t c bit trong lnh vc sn xut hng ha, tiu dng v xut khu. + i vi thnh phn kinh t t bn nh nc, thnh phn kinh t c vn u t nc ngoi y l nhng thnh phn kinh t c tim lc v th mnh c v mt kinh t, k thut cng ngh cng nh trnh qun l, do nh nc cn phi c chnh sch v hnh thc a dng thu ht ngun vn u t ca h vo vit nam, c bit trong nhng ngnh, nhng lnh vc cn k thut cng ngh cao v ngun vn ln. - y mnh qu trnh phn cng li lao ng x hi: Nh bit phn cng lao ng x hi l mt trong nhng iu kin tin ca sn xut hng ha. Nc ta tin hnh sn xut hng ha t mt xut pht im thp l mt nn nng nghip lc hu, v vy lao ng d hi nc ta ch yu tn ti trong lnh vc nng nghip. Mun pht trin kinh t hng ha th nc ta phi thc hin qu trnh phn cng li lao ng x hi m ch yu l phi thc hin vic chuyn dch mt b phn ln lao ng t nng nghip sang cng nghip v dch v, c bit thc hin chin lc cng nghip ha nng nghip nng thn qua qu trnh phn cng li lao ng x hi ti ch nng thn bng cch a cng nghip ch bin, cng nghip nh, kinh doanh dch v v a bn nng thn. Gii php phn cng li lao ng x hi gn lin vi chin lc pht trin nhng ngnh ngh nhng lnh vc kinh t hng ha khai thc c nhng iu kin ngun lc ca tt c cc vng cc a bn ca nn kinh t thng qua qu trnh chuyn dch c cu kinh t. - Pht trin ng b h thng th trng Kinh t hng ha gn vi th trng nh mt iu kin tt yu khch quan v vy mun pht trin kinh t hng ha th i hi phi pht trin ng b c mt h thng th trng c tnh a dng m trong c hai nhm th trng c bn, l + Nhm th trng cc yu t sn xut (th trng u vo ca nn kinh t). Vi nhm th trng ny bao gm th trng sc lao ng, th trng t liu sn xut v vt t k thut, th trng vn, th trng cng ngh Nhm th trng ny gi vai tr quyt nh i vi quy m, cht lng sn phm u ra ca nn kinh t hng ha vit nam. Mun cho th trng cc yu t sn xut pht trin ng b v i vo hot ng c hiu qu th i hi ng v nh nc phi c chin lc chnh sch to
80
iu kin c v mt ch trng, v mt php k cho cc th trng trong nhm ny ra i, tn ti v c hiu qu. + Nhm th trng c sn phm hng ha dch v (th trng u ra): y l nhm th trng ang dng, phong ph v phc tp nht nhng n li gi vai tr quan trng nht trong nn kinh t quc dn bi v y l th trng thc hin mc tiu ca nn kinh t quc dn t ra nh tho mn c nhng nhu cu ca c sn xut v ca c tiu dng i sng x hi v cc vt phm m kinh t hng ha sn xut ra. ng thi cng chnh th trng ny to ra ng lc thc y sn xut pht trin v thc y c tiu dng ca x hi ngy cng tng ln. Nhng cho nhm th trng u ra c th pht trin c hiu qu th cn gii quyt tt hai vn u sau: . Tng quy m hng tiu dng v dch v vi chng loi ngy cng phong ph, cht lng tt nhng gi c phi h. . Phi tng bc mt mt gim gi c nhng phi to iu kin em li doanh li n nh v ngy cng cao cho cc doanh nghip thng qua s can thip ca nh nc bng chnh sch bng cng c trong vic iu tit th trng u vo ng thi m bo nguyn tc t do ha gi c. - Tip tc i mi v nng cao vai trn qun l v iu tit v m ca nh nc. Nn kinh t hng ha nc ta l mt nn kinh t hng ha pht trin theo con ng x hi ch ngha v vy mi hot ng ca nn kinh t hng ha u gn vi vai trn lnh o ca ng v s qun l iu tit ca nh nc. cho kinh t hng ha pht trin th trong giai on hin nay c bit l trong xu th hi nhp kinh t quc t i hi nh nc cn phi tip tc i mi cc c ch chnh sch v cc cng c t chc qun l iu tit nh chnh sch ti chnh, tin t, phn phi v c bit l quan h kinh t quc t gip cho cc doanh nghip cc t chc kinh t hng ha pht huy c nhng li th tuyt i ca mnh, khai thc c nhng li th so snh ca cc i tc trong v ngoi nc. Mc d vy vai tr v qun l ca nh nc lun phi bm vo mc tiu nh hng x hi ch ngha. - y mnh vic xy dng v hon thin h thng php lut, tin hnh qu trnh ci cch nn hnh chnh quc gia. Mun cho nn kinh t hng ha hot ng c hiu qu, ph hp vi xu hng chung ca khu vc v th gii th i hi phi tin hnh qun l theo php lut. V vy nc ta cn phi hnh thnh ng b h thng php lut, cc vn bn di lut phi ph hp vi iu kin ca vit nam v thng lut quc t. Mun vy i hi nh nc phi thc y qu trnh ci cch nn hnh chnh quc gia to ra b my ci cch nn hnh chnh quc gia ti ra b my c nng lc iu hnh, c i ng cng chc gii ph hp vi xu hng pht trin ca nn kinh t hng ha ca vit nam theo c ch th trng. Chng XV: Kinh t nng thng trong thi k qu pht trin ch ngha x hi vit nam. 1. Th no l kinh t nng thn? phn tch vai trn ca kinh t nng thng trong qu trnh cng nghip ha, hin i ha vit nam. * Bn cht ca kinh t nng thng: Kinh t nng thn l mt phc hp nhng nhn t cu thnh lc lng sn xut v quan h sn xut trong nng lm ng nghip cng vi cc ngnh th cng nghip truyn thng, cc ngnh th cng nghip, cng nghip ch bin v phc v nng nghip, cc ngnh thng nghip v dch v Tt c c quan h hu c vi nhau trong kinh t vng v lnh th v trong ton b nn kinh t quc dn.
81
Nh vy ni dung ca kinh t nng thn c phm vi rng hn kinh t nng nghip truyn thng trc y (nng lm ng nghip) Vi c im th kinh t nng thn l mt c cu kinh t nhiu thnh phn bi v kinh t nng thn c c kinh t nh nc, kinh t tp th, c th, tiu ch ng thi trong kinh t nng thn cng bao gm mt c cu giai cp v x hi rt a dng * Vai tr ca kinh t nng thn: - Pht trin kinh t nng thn gp phn to ra nhng iu kin tin quan trng khng th thiu m bo thng li cho s nghip cng nghip ha, hin i ha. - Pht trin kinh t nng thn s thc hin c mc tiu cng nghip ha, hin i ha ti ch. - Pht trin kinh t nng thng s to ra c s vt cht k thut cho s pht trin vn ha nng thn ph hp vi nhu cu pht trin ca ton b nn kinh t quc dn v xu th th gii. - Kinh t nng thn gn lin vi pht trin x hi, vn ha chnh tr v kin trc thng tng nng thn theo nh hng x hi ch ngha. (ngn hng khng phi hc?) 31-03-03 Chng XVI: phn phi trong thi k qu ln ch ngha x hi vit nam. 1. Th no l quan h phn phi? V sao nc ta trong thi k qu ln ch ngha x hi li tn ti nhiu hnh thc phn phi * Bn cht ca quan h phn phi: Phn phi l mt trong 4 khu ca qu trnh ti sn xut x hi: sn xut phn phi trao i tiu dng. Phn phi ni lin gia sn xut v tiu dng v vy n kch thch sn xut v kch thch tiu dng khng ngng pht trin. Trong qu trnh ti sn xut x hi nu khu phn phi b trc trc hoc tc nghn th tt c qu trnh sn xut x hi b ngng tr. ng thi quan h phn phi li l mi quan h kinh t gia con ngi vi con ngi, gia giai cp ny vi giai cp khc trong qu trnh phn phi sn phm m nn kinh t to ra. Theo nguyn l ca ch ngha Mc Ln Nin th quan h phn phi l mt trong 3 mt ca quan h sn xut x hi l: + quan h s hu i vi t liu sn xut + Quan h t chc v qun l qu trnh sn xut + Quan h phn phi. Cc Mc khng nh rng tnh cht v hnh thc a quan h phn phi l do quan h s hu i vi t liu sn xut quyt nh bi v ai nm t liu sn xut th ngi s chi phi v quyt nh nhng mt cn li ca qu trnh sn xut. Quan h phn phi l mt phm tr kinh t c ni dung ln n c ngha rng, l phn phi ton b ca ci x hi cho cc nhu cu c sn xut v tiu dng. Cn theo ngha hp phn phi m chng t nghin cu y l vic phn ph vt phm tiu dng cho cc nhu cu ca chnh bn thn ngi lao ng. V vy vic phn phi vt phm tiu dng, kt qu ca kinh t, cho nhu cu c nhn ngi lao ng i hi phi tun theo mt quy lut mang tnh khch quan. Cc mc a ra quy lut phn phi v ch r ton b tng sn phm x hi hay ca ci vt cht m mt quc gia sn xut ra trong nm (GDP hoc GNP) trc khi em phn phi cho nhu cu tiu dng th i hi phi khu tr mt b phn hnh thnh ra 3 qu ln, l qu m rng sn xut, qu d phng phng nhng bin c nh thin tai ch ho din ra i vi nn kinh t, phn cn li trc khi em tiu dng li phi khu tr mt b phn cho nhng chi ph qun l nh nc, chi ph quc phng anh ninh, chi ph gio dc o to, chi ph vn ha x hi, chi ph y t bo him.. phn cui cng cn li mi em phn phi cho nhu cu tiu dng
82
ca ngi lao ng thng qua cc hnh thc c th. Nh vy ton b tng sn phm x hi bao gm c vic phn phi cho sn xut ng thi bao gm c vic phn phi cho nhu cu tiu dng ca x hi. nc ta trong thi k qu hin nay tn to ba hnh thc phn phi c bn vt phm tiu dng cho ngi lao ng l: phn phi theo lao ng, phn phi theo ti sn v phn phi thng qua phc li x hi S d nc ta trong thi k qu nn kinh t li tn ti nhiu hnh thc v trong thi k qu nc ta cn tn ti nhiu hnh thc s hu khc nhau v t liu sn xut v vy dn n tn ti trong nn kinh t nc ta nhiu thnh phn kinh t, mi 1 thnh phn kinh t c mt hnh thc hoc nguyn tc phn phi c trng: - i vi cc thnh phn inh t da trn ch s hu cng hu t liu sn xut th hnh thc phn phi theo lao ng l hnh thc c bn v ph hp nht - Cn cc thnh phn kinh t da trn s hu t nhn c th hoc s hu hn hp th phn phi theo ti sn v vn ng gp l hnh thc phn ph thch hp nht. - Cng hnh thc phn phi thng qua qu phc li x hi c p dng cho tt c mi thnh phn kinh t v cho ton b nn kinh t quc dn bi v y l hnh thc phn phi phn nh thnh cht u vit ca ch x hi. 2. Th no l phn phi theo lao ng? Phn tch tc dng ca phn phi theo lao ng khng nh phn phi theo lao ng l hnh thc thch hp nht i vi cc thnh phn kinh t da trn s hu cng hu t liu sn xut. * Bn cht ca hnh thc phn phi theo lao ng: Phn phi theo lao ng l hnh thc hoc nguyn tc c bn c s dng trong cc doanh nghip, x nghip m t liu sn xut l thuc s hu nh nc. Phn phi theo lao ng l ly lao ng lm thc o da trn s lng lao ng ng gp hoc cht lng lao ng ng gp quyt nh t l hng th ca mi mt ch th i vi ton b sn phm x hi c to ra. Phn phi theo lao ng phi tn trng nguyn tc tr cng ngang nhau cho nhng lao ng ging nhau. Tr cng khc nhau cho nhng lao ng khc nhau. Khng phn bit tui tc, gii tnh, mu da hoc sc tc. Thc hin lm nhiu hng nhiu, lm t hng t, khng lm khng hng. (CH khc?: phn tch hnh thc phn phi c bn nht c p dng i vi cc doanh nghip nh nc) S d nc ta trong thi k qu nguyn tc phn phi theo lao ng c p dng ch yu trong c doanh nghip thuc s hu nh nc bi v - nc ta trong thi k qu nn kinh t cn ang trng thi km pht trin, sn phm x hi to ra cn thp cha tho mn nguyn tc phn phi theo nhu cu. - nc ta lao ng cha phi l nim vui, nim hnh phc ca con ngi m n cn ang l k sinh nhai kim sng v vy lun tn ti trong x hi v mi mt con ngi mt quan im mun lm t nhng c hng nhiu tm vic nh trnh vic nng v i khi khng lm nhng mun c hng v vy ch c phn phi theo lao ng mi gp phn gio dc thc v nng cao k lut lao ng. - nc ta trong thi k qu hin nay cn c s khc bit gia cc loi lao ng nh lao ng gin n, lao ng phc tp hoc gia lao ng chn tay vi lao ng tr c do vy m cng mt n v thi gian lao ng nh nhau th mi loi lao ng khc nhau s to ra cho x hi v nn kinh t mt lng gi tr hoc s lng sn phm khng ging nhau. V vy ch c phn phi theo lao ng mi kch thch c ngi lao ng vn ln nng cao trnh chuyn mn nghip v qua nng cao nng sut lao ng x hi, gim gi thnh sn phm v em li li
83
ch cho x hi v cho mi mt con ngi - nc ta trong thi k qu cc thnh phn kinh t da trn ch cng hu hoc s hu nh nc v t liu sn xut th ton b mi ngi lao ng u bnh ng vi nhau v quyn li trong vic s hu i vi nhng t liu sn xut m ton dn hoc nh nc l ch s hu. V vy ch c phn phi theo lao ng cn c vo s lng v cht lng lao ng ca mi mt ngi mi nh gi ng v chnh xc s ng gp ca h vo qu trnh sn xut x hi. T nhng phn tch trn c th khng nh phn phi theo lao ng l nguyn tc l hnh thc thch hp nht i vi cc doanh nghip, x nghip thuc s hu nh nc. Tuy vy thc hin nguyn tc phn phi ny cn chng 2 quan nim sai lm trong phn phi theo lao ng: + Ch ngha bnh qun tiu t sn trong phn phi bi v quan im ny s th tiu i mi ng lc ca ngi lao ng v khng to iu kin gio dc thc v k lut ca ngi lao ng. + Chng quan im m rng qu ln khong cch gia cc bc lng, thang lng v ch u i trong phn phi bi v quan im ny s hnh thnh ra mu thun gia nhng ngi lao ng 3. Th no l phn phi theo t sn v vn ng gp, v sao nc ta trong thi k qu ln ch ngha x hi li cn thit phi p dng hnh thc phn phi ny. Nn kinh t nc ta ang trong thi k qu i ln ch ngha x hi v vy c cu ca nn kinh t bao gm nhiu thnh phn, mi thnh phn c hnh thnh da trn mt quan h s hu khc nhau v t liu sn xut. Mt trong nhng c im ni bt ca nc ta trong qu trnh pht trin nn kinh t th trng theo nh hng x hi ch ngha l ht sc kh khn v cc yu t ngun lc c bit l vn sn xut. V vy c th huy ng c tng lc cc ngun vn trong nc (vn ni lc, v cc ngun vn t bn ngoi (vn ngoi lc) th i hi phi pht trin nn kinh t a thnh phn. Nh nc cn c chin lc v chnh sch kinh t to ra sc mnh tng hp gia cc thnh phn kinh t v vy ngay t ngh quyt i hi ng 6 n i hi ng 9 hin nay ng ta lun lun duy tr quan im nht qun l to iu kin cho tt c cc thnh phn kinh t tham gia mt cch bnh ng vo qu trnh sn xut kinh doanh. i vi cc thnh phn kinh t da trn s hu t nhn, s hu c th tiu ch hoc da trn ch s hu hn hp v t liu sn xut nh nc m bo to iu kin cho pht trin v tha nhn kt qu thng qua hnh thc phn phi cn c v vn v ti sn vo qu trnh sn xut di cc hnh thc nh li nhun, li tc v a t. 4. V sao nc ta phn phi theo lao ng l hnh thc v nguyn tc phn phi mang tnh ph bin v thch hp nht nhng li cn c hnh thc phn phi b tr thng qua qu phc li x hi nc ta mc d phn phi theo lao ng c xc nh l nguyn tc v hnh thc phn phi c bn nhng li cn phi c s phn phi b tr thng qua qu phc li x hi do bt ngun t 2 l do + nc ta hin nay khng phi tt c mi ngi u c sc lao ng nh nhau tham gia vo qu trnh sn xut v nhn c mt khon thu nhp t s lng hoc cht lng lao ng ca mnh. Trong thc t nc ta cn khng t nhng ngi khng c iu kin hoc kh nng lao ng nh nhng ngi gi c, c n, tr em m ci, cc gia nh chnh sch, thng binh, bnh binh tt c nhng i tng ny u l cng dn vit nam sng h cn phi tiu dng mt lng t liu sinh hot ti thiu nht nh nhng v khng c sc lao ng hoc khng c iu kin lao ng nn h khng c thu nhp . V vy i hi nh nc v x hi phi c
84
mt hnh thc phn phi b tr gip h di hnh thc tr cp tht nghip, tr cp kh khn, tr cp chnh sch, tr cp thng tt hoc nhng khon tr cp x hi khc. + Trong thi k qu hin nay nc ta v nn kinh t cn trnh km pht trin v vy thu nhp bn thn nhng ngi c sc lao ng cng cn ang mc rt hn ch khng p ng nhng nhu cu v hc hnh, cha bnh, hng th cc iu kin vn ho ngh thut v vy cng i hi nh nc phi c mt hnh thc phn phi b sung thng qua cc qu phc li x hi nh qu h tr gio dc o to, qu h tr vn ho ngh thut, qu bo v v chm sc sc kho.. Chng kinh t i ngoi Hc 3 nguyn tc, v sao phi m rng kinh t i ngoi Chng c ch th trng c s qun l ca nh nc x hi ch ngha vit nam 1. V sao trong qu trnh i mi nn kinh t nc ta cn chuyn sang c ch th trng c s qun l ca nh nc. Nc ta trong mt thi gian rt di nn kinh t hot ng theo c ch k hoch ho tp trung quan liu bao cp. C ch ny c vn dng trong mt thi gian qu di v vy n bc l nhng mt khuyt tt v tr thnh km hm pht trin nn kinh t quc dn. C ch k hoch ho tp trung c nhng c im sau: - Nh nc tin hnh qun l nn kinh t thng qua mt h thng cc mnh lnh mang tnh hnh chnh c pht ra t mt trung tm l u ban k hoch nh nc vi mt h thng cc ch tiu mang tnh php lnh, p t t trung ng n cc n v c s. - Cc c quan hnh chnh kinh t ca nh nc c th can thip rt su vo hot ng ca cc doanh nghip bng vic ra cc mnh lnh, cc ch th, nhng li hon ton khng chu trch nhim vt cht v cc quy nh ca mnh. - Nh nc b qua nhng quan h hng ho tin t v quan h hiu qu kinh t. Nh nc qun l nn kinh t thng qua k hoch ho bng ch cp pht v giao np. Quan h hin vt l ch yu, quan h hch ton kinh t ch mang tnh hnh thc. Nh nc tin hnh bao cp mt cch trn lan nh bao cp v vn, vt t, gi c, tin lng v c bao cp trong vic tiu th sn phm. - B my ca nh nc v cc c quan qun l kinh t rt cng knh, c nhiu cp trung gian, hot ng km nng ng t ra mt i ng cn b cng chc va km nng lc chuyn mn v nng lc qun l nhng phong cch th quan liu v ca quyn. T nhng c trng nh phn tch ca c ch k hoch ho tp trung ra t nn quan liu v tnh trng bao cp trn lan trong nn kinh t dn n nn kinh t hot ng khng c hiu qu v c ch ny tch gp nhng mt tiu cc tr thnh lc cn i vi qu trnh pht trin nn kinh t. T khi nc ta bc sang thi k i mi (1986) ngay trong ngh quyt i hi ng 6 v 7 ng ta khng nh: tip tc xo b c ch tp trung quan liu bao cp, hnh thnh ng b v vn hnh c hiu qu c ch th trng c s qun l ca nh nc. THc tin ca 17 nm i mi nc ta ngy cng khng nh tnh ng n ca nhng quyt nh mang tnh chin lc ca ng v nh nc trong thi k i mi. Ngh quyt i hi ng 8 v ng 9 nht qun quan im i mi kinh t v nhn mnh: tip tc i mi c ch qun l kinh t vi mc tiu xo b c ch tp trung quan liu bao cp, hnh thnh ng b c ch th trng c s qun l ca nh nc theo nh hng x hi ch ngha. 2. C ch th trng l g? phn tch nhng u v khuyt tt ca c ch th trng.
85
* Bn cht c ch th trng: C ch th trng xt v mt bn cht l c ch t iu tit nn kinh t thng qua s tc ng ca cc quy lut, cc phm tr kinh t khch quan Cho n ngy nay tt c mi quc gia, mi trng phi kinh t u tha nhn rng c ch th trng l c ch thch hp nht i vi nn kinh t hng ho v nn kinh t th trng. Nc ta trong qu trnh chuyn dch c cu kinh t t nn kinh t t nhin, t cp t tc v nn kinh t k hoch ho tp trung sang nn kinh t hng ho. V vy vic chuyn nn kinh t nc ta sang vn hnh theo c ch th trng va hp tnh quy lut ng thi ph hp vi iu kin kinh t-x hi nc ta. C ch th trng hot dng thng qua s tc ng ca cung v cu cng nh s tc ng thuc cc quy lut kinh t vn c thuc th trng nh quy lut nh quy lut gi tr, quy lut lu thng tin t, quy lut lut cung cu v mi trng cnh tranh t do. V vy c ch th trng c nhng u v khuyt tt sau y: - u th: + C ch th trng l c ch ly li nhun lm mc ch cnh tranh l mi trng hot ng v vy n thc y (kch thch) tnh nng ng sng to ca cc ch th kinh t trong vic s dng mt cch ti u cc ngun lc vn l khan him sn xut ra ti a khi lng sn phm cho php p ng mt cch nhanh nht nhiu nht v a dng nht mi nhu cu ca c sn xut v ca c tiu dng x hi. + C ch th trng s ra nhng quyt nh sn xut v kinh doanh nng ng v mn do thch nghi nhanh vi nhng bin ng ca nn kinh t v vy n t c hiu qu kinh t cao nht + C ch th trng gp phn iu tit ngun lc gia cc lnh vc gia cc ngnh mt cch nng ng sng to v vy n huy ng c sc mnh ca ton b nn kinh t quc dn phc v cho qu trnh tng trng pht trin nn kinh t bn vng v thc hin c nhng mc tiu ca cng nghip ho, hin i ho. + C ch th trng tn ti trong mi trng cnh tranh v vy n thc y cc ch th kinh t vn ln ci tin k thut cng ngh, nng cao cht lng sn phm em li li ch cho ngi tiu dng v hiu qu kinh t cho ngi sn xut. Khuyt tt: + C ch th trng v chy theo mc tiu li nhun nn dn n cc ch th kinh t s dng lnh ph ngun ti nguyn thin nhin vn l khan him ca nn kinh t, gy ra tnh trng nhim cng nh cc t nn x hi khc. + C ch th trng cng tt yu ra cc t nn ca th trng nh tnh trng bun gian bn ln, trn lu thu, hng tht, hng gi v c bit l tnh trng quc nn tham nhng. + C ch th trng cng tt yu s dn n phn ho ngi lao ng tr thnh k giu ngi ngho v to ra s bt bnh ng trong x hi. 3. Phn tch vai tr kinh t ca nh nc vit nam x hi ch ngha trong nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha nc ta hin nay. Trong lch s bt k nh nc no cng c vai tr nht nh i vi nn kinh t. Vai tr ca nh nc i vi nn kinh t c th hin thng qua cc chc nng kinh t ca nh nc l: - Nh nc m bo s n nh chnh tr x hi v thit lp cc khn kh php lut to ra nhng iu kin cn thit cho hot ng kinh t. - Nh nc cn phi iu tit kinh t to ra s pht trin n nh trnh c tnh trng thng trm v khng hong ca nn kinh t, hn ch v chng tnh trng lp pht, tht nghip. - nh nc cn c chin lc v chnh sch kinh t v m m bo cho nn kinh t hot ng c hiu qu.
86
- m bo cho nn kinh t hot ng c hiu qu th nh nc phi m nhn vic sn xut ra cc hng ho cng cng phi xy dng kt cu h tng kinh t x hi v phi thit lp ra s cng bng trong ton b nn kinh t. i vi nc ta trong qu trnh xy dng nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha th vai tr kinh t ca nh nc vit nam cng c th hin nhng chc nng qun l v m sau y: + Nh nc phi to ra mi trng v iu kin thun li cho hot ng kinh t nh m bo s n nh chnh tr x hi, phi thit lp ra h thng khun kh php lut thng nht, phi c mt h thng cc chnh sch kinh t v m nht qun + Nh nc phi nh hng cho s pht trin m nh nc phi trc tip u t vo mt s ngnh mt s lnh vc kinh t then cht to ra sc mnh kinh t cho nh nc v thc hin c vic dn dt cc thnh phn kinh t pht trin theo nh hng x hi ch ngha. + Nh nc phi xy dng h thng kt cu kinh t x hi m bo mi iu kin cho tt c cc thnh phn kinh t pht trin. + Nh nc phi tin hnh qun l nhng ti sn cng, thc hin kim k kim sot s dng c hiu qu trnh lng ph tham v tht thot ti sn quc gia. + Nh nc phi c chin lc sa cha nhng khuyt tt m c ch th trng sinh ra tao ra s cng bng x hi. 4. Th no l quan h ti chnh? Phn tch cc chc nng c bn ca ti chnh, trnh by phng hng i mi hot ng ti chnh nc ta trong giai on qu hin nay. * Bn cht quan h ti chnh: Trong nn kinh t qu trnh sn xut lun lun tip din qua 4 khu l sn xut trao i tiu dng. Qu trnh phn phi bao gm c phn phi cc yu t vt cht v yu t ti chnh. Cc quan h phn phi nu c thc hin di hnh thc quan h tin t th gi l quan h ti chnh. Nh vy quan h ti chnh l mt quan h kinh t rt phc tp n an xen nhau chng cht nhng khng ri lon v mu thun, n c im xut pht v im hi quy. T c th i n kt lun: ti chnh l mt h thng cc quan h kinh t nht nh biu hin di hnh thc tin t, pht sinh trong qu trnh phn phi hnh thnh v s dng cc qu tin t nhm pht trin sn xut v nng cao i sng vt cht tinh thn ca ngi dn. Khi ngc v bn cht ca quan h ti chnh cn ch : + Trc ht ti chnh khng phi l bn thn tin t m l nhng quan h kinh t biu hin thng qua cc hnh thc tin t + Ti chnh khng phi l tt c cc quan h kinh t m ch l nhng quan h kinh t xut hin trong qu trnh phn phi hnh thnh v s dng cc qu tin t + Quan h ti chnh l quan h phn phi nhng khng phi l tt c cc quan h phn phi m ch l nhng quan h phn phi c biu th thng qua tin t. * Cc chc nng ca ti chnh Ti chnh ca mi quc gia u th hin thng qua hai chc nng: - Chc nng phn phi: vi chc nng ny c th hin thng qua 2 giai on l phn phi ln u, din ra gia ngi lao ng, doanh nghip, nh nc trong qu trnh sn xut v kt thc phn phi ln u s hnh thnh ra qu tin lng hoc thu nhp ca ngi lao ng, qu doanh thu hay li nhun ca doanh nghip, ngn sch nh nc. Kt thc qa trnh phn phi ln u din ra qu trnh phn phi li trong lnh vc sn xut vt cht v trong lnh vc phi sn xut vt cht v c th hin thng qua ngn sch nh nc, cc t chc ti chnh trung gian v thng qua th trng. - Chc nng gim c (kim sot): Mi qu trnh hot ng sn xut kinh doanh nhn chung u c biu th thng qua tin
87
t v vy tt c nhng hot ng ny u c kim tra kim sot nhm trnh nhng tht thot v s dng khng c hiu qu ngun ti chnh. * i mi hot ng ti chnh: nc ta trong mt thi gian rt di nn kinh t vn hnh theo co ch k hoch ha tp trung v vy c ch hot ng ca ti chnh c thc hin thng qua con ng cp pht t ngn sch ca nh nc khng gn vi iu kin trch nhim vt cht (tin li) v thi hn hon tr vn. V vy nn ti chnh nc ta lm vo tnh trng hot ng km hiu qu, ngn sch nh nc lun lun trong tnh trng thm ht. T khi nc ta bc vo thi k i mi n nay c ch hot ng ti chnh c i mi theo hng xo b c ch k hoch ha tp trung, chuyn sang hot ng theo c ch th trng, xo b vic cp pht t ngn sch khng gn vi iu kin vt cht v thi gian hon tr, chuyn sang hnh thnh th trng ti chnh gn vi nhng iu kin trch nhim vt cht v thi gian hon tr vn vay. Nh nc thc hin giao quyn t ch cho tt c cc doanh nghip v tin hnh hch ton c lp, ly mc tiu hiu qu lm thc o. 5. Th no l quan h tn dng? Trnh by h thng tn dng nc ta v phng hng i mi hot ng tn dng trong iu kin nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha * Bn cht ca quan h tn dng: Quan h tn dng l mt quan h kinh t gn lin vi nn kinh t hng ha v kinh t th trng. Trong nn kinh t hng ha lun lun xut hin tnh trng tm thi tha vn hoc tm thi thiu vn cc ch th. iu ha ngun vn p ng nhu cu sn xut kinh doanh th tt yu s ny sinh quan h tn dng vay mn ln nhau. V vy c th i n kt lun: tn dng l quan h kinh t di hnh thc quan h tin t, m ngi ch s hu tin t cho ngi khc vay trong mt thi gian nht nh nhm mc ch thu c khon tin li di hnh thc li tc. Quan h tn dng c th tn ti di hnh thc tn dng ngn hng (vay mn tin t) hoc tn dng thng mi (mau bn chu hng ha). Vic pht trin quan h tn dng c mt tc dng ht sc to ln i vi nn kinh t, n gp phn iu ha quan h cung cu v vn, em li li ch cho nhng ch s hu tin t. * Chc nng: quan h tn dng cng c hai chc nng kinh t c bn l chc nng phn phi v chc nng gim c. - Vi chc nng phn phi ch din ra giai on phn phi li gia cc doanh nghip, ngi lao ng, cc t chc kinh t v nh nc thc hin chc nng phn phi th tn dng gp phn iu ha quan h cung cu v vn trong ton b nn kinh t. - Chc nng gim c: Mi hot ng trong quan h tn dng u c th hin trn s sch chng t v vy i hi phi c chc nng gim c kim tra, kim sot hot ng tn dng chp hnh ng nhng quy nh ca h thng ti chnh quc gia. * i mi: H thng tn dng nc ta hin nay bao gm t trung ng xung n cc n v c s, l tn dng nh nc tn ti di hnh thc nh nc pht hnh cc tn phiu, tri phiu ca chnh ph huy ng vn trong ton b nn kinh t phc v cho cc mc tiu pht trin kinh t t nc + Tn dng cc t chc ti chnh trung gian (h thng ngn hng ) hnh thc ny nhm huy ng v iu ha vn trong x hi thc hin kinh doanh tin t. + Tn dng hp tc x (tn dng nhn dn) Hnh thc ny nhm hot ng iu ha cc ngun vn ti ch phc v cho pht trin kinh t x hi mi vng, min ca t nc.
88
+ Tn dng quc t: y l hnh thc tn dng ht sc quan trng i vi nn kinh t nc ta trong thi k qu nhm huy ng v ht cc ngun vn t cc i tc bn ngoi vo vit nam nhm khc phc s thiu ht ngun lc ca nn kinh t ng thi bao hm c vic u t vn ca vit nam ra th trng nc ngoi nhm t c mc ch hiu qu cao hn. Phng hng i mi hot ng tn dng nc ta hin nay tp trung vo mc tiu huy ng tng lc tt c cc ngun vn ti chnh cng nh ngun vn hin vt thc hin cc mc tiu cng nghip ha, hin i ha t c mc tiu phi trit xo b c ch bao cp trong tn dng trc y, khn trng thu hi nhng ngun vn nh nc cho vay, chuyn tn dng sang kinh doanh theo c ch th trng.
89

Tai Lieu On Kinh Te Chinh Tri

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Tai Lieu On Kinh Te Chinh Tri

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Ti liu n tp Mn: Kinh t chnh tr Vn I: sn xut v ti sn xut x hi

Vn II: sn xut hng ho v cc quy lut ca sn xut hng ho

2) Chc nng c bn ca tin t: Bn cht ca tin cn c th hin 5 chc nng sau:

Vn VI: S chuyn ho tin t thnh t bn

chc nng - Tham gia vo t sut li nhun bnh qun

Thiu ngh tt Phn sau

Vous aimerez peut-être aussi