Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Valois Nol. tude sur le rythme des bulles pontificales [second article]. In: Bibliothque de l'cole des chartes. 1881, tome 42.
pp. 257-272.
doi : 10.3406/bec.1881.447007
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bec_0373-6237_1881_num_42_1_447007
TUDE SUR LE RYTHME
DES
BULLES PONTIFICALES
CHAPITRE II.
PRATIQUE.
C. - XII sicle.
D. De 1198 1288.
1. Mmoire sur les actes d1 Innocent III, Bibl. de l'c. des chartes, 4e srie,
t. IV, p. 5.
2. Nouveau trait de diplomatique, t. V, p. 282.
3. C'est ainsi que plusieurs phrases d'un privilge du 21 mars 1199 se te
rminent de la manire suivante : ... vicissiiudinis obumbratio. ... filii ire.
... amicis suis. ... Christi impugnatores . ... minuere sit licitum.
... exigere audeat. ... licentia pateat. (Arch, nat., Bullaire, L 236, n 24.)
4. On ne peut considrer comme une exception le curieux exemple d'lision
qu'offrent deux bulles d'Innocent III (L 236, n 6; autre bulle du mme
carton) : on y lit la fin d'une phrase laboribus esse inscriplum, ce qu'il faut
sans doute prononcer : laboribus ss' tnscriptum.
De mme, premire vue, l'on serait tent d'accuser de ngligence le rdac
teurd'une bulle d'Alexandre IV (L 249, n 63), dont une phrase se termine par
les mois exactionis fatigare. Un simple coup-d'il jet sur les mots qui pr
cdent montre que la faute procde du copiste, et qu'il faut lire : ...vel vos
novis et indebitis exactint[feu]s ftgar.
5. Hist. Un. Paris., t. II, p. 538.
262
sieurs fautes contre le rythme, mais sur l'original, conserv aux
Archives1.
Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilectis fliis Virzi-
liacensi 2 et Sancti Ptri Autisiodorensis abbatibus et 3 decano Aure-
lianensi, salutem et apostolicam benedictionem.
Accedentibus ad Apostolicam Sedem dilectis fliis abbati Sancte
Genovefe et magistro P. de Gorbolio venemblem frdtrm nostrum,
J. , Albannsem piscpum, et dilectum flium, G. 4, Sancte Marie in
xiquiro dacnum crdnlm, dQputavmus auditor es; in quorum
prsnt ipreftus magister, pro venerdbl frtre nstro, Parisiemi
episcpo : cujus procurator fuerat instituais, pvopsut, quod idem
abbas super possessione juris parrochialis in parrochia 5 de Monte
grvem episcpo molstam ngrbt, cum earn potestatem usque
ad tempora sua Parisiewsifs episcopus habuerit in parrochi^mos de
Monte presbiterum qui s dvin pro tmpr mnistrabt ; quod,
si esset etiam canoncus ryulrs, ei 6 curam ' commttbt,
et 7 sacerdos, post cram suscptm de manu piscop, parrochianos
ad nutum ejus ligabat pritr et slvbt8; et, si quis excommuni-
catus esset ab episcpo vel tim interdiclus, presbiter eum non
admittebat aMqutenus d dvin, qui etiam bndictines spns-
rum, purificationes de partii surgntum, publicas penitentias non
assumebat sibi nisi de mandate epscp spcal ; et, si forte sacr-
dos talis esset qui divina non posset ppulo mnstrare, ipsius
excessum abbati Sancte Genovefe et fratribus episcopus nuntbt,
qui, cgnl v ertt e, s,mto ndign, ad animarum curam recipien-
dam alium epscopo prsntbant. Gum rgo nvissme ipveftus
episcopus premomuss abbtm, ut capellanos suos qui debebant
' dsrvv ad suscipiendam curam animarum episcpo pre-
sentrt, hoc se fcturum rspndit et dlquos presntdvt; sed
requi situs quod presentaret ilium qui debebat in prefata de Monte
deservir, dixit tune um non 9 passe propter absntm
1. Bullaire, L 236.
. Du Boulay : Vizeliacensi.
3. Du B. Antissiodorensis, abbatibus, F
4. Du B. : G. deest.
5. Du B. : parochialis, parochia.
6. Du B. et.
7. Du B. : etiam.
8. Du B. absolvebat.
9. Du B. nunc.
263
prsntrl. Gumque hoc sepius monitus fcer non ciirret, episco-
pus parrochia'ms de Monte sub excommunicatidms inhibvit ,
ne in ecclesia Sancte Genovefe vel ddirent divna, vel aliqua rec-
pernt scrmnt, nisi ab illo presbitero qui animarum curam ab
epscopo suscpisst; que sententia in edem ecclsa fuit, prsente
prrochl, publie rcitt; eamque parrochicm de Monte, scut
slbnt, timdu* srvvrunt , donec, facientibus canonicis Sancte
Genovefe, ppulo cnvocto, in verbo sacerdotis et periculo anime
per venerbllem frdtrm nostrum, ...^ , episcpum Torncnsem,
ipsius ecclesie quondam bbtem, fuit pblce prdcatum, quod
secure poterant audr dvin, cum in eos non archiepiscopus , non
episcopus, vel archidiaconus posset excommunicationis vel interdicti
SGitntm prmulgr : sicque ab els nduct, spiritu/a rcp-
runt. Episcopo ergo, quemadmodum premissum est, spoliato obe-
dientia mmort, petebat dictus magister psi pscopo
ante omnia quasi possessionem juris parrochia7s rsttuX, adversariis
suis super hiis 3 que adversus um proponenda ducerent postea 4
plendr rspnsw, cum ante restitutionem 5 responded deb-
ret dversris spltus, et quod episcopus Torncnss et c&no'nc
sepedci de premissis excssbus punrntur, causa postmodum
coram dele^Ts jud'mbus ordine dbto pertrctnd, m quorum
presnt de jure Parisims cclse plnus prbrtur , quod
impresentiarum, propter npm, fieri non vlbt.
Geterum prefatus abbas versa vice nvm njurlm inferri sibi
per novum epscopum prponbat, asserens ecclesiam sam cum
brgo a primo fundationis tempore librm exitsse, alicui
umquam in spiritualibus nisi Romano pntifcl fuisse subjctm,
quod per rescriptum bbn memrl Gelestini pape, predecessoris
nostri, ad cautelam ostndre ntbtur, qui pie recordationis
Alexandi, Lcll et Glmntls, predecessrum surum, Romawdrum
pntiflcum, exmpl scutus, ecclesiam prefatam ea inter alia liber-
tdt dnvt, ut nullus ipsam, canonicos vel burgum interdicto vel
excommunicationi psset suppner, nisi Smmus Pontfex, vel
legatus ab ejus ltr destint us; contra quam liber tatem prefatus
piscpus yenir prsmns in alienam messem falcem mittere,
l. Du B. : jamdiu.
1. Du B. : S.
3. Du B. : his.
4. Du B. : postea deest.
5. Du B. : les timon i um.
264
quod nullus unquam predecessorum suorum fcrt, non xpdvit,
canonicum ipsius ecclesie qui hominibus burgi spiritul mnis-
trdbt, ut ab eo curam ammdrum recpr et , sibi pstulns pr-
sentr ; quod cum obtinr non posset, post appellationem sol-
lempniter interpositam et iter arreptum ad Sedem Apostlicm
vnnd, omnes qui in ecclesia Sancte Genovefe missam parro-
chidlm audirnt et communicantes eis excommunication i subjct ;
cujus timor motus ppulus , tnqum radis, ex ignorantia vel
humilie bstinuit dliqudndu a dvnis; sed, per jam dictum Tor-
ndicnsm piscpum, olim abbatem ejsdem cclsi, illuc pstm-
dum ccdntm, co'gnit verXtt, qui, sicut juris pr it us, eis asse-
rut ncuntdnter, quod sententia Parisiewss piscp , d qu
prmismus, tamquam a non suo judice lata, nullius obtinebat rb-
rs frmtdtm, ad proprium rediit ppulus scerdotm; quem si
etiam ex erta scina vltsst, ut sic jure suo ecclsXa prvrtm,
ei non sic posset, sicut nee per colonum domino insc vl nvit,
prejudicium gnrdr ; quoniam, tsX piscopus aliquidjurishaerei
in s, quod pntHs ngabdtur, cum ex1 eo quod appellatidm non
dtult, in lgs cmmisert, per eas non debebat restitutionis bene-
ficum obtinr, quia et2 frustra lgs nvcat qui committt in s;
presertim cum nunquam/ten dstttus; unde restitutionem ptre
non vlbt. Quod autem eadem ecclesia esset in possessione insti-
tundi cno'nicum, qui spiritualia populo mnistrart3, et quod super
hominibus burgi utramqaQjurisdictionem hbret, et predecessorum
ipsius episcopi tempribus hbuisst, paratm se abbas ex habun-
ddnti dicbt in conlinnt prbdr. Postulabat proinde quicquid4 a
sepedict episcp de facto fuerat post appellationem interpositam
attmptdtumb, rritumjudicdri, eumque, ne decetero similia pre-
sumrt, cohrcr 6.
Premissis igitur et aliis rationibus per dictos auditores, qui etpeti-
tiones et allegationes partium in scriptis rddcts nobis et fratribus
nostris prudenter et Mlitr rtulrunt, plnius intellctis, nos
attendentes quoniam ex eo solo quod populus dicte prrchi timor
hjus sntnti per aliquot dies abstinuit audir divn, nullam in
1. Du B. ex deest.
2. Du B. is.
3. Du B. ministrabai
4. Du B. quidquid.
5. Du B. . altentatum.
6. Du B. coerceri.
265
eos juris parrochialis possessionem dictus episcopus dqusvt, nec
fuit aiiquo mdo probtum quod, eo tempore quo idem episcopus tulit
sententiam in ipsos, possessionem juris /s hbrt, vel
prius tm * hbuisst, restitutionem2 ei adjudicare- de jr nquivl-
mus, cum non constiterit eum fuisse aWqudtnus splatum. Verum
quia, super aliis que proponebantur ex parte sepedicti Parisidmts
episcpT, nobis non potuit fieri pln fds, causm ipsam vobis dxi-
mus commttndm, per apostolica script mandantes, quatinus, par-
tibus ad vestram ^resntm convcts, si vobis constiterit Pari sien-
sem piscopum possessionem parrochialis juris in predicta /
hbuisse et ab ea fuisse mjst djctum, eo, sicut juris ordo postulat,
primtusresttut, mdi&usqxieQ,u.m.qu(iduxrntprSpnnd,e,tq\iod
justum fuerit sine appellationis ohstacul sttudts, facientes quod
statueritis per censuram ecclesiasticam firmtr obsrvdr. Testes
autem qui nominati fuerint, si se gratia, odio, vel Xmor subtrdx-
rntz, quominus testimonium perhibnt vrXtt, vos ad id per dis-
trictionem ecclesiasticam appellatione rsmt cgdts; nullis litteris
obstn tibus, si que apparuerint prter assensum partium a Sede
kpostolc mptrdt. Quod si omnes hiis 4 exequendis nequiverirs
intresse, tu, fili abbas Virziliacensis, cum eorum altero ea nichif-
mnus xquars.
Datum Laterani, II kalendas junii, pontifcatus nostri anno secundo.
Cet exemple, choisi entre mille semblables, prouve surabon
damment que l'application des rgles n'tait point un effet du
hasard. Qu' est-il besoin de faire remarquer les formes synco
pes5 ou les interversions6 auxquelles recourt le notaire , bon
sonoritatis causa 7 ?
1. Du B. : eam prius.
2. Du B. : jurisdictionem.
3. Du B. : substraxerint.
4. Du B. : his.
5. Ab ipsius obedien/m declinarit, ... promulgarit. (Bulle
d'Innocent III publ. par M. Delisle, Bibl. de l'c. des ch., 1873, p. 407.) Lit-
leras deslinarit, ... aliud emanarit. t (Bulles d'Innocent IV, publ. par M. E.
Berger, Registres d'Innocent IV, n* 78 et 361.)
6. Ratam et firmm sententiam habituri quam rationabiliter in contradictores
promulgandam duxerit et rebelles. [Bibl. de l'c. des ch., 1873, p. 407.) Irri
tas
not decernimus
12, 23 et passim).
et inanes (bulle de Clment IV ; Arch. nat, Bullaire, L 258,
7. Ainsi s'exprimait l'auteur du Dictamen conserv dans le ms. lat. 8566 A
(f 111).
260
On chercherait vainement, dans les lettres pontificales de cette
poque, une formule qui ne ft point rythme : Auctoritate
]>resentium indulgemus. . . Auctoritate Sedis Aipo&tolice confir-
mamus... Quare a nobis humiliter postulabas . . . Absque licen-
tia Sedis A-postolice speciali... Que correctionis et reforma tionis
officio noveris indigere. . . Presentis scripti patroeimo commu-
nimus... Inquisita super ~premis$isi\igentiusiveritate...etc.
Ces expressions sont de style sous Innocent III et ses succes
seurs; il en est de mme des clauses Nullis litteris, Quod si
omnes, Testes autem, et de tant d'autres, dont la formule,
modifie au commencement du sicle, se conserve dsormais,
parce qu'elle sonne agrablement2. Bien diffrentes, ce point
de vue, sont les formules des privilges, o se font remarquer
les terminaisons Apostolice Sedis auctoritate, alina fiat,
pax Domini nostri Jhesu Christi.
Rien ne prouve que la minute des lettres apostoliques {litter
notat) ft rdige sous une forme harmonieuse. Mais on se
reprsente, au bureau des grosses, les notaires rvisant le texte
de la bulle, le dveloppant, le modifiant, intervertissant l'ordre
des mots, rejetant au besoin une expression gnante, jusqu'au
moment o l'ptre sort de leurs mains mtamorphose grce
aux cadences dont ils ont su l'embellir. Ils arrivaient souvent
faire prcder d'un cursus les moindres repos de la voix3.
CONCLUSION.