NUNC COGNOSCO EX PARTE

THOMAS J. BATA LIBRARY

TRENT UNIVERSITY
 Digitized by the Internet Archive
in 2019 with funding from
Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0004unse_q0a6
CORPVS CHRISTIANORVM

Series hatha

IV
 CORPVS CHRISTIANORVM

Series Latina

IV

NOVATIANI
OPERA

TVRNHOLTI

TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII

MCMLXXII
 NOVATIANI
OPERA

QVAE SVPERSVNT
NVNC PRIMVM IN VNYM COLLECTA
AD FIDEM CODICVM QVI ADHVC EXTANT
NECNON
ADHIBITIS EDITIONIBVS VETERIBVS
EDIDIT

G. F. DIERCKS

TVRNHOLTI
TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIF1CII
MCMLXXII
 SVMPTIBVS SVPPEDITANTE
Svpremo Belgarvm Magistratv
PVBLICAE INSTITVTIONI
atqve Optimis Artibvs Praeposito
EDITVM
 CORRIGENDA

Pag. XVI, pro H Parisinus 15282 s. XII — 120 228” lege “h Parisinus
15282 s. XII H 120 228H”.

5. 3-dll- (24), dele 25 ; o.c. p. 17, n. 53’’.

Pag. 64, lin. 15, pro “ 'sumus’, et ‘Pater’ ” lege “ ‘sumus’ et

‘Pater’ ”.

Pag. 82, lin. 12, pro “(u)” lege “(15)”.

Pag. 104, adn. (3), pro “uoluntatem] uoluntas” lege “uoluntatem/uo-

luntas .

Pag. 108, lin. 1, pro “presente” lege “presente”.

Pag. 125, app. criticus, lin. 7 a calce, pro “ om. z” lege “om. z.”.

Pag. 130, lin. 7, pro “Vossianus 40” lege “Vossianus fol. 40”.

Pag. 136, adn. (5), lin. 3> pro sua editione lege cum sua editi-
one .

Pag. 140, app. criticus, lin. 2, pro “Ox” lege “Ox8”.

Pag. 142, app. criticus, lin. 9, pro “Er1” lege “Er°”.

Pag. 150, app. criticus, lin. 5, pro “Man corr. Mor” lege “Man,
corr. Alor .

Pag. 162, lin. 5, pro “Z x Z et (ut i.m. x)” lege “ZkZ et (ut
i.m. k)”.

Pag. 164, Hu. 13, pro Marcianus II 2 lege Marcianus L II ’.

Pag. 170, lin. 2 a calce, pro “etiamsi” lege “etiam<si>”.

Pag. 171, app. criticus, lin. 8 a calce, pro “adnotationibus uetat

Eat ; lege ‘ adnotationibus ; uetat Eat’ ’.

Pag. 176, app. criticus, lin. 10, pro “negotiatio est” lege “ne-
gotiatio] est ”.

Pag. 177, app. criticus, lin. 16, pro “Demm 35) decrementisque” le¬
ge “Demm 35)] decrementisque”.

Pag. 178, app. criticus, lin. 4, pro “in] et in” lege “in2] et in”.
 PREFACE

L’editeur des oeuvres de Novatien se trouve aux prises avec

quelques difficultes toutes particulieres.
D’abord, une communis opinio sur l’etendue exacte du Cor¬
pus Nouatianeum ne se dessine que lentement. Des neuf
ouvrages dont S. Jerome (x) fait mention, deux seulement
nous sont conserves : ce sont le De Trinitate et le De Cibis
ludaicis. Aujourd’hui, on accepte presque unanimement que
le De Bono Pudicitiae et le De Spectaculis font partie des multa
alia, dont parle S. Jerome. C’est egalement le cas des epistu-
lae 30 et 36 de la correspondance de S. Cyprien. B. Melin (2)
a demontre que Yepistula 31 doit, elle aussi, revenir au meme
auteur. Mais toute autre tentative d’attribuer certains ecrits
a Novatien a echoue, ou reste, pour le moins, fort incertaine :
Quod idola dii non sint (3), De laude martyrii (4), De singularitate
clericorum (5). Les soi-disant Tractatus Origenis de Libris
(sacro)sanctarum Scripturarum sont a present definitivement
reconnus comme 1’oeuvre de Gregoire d’Elvire (6).
On a de meme renonce — avec de bonnes raisons, croyons-
nous — a revendiquer pour Novatien le traite Aduersus
ludaeos (7). Je l’ai neanmoins insere ici : la tradition de cet
ecrit denonce des affinites tres nettes avec celle des epistulae ;
d’autre part, il n’y a aucune raison peremptoire pour le mettre
au compte d’un autre ecrivain paleo-chretien.
Comme, de son cote, la tradition de l’ecrit anonyme Ad
Nouatianum (8) est tres proche de celle du De Bono Pudicitiae,
je l’ai ajoute en appendice aux ouvrages de Novatien.

*
* *

Ensuite, la tradition des ouvrages conserves de Novatien

est tres inegale. Aucun manuscrit du De Trinitate ne nous est

(1) J£rome, De uiris illustribus, 70 : “Scripsit autem De pascha, De sabbato

De circumcisione, De sacerdote, De oratione, De cibis iudaicis, De instantia, De
Attalo multaque alia et De Trinitate grande uolumen”.
(2) B. Melin, Studia in Corpus Cyprianeum, Upsala, 1946, p. 2-5 et passim.
(3) H. von Soden, Die Cyprianische Briefsammlung, Leipzig, 1904, p. 210-211 ;
J. Quasten, Patrology, II, Utrecht-Antwerpen, 1953, p. 363-364; E. Dekkers,
Clauis Patrum Eatinorum, Steenbrugge, 19612, n. 57.
(4) H. von Soden, o.c., p. 216, 2 ; J. Quasten, o.c., p. 370 ; Clauis, n. 58.
(5) B. Melin, o.c., p. 213-232 ; J. Quasten, o.c., p. 369 ; Clauis, n. 62.
(6) V. Bulhart, Gregorii lliberritani Episcopi quae supersunt - CC, Series Latina
LXIX, Turnhout, 1967, surtout p. liii.
(7) J. Quasten, o.c., p. 370 ; Clauis, n. 75 ; D. Van Damme, Pseudo-Cyprian
Aduersus ludaeos, Freiburg, 1969, p. 74-91.
(8) Voir infra p. 130 ss.

5270518
VI PREFACE
parvenu. Nous en avons deux du De Cibis Iudaicis, mais l’un
est la copie de l’autre. Le De Bono Pudicitiae possede une
tradition toute particuliere, liee a celle du De Spectaculis par
un seul manuscrit. D’autre part, la tradition du De Spectaculis
est proche de celle des epistulae.
De tous ces manuscrits, des microfilms ont ete mis a ma
disposition (9). J’ai egalement eu l’occasion d’etudier sur place
un certain nombre de codices (10).
J’ai evidemment collationne aussi les anciennes editions
les plus importantes, tant pour determiner leur place dans
l’histoire des textes que pour decouvrir l’origine de nom-
breuses variantes qui ne se trouvent pas dans les manuscrits
actuellement connus.
Pour la premiere fois, on trouvera ainsi reunis en un seul
volume tous les ouvrages conserves de Novatien. Jusqu’a
present le De Trinitate et le De Cibis Iudaicis etaient tradi-
tionnellement edites avec les oeuvres de Tertullien ou separe-
ment, les autres ecrits, aussi separement ou avec ceux de
Cyprien.

*
* *

Une troisieme difficulty provient du fait que le latin de

Novatien, longtemps neglige par les philologues, n’a suscite
que tout recemment un interet, a vrai dire, tout a fait
merite (u). Mais nous sommes encore loin d’une etude systema-
tique et exhaustive.
Puisse cette edition y inviter les chercheurs et y contribuer
pour sa modeste part, en eliminant quelques fautes du textus
receptus et en retablissant ca et la, esperons-le, le texte
authentique d’un des meilleurs representants de la latinite

(9) Que les bibliothecaires et les erudits qui me les ont procures si gracieusement,
veuillent bien trouver ici l’expression de ma vive gratitude. Mes remerciements
tout particuliers s’adressent aux membres de l’lnstitut de Recherche et d’Histoire
des Textes a Paris, et au R.P. M. Bevenot qui me communiqua plusieurs donnees
de premiere importance.
(10) Surtout grace a deux bourses de voyage mises a ma disposition par l’Orga-
nisation Neerlandaise pour le Developpement de la Recherche Scientifique
(Z.W.O.).
(11) Hugo Koch a fait ici travail de pionnier avec son article La lingua e lo stile
di Novaziano dans Religio, XIII, 1937, p. 278-294, qui debute comme suit : “La
lingua di Novaziano non e stata esaminata, lo scrittore Novaziano non e stato
posto in luce e non viene ancora valutato secondo il suo merito”. Une autre
etude importante a mentionner ici est celle de Chr. Mohrmann, dans les Vigiliae
Christianae, III, 1949, p. 163-176, consacree au langage de Novatien dans le De
Trinitate. Vient de paraitre V. Loi, La Latinita Cristiana nel De Trinitate di Nova-
Ztano, dans Rivista di Cultura Classica e Medioevale XIII, 1971, p. 1-42.
 PREFACE VII

chretienne des premiers siecles (12). Comme personne ne peut

se flatter, en une telle matiere, d’avoir partout dit le dernier
mot, tout le materiel necessaire ou utile a la continuation du
travail critique se trouve dans l’apparat critique ou dans
1’appendix critica, et pourra former un jour la base d’une etude
scientifique du latin de Novatien. Dans cette perspective, on
a ajoute un registre des mots importants et des expressions
notables. L’auteur espere le completer un jour par un lexique
exhaustif.

*
* *

Je voudrais mentionner ici au moins quatre noms, parmi

tous ceux qui m’ont grandement oblige par leur aide amicale
et desinteressee. Je remercie en premier lieu le directeur du
Corpus Christianorum, dom E. Dekkers, de m’avoir seconde
avec sagesse et perseverance pendant les longues annees que
dura la preparation de cette edition. Ma gratitude s’adresse
aussi a M. J. Fraipont, du secretariat du Corpus Christiano¬
rum, qui m’a apporte son concours dans la mise au point de
l’ouvrage. Ce m’est une joie de pouvoir englober dans ces
memes sentiments de vive reconnaissance les latinistes de
l’Universite de Groningue, le Prof. Dr. R.E.H. Westendorp
Boerma et, tout particulierement, le Dr. L.J. Engels, que
j’ai toujours trouves disposes a discuter avec moi des multiples
problemes que pose le texte de Novatien. Leurs conseils m’ont
ete ext.remement precieux.

(12) Si je puis me servir ici des paroles du grand Latinvs Latinivs dans sa
Bibliotheca Sacra et Profana, p. 191, je dirais volontiers : “Feci ergo bona fide, quod
potui. Supersunt tamen adhuc multae, difficilesque salebrae, quae eruditorum
industriam, opemque desiderant, atque implorant, quibus aliquando sublatis,
pristinus Tertulliano nitor instauretur. Ad quam rem peragendam, si hisce meis
propositis coniecturis eruditis uiris aliquod calcar additum sensero, consilii mei
me, uotique compotem, uel cumulate factum esse gaudebo”.
 NOVATIEN ET SON TEMPS (*)

Le lieu et la date de naissance de Novatien ne sont pas

connus avec certitude. II est ne probablement vers l’an 200
apres J.C. Selon Philostorge (1 2), il serait d’origine phrygienne.
Tres peu probable, cette affirmation a ete rejetee presqu’unani-
mement. Evidemment, on a aussi voulu rattacher Novatien
par son origine a la secte phrygienne des montanistes. En
effet, sa doctrine et sa maniere de penser sont tres proches
des conceptions montanistes. Mais la qualite de son latin,
son niveau litteraire et culturel (3) contredisent nettement
l’hypothese d’une descendance phrygienne (4).
En 250, Novatien fait tout a coup son apparition dans
l’histoire de l’Eglise. Nous ignorons la date et les raisons de
sa conversion au christianisme. L’unique temoignage sur son
bapteme nous est transmis par son grand adversaire Cor¬
neille dans une lettre a Fabius, eveque d’Antioche (5), que
cite Eusebe (6) : “Le point de depart de sa croyance est Satan,
qui est venu en lui et a habite en lui un temps notable. II a ete
secouru par les exorcistes lorsqu’il est tombe dans une maladie
grave, et pensant presque mourir, dans le lit meme ou il etait
couche, il a regu le bapteme par infusion, s’il faut dire qu’un

(1) Pour plus de details cf. Chr.W.F. Walcii, Entrvurf einer v oil standi gen Historie
der Ke^ereien, Spaltungen und Religionstreitigkeiten, bis auf die Zeiten der Reformation,
II, Leipzig, 1764, p. 185-288 : Von der Novatianischen Spaltung. A. Harnack,
Real-Encyklopadie fur protest. Theologie und Kirche, X, Leipzig, 18822, p. 652-670 ;
XIV, Leipzig, 19043, p. 223-242. O. Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen
Eiteratur, II, Freiburg in Br., 1903, p. 559-574. M. Schanz, Geschichte der romischen
Eitteratur, III, Miinchen, 19052, p. 390-396; 402-403 ; 415-422. E. Amann,
Diet, de theologie catholique, XT, Paris, 1931, col. 816-849. H. Koch, Pauly-Wissowa,
Real-Encyclopadie, XVII, Stuttgart, 1936, col. 1138-1156. J. Quasten, Patrology, II,
Utrecht-Antwerpen, 1953, p. 212-233. H. Weyer, Novation, De Trinitate, Diissel-
dorf, 1962. H.J. Vogt, Coetus Sanctorum. Der Kirchenbegriff des Novation und die
Geschichte seiner Sonderkirche, Bonn, 1968.
(2) Historia ecclesiastica, VIII, 15.
(3) Pour le caractere juridique de ses ecrits cf. Th. Wehofer, Sprachliche Eigen-
tiimlichkeiten des klass. Juristen-lateins in Novations Briefen, dans Wiener Studien,
XXIII, 1901, p. 269-275. Cyprien parle de sa connaissance de la philosophic :
epistula LV, 24 “philosophiam uel eloquentiam suam superbis uocibus praedicet”
(CSEL, III, 1, p. 642, 1. 7-8) ; epistula LX, 3 “magis durus saecularis philosophiae
prauitate quam sophiae dominicae lenitate pacificus” (CSEL, III, 1, p. 694,1. 2-4).
Voir aussi H. Weyer, o.c., p. 10, n. 28.
(4) Chr. Mohrmann se prononce assez prudemment : “Selon Philostorgius
Novatien est originaire de Phrygie. Si cette communication est vraie, on y trouve
un indice de plus de la latinisation profonde de la communaute chretienne de
Rome. Quoi qu’il en soit, rien dans la langue ni dans le style de Novatien trahit
une origine etrangere.” (Vigiliae Christianae, III, 1949, p. 163).
(5) Fabius etait plutot favorable a Novatien. Dans sa lettre, Corneille essaie de
le convertir a sa propre manure de voir.
(6) Historia ecclesiastica, VI, xliii, 5-22.
 NOVATIEN ET SON TEMPS IX

pareil homme l’a regu.” (7) Et Corneille d’ajouter : 'Dependant,

apres avoir echappe a la maladie, il n’a meme pas obtenu les
autres (ceremonies), auxquelles il faut participer selon la regie
de l’Eglise, et il n’a pas regu le sceau de l’eveque (8) : n’ayant
pas obtenu tout cela, comment aurait-il obtenu l’Esprit-
Saint ?”
Neanmoins le pape Fabien (9) eleva Novatien au rang de
pretre en lui imposant les mains. Si cela s’est vraiment passe
comme Corneille le pretend dans sa lettre (10) : '‘malgre l’oppo-
sition de tout le clerge et meme d’un grand nombre de laics”,
cela prouve que Fabien attendait beaucoup de Novatien dans
sa nouvelle charge. Le traite de Novatien sur la Trinite, paru
peu de temps avant, quelques annees au maximum, a cer-
tainement contribue beaucoup a sa reputation (n).
Rapidement s’accentuera l’importance du role joue par
Novatien dans le clerge romain. Malgre l’opposition au debut,
son influence ira croissant. Le 20 janvier 250 Fabien mourut
en prison, alors que la persecution de l’empereur Dece faisait
rage. Ces conditions rendaient impossible l’election d’un
nouvel eveque de Rome. Comme d’habitude c’etait done au
presbyterium de Rome d’assumer ad interim la direction de la
communaute chretienne.
Une tache delicate attendait ce college de pretres. Quelle
attitude fallait-il prendre a l’egard des lapsi, e’est-a-dire
a l’egard de ceux qui s’etaient rendus coupables d’apostasie
sous la persecution de Dece, soit comme libellatici, soit comme
sacrificati, et qui imploraient maintenant leur reintegration
dans 1’Eglise ? Le meme probleme se posant a Carthage, il s’en-
suit, pendant l’ete de 250, une correspondance entre Cyprien
et le presbyterium de Rome, represente a cette occasion par
Novatien (12).

(7) Historia ecclesiastica, VI, xliii, 14-15; traduction G. Bardy, dans Sources
chretiennes, 41, p. 157. Cf. F.J. Dolger, Die Taufe des Novation, dans Antike und
Christentum, II, 1930, p. 258-267.
(8) Il s’agit sans doute de la confirmation.
(9) Ou peut-etre son predecesseur.
(10) Historia ecclesiastica, VI, xliii, 17.
(11) D’ailleurs les injures memes lancees par Corneille prouvent combien
celui-ci etait convaincu des qualites de Novatien : o &avp.d(nos oStos, 6 Xafinpo-
TdTOS, 6 SoyfiariOTys, 6 rrjs eKKArjcnaoTiKTjs iTrLaTrjfjLrjs imepaamarris, 6 efcSur-rj-njs' tov
evayyeXtov. Une comparaison des lettres ecrites par Corneille avec celles qui sont
de la main de Novatien, denote en effet la superiorite de ce dernier.
(12) Par la lettre LV, 5 (CSEL, III, 1, p. 627, 7) de Cyprien nous savons que
Yepistula 30 est de la main de Novatien. Sur la similitude du style et du contenu,
on accepte generalement que Yepistula 36 fut egalement composee par lui. B. Me-
lin, dans ses Studia in Corpus Cyprianeum, Upsala, 1946, a suffisamment demontre,
je crois, que cela est vrai aussi de Yepistula 31. Jos. Schrijnen et Chr. Mohrmann,
dans leur Studien yur Syntax der Briefe des hi. Cyprian, II, Nijmegen, 1937, p. 107-
108, distinguent le style des lettres 30 et 36, dit “kulturlateinische”, et la fajon
d’ecrire, appelee “vulgarlateinische”, de Molse e.a. dans Yepistula 31.
X NOVATIEN ET SON TEMPS
De cette correspondance on peut conclure a une attitude
identique des deux communautes. On remet la decision : a
Rome, jusqu’apres Installation du nouvel eveque, a Carthage,
jusqu’au retour de Cyprien. Toutefois, devant un deces
imminent, on fera preuve d’indulgence.
Le cours des evenements nous suggere que cette bonne
entente etait plutot l’effet de considerations tactiques que
d’un accord de principe. A Carthage, Cyprien etait fort
handicape par une fraction plutot laxiste, menee par le notable
Felicissimus ; dans ce conflit la severite du presbyterium de
Rome, represente par Novatien, constituait un allie apprecie.
De son cote Novatien, dans sa lutte contre les moderes —
actifs aussi a Rome (13) — se savait soutenu par l’illustre
eveque africain, qui partageait ses vues.
Aux mois de mars et d’avril 251 les rigueurs de la persecu¬
tion s’attenuent quelque peu a cause de la campagne de
l’empereur au pays des Goths. La communaute chretienne
de Rome en prohte pour proceder sans tarder a l’election
d’un nouvel eveque. Corneille est elu. Les motifs de ce choix
surprenant nous echappent. D’ailleurs, nous ignorons aussi
si Fabien avait designe Novatien comme son successeur et
comment il l’aurait fait. De toute fagon, la deception de
Novatien est grande. S’appuyant sur la minorite du presbyte¬
rium de Rome qui avait vote pour lui (14), il invite trois eveques
de l’ltalie meridional e a Rome et se fait consacrer eveque par
eux (15).
L’annonce de l’election de Corneille se repand en Afrique
au temps du synode de Paques de 251, oil Cyprien, a peine
rentre d’exil, compte regler entre autres 1’affaire des lap si.
Vers la meme epoque arrive une delegation des adversaires
de Corneille. Par suite, a Carthage, on se tient sur la reserve.
On envoie meme des representants a Rome pour s’informer
directement de la situation. Peu de temps apres, on recon-
naitra Corneille comme eveque legitime de Rome. Comme
Cyprien venait aussi de reprendre en mains son diocese,
pourquoi ne pas manifester desormais plus de clemence envers
les lapsi, et cela en accord avec l’Eglise de Rome sous la con-
duite, egalement moins rigoriste, de Corneille (le) ?
De ce fait, Novatien se retrouve seul. Au lieu de composer,

(13) Au sujet de la discorde au sein de la communaute romaine en 250/251,

cf. H.J. Vogt, o.c., p. 42.
(14) EusfeBE, o.c., VI, xliii, 20.
(15) Eusebe, o.c., VI, xliii, 8-9. Le compte-rendu de cet evenement dans la
lettre de Corneille citee par Eusebe porte encore les traces trop visibles d’une
interpretation tendancieuse.
(16) Ce changement d’attitude, ou du moins, de tactique est defendu dans
la lettre LV, 4-7 (CSEL, III, i, p. 625-628). Cf. H.J. Vogt, o.c., p. 44-45.
 NOVATIEN ET SON TEMPS XI

il se montre encore plus intransigeant et plus irreconciliable.

Par quels motifs est-il pousse a cette attitude extreme, pour
des raisons personnelles ou pour des raisons de principe (17) ?
Nous 1 ignorons. Quoi qu’il en soit, il payera cher sa secession.
Au cours de cette annee, il sera excommunie par un synode
romain (18).
Ses ecrits, quoique exempts de toute heresie, n’echapperont
qu'en partie a l’oubli en se glissant entre les ouvrages de
Cyprien et de Tertullien.
Ses destinees ulterieures se perdent dans la nuit des temps.
On a cru pouvoir retrouver dans ses ouvrages conserves des
indications d’un exil volontaire pendant les persecutions de
Gallus, Volusien ou Valerien. Selon Socrate (1!)), il aurait
souffert le martyre sous Valerien.
Les novatiens d’Egypte possedaient au Vie siecle, selon
le temoignage du patriarche Euloge d’Alexandrie, des acta
martyrii du ondateur de leur secte ; toutefois ces actes ont
ete denonces comme un faux par Photius (20). A la date du
29 juin, le Martyrologium Hieronymianum mentionne un
martyre du nom de Novatien. En 1932 on decouvrit sur la
Via Tiburtina, pres de S. Lorenzo fuori le Mura, une pierre
tombale richement decoree et portant cette inscription :
Novatiano beatissimo martvri gavdentivs diac fec.
Toutefois, rien ne prouve que l'une ou l'autre de ces donnees
eparses se rapporte a notre Novatien (21).
Avec le schisme dpnt il fut le fauteur, Novatien disparait
de la scene. Mais l’Eglise qu’il a fondee — appelee bientot
celle des Kadapoi s’est repandue rapidement a travers le
—

monde chretien tout entier. En Orient, elle sut meme se

maintenir jusqu’au Vile siecle (22).

(17) Les jugements different. Koch, a.c., col. 1142 : “Tritt so als Grund der
Spaltung anfangs nur personliche Eifersucht hervor, so bekampft Cyprian seit
ep. 54 auch grundsatzliche Anschauungen Novatians.” H.J. Vogt, o.c., p. 56 :
“Novatian hat nicht etwa ein Schisma hervorgerufen, weil er sich argerte, nicht
Papst geworden zu sein. Er hat sich auch nicht fur eine personliche Animositat
nachtraglich eine dogmatische Grundlage geschaffen. Es ging ihm vielmehr von
Anfang an um seine eigene Vorstellung von Busze und Stindenvergebung, d.h.
letzlich um seinen Kirchenbegriff.” H. Weyer, o.c., p. 10 : “So war der Wider-
spruch gegen die nachgiebige Haltung des gewahlten Papstes, zu der sich auch
die afrikanische Konzile bekannten, fur Novatian und seine Anhanger sicher
mehr als nur ein gesuchter Vorwand. Er sah die Reinheit der Kirche, dieser
Gemeinde der Heiligen, gefahrdet (...). Wieweit auch noch gekrankter Ehrgeiz
und enttauschte Hoffnungen mitspielten, wird sich kaum mehr entscheiden
lassen.”
(18) Eusebe, o.c., VI, xliii, 2.
(19) Historia ecclesiastica, IV, 28.
(20) Cf. H.J. Vogt, o.c., p. 24 ; 284-286.
(21) Cf. H.J. Vogt, o.c., p. 287, note 87.
(22) Cf. Fexamen excellent et minutieux des sources par H.J. Vogt, o.c., p.
183 svv.
XII NOVATIEN ET SON TEMPS
*
* *

Quant a la chronologie des ouvrages conserves de Nova-

tien (23), on s’accorde a admettre que le De Trinitate date
d’avant le schisme de 250. D’autres indices qui permettraient
une datation plus precise, nous manquent. Selon Weyer, ce
serait vers 240 que l’ouvrage fut compose (24).
Les trois lettres sont redigees en 250, probablement aux
mois d’aout et de septembre.
II n’y a guere, on admettait sans plus que ses trois autres
opuscules, le De Cibis Iudaicis, le De Spectaculis et le De
Bono Pudicitiae, avaient ete ecrits durant une separation tem-
poraire de sa communaute par suite de la persecution, soit
sous Gallus, sous Volusien, ou sous Valerien. Ils auraient ete
adresses a sa communaute schismatique de Rome.
Dans le livre de H.J. Vogt (25), que nous avons deja eu
l’occasion de citer plusieurs fois, l’auteur developpe une nou-
velle theorie concernant la chronologie de ces trois ecrits.
D’apres H.J. Vogt, le De Cibis Iudaicis a ete ecrit a une
epoque oil Novatien n’etait pas encore eveque ; la commu¬
naute a laquelle il s’adresse, ne s’etait pas encore separee de
l’Eglise ; il n’y est question ni de persecution ni de martyre ;
Novatien l’a done ecrit avant la persecution de Dece, mais
apres son ordination par Fabien, alors qu’il etait peut-etre
attache a une des sept “paroisses”, nouvellement erigees par
Fabien pour mieux structurer la communaute chretienne de
Rome.
Dans le De Spectaculis, il n’est pas non plus question de
persecution ni de martyre, quoique dans cet ecrit surtout,
l’occasion d’y faire allusion ne fit pas defaut. Ce livre se
dresse contre ceux qui croient trouver dans l’Ecriture meme
des arguments en faveur des spectacles. “Das laszt auf die
Neigung schlieszen, Christentum und Theaterkultur, oder
anders ausgedriickt, katholische Kirche und romischen Staat,
miteinander zu versohnen. Unter Philippus Arabs, dem Vor-
ganger des Decius, der von einigen als Christ angesehen wurde,
den Christen jedenfalls sehr gewogen war, konnte ein solcher
Versohnungsversuch aussichtsreich erscheinen. Auszerdem
muszte gerade unter seiner Regierung, anlaszlich der Tausend-
jahrfeier der Stadt im Jahre 247, die Theaterleidenschaft auf
ihren Hohepunkt kommen. Da der Kaiser selbst hochstwahr-
scheinlich keine Gotzenopfer dargebracht hat, konnte man

(23) Pour les questions concernant l’auteur et la datation de 1 ’Ad Nouatianum

cf. p. 134 s. et pour YAduersus ludaeos, v. l’edition de D. Van Damme, p. 1-6 ;
74-91.
(24) o.c., p. 14-13.
(25) o.c., p. 27-37.
 NOVATIEN ET SON TEMPS XIII

wohl meinen, es beginne ein neues Zeitalter, es konnten jetzt

auch Christen im Staat eine fiihrende Rolle iibernehmen und,
was dazugehorte, an den offentlichen Schauspielen teil-
nehmen." (26)
Le De Bono Pudicitiae non plus ne peut dater d’une epoque
de persecution. Toutefois, il est evident qu’ici Novatien parle
en eveque. "Die Schrift musz also nach der Abspaltung ver-
faszt sein, aber nicht unmittelbar danach, weil sonst Spuren
von Polemik gegen die ‘Cornelianer’ oder von Bemiihungen,
die Anhanger bei der Stange zu halten, zu erwarten waren.
Aber nichts Derartiges findet sich. Die Gemeinde scheint viel-
mehr innerlich gefestigt zu sein. Die Schrift uber die Ehrbahr-
keit ist also bei Gelegenheit einer Abwesenheit Novatians
entstanden, die aber nicht auf Verfolgung oder Verbannung
zuruckzufiihren war. Am ehesten mochte man an eine Reise
Novatians denken, die er etwa zur Festigung seiner Gegen-
kirche zu auswartigen Anhangern unternommen hat." (27)
Le bien-fonde de ces remarques saute aux yeux, encore
qu’elles n’excluent pas totalement d’autres conclusions.

(26) O.C., p. 34.

(27) O.C., p. 36.
XIV CONSPECTVS CODICVM (*)
g (2)
4-> (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (”) (u (13)
codex 03 vS Bev T c P N s 30 31 1136 I
X

Ver Veronensis, s. VI/VII, V 1 1 V + +

hodie deperditus
F Taurinensis F IV 27 F 4 4 F + +
s. V/Vl
M Alonacensis 208 s. IX M 40 40 M +
L Vindobonensis 962 L 45 45 L +
s. IX
T Vatic. Regin. 118 s. IX T 80 5i T + 4- + +
Q Trecensis 581s. IX Q 20 60 Q +
K Vossianus fol. 40 s. IX K 91 64 IC + +
0 Bodleianus Add. C 15 — 95 65 O
s. IX
D Bodleianus Laud misc. — 141 66 D + + +
451 s. IX
U Bodleianus Laud misc. — 140 67 U 1
T
105 s. IX
A Petropolitanus I Q.v. — — —[79] -F
39 s. IX
N Casinensis 204 s. X N 82 82 N _U
Ben Beneuentanus siue Ne- _L_
83 83 + 1
apolitanus, s. incer-
ti, hodie deperditus
B Bambergensis Patr. 63 B IOO IOO -j- +
s. XI
b Bambergensis Patr. 64 — IOI IOI +
s. XI
R Vatic. Regin. 117 s. XI — 110 110 + + +
P Parisinus 1656 A s. XI — — 122 1

k Aletensis 224 s. XI — 102 126 k +

B Bruxellensis 1052-3 — 130 I 30 +
(918) s. XI
T Berolinensis theol. 264 — 200 200 +
s. XII 1

(1) Cod. Carnotcnus, Bibl. munic. 36 (vS et Bev 231), qui ep. 30 continebat,
a. MCMXLIV incendio deletus est. Cod. Veneti S. Mich. 28 (vS 545), qui monaste-
rio suppresso alio transmigrant, nullum iam uestigium relinquitur; teste Mitta-
RElli, Biblioth. codicum manuscr. S. Michaelis de Muriano, Venetiis 1779, inerant
epp. 30, 31 et 36.
Asterisco indicatur opusculum in codice de quo agitur bis exscriptum esse.
(2) Ed. Harteliana.
(3) von Soden, Die Cyprian. Briefsammlung.
(4) Bevenot, The Tradition of Manuscripts.
(5) De Trinitate ; u. pag. 2 sqq.
(6) De Cibis ludaicis ; u. pag. 80 sqq.
(7) De Bono Tudicitiae ; u. pag. 104 sqq.
(8) Ad Nouatianum ; u. pag. 130 sqq.
(9) De Spectaculis ; u. pag. 154 sqq.
(10) Epistula 30 ; u. pag. 188 sqq.
(11) Epistula 31 ; u. pag. 218 sqq.
(12) Epistula 36 ; u. pag. 242 sqq.
(13) Aduersus Iudaeos ; u. pag. 254 sqq.
 ADNOTATIONES BIBLIOGRAPHICAE
AD CONSPECTVM CODICVM PERTINENTES (*)

ad 1. Hart IX-XVIII ; LIsq. Sanday, Cheltenham List, 283-300. Mercati,

D’alcuni sussidi, 165-184. Chapman, The Order, io4sqq. vS 154-161.
Turner, Prolegomena (1928), 117-120; 134-136. Bayard XLI. Bev*.
Petitmengin, Le Codex Veronensis (passim).
ad 4. Hart XXVII-XXIX. Sanday, Cheltenham List, 298. Turner, Turin
and Milan fragments, 576-584. vS 112-1x6. Bev 25-28.
ad 40. Krabinger I, IX. Hart XXXIV-XXXVI. Wolfflin, ALL 5, 1888,
487. Chapman, Les interpolations, 246-254; 359sq. The Order, io4sqq.
vS 81-86. Turner, Prolegomena (1928), 127. Bev*.
ad 45. Hart XXX-XXXIV. Turner, Stichometry, 309sq. Ramsay, Contents,
585-594. Chapman, The Order, io4sqq. vS 73-81. Nachr. Gotting. 1909,
301, 2. Turner, Prolegomena (1928), 122-124. Bev*.
ad 51. Hart XXXIXsq. Sanday, Cheltenham List, 282. Chapman, Les
interpolations, 254; 358-360. The Order, io4sqq. vS 95-101. Bev*.
ad 60. Hart XXXIV-XLVI. Wolfflin, ALL 5, 1888, 487. Chapman, Les
interpolations, 246-254; 359sq. The Order, io4sqq. vS 81-86. Turner,
Prolegomena (1928), 127. Bev*.
ad 64. Hart LX. vS i62sq. Bev*.
ad 65. Ox ap. Sanday, Oxford Mss., i23sq. 128. Cheltenham List, 282-288.
vS 163. Turner, Prolegomena (1928), 129. Bev*.
ad 66. Bodl. 1 in ed. Oxon. Hart LXXXVI. Oa ap. Sanday, Oxford Mss.,
I24sq. ; i29sq. Cheltenham List, 282. Wolfflin, ALL 5, 1888, 487. vS
ioosq. Bev*.
ad 67. Bodl. 4 in ed. Oxon, Os ap. Sanday, Oxford Mss., 125 ; 128. Chelten¬
ham List, 288. Chapman, Les interpolations, 248 ; 358. vS 164. Turner,
Prolegomena (1928), i29sq. Bev*.
ad [79] Harnack, TU 12, 1894, 19. F. Marx, CSEL 38, 1898, XX-XXIII.
G. Landgraf et C. Weyman, ALL 11, 1900, 22isq.
ad 82. Hart XXX-XXXIV. Turner, Stichometry, 309sq. Ramsay, Contents,
585-594. Chapman, The Order, ioqsqq. vS 73-81. Turner, Prolegomena
(1928), 122-124. Bev*.
ad 83. b ap. Mercati, D’alcuni sussidi, 184-191. vS 73 A ; 119-121. Bev 10 ;
22, 3 ; 50.
ad 100. ol. B IV 5 aut 476. Krabinger I, XII. Hart LVsq. Sanday, Chelten¬
ham List, 282. 291. Chapman, The Order, io4sqq. vS 123-128.Nachr.Gott.
1909, 287. Bev*.
ad 101. ol. B IV 6 aut 477. Krabinger I, XII. vS 163. Bev*.
ad 110. vS 141. Bev*.
ad 122. Bev 10 ; 50, 11.
ad 126. vS 73-81. Bev*.
ad 130. vS if>2sq. 206 ; 213. Bev 10.
ad 200. vS i62sq. Bev 10.

(1) Numeros seruo Beuenotianos. Bev* = Bevenot passim; u. eius “Index of

Manuscripts”, pag. 157-160. De libris qui primis modo tituli uerbis indicantur
consule Bibliographiam, pag. XXIX sqq.
XVI CONSPECTVS CODICVM
a
siglu

codex 03 vS Bev T C P N S 30 31 36 1
*

G Berolinensis theol. 700 201 + + +

s. XII
c Cusanus 29 s. XII — 203 203 +
N Admont. 136 s. XII — 236 206 -F
A Taurinensis DIV 37 — (216) 216 + + + +
s. XII
t Parisinus 1648 s. XII t 3 20 2181 + + + _L_
& Parisinus 1650 s. XII g 420 219 + + +
0 Parisinus 17350 s. XII O 223 223 +
e Parisinus 1654 s. XII — 225 225
i Parisinus 14460 s. XII i 226 226 +
H Parisinus 15282 s. XII — 120 228 -J- T~ +
C Parisinus nou. acq. — — 229 + + +
1792 s. XII
Pi Diuionensis 124 s. XII — 233 233 + + +
P Trecensis 37 s. XII — 234 234 + +
a Tornacensis 257 s. XII — 237 +
L LondiniensisLambeth. — — 253 +
106 s. XII
b Bodleianus 210 (2037) — 255 255 ~r
s. XII
P Cantabrigiensis Pem- — — 257 "T
broch. 154 s. XII
J8 Trecensis 442 s. XIII p 331 331 +
c Oxoniensis Nou. Coll. — 256 354
130 s. XIII
V Vossianus fol. 108 — — —[365] +*
s. XIII
V Vossianus fol. 108 — — —[365] _!_ *
s. XIII
E Escorialensis S I 11 — — 370 +
s. XIII
E Erfurtensis Ampl. F — 400 400 -f-
90 s. XIV
h Vatic. Ottob. 600 — 410 410 + + +
s. XIV
I Sienensis F V 14 — 417 417 + +
s. XIV
<2 Volaterranus Guar- — 419 419 +
nacc. 69 (6187)
s. XIV
z Parisinus 1658 s. XIV z 421 421 + +
K Carpentoractensis 31 — + +
435 435 + +
s. XIV
V Vossianus quart. 19 — 440 440 + +
s. XIV
L LondiniensisMus.Brit. — 450 450 + +
Add. 21075 s- XIV
(a. 1396)
a Barcinonensis 5 74 — — 470 +
s. XIV
,hJ
Berolinensis Hamil- — 501 501 + + + +
ton. 199 s. XV
p Berolinensis Hamil- _ 502 .
ton. 200 s. XV + + +
 ADNOTATIONES BIBLIOGRAPHICAE XVII

ad 201. \S, Zentralbl., 5ijsq. Bev*.

ad 203. vS 73-81. Bev 10 ; 32, 1 (minus recte ap. vS et Bev numero 36
notatur; cf. J. Marx, Verzeichnis der Handschriften-Sammlung des
Hospitals zu Cues, Trier 1905).
ad 206. Harnack, TU, NF 5, 1900, 113. vS 164. Bev*.
ad 216. vS, Nachr. Gott. 1909, 307. Bev*.
ad 218. Hart XXXIXsq. Chapman, Les interpolations, 357sq. vS 100.
Bev 10.
ad 219. Hart LVI***. vS 132-135. Bev xo ; 64; 77; 82.
ad 223. Hart XXXVIII. Chapman, The Order, 120, 4. vS 92-95. Nachr.
Gott. 1909, 289. Bev 11.
ad 225. vS 135-1 37. Bev*.
ad 226. Hart LVII. Chapman, The Order, 122. vS 135-137. Bev 11.
ad 228. Hart LVIsq. (ol. Sorbonicus 207). Sanday, Cheltenh. List 288 ;
298. Chapman, Les interpolations, 357-360. The Order, ioqsqq. vS 112-
116. Bev*.
ad 229. Bev*.
ad 233. vS 112-116. Bev*.
ad 234. vS 132-135. Bev 11 ; 62 ; 82.
ad 237. Bev 11.
ad 253. Lamb(ethanus) in ed. Oxon. vS 132. Bev*.
ad 255. Bodl. 2 in ed. Oxon. O4 ap. Sanday, Oxford Mss., I25sq. i29sq.
Cheltenham List, 288. Chapman, The Order, 123. vS 130-132. Bev*.
ad 257. Pem(brochianus) in ed. Oxon. Chapman, The Order, i03sqq.
Bev 11 ; 52 ; 127, 2.
ad 331. Hart LVII (ol. Dionysianus). Sanday, Cheltenham List, 298.
Chapman, The Order, ioqsqq. vS 112-116. Bev 11.
ad 354. N.C. 1 in ed. Oxon. O5 ap. Sanday, Oxford Mss., I26sq. Cheltenh.
List, 288. Chapman, The Order, 123. vS 130-132. Bev*.
ad 370. Bev*.
ad 400. vS 164. Bev 11 ; 50, 10.
ad 410. vS 146. Bev 11.
ad 417. Turner, Stichometry, 325. vS 139. Bev 11.
ad 419. vS 130. Bev 11.
ad 421. Hart XLVI (ol. Fuxensis). Weyman, Hist. Jahrb. 13, 1892, 737.
Wolfflin, ALL 8, 1893, 10. Lejay, Bullet, des human, franp. 1894-1903, I,
54 (seance 21 nov. 1894). Chapman, The Order, io4sqq. vS 146-149. Gott.
Nachr. 109, 303sq. Koch, Codex Parisinus 1858 (passim). Bev 11.
ad 435. vS 149. Nachr. Gott. 1909, 307. Bev 11 ; 62 ; 77.
ad 440. vS i62sq. Bev 11.
ad 450. vS i62sq. Bev 11 ; 62 ; 77.
ad 470. Bev 11.
ad 501. vS 121-123. Bev 12 ; 63 ; 77.
ad 502. vS I40sq.
XVIII CONSPECTVS CODICVM
—
6 4-)
j2 codex <3 vS T C P N S 30
Bev 31 36 I
5 33
C/3

f*Monacensis 18203 5°4 5°4 + + +*

s. XV
s Monacensis 21240 — 505 5°5 -f- + + +
s. XV
A Augustanus 65 s. XV — 506 506 + 4- + +
— Cusanus 28 s. XV — 508 308 +
Pragensis III E 7 — 509 |
j (50i5) +
s. XV
IV Vindobonensis 763 — 510 510 +
s. XV
l Vindobonensis 770 — 511 511 + -f- J-
s. XV
JV Vindobonensis 798 w 512 — +
s. XV
m Vindobonensis 14091 — 50 50 4- +
s. XV
® Vatic. Ottob. 306 s. XV — (514) 5i4 41 _ + + +
K Vaticanus 9943 s. XV — (50) 5i5 + + +
W Vaticanus Vrbin. 63 — (5l6) 516 + + +
s. XV
7T Vaticanus Borgh. 335 — 518 518 + +
s. XV
V Vaticanus Pal. 159 — 50 50 +
s. XV
d Vaticanus 195 s. XV — 520 5 20 4- +
a Vaticanus 197 s. XV — 321 521 + + +*
8 Vaticanus 198 s. XV — 522 5 22 + + +
(a. 1449)
i> Vaticanus 199 s. XV <t> 5 23 5 23 4- + +
(a. 1454)
f Vaticanus 200 s. XV — 524 524 + + + +
(a. 1456)
r Vaticanus 201 s. XV — 525 5 25 +
U Vaticanus 5099 s. XV — 526 5 26 +* + _1_
1 +
L Vaticanus Pal. 158 — 527 5 27 + + +
s. XV
V Vaticanus 196 s. XV — 528 528 + +
Vaticanus Ottob. 80 — J_ + +
t 5*9 529
s. XV (a. 1467)
r Laurentianus XVI 22 — 530 530 + +
s. XV
@ Laurentianus Gadd.21 — 53i 53i + +
s. XV
A Laurentianus Fesul. 49 — 533 533
s. XV
n Laurentianus Pal. 24 — 534 534 + + +
s. XV
e CortonensisBibl. com- — —
-[5 3 5] +
mun. 36 s. XV
i Taurinensis E III 3 — 536 536 + + + + +
s. XV (a. 1459)
] Taurinensis H II 24 — 537 537 + + + +
s. XV
OO

c Caesenat. Bibl. Mala- —

fTl

(5 38) +
test. D XII 4 s. XV
 ADNOTATIONES BIBLIOGRAPHICAE XIX

ad 504. Krabinger I, IX-XI (ol. Tegernseeensis). Hart XLVIsq. Mercati,

D’alcuni sussidi, igosq. Turner, Stichometry, 310-314. Harnack, TU 13,
1895, 5sq. Chapman, The Order, ioqsqq. vS 73, 3 ; 101-104 ; 111, 1. Bev*
(praecipue 33, 2).
ad 505. Krabinger I, XI (ol. Ulmensis). vS 138-141. Bev 12 ; 65 ; 79.
ad 506. Krabinger I, Xllsq. ; XV (ol. monasterii Blanckstadiani). Mio-
donski, Commentat. Woelfflin., 373-376. Landgraf, ALL 11, 1900, 87-89.
vS 121-123. Bev 12.
ad 508. vS 73-81. Bev 12. Hie codex apographon est cod. Cusani 29, sed
tam malae notae, ut eum ne siglo quidem dignum iudicarim. Vitiose a vS
et Bev numero 24 indicatur ; cf. J. Marx, op cit. ad 203.
ad 509. vS, Zentralbl., 517. Bev 12.
ad 510. vS 93, 1 ; 135-137. Bev 12.
ad 511. vS 142-145. Bev 12.
ad 512. Hart XLVII**. vS 140.
ad 513. vS 123-128. Bev 12.
ad 514. vS, Zentralbl. 517. Bev 12.
ad 515. vS, Zentralbl., 517. Bev 12.
ad 516. vS, ibid. Bev 12 ; 65-86.
ad 518. vS 138-141. Bev 12.
ad 519. vS 163. Bev 12.
ad 520. vS 123-128. Bev 12.
ad 521. vS 101-104. Bev 12.
ad 522. vS 101-104. Bev 12.
ad 523. Hart XLATI***. Miodohski, Commentat. Woelfflin. 373-376. vS
138-141. Bev 12.
ad 524. vS 138-141. Bev 12.
ad 525. Chapman, Les interpolations, 248. vS 121-123. Bev 12.
ad 526. Chapman, les interpolations, 248. vS 121-123. Bev 12.
ad 527. Chapman, The Order, 118, 1. vS 101-104. Bev 12.
ad 528. Chapman, The Order, 121, 2. vS 123-128. Bev 12.
ad 529. Miodohski, Commentat. Woelfflin. 373-376. vS 123-128. Bev 12.
ad 530. vS 123-128. Bev 12.
ad 531. vS 123-128. Bev 12.
ad 533. vS 123-128. Bev 12.
ad 534. vS 137. Bev 12 ; 65.
ad 536. vS ijisq. (ol. Athenaum XXXII d. IV. 2). Bev* (praecipue 18).
ad 537. vS 138-141 (ol. Athenaum XXXIII d. IV. 3). Bev 12.
ad 538. vS, Zentralbl., 517. Bev 12.
XX CONSPECTVS CODICVM
g 4-J
J3 03 T C P N S 30
[3)
codex vS Bev 31 36 1
X
cn

2 Sienensis F V 13 I
539 539 + 1
s. XV
0 Sandanielinus 22 — 540 540 + + + + +
s. XV
r Florentinus Riccard. — (535) —[541] +
305 s. XV
e Florentinus Riccard. — (5015) —[542] +
322 s. XV
X Marcianus L II 23 (ol. — 546 346 ~T~ +
Ill 3) s. XV
a Marcianus Z L 41 (ol. — 547 5 47a l-
Ill 4) s. XV
z Marcianus Z L 39 (ol. — 548 548 + + +
Ill 5) s. XV
V Marcianus L 11 24 (ol. — 549 549 +
Ill 6) s. XV
V Bononianus 2364 — 551 55i +
s. XV
V Ambrosianus A 122 — (3013) 552 + + +
sup. s. XV (a. 1464)
Ambrosianus C 131 — (5014) 553 + + +
inf. s. XV
& Ambrosianus A 197 — (5017) 554 + + + +
inf. s. XV (a. 1456)
T Mediolan. Braidensis — (5012) 555 + + + +
A.D. XIV 20 s. XV
€ Vaticanus Ross. 250 — — 556 + + + +
s. XV
X Vaticanus Chisian. A — (5016) 557 + + + 4- _L_
VI 177 s. XV (a.
1467)
Y V aliicellianus D 21 — (5010) 559 + + + + +
s. XV
n Parisinus nou. acq. — 560 560 1I *
+ + +
1282 s. XV
p Parisinus 1659 s. XV p 224 562 I
G Parisinus Genouefen- — -[563] +
sis 1351 s. XV
A Auenionensis 244 — 565 565 + + +
s. XV
r Remensis 370 s. XV r 566 5 66 + + +
CO LondiniensisMus.Brit. — 570 5 7° + +
Harleian. 3089 s. XV
X LondiniensisMus.Brit. — 572 572 + + + +
Add. 21077 s- XV
4> LondiniensisMus.Brit. — 573 573 + + +
Harleian. 5005 s.XV
V Bodleianus Laud misc. — 575 575 +
217 s. XV
F Oxoniensis Nou. Coll. — 5 76 — 4-
+
131s. XV
Z Oxoniensis Line. Coll. — 578 578 + +
47 s. XV
y Cantabrigensis Corp. — 5 80 5 80 +
Chr. Coll. 25 s. XV
 ADNOTATIONES BIBLIOGRAPHICAE XXI

ad 539. Turner, Stichometry, 325. vS i4isq. Bev 12.

ad 540. vS i52sq. Nachr. Gott. 1909, 307. Bev 12.
ad [<54I] et [542]. vS, Zentralbl., 317.
ad 546. vS 123-128. Bev 12.
ad 547vS 123. Bev 13.
ad 548. vS 138-141. Bev 13 ; 70.
ad 549. vS 164. Nachr. Gott. 1909, 307. Bev 13.
ad 551. vS 164. Bev 13.
ad 552-555 et 557 et 559. vS, Zentralbl., 517.
ad 552-559. Bev 13 (ad 539 praecipue 33, 2).
ad 560. vS 121-123. Bev 13.
ad 562. Hart LVII. Chapman, The Order, 106 ; 122. vS 135-137. Bev 13.
ad [563], A. Wilmart, Un manuscrit du De Cibis et des oeuvres de Lucifer,
Revue Benedictine 33, 1921, 124-135.
ad 565. vS I49sq. Bev 13.
ad 566. Hart XLVII*. Chapman, The Order, 122. vS i4isq. Bev 13 ; 65 ;
77 ; 79-
ad 570. vS 121-123. Bev 13.
ad 572. vS 138-141. Bev 13.
ad 573. vS 142-146. Bev 13.
ad 575. Bodl. 3 in ed. Oxon., b ap. Sanday, Oxford Mss., 127. Cheltenham
List 287sq. 29osq. Chapman, Les interpolations, 248 ; 252sq. The Order,
123. vS 9isqq. Bev 13.
ad 576. N.C. 2 in ed. Oxon., nx ap. Sanday, Oxford Mss., 127. vS 128-130.
ad 578. Linc(olniensis) in ed. Oxon., 1 ap. Sanday, Oxford Mss., 128.
Cheltenham List, 282. vS 123-128. Bev 13 ; 66-86.
ad 580. Eboracensis in ed. Oxon. Chapman, The Order, 123,2. vS 130-132.
Bev 13 ; 127, 2.
XXII CONSPECTVS CODICVM
siglum

Hart
codex vS Bev T C P N S 3° 31 36 I

OO
Holkhamiensis 121 +
s. XV
M Salmanticensis 2608 — 590 590 + + + +
s. XV
V Matritensis 5569 (Q — 591 — + +
138) s. XV (a. 1416)
u Cracouiensis Jagellon. — (5°9) + -f- +
595
1210 s. XV (a. 1435)
0 Florentinus Capp. 139 — 610 — + 1
(ol. Pal. 399) s. XVI
b Bruxellensis 706-7 — 640 640 + +
(922) s.XVI(a. 1361)
s Bruxellensis 1075-8 — 641 641 -f- + +
(919) s. XVI
i Escorialensis a II 12 — 650 — + +
 ADNOTATIONES BIBLIOGRAPHICAE xxm

ad 583. Bev*.
ad 590. ol. Matritensis, Bibl. Reg. II K 4. Lowe-Hartel, Biblioth. patrum
lat. Hisp. (Vindob. 1887) 475. Schulz, Cyprian-manuscripte, i79sq. E.W.
Watson, Cyprianica, J.Th.St. 4, 1903, 131. yS 154-161. Bev 13.
ad 591. Lowe-Hartel, ibid., 438. Schulz, ibid., i79sq. vS I50sq.
ad 595. vS, Zentralbl., 517. Bev. 13. J. Sajdak, De Cypriani Epistularum
codice Cracoulensi 1210, in Festschrift Prof. L. Sternbach (= Eos, 20),
Lwow, 1914-15, p. 134-146.
ad 610. Chapman, The Order i20sq. vS 140.
ad 640. vS i62sq. Bev 13.
ad 641. vS 88-92. Bev 14.
ad 650. vS 163.
XXIV
Siglum
CONSPECTVS SIGLORVM (*)

De Pudicitia Ad Nouat. De Spect. ep. 30 ep. 31 ep. 36 Adu. Iudaeos

A Augustan. 65 Augustan. 65 Augustan. 65 Augustan. 65

B Brux. 1052-3 Brux. 1052-3 — Bamberg. 6} — — Bamberg. 63
C — — — Paris. 1792 Paris. 1792 — Paris. 1792
D — — — Bodl. 451 Bodl. 451 Bodl. 451 Bodl. 451
E Erfurt. 90 — — Escor. Sin Escor. Sin — Escor. Sin
F — — — Taur. F IV 27 Taur. F IV 27 — —
G — — — Berol. 700 Berol. 700 — Berol. 700
H — — — Paris. 15282 Paris. 15282 — Paris. 15282
I — — Taur. E III 5 Taur. E III 5 Taur. E III 3 Taur. E III 3 Taur. E III 5
J — — — Taur. H II 24 Taur. H II 24 Taur. H II 24 Taur. H II 24
K Voss. 40 Voss. 40 Carpentor. 31 Carpentor. 31 Carpentor. 31 — Carpentor. 31
L M. Br. 21075 M. Br. 21075 — Vindob. 962 Lambeth. 106 — —
M — — Salmant. 2608 Salmant. 2608 Salmant. 2608 Salmant. 2608 Monac. 208
N — — — Casin. 204 — — Admont. 136
0 — — — Bodl. C 15 — — —
P — — — — Pembr. 154 — Paris. 165 6 A
Q. — — — Volat. 69 — — Tree. 581
R — — — Regin. 117 Regin. 117 — Regin. 117
S — — — Monac. 21240 Monac. 21240 Monac. 21240 Monac. 21240
T Berol. 264 Berol. 264 — Regin. 118 Regin. 118 Regin. 118 Regin. 118
U — — — Cracou. 1210 Cracou. 1210 Cracou. 1210 Bodl. 105
V Voss. 19 Voss. 19 — Holkham. 121 — — Voss. 108*
W — — — Vrbin. 63 — Vrbin. 63 Vrbin. 63
X — — Chis.A VI177 Chis.A VI177 Chis.A VI177 Chis.x\ VI177 Chis.A VI177
z Paris. 1658 — Paris. 1658 Line. 47 — — Line. 47
a — — Vatic. 197 Vatic. 197 Vatic. 197* — —
b Brux. 706-7 Brux. 706-7 — — Bodl. 210 — Bamberg. 64
c — — — Cusan. 29 Oxon. NC 130 — Caesen.DXIl4
d — — — Vatic. 195 — — Vatic. 195
e — — — Paris. 1654 — Rice. 322 Corton. 36
r — — — Vatic. 200 Vatic. 200 Vatic. 200 Vatic. 200
g — — — Paris. 1650 Paris. 1650 — Paris. 1650
b — — — Ottob. 600 Ottob. 600 — Ottob. 600
i — — — Paris. 14460 Escor. a II 12 — Escor. a II 12
i — — — Prag. Ill E 7 — — Prag. Ill E 7
k — — — Metens. 224 — — —
1 — — — Vindob. 770 Vindob. 770 Vindob. 770 Vindob. 770
m — — — Vindob. 14091 — — Vindob. 14091
n — — — Paris. 1282* Paris. 1282 Paris. 1282 Paris. 1282
0 — — — Paris. 17350 — Capp. 139 [Capp. 139
p — — — Tree. 37 Tree. 37 — Tree. 37
q — — — Sien. F V 14 Sien. F V 14 — —
r — — Rem. 370 Rem. 370 Rem. 370 Rice. 305 Rice. 305
s Brux. 1075-8 Brux. 1075-8 — Brux. 1075-8 — — —
t — — — Paris. 1648 Paris. 1648 Paris. 1648 Paris. 1648
u — — — Vatic. 5099* Vatic. 5099 Vatic. 5099 Vatic. 5099
V — — Marc. L II 24 Matrit. 5569 Matrit. 5569 — Voss. 108*
w — — — Vindob. 763 — Vindob. 798 —

X — — — Marc. L II 23 — Marc. L II 23 Marc. L II 23

y — — — Marc. Z L 41 — — —

z — — — Marc. Z L 39 Marc. Z L 39 Marc Z L 39 Marc. Z L 39

r — — — Laur. XVI 22 — — Laur. XVI 22
A — — — Taur.D IV 37 Taur.D IV 37 Taur.D IV 37 Taur.D IV 37
9 — — — Gadd. 21 — — Gadd. 21
A — — — Fesul. 49 — — —

s — — — Hamilt. 199 Hamilt. 199 Hamilt. 199 Hamilt. 199

(i) Notarum penuria litterarum coactus siglis nonnullis bis, quinque siglis ter
usus sum. Ne autem lector inextricabilem in errorem induceretur, caui ne in appara-
tibus criticis singulis operibus subiectis siglum adhibitum plus quam semel compa-
reret. Praeterea hunc siglorum conspectum composui, quo lector facile perspicere
posset, qua ratione sigla per singula opuscula distribuerim. Quia tractatus De
Trinitate nullus iam codex extat, epistulae De Cibis Iudaicis duo tantum, Petropoli-
tanus I Q.v.39 (sigl. A) et Genouefensis 1351 (sigl. G), haec duo Nouatiani opera
in hunc conspectum non adsumpsi. Asterisco indicatur opusculum in codice de
quo agitur bis exscriptum esse.
| Siglum | CONSPECTVS SIGLORVM xxv

De Pudicitia Ad Nouat. De Spect. ep. 30 ep. 31 ep. 36 Adu. Iudaeos

n _ _ _ Laur. Pal. 24 Laur. Pal. 24 Laur. Pal. 24

E — — Sien. F V 13 Sien. F V 13 Sien. F V 13 — _
Y — — Vallic. D 21 Vallic. D 21 Vallic. D 21 Vallic. D 21 Vallic. D 21
<l> — — Sandan. 22 Sandan. 22 Sandan. 22 Sandan. 22 Sandan. 22
V — — — — Hamilt. 200 Hamilt. 200 Hamilt. 200
Q — — — Diuion. 124 Diuion. 124 — Diuion. 124
a — — — Tomac. 257 — — —
B — — — Tree. 442 Tree. 442 — —
V — — — Vatic. 201 Corp. Chr. 25 — —
s — — Vatic. 198 Vatic. 198 Vatic. 198 — —
F — — — Ross. 250 Ross. 250 Ross. 250 Ross. 230
: — — — Ambros.C 131 Ambros.Ci3i Ambros.Ci3i —
V — — — Vatic. Pal. 159 — — Bodl. 217
— — — Ambros.Ai97 Ambros.Ai97 Ambros.Ai97 Ambros.Ai97
l — — Vatic. Pal. 158 Vatic. Pal. 158 Vatic. Pal. 158 — —
K — — Vatic. QQ43 Vatic. 9943 Vatic. 9943 — —
a — — — Auenion. 244 Auenion. 244 — Auenion. 244
/<■ — — Monac. 18203 Monac. 18203 Monac. 18 203* — —
V — — — Ambros.Ai22 Ambros.Ai22 — Ambros.Ai22
st — — — Ottob. 80 — Ottob. 80 Ottob. 80
7T — — — Borgh. 333 Borgh. 535 Borgh. 335 Borgh. 335
p — — — Paris. 1659 — — —
a — — — Barcin. 574 — — —
T — — — Braid.XIV 20 Braid.XIV 20 Braid.XIV 20 Braid.XIV 20
V — — — Vatic. 196 Bonon. 2364 — Vatic. 196
<t> — — — Vatic. 199 Vatic. 199 Vatic. 199 Vatic. 199
X — — — M. Br. 21077 M. Br. 21077 M. Br. 21077 M. Br. 21077
</< — — — M. Br. 5005 M. Br. 5005 M. Br. 3003 M. Br. 5005
CO — — — M. Br. 3089 M. Br. 3089 — —
® — — — Ottob. 306 Ottob. 306 Ottob. 306 Ottob. 306
F — — — Oxon. NC131 — — Oxon. NC 131
XXVI CONSPECTVS EDITIONVM PRAECIPVARVM (x)
G
editio T C P N S 30 31 ?6 1
.3d
C/3

Io. Andreas ap. Conr. Sweyn- +

heym et Arn. Pannartz, Ro-
mae 1471
Vindelinus Spirensis, Vene- +
tiis 1471
ap. Alb. Kunne de Duder- +
stadt, Memmingae (an Co-
loniae ?) c. 1477
Dau ap. Rich. Paffroet, Dauentriae + + +(2 9)
c. 1477
Luc. Venetus, Venetiis 1483 +
Berth. Rembolt, Parisiis 1512 +(H 7)
Er Desid. Erasmus, Basileae + + +(H 7)
15 20 (1 2)
id. ap. S. Gryphium, Lugduni + + +
15 37
Er° id. ap. Io. Crinitum, Antuer- + + +
piae 1542
id. ap. Petr. Quentel, cum ad- + + +
notatiunculis seu castiga-
tionibus Henr. Grauii, Co-
loniae 1544
B Mart. Mesnartius, Parisiis + +
M45 (3)
Gel bigism. Gelenius, Basileae + +
M 5° (4)
Man ap. Paul. Manutium, Romae 117 V 12 V I3
1563 (5) 4-
+ + + + + 1

(1) Cf. Hart LXXsqq. vS i84sqq. Vide etiam Bibliogr., pag. XXX-XXXI. Har-
tel in sua editione siglo v “editiones uel omnes uel aliquot” indicat; quod parum
sufficere recte iudicauerunt uiri docti P. de Lagarde, Symmicta, 77, Gottingae
1877 ; Mercati, D’alcuni sussidi, 159 ; vS 184, 1. Repetere mihi liceat uerba Lagar-
diana : “Ferner ist v als bezeichnung von editiones vel omnes vel aliquot zu
unbestimmt. es gibt keine vulgata des Cyprian : die ausgaben weichen sehr von
einander ab, und selten genug mochte jenes v eine groszere anzahl von haupt-
ausgaben zusammenfassen : das kaliber Oberthur-Goldhorn-Migne kommt
natiirlich nicht in betracht. wozu die angstliche scheu Erasmus, Morel, Manutius,
Pamel, Rigalt, Fell, Baluze zu nennen, und die incunabeldrucke ausdriicklich auf-
zufuhren ? anstandig genug um in den mund genommen zu werden, sind jene
namen”.
(2) “Erasmianas editiones saepissime repetitas enumerare non possum, nec si
possim uelim. multum hercle inter se non differunt nec nouorum codicum sub-
sidia conspiciuntur, quamuis nouam quamque bibliopolae maioribus laudibus
efferant et ‘ex uetustissimorum codicum collatione repurgatiorem’ dicant” (Hart
LXXVIII).
(3) In editione operum Tertulliani.
(4) Cf. adnot. 3.
(5) Latinius etsi hanc editionem adornauerat, postea tamen nomen suum a
Manutio commemorari non passus est, quia, ut ipse ait in epistula ad Masium,
“quorundam hominum libidine non sat scio, an prudentia commissum est, ut
contra scriptorum codicum fidem nonnulla retenta sint, aliqua etiam addita,
plurima uero immutata, ut quam fieri minime posset a uulgata sacrorum Bibliorum
editione discreparent. Quae res fecit, ut ne nomen quidem meum a Manutio
 CONSPECTVS EDITIONVM PRAECIPVARVM xxvil
siglum

editio T C P N S 30 31 36 I

Mor Guil. Morelius, Parisiis + + + +(H) +(77) +(91) +

1564 (6)
Pam lac. Pamelius, Antuerpiae + + + +(31) +(26) +(3°) +
1568 (»)
id. Antuerpiae 1579 (8) + +
lun Franc, lunius, Franekerae + +
A5 97 (B)
Rig Nicol. Rigaltius, Parisiis + +
R34 C°)
id. Parisiis 1648 + + + +(30 +(26) +(3°) +
Ox io. Felius et io. Pearsonius, + + + +(3°) +(3i) +(36) +
Oxonii 1682 (u)
Bal Steph. Baluzius, Parisiis + + + +C31) +(26) +(30) +
1718 (12)
Wei Eduard. Welchman, Oxonii + + +(30)
1724 (13)
Jac Io. Jackson, Londini 1728 + + +(3°) +(36)
Andr. Gallandius, Bibliotheca + + + +
III, Venetiis 1767
D.I.H.Goldhorn.Lipsiae 1838 +(30) +(30 +(36)
J.P. Migne III, Parisiis 1844 + + + +
J.P. Migne IV, Parisiis 1844 + + +(3r) +(26) +(30) +
Hart Guil. Hartel, Vindobonae + + + +(3°) +(3*) +(36) +
1871 e*)

paterer ullo modo adscribi : non enim, ut multi fortasse existimant, leue apud me
crimen umquam putabitur, aut ueritatem celasse aut omnino litterulam immu-
tasse” (Hart Xsq. Cf. Petitmengin, Le Codex Veronensis, 337sq.).
(6) “Morelius priusquam editionem absoluit mortuus de codicibus et suae
recensionis ratione critica nihil docuit” (Hart LXXXI). In fine libri additae sunt
“Variae lectiones quae in manu scriptis codicibus notatae sunt, et si quid aliud
occurrit obseruatione dignum, auctore eodem Guil. Morelio typographo”.
E Nouatiani operibus hie sola comparet ep. 30 (pag. 480).
(7) Contra Hart LXXXII (“Optimam Morelii editionem pessima Pamelii secuta
est”) recte Lagarde, o.c., 72 : “Pamelius, den herr Hartel schreiend ungerecht
behandelt”.
(8) Cf. adnot. 3. Hie adnotandum est Pamelium primum tractatum De Trinitate
epistulamque De Cibis ludaicis Nouatiano reddidisse.
(9) Cf. adnot. 3.
(10) Cf. adnot. 3.
(11) Ego contuli editionem quae a. 1690 Bremae in lucem prodiit.
(12) Hanc editionem post mortem Baluzii 88 annos nati (d. 28 m. Iul. a. 1718)
“absoluit ac praefationem et uitam Sancti Cypriani adornauit unus ex monachis
congregationis S. Mauri” (sic legimus in tituli pagina), sc. Prudentius Maranus,
“cui operum spuriorum emendationem debemus ; genuina enim Baluzio etiamtum
uiuo impressa erant; inde factum est ut adnotationes ad opera suppositicia fere
nullae adicerentur, dum scripta genuina uberrimis rerum criticarum et exegetica-
rum commentariis abundant” (Hartel LXXXVI).
(13) Welchman primus tria Nouatiani opera antea inter opera aut Cypriani aut
Tertulliani diuulgata in proprium Nouatiani uolumen collegit. “Proinde, excussa
ingenti ista Tertulliani mole sub qua tamdiu oppressus jacuit, in medium jam
tandem prodit Novatianus viribus suis fretus, neque, ut hactenus rursum prorsum
vacillat, nusquam non titubans claudicansque, sed firmo stabilique incessu ad
metam sibi propositam recta tendit” (Lectori candido E. Welchman).
(14) Cf. (inter alios) P. de Lagarde, Symmicta, 65-78 (Gottingen 1877). C.H. Tur-
XXVIII CONSPECTVS EDITIONVM PRAECIPVARVM
siglum

editio T C P N S 30 3i 36 I

LaW C. Landgraf et C. Weyman, +

ALL, 11, 1900

+
Faus W. Yorke Fausset, Cam¬
bridge 1909
Boul A. Boulanger, Paris 1933 +
Bay L. Bayard, Paris 1945 +(3°) +(3 0 +(36)

+
Wey H. Weyer, Dusseldorf 1962
Dam D. van Damme, Freiburg +
1970

ner, J.Th.St. 29, 1928, 113-117 (“the indispensable starting-point of further

enquiry”). De Hartelii uita ac scriptis uide R. Meister, Wilhelm von Hartels Wirken
in der Akademie der Wissenschaften, in An^eiger der phil.-hist. Klasse der Osterreich.
Akademie der Wissenschaften, 1959, Wien, p. 1-30.
 BIBLIOGRAPHIA

I. Generalia, Biographica

1 A. Alfoldi, Zu den Christenverfolgungen in der Mitte des

dritten Jahrhunderts, in Klio. Beitrdge zur alten Geschichte,
, 3i. Leipzig, 1938, p. 323-348.
2 E. Amann, Novatien et Novatianisme, in Dictionnaire de theolo-
gie catholique, XI, 1, Paris, 1931, col. 816-849.
3 V. Ammundsen, Novatianus og Novatianismen, Copenhagen,
1901.
4 J.O. Andersen, Novatian, Copenhagen, 1901.
5 O. Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur, II,
Freiburg i. Br., 1903, p. 559-574-
6 E.W. Benson, Cyprian. His Life, his Times, his Work, New
York-London, 1897.
7 J. Danielou - H.I. Marrou, Nouvelle histoire de VEglise, 1.
Des origines a Gregoire le Grand, Paris, 1963.
8 P. De Labriolle - G. Bardy, Histoire de la litterature latine
chretienne, I, Paris, 1947, p. 248-257.
9 F.J. Dolger, Die Taufe des Novatian. Die Beurteilung der
klinischen Taufe im Fieber nach Kirchenrecht und Pastoral
des christlichen Altertums, in Antike und Christentwn, 2,
Munster i.W., 1930, p. 258-267.
o F.J. Dolger, Zum Oikiskos des Novatian. Klausnerhauschen
oder Versteck ?, in Antike und Christentwn, 6, Munster
i.W., 1941/1950, p. 61-64.
1 L. Ellies du Pin, Nouvelle bibliotheque des auteurs ecclesiasti-
ques, II, Paris, 1693, p. 103-104 ; 272-273.
2 A. Ferrua, Antichita cristiana. “Nouatiano beatissimo mar-
tyri”, in La Civilta cattolica, 95, 4, Roma, 1944, p. 232-239.
3 A. Harnack, Novatian. Novatianisches Schisma. Kirche der
Katharer, in Real-Encyklopadie fur protest. Theologie und
Kirche, 2. Aufl., X, Leipzig, 1882, p. 652-670 ; 3. Aufh,
XIV, 1904, p. 223-242.
4 A. Harnack, Novatianus, Novatiaansch schisma, kerk der
Katharen, in A. van Toorenenbergen - H.G. Kleyn,
Patristisch-Biographisch Woordenboek, II, Utrecht, 1891,
p. 385-422.
5 A. Harnack, Briefe des romischen Klerus aus der Zeit der
Sedisvacanz im Jahre 250, in Theologische Abhandlungen
Carl von Weizsacker zu seinem 70. Geburtstag (11 dec.
1892) gewidmet, Freiburg i.Br., 1892, p. 1-36.
6 A. Harnack, Geschichte der altchristlichen Literatur, I, Uber-
lieferung und Bestand, Leipzig, 1893 (19582), p. 652-656 ;
II, Die Chronologie, Leipzig, 1904 (19582), p. 396-410.
7 H. Koch, Novatianus, in Pauly-Wissowa, 17, Stuttgart, 1936,
col. 1138-1156.
 XXX BIBLIOGRAPHIA
18 H. Koch, II mart-ire Novaziano, in Religio, 14, Roma, 1938,
p. 192-198.
19 J. Langen, Die Kirchentrennung Novatians, in Geschichte der
romischen Kirche bis zum Pontificate Leo’s I., Bonn, 1881,
p. 289-314.
20 S. Lenain de Tillemont, Memoir es four servir a Vhistoire
ecclesiastique des six premiers siecles, 3, Paris, 1695, p. 435-
462 ; 478-481 ; 737-752.
21 L.K. Mohlberg, Alcune osservazioni storico-critiche sulla
iscrizione tombale di Novaziano, in Ephemerides liturgicae,
51, Roma, 1937, p. 242-249..
22 L.K. Mohlberg, Historisch-kritische Bemerkungen zum Ur-
sprung der sogenannten “Memoria Apostolorum” an der
Appischen Strasse, in Colligere Fragmenta, Festschr. fur
Alban Bold zum 70. Geburtstag, Beuron, 1952, p. 52-74.
23 Chr. Mohrmann, Novatian, in Encyclopedia Britannica, 16,
London, s.a. (i960), col. 570-571.
24 M. Pellegrino, Letteratura latina cristiana, Roma, 1963,
P- 33-34-
25 A. Pincherle, Suite origini del cristianesimo in Sicilia, in
Kokalos, 10/11, Palermo, 1964/65, p. 547-564.
26 J. Quasten, Patrology, II, The Ante-Nicene Literature after
Irenaeus, Utrecht-Antwerp, 1953, p. 212-233.
27 M. Schanz, Geschichte der romischen Litteratur, III, 2,
Miinchen, 1905, p. 415-422 ; 19223, p. 392-397.
28 F. Torm, En kritisk Fremstilling af N'ovatianus’ Liv og For-
fattervirksomhed, Copenhagen, 1901.
29 D. Van den Eynde, L’inscription sepulcrale de Novatien, in
Revue d’histoire ecclesiastique, 33, Louvain, 1937, p. 792-
794-
30 H.J.
Vogt, Coetus Sanctorum. Der Kirchenbegriff des Novatian
und die Geschichte seiner Sonderkirche, Bonn, 1968 ( =
Theophaneia, 20).
31 Chr.W.F. Walch, Fntwurf einer vollstdndigen Historic der
Kezereien, Spaltungen und Religionstreitigkeiten, bis auf
die Zeiten der Reformation. II. Von der Novatianischen
Spaltung, Leipzig, 1764, p. 185-288.
32 Th. Wehofer, Zur decischen Christenvervolgung und zur
Charakteristik Novatians. Ein Beitrag zur Kirchenge-
schichte des 3. Jahrhunderts, in Ephemeris Salonitana,
Zara, 1894, p. 13-20.

2. Editiones (J)

33 L. Bayard, Saint Cyprien. Correspondence. I/II, Paris, 1945/

1961 (Les Belles Lettres).

(1) Vide etiam Conspectum editionum praecipuarum, p. XXVI-XXVIII.

 BIBLIOGRAPHIA XXXI

34 A. Boulanger, Tertullien De Spectaculis, suivi de Pseudo-

Cyprien De Spectaculis, Paris, 1933 ( = Publications de la
Faculte des Lettres de I’Universite de Strasbourg, I).
35 D.I.H. Goldhorn, Th.C. Cypriani Opera genuina ad optimo-
rum librorum fidem expressa breuique adnotatione instructa.
I/IT.L ipsiae, 1838/1839 (= Bibliotheca Patrum Ecclesiasti-
corum Latinorum Selecta cur ante E.G. Gersdorf, II).
36 G. Hartel, S. Thasci Caecili Cypriani opera omnia (= Cor¬
pus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Ill, i/ii/m,
Vmdobonae, 1878/1871/1871.
37 J. Jackson, Nouatiani Presbyteri Romani Opera quae super-
sunt omnia, Londini, 1728.
38 G. Landgraf et C. Weyman, Epistula de cibis Iudaicis, in
Archiv fur lateinische Lexikographie und Grammatik, 11,
Leipzig, 1900, p. 221-249.
39 E. Welchman, Nouatiani Presbyteri Romani Opera quae
extant omnia, Oxonii, 1724.
40 H. Weyer, Nouatianus. De Trinitate. Vber den dreifaltigen
Gott (Text und Vbersetzung mit Einleitung und Kommen-
tar), Diisseldorf, 1962 (=Testimonia, II).
41 W. Yorke Fausset, Nouatiani Romanae Vrbis Presbyteri De
Trinitate Liber. Novatian’s Treatise on the Trinity, Cam¬
bridge, 1909 (Cambridge Patristic Texts).

H= *

42 D. Van Damme, Pseudo-Cyprian Aduersus Iudaeos. Gegen

die Judenchristen. Die dlteste Lateinische Predigt, Freiburg
(Schweiz), 1969 (= Paradosis, 22).

3. Translationes

De Trinitate

a ng1i c a :
43 H. The Treatise of Novatian on the Trinity, London/
Moore,
New York, 1919 (Translations of Christian Literature.
Series II. Latin Texts).
44 R.E. Wallis, The Writings of St. Cyprian, together with the
writings of Novatian (Ante-Nicene Christian Library XIII),
Edinburgh, 1869, p. 298-381 (= Ante-Nicene Fathers 5,
Buffalo/New York, 1888, p. 611-644).

germanica:
45 H. Weyer, u. supra n. 40.
 XXXII BIBLIOGRAPHIA
De Cibis Iudaicis
a n g1 i c a :
46 R.E. Wallis, ANL XIII, p. 382-395 (= ANF 5, p. 645-
650).

De Bono Pudicitiae

47 RR Wallis, ANL XIII, p. 253-263 (= ANF 5, p. 587-592).

De Spectaculis
an g 1 i c a :
48 R.E. Wallis, ANL XIII, p. 221-230 (= ANF 5, 575-578).

Epistulae 30, 31 et 36
g a 11 i c a :
49 G. Bayard, u. supra n. 33.
germanica:
50 J. Baer, Des heiligen Kirchenvaters Caec. Cyprianus Briefe
(Bibliothek der Kirchenvater, II), Miinchen, 1928, p. 90-
98, 98-106, 114-118.
a n g 1 i c a :
51 H. Carey, Library of Fathers, 17, Oxford, 1844, p. 62-68,
68-74, 79-82.
52 R.E. Wallis, The Writings of Cyprian. Containing the
Epistles and some of the Treatises (Ante-Nicene Christian
Library VIII), Edinburgh, 1868, p. 85-92 (ep. XXX),
70-76 (ep. XXV), 81-85 (ep. XXIX) (= ANF, 5, p. 307-
308, 308-311, 311).
* *
*

Ad Nouatianum
anglica:
53 R.E. Wallis, ANL XIII, p. 429-445 (= ANF 5, 657-663).

Aduersus Iudaeos
germanica:
53aD. Van Damme, u. supra n. 42.

4. Codices (*)

34 M. Bevenot, The Tradition of Manuscripts. A Study in the

Transmission of St. Cyprian’s Treatises, Oxford, 1961.
55 J. Chapman, Les interpolations dans le traite de S. Cyprien sur
l’unite de l'Eglise, in Revue Benedictine, 19, Maredsous,
1902, p. 246-254, 357-373 ; 20, 1903, p. 26-51.

(1) Vide etiara Conspectum Codicum, p. XIVsqq.

 BIBLIOGRAPHIA XXXIII

56 J. Chapman, The Order of the Treatises and Letters in the Mss.

of St. Cyprian, in Journal of Theological Studies, 4, Lon¬
don, 1903, p. 103-123.
57 E. Dekkers, Note sur Iss fragments recemment decouverts de
Tertullien, in Sacris Erudiri, 4, Steenbrugge, 1952, p. 372-
383’
57a G.F. Diercks, Note sur le traite De Trinitate de Novatien, in
Sacris Erudiri XIX, Brugge, 1969-1970, p. 27-32.
58 H. Koch, Codex Parisinus 1658 e lo scritto pseudo-ciprianeo
(novazianeo) De Spectaculis, in Religio, 12, Roma, 1936,
p. 245-265.
59 J.G. Krabinger, S. Caec. Cypriani episc. Karthagin. et mar-
tyris libri De cath. eccl. imitate, De lapsis et De habit, uirg.
Ad codd. mss. uetustissimorum fidem recognouit et adnota-
tione critica instruxit, Tubingae, 1853 (= Krab I).
60 J.G. Krabinger, S. Caec. Cypriani episc. Karthagin. el mar-
tyris libri Ad Donatum, De domin. or at., De mortalitate,
Ad Demetrianum, De opere et eleemosynis, De bono patien-
tiae et De zelo et liuore. Ad codd. mss. uetustissimorum fidem
recognouit et adnotatione critica instruxit, Tubingae 1859
(= Krab II).
61 A. La Penna, De quodam Nouatiani codice, qui in Bibliotheca
Parisiensi Sanctae Genouefae adseruatur, in Maia, Rivista
di letterature classiche, n.s., 7, Bologna, 1955, p. 137-140.
62 G.I. Lieftinck, Un fragment du De spectaculis de Tertullien
provenant d’un manuscrit du neuvieme siecle, in Vigiliae
Christianas, 5, Amsterdam, 1951, p. 193-203.
63 G. Mercati, D’alcuni nuovi sussidi per la critica del testo di
S. Cipriano, in Studi e documenti di storia e diritto, 19,
Roma, 1898, p. 321-363 ; 20, 1899, p. 61-88 (= Opera
Minora, II, Citta del Vaticano, 1937, p. 153-225 ; 261-
267)-
64 P. Petitmengin, Le codex Veronensis de Saint Cyprien. Philo-
logie et histoire de la Philologie, in Revue des Etudes Lati-
nes, 47, Paris, 1969, p. 330-378.
64aS. Pilia, 11 valore del Codice Genovefiano 1331 nella tradizione
manoscritta delle opere di Lucifero di Cagliari, in Annali
delle Facolta di Lettere ... di Cagliari, 28, i960, p. 475-498.
65 H.L. Ramsay, Our Oldest MSS. of St. Cyprian, III : The
Contents and Order of the Manuscripts LNP, in Journal
of Theological Studies, 3, London, 1902, p. 585-594.
66 W. Sanday, The Oxford MSS. of Cyprian, Oxford, 1886,
p. 123-132 (apud J. Wordsworth, Old-Latin Biblical
Texts II, Appendix II).
67 W. Sanday, The Cheltenham List of the Canonical Books of the
Old and New Testament and of the Writings of Cyprian, in
Studia Biblica et Ecclesiastica, 3, Oxford, 1891, p. 217-303.
68 W. Schulz, Cyprian-Manuscripte in Madrid und im Escorial,
 XXXIV BIBLIOGRAPHIA
in Theologische Literaturzeitung, 22, Leipzig, 1897, col.
179-180.
69 C.H. Turner, The Cyprianic Stichometry, in Studia Biblica
et Ecclesiastica, 3, Oxford, 1891, p. 308-325 (Appendix
III).
70 C.H. Turner, The Original Order and Contents of our Oldest
MS. of St. Cyprian, in Journal of Theological Studies, 3,
London, 1902, p. 282-285.
71 C.H. Turner, Our Oldest MSS. of St. Cyprian, II: The Turin
and Milan Fragments, in Journal of Theological Studies, 3,
London, 1902, p. 579-584.
72 C.H. Turner, Prolegomena to the Testimonia of St. Cyprian,
in Journal of Theological Studies, 6, London, 1905, p. 246-
270 ; 9, 1908, p. 62-87.
73 C.H. Turner, Prolegomena to the Testimonia and Ad Fortuna-
tum of St. Cyprian, in Journal of Theological Studies, 29,
Oxford, 1928, p. 113-136 ; 31, 1930, 225-246.
74 H. von Soden, Die Cyprianische Briefsammlung. Geschichte
Hirer Entstehung und Vberlieferung, Leipzig, 1904 (=
Texte und Untersuchungen, N.F., 10, 3).
75 H. von Soden, Kleine Mitteilungen, in Zentralblatt fur
Bibliothekswesen, 25, Leipzig, 1908, p. 515-517.
76 H. von Soden, Sententiae LXXXVII episcoporum. Das
Protokoll der Synode zu Karthago am 1. Sept. 256, in
Nachrichten von der koniglichen Gesellschaft der Wissen-
schaften zu Gottingen, phil.-hist. Klasse, 1909, Berlin,
p. 247-307.
77 A. Wilmart, Un manuscrit du De cibis et des ceuvres de Lucifer,
in Revue Benedictine, 33, Maredsous, 1921, p. 124-135.

5. Critica
77aG.F. Diercks, Some critical notes on Novatian’s De Bono Pudi-
citiae and the anonymous Ad Novatianum, in Vigiliae
Christianae 25, Amsterdam, 1971, p. 121-130.
78 R. Ganszyniec, Animaduersiones criticae in Nouatiani De
Trinitate, in Eos, 31, Lwow, 1928, p. 552-556.
79 R. Ganszyniec, Nouatianea, in Eos, 25, Lwow, 1921/1922,
p. 90; 28, 1925, p. 124 ; 31, 1928, p. 296, 304, 368, 438,
452, 473- 484- 494. 536 ; 32, 1929. P- 42, 82, 90.
80 P. Langen, in Bonner Tlieologisches Liter aturblatt, 6, Bonn,
1871, p. 328-331.
81 P. Lejay, in Bidletin des humanistes franyais, 1894-1903, I,
Paris, seance du 21 nov. 1894, p. 54.
82 F. Scheidweiler, Novatianstudien, in Hermes. Zeitschr. fur
klassische Philologie, 85, Wiesbaden, 1957, p. 58-86.
83 T. Ae. W.S., Aduersaria critica in Nouatiani librum De Trini¬
tate, in Miscellaneae Obseruationes criticae in auctores
 BIBLIOGRAPHIA XXXV

ueteres et recentiores, IX, I, Amstelaedami, 1738, p. 51-

71 ; In Nouatiani epistolam De Cibis Iudaicis, p. 71-73.

6. Latinitas

84 A.A.R. Bastiaensen, Le ceremonial epistolaire des chretiens

latins, in Graecitas et Latinitas Christianorum primaeua,
Supplementa II, Nouiomagi, 1964, p. 5-45.
85 H. Jordan, Rhythmische Prosatexte aus der altesten Christen-
heit (das apostolische Symbol, Novatian De Trinitate I und
Novatianpredigt I), Leipzig, 1905.
86 H. Koch, Zum Ablativgebrauch bei Cypvian von Karthago und
anderen Schriftstellern, in Rheinisches Museum fiir Pliilo-
logie, 78, Frankfurt a.M., 1929, p. 427-432.
87 H. Koch, La lingua e lo stile di Novaziano, in Religio, 13,
Roma, 1937, p. 278-294.
88 E. Lofstedt, Coniectanea. Untersuchungen auf dem Gebiete
der antiken und mittelalterlichen Latinitat, I, Uppsala/
Stockholm, 1950.
88a V. Loi, La Latinita Cristiana nel De Trinitate di Novaziano,
in Rivista di Cultura Classica e Medioevale XIII, Roma,
1971, p. 1-42.
89 B. Melin, Studia in Corpus Cyprianeum, Vpsaliae, 1946.
90 Chr. Mohrmann, Etudes sur lelatin des Chretiens, I-III, Roma,
T958-
91 Chr. Mohrmann, Les origines de la latinite chretienne a Rome,
in Vigiliae Christianae, 3, Amsterdam, 1949, p. 67-106 ;
163-183.
92 M.M. Muller, Der Vbergang von der griechischen zur la-
teinischen Sprache in der abendlandischen Kirche von
Hermas bis Novatian, Roma, 1943 (Diss.).
93 J. Schrijnen et Chr. Mohrmann, Studien zur Syntax der
Briefe des hi. Cyprian, in Latinitas Christianorum Pri¬
maeua, I/II, Nouiomagi, 1936/1937.
94 E.W. Watson, The Style and Language of St. Cyprian, in
Studia Biblica et Ecclesiastica, 4, Oxford, 1896, p. 189-
324-
95 Th. Wehofer, Sprachliche Eigenthiimlichkeiten des classischen
Juristenlateins in Novatians Briefen, in Wiener Studien,
23, Wien, 1901, p. 269-275.

7. Fontes, Imitationes

96 G. Burner, Vergils Einfluss bei den Kirchenschriftstellern der

vornikanischen Periode, Erlangen, 1902 (Diss.).
97 E. Evans, Q. Septimii Florentis Tertulliani Aduersus Praxean
Liber. The Text edited, with an Introduction, Translation
and Commentary, London, 1948.
 XXXVI BIBLIOGRAPHIA
98 R. Ganszyniec, De fontibus et compositione Nouatiani De
Trinitate, in Eos, 32, Lwow, 1929, p. 142, 245 sq., 254,
314, 346, 388, 534.
99 Th. Hermann, Das Verhaltnis von Novatians De Trinitate zu
Tertullians Aduersus Praxean, Marburg, 1918 (Diss.).
100 H. Koch, Zu Gregors von Elvira Schrifttum und Quellen, in
Zeitschr. fiir Kirchengeschichte, 51, Stuttgart, 1932, p. 238-
272.
101 H. Koch, Novaziano, Cipriano e Plinio il Giovane, in Religio,
11, Roma, 1935, p. 321-332.
102 M. Simonetti, Ilario e Novaziano, in Rivista di Cultura Clas-
sica e Medioevale, 7, Roma, 1965 (= Studi in onore di
A. Schiaffini), p. 1034-1047.
103 C. Weyman, N achtragliches zur Schrift De Bono Pudicitiae,
in Historisches Jahrbuch, 14, Miinster/Munchen, 1893,
P* 330-331*
104 C. Weyman, Novatian und Seneca iiber den Friihtrunk, in
Philologus, 52, Berlin/Wiesbaden, 1893, p. 728-730.
105 C. Weyman, Neue Traktate Novatians, in Archiv fur la-
teinische Lexikographie und Grammatik, 11, Leipzig, 1900,
p. 467-468.
106 C. Weyman, Die Tractatus Origenis de libris ss. scripturarum
ein Werk Novatians, in Archiv fur lateinische Lexiko¬
graphie und Grammatik, 11, Leipzig, 1900, p. 545-576.
107 C. Weyman, Zu den sog. Tractatus Origenis de libris ss.
scripturarum, in Biblische Zeitung, 2, Freiburg i.Br./
Paderborn, 1904, p. 234-253.
108 E. Wolfflin, Cyprian De Spectaculis, in Archiv fiir lateinische
Lexikographie und Grammatik, 8, Leipzig, 1893, p. 15-17
(5. Beziehungen zu Tertullian und Minucius Felix).

* *

109 J- Der Angelus templi bei Pseudo-Cyprian (Aduersus

Denk,
ludaeos), in Archiv fiir lateinische Lexikographie und
Grammatik, 13, Leipzig, 1904, p. 474.
no H. Jordan, Melito und Novatian, in Archiv fiir lateinische
Lexikographie und Grammatik, 13, Leipzig, 1904, p. 59-68.
hi E. Peterson, Pseudo-Cyprian, Aduersus Ludaeos, und Melito
von Sardes, in Vigiliae Christianae, 6, Amsterdam, 1952,
p. 33-43 (= Fruhkirche, Judentum und Gnosis, Roma/
Freiburg/Wien, 1959, p. 137-145).

8. Quaestiones ad singula opusculapertinentia,praecipue

de auctore
112 A. Demmler, Vber den Verfasser der unter Cyprians Namen
uberlieferten Traktate De bono pudicitiae und De spectacu-
 BIBLIOGRAPHIA XXXVII

Its, in Theologische Quartalschrift, 76, Tubingen, 1894, p.

223-271. - Cfr C. Weyman, in Wochenschrift fur Klassische
Philologie, 11, Berlin, 1894, col. 1027-1032.
113 H. Hagemann, Die romische Kirche und ihr Einfluss auf
Disciplin und Dogma in den ersten drei Jahrhunderten,
Freiburg i.Br., 1864, p. 371-411 (Novatians angebliche
Schrift von der Trinitdt).
114 J. Haussleiter, Zwei striitige Schriften Cyprians : De specta-
culis und De bono pudicitiae, in Theologisches Literatur-
blatt, 13, Bonn, 1892, col. 431-436.
115 J. Haussleiter, Drei neue Schriften Novatiaris, in Theolo¬
gisches Literaturblatt, 15, Bonn, 1894, col. 481-487.
116 H. Koch, Zum Novatianischen Schrifttum, in Zeitschr. fur
Kirchengeschichte, 38, Stuttgart, 1920, p. 86-95.
117 H. Koch, Zu Novatians ep. 30, in Zeitschr. fur die neu-
testamentl. Wissenschaft, 34, Berlin, 1935, p. 303-306.
n8 J. Martin, Zu Novatians De bono pudicitiae, in Wochen-
schrift fiir klassische Philologie, 36, Berlin, 1919, p.
239-240.
119 S. Matzinger, Des hi. Thascius Caecilius Cyprianus Tractat
De bono pudicitiae, Niirnberg, 1892 (Diss. Miinchen).
120 P. Monceaux, Histoire litteraire de VAfrique chretienne, II,
Paris, 1902, p. 102-112.
121 C. Weyman, Vber die dem Cyprianus beigelegten Schriften De
spectaculis und De bono pudicitiae, in Historisches Jahr-
buch, 13, Miinster/Munchen, 1892, p. 737-748.
122 C. Weyman, Die ne^leren Forschungen iiber die pseudo-
cyprianischen Schriften, in Historisch-politische Blatter,
123, Miinchen, 1899, p. 635-651.
123 E. Wolfflin, Cyprian De spectaculis, in Archiv fur lateinische
Lexikographie und Grammatik, 8, Leipzig, 1893, p. 1-22. -
Cf. ibidem, 9, 1896, p. 319.
124 J. Quarry, Nouatiani De Trinitate liber: its probable History,
in Hermathena, 10, Dublin, 1899, p. 36-70.

* *
*

125 J. Grabisch, Die pseudo-cyprianische Schrift Ad Nouatia-

num. Ein Beitrag zur Geschichte des Papstes Cornelius, in
Kirchengeschichtliche Abhandlungen, herausgegeben von
M. Sdralek, II, Breslau, 1904, p. 259-282.
126 C.R. Gregory, The Essay “contra Novatianum”, in American
Journal of Theology, 3, Chicago, 1899, p. 566-570.
127 A. Harnack, Vber eine bisher nicht erkannte Schrift des
Papstes Sixtus II. vom Jahre 257f8, Leipzig, 1895 (=
Texte und Untersuchungen, 13, p. 1-70).
128 A. Harnack, Zur Schrift Pseudocyprians (Sixtus’ II.) Ad
 XXXVIII BIBLIOGRAPHIA
Novatianum, Leipzig, 1900 (= Texte und Untersuchungen,
20, [N.F., 5] p. 116-126).
129 H. Koch, Cyprianische Untersuchungen, Bonn, 1926, p. 358-
420.
130 A. Rombold, Uher den Verfasser der Schrift Ad Novatianum,
in Theologische Quartalschrift, 82, Tubingen, 1900, p. 546-
601.
131 A. Harnack, Zur Schrift Pseudocyprians Aduersus Iudaeos,
Leipzig, 1900 (= Texte und Untersuchungen, 20, [N.F., 5]
p. 126-135).
132 G. Landgraf, Uher den Pseudo-cyprianischen Traktat Aduer¬
sus Iudaeos, in Archiv fur lateinische Lexikographie und
Grammatik, 11, Leipzig, 1900, p. 87-97.
133 D. Van Damme, Pseudo-Cyprian, Aduersus Iudaeos, the Oldest
Sermon in Latin ?, in Studia Patristica, 7, Oxford (=
Texte und Untersuchungen, 92, 1966), p. 299-307.

9. Biblica, exegetica, liturgica, theologica

134 E. Aleith, Paulusverstandnis in der alten Kirche, Berlin, 1937

(= Beihefte zur Zeitschr. fur die neutestamentliche Wissen-
schaft, 18).
135 L. Atzberger, Geschichte der christlichen Eschatologie inner-
halb der vornicanischen Zeit, Freiburg i.Br., 1896, p. 547-
582 : Die Vertheidigung mid Erklarung der geoffenbarten
Eschatologie durch M. Minucius Felix, Novatianus, Com-
modianus, Victorinus von Pettau und Arnobius.
136 J. Barbel, Christos Angelos, Bonn, 1941 (= Theophaneia, 3).
137 J. Barbel, Zur “Engelchristologie” bei Novatian, in Trierer
theologische Zeitschrift, 67, Trier, 1958, p. 96-105.
138 A. Baumstark, Die Evangelienzitate Novatians und das
Diatessaron, in Oriens Christianas, 27, Leipzig/Rom,
1930, p. 1-14.
139 A. d’Ales, Novatien. Etude sur la theologie romaine au milieu
du IIIQ siecle, Paris, 1925.
140 C.B. Daly, Novatian and Tertullian. A Chapter in the History
of Puritanism, in Irish Theological Quarterly, 19, 1952,
P- 33-43-
141 R.J. DeSimone, The Treatise of Novatian the Roman Presbyter
on the Trinity. A Study of the Text and the Doctrine, Roma,
I97° (— Studia Ephemeridis “Augustinianum”, 4).
142 J. Doignon, Adsumo et Adsumptio comme expressions du
mystere de TIncarnation chez Hilaire de Poitiers, in Bidletin
Du Cange. Archiuum Latinitatis Medii Aeui, 23, Bruxel-
les, 1953, p. 123-135.
143 F.J. Dolger, Zu den Zeremonien in der Messliturgie. Das
ungefahre Alter des Ite, missa est, in Antike und Christen-
tum, 6, Munster i.W., 1950, p. 116.
 BIBLIOGRAPHIA XXXIX

X44 R. Favre, La communication des idiomes dans I’ancienne

tradition latine, in Bulletin de Litterature Ecclesiastique,
37, Toulouse, 1936, p. 130-145.
145 R. Franco, El final del reino de Cristo en algunos autores
antenicenos, Granada, 1955 (Diss.).
146 J. Gewiess, Zum altkirchlichen Verstandnis der Kenosisstelle
(Phil. 2, 5-11,), in Theologische Quartalschrift, 128,
Tubingen, 1948, p. 463-487.
147 J- Grotz, Die Entwicklung des Buszstufenwesens in der
vornicanischen Kirche, Freiburg i.Br., 1955.
148 H. Hagemann, u. supra, n. 113.
149 Th. Hermann, u. supra, n. 99.
15° A. Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte, I4, Tubingen,
1909, p. 550-637 : Die Anfange einer kirchlich-theologischen
Explication und Bearbeitung der Glaubensregel im Gegen-
satz zum Gnosticismus unter Voraussetzung des Neuen
Testaments und der christlichen Philosophic der Apologe-
ten : Melito, Irendus, Tertullian, Hippolyt, Novatian.
151 H. Jordan, Die Theologie der neuentdeckten Predigten Nova-
tians. Eine dogmengeschichtliche Untersuchung, Leipzig,
1902.
152 W. Keilbach, Diuinitas Filii eiusque Patri subordinate in
Nouatiani libro de Trinitate, in Bogoslovska Smotra, 21,
Zagreb, 1933, p.193-224.
153 H. Koch, Die altchristliche Bilderfrage nach den literarischen
Quellen, Gottingen, 1917.
154 M. Kriebel, Studien zur alteren Entwicklung der abend-
landischen Trinitatslehre bei Tertullian und Novatian,
Marburg, 1932 (Diss.). Cfr H. Koch, in Theologische
Literaturzeitung, 58, Berlin, 1933, p. 228-230.
155 A. Laurentin, Jean XVII, 5, et la predestination du Christ
a la gloire chez S. Augustin et ses predecesseurs, in L’Evan-
gile de Jean. Etudes et problemes, Bruges/Louvain, 1958
(= Recherches bibliques, 3), p. 225-248.
156 Fr. Loofs, Das altkirchliche Zeugnis gegen die herrschende
Auffassung der Kenosisstelle (Phil. 2, 5-11J, in Theo¬
logische Studien und Kritiken, 100, Gotha, 1927/28, p.
1-102.
157 J .C. Martinez Gomez, qEs la inhabitacion del Espiritu Santo
raiz de la resurreccion gloriosa de los justos, segiun la
Escritura y los Padres ?, in Estudios Ecclesiasticos, 14,
Salamanca/Madrid, 1935, p. 505-539-
158 G. Miroux, Novatien, theologien de la Trinite, Paris, 1964
(dissertatio).
159 A. Orbe, Hacia la primera teologia de la procesion del Verbo,
in Estudios Valentinianos, uol. I, 1-2 (= Analecta Grego-
riana, 99-100), Roma, 1958.
160 B. Poschmann, Paenitentia secunda. Die kirchliche Busse im
XL BIBLIOGRAPHIA
altesten Christentum bis Cyprian und Origenes, Bonn, 1940
(= Theophaneia, 1), p. 395-399.
161 J. Salaverri de la Torre, El derecho en el misterio de la
Iglesia, in Revista Espanola de Teologia, 14, Madrid,
x954, P. 207-273.
162 F. Scheidweiler, Novatian und die Engelchristologie, in
Zeitschr. fiir Kirchengeschichte, 66, Stuttgart, 1954/55,
p. 126-139.
163 M. Simonetti, Alcune osservazioni sul De Trinitate di Nova-
ziano, in Stadi in onore di Angelo Monteverdi, II, Modena,
1959. P- 77I-783-
164 M. Spanneut, Le sto'icisme des Peres de l’Eglise de Clement de
Rome a Clement d’Alexandrie, Paris, 19572 (= Patristica
Sorbonensia, 1).
165 J. Stelzenberger, Die Beziehungen der fruhchristlichen Sitten-
lehre zur Ethik der Stoa, Miinchen, 1933.
166 H.J. Vogt, u. supra, n. 30.
167 C. Weyman, Analecta. VI. Liturgisches aus Novatian und dem
Martyrium der Kappadokischen Drillinge, in Historisches
Jahrbuch, 29, Miinchen, 1908, p. 575-582.
 INDEX AVCTORVM

Aleith E. D4 Jordan H. 85, no, 151

AlfoldiA. 1
Amann E. 2 Keilbacii W. 152

-J '

ON
CO

OO

OO

OO
Ammundsen V. Koch H.

-4
3
Andersen J.O. 4 100, 101, 116, 117,
Atzberger L. 135 129, 153
Krabinger J.G. 59, 60
Baer J. 5° Kriebel M. 154
Barbel J. 136, 137
Bardenhewer O. 5 Landgraf G. 38, 132
Bardy G. 8 Langen J. 19
Bastiaensen A.A.R. 84 Langen P. 80
Baumstark A. 138 La Penn a A. 61
Bayard L. 33 = 49 Laurentin A. i55
Benson EAV. 6 Lej ay P. 81
Bevenot M. 54 Lenain de Tillemont S. 20
Boulanger A. 34 Lieftinck G.I. 62
Burner G. 96 Lofstedt E. 88
Loofs Fr. 156
Carey H. 5i
Chapman J. 55, 56 Marrou H.I. 7
Martin J. 118
d’Ales A. 139 Martinez Gomez J.C. 157
Daly C.B. 140 Matzinger S. 119
Danielou J. 7 Melin B. 89
Dekkers E. 57 Mercati G. 63
De Labriolle P. 8 Miroux G. 158
Demmler A. 112 Mohlberg L.K. 21, 22
Denk J. 109 Mohrmann Chr. 23, 9°, 91, 93
DeSimone R.J. 141 Monceaux P. 120
Diercks G.F. 57a, IT Moore H. 43
Doignon J. 142 Muller M.M. 92
Dolger F.J. 9, IO, M3
Orbe A. 159
Ellies du Pin L. 11
Evans E. 97 Pellegrino M. 24
Peterson E. hi
Favre R. 144 Petitmengin P. 64
Ferrua A. 12 Pilia S. 64a
Franco R. 145 PlNCHERLE A. 25
Poschmann B. 160
Ganszyniec R. 78, 79, 98
Gersdorf E.G. 35 Quarry J. 124
Gewiess J. 146 Quasten J. 26
Goldhorn D.I.H,• 35
Grabisch J. 125 Ramsay H.L. 65
Gregory C.R. 126 Rombold A. 130
Grotz J. i47
Salaverri de la Torre J. 161

Hagemann H. 113 = 148 Sanday W. 66, 67

Harnack A. 13, 14, 15, 16, 127, SchANZ M. 27
'
OO

SCHEIDWEILER F. 82, 162

O
00
N>

Hartel G. 36 SCHRIJNEN J. 93
Haussleiter J. 114, TI5 Schulz W. 68
Hermann Th. 99 = i49 Simonetti M. 102, 163
Spanneut M. 164

Jackson J. Stelzenberger J. 165

37
XLII INDEX AVCTORVM
T.Ae.W.S. 83 Watson E.W. 94
Torm F. 28 Wehofer Th. 32, 95
Turner C.H. 69. 7°, 7i. 72. 73 Welchman E. 39
Weyer H. 40 = 45
Van Damme D. 42, 53% 133 Weyman C. 38, 103, 104, 105
Van den Eynde D. 29 106, 107, 112, 121
Vogt H.J. 30 = 166 122, 167
von Soden H. 74. 75, 76 Wilmart A. 77
WOLFFLIN E. 108, 123
Walch Chr.W.F. 3i Wordsworth J. 66
Wallis R.E. 44, 46, 47, 48, 52:
53 Yorke Fausset W. 41
 NOVATIANI

DE TRINITATE
 DE TRINITATE (1 2 3 4)

Aucun manuscrit du traite De Trinitate de Novatien ne

nous a ete conserve (2). L’editio princeps de Mesnart (Paris,
1545) doit done servir de substitut du codex ou des codices
perdus. II est d’autant plus regrettable que Mesnart dise
si peu sur leur compte. On trouve bien sur le verso de la page
de titre de son edition : “Haec uero sequentia (3) opuscula nunc
primum eduntur in lucem beneficio Ioannis Gangneii Parisini
theologi (...) ex uetustissimo codice desumpta.” Mais E. Dek-
kers (4) a demontre qu’en realite il ne s’agit pas d’un seul
manuscrit, bien plutot d’une collection de manuscrits :
“Mesnart a dispose, en dehors de l’Agobardinus, du Trecen-
sis, du manuscrit de Sainte-Genevieve et d’un exemplaire de
la collection de Corbie, encore d’un ou, plus probablement,
de plusieurs autres manuscrits. Ce qu’il decrit d’un mot fort
laconique ‘ex uetustissimo codice desumpta a ete en realite
une operation bien complexe.’’ (5)
De tous ces manuscrits le Corpus Corbeiense nous interesse
ici particulierement. Les oeuvres de Tertullien (6) nous ont ete
transmises en diverses collections. Grace aux investigations
de G.I. Lieftinck (7) et de E. Dekkers (8) nous connaissons
maintenant aussi une petite collection, representee par trois
codices perdus, un de l’abbaye de Corbie, un de Cologne et le
troisieme originaire d’Angleterre, ayant appartenu a un cer¬
tain Johannes Clemens, et dont Pamelius s’est servi pour son
edition de 1579. Cette collection comprend les sept oeuvres
suivantes : De resurrectione mortuorum, De trinitate, De specta-
culis, De pvaescriptione haereticorum, De ieiunio aduersus
psychicos, De monogamia, De pudicitia (9).
A Bale, chez Froben, parut en 1550 une seconde edition
du De Trinitate, publiee par Sigismond Gelenius. Cette edition

(1) Texte partiellement publie dans Sacris Erudiri, XIX, 1969/70, p. 27-31.
(2) Seul un fragment de 36 mots a ete conserve dans le cod. Casin. 384 s. IX/X ;
voir l’apparat au chap. XVIII, lin. 78-83.
(3) De trinitate, De testimonio anintae, De anima, De spectaculis, De baptismo, Scor-
piace, De idololatria, De pudicitia, De ieiunio aduersus psychicos, De cibis Iudaicis, De
oratione. II les ajouta a une reimpression de la troisieme edition de Tertullien par
Rhenanus (1539).
(4) E. Dekkers, Note sur les fragments recemment decouverts de Tertullien (Sacris
Erudiri, IV, 1952, p. 372-383).
(5) E. Dekkers, a.c., p. 381.
(6) De Trinitate de Novatien a ete transmis pendant des siecles comme une
oeuvre de Tertullien. Pamelius a ete le premier en 1579 a reintegrer Novatien
dans ses droits d’auteur.
(7) G.I. Lieftinck, Un fragment de De Spectaculis de Tertullien provenant d'ttn
manuscrit du neuvi'eme specie (Vigiliae Christianae, IV, 1951, p. 193-203).
(8) a.c., passim.
(9) E. Dekkers, a.c., p. 374 sq.
 INTRODUCTION 3
a ete revue sur plusieurs vieux manuscrits, nous assure-t-il
au moins sur la page de titre : “ad complures ueteres e Gallica-
nis Germanisque bibliothecis conquisitos recognita codices, in
quibus praecipuus fuit unus longe incorruptissimus in ultimam
usque petitus Britanniam”. Au verso de la page de titre,
Gelenius revient sur son manuscrit britannique : “Tandem
ex ultima Britannia Ioannes Lelandus, uir anti quay ius et
feliciori dignus ualetudine, communicauit exemplar in Mas-
burensi coenobio gentis eius uetustissimo repertum, in quo nihil
desiderare posses amplius. Tanta erat integritas, nisi quod
aliquot libri deerant. Continebat autem et omnia ilia quae acces-
serunt ad postremam editionem Lutetiae”. Pour diverses raisons
ces assertions de Gelenius ont fait naitre beaucoup de soup-
90ns (10), surtout parce que dans la plupart des ecrits publies
par lui, a part un certain nombre de conjectures plus ou moins
reussies, on ne releve aucune trace de corrections qui pour-
raient prouver l’usage d’un ou de plusieurs manuscrits neufs.
Quant au traite De Trinit ate de Novatien le cas est bien
different. Ici Gelenius corrige a plusieurs reprises le texte de
Mesnart.
1. Gelenius comble des lacunes, parfois assez considera¬
bles : VI, 22-23 tabernaculum clustis continetur. Sic et templum
extruitur, nec tamen deus intra (* 11) ; XIX, m-113 cum hunc
eundem in puerorum horum benedictionem per sacramentum
passionis digestum in figura manuum et deum et angelum intel-
legat inuocatum fuisse.
2. Gelenius corrige Mesnart la oil celui-ci, de sa propre
autorite, avait change le latin de Novatien : XVIII, 33 quae
malum ratio est (Mesn. : quae ergo mala ratio) ; chap. XX, 32
quae autem malum ratio est (Mesn. : quae autem mali ratio
est). (12)
3. II le corrige encore la oil celui-ci, pour des raisons theolo-
giques, avait modihe le texte de Novatien : XVI, 22-28.

Gelenivs Mesnart

Sed si a Christo accepit quae nun- Sed si a Christo accepit quae nun-
tiet, maior ergo iam paracleto tiet, non est homo tantum Chris¬
Christus est, quoniam nec para- tus, a quo accepit paracletus deus
cletus a Christo acciperet, nisi non minor, quoniam nec paracle-

(10) G.F. Diercks, Tertullianus De Oratione, Bussum, 1947, p. XVII-XXII.

(11) Il est evident que Mesnart a omis ce passage per homoioteleuton.
(12) Cf. Chr. Mohrmann, Les origines de la Catinite Chretienne a Rome (J/igiliae
Christianae, III, 1949, p. 164) : “La presence inattendue dans cette langue de
culture de certains elements empruntes a la langue populaire donne au traite une
saveur toute particuliere. Je pense p.ex. au renfort malum ‘parbleu’ qui ranime de
temps en temps l’argumentation theologique.”
4 DE TRINITATE
minor Christo esset. Minor auteni
Christo paracletus Christum etiam
Deum esse hoc ipso prohat, a quo
accepit quae nuntiat, ut testimo¬
nium Christi diuinitatis grande
sit, dum minor Christo paracletus
repertus ab illo sumit quae ceteris
tradit. (1S)
tus a Christo acciperet nisi Deus
Christus esset : Christus ergo se
Deum esse hoc ipso prohat, quod
ab eo accepit paracletus quae nun¬
tiat, ut testimonium Christi diui¬
nitatis grande sit, dum ab illo
paracletus sumit quae ceteris tra¬
dit (u).

II est notoire que Gelenius ne reculait pas devant des modi¬

fications dans les ecrits qu’il publiait, bien que celles-ci ne
fussent pas averees par des manuscrits, et qu’il n’hesitait pas
non plus a camoufler (15) ces changements par de beaux noms.
“Et dans ce genre de travaux on ne peut lui denier une cer-
taine dexterite” (16). Mais les corrections et les additions qu’il
a faites dans De Trinitate sont telles et d’une si grande im¬
portance que l’on ne peut pas envisager comme possible que
Gelenius eut invente tout cela lui-meme et ne l’eut pas pris
dans un manuscrit (17). Dekkers (18) remarque “que c’est
uniquement dans trois traites (19) de la collection de Corbie
qu’il apporte vraiment du neuf’’ et il pose la question : “Serait-
on loin de la verite en supposant que, pour les seuls traites de
la collection de Corbie, il s’est servi d’un autre manuscrit que
Mesnart, le Coloniensis ?”. Je suis d’avis qu’il faut repondre
affirmativement a la seconde partie de cette question et qu’il
faut aj outer aux trois ecrits de Tertullien le traite De Trinitate
de Novatien, que Gelenius a trouve dans un manuscrit de la
meme collection (20).
La troisieme edition du De Trinitate fut publiee a Anvers
en 1579 par Pamelius. Il y fait usage entre autres d’un liber
manuscriptus Anglicus quidam, quern thesauri loco penes se
adseruabat loan. Clemens Anglus (21J. Dans la Notarum ex¬
plicate, il en dit: Anglicus codex antiquissimus loan. Clementis

(13) Pamelius declare formellement que son codex Anglicus confirme le texte
de Gelenius.
(14) Cf. Jackson dans son edition de 1728 a Londres (p. 119, n. 2) : Dune locum,
quod ei m'sus erat fauere haeresi pneumatomachorum, audacter interpolauerat Gangneius.
Et Fausset dans son edition de 1909 a Cambridge (p. 5 5, n. 11) : “John Gangneius
altered the text into conformity with Catholic statement”.
(15) Cf. A. Wilmart, Un manuscrit du De Cibis et des oeuvres de Eucifer (Revue
Benedictine, XXXIII, 1921, p. 128, n. 1).
(16) E. Dekkers, a.c., p. 382.
(17) H. Weyer, Novatianus De Trinitate. Text und Ubersettling mit Einleitung und
Kommentar, Diisseldorf, 1962, p. 16, n. 50.
(18) a.c., p. 382.
(19) De monogamia, De pudicitia, De ieiunio.
(20) G.I. Lieftinck, a.c., a demontre qu’en effet Gelenius s’est servi d’un tel
manuscrit.
(21) Ainsi Pamelius dans son Epistola dedicatoria.
 INTRODUCTION 5
Angli, e quo VII castigati sunt libri. Ces sept ecrits sont, comme
je l’ai deja dit, les memes que ceux du corpus Corbeiense. En se
servant de ce manuscrit, Pamelius a su enlever bien des fautes,
qui etaient restees la (22), ou que Gelenius avait faites pour la
premiere fois (23).
II nous reste done des traces de trois manuscrits. Ils doivent
avoir ete tres etroitement apparentes. Ceci ressort deja du
seul fait qu’ils ont le meme ordre fautif de succession des
chapitres corrige par Welchman dans son edition de 1724 (24).
En outre Weyer (25) attire l’attention sur quelques "Lucken”
et “Korruptelen” communes. Aussi peut-on conclure que ces
trois manuscrits ont fait partie du corpus Corbeiense, qui du
reste est le seul, pour autant que l’on sache, qui nous a trans-
mis le De Trinitate. On ne saurait rien dire avec certitude sur
le rapport mutuel de ces trois manuscrits, ne serait-ce que
parce que nous ne savons pas exactement de quelle maniere
les editeurs se sont servis des ressources qui etaient a leur
disposition (26).
L’edition, excellente et souvent reimprimee, de Pamelius
fournira provisoirement le textus receptus. Quoique Junius,
dans les Notae de son edition de 1597, apporte quelques cor¬
rections a la ponctuation et aussi trois nouvelles legons, qui
sont, semble-t-il, a preferer (27), en 1634 Rigaltius reproduira
encore integralement le texte de Pamelius (28).
Ce n’est qu’au debut du XVIIIe siecle que deux erudits
anglais, Welchman en 1724 et Jackson en 1728, entreprennent
de nouvelles editions avec d’amples prolegomenes et com-
mentaires (29) ; ne disposant pas de nouvelles ressources, ils
essaient, sur la base du materiel disponible, de corriger le
texte de leur mieux. Quoique la plupart des nombreuses con-

(22) P. ex. des lacunes communes de Mesnart et de Gelenius : chap. XXIV,

40-41 sed consequenter et in secundo loco ; chap. XXVII, 58-59 hoc ipso quo
Patre se minorem accipiendo ab ipso sanctificationem probat.
(23) P. ex. des lacunes de Gelenius seul : chap. XIII, 49 aut per hominem ;
XXX, 83 dictus ; XXXI, 58 idcirco. Dans 1’edition de Pamelius je compte en total
presque 80 corrections et complements. Ici ne se trouvent que 13 fautes, p. ex. :
chap. I, 45 mortalitas ; VIII, 66 del. tanto ; XV, 50 suppl. est; XV, 75 ipsam;
XVIII, 60 ilium post etiam ; XX, 9 proferetur ; XXXI, 87 om. unde.
(24) Mais ceci avait deja ete remarque auparavant par Cotelerius, grace a un
avertissement de Valesius ; voir Jackson, o.c., p. XXV, n. 1.25 ; o.c., p. 17, n. 53.
(25) o.c., p. 17, n. 53.
(26) H. Weyer, o.c., p. 17 voit dans le corpus Corbeiense l’archetype “von dem
der Coloniensis eine Abschrift darstellte, auf die wieder das Manuskript zuriick-
ging, aus dem John Clement die Variationen mitteilte”.
(27) XXI, 46-47 humanitatis ; XXI, 74 qui; XXI, 80 monstratur.
(28) Iunius n’a pas mis dans le texte les corrections proposees dans ses Notae.
Rigaltius n’a peut-etre pas connu ces Notae. De toute faijon il ne les a pas utilisees.
(29) Je n’ai pas pu consulter l’edition de C.W. Whiston parue a Londres en
1709. Selon Jackson, p. XXIV : “librum de Trinitate solum edidit Pamelium descri-
bens, et perspicuitate auctoris in dicendo confisus notis illustrare non curauit
6 DE TRINITATE
jectures de Welchman et de Jackson soient a rejeter, nous
devons tout de meme une quinzaine de corrections (30) a
Welchman et quatre (31) a Jackson (32).
Pres deux siecles plus tard, en 1909, parait une troisieme
edition anglaise du De Trinitate, celle de Yorke Fausset. Elle
contient tres peu de corrections (33), mais une cinquantaine
de fautes d’impression, d’omissions et de “Schlimmbesserun-
gen” (34). Malgre cela, cette edition se recommande par son
introduction et ses notes.
La derniere edition en date est celle de H. Weyer, parue en

(30) P. ex. : IV, 73-74 perplexo ... producto; VII, 4 faciens ; VIII, 56 artus ;
VIII, 64 ministraret; XI, 74 suscepta; XVIII, 50 qua ; XXVI, 30 collocatum.
(31) XV, 53 add. deus est; XXIII, 16 confitentes ; XXVII, 35-36 suppl. quan¬
tum ... pertinet; XXVIII, 2 proprio.
(32) Jackson, p. XXIV n’est pas tout a fait honnete vis-a-vis de Welchman :

“In sua editione multum (si qua illi fides) se fecisse jactat; cum reuera paidulum et fere nihil
perfecerit”. Dans son commentaire, Jackson fait assez souvent des remarques ou
des conjectures empruntees a Welchman sans mentionner le nom de ce dernier.
Welchman a eu l’occasion de reagir dans un Appendice ajoute plus tard a son

edition : “Nouatiani opera a me recognita doc to cuidam uiro in manus tradidi, qui, pro
summa in me heneuolentia, typis mandandi curam lubens suscepit. Hand citius e prelo
emerserat liber, quam bibliopolis, me nesciente, venum traditus est. Ipse autem reuoluens
plurimas mendas irrepsisse sensi, quas quum tollere non liceret, exemplaria, quotquot
nondum uenissent, de tabernis librariis domum retraxi, apud me detinendi certus, donee
erronm typographicorum indicem, aliasque emendationes, quae mihi interim succurrerant,
tma ederem. Dum aliis curis, quae mihi fere sunt innumerae, detentus opus hoc de die in
diem differo, prodit Jacksoni editio, in qua, praeter characteris nitorem, et nonnulla ad
uarias uersionum S. Scripturae lectiones spectantia, pauca quidem utilia, plurima autem
perniciosa reperire est. Totus eni?n Arianus est, etiamsi Ecclesiae Anglicanae presbyter
se profiteatur, et ad teterrimam haeresin stabiliendam, ingenti notarum farragine, ex male
detortis patrum sententiis consarcinata, librum onerauit. Quin et ipsam Nouatiani edi-
tionem ideo praesertim aggressus uidetur, ut (quod domi scriptis Anglicis facere, per doctissi-
mum Waterlandum aliosque fidei catholicae propugnatores, non licuit) sub celeberrimi
auctoris nomine Arianismum suum per totam Europam uenditaret. Certe adeo pauca sunt,
quae uel ex suo, uel ex sodalium suorum penu deprompsit, ad Nouatianum ipsum illustran-
dum facientia, ut post nuperam editionem Oxoniensem non esset cur nouam bac de causa
meditaretur Jacksonus. In ista quidem editione me paulidum et fere nihil perfecisse dicit,
quam tamen ipsi magno usui fuisse in singulis fere paginis ostendit, dum obseruationes meas
passim sequitur, multas etiam laudat culpandi licet auidus, quin et nonnullas sibi arrogat
meo celato nomine” (p. 1). Welchman profita de ce supplement pour corriger quel-
ques erreurs typographiques et pour proposer de nouvelles conjectures. On en
retrouvera deux, sans indication de provenance, chez Fausset et Weyer : XIX,
84 sic] si; XXI, 66 homo] homine. La premiere de ces conjectures sera egalement
acceptee dans la presente edition. A la fin de son Appendice, Welchman donne
une liste des legons proposees par Jackson : “Hisce iam diu conscriptis lectiones etia?n
Jacksoni adicere uisum est.”
(33) X, 38 induit; X, 56 qua ; XIX, 84 si ; XXV, 47 item. Ajouter encore quel-
ques corrections de ponctuation.
(34) Par exemple : I, 23 fingit au lieu de finxit; I, 38 om. in ; II, 60 uirilior au lieu
de uiritior. On est done en droit de mettre en doute le jugement d’AD. Julicher :
“Die von Fausset hergestellte (Ausgabe) ist in ihrer Art musterhaft; die Akribie,
mit der der Text abgedruckt und die Varianten der Ausgaben notiert werden,
ist nicht zu ubertreffen” (Theol. Eiteratur^eit., XXXIV, 1909, p. 511).
 INTRODUCTION 7
1963. Les trois corrections (35) qne j’y ai trouvees, ne semblent
pas devoir etre retenues. Du reste, cette edition reproduit en
sept endroits un texte fautif (36), et elle omet un ou plusieurs
mots en cinq autres endroits (37). De plus, en 58 endroits
H. Weyer rend fautivement le texte de B (38). Je regrette d’etre
oblige de faire ces remarques, d’autant plus que j’aime a sou-
ligner tout ce que le philologue doit a l’ouvrage de H. Weyer,
a la densite theologique de ses annotations.
A cote de ces editions, un important travail a ete realise
par differents specialistes de la critique textuelle (39). L’appa-
rat critique en donnera le detail. Le lecteur y trouvera com¬
ment, au cours des ages, les erudits ont tache d’amender
certains passages. Je serai tres heureux, si des recherches
ulterieures apporteraient encore d’autres corrections.
Pour la question de la paternite litteraire de Novatien, je
renvoie a H. Weyer, o.c. p. 11-14 ; de merne, pour ses rap¬
ports avec Tertullien, ibidem, p. 28, notes 80-81.
S. Jerome, De uiris illustribus, 70, parle du ‘De Trinitate’
de Novatien comme d’un “grande uolumen, quasi emTopriv
oferis Tertnlliani’’. Pour autant que j’aie pu voir, ces paroles
n’ont pas encore ete expliquees adequatement.

(35) XVI, 84 asseratur ; XXI, 36 diuinum; XXI, 76 <qui>. Uniquement la

derniere conjecture est presentee comme telle par Weyer (“suppleuimus”).
(36) XII, 1 scriptum au lieu de scriptura ; XIV, 58 caelo au lieu de caelis ; XXV,
39 posset au lieu de possit; XXIX, 39 adhibitus au lieu de exhibitus ; XXIX, 54
postquam au lieu de posteaquam ; XXXI, 36 genitus non au lieu de non genitus ;
XXXI, 45 et au lieu de etiam.
(37) IV, 52-53 minus inuentum eo quo continetur; XVII, 34 per Christum
igitur homo factus est, ut per Dei Filium ; XXV, 22 ex sese ; XXV, 60 se ; XXVIII,
29 Christus.
(38) Quelques exemples : I 9 menstruis BGel(menstruls manque dans B) ; I, 10-11
radios ... lucis] uariis radiis fulgoribusque micantis lucis noctem B (ne pas men-
tionne par Weyer) ; I, 52 arcetur] & caetera B (id.) ; III, 27 tumidos] timidos B
(id.) ; III, 49 recidunt] recedunt B (id.).
(39) Le premier d’entre eux est le celebre humaniste italien Latinus Latinius.
On connait de lui deux series de conjectures : 1) celles dont disposa, on ne sait
de quelle maniere, Pamelius pour son edition de Tertullien, parue a Anvers en
1579. Pamelius les presente comme suit : “multis in locis recognouimus (...) quibusdam
ex coniecturis Dn. Latinii”. Dans l’apparat critique nous renvoyons a cette serie
de conjectures par “Pam. ex coni. Lat.” ; 2) les conjectures que publia Latinius
a Rome, en 1584, suite a l’edition de Tertullien par Pamelius, publiee a Paris
en 1583. Latinius justifia ainsi sa publication : “ut nonttullas maculas, quae post
lacobi Pamelii uiri eruditissimi emendationes, explicationesque reliquae adhuc esse mihi
uidebantur, plurimosque torquebant, abstergere conarer”. II ajoute du reste qu’il n’a pas eu
de nouveaux manuscrits a sa disposition. Cette serie de conjectures figure dans
l’apparat sous le sigle “Lat.”.
 INDEX SIGLORVM

Editiones C1)
B editio Martini Mesnartii, quae nonnumquam falso Ioanni
Gangneio attribuitur, Parisiis, 1545.
Gel editio Sigismundi Gelenii, Basileae, 1550.
Pam editio Iacobi Pamelii, Antuerpiis, 1579 (2).
Hoc sigillum ualet pro omnibus editionibus posterioribus, nisi
ubi aliud adnotauero.
PamB Pamelius solus.
Iun editio Francisci Iunii, Franekerae, 1597 (3).
Wei editio Eduardi Welchman, Oxonii, 1724 (4).
Jac editio Ioannis Jackson, Londini, 1728.
Wein Jacn coniecturae in notis prolatae.
Pans editio W. Yorke Fausset, Cantabrigiae, 1909.
angl consensus harum editionum anglicarum.
Wey editio H. Weyer, Dusseldorfii, 1962.

Adiumenta
C Anglicus quidam codex antiquissimus Ioannis dementis Angli
a Pamelio in auxilium uocatus, hodie deperditus.
Greg Gregorius Iliberritanus, Tractatus Origenis (CC LXIX).

Emendationes, coniecturae
Pat Loci ex coniectura Latini Latinii Viterbiensis uel restituti uel
aliter lecti in Tertulliano post editionem Iacobi Pamelii Brug.
an. 1583, Romae, 1584 (5).
Urs Fuluii Vrsini emendationes epidicticae quas Ioannes a Wouwer
in lucem emisit, Francofurti, 1603.
x uiri docti cuiusdam (6) coniecturae et emendationes in Miscella-
neis Obseruationibus, uol. IX, tom. I, p. 51-71, Amstelaedami,
1738.

(1) Nullus iam codex huius tractatus extat excepto exiguo fragmento XXXVI
uerborum in cod. Casin. 384 s. IX/X ; cf. adnot. ad cap. XVIII, 78-83. Vide
etiam Conspectum editionum, p. XXVI-XXVIII.
(2) Ego editionem contuli quae anno 1616 Parisiis in lucem prodiit. Pamelius
primus tractatum De Trinitate antea sub Tertulliani nomine diuulgatum auctori
reddidit.
(3) Iunius textum Pamelianum repetit. Correctiones et emendationes ab eo
propositas in adnotationibus eius inuenies.
(4) Welchman ordinem capitum confusum antea restituit ; cf. adnot. ad cap.
XIV, 53. Primus hanc confusionem animaduertit Henricus Valesius, ut narrat
J.B. Cotelerivs, Ecclesiae Graecae Monumenta, tom. Ill, col. 634 in notis. Cf.
Jackson, p. XXV, nota 1.
(5) Repetuntur in : Gat ini Latinii Viterbiensis Bibliotheca Sacra et Prof ana siue
Obseruationes, Correctiones, Coniecturae & Variae Lectiones a Dominica Macro Melitensi
in lucem editae, Romae, 1677.
(6) Vir doctus obseruationibus suis subscribit litteris T.Ae.W.S.
 INDEX SIGLORVM 9
Demm A. Demmler, fiber den Verfasser der unter Cyprians Namen iibcr-
lieferten Traktate De Bono Pudicitiae und De Spectaculis, Tubingae,
1894.
Gans Ricardus Ganszyniec in Ephemeride quae uocatur Eos, com-
mentarii societatis philologae Polonorum (XXV, 1921-1922 ;
XXVIII, 1925 ; XXXI, 1928; XXXII, 1929).
Melin B. Melin, Studia in Corpus Cyprianeum, Vpsaliae, 1946.
Scheid F. Scheidweiler, Novatianstudien, in Hermes LXXXV, 1957,
p. 58-86.
ScheidfEng F. Scheidweiler, Novation und die Engelchristologie, in Zeitschr. f.
Kirchengescb. LXVI, 1954-1955, p. 126-139.
 DE TRINITATE

I. 1. [1] Regula exigit ueritatis ut primo omnium credamus

in Deum Patrem et Dominum omnipotentem, id est rerum
omnium perfectissimum conditorem, qui caelum alta subli-
5 mitate suspenderit, terram deiecta mole solidauerit, maria
soluto liquore diffuderit et haec omnia propriis et condignis
instrumentis et ornata et plena digesserit. 2. [2] Nam et
in solidamento caeli luciferos solis ortus excitauit, lunae
candentem globum ad solacium noctis mensurnis incrementis
io orbis impleuit, astrorum etiam radios uariis fulgoribus mican-
tis lucis accendit et haec omnia legitimis meatibus circumire
totum mundi ambitum uoluit, humano generi dies, menses,
annos, signa, tempora utilitatesque factura. 3. [3] In terris
quoque altissimos montes in uerticem sustulit, ualles in ima
15 deiecit, campos aequaliter strauit, animalium greges ad uarias
hominum seruitutes utiliter instituit. 4. Siluarum quoque
robora humanis usibus profutura solidauit, fruges in cibum
elicuit, fontium ora reserauit et lapsuris fluminibus infudit.
5. Post quae ne non etiam ipsis quoque deliciis procurasset
20 oculorum, uariis florum coloribus ad uoluptatem spectantium
cuncta uestiuit. 6. [4] In ipso quoque mari, quamuis esset et
magnitudine et utilitate mirabile, multimoda animalia, nunc
mediocris, nunc uasti corporis finxit, ingenium artificis de
institution^ uarietate testantia. 7. Quibus non contentus, ne
25 forte fremitus et cursus aquarum cum dispendio possessoris
humani alienum occuparet elementum, fines litoribus inclusit,
quo cum fremens fluctus et ex alto sinu spumans unda uenis-
set, rursum in se rediret nec terminos concessos excederet
seruans iura praescripta, ut diuinas leges tanto magis homo

I, 4/5 cf. Gen. 1, 6. 5/6 cf. Gen. 1, 9-10. 7/13 cf. Gen. i, 14-18 ; 1 Cor.
15, 41. 18 cf. Ps. 103, 10. 22/23 cf. Ps. 103, 25. 29 cf. Ps. 103, 9.

I, 1 Inscriptio : Nouatiani Romanae urbis presbyteri De Trinitate liber Pam qui

primus auctori sua reddidit textumque in capita distribuit; u. autem adnot. ad cap. XIV,
l. 53. In paragraphos diuisi ego ; numeros paragraphorum in quos Weyer textum digessit
uncinis inclusos addendos curaui. Q. Septimii Florentis Tertulliani De Trinitate liber
B Gel Nouatiani presbyteri Romani De Trinitate liber Wei Faus Nouatiani pres¬
byteri Romani De regula fidei siue De Trinitate liber Jac (cf. Wey nota 1, pag. 34)
Nouatiani de Trinitate liber Wey. Hand sine causa M. Simonetti (Alcune osserva^ioni
sul De Trinitate di Novaefano. Studi in onore di A. Monteverdi, Modena 1959, 782 sq.)
titulum suspectum habet. V. etiam E. Dekkers, Note sur les fragments recemment de'cou-
verts de Tertullien. Sacris Erudiri 4, 1952, 375, nota 3) 9 mensurnis Pam ex C
menstruis Gel; om. B 19 radios ... lucis] uariis radiis fulgoribusque micantis
lucis noctem B 13 terra Jacn 19 post ... oculorum] postea ut ipsis quoque
delicias procuraret oculis B etiam om. Wei 23 fingit Faus errore puto typo-
graphico
 12 DE TR1NITATE I
30 custodiret, quanto illas etiam elementa seruassent. 8. [5] Post
quae hominem quoque mundo praeposuit, et quidem ad
imaginem Dei factum, cui mentem et rationem indidit et
prudentiam, ut Deum posset imitari, cuius etsi corporis ter-
rena primordia, caelestis tamen et diuini halitus inspirata
35 substantia. 9. [6] Quae cum omnia in seruitutem illi dedisset,
solum liberum esse uoluit. Et ne in periculum caderet rursum
soluta libertas, mandatum posuit, quo tamen non inesse ma¬
lum in fructu arboris diceretur, sed futurum, si forte, ex
uoluntate hominis de contemptu datae legis praemoneretur.
40 10. Nam et liber esse debuerat, ne incongruenter Dei imago
seruiret, et lex addenda, ne usque ad contemptum dantis
libertas effrenata prorumperet, ut et praemia condigna et
merita poenarum consequenter exciperet, suum iam habens
illud, quod motu mentis in alterutram partem agitare uoluis-
45 set. 11. Ex quo mortalitatis inuidia utique in ipsum redit,
qui cum illam de oboedientia posset euadere, in eandem incur-
rit, dum ex consilio peruerso Deus esse festinat. 12. [7] Cuius
tamen poenam nihilominus indulgenter temperauit, dum non
tarn ipse quam labores eius maledicuntur super terra. Nam
50 et quod requiritur, non ex ignorantia uenit, sed spem hominis
futurae in Christo et inuentionis et salutis ostendit ; et quod
ne de ligno arboris uitae contingat arcetur, non de inuidiae
maligno liuore descendit, sed ne uiuens in aeternum, nisi pec-
cata Christus ante donasset, circumferret secum in poenam
55 sui semper immortale delictum. 13. [8] Quamquam etiam
superioribus, id est super ipsum quoque solidamentum parti-
bus, quae non sunt hodie nostris contemplabiles oculis, angelos

31/32 cf. Gen. i, 26-27. 33/35 cf. Gen. 2, 7. 35 cf. Gen. 1, 28. 37 cf.
Gen. 2, 17. 12/45 cf. 2 Cor. 5-10. 45 cf. Sap. 2, 24 ( ?). 47 cf. Gen. 3,
5. 49 cf. Gen. 3, 17. 50 cf. Gen. 3, 9 ; Luc. 19, 10. 50/54 cf. Rom. 8,
19-21. 52 cf. Gen. 2, 17.

33 cui Weln 35 quae] quem Welu Jac Faus 37 tamen] tantum aut iam x 51
38 in om. Faus doceretur Fat, tuentur Iun et Sc he id 61, i.t.rec. Jac Faus ; lectionem
traditam defend. Gans 31, 304 recte Faus praeeuntibus Iun et x 51 post forte distin-
guendum censet; ad futurum enim mente subaudiendum est esse malum 39 prae-
manderetur Jac'1 (“primum hominis malum ex edendo fructum interdictum ortum habuit”)
peccaretur Faus dubit. in adn. ; recte uetat Scheid 61 40 incongruenter <deo>
dei Gans 31, 304 42 ut post et lVeln Jacn 44 motum x 52 prob. Gans 31, 452
ualuisset ]acn cui assent, x 52 Gans 31, 452 45 mortalitas Pam suum ut
uidetur sec. iudicium quem seq. Jac (qui in adnot. post utique suppl. censet serpentis uel
diaboli) et Faus; sed optime monuit Gans 31, 368 mortalitatis inuidiam fere idem
ualere ac “mortalitatem inuisam” ; cf. W°.y adnot. 8, pag. 39 ; Scheid 62 48 post
temperauit IVeln Jacn deus suppl. cens., post nihilominus Gans 31, 553 49 terram
B Wei 50 homini Jacn 51 inuentionis] redemptionis mau. Weln resur-
rectionis uel reuelationis Jaca ; recte uetat Wey adnot. 9, pag. 40 52 arcetur]
& caetera B eicitur Urs
 DE TRINITATE I II 13
prius instituerit, spiritales uirtutes digesserit, thronos potesta-
tesque praefecerit et alia multa caelorum immensa spatia et
60 sacramentorum infinita opera condiderit, ut immensus hie
licet mundus paene nouissimum magis Dei corporalium rerum
appareat opus esse quam solum. 14. [{)] Nam neque quae
infra terram iacent, neque ipsa sunt digestis et ordinatis
potestatibus uacua — locus enim est quo piorum animae
65 impiorumque ducuntur futuri iudicii praeiudicia sentientes —,
ut operum ipsius in omnibus partibus redundantes magnitu-
dines non intra mundi huius capacissimos licet, ut diximus,
sinus conclusas uideremus, sed etiam infra ipsius mundi et
profunda et altitudines cogitare possemus et sic considerata
70 operum magnitudine tantae molis digne mirari possemus
artificem.
.
IE 1 [10] Super quae omnia ipse continens cuncta, nihil
extra se uacuum deserens, nulli deo superiori, ut quidam
putant, locum reliquit, quandoquidem ipse uniuersa sinu
perfectae magnitudinis et potestatis incluserit, intentus sem-
5 per operi suo et uadens per omnia et mouens cuncta et uiui-
hcans uniuersa et conspiciens tota et in concordiam elemen-
torum omnium discordantes materias sic connectens, ut ex
disparibus elementis ita sit unus mundus ista coagmentata
conspiratione solidatus, ut nulla ui dissolui possit, nisi cum
10 ilium solus ipse qui fecit ad maiora alia praestanda nobis solui
iusserit. 2. [11] Hunc enim legimus omnia continere et ideo
nihil extra ipsum esse potuisse, quippe cum originem omnino
non habeat, consequenter nec exitum sentiat, nisi forte, quod
absit, aliquando esse coeperit nec super omnia sit, sed dum
15 post aliquid esse coeperit, infra id sit quod ante ipsum fuerit,
minor inuentus potestate, dum posterior denotatur etiam
ipso tempore. 3. [12] Ob hanc ergo causam semper immensus,
quia nihil illo maius est, semper aeternus, quia nihil illo
antiquius. Id enim quod sine origine est, praecedi a nullo
20 potest, dum non habet tempus. Ideo immortalis, non deficiens
in consummation^ exitu. Et quoniam sine lege est quicquid

II, 9/11 cf. 2 Petr. 3, 11-12. 11 Sap. i, 7 ( ?); Is. 40, 22 (?) ; cf. Weyer,
pag. 45, adnot. 18.

62 nam del. cens. IVeln nam neque] namque Pam ex coni. Pat, Jac (qui autem in
adnot. neque praefert) Fans ; u. Melin 191, 1 63 neque om. B Wei, del. cens. JacD
67 intra <tantum> mundi Gans 31, 452 68 mundi] modum uel ambitum uel
gyrum add. cens. Gans ibid. infra Urs Jac Fans intra B Gel Pam Wei Wey (u. adnot.
13, pag. 42) ; cf. cap. II, l. 15
II, 7 conect- Fans Wey p.m. 10 dissolui 1alii’ ap. Inn qui adn. : ‘'quod baud scio
an melius'. 12 quippe (qui) cum Gans 31, 368, prob. Scheid 62 ; u. etiam Melin
191, 2 15 infra Urs Jac Fans intra B Gel Pam Wei Wey ; cf. cap. II, l. 68 20
immortalis (nam) non Gans 31, 473
 14 DE TRINITATE II
sine origine est, modum temporis excludit, dum se debitorem
nemini sentit. 4. [13] De hoc ergo ac de eis quae sunt ipsius
et in eo sunt nec mens hominis quae sint, quanta sint et qualia
25 sint digne concipere potest nec eloquentia sermonis humani
aequabilem maiestati eius uirtutem sermonis expromit. 5. Ad
cogitandam enim et ad eloquendam illius maiestatem et elo¬
quentia omnis merito muta est et mens omnis exigua est.
Maior est enim mente ipsa nec cogitari possit quantus sit,
30 ne si potuerit cogitari, mente humana minor sit qua concipi
possit. Maior est quoque omni sermone nec edici possit, ne
si potuerit edici, humano sermone minor sit, quo cum edici-
tur et circumiri et colligi possit. 6. Quicquid enim de illo
cogitatum fuerit, minus ipso erit ; et quicquid enuntiatum
35 fuerit, minus illo comparatum circum ipsum erit. Sentire
enim ilium taciti aliquatenus possumus ; ut autem ipse est,
sermone explicare non possumus. 7. [14] Siue enim ilium
dixeris lucem, creaturam ipsius magis quam ipsum dixeris,
ipsum non expresseris ; siue ilium dixeris uirtutem, potentiam
40 ipsius magis quam ipsum dixeris et deprompseris ; siue dixeris
maiestatem, honorem ipsius magis quam ilium ipsum descrip-
seris. 8, Et quid per singula quaeque percurrens longum
facio ? Semel totum explicabo. Quicquid omnino de illo
rettuleris, rem aliquam ipsius magis et uirtutem quam ipsum
45 explicaueris. 9. Quid enim de eo condigne aut dicas aut sen-
tias qui omnibus et sermonibus et sensibus maior est, nisi
quod uno modo et hoc ipsum, quomodo possumus, quomodo
capimus, quomodo intellegere licet, quid sit Deus, mente
capiemus, si cogitauenmus id ilium esse, quod quale et quan-
50 turn sit non possit intellegi nec in ipsam quidem cogitationem
possit uenire ? 10. [15] Nam si ad solis aspectum oculorum
nostrorum acies hebetescit, ne orbem ipsum obtutus mspiciat

22 ante modum B habet dum quod del. Gel; retinet Wei et dum ante se delet quod recte
uetat Jac 24 sint <et> quanta Gans 31, 473 2<i sermonis del. Fans 29
ipsa <ut> nec (= ne ... quidem) Gans ibid. ; cf. 1. 31 recte fortasse Scbeid 62 quantus
sit interpolationem iudicat coll. 1. 31 nec edici possit ne 30 ne] quia B ; cf. 1. 31
potuerit Pam ex C poterit B Gel sit] oportet add. B ; cf. 1. 32 31 ser¬
mone <ut> nec Gans ; cf. 1. 29 edici Pam ex coni. Lat, Jac Fans dici B Gel Wei
Wey ; pro nec dici Urs ne dici man. ne] quia B ; cf. 1. 30 32 sit] oportet add. B ;
cf. 1. 30 33 et1 om. B posset B enim] autem B 35 illi B circum
ipsum] cum ipso Gans 31, 474 ; lectionem traditam optime tuetur Scbeid 62/3 40
dixeris et dubit. del. cens. Inn 40 post est unlgo sign, interr. ponitur (exc. Wey qui
leuiter dist.) et punctum post uenire (/. 51) 47/48 modo (et hoc ipsum quo modo
possumus, quo modo capimus, quo modo [quod non Gans 31, 484] intellegere
licet ?) quid scrib. et disting, cens. Fans Wey partim praeeuntibus Wei Jac ; sed uerba
uno modo sqq. explicantur sententia quae inde ab uocab. si (/. 49) incipit. lurtius quoque
quo modo distincte legendum putat idem quod ‘quoquo modo'1 id ualere existimans 50
nec B Wei Jac Fans ne Gel Pam Wey 51 sign, interr. posui ego, priores punctum
52 hebetescit Gel, C teste Pam, Wey hebescit B Pam Wei Jac Fans
 DE TRINITATE II-III 15
obuiorum sibi superatus fulgore radiorum, hoc idem mentis
acies patitur in cogitatione omni de Deo, et quanto ad con-
55 siderandum Deum plus intenditur, tanto magis ipsa cogita-
tionis suae luce caecatur. 11. [16] Quid enim de eo, ut iterum
repetam, condigne dicas, qui est sublimitate omni sublimior
et altitudine omni altior et profundo omni profundior et omni
luce lucidior et omni claritate clarior, omni splendore splen-
60 didior, omni robore robustior, omni uirtute uiritior, omni
pulchritudine pulchrior, ueritate omni uerior et fortitudine
omni fortior et maiestate omni maior et omni potentia poten-
tior et omnibus diuitiis ditior, omni prudentia prudentior et
omni benignitate benignior, omni bonitate melior, omni iusti-
65 tia iustior, omni dementia clementior ? 12. Minora enim sint
necesse est omnium genera uirtutum eo ipso qui uirtutum
omnium et Deus et parens est, ut uere dici possit id Deus
esse quod eiusmodi est cui comparari nihil potest. Super omne
est enim quod dici potest, mens est enim quaedam gignens
70 et complens omnia, quae sine ullo aut initio aut termino
temporis causas rerum natural iter nexas ad utilitatem om¬
nium summa et perfecta ratione moderetur.
III. 1. [17] Hunc igitur agnoscimus et scimus Deum, condi-
torem rerum omnium, Dominum propter potestatem, paren-
tem propter institutionem, hunc, inquam, qui dixit, et facta
sunt omnia, praecepit, et processerunt uniuersa, de quo scrip-
5 turn est : Omnia in sapientia fecisti, de quo Moyses : Deus in
caelo sursum et in terra deorsum, qui secundum Esaiam mensus
est caelum palmo, terram pugillo, qui aspicit terram et facit
earn iremere, qui continet gyrum terrae et eos qui habitant in
ipso quasi locustae, qui expendit montes in pondere et nemora
10 in statera, id est certo diuinae dispositionis examine, ac ne
facile in ruinam procumberet magnitudo inaequaliter iacens,
si non paribus fuisset librata ponderibus, onus hoc moderanter
terrenae molis aequauit. 2. [18] Qui dicit per prophetam :

III, 3/4 Ps. 148, 5. 5 Ps. 103, 24. 5/G Deut. 4, 39. 0/7 Is. 40, 12.
7/8 Ps. 103, 32. 8/9 Is. 40, 22. 9/10 Is. 40, 12. 10/13 cf. Ps. 103, 5.

50 quid] quod Wei 00 uirilior Faus, sed ante eum iam x 52 qui tamen lectionem
traditam praefert uiriosior Jacn 03 ditior <(et/> omni Cans 31, 554 04 melior]
bonior C teste Pam, Wey (cf. adn. 22, pag. 49) bonosior dubit. Gans 31, 554 05
sign, interr. primus ponend. cens. lun 00 omnia Wela prob. Jacn 07 pro deus
Weln legere mauult deum, pro id deus esse Urs id est deus ; sed x 53 iam monuit sic
construendum esse : ut deus uere dici possit id esse quod 08 quod eiusmodi est]
quod est huiusmodi Urs quoddam eiusmodi esse B 09 est enim] etenim B
III, 2 potestatem] et add. Wei Faus 0 Isaiam Faus p.m. 9 suspendit Jac
coll. cap. XXX, l. 44
 i6 DE TRINITATE III
Ego Deus et non est praeter me, qui per eundem prophetam
15 refert quoniam maiestatem meam non dabo alien, ut omnes
cum suis figmentis ethnicos excludat et haereticos, probans
Deum non esse qui manu artificis factus sit nec eum qui in-
genio haeretici fictus sit. Non est enim Deus cui ut sit quaeren-
dus est artifex. 3. Quique adhuc adiecit per prophetam :
20 Caelum mihi thronus est, terra autem scabellum pedum meorum :
qualem mihi aedificabitis domum aut quis locus requiei meae ?,
ut ostendat quoniam multo magis ilium templum non capit,
quem mundus non capit. Et haec non ad sui iactantiam, sed
ad nostri scientiam refert. Neque enim ipse a nobis desiderat
25 magnitudinis gloriam, sed nobis uult religiosam, qua Pater,
conferre sapientiam. 4. [19] Quique praeterea ferinos nostros
animos et de agresti immanitate tumidos et abruptos ad
lenitatem trahere uolens dicit : Et super quem requiescet spiri-
tus meus, nisi super humilem et quietum et trementem uerba
30 mea ?, ut Deum aliquatenus quantus sit possit agnoscere,
dum ilium per spiritum collatum discit timere. 5. Qui similiter
adhuc magis in notitiam nostri uolens peruenire, ad culturam
sui nostros excitans animos aiebat : Ego sum Dominus qui
feci lucem et creaui tenebras, ut uicissitudinum istarum quibus
35 noctes diesque moderantur non naturam nescio quam putare-
mus artihcem, sed Deum agnosceremus potius, quod erat
uerius, conditorem. 6. [20] Quem quoniam obtutu oculorum
uidere non possumus, de operum magnitudine et uirtute et
maiestate condiscimus. Inuisibilia enim ipsius, inquit aposto-
40 lus Paulus, a creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta
conspiciuntur, sempiterna quoque eius uirtus et diuinitas, ut
animus humanus ex manifestis occulta condiscens de operum
magnitudine quae uideret mentis oculis artificis magnitudi-
nem cogitaret. 7. De quo idem apostolus : Regi autem saeculo-
45 rum immortali, inuisibili, soli Deo honor et gloria. Euasit enim
oculorum contemplationem qui cogitationis uicit magnitu-
dinem. Quoniam, inquit, ex ipso et per ipsum et in ipso sunt
omnia. Nam et imperio eius omnia, ut ex ipso sint, et uerbo
eius digesta, ut per ipsum sint, et in iudicium eius recidunt

14 Is. 45, 21.22 ; cf. 18. la Is. 42, 8 ; 48, 11. 17 cf. Os. 8, 6 ; Act. 19, 26.
20/21 Is. 66, 1. 28/30 Is. 66, 2. 33/34 Is. 45, 6-7. 39/41 Rom. 1, 20.
44/45 1 Tim. 1, 17. 47/48 Rom. 11, 36.

22 capit] saepit Gans 25, 90 coll. cap. I 'I, l. 24 23 quem Lat Jac Fans quum/cum
B Gel Pam Wei Wey 24 nostram Wel° 25 qua] quasi B 27 timidos B
35 putaremus Urs Jac Fans putemus B Gel Pam Wei Wey 30 agnoscerem B
37 auditorem B auctorem Urs suum sec. ingenium 43 mentis oculis] oculis,
mente x 53 prob. Gans 31, 494 ; rede autem Scheid 63 lectionem traditam tuetur coll.
Greg V (36, 87 Bulb) ante mentis oculos 40 recedunt B
 DE TRINITATE III-IV 17
50 uniuersa, ut dum in ipso expectant libertatem corruptione
deposita, in ipsum uideantur esse reuocata.
IV. 1. [21] Quem solum merito bonum pronuntiat Domi-
nus, cuius bonitatis totus testis est mundus, quem non insti-
tuisset, nisi bonus fuisset. Nam si omnia bona nalde, conse-
quenter ac merito et quae instituta sunt bona bonum institu-
5 torem probauerunt et quae a bono institutore sunt aliud
quam bona esse non possunt, [22] ex quo omne malum facessat
a Deo. 2. Nec enim potest fieri ut sit initiator aut artifex ullius
mali operis, qui nomen sibi perfecti uindicat et parentis et
iudicis, maxime cum omnis mali operis uindex sit et iudex,
10 quoniam et non aliunde occurrit homini malum, nisi a bono
Deo recessisset. 3. Hoc autem ipsum in homine denotatur,
non quia necesse fuit, sed quia ipse sic uoluit. Vnde manifeste
et quid malum esset apparuit et, ne inuidia in Deo esse uidere-
tur, a quo malum ortum esset, eluxit. 4. [23] Hie ergo semper
15 sui est similis nec se umquam in aliquas formas uertit aut
mutat, ne per immutationem etiam mortalis esse uideatur.
Immutatio enim conuersionis portio cuiusdam comprehendi-
tur mortis. Ideo nec adiectio in illo umquam ullius aut partis
aut honoris accedit, ne quid umquam perfecto defuisse uidea-
20 tur, nec detrimentum in eo aliquod agitur, ne gradus mortali-
tatis receptus esse uideatur, sed quod est, id semper est, et
qui est, semper ipse est, et qualis est, semper tabs est. 5, Nam
et incrementa originem monstrant et detrimenta mortem
atque interitum probant. Et ideo Ego, ait, sum Deus et non
25 sum mutatus, statum suum tenens semper, dum id quod
natum non est conuerti non potest. 6. [24] Hoc enim in ipso,
quicquid lllud potest quod est Deus, semper sit necesse est,
ut semper sit Deus, seruans sese uirtutibus suis. Et ideo dicit :
Ego sum qui sum. Quod enim est, ideo hoc habet nomen,
30 quoniam eandem semper sui obtinet qualitatem. Immutatio
enim tollit illud nomen ‘quod est’ ; quicquid enim aliquando
uertitur, mortale ostenditur hoc ipso quod conuertitur.
Desinit enim esse quod fuerat et incipit consequenter esse

50/51 cf. Rom. 8, 21.

IV, 1 cf. Luc. 18, 19. 3 Gen. 1, 31. 15/10 cf. lac. 1, 17. 24/25 Malach.
3, 6. 29 Exod. 3, 14.

51 uidentur B
IV, 3 nam & si B 0 punctum post possunt praeeunte lun Fans Wey facessit
(= abborret, recedit) Fans 8 uindicat Pam ex C uendicat B Gel 11 recessisse
Lat prob. Iun Wein Jaca 13 esset] esse B 17 immutatio sqq.\ Jacn mauult legi
immutatione enim conuersionis uel forte immutatione enim aut conuersione ;
recte uetat x 53 27 illud] esse add. Jacn Gans 31, 494, coll. 1. 43-44 male edd.
uet. distinguunt inter est et deus ; corr. angl.
 i8 DE TRINITATE IV
quod non erat. 7. Idcirco et merito in Deo manet semper
35 status suus, dum sine detrimento commutationis semper sui
et similis et aequalis est. Quod enim natum non est, nec
mutari potest ; ea enim sola in conuersionem ueniunt, quae-
cumque fiunt uel quaecumque gignuntur, dum quae aliquando
non fuerant discunt esse nascendo atque ideo nascendo con-
40 uerti. At enim ilia quae nec natiuitatem habent nec artificem,
excluserunt a se demutationem, dum in qua conuersionis
causa est non habent originem. 8. [25] Ideo et unus pronuntia-
tus est, dum parem non habet. Deus enim, quicquid esse
potest quod Deus est, summum sit necesse est. Summum
45 autem quicquid est, ita demum summum esse oportet, dum
extra comparem est. Et ideo solum et unum sit necesse est,
cui conferri nihil potest, dum parem non habet. 9. Quoniam
nec duo inhnita esse possunt, ut rerum dictat ipsa natura.
Infinitum est autem quicquid nec originem habet omnino nec
50 finem. Excludit enim alterius initium, quicquid occupauerit
totum. Quoniam si non omne id quod est quicquid est conti-
net, dum intra id inuenitur quo continetur, minus inuentum
eo quo continetur, Deus esse desierit, in alterius potestatem
redactus, cuius magnitudine, qua minor, fuerit inclusus, et
55 ideo quod continuit Deus potius esse iam coeperit. 10. [26] Ex
quo effectum est ut nec nomen Dei proprium possit edici,
quoniam non possit nec concipi. Id enim nomine continetur,
quicquid etiam ex naturae suae condicione comprehenditur.
Nomen enim significantia est eius rei quae comprehendi potuit
60 ex nomine. At quando id de quo agitur tale est, ut condigne
nec ipsis intellectibus colligatur, quomodo appellationis digne
uocabulo pronuntiabitur, quod dum extra intellectum est
etiam supra appellationis significantiam sit necesse est ? 11. Vt
merito quando nomen suum Deus ex quibusdam rationibus
65 et occasionibus adicit et praefert, non tarn legitimam pro-
prietatem appellationis sciamus esse depromptam quam signi¬
ficantiam quandam constitutam, ad quam dum homines de-
currunt Dei misericordiam per ipsam impetrare posse uidean-
tur. 12. [27] Est ergo et immortalis et incorruptibilis nec
70 detrimenta sentiens omnino nec finem. Nam et quia incor¬
ruptibilis, ideo et immortalis, et quia immortalis, utique et
incorruptibilis, utroque inuicem sibi et in se connexione
mutua perplexo et ad statum aeternitatis uicaria concatena-

34 maneat Gel Wey 43 dum ... habet] ita fit ut parem non habeat B (habeat
etiam Gel Wei Wey, sed corr. Pam ex coniect. Gat) habet : deus enim. Quidquid
disting, censet lun habeat, deus : quicquid enim esse leg. cens. Weln 32/33 minus
inuentum eo quo continetur om. Wey 53 desinet B Wei 54 minor] erat
add. B 55 ideo] id Weln 58 condicione Fans Wey conditione cett. t>5
occasionibus] aut add. B et2] aut Urs 73/74 perplexo ... producto Weln
Jac Fans perplexa ... producta B Gel Pam Wey
 DE TRINITATE IV-VI 19
tione producto et immortalitate de incorruptione descendente
75 et incorruptione de immortalitate ueniente.
V. 1. [28] Cuius etiamsi iracundias legitimas et indigna-
tiones quasdam descriptas tenemus et odia relata cognosci-
mus, non tamen haec intellegimus ad humanorum relata esse
exempla uitiorum. 2. Haec enim omnia etsi hominem possunt
5 corrumpere, diuinam uim non possunt omnino uitiare. Pas-
siones enim istae in hominibus merito esse dicentur, in Deo
non merito iudicabuntur. Corrumpi enim per haec homo
potest, quia corrumpi potest ; corrumpi per haec Deus non
potest, quia nec corrumpi potest. 3. Habent igitur ista uim
10 suam quam exerceant, sed ubi praecedit passibilis materia,
non ubi praecedit impassibilis substantia. 4. [29] Nam et
quod irascitur Deus, non ex uitio eius uenit, sed ad remedium
nostri illud tacit. Indulgens est enim etiam tunc cum mina-
tur, dum per haec homines ad recta reuocantur. Nam quibus
15 ad honestam uitam deest ratio, metus est necessarius, ut qui
rationem reliquerunt uel terrore moueantur. Et ideo omnes
istae uel iracundiae Dei uel odia uel quaecumque sunt huius-
modi, dum ad medicinam nostram proferuntur, ut res docet,
ex consilio, non ex uitio uenerunt. 5. Nec ex fragilitate descen-
20 dunt, propter quod etiam ad corrumpendum Deum ualere
non possunt. Materiarum enim in nobis ex quibus sumus
diuersitas ad iracundiae consueuit corrumpentem nos excitare
discordiam, quae in Deo uel ex natura uel ex uitio non potest
esse, dum non utique ex coagmentis corporalibus intellegitur
25 esse constructus. 6, Est enim simplex et sine ulla corporea
concretione, quicquid illud est totus quod se solus scit esse,
quandoquidem spiritus sit dictus. [30] Et ideo haec quae in
hominibus uitiosa sunt et corrumpentia, dum ex corporis ip-
sius et materiae corruptibilitate nascuntur, in Deo corruptibi-
30 litatis uim exercere non possunt, quandoquidem, ut diximus,
non ex uitio, sed ratione uenerunt.
VI. 1. [31] Et licet scriptura caelestis ad humanam formam
faciem diuinam saepe conuertat, dum dicit : Oculi Domini

VI, 1 sqq. cf. Gregorius Iliberritanus, Traci. Orig. I (n, 290-12, 332, praecipue
12, 318-322 ed. Bulhart).

V, 27 cf. Ioh. 4, 24.

VI, 2/3 Ps. 33, 16.

V, 1 legitimas] legimus angl Wey, sed cf. Greg II (IS, 218 Bulb) per legitimam
satisfactionem ; u. Weyman, ALL 11 (1900) 559 H quia <et> corrumpi Gans 31,
494 19 inter uenerunt et nec uulgo leuius distinguitur 26 totum JacD 30
quandoquidem] quoniam quidem C teste Tam quam lectionem i.t. rec. Wey ; mau. et x
54 coll. 1. 27
 20 DE TRINITATE VI
super iustos, aut dum odoratus est Dominus Deus odorem
bonae fragrantiae, aut dum traduntur Moysi tabulae scriptae
5 digito Dei, aut dum populus filiorum Israel de terra Aegypti
manu ualida et brachio excelso liberatur, aut dum dicit : Os
enim Domini locutum est haec, aut dum terra scabellum pedum
Dei esse perhibetur, aut dum dicit : Inclina aurem tuam et
audi, sed nos qui dicimus quia lex spiritalis est, non intra haec
io nostri corporis lineamenta modum aut figuram diuinae
maiestatis includimus, sed suis illam interminatae magnitu-
dinis, ut ita dixerim, campis sine ullo fine diffundimus.
2. Scriptum est enim : Si ascendero in caelum, tu ibi es ; si
descendero ad inferos, ades ; et si assumpsero alas meas et abiero
15 trans mare, ibi manus tua apprehendet me et dexter a tua detinebit
me. [32] Rationem enim diuinae scripturae de temperamento
disposition^ cognoscimus. Parabolis enim adhuc secundum
fidei tempus de Deo prophetes tunc loquebatur, non quomodo
Deus erat, sed quomodo populus capere poterat. Vt igitur
20 haec sic de Deo dicantur, non Deo, sed populo potius impute-
tur. 3, Sic et tabernaculum erigere populo permittitur, nec
tamen Deus intra tabernaculum clusus continetur. Sic et
templum extruitur, nec tamen Deus intra templi angustias
omnino saepitur. Non igitur mediocris est Deus, sed populi
25 mediocris est sensus, nec angustus Deus, sed rationis populi
angustus est intellectus habitus. 4. [33] Denique in euangelio
Veniet hora, Dominus aiebat, cum neque in monte isto neque
in Hierusalem adorabitis Patrem. Et causas reddidit dicens :
Spiritus est Deus ; et eos ergo qui adorant in spiritu et ueritate
30 adorare oportet. 5. Efficaciae igitur ibi diuinae per membra
monstrantur, non habitus Dei nec corporalia lineamenta po-
nuntur. [34] Nam et cum oculi describuntur, quod omnia
uideat exprimitur. Et quando auris, quod omnia audiat
proponitur. Et cum digitus, significantia quaedam uoluntatis
35 aperitur. Et cum nares, precum quasi odorum perceptio
ostenditur. Et cum manus, quod creaturae sit omnis auctor

3/4 Gen. 8, 21. 4/5 Exod. 31, 18. 0 Ps. 135, 12; Deut. 5, 15. 6/7
Is. 1, 20. 7 Is. 66, 1. 8/8 4 Reg. 19, 16. 8 Rom. 7, 14. 13/16 Ps.
138, 8-10. 27/28 Ioh. 4, 21. 28/36 Ioh. 4, 24. 32 cf. Ps. 33, 16. 33
cf. 4 Reg. 19, 16. 34 cf. Exod. 31, 18. 35 cf. Gen. 8, 21. 36 cf. Ps.
135, 12 ; Deut. 5, 15.

VI, 8 sed nos Gel Pam Wey ; rede tuetur x 55 nos angl hos B 10 liniamenta
Faus p.m. 20 imputentur Gel 22 tabernaculum ... intra (/. 23) om. B per
bomoioteleuton ut apparet; restit. Gel clusus om. Wei 25 rationis] potius
Gans 25, 90 26 angusti B est <et> intellectus Gans 25, 90 cui habitus fere
idem ualet quod forma'. Scheid 70 sed rationis populi angustus et intellectus est
habitus scrib. cens. 28 adorant] eum add. Wei prob. Jacn 32 omnes Faus
(omnia Greg Ill, 305 Bulb) 33 omnia Pam Jac Faus Wey omnes B Gel Wei
 DE TRINITATE VI-VII 21
probatur. Et quando bracchium, quod nulla natura contra
robur ipsius repugnare possit edicitur. Et quando pedes, quod
impleat omnia nec sit quicquam ubi non sit Deus explicatur.
40 6. [35] Neque enim sunt ei aut membra aut membrorum
officia necessaria, ad cuius solum etiam taciturn arbitrium et
seruiunt et adsunt omnia. Cur enim requirat oculos, qui lux
est ? Aut cur quaerat pedes, qui ubique est ? Aut cur ingredi
uelit, cum non sit quo extra se progredi possit ? Aut cur manus
45 expetat, cuius ad omnia instituenda artifex est et silens
uoluntas ? Nec auribus eget, qui etiam tacitas nouit uolun-
tates. Aut propter quam causam linguam quaerat, cui cogitare
iussisse est ? 7. Necessaria enim haec membra hominibus
fuerunt, non Deo, quia inefficax hominis consilium fuisset,
50 nisi cogitamen corpus implesset, Deo autem non necessaria,
cuius uoluntatem non tantum sine aliqua molitione opera
subsequuntur, sed ipsa statim opera cum uoluntate proce-
dunt. 8. [36] Ceterum ipse totus oculus, quia totus uidet, et
totus auris, quia totus audit, et totus manus, quia totus
55 operatur, et totus pes, quia totus ubique est. Idem enim,
quicquid illud est, totus aequalis est et totus ubique est.
9. Non enim habet in se diuersitatem sui quicquid est sim¬
plex. Ea enim demum in diuersitatem membrorum recidunt
quae ueniunt ex natiuitate in dissolutionem. Sed haec quae
60 concreta non sunt sentire non possunt. Quod enim immortale
est, quicquid est, illud ipsum unum et simplex et semper est.
Et ideo quia unum est, dissolui non potest, quoniam quicquid
est illud ipsum extra ius dissolutionis positum, legibus est
mortis solutum.
VII. 1. [37] Sed illud quod dicit Dominus spiritum Deum,
puto ego sic locutum Christum de Patre, ut adhuc aliquid
plus intellegi uelit quam spiritum Deum. Hominibus enim
licet in euangelio suo intellegendi incrementa faciens disputet,
5 sed tamen et ipse sic adhuc de Deo loquitur hominibus, quo-

37 cf. ibid. 38 cf. Is. 66, i. 41/42 cf. Ps. 118, 91.
VII, 1 cf. Ioh. 4, 24.

38 robor B 46 nec auribus ... uoluntates om. Wei 51 sine om. Wei 55
inter enim et quidquid primus leuius distinxit Faus 56 est totus, aequalis disting,
cens. Fans Wey est totus, atque aequalis legi mau. Scheid 64 qui et totus ubique est
(/. 56), ut repetitum ex l. 55, delendum existimat (‘quidquid illud est totus’ abgekiir^t
fur ‘quidquid illud est, quod totus est’) 58 ea] ecce B recident Faus 59
pro sed WelD legere mau. quam pro haec JacD hanc (sc. diuersitatem membrorum,
/. 58) 61 est illud ipsum, unum disting. Wey ilium Jac 63 ipsum] est
add. B

VII, 2 putem C teste Pam (qui autem ipse B Gel seq.) prob. Iun Jacn, i.t. rec. Fans
Wey 4 faciens angl coll. 1. 6-7 facientibus B Gel Pam Wey 5 sic om. Wei
 22 DE TRINITATE VII-VIII
modo possunt adhuc audire uel capere, licet, ut diximus, in
agnitionem Dei religiosa iam facere incrementa nitatur.
2. [38] Inuenimus enim scriptum esse quod Deus caritas dictus
sit, nec ex hoc tamen Dei substantia caritas expressa est, et
io quod lux dictus est, nec tamen in hoc substantia Dei est, sed
totum hoc de Deo dictum est quantum dici potest, ut merito
et quando spiritus dictus est, non omne id quod est dictus
sit, sed ut, dum mens hominum intellegendo usque ad ipsum
proficit spiritum, conuersa iam ipsa in spiritu aliud quid am-
15 plius per spiritum conicere Deum esse possit. 3. Id enim quod
est secundum id quod est nec humano sermone edici nec
humanis auribus percipi nec humanis sensibus colligi potest.
Nam si quae praeparauit Deus his qui diligunt ilium nec oculus
uidit nec auris audiuit nec cor hominis aut mens ipsa percepit,
20 qualis et quantus est ille ipse qui haec repromittit ad quae
intellegenda et mens hominis et natura defecit ? 4. [39]
Denique si acceperis spiritum substantiam Dei, creaturam
feceris Deum. Omnis enim spiritus creatura est. Erit ergo iam
factus Deus. Quomodo et si secundum Moysen ignem acceperis
25 Deum, creaturam ilium esse dicendo institutum expresseris,
non institutorem docueris. 5. Sed haec figurantur potius
quam ita sunt. Nam et in ueteri testamento ideo Deus ignis
dicitur, ut peccatori populo metus incutiatur, dum iudex
ostenditur, et in nouo testamento spiritus esse profertur, ut
30 refector et creator in delictis suis mortuorum per hanc boni-
tatem collatae credentibus indulgentiae comprobetur.
VIII. 1. [40] Hunc ergo, omissis haereticorum fabulis atque
figmentis, Deum nouit et ueneratur ecclesia, cui testimonium
reddit tam inuisibilium quam etiam uisibilium et semper et
tota natura, quern angeli adorant, astra mirantur, maria bene-
5 dicunt, terrae uerentur, inferna quaeque suspiciunt, quern
mens omnis humana sentit, etiam si non exprimit, cuius im-
perio omnia commouentur, fontes scaturiunt, amnes labun-
tur, fluctus assurgunt, fetus suos cuncta parturiunt, uenti
spirare coguntur, imbres ueniunt, maria commouentur, fecun-

8 1 Ioh. 4, 8. 10 1 Ioh. 1, 5. 13/15 cf. 2 Cor. 3, 15-18. 15/16 cf. Exod.

3, 14. 18/10 i Cor. 2, 9. 24 cf. Deut. 4, 24. 30 cf. Eph. 2, 1.

10 est1 fortasse, ut suspic. Me/in 185, 1, incuriae librariorum imputandum est et in sit
{cf. 1. 9) mutandum 21 deficit Wei* Faus 30 refector Pam ex coni. Fat, Jac
Faus Wey refertor B Gel Wei, tuetur lun {‘id est qui refercit impletque, ut aer puta aut
uentus’) et creator om. Faus recreator Wei* Jacn
VIII, 5 quaeque] quoque Jac* 7 commouentur (u.l. 9)] continentur Wei;
recte uetant Jac et x 55
 DE TRINITATE VIII 23
10 ditates suas cuncta ubique diffundunt. 2. [41] Qui peculiarem
protoplastis aeternae uitae mundum quendam paradisum in
oriente constituit, arborem uitae plantauit, scientiae boni et
mali similiter alteram arborem collocauit, mandatum dedit,
sententiam contra delictum statuit, Noe iustissimum de diluuii
15 periculis pro merito innocentiae fideique seruauit, Enoch
transtulit, in amicitiae societatem Abraham allegit, Isaac
protexit, Iacob auxit, Moysen ducem populo praefecit, in-
gemiscentes filios Israel e iugo seruitutis eripuit, legem scripsit,
patrum sobolem in terrain repromissionis induxit. 3. Prophetas
20 spiritu instruxit et per hos omnes Filium suum Christum
repromisit et quando daturum se spoponderat misit. [42] Per
quem nobis in notitiam uenire uoluit et in nos indulgentiae
suae sinus largos profudit, egenis et abiectis locupletem spiri-
tum conferendo. 4. Et quia ultro et largus et bonus est, ne
25 totus hie orbis auersus gratiae eius fluminibus aresceret,
apostolos institutores generis nostri in totum orbem mitti per
Filium suum uoluit, ut condicio generis humani agnosceret
institutorem et, si sequi maluisset, haberet quem pro Deo in
suis iam postulationibus Patrem diceret. 5. [43] Cuius pro-
30 uidentia non tantummodo singillatim per homines cucurrit
aut currit, sed etiam per ipsas urbes et ciuitates, quarum
exitus prophetarum uocibus cecinit, immo etiam per ipsum
totum orbem, cuius propter incredulitatem exitus, plagas,
deminutiones poenasque descripsit. 6. Et ne quis non etiam
35 ad minima quaeque Dei putaret istam infatigabilem proui-
dentiam peruenire, Ex duobus, inquit Dominus, passeribus
unus non cadet sine Patris uoluntate, sed et capilli capitis uestri
omnes numerati sunt. Cuius etiam cura et prouidentia Israeli-
tarum non siuit nec uestes consumi nec uilissima in pedibus
40 calceamenta deteri, sed nec ipsorum postremum adolescen-

VIII, 10/11 cf. Gen. 2, 8. 12/13 Gen. 2, 9. 13/14 cf. Gen. 2, 16-17.
14/15 cf. Gen. 6, 8 sqq. ; 2 Petr. 2, 5. 15/16 cf. Gen. 5, 24. 16 cf. Gen. 17,
2-4. 16/17 cf. Gen. 22, 12. 17 cf. Gen. ;o, 43. cf. Exod. 3, 10. 18 cf.
Exod. 13, 14. cf. Exod. 20-23. cf. Gen. 15, 7 ; Ios. 1, 2. 26/27 cf.
Mt. 28, 19 ; Me. 16, 15 ; Eph. 4, 11. 28/20 cf. Mt. 6, 9 ; Luc. 11, 2. 36/38
Mt. 10, 29-30; Luc. 12, 6-7. 38/40 cf. Deut. 8, 4; 29, 3. 40/41 cf. Dan.
3» 94-

17 Moysem B Gel contra morem ; cf. cap. VII, l. 24 19 subolem Faus Wey p.m.
25 aduersis Urs aduersus uel desertus Jac11 auersis x 56, dubit. in app. crit. Faus
27 condicio Faus Wey conditio cett. p.m., tuentur Pam (‘accipitur etiam ab hoc auctore
conditio pro creatura’) et Iun (‘conditio generis humani, i.e. genus humanum ab ipso con-
ditum : hypallage’) 28 deo] domino Cans 31, 296 30 non ante prouidentia
Faus sigillatim B Gel Wei, corr. Pam ex C 39 sinit B Gel Wei, corr. Pam ex C
40 ipsa Wei, recte uetat Jac adulescentium Faus p.m.
 24 DE TRINITATE VIII
tium captiua sarabara comburi. Nec immerito, nam si hie
omnia complexus est omnia continens, omnia autem et totum
ex singulis constant, pertinget consequenter eius ad usque
singula quaeque cura, cuius ad totum quicquid est peruenit
45 prouidentia. 7. [44] Hinc est quod et desuper cherubin sedet,
id est praeest super operum suorum uarietatem, subiectis
throno eius animalibus prae ceteris principatum tenentibus,
cuncta desuper crystallo contegente, id est caelo omnia ope-
riente, quod in firmamentum de aquarum fluente materia
50 fuerat Deo iubente solidatum, ut glacies robusta aquarum
terram pridem contegentium diuidens medietatem dorso
quodam pondera aquae superioris corroboratis de gelu uiribus
sustineret. 8. Nam et rotae subiacent, tempora scilicet quibus
omnia semper mundi membra uoluuntur, talibus pedibus
55 adiectis quibus non in perpetuum stant ista, sed transeunt.
9. Sed et per omnes artus stellata sunt oculis. Dei enim opera
peruigili obtutu contemplanda sunt, in quorum sinu carbonum
medius est ignis, siue quoniam ad igneum diem iudicii mundus
iste festinat, siue quoniam omnia opera Dei ignea nec sunt
60 tenebrosa, sed uigent, siue etiam ne, quia ex terrenis ista
fuerant orta principiis, naturaliter de originis suae rigore
torperent, addita est omnibus interioris spiritus calida natura,
quae frigidis concreta corporibus ad usuram uitae aequalia
omnibus libramenta ministraret. 10. [45] Hie est igitur currus
65 secundum Dauid Dei. Currus enim, inquit, Dei decies milies
tanto multipiicatus, id est innumerus, intinitus, immensus.
Sub iugo enim naturalis legis omnibus datae alia quasi frenis
reuocata retrahuntur, alia quasi effusis habenis excitata im-
.
pelluntur. 11 Mundum enim istum currum Dei cum omnibus
70 et ipsi angeli ducunt et astra, quorum uarios licet meatus,
certis tamen legibus uinctos inspicimus ad metas defmiti sibi
temporis ducere, ut merito nobis quoque cum apostolo et
artificem et opera mirantibus exclamare iam libeat: 0 aUitudo

42 cf. Sap. 1, 7. 45 Ps. 79, 2 ; 98, 1 ; Dan. 3, 55. 46/47 cf. Apoc. 4, 6.
49/50 cf. Gen. 1, 6. 53 cf. Ez. 1, 15 sqq. ; 10, 9. 56 cf. Ez. 1, 18 ; io, 12 ;
Apoc. 4, 6. 57/58 cf. Ez. 1, 13. 58/59 cf. 2 Petr. 3, 12. 59/60 cf. Ioh.
3, 19-21. 65/66 Ps. 67, 18. 69/70 cf. Ps. 103, 4. 73/75 Rom. 11, 33.

41 captiuorum Wei, recte uetat Jac saraballa B sarabala Wei 42 omnia2

om. B Gel, suppl. Pam ex C 44 cuius post ad B 45 cherubim Pam Jac Fans
Wey 48 cooperiente Cans 31, 438, recte uetat Scheid 65 56 artus Wei Faus
Wey ortus B Gel Pam Jac (orbes stellatae Jacn dubit.) 58 ignem B 60 sed]
si Lat uigent {tuetur Wey adn. 41, pap. 73)] lucent Lat, tuetur Gaits 31, 554/5
luce uigent Weln uibrant Scheid 65 dubitanter 64 ministraret WelD quod ttalde
probat Jacn, i.t. rec. Faus monstraret cett. 66 tanto del. Pam suo Marte, restit.
Wey innumerus infinitus Pam innumerus infinitiuus Gel numerus infinitus
&. B ; cf. Greg I (7, 136 Bulb) inmensus et infinitus
 DE TRINITATE VIII-IX 25

75 diuitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam inscrutabilia indi¬

cia eius et inuestigabiles uiae eius, et reliqua.
IX. 1. [46] Eadem regula ueritatis docet nos credere post
Patrem etiam in Filium Dei Christum Iesum Dominum Deum
nostrum, sed Dei Filium, huius Dei qui et unus et solus est,
conditor scilicet rerum omnium, ut iam et superius expressum
5 est. 2. Hunc enim Iesum Christum, iterum dicam huius Dei
Filium, et in ueteri testamento legimus esse repromissum et
in nouo testamento animaduertimus exhibitum, omnium
sacramentorum umbras et figuras de praesentia corporatae
ueritatis implentem. 3. [47] Hunc enim Abrahae filium, hunc
10 Dauid, hunc non minus et uetera praedicta et euangelia
testantur. 4. Hunc ipsa Genesis, cum dicit : Tibi dabo et
semini tuo, hunc, quando luctatum ostendit hominem cum
Iacob, hunc, quando dicit : Non deficiet princeps de luda
neque dux de femoribus eius, donee ueniat is cui repromissum
15 est, et ipse erit expectatio gentium. 5. Hunc Moyses, cum dicit :
Prouide alium quern mittas, hunc idem, quando testatur :
Propheten uobis, dicendo, suscitabit Deus ex fratribus uestris ;
eum quasi me audite, hunc, quando dicit : Videbitis uitam ues-
tram pendentem node ac die et non credetis ei. 6. [48] Hunc
20 Esaias : Prodiet uirga de radice I esse et flos de radice ascendet,
hunc eundem, quando dicit : Ecce uirgo concipiet et pariet
filium, hunc, quando sanitates ab eo futuras collocat dicens :
Tunc aperientur oculi caecorum et aures surdorum audient,
tunc saliet claudus fit ceruus et diserta erit lingua mutorum,
25 hunc, quando patientiae uirtutes expromit dicens : Non
audietur in plateis uox eius ; arundinem quassatam non con-
teret et linum fumigans non exstinguet. 7. Hunc, quando eius
euangelia descripsit : Et disponam uobis testamentum aeter-
num, sanda Dauid fidelia, hunc, quando gentes in ipsum
30 credituras prophetat : Ecce posui eum in principem et praeci-
pientem gentibus. Gentes quae te non nouerunt inuocabunt te et
populi qui te nesciunt ad te confugient, [49] hunc eundem,
quando ad passionem eius exclamat dicens : Sicut ouis ad

IX, 9/10 cf. Mt. 1, 1 ; Luc. 3, 23-38. 11/12 Gen. 17, 8. 12/13 cf. Gen.
32,24. 13/15 Gen. 49, 10. 18 Exod. 4, 13. 17/18 Deut. 18,15. 18/19
Deut. 28, 66. 20 Is. 11, 1. 21/22 Is. 7, 14. 23/24 Is. 35, 5-6. 25/27
Is. 42, 2-3. 28/29 Is. 55, 3. 30/32 Is. 55, 4-5- 33/35 Is. 53, 7-8.

76 post eius2 IVey et reliqua del. certs., Rom. 11, 34/36 suppl.; uide eius adnot. 44, pag. 75
IX, 10 hunc del. Faus, sed in app. erit. hunc non minus <dei> fortasse legend, adnotat
praeeunte Jac qui hunc <dei> non minus leg. suspicatus erat quod tuet. Scheid 65 14
repositum \Feln coll. Gen. 49, 10 17 prophetam VFel Fetus dicendo ante
proheten transponendum cens. Jac11, iure uetat x 56 20 radice <eius> ascendet Faus
24 clodus C teste Pam 30 principium Faus
 26 DE TRINITATE IX-X
occisionem ductus est et sicut agnus coram tondente se sine uoce,
55 sic non aperuit os suum in humilitate. 8. Hunc, quando fla-
grorum eius ictus plagasque descripsit : Liuore eius nos sanati
sumus, aut humilitatem : Et uidimus eum et non erat ei species
neque honor ; homo in plaga et sciens ferre infirmitatem, aut
quod populus non erat crediturus : Tot a die expandi manus
40 meas ad populum non credentem, aut quod resurrecturus
a mortuis : Et erit in ilia die radix Iesse et qui surget imperare
gentibus ; in eum gentes sperabunt et erit requies eius honor,
aut cum tempus resurrectionis : Quasi diluculo paratum in-
ueniemus eum, aut quod sessurus ad dexteram Patris : Dixit
45 Dominus Domino meo : sede ad dexteram meam, donee ponam

inimicos tuos scabellum pedum tuorum, aut cum possessor

omnium collocatur : Postula a me, et dabo tibi gentes heredita-
tem tuam et possessionem tuam terminos terrae, aut quod iudex
omnium ostenditur : Deus, indicium tuum regi da et iustitiam
50 tuam Filio Regis. 9. Nec hoc in loco plura persequar, quae
annuntiata de Christo omnibus haereticis, sed et ipsis uerita-
tem tenentibus magis nota sunt.
X. 1. [59] Sed illud admoneo, non alterum in euangelio
Christum expectandum fuisse quam hunc a creatore ueteris
testamenti literis ante promissum, maxime cum et quae de
ipso praedicta sunt impleta sint et quae impleta sunt ante
5 praedicta sint. 2. Vt merito haereticorum istorum testamenti
ueteris auctoritatem respuentium nescio cui commenticio et
ex fabulis anihbus ficto Christo atque fucato possim uere et
constanter dicere : Quis es ? Vnde es ? A quo missus es ?
Quare nunc uenire uoluisti ? Quare tabs ? Vel qua uenire
10 potuisti ? 3. [51] Vel quare non ad tuos abisti, nisi quod pro-
basti tuos non habere, dum ad alienos uenis ? Quid tibi cum
mundo creatoris ? Quid tibi cum homine conditoris ? Quid
tibi cum figmento corporis, cui eripis spem resurrectionis ?
Quid ad alienum uenis famulum, alienum sollicitare desideras
15 filium ? Quid me a Domino eripere conaris ? Quid me in Pa-
trem blasphemare atque impium esse compellis ? 4. Aut quid

36/37 Is. 53, 5. 37/38 Is. 53, 2-3. 39/40 Is. 65, 2. 41/42 Is. 11, 10.
43/44 Os. 6, 3. 44/46 Ps. 109, 1. 47/48 Ps. 2, 8. 49/50 Ps. 71, 2.
X, 14 cf. Rom. 14, 4.

38 fere B aut quia quod B 44 dextram B Wei Fans Wey dicit B Gel Wey,
corr. Pam suum ni fallor sec. iudicium, adnotat enim : ‘Legimus dixit pro dicit iuxta
ediliones psalmorum omties’ 48 quod] quando man. Melin 181, 4 50 loca B
persequar defend. Melin. 120, 1 contra Demm 34 et Weyman (Wochenschr. fur klass.
Philol. 11, 1894, col. 1031) qui prosequar praeferunt 51 ipsis haereticis sed et
omnibus Wel'0- et om. B 52 magis del. cens. Scheid 66 clausula gratia magis
<quam> nota Cans 31, 555
X, 11 tuos] te add. Wel° prob. Jac°, recte uetat x 56/7 15 patre B
 DE TRINITATE X 27

sum a te in resurrectione consecuturus, qui me ipsum non

recipio, dum corpus amitto ? Si saluare uis, fecisses hominem,
cui salutem dares. Si a delicto eripere cupis, ante mihi ne
20 delinquerem contulisses. [52] Quod autem tecum suffragium
circumfers legis ? Quod habes testimonium propheticae uocis ?
5. Aut quid mihi possum de te solidum repromittere, cum te
uideam in phantasmate et non in soliditate uenisse ? Quid
ergo tibi cum figura corporis, si corpus odisti ? Immo reuince-
25 ris corporis quod odisti circumferre substantiam, cuius susci-
pere uoluisti etiam figuram ; odisse enim debueras corporis
imitationem, si oderas ueritatem, quoniam si alter es, aliter
uenire debueras, ne dicereris filius creatoris, si uel imaginem
habuisses carnis et corporis. Certe si oderas natiuitatem,
30 quia creatoris oderas nuptiarum coniunctionem, recusare
debueras etiam imitationem hominis qui per nuptias nascitur
creatoris. 6. [53] Neque igitur eum haereticorum agnoscimus
Christum, qui in imagine, ut dicitur, fuit et non in ueritate,
<ne> nihil uerum eorum quae gessit fecerit, si ipse phantasma
35 et non ueritas fuit, neque eum qui nihil in se nostri corporis
gessit, dum ex Maria nihil accepit, ne non nobis uenerit, dum
non in nostra substantia uisus apparuit, neque ilium qui
aetheream siue sideream, ut alii uoluerunt haeretici, induit
carnem, ne nullam in illo nostram intellegamus salutem, si
40 non etiam nostri corporis cognoscamus soliditatem, nec ullum
omnino alterum, qui quoduis aliud ex figmento haereticorum
gesserit corpus fabularum. 7. [54] Omnes enim istos et nati-
uitas Domini et mors ipsa confutat. Nam et uerbum, inquit
Ioann es, caro factum est et habitauit in nobis, ut merito corpus
45 nostrum in illo fuerit, quoniam quidem nostram carnem sermo
suscepit. Et sanguis idcirco de manibus ac pedibus atque ipso
latere demanauit, ut nostri consors corporis probaretur, dum

43/44 Ioh. 1, 14.

17 non om. B 21 circunferes B 24/25 inter reuinceris et corporis B asteriscum

exhibet 26 etiam transpnnend. censet Scheid 66/67 ante corporis (/. 25) aut imitationem
(/. 27) sign, interr. quod post figuram B Gel Pam exhibent iure damnauit lun 27 ali¬
ter] alter tVelD, iure uetat Jac 33 in1 om. B 34 ne quod rectissime inserendum censet
x 57 prob. Gans 31, 555 ego in textum recepi ; cf. 1. 36 et 39 nihil <enim> uerum
Urs Jac Fans 36 ne non] neque Fat neque enim Jacn 38 induit Fans prob.
Julicher (Theol. Fit. Zeit. 34, 1909, 512) uoluit cett., tuetur lun (‘a uoluendo,non a
uolendo’), delend. censet x 57/8 uel in uelut mutandum atque ex antecedentibus gessit
supplendum 39 ne om. Faits, iam Julicher l.c. supplend. perspexit; perperam Scheid
67 cum ante nullam supplend. censet uel pro nullam legend, ne ullam quam lectionem
Gallandi et Migne perhibent et tuetur Koch (Religio 13, 1937, 284) nullo Gans 31,
556 nostro Pam Jac Fans, Koch l.c. (nostrae, sc. carni JacD) 40 ullum] ilium B
41 haereticarum ‘alii’ ap. Inn 42 fabularium (crwfca fiv&ibSes) lun prob. JacD
fabulare \Veln 46 atque in ipso B
 28 DE TRINITATE X-XI
occasus nostri legibus moritur. 8. Qui dum in eadem substantia
corporis in qua moritur resuscitatus ipsius corporis uulneribus
50 comprobatur, etiam resurrectionis nostrae leges in sua carne
monstrauit, qui corpus quod ex nobis habuit in sua resur-
rectione restituit. Lex enim resurrectionis ponitur, dum
Christus ad exemplum ceterorum in substantia corporis susci-
tatur. 1). [55] Quoniam cum caro et sanguis non obtinere regnum
55 Dei scribitur, non carnis substantia damnata est, quae diuinis
manibus ne periret extructa est, sed sola carnis culpa merito
reprehensa est, quae uoluntaria hominis temeritate contra
legis diuinae iura grassata est, qua in baptismate et in mortis
dissolutione sublata caro ad salutem reuertitur, dum ad sta-
60 turn innocentiae deposita criminis mortalitate reuocatur.
.
XI. 1 [56] Verum ne ex hoc, quod Dominum nostrum
Iesum Christum Dei creatoris Filium in substantia ueri cor¬
poris exhibitum asserimus, aliis haereticis hoc in loco homi-
nem tantum et solum defendentibus atque ideo hominem
5 ilium nudum et solitarium probare cupientibus aut manus
dedisse aut loquendi materiam commodasse uideamur, non
sic de substantia corporis ipsius exprimimus, ut solum tantum
hominem ilium esse dicamus, sed ut diuinitate sermonis in
ipsa concretione permixta etiam Deum ilium secundum scrip-
10 turas esse teneamus. 2. [57] Est enim periculum grande sal-
uatorem generis humani, totius Dominum et principem mun-
di, cui a suo Patre omnia tradita sunt et cuncta concessa, per
quem instituta sunt uniuersa, creata sunt tota, digesta sunt
cuncta, aeuorum omnium et temporum regem, angelorum
15 omnium principem, ante quem nihil praeter Patrem, hominem
tantummodo dicere et auctoritatem illi diuinam in his abne-
gare. Haec enim contumelia haereticorum ad ipsum quoque
Deum Patrem redundabit, si Deus Pater Filium Deum gene-
rare non potuit. 3. [58] Sed enim ueritati caecitas haereticorum
20 nulla praescribet nec quoniam in Christo aliquid tenent,
aliquid non tenent, alterum uident, alterum non uident,
eripietur nobis illud quod non uident per illud quod uident.
4. Quasi hominis enim in illo fragilitates considerant, quasi
Dei uirtutes non computant, infirmitates carnis recolunt,

54/55 1 Cor. 15, 50.

XI, 12 Mt. n, 27. 14 cf. 1 Tim. i, 17.

51 quia Weln 58 qua (sc. culpa, l. 56) Fans Wey quia cell. mortis dissolutione]
mortalis dissolutione peccati B

XI, 6 obloquendi Weln 7 solum <et> tantum Jacn (‘/it paulo superius habet
sc. 1. 4 tantum et solum) Fans 15 ante ... patrem] antequam nihil B 1C in
his] sic leg. cens. Scheid 67 coll. 1. 7 23 fragilitatis B
 DE TRINITATE XI 29
25 potestates diuinitatis excludunt, quando si probatio haec ex
infirmitatibus Christi illuc proficit, ut homo ex infirmitatibus
comprobetur, probatio diuinitatis in illo collecta ex uirtutibus
illuc proficiet, ut etiam Deus ex operibus asseratur. Si enim
passiones ostendunt in illo humanam fragilitatem, cur opera
30 non asserant in illo diuinam potestatem ? Ne si hoc non
profecerit, ut Deus ex uirtutibus asseratur, nec passiones
proficiant, ut etiam homo ab ipsis esse monstretur. 5. Quae-
cumque enim lex in alterutro fuerit posita, in altero inuenietur
esse suscepta. Periculum enim erit nec hominem ilium ex
35 passionibus ostendi, si non potuerit etiam Deus ex uirtutibus
approbari. Non est ergo in unam partem inclinandum et
ab alia parte fugiendum, quoniam nec tenebit perfectam
ueritatem quisquis aliquam ueritatis excluserit portionem.
6. [59] Tam enim scriptura etiam Deum annuntiat Christum
40 quam etiam hominem ipsum annuntiat Deum, tam hominem
descripsit Iesum Christum quam etiam Deum quoque descrip-
sit Christum Dominum, quoniam nec Dei tantum ilium Filium
esse proponit, sed et hominis, nec hominis tantum dicit, sed
et Dei referre consueuit, ut dum ex utroque est, utrumque
45 sit, ne si alterum tantum sit, alteram esse non possit. 7. Vt
enim praescripsit ipsa natura hominem credendum esse qui ex
homine sit, ita eadem natura praescribit et Deum credendum
esse qui ex Deo sit, ne si non et Deus fuerit, cum ex Deo sit,
iam nec homo sit, licet ex homine fuerit, et in alterutro utrum-
30 que periclitetur, dum alterum altero fidem perdidisse con-
uincitur. 8. [60] Qui legunt ergo hominis filium hominem
Christum Iesum, legant hunc eundem et Deum et Dei Filium
nuncupatum. Nam quomodo est, qua homo, ex Abraham,
sic est etiam, qua Deus, ante ipsum Abraham. Et quomodo,
53 qua homo, filius Dauid, ita Dominus Dauid, qua Deus,
nuncupatus est. Et quomodo, qua homo, sub lege factus est,
ita, qua Deus, sabbati Dominus expressus est. Et quomodo,

48 cf. Ioh. 8, 42. 51/53 cf. i Tim. 2, 5. 53 cf. Mt. 1,1. 54 cf. Ioh.
8, 58. 55 cf. Mt. 20, 31 ; 22, 42. cf. Mt. 22, 43-45. 56 cf. Gal. 4, 4.
57 cf. Mt. 12, 8 ; Me. 2, 28 ; Luc. 6, 5.

25 excludunt, quando i^rvahrend doch’) distinxi ego, item Wey; cett. pmeturn habent
(perperam x 58 Gans 31, 556 quod pro quando legi malunt) 32 ab] ex Pam ex C,
angl Wey 33 inuenitur B 34 suscepta angl suspecta cett. 40 deum del.
cens. Scbeid 66, Eng 134 42 quoniam] quomodo B 45 ne si] nisi B 46
credendum est esse B 47 eadem ... credendum] & scriptura deum B 48
ne] quod B 49 et] sic add. B Wei Faus 50 periclitatur B 51 ergo <et>
hominis filium <et> hominem Gans 31, 556 ; pro hominis filium hominem Welu
hominem et hominis filium legi mau., quod, ut addit Jacn, analogia sequentium deum
et dei filium (/. 52) uidetur confirmari 55 ita dominus Dauid] non B, Urs 55/56
qua deus nuncupatus est] qua deus. hie qua deus, non qua homo, filius dei nuncu¬
patus est Urs
 30 DE TRINITATE XI-XII
qua homo, sententiam patitur, sic omne, qua Deus, de uiuis
et mortuis iudicium habere reperitur. Et quomodo post mun-
60 dum, qua homo, nascitur, sic ante mundum, qua Deus, fuisse
perhibetur. Et quomodo ex semine Dauid, qua homo, genitus
est, sic [ita] per ipsum, qua Deum, mundus dicitur institutus.
Et quomodo, qua homo, post multos, sic, qua Deus, ante
omnes. Et quomodo ceteris, qua homo, inferior, sic omnibus,
65 qua Deus, maior. Et quomodo in caelum, qua homo, ascendit,
sic inde, qua Deus, ante descendit. Et quomodo ad Patrem,
qua homo, uadit, sic oboediens Patri, qua Filius, inde descen-
surus est. 9. Ita si mediocritates in illo approbant humanam
fragilitatem, maiestates in illo affirmant diuinam potestatem.
70 [61] Periculum est enim, cum utrumque legis, non utrumque,
sed alterum credidisse. Ex quo quoniam utrumque in Christo
legitur, utrumque credatur, ut tides ita demum uera sit, si et
perfecta fuerit. 10. Nam si ex duobus, altero in fide cessante,
unum et quidem id quod est minus ad credendum fuerit as-
75 sumptum, perturbata regula ueritatis, temeritas ista non
salutem contulerit, sed in uicem salutis de iactura fidei pericu¬
lum mortis grande conflauerit.
XII. 1. [62] Cur ergo dubitemus dicere quod scriptura non
dubitat exprimere ? Cur haesitabit fidei ueritas, in quo
scripturae numquam haesitauit auctoritas ? Ecce enim Osee
prophetes ait ex persona Patris : lam non saluabo eos in arcu
5 neque in equis neque in eqnitibus, sed saluabo eos in Domino
Deo ipsorum. 2. Si Deus saluare se dicit in Deo, non autem
saluat nisi in Christo Deus, cur ergo homo dubitet Christum
Deum dicere, quern Deum a Patre animaduertit positum per
scripturas esse ? Immo si non saluat nisi in Deo Pater Deus,
10 saluari non poterit a Deo Patre quisquam, nisi confessus
fuerit Christum Deum, in quo se et per quem se repromittit
Pater salutem daturum. Vt merito quisquis ilium agnoscit
esse Deum, salutem inueniat in Deo Christo, quisquis non
recognoscit esse Deum, salutem perdiderit, quam alibi nisi

58 cf. Mt. 27, 26. 58/59 cf. Ioh. 5, 22. 60/61 cf. Ioh. 17, 5. 61 Rom.
1, 3. 62 cf. Ioh. 1, 10. 64 cf. Is. 53, 3. 65 cf. Me. 16, 19 ; Luc. 24, 51 ;
Act. x, 9. 66 cf. Ioh. 6, 38.63. 66/68 cf. Ioh. 14, 3.28 ; Act. 1, 11.

XII, 4/6 Os. 1, 7. 10/11 cf. Act. 4, 12.

62 ita delendum cerneo item Wei Fans etiam lun Jac deum] dominus est B 72
creditur Fans 75 altero post in x 58 quem seq. Gans 31, 536 Scbeid 67
XII, 1 scriptura] scriptum IVey 9 esse fort, delendum ; u. Scbeid 70 deo]
eo Urs, uetat Jac 11 se1 del. Jac 12 ilium om. B 13 esse] et Gel JVey
14 esse] et Gel Wey quam] quoniam Gel Wei Faus Wey
 DE TRINITATE XII 3i
15 in Christo Deo inuenire non poterit. 3. [63] Quomodo enim
Esaias : Ecce uirgo concipiet et pariet folium, et uocabitis nomen
eius Emmanuel, quod interpretatum est ‘nobiscum Deus’, sic
Christus ipse dicit : Ecce ego uobiscum sum usque ad consum-
mationem saeculi. Est ergo nobiscum Deus, immo multo magis
20 etiam in nobis est. Nobiscum est Christus, est ergo cuius no¬
men est ‘nobiscum Deus’, quia et nobiscum est. Aut numquid
non est nobiscum ? Quomodo ergo dicit se nobiscum esse ?
Est ergo nobiscum. Sed quoniam nobiscum est, Emmanuel,
id est ‘nobiscum Deus’, dictus est. Deus ergo quia nobiscum
25 est, ‘nobiscum Deus’ dictus est. 4. [64] Idem prophetes :
Conualescite, manus dissolutae et genua debilia, consolamini,
pusillanimes sensu, conualescite, nolite timere. Ecce Deus noster
indicium retribuet, ipse ueniet et saluabit nos : tunc aperientur
oculi caecorum et aures surdorum audient; tunc saliet claudus
30 sicut ceruus et diserta erit lingua mutorum. 5. Si in aduentu Dei
dicit prophetes haec futura signa quae facta sunt, aut Dei
Filium agnoscant Christum, in cuius aduentu et a quo haec
sanitatum signa facta sunt, aut diuinitatis Christi ueritate
superati, in alteram haeresim ruentes, Christum dum Filium
35 Dei et Deum conbteri nolunt, Patrem ilium esse conhtebun-
tur. Vocibus enim prophetarum inclusi iam Christum Deum
negare non possunt. 6. Quid ergo respondent, cum in aduentu
Dei haec signa futura dicuntur quae in aduentu Christi gesta
sunt ? Christum qualiter accipiunt Deum — Deum enim iam
40 negare non possunt —, qua Patrem aut qua Filium ? Si qua
Filium, cur Dei Filium Deum negant ? Si qua Patrem, cur
eos non sequuntur qui eiusmodi blasphemias tenere uiden-
tur ? Nisi quoniam nobis in hoc aduersus illos de ueritate
certamine hoc interim sufhcit, ut quocumque genere con-
45 uicti Christum conhteantur et Deum, quern etiam Deum
negare uoluerunt. 7. [65] Per Abacuc prophetam ait : Deus
ab Africo ueniet et sanctus de monte opaco et condenso. Quern
uolunt isti ab Africo uenire ? Si uenisse aiunt omnipotentem

16/17 Is. 7, 14. 17 Mt. I, 23. 18/19 Mt. 28, 20. 26/30 Is. 35, 3-6.
46/47 Hab. 3, 3.

15 deo] earn add. Gel Fans. His quattuor locis Pam diserte se Gangnaeum contra Gele-
nium sequi asseuerat, codicem C autem non nominatim citat quomodo enim Es.]
quod cum Esaias dicat B Id post Esaias Gans 31, 556 ait desiderat 24 deus2]
christus Weln Jacn 30 aduentum B 35 uerba et deum Scheid 64 post dei
filium (/. 31-32) transponenda censet conhteantur angl. Fans autem profiteantur
malit; conhteantur <necesse est) Scheid 64 qui tarnen lectionem traditam potiorem ducit
39 deum1 Pam ex C dominum B Gel 40 quia1 et 2 Pam ex C quasi B Gel 40/41
si qua hlium cur dei hlium om. B Gel, restit. Pam ex C 41 qua Pam ex C quasi
B Gel 42 uidentur] nituntur Scheid 65 43 ueritatis B Wei 45 et] esse
Wei, recte uetat Jac deum2] domino B 46 noluerunt B Habacuc Faus
Wey p.m.
 32 DE TRINITATE XII-XIII
Deum Patrem, ergo de loco Deus Pater uenit, ex quo etiam
50 loco cluditur et intra sedis alicuius angustias continetur. Et
iam per istos, ut diximus, Sabelliana haeresis sacrilega cor¬
porator, siquidem Christus non Filius, sed Pater creditur, et
nouo more, dum ab istis destricte homo nudus asseritur, per
eos rursum Christus Pater Deus omnipotens comprobatur.
55 8. At si in Bethlehem, cuius metaturae regio ad meridianam
respicit plagam caeli, Christus nascitur, qui per scripturas et
Deus dicitur, merito Deus hie ab Africo uenire describitur,
quia a Bethlehem uenturus esse praeuidebatur. 9. [66] Eligant
ergo ex duobus, quid uelint, hunc qui ab Africo uenit Filium
60 esse an Patrem ; Deus enim dicitur ab Africo uenturus. Si
Filium, quid dubitant Christum et Deum dicere ? Deum enim
scriptura dicit esse uenturum. Si Patrem, quid dubitant cum
Sabellii temeritate misceri, qui Christum Patrem dicit ? Nisi
quoniam siue ilium Patrem, siue Filium dixerint, ab haeresi
65 sua inuiti licet desciscant necesse est, qui Christum hominem
tantummodo solent dicere, dum ilium rebus ipsis coacti Deum
incipiunt promere, siue dum ilium Patrem, siue dum ilium
Filium uoluerint nuncupare.
XIII. 1. [67] Ac sic et Ioannes natiuitatem Christi descri-
bens Verbum, inquit, caro factum est, et habitauit in nobis, et
uidimus claritatem eius, claritatem tamquam unigeniti a Patre,
plenus gratia et ueritate. Nam et uocatur nomen eius uerbum
5 Dei, nec immerito. Eructauit, inquit, cor meum uerbum bonum,
quod uerbum regis nomine consequenter appellat inferendo :
Dico ego opera mea regi. 2. Per ipsum enim omnia facta sunt
opera et sine ipso factum est nihil. Siue enim, inquit apostolus,
throni, siue dominationes, siue uirtutes, siue potestates, uisibilia
10 et inuisibilia, omnia per ipsum constant. Verbum autem hoc
illud est, quod in sua uenit, et sui eum non receperunt. Mundus
enim per ipsum factus est, et mundus eum non cognouit. Ver¬
bum autem hoc erat in principio apud Deum, et Deus erat
uerbum. 3, Quis igitur dubitet, cum in extrema parte dicitur :
15 Verbum caro factum est, et habitauit in nobis, Christum, cuius
est natiuitas, et quia caro factus est, esse hominem, et quia
uerbum Dei, Deum incunctanter edicere esse, praesertim cum

XIII, 2/4 Ioh. 1, 14. 4/5 Apoc. 19, 13. 5/7 Ps. 44, 2. 7/8 Ioh. i, 3.
8/10 Coloss. 1, 16. 11 Ioh. 1, 11. 11/12 Ioh. 1, 10. 12/14 Ioh. 1, 1.
15 Ioh. 1, 14.

53 districte Jac Fans 54 eosdem Faus dubit. in noth 55 Bethleem Pam Wey
p.m. 50 plangam B

XIII, 4 plenum B Wei Faus 13 et deus erat uerbum delend. cens. x 59 Gans
32, 42 10 quia (bis)] qua Lat prob. Iun 17 esse del. cens. Scheid 67 uelpost
deum transponendum
 DE TRINITATE XIII 33
animaduertat scripturam euangelicam utramque istam sub-
stantiam in unam natiuitatis Christi foederasse concordiam ?
20 4. [68] Hie est enim qui sicut sponsus egreditur de thalamo suo,
exultauit ut gigas ad currendam uiam ; a sunitno caelo egressio
eius et usque ad summum regressio eius, quoniam usque ad
summum nec quisquam in caelum ascendit, nisi qui de caelo
descendit, Filius hominis qui est in caelis. Repetens hoc ipsum
25 dicit : Pater, clarifica me eo honore, quo fui apud te antequam
mundus esset. 5. Ac si de caelo descendit uerbum hoc tam-
quam sponsus ad carnem, ut per carnis assumptionem Filius
hominis illuc posset ascendere, unde Dei Filius uerbum descen-
derat, merito dum per connexionem mutuam et caro uerbum
30 Dei gerit et Filius Dei fragilitatem carnis assumit, cum sponsa
carne conscendens illuc, unde sine carne descenderat, recipit
iam claritatem illam, quam dum ante mundi institutionem
habuisse ostenditur, Deus manifestissime comprobatur. Et
nihilominus dum mundus ipse post ilium institutus refertur,
35 per ipsum creatus esse reperitur, quo ipso diuinitatis in ipso
per quern factus est mundus et claritas et auctoritas com-
probetur. 6. [69] Quodsi, cum nullius sit nisi Dei cordis nosse
secreta, Christus secreta conspicit cordis, quodsi, cum nullius
sit nisi Dei peccata dimittere, idem Christus peccata dimittit,
40 quodsi, cum nullius sit hominis de caelo uenire,de caelo uenien-
do descendit, quodsi, cum nullius hominis haec uox esse
possit : Ego et Pater unum sumus, hanc uocem de conscientia
diuinitatis Christus solus edicit, quodsi postremo omnibus
diuinitatis Christi probationibus et rebus instructus apostolus
45 Thomas respondens Christo Dominus mens et Deus mens dicit,
quodsi et apostolus Paulus Quorum[, inquit,] patres et ex
quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus
benedictus in saecula in suis literis scribit, quodsi idem se
apostolum non ab hominibus aut per hominem, sed per Iesum
50 Christum constitutum esse depromit, quodsi idem euangelium
non se ab hominibus didicisse aut per hominem, sed per Iesum
Christum accepisse contendit, merito Deus est Christus.
7. [70] Itaque hoc in loco ex duobus alterum constare debebit.

20/22 Ps. 18, 6-7.23/24 Ioh. 3, 13. 25/26 Ioh. 17, 5. 37/38 cf. 3 Reg.
8, 39. 38 cf. Mt. 9, 4 ; Ioh. 2, 25. 39 cf. Mt. 9, 2 ; Me. 2, 5 ; Luc. 5, 20.
40/41 cf. Ioh. 3, 13. 42 Ioh. 10, 30. 45 Ioh. 20, 28. 46/48 Rom. 9, 5.
49/50 Gal. x, 1. 50/52 cf. Gal. 1, 11-12.

21 currendum Fans 24 repetens sqq.\ & repetens hoc ipse dicit \Veln 26 ac]
at Gans 32, 42 31 descenderat et recipit B 34/35 praepositiones post et per
commutandas cens. Guns 32, 42 coll. 1. 68-69 36 quam leg. cens. lun, recte uetat
Jac comprobatur Wel° prob. Scheid 69 46 inquit] hanc uocem quam iam Jac
redundare putauit deleui 49 non aut ab B aut per hominem om. Gel, restit.
Pam ex C
 34 DE TRINITATE XIII-XIV
Cum enim manifestum sit omnia esse facta per Christum,
55 aut ante omnia est, quoniam omnia per ipsum, et merito et
Deus est, aut quia homo est, post omnia est et merito per
ipsum nihil factum est. Sed nihil per ipsum factum esse non
possumus dicere, cum animaduertamus omnia per ipstim facta
esse scriptum. Non ergo post omnia est, id est non homo tan-
60 turn est, qui post omnia est, sed et Deus, quoniam Deus ante
omnia est. Ante omnia est enim, quia per ipsum omnia, ne si
homo tanturn, nihil per ipsum, aut si omnia per ipsum, non
homo tanturn, quoniam si homo tanturn, non omnia per ipsum,
immo nihil per ipsum. 8. [71] Quid ergo respondent ? Nihil
65 per ipsum, ut homo sit tanturn ? Quomodo ergo omnia per
ipsum ? Ergo non homo tantummodo est, sed et Deus, si-
quidem omnia sunt per ipsum, ut merito intellegere debeamus
nec hominem esse Christum tantummodo, qui est post omnia,
sed et Deum, cum per ipsum facta sint omnia. Quomodo enim
70 aut hominem tantummodo dicas, cum ilium etiam in carne
conspicias, nisi quoniam, si utrumque animaduertitur, utrum-
que merito credatur ?
XIV. 1. [72] Et tamen adhuc dubitat haereticus Christum
dicere esse Deum, quern Deum tot et rebus animaduertit et
uocibus approbatum. 2. Si homo tantummodo Christus, quo¬
modo ueniens in hunc mundum in sua uenit, cum homo nullum
5 fecerit mundum ? 3. Si homo tantummodo Christus, quomodo
mundus per ipsum factus esse refertur, cum non per hominem
mundus, sed post mundum homo institutus referatur ?
4. [73] Si homo tantummodo Christus, quomodo non ex
semine tanturn Dauid Christus, sed uerbum caro factum est et
10 habitauit in nobis ? Nam etsi protoplastus non ex semine, sed

55.58.61 Ioh. 1, 3.

XIV, 4 Ioh. 1, 11. 6 Ioh. 1, 10. 8/0 Rom. i, 3. 9/10 Ioh. i, 14.
10 cf. Ioh. 1, 13.

55 et2 del. cens. Lai, lure uetant Jac Gam 32, 42 60 deus2 del Jac (‘argumentum
enim authoris est, Christum esse Deum, non quia Deus ante omnia est, sed quia ipse i.e.
Christus ante omnia est’) 61 ne] quod B 62 omnia per ipsum] quoniam per
ipsum omnia B 68 nec] non Jacn ; uetat Faus qui post omnia (/. 69) nec deum
tantummodo, qui ante omnia est, sed et hominem, cum caro factus sit uel talia
supplenda censet 69 sunt Wei post enim Wey et deum esse neges, cum per
ipsum facta sint omnia add. 70 post dicas Jacn supplenda censet cum per ipsum
facta sint omnia, aut deum tantummodo dicas. Gam 32, 82 mau. cum per eum
facta sint omnia, aut quomodo deum tantummodo, Faus in app. crit. cum per
ipsum facta sint omnia, aut deum 71 animaduertetur B 72 credetur mau.
Scheid 68 coll. cap. XVIII, l. 75-78. Sign, interr. posuit Jac

XIV, 1/3 iterba et tamen ... approbatum cum praecedentibus esse coniungenda finem-
que capitis XIII comtituere iudicat Jacn 2 animaduerterit B 9 tantummodo
Faus Dauid om. Faus 10 non om. B
 DE TRINITATE XIV 35
tamen protoplastus non est ex uerbi et carnis coniunctione
concretus. Non est enim uerbum caro factum, et habitauit in
nobis. 5. Si homo tantummodo Christus, quomodo qui de
caelo uenit, quae uidit et audit testificatur, cum constet homi-
15 nem de caelo, quia ibi nasci non possit, uenire non posse ?
6. Si homo tantummodo Christus, quomodo uisibilia et in-
uisibilia, throni, uirtutes et dominationes per ipsum et in ipso
creata esse referuntur, cum uirtutes caelestes per hominem
fieri non potuerint, quae ante hominem ipsum esse debue-
20 rint ? 7. [74] Si homo tantummodo Christus, quomodo adest
ubique inuocatus, cum haec hominis natura non sit, sed Dei,
ut adesse omni loco possit ? 8. Si homo tantummodo Christus,
cur homo in orationibus mediator inuocatur, cum inuocatio
hominis ad praestandam salutem inefhcax iudicetur ? 9. Si
25 homo tantummodo Christus, cur spes in ilium ponitur, cum
spes in homine maledicta referatur ? 10, Si homo tantum¬
modo Christus, cur non licet Christum sine exitio animae
negari, cum in hominem commissum delictum referatur posse
dimitti ? 11. [75] Si homo tantummodo Christus, quomodo
30 Ioannes Baptista testatur et dicit : qui post me uenit, ante me
factus est, quia prior me fuit, cum si homo tantummodo Chris¬
tus, post Ioannem natus ante Ioannem esse non possit, nisi
quoniam ilium, qua Deus est, ante praecessit ? 12, [76] Si
homo tantummodo Christus, quomodo quae Pater facit, et
35 Filius facit similiter, cum homo caelestibus operibus Dei simi-

lia opera facere non possit ? 13. Si homo tantummodo Chris¬

tus, quomodo sicut Pater in se uitam habet, ita dedit Filio
uitam habere in semetipso, cum exemplo Patris Dei homo in
se uitam habere non possit, cum non in aeternitate sit glo-
40 riosus, sed in materia mortalitatis effectus ? 14. [77] Si homo

tantummodo Christus, quomodo refert : Ego sum panis uitae

aeternae qui de caelo descendi, cum neque panis uitae homo
esse possit ipse mortalis nec de caelo descenderit nulla in
caelo constituta materia fragilitatis ? 15. Si homo tantum-
45 modo Christus, quomodo dicit quia Patrem Deum nemo uidit

umquam, nisi qui est a Deo, hie uidit Deum ? Quoniam si homo

12/13 Ioh. 1, 14. 13/14 Ioh. 3, 31-32. 16/18 Col. 1, 16. 20/21 cf. Mt.
18, 20. 25 cf. 1 Cor. 15, 19 ; 1 Tim. 1, 1. 26 cf. Ier. 17, 5. 27/28 cf. Mt. 10,
33. 28/29 cf. Mt. 6, 14-15. 18, 35 ; Me. xi, 25. 30/31 Ioh. 1, 15. 34/35
Ioh. 5, 19. 37/38 Ioh. 5, 26. 41/42 Ioh. 6, 51. 45/46 Ioh. 6, 46.

12 uerba et habitauit in nobis abundare censet Gans 32, 90 quippe quae nisi insipienter
de Adamo didnequeant 13/14 quomodo ... quae] quomodo de caelo uenit et quae
IVeF, recte uetat Jac 14 audiuit WeF Jac Wey audiit Fans 24 indicetur B
32 inter possit et nisi Me tin 179, 1 grauius interpungendum censet 43 ulla (in casu
nominatiuo, ut uidetur) mau. Iun, recte uetat Jac (‘in ablatiuo casu est uera lectio )
 36 DE TRINITATE XIV-XV
tantummodo Christus, Deum uidere non potuit, quia Deum
nemo hominum uidit. Si autem dum ex Deo est, Deum uidit,
plus se quam hominem, dum Deum uidit, intellegi uoluit.
50 Kb [78] Si homo tantummodo Christus, cur dicit : Quid si
uideritis Filium hominis ascendentem illuc ubi ante erat ?
Ascendit autem in caelum. Ibi ergo fuit, dum illuc redit ubi
prius fuit. 17. Quodsi de caelo missus a Patre est, non utique
homo tantum est; homo enim, ut diximus, de caelo uenire
55 non potuit. Non igitur ibi ante homo fuit, sed illuc ascendit
ubi non fuit. Descendit autem Dei uerbum, quod ibi fuit,
uerbum, inquam, Dei et Deus per quern facta sunt omnia et
sine quo factum est nihil. Non igitur homo inde sic de caelis
uenit, sed Dei sermo, id est Deus, inde descendit.
XV. 1. [79] Si homo tantummodo Christus, quomodo ait :
Etsi ego de me testificor, uerum est testimonium meum ; quia
scio unde uenerim et quo earn, uos secundum carnem iudicatis ?
Ecce et hie illuc se dicit rediturum, unde se testificatur ante
5 uenisse, missum scilicet de caelo. Descendit ergo unde uenit,
quomodo illuc uadit unde descendit. Ex quo si homo tantum¬
modo Christus esset, non inde uenisset ; atque ideo nec illuc
abiret, quoniam non inde uenisset. Veniendo autem inde,
unde homo uenire non potest, Deum se ostendit uenisse.
10 2. Sed enim huius ipsius descensionis ignari et imperiti Iudaei
heredes sibi haereticos istos reddiderunt, quibus dicitur : Vos
ignoratis unde ueniam et quo earn : uos secundum carnem
iudicatis. Tam isti quam Iudaei carnalem solam esse Christi
natiuitatem tenentes nihil aliud Christum esse quam homi-
15 nem crediderunt, non considerantes illud, quoniam [,cum] de
caelo homo non potuerit uenire, ut merito illuc posset redire,
Deum esse qui inde descenderit, unde homo uenire non potue-

47/48 Ioh. 1, 18 ; 1 Ioh. 4, 12. 50/51 Ioh. 6, 62. 57/58 Ioh. 1, 3.

XV, 2/3 Ioh. 8, 14-15. 11/13 ibid.

53 post fuit sequitur in editionibus in lucent edit is ante Wei qui genuinum uerborum ordinem
restituit, sed distributionem capitum Pamelianam quant ntaxinte retinuit ex quo manus
(in fine cap. XIX, l. 109) usque ad sed filium comprobasse(finis cap. XXVII). Deinde
inuenies finem cap. XIV (quodsi de caelo missus) atque capita XV-XIX usque ad
uerba quasi pater illorum esset Christus (/. 109), post quae agmen claudunt capita
XXVIII-XXXI. quodsi] inc. cap. XXIII Pant 58 sic] scilicet Jacn prob.
Gans 32, 00 Melin 193, 1 caelo W'ey
XV, 2 etsi] si B Gel, corr. Pam ex C 3 inter earn et uos Pant (suum ut puto
secutus indicium) quern sequuntur Jac (qui haec uerba per bomoioteleuton intercidisse putat)
Fans Wey uos ignoratis unde uenerim (ueniam Wey) aut (et Wey) quo earn inserendum
censet 13 solam om. B Gel, restit. Pam tacens in adnot. 15 cum x 59 secutus
deleui ut interpretamentum postea additum coniunctioni quoniam, quippe quae hoc loco cum
coniunctiuo coniuncta legatur ; retinendum autem censet Melin 183 qui quoniam hie cum
acc. c. inf. comunctum esse existimat : ‘Haec contaminatio, ait, sententiis secundariis, quae
insertae sunt, effecta est’
 DE TRINITATE XV 37
rit. 3. [80] Si homo tantummodo Christus, quomodo dicit :
Vos ex inferioribus estis, ego de sursum sum ; uos de hoc mundo
20 estis, ego non sum de hoc mundo ? Ideo autem si omnis homo
ex hoc mundo est et ideo in hoc mundo est Christus, an homo
tantummodo est ? Absit. Sed considera quod ait : Ego non
sum de hoc mundo. Numquid ergo mentitur, cum ex hoc mundo
sit, si homo tantummodo sit ? Aut si non mentitur, non est
25 ex hoc mundo. Non ergo homo tantummodo est, quia ex hoc
mundo non est. 4, [81] Sed ne lateret, quis esset, expressit
unde esset : Ego, inquit, de sursum sum, hoc est de caelo, unde
homo uenire non potest; non enim in caelo factus est. Deus
est ergo qui de sursum est et idcirco de hoc mundo non est.
30 Quamquam etiam quodammodo ex hoc mundo est. Vnde non
Deus tantum est Christus, sed et homo. Vt merito quomodo
non est ex hoc mundo secundum uerbi diuinitatem, ita ex
hoc mundo sit secundum suscepti corporis fragilitatem ; homo
est enim cum Deo iunctus et Deus cum homine copulatus.
35 5. [82] Sed idcirco nunc hie Christus in unam partem soli us
diuinitatis incubuit, quoniam caecitas Iudaica solam in Christo
partem carnis aspexit, et inde in praesenti loco silentio prae-
terita corporis fragilitate, quae de mundo est, de sua sola
diuinitate locutus est, quae de mundo non est, ut in quantum
40 illi inclinauerant ut hominem ilium tantummodo crederent,
in tantum illos Christus posset ad diuinitatem suam conside-
randam trahere, ut se Deum crederent, uolens illorum incre-
dulitatem circa diuinitatem suam omissa interim commemora-
tione sortis humanae solius diuinitatis oppositione superare.
.
45 6 [83] Si homo tantummodo Christus, quomodo dicit : Ego
ex Deo prodii et ueni, cum constet hominem a Deo factum
esse, non ex Deo processisse ? Ex Deo autem homo quomodo
non processit, sic Dei uerbum processit, de quo dictum est :
Eructauit cor meum uerbum bonum, quod quoniam ex Deo
50 est, merito et apud Deum est, quodque quia non otiose prola-
tum, merito omnia facit. Omnia enim per ipsum facta sunt et
sine ipso factum est nihil. Sed enim hoc uerbum, per quod
facta sunt omnia, (Deus est). Et Deus, inquit, erat uerbum.
Deus ergo processit ex Deo, dum qui processit sermo Deus
55 est qui processit ex Deo. 7. [84] Si homo tantummodo Chris¬
tus, quomodo ait : Si quis uerbum meum seruauerit, mortem

19/20 Ioh. 8, 23. 21 cf. Ioh. i, io. 22/23 Ioh. 8, 23. 45/46 Ioh. 8, 42.
49 Ps. 44, 2. 50 Ioh. 1, 1. 51/52 Ioh. i, 3. 53 Ioh. 1, 1. 56/57 Ioh.
8, 51.

20 ideo autem si] si autem Faus dubitant. in adnot. 31 est] sit C teste Pam (qui
autem est retinet) Wey 42 se] re Faus errore ut patet typographic0 50 prolatum]
est add. Pam (suum ut uidetur sec. iudic.) angl 53 deus est add. Jac Faus Wey
 38 DE TRINITATE XV
non uidebit in aeternum ? Mortem in aeternum non uidere,
quid aliud quam immortalitas est ? Immortalitas autem diui-
nitati socia est, quia et diuinitas immortalis est et immortali-
60 tas diuinitatis fructus est. Sed enim omnis homo mortalis est,
immortalitas autem ex mortali non potest esse. Ergo ex
Christo homine mortali immortalitas non potest nasci. Sed
qui uerbum custodierit, inquit, mewn, mortem non uidebit in
aeternum. Ergo uerbum Christi praestat immortalitatem et
65 per immortalitatem praestat diuinitatem. Quodsi non potest
exhibere ut immortalem alterum faciat ipse mortalis, hoc
autem Christi uerbum exhibet pariter et praestat immortali¬
tatem, non utique homo tantum est qui praestat immortalita¬
tem, quam, si tantummodo homo esset, praestare non posset;
70 praestando autem diuinitatem per immortalitatem Deum se
probat diuinitatem porrigendo, quam, nisi Deus esset, praesta¬
re non posset. 8, [85] Si homo tantummodo Christus, quomodo
inquit : Ante Abraham ego sum? Nemo enim hominum ante
eum potest esse ex quo ipse est nec potest fieri ut quicquam
75 prius fuerit ante ilium ex quo ipsum originem sumpsit. Sed
enim Christus cum ex Abraham sit, ante Abraham esse se
dicit. Aut mentitur igitur et fallit, si ante Abraham non fuit,
qui ex Abraham fuit, aut non fallit, si etiam Deus est, dum
ante Abraham fuit. Quod nisi fuisset, consequenter cum ex
80 Abraham fuisset, ante Abraham esse non posset. 9. [86] Si
homo tantummodo Christus, quomodo ait : Et ego agnoscam
eas et sequuntur me meae, et ego uitam aeternam do illis, et
numquam peribunt in perpetuum ? Sed enim cum omnis homo
mortalitatis sit legibus alligatus et idcirco in perpetuum se
85 ipse seruare non posset, multo magis in perpetuum alterum
seruare non poterit. At in perpetuum se Christus repromittit
salutem daturum. Quam si non dat, mendax est; si dat, Deus
est. Sed non fallit, dat enim quod repromittit. Deus est ergo,
qui salutem perpetuam porrigit, quam homo, qui se ipsum
90 seruare non potest, alteri praestare non poterit. 10. [87] Si
homo tantummodo Christus, quid est quod ait : Ego et Pater
unum sumus ? Quomodo enim ego et Pater unum sumus, si non
et Deus est et Filius, qui idcirco unum potest dici, dum ex

58/59 cf. Sap. 6, 20. 63/64 Ioh. 8, 51. 64/65 cf. 2 Petr. 1, 4. 73 Ioh.
8, 58. 81/83 Ioh. 10, 27-28. 91/92 Ioh. 10, 30.

59/60 immortalitatis diuinitas Jacn 65 per diuinitatem praestat immortalitatem

Wei coll. 1. 70, rede uetat Jac quodsi (homo) non Gans 32, 90 prob. Scheid 68
70 immortalitatem per diuinitatem Wei; cf. 1. 65 71 diuinitatem] immortalita¬
tem Wei 74 quisquam Jac, tuet. Gans. 32, 90 75 illud Weln ipsam Pam
0iacens in adnot.) Jac Wey ipse suam Gans 32, 90 77 igitur om. Fans 81/82
agnosco meas Urs agnosco eas Jac 85 ipsum Jaca coll. 1. 89 possit Wei Fans
93 post filius sign, interr. angl
 DE TRINITATE XV-XVI 39
ipso est et dum Filius eius est et dum ex ipso nascitur, dum
95 ex ipso processisse reperitur, per quod et Deus est ? 11 Quod .
cum inuidiosum Iudaei putassent et blasphemum credidissent
eo quod se ostenderat his sermonibus Christum esse Deum ac
propterea ad lapides concurrissent et saxorum ictus inicere
gestissent, exemplo et testimonio scripturarum aduersarios
ioo suos fortiter refutauit. Si illos, inquit, dixit deos, ad quos
uerba facta sunt, et non potest solui scriptura : quem Pater
sanctificamt et misit in hunc mundum uos dicitis quia blas-
phemas, quia dixi : Filius Dei sum ego ? 12. Quibus uocibus
neque se negauit Deum, quinimmo Deum se esse firmauit.
105 Nam quia sine dubitatione dei esse dicuntur ad quos uerba
facta sunt, multo magis hie Deus qui melior illis omnibus in-
uenitur. [88] Et nihilominus calumniosam blasphemiam dis¬
position legitima congruenter refutauit. Deum enim se sic
intellegi uult, ut Filium Dei et non ipsum Patrem uellet in-
iio tellegi. Missurn enim se esse dixit et multa opera se ex Patre
ostendisse monstrauit, ex quo non Patrem se, sed Filium
esse intellegi uoluit, et in ultima parte defensionis Filii, non
Patris fecit mentionem dicendo : Vos dicitis quia blasphemas,
qma dixi ; Filius Dei sum ? 13. Ita quod ad crimen blasphe-
115 miae pertinet, Filium se, non Patrem dicit, quod autem ad

diuinitatem spectet ipsius, Ego et Pater unum sumus dicendo

Filium se esse et Deum probauit. Deus est ergo, Deus autem
sic, ut Filius sit, non Pater.
XVI. 1. [89] Si homo tantummodo Christus, quomodo ipse
dicit : Et omnis qui uidet et credit in me, non morietur in aeter-
num ? Sed enim qui in hominem solitarium credit et nudum,
maledictus dicitur, hie autem qui credit in Christum, non
5 maledictus, sed in aeternum non moriturus refertur. Ex quo
si aut homo est tantum, ut haeretici uolunt, quomodo quis-
quis in eum credit non morietur in aeternum, cum maledictus
esse teneatur qui confidit in homine ? Aut si non maledictus,
sed potius ad aeternae uitae consecutionem, ut legitur, desti-
xo natus, non homo tantummodo Christus, sed et Deus, in quem
qui credit et maledictionis periculum deponit et ad fructum

97/98 cf. Ioh. 10, 31. 100/103 Ioh. io, 35-36. 110 cf. Ioh. 10, 36. Ioh.
10, 32. 113/114 Ioh. 10, 36. 110 Ioh. 10, 30.

XVI, 2/3 Ioh. 11, 26 et 6, 40. 3/4 cf. Ier. 17, 5.

94 dum3] et dum Jac11 95 sign, interr. ego ; sic et Wey 97 Christus Jacn Faus
99 gestiissent Faus 100/101 quos <(dei)' uerba angl; cf. 1. 105/106 102
blasphemat B 105 dii angl Wey 105/106 uerba ■(dep facta angl; cf. 1. 100/101
107 depositione Wei, lure uetat Jac 109 uellet] se uelit Welu 115 pertinet
quia filium B 116 spectat Wei Jacn dubitant. dicendo] esse in quo B
XVT, 1 si] inc. cap. XXIV Pam 2 uidet] uiuit Fat quem seq. Wei Jac, sed u.
Ioh. 6, 40 4 Christo B 10 non est homo B Wei
 40 DE TRINITATE XVI
iustitiae accedit. 2. [90] Si homo tantummodo Christus, quo-
modo paracletum dicit de suo esse sumpturum quae nuntiatu-
rus sit ? Neque enim paracletus ab homine quicquam accipit,
15 sed homini scientiam paracletus porrigit, nec futura ab homine
paracletus discit, sed de futuris hominem paracletus instruit.
Ergo aut non accepit paracletus a Christo homine quod nun¬
tiet, quoniam paracleto homo nihil poterit dare a quo ipse
homo debet accipere, et fallit in praesenti loco Christus et
20 decipit, cum paracletum a se homine accepturum quae nun-
tiet dicit, aut non nos fallit, sicut nec fallit, et accepit para¬
cletus a Christo quae nuntiet. 3* Sed si a Christo accepit quae
nuntiet, maior ergo iam paracleto Christus est, quoniam nec
paracletus a Christo acciperet, nisi minor Christo esset. Minor
25 autem Christo paracletus Christum etiam Deum esse hoc ipso
probat, a quo accepit quae nuntiat, ut testimonium Christi
diuinitatis grande sit, dum minor Christo paracletus repertus
ab illo sumit quae ceteris tradit. Quandoquidem si homo
tantummodo Christus, a paracleto Christus acciperet quae
30 diceret, non a Christo paracletus acciperet quae nuntiaret.
4. [91] Si homo tantummodo Christus, quare credendi nobis
talem regulam posuit quo diceret : Haec est autem uita aeterna,
ut sciant te unum et uerum Deum et quern misisti Iesum Chris¬
tum ? Si noluisset se etiam Deum intellegi, cur addidit : et
35 quern misisti Iesum Christum, nisi quoniam et Deum accipi
uoluit ? Quoniam si se Deum nollet intellegi, addidisset : ‘et
quern misisti hominem Iesum Christum’. Nunc autem neque
addidit nec se hominem nobis tantummodo Christus tradidit,
sed Deo iunxit, ut et Deum per hanc coniunctionem, sicut est,
40 intellegi uellet. 5. [92] Est ergo credendum secundum prae-
scriptam regulam in Dominum unum uerum Deum et in eum
quern misit Iesum Christum consequenter, qui se nequaquam
Patri, ut diximus, iunxisset, nisi Deum quoque intellegi uellet.
Separasset enim ab eo, si Deum intellegi se noluisset; inter
45 homines enim tantummodo se collocasset, si hominem se esse

tantummodo sciret, nec cum Deo iunxisset, si se non et Deum

12/14 cf. Ioh. 16, 14. 32/34 Ioh. 17, 3.

13 paraclitum Fans Wey p.m. 22/28 sed si a Christo, accepit quae nuntiet,
non est homo tantum Christus, a quo accepit paracletus deus non minor, quoniam
nec paracletus a Christo acciperet nisi deus Christus esset : Christus ergo se deum
esse hoc ipso probat, quod ab eo accepit paracletus quae nuntiat, ut testimonium
Christi diuinitatis grande sit, dum ab illo paracletus sumit quae ceteris tradit B.
Textus quern Gel tradidit teste Pam etiam in C legebatur 26 Christo Faus 32
quo] quod B 35 accipi <se> uoluit Wei 39 se inseruit WelD post sed, Jacn
dubit. post deo 40 intelligi <se> uellet Wei; cf. 1. 43 ; u. Scheid 68 41 domi¬
num] deum B Wei 43 intelligi <se> uellet Wei; cf. 1. 40 44 enim <se> ab
Welu 46 deo <(se> iunxisset Weln
 DE TRINITATE XVI 41

nosset. Nunc et de homine tacet, quoniam hominem ilium

nemo dubitat, et Deo se iungit merito, ut credituris diuini-
tatis suae formulam poneret. 6. [93] Si homo tantummodo
50 Christus, quomodo dicit : Et nunc honorifica me gloria quam
habebam apud te priusquam mundus esset ? Si antequam mun-
dus esset gloriam habuit apud Deum et claritatem tenuit
apud Patrem, ante mundum fuit; nec enim habuisset gloriam,
nisi ipse prius fuisset, qui gloriam posset tenere. Nemo enim
55 habere aliquid poterit, nisi ante ipse fuerit qui aliquid tenet.
Sed enim Christus habet gloriam ante mundi institutionem.
Ergo ante institutionem mundi fuit. Nisi enim ante institu¬
tionem mundi esset, ante mundi institutionem gloriam habere
non posset, cum ipse non esset. Sed enim homo gloriam ante
60 mundi institutionem habere non potuit, qui post mundum
fuit; Christus autem habuit ; ante mundum igitur fuit ; non
igitur homo tantummodo fuit, qui ante mundum fuit. Deus
est igitur, quoniam ante mundum fuit et gloriam ante mun¬
dum tenuit. 7. [94] Nec praedestinatio ista dicatur, quoniam
65 nec posita est. Aut addant hoc, qui hoc putant; sed uae est
adicientibus, quomodo et detrahentibus positum ; non potest
ergo dici quod non potest adici. Sublata ergo praedestinatione
quae non est posita, in substantia fuit Christus ante mundi
institutionem. Verbum est enim per quod facta sunt omnia et
70 sine quo factum est nihil. 8. Quoniam et si in praedestinatione
dicitur gloriosus et ante mundi institutionem fuisse prae-
destinationem, ordo seruetur et ante hunc erit multus numerus
hominum in gloriam destinatus. Minor enim per istam destina-
tionero Christus ceteris intellegetur, quibus posterior denota-
75 tur. Nam si haec gloria in praedestinatione fuit, praedestina-
tionem istam in gloriam nouissimus Christus accepit; ante
enim praedestinatus Adam esse cernetur et Abel et Enoch
et Noe et Abraham et reliqui ceteri. 9. Nam cum apud Deum
et personarum et rerum omnium ordo digestus sit, ante hanc
80 praedestinationem Christi in gloria multi praedestinati fuisse
dicentur. Et hoc pacto minor ceteris hominibus Christus esse
deprehenditur, qui melior et maior et antiquior ipsis quoque

50/51 Ioh. 17, 5. 65/66 cf. Deut. 4, 2 ; 12, 32. Apoc. 22, 18-19. 09/70
Ioh. 1, 3.

47 ilium (esse} nemo Jacn, recte uetat x 60 50 habuit Wei 71 fuisse prae¬
destinationem] fuit praedestinatio uel fuit praedestinatus Jacn. Textum receptum
tuetur x 60 uel leg. et disting. putat fuisse praedestinatione, <si> ordo seruetur, et
sqq. 73 enim] etiam Jacn (‘cum nullum sit argtmentum antecedens cuius confirma-
tionem introducat coniunctio enim’) destinationem] praedestinationem Pam dubi-
tant. in adnot. 74 intelligitur B Gel Wei, corn. Pam ex C 78 cum et apud B
80 gloriam Weln Jac Fans; cf. 1. 73 et 76 82 deprehendetur Jacn Faus
 42 DE TRINITATE XVI-XVII
angelis inuenitur. 10. Aut haec igitur omnia tollantur, ut
Christo diuinitas non auferatur ; aut si haec tolli non possunt,
8j Christo ab haereticis diuinitas propria reddatur.
XVII. 1. [95] Quid si Moyses hanc eandem regulam uerita-
tis exsequitur et hoc in principio suarum nobis tradidit lite-
rarum, quo discamus omnia creata et condita esse per Dei
Filium, hoc est per Dei uerbum ? Id enim dicit quod Ioannes,
5 quod ceteri, immo et Ioannes et ceteri ab hoc intelleguntur
accepisse quod dicant. 2. Si enim Ioannes dicit : Omnia per
ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, prophetes autem
refert : Dico ego opera mea regi, Moyses autem introducit
praecipientem Deum ut lux fiat in primis, caelum firmetur,
10 aquae congregentur, arida ostendatur, fructus secundum
semina prouocetur, animalia producantur, luminaria in caelo
atque astra ponantur, non alium ostendit tunc adfuisse Deo
cui praeciperenter haec opera ut fierent, nisi eum per quern
facta sunt omnia, et sine quo factum est nihil. 3. Ac si hie
15 uerbum Dei est — nam eructauit cor meum uerbum bonum —,
ostendit in principio uerbum fuisse et uerbum hoc apud Pa-
trem fuisse, Deum praeterea uerbum fuisse, omnia per ipsum
facta esse. Sed enim hoc uerbum caro factum est et habitauit in
nobis, Christus scilicet Filius Dei, quern dum et postmodum
20 secundum carnem hominem accipimus et ante mundi insti-
tutionem Dei uerbum et Deum uidemus, merito secundum
institutionem ueteris et noui testamenti et Deum et hominem
Christum Iesum et credimus et tenemus. 4. [96] Quid si idem
Moyses introducit dicentem Deum : Faciamus hominem ad
25 imaginem et similitudinem nostram, et infra : Et fecit Deus
hominem, ad imaginem Dei fecit ilium, masculum et feminam
fecit eos ? Si, ut iam docuimus, Dei Filius est per quem facta
sunt omnia, utique Dei Filius est per quem etiam homo
institutus est, propter quem facta sunt omnia. 5. Sed enim
30 Deo praecipiente ut homo fiat, Deus refertur esse qui homi¬
nem facit; facit autem hominem Dei Filius, uerbum scilicet
Dei per quem facta sunt omnia, et sine quo factum est nihil.
Hoc autem uerbum caro factum est et habitauit in nobis. Ergo

XVII, 6/7 Ioh. 1, 3. 8 Ps. 44, 2. 8/12 cf. Gen. i, 3 sqq. 14 Ioh. 1, 3.
15 Ps. 44, 2. 18/19 Ioh. 1, 14. 24/25 Gen. 1, 26. 25/27 Gen. i, 27.
32 Ioh. 1, 3. 33 Ioh. 1, 14.

84 non1 del. angl auferatur] asseratur IVey (cf. adn. 68, pag. 117) tolli] in
praedestinatione tantum dici B Gel Wei, corr. Pam ex C
XVII, 1 quid] inc. cap. XXV Pam quod (‘et time tollendum interr. punctum') Jacn
dubitant., recte uetat x 61 3 dicamus B Gel, corr. Pam ex C 9 fiat, in primis
caelum dist. B Gel Pam, corr. Inn 11 prouocentur Welu 17 fuisse] et add.
JacD 23 quod Jacn dubit.
 DE TRINITATE XVII 43
Christus est Deus. Per Christum igitur homo factus est, ut
35 per Dei Filium. [97] Sed Deus hominem ad imaginem Dei
fecit. Deus est ergo qui fecit hominem ad imaginem Dei. Deus
ergo Christus est, ut merito nec ueteris testamenti circa per¬
sonam Christi uacillet auctoritas, dum noui testamenti mani-
festatione fulcitur, nec noui testamenti intercepta sit potestas,
40 dum radicibus ueteris testamenti eiusdem nititur ueritas.
6* Ex quo qui Christum, Dei Filium et hominis, tantummodo
praesumunt hominem, non et Deum, contra testamentum et
uetus et nouum faciunt, dum et ueteris et noui testamenti
auctoritatem ueritatemque corrumpunt. 7. [98] Quid si idem
45 Moyses ubique introducit Deum Patrem immensum atque
sine fine, non qui loco cludatur, sed qui omnem locum cludat,
nec eum qui in loco sit, sed potius in quo omnis locus sit,
omnia continentem et cuncta complexum, ut merito nec
descendat nec ascendat, quoniam ipse omnia et continet et
50 implet, et tamen nihilominus introducit Deum descendentem
ad turrem quam aedificabant falii hominum, considerare quae-
rentem et dicentem : Venite et mox descendamus et confunda-
mus illic ipsorum linguas, ut non audiat unusquisque uocem
proximi sui ? Quem uolunt hie Deum descendisse ad turrem
55 illam et homines tunc illos uisitare quaerentem ? Deum
Patrem ? Ergo iam loco clauditur. Et quomodo omnia ipse
complectitur ? 8. [99] Aut numquid angelum cum angelis
dicit descendentem et dicentem : Venite et mox descendamus
et confundamus illic ipsorum linguas ? Sed enim in Deuterono-
60 mio animaduertimus rettulisse Deum haec Deumque dixisse,
ubi ponitur : Cum disseminaret filios Adam, statuit fines gen¬
tium iuxta numerum angelorum Dei. Neque ergo Pater
descendit, ut res indicat, neque angelus ista praecepit, ut res
probat. 9. Superest ergo ut ille descenderit, de quo apostolus
65 Paulus : Qui descendit, ipse est qui ascendit super omnes caelos,
ut impleret omnia, hoc est Dei Filius, Dei uerbum. Verbum
autem Dei caro factum est et habitauit in nobis. Hie erit Chris¬
tus. Deus ergo pronuntiabitur Christus.

52/54 Gen. n, 7. 61/62 Deut. 32, 8. 65/66 Eph. 4, 10. 66/67 Ioh.
1, 14.

34 per ... filium (/. 35) otn. Wey 44 quod Jacn dubit. 51 ad] ac x 61 consi¬
derate Weln Jacn, uetat x 61 54 ad del. cens. x 61 turrem, illam disting, cens.
Scheid 68, sic Wey 55 sign, interr. post quaerentem pos. Gel . 56 cluditur Faus
Wey omnia post ipse Faus 63 praecipit Faus 67 erit] erat WelD
 44 DE TRINITATE XVIII
XVIII. 1. [100] Ecce idem Moyses refert alio in loco quod
Abrahae uisus sit Deus. Atquin idem Moyses audit a Deo quod
nemo hominum Deum uideat et uiuat. Si uideri non potest
Deus, quomodo uisus est Deus ? Aut si uisus est, quomodo
5 uideri non potest ? 2. Nam et Ioannes Deum nemo, inquit,
uidit umquam, et apostolus Paulus : Quern uidit hominum nemo
nec uidere potest. Sed non utique scriptura mentitur. Ergo
uere uisus est Deus. Ex quo intellegi potest quod non Pater
uisus sit, qui numquam uisus est, sed Filius, qui et descendere
io solitus est et uideri, quia descenderit. 3* Imago est enim
inuisibilis Dei, ut mediocritas et fragilitas condicionis huma-
nae Deum Patrem uidere aliquando iam tunc assuesceret in
imagine Dei, hoc est in Filio Dei. Gradatim enim et per in-
crementa fragilitas humana nutriri debuit per imaginem ad
15 istam gloriam, ut Deum Patrem uidere posset aliquando.
4. [101] Periculosa sunt enim quae magna sunt, si repentina
sunt. Nam etiam lux solis subita post tenebras splendore
nimio insuetis oculis non ostendet diem, sed potius faciet
caecitatem. Quod ne in damnum humanorum contingat
20 oculorum, paulatim disruptis et dissipatis tenebris ortus
luminaris istius mediocribus incrementis fallenter assurgens
oculos hominum sensim assuefacit ad totum orbem suum
ferendum per incrementa radiorum. 5. [102] Sic ergo et
Christus, id est imago Dei et Filius Dei, ab hominibus inspici-
25 tur, qua poterat uideri. Et ideo fragilitas et mediocritas sortis
humanae per ipsum alitur, producitur, educatur, ut aliquando
Deum quoque ipsum Patrem, assueta Filium conspicere,
possit ut est uidere, ne maiestatis ipsius repentino et intolera-
bili fulgore percussa intercipi possit, ut Deum Patrem, quem
30 semper optauit, uidere non possit. 6. Ex quo Filius est hie
qui uidetur. Dei autem Filius Dei uerbum est. Dei autem
uerbum caro factum est et habitauit in nobis / hie autem Christus
est. Quae malum ratio est ut dubitetur Deus dici qui tot
modis Deus intellegitur approbari ? 7. [103] Ac si et Agar,
35 ancillam Sarrae, de domo eiectam pariter et fugatam angelus
conuenit apud fontem aquae in uia Sur, fugae causas inter-

XVIII, 2 cf. Gen. 12, 7; 18, 1. 2/3 cf. Exod. 33, 20. 5/0 Ioh. 1, 18 ;
1 Ioh. 4, 12. 0/7 1 Tim. 6, 16. 10/11 Col. 1, 15. 32 Ioh. x, 14.
34/41 cf. Gen. 16, 7-12.

XVIII, 1 ecce] inc. cap. XXVI Pam 2 atquin idem] ad quid autem {et sign,
interr. post uiuat in l. 3) B 4 si om. B 10 descenderit (imago ... Dei) ut
disting, cens. Inn ; sic Wcy 15 possit 1VelD Jac Fans ; cf. 1. 28-30 (ter possit) 20
ortus] corpus Jac° 25 qua] quia Jac11 33 malum ratio est] ergo mala ratio
B ; cf. cap. XX, l. 32 34 deus om. B Gel, restit. Pam ex C (post intellegitur Wei)
35 Sarae Fans IVey 30 inuenit Jacn Sur] sua B interrogauit B
 DE TRINITATE XVIII 45
rogat atque accipit et post haec humilitatis consilia porrigit,
spem praeterea illi materni nominis facit quodque ex utero
eius multum semen esset futurum spondet atque promittit
40 et quod Hismael ex ilia nasci haberet et cum ceteris aperit
locum habitationis ipsius actumque describit, hunc autem
angelum et Dominum scriptura proponit et Deum (nam nec
benedictionem seminis promisisset, nisi angelus et Deus
fuisset), quaerant quid in praesenti loco haeretici tractent.
45 8. Pater fuit iste qui ab Agar uisus est an non ? Quia Deus
positus est. Sed absit Deum Patrem angelum dicere, ne alteri
subditus sit, cuius angelus fuerit. 9. Sed angelum dicent fuisse.
Quomodo ergo Deus erit, si angelus fuit, cum non sit hoc
nomen angelis umquam concessum ? Nisi quoniam ex utroque
50 latere nos ueritas in istam concludit sententiam, qua intel-
legere debeamus Dei Filium fuisse qui, quoniam ex Deo est,
merito Deus, quia Dei Filius dictus sit, quoniam Patri subditus
et annuntiator paternae uoluntatis est, magni consilii angelus
pronuntiatus est. 10, [104] Ergo si hie locus neque personae
55 Patris congruit, ne angelus dictus sit, neque personae angeli,
ne Deus pronuntiatus sit, personae autem Christi conuenit,
ut et Deus sit, quia Dei Filius est, et angelus sit, quoniam
paternae dispositionis annuntiator est, intellegere debent
contra scripturas se agere haeretici, qui Christum cum dicant
60 se et angelum credere, nolint ilium etiam Deum pronuntiare,
quern in ueteri testamento ad uisitationem generis humani
legunt saepe uenisse. 11. [105] Adhuc adiecit Moyses Abrahae
uisum Deum apud quercum Mambrae sedente ipso ad ostium
tabernaculi sui meridie et nihilominus, cum tres conspexisset
65 uiros, unum ex illis dominum nuncupasse ; quorum cum pedes
lauisset, cinericios panes cum butyro et ipsius copia lactis
offert et ut hospites retenti uescerentur hortatur. 12. Post
quae et quod pater futurus esset audit et quod Sarra, uxor
eius, paritura ex ipso filium esset ediscit et de exitu Sodomita-
70 rum, quae merebantur pati, recognoscit et quod propter cla-
morem Sodomorum Deus descendisset addiscit. 13. Quo in

53 Is. 9, 5. 63/64 Gen. 18, i. 64/69 cf. Gen. 18, 2-10. 69/71 cf. Gen.
18, 16-32.

37 accepit B porrexit B 38 quod qu§ B 40 Ismael Fans Wey 41

actusque uel uitamque Jaca, uetat x 62 42 scripturae B 42/44 parenthesin
indie. Iun 44 haeretici transponendum post quaerant cens. Jacn, uetat x 62 50
qua We/n Fans quia cett. (qua praefert Jacn) 52 filius, dictus disting, cens. Iun
quern seq. angl Wey, probat etiam Scheid 69, Eng. 132 ; cf. Melin 176 pro sit Scheid
69, Eng. 132 man. et, pro quoniam JacD et quoniam uel quoniam autem patri
subditus et om. B Gel Wei, restit. Pam ni fallor ex C 54 hie om. B Gel Wei, restit.
Pam ut uidetur ex C 60 ilium post etiam Pam Jac 63 Mambre B Wei Faus
Wey 65 dominum] deum 13; cf. l. 74-75 66 ipsius copia lactis] copia lactis
ipsis uel ipsis copiam lactis Jacn
 46 DE TRINITATE XVIII
loco si Patrem uolunt uideri tunc fuisse cum angelis duobus
hospitio receptum, Patrem uisibilem haeretici crediderunt.
Si autem angelum, cum ex angelis tribus unus dominus
75 nuncupatur, cur, quod non solet, angelus Deus dicitur ? Nisi
quoniam, ut Deo Patri inuisibilitas propria reddatur et angelo
propria mediocritas remittatur, non nisi Dei Filius, qui et
Deus est, Abrahae uisus et hospitio receptus esse credetur.
14. Quod enim erat futurus, meditabatur in sacramento
80 Abrahae factus hospes, apud Abrahae filios futurus ; cuius
filiorum pedes ad probationem quod ipse esset abluit, reddens
in filiis ius hospitalitatis quod aliquando illi fenerauerat
pater. 15. [100] Vnde et ne qua esset dubitatio quin iste
Abrahae hospes fuisset, in Sodomitarum exitu ponitur
85 quoniam pluit Dominus super Sodomam et Gomorram ignem
et sulphur a Domino de caelo. Sic enim et prophetes ex persona
Dei : Subuerti uos, inquit, sicut subuertit Dominus Sodomam
et Gomorram. 10. Dominus ergo Sodomam subuertit, id est
Deus Sodomam subuertit, sed in subuersione Sodomorum
90 Dominus pluit ignem a Domino. Hie autem Dominus uisus
est Abrahae Deus ; Deus autem hie hospes est Abrahae, uisus
utique quia tactus. Sed cum Pater, qua inuisibilis, nec tunc
utique uisus sit, uisus est et hospitibus receptus et acceptus
est, qui solitus est tangi et uideri; hie autem Filius Dei
95 Dominus a Domino pluit super Sodomam et Gomorram sulphur
atque ignem. Hie autem Dei uerbum est; uerbum autem Dei
caro factum est et habitauit in nobis. Hie autem Christus est.
17. Non Pater igitur apud Abraham hospes, sed Christus
fuit ; nec tunc Pater uisus est, sed Filius ; uisus autem est
100 Christus. Merito igitur Christus et Dominus et Deus est, qui
non aliter Abrahae uisus est, nisi quia ante ipsum Abraham
ex Patre Deo Deus sermo generatus est. 18. [107] Adhuc,

80/81 cf. Ioh. 13, 5. 85/80 Gen. 19, 24. 87/88 Amos 4, 11. 90/91 cf.
Gen. 12, 7; 18, 1. 91 cf. Gen. 18, 3-8. 95/96 Gen. 19, 24. 96/97 Ioh.
1, 14. 101/102 cf. Ioh. 8, 58.

72 uideri <et> tunc Wei 76 propria reddatur] competat B 77 proprie B

qui et] quia B 78 uisus est et B 78/83 sic legitur in cod. Casin. 384 s. IX-X
{cf. A. Amelli, Miscell. Geronim., Romae 1920, pag. 178) : Filius Dei uisus est
Abrahe et ospitio receptus. Quod enim futurum erat meditabatur in sacramento.
Hospes Habrahe futurus, cuius filiorum pedes ad approbationem quod ipse esset
abluit, reddens in filiis eius hospitalitatis quod aliquando federauerat pater. 78
credatur Wei 79 futurus] facturus Jacn, uetat x 62/3 82 foen-/faen- uulgo
85 dominus] deus B Gel, corr. Pam ; cf. 1. 90 Gomorrham Fa us Wey p.m.
86 sulpur Fans p.m. 87 dominus] deus B Gel Wei {uetat Jac), corr. Pam 92
qua] quia angl 93 hospitio angl Wey et acceptus del. Wei 94 ante qui
Jacn filius ueldei filius deesseputat 95 dominus] deus B Gel Wei, corr. Pam 97/
98 est, non pater : igitur male interp. B Gel Pam, corr. Wei 99 uisus2] filius Jaca
 DE TRINITATE XVIII 47
inquit, idem angelus et Deus eandem Agar fugatam de domo
Abrahae cum puero consolatur et uisitat. Nam cum ilia in
105 solitudine exposuisset infantem, quia aqua defecisset ex utre,
cumque puer ille clamasset, fletum et planctum leuasset, et
audiuit, inquit scriptura, Deus uocem pueri de loco ubi erat.
19. Cum Deum esse qui uocem infantis audiuit rettulisset,
adiecit : et uocauit angelus Domini ipsam Agar de caelo,
no angelum referens esse quem Deum dixerat et Dominum
pronuntians esse quem angelum collocarat, quique angelus
et Deus adhuc ipsi Agar promittit maiora solacia dicendo :
Ne timueris, exaudiui enim uocem pueri de loco ubi erat. Surge,
sume puerum et tene ; in gentem enim magnam faciam eum.
115 20. Hie angelus, si angelus tantum est, cur hoc sibi uindicat
ut dicat : In gentem enim magnam faciam eum, cum hoc utique
genus potentiae Dei sit, angeli esse non possit ? Ex quo etiam
Deus confirmatur [Deus] esse qui hoc potest facere, quoniam,
ut hoc ipsum comprobetur, adicitur per scripturam statim :
120 et aperuit Deus oculos eius, et uidit puteum aquae uiuae et abiit
et impleuit utrem de puteo et dedit puero, et erat Deus cum puero.
21. Si ergo hie Deus erat cum puero, qui aperuit oculos Agar,
ut uideret puteum aquae uiuae et hauriret aquam propter
urgentem sitis necessitatem, hie autem Deus e caelo illam
125 uocat angelus dictus, cum superius uocem audiens clamantis
pueri Deus esset potius, non alius intellegitur quam angelus
esse pariter et Deus. 22. [108] Quod cum Patri competens et
conueniens esse non possit, qui tantummodo Deus est, com¬
petens autem esse possit Christo, qui non tantummodo Deus,
130 sed et angelus pronuntiatus est, manifeste apparet non Patrem
ibi tunc locutum fuisse ad Agar, sed Christum potius, cum
Deus sit cui etiam angeli competit nomen, quippe cum magni
consilii angelus factus sit, angelus autem sit, dum exponit
sinum Patris, sicut Ioannes edicit. 23. Si enim ipse Ioannes
133 hunc eundem qui sinum exponit Patris uerbum dicit carnem
factum esse, ut sinum Patris posset exponere, merito Christus
non solum homo est, sed et angelus, nec angelus tantum, sed

103/121 cf. Gen. 21, 14-20. 106/107 Gen. 21, 17. 109 Gen. 21, 17. 113/
114 Gen. 21, 17-18. 116 Gen. 21, 18. 120/121 Gen. 21, 19-20. 132/133
Is. 9, 5. 133/134 cf. loh. 1, 18. 135/136 cf. Ioh. 1, 14.

103 et deus om. B abhinc B habet Haggar antea scribem Agar 106 et audiuit]
exaudiuit x 63 dubitant. 108 infantis audiuit] audisset infantis Urs Fans au¬
diuit om. B 110 dominum] deum Weln, uetat Jac 111 quique] qui Fans
dubit. in app. crit. 113 loco] coelo B 115 uendicat B Gel Pam, sed cf. cap.
IV, l. 8 ; corr. Wei 118 deus2 del. Fat angl lVey, prob. Iutt 122 aperiat B
124 deus] qui add. Weln 125 uocat angelus] uocans angelus est JacD 126
potius] positus Jac 132 cum] qui Jac11, uetat x 63 ; cf. Melin 191, 2 133
autem] item Jacu, uetat x 63 134 si] sed B Gel, corr. Pam suum ut uidetur sec.
iudicium 137 et om. B Gel Wei, restit. Pam ex C
 48 DE TRINITATE XVIII-XIX
et Deus per scripturas ostenditur et a nobis hoc esse creditur,
ne si non Christum tunc locutum ad Agar uoluerimus accipere,
140 aut angelum Deum faciamus aut Deum Patrem omnipoten-
tem inter angelos computemus.
.
XIX. 1 [109] Quid si et alio in loco similiter legimus Deum
angelum positum ? Nam cum apud uxores suas Liam atque
Rachel Iacob de patris illarum iniquitate quereretur et cum
referret quod iam in terram propriam remeare et reuerti
5 cuperet, somnii quoque sui interponebat auctoritatem, quo
tempore refert sibi angelum Dei per somnium dixisse : Iacob,
Iacob. Et ego, inquit, dixi : Quid est P Aspice, inquit, oculis tuis
et uide hircos et arietes ascendentes super ones et capras uariatos
albos et uarios et cinericios et aspersos. Vidi enim quaecumque
io tibi Laban fecit. Ego sum Deus qui uisus sum tibi in loco Dei,
ubi unxisti mihi illic stantem lapidem et uouisti mihi illic
uotum ; nunc ergo surge et proficiscere de terra hac et uade in
terram natiuitatis tuae, et ero tecum. 2. [110] Si angelus Dei
loquitur haec ad Iacob atque ipse angelus infert dicens : Ego
15 sum Deus qui uisus sum tibi in loco Dei, non tantummodo
hunc angelum, sed et Deum positum sine ulla haesitatione
conspicimus, quique sibi uotum refert ab Iacob destinatum
esse in loco Dei et non dicit ‘in loco meo’. Est ergo locus Dei,
est et hie Deus. 3. Sed enim ibi simpliciter est in loco Dei
20 positum, neque enim dictum est ‘in loco angeli et Dei’, sed
tantummodo ‘Dei’, hie autem qui ista promittit Deus atque
angelus esse perhibetur, ut merito distinctio sit inter eum qui
tantummodo Deus dicitur et inter eum qui non Deus sim¬
pliciter, sed et angelus pronuntiatur. 4. [Ill] Ex quo si nulhus
25 alterius angeli potest hie accipi tanta auctoritas, ut Deum
quoque se esse fateatur et uotum sibi factum esse testetur,
nisi tantummodo Christi, cui non quia angelo tantum, sed
quia Deo uotum uoueri potest, manifestum est non Patrem
accipi posse, sed Filium Deum et angelum. 5. Hie autem si
30 Christus est, sicuti est, uehementer periclitatur qui aut homi-
nem Christum aut angelum tantummodo dicit subtracta illi
diuini nominis potestate, quam ex scripturarum caelestium
fide frequenter accepit, quae ilium et angelum frequenter et
.[ ]
Deum dicunt. 6 112 His omnibus etiam lllud accedit ut,
35 quomodo ilium et angelum frequenter et Deum posuit scriptu-

XIX, 2/6 cf. Gen. 31, 4-11. 6/13 Gen. 31, 11-13.

XIX, 1 quid] inc. cap. XXVII Pam 9 et3 del. cens. JacD 10 Labam B Gel
11 unxisti Pam ex C erexisti B Gel Wei 14 atque] itaque B Gel (‘minime male'
cens. Inn), corr. Pam tacens in adnotat. 17 quique] quippe Fans quippe qui Melin
191, 2 ab] ad B 19 enim] cum B 26 testatur B 27/28 quia (bis)] qua
Inn 28 uouenti B est] esse 13 31 substracta B
 DE TRINITATE XIX 49
ra diuina, sic ilium et hominem ponat et Deum, exprimens
eadem scriptura diuina quod erat futurus et depingens iam
turn in imagine quod habebat esse in substantiae ueritate.
.7 Remansit enim, inquit, Iacob solus et luctabatur homo cum
40 eo usque in mane ; et uidit quoniam non potest aduersus eum
et tetigit latitudinem femoris Iacob, cum in eum luctaretur et
ipse cum eo, et dixit ei : dimitte me, ascendit enim lucifer. Et
tile dixit : Non te dimittam, nisi me benedixeris. Et dixit :
Quod est nomen tuum ? Et ille dixit : Iacob. Dixitque ei : Non
45 uocabitur iam nunc nomen tuum Iacob, sed Israel erit nomen
tuum, quia inualuisti cum Deo, et cum hominibus potens es.
Et adhuc adicit : Et uocauit Iacob nomen loci illnis 'uisio Dei’.
Vidi enim Deum facie ad faciem, et salua facta est anima mea.
Ortusque est ei sol, mox transmit uisionem Dei, ipse uero clau-
8
50 dicabat femore suo. . [113] Homo, inquit, luctabatur cum
Iacob. Si homo solitarius, quis est iste ? Vnde est ? Quare
cum Iacob contendit atque luctatur ? Quid intercesserat ?
Quid factum fuerat ? Quae ratio contentionis istius tantae
tantique certaminis ? Quare praeterea Iacob, qui ad tenen-
55 dum hominem cum quo luctabatur fortior inuenitur et bene-
dictionem ab eo quem detinebat postulat, quia iam lucifer
oritur, ideo postulasse reperitur, nisi quoniam praefigurabatur
contentio haec inter Christum et filios Iacob futura, quae in
euangelio dicitur perfecta ? 9. Contra hunc enim hominem
60 colluctatus est populus Iacob, in qua colluctatione potentior
populus est Iacob repertus, quippe cum aduersus Christum
iniquitatis suae uictoriam sit consecutus, quo in tempore
propter facinus quod admisit incessu fidei propriae et salutis
claudicare grauissime incertus et lubricus coepit, qui quamuis
65 superior damnando Christum repertus, eget tamen ipsius
misericordia, eget tamen ipsius benedictione. 10. [114] Sed
enim hie homo qui cum Iacob luctatus est, Non, inquit, uoca¬
bitur etiam nunc nomen tuum Iacob, sed Israel erit nomen tuum.
Ac si Israel est homo ‘uidens Deum’, eleganter ostendebat
70 Dominus quod non tantum homo esset qui colluctabatur tunc

cum Iacob, sed et Deus. 11. Videbat utique Deum Iacob cum
quo colluctabatur, quamuis hominem ipsius in colluctatione
retineret. Et ut nulla adhuc posset esse dubitatio, interpreta-

30/46 Gen. 32, 24-28. 47/50 Gen. 32, 30-31. 67/68 Gen. 32, 28.

41 post femoris Jac uerba eius et emarcuit latitudo femoris, quae intercidisse putat
per homoioteleuton, uncis inclusa suppl. 45 iam] etiam Wei Jac coll. 1. 68 49
mox <ut> transmit Weln JacD Faus 55 fortis Faus 55/57 et del. cens. Jacn
et praeeunte WelD {qui sign, interr. habet post oritur punctumque post perfecta /. 59)
nisi ante ideo transponendum. Ego ideo suspectum habeo ; fort, id <ab> eo rescribendum
56 quia ... oritur del. cens. Weln 69 uidens] uincens Wei 71 uidebat] uincebat
Wei
 50 DE TRINITATE XIX
tionem ipse posuit dicendo : Quia inualuisti cum Deo, et cum
75 hominibus potens es. 12. Ob quam causam hie idem Iacob,
intellegens iam uim sacramenti et peruidens auctoritatem eius
cum quo luctatus fuisset, nomen loci illius in quo colluctatus
est uocauit ‘uisionem Dei’. 13. Superstruxit praeterea causas
ad interpretationem Dei porrigendam. Vidi enim, inquit,
80 Deum facie ad faciem, et salua facta est anima mea. Vidit autem
Deum cum quo colluctatus est quasi cum homine, sed et
hominem quidem quasi uictor tenuit, benedictionem autem
quasi a Deo ut inferior postulauit. Ita cum Deo et cum homine
colluctatus fuit. 14. Ac si colluctatio haec ibi quidem prae-
85 figurata est, in euangelio autem inter Christum et populum
Iacob perfecta est, in qua quamuis populus superior inuentus
sit, minor repertus est dum nocens comprobatus est, quis
dubitabit Christum, in quo haec colluctationis figura completa
est, non hominem tantum, sed et Deum agnoscere, quando-
90 quidem hominem ilium et Deum etiam figura ipsa collucta¬
tionis uideatur comprobasse ? 15. [115] Et tamen etiam post
haec aeque non cessat eadem scriptura diuina angelum Deum
dicere, Deum angelum pronuntiare. 16. Nam cum Manassen
atque Ephrem, filios Ioseph, benedicturus esset hie ipse Iacob,
95 transuersis super capita puerorum manibus collocatis, Deus,
inquit, qui pascit me a iuuentute mea usque in hunc diem,
angelus cui liberauit me ex omnibus malis, benedicat pueros.
17. [116] Vsque adeo autem eundem angelum ponit quern
Deum dixerat, ut singulariter in exitu sermonis sui posuerit
100 personam de qua loquebatur dicendo : benedicat pueros hos.
18. Si enim alterum angelum uoluisset intellegi, plurali numero
duas personas complexus fuisset ; nunc unius personae sin-
gularem numerum in benedictione deposuit, ex quo eundem
Deum atque angelum intellegi uoluit. 19. Sed enim Deus
105 Pater accipi non potest, Deus autem et angelus Christus accipi
potest. Quern ut huius benedictionis auctorem etiam trans-
uersas super pueros manus Iacob ponendo significant, quasi
pater illorum esset Christus, ex quo manus poneret figuram
et formam futuram passionis ostendens. 20. Nemo igitur

74/75 Gen. 32, 28. 79/80 Gen. 32, 30. 94/95 cf. Gen. 48, 14. 95/97
Gen. 48, 15-16. 100/109 cf. Gen. 48, 14.

79 interpretationem <uisionis> dei angl 84 si Faus Wey sic cett. 88 dubitauit

D 93 dicere <et> deum Wei" Jac Faus 97 pueros] hos add. Pam angl Wey
101 enim <alterum deum > alterum angl 108 Christus] hie sequitur in edd. ante
Wei in lucem emissis adhuc adiciam illam quoque partem (init. cap. XXVIII). Cf.
adnot. ad cap. XIV, l. 53 ex] incip. cap. XV Pam et ex JacD ex quo] eo
quod Wei" poneret Wei" praeeunte Cotelerio, Eccles. Gr. Monument., tom. 3,
in not. pag. 634, prob. Jac" Scheid 69, i.t. recep. Faus ponere B Gel Pam Wei Jac Wey
109 futurae Wei", uetat Jac
 DE TRINITATE XIX-XX 5i

no Christum sicut angelum non dubitat dicere, ita etiam Deum

haesitet pronuntiare, cum hunc eundem in puerorum horum
benedictionem per sacramentum passionis digestum in figura
manuum et Deum et angelum intellegat inuocatum fuisse.
XX. 1* [117] Ac si aliquis haereticus pertinaciter obluctans
aduersus ueritatem uoluerit in his omnibus exemplis proprie
angelum aut intellegere aut intellegendum esse contenderit,
in hoc quoque uiribus ueritatis frangatur necesse est. 2. Nam
5 si omnibus caelestibus, terrenis et infernis Christo subditis
etiam ipsi angeli cum omnibus ceteris quaecumque subiecta
sunt Christo dicuntur dii, iure et Deus Christus. Et si quiuis
angelus subditus Christo deus potest did, et hoc si dicitur et
sine blasphemia profertur, multo magis utique et hoc ipsi Dei
10 Filio Christo competere potest, ut Deus pronuntietur. 3. Si
enim qui subiectus Christo angelus deus promitur, multo
magis et constantius Christus, cui sunt omnes angeli subiecti,
Deus esse dicetur. Nec enim naturae congruit ut quae minori-
bus concessa sunt maioribus denegentur. Ita si angelus
15 Christo minor est, angelus autem deus dicitur, magis conse-
quenter Christus Deus esse dicitur, qui non uno, sed omnibus
angelis et maior et melior inuenitur. 4. [118] Ac si stetit Deus
in synagoga deorum, in medio autem Deus deos discernit, in
synagoga autem aliquotiens Christus stetit, Christus ergo in
2.0 synagoga Deus stetit, diiudicans scilicet deos quibus dicit :
Vsquequo personas hominum accipitis ?, accusans scilicet
consequenter homines synagogae non exercentes iusta iudicia.
5. Porro si illi, qui reprehenduntur atque culpantur, propter
aliquam tamen causam hoc nomen adipisci sine blasphemia
25 uidentur, ut dii nuncupentur, multo magis utique hie Deus
habebitur, qui non tantum Deus deorum stetisse dicitur, sed
etiam deos discernens et diiudicans ex eadem lectionis auctori-

XX, 5 cf. Mt. 28, 18 ; Eph. i, 20-22 ; 1 Petr. 3, 22. C/7 cf. Ps. 81, 6 ( ?
‘Quum alii non occurrant loci scripturae, quibus angeli dicuntur Dii ; adnotauimus
ad marginem Psal. 81. quod uideatur illud paulo post citatum de angelis inter-
pretari’ Pam). 17/18 Ps. 81, 1. 21 Ps. 81, 2. 25 cf. Ps. 81, 6.

Ill cum ... fuisse (/. 113) om. B in] et Gel Pam, corr. Wei" ad man. lun ex ...
benedictione Jac
XX, 1 ac Pam ex C at B Gel Wei Jac 3 contendere Urs Jac 5 si <in>
omnibus lun 7 dii iure et deus Christus B Pam (‘Sic prorsus legimus et supplemus,
partim ex editione Gagnaei priori’) Wei Jac, om. Gel (prob. lun) Fans Wey; delend.
censet etia?n Jacn et pro bis uerbis subditi, quod i.t. recep. Fans Wey (Scheid, Eng. 132),
uel subiecti supplend. et si Pam Wei Jac et tamen Gel (prob. lun Jac") Fans Wey,
Scheid, Eng. 132 dicunt enim quod B 9 proferetur Pam nihil addens in adnot.,
corr. lun 11 qui] quiuis Jac" coll. 1. 7 uel cum Wein post subiectus suppl. censet est
14 itaque Jac", uetat x 64 1C dicetur Jac11 coll. 1. 13 18 deus del. Jac 21
hominum] peccatorum desiderari cens. Jacn 2C deus /in synagoga)) deorum
angl. Wey
 52 DE TRINITATE XX-XXI

tate aperitur. 6. [119] Ac si illi qui tamquam unus de principi-

bus cadunt dii tamen nuncupantur, multo magis Deus esse
30 dicetur qui non tantum tamquam unus ex principibus non
cadit, sed ipsum quoque malitiae et auctorem et principem
uincit. 7. [120] Quae autem malum ratio est ut, cum legant
hoc etiam Moysi nomen datum, dum dicitur : Deum te posui
Pharaoni, Christo negetur, qui non Pharaoni Deus, sed uni-
35 uersae creaturae et Dominus et Deus constitutus esse reperi-
tur ? 8. Et in illo quidem hoc nomen temperate datum, in hoc
profuse, in illo ad mensuram, in hoc supra omnem omnino
mensuram. Non enim ad mensuram, inquit, dat Filio Pater ;
Pater enim, inquit, diligit Filium. In illo ad tempus, in hoc
40 sine tempore ; diuini enim nominis potestatem et super omnia
et in omne tempus accepit. 9. Quodsi qui unius hominis
accepit potestatem, in hac exiguitate huius datae potestatis
nomen tamen istud dei incunctanter consequitur, quanto
magis qui in ipsum quoque Moysen habet potestatem, nominis
45 istius auctoritatem consecutus esse credetur ?
XXI. 1. [121] Et poteram quidem omnium scripturarum
caelestium euentilare tractatus et ingentem circa istam
speciem Christi diuinitatis, ut ita dixerim, siluam commouere,
nisi quoniam non tarn mihi contra hanc haeresim propositum
5 est dicere, quam breuiter circa personam Christi regulam
ueritatis aperire. 2, Quamuis tamen ad alia festinem, illud
non arbitror praetermittendum, quod in euangelio Dominus
ad significantiam suae maiestatis expressit dicendo : Soluite
templum hoc, et ego in triduo suscitabo illud, aut quando alio in
10 loco et alia parte pronuntiat : Potestatem habeo animam meam
ponendi et rursus recipere earn ; hoc enim mandatum accepi
a Patre. 3. [122] Quis est enim qui dicit animam suam se posse
ponere aut animam suam posse se rursum recuperare, quia
hoc mandatum acceperit a Patre, aut quis dicit destructum
15 corporis sui templum resuscitare rursum et reaedificare se
posse, nisi quoniam sermo ille, qui ex Patre, qui apud Patrem,

28/29 Ps. 81, 7. 33/3-4 Exod. 7, x. 38/39 Ioh. 3, 34-35.

XXI, 8/9 Ioh. 2, 19. 10/12 Ioh. 10, 18. 10 cf. Ioh. 1, 1-2.

28 reperitur Weln Jacn, uetat x 64 ac] at Wei Faus 32 autem] item Jacn
malum] mali B ; cf. cap. XVIII, l. 33 35/36 sign, interr. pos. Iun 44
Moysem B Gel Wei
XXI, 1 et] inc. cap. XVI Pam 9 alio post in Faus Wey 11 recipiendi Wela
JacD 14 accepit JacD, rede uetat x 64 post Patre uulgo sign, interr. legitur;
corr. Wey 1 (i post posse sign, interr. ponend. cens. Melin 179{praeeunte Faus)punctum-
que post in nobis (/. 23) uerba nisi quoniam sermo illegermanice uertens ‘Die Wahrheit
ist, dass es der Logos ist’, i.e. ‘Dock, es ist der Logos’.
 DE TRINITATE XXI 53
per quem facta sunt omnia et sine quo factum est nihil, imita¬
tor paternorum operum atque uirtutum, imago inuisihilis Dei,
qui descendit de caelo, qui quae uidit et audiuit testificatus est,
20 qui non uenit ut faceret suam uoluntatem, sed potius ut
faciat Patris uoluntatem, a quo missus ad hoc ipsum fuerat,
ut magni consilii angelus factus arcanorum caelestium nobis
iura reseraret, quique uerbum caro factus habitauit in nobis,
ex nobis hie Christus non homo tantum, quia hominis filius,
25 sed etiam Deus, quia Dei Filius, comprobatur ? 4. [123] Quod-
si et primogenitus omnis creaturae ab apostolo dictus sit
Christus, quomodo omnis creaturae primogenitus esse potuit,
nisi quoniam secundum diuinitatem ante omnem creaturam
ex Patre Deo sermo processit ? Quod nisi ita haeretici accepe-
30 rint, Christum hominem primogenitum omnis creaturae
monstrare cogentur, quod facere non poterunt. 5. Aut igitur
ante omnem est creaturam, ut primogenitus sit omni creatu¬
rae, et non homo est tantum, quia homo post omnem creatu¬
ram est, aut homo tantum est et est post omnem creaturam.
35 6. Et quomodo primogenitus est omnis creaturae, nisi quo¬
niam [dum] uerbum illud, quod est ante omnem creaturam et
ideo primogenitus omnis creaturae, caro fit et habitat in
nobis, hoc est assumit hunc hominem qui est post omnem
creaturam et sic cum illo et in illo habitat in nobis, ut neque
40 homo Christo subtrahatur neque diuinitas negetur ? 7. Nam
si tantummodo ante omnem creaturam est, homo in illo sub¬
tracts est. Si autem tantummodo homo est, diuinitas, quae
ante omnem creaturam est, intercepta est. Vtrumque ergo
in Christo confoederatum est et utrumque coniunctum est et
45 utrumque connexum est. 8. Et merito, dum est in illo aliquid
quod superat creaturam, pignerata in illo diuinitatis et huma-
nitatis uidetur esse concordia. Propter quam causam qui
mediator Dei et hominum effects exprimitur, in se Deum et
hominem sociasse reperitur. 9. [124] Ac si idem apostolus de

17 Ioh. 1, 3. 17/18 cf. Ioh. 5, 19. 18 Col. 1, 15. 19 Ioh. 3, 31-32.

20/21 cf. Ioh. 6, 38-39. 22 Is. 9, 5. 23 cf. Ioh. i, 14. 26 Col. 1, 15.
48 1 Tim. 2, 5.

24 ex nobis del. cens. Melin 179 glossema id aliqtiod esse credens quod i.t. post in nobis
irrepserit ex nobis hie] ex his nobis x 65 24/25 quia {bis)] qua Inn 25
post filius praeeuntibus Wei Fans Wey leuius distinxi comprobetur ‘alii’ ap. Pam et
Iun, i.t. rec. Wey ; sign, interr. pos. Iun{pmctum Fans Wey Melin) 32 omni] omnis
angl Wey 36 dum deleui; tuetur Melin 180 ellipsin statuens : nisi quoniam {‘die
Wahrheit ist, das s’, ‘doch’ sc. primogenitus est omnis creaturae) dum uerbum illud
{sc. est) quod est ante omnem creaturam ? Wey diuinum leg. cens. Pro quoniam dum
Faus secundum coni. coll. 1. 28 post creaturam Fans sign, interr. habet punctumque
post negetur (/. 40 ; ita et Wey) ubi lun primus sign, interr. posuit 41 tantummodo]
deus add. Jacn ‘ut respondeat seq. tantummodo homo (/. 42)’ 46 humanitatis Inn
angl humilitatis cett.
 54 DE TRINITATE XXI
50 Christo refert, ut exutus carnem potestates dehonestauit, palam
triumphatis illis in semetipso, non utique otiose exutum carne
proposuit, nisi quoniam et resurrectionem rursum indutum
uoluit intellegi. 10. Quis est ergo iste exutus et rursus indu-
tus ? Requirant haeretici. Nos enim sermonem Dei scimus
55 indutum carnis substantiam eundemque rursum exutum
eadem corporis materia, quam rursus in resurrectione suscepit
et quasi indumentum resumpsit. 11. Sed enim neque exutus
neque indutus hominem Christus fuisset, si homo tantum
fuisset. Nemo enim umquam se ipso aut spoliatur aut in-
60 duitur. Sit enim necesse est aliud quicquid aliunde aut spolia¬
tur aut induitur. 12. Ex quo merito sermo Dei fuit qui exutus
est carnem et in resurrectione rursus indutus, exutus autem,
quoniam et in natiuitate fuerat indutus. Itaque in Christo
Deus est qui induitur atque etiam exutus sit oportet, propterea
65 <quod> is qui induitur pariter et exuatur necesse est. Induitur
autem et exuitur homo quasi quadam contexti corporis tunica.
Ac propterea consequenter sermo fuit, ut diximus, Dei, qui
modo indutus, modo exutus esse reperitur. 13. [125] Hoc
enim etiam in benedictionibus ante praedixit : Lauabit stolam
70 suam in uino et in sanguine uuae amictum suum. 14. Si stola
in Christo caro est et amictum ipsum corpus est, requiratur
quisquis est ille cuius corpus amictum est et stola caro. Nobis
enim manifestum est carnem stolam et corpus amictum uerbi
fuisse, qui[que] sanguine id est uino lauit substantiam corpo-
75 ris et materiam carnis abluens ex parte suscepti hominis pas-
sione. 15. Ex quo siquidem lauatur, homo est, quia amictum
quod lauatur caro est. Qui autem lauat, uerbum Dei est, qui,
ut lauaret amictum, amicti susceptor effectus est. 16. Merito

50/51 Col. 2, 15. 69/70 Gen. 49, 11.

51 carnem Weln 52 et resurrectionem] ex resurrectione Fat in resurrectione

Jac coll. 1. 56 et 62 et in resurrectione Fans Wey 64 deus, qui est indutus atque
etiam exutus, sit oportet, propterea quod is lVeln quam lectionem probaret Jacn si
pro propterea quod legatur et propterea propterea om. Wei 65 quod prae-
,
eunte Welu inser. Fans Wey. Forsitan autem, adnotat Melin 176, 1 propterea pro
propterea quod positum sit, coll. Fofstedt, Verm. Stud. 51 sqq., Norberg, Synt. Forsch.
243sqq. 66 homo] homine Fans Wey quaedam WelD Jac contexti] con-
texione B 70 in2 om. B Gel Wei, suppl. Pam ex C unae om. B Gel, suppl.
Pam ex C 71 amictus ipse B Gel Wei, corr. Pam ex C 72 quisquis] quis
WelD Jacn Faus Wey amictus Wela 74 qui lun Weln Jaca Faus quique cett.
(quae sc. carnem corpusque x 65) sanguine] in sanguine hm prob. JacD x 65 uuae
sanguine Wela Faus id est] et .v 65 dubit. 75 et del. cens. Weln abluit
Wela post passione Scheid 69 peccata uel tale aliquid suppl. censet 76 siquidem]
qui add. Wey leuius distinguens post caro est (/. 77) et effectus est (/. 78) 76/77
amictus qui Weln 78 amicti] amictus B Gel Wei, corr. Pam ex C
 DE TRINITATE XXI-XXII 55
ex ea substantia quae recepta est ut lauaretur homo exprimi-
80 tur, sicut ex uerbi auctoritate qui lauit Deus esse monstratur.
XXII. 1. [126] Cur autem, licet ad aliam partem disputandi
festinare uideamur, ilium praetereamus apud apostolum
locum : Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est
aequalem se Deo esse, sed semetipsum exinaniuit formam serui
5 accipiens, in similitudine hominum factus et habitu inuentus
ut homo ; humiliauit se oboediens factus usque ad mortem, mor¬
tem autem crucis ; propterea et Deus ilium superexaltauit et
dedit illi nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu
omne genu flectatur caetestium, terrestrium et infernorum et
io omnis lingua confiteatur quoniam Dominus Iesus in gloria est
Dei Patris ? 2. [127] Qui cum in forma Dei esset, inquit. Si
homo tantummodo Christus, in imagine Dei, non in forma
Dei relatus fuisset. Hominem enim scimus ad imaginem, non
ad formam Dei factum. 3. Quis ergo est iste, qui in forma Dei,
15 ut diximus, factus est ? Angelus ? Sed nec in angelis formam
Dei legimus, nisi quoniam hie praecipuus atque generosus
prae omnibus Dei Filius, uerbum Dei, imitator omnium pater-
norum operum, dum et ipse operatur sicut et Pater eius,
forma, ut expressimus, est Dei Patris. 4. Et merito in forma
20 pronuntiatus est Dei, dum et ipse super omnia et omnis
creaturae diuinam obtinens potestatem et Deus est exemplo
Patris, hoc ipsum tamen a Patre proprio consecutus, ut om¬
nium et Deus esset et Dominus esset, et Deus ad formam Dei
Patris ex ipso genitus atque prolatus. 5. [128] Hie ergo quam-
25 uis esset in forma Dei, non est rapinam arbritatus aequalem
se Deo esse. Quamuis enim se ex Deo Patre Deum esse memi-
nisset, numquam se Deo Patri aut comparauit aut contulit,
memor se esse ex suo Patre et hoc ipsum, quod est, habere se,
quia Pater dedisset. Inde denique et ante carnis assumptio-
30 nem, sed et post assumptionem corporis, post ipsam praeterea
resurrectionem omnem Patri in omnibus rebus oboedientiam
praestitit pariter ac praestat. 6. Ex quo probatur numquam
arbitratum ilium esse rapinam quandam diuinitatem, ut
aequaret se Patri Deo, quin immo contra omni ipsius impei'io

XXII, 3/11 Phil. 2, 6-11. 13/14 cf. Gen. i, 26-27. 17/18 cf. Ioh. 5, 19.
24/26 Phil. 2, 6.

80 sic ut B Gel Fans, corr. Bam monstratur lun Wei Jac monstretur cett.
XXII, 1 cur] inc. cap. XVII Pam 8 illi om. B Gel, restit. Pam ex C 11 sin
Gel, corr. Pam ex C 12 in1 om. B 15 sign, interr. post est deest ap. Fans;
recte uetat Wey (adn. 86, pag. 148), Scheid, Eng. 127, 3 16 hie <angelus> praeci¬
puus Loafs (Theol. Stud. u. Krit. 100, 1927/8, 32), Scheid, Eng. 128 19 ante
forma1 suppl. in angl Wey 21 est] esset B 23 esset2 del. cens. Jacn 33
quandam diuinitatem del. cens. Weln
 56 DE TRINITATE XXII
35 et uoluntati oboediens atque subiectus, etiam ut formam serui
susciperet contentus fuit, hoc est hominem ilium fieri, et
substantiam carnis et corporis, quam ex paternorum et secun¬
dum hominem delictorum seruitute uenientem nascendo
suscepit, [129] quo tempore se etiam exinaniuit, dum huma-
40 nam condicionis fragilitatem suscipere non recusauit. 7. Quo-

niam si homo tantummodo natus fuisset, per hoc exinanitus

non esset ; homo enim nascens augetur, non exinanitur. Nam
dum incipit esse quod cum non esset habere non potuit, ut
diximus, non exinanitur, sed potius augetur atque ditatur.
45 8. Ac si Christus exinanitur in eo quod nascitur formam serui

accipiendo, quomodo homo tantummodo est ? De quo uerius

dictum fuisset locupletatum ilium esse tunc cum nasceretur,
non exinanitum, nisi quoniam auctoritas diuini uerbi ad
suscipiendum hominem interim conquiescens nec se suis
50 uiribus exercens deicit se ad tempus atque deponit, dum

hominem fert quern suscepit. 9. Exinanit se, dum ad iniurias

contumeliasque descendit, dum audit infanda, experitur in-
digna, [130] cuius tamen humilitatis adest statim egregius
fructus. 10. Accepit enim nomen quod est super omne nomen,
55 quod utique non aliud intellegimus esse quam nomen Dei.

Nam cum Dei sit solius esse super omnia, consequens est ut
nomen illud sit super omnia, quod est eius qui super omnia
est Dei. Est ergo nomen illud quod super omne nomen est ;
quod nomen est eius utique consequenter qui, cum in forma
60 Dei fuisset, non rapinam arbritatus est aequalem se Deo esse.

11. Neque enim si non et Deus esset Christus, omne se in

nomine eius genu flecteret caelestium et terrestrium et infer-
norum, nec uisibilia aut inuisibilia aut rerum omnium omnis
creatura homim esset subiecta siue substrata, quae se ante
65 hominem esse meminisset. 12. [131] Ex quo et dum in forma

Dei esse Christus dicitur et dum in natiuitatem secundum

carnem sese exinanisse monstratur et dum id accepisse nomen

»4 Phil. 2, 9. <>1/63 cf. Phil. 2, 10. 65/67 cf. Phil. 2, 6-7. 67/76 cf.
Phil. 2, 9-11.

36 uerba hoc ... fieri Fans in adnot. fortasse non sine causa g/ossema esse suspicatur et
substantiam] ex substantia Jacn, uetat x 66 37 et- del. Wela JacD Fans, Scbeid,
Eng. 137, 3 ; cf. IVey adnot. 88, pag. ISO 39 suscepit {post hoc. uocab. uulgo
punctum)\ suscipere B humanae Wei Jac 44 non exinanitur om. B 45
ac Pam ex C, Wey at cett. 46 quomodo] non deitatem caelando B quo
autem uerius B 50 exerens (= exserens) Lat 51 exinaniuit Pam nihiladnotans,
recte uetat Jac humiliat leg. cens. Scheid coll. 1. 53 {Eng. 127) 52 post indigna
punctum Fans Wey 57 sit ... dei. Est (/. 5S)] quod est super omne nomen sit eius,
qui super omnia est. dei est Fetus 58 est Dei. Est] est, Dei. Est Wei Wey est.
Deus est Jacn 61 et om. Fans omne se] omnes B 62 flecterent B 65
et dum] dum et B dum Fans 66 natiuitate Weln Jaca 67 sese] se Pam nihil
adnotans. Fans
 DE TRINITATE XXII-XXIII 57
a Patre quod sit super ornne nomen exprimitur et dum in
nomine eius omne genu caelestium, terrenorum et infernorum
70 se flectere et curuare monstratur et hoc ipsum in gloriam
Dei Patris succurrere asseritur, consequenter non ex illo tan-
tum homo est, quia oboediens Patri jactus est usque ad mortem.,
mortem autem crucis, sed ex his etiam rebus superioribus diui-
nitatem Christi sonantibus Dominus Christus Iesus et Deus,
75 quod haeretici nolunt, esse monstratur.
XXIII. 1, [132] Hoc in loco licebit mihi argumenta etiam
ex aliorum haereticorum parte conquirere. Firmum est genus
probationis, quod etiam ab aduersario sumitur, ut ueritas
etiam ab ipsis inimicis ueritatis probetur. 2. Nam usque adeo
5 hunc manifestum est in scripturis et Deum tradi, ut plerique
haereticorum diuinitatis ipsius magnitudine et ueritate com-
moti, ultra modum extendentes honores eius, ausi sint non
Filium, sed ipsum Deum Patrem promere uel putare. 3. Quod
etsi contra scripturarum ueritatem est, tamen diuinitatis
10 Christi argumentum grande atque praecipuum est, qui usque
adeo Deus, sed qua Filius Dei natus ex Deo, ut plerique
ilium, ut diximus, haeretici ita Deum acceperint, ut non
Filium, sed Patrem pronuntiandum putarent. 4, Aestiment
ergo an hie sit Deus, cuius auctoritas tantum mouit quosdam,
15 ut putarent ilium, ut diximus superius, iam ipsum Patrem
Deum, effrenatius et effusius in Christo diuinitatem confiten-
tes, ad hoc lllos manifesta Christi diuinitate cogente ut, quern
Filium legerent, quia Deum animaduerterent, Patrem puta¬
rent. 5. [133] Alii quoque haeretici usque adeo Christi mani-
20 festam amplexati sunt diuinitatem, ut dixerint ilium fuisse
sine carne et totum illi susceptum detraxerint hominem, ne
decoquerent in illo diuini nominis potestatem, si humanam
illi sociassent, ut arbitrabantur, natiuitatem. (i. Quod tamen
nos non probamus, sed argumentum afferimus usque adeo
25 Christum esse Deum, ut quidam ilium subtracto homine
tantummodo putarint Deum, quidam autem ipsum credide-
rint Patrem Deum, cum ratio et temperamentum scripturarum

72/73 Phil. 2, 8.

71 succurrere] sui currere Lai sui decurrere lutt succedere uel sui cedere jacn sui
curuari Sc be id 68
XXIII, 1 hoc] inc. cap. XVIII Pam 3 aduersariis B 4 etiam ante ut
ueritas (/. 3) B 5 et Gel Wey esse B Pam Wei Jac esse et Pans 6 ipsius] et
add. B 7 sint] eum add. Wei1' 11 deus] est add. Wela JacD 13 putarint B
Wei Fans 14 ergo om. B Gel, restit. Pam ex C hie post sit B 13 iam]
etiam Jac" 16 confitentes Jacn {put uerba effrenatius et effusius i. C. d. confiteri
post quosdam (/. H) transponenda censet) Fans Wey confiteri cett.
 58 DE TRINITATE XXIII-XXIV
caelestium Christum ostendant Deum, sed qua Filium Dei,
et assumpto a Deo etiam filio hominis credendum et hominem.
jo 7. [134] Quoniam si ad hominem ueniebat, ut mediator Dei et
hominum esse deberet, oportuit ilium cum eo esse et uerbum
carnem fieri, ut in semetipso concordiam confibularet terreno-
rum pariter atque caelestium, dum utriusque partis in se
connectens pignora et Deum homini et hominem Deo copula-
35 ret, ut merito Filius Dei per assumptionem carnis filius homi¬

nis et filius hominis per receptionem Dei uerbi Filius Dei

effici possit. 8. Hoc altissimum atque reconditum sacramen-
tum, ad salutem generis humani ante saecula destinatum, in
Domino Iesu Christo Deo et homine inuenitur impleri, quo
40 condicio generis humani ad fructum aeternae salutis posset

adduci.
XXIV. 1. [135] Sed erroris istius haereticorum inde, ut
opinor, nata materia est, quia inter Filium Dei et filium homi¬
nis nihil arbitrantur interesse, ne facta distinctione et homo
et Deus Iesus Christus facile comprobetur. 2. Eundem enim
5 atque ipsum, id est hominem filium hominis etiam Filium Dei

uolunt uideri, ut homo et caro et fragilis ilia substantia eadem

atque ipsa Filius Dei esse dicatur, ex quo, dum distinctio filii
hominis et Filii Dei nulla secernitur, sed ipse filius hominis
Dei Filius uindicatur, homo tantummodo Christus idem atque
10 Filius Dei asseratur. 3. Per quod nituntur excludere Verbum

caro factum est et habitauit in nobis, et Vocabitis nomen eius

Emmanuel, quod est interpretatum nobiscum Deus. 4. [136]
Proponunt enim atque ilia praetendunt, quae in euangelio
Lucae relata sunt, ex quibus asserere conantur non quod est,
15 sed tantum illud quod uolunt esse : Spiritus sanctus ueniet in

te, et tiirtus altissimi obumbrabit tibi ; propterea et quod ex te

nascetur sanctum uocabitur Filius Dei. 5. Si ergo, inquiunt,
angelus Dei dicit ad Mariam : quod ex te nascetur sanctum, ex
Maria est substantia carnis et corporis. Hanc autem substan-
20 tiam, id est sanctum hoc quod ex ilia genitum est, Filium Dei

esse proposuit. Homo, inquiunt, ipse et ilia caro corporis,

illud quod sanctum est dictum, ipsum est Filius Dei, ut et
cum dicit scriptura sanctum, Christum filium hominis hominem

XXIII, 30/31 i Tim. 2, 5. 31/32 cf. Ioh. 1, 14. 37 cf. Eph. 1, 9. 38

cf. 2 Tim. 1, 9.
XXIV, 10/11 Ioh. 1, 14. 11/12 Is. 7, 14; Mt. 1, 23. 15/17 Luc. 1, 35.

31 deberet] haberet Jacn

XXIV, 1 sed] inc. cap. XIX Pam 3 nec W?/n 4 comprobatur Wel^
7 ipse Fans 10 asseritur Scheid 70 17 inter inquiunt et angelus JacD id de
quo uel alia huiusmodi desiderari putat 18 inter sanctum et ex x 67 et suppl. censet
20 dei om. Gel, restit. Pam ex C 23 scriptura om. B
 DE TRINITATE XXIV 59
intellegamus, et cum Filium Dei proponit, non Deum, sed
25 hominem percipere debeamus. 6. [137] Sed enim scriptura
diuina haereticorum et fraudes et furta facile conuincit et
detegit. Si enim sic esset tantummodo : Spiritus ueniet in te,
et uirtus altissimi obumbrabit tibi / propterea quod nascetur
ex te sanctum uocabitur Films Dei, fortasse alio esset nobis
jo genere aduersus illos reluctandum et alia nobis essent argu-
menta quaerenda et arma sumenda, quibus illorum et insidias
et praestigias uinceremus. Cum autem ipsa scriptura caelesti
abundans plenitudine sese haereticorum istorum calumniis
exuat, facile ipso quod scriptum est nitimur et errores istos
35 sine ulla dubitatione superamus. 7. [138] Non enim dixit, ut

iam expressimus : Propterea quod ex te nascetur sanctum, sed

adiecit coniunctionem, ait enim : Propterea et quod ex te
nascetur sanctum, ut illud ostenderet, non principaliter hoc
sanctum quod ex ilia nascitur, id est istam carnis corporisque
40 substantiam, Filium Dei esse, sed consequenter et in secundo

loco, principaliter autem Filium Dei esse uerbum Dei incarna-

tum per ilium spiritum de quo angelus refert: Spiritus ueniet in
te, et uirtus altissimi obumbrabit tibi. 8. Hie est enim legitimus
Dei Filius qui ex ipso Deo est, qui, dum sanctum istud assumit
45 et sibi filium hominis annectit et ilium ad se rapit atque trans-

ducit, connexione sua et permixtione sociata praestat et

Filium ilium Dei facit, quod ille naturaliter non fuit, ut princi-
palitas nominis istius ‘Filius Dei’ in spiritu sit Domini, qui
descendit et uenit, ut sequela nominis istius in Filio Dei et
50 hominis sit et merito consequenter hie Filius Dei factus sit,

dum non principaliter Filius Dei est. 9, [139] Atque ideo dis-
positionem istam angelus uidens et ordinem istum sacramenti
expediens, non sic cuncta confundens ut nullum uestigium
distinctionis collocarit, distinctionem posuit dicendo : Propter-
55 ea et quod nascetur ex te sanctum uocabitur Filius Dei, ne si

distributionem istam cum libramentis suis non dispensasset,

sed in confuso permixtam reliquisset, uere occasionem haere-
ticis contulisset, ut hominis filium, qua homo est, eundem et

24/25 hominem sed deum B Gel Pam, corr. Wei 27 sic esset] dixisset Wei,
rede uetat Jac 36 nascitur Wei 40 sed ... loco om. B Gel, restit. Pam ex C
in om. Wei 42 per] uel ‘'amicus doctus’ ap. Jacn 46 sociatum WelD
et2 ... facit (/. 47)] ut... faciat Urs Jac. Fortasse autem uerba et... facit post quod
... non fuit (/. 47) transponenda sunt, ut Fans in adnot. suspic. 4!) ut] at Welv et
uel et ut Jacn et etiam Fans dubit. in adnot. prob. Loofs (Tbeoph. v. Ant. 122, 1) Scheid
66 istius om. Faus, Scheid 66, Koch (Religio 1937, 291) in ... hominis] filius
dei in homine Jacn filius dei filii hominis Faus in app. crit. dei et del. Wei
prob. Scheid 66, Koch (Religio 1937, 291, 1) ; cf. 1. 59 54 collocaret Wei« Fans
dubit. in app. crit. ; rede tuetur collocarit Melin 117 58 eundem om. B Gel, restit.
Pam ex C
 6o DE TRINITATE XXIV-XXV
Dei et hominis filium pronuntiare deberent. 10. Nunc autem
60 particulatim exponens tam magni sacranienti ordinem atque
rationem euidenter expressit, ut diceret: Et quod ex te nascetur
sanctum uocabitur Filius Dei, probans quoniam Filius Dei
descendit, qui dum filium hominis in se suscepit, consequenter
ilium Filium Dei fecit, quoniam ilium Filius sibi Dei sociauit
65 et iunxit, ut dum filius hominis adhaeret in natiuitatem Filio
Dei, ipsa permixtione feneratum et mutuatum teneret, quod
ex natura propria possidere non posset. 11. [140] Ac sic facta
est angeli uoce, quod nolunt haeretici, inter Filium Dei homi-
nisque cum sua tamen sociatione distinctio, urgendo illos uti
70 Christum, hominis filium hominem, intellegant quoque Dei
Filium et hominem Dei Filium, id est Dei uerbum, sicut
scriptum est, Deum accipiant atque ideo Christum Iesum
Dominum ex utroque connexum, ut ita dixerim, ex utroque
contextum atque concretum et in eadem utriusque substan-
75 tiae concordia mutui ad inuicem foederis confibulatione socia-
tum hominem et Deum scripturae hoc ipsum dicentis ueritate
cognoscant.
XXV. 1. [141] Ergo, inquiunt, si Christus non homo est
tantum, sed et Deus, Christum autem refert scriptura mor-
tuum pro nobis et resuscitatum, iam docet nos scriptura credere
Deum mortuum. Aut si Deus non moritur, Christus autem
5 mortuus refertur, non erit Christus Deus, quoniam Deus non
potest accipi mortuus. 2. [142] Si umquam intellegerent aut
intellexissent quod legunt, numquam tam periculose omnino
loquerentur. Sed erroris semper est abrupta dementia et non
est nouum, si usque ad periculosa descendunt qui fidem legi-
10 timam reliquerunt. 3. Si enim scriptura proponeret Christum
tantummodo Deum et nulla in illo fragilitatis humanae socia-
tio esset permixta, merito illorum hie aliquid ualuisset sermo
contortus : 'si Christus Deus, Christus autem mortuus, ergo
mortuus est Deus’. 4. Sed cum non tantummodo ilium, ut
15 ostendimus iam frequenter, Deum, sed et hominem scriptura
constituat, consequens est, quod immortale est, incorruptum
mansisse teneatur. Quis enim non intellegat quod impassibilis
sit diuinitas, passibilis uero sit humana fragilitas ? 5. Cum

59 et hominis del. Weiprob. Scbeid 66 ; rede uetat Jac ; cf. 1. 49-50 denunciare B
61 ut diceret] et dixit uel cum diceret Jac", uetat x 67 64 filius sibi dei] sibi
filius dei uel filius dei sibi Jac'1 65 natiuitate We/n Jacn Faus 66 foederatum
lun testibus Jac" x 67 qui rede lectionern tradit am potiorem ducunt foen-/faeneratum
uulgo 69 urgens Jac" 71 hominem del. cens. Jac" dei2 om. B Gel Wei,
del. cens. Jac" dubit., restit. Pam ex C 72 deum] hominem Jac" 73 ex utroque
connexum om. Faus ex utroque contextum del. Wei" Jac

XXV, 1 ergo] inc. cap. XX Pam 14 est del. cens. Scheid 70 16 est1] ut
add. Wei" Jac", uetat x 67
 DE TRINITATE XXV 61
ergo tam ex eo quod Deus est, quam etiam ex illo quod homo
20 est Christus intellegatur esse permixtus et esse sociatus, Ver-
bum enim caro factum est et habitauit in nobis, quis non sine
ullo magistro atque interprete ex sese facile cognoscat non
illud in Christo mortuum esse quod Deus est, sed illud in illo
mortuum esse quod homo est ? 6, [143] Quid enim si diuinitas
25 in Christo non moritur, sed carnis solius substantia exstingui-

tur, quando et in ceteris hominibus, qui non sunt caro tan-

tummodo, sed caro et anima, caro quidem sola incursum
interitus mortisque patitur, extra leges autem interitus et
mortis anima incorrupta cernatur ? 7, Hoc enim et ipse Do-
30 minus hortans nos ad martyrium et ad contemptum omnis

humanae potestatis aiebat : Ne timueritis eos qui corpus occi-

dunt, animam autem occidere non possunt. 8. Quodsi anima
immortalis occidi aut interfici non potest in quouis alio, licet
corpus et caro sola possit interfici, quanto magis utique uer-
35 bum Dei et Deus in Christo interfici omnino non potuit, cum

caro sola et corpus occisum sit ? 9. Si enim hanc habet genero-

sitatem immortalitatis anima in quouis homine, ut non possit
interfici, multo magis hanc habet potestatem generositas
uerbi Dei, ut non possit occidi. Nam si potestas hominum ad
40 interficiendam sacram Dei potestatem et si crudelitas humana

ad interficiendam animam deficit, multo magis ad Dei uer-

bum interhciendum dehcere debebit. Nam cum ipsa anima,
quae per Dei uerbum facta est, ab hominibus non occiditur,
multo magis utique uerbum Dei perimi non posse credetur.
43 10. Et si plus non potest hominum cruenta saeuitia aduersus

homines quam ut tantummodo corpus occidat, quanto magis

utique in Christo non ualebit quam ut item tantummodo
corpus occidat, ut dum per haec colligitur non nisi hominem
in Christo interfectum, appareat ad mortalitatem sermonem
50 in loco non esse deductum. 11. [144] Nam si Abraham et Isaac

et Iacob, quos homines tantummodo constat fuisse, mani-

festum est uiuere — omnes enim, inquit, illi uiuunt Deo nec

XXV, 20/21 Ioh. 1, 14. 31/32 Mt. io, 28. 52 Luc. 20, 38.

22 ex sese om. Wey 25/26 sign, interr. quod B Gel Vain habent post exstinguitur
recte del. Wei (quando = ‘wahrend doch’) 26 qui ... anima (/. 27) om. B Gel,
restit. Pam ex C 28 patiatur Faus 31 timueris B 33 licet] cum scilicet
Welnprob. Jacu 31 sola del. cens. Scheid 66 35 et om. Faus 37 immortalis
JacD, uetat x 68 39 posset Wey 40 post interficiendam Jacn generositatem
animae immortalis non ualet, multo magis non ualet ad interficiendam per ho-
moioteleuton intercidisse putat credulitas B 47 item Faus idem Gel Pam Jac
Wey eadem B Wei 50 in loco tuetur Scheid 70 (‘erklart sich ivohl durch den spatlat.
Gebrauch von loco = ‘daselbst’; es wird hier ‘dabei’ heissen' ; cf. P. Geyer, Loco = ibi.
Commentationes Woelfflin. Lipsiae 1891, 93-95) in illo Lat prob. lun inlico (rr. ilico)
Jacn dubit.
 62 DE TRINITATE XXV-XXVI
mors in illis animam perimit, quae corpora ipsa dissoluit;
ius enim suum exercere potuit in corpora, in animas exercere
55 non ualuit ; aliud enim in illis mortale et ideo mortuum, aliud

in illis immortale et ideo intellegitur non exstinctum ; ob

quam causam uiuere Deo pronuntiati et dicti sunt —, multo
magis utique mors in Christo aduersum solam materiam cor¬
poris potuit ualere, aduersus diuinitatem sermonis non potuit
60 se exercere. Frangitur enim potestas mortis ubi intercedit

auctoritas immortalitatis.
XXVI. 1. [145] Sed ex hac occasione, quia Christus non
homo tantum, sed et Deus diuinarum literarum sacris auctori-
tatibus approbatur, alii haeretici erumpentes statum in
Christo religionis concutere machinantur, hoc ipso Patrem
5 Deum uolentes ostendere Christum esse, dum non homo tan¬

tum asseritur, sed et Deus promitur. 2. Sic enim inquiunt : si

unus esse Deus promitur, Christus autem Deus, ergo, in¬
quiunt, si Pater et Christus est unus Deus, Christus Pater
dicetur. In quo errare probantur Christum non noscentes,
io sed sonum nominis approbantes ; nolunt enim ilium secundam
esse personam post Patrem, sed ipsum Patrem. 3. [146] Quibus
quia facile respondetur, pauca dicentur. Quis enim non secun¬
dam Filii post Patrem agnoscat esse personam, cum legat
dictum a Patre consequenter ad Filium : Faciamus hominem
15 ad imaginem et similitudinem nostram, et post haec relatum :

Et fecit Deus hominem, ad imaginem Dei fecit ilium ? 4. Aut

cum inter manus teneat : Pluit Dominus super Sodomam et
Gomorram ignem et sulphur a Domino de caelo ? 5. Aut cum ad
Christum : Filius meus es tu, ego hodie genui te ; postula a me,
20 et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam ter-

.
minos terrae ? 6 Aut cum etiam ille desideratus scriba ait :
Dixit Dominus Domino meo : sede a dextris meis, donee po-
nam inimicos tuos scabellum pedum tuorum ? 7. Aut cum
Esaiae prophetias explicans inuenit positum sic : Haec dicit
25 Dominus Christo meo Domino ? 8. Aut cum legit : Non descendi

de caelo ut faciam uoluntatem meam, sed uoluntatem eius qui

XXVI, 14/15 Gen. i, 26. 16 Gen. 1, 27. 17/18 Gen. 19, 24. 19/21
Ps. 2, 7-8. 22/23 Ps. 109, 1. 24/25 Is. 45, I. 25/27 Ioh. 6, 38.

53 mors quoque in B soluit Fans 58 Christum Fans 60 se om. Wey

exerere (= exserere) Fat, uetat Inn ; tamen proponit Wein dubit., sed uetat Jac
XXVI, 1 sed] inc. cap. XXI Pam 17 dominus Pam ex C, Jac Fans Wey
deus B Gel Wei 18 Gomorrham Fans Wey sulpur Fans 19 Christum]
dicatur add. cetts. Jacn tu orn. B Gel Wei, restit. Pam ex C 21 desideratus
scriba om. B Gel, restit. Pam ex C 22 dixit Pam ex C dicit B Gel Wei dexteris
Jac coll. cap. IX, l. 45 24 haec dicit dominus om. B Gel, suppl. Pam ni Jailor ex C
 DE TRINITATE XXVI-XXVII 63

misit me ? 9. Aut dum inuenit positum : Quoniam qui me misit,

maior me est ? 10. Aut cum considerat scriptum : Eo ad Patrem
meum et Patrem uestrum, Deum meum et Deum uestrum ?
3° 11. Aut quando habet cum ceteris collocatum : Sed in lege
uestra scriptum est quia duorum testimonium uerum est ; ego
de me testificor et testificatus est de me qui me misit Pater ?
12. Aut quando uox de caelo redditur : Et honorificaui et
honorificabo ? 13. Aut quando a Petro respondetur et dicitur :
35 Tu es Filius Dei uiui ? 14. Aut quando ab ipso Domino sacra-

mentum huius reuelationis approbatur et dicitur : Beatus es,

Simon Bariona, quoniam hoc tibi non reuelauit caro et sanguis,
sed Pater meus qui in caelis est ? 15. Aut quando ab ipso
Christo exprimitur : Pater, clarifica me eo honore quo fui apud
40 te antequam mundus fieret ? 16. Aut cum ab eodem dicitur :

Pater, sciebam quia semper me audis, uerum propter circumstan-

tes dixi, ut credant quia tu me misisti ? 17. Aut cum definitio
regulae ab ipso Christo collocatur et dicitur : Haec est autem
uita aeterna, ut sciant te unum et uerum Deum et quern misisti
45 Iesum Christum. Ego te honorificaui super terram, opus perjeci

quod dedisti mihi ? 18. Aut cum item ab eodem asseritur et

dicitur : Omnia mihi tradita sunt a Patre meo ? 19. Aut cum
sedere ad dexteram Patris et a prophetis et ab apostolis ap¬
probatur ? 20. [147] Et satis longum facio, si enisus fuero
50 omnes omnino ad hanc partem uoces congregare, quando-

quidem non tarn ueteris quam etiam noui testamenti scriptura

diuina ubique ostendat ilium ex Patre natum, per quern facta
sunt omnia et sine quo factum est nihil, qui oboedierit semper
Patri et oboediat, semper habentem rerum omnium potesta-
55 tern, sed qua traditam, sed qua concessam, sed qua a Patre
proprio sibi indultam. 21. Quid enim tam euidens potest esse,
hunc non Patrem esse, sed Filium, quam quod oboediens
Patri Deo proponitur, ne si Pater esse credatur, alteri iam
Deo Patri Christus subiectus esse dicatur ?
XXVII. 1. [148] Sed quia frequenter intendunt ilium nobis
locum quo dictum sit : Ego et Pater unum sumus, et in hoc

27/28 Ioh. 14, 28. 28/29 Ioh. 20, 17. 30/32 Ioh. 8, 17-18. 33/34 Ioh.
12, 38. 35 Mt. 16, 16. 36/38 Mt. 16, 17. 39/40 Ioh. 17, 5. 41/42
Ioh. 11, 42. 43/46 Ioh. 17, 3-4. 47 Mt. 11, 27; Luc. 10, 22. 48 cf.
Ps. 109, 1 ; Me. 16, 19 ; Hebr. 1, 3. 52/53 Ioh. 1, 3.

XXVII, 2 Ioh. 10, 30.

27 quoniam om. B Gel Wei, suppl. Bam ex C ut uidetur 30 conlocutum B Gel Pam,
corr. Wei; cf. Melin 117, 4 sed] et add. cens. Jacu 48 dexteram B Gel Wei
Fans dextram Pam Jac Wey 51 non del. Faus 58 sign, interr. post proponitur
et punctum post dicatur (/. 59) Wey ; punctum etiam Wei Jac, sign, interr. Pam Faus
ne si] nisi B alteri... dicatur (/. 59) om. B 59 Christus om. Wei dice-
tur Wei

XXVII, 1 sed] inc. cap. XXII Pam

 64 DE TRINITATE XXVII
illos aeque facile uincemus. 2. Si enim erat, ut haeretici putant.
Pater Christus, oportuit dicere ‘Ego Pater unus sum’. At
5 cum Ego dicit, deinde Patrem infert dicendo Ego et Pater,

proprietatem personae suae, id est Filii, a paterna auctoritate

discernit atque distinguit, non tantummodo de sono nominis,
sed etiam de ordine dispositae potestatis, qui potuisset dicere
‘Ego Pater’, si Patrem se esse meminisset. 3. [149] Et quia
10 dixit unum, intellegant haeretici quia non dixit ‘unus’. Vnum

enim neutraliter positum societatis concordiam, non unitatem

personae sonat. Vnum enim, non ‘unus’ esse dicitur, quoniam
nec ad numerum refertur, sed ad societatem alterius expromi-
tur. 4. [150] Denique adicit dicens sumus, non ‘sum’, ut
15 ostenderet per hoc, quod dixit ‘sumus’, et ‘Pater’, duas esse

personas. Vnum autem quod ait, ad concordiam et eandem

sententiam et ad ipsam caritatis societatem pertinet, ut
merito unum sit Pater et Filius per concordiam et per amorem
et per dilectionem. 5. Et quoniam ex Patre est, quicquid illud
20 est, Filius est, manente tamen distinctione, ut non sit Pater

ille qui Filius, quia nec Filius ille qui Pater est. Nec enim
sumus addidisset, si unum se et solitarium Patrem Filium
factum esse meminisset. 6. [151] Denique nouit hanc concor-
diae unitatem et apostolus Paulus, cum personarum tamen
25 distinctione. Nam cum ad Corinthios scriberet, Ego, inquit,

plantaui, Apollo rigauit, sed Deus incrementum dedit. Itaque

neque qui plantat est quicquam neque qui rigat, sed qui incre¬
mentum dat Deus. Qui autem plantat et qui rigat unum sunt.
7. Quis autem non intellegat alterum esse Apollo, alterum
30 Paulum, non eundem atque ipsum Apollo pariter et Paulum ?

Denique et diuersa uniuscuiusque sunt officia prolata ; alter

enim qui plantat et alter qui rigat. Hos tamen duos non quod
unus sit, sed quod unum sint proposuit apostolus Paulus, ut
alter quidem sit Apollo, alter uero Paulus, quantum ad per-
35 sonarum distinctionem pertinet, {quantum uero ad concor¬

diam pertinet,) unum ambo sint. 8. Nam quando duorum

una sententia est, ueritas una est, fides una est, una atque

25/28 1 Cor. 3, 6-8.

3 illos post aeque B 4 ego et pater Gel quern seq. Pams ; rede uetat Jac unum
B at] atqui B Wei ac ‘alii’ ap. Iun 7 discreuit atque distinxit B 8 qui]
quia Wela 12 edicitur Iun; rede uetat Jac 13 nec] non Jacn exprimitur
WelD Jaca 15 sumus <ego> et Wela Jac Faus 17 sententiam] essentiam B
pertinet Fat quern seq. Pam Wei Jac pertinere B Gel Iun Faus Wey pertineret
‘alii’ ap. Faus 18 per essentiam, concordiam B 19 ille Wei, uetat x 68
29 est <quod> Filius est, (unum cum Patre est) {pel aliter <idcirco unum est))
manente Jacn filius] deus x 68 31 sunt et officia B Wei 33 ut] et B
35 quantum ... pertinet suppl. Jac Faus Wey partim Lat sec. qui quantum uero ad
concordiam in una fide et sententia pertinet supplend. censet. Iun tantummodo et uel
licet intercidisse pulat
 DE TRINITATE XXVII 65
eadem religio est, unus etiam Dei timor est, unura sunt, etiam-
si duo sint, ipsum sunt, dum ipsum sapiunt. 9. Etenim quos
40 personae ratio inuicem diuidit, eosdem rursus inuicem reli-
gionis ratio conducit. Et quamuis idem atque ipsi non sint,
dum idem sentiunt, ipsum sunt, et cum duo sint, unum sunt,
habentes in fide societatem, etiamsi gerant in personis diuersi-
tatem. 10. [152] Denique cum ad has uoces Domini imperitia
45 fuisset Iudaica commota et temere adusque saxa succensa,
ita ut discurrerent et dicerent : Non te lapidamus propter bo-
num opus, sed propter blasphemiam, et quia tu, cum homo sis,
jacis te Deum, distinctionem posuit Dominus in ratione red-
denda, quomodo se Deum aut dixisset aut intellegi uellet.
50 Quem Pater sanctificauit, inquit, et misit in hunc mundum, uos
dicitis quia blasphemat, quia dixi : Filius Dei sum ? 11. Etiam
hie Patrem habere se dixit. Filius est ergo, non Pater. Patrem
enim confessus se fuisset, si Patrem se esse meminisset. 12.
Et sanctificatum se a suo Patre esse proponit. Dum ergo acci-
pit sanctificationem a Patre, minor Patre est ; minor autem
Patre consequenter <(non Pater) est, sed Filius. Pater enim
si fuisset, sanctificationem dedisset, non accepisset. Et nunc
autem profitendo se accepisse sanctificationem a Patre, hoc
ipso quo Patre se minorem accipiendo ab ipso sanctificationem
60 probat, Filium se esse, non Patrem, monstrauit. 13. [153] Mis-
sum praeterea se esse dicit, ut per hanc oboedientiam, qua
uenit Dominus Christus missus, non Pater, sed Filius probe-
tur, qui misisset utique, si Pater fuisset. Missus autem non
fuit Pater, ne Pater subditus alteri Deo, dum mittitur, proba-
65 retur. 14. [154] Et tamen post haec adicit quod omnern om-
nino ambiguitatem dissolueret et totam controuersiam erro-
ris extingueret. Ait enim in ultima parte sermonis : Vos dicitis
quia blasphemat, quia dixi : Filius Dei sum ? Ergo si euidenter
Filium Dominus se, non Patrem esse testatur, magnae temeri-
70 tatis et ingentis est furoris exemplum contra ipsius Christi
Domini testimonium controuersiam diuinitatis et religionis
agitare et Christum Iesum Patrem esse dicere, cum animad-
uertat ilium non Patrem se, sed Filium comprobasse.

46/48 Ioh. 10, 33. 50/51 Ioh. io, 36.

40 ratio] spatio B 41 ipse JacD sunt B 42 ipsum Pam ex C ipsi B Gel

51 blasphemas cum lun angl Wey ; cf. 1. 68 sign, interr. pos. Jac ; cf. 1. 68 52
dixit filius. est dist. B 56 non pater suppl. Weln Jacn Faus Wey (ante conse¬
quenter Wey) 57 et teste Pam etiam in C legebatur ; nibilominus del. We/n JacD
Faus Wey 58 hoc ... probat (/. 60) om. B Gel, suppl. Pam ex C (We/a) 59 quo]
quod Faus dubit. in app. crit. 61 per om. B 68 blasphemas et sign, interr.
u. 1. 51 si] sic B 69 filius B 73 comprobasse] in B Gel Pam (inc. cap.
XXIII) sequitur Quod si de caelo sqq. {cap. XIV, l. 53, ubi uide adnotationem)
 66 DE TRINITATE XXVIII
XXVIII. 1. [155] Adhuc adiciam illam quoque partem, in
qua dum haereticus quasi oculo quodam gaudet proprio,
ueritatis et luminis amisso, totam caecitatem sui agnoscat
erroris. 2. Identidem enim et frequenter opponit quia dictum
5 sit: Tanto tempore uobiscum sum et non agnoscitis me? Phi¬

lippe, qui uidit me, uidit et Patrem. 3. Sed quod non intellegit
discat. Culpatur Philippus et iure quidem meritoque, quia
dixerit : Domine, ostende nobis Patrem et sufficit nobis. Quando
enim ex Christo aut audierat istud aut didicerat, quasi esset
io Pater Christus, cum contra magis quod Fihus esset, non quia
Pater frequenter audisset et saepe didicisset ? 1. Quod enim
dixit Dominus : Si me cognouistis, et Patrem meum cognouistis,
et amodo nostis ilium et uidistis ilium, non sic dixerat ut se
Patrem uellet intellegi, sed quoniam qui penitus et plene et
15 cum tota fide et tota religione accessit ad Dei Filium, omnibus

modis per ipsum Filium, in quem sic credit, ad Patrem per-

uenturus sit eundemque uisurus. 5, Nemo enim, inquit, potest
uenire ad Patrem nisi per me. Et ideo ad Patrem Deum non
tantum uenturus est et cogniturus ipsum Patrem, sed etiam
20 sic tenere debet atque ita animo ac mente praesumere, quasi

iam nouerit Patrem pariter et uiderit. 6. [156] Saepe enim

scriptura diuina quae nondum facta sunt pro factis annuntiat,
quia sic futura sint, et quae omnibus modis fieri habent, non
quasi futura sint praedicat, sed quasi facta sint narrat.
25 7. Demque cum nondum temporibus Esaiae prophetae Chris¬

tus natus fuisset, Quia puer, aiebat, natus est uobis, et cum
nondum accessum esset ad Mariam, Et accessit ad propheten,
dicebat, et concepit et peperit filium. 8. Et cum nondum sinum
Patris Christus exposuisset, referebat : Et uocabitur nomen
30 eius magni consilii angelus. 9, Et cum nondum fuisset passus.

Quasi ouis, pronuntiabat, ad iugulationem adductus est. 10. Et

cum adhuc crux nusquam esset, aiebat : Tota die expandi
manus meas ad populum non credentem. 11. Et cum nondum
iniuriose potatus fuisset, In siti, ait, mea potauerunt me aceto.

XXVIII, 5/6 Ioh. 14, 9. 8 Ioh. 14, 8. 12/13 Ioh. 14, 7. 17/18 Ioh.
14,6. 26 Is. 9, 6. 27/28 Is. 8, 3. 29/30 Is. 9, 5. 31 Is. 33,7. 32/33
Is. 65, 2. 34 Ps. 68, 22.

XXVIII, 1 adhuc] inc. cap. XXVIII etiam Pam 2/3 gaudet, proprio ueritatis
Jacn ; ita Faus qui interp. sanauit gaudet propriae ueritatis (gaudet, pro- Wey) cett.
5/6 sign, interr. quod Wei Faus Wey habent post me, ubi in B Gel Pam punctum duplex
legitur, post Philippe posuit Jac (‘cum Graecis’) 9 istud] illud Jac 11 sign,
interr. pos. Faus Wey (Wei Jac habent post Christus l. 10) enim] item uel autem
Jaca 18 ideo] is B 19 est] esset B 22 sunt om. Faus 23 sint] sunt
Jac Faus 25 denique] itaque Jacn 26 nobis angl Wey 27 accessi angl
Wey prophetissam B Wei Faus prophetin Inn 28 ante dicebat in B et legitur
sinum] suum B 29 Christus om. Wey uocatur WelTl Jac Faus Wey
 DE TRINITATE XXVIII 67
35 12. Et cum spoliatus adhuc non fuisset, dicebat: Supper uestem
meant miserunt sortem et dinumerauerunt ossa mea, effodertmt
manus meas et pedes. 13. [157] Prouidens enim scriptura diuina
pro factis dicit quae futura scit et pro perfectis dicit quae
futura habet, quae sine dubitatione uentura sunt. 14. Et ideo
40 Dominus in praesenti loco dicebat : Amodo nostis ilium et

uidistis. Dicebat enim uisum iri ab eo Patrem, quisquis Filium

secutus fuisset, non quasi Filius ipse esset Pater uisus, sed
quod praemium consecuturus esset quisquis ilium sequi et
discipulus eius esse uoluisset, ut uidere Patrem posset. 15. Nam
45 et imago est Dei Patris, ut his etiam illud accedat, quoniam

sicut Pater operatur, ita operatur et Filius, et imitator est

Filius omnium operum paternorum, ut perinde habeat unus-
quisque quasi iam uiderit Patrem, dum eum uidet qui inuisi-
bilem Patrem in omnibus operibus semper imitatur. 16. [158]
50 Ceterum si ipse Pater est Christus, quomodo confestim adicit:

et dicit : Qui credit in me, opera quae ego facio et ipse faciet, et
maiora his faciet, quia ego ad Patrem uado ? 17. Et adhuc
subnectit : Si diligitis me, praecepta mea seruate ; et ego rogabo
Patrem, et alium aduocatum dabit uobis. 18. Post quae etiam
55 illud subnectit : Si quis me diligit, sermonem meum custodiet ;

et Pater mens diligit ilium, et ad eum ueniemus et mansionem

apud ilium faciemus. 19. Necnon etiam subdidit illud quoque :
Aduocatus autem ille Spiritus Sanctus, quern missurus est Pater,
ille uos docebit et commemorabit omnia quaecumque dixero.
60 20. [159] Praemittit adhuc istum locum, quo ostendat se esse

Filium, et merito subdidit et dicit: Si me diligeretis, gauderetis

quia eo ad Patrem, quia Pater maior me est. 21. Quid autem
cum etiam ilia subnectit : Ego sum uitis uera, et Pater metis
agricola ; omne sarmentum in me non afferens fructum, tollit
65 illud et omne fructiferum pur gat, ut fructum ampliorem ferat P

22. Instat adhuc et adicit : Sicut dilexit me Pater, et ego dilexi

uos. Manete in mea caritate. Si mandata mea seruaueritis,
manebitis in mea caritate, sicut ego Patris mandata seruaui, et
maneo in eius caritate. 23. Adhuc ingerit et dicit : Dixi autem
70 uos amicos, quia omnia quae audiui a Patre meo nota uobis feci.

24. Aggregat etiam hoc : Sed haec omnia facient uobis propter
nomen meum, quia ignorant eum qui me misit. 25. [160] Haec

35/37 Ps. 21, 19.18.17. 40/41 Ioh. 14, 7. 46/47 cf. Ioh. 5, 19. 51/52
Ioh. 14, 12. 53/54 Ioh. 14, 15-16. 55/57 Ioh. 14, 23. 58/59 Ioh. 14, 26.
61/62 Ioh. 14, 28. 63/65 Ioh. 15, 1-2. 66/69 Ioh. 15, 9-10. 69/70 Ioh.
15, 15. 71/72 Ioh. 15, 21.

36 ante ossa Jac omnia suppl. 37 praeuidens Jac11 39 habet <et> quae JacD
47/48 unusquisque : ut quasi 13 56 diliget angl 57/61 subdit (bis) JacD 60
praemittit] promit Wei Jacn 67 si ... caritate (/. 65) om. B Gel, restit. Bam ex C
 68 DE TRINITATE XXVIII
ergo numquam post ilia euidenter ilium non Patrem, sed
Filium esse testantia Dominus subdidisset, si aut Patrem se
75 esse meminisset aut Patrem se uellet intellegi, nisi quoniam

ut illud exprimeret, perinde unumquemque iam habere debere,

dum imaginem Dei Patris per Filium uidet, atque si uiderit
Patrem, quandoquidem unusquisque credens in Filium exer-
ceatur in imaginis contemplatione, ut assuefactus ad diuini-
80 tatem uidendam in imagine proficere possit et crescere usque

ad Dei Patris omnipotentis perfectam contemplationem, et

quoniam qui hoc animo ac mente combiberit et de omnibus
sic futurum esse crediderit, Patrem quern uisurus sit quasi
iam quodammodo uiderit et hie iam sic habeat quasi teneat
85 quod habiturum se pro certo sciat. 26. [161] Ceterum si ipse

Pater fuisset, quid quasi futurum praemium repromittebat

quod iam praestiterat et dederat ? 27. Nam quoniam dicit :
Beati mundo corde, quia ipsi Deum uidebunt, polliceri depre-
henditur contemplationem et aspectum Patris. Ergo nondum
90 dederat. Cur enim repromitteret, si iam dedisset ? Dederat

enim, si Pater esset; uidebatur enim et contingebatur.

28. Quando autem dum contingitur ipse Christus et uidetur,
repromittit tamen et dicit quoniam qui mundo fuerit corde
Deum uidebit, hoc ipso probat Patrem se non esse, qui tunc
95 praesens cum uideretur repromittebat quod Patrem uisurus

esset quisquis mundo corde fuisset. 29. Erat ergo repromittens

haec non Pater, sed Filius, quia qui Filius erat quod uideri
habebat repromittebat, cuius repromissio superuacua fuisset,
nisi Filius fuisset. Cur enim repromittebat mundis corde ut
100 uiderent Patrem, si iam tunc qui praesentes erant Patrem

Christum uidebant ? Sed quia Filius erat, non Pater, merito

et Filius, quia imago Dei, tunc uidebatur, et Pater, quia in-
uisibilis, mundis corde ut uideretur repromittitur et notatur.
30. [162] Haec igitur satis sit etiam aduersus istum haereticum
105 dictasse, pauca de multis. Campus enim et quidem latus ac

fusus aperietur, plenius haereticum istum si agitare uolueri-

88 Mt. 5, 8.

75 post intellegi punctum Fans, Mel in 182, 5 post quoniam Scbeid 68 addidit
suppl. censet 77 atque] aeque ac B 78 quandoquidem ... contemplationem
(/. 81) parenthesin indie. Fans ; cf. adnot. ad l. 82 80 in om. Fans imaginem B
et crescere om. Gel crescere om. B, restit. Pam ex C 82 quoniam] ‘Nouatia-
nus primum acc. c. inf. usurpauit : unumquemque ... debere (/. 76), deinde enuntiatum
a quoniam incipiens : et quoniam qui (/. 81-82). Falsa igitur dicit Fausset : Et quo¬
niam carries on the nisi quoniam’ (Melin 182, 5) ; cf. adnot. ad /. 78 hoc] haec
]Velu condiderit JacD, uetat x 69 84 habet B 00 si iam] & suam B 90
corde om. Fans 104 sit etiam] sint, & iam B post haereticum in B fufficiat
(scr. sufficiat) legitur 100 edd. uett. post plenius dist., corr. Wei
 DE TRINITATE XXVIII-XXIX 69
mus, quandoquidem duobus istis locis quibusdam effossis
luminibus orbatus totus sit in doctrinae suae caecitate supera-
tus.
XXIX. 1. [163] Sed enim ordo rationis et fidei auctoritas
digestis uocibus et literis Domini admonet nos post haec cre¬
dere etiam in Spiritum Sanctum olmi ecclesiae repromissum,
sed statutis temporum opportunitatibus redditum. 2. Est
5 enim per Ioelem prophetam repromissus, sed per Christum
redditus. In nouissimis, inquit, diebus effundam de spiritu
meo super seruos et ancillas meas. Dominus autem : Accipite
spiritum sanctum ; quorum remiseritis peccata, erunt remissa,
et quorum retinueritis, erunt retenta. 3. [164] Hunc autem
10 Spiritum Sanctum Dominus Christus modo Paracletum appel-
lat, modo Spiritum ueritatis esse pronuntiat, qui non est in
euangelio nouus, sed nec noue datus ; nam hie ipse et in
prophetis populum accusauit et in apostolis aduocationem
gentibus praestitit. Nam illi ut accusarentur merebantur,
15 quia contempserant legem, et qui ex gentibus credunt, ut
patrocinio Spiritus adiuuentur merentur, quia ad euangelicam
peruenire gestiunt legem. 4* [165] Differentia sane in 1II0
genera ofheiorum, quoniam in temporibus differens ratio
causarum, nec ex hoc tamen ipse diuersus, qui haec sic gerit,
20 nec alter est, dum sic agit, sed unus atque ipse est, diuidens
ofheia sua per tempora et rerum occasiones atque momenta.
5. Denique apostolus Paulus, Habentes, inquit, eundem spiri-
tum, sicut scriptum est : Credidi, propter quod locutus sum ; et
nos credimus, ideo loquimur. 6* Vnus ergo et idem Spiritus qui
25 in prophetis et apostolis, nisi quoniam ibi ad momentum,
hie semper. Ceterum ibi non ut semper in illis inesset, hie ut
in illis semper maneret ; et ibi mediocriter distributus, hie
totus effusus ; ibi parce datus, hie large commodatus, [166] nec

XXIX, 11/14 cf. Gregorius Iliberritanus, Tract. Orig. XX, 143, 56-61 (ed.
Bulhart).

XXIX, 6/7 Ioel 3, 2. 7/9 Ioh. 20, 22-23. 9/11 cf- Ioh. 14, 16-17 > J5> 26.
17/21 cf. Rom. 12, 6 ; 1 Cor. 12, 4. 22/24 2 Cor. 4, 13. 27/28 cf. Ioh. 3, 34.

107 locis] quasi add. Urs (teste et probante Jacn ; ego reperire non potui) ; sic etiam
Scbeid 70 locis, quibusdam <quasi) effossis luminibus, orbatus Weln effusis B
offusis Urs (teste et prob. Jacn)

XXIX, 1 sed] inc. cap. XXIX etiam Tam 2 litteris B contra morem 4 sed]
et add. Jacn est] iste B 7 seruos] meos dubit. addend, cens. Fans in app. crit.
9 hunc] hie B 10 paraclitum Fans Wey p.m. 16 quia] qui B 19 diuersus
Tam ex C diuiditur B Gel Wei 20 aliter B 28 datus et commodatus Tam
ex C (ypunctum post commodatus Wey) dat et commodat B Get
 70 DE TRINITATE XXIX
tamen ante resurrectionem Domini exhibitus, sed per resur-
30 rectionem Christi contributus. 7. Rogabo enim, aiebat, Pa-
trem, et alium aduocatum dabit uobis, ut uobiscum sit in aeter-
num, Spiritum ueritatis. Et : cum uenerit aduocatus ille quem
ego missurus sum uobis a Patre meo, Spiritum ueritatis qui de
Patre meo procedit. Et : si non abiero ego, aduocatus ille non
35 ueniet ad uos ; si autem ego abiero, remitt am ilium ad uos. Et :

cum uenerit Spiritus ueritatis, ille uos diriget in omnem uerita-

tem. 8. Et quoniam Dominus in caelos esset abiturus, Paracle-
tum discipulis necessario dabat, ne illos quodammodo pupillos,
quod minime decebat, relinqueret et sine aduocato et quodam
40 tutore desereret. 9. [167] Hie est enim qui ipsorum animos

mentesque firmauit, qui euangelica sacramenta distinxit, qui

in ipsis illuminator rerum diuinarum fuit, quo confirmati pro
nomine Domini nec carceres nec uincula timuerunt, quin
immo ipsas saeculi potestates et tormenta calcauerunt, armati
45 iam scilicet per ipsum atque firmati, habentes in se dona quae

hie idem Spiritus ecclesiae Christi sponsae quasi quaedam

ornamenta distribuit et dirigit. 10. Hie est enim qui prophetas
in ecclesia constituit, magistros erudit, linguas dirigit, uir-
tutes et sanitates tacit, opera mirabilia gerit, discretiones
50 spirituum porrigit, gubemationes contribuit, consilia suggerit

quaeque alia sunt charismatum dona componit et digerit et

ideo ecclesiam Domini undique et in omnibus perfectam et
consummatam tacit. 11. [168] Hie est qui in modum columbae,
posteaquam Dominus baptizatus est, super eum uenit et
35 mansit, habitans in solo Christo plenus et totus nec in aliqua

mensura aut portione mutilatus, sed cum tota sua redundan-

tia cumulate distributus et missus, ut ex illo delibationem
quandam gratiarum ceteri consequi possint, totius Sancti
Spiritus in Christo fonte remanente, ut ex illo donorum atque
60 operum uenae ducerentur, Spiritu Sancto in Christo affluenter

habitante. 12. Hoc etenim iam prophetans Esaias aiebat : Et

42/53 cf. Gregorius Iliberritanus, Tract. Orig. XX, 146, 15 0-15 9.

30/32 Ioh. 14, 16-17. 32/34 Ioh. 13, 26. 34/35 Ioh. 16, 7. 36/37 Ioh.
16, 13. 37/39 cf. Ioh. 14, 18. 47/51 cf. 1 Cor. 12, 8-11.28. 53/55 cf.
Mt. 3, 16 ; Me. 1, 10 ; Luc. 3, 22 ; Ioh. 1, 33. 55/56 cf. Ioh. 3, 34. 61/64
Is. 11, 2.

29 adhibitus Wey per] post Tat Jac 32 spiritum Pam ex C spiritus B

Gel Wei 33 spiritus Inn Wei 47 dirigit] digerit Julicher (Tbeol. Tit. Ztg. 34,
1909, 513) coll. Greg. Ilib., Tract. Orig. XX (116, 154 Bulbart) distribuit et degessit
(= digessit; u. Bulbart X) ; prob. Scheid 74, 1 48 dirigit] diuidit Jacn 54
postquam Wey 57 distributus et missus Pam ex C admissus B Gel Wei, tuetur
lun perceptus a Christo’) 59 illo ... operum] illorum donorum dono atque
opere B
 DE TRINITATE XXIX 7i
requiesdt, inquit, super eum spiritus sapientiae et intellectus,
spiritus consilii et uirtutis, spiritus scientiae et pietatis, et
impleuit eum spiritus timoris Dei. 13. Hoc idem atque ipsum
65 et alio in loco ex persona ipsius Domini : Spiritus Domini

super me, propter quod unxit me, euangelizare pauperibus misit

me. 14. Similiter Dauid : Propterea unxit te Deus Deus tuus oleo
laetitiae a consortibus tuis. 15. De hoc apostolus Paulus : Qui
enim spiritum Christi non habet, hie non est eius, et : Vbi spiri-
70 tus Domini, ibi libertas. 16. [169] Hie est qui operatur ex aquis

secundam natiuitatem, semen quoddam diuini generis et

consecrator caelestis natiuitatis, pignus promissae hereditatis
et quasi chirographum quoddam aeternae salutis, qui nos Dei
faciat templum et nos eius efficiat domum, qui interpellat
75 diuinas aures pro nobis gemitibus ineloquadbits, aduocationis

implens officia et defensionis exhibens munera, inhabitator

corporibus nostris datus et sanctitatis effector, qui id agens in
nobis ad aeternitatem et ad resurrectionem immortalitatis
corpora nostra producat, dum ilia in se assuefacit cum caelesti
80 uirtute misceri et cum Spiritus Sancti diuina aeternitate

sociari. 17. Erudiuntur enim in illo et per ipsum corpora nostra

ad immortalitatem proficere, dum ad decreta ipsius discunt
se moderanter temperare. 18. [170] Hie est enim qui contra
camem desiderat, quia caro contra ipsum repugnat. 19. Hie
85 est qui inexplebiles cupiditates coercet, immoderatas libidines

frangit, illicitos ardores extinguit, flagrantes impetus uincit,

ebrietates reicit, auaritias repellit, luxuriosas comissationes
fugit, caritates nectit, affectiones constringit, sectas repellit,
regulam ueritatis expedit, haereticos reuincit, improbos foras
90 expuit, euangelia custodit. 20. [171] De hoc item Apostolus :

Non enim spiritum mundi accepimus, sed spiritum qui ex Deo

est. 21. De hoc exultat et dicit: Puto autem quia et ego spiritum
Dei habeo. 22. De hoc dicit : Et spiritus prophetarum prophetis

70/111 cf. Gregorius Iliberritanus, Tract. Orig. XX, 144, 93-145, 133.

65/67 Is. 61, 1. 67/68 Ps. 44, 8. 68/69 Rom. 8, 9. 69/70 2 Cor. 3, 17.
72 Eph. 1, 14. 73/74 cf. 1 Cor. 3, 16-17; 2 Cor. 6, 16. 75 Rom. 8, 26.
83/84 cf. Gal. 5, 17. 91/92 1 Cor. 2, 12. 92/93 1 Cor. 7, 40. 93/94 1 Cor.
14, 32-

62 requiescet angl eum] spiritus dei add. Jac 64 implebit angl atque]
aeque B 73 qui] uel quo uel facit ... efficit (/. 74) Jacn 74 donum B 77
agens in nobis] agit in nobis ut Jacn 79 producit Wei1' 80 aeterna diuinitate
WelD, uetat Jac 87 repellit] comprimit Wey ex Greg. Ilib., Tract. Orig. XX (144,
107 Bulbar t) auaritiam compremit/conpri- comissationes Faus Wey comessa-
tiones cett. (comissationes/conmess- Greg, lx.) 88 fugat angl; lure uetat Julicher
l.c. ad l. 47 coll. Greg (144, 108 Bulhart) refugit 90 idem Tam Faus Wey 93
de] et B
 72 DE TRINITATE XXIX-XXX
subiectus est. 23. De hoc refert : Spiritus autem manifeste dicit
95 quia in nouissimis temporibus recedent quidam a fide, attenden-
tes spiritibus seductoribus, doctrinis daemoniorum, in hypocrisi
mendacia loquentium, cauteriatam habentium conscientiam
suam. 24. In hoc spiritu positus nemo umquam dicit anathema
Iesum, nemo negauit Christum Dei Filium aut repudiauit
100 creatorem Deum, nemo contra scripturas ulla sua uerba de-
promit, nemo aha et sacrilega decreta constituit, nemo diuersa
iura conscribit. 25. In hunc quisquis blasphemauerit, remis-
sionem non habet, non tantum in isto saeculo, uerum etiam nec
in futuro. 20. [172] Hie in apostolis Christo testimonium red-
105 dit, in martyribus constantem fidem religionis ostendit, in
uirginibus admirabilem continentiam signatae caritatis in-
cludit, in ceteris incorrupta et incontaminata doctrinae domi-
nicae iura custodit, haereticos destruit, peruersos corrigit,
inhdeles arguit, simulatores ostendit, improbos quoque cor-
110 rigit, ecclesiam incorruptam et inuiolatam perpetuae uirgini-
tatis et ueritatis sanctitate custodit.
XXX. 1. [173] Et haec quidem de Patre et de Filio et de
Spiritu Sancto breuiter sint nobis dicta et strictim posita et
non longa disputatione porrecta. Latius enim potuerunt por-
rigi et propensiore disputatione produci, quandoquidem ad
5 testimonium, quod ita se habeat tides uera, totum et uetus et
nouum testamentum possit adduci. 2. Sed quia obluctantes
aduersus ueritatem semper haeretici sincerae traditionis et
catholicae fidei controuersiam solent trahere, scandalizati
in Christum, quod etiam Deus et per scripturas asseratur et
10 a nobis hoc esse credatur, merito a nobis, ut omnis a fide nostra
auferri possit haeretica calumnia, de eo quod et Deus sit
Christus sic est disputandum, ut non impediat scripturae
ueritatem, sed nec nostram fidem, qua unus Deus et per
scripturas promittitur et a nobis tenetur et creditur. 3. [174]
15 Tam enim illi qui Iesum Christum ipsum Deum Patrem
dicunt quam etiam illi qui hominem ilium tantummodo esse
uoluerunt, erroris sui et peruersitatis origines et causas inde
rapuerunt, quia cum animaduerterent scriptum esse quod
unus sit Deus, non aliter putauerunt istam tenere se posse

04/98 1 Tim. 4, 1-2. 98/90 1 Cor. 12, 3. 102/104 Mt. 12, 32 ; Me. 3, 29 ;
Luc. 12, 10. 110/111 cf. 2 Cor. 11,2.

100 castitatis angl,fortasse rede ; cf. Greg{145, 128 Bulbart) in uirginibus admirabilem
constantiam signatae carnis includit 109 quosque Jiilicher l.c. adl. 47, Scbeid 66,
Wey coll. Greg {145, 131 Bulbar!') inprobos quosque conprimit corrigit] corripit
Wey

XXX, 1 et] inc. cap. XXX etiam Pam et de filio om. Wei 4 propansiore
Jacn perpensiore Wey 14 promitur angl (promittitur teste Pam etiam C)
 DE TRINITATE XXX 73
20 sententiam, nisi aut hominem tantum Christum aut certe
Deum Patrem putarent esse credendum. Sic enim calumnias
suas colligere consueuerunt, ut errorem proprium approbare
nitantur. 4. [175] Et quidem illi qui Iesum Christum Patrem
dicunt ista praetendunt : si unus Deus, Christus autem Deus,
25 Pater est Christus, quia unus Deus ; si non Pater sit Christus,
dum et Deus Filius Christus, duo dii contra scripturas intro-
ducti esse uideantur. 5. Qui autem hominem tantummodo
Christum esse contendunt, ex diuerso sic colligunt : si alter
Pater, alter est Filius, Pater autem Deus et Christus Deus,
30 non ergo unus Deus, sed duo dii introducuntur pariter, Pater
et Filius ; ac si unus Deus, consequenter homo Christus, ut
merito Pater sit Deus unus. 6, Re uera quasi inter duos latro-
nes crucifigitur Dominus, quomodo fixus ahquando est, et ita
excipit haereticorum istorum ex utroque latere sacrilega
35 conuicia. 7. [170] Sed neque scripturae sanctae neque nos
causas illis perditionis et caecitatis afferimus, si qua in medio
diuinarum literarum euidenter posita aut uidere nolunt aut
uidere non possunt. 8. Nos enim et scimus et legimus et credi-
mus et tenemus unum esse Deum qui fecit caelum pariter ac
40 terram, quoniam nec alterum nouimus aut nosse, cum nullus
sit, aliquando poterimus. 9. Ego sum, inquit, Deus, et non est
praeter me iustus et saluans. 10. Et alio in loco : Ego primus et
nouissimus, et praeter me non est Deus. Quis sicut ego ? 11. Et :
Quis mensus est palmo caelum et terram pugillo ? Quis suspendit
45 montes in ponder e et nemora in stater a ? 12. Et Ezechias : Vt
sciant omnes quia tu es Deus solus. 13. Ipse praeterea Domi¬
nus : Quid me interrogas de bono ? Vnus Deus bonus. 14. Aposto¬
lus quoque Paulus : Qui solus, inquit, habet immortalitatem et
lucem habitat inaccessibilem ; quern uidit hominum nemo nec
50 uidere potest. 15. Et alio in loco : Mediator autem unius non
est ; Deus autem unus est. 10. [177] Sed quomodo hoc tenemus
et legimus et credimus, sic scripturarum caelestium nulJam
partem praeterire debemus, quippe cum etiam ilia quae in
scripturis sunt posita Christi diuinitatis insignia nullo modo
55 debemus recusare, ne scripturarum auctoritatem corrumpen-

XXX, 32/33 cf. Mt. 27, 38 ; Me. 15, 27 ; Luc. 23, 33 ; Ioh. 19, 18. 41/42
Is. 43, 11 ; 45, 21. Os. 13, 4. 42/43 Is. 44, 6-7. 44/43 Is. 40, 12. 45/46
Is. 37, 20 ; 4 Regn. 19, 19. 47 Mt. 19, 17 ; Me. 10, 18 ; Luc. 18, 19. 48/50
1 Tim. 6, 16. 50/51 Gal. 3, 20.

24 deus Christus, Christus B Gel Wei, corr. Bam suum ni Jailor sec. indicium 28
esse om. B Gel, restit. Bam ex C 29 est] et Jacn 31 ac] at Jacn 42 ets]
ego add. Jac 43 ego, et quis edd. ante Jac qui interp. sanauit (‘Scripturae duo loci
in unum conjunduntur>) 47 ante unus in B quia legitur 52 sic] si {et sign, interr.
post debemus /. 53) B Wei 53/54 quae in scripturis sunt] sciat in scripturis Urs
55 ne] nec B PamB {nihil adnotans)
 74 DE TRINITATE XXX
do integritatem fidei sanctae corrupisse teneamur. 17. Et hoc
ergo credamus, siquidem fidelissimum, Dei Filium Iesum
Christum Dominum et Deum nostrum, quoniam in principio
erat uerbum, et uerbum erat Deus et Deus erat uerbum. Hoc erat
60 in principio apud Deum. Et uerbum caro factum est et habitauit
in nobis. 18. Et : Dominus mens et Deus meus. Et : Quorum
patres, et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super
omnia benedictus Deus in saecula. 19. [178] Quid ergo dice-
mus ? Numquid duos Deos scriptura proponit ? Quomodo
65 ergo dicit quia Deus unus est ? Aut numquid non et Christus
Deus est ? Quomodo ergo Dominus meus et Deus meus Christo
dictum est ? 20. Totum igitur hoc nisi cum propria uenera-
tione et legitima disputatione teneamus, merito scandalum
haereticis praebuisse credemur, non utique ex scripturarum
70 caelestium uitio quae numquam fallunt, sed humani erroris
praesumptione, qua haeretici esse uoluerunt. 21. [179] Et in
primis illud retorquendum in istos qui duorum nobis deorum
controuersiam facere praesumunt. 22. Scriptum est, quod
negare non possunt, quoniam unus est Dominus. De Christo
75 ergo quid sentiunt ? Dominum esse aut ilium omnino non
esse ? Sed Dominum ilium omnino non dubitant. Ergo si
uera est illorum ratiocinatio, iam duo sunt Domini. Quomodo
igitur iam secundum scripturas unus est Dominus ? 23. [180]
Et magister unus Christus dictus. Atenim legimus quod ma-
80 gister sit etiam apostolus Paulus. Non ergo iam unus magister ;
duos enim magistros secundum istacolligimus. Quomodo igitur
secundum scripturas unus magister Christus ? 21. Vnus in
scripturis bonus dictus est Deus, sed idem in scripturis bonus
etiam Christus positus est. Non igitur, si recte colligunt, unus
85 bonus, sed etiam duo boni. Quomodo igitur secundum scrip¬
turarum fidem unus bonus esse refertur ? 25. [181] Ac si non
putant aliqua ratione offici posse ei quod unus Dominus est

58/61 Ioh. 1, 1.2.14. 61 Ioh. 20, 28. 61/63 Rom. 9, 5. 65 Gal. 3, 20.
66 Ioh. 20, 28. 74 Deut. 6, 4; Eph. 4, 5. 79 Mt. 23, 8.10. 79/80 cf.
2 Tim. 1, 11. 82/83 cf. Mt. 19, 17; Me. 10, 18 ; Luc. 18, 19. 83/84 cf.
Mt. 19, 16 ; Me. 10, 17; Luc. 18, 18 ; Ioh. 10, 11.

57 siquidem] scilicet Lat prob. Iun fidelissimum] fideles sumus Urs 58

Christum] esse add. Weln JacD 59 deus* 1] apud deum Jac Faus Wey 63 bene¬
dictus post deus B Wei Faus 68 disputatione] dispositione JacD coll. cap. XV,
l. 107 69 credetur Jac 71 qua Pam ex C (Jadludit auctor ad significationem
uocis haeresis, quae ab electione deriuatur atque adeo non nisi uoluntate suscipitur’) quia B
Gel Wei 75 aut post ilium Weln Jacn 78/79 dominus, et ... dictus ? dist.
B Gel Pam, corr. angl (et est suppl. inter Christus et dictus) Wey 79 atenim]
attamen Wel Faus 81 istos Jac (Jut referri possit ad haereticos qui ita collegerunt’)
82 hie quoque (cf. 1. 78) sign, interr. pos. angl Wey 83 dictus om. Gel, restit. Pam
ex C iisdem angl 86 ac Pam ex C at B Gel Wei Jac 87 effici B ei
om. B
 DE TRINITATE XXX-XXXI 75
per illud quod est Dominus et Christus neque ei quod unus est
magister per illud quod est magister et Paulus aut illi quod
90 unus est bonus per illud quod bonus sit nuncupatus et Chris¬
tus, eadem ratione intellegant offici non posse ab illo quod
unus est Deus ei quod Deus pronuntiatus est et Christus.
XXXI. 1. [182] Est ergo Deus Pater omnium institutor et
creator, solus originem nesciens, inuisibilis, immensus, im-
mortalis, aeternus, unus Deus, cuius neque magnitudini neque
maiestati neque uirtuti quicquam non dixerim praeferri, sed
5 nec comparari potest. 2. [183] Ex quo, quando ipse uoluit,
sermo Filius natus est, qui non in sono percussi aeris aut tono
coactae de uisceribus uocis accipitur, sed in substantia prola-
tae a Deo uirtutis agnoscitur, cuius sacrae et diuinae nati-
uitatis arcana nec apostolus didicit nec prophetes comperit
10 nec angelus sciuit nec creatura cognouit ; Filio soli nota sunt,
qui Patris secreta cognouit. 3. [184] Hie ergo cum sit genitus
a Patre, semper est in Patre. Semper autem sic dico, ut non
innatum, sed natum probem. Sed qui ante omne tempus est,
semper in Patre fuisse dicendus est. Nec enim tempus illi
15 assignari potest qui ante tempus est. Semper enim in Patre,
ne Pater non semper sit Pater, [185] quia et Pater ilium etiam
praecedit, quod necesse est prior sit qua Pater sit, quoniam
antecedat necesse est eum qui habet originem ille qui originem
nescit, simul ut hie minor sit, dum in illo esse se scit, habens
20 originem quia nascitur et per Patrem quodammodo, quamuis
originem habet qua nascitur, uicinus in natiuitate, dum ex
eo Patre qui originem solus non habet nascitur. 4. [186] Hie
ergo quando Pater uoluit, processit ex Patre ; et qui in Patre
fuit, [processit ex Patre ; et qui in Patre fuit,] quia ex Patre

XXXI, 10/11 cf. Mt. 11, 27.

88 illud] id B Wei ei om. B 89 aut illi] neque B neque illi Wei 90 sit]
est Jac11 91 offici] non ideo effici B ab ... ei (/. 92)] quia unus sit deus per
hoc B ei quod unus est deus per hoc Wei

XXXI, 1 est] inc. cap. XXXI etiam Pam 6 in om. Gel, restit. Pam ex B 12
est] fuit Scheid 71; cf. Eng. 135 15 enim] autem Jacn patre] fuit add. cens.
Scheidl.c. 16 pater, quia et pater ilium dist. Pans pater. Quia et pater, ilium Wey
quia Pam ex C quin B Gel Wei Jac et] etsi Scheid l.c. 16/18 inter etiam
et praecedit B Gel Pam Wei quadam ratione exhibent, quodammodo inter est et
prior, aliquo pacto inter quoniam et antecedat. Pamelius autem asseuerat haec uerba
in C non extare, sed a Gangnaeo explicationis causa, ne Arrianis uideretur fauere, addita
esse ; se tamen ea in textu maluisse relinquere, ne quis inde errandi ansam sumeret 17
sit, quoniam] est, et quoniam Scheid l.c. 19 simul ... nascitur (/. 20) om. B Gel
Wei, restit. Pam ex C ut] et Scheid l.c. in] ex ‘amicus doctus’ ap. Jac 20
quia] qua Iun nascitur : e/s)t per Scheid l.c. 21 uicinus ‘uox corrupta'
(Pam) ; sed cf. Wey adn. 108, pag. 199 diuinus ‘uir doctus’ ap. Jac 24 uerba proces¬
sit ... fuit per dittographiam repetita del. Fans ; retinet autem Wey
 76 DE TRINITATE XXXI
25 fuit, cum Patre postmodum fuit, quia ex Patre processit,
substantia scilicet ilia diuina, cuius nomen est uerbum, per
quod facta sunt omnia et sine quo factum est nihil. 5. [187]
Omnia enim post ipsum sunt, quia per ifisum sunt. Et merito
ipse est ante omnia, sed post Patrem, quando per ilium facta
30 sunt omnia, qui processit ex eo, ex cuius uoluntate facta sunt

omnia, Deus utique procedens ex Deo, secundam personam

efficiens post Patrem, qua Filius, sed non eripiens illud Patri,
quod unus est Deus. 6. [188] Si enim natus non fuisset, innatus
comparatus cum eo qui esset innatus, aequatione in utroque
35 ostensa, duos faceret innatos et ideo duos faceret deos. 7. Si

non genitus esset, collatus cum eo qui genitus non esset et

aequales inuenti, duos deos merito reddidissent non geniti
atque ideo duos Christus reddidisset deos. 8. Si sine origine
esset ut Pater inuentus et ipse principium omnium ut Pater,
40 duo faciens principia duos ostendisset nobis consequenter et

deos. 9. Aut si et ipse Filius non esset, sed Pater generans de

se alterum filium, merito collatus cum Patre et tantus denota-
tus duos patres effecisset et ideo duos approbasset etiam deos.
10. Si inuisibilis fuisset, cum inuisibili collatus par expressus
45 duos inuisibiles ostendisset et ideo duos comprobasset et deos.

11. Si incomprehensibilis, si et cetera quaecumque sunt Patris,

merito, dicimus, duorum deorum quam isti confingunt contro-
uersiam suscitasset. 12. [189] Nunc autem quicquid est non
ex se est, quia nec innatus est, sed ex Patre est, quia genitus
50 est, siue dum uerbum est, siue dum uirtus est, siue dum sa-

pientia est, siue dum lux est, siue dum Filius est. 13. Et
quicquid horum est, dum non aliunde est quam, sicut diximus
iam superius, ex Patre, Patri suo originem suam debens discor-
diam diuinitatis de numero duorum deorum facere non potuit,
55 qui ex illo qui est unus Deus originem nascendo contraxit.

14. Quo genere dum et unigenitus est et primogenitus ex illo

est, qui originem non habet, unus est omnium rerum et princi-

31 sqq. Cf. Amobius Iunior, Arnobii Catholici et Serapionis Conflictus de Deo

Trino et Vno (PL 53, 257 B/C).

27/28 Ioh. 1, 3.

23 cum patre postmodum] et cum patre B 29 uerba sed post patrem quae desi-
derantur in B Get Wei, sed teste Pamelio legebantur in C, Pam tamen omittere maluit, ne
quis inde errandi ansam sumeret; cf. adnot. ad l. 16-18 32 idem dicendum est de uerbis
post patrem qua filius 33 non om. B Gel, restit. Pam ex C et interp. sanauit (si
enim natus fuisset innatus, comparatus B Gel). Pro si enim natus non fuisset innatus
L,at man. si enim innatus fuisset 34 esset] est IVela Jac 33 ostensa Pam ex C
ostensi B Gel faceret (bis) ] facerent Lat prob. Inn 36 non1 post genitus1 Wey
esset2] est Weln Jac 37 geniti] genitos Urs Jac 44 si inuisibilis ... quia
nec (/. 19)] Christus autem non B Gel Wei, corr. Pam ex C 56/37 primogenitus,
ex illo est qui disting, cens. Inn 57 qui Pam ex C, Wei Jac quia Gel qui quia B ;
tuetur Fans sic distinguens qui, quia originem non habet, unus ... caput, idcirco.
Ita et Wey qui autem idcirco omittit unus] unum Weia
 DE TRINITATE XXXI 77
pium et caput. Idcirco unum Deum asseruit, quem non sub
ullo principio aut initio, sed initium potius et principium
60 rerum omnium comprobauit. 15. [190] Films autem nihil ex
arbitrio suo gerit nec ex consilio suo facit nec a se uenit, sed
imperiis paternis omnibus et praeceptis oboedit, ut quamuis
probet ilium natiuitas Filium, tamen morigera oboedientia
asserat ilium paternae uoluntatis ex quo est ministrum. Ita
65 dum se Patri in omnibus obtemperantem reddit, quamuis sit
et Deus, unum tamen Deum Patrem de oboedientia sua
ostendit, ex quo et originem traxit. 16. Et ideo duos facere
non potuit, quia nec duas origines fecit, qui ex eo, qui originem
non habet, principium natiuitatis ante omne tempus accepit.
70 Nam cum id sit principium ceteris quod innatum est (quod
Deus solus Pater est, qui extra originem est, ex quo hie est
qui natus est), dum qui ex illo nascitur merito ex eo uenit qui
originem non habet, principium probans illud esse ex quo
ipse est, etiam si Deus est qui natus est, unum tamen Deum
75 ostendit, quem hie qui natus est esse sine origine comprobauit.
17. [191] Est ergo Deus, sed in hoc ipsum genitus, ut esset
Deus. Est et Dominus, sed in hoc ipsum natus ex Patre, ut
esset Dominus. Est et angelus, sed ad annuntiandum magnum
Dei consilium ex Patre suo angelus destinatus. 18. Cuius sic
80 diuinitas traditur, ut non aut dissonantia aut inaequalitate
diuinitatis duos deos reddidisse uideatur. Subiectis enim ei
quasi Filio omnibus rebus a Patre, dum ipse cum his quae illi
subiecta sunt Patri suo subicitur, Patris quidem sui Filius
probatur, ceterorum autem et Dominus et Deus esse reperitur.
85 19. [192] Ex quo dum huic qui est Deus omnia substrata tra-
duntur et cuncta sibi subiecta Filius accepta refert Patri,
totam diuinitatis auctoritatem rursus Patri remittit. 20. Vnde
unus Deus ostenditur uerus et aeternus Pater, a quo solo

78/78 cf. Is. 9, 5. 81/84 cf. i Cor. IJ, 25-28.

58 idcirco om. Gel Wey, restit. Pam ex B idcirco unum deum asseruit del. Jac
asseruit] oportet asserere B 59 potius om. Gel, restit. Pam ex C 60
filius autem] idem est denique quod Gel Faus Wey ; restit. et tuetur Pam lectionem
Gangnaeanam, sed an ex C incertum 07 duos] deos add. angl 68 eo qui originem
non] deo quia originem B 70 est quod om. B Gel, restit. Pam, qui etiam pa-
renthesin indicauit, ex C 72 merito ex eo uenit del. cens. Wela, uetat Jac 75
comprobabit B 79 ex] a JacD 80 aut et aut inaequalitate om. B Gel Wei,
restit. Pam ex C aequalitate Jac 82 quasi] qua Jacn dum ipse cum his
qua (quae corr. Wei)... subicitur (/. 83) om. B Gel, restit. Pam ex C 85 qui] qua
Jacn, Scheid, Eng. 133 87 <et> totam Wey <et> totam uel totam<que> Jacn
patri Pam ex C illi B Gel Wei unde om. Pam (suum ni fallor sec. indicium) Jac
Faus Wey (remittit. unus Faus remittit, unus Wey remittit : unus cett.), Scheid,
Eng. 133 88 post aeternus cum B Jac disting, cens. Scheid 71, Eng. 133 (‘Es erweist
sich, dass es nur einen ein^igen tvahren undewigen Gottgibt, ndmlich den Water'). Sic et Wey
 78 DE TRINITATE XXXI
haec uis diuinitatis emissa, etiam in Fiiium tradita et directa,
90 rursum per substantiae communionem ad Patrem reuoluitur.
21. Deus quidem ostenditur Filius, cui diuinitas tradita et
porrecta conspicitur, et tamen nihilominus unus Deus Pater
probatur, dum gradatim reciproco meatu ilia maiestas atque
diuinitas ad Patrem, qui dederat earn, rursum ab illo ipso
95 Filio missa reuertitur et retorquetur, ut merito Deus Pater
omnium Deus sit et principium ipsius quoque Filii sui, quern
Dominum genuit, Filius autem ceterorum omnium Deus sit,
quoniam omnibus ilium Deus Pater praeposuit quern genuit.
22. [193] Ita mediator Dei ethominum Christus Iesus, omnis cre-
100 aturae subiectam sibi habens a Patre proprio potestatem, qua
Deus est, cum tota creatura subdita sibi concors Patri suo
Deo inuentus, unum et solum et uerum Deum Patrem suum
manente in illo quod etiam auditus est breuiter approbauit.

99 1 Tim. 2, 5. 103 cf. Hebr. 5, 7 (?) ; Ioh. 14, 10 ( ?).

90 per post substantiae Fans Scheid 71, Eng. 133 uerba per substantiae com¬
munionem Jac uncinis inclusit ‘quoniam, etsi commodo sensu possint explicari, plurimum
suspecta habeo’; u. Wey, adnot. Ill, pag. 204-206 96 ipsius quoque om. B Gel,
restit. Pam ex C 97 dominum] deum W?/n deus] dominus Eat coll. Philipp.
2, 10 {11 ?) 103 manente ... est] Pam adnotat : ‘'ualde obscurum est et quantum
apparet corruptum aut mutilum, sicut etiam quod antea legebat Gangnaeus. Sed sicut
multa, ita et hoc aliis castigandum relinquimus’. manentem in illo quod etiam auditus
est {cf. Hebr. 5, 7) Wei manens et in illo, cui etiam subditus est ‘amicus doctus’ ap. Jac
manens et in illo quod etiam subditum est H. Jordan ap. Faus. Cf. Julicher, Theol.
Lit. Ztg. 34, 1909, 513; d’Hles, Novatien, 126, 1; Scheid {Eng. 134 ‘denkt man an
die re-absorption, so verfdllt man ohne weiteres auf das Verbum manare. Entweder diese
Form oder manaturus mrd in dem verderbten manente stecken’) ; Weyer, adnot. 112,
pag. 206-207.

Subscriptio : Q. Septimii Flo. Tertulliani libri De Trinitate finis B.

 NOVATIANI

DE CIBIS IVDAICIS
 DE CIBIS IVDAICIS

Deux manuscrits du traite De Cibis Iudaicis nous ont ete

conserves : Leningrad Auct. Lat. I.Q.v.39, du IXe siecle (A),
et Ste Genevieve 1351, datant du XVe (G).
Perdu pendant longtemps, le manuscrit A a ete redecouvert
par Harnack en 1894 (*) et utilise par G. Landgraf et C. Wey-
man dans leur excellente edition de 1900 (* 2). Ils n’ont toutefois
pu consulter le manuscrit lui-meme et ont du se contenter
d’une copie fournie par Warnecke, a ce moment conserva-
teur de la Bibliotheque de Saint-Petersbourg. Un microfilm
de tres bonne qualite (3) m’a permis d’eliminer un certain
nombre de fautes qui s’etaient glissees dans la copie men-
tionnee ci-dessus. Les voici (4) :
I 5 suscipio A (suspicio)
11 quan*e A (quan(tu in ras.)e)
12 ab**sentia A (*)
15-16 une main, probablement posterieure, ajouta des
signes de transposition pour indiquer que litterarum est
a placer apres scribendarum (*)
27 bradibu, mais une main posterieure ajouta un u au
dessus de d, qui est expointe, ainsi que b (u superscr.
m. 1)
37 orhs A (omnis)
II 28 subrex A (subrex)
35 et quit A (et quit uel ei quit {fort, et quibus ?))
41 uiriu ex uiru A (*)
45 ipso sedentes A (*)
III 3 certa ex certe A (*)
34 in ore A (more)
35 findunt corr. in findant A (*)
50 dampnentur A (dampnarentur)
52 squamis A (squamiis)
57 enerue A (enerue in ras.)
57-58 tortuosam A (tritosam)
IV 2 tollerentur A (tollentur)
V 1 quo A (quoi)
5 obscura reserans ex obscurare serans (*)

(1 )Zur Vberlieferungsgeschicbte der altcbristlicben Litteratur (Tex/e und Unter-

suchungen, XII, 1894), p. 19.
(2) Dans Archiv fiir lateiniscbe L,exikographie und Grammatik, XI, 1900, p. 222-
249. On y trouvera egalement (p. 222-223) un bref recit des aventures de ce
manuscrit qui, en dehors du De Cibis Iudaicis, comprend une traduction latine
de l’epitre de S. Barnabe et de celle de S. Jacques. Pour les donnees techniques
sur le manuscrit, voir F. Marx, CSEL, XXXVIII, 1898, p. XX ss.
(3) Grice aux bons soins de YInstitut de Recherche et d'Histoire des Textes a Paris.
(4) Entre parentheses j’ai ajoute la lepon fautive de la copie dont disposaient
Landgraf et Weyman. Un asterisque indique que La IF ne donnent aucune variante.
 INTRODUCTION 81
5 omnia que A (omniaque)
ii percipitur in ras. A (*)
16 prohibe**ntium A (*)
ig requirentes] propter conscientiam. domini est enim
terra et plenitudo eius. ostendit alibi omne quod ponitur
ante uos manducate nihil requirentes add. A2 in calce
folii (*)
44-45 bibitis] bibatis, i add. s. u. A (bibatis {pro bibitis))
VI 5 ostensu A (ostentum)
6 siretur, s del. A (*)
34 quid A (quod)
VII 2 ista A (ista)
3 pfusam A (perfusam)
Beaucoup plus recent que A, le manuscrit G comprend, en
dehors du De Cibis Iudaicis, les ouvrages de Lucifer de
Cagliari. A. Wilmart (5), qui le premier attira l’attention sur ce
manuscrit, conclut que le texte du De Cibis Iudaicis avait ete
copie sur A. Mon examen ne peut que confirmer cette con¬
clusion (6). Afin que le lecteur puisse en juger lui-meme, j’ai
donne la collation complete de ce manuscrit dans l’apparat
critique. De plus, il ressortira de la suite de notre expose que
seule la connaissance des legons de G et des corrections (=
G2) (7) peut expliquer le texte des editions les plus anciennes
et, en partie, celui des editions ulterieures.

(5) A. Wilmart, Un manuscrit du De Cibis et des oeuvres de Lucifer, dans Revue

’Benedictine, XXXIII, 1921, p. 124-135.
(6) A. La Penna, qui n’a d’ailleurs pu consulter lui-meme Particle d’ A. Wil¬
mart, a eu tort de contester cette conclusion (De quodam Nouatiani codice, qui in
Bibliotheca Parisiensi Sanctae Genouefae adseruatur, dans Maia, n.s., VII, 1955, p. 137-
140). Quant aux ouvrages de Lucifer, A. Wilmart conclut -— avec raison, je crois —
que G remonte a un manuscrit perdu, “situe sur la meme ligne que le Reginensis
133”, l’autre manuscrit qui nous a transmis les ouvrages de Lucifer (a.c., p. 126).
A tort B. Fischer pretend que le manuscrit G a ete copie directement sur le
Reginensis et n’aurait done aucune valeur (Zur TexHiberlieferung des 'Lucifer von
Cagliari, dans Aus der Welt des Buches, 1950, p. 49-54). S. Pilia n’est pas d’accord
non plus avec Fischer (II valore del codice Genovefiano i)gi nella tradi^ione manoscritta
delle Opere di Lucifero di Cagliari, dans Annali delle Facoltd di Lettere, Filosofia e
Magistero delle Universitd di Cagliari, XXVIII, i960, p. 3-24). L’opinion de Wilmart
et de Pilia est partagee par Filomena Flammini (Osservagioni critiche sul De non
conueniendo cum haereticis di Lucifero di Cagliari, dans Rivista di Cultura Classica
e Medioevale, IV, Roma, 1962, p. 304-334). J’espere revenir sur cette question dans
mon edition des ouvrages de Lucifer Calaritanus dans le Corpus Christianorum.
(7) “G a ete corrige d’un bout a Pautre, un peu plus tard, par la meme main
qui a revise les premieres pages du Pro Athanasio de Lucifer. Ce correcteur (G2)
parait avoir fait son travail de lui-meme, sans recours a Poriginal, ni a aucun
autre manuscrit. En un seul cas, on discerne Papport d’une troisieme main”
(A. Wilmart, a.c., p. 129). Et pourtant A. La Penna, a.c., p. 138, parle de G2
comme d’un “m. rec., saec. XVI non uetustior, quae editiones secuta codicent correxit”.
Si je comprends bien Wilmart, le seul endroit ou Pon peut discerner Papport
d’une troisieme main est I 23 ou doceatis a ete ajoute au-dessus de la ligne. Peut-
etre cette correction provient-elle de Mesnart lui-meme.
82 DE CIBIS IVDAICIS
G donne 55 lemons differentes de A, dont six, qui ne consti¬
tuent toutefois que de simples corrections (8), sont a retenir.
Des 49 fautes restantes, 18 sont passees directement dans
Yeditio princeps de Mesnart (B) ; et 4 autres, par le canal d’une
mauvaise correction de G2 (9). Par contre, le correcteur G2
nous offre 14 bonnes legons (10). En huit endroits la situation
est un peu plus complexe (u).
L’edition de Mesnart (B) remonte au manuscrit G, mais
s’en ecarte par 50 legons, dont seulement 12 sont bonnes (12).
A ces 38 fautes s’ajoutent 26 autres, reprises de G2 (13). Ce qui
fait un total de 89 fautes dans B (14). D’autre part, Mesnart
presente 20 bonnes legons, empruntees elles aussi a G2 (11).
Suit l’edition de Gelenius, qui — abstraction faite des
5 corrections mentionnees ci-dessus (note 11) — s’ecarte
31 fois de B. Douze corrections sont bonnes (16), une est
douteuse (17). Cela fait : 17 bonnes corrections, une douteuse

(8) I 36 hac (haec A). II 4 sancte (sanctae A). 48 piscibus (piscipibus A). Ill 28
conspicio (-tio A). 56 quoniam (-nam A). 69 uoluntates (-upta- A).
(9) I 6 liberiorem (labe- G). Ill 45 qui (quis G). IV 19 uilissimos (auarissimus G).
V 5 3 a (ut a G).
(10) Pour la plupart ce sont des corrections tres simples, parfois purement
orthographiques. Quelques unes sont plus importantes : III 34 in ore (= A ;
more G). 37 restit. in (= A). V 44 manducetis (= A ; manducastis G). Toutes
sont reprises dans B, sauf une : IV 4 seruituro enim G; seruituros enim G2 ;
seruituri uni B.
(u) I 8 ad uos] duos G B, corr. Gel. 23 animos cum dicatis G animose cum
dicatis G2 animose doceatis B animose docetis Gel. II x 5 nouerant G nouerat
G2 B non erant corr. Gel. Ill 26 unum aliquid omnia (nomina B) G B Gel.
IV 5 fragilitas G B frugalitas corr. Gel (= A). VI 23 recusor G B recuso
corr. Gel. 35 cibus primu aut G cibus ? primu aut G2 cibus ? Primum aut B
cibus ? aut Gel. 35 reliquit G B relinquit corr. Gel.
(12) II 41 uirium (uiru G). 43 ad usum (aduersu G). 57 institutor (instituitur
G). Ill 72 del. quando. IV 4 quia (qua G). V 13 recedent (-dant G). 17 deus creauit
(d’screauit G). 25 euacuabis (-uit G). VI 44 pectori (pecori G). VII 6 del. non. 9
reddendo (-di G). 10 consilio (-cilio G).
(13) Voici quelques exemples tires du premier chapitre : I 21 tarn (tantrum G).
25 doctores (discipulos G). 27 cursu (-su G). 36 add. in qua. 37 disseritur (-atur G).
Remarquons que dans la note precedente il s’agit de corrections de G en des
endroits ou G s’ecarte de A, tandis qu’ici il s’agit de corrections en des endroits
ou G s’accorde avec A.
(14) Recapitulons : 18 fautes empruntees directement a G et 4 en passant par
G2; 38 fautes propres a B ; 26 fautes empruntees a G~ ; 3 fautes propres a B
dans les notes 10 et 11.
(15) De nouveau pour la plupart de simples corrections. Quelques unes plus
surprenantes : II 27 sibi (si G). 39 restit. et. Ill 39 id. 45 id. IV 7
potius (totius G).
(16) I 7 quo (quod G B). II 3 deuitantes (= G, denotantes B). 4 sancte
(= G, sanctae B). 49 at quae (ad que G atque G2 B). Ill 42 qui (quia G B).
63 furta (futura G B). IV 5 decebat (doc- G B). V 1 del. fuit. 45
del. et. VI 15 canibus (= G, carnibus G2 B). 22 restituit (-at G B). 23
orbe (-bem G B).
(17) II 33 add. non.
 INTRODUCTION 83
et 18 fautives. Ajoutons que plusieurs de ces corrections
sont de telle nature, qu’on se demande si Gelenius les doit
effectivement — comme il le pretend — au codex Masburen-
sis (18), tant vante par lui, ou s’il ne les a pas inventees lui-
meme. S’il les a vraiment empruntees a quelque manuscrit,
celui-ci doit etre tres proche de G, non seulement a cause du
petit nombre de corrections apportees par Gelenius, mais
surtout parce que Gelenius ne comble aucune lacune du
manuscrit G, pas plus que de l’edition B (19).
Pour son edition de 1579, Pamelius ne dispose d’aucun
nouveau manuscrit. II apporte quelques corrections de son
propre fond ; d’autres sont dues a des conjectures de Lati-
nius. Comme pour le De Trinitate (20), nous ignorons comment
et quand Pamelius a pu se procurer ces conjectures de Lati-
nius. II y en a neuf, dont trois bonnes (21) et six fautives (22).
Plus tard, dans sa Bibliotheca (23), Latinius inserera six autres
conjectures, qui — a une exception pres (24) — ne resistent
pas a la critique. Des neuf modifications que Pamelius lui-
meme a apportees au texte, deux seulement sont bonnes (25).
Iunius reproduit fidelement le texte de Pamelius, mais, dans
ses Adnotationes, il propose deux conjectures; j’en ai garde
une (26).
Une attention toute particuliere est requise pour les conjec¬
tures si enigmatiques et si disputees (27) de Fuluius Vrsinus.
Dans le De Cibis Iudaicis elles sont au nombre de 20, dont
six sont bonnes (28).
Les deux editions anglaises de Welchman et de Jackson
apportent aussi quelques corrections, en partie dans le
texte (29), en partie dans les annotations (30), mais le nombre

(18) Cf. G.F. Diercks, Tertullianus De Oratione, Bussum, 1947, p. XIX-XXII.

(19) II 8/9 ut reuelent om. G B Gel. 10/11 incongruenter ... sunt om. B
Gel. Ill 7 a om. G B Gel. 17 est om. G B Gel. 38 est om. G B Gel. 32/
33 ex ... inmundi om. G B Gel. VI 2 est om. G B Gel.
(20) Voir p. 7, note 39, sous 1.
(21) III 7 restit. a. 8 del. quos. V 5 nebulis (nobilis G B Gel.). Dans
l’apparat critique designe par ex Gat ou cum Lat. De meme dans la note 22.
(22) 11 25 a pomis. 55 add. quam. IV 21 post] ante. 22 saginaret.
VI 27 matutino. 30 inter uina cibi.
(23) Voir p. 7, note 39, sous 2.
(24) III 34 quendam, emprunte a P. Ciaconius. Designe par La/ sans plus dans
1’apparat critique.
(25) I 2 Nouatianus. Ill 32 uoluntates.
(26) II 22 legi ‘alii’ ap. lun.
(27) Cf. G.F. Diercks, o.c., p. XXV.
(28) I 7 affectus (= A). II 25 panis (= A G). 40 quo defecti. 48 ea
•demum. 62 qua. Ill 18 homine.
(29) Welchman : II 31 opportunis. 66 sit discrimen. VI 7 intemperan-
tiam. VI 27 ieiuni. Jackson : I 27 sursum. Ill 65 add. mentium.
(30) Welchman : III 18 conquiritur. VI 15, diuiti. Jackson : II 50
quo quidque. Ill 57 informem.
84 DE CIBIS IVDAICIS
des fautes qu'ils introduisent dans le texte, les surpassent
notablement (31).
Landgraf et Weyman, dans l’excellente edition deja men-
tionnee, ont su eliminer a peu pres toutes les fautes du texte.
Grace surtout au manuscrit A (32), mais aussi a un certain
nombre de conjectures tres habiles (33), quelque 90 endroits
ont ete dument retablis. En six endroits seulement, j’ai cru
devoir corriger le texte de Landgraf et Weyman (34) ; un seul
endroit me semble nondum sanatus (35).
Comme Landgraf et Weyman, j’ai suivi l’orthographe du
manuscrit A, quoique ni le manuscrit ni les editeurs ne l’aient
maintenue de maniere consequente.
Pour alleger autant que possible l’apparat critique, voici
un aperfu des principals particularity orthographiques.
Dans le manuscrit A, ae s’ecrit indifferemment e, 9 ou ae.
coni-, conp-, conr-, ini-, inp- (I 19 impellitis La W, 28 impello
La W) A, La W ; coll-, comp-, corr-, ill-, imp- cett.
aliut (IV 18 aliud) A G, La W ; -d cett.
aliquit A G, La W ; -d cett.
archa A G, La W ; area cett.
benificio A G, La W ; -e- cett.
caritas A, Pam La W ; ch- cett.
cignus A G ; cygnus cett.
cohercere (VI 7 coercuit) A G, La W ; coerc- cett.
conitor A G, La W ; conn- cett.
dampnare (III 13 damnasset, 16 damnatur) A G, La W;
damn- cett.
demonium A G ; dae- cett.
exsecrari A G, La W ; exe- cett.
fetus A G, La W ; foet- cett.
gyla A, La W ; gula cett.
heretici A G, La W ; haer- cett.
illut (II 1 illud) A G, La W ; -d cett.
intellegere A ; -i- cett.
Israhel A G, La W ; Israel cett.
Iudei A G ; -ae- cett.
litterae A G, Pam La W ; -t- cett. (Ill 10 oblitteratum A G,
Pam ; -t- cett.)

(31) Welchman 15 dans ses annotations, Jackson de meme 15 dans ses annota¬
tions et 4 dans le texte : II 66 discrimen sit. Ill 16 aliquid post eo (<?x Urs).
VI 9 del. sed. 33 quorum quos.
(32) Quelques exemples tires du premier chapitre : I 6 laetiorem. 17 rescri-
bendum. 23 animose uindicatis. 33 ostendimus. 34 quod.
(33) Quelques exemples tires du second chapitre : II 10 incongruenter. 11
inmunda. 21 deo. 39 robustioribus. 41 tenerioribus. 47 gerant.
(34) I 3° et (ex Jaca). 37 omnis. II 21 tollatur. 47 add. esse. Vy
reserans <et> omnia quae ... texterat <patefaciens>. VI 5 ostentum.
(35) H 33-
 INTRODUCTION
luxoria (VI 21 luxuriam) A G, La W ; -u- cett.
solertia A, La W ; -11- cett.
sollicitudo A G, La W ; -1- cett.
subolem A G, La W; sob- cett.
 INDEX SIGLORVM

Codices (1 2 3 4)
A cod. Petropolitanus (2) auct. Lat. I. Q. v. 39, s. IX, f. r.
A2 codicis A corrector aequalis.
G cod. Genouefensis (3) 1331, s. XV, f. ir-5n.
G2 correctiones factae a manu paulo recentiore (4).

Editiones (5)
B editio Martini Mesnartii, quae nonnumquam falso Ioanni Gang-
neio attribuitur, Parisiis, 1543.
Gel editio Sigismundi Gelenii, Basileae, 1550.
Hoc sigillum ualet pro omnibus editionibus posterioribus, nisi
ubi aliud adnotauero.
consensus horum codicum editionumque.
Pam editio Iacobi Pamelii, Antuerpiis, 1579 (6).
lun editio Francisci Iunii, Franekerae, 1597 (7).
Wei editio Eduardi Welchman, Oxonii, 1724.
Jac editio Ioannis Jackson, Londini, 1728.
Wein ]acn coniecturae in notis prolatae.
La W editio Gustaui Landgraf et Caroli Weyman, Lipsiae, 1900.
Gel* ualet pro editionibus posterioribus exc. La W.
GePPam6 indicat lectionem quae in sola editione Geleniana Pameliana
legitur.

Adiumenta
Isid Isidorus Hispalensis, Comm, in Leuit. IX (Migne PL LXXXIII,
325B-327A).
Ps.-Beda Ps.-Beda, In Leuit. XI (Migne PL XCI, 345B-346A).
Hrab Hrabanus Maurus, Expos, in Leuit. Ill (Migne PL CVTII, 332.
358A-B).
Greg Gregorius Iliberritanus, Tract. Origenis X 272 (CC LXIX,p. 83).
XIII 60-61 (ibid., p. 100). XIV 100 (ibid., p. 109).
Seneca Seneca, Epist. 122, 6.

Emendationes, coniecturae
Lat Loci ex coniectura Latini Latinii Viterbiensis uel restituti uel

(1) Vide etiam Conspectum codicum, p. XIV-XXI.

(2) Olim Corbeiensis.
(3) Parisinus, olim Corbeiensis. Hie illic, in initio aut fine uersus, nonnullae
litterae humore deletae euanuerunt.
(4) Vno tantum loco (II 23) manus tertia, fortasse Mesnartii ipsius, comparet.
Cf. p. 81, adn. 7.
(5) Vide etiam Conspectum editionum, p. XXVI-XXV1II.
(6) Ego editionem contuli quae anno 1616 Parisiis in lucem prodiit. Pamelius
primus libellum De Cibis Iudaicis antea sub Tertulliani nomine diuulgatum
auctori reddidit.
(7) Iunius textum Pamelianum repetit. Correctiones et emendationes ab eo
propositas in adnotationibus eius inuenies.
 INDEX SIGLORVM 87
aliter lecti in Tertulliano post editionem lac. Pamelii Brag,
an. 1583, Romae, 1584 (8).
Urs Fuluii Vrsini emendationes epidicticae quas Ioannes a Wouwer
in lucem emisit, Francofurti, 1603.
uiri docti cuiusdam (9) coniecturae et emendationes in Miscella-
neis Obseruationibus, uol. IX, tom. I, p. 71-73, Amstelaedami,
1738.
Dem A. Demmler, Uber den Verfasser der unter Cyprians Namen iiber-
lieferten Traktate De Bono Pudicitiae und De Spectaculis, Tubingae,
1894.
Pre usehen E. Preuscben, Indicium de ed. Pa W, in Berliner Philologische
Wochenscbrift XIX, 1899, col. 1253-1256.
Wilmart A. Wilmart, Un manuscrit du De cibis et des oeuvres de Lucifer, in
Revue Benedictine XXXIII, 1921, p. 124-135.
Melin B. Melin, Studia in Corpus Cyprianeum, Vpsaliae, 1946.
Penn a A. La Penna, De quodam Nouatiani codice, qui in Bibliotheca Pari-
siensi sanctae Genouefae adseruatur, in Maia N.S. VII, 1955, p. 137-
140.
Scheid F. Scheidweiler, Novatianstudien, in Hermes LXXXV, 1957, p.
58-86.

(8) Repetuntur in : Latini Latinii Literbiensis Bibliotheca Sacra et Profana sine

Obseruationes, Correctiones, Coniecturae & Variae Lectiones a Dominico Macro Melitensi
in lucem editae, Romae, 1677.
(9) Vir doctus obseruationibus suis subscribit litteris T.Ae.W.S.
 DE CIBIS IVDAICIS

Nouatianus plebi in euangelio perstanti salutem.

I. 1. Etsi mihi, fratres sanctissimi, exoptatissimus dies ille
et inter praecipuos beatosque referendus est, quo litteras
5 uestras et scripta suscipio — quid enim me abut nunc faciat
laetiorem ? —, tamen non minus egregium diem et inter
eximios arbitror conputandum, quo similes uobis adfectus
debitae caritatis remittens et ego ad uos conpari uoto litteras
.
scribo. 2 Nihil enim me, fratres sanctissimi, tantis constrictum
io uinculis tenet, nihil tantis curarum ac sollicitudinum stimulis
excitat et exagitat quam ne iacturam uobis quandam per
absentiam meam putetis inlatam, cui remedium conitor dare,
dum elaboro uobis me praesentem frequentibus litteris ex-
hibere. 3. Quanquam ergo et officium debitum et cura suscepta
15 et ipsa ministerii inposita persona hanc a me litterarum scri-
bendarum exposcant necessitatem, tamen uos illam plus
exaggeratis, dum me ad rescribendum frequentioribus litteris
prouocatis et pronum me licet ad ista caritatis sollempnia
magis inpellitis, dum sine cessatione in euangelio uos perstare
.
20 monstratis. 4 Ex quo efficitur ut et ego uos litteris meis non

tantum instruam iam eruditos quam incitem paratos. Nam

qui sincerum euangelium et excretum ab omni peruersae labe

I, 2 cf. i Cor. 15, 1. IS* cf. ibid.

I, 1 Inscriptio : Nouatiani Romanae ecclesiae presbyteri de cibis Iudaicis epistola

Pam qui primus auctori suum reddidit textumque in capita distribuit ; in paragraphos
diuisi ego. Incipit liber Tertuliani (corr. GI, 2) de cibis Iudaicis A G. In A i.m. ad
titulum man. rec. adscripsit Editum reperies in nonnullis editionibus operum Ter¬
tuliani. Sed falso huic attribuitur, est enim cuiuspiam Episcopi, in calce folii man.
recentissima exarauit Ex Musaeo Petri Dubrowsky. In G man. rec. (s. XVII; u.
Wilmart 124, 2) in uersu infra titulum uacuo relicto Ex Libris S. Genouefae Parisiensis
scripsit. Q. Septimii Florentis Tertulliani Carthaginensis {om. Gel) de cibis Iudaicis
epistola B Gel Nouatiani presbyteri Romani de cibis Iudaicis epistola Wei Jac
De cibis Iudaicis La W 2 Nouatianus] Tertullianus o>, corr. Pam 4 beatus-
que A G, corr. G2 6 laetiorem A, La W laberiorem G liberiorem G2 B Gel* ;
tuetur Dem 19sq. hilariorem alias teste Lat sign, interr. posuit G2 7 quo Gel
(1Veln) quod A G B Wei adfectus A, La W affectus Urs Jac adfectu G(Jort. s
del.) B Pam Wei affectu Gel 8 ad uos] duos G B, corr. Gel 11 qua ne G
quam ne B Gel quan*e A ; litt. n mihi ex m orta esse uidetur; spatium rasurae inter
litt. xx et & angustius est quam ut credi possit litt. tu, ut La W putant, deletas esse 12
ab**sentia A (ras. 2 aut 3 litt. ; fort, ex abstinentiam) 15 in A man. rec. signis
additis uoces litterarum et scribendarum commutandas indicat 17 rescribendum
A, La W scribendum cett. 18 sollempnia A G solempnia La W solemnia G~
sollemnia Pam solennia cett. 21 tantum A G ; rede tuent. La Vd 240 tarn G~ B
Gel*
 90 DE CIBIS IVDAICIS I-II
doctrinae non tantum tenetis, uerum etiam animose uindicatis,
magistrum hominem non quaeritis, qui rebus ipsis {Christi)
25 uos discipulos esse monstratis. 5, Currentes igitur uos exhortor
et uigilantes excito et aduersus spiritalia nequitiae dimicantes
adloquor et ad brabium sursum uocationis in Christo tendentes
inpello, ut tam hereticorum sacrilegis calumpniis quam etiam
Iudeorum otiosis fabulis calcatis et reiectis traditionem solam
30 Christi doctrinamque teneatis, ut condigne auctoritatem uobis
eius nominis uindicare possitis. 6. Quam uero sint peruersi
Iudei et ab intellectu suae legis alieni, duabus epistolis
superioribus, ut arbitror, plene ostendimus, in quibus proba-
tum est prorsus ignorare illos, quae sit uera circuncisio et quod
35 uerum sabbatum ; quorum adhuc magis ac magis caecitas
reuincitur. 7. In hac epistola aliquid et de cibis ipsorum bre-
uiter disseratur ; hinc etenim se solos sanctos et ceteros omnes
aestimant inquinatos.
II. 1* Et in primis illut conlocandum est, legem spiritalem
esse ; quam si spiritalem negant, utique blasphemant ; si
deuitantes blasphemiam spiritalem confitentur, spiritaliter
legant. Diuina enim diuine sunt recipienda et sancta sancte
5 utique adserenda. 2. Ceterum culpae graui inruitur, si ter-
restris et humana sacris et spiritalibus litteris doctrina praesta-
tur ; quod ut ne fiat cauendum est. 3. Caueri autem potest, si

I, 32/35 cf. Hieron., De uir. ill. 70. 37/3S cf. Gregorius Iliberritanus, Tracta¬
tes Origenis XIII, 60-61 (CC 69, p. 100).

25 cf. Gal. 5, 7. 26 cf. Mt. 26, 41. Eph. 6, 12. 27 Phil. 3, 14.
II, 1 cf. Rom. 7, 14.

23 ueru. (punctum deest in G) Veru A G, sedprius ueru in utroque cod. del. animos /
euindicatis A, corr. La W animos (animose corr. G2) cum dicatis G, cum dicatis
del., suprascr. doceatis a m. recentiore, fortasse ipsius Mesnartii animose doceatis B
animose docetis Gel* 24 Christi (i.e. xpl) inser. La W iam Panlam Geyer de
simili supplemento cogitauisse asseuerantes 25 discipulos] doctores G2 B Gel*
27 brabium B Gel(brauium Pam) bradibu A G (d exp., u suprascr., b exp. A, d exp.,
b suprascr., b del. G) sursum Jac La W; u. Ronsch, Itala and Vulgata 239, 18
cursu A G cursu G2 B Gel* xpo. Tendentes AG; interp. corr. G2 28
calompniis, o del., u suprascr. A calumpniis G, La W calumniis G2 B Gel* 29
ociosis G B Gel Wei 30 ut] et JacD La W 32 uerba et ab in G euanuerunt
legis ex leges A 33 lift, ut arb in G euanuerunt ostendimus A, La W
ostendi cett. Adnotandum autem est in G post ostendi spatium 2 aut 3 lift, uacuum
relictum esse 34 qd (= quod) A, La W quid cett. 36 punctum post reuincitur
pos. La W hac] haec A epistola] in qua add. G2 B Gel* et om. B Gel*
37 disseritur G2 B Gel* omnes B Gel* oms A G omnis La W
II, 1 et] itaque G2 B Gel* imprimis G B Wei 3 deuitantes] denotantes
B Wei, tuet. x 71 4 sancte] sanctae A B 5 culpa grauis G B Gel* in¬
ruitur del. inuritur suprascrib. G2, quern seq. B Gel*
 I)E CIBIS IVDAICIS II 9i
quae a Deo praecepta sunt sic tractentur, ut cum Deo con-
cinnentur et maiestatem ipsius non fuscent, sed reuelent nec
10 auctoritatem eius inminuant adsumpta <in)congruenter ; quae
futura sunt, si, dum quaedam inmunda dicuntur, institutio
illorum infamem reddiderit institutorem. 4. Videbitur enim
reprobando quae fecit opera propria dampnasse, quae quasi
bona probauerat, et in utroque inconstans, quod heretici qui-
15 dam uolunt, uideri denotabitur, dum aut quae non erant
munda benedixit, aut quae benedixerat, quia et munda et
bona, postea reprobauit quasi non bona, quippe quia non
munda. 5. Cuius consequenter enormitatis perpetua manebit
controuersia, si perseuerat ista Iudaica doctrina, quae omni-
20 bus uiribus amputanda est, ut, dum quod enormiter ab ipsis
traditur a nobis tollitur, et De<(o) operum suorum conpetens
dispositio et diuinae legi congruens et spiritalis ratio remitta-
tur. 6. Sed ut ab exordio rerum et unde oportet incipiam, cibus
primus hominibus solus arborum fuit fetus et fructus. Nam
25 panis usum postea contulit culpa, condicionem conscientiae
ipso situ corporis adprobante. Nam et innocentia decerpturos
alimenta ex arboribus adhuc sibi bene conscios homines ad
superna* subrexit, et commissum delictum ad conquirenda
frumenta homines terrae soloque deiecit. 7. Postea etiam usus
30 carnis accessit, diuina gratia humanis necessitatibus conpe-
tentia ciborum genera obportunis temporibus porrigente.
Nam et teneros et rudes homines alere debebat mollior cibus.

13/14 cf. Gen. i, 10.12 etc. 16 cf. Gen. 1, 28. 23/24 cf. Gen. 1, 29. 25
cf. Gen. 3, 19. 29/30 cf. Gen. 9, 3.

8 ut ... reuelent (/. 9) om. G B Gel* 9 nec] ne G B Gel* 10 incongruenter

La W qui etiam interp. sanau. In A G adsumpta. Congruenter quae legitur in-
congruenter ... sunt (/. 11) om. B Gel* 11 si] sed B Wei ne Gel* immunda
(inm- ego) La W inpura (impura G B) munda A G B impura et non munda Gel*
12 reddiderint A G, corr. G2 14 quidem B Gel* 15 uidere A G, corr. G2
non erant] nouerant G nouerat G2 B, corr. Gel 18 enormitas G B Gel*
manebit] et add. G2 s.u. quern seq. B Gel* 20 dum del. cens. Wela qcl
(= quod) A, La W quid cett. (dum quid] quicquid JacD) 21 tollitur ego;
u. Melin 173 ; Schrijnen-Mohrmann, Studien %ur Syntax der Briefe des hi. Cyprian,
II, 1201123 {“der Indikativ istgesichert”) toW&tur uulgo deo La W de A G, om. cett.
22 legi ‘alii’ ap. Irn q. seq. La W legis cett. ratio] illatio B Gel*, unde illatio
retineatur Lat prob. lun in adn. 23 exhordio A 25 panis AG, Urs La W
pomis B Gel a pomis Pam Latinium sec., sic et Wei Jac postea] ad fruges add.
Gel* condicionem La W conditionem cett. 26 scitu, c del. G 27 sibi]
si A G, corr. G2 28 post conquirenda in G delicta del. 31 obportunis A,
La W opportunis G B Wei prorsus opportunis Gel Pam Jac 32 debebant A G,
litt. n exp. in A, del. in G
 92 DE CIBIS IVDAICIS II
et (nocentes) (non) sine labore confectus ad emendationem,
scilicet ne iterum liberet delinquere, si innocentiam inpositus
35 labor non admoneret. 8. Et quia iam non paradisus custo-
diendus, sed mundus totus fuerat excolendus, robustior cibus
carnis offertur, ut ad emolumenta culturae plus aliquit huma-
norum corporum uiribus adderetur. 9 Haec omnia gratia, .
ut dixi, et dispositione diuina, ne aut minus redderetur robus-
40 tioribus, quo defecti ad opera marcescerent, aut amplius
tenerioribus, quod pro modo uirium obpressi ferre non pos-
.
sent. 10 Lex autem postmodum subsecuta cibos carnis cum
discretione disposuit. Quaedam enim ad usum quasi munda
contribuit et concessit animalia, quaedam interdixit quasi non
45 .
munda et ipsos edentes inquinatura. 11 Et mundorum quidem
hanc formam dedit, ut ruminatione ruminent et ungulas fin-
dant ; inmunda, quae neutrum gerant uel alterum faciant.
.
12 Sic in piscibus quoque ea demum munda, quae essent
cooperta squamis et armata remigiis ; at quae contra, haec
50 .
esse non munda. 13 Alitum quoque discrimen induxit, quo
quidque aut reprobum iudicaretur aut mundum. 14 Ita lex .
sollertiam maximam faciendae animalium separationis insti-
tuit, quae in unam benedictionis formam constitutio antiqua
.
contraxit. 15 Quid igitur dicemus ? Inmunda sunt ergo

II, 43/45 cf. Isidorus, Comment, in Leuit. 9, 1 (PL 83, 325 B) ; ex Isid. Ps.-Beda,
In Lenit. 11 (PL 91, 345 B).

42 sqq. cf. Leuit. 11 ; Deuteron. 14, 3-21. 45/47 cf. Leuit. 11, 3-4 ; Deuteron.
14, 6-7. 48/50 cf. Leuit. 11, 9-12 ; Deuteron. 14, 9-10. 50/51 cf. Leuit. n,
13-19 ; Deuteron. 14, 11-18. 53/54 cf. Gen. 1, 22.

33 nocentes suppl. La W. Iam Pam in adn. inter cibus et non pro uoc. et suppl. censuerat
at prouectiores uel tale aliquid. Inde Weln At prouectiores robustior et non sine l.c.
coni. Sed uoc. non quod in A G B Wei deest a Gelenio supple turn esse scito. Hinc Preuschen
1255 legendum atque distinguendum censet mollior cibus et sine labore confectus. Ad
emendationem ... et quia ... excolendus, robustior cibus carnis offertur, ut... Locus
mihi nondum sanatus uidetur 34 delinqueret A G, corr. G2 35 quia] quit A
quid G, corr. G2 quibus dubit. La W in app. cr. 30 et om. A G, restit. G2 ro-
bustioribus La W robustior cibus cett.. robustiori cibus Urs 40 quo defecti
Urs La W qd (= quod) efecti A G quo referti B Gel*, mau. Preuschen 1255 quo
refecti x 72 41 tenerioribus La W teneriori A G B Urs tenerior Gel* quod]
quo B Gel* uiriu, i i. ras. A uiru G 43 ad esum Isid; tuetur La Penna 139
aduersu G 45 ipso sedentes A G, corr. G2 40 ut... findant] ut quae rumina¬
tione ruminent et ungulas findant munda B Gel* 47 inmunda] esse add. La W
gerant La W generant A G B horum Gel* 48 piscipibus A ea demum
Urs Jac La W eadem cett. quae post essent Gel Pam 40 at quae Gel ad que
A G atque G2 B 50 quo quidque Jacn La W coquit qu? (que G) A G quidque
G2 B Gel* (ut quidque Weln) 53/54 quae et contr in G euanuerunt 54 sign,
interr. pos. Gel inmunda sunt La W ex A ubi inmunda s legitur immudas G
immunda ne G2 B itnmundane Gel*
 DE CIBIS IVDAICIS II-III 93
55 animalia — quid est enim aliut ‘non munda’ ? — quae lex
a ciborum usibus separauit ? Quid turn ? Et illut quod iam
diximus ? Ergo institutor non mundorum Deus, et culpa
factorum in artificem redundabit, qui non munda produxit ?
l(i. Quod utique dicere extremae summaeque dementiae est,
60 Deum accusare, quasi instituerit inmunda, et diuinae maiestati

crimen inferre, quasi fecerit reproba, praesertim cum et pro-

nuntiata sint nalde bona et, qua bona, ut crescerent et multi-
plicarentur, benedictionem ab ipso Deo consecuta. 17 Insuper .
etiam in archa Noe ex praecepto creatoris ipsorum ad subolem
65 reseruata, ut et necessaria probarentur, dum custodiuntur,
et bona, dum necessaria, probarentur, licet ibi quoque sit
discrimen adiectum. Sed tamen uel tunc institutio istorum
non mundorum funditus potuisset auferri, si propter inquina-
rnentum suum debuisset aboleri.
III. 1. Quatenus ergo, ut apostolo auctore monstrauimus,
spiritalis lex ista spiritaliter recipienda est, ut legis ratio
diuina et certa praestetur, primo illut tenendum est, quicquid
est a Deo institutum, mundum esse et ipsa institutionis aucto-
5 ritate purgatum nec esse culpandum, ne in auctorem culpa
.
reuocetur. 2 Deinde legem ad hoc filiis Israhel datam, ut per
illam proficerent et redirent ad mores bonos, quos cum a patri-
bus accepissent in Egypto propter consuetudinem barbarae
gentis conruperant. 3. Denique et decern sermones illi in

III, 3/9 cf. Isid., o.c. 326 B/C ; ex Isid. Hrabanus Maur., Expos, in Eeuit. Ill i
(PL 108, 352).

62 Gen. i, 31. 62/63 cf. Gen. 1, 22. 64/63 cf. Gen. 7, 2-3.

Ill, 2 cf. Rom. 7, 14.

55 sign, interr. quod G2 B Gel Pam Jac post animalia habent del. Wei sign, interr.
post non munda pos. Wei qui etiam parenthesin indicauit ante quae Pam Jac cum
Eat quam suppl. sic interpung. : Quid est enim aliud, non munda, quam quae lex ...
separauit ? Hoc sign, interr. iam exhibet B 56 turn Ea W qui etiam sign, interr.
pos. cu AG enim B Gel* (etiam JacD) 57 sign, interr. pos. Wei instituitur
A. G, corr. B 58 sign, interr. pos. Ea W 59 est] et add. JacD 61 post
reproba punctum ap. Ea W 62 qua Urs Jac Ea W, Melin 181,1 quae cett. (que G)
63 deo] sint add. B Gel* fortasse cum Gel Pam post consecuta leuius disting.
64 ex om. Gel Pam Jac 65 reseruata A G, corr. G2 66 sit discrimen A G,
Wei Ea W discrimen sit Jac sit crimen B crimen sit Gel Pam discrimen adiunctum
matt. lun. in adn. 69 debuissent We A Jacn

III, 2 ista] ita Urs 3 certa ex certe A sign, interr. quod B Gel Pam Wei
post praestetur exbibent del. Jacn Ea W illut tenendum Ea W utendu A G
credendum G2 B Gel* 5 nec esse Ea W necesse A G neque B Gel* 7
a om. G B Gel, restit. Pam ex Eat 8 post accepissent disting. Wei Jac Ea W,
post Egypto Gel Pam egipto G aegypto B Gel* ; quos add. G2 B Gel, del. Pam
ex Eat
 94 DE CIBIS IVDAICIS III
io tabulis nihil nouum docent, sed quod oblitteratum fuerat
admonent, ut iustitia in illis ignium more quasi adflatu quo-
.
dam legis sopita recalesceret. 4 Proficere autem poterant
intellectu plus in hominibus uitia fugienda, quae lex dampnas-
set etiam in pecoribus. Nam quando inrationale animal ob
15 aliquit reicitur, magis illut ipsum in eo qui rationalis est
homine dampnatur. Et si in eo quod ex natura aliquit habet
quasi inquinamentum notatur, plus culpabile est, cum illut
contra naturam in homine conquiritur. 5. Ergo ut homines
emendarentur pecora culpata sunt, scilicet ut et homines qui
20 eadem uitia haberent, aequales pecoribus aestimarentur. Quo
pacto factum est, ut nec animalia dampnarentur institutoris
sui culpa et homines in pecoribus eruditi ad immaculatam
institution^ suae possent redire naturam. Consideremus
enim, quomodo lex munda et non munda discernit. Munda,
25 inquit, et ruminant et ungulam findunt ; inmunda neutrum
faciunt aut ex duobus unum. Atquin omnia ista unus artifex
fecit, et qui fecit ipse benedixit. (>. Institutionem igitur mun-
dam utriusque conspicio, quia et qui instituit sanctus est, et
quae instituta sunt culpam non habent, dum hoc sunt quod
30 facta sunt. Crimen enim nunquam natura, sed uoluntas per-
.
uersa excipere consueuit. 7 Quid ergo est ? In animalibus
mores depinguntur humani et actus et uoluntates, ex quibus
ipsi homines hunt uel mundi uel inmundi: mundi, si ruminent,
id est in ore semper habeant quasi cibum quendam praecepta
35 diuina. 8. Vngulam findunt, si hrmo gradu mnocentiae,
iustitiae omnisque uirtutis uitae itinera confidant. Eorum

18/20 cf. Isid., o.c. 326 C. 31/30 cf. Isid., o.c. 326 C ; Ps.- Beda, o.c. 345 B.

24/20 cf. Leuit. 11, 3-4; Deuteron. 14, 6-7. 27 cf. Gen. 1, 22. 34/35 cf.
Deuteron. 8, 3 ; Mt. 4, 4.

12 recalescerent A G, corr. G~ 13 intellectu A G, La W intellecta B intellecto

Gel* 10 aliquit transponend. cens. inter eo et quod Urs quod i.t. rec. Jac 17
~ (= est) A in fine uersus ; om. G B Gel* ; cf l. 38 ; cap. VI, l. 2 18 homine
Urs Jac La W hominem cett. (ab homine Weln) conquiritur A, Weln La W
conqueritur G B Gel* comperitur Urs Jac 10 emdarentur (= emendarentur)
A, Isid La W emndarentur G emundarentur G2 mundarentur B Gel* 21
institutoris La W institutoribus A (to s.u.) G ab institutore G2 B Gel* 23
reddire G, corr. G2 consideremus] considerandum G2 B Gel* 20 unum.
Atquin omnia La W ex A (unu adquin omnia) unum aliquid{hiepunctumhabent
B Gel*) omnia (nomina B) G B Gel* 28 conspitio A 31 sign, interr. pos. G2
32 uoluptates 10, Wei (-nt- Isid, We/D) ex ... inmundi (/. 33) om. G B Gel*,
restit. La W ex A 34 in ore] more G, corr. G2 quendam P. Ciaconius ap.
Lat prob. Inn. Weln Melin 194, 1, i.t. recep. La W qu(a)edam cett., om. Pam Jac
35 punctum post diuina G2, La W; ceteri leuius distinguunt findunt corr. in
findant A ; mau. etiam P. Ciaconius ap. Lat (relatum ad si /. 33)
 DE CIBIS IVDAICIS III 95
uiae enim, quae in duas ungulas pedem diuidunt, robustus
semper incessus est, dum lubricum partis alterius (alterius)
ungulae firmamento fulcitur et in uestigii soliditate retinetur.
.
4° 9 Sic qui neutrum faciunt inmundi sunt, quorum nec in uir-
tutibus firmus ingressus est nec diuinorum praeceptorum in
ore ullius [ruminationis] teritur cibus. 10. Nam et qui alterum
faciunt, nec ipsi mundi, dum sunt ex altero debiles nec in
.
utroque perfecti. 11 Hi autem sunt : aut utrunque facientes,
45 ut fideles, qui sunt mundi ; aut alterum, ut Iudei et heretici,
qui sunt inquinati ; aut neutrum, ut ethnici, qui sunt con-
.
sequenter inmundi. 12 Ita in animalibus per legem quasi
quoddam humanae uitae speculum constitutum est, in quo
imagines actionum considerent, ut plus uitiosa quaeque in
50 hominibus contra naturam commissa dampnentur, dum etiam
naturaliter in pecoribus constituta culpantur. 13 Nam quod .
in piscibus squamis aspera pro mundis habentur, asperi et
hispidi et hirti et firmi et graues mores hormnum probantur ;
quae autem sine his sunt, inmunda, quia leues et lubrici et
55 infidi et effeminati mores inprobantur. 14 Quid enim sibi uult .
lex, cum dicit : ‘camelum non manducabis’, nisi quoniam de
exemplo animalis uitam damnat informem et crimimbus tor-
.
tuosam ? 15 Aut cum cibo suem prohibet adsumi ? Repre-
hendit utique caenosam et luteam et gaudentem uitiorum

51/77 cf. Isid., o.c. 326 A/C ; Ps.-Beda, o.c. ;45D/346A ; Hrab. Maur., o.c. 358 A/B.
57/58 cf. Gregorius Iliberritanus, o.c. XIV 100 (CC 69, p. 109).

51/52 cf. Leuit. n, 9; Deuteron. 14, 9. 54 cf. Leuit. 11, 10-12; Deuteron
14, 10. 5« cf. Leuit. 11, 4 ; Deuteron. 14, 7. 58 cf. Leuit. 11, 7 ; Deuteron
14, 8.

37 uiae om. Gel* ; fortasse leg. in uia La W in om. G, add. s.u. G2 38 7- (=

est) A (hie non in fine uersus ; cf. 1. 17), om. G B Gel* pastis G, corr. G2 alterius
inser. La W coll. Iren. 5, 8, 2 39 ungula A G, corr. G2 et om. A G, restit. G2
41 ingressus] incessus mau. Jac° nt paulo superius 42 ruminationis me inis inclus.
La W ; uetat Preuschen 1255 aut et ullius del. cens. Pro in ore ull. rum. Urs more
illius rum. scrib. cens. prob. Preuschen ; sic Wel° Jac qui Gel quia A G B 44
hi B Gel hii A G. Vix sanum cens. La W dubit. homines conic. punctum duplex
post sunt pos. La W 45 qui s (= sunt) ^4 quis G, quod G2 lift, s delendo mutat
in qui. Inde sunt deest etiam ap. B Gel* et om. A G, restit. G2 47/48 ita et
con in G euanuerunt 49 actionum La W auctionum A G sanctionum B Gel*
in om. B Gel* (ab hominibus Wei'0-) 50 commissa B Gel* comissa A comissa
G conm- La W 52 squamis G2 squammis B 53 hyrti A G B, corr. Gel
55 uult (uolt G) sibi G B Gel* 50 manducabitis Pam secund. LXX et Vulg.
quona A 57 informem Jac° La W ex Isid enerue A G eneruem B Gel*.
Postea (ALL 11, 1900, 567) Weyman scribere maluit enormem coll. Gregorius Iliberrit.,
Tract. Orig. XIV 100 (Bulhart) inormes (= enormes) adque tortuosos 58
sign, interr. quod post tortuosam pos. Pam La W post manducabis (/. 56) babent Wei
Jac cibo post suem Gel Pam sign, interr. post adsumi pos. Wei
 96 DE CIBIS IVDAICIS III-IV
60 sordibus uitam, bonum suum non in animi generositate, sed
.
in sola carne ponentem. 16 Aut cum leporem ? Accusat refor-
.
matos in feminam uiros. 17 Quis autem mustelae corpus cibum
.
faciat ? Sed furta reprehendit. 18 Quis lacertam ? Sed odit
.
uitae incertam uarietatem. 19 Quis stellionem ? Sed maculas
65 .
(mentium exsecratur. 20 Quis accipitrem aut miluum aut
aquilam ? Sed odit raptores uiolento scelere uiuentes. 21 Quis .
uulturem ? Sed) exsecratur praedam de aliena morte quaeren-
.
tes. 22 Aut quis coruum ? Sed inpuras uel furuas exsecratur
.
uoluntates. 23 Passerem quoque cum interdicit, intemperan-
7° tiam coarguit ; quando noctuam, odit lucifugas ueritatis ;
quando cygnum, ceruicis altae superbos ; quando caladrionem,
[quando] garrulam nimis linguae intemperantiam ; quando
uespertilionem, quaerentes tenebras nocti similis erroris. 24 .
Haec ergo et his paria lex in animalibus exsecratur, quae in
75 illis quidem non criminosa, quia in hoc nata sunt, in homine
culpata, quia contra naturam non ex institutione, sed ex
errore quaesita sunt.
IV. 1. His igitur ita se habentibus accesserunt et aliae cau¬
sae, quibus multa Iudeis ciborum genera tollerentur ; quod
ut fieret, inmunda multa sunt dicta, non ut ilia dampnarentur,
.
sed ut isti cohercerentur. 2 Seruituros enim Deo, quia in hoc
5 adsumptos, frugalitas decebat et gylae temperantia, quae

61/62 cf. Gregor. Ilib., o.c. X 272 (CC 69, p. 83).

61 cf. Leuit. 11, 6 ; Deuteron. 14, 7. 62/63 cf. Leuit. 11, 29-30. 65/66 cf.
Leuit. 11, 13-14.16; Deuteron. 14, 12-13.15. 67/73 cf. Leuit. 11, 14-19;
Deuteron. 14, 13-18.

61 sign, interr. pos. Wei deformatos Lat Jac ex Isid ; cf. Gregorius lliberrit..
Tract. Orig. X 272 {Bulbart) ubi cum F B contra Vg. reformatos rescribendum est
62 feminas hid 63 bis sign, interr. pos. G2 furta Gel furtum hid futura A G B
64 sign, interr. pos. G2 65 mentium ... sed (/. 67) suppl. La W ex hidpraeeuntibus,
ut adnotant, Menardo Wesselingio Jacksono Gallandio 68 sign, interr. pos. G2 in¬
puras uel furuas La W ex hid cod. Alb. infuras A G uersutas B Gel* 69 uolun¬
tates G B Gel, La W ex Isid cod. Alb. uoluptates A uoluptates Isid. i.t. 70
luci fungas G, n del. G2 71 caladrionem La W coll. ALL 2 (1885) 478 sq., 611
calabrionem A G caradrium B Gel Pam charadrium Inn Wei Jac, hid 72
quando om. B Gel*, uncinis incites. La W garrulae Weln nimis linguae]
nimiae Jacn ex Isid 73 tenebris hid nocti similis erroris A G, La W noctis
simul et erroris G2 B Gel noctis similes errores hid
IV, 2 a Iud(a)eis G2 B Gel* quo A G, corr. G2 4 cohercerentur seruituros
enim A, La Wqui etiam interp. sanatt. cohercerentur seruituro senim G, corr. G2
coercerentur seruituri uni B Gel* quia, i del. A qua G, corr. B in] ad B Gel*
5 frugalitas A Gel fragilitas G B decebat Gel docebat A G B Urs
 DE CIBIS IVDAICIS IV-V 97
semper religioni deprehenditur esse uicina, immo, ut ita
dixerim, consanguinea potius atque cognata ; sanctitati enim
inimica luxoria est. Quomodo enim per illam parcetur reli¬
gioni, cum non parcatur pudori ? 3. Non recipit luxoria Dei
io timorem, dum praecipitantibus illam uoluptatibus in solam
fertur cupiditatum temeritatem. Effusis enim habenis ignis
more admotis sumptibus quasi pabulis crescit exedens patri-
monium cum pudore aut ut torrens aliquis, montium iugis
cadens, non tantum opposita transcendit, sed ilia ipsa in
15 .
aliorum ruinam secum rapit. 4 Ad cohercendam ergo in-
temperantiam populi remedia sunt ista quaesita, ut quantum
luxoriae demeretur, tantum bonis moribus adderetur. 5. Nam
quid aliud merebantur quam ut ne omnibus escarum uolupta¬
tibus uterentur, qui diuinis mannae epulis amarissimos Egyp-
20 tiorum cibos praeferre ausi sunt, carnes iurulentas inimicorum
atque dominorum post libertatem anteponentes ? Digni sane
quos optata seruitus signaret, quibus male displicuerat et
melior et liber cibus.
V. 1. Fuerit ergo tempus aliquod antiquum, quo istae um¬
brae uel figurae exercendae, ut abstinendum esset a cibis,
quos institutio quidem commendauerat, sed lex interdixerat.
.
2 Verum iam finis legis Christus superuenit, cuncta legis
5 obscura reserans omnia(que) quae sacramentorum nebulis

V, 1/9 cf. Isid., o.c. 326 C/D.

IV, 19/21 cf. Exod. 16, 3.

V, 4 Rom. 10, 4.

<> relligioni G, corr. G- deprenditur G B Gel* icina euanuit in G 7

totius A G, corr. G2 nata euanuit in G 9 sign, interr. pos. G2 11 habenis
ignis La W a benignis A G habenis sine G2 B Gel* 12 more] modo x 73,
Jacn mora WeID admotus A G, corr. G2 excedens Pams 13 e montium
B Gel* 19 amarissimos Andreas Bigelmair test. La W auarissimis A auarissimus
G uilissimos G2 B Gel* egiptiorum G aegyptiorum B Gel* 20 iurulentes
A G, corr. G2 21 post] ante Pam Jac cum Lat post libertatem to, Wei; iure
defend. La W 246 (= post libertatem recuperatam) libertati Urs anteponen¬
tes A G B, Urs La W ponentes Gel* ; sign, interrog. pos. Wei 22 saginaret Pam
Jac ex Lat displicuerit B Gel* 23 cibus fuerit. Ergo sic dist. A G B, corr.
Gel

V, 1 aliquod] fuit add. G1 B 5 obscurare serans A G, corr. A'1 G2 omnia-

<que> quae scripsi praeeunte Preuschen 1255 omniaque <quae> conic, omnia que
G omnia quae B Gel*. La W ex Isid reserans <et> omnia quae ... texerat <pate-
faciens >, Scheid 59 <aperiens> cuncta legis obscura, reserans omnia quae ... texerat
sc rib. cens. partim praeeunte Jacn qui scr. mau. <aperiens> cuncta legis <et> obscura
reserans : <atque> omnia quae ... texerat, magister insign is et doctor ... ueritatis
<patefecit> : sub nebulis Pam ex Lat nobilis co
 98 DE CIBIS IVDAICIS V
antiquitas texerat, magister insignis et doctor caelestis et
institutor consummatae ueritatis, sub quo merito iam dici-
tur : Omnia munda mundis, inquinatis autem et infidelibns
nihil mundum, sed polluta sunt eorum et mens et conscientia.
10 3. Item alio loco : Quia onmis creatura bona Dei et nihil reicien-
dum quod cum gratiarum actione percipitur : sanctificatur enim
per uerbum Dei et orationem. 4. Aut rursum alibi : Spiritus
manifeste dicit quod in nouissimis diebus recedent quidam
a fide, adtendentes spiritibus seductoribus, doctrinis demonio-
15 rum, in hypocrisi mendaciloquorum, cauteriatam habentium con-
scientiam suam, prohibentium nubere et abstinere a cibis, quos
Deus creauit ad percipiendum cum gratiarum actione fidelibus
et his qui cognouerunt Deum. 5. Adhuc in altera parte : Omne
quod in macello uenit, manducate nihil requirentes. (». Ex quibus
20 constat omnia ista suis esse benedictionibus reddita iam lege
finita nec ad sollempnitates ciborum esse redeundum, quas
et certa imperauerat causa et iam sustulit libertas euangelica
.
manumissione reuocata. 7 Clamat apostolus : Non est bonum
potus et cibus, sed iustitia et pax et gaudium. 8. Item alio loco :
25 Escae uentri et uenter escis ; Deus autem et hunc et has euacua-
bit ; corpus autem non fornicationi, sed Domino, et Dominus
corpori. 9. Deus uentre non colitur nec cibis, quos Dominus
dicit perire et in secessu naturali lege purgari. Nam qui per
escas Dominum colit, prope est, ut Deum habeat uentrem
.
30 suum. 10 Cibus, inquam, uerus et sanctus et mundus est tides
recta, inmaculata conscientia, et innocens anima. 11 Quis- .
quis sic pascitur, Christo conuescitur ; tabs epulator conuiua
est Dei ; istae sunt epulae quae angelos pascunt ; istae sunt
mensae quae martyres faciunt. 12. Hinc est uox ilia legis :
35 Non in pane tantum uiuit homo, sed in omni uerbo quod pro-
ficiscitur ex ore Domini. 13. Hinc ilia Christi : Mea esca est, ut

8/9 Tit. 1, 15. 10/12 r Tim. 4, 4-5. 12/18 1 Tim. 4, 1-3. 18/19 1 Cor.
10, 25. 20/21 cf. Rom. 10, 4. 22/23 cf. Gal. 4. 23/24 Rom. 14, 17.
25/27 1 Cor. 6, 13. 27/28 cf. Mt. 15, 17 ; Marc. 7, 19. 29/30 cf. Phil. 3, 19.
35/36 Deuteron. 8, 3 ; Mt. 4, 4. 36/38 Ioh. 4, 34.

6 magister] enim uenit add. B Gel* 7 consumata A G, corr. G2 10 bona

post dei Pam Jac 11 percipitur i. ras. A 12 aut om. Gel Pam Jac 13
recedent B Gelrecedant A G 15 hypochrisin A hipocrisin G, ndel. G~ men-
dacii loquiorum A G, corr. G2 16 prohibe**ntium A 17 dscreauit A
d’screauit G fi euanuit in G 19 uaenit Jac re in G euanuit requiren¬
tes] propter conscientiam. domini est enim terra et plenitudo eius. ostendit
alibi (sc. 1 Cor. 10, 27) omne quod ponitur ante uos manducate nihil requirentes
add. A2 in calcefolii 20 post omnia in G iste esse del. a librario ipso 21 solenni-
tates G2 B Gel* (-emn- Pam) 22 cesta G, corr. G2 23 bonum] regnum dei
B Gel* 25 escae La W esce A esceuentri G, uentri del. a librario ipso esca B
Gel* has] hanc B Gel* euacuauit A G, corr. B 29 colitur G, ur del.
a librario ipso deum] dominum G B Gel* 32 sic] his Jacn paciscitur Gel*
34 martires G 36 dei B Gel*
 DE CIBIS IVDAICIS V-VI 99
faciam uoluntatem eius, qui me misit, et ut consummem opus
eius. 14. Hinc : Quaeritis me non quia signa uidistis, sed quia
manducastis de panibus meis et saturati estis. Operamini autem
40 non earn escam, quae perit, sed escam permanentem in uitam
aeternam, quam filius hominis uobis dabit : hunc enim Pater
signauit Deris. 15. Iustitia, inquam, et continentia et reliquis
Deus uirtutibus colitur. 16. Nam et Zacharias refert : Si
manducetis, inquit, aut bibatis, nonne uos manducatis aut bibi-
45 tis ?, [et] exprimens cibos aut potus non ad Deum peruenire,
sed ad hominem ; nec enim carneus Deus est, ut carne place-
tur, nec in has uoluptates attonitus, ut nostris gaudeat cibis.
17. Deus sola gaudet fide nostra, sola innocentia, sola ueritate,
solis uirtutibus nostris, quae habitant non in uentre, sed in
50 animo, quasque nobis adquirit diuinus timor et caelestis me-
tus, non terrenus cibus. 18. Ex quibus congruenter insectatus
est apostolus superstitionibus angelorum seruientes, inflatos,
ut ait, sensu carnis suae, caput Christum non tenentes, ex quo
omne corpus per nexum concatenatum et fibula caritatis membris
55 mutuis innexum atque concretum crescit in Dominum, sed ilia
seruantes : Ne tetigeritis neque contrectaueritis, quae imaginem
quidem uideantur habere religionis, dum corpori non parci-
tur, nullum tamen emolumentum omnino iustitiae, dum ad
elementa, quibus per baptisma mortui sumus, uoluntaria ser-
60 uitute reuocamur.
VE 1. Sed non ex hoc statim, quia libertas ciborum con-
cessa est, luxoria permissa est nec, quia liberalius nobiscum
euangelium gessit, continentiam sustulit. 2. Non, inquam, ex
hoc uentri procuratum est, sed ciborum forma monstrata est ;
5 ostensum est quid iuris esset, non quo in gurgitem cupiditatis
iretur, sed quo legis ratio redderetur. 3. Ceterum nihil ita
intemperantiam cohercuit quam euangelium nec ita constrictas

38/42 loll. 6, 26-27. 43/43 Zach. 7, 6. 52/55 Col. 2, 18-19 > c£ 3. x4

56 Col. 2, 21. 56/58 cf. Col. 2, 23. 59 cf. Col. 2, 20.

40 none a esca G, corr. G2 43 et] ut Weln Jacn 44 manducetis] manducastis G,

corr. G2 44/45 bibitis] bibatis A G, corr. A2 G2 45 sign, interr. pos. Iun post
bibitis A G B et add. ; del. Gel 47 attonitus] attentus (prob. jacQ) uel intentus
We/n 53 ut ait A, La IF ut a G, ut del. G2 a B Gel* 54 xum euanuit in G
55 deum B Gel* 56 eritis1 euan. in G neque] gustaueritis neque add. Wei
Jac ymaginem G, corr. G2 58 emollumentum G, corr. G2 59 batisma
G, corr. G2

VI, 2 est1] ~ (= est) A (in fine uersus) ; om. G B Gel* ; cf. cap. Ill, l. 17 et 38
3 gessit] egit IVeln se gessit uel res gessit JacD 5 ostentum La W 6 siretur
A G corr. A2 G2 7 intemperantiam A G B Wei Jac La W temperantiam Gel
Pant, quam cum lectionem corrigere uellet Lat ita temperantiam in tam intemperantiam
mutari iussit prob. Iun in adn.
 100 DE CIBIS IVDAICIS VI
quisquam gy]ae leges dedit quam Christus, qui beatos legitur
pronuntiasse, sed egenos, et felices esurientes atque sitientes,
io miseros diuites, quibus ad imperium uentris et gylae seruien-
tibus uoluptatum nunquam posset mater deficere nec desinere
seruitus posset, argumentum felicitatis putantes concupiscere
quantum possint, nisi quod et sic minus possint quam concu-
.
piscunt. 4 Nam et Eleazarum in ipsa fame ipsisque ulceribus
15 et canibus diuiti praeferens, carnifices salutis, uentrem et
gylam, cohercebat exemplis. 5. Apostolus quoque Habentes,
dicendo, uictum et uestitum, his contenti sumus, frugalitatis et
continentiae legem dabat ; parum existimans profuturum
esse quod scripserat, etiam exemplum se scriptorum suorum
20 dabat, subiciens non inmerito esse omnium malorum auari-
tiam radicem ; sequitur enim praecurrentem luxoriam. Quic-
quid haec per uitia consumpserit, ilia per scelera restituit,
orbe criminum recurso ut rursum luxoria eximat, quicquid
auaritia congesserat. (». Nec tamen desunt inter ista, qui cum
25 sibi nominis christiani personam induerint, exempla praebeant
intemperantiae et magisteria ; quorum usque eo uitia uene-
runt, ut et ieiuni matutini bibant non putantes christianum
esse potare post cibum, nisi in uacuas et inanes adhuc uenas
mfusa statim post somnum uina descenderint; minus enim
30 qui bibunt sapere uidentur, si ingesta uina cum cibis per-
.
misceantur. 7 Videas ergo tales nouo genere adhuc ieiunos
et iam ebrios non ad popinam currentes, sed popinam secum

VI, 28/31 Seneca, Epist. \zz, 6.

VI, 8/10 cf. Mt. j, 3.6. 13/16 cf. Luc. 16, 19 sqq. 16/17 1 Tim. 6, 8.
20/21 cf. 1 Tim. 6, 10.

8 dedit om. PamB 0 sed del. Jac cut assent. Preuscben 1255 ; rede autem defend.
Ea W 247 (“aber nur”) 11 mater] materia Urs Jac, ubi La W adnot. “fort, rede”
defficere G, corr. G2 nec La W ne cett. 13 possint2] an possunt ? La W
14 Eleazarum La W Lazarum Urs 1VelD Jac eleazarus A G Lazarus B Gel* ulce¬
ribus] et diuitiis add. Urs Jac, et deliciis x 73 15 carnibus G2 B, corr. Gel dapibus
x 73 diuiti Weln La W diuitis cett., Urs perferens Gel Pam, tuet. Inn 18
dabat, parum ... scripserat. Etiam (/. 19) dist. G- B, corr. Gel 22 consumpserit]
contempserit GelB congesserit Urs restituit Gel restituat A G B 23 orbe
Gel Urs orbe A G orbem B recurso Gel recursor A recusor G B recuso Urs
reuerso Jaca ut ante orbe transponend. cens. Weln Jacn 25 personam La W,
optime tuetur Melin 110 ; improbat Preuscben 1255 qui loricam man. uel nominis
christiani personam in nomen christianum perquam mut. cens. perqua A per qua G
uocem G2 B Gel* 27 ieiuni A G, Wei Jac La W, laud. Iun in adn. ieiunii B Gel
matutini A G, La W, tempore add. G2 B Gel, unde matutino tempore Pam
ex Lat, Iun Wei Jac 20 post] per PamB 30 qui] quae Urs Jac sa euanuit
in G ingesta uina La W intestina cn, Wei. Pro intestina cum cibis Pam ex Lat
inter uina cibi matt., quern seq. Jac 31 ergo euanuit in G
 DE CIBIS IVDAICIS VI-VII IOI

circunferentes. Quorum quisquis salutat, non osculum dat,

sed propinat. Quid isti post cibum faciunt, quos ebrios inuenit
55 cibus primus ? Aut quales istos sol in occasu relinquit, quos
iam marcidos uino oriens aspicit ? 8. Sed quae detestanda
sunt non sunt nobis exempla ducenda. Sumenda sunt enim
ea sola quibus animus noster melior reddatur, et licet in
euangelio per omnia ciborum redditus nobis usus sit, tamen
40 intellegitur redditus, sed cum lege frugalitatis et continentiae.
.9 Haec enim uel maxime decet fideles, oraturos scilicet Deum
et acturos ei quidem gratias non diebus tantum, sed et ipsis
noctibus ; quod fieri non poterit, si somnum grauem et
quod<ammodo> molem pectori inpositam mens cibo uinoque
45 sopita non ualuerit excutere.

VII. 1. Sed quod in usum ciborum uel maxime custodien-

dum sit, cauendum est, ne quis licentiam istam putet in tan¬
tum profusam, ut et ad immolata simulacris possit accedere.
.2 Quantum enim ad creaturam Dei pertmeat, omms munda
5 est ; sed cum demoniis immolata fuerit, inquinata est tamdiu

Deo, quamdiu simulacris [non] offeratur. 3. Quod mox atque

factum est, non est iam Dei, sed idoli ; quae dum in cibum
sumitur, sumentem demonio nutrit, non Deo, conuiuam
ilium simulacri reddendo, non Christi, ut merito et Iudei,
10 quorum ciborum ratione perspecta et consilio legis considerato
et euangelicae gratiae benifieio cognito et temperantiae rigore
seruato et simulacris immolatorum inquinamento repulso
regulam ueritatis per omnia custodientes Deo gratias agere
debemus per Iesum Christum Filium eius Dominum nostrum,
15 cui laus et honor et claritas in secula seculorum.

VII, 1/6 cf. Isid., o.c. 327 A.

VII, 6/9 cf. 1 Cor. 10, 20-21.

33 quorum] quos Urs, unde quorum quos Jac quisque Pams ; tuet. Weyman.
Hist. ]ahrb. 13 (1892) 745 34 faciant G2 B Gel* 35 cibus primus ? Aut La W
cibus primv aut A cibus primu aut G ; post cibus sign, interr. pos. G2, unde cibus ?
Primum aut B cibus ? aut Gel* reliquit G B Wei (relinquit WelD relinquat Jac11)
38 redatur G, corr. G2 39 post sit in G tamen intelligitur redditus nobis usus
sit del. post tamen Scheid 60 non ut praue uteremur uel tale aliquid intercid.
censet 49 sed ante tamen (/. 39) transponendum censet x 73 aut in esse mutandum
41 decent G2 B Gel* 42 quidem del. cens. Jacn aut in quasdam mut. 44
quodammodo La W quod A G, del. G2, om. B Gel* pecori G 45 excutere,
sed quod ... sit. Cauendum dist. A G B, corr. Gel
VII, 1 usu Urs Weln Jac (esu JacD dubitanter) 6 deo La W di A G, del. G2,
om. B Gel* simulachris B Gel Wei non om. B Gel*, uncinis inclus. La W
9 simulac(h)ro B Gel* reddendo B Gel reddendi A G Christo B Gel*
merito] faciunt add. B Gel* ; u. Mehn 87 10 concilio G 12 repulso bis
A, sed pr. del. 15 saec- saec- La W sec- sec- cett. seculorum] amen add.
B Gel* Subscripts : Explicit epistola Tertulliani de cibis Iudaicis A G Epistolae
Tertulliani de cibis Iudaicis finis B
 NOVATIANI

DE BONO PVDICITIAE
 DE BONO PVDICITIAE

Le traite De Bono Pudicitiae nous est transmis dans les

neuf manuscrits suivants (*) :
Hart vS Bev
K Vossianus fol. 40, s. IX K 91 64 K
B Bruxellensis 1052-53 (918) s. XI — 130 130
T Berolinensis theol. 264 s. XII — 200 200
E Erfurtensis Ampl. F. 90, s. XIV — 400 400
Z Parisinus 1658, s. XIV Z 421 421 Z
V Vossianus qu. 19, s. XIV — 440 440
L Londiniensis Mus. Brit. Add. 21075,
s. XIV (a. 1396) _ 450 450
b Bruxellensis 706-7 (922), s. XVI (a. 1561) — 640 640
s Bruxellensis 1075-78 (919), s. XVI — 641 641
De ces neuf temoins nous pouvons en negliger deux : b est
une copie de K ; s en est une de Yeditio princeps de 1477.
K, le plus ancien des sept manuscrits restants, a en commun
avec Z un certain nombre de variantes qui le distingue de
B T E V L : 20 sont bonnes (2), 9 fautives (3). Mais indepen-
damment de K, Z a su conserver la bonne legon en 63 en-
droits (4) ; 27 de ces variantes sont confirmees par Gregoire
d’Elvire, qui reproduit quelques passages du De Bono Pudici¬
tiae (5). Nous pouvons done considerer Z comme le representant
d’une branche de la tradition. Malgre ses qualites, Z a cepen-
dant beaucoup de fautes, 500 environ, dont plusieurs tres
graves.
Dans ces cas nous dependons entierement de l’autre
branche de la tradition, representee par K et B T E V L. Bien
que K a ete corrige d’un bout a l’autre (6), il a encore 45 fautes,
dont 2 lacunes (7), qu’on ne retrouve pas ailleurs. Par con-

(1) Voir aussi Conspectus Codicum, p. XIV-XXIII.

(2) Quelques exemples : V 3 uiro suo K Z uir suus B T E V E ; et post nam
B T E V L. V 4 suppleto K Z subiecto B T E V L. VII ; ornne post ius
B T E V L. VIII 27 ipse om. B T E V L. IX 6 hanc K Z in hanc B T
E V L. XII 27 mulieris om. B T E V L. XIII 2 et1 om. B T E V L.
XIII 3 de om. B T E V E. XIII 15 quae om. B T E V E. XIII 19
quid K Z quod B T E V L.
(3) P. ex. : II 5 factis K Z facitis B T E V L. V 1/2 quare ... instituta sunt
om. K Z. VIII 30 cum om. K Z. XI 2 uoluntatem] uoluntas K Z -p- B
T EVE.
(4) Z comble p. ex. un certain nombre de lacunes, entre autres celles du debut
(I, 2/3)- .
(5) Voir VIII 5 sqq.; X, 2 sqq.
(6) Je n’ai cite ces corrections dans l’apparat que lorsqu’elles sont importantes.
Harnack dit avec raison (Texte und Entersuchungen, XIII, 1895, p. 3) : “K ist durch-
corrigirt, aber schwerlich nach einer zweiten Handschrift.”
(7) P. ex. : IV 6 inlicita K licita cett. VIII 22 molibus K molitus cett. VIII
 INTRODUCTION io5
sequent, K ne peut etre l’original auquel remontent B T E V
L, quoiqu’il soit peut-etre seul a avoir conserve la bonne
le9on en 6 endroits (8).
B ne presente qu’une douzaine de fautes; toutes, sauf une (9),
ont ete corrigees ou completees par un correcteur ; nulle part
on ne trouve une bonne legon qui serait caracteristique de ce
manuscrit. En outre, les contacts directs entre B d’une part,
et respectivement T, E et V L d’autre part, sont tres rares (10).
II semble done exclu que B soit la source d eT E V L (* 11).
T presente trop de fautes, dont un certain nombre de lacu-
nes (12), pour etre la source de E V L (u). Par ailleurs, il n’a
aucune bonne legon en propre.
E a des affinites tres reelles avec V L, mais du fait de
nombreuses fautes propres (13), il ne peut etre 1'original de
V L. Il n’est pourtant pas impossible que E V L remontent
a une source commune.
Restent les deux manuscrits F I. La collation de ces
recentissimi s’est averee utile. Malgre une trentaine de fautes
propres, ils ont conserve en un seul endroit, me semble-t-il,
la bonne le9on (14). En outre, la collation a montre que Yeditio
princeps de 1477 (Dau) en depend, ou mieux, remonte a la
source commune de F I. Deux autres possibility ne sont
pourtant pas a exclure : 1) V etant plus fautif que L, V et
Dau peuvent remonter tous les deux independamment a L ;
2) Dau s’ecarte de F L en 7 endroits et en 35 endroits de
E V L. De ces variantes 12 sont bonnes, et de quelques-unes(16)
on se demande si elles peuvent etre mises au compte du

28 dissolui K dissoluit cett. IX 4 pulchrioribus K pulchrior cett. X 10

tutatur K putatur cett. XII 9 ad om. K XIV 11 auxilium om. K.
(8) V 18 sicut K ut Z sicut et cett. VII 14 est autem K autem est B T E V L,
om. Z. IX 8 fraglantia K fraglaciam Z flagrantia cett. X 1 inuita K in uita
cett. XIII 5 praetexto K praetecto Z praetextu cett. XIV 11 solus est enim
potens K solus enim potens est 13 T E V L enim solus est petendus Z.
(9) VII 15 quam] quod B.
(10) I 7 potest om. B T. V 4 subiecta (corr. in -to B) B T. X 16 mortes
B T. XII 2 reditus B T E. XII 6 propensus BE V E. XIII 6 effectus
{corr. in aff- B) B V. Deux seulement (mortes [X, 16] et propensus [XII, 6] sont
de bonnes legons). Je n’ai pas trouve les rapprochements B E, B E V, B V L et
B L.
(11) La tradition textuelle du traite Ad Nouatianum, tres proche, sinon identique
avec celle du De Bono Pudicitiae, fera apparaitre que pour ce texte B n’est certaine-
ment pas la source de T V L, et que Tne Test pas non plus de V L. Voirp. 131,^7.
(12) P. ex. : III 24 affectibus om. T. X 1/2 non ... ministrat om. T. X 15
non2 om. T. XI 1 fidelem om. T. XII 8 ne quid prodigum om. T.
(13) P. ex. : I 14 iudicis {loco radicis) E. I 18 sed {loco si) E. II 6 eum
post uos E. X 20 secunda {loco similia) E. XII 9 retirandos {loco irritandos
E.
(14) VIII 30 minore VL minor K T E, om. B Z, add. i.m. B2. Pour la significa¬
tion de la collation de V L pour le Ad Nouatianum, voir p. 131.
(15) III 10 nostris Dau uestris l/L. V 5 ei Dau et Z, om. cett. codd. V 17
caritatis (= Z) Dau caritas cett. codd. IX 13 libidinis Dau libidinum V L.
XII 23 ut add. V L, del. Dau. XIII 3 intra Dau inter V L.
io6 DE BONO PVDICITIAE
librarius ; elles remontent peut-etre a un manuscrit perdu
tres proche de (E) V L.
De toute fagon, le groupe (E) V L, Dau a un nombre
considerable de fautes communes ; Erasme en a deja elimine
quelques-unes. Erasme emprunta son texte a Dau. £a et la il
ajoute une faute par une lecture inattentive de son modele (16).
Mais, par des conjectures reussies, il apportera aussi quelques
corrections (17).
L’edition d’Erasme a ete souvent reimprimee. Dans ces
reimpressions, on trouve parfois de nouvelles corrections
comme dans celles de Ioannes Crinitus (Erc, Anvers 1542) (18).
Les editions de Manutius et de Morelius reprennent son texte,
en ajoutant d’autres fautes. Pamelius se montrera plus
original. Muni de meilleures ressources que ces devanciers (19),
et controlant attentivement leurs editions, il a su corriger le
texte en presque 40 endroits. Rigault, l’edition d’Oxford et
Baluze reprendront le texte etabli par Pamelius. Une seule
correction pourtant se retrouve dans Veditio Oxoniensis (20).
Malgre Pexcellent travail de Pamelius, bien des problemes
attendaient toujours une solution. Tout en se servant de K
et de Z, Hartel a reussi a eliminer un certain nombre de
fautes qui s’etaient maintenues jusqu’alors.

(16) XII 22 n (= nisi) Dau non Hr. XIII 9 inserit Dau miseriae Hr.
(17) 1 8 collataque (collocataque V L, Dau). II 20 mutuo (= Z) modulo
cett. codd., Dau. VIII 5 hebraeus (= Z) breuis cett. codd., Dau. VIII 25
truditur (traditur codd., Dau). XII 10 lenocinatum (= Z) lenocinantium cett.
codd., Dau. 17 artibus (= Z) actibus cett. codd., Dau. 25 kalendarium (= Z)
kalendarum cett. codd., Dau.
(18) XI 18 del. a. XII 19 timeretur Dau, corr. Er°. 20 adulterium (= Z)
ad ultimum cett. codd., Dau. 26 excedunt Erc exceduntur EVE, Dau.
(19) Dans son Argumentum place en tete du De Bono Pudicitiae, Pamelius mention-
ne un insignem uetustum codicem Carthusiae Coloniensis, ex quo (Grauius) multa restituit,
un codex Eudouici Carrionis et un codex S. Pantaleonis iuxta Coloniam. Dans son
Indiculus codicum que Pamelius ajoute a la fin de la table des matieres, il parle
d’une Editio Henrici Grauii, Coloniae excusa anno 1549 (en realite 1544) in officina
Quenteliana, d’un Fragmentum quoddam End. Carrionis, quo quaedam Cypriani opuscula
continentur et d’un codex D. (= S ?) Pantaleonis apnd Coloniam. Avec raison Harnack
(LXXVIII sq.) remarque que Yed. Quenteliana n’est pas de la main de Grauius,
mais a ete revue a l’aide de adnotatiunculae sen castigationes aliquot doctissimi utriusque
linguae uiri Henrici Grauii. D’ailleurs Pamelius, dans les Adnotationes de son edi¬
tion du De Bono Pudicitiae, ajoute souvent Grauius in margine, ad marginem, ex
Grauio ad marginem, mais aussi ex Grauio tout court ou Recte sic Grauius, recte
adicit Grauius. Dans ses Adnotationes Pamelius indique toujours si ses corrections
proviennent de lui-meme (ex coniectura), ou d’une de ses sources. Ses indications
sont cependant trop sommaires pour nous permettre d’identifier ses manuscrits.
Dans notre expose sur la tradition de VAd Noua/ianum, nous trouverons une in¬
dication en faveur de notre manuscrit B (voir p. 131, adn. 16). Pamelius mentionne
aussi quelques corrections d’un certain Costerius, dont il dit dans son Indiculus
codicum : Castigationes loannis Costerii, ad marginem adscriptae codicis Cauchii ; et de
ce manuscrit lui-mcme il dit : Excusus codex, cum castigationibus ad marginem loan.
Cauchii Vltraiectini, ex ms. uariis codicibus.
(20) XIII 14 deformis iste Ox deformis esse K, Dau deformitas Z.
 INTRODUCTION 107
Ceci nous permet de dresser le stemma codicum et editionwn
suivant:

ixe s.

Xe s. / /

XI® s. / /
Bf / \
1 / \
1 / \
1 / \
i 7 \
XIP s. / /

j • r \
1 \
1 \
1 \
XIIP s. / / 1 \
1 Ji?
1 / \
1 / \
1 / \
_1_/_\
XIVe s. 1 / \
1 / A
/ ./'iSsv
Z<
1 E • V *r 1 >.L.(I390

1 1
1 1
XVe s. 1 1
1 ADa«(i477)
1 / \
/ 1 / \
1 / \
!Z A
XVP s.
j- i -Er (1520)
/ b{ 1561).

Ma« (1Mor (1564

cc

/ Pam (1

XVIIe s.
/ / < 1 Rig (1648)

1 Ox (1690)

/ ' ^
XVIIIe s.

Bal (1718)

XIX* s.

Hart (1871)
io8 DE BONO PVDICITIAE
En quelques endroits, independamment de K, Z presente
des points communs avec un ou plusieurs manuscrits de l’autre
branche. A mon avis, la plupart de ces lemons communes sont
dues au hasard. Une seule fois peut-etre nous avons affaire
a une variante qui remonte a P archetype des deux traditions.
Pour permettre au lecteur de s’en former une idee, voici la
liste de ces legons communes, dont deux (II 8 et XI 20)
donnent le texte authentique :
Z B : VIII 30 minore om. Z B, add. i.m. B2.
Z T \ II 4 praecipue] ut add. Z T (T s.u.). V ig et om.
Z T. VII13 non om. Z T, add. s.u. T2. XI 20 illam Z T,
ilia cett.
Z E V L : I 10 certe om. Z E V L. IX 9 recidiuae K B T
rediuiuae Z E V L.
Z V L : II 25 mutilum] utilium Z inutilium V L. V 13 qua
om. Z V L.
Z V : VII 12 est om. Z V, add. s.u. V2.
Z L : II 8 filios Z L, edd. filii cett. codd. X 14 recte Z L
recta cett.
Pour l’histoire des controverses autour de la paternite
litteraire du De Bono Pudicitiae (21), je renvoie a B. Melin (22).

(21) Weyman ecrit (Histor. Jahrbuch, XIII, 1892, p. 748) : “Ob im 4. Jahrhundert
dem Bischof Zeno von Verona die Schrift De Bono Pudicitiae als Eigentum des
Novatian oder des Cyprian vorlag, weisz ich nicht zu sagen”. Sans aucun doute
Zenon a connu le traite de Novatien ; la structure et la presentation de ses argu¬
ments en ont subi l’influence. Cependant les citations litterales sont peu nom-
breuses. Les voici : Zenonis Veronensis Tractatus 11 De Pudicitia (ed. B. Lofstedt,
C.C. XXII), lin. 3-4 : ut sit honorabilis etiam hostibus suis (Nouat. De Bono
Pudic. Ill 13 : uenerabilis etiam hostibus suis) ; lin. 8-9 : bene conscia (III 6 :
bene sibi tunc conscia); lin. 24-25 : nam si ecclesia ideo Christi sponsa est (II
12-13 : nam s' apostolus ecclesiam sponsam Christi pronuntiat); lin. 32-33 :
pudicitiam non dicam diligitis, sed luculentis moribus adomatis (II18 : uos enim
illam ornatis dum geritis) ; lin. 48 : eius aemulae rabiem (III 16-22 : inimica eius
... infesta rabies) ; lin. 91 : miris excolit artibus sese (XII 17-18 : facies artibus
conuertitur) ; lin. 92-93 : lenocinante uario magistri medicaminis fuco (XII 9-10 :
ne quid arte fucatum, ne quid ad irritandos aut detinendos oculos lenocinatum) ;
lin. 151 : Ioseph Hebraeus adolescens (VIII 5 Ioseph ... adolescens Hebraeus) ;
lin. 155 : distractus a fratribus (VIII 7 : distractus a fratribus); lin. 161-162 :
promissa (VIII 14 promissis); lin. 164 uar. lect. : relinquens (VIII17 reliquisset);
lin. 166 : liberatus a deo (VIII 29 : per dominum liberatus) ; lin. 169-172 : Susan-
nam ... e senioribus duo ... deperire coeperant (IX 6-7 : hanc ex senioribus duo
coeperant deperire) ; lin. 183 : accusatores (IX 12 : accusatores) ; lin. 202-203 :
bonae conscicntiae (III 22 : conscientiae bonae); lin 211 : honor corporum
(III 1 : honor corporum) ; lin. 2t6 : sacrarium pudoris (III 3 : propugnaculum
pudoris).
(22) B. Melin, Studia in Corpus Cyprianeum, Vpsaliae, 1946, p. 6-9.
 INDEX SIGLORVM

Codices (3)
K cod. Vossianus fol. 40, s. IX, f. 8°-i3r.
B cod. Bruxellensis 1052-53 (918), s. XI, f. I3'1-i6u.

T cod. Berolinensis theol. 264, s. XII, f. 2ir-25r.

E cod. Erfurtensis Ampl. F 90, s. XIV, f. 67r-68n.
Z cod. Parisinus 1658, s. XIV, f. zz-jT-z^,on (2).
V cod. Vossianus qu. 19, s. XIV, f. I2r-i5u.

L cod. Londiniensis Mus. Brit. Add. 21075, s. XIV (a. 1396), f. 14°-
18r.
b cod. Bruxellensis 706-7 (922), s. XVI (a. 1561), f. i5r-i9r (3).

s cod. Bruxellensis 1075-78 (919), s. XVI, f. 207u-2rir (3).

codd. consensus omnium codicum.
K consensus codicum excepto codice Z.

Editiones (4)
Dau editio princeps, Dauentriae, ca. 1477.
Er editio Erasmiana, Basileae, 1520.
Erc editio Crinitiana, Antuerpiae, 1542.
Man editio Manutiana quam adornauit Latinus Latinius, Romae, 1563.
Mor editio Moreliana, Parisiis, 1564.
Bam editio Pameliana, Antuerpiae, 1568 (5).
Rig editio Rigaltiana, Parisiis, 1648.
Ox editio Oxoniensis quam in lucem edidit Ioannes Oxoniensis
Episcopus, Bremae, 1690.
Bal editio Baluziana, Parisiis, 1718.
Hart editio Harteliana, Vindobonae, 1871.
edd. consensus omnium editionum.
edd.* consensus editionum excepta Harteliana.
Dau, Er, Erc, Pam ualent pro omnibus editionibus posterioribus, nisi ubi
aliud quid adnotauero.
Daus(etc.)indicat lectionem quae in sola editione Dauentriensi(etc.) legitur,

Adiumentum
Greg Gregorius Iliberritanus, Tractatus Origenis (CC LXIX).

(1) Vide etiam Conspectum codicum, p. X1V-XXIII.

(2) Verba certe (I 10) ... defuissent (II 26) demigrauerunt in f. 225“-226r.
(3) Hos duos codices in apparatum criticum non admisi, quippe qui apographa
sint, b codicis K, s editionis principis Dauentriensis.
(4) Vide etiam Conspectum editionum praecipuarum, p. XXVI-XXVIII.
(5) De subsidiis quibus usus est Pamelius u. p. 106, adn. 19.
 INDEX SIGLORVM hi
Emendationes, coniecturae
Mai% S. Matzinger, Des hi. Thasc. Caec. Cypriarms Tractat De Bono
Pudicitiae, Norembergae, 1892.
I Ians J. Haussleiter, Z wet strittige Schriften Cyprian’s : De Spectaculis
und De Bono Pudicitiae, in Theologisches Diteraturblatt XIII, 1892,
431-436.
Dem A. Demmler, Uber den Verfasser der unter Cyprians Namen iiber-
lieferten Traktate De Bono Pudicitiae und De Spectaculis, Tubingae,
1894.
Lej P. Lejay, in Bulletin des humanistes franfais, p. 54, Sessio d. 21
nou.1894.
Weyman C. Weyman, Die Tractatus Origenis de libris ss. scripturarum ein
Werk Novations, in Archiv f. lateinische Dexikographie und Gramma-
tik XI, 1900, 545-576.
Koch U. Koch, Cod. Parisinus 1658 e lo scritto pseudo-ciprianeo (nova^ia-
neo) De Spectaculis, in Keligio XII, 1936, 245-265.
Melin B. Melin, Studia in Corpus Cyprianeum, Vpsaliae, 1946.
Scheid F. Scheidweiler, Novatianstudien, in Hermes LXXXV, 1957,58-86.
 DE BONO PVDICITIAE

I. 1. Et ipsi uos scitis numquam me, cum apud uos prae-

sens essem, aliquas officiorum meorum partes praeterisse,
dum semper enitor uel maxime cotidianis euangeliorum tracta-
5 tibus aliquando uobis fidei et scientiae per Dominum incre-
menta praestare. 2. Quid enim aliud in ecclesia Domini utilius
geri, quid accommodatius officiis episcopi potest inueniri,
quam ut doctrina dominicorum per ipsum msinuata colla-
taque uerborum possint credentes ad repromissum regnum
io peruenire caelorum ? Hoc certe mei et operis et muneris
cotidianum uotiuum negotium, absens licet, obtinere conitor
et praesentiam mei uobis reddere per litteras conor. 3. Dum
uos solito more allocutionibus missis in tide interpello, ideo
conuenio, ut euangelicae radicis firmitate solidati aduersus
15 omnia diaboli proelia stetis semper armati. Absentem me
non credam, si fuero securus. 4. Verumtamen omnia quae

I, 1 cf. Maxim. Taur., Horn. XXX et XXXIII init. (CC 23, p. 117 et 128).

I, 1 Inscriptio : Incipit de bono pudicitiae K B T (num. VI add. i.m. T) Incipit

de pudicitia Z Incipit de disciplina (post disciplina in E ca. 12 lift, del.) et bono
(an bona E ?) pudicitiae EL. In V a librario spatium uacuum relictum est, sed inscrip¬
tio desideratur ; in marg. m. rec. sermo de pudicitia add. De bono pudicitiae Hart
De disciplina et bono pudicitiae edd* (liber septuagesimus quartus Daus libellus
incerto auctore Er doctus tamen add. Erc incerto auctore Man XCVII Mor qui
in indice libellum inter lSuspecta ac Notha’ numerat liber Pam qui opusculum Cypriano
attribuit epistola ignoti auctoris Ox Bal). In capita post Pam demo distribuit Ox
quibus numeros adiecit Gallandius (ed. Venetiis 1769) ; in paragraphos diuisi ego 2
De pudicitia bona (nec lorica ut Hart se legisse testatur) et ipsi uos scitis tunc qn
mecu (an metu ?) apud uos pns essem aliquas Z, unde Mat% 40 Et ipsi uos scitis
nunquam me cum (uel dum) apud uos praesens essem aliquas prob. Melin 89, 1,
Scheid 82, Eej. Verba ante aliquas desiderantur in K, edd. Asteriscis Hart lacunam indica-
uit. 3 partes] non (a)estimo add. i.m. K2 * * * * * 8 * * * * * * 15 B2, i.t. cett. codd. (an non estimor T
edd* non existimo mau. Pam in adnot. 4 maxime] ut add. Z 5 scientiae Z, Pam
ex cod. Carrionis sententiae K, Dau 6 quid] qui Z aliut Z aliud ex aliut K
ecclesia Z domini util, geri om. Z 7 commodatius E, om. Z officiis
Hart in officiis Z officii, i i. ras. ex officio K ni Jailor officio ex officii B officio cett.
codd., edd.* potest om. B T, pote add. s.u. B2, ualet post accommodatius T2
8 dominicorum] domini eorum EVE diuinorum edd.*, sed Pam adnot at : l‘Grauius
i.m. dominicorum. Sic etiam ms. cod.” collocataque V E, DauB ; corr. Er 9
uerborum] neruorum Z possit Z reprom, regnum] regna E, sed del. el
i.m. corr. 10 post hoc in Z sequitur ergo pudica est honor est corporum (= init.
cap. III). Verba quae desiderantur in aliud folium transmigrauerunt. V.pag. no, adnot. 2
certo, o exp., e suprascr. K, om. E Z V E, Dau, restit. Pam ex ms. mei
post et T et1 om. Z. et muneris] imines Z 11 conitor] contineor K B,
tineor exp., nitor suprascr. B2 conitor et] contingeret Z 12 meam E V L,
edd* per litteras om. B, add. s.u. B2 ; in EVE, edd* haec uerba leguntur ante
praesentiam conor] consolor Z 13 uos solito] sollicito Z missi Z
ideo] et in dnm Z post ideo add. s.u. uos T 14 ut] in add. Z post
euangelicae in E fidei del. radicis] iudicis E solidata V E, a corr. in i V
15 prglia B, sed 1 i. ras. praemia K stetis ... absentem] firmiter stetissem per
arma si absente Z 16 credo V E, Dau ; corr. Pam ex mg. Grauii et ms. secu-
tus Z uerumtamen] uerum quoniam Z omnia post quae sign. mut. add. K
 114 DE BONO PVDICITIAE I II
utiliter proferuntur et aeternae uitae statum tractatibus
uel definiunt uel promittunt, ita demum fructuosa sunt, si ad
emolumentum opens diuinae indulgentiae uiribus adiuuen-
20 tur. 5. Non solum uerba proferimus quae de scripturarum sa-
cris fontibus ueniunt, sed cum ipsis uerbis preces ad Dominum
et uota sociamus, ut tarn nobis quam uobis et sacramentorum
suorum thesauros aperiat et uires ad implenda quaeque
cognoscimus tribuat. Periculum enim maius est uoluntatem
25 Domini cognouisse et in Dei uoluntatis opere cessasse.
.
II. 1 Quamuis ergo ad multa uos negotia [ad] diuinae
admonitionis [praecepta] semper, ut scitis, exhorter — quid
enim mihi aliud uotiuum aut maius potest esse quam ut per
omnia perfecti stetis in Deo ? —, tamen praecipue pudicitiae
5 claustra teneatis, quod et facitis, admoneo, scientes templum
esse uos Domini, membra Christi, habitationem Spiritus
Sancti, electos ad spem, consecratos ad fidem, destinatos ad
salutem, filios Dei, fratres Christi, consortes Spiritus Sancti,
nihil iam carni debentes, qua renatos ex aqua. 2. Et pudicitia
10 praeter uoluntatem, quam uelle debemus ut nostra sit, prae-
stetur etiam propter redemptionem, ut corrumpi non possit

II, 3/4 cf. Eph. 6, 13. 5/6 cf. 1 Cor. 3, 16 ; 2 Cor. 6, 16. 6 cf. 1 Cor. 6, 13.
6/7 cf. 1 Cor. 6, 19. 9 cf. Ioh. 1, 13.

17 uiriliter Man8 proferunt V E, Dau ; corr. Pam ex Grau et ms. et aet.

uitae statum om. Z tractantibus (n del. T) codd. exc. K Z, edd* ; cf. Matz 43
18 uel ... uel] ac ... ac Z definiuntur, ur exp. K diffiniunt V L, Dau Er ; corr.
Man promittuntur, ur exp. K repromittunt Z demum] dum Z fluctuosa
Z sunt om. Z si] sed E si ad] sine Z 20 uerba post proferimus V E,
edd.* scripturis Z 21 prece Z 22 uobis quam nobis Z et] et tn Z
23 thensauros mau. Matz 44 thesauros aperiat] et tensa ut rosa per tactus Z
quaeque] quae Z ; ita mau. Er in adnotatiunculis editioni suae praemissis ; i.t.
rec. Erc ; corr. Hart ; u. Melin 172. Etiam codd. Pame/ii quaeque exhibent 25 dei]
dni Z uoluntate Z cessare Z
II, 1 ad* 2] et ad Ox Bal Hart, om. Z, del. cens. Melin 90, 1, uncinis inclusi ego
2 monitionis V E, edd.* institutionis Z praecepta om. K Z {add. i.m. K), del.
cens. Melin l.c., uncinis inclusi ego ut sciatis semper Z cohorter E exhortor Z
quid] quod Z 3 enim om. Z, Dau, restit. Pam (“ex utroque ms.”) mihi
aliud] ualuit michi Z uotum Z aut om. Z esse om. Z 4 perfecte V,
om. Z in deo om. Z do K B T dno/domino EVE, edd. ante praecipue
edd* ut habent, post praecipue T Z (in T add. s.u.) pudice Z 5 et om. Z
factis K Z (i add. s.u. K) 6 esse post uos E domini] dei Z, fort, rede
coll. 1 Cor. 3,16 spiritus post sancti Z 8 filios Z L, edd. filii cett. codd. con¬
sortes] conseruatores Z 9 carni] terreni V qua] quasi mau. Er in adnot.
quam conied. Pam i.t. recepit. Genuinam ledionem restit. Hart ; cf. Matz 49 ex]
et Z aqua et om. V E, Dau ; restit. Pam ex Grau et ms. Interpundionem sanauit
Haus 435 ; antea sine distinction aqua et legebatur. Fort, autem aqua et <spiritu>.
Pudicitia legendum et om. Z pudicitiam Z 10 quam] quia Z qua Haus
l.c. uelle] uel Z ut Pam ex Costerio et Z, Dau et in cett. codd., cod. Pamelii
sit] sunt Z praestentur Z 11 redemptorem Z
 DE BONO PVDICITIAE II-III ii5

quae a Christo consecrata sit. Nam si apostolus ecclesiam

sponsam Christi pronuntiat, oro uos, quanta pudicitia exigi-
tur, ubi ecclesia inter matrimonia sponsa uirgo praestetur ?
15 3. Et ego quidem, nisi quod breuiter uos admonere proposui,
latissimas satis puto et locupletes pudicitiae laudes proferre
potui, sed superuacuum duxi laudare earn diutius apud colen-
tes. Vos enim illam ornatis dum geritis et plures eius laudes
exercendo profertis, facti eius ornamentum, dum et ilia ues-
20 trum est, mutuo decore inuicem fenerandum. 5, Ilia uobis
disciplinam bonorum suggerit morum, uos illi ministerium
praestatis operum sanctorum. Nam et ilia quantum et quid
posset, per uos apparuit, et quid uos uelitis, ipsa demonstrauit
et docuit, copulatis in unum duobus bonis mandatorum et
^5 rerum, ne quid mutilum uideretur, si aut praecepta ministeriis
aut praeceptis ministeria defuissent.
III. 1. Pudicitia est honor corporum, ornamentum morum,
sanctitas sexuum, uinculum matrimoniorum, fides generis,
propugnaculum pudoris, fons castitatis, pax domus, concor-
diae caput. Pudicitia sollicita est ne cui placeat nisi sibi.
5 Pudicitia semper uerecunda, dum innocentiae mater est.
Pudicitia semper omatur solo pudore, bene sibi tunc conscia
de pulchritudine, si improbis displicet. Pudicitia nihil orna-
mentorum quaerit, decus suum ipsa est. 2. Haec nos commen-
dat Domino, conectit Christo, haec expugnat omnia de mem-
10 bris illicita desideriorum proelia, pacem nostris corporibus
inducit, beata ipsa et beatos efficiens apud quoscumque
habitare dignatur, quam numquam accusare possunt nec

12/13 cf. 2 Cor. 11, 2 ; Eph. 5, 23.

12 quae a] quia Z 14 ecclesiam Z sponsa] christi add. Z praestetur]

fer add. s.u. T testatur Z 15 et] ei Z quod] qfn (= quoniam) Z ; mau
Melin 68, 2 {cf. 120 et 177 sqq.) dubitanter praeposui Z 16 puto om. Z et
om. K, inser. K2 pudicitiae post laudes Z 17 potui] potius K, corr. s.u. K2
potuisse Z, mau. Dem 26, 1 sed] hoc E, om. Z dixi T 18 enim] magis
add. Z ornatus Z 19 proferitis Z factum Z illam Z 20 mutuo
Z ; ita iam Er in adnot., i.t. rec Pam modulo cett. codd., Dau fenerando edd.*
fenerato dum Z illam Z 21 suggeret Z 22 praestetis, e exp., a supra-
scr. B 23 posset K Z, Hart possit cett. codd., edd.* uelletis Z ipsa] ilia Z
24 copulatis in] copulans Z et rerum] ut iterum Z 25 mutilum] inutilium
V E utilium Z inutile Dau ; corr. Pam ex Grau et ms. uideretur] sineretur Z
aut praec. minist. aut om. Z, Dau ; restit. Pam ex ms. praecepta minist.
aut om. V L 26 aut om. Rig Ox Bal
III, 1 pudicitia est honor] ergo pudica est honor est Z 2 matrimoniorum ...
propugnaculum om. K, edd* 3 caritatis Z 4 pudicia Z sollicita om. Z
est ne cui Hart est ne Z est cui K non est cui cett. codd., edd.* 5 uerecundia,
i exp. T fecunda est Z innocentiam Z est] et Z 6 semper om. Z tunc]
nunc Z, om. Dau, restit. Pam ex ms. 7 si om. Z 9 domino] deo Z 10
uestris V L 11 beata ipsa] de beatitudine sua Z beatus Z 12 dignetur,
■€ exp., a suprascr. B quam] qui Z accusare] non add. Z nec] ne Z
 n6 DE BONO PVDICITIAE III-IV
qui earn non habent, uenerabilis etiam hostibus suis, dum il-
lam multo magis mirantur qui expugnare non possunt. 3. Sed
15 ut uirtus ista et in uiris probata semper et a feminis appeten-
da, sic inimica eius impudicitia semper est detestanda, obsce-
num ludibrium reddens ministros suos nec corporibus parcens
nec animis. 4. Debellatis enim propriis moribus totum homi-
nem suum sub triumphum libidinis mittit, blanda prius, ut
20 plus noceat dum placet, exhauriens rem cum pudore, hostis
continentiae, frequenter perueniens ad sanguinem cupiditatum
infesta rabies, incendium conscientiae bonae, mater impaeni-
tentiae, ruina melioris aetatis, contumelia generis, expugnans
sanguinis et familiae fidem, alienis affectibus suos inserens
25 filios, in aliena testamenta sobolem ignoti et corrupti gene¬
ris inducens. 5. Quae plerumque extra sexum ardens, dum se
non continet infra concessa, parum sibi putat satisfactum,
nisi in uirorum quoque corporibus non uoluptatem nouam
quaerat, sed extraordinaria et portentuosa contra ipsam na-
30 turam ex uiris per uiros monstra conquirat.
IV. 1. Sed enim pudicitia locum primum in uirginibus
tenet, secundum in continentibus, tertium in matrimoniis,
uerum in omnibus gloriosa est cum gradibus suis 2 Nam et
matrimoniorum fidem tenere laus est inter tot corporis
5 bella et matrimonio de continentia modum statuisse ma-
ioris uirtutis est, dum etiam licita reiciuntur. 3 Certe ex
utero sanctitatem custodisse et infantem se usque in senec-
tutem in sua tota aetate tenuisse admirandae utique potentiae
est, nisi quod blandas corporis leges non nosse magis felicita-
10 tis est, notas iam uicisse uirtutis est, sic tamen ut et uirtus ista
de dono Dei ueniat, licet se in membris hominibus ostendat.

13 uenerabiles Z ilia Z 14 miramur Z quia Z post qui add. earn Pam

ex ms., del. Hart 15 uirtus ista Z, Hart matus ita exp. K, matura suprascr. K2 ma-
tura cett. codd., edd* et1 deest ap. Hart in uiris] in iuriis T, uel in uiris supra¬
scr. T2 iniuris Z a feminis] infimis Z 10 sic om. Z ipudicia V sem¬
per] omnibus Z obscoenum Er Mor Pam Rig Ox Bal Hart 17 ministros
suos K Z (bis o exp., i suprascr. K), Hart ministris suis cett. codd., edd * 18 debel-
lans Z 19 suum om. Z blanda] et blandet Z 20 dum placet] ut placeat Z
rem] tnt E 21 perueniet Z 22 conscientiae] continecie Z bonae
mat. impaenit. om. Z paenitentiae (ex poe-) K, im add. s.u. K- 23 ruinam Z
contumelie Z 24 fide Z affectibus om. T inferens T ingerens Z
26 sexuu Z 27 continet Z 28 uoluntatem codd. 29 extraord. et portent.]
extraordinarie portetuosa quedam Z 30 uiros] uiro, u suprascr. K

IV, 2 tertio K, o del., u suprascr. K2 matronis T 3 uerum] saciu Z est]

sed Z suis om. Z, del. cens. Scheid 82 clausulae gratia nam et] manet Z 4
matrimonium Man8 matrimonio Mors est om. Z 6 est] et Z, om. B, add. s.u.
B2 inlicita K 7 infantem] in fontem Z in] ad Z 8 sua post tota Z
tota post aetate V L, edd* admiranda Z utique om. Z potentia
Z 9 blandas] plangas Z corporis] corporales Z facilitatis Z 10 ut
et om. Z 11 dono (post dei T, ex domo tii fallor Z, do*no ex domo K ?) codd.,
edd.*, tuetur Matz 41 coll. 1 Cor. 7, 7 domo Hart homines Z
 DE BONO PVDICITIAE V-VI ii 7
V. 1, Pudicitiae, fratres, antiqua praecepta sunt. Quare
antiqua dico ? Quia cum ipsis hominibus instituta sunt. 2. Nam
ideo ex uiro suo et femina est, ut praeter eundem alterum
nesciat, et ideo uiro reddita est mulier, ut suppleto quod fue-
5 rat ei ereptum nihil requirat alienum. 3. Sic et duo inquit erunt
in came una, ut in unum redeat quod unum fuerat, ne separa-
tio sine reditu occasionem praestet alterius. 4. Inde et aposto¬
lus caput mulieris pronuntiauit uirum, ut coniunctione duo-
rum pudicitiam probaret. Nam ut alterius caput membris
io (non) suis aptum non potest esse, ita et alieno capiti membra
non sua ; caput enim suis conuenit membris et membra capiti
suo, utraque naturali fibula in concordia mutua conserente,
ne qua oriente discordia de diuisione membrorum pactum
diuini foederis rumperetur. 5. Addit tamen et dicit quoniam
15 qui uxorem suam diligit, se i'psum diligit. Nemo enim carnem

suam odio habet, sed nutrit et fouet earn, sicut et Christus eccle-
.
siam. 6 Caritatis cum pudicitia ex hoc magna praescriptio,
si uxores diligendae sunt a uiris suis, sicut Christus dilexit
ecclesiam, et ita uxores maritos debent diligere, ut ecclesia
20 diligit Christum.
VI. 1. Hinc [sententiam] Christus quando uxorem dimitti
non nisi ob adulterium dixit interrogatus tantum honorem

V, 5/6 Mt. 19, 5 ; Marc. 10, 8. 8 cf. 1 Cor. u, 3. 15/17 Eph. 5, 28-29.

VI, 1/2 cf. Mt. 5, 32.

V, 1 pudicicia Z quare ... instituta sunt (/. 2) om. K Z, add. i. m. K2 3 ex om.

K, edd* uiro suo K Z, Hart uir suus cett. codd., edd* et post nam (/. 2) codd.
exc. K Z, edd* femina Z, Hart femin(a)e K, edd* eundem] unum Z 4
est] ut add. Z suppleto Hart subleto K (1 exp., i et c suprascr. K2) supleto Z
subiecto cett. codd. (o /. ras., ex a ni fallor B, subiecta T), edd.* 5 ei edd. ; cf.
Melin 170, 4 et Z, om. K erepto Z proprium edd.* sic ... erunt] et sic duo
erant inquit Z 6 in2 om. Z reddeat Z separatio ... praestet] separationi
ne redditum occasionem praebeat Z 7 occasionem] occasum scrib. cens. Scheid 82
8 pronunciat Z coniunctione K coniunctione* B, m eras, ni fallor duorum
pudicitiam] uiro rem pudicam Z 9 alterius caput om. Z 10 non suis ego
suis Z, om. cett. omnes esse] apud alienum add. Z et om. Z capite Z
11 non om. Z membris conueniet Z et om. Z 12 utraque naturali]
utique ista naturalis Z concordiam Z mutua] ut ita Z conserente ego
coseretem Z coherente K B T coh(a)erent E V L, edd. 13 ne qua] neque E
qua om. Z FL, Dan ; restit. Pam ex cod. S. Pantaleonis de om. T 14
addidit Z dixit Z 15 carnem post suam T 10 earn] illam Z ; cf. Melin
170, 4 et2 om. Z 17 c(h)aritatis Z, edd. caritas (ka- T) K cum om. Z
pudicicia Z ex] ut Z 18 si] ut sicut Z suis om. Z sicut K, Hart
ut Z sicut et cett. codd., edd* Christus dil. eccl.] dilexit ecclesiam Christus Z
19 et om. T Z 20 dilexit Z, om. Dan ; restit. Pam diligit ex cod. S. Pantaleonis
VI, 1 hinc ego hanc uulgo sententiam del. censeo ; post sententiam in Z dixit
legitur ; tuetur Scheid 82 2 non om. Z quern seq. Scheid l.c. non nisi corr. ex
non B dixit] uetabat Scheid l.c. qui post interrogatus punctum pon. cens.
 ii8 DE BONO PVDICITIAE VI-VII
pudicitiae dedit. 2. Hinc nata est ilia sententia: Adulteras non
sinetis uiuere. 3. Hinc apostolus dicit: Haec est uoluntas Dei, ut
5 abstineatis uos a fornicatione. 4. Hinc et illud dicit: Membra
Christi membris meretricis non esse iungenda. 5. Hinc traditur
satanae in interitum carnis qui proculcato iure pudicitiae
uitia carnis exercet. 6. Hinc merito regnum caelorum non te-
nent adulteri, hinc est quod omne peccatum extra corpus
io dicit esse, solum adulterium peccare in suum corpus, hinc
ceterae praeceptorum auctoritates, quas nunc recolere omnes
non est necesse apud uos praesertim qui illas nostis frequenter
et facitis. 7. Quae licet destrictae sint, querela tamen de illis
non potest esse. Adulter enim non habet excusationem ;
15 aut habet aut habere potuit, quia ducere licebat, uxorem.
VIE 1. Sed sicut matronis iura praescripta sunt quae ita
sunt nexae, ut diuelli inde non possint, sic uirginitas uero et
continentia extra omne ius sunt ; nihil ad uirginitatem de
matrimoniorum legibus pertinet, altitudine sua transcendit
5 omnes, f si ulla praua hominum leges ausa supergredi conan-
tur|. 2. Virginitas aequat se angelis ; si uero exquiramus, etiam

3/4 cf. Leuit. 20, 10. 4/3 i Thess. 4, 3. 3/6 cf. 1 Cor. 6, ij. 6/8 cf.
1 Cor. 5, 5. 8/9 cf. 1 Cor. 6, 9. 9/10 cf. 1 Cor. 6, 18.

3 nata] tanta Z adulteros Z, prob. Hans 433 ; sic et Pam coni, dubit. in adnota-
tionibus in textulectionem uulgatam retinens 4 sinitis, i exp., e suprascr. B uiuere]
iubere Z hie, n add. s.u. B dixit Z 5 et illud dicit] nullu dem Z 6
esse] ee seq. ras. ca. 3 lift. K 7 proculcato] procul conculcat eos Z 8 exercet]
nescit Z regna Z 9 quod om. edd* 10 dicit om. K (add. s.u. post pecca¬
tum T2), edd* adulterium, i exp. T adulterum V L, edd. peccare om. B,
add. i.m. B2 suum post corpus T 11 ceterae] certe Z praeceptorum]
ante pcepto del. a, inter pcepto et rum lac. ca 4 lift. T praeceptoris Ox Bal
auctoritate Z quas om. Z colere Z 12 praesertim ... frequenter
et] praeferunt que illas que nescis uel quas nostis et frequenter (frequenter et
tuetur Melin 192) Z 13 destrictae ego districte Z descripta (a exp., e suprascr. L.
descripte V) K, cod. S. Pantaleonis teste Pam, edd. sunt Z non sint (non add. s.u.
L) V L, edd. ; cf. Melin 185, 2 querela ego querelg (uel querulj add. s.u. T2) B T
qrele E V L quaerellg (pr. 1 exp.) K queruli edd. querela tamen] relata mente Z
illis] hi(i)s V L, edd* 14 pot (= potest) Z potestis K, edd. adulteri Z
enim om. Z habet] obesse Z 15 aut habet om. edd. aut habet aut
habere] quis aut haberet Z ducere om. K Z, add. i.m. K2 ; fortasse delendum
VII, 1 sed om. Z (nulla interp. inter uxorem et sicut) sic T matrimoniis
Z sunt] sint T ita] sic non Z 2 nexae] nec se K fixa Z deuelli Z
inde om. Z sic Z ; om. cett. omnes uero om. Z ; fort, delendum ; cf.
Melin 189, 6 3 omne post ius codd. exc. K Z, edd.* sunt] est T 4 perti¬
nent Z trascendit Z 5 omnes om. Z ; signum corruptionis add. Hart si
ulla praua hominum] ilia supra hominem Z leges post ausa Ox Bal leges
ausa] alta uasa Z supergredi om. K Z, add. s.u. K2 conantur] conatur
Mor‘ coronari Z. Sign, corrupt, addidi ego 6 aequat se] equasse Z se uerum
requiramus Z
 DE BONO PVDICITIAE VII-VIII 119

excedit, dum in carne luctata uictoriam etiam contra naturam

refert quam non habent angeli. 3. Virginitas quid aliud est
quam futurae uitae gloriosa meditatio ? Virginitas neutri est
10 sexus, uirginitas est perseuerans infantia, uirginitas est uolup-
tatum triumphus, uirginitas filios non habet, sed quod plus
est filiorum contemptum habet, non habet fecunditatem,
sed non habet orbitatem, felix quod est extra partus dolorem
felicior est autem extra funerum filiorum calamitatem. 4. Vir-
15 ginitas quid aliud est quam sola libertas ? Maritum non habet
dominum. Virginitas affectionibus omnibus soluta est, non
matrimoniis est dicata, non saeculo, non liberis. Persecutio-
nem non potest timere, dum illam de securitate potest
prouocare.
VIII. 1. Sed quia pudicitiae uobis breuiter sunt exposita
praecepta, iam pudicitiae ponamus exempla. Plus enim profi-
citur, cum in rem praesentem uenitur, nec de uirtute dubita-
tur,quandoquodpraecipitur etiam exemplis sancitur. 2. Exem-
5 plum pudicitiae a Ioseph coepit. Adolescens Hebraeus gene-
rosus de patre, generosior de innocentia, ob inuidiam reuela-

VIII, 5/33 cf. Gregorius Iliberritanus, Tractatus Origenis V, 25-62 (CC 69,
p. 35-36).

VIII, 4 sqq. cf. Gen. 39, 7 sqq.

7 excedit ex excidit K extendit Z luctota Z etiam] et V L, Dau ; corr. Pam

ex cod. 8 referto Z aliud post est Z 9 neutri est sexus Hart (neutri
defendit Matz 24) neutri sexus est edd* neuter est sexus K neuter sexus est B T
E V L (neuter teste Pam etiam Grauius ad marg. et cod. S. Pantaleonis) neutere suu
sexuus Z 10 uirginitas* 2 ... triumphus] est uirginitas uolutu triu plus Z 11
uirginitas Alios] est uirginitas et si filius Z 12 est om. Z V, add. s.u. V2 con¬
temptum] contentu Z 13 non om. T Z, add. s.u. T2 ornitatem Z dolorem
ex dolorum K dolorum Z 14 est autem K, Hart, om. Z est etiam man. Matz 41
autem est B T E V L, post autem T2 add. quod s.u. autem quod est edd* 15
quid ex quod B aliud post est Ox Bal quam] q* T quod B sola Z
soluta cett. omnes (absoluta add. i.m. Pam) 10 domi, o i. ras., nu add. s.u. K
affectibus Z affectationibus Rig Ox Bal (affectionibus tuet. Matz 45) 17
matrimoniis est dicata] matrimonia abstirpta Z 18 dum illam] cum ilia Z
19 prouocare] prouidere seu prouocare Z

VIII, 1 uobis ego ex Z nobis cett. omnes exposita] posita seu proposita Z
2 exempla ego ex Z exemplum cett. omnes 3 in rem praesentem] ad repntetem Z
dubitabitur Ox Bal 4 quando] cum id Z praecipitur] praeceptis Z
etiam post exemplis V L, edd* sancitur Hart prob. Melin 69, 4 sanatur
codd. (probatur Z), Dau signatur Pam ex coniect. 5 pudicitiae om. Z ab Z
coepit om. Z adolescens] inde ab hoc uocab. usque ad finem capitis cf. Gregorii
lliberritani (= Greg) Tractatus Origenis V, pag. 35, 25 - 36, 62 (ed. Bulhart). V. etiam
Koch 249, Scbeid 82 (h)ebraeus Greg ebreus Z breuis K, Daus ; corr. Er 6 ob
(sic etiam Greg)] ad Z relationum Z (reuelationum tuet. Matz 41 reuelationis
Greg)
 120 DE BONO PVDICITIAE VIII
tionum distractus a fratribus Ismaelitis in domum deuenerat
hominis Aegyptii. 3. Obsequio etinnocentia et tota seruitutis
fide facilem et beniuolum in se animum sui prouocauerat
io domini, cuius facies etiam seruo liberalis, quam aetas omni¬
bus commendauerat et ipsa generositas, ab uxore domini sui
aliter quam decebat aspecta est. 4. In domus parte secreta et
sine arbitris latebra facinori accommodata putauit se pudici-
tiam adolescentis incontinens mulier impudica nunc promissis
15 nunc minis posse superare. 5. Sed cum retentus ex uestibus
eo quod moliretur fugam propter tanti facinoris audaciam
ipsas uestes reliquisset, corporis nudi sinceritatem habiturus
innocentiae testem, ad crimen impudicitiae suae impudens
mulier adicere non dubitauit temeritatem calummae. (j. Et
20 ceteris et marito calida et feruens spreto desiderio suo con-
questa est dolore simulate, quod Hebraeus adolescens uim
sibi molitus fuisset inferre quam ipsa conata fuerat irrogare.
7. Maritalis ardor rerum inscius et uxoris accusatione grauiter
inflammatus incenditur, pudicus uero iuuenis quia delicto
25 conscientiam non miscuit, in ima carceris truditur. 8. Sed sola
non est in carcere pudicitia ; nam est cum Ioseph Deus et
nocentes dantur sub manu eius, quia ipse innocens fuerat.

7 a fratr. Ismael.] is a maledictis fratribus Z ;fortasse cum Z (?) et Greg Ismaelitis

ante a fratribus portend. 8 hominis] holes Z obsequio et innocentia om. Z
et] de Z 9 facile beniuolum Z (beniuolum etiam K, Daus, in beneuolum mut.
Er) sui om. Z 10 domini om. Z facies codd., Greg, se add. Hart faciem edd.*
etiam Z, Greg et tarn K, Hart tarn edd * seruo Z (in captiuo Greg ; cf. Bulbart
Eli in seruo mau. Koch 250) sermo K, edd. aetas] ei etas Z 11 ante commenda¬
uerat X2 ilium add. s.u., post commend, edd. punctum habent commendaret Z (com-
mendabat Greg) et Z, Greg sed K, edd. ipsa Scheid 82 ex Greg ista cett. omnes
sui Z, Greg, deest ap. cett. omnes 12 aspecta Z, Greg ; defendant Haussleiter
(Tbeol. Lit. blatt 21, 1900, 155), Koch 250, Me/in 14, 4 (ubi aide), Scheid 82 accepta K,
edd. 13 arbitrii Z latebra Greg, Hart ad latebra Z allata etiam (adl- K) K B T E
allata et V L, Dau alta et Pam ex coniect. facinori ego ex Greg (sec. cod. B ; F
facinoris exhibet ; cf. Bulhart XIX) facinoris Z facinorosis K, Dau facinoribus Pam
ex coniect., Scheid 82 accommoda Pam ex coniect., corr. Hart putabat Z
14 mulier impudica Z (inproba et incontinens mulier Greg) mulieris impudicitia
K, edd. nunc ... nunc] nec ... nec E L, corr. s.u. L2 la sed Z, Scheid et K,
Greg, edd. ex Z, Scheid est K, edd. 10 tanti om. Z 17 reliquisset Scheid
relinquisset Z relinquens et K, edd. sinceritate Z 18 innocentia Z innocen-
tiam K ad om. Z pudicitiae Man Mor ; corr. Pam ex cod. imprudens
Pam nihil adnotans, corr. Hart 19 temeritatem calum(p)ni(a)e Z, Greg calum(p)-
niam K, edd. 20 et marito] marito quia Z calida Z, Greg, Hart squalida
K, edd* furens Z desideria Z suo om. Z 21 quod] *et* add. K
adolescens uim] adolescium Z 22 molibus K fuisset] uoluisset corr.
K2 i.m. conata fuerat] minata fuisset Z (conata est Greg) 23 uxoris] honoris
Z 24 Ipudicus Z uero om. Z ; cf. Me/in 189, 6 25 in ima] nimia Z ima
Koch 249, Melin 189, 6 ex Greg imum K, edd. truditur Er (trudi praecepit Greg) ;
sic quoque cod. Carrionis teste Pam traditur codd., Daue 20 est] et add. Z et
nocentes] innocentes Z 27 sub Z, Greg in K, edd. manibus Z (in manum
mau. Matz 45) ipse om. B T E V L, edd.*
 DE BONO PVDICITIAE VIII-IX 121
9. Somniorum praeterea obscura dissoluit, quia spiritus in
temptatione uigilabat, et per dominum liberatus a uincu-
30 lis, qui in domo minore cum periculo seruierat, regiae domus
sine periculo dominus effectus est. Generositati suae red-
ditus fructum pudicitiae et innocentiae Deo iudice quem
meruerat accepit.
IX. 1. Sed non minus ex parte diuersa aliud nobis pudicitiae
simile de continentia feminarum exoritur exemplum. 2. Fuit,
ut legimus, Susanna, filia Helciae, uxor Ioachim, pulcherrima
facie, pulchrior moribus. Hanc nullum ad decorem commen-
5 dabat species : simplex enim erat. Excoluerat pudicitia et cum

pudicitia sola natura. 3* Hanc ex senioribus duo coeperant

deperire, nihil memores nec diuini timoris, sed nec suae annis
iam marcescentis aetatis ; ita illos in fraglantia transactae
iuuentutis incendia recidiuae libidinis flamma reuocabat.
10 Insidias infaustae de simplicitate mulieri parant. 4. Pudicitiae
latrones amorem confitentur, sed oderunt. Resistenti mi-
nantur calumnias, adulterii se dicunt accusatores uoto adul-
teri. 5. Inter duos libidinis scopulos auxilium de Domino pete-
bat, quia uiribus corporis repugnare non ualebat. Et exaudiuit
15 de caelo clamantem ad se pudicitiam Dominus et cum ini-

IX, 2 sqq. cf. Dan. 13.

28 dissolui K quia ... uigilabat et (/. 29) om. Z. Inde Koch 250pro uigilabat scrib.
cens. uigilauit (quod et Greg habet) uerba quae in Z desiderantur per homoioteleuton cum
dissoluit intercidisse putans 29 liberatus Z, Greg, Koch 251, Scheid S3 liberator
(1ex -tus ni Jailor K) K, edd. (punctum post uinculis) a] ei Z ; Jortasse rescrib. ex (ita
Greg sec. cod. F) 30 minore V L, Dau, Scheid 83 minor K T E, Pam, om. B Z,
add. i.m. B'1 cum om. K Z cum periculo] periculose Scheid ex Greg ser¬
uierat Z, Greg, Koch, Scheid fuerat K, edd. regiae post domus Z 31 periculis
Z est] ei Z generositatis Z 32 deo] do, 6 i. ras. K de Z quem Z,
Greg, Scheid a quo K, edd.

IX, 2 simile*, m eras, ni Jailor K similis Z ; dubitanter tuetur Koch 249 3 filie, a
suprascr.T filia post Helciae Z Helciae Er(h)e\chi(a)ccodd.,DauB ioachin
Z 4 facie om. K, edd.* pulchrioribus K nullum] nullam Z nulla
ex nullu T dedecorem Pam (ed. 1616) Rig, corr. Ox comendabant in spe¬
cie Z 5 erat] earn Z pudicitia] pudicitia, lineola postea add. ni Jailor K
6 hanc (recte tuetur Matz 45 sq.)] in hanc B T E V E, Dau ; corr. Pam ex Grauio
ex] & Rig e Ox Bal ex senioribus] seniores Z 7 memoris Z diuini
post timoris Z suis Z 8 marcentes Z aetatis om. Z ita] nam Z
fraglantia K ; tuetur Matz 41 fraglaciam Z flagrantia cett. codd., edd. trans-
uecte Z 9 incencidia Z rediuiuae E Z V L, edd* reuocabit T reuoca-
ret Z 10 uerba insidias ... parant in solo cod. Z extant pudicitiae] pudicici
uel Z 11 amore Z profitentur EVE, edd* oderunt Z ; Jauet clausula
oderant cett. omnes (odorant V) limantur Z 12 adulterii ... adulteri] adulte-
ris sed dicunt accusatori tuo polta mulier Z adulteri] adulterii T 13 duos]
quos Ox Bal libidinum V L ; del. cens. Matz 41 libidinis et mortis scrib. cens.
Weyman teste Matz 41, postea auteni repudiauit (RHLR 3, 1898, 564) coll. EuciJ.
Calar it., De sancio Ath. II, 11 (166, 25 H) scopolos Z deo Z parebat Z
14 qui Z uiris K, bu add. s.u. K2 * * * 6 * * * * * * * 14 15 auribus Z ualebat] poterat Z et
15 clamantem post ad se Z dominus] dans Z
 122 DE BONO PVDICITIAE IX-X
quitate oppressa duceretur ad poenam, uidit inimicorum liber-
ata uindictam. Bis uictrix et in periculo suo tam funeste
totiens consaepta et libidinem euasit et mortem. 6. Infinitum
erit si exempla prosequar plura. His duobus contentus sum,
20 praesertim cum omnibus sit uiribus per istos pudicitia defen-
sata.
X. 1. Non illos emollire potuit inuita generosi sanguinis
memoria, quae in quibusdam licentiam lasciuiae ministrat,
non decor corporis et apte positorum figura membrorum,
quae suggerit plerumque, ut quasi flos quidam properantis
5 uelociter transiturus aetatis porrectae uoluptatis occasione
pascatur, non anni primi uirentis et melioris aetatis, cum
rudis adhuc sanguis aestuans naturae flammas accendit et in
medullis caeca uersat incendia ad remedium suum etiam per
periculum pudoris itura, non ulla latebrarum et sine ullo con-
io scio, ut a quibusdam putatur, occasio, quae maxima uis est
admittendi sceleris, dum liberationis occurrit impunitas, non

X, 2/XII, 7 cf. Gregorius Iliberritanus, Tractatus Origenis V, 65-121 (CC 69,

p. 36-37).

16 inimicorum ... bis (/. 17)] unum eorum libera mendicata uix Z 17 et om. Z
18 consaepta Hart consgpta K consepta B T E V E, Dau Pam Rig Ox Bal concepta
Z, Er Man Mor et libidinem] a libidine Z et mortem] ac morte Z 19
exemplo Z plura] cuncta T, om. Z contentus ex contemptus K couentus Z
sim ex sum T 20 sit uiribus per istos] sed iuribus peritos Z par Man
Mor, corr. Pam ex cod. ista V E, Dan ; corr. Pam ex cod. defensa Z, Ox Bal
X, 1 non ... ministrat (/. 2) om. T inuita K, Hart in uita cett. insita scrib. certs.
Scheid S3 2 quae] abhinc usque ad uoc. religionem (cap. XII, 1. 7) cf. iterum Gregorii
Iliberritani Tractatus Origenis V, pag. 36, 65 - 37, 121 (ed. Bulhart) quae in]
quern Z quibusdam licentiam Z, Greg, Koch, Scbeid quosdam licentia cett.
ministrat Z, Koch, Scheid (subm- Greg) est (add. i.m.) minister*, er i. ras. K
est ministra cett. codd., edd. 3 decor] de Z figura Z 4 quas aggerit Z
ut om. Dau ; restit. Pam ex Grau et cod. properantis K Z, Greg, Hart, Scbeid,
Melin 68 properans cett. 5 ante uelociter in Z et legitur transiturus Greg,
Scheid, Melin transsiciis Z transiturae KB T, Pam ex Grau et cod. transire EVE, Dau
aestatis Scheid porrectae codd., Dau Er Hart, Scheid, Melin ; sic etiam cod.
Pamelii qui autem cum Erc Man Mor et Grau praefert porrecta quod tuetur Dem 35, 2
uoluntatis Z 6 carpatur Scbeid ex Greg et Z, Greg, Hart, Scheid sed
cett. melioris Z, Greg, Koch, Scheid, Melin 189, 4 maioris (ai i. ras. K) K, edd*
maturioris Hart 7 rudis] iuris Z adhuc] adinus Z naturae] mittere Z
accendit Z, Greg, Koch, Scbeid, Melin accendat cett. 8 caeca uersat Melin
ex Greg uersat caeca Scheid cecauerat Z uersata caeca cett. suu Z sui Scheid ex
Greg uerum K, edd. ; asterisco ante hoc uocab. posito corruptionem indicat Hart erumpant
dubitanter coniciens 9 ulla] nulla Z terebrarum E ullo] nullo Z conso-
cio Z 10 ut a Melin 14, 3 ex Greg tuta K Z quae tuta cett. codd., edd .* tuta quae
Hart, Scheid quibusdem Z tutatur K 11 admittendis Z dum K Z,
Greg, Hart cum cett. codd., edd.* liberationis Greg (deliberationis corr. Bulhart),
tuentur Weyman 572, Koch 251 liberationibus Z deliberationibus K, edd., Scheid
 DE BONO PVDICITIAE X-XI 123

imposita necessitas de auctoritate iubentium et in temeritate

participum atque sociorum, quo genere franguntur etiam
recta saepe consilia, non praemia ipsa, quibus adquiescunt
15 saepe et boni, non accusationes, non minae, non poenae, non

mortes. 2. Nihil tam saeuum, tam durum, tarn triste, quam ce-
cidisse de alto pudicitiae gradu. 3. Digni tanto diuini iudicii
praemio, quorum alter regio paene throno illustraretur, altera
concordia mariti dotata inimicorum mortibus redimeretur.
20 4. Haec sunt et his similia semper nobis ante oculos exempla
ponenda, his paria diebus noctibusque meditanda.
XL 1. Nihil animum fidelem sic delectat quam integra
immaculati pudoris conscientia. Voluptatem uicisse uolup-
tas est maxima nec ulla maior est uictoria quam ea quae de
cupiditate refertur. 2* Qui hostem uicit, fortior fuit, sed altero ;
5 qui libidinem repressit, se ipso fortior fuit. Qui inimicum
prostrauit, externum hostem percussit ; qui cupiditatem
depressit, hostem domesticum superauit. 3. Malum omne fa-
cilius uincitur quam uoluptas, quia illud quidquid est horri-
dum est, hoc blandum est. Nihil tam difficile opprimitur quam
10 quod per illud amatur quod nocet. 4. Qui cupiditates tollit, et
metus sustulit ; nam ex cupiditatibus metus ueniunt. 5. Qui
cupiditates uicit, de peccato triumphauit, qui cupiditates
uicit, mundo ipso superior fuit, qui (cupiditates uicit), uerum
se discipulum Christi probauit, qui (cupiditates uicit),

XI, 4/5 cf. C.P. Caspari, Briefe, Abhandl. u. Predigten, Christiania 1890, p. 21, 6.

12 imposita Z, Greg, Koch, Scheid posita K, edd. necessitas] nec adsistas Z

13 participium Z frangantur Z 14 recte Z L recta (recte L) post saepe
codd. eye. K Z, edd* quibus adquiescunt saepe et boni Koch 251, Melin 193, 1
ex Greg qui etiam pro et habet aut cadunt sepe et uini Z et bonitas K, edd. 15
accusationis Z non2 om. T non minae] nomine Z 16 mortes B T, Pam
ex Grau et ms. mores K, t add. s.u. K2 mortis Z mors E V K, Dau ; sic etiam Greg
saeuum] seuos iustos Z durum] fuit add. Z 17 diuini iudicii Z, Greg
iudicis diuini K, edd. 18 alterue Z religioZ poene K altera B T E
V L, edd. alter K alter alterum Z 19 concordia mar. dot.] concordando totam
Z mortibus] mortui Z redimeretur Pam ex coniect. redderetur codd., Dau
20 et] ex Z similia] secunda E ante oculos Scheid 63 ex Greg mentis suppl.
censet

XI, 1 animum] ale Z fidelem om. T integram Z 2 immaculati Pam

ex Grauio immaculata K, Dau maculari Z conscientiam Z uoluntatem K Z
uoluntas K Z (n corr. in p K) 3 ulla] nulla Z ea om. Z de] e Ere Man
Mor, om. K, Dau Er, restit. Pam ex cod. 4 cupiditate Z, Greg cupiditatibus K,
edd. altero] et aliter Z 6 qui cupiditatem depressit hostem] cupiditatis Z
7 superauit om. Z omne] none Z 8 quam om. Z quia] qua Z quid-
quid] quod Z 9 est1 om. Z hie K blandum] placentius Z 10 amatur
quod nocet Koch 251, Melin 69, 1 quod nocet amatur Scheid 83 quod amatur quod
non esset Z armatur K, edd. cupiditate Z tollit ex tollat K 11 metu E
meru Z cupiditate Z 12 cupiditatem Z uicit Z, Hart uincit K, edd*
triumphat E V L, edd* cupiditatis Z 13 uicit Z, Hart uincit K, edd*
uerba mundo ... antiquum (/. 15 ; ad antiquum u. Melin 71, 2) quae in solo cod.
Z leguntur Koch Melin iubentibus in textum recepi ex Greg ubi ordo tantum uerborum
paululum mutatus est ; bis cupiditates uicit suppleui 14 discipulis Z
 124 DE BONO PVDICITIAE XI-XII
15 antiquum malum generis humani sub pedibus suis iacere
ostendit, qui cupiditates uicit, pacem sibi perpetuam dedit,
qui cupiditates uicit, libertatem sibi, quod est etiam ingenuis
difficillimum, reddidit. 6. Meditanda est ergo nobis, fratres,
ut res docent, semper pudicitia, quae quo facilior sit, nullis
20 artibus constat. 7. Quae enim illam consummat uoluntas est,
quae ne impediretur, si longe esset, nostra est. Ita non est
adquirenda, sed fruenda quae nostra est.
XII. 1. Quid est enim aliud pudicitia quam mens honesta
ad custodiam corporis data, ut sexibus debitus pudor seueri-
tate signatus Mem generis de incorrupta sobole seruaret ?
2. Pudicitiae autem, fratres, competunt et cognata sunt in
5 primis diuinus timor et praeceptorum sancta meditatio et
animus propensus ad fidem et mens attonita ad sacram
religionem, deinde uidere, ne quid in se sit ultra modum excul-
tum, ultra honestatem productum, ne quid prodigum, ne
quid arte fucatum, ne quid ad irritandos aut detinendos
xo oculos lenocinatum. 3. Non est pudica quae affectat animum
alterius mouere etiam salua corporis castitate. Longe absint
quibus pulchritudo non ornatur, sed prostituitur. Nam sollici-
tudo de pulchritudine et malae mentis indicium et deformi-

16 cupiditates suas T cupiditatem E uicit, n add. s.u. K2 uincit T E V E

ppetu Z 17 cupiditate Z cupiditate EVE uicit, n add. s.u. K2 uincit
T VE quod est] querit Z est post etiam Ox Bal, om. Rig etiam om. T
ingenuus Z in ingenuis K B T 18 reddit Pam nibil adnotans ; corr. Hart
est om. EVE, edd* a nobis K, Dau Er, corr. Erc 19 ut res] uirtutes
Z pudicitiam Z quae quo ego que quam Z quo K, edd. (quae eo facilior
est quo nullis artibus constat Greg) 20 illam T Z, Greg, Hart ilia celt, codd., edd.*
consum(m)at Z, Greg, Hart consummata K, edd ’.* est Z, Greg, Hart, om. K,
edd.* 21 ne ego ex Greg nec Z nisi K, edd.*, Matz 42 nec nisi Hart qui addit : sed
uerba grauius corrupta uidentur impediretur si ego ex Greg impenditur si Z im-
penditur Matz 42 impediretur K, edd. esset Z, Greg, Hart qui hie punctum habet
(longe esse = longe abesse ; cf. Matz 25) est. Sed K (est sed E V E), edd.*, Matz
nostra <enim> est man. Hart non om. Z 22 fruenda Z, Greg fauenda K
fouenda edd., Matz
XII, 1 qui Z est enim recte tuetur Matz 25 est post enim Rig Ox Bal 2
a custodia Z sexubus Z debitus Koch 252, Scheid S4 ex Greg deditus Z reditus
B T E reditum K redditus V E, edd. seueritatem signatur fides Z 3 gene¬
ris Z, Greg, Hart, Scheid {cf. cap. Ill, l. 2 fides generis) oneris K honeris DauB hono¬
ris Er 4 fratres om. Z cognata Matz 42, Eej, Scheid 84 conata Z cogniti K,
edd. coaptata mau. Koch ex Greg 5 timor Z, Greg, Koch, Scheid pudor K, edd.
6 propensus (-sis T) B T E V E, edd. propensi Z profensus K ad] et Z fides
Z 7 sit om. V E, edd.* modum] domum Z excultum ego ex Z scultum
{defendit Matz 42) K, p add. s.u. K2 sculptum cett. codd., edd. 8 productam, a exp.,
u suprascr. K ne quid prodigum om. T prodigum Hart prodignum Z
proditum K, edd* 9 arte om. Z fugatum Z ne quid om. Z ad om. K
retirandos E aut detinendos Hart et audetinendos Z aut redintegrandos
K, edd.* 10 oculos Z, Hart dolos K, edd* lenocinatum Z, Er ex coniect.
lenocinantium K, Daus 11 alterius] adulterium Z 12 nam] autem Z 13
pulchritudinem Z et malae mentis] alimentis Z indicium ... est] et de-
formitatis iudicium Z
 DE BONO PVDICITIAE XII-XIII 125
tatis est. 4. Sit natura corporum libera nec diuinis operibus
15 inferatur uis. Semper est misera quae sibi non placet qualis
est. Quid capillorum mutatur color ? Quid oculorum extre-
mitates infuscantur ? Quid facies artibus in diuersam formam
conuertitur ? Quid postremo speculum consulitur, nisi quia
ne ipsa sit timetur ? 5. Cultus etiam mulieris pudicae pudicus
20 sit ; adulterium fidelis nec in coloribus nouerit. Vestibus aurum
intexere quasi pretio est uestes corrumpere. Quid inter fila
staminum delicata rigida faciunt metalla, nisi ut fluentes
humeros premant et luxuriam infeliciter se animi iactantis
ostendant ? 6. Quid cum ceruices peregrinis lapidibus urgentur
25 et absconduntur, quorum pretia etiam sine artibus kalenda-
rium cuiusuis excedunt ? Non ornatur mulier, sed uitia
mulieris ostenduntur. 7. Quid cum digiti, quid cum tali auro
onerati nec intrare possunt nec egredi ? Vtrum usus expo¬
sed an patrimoniorum inanis pompa monstratur ? 8 Mirum
30 negotium ! Mulieres ad omnia delicatae ad uitiorum sarcinas
fortiores sunt uiris !
XIII. 1, Sed ut repetam quae coeperam, colenda semper
est pudicitia et uiris et feminis, omni custodia seruanda est
intra limites suos. Cito de natura corporis periclitatur in cor-
pore, dum rapit illam secum caro quae semper in lapsu est.
5 2. Sub praetexto quippe naturae, quae homines semper urget

XII, 28 cf. Deut. 31, 2.

14 sic Mor8 sit natura] signatu Z corporis V E, edd* 15 inferatur uis]

suis inferatur Z ; inde uis inferatur scrib. cens. Scheid 84 17 infuscantur ego ex Z
suffocantur K, Daus suffuscantur Er ; Pam in adnot. man. suffucantur (quod i.t. rec.
Hart) «e/fucantur artibus Z, Er actibus K, Dans diuersa forma Z 18 po-
stremu Z speculum] sclm (= saeculum) Z 19 timetur ne ipse sit Z time-
retur Dan Er, corr. Erc mulieris ... sit] mulieri pudicicie pudica sed Z 20 adul¬
terium Z, Erc ad ultimum K, Dau Er 21 est uestes] uestis est Z filias taminis
delicatas Z 22 rigida] regida T ilida Z metalla] sign, interr. quod Hart hie
habet transposui post ostendant (/. 24) nisi] non Er, corr. Pam ex Grau et cod.
ut fluentes] efluentis Z 23 umerus Z et] ut add. V E feliciter Er Man
Mor, corr. Pam se om. Pam, resfit. Hart animi] aut (= autem) Z iac-
tant (= iactanter) Z 24 ostendat Z quid] nam Z 25 abscondentur Z
etiam] enim Z kalendarium Z, Er (ca- Er Man Mor) kalendarum (ca- K E)
K, DauB 26 cuiusuis] cuius suis urbis Z exceduntur EVE, Dau Er, corr.
Erc 27 mulieris om. B T E V E, Dau, restit. Pam ex Grau. quid cum tali
(quid cuctali V) K circundati Z tali edd. 28 honorati Z onerari E nec1] ne Z
intrare] ingredi Z nec egredi om. Z De locutione nec intrare posse nec egredi
u.T EE s.u. intrare 57, 38 ; cf. Deuter. 31, 2 exposcit Z, Hart exposcitur K, edd*
30 mulieris Z delicata Z 31 fortioris Z

XIII, 1 sed ut] sicut Z que Z semper post est T 2 est1 om. EVE,
edd* et1 om. B T E V E, edd.* ante uiris et feminis in Z a legitur est2]etZ
3 inter V E milites Z de om. B T E V E, edd.* 4 dum] nam E ilia
K labzu Z 5 praetexto K, Hart praetecto Z praetextu cett. codd., edd.*
 126 DE BONO PVDICITIAE XIII-XIV
ad affectus, quibus ruinae collapsi generis resarciuntur,
blandimento uoluptatis fallens non ducit ad continuandam
legitimae coniunctionis sobolem, sed iactat in crimen. 3. Ergo
contra has carnis insidias, quibus se diabolus et socium inserit
io et ducem, obluctandum est omni genere uirtutis. 4. Assuman-
tur secundum apostolum Christi opera et a consortio carnis
in quantum potest animus colligatur, separetur omnis sen-
sus a corpore, uitia semper castigentur ut odiantur, ante ocu-
los obuersetur deformis iste atque deiectus peccati pudor,
15 paenitentia ipsa cum luctibus suis quae commissorum crimi-
num inhonesta contestatio est. 5. Nihil consideretur curiose
in alienis uultibus. Sermo et breuis sit et sobrius risus, sig-
num est enim animi facilis et remissi. Nam contactus recedat
etiam honestus. Nihil corpori liceat, ubi quid uitandum est
20 corporis uitium. Cogitetur quam honestum sit uicisse dedecus,
quam inhonestum uictum esse dedecore.
XIV. 1. Dicendum etiam quod adulterium uoluptas non
est, sed mutua contumelia nec delectare potest quod et ani-
mam interficiat et pudorem. 2. Coerceat animus stimulos
carnis, refrenet impetum corporis. Accepit enim hanc potes-
5 tatem, ut illi ad imperium eius membra seruirent et quasi
legitimus ac perfectus auriga ultra concessas corporis metas
extollentes se carnis impetus caelestium praeceptorum habenis

XIII, 10/11 cf. Rom. 13, 12 ( ?).

6 ad om. Z effectus (e exp., a suprascr. B) B V, Er6 affectum E actus T qui¬

bus] quippe Z gereris Z resarciuntur (-t- K B) tuentur Weyman, Hist.
Jahrb. 13 (1892) 745, Melin 77, 1 reiciuntur Z 7 uoluntatis Z fallentes
EVE, Dau, corr. Pam ex Grau et cod. continuandam ego continentiam Pam
ex Grau conscientiam K, Dau, om. Z 8 crinem Z 9 post insidias ras. 7 out 8
litt. K se diabolus] sedibus Z inserit codd., Dau Er Hart (sic et Grau et cod.
Pamelii) ingerit Pam miseriae Er Man Mor 10 et om. T ducem] docet Z. Post
ducem add. facit Erc ; recte del. Hart assumatur Ox Bal 11 a om. Z 12 in
om. Er, restit. Hart separatur E omnis sensus Z, Hart consensus K, edd*
13 uitia] uite Z odiatur Z oculus Erc Man Mor, corr. Pam ex Grau et cod.
14 obuersetur Z, Pam ex coniect. obseruetur K, Dau deformis iste Ox Bal Hart
deformitas Z deformis esse K, Dau Er ; sic etiam Grau et cod. Pam deformis est
Erc Man Mor 15 ipsis Z quae om. B T E V E, edd* cum missorum K
16 comlttatio Z consideretur post curiose Z 17 militibus Z sermo ...
sobrius om. Z risus] uisus Z 18 enim om. Z et] ac Z nam] non Z, om¬
nis Eej regebat Z 19 quid K Z, Hart quod B T E VE, om. edd* uitam
dum Z 20 corporis uitium] corpori uitium est Z concitetur Z honestus
Z uicisset Z

XIV, 1 quod] qm Z uoluntas K 2 nec] sed nec Z delectare Z, Pam

delectari K, Dau quod et] qui eciam Z 3 interficit Z pudore Z coer¬
ceat] et add. Z stimulus Z 4 refrenat K et refrenet Z impetus Z ; fort,
recte accipit Z 6 ac] aut Z concessa Z mentes Z 7 extollentis
Z ; fort, recte caelestium ... sed inter (/. 10) om. Z in spatio a librario uacuo relicto
 DE BONO PVDICITIAE XIV 127

reflectat, ne ultra terminos suos currus iste corporis raptus

in periculum suum secum et ipsum rapiat aurigam. 3. Sed
10 inter haec, immo et ante haec, contra turbas et uitia omnia
de diuinis castris auxilium petendum est ; solus est enim po-
tens Deus, qui homines dignatus est facere et plena hominibus
.
auxilia praestare. 4 Ego pauca dictaui, quoniam non est pro-
positum uolumina scribere, sed allocutionem transmittere.
15 Vos scripturas aspicite, exempla uobis de ipsis praeceptis
huius rei maiora conquirite. Fratres karissimi, bene ualete.

8 ne] nec T currum K 9 et om. K, Dau ; restit. Pam ex codd. 10 haec]

hoc E contra ... auxilium] auxilium contra ista uitia oratio diuinis castris Z
1 L auxilium om. K solus est enim potens K, Hart ; cf. Mat% 19 solus enim
potens est B T E V L, edd* enim solus est petendus Z 12 hominem Z et
plena] si de Z 13 quo (ex qui K) K B quia Z 14 uolumina Z, Hart uolumine
K B T E uolumen V L, edd* 15 scriptura inspicite Z ante exempla in Z
et legitur praeceptis post huius rei Z 16 fratres ... ualete] ac bene ualete
fratres dilectissimi semper in domino Z ; cf. Me/in 103, 1 karissimi codd.
carissimi (cha- Er Mor Pam) edd. Subscriptio : Cecilii Cipriani de pudicitia
explicit Z Explicit de bono pudicitiae K B E L. Nul/a subscr. T V
AVCTORIS IGNOTI

AD NOVATIANVM
 AD NOVATIANVM

Le pamphlet Ad Nouatianum est conserve dans sept des

neuf manuscrits du De Bono Pudicitiae de Novatien (1). Pour
cette raison nous inserons ici cet ecrit d’un auteur, dont l’ano-
nymat resiste jusqu’a present a tout essai d’identification (2).
Voici les 7 manuscrits qui contiennent 1’ Ad Nouatianum :

Hart vS Bev
K Vossianus 40, s. IX K 9i 64 K
B Bruxellensis 1052-53 (918), s. XI — 130 130
T Berolinensis theol. 264, s. XII — 200 200
V Vossianus qu. 19, s. XIV — 440 440
L Londiniensis Mus. Brit. Add. 21075,
s. XIV, (a. 1396) _ 450 450
b Bruxellensis 706-7 (922), s. XVI (a. 1561) — 640 640
s Bruxellensis 1075-78 (919), s. XVI — 641 641
Nous pouvons negliger les manuscrits b et s pour les raisons
indiquees plus haut (3).
Deux autres manuscrits, E et Z, nous font defaut pour le
present opuscule. Qu’E manque a l’appel, n’a guere d’im-
portance, mais l’absence de Z est tres regrettable. En effet,
Z est l’unique temoin d’une des deux branches de la tradition
du De Bono Pudicitiae. Pour Y Ad Nouatianum, nous depen-
dons done entierement de l’autre branche, representee par
K BTV L.
Le plus ancien manuscrit du groupe, K, est entierement
corrige, tout comme pour le traite precedent. Son texte n’en
est pas moins plus fautif encore que celui du De Bono Pudici¬
tiae. Nous avons compte pres de 100 fautes ; en outre la fin
manque (4). K ne peut done etre l’archetype des manuscrits
B T V L, bien qu’en 23 endroits il soit le seul a avoir retenu
la bonne lefon (5).
Ce qui a ete dit des manuscrits Bet Ta propos du De Bono
Pudicitiae, vaut egalement pour VAd Nouatianum. En cer¬
tains endroits T est seul a avoir conserve la bonne legon (6).

(1) Voir p. 104 et le Conspectus codicum, p. XIV-XX1II.

(2) Voir p. 134s.
(3) Voir p. 104.
(4) Apres sanguined (XVII, xo).
(5) P. ex. : II 21 furoris K, om. B T VL. 39 sola K, om. B T VC. V 18 et
K, om. B T V C. VII 3 sui K seu B T VC. VIII 16 appellationem K,
om. B T V C. 23 ilium K illam B T V C. XI 11 ei K, om. B T V C. XII
11 et fratri eius K, om. B T V C. 19 inimica K arnica B T V C. XIII 22
paeniteretur K paeniteret B T V C. XIV 41 custodibo K custodiam BTV C.
XV 9 non K nonne B T VC. Sur les relations entre K et la source de Dau
voir aussi A. Harnack, Texte und Untersucbungen, XIII, 1895, p. 3.
(6) P. ex. : I 33 paleas T paleis KB V C. IX 2 exitium T exitum K B V C.
X 30 dixit T dicit K B V C.
 INTRODUCTION 131
Cela continue l’hypothese que T ne reraonte pas a B (7).
Comme dans le cas de K, le texte des deux manuscrits V
et L est sensiblement plus deteriore pour V Ad Nouatianum
que pour le De Bono Pudicitiae ; ils presentent, eux aussi,
quelque 100 legons fautives. Ce qui est d’autant plus surprenant
qu’en une dizaine d’endroits ils ont conserve la bonne legon (8).
Par consequent, V L s’averent independants de B et T.
L’editio princeps (Dau) remonte aux manuscrits V L. Le
texte de VAd Nouatianum est plus fautif dans le manuscrit V
que dans L. Si Dau le depasse encore par le nombre de ses
legons fautives, cette edition comprend tout de meme une
douzaine de corrections remarquables (9). II faut done envisa-
ger la possibility d’un manuscrit perdu, tres proche parent
de V L, et ancetre direct de Dau (10).
Par une lecture inattentive et parfois fautive de son mode-
le (* 11 * * V VI), Erasme introduit dans le texte une quinzaine de nouvel-
les fautes, dont deux se sont maintenues j usque dans l’edition
de Hartel (12). Dans la Crinitiana j’ai compte 12 fautes dont
2 se retrouvent egalement chez Hartel (13). Dans la Manutiana
se trouvent 11 fautes, parmi lesquelles deux ont penetre dans
l’edition de Hartel (14) ; dans la Moreliana 4 fautes et 2 cor¬
rections (15).
Grace aux ressources nouvelles dont il dispose, Pamelius (16)
reussit a corriger le texte en plus de 40 endroits, tandis qu’en
7 autres endroits il est lui-meme l’auteur de legons fautives ;
l’une d’elles s’est maintenue dans l’edition de Hartel (17).

(7) Voir p. 105, II.

(8) P. ex. : I 24 qua V E quam K B T. II 2 quid V E qui K B T (quid corr.
T). 28 quidnam V E quid non K B quid T. VIII 7 incipient V E incipiunt
KB T. 11 ibi PL ubi KB T. X 29 in2 om. KB T (add. s.u. T). XIV 29
scilicet V E sed K B T. XVI 2 ouibus om. KB T.
(9) P. ex. : I 16 in om. V L. II 11 Christus Dau noster V L. 13 per om.
V L. 24 et om. V L. 51 significatur Dau significat V L. Ill 12 sed
Dau scilicet V L,. VI 26 tyranni Dau tyrannicam V L. VIII 17 uestrae
Daunostrae VL. XIV 5 bono add. Dau. XV 15 suorum om. VL. XVI
17 anima2 om. V L.
(10) Voir p. 105. En tout cas nous savons maintenant plus de ce manuscrit que
A. Hamack quand il ecrit : “Die Handschrift, aus der er (= Dau) stammt, ist
verschollen” (o.c., p. 1).
(11) II 15 n (= nisi) Dau non Er. Ill 14 tnitas (= trinitas) Dau ternitas Er.
VI 4 q (= quae) Dau qui Er.
(12) V 1 diximus. VI 26 insanientis.
(13) XIV 17 personam. 33 permisistis.
(14) VI 25 non metuerunt. XII 7 domini.
(15) XVII 22 pusillos. XVIII 12 res tit. non.
(16) Cf. p. 106, adn. 19. Dans son Argumentum place en tete de l’^4^ Noua¬
tianum, Pamelius ne parle que de Grauius ex codice ms. Carthusiae Coloniensis et du
cod. S. Pantaleonis. Dans les Adnotationes sont encore mentionnees quelques lemons
empruntees a Costerius. A propos de X 26, Pamelius note : Certe negandi particula
postea fuit adiecta in cod. ms. De tous les manuscrits conserves, cela s’applique
uniquement a B.
(17) XI 14 diligit.
132 AD NOVATIANVM
A Rigaltius sont dues deux fautes, dont l’une s’est maintenue
dans l’edition de Hartel (18). 'L’Oxoniensis contient 8 fautes ;
nous en retrouverons 2 chez Hartel (19). Gr&ce a K, Hartel
a pu eliminer plusieurs fautes. Mais une vingtaine de fois il
a eu, je crois, le tort, de se laisser guider par ce manuscrit (20) ;
de plus, en un endroit Hartel introduit une nouvelle faute (21).

(18) XIII 7 perdidit.

(i:9) V 5 om. est. VIII 19 om. hie.
(20) P. ex. : II 40 ceteri qui in ea inuenti K, Hart cetera quae in ea inuenta cett.
Ill 2 caelesti K, Hart caelestis cett. IV 4 excrescebant K, Hart exercebant
cett. V 6 significabat K, Hart significabantur cett. VI 9 igitur K, Hart ergo
cett. VII 5 qui K, Hart qua cett. 7 statuta K, Hart praecepta cett. IX 5
prophetam dicentem K, Hart propheta dicente cett. XI 6 illic K, Hart ille cett.
XII 4 qui K, Hart qua cett. XIII 26 sit om. K, Hart.
(2.1) IX 7 et2 om. Hart.
 INTRODUCTION 133
La disparition de E et de Z mise a part, le stemma codicum
et editionum est le meme que pour le De Bono Pudicitiae :

Hart (1871)
134 AD NOVATIANVM
Qui est l’auteur de 1 ’Ad Nouatianum ?
A. Harnack (22) est le premier a consacrer une etude speciale
a cette question. II conclut que le Pape Sixte II est l’auteur
du pamphlet. EAV. Benson (23), bien qu’appreciant beaucoup
1’argumentation d’A. Harnack, en arrive a une conclusion
moins nette : “it is the work of a responsible bishop in or
about Rome’’. II repousse toutefois l’attribution a Corneille,
defendue par Erasme dans son edition de 1520. A. Harnack
ne tarde pas a repondre (24). Apres un examen minutieux
des arguments d’EAV. Benson, il reste sur ses positions. La
meme annee, A. Rombold (25) propose la paternite litteraire de
Cyprien ; cette hypothese qui s’accorde avec les donnees de la
tradition manuscrite et de Yeditio princeps, avait deja ete de¬
fendue une premiere fois par le fin connaisseur qu’etait Pame-
lius. Cependant, en 1904, J. Grabisch (26), apres un excellent
expose de l’histoire de la question, reprend la these d’Erasme :
Corneille est l’auteur de 1 ’Ad Nouatianum. A. Harnack est
loin de marquer son accord. Pas un seul argument de Grabisch
ne trouve grace a ses yeux (22). A. d’Ales (22) attribue les
deux ecrits anonymes, 1 ’Ad Nouatianum et 1 ’Aduersus
Iudaeos, a Sixte II. En partie a cause des citations bibliques,
bon nombre d’erudits se rangent a l’opinion, proposee pour
la premiere fois par Tillemont, que l’ouvrage a ete ecrit par
un eveque africain partageant les vues de Cyprien. Parmi les
defenseurs de cette derniere these, nommons W. Hartel (22) et
J. Quasten (30). Cette opinion est defendue aussi par H. Koch
dans une etude particulierement interessante Zur pseudo-
Cyprianischen Schrift ad Nouatianum (31) ; pour le reste il se
limite a la conclusion tres prudente que voici : “die, auch von
Benson nebenbei ausgesprochene, Moglichkeit, dasz wir eine

(22) A. Harnack, Ober eine bisber nicht erkannte Schrift des Papstes Sixtus II.
vom Jahre 257/8, Leipzig, 1895 (Texte und Entersuchungen, XIII, p. 1-70).
(23) E.W. Benson, Cyprian. His Eife, his Times, his Work. Appendix G. On the
nameless Epistle Ad Nouatianum and the attribution of it to Xystus, London, 1897,
p. 5 57-564-
(24) A. Harnack, Zur Schrift Pseudocyprians (Sixtus' II.) Ad Nouatianum, Leipzig,
1900 (Texte und Enter such ungen, XX, p. 116-126).
(25) A. Rombold, Uber den Verfasser der Schrift ad Nouatianum, dans Theologische
Quartalschrift, LXXXII, 1900, p. 546-601.
(26) J. Grabisch, Die pseudo-cyprianiscbe Schrift Ad Nouatianum. Ein Beitrag gur
Geschichte Papstes Cornelius, Breslau, 1904 (Kirchengeschichtlicbe Abhandlungen, heraus-
gegeben von Dr. Max Sdralek), p. 259-282.
(27) A. Harnack, Chronologie, II, 1, p. 387-390 (resume de la question), surtout
P- 35 5-356. >
(28) A. d’Ales, Novatien, Tltude sur la theologie romaine au milieu du Ille si'ecle,
Paris, 1925, note additionnelle, p. 25-50.
(29) W. Hartel, Cypriani opera. III, Vindobonae, 1891, p. LX-LXI.
(3°) I- Quasten, Patrology, II, Utrecht-Antwerpcn, p. 367.
(31) H. Koch, Cyprianische Entersuchungen, Bonn, 1926, p. 358-420.
 INTRODUCTION 135
theologische Studie oder gar eine Stiliibung vor uns haben,
scheint mir doch am meisten fur sich zu haben” (32), et : ‘‘es
ist eine Auseinandersetzung mit der novatianischen Lehre
und Ubung, die nicht notwendig von einem Bischof verfaszt
worden sein musz” (33).

(32) H. Koch, o.c., p. 4x9.

(33) P. 420. Pour les affinites entre le Ad Nouatianum et le De imitate ecclesiae de
Cyprien, voir A. Harnack, o.c., p. 35-37; Harnack note aussi (p. 50-54) des
ressemblances avec la langue et le style de S. Cyprien en general, mais tout autant
avec le De praescriptionibus haereticorum de Tertullien (p. 35, note 1).
 INDEX SIGLORVM
Codices (x)
K cod. Vossianus fol. 40. s. IX, f. 76n-82a (1 2).
B cod. Bruxellensis 1052-53 (918), s. XI, f. 86r-9iu.
T cod. Berolinensis theol. 264, s. XII, f. 6o°-66r,
V cod. Vossianus qu. 19, s. XIV, f. 78r-83r.
jL cod. Londiniensis Mus. Brit. Add. 21075, s. XIV (a. 1396), f. 88r-94u.
b cod. Bruxellensis 706-7 (922), s. XVI (a. 1561), f. 74u-8on (8).
s cod. Bruxellensis 1075-78 (919), s. XVI, f. 2iir-2i6r (3).
codd. consensus omnium codicum.

Editiones (4 5)
Dau ed. princeps, Dauentriae, ca. 1477 (*).
Er ed. Erasmiana, Basileae, 1520.
Er° ed. Crinitiana, Antuerpiae, 1542.
Man ed. Manutiana quam adornauit Latinus Latinius, Romae, 1563.
Mor ed. Moreliana, Parisiis, 1564.
Pam ed. Pameliana, Antuerpiae, 1568 (6).
Rig ed. Rigaltiana, Parisiis, 1648.
Ox ed. Oxoniensis quam in lucem edidit Ioannes Oxoniensis
Episcopus, Bremae, 1690.
Bal ed. Baluziana, Parisiis, 1718.
Mart ed. Harteliana, Vindobonae, 1871.
edd. consensus omnium editionum.
edd.* consensus editionum excepta Harteliana.
Dau, Er, Er°, Pam ualent pro omnibus edd. posterioribus, nisi ubi aliud
quid adnotauero.
DauB {etc.) indicat lectionem quae in sola editione Dauentriensi (etc.)
legitur.

Emendationes, coniecturae
Ham A. Harnack, Uber eine bisher nicht erkannte Scbrift des Papstes Sixtus II.
vom Jahre 257/8, in Texte und Untersuchungen XIII, 1895, p. 1-70.
Romb A. Rombold, Ober den Verfasser der Scbrift ad Novatianum, in
Theologische Quartalschrift LXXXII, 1900, p. 546-601.

(1) Vide etiam Conspectum Codicum, p. XIV-XXIII.

(2) Deficit post uoc. sanguinea (XVII, 10).
(3) Hos duos codices in apparatum criticum non admisi, quippe qui apographa
sint, b codicis K, s editionis principis Dauentriensis.
(4) Vide etiam Conspectum editionum praecipuarum, p. XXVI-XXVIII.
(5) Hartelius qui in editione sua (p. 52, 9), Argumento editionis Mignianae
ut uidetur in errorem inductus, Erasmi editionem principem esse asseuerauerat,
postea de ueritate certior factus, lectiones editionis Dauentriensis sua editione
discrepantes ad calcem Praefationis suae (p. LXI sq.) descripsit.
(6) De subsidiis quibus usus est Pamelius u. p. 131, adn. 16.
 AD NOVATIANVM

I. 1. Cogitanti mihi et intolerabiliter animo aestuanti,

quidnam agere deberem de miserandis fratribus qui uulnerati
non propria uoluntate, sed diaboli saeuientis inruptione adhuc
5 usque, hoc est per longam temporum seriem agentes poenas
darent, ecce ex aduerso obortus est alius hostis et ipsius pater-
nae pietatis aduersarius, haereticus Nouatianus, qui non
tantum, ut in euangelio significatum est, sicut sacerdos uel
Leuites iacentem uulneratum praeteriret, sed ingeniosa ac
io noua crudelitate sauciatum potius occideret adimendo spem
salutis, denegando misericordiam patris, respuendo paeniten-
.
tiam fratris. 2 Mirum quot acerba, quotaspera, quotperuersa
sunt. Sed facilius quis in alieno oculo festucam prospicit
quam in suo trabem. 3. Nos autem, fratres dilectissimi,
15 non moueat aut turbet haeretici istius perfidi abrupta demen¬
tia, qui [cum] tarn in ingenti dissensionis et schismatis crimine
constitutus et ab ecclesia separatus sacrilega temeritate non
.
dubitet in nos sua crimina retorquere. 4 Cum sit enim asemet
ipso nunc factus immundus sordibus sacrilegis inquinatus,
20 hoc nunc nos esse contendit. 5* Et cum scriptum sit canes foras
remansuros et apostolus hos eosdem canes docuerit esse uitan-
dos, sicut legimus, — ait enim: Videte canes, uidete malosope-
rarios ■—, rabiem suam non cessat latratibus excitare, luporum
more tenebrosam caliginem optare, qua facile possit ferina
25 sua crudelitate oues a pastore direptas spelunca tenebrosa
laniare. 6. Aurum certe se suosque quos colligit esse pronuntiat

I, 2 cf. Minucius Felix, Oct. i, i (u. Hamack, p. 54).

I, 8/9 cf. Luc. 10, 31/2. 13/14 cf. Mt. 7, 3. 20/22 cf. Apoc. 22, 15. 22
Phil. 3, 2.

1,1 Inscriptio : Incipit {om. T, edd.) ad Nouatianum (haereticum add. VL haereti-

cum quod lapsis spes ueniae non est deneganda add. edd.*) codd., edd. (Cecilii
Cipriani ad [contra suprascr. m. rec.] Nouatianum hereticum epistola incipit b
Epistola multum consolatoria lapsis octuagesima tertia .r epistola septuagesima
quinta Daus XCVIII Mor ubi in indice editioni praemisso opusculum enumeratur inter
lSuspecta ac Notha’ liber Pam qui in argumento opusculum Cypriano attribuit {contra
Er qui epistolam Cornelii Bomanae urbis episcopi esse censuit) tractatus ignoti auctoris
Ox Bal). In capita post Pam denuo distribuit Ox quibus numeros adiecit Gallandius {ed.
Venetiis 1769) ; in paragraphos diuisi ego 5 pena V L (alibi penas i.m.) 6 ex]
ab V E, Dau ; corr. Pam ex mg. Grau et cod. obortus, t i. ras. ni pallor B T
oborsus K et] in K 9 ingeniose K B T 12 quot {ter)) quod B T V L
quid K ; corr. Dau acerua I< 13 quis] qui I< prospicit B T V L, Dau Er
prospiciet K, Hart perspicit Erc 15 perfida abruptaque T2 10 cum exp. T,
del. censeo ut ex dittographia uoc. tarn ortum tam post in edd. in add. s.u.T,
om. V L schismatici ex schismateci K post schismatis Hart add. sit, post
separatus (/. 17) edd* 18 in om. K 19 sacrilegis edd. sacrilegus K sacrilegiis
B V L et sacrilegiis T 20 contendat, a exp., i suprascr. B contendente K sit]
est K foris V L, edd.* 23 rabiae sua K cessant K 24 quam K B T
possint K 26 suosque] suo*quod K
 138 AD NOVATIANVM I-II
nec nos dubitamus desertores ecclesiae, apostatas factos,
in aurum nunc facile potuisse conuerti, sed illud aurum in
quo prima delicta populi Israel denotata sunt. 7.Ceterum uasa
30 aurea et argentea quae ab Aegyptiis excussa sunt in dominica
potestate, id est Christi ecclesia perseuerant ; in qua domo si
perseuerasses, Nouatiane, uas forsitan et pretiosum fuisses,
qui nunc te in paleas et in stipulam conuersum nec intellegis
nec plangis.
II. 1. Quid igitur uanis rebus extolleris ? Damna potius
quam lucra consequeris. 2. Quid te ex quo pauperior factus
es diuitem credis ? Audi in Apocalypsi dominicam uocem iustis
te obiurgationibus increpantem. Dicis, inquit, diues sum et
5 ditatus sum et nullius rei egeo, et nescis quoniam tu es miser

et miserabilis et caecus et pauper et nudus. 3. Has opes, has

diuitias paupertatis pro certo possidere se credat, quisque
Christi ecclesia derelicta ratione caeca apud temerarios illos
schismatum duces et dissensionis auctores conuerti non trepi-
10 dat, quos Iohannes antichristos appellat, quos euangelista
paleis similat, quos Dominus Christus fures et latrones desig-
nat, sicut ipse in euangelio declarat dicens quia qui non introiit
per ostium in chortem ouium, sed descendit per alteram partem,
ille fur et latro est. Item in eodem quoque ait : Omnes qui uene-
15 yunt fures sunt et latrones. 4 Qui isti sunt, nisi desertores fidei
et transgressores ecclesiae Dei, qui contra ordinationem Dei
nituntur ? Quos merito spiritus sanctus per prophetam incre-
pat dicens : Fecistis consilium non per me, et cogitationem non
per spiritum meum, adicere peccata super peccata. 5. Quid ad

28/29 cf. Exod. 32, 2/4. 29/30 cf. Exod. ix, 2 ; 12, 35. 30/31 cf. 2 Tim.
2, 20. 33/34 cf. Mt. 3, 12 ; 1 Cor. 3, 12.
II, 4/6 Apoc. 3, 17. 10 cf. 1 Ioh. 2, 18. 10/11 cf. Mt. 3, 12 ; 1 Cor. 3, 12.
11/12 cf. Ioh. 10, 8. 12/14 Ioh. xo, 1. 14/15 Ioh. 10, 8. 18/19 Is. 30, 1.

28 illu K 30 aegyptis K excusa Ox Bat in om. K 31 ecclesiae K B

VE domo*, s eras. K, om. V L, Dan ; restit. Pam ex Grau et cod. 33 qui
ex quod T quod K B V L, Hart sed edd.* te del. Hart paleis K B V L
II, 2 quid] qui (quid corr. T) K B T 3 audi] quo add. K, unde audi quoque leg.
suspic. Hart dominica uoce K 4 te om. V L, Dan ; restit. Pam ex cod.
discis, s del. K 5 egero, r del. K 7 quisque Hart quisquis ex quisque K
quisquis cett. omnes 9 schematu ex schimatu K conuersari leg. suspic. Pam
10 Ioannes Er Man Pam Rig Ox Bal; cf. cap. XVII, /. 6 et 19. 11 palleis (alt. 1
del.) simulat K christus] noster V L 12 non add. s.u. B' 13 per om. V L
hostium K chortem Hart chorte K curte T curte B V L ouile edd*
14 omnes qui om. K, add. s.u. K2 15 nisi] non Er male interpretando abbreuiat.
ed. Dau (ri) ; corr. Pam ex cod. 16 ordinem V L, Dau ; corr. Pam ex Grau et cod.
18 cogitationem] conuentionem Pam suo Marte ; corr. Hart
 AD NOVATIANVM II 139
20 ista respondeant peruersissimi isti Nouatiani uel nunc infelicis-
simi pauci, qui ad tantam furoris dementiam proruperunt, ut
nec Deo nec homini reuerentiam habuerint ? 6. Illic impuden-
ter et sine ulla ordinationis lege episcopatus appetitur, hie
autem propriis sedibus et cathedrae sibi traditae a Deo re-
25 nuntiatur. 7. Illic ueritas : Aspernantur me, ut sacrificent mihi
nec offerunt oblationes sanctas filiorum Israel nec accedunt offer-
re sancta sanctorum, sed accipient ignominiam suam in err ore
quo errauerunt. Satis sit paucis probasse quidnam sint. 8. Audi-
te igitur, Nouatiani, apud quos scripturae caelestes leguntur
jo potius quam intelleguntur, parum si non et interpoliantur.
Sunt enim uestrae praeclusae aures et corda caecata, qui
nullum de spiritalibus ac salutaribus monitis lumen admittitis,
sicut Esaias ait : Excaecati sunt semi Dei. 9. Et merito excae-
cati, quia uoluntas schismaticorum non est in Dei lege, quae
35 lex unam nobis et singularem designat ecclesiam, in ilia scili¬
cet quae sub Noe ante diluuium Dei prouidentia fabricata
est area, in qua non tantum munda animalia, sed et immunda,
ut tibi cito respondeatur, Nouatiane, inuenimus esse reclusa.
Quae area sola cum his quae secum fuerant liberata est in
40 aqua, at cetera quae in ea inuenta non sunt diluuio perierunt.
10. Ex ilia igitur area remittuntur duae aues, corax et columba.
Qui corax uere hominum immundorum et in tenebris perpetuis
futurorum per saeculi latam uiam et immunda uescentium
apostatarum futurorum et ad ecclesiam se amplius non uerten-

25/28 Ez. 44. 10.13. 31/52 cf. Mt. 13, 13. 33 Is. 42, 19. 36/37 cf. Gen.
6, 14. 37 cf. Gen. 7, 2. 39/40 cf. 1 Petr. 3, 20. 41 cf. Gen. 8, 7/8. 43
cf. Mt. 7, 13.

20 isti] iusti K, om. V L, Dau, restit. Pam ex cod. infelicissimi K, Er ; tuetur

Romb 569-574 infelicissime B T V L, Daus, Costerius ap. Pam, cod. Pam, qui autem
alteram lectionem praefert ''ut per dvri^pacnv alludat ad Felicissimum’," dubitauter tuetur
Ham 23, 1 (sc. 'Nouatiane') qui negat auctorem alludere ad Felicissimum haereticum 21
furoris om. B T V L, Dau ; restit. Pam ex cod. proruperint K 24 autem]
dum K, Hart propriis] a propriis V L et om. V L 25 illic] hinc add.
s.u. T2 aspernantur] p non te ad K ut om. OxB sacrificem K 27
accipiens Er Man, corr. Mor ignotninia sua K 28 quidnam] quid non K B
quid T audit, t exp., ant suprascr. T 30 param K palam Hart si non
et Erc Mor ; tuetur Ham 11, 2 etiam si non (si n add. s.u. B2) codd., Hart qui asteriscis
inter etiam et si additis corruptelam indicauit et si non Dau Er si non Man Pam Rig Ox
Bal interpoliantur (i del. T) codd., Dau Er interpolentur Erc (fort, poliuntur si
non interpoliantur Hart in app. crit.) 33 exceciati K et] ex T excaecati]
sunt add. T 34 quia] qm V L dei post lege V L, om. edd. (in ed. princ. Dau
uoc. dei err ore typographico mihi in fine uersus et folii excidisse uidetur) 38 inueni V
39 sola om. B T V L, Dau, restit. Pam ex Grau quae2] qui K 40 aqua at
Hart qua et (aqua et corr. T2) codd., edd* ceteri qui K, Hart inuenti K,
Hart 43 uitam K 44 amplius] ultra V L, edd*
 140 AD NOVATIANVM II-IV
45 tium figuram portabat, quem sicut legentes inuenimus emis-
sum et non amplius reuersum. Huic ergo aui, id est immundo
spiritui, quique fuerint similes inuenti ad ecclesiam amplius
reuerti non poterunt; qui et si uoluerint, Dominus prohi-
bebit qui Moysi praecepit dicens : Omne uarium et immundum
50 eice foras extra castra. Columbam autem emissam in continenti
significatur reuersam eo quod requiem non haberet pedibus
suis ; quam Noe recepit in arcam et post septimum diem itera-
to remissam recepit earn portantem suo ore oliuae folium.
III. 1. Et ego quidem, fratres dilectissimi, non temere ista
cogitans nec humana sapientia conspirans, sed ut caelestis
Domini dignatione necessarie et pertinenter mentibus nostris
concipere permittitur, dico illam, id est columbam, duplicem
5 nobis per semet ipsam significare figuram. 2. Primam quidem

et principalem suam, hoc est spiritalem, olim, id est ab initio

diuinae administrationis insistit et sacramentum baptismatis,
quod in salutem generis humani prouisum est soli ecclesiae
catholicae caelesti ratione celebrare, per os suum praeostendit.
10 Ter enim praemissa ex area uolitans per aerem super aquam
significabat iam tunc ecclesiae nostrae sacramenta. 3. Vnde et
Dominus Christus Petro, sed et ceteris discipulis suis mandat
dicens : Euntes euangelizate gentibus, baptizantes eos in nomine
Patris et Filii et Spiritus Sancti, hoc est, ut trinitas ilia, quae
15 sub Noe per columbam figuraliter operata est, haec nunc in

ecclesia per nos spiritaliter operetur.

IV. 1. Sumamus iam nunc et secundam personam columbae
ex area emissae diluuii scilicet tempore, quando omnes abyssi
proruperunt, quando cataractae caeli patefactae sunt prop-

45/46 cf. Gen. 8, 7. 49/50 Num. 5, 2. 50/53 cf. Gen. 8, 9/12.

Ill, 10 cf. Gen. 8, 8.10.12. 13/14 Mt. 28, 19.

45 sicut del. Pam suo iudicio, reslit. Hart qui autem siccum leg. coni. inueniemus
Ox 47 quique] illi add. i.m. T 48 poterint, u add. s.u. L potuerunt V
50 foris, i exp., a suprascr. K columba a. emissa Er, corr. Hart 51 signifi-
cat** (ur eras, puto) T significat V L reuersa Er°, corr. Hart 52 re coepit K
52/3 iteratore missam K iterato emissam V L, edd.

III, 2 humane K caelesti K, Hart 4 dico] autem add. K duplice ex

simplice B 5 primum K 0 spiritale K post spiritalem signum corrupt,
add. Hart ; Ham 38, 3 figuram, primam ... spiritalem : distinguend. censet et admi¬
nistrationis (/. 7) in administrationi corrigend. 8 est ego et uulgo 9 catholicae
om. V L, edd. post celebrare Hart permissum suppl. ; u. Ham 38 10 emissa
edd. aquam ex arcam K 11 tunc] nunc Man Mor, corr. Pam ex cod. 12

sed] scilicet V E 14 ternitas Er male interpretans abbreuiat. ed. Dau (t) ; corr.
Pam ex Grau et cod. 16 ecclesia*, m eras. K uos T, Man6 hos Pam, corr. Hart

IV, 2 arej miss$ K 3 sunt] super terram add. V L, edd.

 AD NOVATIANVM IV-VI I4I
ter facinora hominum quae cotidie exercebant coram Domino,
5 sicut Moyses dixit : Et uidit Dominus Deus redundasse nequi-
tias hominum super terrain et quod omnes in malum recordaren-
tur a principio dierum suorum, et dixit: perdam hominem quern
feci a facie terrae, ab homine usque ad pecus, et a reptilibus
usque ad uolatilia caeli. 2. Emittitur ergo tempore cataclysmi
io columba ex area aquis uiolenter toto orbe terram infestantibus.

.
V. 1 Ilia area figuram ecclesiae, sicut superius ediximus,
portabat, quae uerberabatur hinc atque inde aquis insurgen-
tibus tantum. 2 Cataclysmus ergo ille, qui sub Noe factus est,
figuram persecutionis quae per totum orbem nunc nuper
5 supereffusa est ostendit. 3. Aquis autem diruptis cataractis
undique conuenientibus et excrescentibus significabantur gen-
tes quae ad uastandam ecclesiam excreuerunt, sicut Apocalyp-
sis docet dicens : Aquas quas uidisti populi sunt et gentes
et regna. 4. Columba autem ilia, quae pedibus suis requiem
io habere non poterat, lapsorum imaginem portabat, qui imme-

mores diuinarum praedicationum uel simpliciter ignorantes

uel audaciter dissimulantes ceciderunt, quorum ruinam Domi¬
nus in euangelio futuram his uerbis significauerat dicens :
Qui audit uerba mea et non facit ea, similabo eum uiro stulto
15 qui aedificauit domum suam super arenam : uenerunt tempes-
tates et impegerunt in domum illam, et cecidit et facta est ruina
eius magna. 5. Et ne temere comparasse uideamur columbam
illam lapsorum imaginem portare, sic propheta et ciuitatem
ut columbam, hoc est lapsorum personam, increpat dicens :
20 Columba non exaudit uocem, id est praeclara et redempta
ciuitas non recipit doctrinam, et in Dominum fidens non fuit.
,
VI. 1 Quod autem requiem pedibus columba ilia, sicut
superius diximus, inuenire non poterat, hoc significabat ues-
tigia negantium, hoc est sacrificatorum, lubrici ueneno ser-

IV, 5/9 Gen. 6, 5-7.

V, 8/9 Apoc. 17, 15. 14/17 Mt. 7, 26/27. 20/21 Sophon. 3, 1/2.

4 excrescebant K (ex excrasc-). Hart 5 redundare H L, edd* 8 reptili V L.,

edd* 10 terrarum V L, Dau ; corr. Pam ex cod.
V, 1 diximus edd. exc. DauB 2 atque] aq ; K 5 effusa K est om. Ox
Bal Hart aquas, a exp., i suprascr. K disruptas, a exp., i suprascr. K dis¬
rupts B 0 significabat K, Hart 7 uastandu V L 8 docens (i suprascr.)
docet K aqu(a)e V L, edd* 9 ilia om. V L, edd* 11 praedictionum
Pam suo ingenio ; ita et Rig Ox Bal ; tuetur Ham 13, 1 coll, futuram ... significauerat
(/. 13) 12 audacter B T V L, edd* ruinam post dominus B T V L, edd.*
14 eum] ilium K, Hart 15 harenam K, Hart 10 ruina post eius T 18
sic] sicut V L, om. edd.* et om. B T VL, edd.* 19 ut] et K 20 exaudiu T
id est] non ob K 21 ciuitas] aequitas K non1 om. K recepit ex
recipit T
VI, 2 inuenire] intuere K 3 lubrica K
 142 AD NOVATIANVM VI-VII
pentis sauciata in lapsum conuersa, quae ulterius non possent
5 super aspidem et basiliscum conscendere et draconem et
leonem calcare, quam potestatem tradidit Dominus discipulis
suis, sicut in euangelio ait : Ecce do uobis potestatem calcandi
super omnem uirtutem inimici et super serpentes et scorpiones,
et non nocebunt uos. 2. Istis ergo tot et tantis malignis spiritibus
10 infestantibus et in lapsorum necem insurgentibus prouisa est
uulneratis salutis uia, ut quibuscumque uiribus possent toto
se corpore protrahere, castris suis recipere, quibus recepti
possent medelis spiritalibus uulnera sua curare. 3. Recepta
igitur columba paucis etiam diebus interiectis iterato emitti-
15 tur ex area, quae reuersa non tantum firma uestigia, sed et
insignia suae pacis atque uictoriae per ilia oleae folia quae suo
ore portabat ostendit. 4. Duplex ergo ilia emissio duplicem
nobis persecutionis temptationem ostendit : prima in qua
qui lapsi sunt uicti ceciderunt, secunda in qua hi ipsi qui ceci-
20 derunt uictores extiterunt. 5. Nulli enim nostrum dubium uel
incertum est, fratres dilectissimi, illos qui prima acie, id est
Deciana persecutione, uulnerati fuerunt, hos postea id est
secundo proelio ita fortiter perseuerasse, ut contemnentes
edicta saecularium principum hoc inuictum haberent, quod
25 et meruerunt exemplo boni pastoris animam suam tradere,
sanguinem fundere et nullam insanae mentis tyranni saeuitiam
recusare.
VII. 1. Ecce quam gloriosos, quam Domino caros schisma-
tici isti ligna, faenum, stipulam appellare non dubitant;
quorum pares, hoc est in eodem crimine lapsus sui adhuc usque
constitutes, nec ad paenitentiam admittendos esse praesu-
5 munt ex ilia Domini pronuntiatione qua ait : Qui me negauerit
coram hominibus, negabo eum coram patre meo qui est in caelis.

VI, 4/6 cf. Ps. 90, 13. 7/9 Luc. 10, 19. 25 cf. Ioh. io, n.
VII, 2 1 Cor. 3, 12. 5/6 Mt. io, 33.

4 sauciata] et add. s.u. T lapso K quae] qui Er male ut uidetur interpretando

abbreuiat. ed. Dau (q) ; corr. Pam ex Grau et cod. 7 ecce] ego add. V L 8
uirtutem] potestatem V L, edd* 9 uos] uobis Man Mor Pam (contra auc-
toritatem sui codicis) Rig Ox Bal ergo] igitur K, Hart tot] et tot V 10
nece K 12 protraherent ex protrahere T se (add. s.u.) reciperent ex reci¬
pere T 13 possent om. V L, Dau ; restit. Pam ex Grau et cod. medellis
K, Hart 16 pacis ex paucis B T oliuae Ox Bal 19 qui1 om. T sunt]
et add. T2 ipsi om. VE, edd* 24 inuitum K 25 meruerunt] non metue-
runt edd. inde ab Man (haberent, quod et metuerunt ... pastoris, animam Er1) ;
dubit. tuetur Ham 13, 2 tradere] et add. V L, edd* 26 et nullam] nec ullam
edd. insanae (insaniae, i exp. K) mentis codd., Dau4 * * * 8 ; sic etiatn cod. Pamela in-
sanientis Er tyrannicam VL
VII, 1 quam gloriosos om. T 3 lapsus Pam ex Grauio lapsos codd., Dau
sui K, Pam ex Grauio seu B T V L, Dau 4 presumit K 5 qua] qui K,
Hart 6 est post in caelis V L, edd.* ; cf. cap. VIII, l. 4
 AD NOVATIANVM VII-IX 143
2. Pro dolor ! Qui contra dominica praecepta contendunt,
ut ea quae Christus iudicii sui tempore sit acturus, haec
t nunc stirpe f Nouatiani patris sui diaboli exemplum secuti
10 nunc exercere conentur dicente scriptura : Mihi uindictam,
et ego retribuam, dicit Dominus.
VIII. 1. Respondebimus eis et ad istam pronuntiationem
Domini quam male intellegunt et male sibi interpretantur.
2. Quod enim ait : Qui me negauerit coram hominibus, et ego
negabo eum coram patre meo qui est in caelis, utique futuri
5 temporis significatio est, quo tempore incipiet Dominus se-
creta hominum iudicare, quo tempore tribunali Christi omnes
nos oportet adstare, quo tempore multi incipient dicere : Do-
mine Domine, nonne in tuo nomine prophetauimus et in tuo
nomine daemonia exclusimus et in tuo nomine uirtutes multas
10 fecimus ? Et tunc audient uocem Domini dicentis : Discedite
a me omnes qui operati estis iniquitatem, non noui uos. Ibi
adimplebitur quod ait : Negabo et ego illos. 3. Quos autem
maxime negabit Dominus Christus, nisi uos omnes haereticos
et schismaticos et nominis sui alienos ? 4. Qui enim aliquando
15 Christiani, nunc Nouatiani, iam non Christiani, primam fidem
uestram perfidia posteriore per nominis appellationem mu-
tastis, uelim nunc propositiom uestrae respondeatis. 5. Legite
et docete, quem Dominus de his qui se dereliquerant uel
negauerant, cum adhuc ipse hie esset, negauit. Atqui et
20 ceteris qui secum remanserant de discipulis ait : Numquid
et uos uultis ire ? 6. Petrum etiam quem negaturum ante prae-
dixerat, cum negasset, ipse non negauit, sed sustinuit, et
amare ilium suam negationem flentem postmodum lenit.
IX. 1* Quaenam est tua, Nouatiane, dementia, ut ilia quae
ad exitium salutis pertineant tantum legas et quae ad miseri-

9 cf. Ioh. 8, 44. 10/11 Hebr. io, 30 ; Deut. 32, 33 ; Rom. 12, 19.
VIII, 3/4 Mt. 10, 33. 5/6 cf. Rom. 2, 16. 6/7 cf Rom. 14, 10; 2 Cor.
3, 10. 7/10 Mt. 7, 22. 10/11 Mt. 7, 23. 12 Mt. 10, 33. 20/21 Ioh.
6, 68. 21/22 cf Mt. 26, 34. 22/23 cf Mt. 26, 75.

7 qui] quid edd. praecepta] statuta K, Hart contendit K 0 signa corrupt,

addidi stirps V L, edd. 9 diaboli post exemplum edd.* secuta edd*
10 nunc del. Mor quem seq. edd. poster. (uncinis inclusit Hart) conantur V E
conetur edd*
VIII, 1 ei K et om. V L, edd* 2 intelligant et interpretentur V E,
edd* ; cod. Pamelii autem -gunt et -tantur perhibet 4 est post in caelis Er, corr.
Hart ; cf. cap. VII, l. 6 6 indicare V L 7 incipiunt K B T 8 tuo post
nomine IF 9 tuo post nomine V L, edd* 10 tunc] turn Feu L tamen
edd* 11 ibi] ubi K B T 14 nomini K 16 appellationem om. B T V L
(nouitatem add. s.u. T2), Dau ; restit. Pam ex Grau 17 uelum V L, Dan ; corr.
Pam ex cod. nostrae V L 18 quam K 19 hie om. K, Ox Bal Hart at¬
qui] anquin, alt. n eras. K 21 abire V E, edd* 23 illam B T l E, edd*
fletu K
IX, 1 post dementia in K ras. 7 aut 8 lilt. ut om. K 2 exitum K B V E
 144 AD NOVATIANVM IX-X
cordiam praetereas clamante scriptura et dicente : Paeniten-
tiam agite qni erratis, conuertimini corde, et eadem quoque
5 propheta similiter exhortante et dicente : Conuertimini ad me
in toto corde uestro in ieiunio et ploratione et planctu et scindite
corda uestra et non uestimenta ; et conuertimini ad Dominum
Deum uestrum, quoniam misericors est et miserator et multae
miserationis ?
X. 1. Adeo quia <quam> multae miserationis est Dominus
audiuimus, audiamus quid per Dauid contestatur spiritus
sanctus : Si dereliqusrint fllii eius legem meam et in mandatis
meis non ambulauerint, si iustificationes meas profanauerint
5 et praecepta mea non custodierint, uisitabo in uirga facinora
eorum et in flagellis delicta eorum, misericordiam autem meam
non dispergam ab eis. 2. His similia et per Ezechielem legimus
dixisse Dominum : Fili hominis, domus Israel habitauit super
terram suam, et coinquinauerunt earn facinoribus suis. Sicut
10 mulieris menstruatae facta est immunditia eorum ante faciem
meam. Eff-udi iram meam super eos et disseminaui eos inter
gentes et secundum peccata eorum iudicaui eos, quia coin qui¬
nauer unt sanctum nomen meum. Et quia dictum est de his :
hie est populus Domini, peperci eis propter sanctum nomen
15 meum, quod spreuit domus Israel inter gentes. 3. Et coniungens
ait : Propterea die populo Israel : haec dicit Dominus : non
uobis parco, domus Israel, sed propter sanctum nomen meum
parcam, quod coinquinastis inter gentes ; et scietis quia ego
Dominus, cum sanctifcabor in uobis. 4. Item Dominus ad
20 eundem : Fili hominis, die populo Israel : quare locuti estis
dicentes : erroribus nostris contabescimus, et quomodo salui esse
poterimus ? Die eis : uiuo ego, dicit Dominus, quia non desidero
mortem peccatoris, sicut desidero ut auertatur peccator a uia
sua pessima et uiuat. Redite ergo a uia uestra pessima. Quid
25 morti uos traditis, domus Israel? 5. Sic etper Esaiamprophe-

IX, 3/4 Ez. 18, 30. 5/9 Ioel 2, 12/13.

X, 3/7 Ps. 88, 31/34. 8/19 Ez. 36, 17/23. 20/25 Ez. 33, 10/11.

3 paenitentiam ... dicente (/. 5) om. T V L, Dau, restit. Pam ex Grau et codd. 4
eude ex eade nifallor K eodem Pam Rig Ox Bal secundum Hart 5 prophetam K,
Hart exhortantem Hart exorante K dicentem K, Hart ante conuerti¬
mini Hart et habet ; hue defluxit opinor ex l. 7 7 uestimenta] uestra add. T et2
om. Hart 8 et2 om. Erc, restit. Hart
X, 1 ideo Dau, corr. Pam (ex cod. ; in adnot. autem A Deo) quam inserui 2
contestants K 3 derelinquerint K 4 ante si V L, edd. et habent 5 mea
om. K B 9 suam om. T earn om. V L, Dau ; restit. Pam ex cod. 13
sanctum post nomen V 14 sanctum post nomen T V L, edd* 15 spernit V L
17 sanctum post nomen V L, edd* 18 sciatis V L 19 sanctificatus fuero
V L, edd * 21 tabescimus V L, Dau ; corr. Pam ex cod. 22 dic*eis ex dicetis
K 23 sicut] sed V L., edd.* 25 et om. V L,, edd*
 AD NOVATIANVM X-XI 145
tam : Non in aeternum indignabor uobis neque semper non
.
defendam uos. 6 Et quoniam Hieremias propheta in persona
populi peccatoris deprecatur Dominum dicens : Emenda nos,
Domine, sed in iudicio et non in ira, ne paucos facias nos,
30 adiecit et dixit Esaias : Propter peccatmn modice contristaui
eum, et percussi eum et auerti faciem meam ab eo, et contris-
tatus est et abiit tristis in uiis suis, et quia operatur, adiecit et
dixit : Vias eius uidi et curaui eum et dedi ei exhortationem
ueram, pacem super pacem paenitentibus, deprecantibus et
35 operantibus restitui posse, quam male perdiderint quique
a Christo declinauerint.
XL 1. Denique hoc in euangelio comprobatur, ubi ilia
mulier peccatrix describitur, quae uenit ad domum cuiusdam
Pharisaei, ubi erat Dominus uocatus cum discipulis, portans
uas unguenti; quae stetit ad pedes Domini et lacrimis suis
5 lauit pedes eius et capillis extersit et oscula infixit, ut exci-
taretur ille Pharisaeus et diceret : Hie si esset propheta, sciret
quae et qualis esset ista mulier quae eum tangit, quia peccatrix
est. 2. Vnde in continenti Dominus, peccatorum remissor
et paenitentium receptor, ait : Petre, habeo tibi aliquid dicere.
10 At ille respondit dicens : magister, die. Et Dominus : Duo debi-

tores fuerunt cuidam feneratori, unus qui ei debebat denarios

quingentos et alius quinquaginta ; et cum non haberent unde
soluerent, ambobus donauit. Et interrogauit, quis eorum plus
diligeret. Et respondit Petrus : utique ille cui plus donauit.
15 3. Et adiecit dicens : Vides istam mulierem ? Introiui in domum
tuam, osculum mihi non dedisti ; haec autem non cessauit
osculando pedes meos. Pedes meos non lauasti ; haec autem la¬
crimis suis lauit et capillis extersit. Oleo pedes meos non unxisti ;

26/27 Is. 57, 16. 28/29 Hier. io, 24. 30/92 Is. 57, 17. 33/34 Is. 57, 18.

XI, 6-20 Luc. 7, 39/47-

26 non2 om. B, add. s.u.m. rec. 27 hieremia K 28 emenda nos] emendamus K

29 sed] non add. s.u. T in2 om. K B, add. s.u. T 30 dicit K B V L, edd. exc.
Ox Bal Hart 33 dicit K B, More 34 post pacem2 Hart sign, corrupt, addidit
et om. B T V L 35 quam ego qui ex quam K qui Hart quod B T V E,
edd.* perdiderint ego perierint K B T, Pam ex cod. perierunt V L, Dau quod-
que B T V L., edd.* 36 declinauerunt Erc Man Mor, corr. Pam ex cod.
XI, 5 eius] domini V L, Dau ; corr. Pam ex Grau et codd. capillis] suis add. T
et (om. Dau) osculis infixis V L, Dau ; restit. et corr. Pam ex Grau et cod.
excitaret K 6 illic K, Hart esset post propheta T 9 petre eras.,
symon suprascr. T symon V L simon edd.* 10 respondit dicens] respondens
ait T 11 fuerunt] erant VL, edd.* ei om. B T V L, edd.* debebat] habe-
bat Pam (nihil adnotans) Rig Ox Bal 12 alios K et2 om. Pam (nihil adnotans) Rig
Ox Bal 13 illorum V L, edd* 14 dilige**t K diligit Pam ex Grauio (cum
sign, interr.) petrus] u. 1. 9 15 intraui VL, edd* (introiui cod. Pamelii) 17
lauasti K B (a exp., i suprascr. B), edd. exc. Dau Er lauisti T V L, Dau Er, corr. Erc
 146 AD NOVATIANVM XI-XIII
haec autem unxit. Propter quod dico tibi, Petre, quia remittuntur
20 illi peccata eius. 4. Ecce Dominus utrisque debitoribus larga
sua pietate debitum concedit, ecce delicta donantem, ecce
mulierem peccatricem paenitentem, flentem, deprecantem
et remissam peccatorum accipientem !
XII. 1. Erubesce iam nunc, si fieri potest, Nouatiane, desine
argumentis tuis impiis incautos decipere, desine unius capituli
praescriptione terrere. 2, Legimus et adoramus nec praeter-
mittimus caelestem Domini sententiam qua ait negaturum se
5 negantem. Numquid et paenitentem ? 3. Et quid ego tam diu
de miserationibus probare singula gestiam, quandoquidem Ni-
niuitis Allophylis et longe a lege hominibus constitute propter
ciuitatis suae adnuntiatam euersionem deprecantibus miseri-
cordia Dei non denegatur ? 4. Ipsi illi Pharaoni sacrilega te-
10 meritate repugnanti, cum quando caelestibus plagis uerbera-
retur et conuersus Moysi et fratri eius dixisset : Orate pro me
ad Dominum, quia peccaui, in continenti ab eo suspendebatur
ira Dei. 5, Et tu iam, Nouatiane, iudicas et nullam spem pacis
ac misericordiae habere lapsos praedicas nec increpanti te
15 apostolo aurem accommodas dicenti : Tu quis es qui iudicas
seruum alienum ? Domino suo stat aut cadit. Stabit autem,
.
potens est Dominus stabilire ilium. 6 Vnde pertinenter et
necessarie ex persona eorundem lapsorum increpat uos spiri-
tus sanctus dum dicit : Noli gratulari, inimica mea, mihi,
20 quoniam si cecidi, et exsurgam ; et si in tenebris ambulauero,
Dominus lumen est mihi. Iram Domini tolerabo, quoniam
peccaui illi, usque dum iustificet causam meam et faciat iusti-
tiam et indicium et producat me ad lucem. Videbo iustitiam illius
et uidebit me inimica mea et cooperiet se confusione.
XIII. 1. Oro, non legisti : Nolite gloriari et nolite loqui ex-
celsa, et ne exeat magniloquentia ex ore uestro, quoniam erigit

XII, 7 cf. Ion. 3. 11/12 Exod. 9, 27/28. 15/17 Rom. 14, 4. 19/24
Mich. 7, 8/10.
XIII, 1/4 1 Reg. 2, 3.8.

19 petre eras. T (cf. 1. 9 et 14) simon V L, edd* 21 ecce1] hoc K ecce

delicta don. om. V L, Dau ; restit. Pam ex cod. 23 remissa K
XII, 4 qua] qui K, Hart ait] agit Man Mor, corr. Pam (ed. 1616) 7 longo K
hominibus] domini edd. inde ab Man 8 misericordia K misericordia add. s.u.
post dei T 9 dedignatur IX L, Dau Er, corr. Erc 10 quando] quondam V L,
edd* ; de pleonasmo cum quando u. Leumann-Hofmann-S^antyr 607 11 et fratri eius
om. B T V L, Dau ; restit. Pam ex Grauio 12 incontinentia K 13 iudicas]
uindicas T 14 te om. Pam Rig Ox Bal 15 quis] qui R/'j; Ox Bal iudicas ex
dicis K, ex uindicas T 16 cadet, i suprascr. K 17 est] enim add. V L do¬
minus codd. deus edd. ilium] eum B T V L, edd* 18 earundem K 19
inimica K, Pam ex Grauio arnica B T V L, Dau 21 quoniam] quo B 22 illi
usque dum ex illius qu*edu K 22/23 iudicium et iustitiam V L, edd*
XIII, 2 maliloquentia Er Man Mor, corr. Pam ex Costerio et cod. ex] de T
 AD NOVATIANVM XIII 147
a terra pauperem et ab sterquilinio erigit inopem et sedere jacit
eum cum potentibus populi ? 2. Non legisti : Tu, qui stas,uide
5 ne cadas ? 3. Non legisti quia Dominus superbis contrasistit,
humilibus autem dat gratiam ? 4. Non legisti : Qui se extollit
humiliabitur ? 5. Non legisti quia Deus perdit memoriam super-
borum et non relinquit memoriam humilium ? (i. Non legisti
quia quo iudicio quis iudicauerit, eum iudicari necesse est ?
10 7. Non legisti quia qui odit fratrem suum, in tenebris est et in
tenebris ambulat et non scit quo eat, quia tenebrae excaecauerunt
oculos eius ? 8. Vnde igitur [et] tam sceleratus, tam perditus,
tam discordiae furore uesanus extiterit iste Nouatianus,
inuenire non possum, qui semper in domo una, id est Christi
15 ecclesia, proximorum delicta ut propria fleuerit, onera fratrum,
sicut apostolus hortatur, sustinuerit, lubricos in fide caelesti
allocutione corroborauerit. 9. At nunc ex quo Cainam illam
haeresim, quae non nisi tantum occidere gestit, exercere coepit,
nec sibi nouissime parcit. 10. Ceterum si legisset quia iustitia
20 iusti non liberabit eum in die qua errauerit et iniquitas impii
non nocebit eum ex qua die conuersus fuerit, iam olim in cinere
paeniteretur, ille qui semper paenitentibus aduersatur,
qui in ruina facilius aedificatorum stantium operatur quam in
structione iacentium ruinarum, qui multos ex fratribus nostris
25 miserrimos falsis suis aduersationibus perterritos iterum
fecit ethnicos dicendo quod paenitentia lapsorum sit uana nec
possit eis proficere ad salutem, clamante scriptura et dicente :
Memento unde cecideris et age paenitentiam ; si quo minus,
ueniam tibi, nisi paenitentiam egeris. 11. Et quidem ad septem
30 ecclesias scribens singulis sua quaeque facinora et delicta
ingerens ‘paenitemini’ dicebat. Quibus, nisi illis scilicet quos
pretio magno sui sanguinis redemerat ?

4/5 1 Cor. 10, 12. 5/6 Prou. 3, 34; lac. 4, 6; 1 Petr. 5, 5. 6/7 Mt. 23, 12 ;
Luc. 14, 11 ; 18, 14. 7/8 Ps. 9, 7.11. 9 cf. Mt. 7, 2. 10/12 1 Ioh. 2, 11.
16 cf. Gal. 6, 1/2. 19/21 Ez. 33, 12. 21/22 cf. Mt. 11, 21. 28/29 Apoc.
2, 5. 29/30 cf. Apoc. 1, 11. 31/32 cf. 1 Petr. 1, 18/19.

3 et1 om. Pam Rig Ox Bal ab sterquilinio ex absterculino K a sterquilinio B

T V E, Er Man Mor Pam Rig a sterquilino Dau Ox Bal ab sterquilino Hart erigit
add. s.u. B2, om. Er Man Mor, restit. Pam ex Grau et cod. facit post eum V L,
etid* 4 populi] seculi T non ... cadas om. Ox Bal 5 superbis post
contrasistit T resistit V L, edd* (contrasistit cod. Pamela) 6 extollit] exaltat
V L, edd* 7 perdidit K, Rig Ox Bal Hart 8 non1 om. K, add. s.u. B2 9
quo mut. in que K iudico K qui*, s eras. K iudicari] iudicabitur K
10 et om. K 12 et del. Hart tam2] et tam B T V L, edd* per*diturus,
alt. r i. ras. K 14 in] est in Er08 15 honera ex honora K, ex onora B 17
corroborauit K caninam (ex carinam K) codd., Daus ; corr. Er ; cf. Pert., De
bapt. 1, 2 ; Ham 29, 4 21 eum] ei Erc (obstante Grauio et cod. Pamelii), corr. Plart
22 paeniteret B T V L, edd* 23 facilius] felicius coni. Hart, sed cf. Tert., De
praescr. 42 (54, 9 Kr) 26 sit om. K, Hart 28 excideris edd. 29 ageres Er‘
30 quoque edd* 32 redimerat T redimeret K
 148 AD NOVATIANVM XIV
XIV. 1. 0 te impium scelestumque, haeretice Nouatiane,
qui post tot et tanta in ecclesia a quibusdam retro uoluntarie
commissa crimina, quae et tu ipse in domo Dei priusquam
apostata esses cognoueras et haec posse aboleri de memoria
5 succedente <bono> utique docueras, secundum fidem scripturae
dicentis quia si conuersus fuerit facinorosus ab omnibus
facinoribus suis quae commisit et iustitiam fuerit secutus,
uita aeterna uiuet et non morietur in facinore suo — delicta
enim quae commisit abolebuntur de memoria succedentibus
10 bonis factis — ,tii hodie retractas an debeant lapsorum curari
uulnera, qui nudati a diabolo ceciderunt, uiolentia aquae
quant suo ore serpens emisit post mulierem. 2. Sed quid dicam ?
ait apostolus : Laudo uos ? Non laudo, quia non in melius, sed
in peius uenistis ; ubi enim sunt aemulationes et dissensiones in
15 uobis, nonne carnales estis et secundum hominem ambulatis ?
3. Nec nos quidem mirari oportet, cur iste Nouatianus tarn
nefanda, tarn grauia in persona lapsorum exercere nunc
audeat, quandoquidem habemus exempla praeuaricantis
istius praecedentia. 4. Saul ille bonus praeter cetera postea
20 liuore euertitur et contra Dauid omnia aduersa et inimica
agere molitur. 5. Iudas ille inter apostolos electus, qui semper
in domo unanimis et fidelis, ipse postmodum Deum prodidit.
6. Praedixerat quidem et Dominus multos esse uenturos sub
pellibus ouium rapaces lupos. Qui sunt isti rapaces lupi, nisi
25 sensu subdolo conspirantes ad infestandum gregem Christi,
sicut legimus apud Zachariam positum : Ecce ego suscito
pastorem in terra, qui quod auersum est non uisitabit et carnes
electorum manducabit et talos illorum torquebit ? Similiter et per
Ezechielem increpat huiusmodi pastores, scilicet praedones
50 et laniones (dicam ut aestimauerat), dicens: 0 pastores, quare
lac ebibitis et coagulatum comeditis et forte ad nihilum perduxistis
et infirmum non uisitastis et claudicantem non curastis et er-
rantem non reuocastis et remisistis populum meum errare inter

XIV, 6/8 Ez. 18, 21. 11/12 Apoc. 12, 15. 12/15 i Cor. n, 22.17 ; 3, 3.
19/21 cf. 1 Reg. 18. 21/22 cf. Mt. 10, 4. 23/24 cf. Mt. 7, 15. 26/28
Zach. 11, 16. 30/42 Ez. 34, 2/16.

XIV, 3 ipse] et ipse T 4 esse Pam Rig Ox Bal 5 succedente] succedente ;

Memoriam K bono om. codd., add. Dau ; cf. 1. 9 7 fuerit secutus] fecerit
VL,edd* 8 uitae eterne K 12 ore] opere K 13 non1] in hoc non T VL
{add. s.u. L), edd. 17 personam edd. inde ab Erc 18 praeuaricationis edd.
19 istis K B huius edd. ceteras T 22 domo] dei add. edd. unanimis] fuit
add. s.u. T tradidit V L, edd* 23 et post dominus T 25 sensu subd.
consp.] sensus subdoloru spiritus K. For/asse scrib. sensus subdoli conspirantes coll.
Ter/., De praescr. 4 (5, 8-9 Kr) 26 apud] ad Er Man Mor, corr. Pam ex Cost et cod.
27 aduersum K (d del.), Dau Er, corr. Err- 29 scilicet] sed KB T 30 estima-
uerit codd. 32 et2 om. Man Pam Rig Ox Bal 33 remisistis corr. in dimisistis
T permisistis edd. inde ab Erc
 AD NOVATIANVM XIV-XV 149
spinas et tribulos ? Propterea haec dicit Dominus : ecce ego
35 ueniam aduersus pastores et exquiram oues meas de manibus
eorum et repellam eos, ut non pascant oues meas, et non erunt
eis amplius oues meae in deuorationem ; et exquiram eas, sicut
pastor gregem suum in die qua juerit caligo et nebula, sic exqui¬
ram oues meas et exquiram eas de omni loco quocumque disper-
40 sae sunt ; et quod perierat requiram et quod errauerat reuocabo
et quod claudicauerat curabo et quod infirmum est custodibo et
pascam oues meas cum iudicio.
XV. 1. Quis ista loquitur ? Vtique ille qui relictis nonaginta
nouem ouibus quaesiuit illam quae de suo errauerat grege,
sicut Dauid dicit: Erraui uelut ouis quae perit, quam inuentam
redit umero suo portans peccatricem delicatam ; qui gaudens
5 et exultans uocatis amicis et domesticis ait : Conlaetamini
mihi, quoniam inuenta est ouis mea quae perierat. Dico, inquit,
uobis quia tale gaudium erit in caelo super peccatorem paeniten-
.
tiam agentem. 2 Et subiungens ait : Aut quae mulier habens
denarios decern et cum perdiderit ex eis unum, non accendit
10 lucernam et tota die domum suam emundat quaerens donee
inueniat ? Et cum inuenerit, conuocat arnicas et uicinas suas
dicens : gratulamini mihi, qxwniam inueni denarium quern
perdideram. Dico uobis quia tale gaudium erit in conspectu
angelorum Dei super uno peccatore paenitentiam agente. 3. E
15 contrario autem non agentes facinorum suorum paenitentiam,
quae eos maneant ex ipsius Domini responso agnoscant. 4. Le-
gimus in euangelio quod quidam uenerint de Galilaeis ad
Dominum, adnuntiantes ei de eis quorum sanguinem miscuit
Pilatus cum sacrificiis ipsorum ; quibus respondit Dominus
20 dicens : putatis quia illi Galilaei super ceteros Galilaeos pecca-
tores fuerant, quia passi sunt talia ? Non. Dico enim uobis,

XV, 3 Ps. 118, 176. 3/5 cf. Luc. 15, 5/6. 5/14 Luc. 15, 6/10. 17/26
Luc. 13, 1/5.

35 adueniam, ad del. K de manibus eorum om. V L, Dau ; restit. Pam ex Grau

et cod, sed pro eorum habet illorum quod Hart in eorum corr. 36 eos] eas K B
(a exp., o suprascr. B), Hart 39 de] in VL, edd* dispersi VL, edd.* 40
quod2 add. s.u. B2 41 custodiam B T V L, edd.*
XV, 1 ita, s add. s.u. K relictas K 2 ouibus om. B T ouibus quaesiuit
illam om. K 3 uelut] sicut V perierat T periit edd.* inuentam] Christus
add. edd. 4 humero B T V L, edd.* qui] que V E 5 congratulamini
B T V L, edd.* 6 quoniam] quia T 7 pecc. paen. ag.] uno peccatore
paenitentiam agente V L, edd.* 9 decern om. V perdiderat V eis]
denariis V L, edd.* nonne B T V E, edd* accendet Er Man Pam Rig
Ox Bal 10 quaerens] et quaerit V E 11 suas om. V L, edd* ; Pam ad-
notat : “add. Grau., sed non habet euang.” 12 congratulamini V L, edd.* 13
tale om. V E, Dau ; restit. Pam ex Grau et cod. 14 dei] do, o i. ras. K 15
agentes] agentibus K suorum om. FL 16 cognoscant V L, edd. legi-
mus] enim add. edd. 17 uenerunt V E, edd.
 150 AD NOV ATI AN VM XV-XVII
inquit, quia nisi paenitentiam egeritis, omnes similiter perietis.
Aut illi decern et octo, super quos cecidit turris in Siloa, putatis
quia debitores fuerunt morti super omnes homines qui habita-
25 bant in Hierusalem ? Non, Dico uobis, inquit, quia nisi paeni¬
tentiam egeritis, omnes similiter perietis.
XVI. 1* Excitemus itaque nos quantum possumus, fratres
dilectissimi, et abrupto inertiae et securitatis somno ad
obseruanda Domini praecepta uigilemus. 2. Quaeramus tota
mente quod perdidimus, ut inuenire possimus, quia quaerenti,
5 ait scriptura, dabitur et pulsanti aperietur. 3* Mundemus do-
mum nostram munditia spiritali, ut secreta quaeque et abdita
pectoris nostri uero euangelii lumine radiata dicant : Tibi
soli deliqui et nequissimum in conspectu tuo feci, quia mors
peccatorum mala et apud inferos paenitentia nulla, habentes in
10 contemplatione maxime diem iudicii et retributionis et,
quod ab omnibus nobis credendum et firmiter est tenendum,
quia acceptatio personarum non est apud Deum, cum praece-
perit in Deuteronomio non accipiendam esse personam in
iudicio. Non accipies, ait, personam nec secundum minimum et
15 secundum maximum iudicabis. 4, His similia et per Ezechielem
dixit : Omnes, inquit, animae meae sunt ; sicut anima patris
et anima filii. Anima quae peccauerit, ipsa morietur. 5. Hie
erit igitur a nobis uenerandus, hie tenendus, hie per plenam
et dignam nostram confessionem propitiandus, qui habet potes-
20 tatem animam et corpus mittendi in gehennam ignis, sicut
scriptum est: Ecce uenit cum multis milibus nuntiorum suorum
facere indicium de omnibus et perdere omnes impios et arguere
carnem de omnibus factis impiorum qtiae fecerunt impie et de
omnibus uerbis impiis quae de Deo locuti sunt peccatores.
XVII. 1. His similia et Daniel, uidi, inquit, thronum positum,

XVI, 4/5 Mt. 7, 7 ; Luc. n, io. 7/8 Ps. 50, 6. 8/9 Ps. 33, 22. 9 Ps.
6, 6. 12 Rom. 2, 11. 14/15 Deut. 1, 17. 16/17 Ez. 18, 4. 19/20
Mt. 10, 28. 21/24 Iud. 14/15.
XVII, 1/6 Dan. 7, 9/10.

22 inquit om. H L, edd* quia om. Erc, res tit. Hart peribitis Dan ; corr.
Pam ex cod. ; cf. 1. 26 23 aut illi ... perietis (/. 26) om. T 25 quia om. V
26 peribitis V L, Dau ; corr. Pam ex cod. ; cf. 1. 22
XVI, 1 possemus K 2 et securitatis] ueritatis K somnio K B T (i exp. T)
ad] et K 4 inuenire] uere K 5 aperitur Er Man corr. Mor 6 mundi¬
tia* spiritali* (bis s eras.) K et add. s.u. B, om. Dau, restit. Pam ex Grau et cod.
7 pectoris] a pectoris K 8 nequissimum] malum T 10 contemplatione K
12 acceptio THE, edd. praecepit Ox Bal 13 esse om. H L, edd * 14 et]
nec V L, edd. 17 anima2 om. V E 18 igitur om. T hie2 add. s.u. K*
20 corpus et animam V gehenna Ox Bal 23 factis ... omnibus (/. 24) om.
V E, Dau ; restit. Pam ex marg. Grau et cod. et] & de re locuti sunt & K 24
uerbis] uero K
 AD NOVATIANVM XVII-XVIII 151

et uetustus dierum sedebat super eum, et uestitus eius erat tam-

quam nix et capilli capitis illius tamquam lana alba ; thronus
illius flamma ignis, rotae illius ignis ardens. Flumen ignis
5 prodiebat ante eum, milia milium seruiebant ei et milium milia
adsistebant illi ; ad indicium sedit et libri aperti sunt. 2. Iohan-
nes autem manifestius et de die iudicii et deconsummationesae-
culi declarat dicens : Et cum aperuisset, inquit, sigillum sextum,
ecce terrae motus factus est magnus et sol factus est niger ut sac-
10 cus cilicinus et luna tota sanguinea facta est et stellae ceciderunt
in terram, quomodo ficus a uento magno agitata mittit gvossos
suos, et caelum recessit ut liber cum inuoluitur et omnis mons
et insulae de locis suis motae sunt ; et reges terrae et maximi qui-
que et tribuni et diuites et fortes et omnis seruus et liber abscon-
15 derunt se in speluncis petrarum et in cauernis montium dicentes
montibus et petris : cadite super nos et abscondite nos a con-
spectu patris sedentis super thronum et ab ira agni, quoniam
uenit dies magnus interitionis, et quis poterit stare ? 3. Item in
eadem Apocalypsi hoc quoque Iohannes dicit sibi reuelatum :
20 Vidi, inquit, thronum magnum et candidum sedentem super eum,
a cuius facie fugit caelum et terra, et locus eorum inuentus non
est ; et nidi mortuos magnos et pusillos stantes ante conspectum
throni Domini, et libri aperti sunt. Et alius liber apertus est
qui est uitae ; et iudicati sunt singuli secundum ea quae scripta
25 erant in libro secundum facta ipsorum. 4. Sed et apostolus bonum
consulens sic nos hortatur dicens : Nemo uos decipiat inanibus
uerbis ; propterea enim uenit ira Dei super filios contumaciae.
Nolite esse participes eorum.
XVIII. 1. Demus igitur totis uiribus fidei nostrae Deo lau-
dem, demus plenam confessionem, quandoquidem super
paenitentia uestra gaudeant caelorum uirtutes, gaudeant
angeli omnes, gaudeat et Christus, qui uos denuo peccatis

8/18 Apoc. 6, 12/17. 20/25 Apoc. 20, 11/12. 26/28 Eph. 5, 6/7.

XVII, 2 eius om. T 3 illius om. B T, eius add. s.u. T2 eius V E, edd* 4
fulmen Mans ; sic et Grauius teste Pam ; recte uetat Pam (‘repugnat uox Graeca :
norafsos’) 5 prodibat edd. milium milia] milia milium Er,corr. Hart 6
illi] ei V E, edd.* Ioannes Er Man Mor Pam Rig Bal ; cf. 1. 19 et cap. II, l. 10
7 de2 om. 1/ L, edd.* 9 sol post factus est B T V E, edd.* 10 sanguinea] hie
deficit K stellae] caeli add. T 11 quomodo] ut add. Man“ 15 petrarum
om. edd. inde ab Man, restit. Hart 16 et abscondite nos om. B T V E, Dan ; restit.
Pam ex Grauio 18 magnus om. V E, edd. 19 Ioannes Er quern seq. edd.
posteriores ; cf. 1. 6 20 uidi ex uide B 22 pupillos Dau Er Man, corr. Mor
23 throni ex thronum B liber] similiter Er Man Mor, corr. Pam ex Grau et cod.
25 facta] opera V E, edd. bonum post consulens T 26 nos post hortatur V
E, edd. 28 eorum] ipsorum Ere‘
XVin, 3 nostra V E, edd. caelorum post uirtutes V E, edd. 4 uos
codd. nos edd.
 152 AD NOVATIANVM XVIII
5 oneratos, delictis obrutos plena et dementi moderatione ces-
sare a facinore hortatur dicens : Conuertite uos et redite ab
impietatibus uestris, et non erunt uobis iniquitates uestrae ad
poenam. Proicite a uobis omnes impietates uestras quas jecistis
aduersum me et facite uobis cor nouum et spiritum nouum. Et ut
10 quid uos morti traditis, domus Israel ? Non enim desidero
mortem peccatoris. Ego sum, ego sum qui deleo facinora tua et
non commemorabor te ; tu autem in mente habe, et iudicemur:
die tu facinora tua prius, ut iustificeris. 2. Dum patet, fratres,
indulgentiae aditus, Deum plenis satisfactionibus deprece-
15 mur. Humiliemus nos, ut exaltari possimus. 3. Acquiescamus
diuinae exhortationi qua euadere liceat diem Domini et iram.
Didt enim sic : Respice, fili, nationes hominum et scito : quis
sperauit in Domino et confusus est ? Permansit in mandatis
illius et derelictus est? Aut inuocauit eum et despexit ilium ?
20 Quoniam pius et misericors Dominus et remittens in tempore
tribulationis peccata omnibus inquirentibus se in ueritate. 4. Ait
ergo : Die tu facinora tua prius, ut iustificeris. Prae manu sit
uobis oratio ilia exhomologeseos plena.

XVIII, 6/11 Ez. 18, 30/32. 11/13 Is. 43, 25/26. lii cf. 1 Petr. 5, 6.
17/21 Sirac. 2, 10/11. 22 Is. 43, 26.

5 oneratis el obrutis Er5 * * 8 11 alt. ego sum om. T 12 non om. V L, Dan Er
Man, restit. Alor commorabor Dan Er, corr. Erc (memorabor Alors) te om.
A\or8 iudicemus Pam qui autem facet in adnot. ; sic et edd. post. 10 qua] quia T
19 illius] eius V eum] ilium T ilium] eum T 20 dominus post pius V
et2 om. V 22 prius] primus B 23 nobis V L, Dau ; tuetur Ham 17,1 ;
corr. Pam ex cod. 23 plena] admonitus ab Er et Pam Hart asteriscis additis indicat
librum mutilum esse et imperfectum. Hie adnotandum est in E marg. adscriptum esse :
Media pars huius epistolae. Finis deficit. Subscriptio : Explicit ad Nouatianum
B V L. Nulla subscr. T
 NOVATIANI

DE SPECTACVLIS
 DE SPECTACVLIS

L’ecrit, oil plutot le "sermon ecrit” intitule communement

De Spectaculis, nous est conserve dans les 15 manuscrits
suivants (L) :
Z cod. Parisinus 1658, s. XIV
K cod. Carpentoractensis 31, s. XIV
p, cod. Monacensis 18203, s- XV
k cod. Vaticanus 9943, s. XV
a cod. Vaticanus 197, s. XV
8 cod. Vaticanus 198, s. XV (a. 1449)
1 cod. Vaticanus Palat. 158, s. XV
I cod. Taurinensis E III 5, s. XV (a. 1459)
E cod. Sienensis F V 13, s. XV
0 cod. Sandanielinus 22, s. XV
v cod. Marcianus L II 24, s. XV
X cod. Vaticanus Chisianus A VI 177, s. XV (a. 1467)
Y cod. Vallicellianus D 21, s. XV
r cod. Remensis 370, s. XV
M cod. Salmanticensis 2608, s. XV
Nous pouvons diviser ces 15 manuscrits en 2 families, une
representee par les 3 manuscrits Z K v, une deuxieme par les
12 autres.
La premiere famille se distingue de la seconde entr’autres
par le fait qu’en dix endroits differents elle ne mentionne que
le mot fidelis la oil l’autre famille donne christianus fidelis (1 2).
U. Koch pense que : "si dovra attribuire la mancanza di
christianus in Z non alle lezioni originarie riscattate da lui,
ma piuttosto alle sue alterazioni arbitrarie’’ (3). B. Melin (4 5)
se trouve d’accord avec lui. Je crois aussi que christianus doit
&tre maintenu dans le texte, mais 1’expose suivant montrera
que sa disparition n’est pas due au librarius de Z.
Plus haut (6) nous avons deja rencontre Z comme un mixtum

(1) Voir aussi Conspectus Codicum, p. XIV-XXIII.

(2) II 6 fidelibus ZKv fidelibus christianis cett. ; II 15 fideli Z K v christiano
fideli cett.; III 8-9 fideles ZKv christianos fideles cett. ; IV 16 fideles ZKv christiani
fideles cett. ; VI 14 fidelis ZKv christianus fidelis cett. ; VII 3 fidelibus Z {lac. K v)
christianis fidelibus cett.; VII 17 fidelibus Z {lac. K v) christianis fidelibus cett.;
VIII 12 fidelibus Z {lac. K v) christianis fidelibus cett. ; IX 18 fidelibus Z {lac. K v)
christianis fidelibus cett. ; X 1-2 fidelis Z {lac. K v) christianus fidelis cett. Remar-
quons qu’au chap. IV 7, la oh les autres manuscrits donnent christianus fidelis,
ZKv presentent une lacune. Au chap. IX 1, le christianus des autres manuscrits
manque dans Z ; K v ont ici une grande lacune.
Pour le reste dans tous les codices on lit : I 13 in sacramento fideles ; II 1 fideles
(infideles Z) homines ; II 2 christiani nominis ; III 17 de fidelibus suis ; VII 18
congruentem fidelibus.
(3) Ugo Koch, Codex Parisinus 1658 e lo scritto pseudo-ciprianeo {nova^ianlo) De
Spectaculis {Religio, XII, 1936, p. 245-265), p. 259.
(4) Bengt Melin, Studia in Corpus Cyprianeum, Uppsala, 1946, p. 155 ss.
(5) Voir p. 104.
 INTRODUCTION 155
compositum de bonnes legons et de fautes graves. Pour le
De Spectaculis, son temoignage est tout aussi ambigu : environ
220 fautes sont contrebalancees par presque 50 bonnes
legons (6) ou additions (7) dues uniquement a Z.
Les deux autres representants de la premiere famille, K et
v, sont tres proches l’un de l’autre. Cette parente ressort deja
du seul fait qu’ils ont quatre grandes lacunes en commun(8).
Ils descendent done d’une meme source. Toutefois v, quoique
plus recent, surclasse K :
1) en presque 30 endroits v evite des fautes (9) ou des lacu¬
nes (10) de K ;
2) tandis que v ne contient qu'une vingtaine de fautes
propres (J1), K en a une centaine et, par contre, aucune bonne
legon en propre.
A cela s’ajoute encore qu’en 3 endroits au moins v vaut
mieux que Z et K a la fois (12). La conclusion s’impose : v est
meme plus important que K pour reconstruire, de pair avec
Z, l’hyparchetype de la premiere famille.
En 40 endroits (13) Z K v presentent des legons communes,
divergentes de celles de l’autre famille. En 8 endroits seule-
ment (14) cette legon a des chances d’etre la bonne. Par conse¬
quent, l’autorite de Z K v ne sufht guere pour preferer fidelis
a Christianas fidelis. Mais il n’est pas non plus permis de
mettre la disparition de Christiana's sur le compte du copiste
de Z ; il faut au moins remonter a l’hyparchetype de la pre¬
miere famille.
Quoi qu’il en soit, nous ignorons pourquoi Novatien utilise
dix fois cette expression extremement rare (15), et cela unique¬
ment dans le De Spectaculis. Peut-etre Wolfflin a-t-il raison,
lorsqu’il dit : “So liegt in der Anrede christiani fideles viel
weniger ein Grund des Anstosses, als eine Bestatigung der

(6) P. ex. I 17 conuertunt; III 20 diuinis ; III 21 docet; tantummodo ; III 24

conscientia.
(7) P. ex. II 4 diuinam ; II 14 cum ; II 17 non immerito ; III 11 timpana ; V 4
spumanti.
(8) Voir p. 164, note 2.
(9) P. ex. I 4 affligit v (-gat K); 9 certos v (-te K) ; 15 indulgentes v (-tias K) ;
II 20 uitiorum v (memorum K) ; III 17 sensisset v (sensibus K).
(10) P. ex. Ill 7 quod om. K; TV 19 fames om. K; VI 5 modo2 om. K; 6 in
om. K. Dans presque tous ces cas, ainsi que dans ceux de la note 9, v correspond
avec Z.
(11) Deux se retrouvent dans Z : II 9 proferre (conferre K) ; IV 9 certe cum
(cum certe K).
(12) IV 6 consecratum (-tur Z construatum K) ;V 21 perroges (pro- K praerogem
Z) ; 23 per2 om. Z K. Voir aussi III 16 haec (hoc Z K) et VI 5 togatos (et togatos
K et rogatos Z).
(13) Les dix endroits de la note 2 non inclus.
(14) I 7 enim ; III 15 prohibuit; IV 19 cum ; urbem ; V 22 spectaculum ; 24
lubricam; 31-32 Christo ... circum; 32-33 de itinere quam.
(15) Cf. U. Koch, o.c., p. 247; B. Melin, o.c., p. 156.
156 DE SPECTACVLIS
hochgradigen Erregtheit des Verfassers, und damit wieder eine
Hinweisung auf die erste Zeit der Flucht.” (16)
Nous pouvons diviser les 12 manuscrits de la seconde
famille en quatre groupes : x (= k 2 r), a (= a 8 l), |x( = p. Y)
et M (= M 0 I X). Les trois premiers groupes sont lies plus
intimement entre eux qu’avec M ; p, Y et a se rejoignent
quelques fois dans p.. Partout oil un seul de ces groupes
presente une legon particuliere, celle-ci doit etre rejetee comme
fausse (17). Dans chaque groupe pris separement 1’ archetype
s’est fortement degrade. C’est seulement en les collationnant
tous, au moins les manuscrits k a \x Y M I, que nous serons
en mesure de reconstruire l’hyparchetype de la seconde
famille.
Le groupe a demande encore une attention speciale, parce
que a est le manuscrit dont depend Veditio princeps. II est
clair aussi que 8 et 1 descendent de a, entr’autres parce que
la oil a presente par une correction in rasnra du texte une
legon particuliere, celle-ci est fidelement reproduite par 8
et l (18).
Dans le groupe x, r ne le cede presque en rien a k, mais 2
est notablement moins fidele. Tout porte a croire que r et
2 sont des copies de k.
Quoique p, et Y montrent beaucoup d’affmites, ils con-
tiennent encore trop de differences pour que l’un soit une
copie de 1’autre. Une main plus recente a introduit dans
Y diverses corrections empruntees a I (X) (19).
A l’interieur du groupe M, X est une copie de I, 0 de M.
Diverses fautes de 0 s’expliquent par le fait que le copiste n’a

(16) E. Wolfflin, Cyprianus de spectaculis (ALL, VIII, 1893, p. 1-22), p. 20.

On trouvera un autre essai d’explication chez H.J. Vogt, Coetus Sanctorum, p. 34-
35 : “Da der Kaiser (Philippus Arabs) selbst hochstwahrscheinlich keine Gotzen-
opfer dargebracht hat, konnte man wohl meinen, es beginne ein neues Zeitalter,
es konnten jetzt auch Christen im Staat eine fiihrende Rolle iibemehmen und,
was dazugehorte, an den offentlichen Schauspielen teilnehmen. Nimmt man an,
dasz Novatian in dieser Situation seine Schauspielschrift verfaszt hat (...), dan
erklart sich auch die auffallige, bei Novatian sonst nicht vorkommende Be-
zeichnung “christianus fidelis” : Die Christen, die voreilig Staat und Kirche,
Theater und Glauben versohnen wollen, sind nicht echte, treue Christen. Da eine
staatliche, offentliche Versuchung gegeben war, tat ein starkerer Appell an die
Christenehre not als etwa bei den Ermahnungen zur Keuschheit. Zugleich ist das
“christianus fidelis” eine versteckte Kritik am Kaiser und seinen christlichen
Beratern, denen das wirkliche Christsein abgesprochen wird”.
(17) X 36 fois, dont 12 lacunes ; a 22 fois, dont 3 lacunes (8 seulement une
lacune ; t seulement 6 fois, dont une lacune) ; fxY 16 fois, dont une lacune ;
M 35 fois, dont 2 lacunes ; en outre M 0 ont encore 23 fautes, dont 6 lacunes ;
IX 16 lectures divergentes, dont une (III 12 praescribitur) que nous avons adoptee
dans le texte.
(18) P. ex. I 17 sine culpa] sicut (cut i. ras.) ; II 11 thyaras (thy ras.).
(19) P. ex. I 11 prebetur IX pteritur corr. in pbetur Y~; I 18 spectaculorum
spectationis IX spectaculorum Y, spectationis add. i.m. Y'1; V 10 erudit artifex
bel(l)uam IX Y.
 INTRODUCTION 157
pas su dechiffrer son modele particulierement difficile a lire (20).
D’autre part, un correcteur (<f>2) a corrige presque toutes les
fautes de 0 copiees sur M. Celles-ci ont ete empruntees
a I(X) (21), une seule fois peut-etre a un autre manuscrit (22).
Trois legons de I(X) meritent encore l’attention. Dans le
chap. Ill 12, seul I(X) donne la legon que je crois exacte:
praescribitur ; dans le chap. VII 1 et 6, I(X) lit avec Z
libidini et tubae. A mon avis, nous avons ici manifestement
trois corrections heureuses, auxquelles cependant nous ne
pouvons attacher aucune conclusion concernant l’influence
reciproque des manuscrits.
U editio princeps (23) de 1563 remonte a a (24), mais s’en
ecarte quelque 35 fois. La moitie de ces legons est fautive ;
l’autre moitie consiste, soit en de simples corrections, soit
en des variantes (25), qui posent la question de leur origine :
Latinius les a-t-il inventees lui-meme, ou les a-t-il empruntees
a un manuscrit perdu? II n’en souffle mot (26).
L’edition de Morel, publiee en 1564 a Paris, est une simple
copie de la Manutiana (27). L’edition de Pamelius souleve
toutefois un probleme. Dans la premiere edition parue a An¬
vers en 1568, il a apporte au texte cinq bonnes corrections (28),
qu’il qualifie lui-meme, dans ses Adnotationes, de simples
conjectures. Mais la seconde edition (29) donne, a cote de

(20) P. ex. VI 15 si mulieris au lieu de simulacris ; II 10 M ajoute un petit trait

entre Ih et et, transforme en Iohaties et par 0.
(21) P. ex. VIII 10 in aerem ; X 19 hominibus ; amissis.
(22) VI 24 mollitiam (= Z Y) ; VIII 9 uideris (= pi x).
(23) Voir aussi le Conspectus editionum praecipuarum, p. XXVI-XXVTII.
(24) P. ex. I 22 uincta a, edd. ; II 11 thyaras (thy in ras. a) a xaras Man ; III 16 si
(**si a) a, edd*. ; IV 25 sua post origine a, edd1.
(25) IV 17 Conso edd. consul codd. ; consilii edd. consuli codd. ; 26 daemonium
edd. dominum codd*.; VII 4 delinimenta edd. elementa codd*. ; IX 7 astrorum edd.
austrum codd*. ; IX 15 raritate edd. rariter codd*. ; reuocantem edd. euocantem
codd*.
(26) Une exception : V 29. Manutius ajoute un asterisque a dimissus dont
Latinius donne l’explication suivante : “Asteriscus loco huic necessarius ; nam
lacuna patebat in manuscr.” Et nous trouvons en effet cette lacune dans notre
manuscrit a.
(27) En dehors du libelle divergent de YInscriptio, je n’ai trouve que trois
differences : II 10 alioqui au lieu de alioquin ; 11 aera au lieu de xaras ; III 7 is circo
au lieu de iccirco.
(28) 11 10 alioquin; III 19 interdicuntur; IV 12 renuntiando ; 13 diaboli;
VII 4 illis ; il s’y trouve aussi trois fautes : VII 7 om. et; VIII 17 ducatur ; IX 17
et in.
(29) J’ai consulte l’edition parisienne de 1616, dont nous lisons sur la page de
titre : Editio altera prioribus castigatior. M. Petitmengin a eu la grande amabilite
de me faire savoir que ces corrections se trouvent deja dans l’edition parisienne
de 1574 (Editio altera priori castigatior). Pour cette question — les rapports entre
Pamelius et Latinius — voir P. Petitmengin, Le Codex Veronensis de Saint Cyprien,
dans la Revue des Etudes Latines, 1969, p. 339-341.
158 DE SPECTACVLIS
modifications inexactes (30), une dizaine d’excellentes cor¬
rections (3J), que Pamelius passe sous silence dans les Adnota-
tiones de cette edition. Ces Adnotationes sont parfaitement
identiques a celles de la premiere edition, sauf que Pamelius
y mentionne deux fois des legons d’un ‘certain manuscrit’ (32).
Faut-il supposer que Pamelius a emprunte egalement a ce
manuscrit mysterieux les corrections apportees dans sa secon-
de edition ?
La Rigaltiana (Paris, 1648) et YOxoniensis (Breme, 1690)
sont, a quelques fautes pres, des repliques de la Pameliana.
Une nouvelle periode dans l’histoire du texte du De Specta-
culis commence avec 1’edition de Baluze (Paris, 1718). II
nous confie dans ses Notae qu’il avait a sa disposition deux
manuscrits : “unum (exemplar) ex bibliotheca monasterii
sancti Dionysii Remensis ( — r), aliud quod fuit olim collegii
Fuxensis, ex Colbertina (= Z). Horum librorum auctoritate
emendaui hunc librum nihil addens de meo neque mutans.” Sur
l’autorite de ces deux manuscrits, ou plutot presque exclusive-
ment sur celle de Z, Baluze apporte plus de 100 modifications
au texte ; j’en ai pu accepter une quarantaine, mais soixante
environ sont a rejeter. Baluze a eu parfois une confiance trop
grande dans son Colbertinus (33). Mais d’autre part, en plusieurs
endroits il n’a pas utilise au maximum les chances d’ameliorer
le texte offertes par Z (34). En outre, et cela bien qu’il affirme
le contraire, il apporte de sa propre autorite une vingtaine de
corrections, dont nous n'avons pu retenir que trois (35).
Malgre le travail meritoire de Baluze, le texte demandait
done encore une revision minutieuse.
Plus d’un siecle et demi s’est ecoule avant que Hartel
publiat sa nouvelle edition critique du De Spectaculis. A part
Z et r il utilisa seulement /x. Ces manuscrits, mais aussi quel¬
ques conjectures reussies (36), lui permettent d’apporter
quinze bonnes corrections ; deux modifications fautives (37)
n’ont aucune base manuscrite. Enfin, l’emploi qu’il fait du
sigle v (= editiones uel omnes uel aliquot) est completement
insuffisant.

(30) V 10 erudit artifex belluam ; VI i coenae ; 23 hinc ; VII 4 oblectamenta ;

14 et; 17 quae ; X 4 hominis.
(31) V 16 discere ; 17 atauosque ; 19 equini; 22 spectaculum ; VII 16 et spectan-
da ; 18 habent; IX 12 conspiratione ; X 14 omnibus; iam maius.
(32) IX 7 “in quodam ms. sic legitur : plaustrum micantem, choros stellarum de
summo caelo summa mobilitate fulgentes.” X 13-14 “in quodam scripto sic habetur :
admirabiliter ipsorum consummatorum in uitas corpora redactas”.
(33) P. ex. Il 5 quomodo ; III 11 domino seruierunt, non idolis ; V 20 spectaculi
cum. De r il a emprunte III 5 eterna au lieu de terrena.
(34) P. ex. Ill 20 diuinis ; IV 19 cum ; V 23 lupanarum; VI 10 uitia ; VIII 17
natura.
(35) IV 7 quid qui ; 12-13 tescissa ; V 28 sanctum.
(36) III 16 ne si; IV 18-19 ceteri reliquis ; VI 29 oculos ; VIII 16 in id.
(37) III 5 concertatur ; VII 17 habebant.
 INTRODUCTION 159
II y a finalement l’edition de Boulanger. Pour r et /z il
utilise les collations de Hartel, mais pretend avoir fait “une
collation nouvelle” de Z. II a du la faire tres rapidement :
dans le seul chapitre premier j’ai compte 12 fautes. Boulanger
a toutefois tire quelques bonnes legons de la collation de Z
faite par Hartel et que Hartel lui-meme n’avait pas remar¬
quees (38). Malgre cela l’edition de Boulanger contient encore
plus de mauvaises legons de Z que celle de Hartel (39).

(38) 111 5 contendatur; 15 prohibuit; 18 admonentur; enim; IV 19 cum;

VI 10 uitia ; VIII 5 sub; 15 celerius.
(39) III 13 praescribatur ; 20 ipsa seueritas ; IV 1 prohibuit; 12 del. renuntians ;
15 quam ... matrem ; 17 auriumque ; V 22 aliquod ; VII 9 del. suis ; VIII14 pecto-
ra ; 15 et; IX 22 tamen ; 24 mirari.
i6o DE SPECTACVLIS

Ces donnees permettent de dresser un stemma codicum et

editionum suffisamment sur :
 INTRODUCTION 161

Les relations verticales ne sont pas les seules. II y a aussi des

relations horizontales. Plus haut il a ete question des rapports
entre les manuscrits de la premiere famille. Dans 1’autre
famille, Ye t 0 ont ete corriges en divers endroits d’apres
I(X) (40). Mais les autres concordances, tres rares d’ailleurs,
entre les differents groupes de la seconde famille ne resultent
pas, a mon avis, d’une contamination ; elles semblent dues
au nasard, ou bien elles sont reminiscences de 1 original
commun.
Afin que le lecteur puisse en juger lui-meme, en voici la
liste (41) :

x p uendicantes (II 2) P M stadiis (II 14)

x (x om. fau. in honoribus (V (x M se (add. s.u. p2) semel (IV
14) 12)
x [x uideris (VIII 9) pY a M aerem (IX 16)
xpY nostrum (I 3) pY a M uoluntates (-p-, p i.
x pY aetas] et a (VII 2) ras. a.) (V 6)
x p,Y M sonus (VII 12) pY IX contumelia (II 7)
x fiM rura (auri i.ras. Y) pY ky cynaras (om. X) (II
(IX 21) n)
x Y M tam maius (tn auis p) pY prorogem
ky (perrogem
(X 14) X) (V 22)
x p a tibia (tibias Y) (VII 7) pY X acta uosque (V 17)
x IX 0 om. a (IX 8)
x IX om. Israel (II 10)

Les conformites entre les differents groupes des deux

families sont du meme genre. L’apertju qui suit, demontrera
que, parmi les groupes de la seconde famille, x est le plus
conforme a la premiere famille (42) :

Z K x *lupanarium (V 28) Z p Y mollitiam (VI 24)

Zifa descenderet (III 16)
Z K p Y cinare/cynarae (III
10)
Z K M et (*om. v) togatos K M
et rogatos Z (VI 5)
Z M *admonentur (III 18)
Z M manifesta ante dementia
(dementia Z) (VIII 1)
Z M uicerit (VIII 9)
Z M item] id est (IX 18)
ZpY articulo (VII 12)
Z p *lupanarum (V 23)
Z IX dibidini (VII ij
Z IX *tubae (VII 6)
K x om. mihi (I 4)
K x p(o)enis (*peius v) (I 20)
K x prorumpant (I 23)
K x uarias (II 3)
K x ceteri (cerer* v) (IV 20)
K X om. nabla (II 11)

(40) Voir les notes 19 et 21.

(41) Toutes ces variantes sont manifestement fautives et doivent etre rejetees.
(42) Les bonnes lemons sont indiquees par un asterisque.
i62 DE SPECTACVLIS
Z v. non iam (I 20) K Z praescribentur (III 12)
Z y add. iam (VI 1) K a equi (equini v) (V 19)
Z y rursum (IX 5) K a rursum (V 22)
Z y *laquearia (IX 21) K 1aY uoluntatem (IV 8)
Z y Z et (ut i.m. y) (I 3) K M tibias post citharas (II
Z y 11 Y M uoluntas (-p-, p i. 11-12)
ras. a) (I 18) K [xY M inuerecundas (VI 1)
Z y a [x habebant (VII 18)

Un apergu des endroits oil certains manuscrits ou groupes

de manuscrits ont remplace spectare par exfsjpectare, et
spectator par expectator (une fois seulement), est tres instructif :
II 16 ex(s)pectare Z K \xY y M
21 expectarentur Z (suspicarentur K spectarentur v) /xY
(ex del. Y, expeterentur con. fx2) M (an spectarentur ?
ex add. s.u. <P2).
III 2 expectandi Z [xY y M
6 expectandis Z /x (expetendis con. fx2) Y y M
12 expectentur Z (inspectentur K spectentur v) y M
(ex del. M spectentur <P) et petentur /xY (expetantur
con. [x2 sperentur con. Y2)
IV 1 expectari \xY y M (lac. K)
9 expectat /xY (ex add. s.u. <P2)
24 expectantium p,Y y et spectantium M (lac. K)
VIII 11 expectatorem /i (*sp- Y) y (lac. K)
Deux observations s’en suivent :
1) En tons ces endroits a a une rasure devant sp-, ou se
trouvait sans doute ex-.
2) Tons les manuscrits mentionnent unanimement spectan¬
tium (V 6 ; 9-10), spectanda (VII 16) et spectabit (X 5 et 7).
B. Melin (43) croit pouvoir conclure : “fieri potest, ut expecta-
re uel, quod mauult Hartel (44), espectare (...) omnibus locis
restituendum sit’’. Quoique la langue de Novatien ne soit pas
totalement depourvue de vulgarismes, elle est en general
“tres cultivee, d’un purisme modere” (46). Ce vulgarisme
marquant ne semble pouvoir remonter a Novatien lui-meme,
mais est du aux differents librarii ; leur hesitation continue
d’ailleurs cette these (46).
Pour la question de la parente litteraire de Novatien, je ren-
voie aux exposes de Melin (47). Pendant des siecles le De Specta-

(43) B. Melin, o.c., p. 163 sq.

(44) Dans son Index uerborum et locutionum, s.u. spectare.
(43) Chr. Mohrmann, dans Vigiliae Christianae, III, 1949, p. 164.
(46) Pour cette question voir aussi : K. Roszberg, Zu Dracontius, p. 48-49,
dans Archiv fiir lateinische Lexikograp/jie und Grammatik, IV, 1887, p. 44-51.
C47) B. Melin, o.c., p. 6-9 et passim.
 INTRODUCTION 163
culis a ete attribue a Cyprien ou corapte parmi les spuria
Cyprianea. Avec de bons arguments Weyman (1892) et
Demmler (1894) Font attribue a Novatien. Tout le monde
n’etait pourtant pas encore convaincu. Les preuves apportees
par Melin en faveur de la parente litteraire de Novatien sem-
blent ne laisser plus aucune place pour un doute raisonnable.
 INDEX SIGLORVM
Codices (x)
Z cod. Parisinus 1658, s. XIV, f. 200r-203u.
K cod. Carpentoractensis 31, s. XIV (2), f. 253n-254r.
fi cod. Monacensis 18203, s. XV, f. i77r-i8or.
k cod. Vaticanus 9943, s. XV, f. I72a-i75°.
a cod. Vaticanus 197, s. XV, f. i95H-i98r-
8 cod. Vaticanus 198, s. XV (a. 1449), f. CXLVIIIr-CLr.
1 cod. Vaticanus Palat. lat. 158, s. XV, f. CCXXXIr-CCXXXlIIIu.
1 cod. Taurinensis E III 5. s. XV (a. 1459), £ nor-ii2u.
2 cod. Sienensis F V 13. s. XV, f. i97°-20ir.
0 cod. Sandanielinus 22, s. XV (3).
v cod. Marcianus II 2, 24, s. XV (2), f. LXXIIIIr-LXXVr.
X cod. Vaticanus Chisianus A VI 177, s. XV (a. 1467), f. I73r-i77r.
Y cod. Vallicellianus D 21, s. XV, f. CLXXXIX“-CLXXXXII”.
r cod. Remensis 370, s. XV, f. i88u-i9in.
M cod. Salmanticensis 2608, s. XV (4 5), f. 22iu-223r.

codd — consensus omnium codicum.

coddx = consensus codicum excepto codice Z.

K ualet pro K v \
p. ualet pro n Y a 8 1 1
x ualet pro k 2 r I
a ualet pro a 81 nisi ubi aliud quid adnotauero.
I ualet pro I X
M ualet pro M 0
M ualet pro AI 0 I X

Editiones (6)
Man ed. Manutiana quam adornauit Latinus Latinius, Romae, 1563.
Mor ed. Moreliana, Parisiis, 1564.
Pam1 ed. Pameliana, Antuerpiae, 1568.
Pam2 ed. Pameliana nonnullis locis emendata, Parisiis, 1616.
Rdg ed. Rigaltiana, Parisiis, 1648.
Ox ed. Oxoniensis quam in lucem edidit Ioannes Oxoniensis Episcopus,
Bremae, 1690.

(1) V. etiam Conspectum Codicum, p. XIV-XXIII.

(2) Hi duo codices quattuor magnas lacunas communes habent, sc. cap. Ill,
1. 18 - cap. IV, 1. 2 (admonentur ... prohibet geri) ; cap. IV, 1. 21 - cap. V, 1. 12
(postmodum ... docuisset) ; cap. VI, 1. 17 -1. 27 (illas ... libidines) ; cap. VII, 1.x-
cap. X, 1. 17 (non est ... spectaculum fratres).
(3) Folia huius codicis non numeris notata sunt.
(4) Hie codex deficit post uoc. numquam (cap. IX, 1. 22).
(5) V. etiam Conspectum editionum praecipuarum, p. XXVI-XXVIII.
 INDEX SIGLORVM 165
Bal ed. Baluziana, Parisiis, 1718.
Hart ed. Harteliana, Vindobonae, 1871.
Boul ed. Boulangeriana (6), Parisiis, 1933.

edd = consensus harum editionum.

eddx = consensus editionum exceptis Hart Boul.
Hart ualet etiam pro Boul nisi ubi aliud quid adnotauero.
Bala, Hart8 indicat lectionem quae in sola editione Baluziana,
Harteliana legitur.

Emendationes, coniecturae
Hat Obseruationes & coniecturae in Cyprianum cum adnotatio-
nibus Pamelii(editio Antuerpiae 1568), e Bibliotheca Brancac-
cia in lucem editae a Dominico Macro Melitensi, in : Hatini
Hatinii Viterbiensis Bibliotheca Sacra et Prof ana, Romae, 1677.
Hang P. Langen, in Bonner Theol. Hiteraturblatt VI, 1871, p. 328-331
(Iudicium de ed. Harteliana).
Weym C. Weyman, Vber die dem Cyprianus beigelegten Schriften De
Spectaculis und De Bono Pudicitiae (Histor. Jahrb., XIII, 1892,
P- 737-748).
Wolff E. Wolfflin, Cyprian De Spectaculis (AHH, VII, 1893, p. 1-22).
Demm A. Demmler, Vber den Verfasser der unter Cyprians Namen
iiberlieferten Traktate De Bono Pudicitiae und De Spectaculis,
Tubingae, 1894.
Weym {WKP) iudicium de libro Demmleriano in : Wochenschrift fur klass.
Philol., XI, 1894, col. 1027-1032.
Koch Ugo Koch, Codex Parisinus 1658 e lo scritto pseudo-ciprianeo
inovaefaneo') De Spectaculis. (Religio, XII, 1936, p. 245-265).
Me/in Bengt Melin, Studia in Corpus Cyprianeum, Vpsaliae, 1946.
Scheid F. Scheidweiler, Novatianstudien (Hermes, LXXXV, 1957,
p. 58-86).

(6) In editione Boulang. Z = P, fj. = M, r = R.

 DE SPECTACVLIS

Nouatianus plebi in euangelio stanti salutem.

I. 1, Vt me satis contristat et animum meum grauiter
affligit, cum nulla mihi scribendi ad uos porrigitur occasio
5 — detrimentum est enim meum uobiscum non colloqui —, ita
nihil mihi tantam laetitiam hilaritatemque restituit quam cum
adest rursus occasio. Vobiscum enim me esse arbitror, cum
uobis per litteras loquor. 2. Quamquam igitur ita se haec
habere quae dico certos uos esse sciam nec quicquam de uer-
io borum meorum ueritate dubitare, tamen etiam argumentum
sinceritatem rei asserit. Nam cum nulla prorsus praeteritur
occasio, probatur affectio. 3. Quamuis ergo certus sim uos non
minus esse in uitae actu graues quam in sacramento fideles,
tamen, quoniam non desunt uitiorum assertores blandi et
15 indulgentes patroni, qui praestant uitiis auctoritatem et,
quod sit detenus, censuram scripturarum caelestium in aduo-

I, 2 cf. 1 Cor. 15, 1.

I, 1 Inscriptio : De Spectaculis (Incipit praefigit Z Cecilii Cipriani S Ciprianus 0)

Z ji 8 0 Y(i.m. legitur numerus 110)M (i.m. numerus 85), edd. (Caecilii Cypriani praefigit
Man Liber Bal Argum. De uitandis homini Christiano spectaculis publicis aduersus
quosdam, qui ea auctoritate sacrae scripturae pessime comprobabant inscriptionis
loco Mor epistola add. Man epistola ignoti auctoris Ox) De spectaculis et illecebris
mundi. XXVIII K ubi in summa pagina Cip archiepi epta XXVIII scribitur; in v
numeri loco Rubrica legitur. Incipit epistola de spectaculis feliciter I. Nulla inscriptio
ai x (2 i.m. mm. 69 exhibet, r 68). Distributionem in capita secutus sum quam
ap. Migne primum inueni. In paragraphos diuisit Boulanger. 2 Nouatianus
Melin 94 ; cf. 6-9 ubi disserit C. Weyman primum anno 1892 et post eum A. Demmler
anno 1894 opusculum antea Cypriano attributum aut inter spuria Cyprianea prolatum
Nouatiano reddidisse Cyprianus uulgo (om. Ox) post salutem num. CIII Mor 3
ut] et Z k2 (i.e. littera grandis E ; i.m. k habet u, 2 e) meum] nostrum /x V x,
Hart; uetant Demm 36, 2, Bold 4 affligat K (-git v) mihi om. K x 5
detrimento v meum om. K 0 nihil post mihi I laetitiam om. K M, sed
in M add. s.u. ylaritatem (hy- v) K M, sed que add. M, om. 2 restituit om. 2
quam cum] quanta Z 7 rursus add. s.u. M enim Z K, Boul; om. cett.
omnes me esse arbitror] arbitror loqui K 8 uobis] uobiscum Z igitur]
ergo M, om. fiY se ... dico (/. 9)] h(a)ec se habeat res quam dico ut Z, Boul ;
uetat Koch 256 haecom.M 9 certe K (-tos v) certos post uos /x Y inter
esse et sciam lineola in lac. ca. 6 litt. a nec] ne 2 quisquam Z K de ...
ueritate (/. 10)1 a rerum uarietate queat K uerborum post meorum Z 10
dubitaret Z argumentum] et add. v 11 rei] dei 2 nam om. K praeter
0, itur add. s.u. 0I, 2 (itur i.ras. M ?) preteritur* (r i.ras.) a praeteriture K praeteritum
/jl prebetur I pbetur ex pteritur Y 11/12 praeteritur occasio om. x in lac. ca. 20
litt. 12 occasionis K ergo] ego (ego* r) x sum /<. 13 in uitae actu]
iustos ac K uitae actu] iustis actibus Z actus 2 14 quoniam] quia Z,
om. K assertores] deteriores K 15 indulgentias K (-entes v) indigentes Z
uitiis] flagitiis Z K et om. x 16 sit codd. est edd. censura M
auocatione fiY' d add. s.u.) a8 auocatione i uocationem (-ione 2) x
 16 8 DE SPECTACVLIS I II
cationem criminum conuertunt, quasi sine culpa innocens
spectaculorum ad remissionem animi appetatur uoluptas —
nam et eo usque eneruatus est ecclesiasticae disciplinae uigor
20 et ita omni langore uitiorum praecipitatur in peius, ut iam
non uitiis excusatio, sed auctoritas detur —, placuit paucis
uos non nunc instruere, sed instructos admonere, ne quia
male sunt iuncta uulnera sanitatis obductae perrumpant ci-
catricem. 4. Nullum enim malum difficilius extinguitur quam
25 quod faciles reditus habet, dum et multitudinis consensu
asseritur et excusatione blanditur.
II. 1. Non pudet, inquam, non pudet fideles homines et
christiani sibi nominis auctoritatem uindicantes superstitiones
uanas gentilium cum spectaculis mixtas de scripturis caelesti-
bus uindicare et diuinam auctoritatem idolatriae conferre.
5 2. Nam quando id quod in honore alicuius idoli ab ethnicis
agitur a fidelibus christianis spectaculo frequentatur, et idolatria
gentilis asseritur et in contumeliam Dei religio uera et diuina
calcatur. Pudor me tenet praescriptiones eorum in hac causa
et patrocinia referre. 3. ,,Vbi”, inquiunt, ,,scripta sunt ista,

17 conuertunt Z, edd. conuertant cett. codd. (ad- v) sine culpa] sicut (cut i.ras. a)
a, edd* ; del. cens. Hart quod probat hang 328 inocens** (s i.ras.) a innocenter
ex in nocente Y & innocenter I 18 spectaculum Z spectaculorum spectationis I
(spectationis add. i.m. Y2) spectatorum 0, corr. i.m. 0- uoluptas ex uoluntas a
uoluntas Z nY {corr. Y2) y M 19 et] quia Z, om. K 20 et om. K in
peius] appetitus I, ex in peius Y2 peius] p del. ni Jailor M penis ex peius 0
p(o)enis K (peius v) y non iam Z y. Hart 21 uitiis ex intus a intus y da-
tur fiY, corr. Y2 22 uos ex nos k nos M non post nunc K, Bal' sed]
et add. Z amouere Z ne] nec Z 23 mala K sunt om. 8 sunt iuncta
uulnera] menude sunt uoluptates Z iocunda sunt uoluptatis K *uncta Y
uncta I uincta a, edd. sanitati Z sanitas p. abducte Z perrumpat ycY,
corr. Y2 prorumpant K y corrumpant Z 25 reditus] aditus y (k i.m.) 20
et om. K

II, 1 inquam non pudet om. K inquam post alt. non pudet edd* alt. non
pudet om. Z infideles Z ; fort, recte, cf. cap. V, 1. 32 {Koch 256) homini K
et] ex K 2 christiani ... auctoritatem] auctoritatem nominis christiani sibi
/ 0 sibi post auctoritatem sign. mut. add. M nominis] nirus {an inrus ? sic
Hart) Z auctoritate K uendicantes ex uind- Z uend- p. y, om. K 3
uarias K y gentium K cum] nouis K mixta Z in istas K 4 uindicare
K, edd. uend- ex uind- Z uend- cett. codd. {etiam v) diuinam om. codd.*, edd. ante
Bal auctoritate K idolatriae aut ydol- codd. idololatriae edd. ; iure uetant
Wolff 6, Melin 95, 2 5 quando] quomodo Z, Bal' 0 agitati K agitatui v
geritur Z a om. K christianis om. Z K; cf. Wolff 19 sq., Koch 246 sqq., Melin
155 sq. et om. S i(y)dolatria codd. idololatria edd. ; cf. 1. 4 7 contumelia
fiY I contumelio M 8 proscriptionis v earum K 9 proferre Z v ;
tuetur Scheid 78 conferre K
 DE SPECTACVLIS II-III 169
10 ubi prohibita ? Alioquin et auriga est Israel Helias et ante
arcam Dauid ipse saltauit. Nabla, cinyras, tympana, tibias,
citharas, choros legimus. Apostolus quoque dimicans caestus
et colluctationis nostrae aduersus spiritalia nequitiae propo-
nit certamen. Rursum cum de stadio sumit exempla, coronae
15 quoque collocat praemia. Cur ergo homini christiano fideli

non liceat spectare quod licuit diuinis litteris scribere ?’*

4. Hoc in loco non immerito dixerim longe melius fuisseistis
nullas litteras nosse quam sic litteras legere. Verba enim et
exempla quae ad exhortationem euangelicae uirtutis posita
20 sunt ad uitiorum patrocinia transferuntur, quoniam non ut
spectarentur ista script a sunt, sed ut animis nostris instantia
maior excitaretur in rebus profuturis, dum tanta est apud
ethnicos in rebus non profuturis.
III. 1. Argumentum est ergo excitandae uirtutis, non per-
missio siue libertas spectandi gentilis erroris, ut per hoc animus
plus accendatur ad euangelicam uirtutem propter diuina
praemia, cum per omnium laborum et dolorum calamitatem
5 contendatur peruenire ad terrena compendia. 2. Nam quod

II, 10 cf. 4 Reg. 2, 12. 10/11 cf. 2 Reg. 6, 14. 11/12 cf. 2 Reg. 6, 5 ;
1 Paral. 15, 28-29; Ps. 32, 2 ; 1 Macc. 13, 51. 13 cf. Eph. 6, 12. 14/15
cf. 1 Cor. 9, 24-25.

10 probata K alioqui kE, Mora alioquin et] an qui net Z at qui et K et1
om. /j,Y, add. s.u. Y2, Er est post Helias K israel i.ras. a, om. x, i.lac. ca. 6
litt., I post israel v et add. ; sic et M, sed inter Iht et et habet lineolam i.lac. ca. 3
lift., unde perperam Iohanes et 0 11 salutauit, u exp. Y nabla post cinyras r
(nabla cynaras k, sed sign. mut. addi) nablas Y M nabulas Z, om. K E cinyras
ego ex M ; ita iam coni. Eat cymiras Z cynaras /j.Y Kr, om. E cyniras I thyaras (thy
i.ras. a) a post K *aras Man aera Mor Pam Rig Ox (*aera Pam1) : ‘ Aera in Scripturis
Sacris nunquam legipro genere musicorum instrumentorum' {Eat) cynares, aera Balcynaras
aera Hart; cf. cap. Ill, l. 10 tympanos p Y tympanas M tibias post citharas
KM 12 choros ... dimicans om. Y, add. i.m. Y2 apostolus ... praemia (/. 15)
om. x dimicans caestus] dimicationis Z dimicato estu K gestus a 13 et
om. K 14 certamina Z K cum om. codd.*, edd. ante Bal stadio] suo add. K
(dees/ v) stadiis p. M, edd. ante Bal studiis 10 15 christiano om. Z K 10
spectare (*spectare a) a I, edd. ex(s)pectare cett. codd. ; cf. Melin 163 sq. 17 non
immerito om. codd.*, edd. ante Bal longe om. K fuisset Z isti K nobis Z
18 nosse quam sic litteras om. K et om. K 19 exempli K exerectionem I<
20 uitiorum] memorum K (uitiorum v) 20/21 inter ut et spectarentur lac. ca. 7
litt. a 21 spectarentur] expectarentur Z /j.Y (expeterentur /a2 ex del. Y) x
suspicarentur K (spectarentur v) M (an spectarentur ? ex add. s.u. 02) instan¬
tia post maior M 22 suscitaretur Z 22/23 dum ... profuturis om. E
apud ethnicos in] et K
III, 1 es K (est v) 2 sine Z **spectandi a expectandi Z fj,Y x M hoc*
ex hanc nifallor Y hanc cett. codd. exc. Z I, edd. ante Bal 4 cum] quam Z cum
... compendia (/. 5) om. Y, add. i.m. Y2 5 contendatur Z, Bold; tuentur Wolff 12,
Koch 258 sq. contempnatur K contenditur v concedatur cett. codd., edd* concertatur
Hart uenire (per add. s.u. M) M terrena (tuentur Wolff 6-7, Koch 258 sq.,
Weym (W K P) 1029)] eterna r, k i.m., Bal Boul
 170 DE SPECTACVLIS III
Helias auriga est Israelis non patrocinatur spectandis circen-
sibus ; in nullo enim circo cucurrit. Et quod Dauid in conspec-
tu Dei choros egit nihil adiuuat in theatro sedentes christianos
fideles ; nulla enim obscenis motibus membra distorquens
10 desaltauit Graecae libidinis fabulam. Nabla, cinyrae, tibiae,
tympana et citharae Deum cecinerunt, non idolum. Non igitur
praescribitur ut spectentur illicita. 3. Diabolo artifice ex sanc-
tis illicita mutata sunt. Praescribat igitur istis pudor, etiamsi
non possunt sanctae litterae. Quaedam enim scriptura magis
15 probibuit non praecipiendo ; uerecundiam passa plus inter-
dixit quia tacuit, uerita ne, si ad haec usque descenderit,
pessime de fidelibus suis sensisset. Nam et plerumque in
praeceptis quaedam utilius tacentur. 4 Admonentur enim .
saepe dum interdicuntur. Ita etiamsi tacentur, dum (non)
20 diuinis litteris scripta sunt, et praeceptorum loco seueritas

6 israel K; mau. Demm 52, 1 coll. cap. II, l. 10 israel helias Z **spectandis a
expectandis Z pY(corr. in expetendis f2) x M circensibus om. K 7 circo]
iccirco Man is circo cett. edd. exc. Hart orto K curcurrit Z concurrit x quod
om. K (ex/at in v) 8 dei] domini K christianos om. Z K 9 obscoenis edd.
moribus M membris distorquendis Z membris distor. quando K membra
distorquendo v 10 saltauit Z K graecae libidinis fabulam om. K fabula
Z nabla Y nablam M nable K nabule Z nabulae Bal‘ cinyrae ego ex M;
cf. cap. II, l. 11 cynirae I ci(y)nar(a)e Z K fxY cynarae Bal Hart cymare x tyare a
*arae Man aera cett. edd. ante Bal 11 timpana Z ; om. cett. codd. et edd. ante Bal.
Apud Pam legitur i.m. ante aera asterisco uoci aera praefixo et om. Z K, Bal Boul
cithara x athare K (cythae v) deum cec.] dno seruierunt Z, Bal Boul dnm
cecinere K cocinerunt E idolis Z, Bal Boul; net. Koch 256/7 igitur] ergo
v 12 praescribitur I; sic maluit etiam Hart in app. crit., i.t. rec. Boul praescribatur
Z, Bal praescribentur K 2 praescribetur cett. codd. et edd. ut spectentur (sic »)]
inspectentur K **spectentur a expectentur Z x M (ex del. M spectentur &)
et petentur fiY(expetantur corr. f2 sperentur corr. Y2) a diabolo Bal8 ex]
et Z 13 in illicita edd. ilia in illicita mau. Hart in app. crit. Sed nihil mutandum ;
mutata enim fere idem ualet ac ‘mutando effecta’ mutata om. x praescribatur
Z, Boul gscribat pY praescribebat v igitur post istis M istis] hiis K 14
non possunt post s. litterae K 15 prohibuit Z K, Boul pr(a)euidet x prouidet
cett. codd. et edd. non Dombart apud Wolff 13prob. Weym (W K P) 1029, Scheid 79
dum in Z K dum ex v in cett. codd. et edd. intra dixit M 16 uerita Wolff 13
prob. Weym 744, Scheid 79; ita etiam P. Collomp ap. Boul qui primus banc corr. i.t.
recepit ueritas codd., cett. edd. ne si Hart prob. Boul, Koch 257, 262, Scheid 79
non Z nisi cett. codd. exc. a ubi si (** si a) legitur si edd* * ad hoc Z K (ad hec v)
adhuc M descenderet Z K a, edd. exc. Hart8 (-derit tuetur Koch 262) 17 ante
pessime in Z nisi legitur sensisset (ita v)] sensibus K et om. v plerum v
18 praecepto K quaedam post utilius K ; sic mauult et Scheid 79 (‘cursus planus')
utilia quedam Z admonentur ... prohibet geri (cap. IV, I. 2) om. K ad¬
monentur Z M, Boul; uetat Scheid 79 admonent cett. codd. et edd. enim Z, Boul;
uulgo deest 19 saepe om. Boul interciduntur codd.*, Man Mor; corr. Pam1
ex coni. etiamsi ego etiam uulgo. Scheid 79 post etiam uerba haec uetanda uel tale
aliquid excidisse putat tacentur dum] que Z non addidi ego 20 diuinis Z,
Hart duris M duoris (o exp. Y) fiY in a (in a i.ras. ca. 7 lift.), cett. edd. ; om. x
in lac. ca. 9 litt. locis Z seueritas] ipsa ueritas Z ipsa seueritas Boul
 DE SPECTACVLIS III-IV 171
loquitur et ratio docet quae scriptura conticuit. 5. Secum tan-
tummodo unusquisque deliberet et cum persona professionis
suae loquatur : nihil umquam indecorum geret. Plus enim
ponderis habebit conscientia quae nulli se alteri debebit nisi
25 sibi.
IV. 1. Quid scriptura interdixit ? Prohibuit enim spectari
quod prohibet geri. Omnia, inquam, ista spectaculorum genera
damnauit, quando idolatriam sustulit ludorum omnium ma-
trem, unde haec uanitatis et leuitatis monstra uenerunt.
5 2. Quod enim spectaculum sine idolo, quis ludus sine sacrificio,
quod certamen non consecratum mortuo ? Quid inter haec
christianus fidelis facit, si idolatriam fugit ? Quid qui iam
sanctus sit de rebus criminosis uoluptatem capit ? Quid contra
Deum superstitiones probat quas amat dum spectat ? 3. Cete-
10 rum sciat haec omnia inuenta daemoniorum esse, non Dei.
Impudenter in ecclesia daemonia exorcizat quorum uolup-
tates in spectaculis laudat. Et cum semel illi renuntiando re-
scissa sit res omnis in baptismate, dum post Christum ad dia-
boli spectaculum uadit, Christo tamquam diabolo renuntiat.
15 4. Idolatria, ut iam dixi, ludorum omnium mater est, quae

21 loquitur] locatur k (i.m.) 2 loquatur r docet Z, Bal Boul; del. cens. Hartprob.
Hang 328 ; tuentur Wolff 13, Scheid 79 loquitur cett. codd. et edd. tantum codd.*
(tam / tm M tfi <P), edd. ante Bal 22 defensionis x 23 nihil] et ni(c)hil Z
Bah indeorum, c add. s.n. /iY inde eorum Ox8 geret] dicet Z 2
conscientia (tuetur Melin 73)] sententia codd.*, edd. ante Bal
IV, 1 quid] quidquid omnis ista Z **spectari a expectari /x Y x M 2 prohi¬
bet] prohibuit Z, Boul inquit x ista om. Z 3 dampnantur K quo-
modo Z ydolatria Z idololatriam edd. 4 unde post haec x et leuitatis
om. Z K monstra om. x deuenerunt x 5 quod] quid K spectaculo¬
rum M, corr. &1 <! no ex sine /x consecratur Z construatum K (consecratum
v) sacramentum fj.Y, corr. Y2 quid ... idolatriam (/. 7) om. Z K ubi legitur quid
(qui Z) contra deum (dominum Z) superstitiones proprias (-ionem -am K) errore
manifesto librarii ex l. 8-9 quid] quod 2 1 facit] erit r idololatriam edd.
fingit Z quid qui] qui quod Z K qui] loqui {add. s.u. Y) qui ^Y
loquitur (t i.ras. a) qui a, edd. ante Bal uarie distinguentes loqui quod I quod M(loqui
add. s.u. <t>2) loci ei ? quid qui HartB 8 de rebus] et de rebus Z diebus K cri-
minis fcY uoluntatem K /x Y {corr. Y2) quid] qui Z K !l dominum Z
spectat, ex add. s.u. <P *spectat a exspectat fxY ceterum] certe cum Z v
cum certe K 10 haec post omnia Z K, Bah inu. daem. esse] a demonibus
inuenta K 11 imprudenter x exorcizat Y exorzizant M uoluntates M,
corr. <P2 uoluntatem K (-p- v) 12 in om. ^ spectaculo Z lauda v laudat Y
laudant I semel] se {add. s.u. /x2) semel p. M illi om. M, add. s.u. &- ilia K
illis Scheid 79 renuntiando ego ex coniect. Pam in adnotationibus uetat Hat; renun-
tians codd. et edd., sed om. Z K, del. cens. Boul renuntianti Scheid 79 renuntiatis Koch
263, 1 recisa K, edd. ante Bal rescisa (s add. s.u. Y) p. resissa M remisse Z 13
sint Z res post omnis M oms Z in om. K diaboli] diabolum Man
Mor, corr. Pam1 ex coni. 14 renuntiauit Z K ; tuetur Scheid 79 15 idololatria
edd. idolatria] inquam add. K ut] quam Z, Boul ludorum post omnium K
(lud. omn. v) mater est quae] matrem Z, Boul mater ... illis (/. 16) om. Y,
add. i.m. Y2
 172 DE SPECTACVLIS IV-V
ut ad se christiani fideles ueniant blanditur illis per oculorum
et aurium uoluptatem. Romulus Conso quasi consilii deo
ob rapiendas Sabinas circenses primus consecrauit, ceteri
reliquis. Cum urbem fames occupasset, ad aduocationem po-
20 puli acquisiti sunt ludi scenici et Cereri et Libero dicati
postmodum reliquisque idolis et mortuis. 5. Graeca ilia cer-
tamina uel in cantibus uel in fidibus uel in uocibus uel in
uiribus praesides suos habent uaria daemonia. Et quicquid
est aliud quod spectantium aut oculos mouet aut delinit
2j aures, si cum sua origine et institutione quaeratur, causam
praefert aut idolum aut daemonium aut mortuum. Ita diabolus
artifex quia idolatriam per se nudam sciebat horreri, spec-
taculis miscuit, ut per uoluptatem posset amari.
V. 1. Plura prosequi quid est necesse uel sacrificiorum in
ludis genera monstruosa describere ? Inter quae nonnumquam
et homo fit hostia latrocinio sacerdotis, dum cruor etiam de
iugulo calidus exceptus spumanti patera, dum adhuc feruet, et
5 quasi sitienti idolo in faciem iactatus crudeliter propinatur,
et inter uoluptates spectantium quorundam mors erogatur,
ut per cruentum spectaculum saeuire discatur, quasi parum
sit homini priuata sua rabies, nisi illam et publice discat. 2. In
poenam hominis fera rabida nutritur in deliciis, ut sub spec-
10 tantium oculis crudelius insaniat. Eruditur artifex bellua,

16 ad om. n, add. s.u. [x2 christiani om. Z K fideles om. x illis] illosque Z
17 et aurium] auriumque Z, Boul uoluntatem M, corr. <P2 uoluptatem]
amplectitur. Nam add. Z conso edd. consul codd., om. K quasi c. deo om. Z K
consilii edd. consuli codd. 18 circenses post primum(pro primus) K 18/19
ceteri reliquis Hart et (om. Z) ceteri reliqui Z K ceterum reliqui (reliqui* a) a, edd*
ceteras reliquis M c(a)eteris reliquis cett. codd. 19 cum Z K, Boul; tuetur Scheid 79
dum cett. codd. et edd. urbem Z K, edd. orbem cett. codd. fames om. K (extat
in v) occupassent K (-set v) ad] et ad M, om. K aduocationem] deuo-
tionem K auocationem BalB 20 ludis scenicis K scenice Z et1 om. Z K,
BalB cerei Z ceteri K (cerer* v) x et2] a v dicatis K 21 postmodum
... docuisset (cap. V, l. 12) om. K reliquisse M reliquis Z graeca] sic grata Z
22 cantibus] flatibus Z 23 uiribus] uirtutibus suis Z 24 **spectantium a
expectantium x \xY et spectantium M aut1 om. Z fx M oculus x 25
cum sua] enim Z sua post origine a, edd* et institutione] instituto Z
requiratur Z causa Z 26 proferet Z aut1 om. Oxe daemonium]
dominum codd* 27 idololatriam edd. nudam] nudare Z sciebat] nolebat
Z horreri] horiorem Z oriri M 28 uoluntatem M posset ... quid
(cap. V, l. 1)] possit et armari plus et prosequi. Non Z

V, 1 uel om. Z 1/2 in ludis] ludos et Z 2 sign, interr. posui ego intra M
3 dum] cum Z 4 spumanti om. codd.*, edd. ante Bal; tuetur Koch 257 etom.Z
5 propi nature 0 6 et om. /x, add. s.u. /x2 inter] in Z uoluptates, p i.ras. a
uoluntates fiY (corr. Y2) M irrogatur I Y 8 ilia Z et post publice /x Y
in Z, Bal ad cett. codd., edd. ante Bal 9 hoie Z in ... insaniat (/. 10)] et in
delitias spectantium crudelius insanitur Z sub om. x 10 erudit Y I, edd.
exc. Man Mor Pam1 bel(l)uam Y I, edd. exc. Man Mor Pam1
 DE SPECTACVLIS V 173
quae clementior fortasse fuisset, si non illam magister cru-
delior saeuire docuisset. 3. Ergo ut taceam quicquid latius
idolatria probat, quam uana sunt ipsa certamina, lites in colo-
ribus, contentiones in curribus, fauores in honoribus, gaudere
15 quod equus uelocior fuerit, maerere quod pigrior, annos peco-
ris computare, consules nosse, aetates discere, prosapiam de-
signare, auos ipsos atauosque memorare. 4, Quam hoc totum
otiosum negotium, immo quam turpiter ignominiosum !
Hunc, inquam, memoriter totam equini generis sobolem com-
20 putantem et sine offensa hunc locum magna uelocitate referen-
tem, parentes Christi si perroges, nescit, aut infelicior si scit.
Quern si rursus perrogem, quo ad illud spectaculum itinere
peruenerit, confitebitur per lupanarum, per prostitutarum
nuda corpora, per lubricam libidinem, per dedecus publicum,
25 per uulgarem lasciuiam, per communem omnium contumeliam.
5. Cui ut non obiciam quod fortasse commisit, uidit tamen
quod committendum non fuit et oculos ad idolatriae spectacu¬
lum per libidinem duxit, ausus secum sanctum in lupanar
ducere, si potuisset, qui festinans ad spectaculum dimissus
30 e dominico et adhuc gerens secum, ut assolet, eucharistiam

11 fortasse om. Z crudelius codd.*, edd. ante Bal 12 seruire, r exp. Z ante
docuisset in M erudisset exp. ut] ne K, om. v 13 idolatriam K ; sic et Scheid 79
(‘cursus uelox’) idololatria edd. ipsa] ista v in] et v caloribus K 14
cursibus Z K, Ba/e fau. in hon. om. (2 {add. i.m. Y2) x, edd. ante Bal 15
mereri Z annos] auis K pectoris Z pec(c)ora K 1C dicere Z K, Man
Mor Pam1 presepia Z pro sapientia 10 17 auos ipsos atauosque] auesque K
auos] uos (nos I) codd* acta uosque p Y Z atauos a, Man Mor Pam1
commemorare a, edd* 18 turpiter] turpe et Z, BalB ignominosum Z,
-niosum Bal non otiosum cett. codd., edd. ante Bal; dubit. tuetur Koch 257 19
hunc] huic aut hincZhabett' totum x equi K (equini v) a, Man Mor Pam1
equura x 20 offensa hunc locum] offensaculo non (cu v) K hunc locum]
spectaculi cum Z, Bals 21 parentes Z, Bal pres K partes (patre corr. Y2) cett.
codd., edd. ante Bal Christiani Rig Ox jrogres K (p- v) progem Z praeroges
Bals aut ... quern] ut infelicius sit et scire quod Z, Bale infelicior si scit
om. K scit] et scit M sit i 22 quern post si K (quem si v) rursum K a,
edd. ante Bal progem Z praerogem BalB prorogem pY x (p- 2) jroges K
(p- v) perrogere (re exp. 0) M illud] ad Z, unde aliquod Boul aliquod spectaculum
nescit aut infelicior, si scit. Quod si rursum praerogem quo ad illud Bals specta¬
culi codd. exc. Z K, Man Mor Pam1 ume K (itine v) 23 lupanarum Z p ;
tuetur Wolff 9 {‘fere idem ualet quod luparum’) quem seq. Weym 739/740, Koch 257
lupanar K luparum Sr, Bals lupanarium cett. codd. et edd. (i exp. Y, luparum i.m. k)
per2 om. Z K {extat in v) 24 lubricam] publicam codd. exc. Z K, edd.*
urbicam coni. Hart in app. crit. 26 ut om. K quod] quidquid K 27 quod
... fuit om. IC idololatriae edd. 28 ausus] est add. Z sanctum Bal; tuetur
Melin 157, 1 christi corpus quod est sanctum Z spiritum sanctum cett. codd., edd.
ante Bal lupanarium codd. exc. Z K x, edd. ante Bal 29 dimissus edd. amisso Z
dimisso K dimisit v demissus cett. codd. 30 e dominico] dominico Z dno K
e domicilio Y {i.ras.) I; om. a i.lac. ca. 9 litt. ; om. etiam Man {asterisco addito uoci
dimissus. Latinus adnotat : *Asteriscus loco huic necessarius; nam lacuna patebat in
manusc.’’) et cett. edd. ante Bal et] ueniret etiam Z ut assolet om. Z
 174 DE SPECTACVLIS V-VI
inter corpora obscena meretricum Christi sanctum corpus
infidelis iste circumtulit, plus damnationis meritus de itinere
quam de spectaculi uoluptate.
VI. 1. Sed ut ad scenae iam sales inuerecundos transitum
faciam, pudet referre quae dicuntur, pudet etiam accusare
quae fiunt, argumentorum strophas, adulterorum fallacias,
mulierum impudicitias, scurriles iocos, parasitos sordidos,
5 ipsos quoque patres familias togatos modo stupidos modo
obscenos, in omnibus stolidos, certis nominibus inuerecundos.
2. Et cum nulli hominum aut generi aut professioni ab im-
probis isto sermone parcatur, ab omnibus tamen ad spectacu-
lum conuenitur. Commune dedecus delectat uidelicet uel
10 recognoscere uitia uel discere. Concurritur in illud pudoris
publici lupanarium, ad obscenitatis magisterium, ne quid
secreto minus agatur quam quod in publico discitur. Et inter
ipsas leges docetur quicquid legibus interdicitur. 3. Quid inter
haec christianus fidelis tacit, cui uitia non licet nec cogitare,
15 quid oblectatur simulacris libidinis, ut in ipsis deposita
uerecundia audacior fiat ad crimma ? Discit et facere dum
consuescit uidere. Illas tamen, quas infelicitas sua in seruitu-
tem prostituit libidinis publicae, occultat locus et dedecus
suum de latebris consolantur. Erubescunt uideri etiam quae

31 obscoena edd. obsceni K meretricum] meriti.(punctum deest v) cum K chris¬

ti post corpus v christi... circum (/. 32) om. codd. exc. Z K, edd. ante Bal sanc¬
tum ... circumtulit (/. 32)] corpus (christi add. v) fidele sic (sit v) et sanctum iste
circumtulit iste K 32 demeritus (de exp. k) kE de] spectaculi add. Z K
de itinere quam om. codd. exc. Z K, edd. ante Bal 33 uoluntate M, corr. <I>-

VI, 1 ut om. K ad scenae (sic v)] obscene K ad] de hoc Z, Ba/B coenae
Pam2 Rig iam sales] inquinamento Z, BaP sales] sordes K inuerecundas
K fj.Y (corr. s.u. fj.2) M inuerecundo Z, BaP ante transitum in Z x, BaP iternm
iam legit nr 2 dicantur M 3 argumentorum] agentium a (in a idac. ca. 4 lift,
lineola inter A et gentium), edd. ante Bal strophos K (-as v) adulterarum Er
fallaciam E 4 parasitas Z parasides E a togatos] et (om. v) togatos K M
et rogatos Z modo2 om. K (extat in v) <i scenicos Z in om. K (extat in v)
cert, nomin.] in omnibus Z, Bal* in omnibus et K hominibus E in-
uerec.] etiam uerecundos M 7 genere K professione K professionis M
7/8 ab improb. isto] inprobo istorum Z istorum K ab improborum istorum BalB
8 paratur E 9 uidelicet] uidere Z, Bals 10 uitia Z /a2 s.u., Boul; tuentur
Wolf] 6*, Scheid 78 (coll. 1. 14) otia cett. codd. et edd. in] etiam in M (in om. M,
add. s.u.) in illud pud. publ.] illic ad pudorem publicum Z, BaP 11
lupanarum Z lupanar K lupanaris BaP 12 quod om. Z dicitur K 13
inter haec] hie Z K 14 hoc 0 christianus om. Z K fidelis post facit Z
nec om. Z K 15 oblectatur om. A1, add. s.u. 02 simulacris ex si mulieris
0~ libidinis] quid prospicit libidines Z 111 et om. codd.*, edd. ante Bal
17 consueuit K illae BaP illas ... libidines (l. 27) om. K in seruitutem]
inseruit et Z ad (sic etiam x, Boul) seruitutem inseruit et BaP 18 prostituit]
prostrauit Z, BaP libidinis ... et] libidines publicas occultant belua uel Z
libidines publicas occultant et BaP occultat] uel M 19 latebris om. x
 DE SPECTACVLIS VI-VII 175
20 pudorem uendiderunt. 4. At istud publicum monstrum omni¬
bus uidentibus geritur et prostitutarum transitur obscenitas.
Quaesitum est quomodo adulterium ex oculis admitteretur !
6. Huic dedecori condignum dedecus superducitur, homo
fractus omnibus membris et uir ultra muliebrem mollitiem
25 dissolutus, cui ars sit uerba manibus expedire. Et propter
unum nescio quern nec uirum nec feminam commouetur ciuitas
tota, ut desaltentur fabulosae antiquitatum libidines. Ita
amatur quicquid non licet, ut quae etiam aetas absconderat,
sub oculos memoria reducat.
VII. 1. Non est libidini satis malis suis uti praesentibus,
nisi suum de spectaculo faciat in quo etiam aetas superior
errauerat. Non licet, inquam, adesse christianis fidelibus,
non licet omnino nec illis quos ad delinimenta aurium ad
5 omnes ubique Graecia instructos suis uanis artibus mittit.
2. Clangores tubae bellicos alter imitatur raucos, alter lugu-
bres sonos spiritu tibias inflante moderatur, alter cum choris et
cum hominis canora uoce contendens spiritu suo quern de
uisceribus suis in superiora corporis nitens hauserat tibiarum
10 foramina modulans, [effuso et] nunc intus recluso ac represso,
nunc certis foraminibus emisso atque in aerem profuso,
item in articulos sonum frangens, loqui digitis elaborat,

20 at] ad Z 21 geritur] concurritur Z prostitutorum x 22 ex] et M;

sic dubit. Scheid 79 ; om. Z, Bale ; u. Melin 197 committeretur Z 23 huic]
hinc Pam2 Rig condignum] cu dignum /lx 24 farctus /x, corr. f2 s.u. factus Y,
r add. s.u. Y2 mulierem Z mollitiam Z /xY, corr. Y2 mollitie M, am add.
s.u. &2 25 et om. Z 28 etiam om. Z absconderit K abscondit Z 29
oculos Hart oculis Z K oculorum cett. codd. et edd. memoria] mimarius coni.
Scheid 79 memoriam reducantur edd. exc. Hart

VII, 1 uerba non est ... errauerat (/. 3) mihi capiti praecedenti subicienda uidentur ;
Pam quoque ea suo capiti sexto adiunxit non ... spectaculum fratres {cap. X, l. 17)
om. K libidini Z I, edd. libidinis cett. codd. suis om. x 2 suum] usum Z
faciant codd.*. Hart8 etiam om. M, add. s.u. <P2 aetas ex et a Y2 et a (x,
corr. i.m. \x2, x aetas post superior (in a etas extra textum margini adscr. ; librarius
uocem oblitus esse pnsteaque addidisse uidetur) a, edd* superioribus x 3 christia¬
nis om. Z 4 illos Man Mor, corr. Pam1 ex coni, ut addit quod M delini¬
menta edd. exc. Pam2 Rig Ox ubi oblectamenta legit ur elementa codd.*, delecta-
menta corr. X2 s.u. delin. aur,] liniendas aures Z 6 tuba codd. exc. Z I
(tubae ex tuba Y2), edd. ante Bal ante lugubres Z ut habet 7 sanos x tibia
/x x a tibiam edd. ; cf. 1. 9 moderetur Z cum choris et om. Z et om.
Pam1 8 cum om. l, add. s.u. i2 spiritu] de spiritu Z 9 suis om. Z, Boul
in superiora corporis Z, Bal Boul superioribus a, cett. edd. superioris cett. codd.
10 foraminibus Z, Bal8 modulans edd. ante Bal modulatur Z, Bal Hart modu-
lante x modulantem {corr. in -anter q?) cett. codd. ante effuso edd. nunc inseruerunt
effuso et del. censeo ; hue irrepsisse uidetur ex l. 11 incluso Z occluso Bale
ac represso nunc] atque in aerem pro (cf. /. 11) Z, BalB 11 certis] tortis
X foraminibus] foraminum meatibus Z, Bal6 atque ... item] nunc Z,
Bal6 aere M 12 in om. r articulo Z fxY, BalB sonus /xY x M lo¬
qui om. M, add. i.m. O2
 176 DE SPECTACVLIS VII-VIII
ingratus artifici qui linguam dedit. 3. Quid loquar comicas
inutiles curas, quid illas magnas tragicae uocis insanias,
15 quid neruos cum clamore commissos ? Haec etiam si non es-
sent simulacris dicata, obeunda tamen et spectanda non essent
christianis fidelibus, quoniam et si non haberent crimen,
habent in se et maximam et parum congruentem fidelibus
uanitatem.
VIII. 1. Nam ilia altera reliquorum dementia est manifesta
otiosis hominibus negotiatio : in iniuriam suam pinguescit in
sagina corpus, ut robustius aut feriat aut uapulet, et prima
uictoria est ultra modum humani uentris esurire potuisse;
5 sub titulo coronae edacis flagitiosae nundinae ictibus infelix
facies locatur, ut infelicior uenter saginetur. 2 Quam foeda .
praeterea ipsa luctamina : uir infra uirum iacens amplexibus
inhonestis et nexibus implicatur. In tali certamine [stare]
uiderit quis uincat, pudor uictus est. Ecce tibi alter nudus
10 salit, alter orbem aeneum contentis in aerem uiribus iactat.
Haec gloria est dementiae. Denique remoue spectatorem, red-
dideris uanitatem. Fugienda sunt ista christianis fidelibus, ut

13 comicas] de comicis Z 14 ante inutiles Pam2 Rig Ox Bal et habent Id

missos codd.*, edd. ante Bal 16 simulacris ... essent om. Z simulatoris del Z
adeunda Z, Bal6 obeundo i obtuenda I et] lineola i.lac. 2 lift, a, om. Si,
Man Mor Pam1 spectanda] spectacula a, Man Mor Pam1 non ... fidelibus
(/. 17)] fidelibus non erant Z 17 quoniam] quae Pam2 Rig Ox haberent]
habebant Hart habeant Scheid 80 18 habent] habebant Z/txa, Man Mor Pam1
habeant, n exp. Y et1 om. Z, Bal Hart (uel coni. Hart in app. crit.) parum]
non paruam Z congruentem] in congruentem Z

VIII, 1 ille x reliquorum om. codd.*, edd. ante Bal manifesta ante dementia
(dementia Z) Z M 2 negotia x negotiatio est add. Z in1 ... feriat (/. 3)
om. codd.*, edd.* 3 aut2] sua ut codd.*, edd.*, om. Bal uapulet om. Bal6 ua-
pulent Y21 rapulet k crapulet S2 ra seq. lac. ca. 8 lift, r 4 ultra] ut ultra Z, Bal8
humanum uenter Z, Bals uentris] moris M, corr. 02 s.u. potuisset Z
post potuisse uulgo non aut leuiter (Hart) distinguitur 5 sub Z, Bold super
cett. codd. et edd. cor. ed.] coronatae edacitatis Z, Bal Boul post nundinae
disting, edd. ( : aut;) ictibus] uulnerum add. Z, Bal6 6 loquatur Z ut] et
exp., ut suprascr. k2 ut et S infoeliciter 2 7 praeterea] p A1, corr. 02 i.m.
ipsa] ista edd* infra] in M, corr. 02 s.u. uirium jj. Y, i del. Y am¬
plexibus] et amplexus codd.*, edd. ante Bal 8 et om. codd.*, edd. ante Bal stare
deest in Z ; del. Bal quern sequitur Boul qui asteriscis corruptionem indicat. Hart post stare
asterisco lac. indie, est iacere uel tale quid intercidisse putans prob. Weym (W K P)
1030, 4 9 uiderit (uel uincat add. Z, Bal6) Z, Bal Hart uideris (i. (s eras. Y) x,
edd. ante Bal uideri M (s add. s.u. 0) quis uincat om. Bal6 uincat] uicerit Z
M pudor] tamen add. Z, Bal Boul uinctus fsY tibi om. M 10 ereum
Z aereum Bal6 contemptis I, forte extensis Pam ; uetat Rat. in aerem om. M,
add. post uiribus 0‘2 s.u. ; etiam in I post uiribus legitur iacit Z 11 est demen¬
tiae] non est sed dementia Z, Bal6 expectatorem (ras. ante spect. Y a) fj,Y x a
redideris (d add. s.u. Y) fs.Y M redderis 0 et consideras Z 12 christianis]
a Z a christianis Bal6
 DE SPECTACVLIS VIII-IX 177
iam frequenter diximus, tam uana, tam perniciosa, tam sacri-
lega spectacula, a quibus et oculi nostri sunt et aures custo-
15 diendae. 3. Cito in hoc assuescimus quod audimus, celerius
<in id) quod uidemus. Nam cum mens hominis ad uitia ipsa
ducitur, sibi quid faciet, si habuerit exempla ? Natura cor¬
poris lubrica, quae sponte corruit, quid faciet, si fuerit im-
pulsa ? Auocandus est animus ab istis.
IX. 1. Habet christianus spectacula meliora, si uelit,
habet ueras et profuturas uoluptates, si se recollegerit. Et ut
omittam ilia quae nondum contemplari potest, habet istam
mundi pulchritudinem quam uideat atque miretur : solis
5 ortum aspiciat, rursus occasum mutuis uicibus dies noctesque
reuocantem, globum lunae temporum cursus increments suis
detrimentisque signantem, astrorum micantes choros et
assidue de summa mobilitate fulgentes, 2. anni totius per uices
membra diuisa et dies ipsos cum noctibus per horarum spatia
10 digestos et terrae molem libratam cum montibus et profusa
flumina cum suis fontibus, extensa maria cum suis fluctibus
atque littoribus, interim constantem pariter summa conspi-
ratione nexibusque concordiae extensum aerem medium te-
nuitate sua cuncta uegetantem, nunc imbres contractis

13 perniciosa] periculosa Z tam sacr. spect. om. Z 14 a quibus Bal a quibus

pectora Z, Boul; om. cett. codd. et edd. sunt om. M, add. s.u. 02 sunt... custo-
diendae] cum auribus (et aures Bals) essent custodiendae (-nda Z) Z, Bale 15
hoc] id Z audiuimus I ante celerius Z, Boul et habent; del. cent. Melin 72
celerius Z, Boul; tuentur Wolff 12, Koch 257, Melin 72, Scheid 80 celere Hart
scelere cett. codd. (sedere exp., scelere add. s.u. 02) et edd., om. Bal 10 in id add.
Hart quern seq. Bold prob. Wdlff, Koch, Melin, Scheid quod uidemus om. codd.*,
edd. ante Bal 17 ducit Z ducatur Pam1 ex coni. Rig Ox Bal sibi om. BalB
naturae codd.*, edd.* (uarie interp.) 18 lubrica Bal Hart lubrica est Z lubrici
(i i.ras. Y)YI lubricae cett. codd. et edd. ante Bal congruit Z 19 abuocandus Z
aduocandus X animus] igitur omnis animus Z igitur animus Ba/e

IX, 1 habet] sibi habet Z, Boul; dubit. tuetur Koch 256 christianus om. Z
2 uoluntates M recognouerit Z, Bal8 ; u. Koch 256 3 obmittat Z potest]
possunt Z, Bal* 4 uident <P mirentur 0 5 rursum Z h uocibus Sr,
corr. r noctesque om. Y, add. i.m. Y2 6 lunae] et add. Z 7 detrimentisque
(tuent. Wolff 10, Demm 35)’decrementisque (ere i.ras. a) a I, edd.*, tuetur Engelbrecht,
Unters. ub. d. Spr. des Claud. Mam. 25 astrorum] austrum codd* Pam hie adno-
tat : in quodam ms. sic legitur : plaustrum micantem, choros stellarum de summo
caelo summa mobilitate fulgentes micantem (mittentem 0, corr. 02 * * i.m.)codd*
micantium edd* 8 assidue de summa Z, Bal Hart; cf. Melin 196, 3 a (ad, d
del. M, om. 0 I it) summa de summo cett. codd. a summo de summa edd. ante Bal
nobilitate Z uices] summa de summo add. Bal8 10 et1 om. Z, Bale
terrere M, re exp. 0 et2 om. Z profusa Z, Hart diffusa M proflusa
(1 exp. fj.) cett. codd. proflua edd* 12 atque litt. om. Y, add. Y2 i.m. interim]
inter haec mau. Lat constare M, om. Z pariter] ac add. Z conspiratione
Pam2 aspiratione Z conspici ratione (oratione Z) cett. codd., Man Mor Pam1 13
nexibusque] nexus qui Z extensus Z aerem medium] latere medio Z 14
uegerentem Z imbrem M
 178 DE SPECTACVLIS IX-X
15 nubibus profundentem, nunc serenitatem refecta raritate re-
uocantem, et in omnibus istis incolas proprios, in aere auem,
in aquis piscem, in terra hominem. 3. Haec, inquam, et alia
item opera diuina sint christianis fidelibus spectacula. Quod
theatrum humanis manibus extructum istis operibus poterit
20 comparari ? Magnis licet lapidum molibus extruatur, cris-
tae sunt montium altiores, et auro licet tecta laquearia reluce-
ant, astrorum fulgore uincentur. Numquam humana opera
mirabitur quisquis se recognouerit filium Dei. Deicit se de
culmine generositatis suae qui admirari aliquid post Deum
25 potest.
X. 1. Scripturis, inquam, sacris incumbat christianus
fidelis : ibi inueniet condigna fidei spectacula. Videbit in-
stituentem Deum mundum suum et cum ceteris animalibus
homines, illam admirabilem fabricam melioremque facientem.
5 Spectabit mundum in delictis suis, iusta naufragia, piorum
praemia impiorumque supplicia, maria populo siccata et de
petra rursus populo maria porrecta. Spectabit de caelo de-
scendentes messes, non ex areis aratro impressas. 2. Inspiciet
flumina transitus siccos refrenatis aquarum agminibus exhi-
10 bentia. Videbit in quibusdam fidem cum igne luctantem, reli-
gione superatas feras et in mansuetudinem conuersas. Intuebi-
tur et animas ab ipsa iam morte reuocatas, considerabit etiam de

X, 2/3 cf. Gen. 1. 3/4 cf. Gen. 2, 7. 5 cf. Gen. 7, 21 ( ?). 6 cf. Exod.
14, 21-22. 7 cf. Exod 17, 6. 7/8 cf. Exod. 16, 4. 8/10 cf. Ios. 3, 15-17.
10 cf. Dan. 3, 23. 10/11 cf. Dan. 6, 17 sqq. 12 cf. 4 Reg. 4, 35.

15 serenitatem Z, edd. serenitatis M serenitate cett. codd. referta M rariter

codd * (om. Y, add. Y2 i.m.') euocantem codd.* 10 istis] hiis Z ; u. Meliti 171, 1
aere*, m del. a aerem (m exp. p.) fxY M aues Z, Ba/B 17 pisces Z, Bal*
in] et in Pam Rig Ox homines Z talia Z 18 item] id est Z M,
corr. 02, om. edd.* sunt M, corr. M2 christianis om. Z 20 computari t
extrahatur M, corr. 02 crist(a)e Z, Bal Hart crista M crusta cett. codd. (ru i.ras.
0), edd. ante Bal 21 altiores om. codd.*, edd. ante Bal auro i.ras. Y a 0 (uel
rura suprascr. 02) rura fx x M laquearia Z x, Bal Hart lacunaria cett. codd. et
edd. refulgeant (refuglient M) M resplendeant Z, Bal* 22 astrorum] tamen
add. Z, Boul numquam] hie deficit M ( 0 pergit usque ad finem) 23 cognouerit
codd.* (se post cogn. I), edd. ante Bal deicit] reicit Z scit p. 24 mirari Z, Boul
post] praeter Z, Bal Boul; dubit. uetat Koch 263,2 pot (= potest) fi dominum
Z, Bal*

X, 1 christianus om. Z 2 et ibi Z, Bal Boul 3 dnm Z animabus x

animantibus 1 4 hominem (m i.ras. a) a, Man Mor Pam1 hominis Pam'2 Rig Ox
Bal 5 mundum] in undis ex mundis Z in mundum x delitiis i suis
om.Z iusta] circa Z piorum ex priorum p.Y 5/0 piorum praemia om. Z
0 inter supplicia et maria tinea i. lac. ca. 7 litt. a 8 areis om. Z, Bal8 aratro
impressas om. codd.*, edd. ante Bal impressis mau. Scheid 80 inspiciet om. Z,
Bal8 0 flumine Z 10 cum om. x II feras ante religione Z, Bal Boul
uersas Z 12 iam (etiam Bal8) om. codd.*, edd. ante Bal
 DE SPECTACVLIS X 179
sepulcris admirabiles ipsorum consummatorum iam uitas
corporum redactas. 3. Et in his omnibus iam maius uidebit
ij spectaculum, diabolum ilium qui totum detriumphauerat
mundum sub pedibus Christi iacentem. Quam hoc decorum
spectaculum, fratres, quam iocundum, quam necessarium,
intueri semper spem suam et oculos aperire ad salutem suam !
.
4 Hoc est spectaculum quod uidetur etiam luminibus amissis,
20 hoc est spectaculum quod non exhibet praetor aut consul, sed
qui est solus et ante omnia et super omnia, immo ex quo omnia,
Pater Domini nostri Iesu Christi, cui laus et honor in saecula
saeculorum. Opto uos, fratres, bene ualere.

13/14 cf. Mt. 27, 52.

13 admirabiles] Pam adnotat : in quodam scripto sic habetur : admirabiliter ipsorum

consummatorum in uitas corpora redacta consutorum Z consumtorum Bal*
uitas] ad uitam Z, Bal* 14 reductas Z, BalB in om. Z omnibus om. a,
Man Mor Pam1 iam maius] tarn maius FkM tamen maius a, Man Mor Pam1
tn auis fj. iam post maius Z, Bal Boul 17 quam1] quo Z iucundum edd*
quam2] et quam K 18 semper om. K 19 uidetur ... quod (/. 20) om. <P 2,
add. i.m. &2 etiam] et Z ex K hominibus I <P2 i.m. admissis K (am-
v) ammissis X amissis a I <P2 i.m. 21 omnia1] deus add. Z et2 om. M et
super omnia om. x immo om. Z 23 post saeculorum omnes codd. exc. 2
amen exbibent. Sic et edd. ante Bal opto ... ualere om. codd.*, edd. ante Bal; del.
censet Weym 739, sed u. Wolff zo, Melin 103, 1 bene] semper bene Bal6 ualere]
amen add. Z, Bal3
Subscriptio : De spectaculis explicit Z Explicit liber iste K (om. v) De spectaculis
explicit feliciter Amen I Finit epfa de spectaculis feliciter 0. Nulla subscriptio cett.
codd., edd.
 INTRODUCTION GENERALE

AUX EPITRES 30, 31 ET 36 DE NOVATIEN

ET AU TRAITE “ADVERSVS IVDAEOS”

 EPISTVLAE XXX, XXXI, XXXVI,
ADVERSVS IVDAEOS

Les epitres 30, 31 et 36 de Novatien, inserees dans YEpistola-

rium Cypriani, et le traite anonyme Aduersus Iudaeos, ont
une tradition textuelle etroitement liee, et meme partiellement
commune (x). Pour cette raison on trouvera ici le texte de
YAduersus Iudaeos, quoique, comme je l’ai deja fait remar-
quer, on ne tache plus guere d’attribuer cet opuscule a Nova¬
tien (1 2).
Avant d’examiner separement chaque opuscule, voici
d’abord un relev6 des manuscrits — plus de cent — qui s’y
rapportent. Le lecteur distinguera huit families (F T A R B L
Q D), dont L se limite a l’^pitre 31, Q et D a YAduersus
Iudaeos ; trois petits groupes ne comprennent que l’epitre 30
(L N, Q f, V - 0 rj - k c). Cet apergu permettra aussi de distin-
guer nettement les manuscrits utilises par Hartel et par
van Damme.
Dans son ouvrage justement celebre, von Soden (3) a tache
d’expliquer la formation et le developpement ulterieur du
recueil des lettres de Cyprien, tel que nous le possedons aujour-
d’hui. II etait done interesse surtout au choix et a la succes¬
sion des epitres dans les differents manuscrits. “Textkritik
und Textgeschichte gehoren an sich nicht in den Rahmen
unserer Untersuchung”. II dut toutefois ajouter : “Aber als
Mittel zum Zweck konnen wir die Textgeschichte nicht ent-
behren : nicht die Abhangigkeit einer Hs. in Auswahl und
Ordnung von einer oder mehreren anderen geniigt, um die
Vorlagen festzustellen ; das ist befriedigend erst dann ge-
schehen, wenn die Abhangigkeit des Textes oder das Gegenteil
da von als erkennbare Korrektur bewiesen ist”. Et il va plus
loin encore : “Textvergleichung allein kann die Vorlage in
den Fallen ermitteln, wo deren Ordnung nicht beibehalten
ist” (p. 68) (4).

(1) Tres t6t le traite s’est vu assigner une place entre les ouvrages de Cyprien.
En 1886 Th. Mommsen publiait une Iiste, decouverte a Cheltenham dans un
manuscrit contenant un inventaire des livres de l’Ancien et du Nouveau Testa¬
ment, en meme temps que des ouvrages de Cyprien, dont 1 'Aduersus Iudaeos.
Mommsen datait la liste de 359, W. Sanday de 365. Voir van Damme, p. 3.
(2) Voir surtout l’edition de van Damme, p. 1-6 ; 74-91.
(3) Die Cyprianische Briefsammlitng. Geschichte ihrer Entstebung und (Jherliejerung,
Leipzig, 1904.
(4) Remarquons que von Soden a bien ete oblige de s’en tenir souvent a une
description des recueils, n’ayant ni le temps ni les ressources necessaires pour
consulter tous les manuscrits sur place, et ne disposant pas non plus des techniques
modernes comme le microfilm et la photocopie; cependant dans la mesure du
possible, il a controle lui-meme les manuscrits qu’il a pu atteindre; voir o.c.
p. 60 ; 71, 1.
 INTRODUCTION GENERALE 183
Dans son ouvrage sur les traites de Cyprien (5), qu’on peut
considerer comme une sorte de complement de celui de
von Soden sur les lettres, Bevenot compare et selectionne
ses manuscrits en se basant, d’une part, sur internal evidence,
c’est-a-dire “evidence derived from the text itself’’ et, d’autre
part, sur external evidence, c’est-a-dire “evidence that is not
textual’’ (p. 3). Et lorsqu’il vise en premier lieu a la reconstruc¬
tion du texte du De ecclesiae catholicae imitate de Cyprien,
il a raison, je crois, d'attacher l’importance la plus grande
a Vinternal evidence : “it is from the text itself that we get
most help in assessing the value of our different MSS” (p. 4).
Mais il y a evidemment une interaction de ces deux types de
preuves : “It would be foolish to pretend that in the classi¬
fication of MSS these two types of evidence can be kept
separate. They act and react on each other” (p. 54).
En comparant et en selectionnant les manuscrits, j’ai pris
egalement le texte comme point de depart et, autant que possi¬
ble, j’ai compare les ressemblances et les differences avec celles
deja constatees par von Soden et Bevenot. Le resultat de mes
recherches contribuera peut-etre a classer et a selectionner
definitivement les manuscrits des ouvrages de Cyprien,
notamment de ses propres epitres et celles qui lui furent
adressees.

Ainsi le materiel mis en oeuvre en est devenu forcement

fort abondant. Pour ne pas surcharger l’apparat critique,
j’ai recouru au procede suivant : dans l’apparat j’ai note,
a cote de VInscriptio et de la Subscriptio, toutes les variantes
qui — bien que rejetees par moi-meme -—- pourraient sembler
preferables a d’autres editeurs, ou pourraient en d’autres cas
les aider a decouvrir la bonne leqon. Toutes les variantes qui
n’ont qu’une valeur documentaire pour etayer la filiation des
manuscrits, sont renvoyees a une Appendix critica (6). J’ai
hesite parfois entre l’apparat et l’appendice ; dans les cas
douteux j’ai toujours opte pour l’apparat critique oil j’ai
mentionne toutes les donnees sur le passage en litige, primo,
pour eviter toute disposition arbitraire, secundo, pour ne pas
obdger le lecteur de consulter constamment l’apparat et
l’appendice a la fois.

(5) The Tradition of Manuscripts. A Study in the Transmission of St. Cyprian's

Treatises, Oxford, 1961.
(6) Je n’ai pas voulu me debarrasser completement de ces donnees. De fait,
beaucoup de manuscrits ont ete collationnes pour la premiere fois ; a defaut de
ces collations, on ne saurait se former une image fidele de la nature et de la valeur
des differents manuscrits et de leur dependance respective. Il fallait enfin eviter
que les lemons, mentionnees par Hartel et van Damme, mais eliminees de l’apparat
critique, soient completement absentes de la presente edition.
 184 APERQU DES MANUSCRITS (*)

Dam
vS Ib^v 3° 31 36 1
1

F F F 4 4F Taurinensis F IV 27 s. V/VI + P
a — — 470 Barcinonensis 574 s. XIV +
F F 5°4 504 Monacensis 18203 s. XV + P\
F’ V 504 5°4 Monacensis 18203 s. XV P/
a — 521 521 Vaticanus 197 s. XV + P'1
a* — 521 5*1 Vaticanus 197 s. XV P/
<5 — 522 5** — Vaticanus 198 s. XV (a. 1449) + P
Y — 5*5 5*5 — Vaticanus 201 s. XV +
uy — 526 5*6 — Vaticanus 5099 s. XV +
1 — 5*7 5*7 — Vaticanus Pal. 158 s. XV + 4-
1 — 536 536 — Taurinensis E III 5 s. XV (a. 1459) + P Ver PVer/A PA
0 — 540 540 — Sandanielinus 22 s. XV + P Ver pVer P Q
y — 547 547“ — Marcianus Z L 41 s. XV + .
X — (5016)557 — Vatic. Chisianus A VI 177 s. XV (a. 1467) + -p Ver PVer/A PA
Y — (50I°) 559 — Vallicellianus D 21 s. XV + p PVer/A PA
ny — 56O 560 — Parisinus n.a. 1282 s. XV +
M — 59° 59° — Salmanticensis 2608 s. XV + P Ver -j- Ver

T T T 80 5>T T Vatic. Regin. 118 s. IX + F P F p P

U — 140 67U u Bodl. Laud. misc. 103 s. IX P
t t 3*0 2 I 81 t Parisinus 1648 s. XII + F P F p P

A A — (*16) 216 — Taurinensis D IV 37 s. XII • + P p P

0 O 223 223 — Parisinus 17330 s. XII +
e — 22; 225 — Parisinus 1634 s. XII +
i i 226 226 — Parisinus 14460 s. XII +
a — — 237 — Tornacensis 237 s. XII +
<7 — 417 417 — Sienensis F V 14 s. XIV + P
S — 5°i 501 — Berol. Hamilton 199 s. XV + P p P
0 — 5°* — — Berol. Hamilton 200 s. XV P p P
s — 5°5 505 b Monacensis 21240 s. XV + . P p P
A — 506 506 — Augustanus 65 s. XV + P p _L_
w — 510 510 — Vindobonensis 763 s. XV +
1 — J” 5” — Vindobonensis 770 s. XV + B P p P
n> w 512 — — Vindobonensis 798 s. XV p
® — (SM) 5M — Vatic. Ottob. 306 s. XV + + 4- -J_
r — (5*6) 516 s Vatic. Vrbin. 63 s. XV + A/B p P B
7T — 518 518 c Vatic. Borgh. 333 s. XV + p 4-
<p V 5*3 5*3 <p Vatic. 199 s. XV (a. 1454) + P p 4-
J — 524 5*4 J Vatic. 200 s. XV (a. 1436) + -j- .j. p
U — 526 526 e Vatic. 3099 s. XV -1- p p
n — 534 534 Laurent. Pal. 24 s. XV + A/B p P B
e — — [535] — Corton. 36 s. XV P
j — 537 537 f Taurin. H II 24 s. XV + P p 4-
r — (535) [54d — Riccard. 303 s. XV p p
e — (5°M) [542] — Riccard. 322 s. XV p
Z — 548 548 — Marcianus Z L 39 s. XV + 4* p p
V — 551 551 Bononianus 2364 s. XV p
c — (5°I4) 553 Ambrosianus C 131 inf. s. XV 4- p
<> — (5°W) 554 Ambrosianus A 197 inf. s. XV (a. 1456) + +• p p
T — (301*) 555 Mediol. Braidensis A.D. XIV 20 s. XV. ■p p p
e — — 556 Vatic. Ross. 250 s. XV p p 4- p

(1) Pout faciliter la consultation j’ai range les manuscrits dans cet aperfu de la
meme fa$on que dans le Conspectus Codicum, p. XIV-XXIII. Les sigles p\ a’, u
et n signifient que dans ces manuscrits 1 ouvrage en question se trouve deux fois ;
mais les deux versions de 1 Aduensus Iudaeos dans le Vossianus 108 sont indiquces
Par respectivement v. Quand le signe + cst suivi d’un sigle, cela signifie que
le texte de l’opuscule en question est apparente au texte du manuscrit (ou du
groupe de manuscrits) qu’indique le sigle.
Les lemons conservees des manuscrits perdus, le Deronensis et le Beneuentanus,
seront traitees suis locis.
Quelques manuscrits seulement contiennent aussi le De Spectaculis de Nova-
tien, a savoir p Ya 8 1, 1 0 X M, K et k Sr ; et dans le manuscrit r, de date recente,
on trouve egalement le De Bono Pndici/iae de Novatien et l’ouvrage anonyme s\d
Nouatianum. Pour plus de details, voir les introductions respectives p. 104 130
I54-J57-
 APERgU DES MANUSCRITS 185

Dam
Hart
vS B6v
30 31 3* 1

n — • 560 560 — Parisinus n.a. 1282 s. XV + + 4- -b

e Q 224 562 — Parisinus 1659 s. XV +
CO — 570 57° — Londin. Mus. Brit; Harleian. 3089 s. XV + B +
X — 572 572 — Londin. Mus. Brit. Add. 2107/ s. XV + + + +
* — 573 573 — Londin. Mus. Brit. Harleian. 5005 s. XV + B + -b +
u — (5°9) 595 — Cracou. 1210 s. XV (a. 1435) + + +
s — 641 64I — Bruxell. 1073-8 (919) s. XVI +
t 650 — Escor. a II 12 s. XVI + +
R R — IIO 0
116 Vatic. Regin. 117 s. XI + + -b
G — 201
— Berolin. 700 • s. XII + + -b
X g 420
2l9 g Parisinus 1650 s. XII +• + -b
H H 120
228 H Parisinus 15282 s. XII + + -b
C — 229 —
— Parisinus n.a. 1792 s. XII + + +
iJ — 233 —
*33 Diuion. 124 s. XII + +• 4-
P — 234 q
234 Trecensis 37 s. XII + + -b
0 JS 33i —
33i Trecensis 442 s. XIII + +
E — —
37° — Escorial. S I n s. XIII + + -b
b — 410
410 — Vatic. Ottob. 600 s. XIV . + -b
K — 435 435 r Carpentorat. 31 s. XIV + +
j — (5°h) 509 — Pragensis III E 7 s. XV + -b
l — 565 565 — Auenion. 244 s. XV + + 4-
V ■— 591 — — Matrit. 3569 s. XV (a. 1416) + +

B B B 100 100 B Bamberg. 63 s. XI + 4-

m — 513 5»3 — Vindobon. 14091 s. XV + 4-
« — (513) 5>5 — Vatic. 9943 s. XV + + F
d — 520 5 20 h Vatic. 195 s. XV +
V — 5a8 528 1 Vatic. 196 s. XV + 4-
f — 529 529 k Vatic. Ottob. 80 s. XV (a. 1467) + + A 4-
r — 530 53° — Laurent. XVI 22 s. XV 4- .
G> — 53i 53i — Laurent. Gadd. 21 s. XV 4-
A — 533 533 — Laurent. Fesul. 49 s. XV +
2J — 539 539 — Sienensis F V 13 s. XV + + F
X — 546 546 — Marcianus L II 2% s. XV + + A 4-
V — (5014) 552 — Ambros. A 122 s. XV (a. 1464) + + D 4-
r r 566 566 — Remensis 370 s. XV + + F
z — 578 578 — Oxon. Line. Coll. 47 s. XV + 4-
0 — 6lO — — Florent. Capp. 139 s. XVI +
+ A

L L 45 45L — Vindobonensis 962 s. IX +

N N 82 82N — Casinensis 204 s. X +

<2 — 419 419 — Volat. Guamacc. 69 (6187) s. XIV +

F — 576 — — Oxon. Nou. Coll. 131 s. XV + + (B)
V — — 583 — Holkhamiensis 121 s. XV +
0 — 95 65O — Bodl. Add. C13 s. IX +
V — 519 519 — Vatic. Pal. 159 s. XV +
k — 102 126k — Metensis 224 s. XI +
c — 203 203 — Cusanus 29 s'. XII +
L L — —
253 — Lambeth. 106 s. XII +
b — 25 5 25 5 — Bodleian. 210 s. XII
P —
257 — Pembroch. 154 s. XII +
c — 256 354 — Oxon. Nou. Coll. 130 s. XIII +
V — 58O 580 — Cantabr. Corp. Chr. 25 s. XV +

Q M M 40 40M Monacensis 208 s. IX 4-

Q Q 20 60Q Trecensis 581 s. IX 4-
C (538; 538 — Caesenat. Malatest. D XII 4 s. XV 4-
V 575 575 a Bodl. Laud. misc. 217 s. XV 4-

D D 141 66D D 3odl. Laud. misc. 451 s. IX +T + T/A + T/A 4-

b IOI IOI 1 Bamberg. 64 s. XI 4-
P '- 122 m Parisinus 1656A s. XI 4-
N 236 206 n Admontensis 136 s. XII 4-
V —
[365)1 Vossianus 108 s. XIII +\
V 1 — [365]! Vossianus 108 s. XIII +/
 NOVATIANI

EPISTVLA XXX
 EPISTVLA XXX

L’epitre 30 est conservee dans 84 manuscrits, dont deux

l’ont transcrite deux fois ; ce qui fait 86 versions au total.
A part cela nous disposons d’un certain nombre de legons
d’un manuscrit perdu, le Beneuentanus. Ces manuscrits se
divisent en quatre grandes families : F (>), A, R et B, a cote
des trois autres groupes — plus petits — deja mentionnes
plus haut L N, Q F, V - 0 rj - k c (1 2).
Les manuscrits de la famille F s’echelonnent du Ve au
XVe siecle. (3 4) Rien d’etonnant quel’homogeneite de F en ait
souffert au cours des siecles. Pour l’epitre 30, en fait de legons
propres a F, et fautives d’ailleurs, j’ai note seulement :
I 13 et om. ; II 17 radicis (et radicis D) ; V 16 esset; VIII 4
deiecerat. On peut y ajouter les endroits suivants oil F rejoint
fortuitement un ou plusieurs autres manuscrits : I 4 rigore
F 0 ; 16 confessione F IT m ; III 3 et om. F Qf V.
La degradation de la famille F, dont on peut suivre parfois
de tres pres les echeances (*), a commence d6ja tres tot : en
effet, contre un petit nombre d'endroits oil F est le seul de la
famille F a avoir conserve la bonne legon (5), on trouve une
quarantaine d’endroits (6) oil F seul presente une legon
fautive ; s’il ne s’agit parfois que de fautes d’orthographe
faciles a corriger, il reste neanmoins impensable que F soit
a l’origine des autres manuscrits de la famille F.
En ces endroits nous devons nous referer, pour la re¬
construction de la famille F, aux autres membres de cette
famille, et d’abord au groupe T. Ici je constate que les fautes
de F ont ete evitees en les 40 endroits susdits, mais je compte
une vingtaine d’autres fautes dont 6 lacunes, corrigees d’ail¬
leurs pour la plupart dans le manuscrit t, copie directe de T.
En 22 endroits T et t presentent tous les deux une legon
fautive. Dans l’espece, D (7) peut nous rendre quelques services
pour la reconstruction de T. Du reste, D n’est d’aucune utilite,
vu le grand nombre de ses fautes et de ses lacunes.
Les recentiores du XIVe et du XVe siecle permettent la
reconstruction de F, la oil ils ont conserve la bonne legon (8),
(1) Pour le texte de l’epitre 30 le groupe T fait partie de la famille F.
(2) Voir 1 ’Aperfu des manuscrits, p. 184-185.
(3) Peyron (cf. Hartel, p. XXVII), date le manuscrit F du VIe siecle; de
meme von Soden, p. 112 s.; Bevenot, au contraire, ecrit (p. 25, 1) : “dated
about the year 400”.
(4) P. ex. V 7 pronos] innos F T illos o nos [i M.
(5) 1 12 inueniri. II 23 iacuisse. IV 6 ne si. V 4 allocutionibus.
V 12 la grande lacune esse ... litteras manque seulement dans F. V 21 episco-
pis. 25 commissum.
(6) trois exemples pris dans le chapitre I : 7 cominata. conscientia. 12 ut] et.
(7) Le manuscrit D presente une version de l’epitre 30 qui est “presque une
doublette” (von Soden, p. 100) du manuscrit T.
(8) P. ex. V 10 uidear F T. VIII 10 dilatione F T.
 INTRODUCTION 189
deterioree dans F T. Mais en certains endroits (9) quelques-
uns seulement des recentiores ont conserve la bonne leqon ;
et en deux de ces endroits ils en ont la bonne leqon en com-
raun avec F. Avons-nous affaire a des vestiges du texte
original, ou a des corrections reussies d’un fin reviseur? Les
donnees ne nous permettent pas de trancher la question ;
un examen plus detaille le rendra peut-eitre possible. Un
argument en faveur de la premiere hypothese pourrait etre
la leqon, a mon avis, exacte, inlibata dignitate (IV 9) qu’on
retrouve seulement dans (x M et dans V (10).
Ajoutons ici un mot sur un manuscrit perdu, le Beneuenta¬
nus, “den Latini bei der Vorbereitung der Editio Manutiana
benutzt hat. Mercati hat seine in einem Exemplar der Editio
Gryphiana eingetragene Kollation gefunden’’ (u). Dans le cas
present nous sommes done tres bien informes sur les leqons
du Beneuentanus. Sans aucun doute le Beneuentanus appar-
tient a la famille F, du moins pour ce qui est de l’epitre 30.
Les exemples suivants dissipent toute equivoque : I 4 rigore
F 0 Ben. 13 et om. F Ben. Ill 3 et om. F Qf V Ben.
V 16 esset F Ben. VIII 4 deiecerat F Ben. Mais le Ben.
n'a pas ete copie sur F, parce que, contrairement a F, le Ben.
donne, aux lignes V 21 et 25, les legons fautives communes
au reste de la famille F : plurimis et permissum. De plus, dans
le Ben. la salutation finale de l’epitre est identique a celle du
groupe T : “opto uos fratres beatissimi ac gloriosissimi semper
bene ualere et nostri meminisse”. Si nous pouvions en conclure
que Ben. ait ete copie sur T, le probleme de sa datation serait
plus facile a resoudre. Et ce serait aussi un argument en
faveur de 1’hypothese de von Soden qui situe la redaction de
Ben. au Xe siecle (p. 120), “was gewisz nicht zu hoch ge-
schatzt ist”.
Un peu moins compliques sont les liens de parente au sein
de la famille A, representee par un manuscrit du XIIe siecle (J),
et par un certain nombre de manuscrits du XIVe et du XVe.
Mais pour l’epitre 30 la situation s’embrouille, plus que pour les
trois autres opuscules, en tant que deux couples de manuscrits
du XIIe siecle (0 a et e i), tres apparentes avec/J, s’en separent
neanmoins par endroits. Ces divergences etant plutot des

(9) I 8 soli M. iudici M. 17 sociati IX. IV 9 inlibata dignitate (J(. M

(la meme le§on dans V; inlibita diuinitate Itx). V 32 la grande lacune non
sint ... funera manque dans F M. VI 17 fores F IX. 22 negando (P IX.
VII 15 habentem <2> IX.
(10) De cet apergu de la famille F apparait que le manuscrit y.,
quoique tres
apparente avec T, n’en depend pas directement, comrae le croyait Martel (p.
XLVT s.). Voir von Soden, p. hi, 1.
(11) von Soden, p. 119 s. II s’agit de l’article de G. Mercati, D'alaini nuovi
sussidi per la critica del testo di S. Cipriano. Voir aussi P. Petitmengin, Le codex
Veronensis de Saint Cyprien.
190 EPISTVLA XXX
corruptions que des ameliorations, j’ai groupe quand meme,
pour plus de clarte, ces quatre manuscrits sous le sigle A.
Pour etablir la relation exacte entre ces cinq manuscrits, il
faudra egalement examiner les autres textes qu’ils ont en
commun.
Dans les 26 manuscrits de la famille A qui contiennent
l’epitre 30, on distingue 4 groupes :
1. A’ (= A q S 77 (f> J z 1 & t x U): III 19 ante] aut A at J,
om. cett. codd. fam. A’. Par ailleurs, ce groupe s’accorde avec :
2. Ax ( = S A ® / u e n) : I4 castris. 7 cum om. 14 quia
post et. II 2 seueritatem. IV 11 nec. VII 3 medi-
caminum. 7 dimissa. VIII 8 dilationem. 12 si om.
A part cela, Ax a des fautes en propre en 10 endroits diffe-
rents : I 10 facere ante frater. II 6 nauim. 9 fructus.
Ill 19 autem. 23 et om. V 8 uiribus om. 33 mere.
VI 2 uidemus. 7 ruinam. 18 ad om.
En tous ces endroits (12) les deux autres groupes A~ { —
0 a) et A+ (= e i p w s) presentent la bonne lecon ; d’autre
part, ils sont depares par un assez grand nombre de fautes.
Mentionnons toutefois qu’en 3 endroits A+ est le seul groupe
de la famille A a offrir la bonne leyon, avec la quasi totalite
des autres manuscrits : VIII 6 temperandam. 12 dolentis.
paenitentis. 17 laudent.
A signaler egalement, a propos de A+, que Yeditio princeps
se rapporte a un manuscrit de ce groupe, tandis que son
dernier representant est precisement une copie de cette meme
editio princeps (13). Pour des raisons de clarte j’ai range ici
egalement les 5 manuscrits sous le sigle A+.
Dans le groupe A’, une parente evidente existe entre les
manuscrits z et r, et £ est une copie de &. Dans les 3 manuscrits
q p x> certaines lacunes de A ont ete comblees soit dans le
texte meme, soit dans la marge.
Malgre ces differents sous-groupements, la famille A pre¬
sente une image relativement homogene ; en plusieurs endroits
elle a conserve, avec d’autres manuscrits d’ailleurs, la bonne
le<pon : III 5 inretientes. 24 properata nimis. V 7 pro-
nos. VI 12 patientiam. 22 negando.
Les deux manuscrits W et TI denotent des accointances
avec A, p. ex. IV 11 perdidissent. VI 11 et om. 13
turbare. Cependant, ces memes manuscrits ont des lefjons
propres a la famille B, dont nous reparlerons bientot, p. ex.
Ill 24 et uniuersorum. properant animis. IV 11 in om.

(12) Sauf VIII 8 oil A~ et J+ ont une faute en propre : dilatione.

(13) Comme c’est aussi le cas du De Bono Pudicitiae et de 1 ’Ad Noualtanum ;
voir p. 104 et 130.
 INTRODUCTION i9i
Ainsi, dans ces deux manuscrits, le texte de A et celui de B
s’entremelent.
La famille R se distingue clairement des autres families
par un certain nombre de leqons propres, p. ex. II 3 rigoris.
8 et hii. Ill 16 uel om. IV 14 possedit. V 13
habetis. VII 7 submissa. VIII 12 si fletibus om.
L’homogeneite de la famille R se dilate cependant en 4 grou-
pes :
1. R’ (= R G H j3). Le groupe ne reste pas intacte, le principal
representant R ne donnant de l’epitre 30 que le debut, iusqu’a
« (I 5) (14)-
2. RT (— g Q p v). Voici 4 exemples, tires du chap. I : I 7
add. suam. 8 iudicari. 11 add. esse. 13 tecum om.
3. C (= C E A). Ex. : IV 14 aliud. VI 5 uotis post inuicem.
VI 25 petitio om. VII 17 etiam om. VIII 16 non. 19
gloriose.
4. h (= h K j). Ex. : II 7 saxosos. Ill 3 non solum. 17
illos quoque om. 32 uerum om. IV 8 tarn om. V 7
eos. 33 hoc om. quod om.
En plusieurs endroits les variantes de ces manuscrits s’en¬
tremelent de differentes fagons, sans doute par comparaison et
par corrections reciproques (15). Tout au plus peut-on conclure
a une affinite plus etroite entre R’ et C h qu’entre R1 et C h.
Dans deux de ces manuscrits, a savoir p et /3, un assez
grand nombre de corrections est du a des influences de dehors
de la famille R : IV 13 les mots uideat/uidetur manquent
dans p f3. 14 amitti au contraire se rencontre dans p fi.
V 27 la grande lacune de F R manque dans p fi. VI12 interim,
absent de F R, se trouve dans p fi. 12 p /3 et W x A li-
sent patientiam. VII 4 petere p /3 (appetere G H C h
hoc petere g Q v).
En trois endroits /3 est seul de la famille R a presenter la
bonne legon : II 1 tam aptum. 4 cursu erret. et.
Au sein du groupe A1 (voir supra), dans les 3 premiers cha-
pitres p presente la meme version que g Q v (16) ; mais a partir

(14) Rappelons id une remarque de von soden (p. 114, 1), a propos de F :
“vielleicht wiirde eine zuverlassigere Kollation auch nahere textliche Beriihrungen
mit 120 (= H) bringen, wie man sie bei so enger sammlungsgeschichtlicher Ver-
wandtschaft er war ten sollte, jetzt aber z.B. in ep. 30 mit Befremden vermiszt”.
Dans l’epitre 30 les arguments en faveur de cette opinion sont plutot rares :
IV 6 ne si F R. 14 amittit om. F R (exc. p \3). V 7 in nos F T G H Rx
(illos g) C. 18 consilio FRO£ 25 in unum F G H R* h. 27 quoniam
... esse om. F R {exc. p fi). VI 12 interim om. F R (exc. p j8).
(15) Cf. Bevenot, p. 129 : “a work on which we know the Cistercians were
then actively engaged”. Voir aussi : Bevenot, St. Cyprian’s De unitate 4 in the
Fight of the MSS. (.Analecta Gregoriana 11), Rome, 1937, p. XLIV-LXVI, ou il
traite des manuscrits cisterciens G g H C Q p et /?, tous appartenant a la famille R.
(16) Encore en 4 endroits du chap. II : 3 in instabili. 4 semper curret et.
8 et om. 18 et gloriae om.
192 EPISTVLA XXX
de III 5 (17) p evite les fautes de Rx en presque 40 endroits.
II n’est pas exclu qu’en ces endroits p ait emprunte la legon
exacte a d’autres manuscrits de la famille R ; cependant il
parait plus vraisemblable que ces bonnes legons soient tirees
de manuscrits etrangers a la famille R. Une fois au moins,
oil p est seul de la famille R a donner la bonne legon (18), il ne
peut y avoir de doute.
Et voici enfin la famille B, un hyparchetype du XIe siecle
avec nombre de copies du XVe. Son auteur, copiste au service
du pape Alexandre II (1061-1073) (19) etait fort negligent, ou
bien s’est-il servi d’un tres mauvais exemplaire (20), etant
donne les quelque 50 fautes, qu’on y trouve. A peine j’ai
pu utiliser B dans la reconstruction de l’original. Si parfois
il contient une bonne legon, il l’a en commun avec d’autres
manuscrits.
La corruption se manifeste depuis le plus ancien represen-
tant de la famille, soit B, comprenant en total plus de 20 fautes,
dont voici quelques-unes : I 6 patere. Ill 29 prodere.
V 2 tenebris. 5 creati. 6-7 ardentiore caelesti gloriae
cupiditate. Le nombre et la nature de ces fautes s’opposent a
ce que les manuscrits du XVe siecle se rattachent directement
a B. Sans parler des nombreuses fautes nouvelles, ces ma¬
nuscrits du XVe siecle ont ete corriges, l’un plus que l’autre,
a l’aide d’autres manuscrits (21), de sorte que la famille B
ne presente qu’une image tres confuse de l’epitre 30.
Restent encore 3 petits groupes de manuscrits comprenant
l’epitre 30, a savoir L N, Q F, V 0 77 - k c.
-

Les deux excellents manuscrits L et N ont ete copies sur

un modele qui, d’apres von Soden, etait “eine Unciale aus
s. VII oder VIII” (22). Dans le texte de l’epitre 30 tel qu’on
peut le lire dans les manuscrits L N, je n’ai trouv£, dans les
deux manuscrits ensemble, que 4 fautes communes : III 5 in-
retientis. V 13 sublectas. VI 12 uelit. 21 plangant.
Pris separement, ils ne contiennent egalement que peu de
fautes, N un peu plus que L. A bon droit Hartel (23) en deduit
que L est reste plus fidele au modele commun que N.
V presente plus de 60 legons fautives, dont 12 lacunes ;
30 sont propres a V ; des autres legons fautives, 14 se re-

(17) . Ill 5 hinc g Q v. Voici encore quelques exemples du chapitre III : 7 consti¬
tute. 8 qui. affuerant. 9 sic om. 13 Christi post nominis.
(18) III 5 inretientes (= F A W k).
(19) Voir von Soden, p. 124.
(20) “Textkritisch laszt sich die Quelle dieses Briefes (30) fur 100 (= B) nicht
naher bestimmen” (von Soden, p. 125).
(21) Surtout x, ou Ton a essaye de corriger le manuscrit d’un bout a l’autre.
(22) P. 73, 3 : “textlich ist diese Familie nach Hartel die wertvollste”. Voir
aussi H.L. Ramsay, Our oldest MSS. of St. Cyprian, III : The Contents and Order
of the Manuscripts LNP, in Journal of Theolog. Stud. 3, 1902, 585-594.
(23) P. XXXII s.
 INTRODUCTION 193
trouvent entre autres dans N, et 13 autres sans N seul ou
dans N avec Q ou F. Entre N et V il existe done une relation
assez intime (24).
Q et F pr^sentent, a eux deux, une cinquantaine de legons
fautives, dont, s’accordant parfois avec d’autres manuscrits
encore, ils en ont 23 communes avec B, B ou BO, et 9 avec
N-V. Ici la parente evidente de N avec ces manuscrits est
moins nette. II y a aussi une affinity manifeste entre Qf et
B 0 (25).
Quoique assez ancien, 0 est deja fortement corrompu. Je
n’y decouvre pas moins de 70 legons fautives, dont 40, y com-
pris 10 lacunes, ne se rencontrent que dans ce seul manus-
crit (26). Des autres 26 fautes, 14 s’accordent avec B-B.
A mon avis on peut en conclure que 0 et B ont une source
commune, deja tres deterioree elle aussi. On peut desormais se
passer du manuscrit 77 copie sur 0 (27).
Dans le manuscrit k finalement, je n’ai trouve que 21 legons
fautives, y compris 2 lacunes. Les fautes n’etant pas graves,
void done un manuscrit de bon alloi (28). L’apographe c
n'off re aucun nouvel element a la constitution du texte (29).
II est a present possible de tracer les grandes lignes d’un
stemma codicum assez digne de confiance :

(24) Bevenot est arrive a la meme conclusion, p. 36 : “Ho (= V) was certainly

not copying N, but somewhere they had a common source”.
(25) Ceci correspond plus ou moins aux conclusions de von Soden, p. 130.
(26) Voir Bevenot, p. 138, qui n’en parle pas non plus avec beaucoup d’enthou-
siasme.
(27) Voir von Soden, p. 163.
(28) C’etait aussi l’opinion de von Soden, p. 80 s., et de Bevenot, p. 137. Du
reste dans le manuscrit k et dans son apographe c le texte de Fepitre 30 se trouve
disperse sur 4 feuillets, par suite d’un desordre dans l’original. Apres l’epitre 51
on lit d’abord rem merito perderent (IV n) jusqu’a si habitum (VII 14). Suivent les
epitres 54 et 32 jusqu’a transcribere et ad suos (565, 13 H), ensuite de nouveau un
passage de Fepitre 30 uobis sententiam (III 2) ... martyrii honorem (IV 11). Puis e’est
le debut de Fepitre 30 jusqu’a in quibus (III 2). Apres un extrait du De laude mar¬
...
tyrii, sc. ingenii ut quantum conuoluens quod (26, 10-28, 11 H) suit le reste de Fepitre
30 : nuptiarum non habentem (VII 14-15) jusqu’a la fin. La cause de ce desordre
a ete expliquee par Bevenot, p. 29, 2.40.
(29) Voir von Soden, p. 82.
194 EPISTVLA XXX

5
 INTRODUCTION 195
*
* *

Les editions les plus anciennes (30) se rattachent a la famille

A, et particulierement a A+. Selon Hartel (31) Yeditio princeps
publiee a Rome en 1471 serait une copie de p. Von Soden (32)
se prononce plus prudemment : “die einfach den cod 224
(Hartel p) oder genauer eine Abschrift desselben durch Druck
vervielfaltigt”. En effet, il y a des accords frappants entre
uet. et p : III 22 nisi uos. IV 7 ruina sarciretur. V 14
differentiae. VIII 8 sustineri. D’autre part p contient un
certain nombre de fautes qui ne se retrouvent pas dans uet.,
notamment 4 lacunes : I 15 et. Ill 25 non. IV 13 non.
13-14 dum id ex quo possidet. Par consequent il me semble
plus sur de rattacher uet. a un manuscrit tres apparente de p.
Sauf en trois endroits (33), dont 2 corrections, le texte
d’Erasme est identique a uet. Plus haut (34) nous avons vu
qu’Erasme a copie presque sans critique la Dauentriensis.
Ce n’est plus le cas maintenant. Dans Dau il y a onze (35)
divergences par rapport au reste de uet., dont on n’en retrouve
que 2 (36) chez Erasme. Il a done corrige le texte de Dau
a l’aide d’une autre source, ou bien il a utilise une source
tres proche de Dau (37).
La plupart des lemons fautives de uet. Er. ne se retrouvent
pas dans l’edition preparee par Latinius et publiee a Rome
par Manutius en 1563. Cette edition ne se rattache pas a la
famille A+, comme uet. Er. Mais ne nous bornons pas a cette
conclusion negative. Dans la Manutiana on peut lire les legons
suivantes que je considere comme fautives, mais qui suggerent

(30) Elies figurent dans l’apparat critique et dans l’appendice sous le sigle
collectif uet. Voir aussi Conspectus Editionum Praecipuarum, p. XXVI-XXVIII.
Ven. 1471, Memm. 1477 et Ven. 1483 sont presque des copies litterales de Yeditio
princeps, Rome 1471. La Dauentriensis de 1477 contient quelques lemons divergen-
tes ; voir note 35. La Remboltiana de 1512 se rapporte a Ven. 1483, ce qui ressort
deja de Ylnscriptio : “Epistula praesbiterorum & diaconu {corr. in -orum) Romae
consistentium ad beatum Cyprianum in qua uberes illi gratias reddunt (et de
lapsorum caussa agunt add. m. red) quod ipsos consiliorum suorum et laudis
participes esse uoluerit”. Rembolt etait le premier a diviser les epitres en 4 livres ;
epistola 30 = ‘epistola septima secundi libri’. Voir a ce sujet von Soden, p. 185s.
Mais je n’ai pu disposer de la Kemboltiana que trop tardivement, pour en tenir
compte dans la redaction de l’apparat critique et de l’appendice.
(31) P. LXX s.
(32) P. 184.
(33) I 2 diaconi. I 5 se om. Ill 30 sint.
(34) P. 106 et 131.
(35) III 22 inscios. IV 6 reuocauerunt. V 31 malum. 35 quod.
VI 1 eisdem. 14 intendisse. 18 n’ajoute pas ‘ut’. 28 et om. probati
VIII 9 caute. fuit.
(36) V 31 et 35.
(37) A quelques fautes pres la Crinitiana est identique a YErasmiana. Je ne l’ai
done pas utilisee pour la redaction des apparats.
ig6 EPISTVLA XXX
une affinite plus ou moins nette avec la famille F : I 15 possi-
mus. credimur. II 6 nauim. Ill 3 et om. IV 14
uiolat bis. VIII 13 prodiderunt. Cette hypothese est con¬
firmee par deux bonnes lemons que Latinius est le premier
a offrir : III 8 accepta. VI n paenitentia. D’autre part,
a l’encontre de F, la Manutiana reproduit naivement une
douzaine de fautes de uet. Er. ; la plupart de ces bevues seront
pour la premiere fois corrigees par Hartel (38).
Les legons fautives de uet. Er., eliminees dans la Manutiana,
sont egalement absentes de la Moreliana parue l'annee sui-
vante. Dans les Obseruationes que Morelius ajoute en appen-
dice a son edition sous le titre de “Variae lectiones quae in
manuscriptis codicibus notatae sunt”, il enumere 9 de ces cor¬
rections sans indiquer de quel(s) manuscrit(s) il les tient; il
ne mentionne pas non plus la Manutiana, quoiqu’il ait du
la connaitre ; en effet, il en a copie presque litteralement le
De Spectaculis (39).
Du reste, Morelius reprend, contre la Manutiana, une
dizaine de fois les legons uet. Er. et y ajoute encore 13 fautes
nouvelles. Uniquement aux endroits susdits ou meme la
Manutiana maintient des legons fautives de uet. Er., Morelius
a su apporter 4 corrections : 116 omnes eadem. IV 7 ruinas
sarcirent. V 25 in unum. VIII 20 et nostri meminis-
se (40) ; corrections qui ne seront reprises que par Hartel.
Les Editions suivantes s’en tiennent a la Manutiana. Ne
disposant pas de nouvelles ressources, Pamelius n’a pas su
apporter de corrections ; au contraire, il a ajoute une dizaine
de fautes. Rigaltius et YOxoniensis (41) reproduisent la Pame-
liana. Baluzius, quoique disposant d’un grand nombre de
manuscrits (42), ne reussit qu’a corriger une seule faute (43).

(3 8) II15 protulisset. Ill 12 a se. IV 3 gloriosa. 6 faciles om. V 33

ob hoc. VII 15 add. ligatis.
(39) Voir p. 157, n. 27. Cela s’explique peut-etre par la mort subite de More¬
lius, avant que son travail ne fut termine. Voir Hartel, p. LXXXI; von Soden,
p. 187.
(40) “Morelius diirfte, scheint mir, zunachst eine Hs. wie 223 (= 0) benutzt
haben” (von Soden, p. 187). Je n’ai toutefois note que 3 endroits oh Morelius seul
s’accorde avec A~ : I 15 consociati (= A~). II 21 honoratum post testimonio
(= a). VI 25 petitio post modesta (= a).
(41) L’edition d’Oxford apporte quand meme une seule correction : VI 5
nomini.
(42) “Ingenti codicum numero instructus, quibus in comportandis et euoluendis
plus quindecim annos indefessa industria consumpserat” (Hartel, p. LXXXVI).
Dans ses Notae concernant Pepitre 30, Baluzius parle de “octo codices antiqui”
et les mentionne sous les designations suivantes : “sancti Arnulphi Metensis
(=k); Fossatensis (/ ? Voir Hartel, p. XXIX); Gratianopolitanus ; sancti Remigii
Remensis (= r)”; mais il parle aussi de “Codex Remensis sancti Dionysii;
Diuionensis (= Q ?) ; recentior Victorinus (= jS) ; Lamonianus”.
(43) IV 12 resitt. id.
 INTRODUCTION 197
A Welchman nous devons une excellente correction (44),
a cote de 5 fautes nouvelles ; a une pres on les retrouve toutes
chez Jackson. Hartel a su corriger le texte en 9 endroits (45) ;
en 8 endroits je me suis trouve oblige d’ecarter les leyons qu’il
propose ou qu’il introduit dans le texte pour la premiere
fois. (46) A mon avis le passage obscur II 22 a ete mis au point
par Bayard ; mais, en deux autres endroits (47), il prefere une
legon fautive.

(44) IV 9 inlibata dignitate.

(45) II15 protulit. Ill 12 del. a se. 14 excusationem. 16 quo. IV 3
gloriose. 6 ne si. facile. V 33 hoc. 15 del. ligatis.
(46) 1 15 credemur. II 22 sine praeiudicio. IV 8 tenore. inlibatam
dignitatem. VII 10 ut. 11 sic et. VIII 4 deiecerat. 12 dolentes/pae-
nitentes.
(47) II 8 et qui. V 13 Sicilia.
 INDEX SIGLORVM COMPENDIOSVS

codices (L) editiones (1 2 3 4 5 6 *)

f Romae 1471

Y |PT/ .
F jo(2)=ayytdn'
V Venetiis 1471
iMemmingae c. 1477
uet.(p) ) Dauentriae c. 1477
I [L=fi.Ya8i(a= aSi) /Venetiis 1483
\M=M0IX(M— M0,I= IX) \ Remboltiana, Parisiis 1512
Er Erasmiana, Basileae 1520
/■ J’ = AqSir<f> M&txU Man Manutiana, Romae 1563
1 A~ — Oa Mor Moreliana, Parisiis 1564
A jA+=eiwps Pam Pameliana, Antuerpiae 1568
[A* = EA ®fmn Rig Rigaltiana, Parisiis 1634 (8)
Ox Oxoniensis, Oxonii 1682
/R’=R (3) GHp Bal Baluziana, Parisiis 1718
)R *=gQpi> Wei Welchmaniana, Oxonii 1724
R )C—CEX Jac Jacksoniana, Londini 1728
(h=hKj Hart Harteliana, Vindobonae 1871
Bay Bayardiana, Parisiis 1945
(BmdvF&AvZ
B | B° = Ipxoxfi
(x = xitr critica

w = wn Melin B. Melin, Studia in Corpus

O = Or] Cyprianeum, Vpsaliae 1946
jL
N
<2
F

k = kc
Ben(euentanus)

(1) Cf. Conspectum Codicum, p. XTV-XXIII, et Aperfu des manuscrits, p. 184-185.

(2) o deficit post tem (VI 2).
(3) R deficit post se (I 5).
(4) Cf. Conspectum Editionum Praecipuarum, p. XXVT-XXVIIL
(5) Cf. p. 195, adn. 30.
(6) Rigaltius repetere uidetur editionem Pamelianam alteram, quae anno 1616
Parisiis prodiit; cf. IV 1 ; V 6 ; VII 4 et 5.
 EPISTVLA XXX

Cypriano papae presbyteri et diaconi Romae consis-

tentes s.
I. 1. Quamquam bene sibi conscius animus et euangelicae
5 disciplinae uigore subnixus et uerus sibi in decretis caelestibus

Inscriptio : Incipit [om. GH®) Cypriano papae presbiteri (PPRR F PR L) et

diaconi (DIACON. F DD L, -ones GH ®) Romae consistentes (salutem Cipriano
add. ®) F GH L. ® Presbiteri Rome consistentes salutem dicunt Cipriano y Incipit
Romanorum ad Cyprianum pY Ad Ciprianum presbiteri et diacones Romae consi¬
stentes M Incipit [post consist. 7, om X) ad Ciprianum papam epistola presbiterorum
et diaconorum Rome consistentium FIX Ad Ciprianum A (j.m.) Sn [post salutem,
/. 2) Epistola [om. ManBal) cleri Romani ad Cyprianum q, ManBal Epistola presbite¬
rorum et diaconum Romae consistentium Cipriano papae 4’ Cleri Romani ad Ci¬
prianum de seueritate seruanda in ecclesiasticis diffusa admodum et sententiosissi-
ma epistola t,& Sequitur epistola ad Cyprianum U Incipit epistola presbiterorum et
diaconorum Romae consistentium ad eundem de confessione A - Incipit presbitero¬
rum et diaconum Romae consistentium ad Ciprianum episcopum Carthaginen.
epistola /Presbiteri Romae consistentes n Presbiteri et dyacones Romae consisten¬
tes grates beato Cypriano refundunt quia in carcerum caligine constitutes (consis¬
tentes Dan) martires suis dignatus est litteris illustrate (litteris illustrauit Dau) s,
Dau Epistola [post Ciprianum IT) cleri et plebis Romanorum ad beatum [om. 17)
Ciprianum episcopum et martirem (e. et m. om. 77) incipit IF77 Incipit epistola
presbiterorum et diaconorum Romae consistentium ad Cornelium [exp.) Cipria¬
num R Rescriptum cleri Romae consistentis [3 Rescriptum Romanae ecclesiae g
Rescriptum ecclesiae Romanae ad Ciprianum Q Rescriptum cleri Romani p
Incipit eiusdem rescriptum ecclesiae Romanae ad Cyprianum v Incipit epistola
cleri Romae consistentis ad Cyprianum EX Incipit eiusdem cleri ad Cyprianum
Kj Incipit (Item, et incipit post ad Cipr. A) epistola cleri et plebis Romanorum ad
Ciprianum (ad C. post incipit Bm) Bmdug&AxZ, Cleri et plebs Romanorum ad
Ciprianum papam v Epistola cleri et plebis Romanorum ad Ciprianum episcopum
de fidei unitate seruanda et de paenitentia lapsis ad ecclesiam reuertentibus non
esse [om. <ji) deneganda (neganda /) /i/r Epistola Romanae ecclesiae ad beatum
[om. F) Cyprianum QF. 7nscriptio seu tot a sen par tim inuertitur : Incipit ad Romanos
(Cipriani epistola add. D) TOp Incipit ad presbiteros et diaconos consistentes Ro¬
mae C Incipit Cyprianus papa presbiteris et diac. Romae consist. N Pappe presbi¬
teri et diaconibus Romae consistentes V. Nulla inscriptio : oiju’n' a xJzt SAue
eiwp h Ecu x kc. Epistola presbyterorum et diaconum (-orum ErMor) Romae consis¬
tentium ad beatum Cyprianum (de confessione add.Mor) in qua uberes [om. ErMor)
illi gratias reddunt (agunt ErMor) quod ipsos consiliorum suorum et laudis par-
ticipes esse uoluerit ed.Venet.1483 ErMor Cleri Romani aliud eadem de re rescrip¬
tum Pam Nouatiani ad S. Cyprianum epistola cleri Romani nomine scripta WeiJac.
Epistola in cod.F signatur numero XLVIIII, in t no. 59, Y 145, a 47, /r®/e Bmdvdx
XVI, e IX (9), £ XV, Dau 29, unde epistola uicesima nona [del.) LXX r, g XLVI,
Q LVTII, / 53, £ II, p 26, Hr 10 [in r post salutem /. 2), v 49 [atram. nigro), 30 [a.
rubro), h 71, Ben LXI, in Dau 2 9, in ErMan 7 lib. II, in Mor 15, in PamRigBal 31,
in OxWelJacHartBay 30. 7n capita post Goldhorn denuo diuisit Hart, in paragraphos
Bay.
I, 2 Cyprianus T r VO pp e w H O k pape corr. in papa r2 epo Karthaginensi
2, om.Fax Ben, Man praesbyteri.s add.r1 presbitero.o del.,i suprascr. d presbi¬
teris TCP, om.O diaconi F(dd) R Rs EX B(s add.r2) L(dd) QF k, edd.exc.uet.
diacones [x(-os Y) M A W(ni suprascr.)77 GHfi h, net. diaconibus T C N[-nib;, b
del.) V O consistentibus T C r V O ; cf. 1,11 ubi V pro Cypriane exbibet Cor¬
nell 4 bene post sibi p. M A - v £ x [sign. mut. add. k) 5 rigore F O Ben;
cf.77,3; u. Melin 61sq.; E. Ebfstedt, Coniectanea. Erste Reihe [Amsterdam 1968),
112sq.
 200 EPISTVLA XXX, i-ii
testis effectus soleat se solo Deo iudice esse contentus nec
alterius aut laudes petere aut accusationes pertimescere,
tamen geminata sunt laude condigni qui, cum conscientiam
sciant Deo soli debere se iudici, actus tamen suos desiderant
io etiam ab ipsis suis fratribus conprobari. 2. Quod te, frater
Cypriane, facere non mirum est, qui pro tua uerecundia et
ingenita industria consiliorum tuorum nos non tam iudices
uoluisti quam participes inueniri, ut in tuis rebus gestis lau-
dem tecum, dum illas probamus, inueniremus et tuorum
15 consiliorum bonorum coheredes, quia et adfirmatores esse
possemus. Idem enim omnes crederemur operati, in quo de-
prehendimur omnes eadem censurae et disciplinae consensione
sociati.
II. 1. Quid enim magis aut in pace tam aptum aut in bellis
persecution^ tam necessarium quam debitam seueritatem
diuini uigoris tenere ? Quam qui remiserit instabili rerum
cursu erret semper necesse est et hue atque illuc uariis et
j incertis negotiorum tempestatibus dissipetur et quasi extorto
de manibus consiliorum gubernaculo nauem ecclesiasticae
salutis inlidat in scopulos, ut adpareat non aliter saluti eccle¬
siasticae consuli posse, nisi si qui et contra ipsam faciunt
quasi quidam aduersi fluctus repellantur et disciplinae ipsius
10 semper custodita ratio quasi salutare aliquod gubemaculum
in tempestate seruetur. 2, Nec hoc nobis nunc nuper consilium
cogitatum est nec haec apud nos aduersus inprobos modo
superuenerunt repentina subsidia, sed antiqua haec apud nos
seueritas, antiqua tides, [disciplina legitur antiqua,] quoniam
15 nec tantas de nobis laudes apostolus protulit dicendo quia

6 se exp.D t gO, om.a A~pft v EX h mF QF -q, ErMorPamRigOxBalWelJac post

se deficit R !> deo ... iudici] deo solo (soli corr.t2) debere se (de herese if) iudicio
(o exp.t2 iudice D iudico a) F T aij dei (deo corr.fp) solo (soli corr.fj?) debere se
(se debere S) iudicio (o del.fxY)\s. dei solius debere se iudicio yun H (in H uestigia
correct, apparent) deo (a deop) solo debere iudicari Rx 11 Cypriane] Corneli V
16 possimus F(-u- Fu’n’, u add.s.u.jp) B (-u- IF x,e add.s.u.K2) O Ben,ManPamRig
OxBalWelJac credemur W h,HartBay credimur F yu’n’ I EX Ben,AIanPamRig
OxBalWelJac (*crederemur Pam i.m.) credimus T (-mur t2) aij p (-mur f2 credi-
mus ... omnes om.Y credimus operati in quo deprehendimur omnes add.i.m.Y2)
M q<f>x (ex -eremur x), ex crederemur H crederentur J deprehendimus T(-ur
t2) aij deprehendemur L ^(deprtd-) 0(re- rj) deprehenderemur A(-imur <f>f -emut
n> com- J) K222r N jr V k, uet.ErMor (*deprehenderemur Pam i.m.)
II, 1 in bellis] imbellis £, in bello corr. i.m. £2 bellis] libellis (li exp.G) R1 C
bello &,BaIHartBaj 3 rigoris R ; cf. 1,5 ; 11,16 ; 111,21 ; IV,9 6 nauim p
(e add.s.u.fj.) A s(-em ®f), ManPamRigBalWelJac 7 inlidat, t i.ras. (ex nt ?) k in-
lida c inlidant F(-at u’n’, n exp.t2) L 0(n exp., -at rj) B(-at x) GH C h inlidunt A+
W, uet.Er 14 tterba disciplina legitur antiqua delenda censeo ut interpretationem
postea additam (fortasse <intel>legitur rescribendum) 16 protulisset /2 i.ras. A
(detulisset £ & ®f) W p i.ras. J EX h LN V QF O k (k2 i.m., ex protulit 22), edd.
exc.HartBay proferret pM
 EPISTVLA XXX, ii-iii 201
fides uestra praedicatur in toto mundo, nisi iam exinde uigor
iste radices fidei de temporibus illis mutuatus fuisset, quarum
laudum et gloriae degenerem fuisse maximum crimen est.
Minus est enim dedecoris numquam ad praeconium laudis
20 accessisse quam de fastigio laudis ruisse. Minus est criminis
honoratum bono testimonio non fuisse quam honorem bono-
rum testimoniorum perdidisse. Minus est <praeiudicii> sine
praedicatione uirtutum ignobilem sine laude iacuisse quam
exheredem fidei factum laudes proprias perdidisse. Ea enim
25 quae in alicuius gloriam proferuntur, nisi anxio et sollicito
labore seruentur, in inuidiam maximi criminis intumescunt.
III. 1. Hoc nos non falso dicere superiores nostrae litterae
probauerunt, in quibus uobis sententiam nostram dilucida
expositione protulimus et aduersus eos qui se ipsos infideles
inlicita nefariorum libellorum professione prodiderant, quasi
5 hoc euasuri inretientes illos diaboli laqueos uiderentur, quo
non minus quam si ad nefarias aras accessissent, hoc ipso quod
ipsum contestati fuerant, tenerentur, sed etiam aduersus illos
qui accepta fecissent, licet praesentes cum fierent non adfuis-
sent, cum praesentiam suam utique ut sic scriberentur man-
10 dando fecissent. Non est enim inmunis a scelere qui ut fieret
inpetrauit, nec est alienus a crimine cuius consensu licet non
admissum crimen tamen publice legitur. Et cum totum fidei
sacramentum in confessione Christi nominis intellegatur esse
digestum, qui fallaces in excusationem praestigias quaerit
15 negauit, et qui uult uideri propositis aduersus euangelium uel
edictis uel legibus satisfecisse, hoc ipso iam paruit quo uideri
paruisse se uoluit. 2. Necnon etiam contra illos quoque qui

II, 16 Rom. 1, 8.

22/23 praeiudici sine praedicatione Bay quern seq. Melin 56 pro certo habens non
praeiudici sed praeiudicii esse scribendum sine praeiudicione F sine praeiudicio Hart
sine praedicatione cett. codd.,edd.
Ill, 3 et otn.F V QF Ben, ManPamRigOxWelJacHartBay ; u.Melin 187 5
hoc] hie a hinc gQv hue jP, om.s,DauPam{‘unde adiecerat primus Rembolt nescio, certe
Costerius adnotauit in Ms. non reperiri’)RigOxBalWelJac, om. etiam H i.ras. ca.i lift.
quo] quod a{no add.s.u.) p |9 B(d exp.x) OF O, WeiJac qui p M quum uel
quando coni. Rat i.m. ed.Gryph. quum dubit. Pam in adn.{‘Obscure dictum, si legatur :
quum sensus erit facilis; nihil tamen mutare in contextu uolui’) 8 accepta F (cep
del.t2 acta corr.i.m.fi2 cepta ct) WEI (acta s.u.W) B (acta corr.i.m.K2 accepta mut. in
acta U2 acta r) QF Ben, ManMorOxWelJacHartBay acta A(uel accepta £ i.m. ac¬
cepta &) R LN(lac.V) O k, uet.ErPamRigBal 11 non] a se (ad se, d exp. A)
add. A (non del. £, om. &, post a se add.s.u. £2, i.t.rec. &) X {i.m. k222), edd. exc. Hart
Bay 14 excusationem T (-e D -es t2) a R LN, Har/Bay executionem V excusa-
tione F p, M A W rdA B° r k, edd. exc.HartBay excusationes BmdwZ kH{s exp.)
QF (iscusaciones Q) Oij(s exp.O) 16 quo] quod T o(d i.ras.o) qd>g2 £J t.m.b W
C B O Ben, edd. {lac.uet.Ef) exc.Hart; cf.l.j 17 se] negasse A, uet.Er,om.D
a 'Qi.m.d W R B, om.Mor {hie adnotandum est uerba propositis... uideri [1.15-16]
in A, uet.Er omissa esse ; cf. append.crit.)
 202 EPISTVLA XXX, m-iv
inlicitis sacrifices manus suas atque ora polluerant pollutis
ante mentibus propriis, unde etiam sunt ipsae manus atque
20 ora polluta, fidem nostram consensumque monstrauimus.
3. Absit enim ab ecclesia Romana uigorem suum tam profana
facilitate dimittere et neruos seueritatis euersa fidei maiestate
dissoluere, ut cum adhuc non tantum iaceant, sed et cadant
euersorum fratrum ruinae, properata nimis remedia commu-
25 nicationum utique non profutura praestentur et noua per
misericordiam falsam uulnera ueteribus transgressionis uul-
neribus inprimantur, ut miseris ad euersionem maiorem eripia-
tur et paenitentia. Vbi enim poterit indulgentiae medicina
procedere, si etiam ipse medicus intercepta paenitentia indul-
30 get periculis, si tantummodo operit uulnus nec sinit necessaria
temporis remedia conducere cicatricem ? Hoc non est curare,
sed si dicere uerum uolumus occidere.
IV. Quamquam confessorum quoque, quos hie adhuc in
carcerem dignitas suae confessionis inclusit et ad certamen
euangelicum sua fides in confessione iam gloriose semel coro-
nauit, litteras habeas conspirantes cum litteris nostris, quibus
5 seueritatem euangelicae disciplinae protulerunt et inlicitas
petitiones ab ecclesiae pudore reuocarunt, ne si hoc facile
fecissent, disciplinae euangelicae ruinas non facile sarcirent,
praesertim cum nulli magis tam congruens esset tenorem
euangelici uigoris inlibata dignitate seruare quam qui se
10 excruciandos et excarnificandos pro euangelio furentibus tradi-
dissent, ne martyrii honorem merito perderent, si in occasione
martyrii praeuaricatores euangelii esse uoluissent. Nam qui id
quod habet non custodit in eo ex quo illud possidet, dum id
ex quo possidet uiolat, amittit illud quod possidebat.
21 prona coni. Hart in app.crit., uetat Melin 48 29 procedere] proficere jx{corr.
i.m.fj2) A (alibi procedere £ i.m. procedere &) W k, uet.ErMorBal prodesse B
(prodere B proficere k2 i.m.) rj prodere O(prodesse corr.O2) B 31 obducere s
gPlv r,DauPamRigOxBalWel,JacHart, dubitant. tuetur Melin 53sq.,76 concludere,
conducere i.m. q
TV, 2 carcere D n’ S%rU n RB(-re k) N V 3 gloriose, a add.s.u,/j.2 gloriosae
T(-se t) gloriosj X G Bd c gloriosa D A WIJ(e add.s.u.W2) R* /3 h x(ex -se k2S2) V,
edd.exc.Har/Bay, om.yiju’n' 6 ne si F t2 R, HartBay nisi cett.codd., edd. facile
exp.fj. k, om.r A(faciles add.i.m.x2), edd.exc.Har/Bay faciles D 7 ruinas ... sarci¬
rent F A(sercirent A sentirent n) R(resarcirent p ft) LN V k,MorHar/Bay ruina
(ne suprascr.W2) ... sarciretur (nt suprascr.W2) IEII ps,ue/.(fare- Dau) ErManPam
RigOxWelJac ruinae ... sarcirentur Qr,Bal ruin(a)e (-na m ul ruine / ruinas ex
ruin?, sed s postea exp.K2 ruinas r) ... sarcirent (sarciretur k2 i.m. sarcirentur ex
-rent S2) B Ok 8 tenore k, Hart(ex coniect.)Bay tenor B (-em x, ex -or k2!!2),
om.EX 9 inlibata dignitate (diuinitate gQv) jjiM gQv V, Wei inlibatum dignita-
temque A W, cett.edd. exc.Har/Bay inlibatam (per inlibatam D et illibatam a F
inlibatum k2E2 inlibatamque 02i?) dignitatem (que add.AZ2r2) cett. codd., HartBay
12 id om. T on A W B V O k, edd. exc. BalHar/Bay 13 possidet] uideat amitti
add.GH C uidetur amitti add.gQv(exp.v) h(adm- K) 14 possedit t R uiolat
bis legitur in yi/n’u’ (J.(u. et u. 1 amittit corr.yPY2 i.m.), ManPamRigOx, om. A add.
i.m.o2 amittit om.F(pdit add.i.m.T2 amittit post illud i.ras.t2, post possidebat I)
R(sed extat in p j8), ManPamRigOx
 EPISTVLA XXX, v 203
V. 1. In quo loco maximas tibi atque uberes gratias referre
debemus et reddimus, quod illorum carceris tenebras litteris
tuis inluminasti, quod ad illos uenisti quomodo introire potuisti,
quod illorum animos sua fide et confessione robustos tuis ad-
5 locutionibus litterisque recreasti, quod felicitates eorum con-
dignis laudibus prosecutus accendisti ad multo ardentiorem
caelestis gloriae cupiditatem, quod pronos inpulisti, quod ut
credimus et optamus uictores futuros uiribus tui sermonis
animasti, ut quamquam hoc totum de fide confitentium et de
10 diuina indulgentia uenire uideatur, tamen in martyrio suo
tibi ex aliquo debitores facti esse uideantur. 2 Sed ut ad id .
unde digressus sermo uidebatur esse rursus reuertatur, quales
litteras in Siciliam quoque miserimus subiectas habebis.
Quamquam nobis differendae huius rei necessitas maior incum-
15 bat, quibus post excessum nobilissimae memoriae uiri Fabiani
nondum est episcopus propter rerum et temporum difficul-
tates constitutes, qui omnia ista moderetur et eorum qui
lapsi sunt possit cum auctoritate et consilio habere rationem.
3. Quamquam nobis in tarn ingenti negotio placeat, quod et tu
20 ipse tractasti, prius ecclesiae pacem sustinendam, deinde sic
conlatione consiliorum cum episcopis, presbyteris, diaconis,
confessoribus, pariter ac stantibus laicis facta lapsorum
tractare rationem. Perquam enim nobis et inuidiosum et
onerosum uidetur non per multos examinare quod per multos
25 commissum uideatur fuisse et in unum sententiam dicere,
cum tam grande crimen per multos diffusum notetur exisse,
quoniam nec firmum decretum potest esse quod non pluri-
morum uidebitur habuisse consensum. 4. Aspice totum orbem
paene uastatum et ubique iacere deiectorum reliquias et
30 ruinas et idcirco tam grande expeti consilium quam late
propagatum uidetur esse delictum. Non sit minor medicina
quam uulnus est, non sint minora remedia quam funera, ut

V, 19/23 cf. Cypr., ep. LV, 5 (627, 1-6 Hartel).

V, 13 Siciliam A(siliciam qyorr.i.m.q2) W h FZ l vcfsiliciam r), edd.exc.Bay

Sicilia cett.codd.(-?L p2),Bay habetis t2 R 18 cum consilio A (cum add.s.u.A,
om.&) W B(cum filio x cum om.y.,add.s.u.K2) LN V QF, uet.Er 21 diaconis
(dd F)] is mut. in ibus k2 et diaconis M diaconibus A W mFA k,uet.Er et diaconi-
bus Top, 22 ac stantibus T a p(ac sanctibus n) M A(adstantibus,d exp., c
suprascr.A ac add.s.u.S ac adstantibus IJ astantibus A+) p G/3 CLN VQF a(d)stan-
tibus F W gQv H(p. i.ras. ; ex ac ?) EX h(assistentibus j,corr.i.m.j2) B(assistentibus
lajip) O k,uet.ErMor 23 in unum F (in del.p in unam T) R* GH h Ben, MnrHart
unum /8 C LN V O Pam (‘ex coniectura et lectione Morelii') KigOxBalWelJacBay
unam A IF B QF k, uet.ErMan
 204 EPISTVLA XXX, v-vi
quomodo qui ruerunt hoc ruerunt quod caeca temeritate
nimis incauti fuerunt, ita qui hoc disponere nituntur, omni
35 consiliorum moderamine utantur, ne quid non ut oportet
factum tamquam inritum ab omnibus iudicetur.
VI. 1. Vno igitur eodemque consilio, isdem precibus et
fletibus tarn nos qui usque adhuc uidemur temporis istius
ruinas subterfugisse, quam illi qui in has temporis uidentur
clades incidisse, diuinam maiestatem deprecantes pacem
5 ecclesiastico nomini postulemus. Mutuis uotis nos inuicem
foueamus, custodiamus, armemus. 2. Oremus pro lapsis ut
erigantur, oremus pro stantibus ut non ad ruinas usque temp-
tentur, oremus ut qui cecidisse referuntur delicti sui magnitu-
dinem agnoscentes intellegant non momentaneam neque
io praeproperam desiderare medicinam. Oremus ut effectus in-
dulgentiae lapsorum subsequatur et paenitentia, ut intel¬
lect© suo crimine uelint nobis interim praestare patientiam,
nec adhuc fluctuantem turbent ecclesiae statum, ne interiorem
nobis persecutionem ipsi incendisse uideantur et accedat ad
15 criminum cumulum quod etiam inquieti fuerunt. 3. Maxime
enim illis congruit uerecundia quorum in delictis damnatur
mens inuerecunda. Pulsent sane fores, sed non utique con-
fringant. Adeant ad limen ecclesiae, sed non utique transiliant.
Castrorum caelestium excubent portis, sed armati modestia
20 qua intellegant se desertores fuisse. Resumant precum suarum
tubam, sed qua non bellicum clangant. Arment se quidem
modestiae telis et quern negando mortis metu fidei dimiserant
clipeum resumant, sed ut contra hostem diabolum uel nunc
armati, non contra ecclesiam, quae illorum dolet casus, arma-
25 tos esse se credant. Multum illis proficiet petitio modesta,

33 hoc F T c (x GH B(hec exp.k,oh hoc corr.i.m.K2 ; ibidem autem alius corrector

pro hec mauult et quod i.t.rec. r ob hoc ex hec 2) C LN 0,HartBay ob hoc D M
(ob add.s.u.0) A(de hoc A) W p\3 EX V £(ob add.s.u.)c, cett. edd. de hoc QF ex
hoc gQv, om.h
VI, 5 nomine M ps W B(-ni F) QF 0(e corr. in i, -ni 77) c, uet.ErManMorPamRig
nominis F E 10 indulgentiam B(-ae i.ras.K2 -ae ex -am Z2 -e r) OF 11
et exp.^,om.CX W pfi,uef.Er ut B(et m, om.K i.ras.,del.2,om.r),exp.0,om.-q paeni-
tentiam /t A W pfi x(-ia i.ras.K) O, edd. exc.ManMorBal (Bal in Notis : ‘Antea legeba-
tur paenitentiam, eamque lectionem conformant ueteres edd. & septem uetera exemplaria.
Nos tram, quae uidetur esse melior, conformant ires antiqui codd.' Pam : ‘Sed quid sibi
ilia lectione velint non intelligo’). 12 interim om.F <p R(exc.pfl) Ben patientiam A
(pniam U) W pfi y.(ex paenit- k2172), edd. paenitentia B (exc.y. paenitentiam mv£
6x,m del.vd) paenitentiam cett.codd.(corr.in patientiam fp, medicinam A) 13
turbare A (post statum q) W A i.m., uet.Er, om.\,add.\2 i.m. 17 foris T (corr.t2)
[L(corr.fj.2) M A- tiw foras B(-es nT) QF fortes IF(fores 77) yr 22 negando]
negotio F T gQv (negocioso g) C B(negando K2Z2r in otio F) LN QF 0(in add.
s.u.O2) k in negotio |i.(negando /a2 i.ras.Y) M(negando 0 in negotio 02 i.m.) V 77
negatio GH
 EPISTVLA XXX, vi-vm 205
postulatio uerecunda, humilitas necessaria, patientia non
otiosa. Mittant legatos pro suis doloribus lacrimas, aduoca-
tione fungantur ex intimo pectore prolati gemitus dolorem
probantes commissi criminis et pudorem.
.
VII. 1 Immo si dedecoris admissi magnitudinem per-
horrescunt, si pectoris et conscientiae suae letalem plagam
et sinuosi uulneris altos recessus uere medica manu tractant,
erubescant et petere, nisi quia maioris est rursum et periculi
5 et pudoris auxilium pacis non petisse. Sed hoc totum in Sa¬
cramento, sed in ipsius postulationis lege temporis facto
temperamento, sed postulatione demissa, sed prece subdita,
quoniam et qui petitur flecti debet, non incitari, et sicut re-
spici debet diuina dementia, sic respici debet et diuina cen-
10 sura, et sicut scriptum est : donaui tibi omne debitum, quia me
rogasti, sic scriptum est : qui me negauerit coram hominibus,
negabo et ego eum coram -patre meo et coram angelis eius. 2, Deus
enim ut est indulgens, ita est praeceptorum suorum exactor
et quidem diligens, et sicut ad conuiuia uocat, sic habitum
15 nuptiarum non habentem manibus et pedibus extra sanc¬
torum coetum foras iactat. Parauit caelum, sed parauit et tar-
tarum, parauit refrigeria, sed parauit etiam aeterna supplicia,
parauit inaccessibilem lucem, sed parauit etiam perpetuae
noctis uastam aeternamque caliginem.
.
VIII. 1 Cuius temperamenti moderamen nos hie tenere
quaerentes diu et quidem multi et quidem cum quibusdam
episcopis uicinis nobis et adpropinquantibus et quos ex aliis

VII, 12/19 cf. Hincmari Archiepiscopi Rhemensis De praedestinatione Dei et libero

arbitrio posterior dissertatio (PL 125,136 D),qui autem perperam praemittit : “Item
(S. Cyprianus) in epistola ad Romanos”.
VII, 10/11 Mt. 18, 32. 11/12 Mt. 10, 33 et Luc. 12, 9. 14/10 cf. Mt. 22, 13.

20 paenitentia B (et p. / patientia corr.A i.m. r) 27 lacrimar (r i.ras.) t2 lacri-

marum p GH h lacrimorum /S lacrimis P la> aduocationem B (m del.i<Z -ione r)
QF aduocationes (s add.s.u.) t2 p g h auocatione C aduocantes £2 i.m., i.t.rec.fr
28 fugantur T (fundantur corr. t2) Y C fundantur A(g suprascr.q fungantur ps) p fl
h pugnantur O (pungantur corr.O2)y utantut gDv fundata Ben prolatis F prolatu
r prelati n probati r, Dau ploratus p(post pi. in p et exp.) GHfi C(-tis C) h plorantes
sui g plorantes sed Q plorantes si v fundati q<f>x
VII, 7 demissa A~ A+ W LN QF dismissa F dimissa T |i.(e add.s.u.p.2) M A’ A1
(dmussa w) B(corr.K,dc- r) V O k submissa R 10 sicut] ut F,HartBay, om.k\
add. sic s.u.k2A2 ; cf.Melin 193,4 11 sic] sic et k(ex sicut)c, Bay praeeunle Hart
in app. crit. sic autem / sicut F D p,(sic**,ut del.p. et sicut S) M U{sic**) Ac mdxZ
QF 13 est2] et q<f>x(inler ita et et ql est add.s.u.) N VQF est et n llconui-
uium T A" Wp B QF,MorPamRigOxBalWelJac 15 manibus] ligatis praemittit
F i.ras. A IF T k(k22'2 i.m.), edd.exc.HartBay,add.£ k2 s.u., ligatum add.c pedi¬
bus] ligatis add. M p g h, ligatum m 10 foris F M(-as <P) W gQv, om.m
 206 EPISTVLA XXX, vm
prouinciis longe positis persecution^ istius ardor eiecerat,
5 ante constitutionem episcopi nihil innouandum putauimus,
sed lapsorum curam mediocriter temperandam esse credidi-
dimus, ut interim, dum episcopus dari a Deo nobis sustinetur,
in suspenso eorum qui moras possunt dilationis sustinere
causa teneatur, eorum autem quorum uitae suae finem urgens
io exitus dilationem non potest ferre, acta paenitentia et pro-
fessa frequenter suorum detestatione factorum, si lacrimis, si
gemitibus, si fletibus dolentis ac uere paenitentis animi signa
prodiderint, cum spes uiuendi secundum hominem nulla
substiterit, ita demum caute et sollicite subueniri, Deo ipso
ij sciente quid de talibus faciat et qualiter iudicii sui examinet
pondera, nobis tamen anxie curantibus ut nec pronam nos-
tram inprobi homines laudent facilitatem nec uere paenitentes
accusent nostram quasi duram crudelitatem. Optamus te,
beatissime ac gloriosissime papa, semper in Domino bene
20 ualere et nostri meminisse.

VIII, 4 deiecerat F Ben,Hart iecerat C 9 eorum ... subueniri (1.14) ‘Hyperbaton

est, imo soloecismus hoc loco, nisi legatur (uti legendum existimo :) iis ... subueniatur.
Nolui tamen iuxta coniecturam nostram quicquam immutare, donee forte contingat exemplar
aliquod Ms.’ (Pam in adnot.) finem, m exp.t2 k2 fine, lined.del.y.2 finae F fine A
(-em q<f>&,m exp.q -e Al,U, lineol.del.A) p GHfi C h Bm LN V QF O k, uet.Er
fuit sJDau urgente p/3 12 dolentis A + W Rx h v V, edd.exc.Hart dolentes
(i suprascr. q, corr.in -tis E2 dolentis i.m.K2) cett.codd.,Hart paenitentis A + & W
Rx jS h v LN V QF k, edd.exc.Hart paenitentia T paenitentiae D paenitentes (i
suprascr.q £ k, corr. in -tis E2) cett.codd.fHart 13 prodiderunt F(-r D -it y. i.ras.
ni fallor) S<f>U A iv, corr. in -rint ®2,GH C B(exc.Bmdv x), ManHartBay 14
subuenire T(corr.t2) O c subueniret dv subuenitis rd subuentis F 8°(-iatis £)
18 opto T Ben te] uos T (*te* corr. t2 i.ras.) Ben 19 beatissime] fratres
beatissimi T(frater beatissime corr. t2) Ben gloriosissimi T (-me t'z) Ben papa
om.T B(extat in Bm pape add.i.m.x2 Cipriane legitur in /) Ben in domino om.T
B(add.i.m.K2) QF Ben 20 et nostri meminisse om. A W B V QF, uet.ErMan

Subscriptio : Cypriano papae (pp C) presbyteri (PP RR F PR L PRB N) et dia-

coni (DD FLN) Romae consistentes (consistentibus N) explicit F LN C Explicit
ad Romanos T Explicit M a eut> v k Epta presbyterorum ad Cyprianum explicit 0
Explicit epistola cleri Romani (Rome EX) ad Cyprianum Qv EX Cypriano papae
cleri Romae consistentis explicit Kj Ad Cyprianum cleri et plebis Romanorum
epla explicit BmdOZ Epta cleri et plebis Romanorum ad Cyprianum explicit A
Caecilii Cypriani ad Romanos explicit 0 A Romanis explicit. Incipit Cypriano
papae Moises et Maximus presbyteri Ben. Nulla subscriptio cett. codd., edd.
 APPENDIX CRITICA AD EP. XXX, i-ii 207
I, 2 Cypriano ... salutern om. q<j,x fn, ed. Venet.1483 ct diaconi om.a Ro-
mae om.n consistente, s postea add.s.u.F 4 quam qr bene] breue ij
5 et uerus om.v in orrt.yu’ discretis R castris A’Ax {corr.i.m.q2x2), onl.w
0 affectus A solebat c solo post deo U soli ij, om. K iudice’ om.A
esse om.A contemptus EX 7 ulterius yu’ Z aut1] ad EX ad del.,
aut suprascr.a appetere I patere B pati 0 querere £ 8 tamen] tan turn irje
tam 110 geminatae D gemina a/3 cominata F geminata post sunt J sunt
post laude n’ laudes condigne qu? D digni n cum om.A'Ax cum
post conscientiam j8 conscientia F conscientiam] suam add AO 9 sciat C
deo post soli U C debere.sed GC debere post se /cot/; se om.O
iudicii GC iudice q<j>x (ex -ci x) auctus GH(u del.H) tamen] tantum
SttJ SAuen, om.U tamen post suos A - C(suo EX, s add.s.u.E2) 10 etiam] et
As,uet.{ctinm ed.Rom.1471) ErMor et etiam U suis om.R’ h quid M n
tete xr{te in fine prioris inque initio seq. lineae k) frater om.d^dd.s.u.d2 11
facere om.B (add.s.u. A,i.m.E^v2,extat in r) facere ante frater (/. 10) Ax quia d
quin r 11/12 industria et uerecundia C 12 ingenita om.R1 Ch B (add.i.m.
Av2,extat in r) ingenita] et add.Q tuorum ... consiliorum (/. 14) om.R(add.
i.m.AE2v2,extat in r) O tuos n nos] uos /3 non & nos tamen n non]
ut «.c[iM n L tamen p.(tn ^tm Fen exp.i) tm M tantum I iudices]
esse add.q Rx 1.1 quern n inuenire F(-ri F, corr.t2) ut] et F aut q{a
exp.)<j>x 14 tecum om.gQv inueneremus (e corr. in i) T (-iremus /) inuenire-
mur yu’ inuenerimus «’ n et inueniremus h et] ut p,om.F (add.s.u.pF)Ben 14/
la tuorum post consiliorum W 15 bonorum exp.xE, om.r, om. etiam F {add.
i.m.F2) ips,uet.Er quo heredes p.Y{corr.pFY2) heredes B{corr.AEV, co- r, om.r
i.sp.ca 12 lift.) O quia, a exp.t2 qui (iM, om.EX quia post et A 'A x et om.p
O 1<» enim om.O O operatis n' operari un c esse operati x 17 omnes
om.a, omnes post eadem A W, edd. exc. MorHartBay censurae] censere d et]
ac t] consensione ex contentione 2 contentione k, consentione A i.m. con-
fessione F(et c. a) 11 m 17/18 consociati consensione i 18 consociati A~,
Mor solaci FT(corr.t2) sol(l)atiari a(solaciri o ?) solati ^{corr-fAY1) M
II, 1 quod EX dA magis exp.O, om.r] tam magis A ~ aut ] ut d aut enim u
pacem T(m del.D) E tam aptum] tfn G tantu H C tutum Rx(ta aptu
corr.p i.ras.) h, om.EX aptum ... tam {1.2) om.m 2 persecutionis om.n
persequtionibus Ben tam] iam T necessaria c quam] quod add.i.m.
0,i.t.rec.t] debitam] debet ad Bm ut debeat reliqui codd. familiae B, sed ita debeat
d ut {exp.A) debitam (-itam i.ras.) kZ debitam r debit, seuerit.] debet ad se
ueritatem O securitatem A ’A * (uel seueri add.s.u.q2 eue i.ras.ex ecu L, seueritatem
d) 3 tenere om.^r quern n remisit A remanserit {corr.i.m.A)i<2 in
instabili Rx instabili om.W rerum post cursu a 4 cursu erret i.ras.H
concurreret G C semper curret et Rx concursu EX h erret] erre c ueru et O
eruet Bm ruat reliqui codd. familiae B{corr.i.m.A erret i.ras.2) W semper om.A
{extat in q<j>, add.i.m.x1) k, uet.Er et1 exp.O, om.i], om. etiam R{sed extat in /?,
add.s.u.H) hue om.O,add.s.u.O2, extat in 17 ut u’, hue add.s.u.m.rec. adhuc Q
atque] et %r, exp.O,om.-q ante illuc in q aliis exp. et2] atque q ac ©,
corr.i.m. ®2 5 negociatorum w tempestatibus] statibus SU tempestibus K
extoto U 0 GH{r add.s.u. UoH) Bm O c extracto reliqui codd. Jam. B (extorto
corr.i.m.A, ex extracto 22) W exorto C (i gubernaculo* (rum del.)H guberna-
culorum F G C tabernaculo x post gubernaculo add.i.m. euulso O2 quod i.t.
rec.r] ecclesiae Rjcorr.i.ras.H) C h 7 salutis] disciplinae B{ante eccl. f,
salutis corr.i.m.A) salsos /3 saxosos h salutis ... ecclesiasticae om.Aun scopu-
losos «’ ut] et M(ut 0) ®,corr.i.m. ®2 apet «’ non aliter om.K soluti
F salutis E /fe(s exp.)c salute r saluti post eccles. a 8 consuli post posse /co
nisi ... repellantur (/.&) om.m si] et hi(i) R, om.B {add.s.u.t<E,extat in r) N V
qui post et Bay et exp.O, om.r], om. etiam Rx ipsa B{exc.n, lineola postea
addS) faciunt] et add.A faciant A (a exp., u suprascr.) -n 9 quidem u An
BZ r] quedam IF quid y.{corr.i.m.A) aduersi ex aduersus c fluentes K,corr.
i.m.A fluctus ex fluentes Z2 fructus Ax{corr.i.m. ®2 si fructus n) luctusr appel-
lantur A{a del., re add.s.u.) U illius O eius A 10 semper om. ®,add.i.m. ®s
aliquid fl x O 11 tempestatem,m exp.O (-tate rj) seruatur n hos T
uobis V nobis post nunc 1 K nunc] nate z nature r, om.W H{add.i.m.)
208 APPENDIX CRITICA AD EP. XXX, ii-m
B(add.i.m.x2) N V nunc post nupei k nunc] aut add.QF nuper] semper
u , om.K, add.i.m.K2, post consilium legitur Sr 12 excogitatum (ex exp. ni fallor) k
deputatum w nec] ne j2 sed EA nec ... subsidia (1.13) om.EA h hoc G m
uos V aduersus ... nos (1.13) om.^r G C V inprobos ... seueritas (1.14)
om.H, i.m. improbos modo superuenerunt repentina subsidia sed suppl. modos
Q 13 nuper uenerunt K,corr.i.m.K2 superuenerunt ex nuperuenerunt S supauere
m haec ... antiqua1 (1.14) om.D a n A+,uet.ErMor haec post apud nos d x,
om.lcop 14 antiqua1 om.EA fide n regitur, r i.ras.u antiqua2] fides
add.L quoniam] quia n' qui px qdi ex qui q 15 tantos Z tm y tantum «’
tantas de] tande O de nobis post laudes A~ uobis t /S j(corr.i.m.) V
dicens / deligendo T(corr.t2) dil(l)igendo a qua, i add.s.u.E 16 nostra
yu’ p.8 q<f>x j3 loop v.(corr.K2 i.m., mut.i.uestra S2 uru r) in] de®, corr.i.m. ®2
iam] tam D iam iam Q *a k ipa c 16/17 uigoris te T(corr.t2) L 17
iste] e iste m radicis F(corr.t2 ex radicis D) de om.D illis] in illis T(in
del.t2) metuatus m mutatus ^(u add.s.u.)px QF 18 laudes F laudem T w
laude D et gloriae om.Rx gloria D glorio Q degenere M(-em <P) Bm
degeneres reliqui codd. familiae B(s exp.,lineola add. k) degerem X fuissem F O
(m exp., -isse rf) fuissent Bmv fuisset 9 B° discrimen, dis exp.W crimen 77
19 minus est om. Bm est om.H, add.i.m. enim om.lojp decoris Bay obuio
errore typographico ; uertit enim ‘moms de deshonneur’ numquam ... criminis (1.20)
om.C nusquam £# precinium A 20 accessisse ... laudis om.tfi arces-
sisse E accessisse ex accepisse 17 uestigio yiju’n’ rj fastidio s m ruisse om. n
i.lac.ca. 6 lift. minus] minoris D est] enim add.Z 21 honoratum post
testimonio a(honoratum bono 0, sed sign.mut.add.),Mor defuisse, de exp.L
quam] que D honore c errore librarii quern fugit in k hono2f (= honorum)
e suprascr. in honorem correct, esse 21/22 bonorum post testim. f 22 minus
...perdidisse (1.24) om.Z 9(in £ inter perdidisse et minus exp. ea enim quae in alicuius
gloriam \l.24f2S\ ; inde error librarii cod.&) 23 uirtute 77 sine om.TdA B°
sine laude post tacuisse u’ tacuisse F(iac-F, corr.t2^2) 24 ex herede M
v lustp exedre exp.K,corr.i.m.K% exhfrede i.ras.S coheredem F heredem A. lau¬
des] claues B (clanes d, corr.i.m.v2x2 laudes ex claues S laudes r) perdisse W
(-did- 77) c reddidisse 0 ea] et /3 Q 25 quae om.M(extat in <P) spr in om.n
gloria a(-am n’) praeferuntur B(pro- Bmv per- A) referuntur 17 26
labo & seruantur W n s(ante seru. in s acquirantur del.), ««A(serueretur ed.Rom.
1471) Er seruetur Z seruarentur p in inuidiam om.M i.ras.ca.7 litt.(extat in 0)
in]et m,om.aTT,add.i.m.TT2 inuidia EA inuidiamaximi Ox maximi*,s
del. T intimescunt F intumes in fine lineae A
III, 1 hcc, o suprascr.G hec 7C m x hos Z nos om.a C non] no fuisse ij
false loop superiores ex -ris 0,ex -ras p nostrae] uestre »’ nostrae
post litterae / litterae om.K 2 reprobauerunt M post quibus in k sequitur
ingenium quantum in se sqq.(= De laude mart.l. Hart 26,10) ... hoc solum secum
ipse conuoluens quod (ibid. 3,Hart 28,11), exinde uestimentum nuptiarum (cap.
VII, 1.14115). V. p. 193, adn. 28 nobis yyu’ U hj, om.n A c uestram v,
om.tr dilucida ex -de l dilucida B -am m dillucida n delucida a(corr. u’ dil- «’) M
(dil- 0) delucidam T(m exp.t2) dulcida Q 3 expositionem T(m exp.t2) per-
tulimus Z et] non solum h eos om.B(add.i.m.K2,s.u.S2,extat in r) O(illos
add.s.u.O2 quod i.t.rec.fi) ipsos ante qui se T',om.y,add.i.m. infides IF^-deles 77)
4 nefariorum, ri exp.,nd suprascr.D2 nefandorum gQv A x.(corr.i.m. A) libro-
rum A(libellorum i.mfi2,i.i.&) k2 i.m.,uet.Er liberorum « processioned pro-
diderunt A+,uet.Er perdiderant yu’i/A(pto corr.s.u.A2) m pdiderunt «’ desiderant cr
5 hoc post euasuri d euaxitu n inretientes F(-te a) A(irriti- (9 irreici- A2
r.«./irresti- n)Wp k(zt recientes c), edd. inretientis LN V inretinentis O inretinen-
dos QF in retinendis B(irretiendos k2 i.m.,corr. in inretientes S~) et retinentes gQv
GH(irretientes,irre i.ras., n del.H) C retinentes h irrenentes /9 illis x(illos i.m.
k2, corr.in illos S2) illorum n laqueos, i add.s.ufi laqueis D y.(corr.in -os k2S2) 9,
Mor i exp.,o suprascrlaqueo a(-is ij) laquei r uideruntur C) quo ... tene-
rentur (1.7) om.GHh 6 quam si] quasi «’ C v V si] sibi 77, om.md 77 c ad
nefarias] adfarias T(ne add.s.u.D2,corr.i.ras.t2) aduersarias c accesissent F a
arcessissent T ipse loop do 7 ipsum,i add.s.u.T ipso D ipsi n x(corr.i.m.K2^
 APPENDIX CRITICA AD EP. XXX, hi 209
inipsum gQv,om.pfi constitute tcnerantur 77 sed] quod V etiam]
et ®(corr.i.m. ®2) A,man.Pam in adnot. esset K,corr.i.m.x2 etiam ex esset 272, om.nj
illo EA eos j 8 qui] que o(qui «’) Q q (= quam) X qui ... utique(/..9)
om. V licet... adfuissent om.n,... fecissent (/. /0) om.d praesentes post cum W
cum] qui gQv qu5 A fierent] fuerint W(lac.FI) Wcnrr.i.m.k1 fierent Sr, ex
fuerint S2) QF 0 affuerant gQv 9 cum] qu5 A licet A,corr.i.m.A2 sic om.
gQv j scriberetur pfl scribentur £ mandata B(corr.i.m.k2 mandando Sr, ex
mandata S2) 0 mandato K mendacio M(mandata 0) 10 fecissent] fuissent
fecissent <j> fecisse V est post enim j ?n inmunis] minus r n ab o W
BmddZ B°(excJ) a scelere] abscedere v fieret] faceret W Qcorr.i.m.kJS
(mut.i,Beret S2) A+,uet.Er 11 imperauit y ® A - pfi, Pam(ex Costerio)RigOxBal
Weljac nec] non A hec n’ est om.pcY A+ W,uet.ErMor alienus post a
crimine yipu’n’ consensus a consensi GH(i corr. in u H) non om.m 12
amissum A admissum] est add.s.u.D2 tamen, men i.ras.t, tn ex tin U tan-
tum JSAuen tm ASir ®/tm licet £ tin et r legerit p,alibi legitur v2 i.m. cum]
quo A cum totum] cunctorum a totum om.X,add.i.m.A2 hoc totum -q
13 post sacramentum in i non exp. Christi post nominis gQv,om.m intelligi-
tur Mor 14 degestum Q c qui] quia B(qui dZ x qui et v) 0(a exp.)r] qu? g
in] et &, om.tjs praetigias L pstrigias h qri* /x queri A+,uet. quaeri Er
Mor querens x(queri corr.i.m.k2 querens mut.in queri S). iEocum hmc restituit optime
H. Grauius et post eum Manutius ac Morelius’ (Pam in adnot.) 15 et] ei Q qui
om.B(add.i.m.K2) uoluit p [3 praepositis T(corr.t2) o I </> W B QF O k, om.
gQv propositis ... uideri (1.16) om.l\(sed extat in qcj>,in x suppl.i.m.m.rec. ; item
in l,i.t.rec.&), om.uet.Er uel] seu j 15/16 uel edictis] n5 adictis loM/j,om. p |3
16 editis,c add.s.u.\jF uel om.R legalibus g apparuit q aparuit d appa-
ruisse r6A B° 17 paruisse] ualuisse loop potuisse r pmsse <f> paurisse,r
exp.Y uoluti F noluit u w F doluit Q post uoluit in S et negauit exp.
etiam] et J A esset k,corr.i.m.k2 etiam ex esset S2,om.y,add.i.m.y2,X post
etiam in H et exp. lllos quoque om.h quoqueom.qmx qui om. W Bx O,
add.s.u.O2 q(= quae ?) rj 18 illicitis ex -tos A illicitois.o exp.x illicitas c illicit!
seq.ras.caA litt.M(-tis 0) hora n’ polluerunt D gQv,Mor poluerunt v
pollutis ... polluta (1.20) om.D V polutis v polluitis F pullutis T(corr.t2)
polluistis,is exp.O pollutus GH(u corr.in i H) C polluti c polluus jS 19 ante] et x
(corr.i.m.k2) aut A (postea a correctore eras, ni Jailor) at J autemdx, om.reliqui codd..
familiae A ’ (au add.s.u.q2) mentibus] manibus gQv post mentibus in O nrls
exp.,om.T) propiis T(corr.t2) unde ex unum tt etiam] et A ipl rj,
om.tv manus] atiam « 20 ora om.r poluta v pollita «’ pollut L con-
sensumque] consensu.que Bm cosensu que t) consensum nrm <p monstrabimus
n constrauimus GH(corr. in mo- H) C contraximus gQv 21 enim] aut T ec-
clesia romanam F ante tam in l a del. tarn] a del. et exp., ta supirascr.C pro-
phanam.m del.v 22 facultate W(corr.s.u.W2)Il B(-tatae d -tatem Z, corr.i.m.A
-ili- m Sr, ex -ulta- S2) O (u mut. in i, i suprascr.O2 -ili- 17) demittere 0(di- J)
mittere m dimitteret D et] ei F neruosos x(os del.Sr nisi uos corr.k-i.m.,
sed altera m.i.m. neruos adnotauit) neruis T nisi uos p,uet.Er. ‘Hunc locum feliciter
prima sic restituit Margareta Thomae Mori filia ut testatur Costerius commentariolo in
Vine. Girin.’ (Pam in adnot.) inscios s,Dau seueritati F(s add.s.u.F2) auersa
GH(a corr.in e H) h maiestati F 23 dissolueret T(t exp. Tt) dissoluet’ n
ut] et II £ cum] quo A non A, cum corr.s.u.A2 iactant iactent r,
corr.i.m.r2 et om.Ax 24 euersorum] uersorum D,c (= con) add.s.u.D2 et
uniuersorum W B(uniuersorum K,corr.i.m.K2 euersorum Sr,ex uniu- S2) fratru
ex fratruu S fratruum L, fratrum,u add.s.u.B ante ruinae in <f> doctrina exp.
properata nimis] properat animis 0(corr.02 -ata ni- J) k Q properata animis
\x(corr.\F) M r properant animis IV(corr. W2)TI B(corr.K2S2 properata animis r)
properata minis SAu F properata minus ®f \S properanter annis (animis ijn’) a
remediis M(-ia 0) remedia comm.] couentione n communicantium Z
25 utique post non d non] nec j.om.p praestentur] testentur k2 /.w.testentur
ex prestentur S2 testentur r A+,uet.Er praestarentur L ptestentur 0 pestentur ex
testentur C et] ut W &(corr.s.u.y.2 et r) QF O 26 falsam] facta lV2s.u.n B
(exc.Bm falsam kLi.m. r) falsa Dns Bm KQ ueteribus, uete i.ras.K, ex etheribus S
uteribus & uerticibus exp., ueteribus suprascr.O2,i.t.q,om.n i.spatio ca. 13 lift. trans-
210 APPENDIX CRITICA AD EP. XXX, iii-iv
gressionibus T(corr.t2) transgressionis ex -ibus s uulneribus] ueteribus add. /3
27 inpfimatur OA B° imprimant m reprimantur qj>x miseris] misereresd( ?) Z
ad euersionem] aduersionem p.(e add.s.u.pi2) 3(e add.s.u.) /} B(ad adu- dw auersionem
| euersione /cZ,ad et lineola add.supra litt.CK2, ad euersionem r) 0(ad add.s.u.O2 ad
aduersionem r/) maiore kE, lineola add.supra litt. e k2 eripiatur ex eripiant
aut eripiantur H erapiatur F eripiantur T /fe(n del. -atur c) eripiant mT expiatur V
28 et om.d V paenitentiam F B(-ia Z lunfi) poterat/ poterit post indulg.
A+,uet.ErMor indulgentia if A l paenitentiae N VQF medicine ij medici.
medicina n 29 si om.a etiam] et A **et k et ex esset E2 medicus om.TI
intercepta, pre add.s.u.is.2 inter praecepta W(corr.s.u.W2 intercepta TI)y.(i.m.K2, ex
intercepta E2) A*,uet.Er paenitentiae ex -tia g2 paenitentiae W(-tia add.s.u.W2
-tia IT) x(ex -tia k2E2) A+,uet.Er indulge T(t add.t2) indulgere TQA B° indul-
gent,n exp. ® indiget QF 29/30 indulget periculis si om.D) 30 periculosis k
si] sed v tanto modo K modo y.(corr.i.m.K2 tm add.s.u.E2) aperit V
perit A(o add.t? operit &),uet.Er nec] non a sint !\{corr.s.u.o sinit i?i.m.&
sunt /) TI{\ add.s.u.) GH C t], uet. sunt iju’n’ a / v P Q(om.F) necessaria om.x
30 remedia] uulneris s hoc ... occidere (1.32) om.l non] enim Aim est
om.pTY,add.s.u.Y2 curare] sanare E\,om.C 32 si post dicere m, om.yiju’ri n
si ... uolumus] scilicet uerius y.(exp.K,corr.i.m.K2, dicere post uerius add.s.u.E2)
dicere post uerum o gliv uerum post uolumus o,om.h uerius W B(dicere
post uerius to) O uoluimus yiju'n’ Q
IV, 1 quam & B(quamquam K, ex quam k2E2 quas mT) O quandoQF quoque
del.o, om.a quos] uos a r quo Rig (ex ed. Pam a. 1616 ut uidetur) quos post
hie /coi/i hie om.cs & y.(add.s.u.K2E2) 1/2 in car om.ij in lac.ca.4 litt. 2
ante dignitas in x sua exp. dignitatis a H(ti exp.) C dignatus O ante con-
fessionis in & conclusionis exp. confessiones T professionis x includit k
et] ex u 3 euangelicum] euangelii cum GH(corr.H) C sua om.E fides,
de add.s.u.W2 (-des IT) fide B(s add.Av2 fides r) EX in] iam in A- congres-
sione £t coronauerit J 4 habas,e add.s.u.U2 habeas,a exp., ti suprascr.k(-&Ss
c) habe t Y habeant 1 habentes / has K exeas K,corr.i.m.K2 he s i.ras.E2 5 disci¬
pline om.8 post discipl. in ij ruinas quibus seueritatem legitur pertulerunt m
(an -rint ?) a 6 petitiones om.n ab] ad GH pudorem GH E(m del.)
reuocarunt, uerunt add.s.u.q2 reuocauerunt o M(-arunt 0) </> o s G A Q,Dau
reuocabunt B(-runt x, r i.ras.KZ, T) reuocare v ante facile in Y falaci? exp. 7
fecissent ... facile om.k,add.i.m.k2,extat in c fecissent] et add.N QF disci¬
pline post euangelicae q<j>x l r post euangelicae in G uerba protulerunt et illicitas
petitiones ad ecclesiae pudorem reuocarunt (sic) ne si hoc facile fecissent discipline
euangelicae repetuntur 8 cum] quo A nulli] non nulli D n° (= nullo ?) m
tarn] cum Z,om.h congruens, ens exp.O congrue t] congruum s h,WelJac
esse D GH C B°(-et £) k(t add.s.u.k2)c 9 ante euangel. inp /3 et legitur euan-
gelic y exp.,i suprascr.D euangelice m Q k(e mut.in i,-ci c) ante uigoris in p
tenoris exp. uigorem GH C seruasse gQv seruari Wei quam] eis add. V
qui post se x se om.D, in V legitur post excruciandos (1.10), in QF post
euangelio (ibid.) 10 excusandos JS(corr.i.m.K2v2 excruciandos Er,ex -cus- E2)
excutiendos O, r add.s.u.post c O2 excruciendos rj et excarnific. om.D A car-
nificandos n 11 ne] nec A’AS W A(c exp.) T, om.D martyrii ex martyrum H
martyria <t> honorem ... martyrii (1.12) om.l honoremerito L post hono
k2 re promeritum perdidissent add. quod i.t.rec.c. Reliqua pars epistulae alibi inuenitur
ubi re merito perderent legitur. Cf. p. 193, adn. 28 merito] at. immerito
i.m.t, immerito i.t.&, om.B(exc.Bmr, add.i.m.AE2) meritis V perderent ex pro- g
proderent ij perdidissent A W x2 i.m. k2c(uide supra),uet.ErMor in om.W B(add.
s.u.k2, inter si et occ.E2) occasione,/;r.o i.ras.fs hoc casione Y occansione F
occisione B(-a- x y.)QF O 12 euangelii post esse B QF, uoluisset H esse
om.Q,add.s.u.Q2 noluissent U T qui] quo,o in i corr. T(qui t) quis O 12/13
qui id quod] quicquid yij\Y 13 habent,n exp.O(-e.t rj) G non om.p custodi
T(-it /) in eo ex quo illud possidet om. V in eo] meo «’,om.D,Mor eo]
eos T(s exp.t2) ex eo u’ ex quo] quod q x dum id ... possidet (1.14) om.M
(extat in 0) t p N QF k(add. i.m.m. 1, extat in c) id] hie B(hoc duvZ hec ur, id
corr.i.m.K2, htc del.E) hoc V 14 ex quo] ex eo quod A~ quo] illud add. Y1
 APPENDIX CRITICA AD EP. XXX, iv-v 211

i.m. I 2 V i.m. possidet om.l uiolata mittit Bmd®{corr. a2) L 0(corr.02

-at am- 77) uiolata amittit loop uiolatus mittit A uiolaria mittit Z illud] id M
aliud C possidebac (= -tur) if
V, 1 quo post loco B(in quo x,corr.K222) 0(sign.mut.add. quo loco 77) tibi
maximas tibi n tibi] ubi.que add.s.u.p, om,B{add.s.u.K2,extat in r) F O atque]
et v atque uberes ont.a uberes] tibi add.n uberas n gratias] et
gratias x(et exp.x) gratia EX,s add.K\om.r] referre om.k 2 debemur /S et]
ut W B(et m 2r,s.u.K2) 0{corr.02 et 77) reddamus h quod] qui M quod ad A~
(ad del.o) illo L illorum post carceris gQv carceres F T tenebris B
litteras, a corr. in i L 3 quod] qui M quod et C introire] intrare gQv C
interiore x(corr.i.m.K-) potuistis 0(s exp.)rj 4 quod] qui M illorum]
eorum ®,corr.i.m.®2 animas wHdO tua / robustos, o mut. in a 0(-os
77) robustas, a mut. in o Q robustus, u exp., o suprascr.p tuis] tu if elocutioni-
bus F (alio- F) 5 litterisque] et litteris (tM litteris quod Q recreati v 0
(s add.s.u. -asti 17) creati B recitasti £ quod] qui M quo 77 et yiju'ri felicitatis
T{corr.D2t2) Bd x(i corr. in e 27) 0(i corr. in e 02 -tes 77) felicitatem m condignis]
cu dignis /a. indignis B(in exp.,con suprascr.K2 in corr.in co 272 dignis mV l) 0(in
exp. dignis 17) 6 prosecutos T{corr.t2) persecutus tt -q,Pam{in ed.ao.1616)Rig0x
WeiJac consequtus A ascendisti n eitv G B r N B(adc- Q) accedisti yifu’
ad] ac EX,om.O ardentiore B altiorem yt{corr.i.m.K2, i.t.22) 7 caelesti B
QF celestiorem celestis p ante cupidit. in W dignitatem exp., om. Y1 cupidi-
tate 6 B quod1 om.EX pronos A{exc.A ~ p n) W LN V QF k, edd., tuetur
Melin 79,1 pro nos A~ \S 0,sed s exp., bis suprascr.02,unde pro nobis 77, sic et <f> n
innos F T(in nos corr.t2) in nos Rx(exc.g) Rl(exc./3) C illos ag(seq.lac.caA litt.)
nos \J.(corr.i.m.jP) M eos h pronosit B(prono fit v sit prono l prono sic x, s add.,
sic del.K2Z2 pronos sic r) inpulsisti L intulisti A QF 0 implilisti FI polisti T
{corr.t2) intellectu B(corr.i.m.K2r2,i.i.2i2) quod2] quia n ut] ue F et nx, et
del.,ut suprascr.X2 8 futuris n uiribus om.Ax tuis ,£?(s exp.) I tui post
sermonis K sermones, e corr. in i 0(-is 77) 9 amasti,r add.s.u.D armasti a
ut exp.K,del.E,om.A+,uet.Er qucquam A hoc totum corr. in hanc
totam D2 de1 om.R>(add.i.m.Z2) O confidentium r(t add. sat.) e B(corr.rH)
N QF O confidentiam D et] ex m de2 omlBiadd.s.u.K2) O 10 indelentia n
uidear FT tamen ... uideantur (l.ll) om.qTr,add.i.m.q2rr2 tamen] tm
AS7r2(i.m.)%T tii ex tm gU & tantum J e in] de, i suprascr.c 11 sibi B(t
add.s.u. v2, corr .i.m.K2,i.t.E2 tibi r) 0(s exp., t suprascr.O2 tibi 77) aliquo] alio quo F
aliqua aliquo 73 deuictores B{corr.i.m.v2,i.t.K222 uictores /) debitore /3 debitoris
A facia, a corr.in i B factis E,om.fl facti post esse c uidentur F ut
om.cs v 11/12 id unde] eun da B eundem md ea {exp., id suprascr.K2) unde reliqui
codices Jam. B 12 unde] uden F post unde in O non del. digressus] et
add.B uidebatur sermo digressus A sermo ex sumo Q uideatur m
esse ... litteras (1.13) om.Tirestit.t2 i.ras.) a \x{suppl.fF2 i.m. redeamus quas add.
Y2 i.m.) M redeamus.Quas I redeat D esse om.K Ben rursum F, om.p
reuertatur exp.,redeat suprascr. 'L„quod i.t.rec.P reuetatur L reuersatu B reuersus
m rearebat c 13 miserimus, r add.s.u.rj miserrimus 0(pr.t exp.) remiserimus loo
miseramus I Y2 miderias D subiectas] quoque add.Z subiectos V subectas
F subiectas LN subductas £ haberebis, re exp.L hcbas yu’ habemus n 14
differenda Bay obuio errore typograpbico differentiae W 27(/c2 i.m.) ps (-ia, a exp.fi
suprascr.s),uet.Er, om.A incumbit B(-bit corr. in -bat 272) 15 post] potest, te
£x£.0(post 77) ante excessum in d discessum exp. excelsum excelsam w
fauiani N F fabrarii lootp fabrani A fabriani x fabiane w 10 est] esset F
{corr.in est /x2, se exp.t2 essent.n exp.F)Ben episcopus] tempus £ propter ...
diffic.] propter et {exp.) temporum difficultates et rerum <j> propter] preter A
17 ante constitutors in O et exp.{deest in 77) constitutors post episcopus {1.19) p
constitutos Af(-tus <t>) omnia post ista loop ista om.T W mederetur B(e
corr. in o k2172 maed- B med- dr) O mederet «’ quiqui w 18 labsi N lapis n
lapsi sint ex lapsiunt ni Jailor L st k sint c possunt /ai pt U, possit U2
i.m. possit post cum auctor. c 19 quamquam ... sustinendam {1.20) om.m
in tarn] ista B sunt inter ta O sunt incertam 77 placeant Bd placet x,a add.
s.u.k2 quod] et quod <f>,om.w et post tu U 20 ipse om.G,add.s.u.G2
tractatis «’ deinde] denique w sic] si 77,om.gQv 21 collatione*,m
212 APPENDIX CRITICA AD EP. XXX, v-vi
del.Q collocatione u consolatione D B(collatione Bnl, i.m.K2 coll- ex cosol- 27
consultationem u considerationem 9 consultatione v consulatione Z) H(sol i.ras.)
consiliatorem, orem del.,icione suprascr.G consiliatione Ch ante consiliorum in p
multorum add.,in s beneficiorum del. cum om.d sic cum A episcopis] pluri-
mis F(episcopis F populi plurimis ij)Ben episcopis] et add.e presbyteris] et
add. i Ben,,del.s diaconis] et add.\p M 22 pariter om.F lacis F p(i add.s.u.fi)
facta k facto «’ r factas £,om.O labsorum B N lapsorem <f> 23 ratione
D GH nequam V enim om.m nobis] uobis V,om.a et1 om.Fl et
inuid. post et oneros. I inuiosum E inuidiciosum Qr 24 honerosum D n ,
Af(h exp.0) X Z.T(h del}7t£t£ a C lionorosum O honestum J, honerosum corr.J2 i.m.
non ... uideatur (1.25) om.l exanimate ai M per multos2 post commissum
(1.25) v 25 commissum post uideatur spy. permissum F(comm- F co add.
s.u.p?)Ben,Mor uidetur,a add.s.u.s uideate* (is del. ?) p 26 cum] quo X
cum tarn] quern causa n tam] tuam «’ tarn] uideatur add.e grande]
magnum y(corr.i.m.K2) per multos post diffusum T multes effusum «’
diffusum] uidetur add.q<f>x,uideatur x diffusu*,s del.Q 27 quoniam ...
esse om.F(add.i.m.p2) extat in p /}) fimmum L primum B(corr.i.m.v2K2
firmum r) dicretum /3 non] nec (js,om.O,add.s.u.02,extat in 77 non post
plurim. m 28 uidetur, bi add.s.u. p uidetur q Wp GHh uideatur, a exp.fl ha-
buisse] hausisse / consensum] consilium gQv accipe f} totum] oem v
29 paene om.U lacere L deiectorum ... consilium (1.20) om.^j delicto-
rum 0 reliquias i.ras.H laqueos p G/3 C h (ante deiectorum j) 29/30 et ruinas
om.l\(exc.q<{>, add.i.m.x2l2,i.t.rec.&),uet.Er 30 et atn.T,add.s.u.T2, extat in t ex-
petit D expeter ni fallor k expete c latum d 31 uidetur post esse B(exc.Bmr
uidebitur v) c uideatur delictum om.A+^et. exe.s,Dau ubi malum legitur;
sic et Er sit] sic /3 A. minor post medicina «’ 32 est om.r\,Bal non
... funera om.F a \x(add.i.nt.p?Y2) <P(add.i.m.m.l) sit E sunt rn minoria m
uulnera y(corr.i.m.K2,i.t.l72) k ut] ne An,om.-n 33 quomodo] qn (=
quando) y(corr.i.m.K2,i.t.Z2) ruerunt1] ruere p-Y uerunt n fuerunt B(exp. et
corr.i.m.K2,i.t.Z2) ruerunt2] ruere ZI(reuera n),om.GH h quod om.h
caeca] ex ea v 34 nimis] minus G mimis n incaute D C incautis n
fuerunt] fecerunt / ita] sic j,om.O qui p ®,corr.i.m. ®2 disponere]
rndre % respondere r nititur Bm omni ... utantur (1.35) om.x omni]
omnium u F, om.A(add.s.u.q2l,2,i.t.rec.P) 35 moderatione ^(uel mine add.s.u.q2)
<I>X y(corr.i.m.K1) F nitantur B(nitatur m utantur kt, u i.ras.k) ne quid] nec
id Q quid,i exp.,o suprascr.O quod s p c rj,DauErMor non post ut v 71 c
ut no.no ut K ut om.TT,add.s.u.n2,s,uet.(exc.ed.Rom.l471)ErMor 36 tamquam
factum tamquam factum ... precibus (VI,1) om.x factum] fuerit factum
p [3 tamquam om.gQv omnibus]hominibus o ~B(exc.l)
VI, 1 igitur] ergo gQv hK eodeque, eod i.ras.H ecclesiaeque K,corr.i.m.K2
eodem n W codd. uariant inter (h)isdem et (h)iisdem, edd. inter isdem et iisdem,
sed id est legitur in yiju’n, Z l idem B(corr.K2H2 id est Z l,lae.x) 0(s add.s.u. isdem rf)
QF eisdem s (add.s.u. a m.l ni fallor) E\,Dau iisdemque Mor praecipibus T
(pcibus t) pcipimus,pimus del., bus suprascr.D2 2 qui usque] quousque p
qui usque ex qui nosque n usque post adhuc U ad hoc T o(exe.n’) q(o
exp.,n suprascr.) B(corr.K2H2 adhuc / r) 0(o exp., u suprascr. adhuc 77) post adhuc
in n usque durat ultima que est in alio uolumine legitur uidemus A x Z post
tern deficit a temporibus temporis temporibus istis Ben istius] huiusy
3 subterfugisse, g i.ras.ni fallor D subterfuisse (-gisse / i.ras.) T An 10 md (g add.T2
A27r2d2) quanqm W has] hi(i)s B(corr.i.m.K2, i.t.H2r2 has r) O tempori,
bus add.s.u.O'2(-oribus 77) temporibus T(corr.t2) mvv Ifom.Z uidentur post qui A,
post clades (1.4) gQv 4 clades] gladiis B(corr.i.m. k2, i.t.H2 clades r gladios T)
gladis, g exp., c et bu suprascr.O cladibus 77 inodisse / 5 postulemus ex
-amus H postulamus, e suprascr. W(-emus II) mutuis,utuis i.ras.K,pr.u i.ras. 27
mutis,u add.s.u.h2 in tuis g m*utuis i.ras.Q uocibus #(uel uotis add.s.u.q2) k
(corr.i.m.k2) uotis ex uocibus 272 uotis post inuicem C uos u F inficem
M(-u- 0) inesse qr 6 faueamus n EX uoueamus iv oramus,e suprascr.A,
om.77 oremus ... erigantur (1.7) om.X(add.i.m.X2) v ut] et ut n 7 errigantur
v irrigantur 77 exigantur p pro stantibus] prestantibus n ruinam A1 tepte-
 APPENDIX CRITICA AD EP. XXX, vi 213
tur, n add.s.u.k (-entur c) 8 qui] quid Af(d exp.®) feruntur fxY delicti
ex dilecti Q delicti sui] delictis.ui T(delicti*sui,s eras.ni fallor t) delictis B
(delicti sui k delicti Z dilecti m delictis in dw delictis ut I'd A B° magnitudine
BZ 9 noscentes 0 cognoscentes QF intelligantur q, om.r\ non mo-
mentaneam neque om.<j> momentaneum D(corr.D2) q-g(lac.$) gr neque]
atque M.(corr.i.m.K2), om.pr 10 prejjperam, j> i.ras.K pproperam suppl.m.rec.i.lac.
ca.10 litt.E praepoperam F Attzt 3(t add.s.u.)fe F(t add s.u.) jpperam ®,corr.i.m. ®2
pp operam J perproperam / praepropera B considerate N QF V deside-
rare] debere add. p ft ut] et 0A£ affectus B(eff- Bmr ef i.ras.K2 e ex a E2)
11 lapsorum om.gQv subsequantur k sequatur n obsequatur C ut] aut F
et las,om.mF intellectu B(-to m, -o i.ras.K -tus du) C 12 crimini add.i.m.k2E2
crimini & crimina r uellint F n uelint ex uelut ni fallor B uelut m l uelit v coiji x
LN uellit dvdAZ I,x 0(pr. 1 exp.,n add.s.u. uelint r/) uellat F nobis] nouit B
(nobis si,ex nouit K2E2),exp.O,om.rj nouerint OF 13 nec] n elk non d adhuc
V,om.E fluct. turb.] fluctuante et urbante L fluctuent et conturbent N QF V
fluctu ante turbent 0(in O, non autem in q corr. rn. rec.) ne] nec E(c exp.) N(c del.)
k ut v K interimere B(interiorem,orem i.ras.K interio-ere E interiorem r)
14 persecutione B(-ione k2E2 -ionem r et in persecutione JT) ipsis m ipse M v,
om.k incedisse ex incidisse <f> incedisse,e mut. in i D incidisse B(corr.i.m.K2) k
intendisse s V,Dau uidentur B(corr.K2Z2 -eantur r r) iudicentur 0(ex uindice-
tur) 77 et] ut f] acce*dat, n eras.T (-ed- t) accendat n accedat V ad accedat
M(acc- ®) 15 criminis culmen ®,corr.i.m.®2 etiam] et A fuerint gI2v
(ex -unt Q) x k Ben 16 enim] cum Q (em F) congrue v conuenit W uere-
cundie j quorum ... inuerecunda (1.17) om.h(add.i.m.) I KE(add.i.m.K2Z2) de¬
lictis] celestis n 17 mens] men’ k minus c inuerecunda,i add.s.u.d -d*a
A -dia T(i exp., -da t) fx J E(i exp.) m L F /4(-cunda k -cundia c) pulse m
sane] satis W, om.C l v.(add.s.u.K2) sed om.N QF V confrigent.e
exp.,2. add.s.u.F2 confrangant T 18 adeant om.T ad om.D gQv EX limen
ex lumen E lumen 9A B° KE(corr.K2E2) E utique om.C, post utique add.ut A+
(exc.s) q2 i.m. K2s.u.,uet.(exc.Dau)Er transileant i ® transilient, e exp.,a suprascr.C
exiliant H(corr.i.m.K2 trans- r) QF 19 excubent ex -bant k2E2 excubant rj
portis] castris et portis /(castris et add. Y2 i.m.) armati* gp armatis |S armat |
20 qua] quia D uel cuius (qua add.i.m.) h uel cuiusque j intellegerant D se=ic,d
de/.D, omlB(add.s.u.v2k2Z2, extat in r) ft se desertores i.ras.H seductores G EX
subductores C fuisse] esse Ben resumerant T (e exp.t) resumunt C 21
tuba d libellicum GH C h clangant ex clamant p, ex plangant [x plangant
ai B(exc.m£x, p exp.,c suprascr.T) ENQ 0(p exp.,c suprascr. cl- tj), i.m.0 arcent <f>
armen «®,t add.s.u. ®2 quidem ex quidam £?(quid’ v) quidam GC quibusdam
gp ft h 22 modestiam B(-iae mTA k -ia Icup) modestia O modestis (3 molestiae C
telis] e celis O talis m tellus telis <j> et] ut W sed V quem] q. O ue add.
s.u.O2 que Tj quae Y quae B(quem mTrpx que k2E2) QF V fidei] fieri exp.O, om.
■t] dimisserant V dimiserunt <f> demiserant D Q,Mor demisserant n remiserant B
(di- K2E2r) O 22/23 clipeum dimiserant fidei W 23 clipeum resumant om.M
(extat in 0) resumant o?n. U, add.i.m. U2 nunc] mine Atm no J nature ^ ne r
24armarti^> non om. ®,add.i.m. ®2 illos gQv debet cj> casos F casum
s £ cesos gFIv GH C caput x armatus B 25 esse post se An a gQv j l,Mor
credent Bm intelligant gQv proficiet,et i.ras.r proficiet ex proficeret E pro-
ficeret /e,-iet k2 i.m. proficiens Bm QF proficient O petitio post modesta a,Mor,
om.C modestia c/>(i exp.) An honesta V 26 uerecundia r(i del.) n E ne-
cessaria ... suis (1.27) om.n 27 odiosa ^r(alibi ociosa p2 i.m.) mittat A mitat
Q mutat F mutant p legatos] nuntios add.s.u.D2 28 ex] et gQv N V OF,
ed.Ven.147l,ed.Memm. et Ven.1483, om.s,Dau ex intimo] extimo <f> pecca-
tore n> gemitos M(-tus 0) demi B(semi de/.K,gemitus i.m.K2 gemitus i.ras.E2
gemitus r de in Icotfi deu v, gemitus i.m.v2, om.T) 0(i mut.in u 02 demu rj) gelt us
ed.Rom.1471, ed.Ven.1471 genitus ed.Memm. dolore v et ante commissi gQv
pudore*,s del.C pudore A B(-re kE -rem rF) QF
VII, 1 si] et si d dedecores T decoris B(de add.s.u.K2E2 dedecoris mv l£a> r)
amissi Av(d add.s.u.v) admisi v admissi ... pectoris (1.2) om. X,add.i.m.X2
magnitudine T magnitudinis B x magnitudines rel. codd. Jam. B(-nem m r,ex
214 APPENDIX CRITICA AD EP. XXX, vi-viii
-nes k2E2) magnit. post perhorr. fi 2 si] sic 0, om.B(add.s.u.K2, i.m.E2v2
extat in r) peccatoris.ca del.L pectoris ... plagam] letalem plagam pectoris
sui £ et] si exp., et suprascr. q2, om.j conscientia B suae om.N QF V
letalem] letam ®,corr.i.m. ®2, om.F 3 et sinuosi] e.in uri 0 est in uestri 77
nesciunt. immo sui B (immo del., et suprascr., sui exp..sinuosi i.m.K2 et sinuosi ex
immo si E2 alibi et sinuosi v2 s.u. nesciunt et sinuosi r) sinuosi] si auosi QF
sumosi U,corr.i.m.U2 altus D a SU auctos B(altos K2E2r) QF O uere] fuere
G suere H medica] medicina F(in del.) T B(in exp. v medica K2E2r medicinae F)
medicinae D F medici QF medica manu] medicaminu.a add.s.alt.litt.i A
medicamina rel.codd.fam.A’ Ax(medica manu tfi) tractante T(e exp./) tractate D
tractate *2(re i.ras.)r tractat (at i.ras.ni fallor)E 3/4 tractantemrubescant.m
del.F 4 exhubescant n erubescat tv et petere] appetere GH C h hoc petere
gQv peterent O nisi] si 0 qua,i add.s.u.D2 maiores fi O maior B
(-oris n2E2r) est] et Rig ex Pam ao. 1616,post est in C repetere legitur rursus
lc et2 om.W gQv ante periculi in u paruuli exp. 5 et om.B(add.K2E2,extat
in rr) QF L(litt. li uoc. periculi i.ras.) petiisse Pam(ed.ao,1616)R.igOxWelJac
6 sed] hoc add.gQv in om.n Q in ipsius] nup suis postulationes B
(-nis f AE2r -ne rA) 0(e corr. in i, -nis 77) postulationibus z Post postulationis
in iv demissam (missam del.) legitur legem QF lege ... postulatione (1.7)
om.B(suppl.K2E2 i.m., extat in r) 7 temperando Q 8 et1 om.W B(add.s.u.k2,
extat in r)QF O qui om. ®,add.i.m. © 2 petit n yJcorr.AE2) potitur x citari
B(inc-K2272r) O sicuti Z sic M(sicut <P) Atm inspici qi>x 8/9 respici
debet] respicitur V 9 debet1 om.ljadd.s.u.Tj) n l diuina dementia] dei mTa V
diuina ... debet et] ex D dementia ... diuina om.v sic] sic et r 0 sicut A
respicit.t exp.E Q et om.S t A gQ(lac v) C m 0,Mor diuina ex diuini k
ante censura in A dementia legitur 10 donabi F L. donaui... scriptum
est (/. 11) om.<P(add.i.m.) 77 quia] qui 0(a add.s.u.O2, lac.-q) qm gQv l k me]
ne tv me post rogasti gQv h Ip 11 negasti.ne exp.,to suprascr.s est om.Z
coram] contra n 12 negabo post ego qpx> om.U,add.i.m.U2 et1 om.gQv
ego om.A’tn v v y.(add.i.m.K2) 77 turn om.j meo ... eius] etc. 7 coram2
om. W V eius] suis M meis Q dei C 13 ut om.A ut est] ita Qv est1]
esset q(se exp.)<f>,om.W g indulgentis v ita est om.B(add.i.m.v2k2Z2,s.u.O2,
extat in r) sic x precepture B(ure i.ras.B -orum mT x x,cor.s.u.82£2) ex-
auctor C 14 et1] ut V et quidem] equidem D k et quorum n diligens]
sic et flagellans add. V sicut] sic v; ante sicut in ji si exp. ad] a O,om.@,
add.i.m. ®2 conuiuio O conuiua E aduocat B OF auocat O sic] si O
sicut A habitu T(-tu /) E O post habi deficit k(u. p. 193, adn. 28), tu
conuiuantis attendit add.k2 c 15 nuptiale F habentem.ium add.s.u.<P2
habendum F T(-t3 t2i.ras.) a M habentibus fxY et] ac ®,corr.i.m.®2 16
coetu F cetu O cetu 77 cetus s m cecum /3 coetum] dominus add.k2 s.u.,c i.t.
iaciat O iactant p.(iec- 1) parabit (bis) F parauit1 ... tartarum om.®,
add.i.m.®2 sed ... refrigeria (1.17) om.fi d post sed in k et del.,om.c et]
edam et / post et in Q terram del. tartarum] terrarum E cartharum Q 17
refrigeria] frigora M(refrigeria <P) sed om.W B(add.s.u.k2) parauit etiam] et
parauit iamU etiam] et IA f etiam et r),om.C 18 parabit (bis) F parauit1]
etiam add.j accessibilem Q inaccessible B immarcessibilem kE,corr.i.m.A
lucem] lumen L, sed] sed et F, om.n edam] et A iam SU,om.mv per-
petuae ex perpetuam ® aeternae v aetemae et perpetuae loj 19 aeternamque]
et t(a)etram (x (ex testram /aY)M(t’ram A1 terram X),Wei Jac ante caliginem in D
uitae legitur
VIII, 1 temporamenti W,Bay temptamenti 77 temperanti tv moderanistc^.us del.
71 moderationem IFB(-ione B,corr.i.m.K2) O moderatam Of nos om.B (add.AE2,
extat in r) 0 et nos V 2 diu om. T,add.s.u. T2,extat in t et1] ut et A,om.t et
quidem1] equidem B(aeq- B, corr. k2 et quidem et (exp.) r) quidem1] equidem ®
quidem1 ... cum om.O multi et quidem om.B(suppl.K2E2,extat in r) cum
om.A 3 uicinis] diuinis al uicinis (a! exp.) ® nobis om. WeiJac apropin-
quioribus KE(corr.K2) quos] qd (= quod) D 4 longepost positis n ponitis
Q,om.Z post persecutionis in T lac.2 litt. persecutione D persecutionib. 0(ib
exp.,s suprascr. -ionis 77) B,om.r ipsius k ardor] est add. V ardore GH
(e del.H) C elicerat V 5 imputandum X, innouandum add. s.u.X2 puta-
 APPENDIX CRITICA AD EP. XXX, vm 215
mus q credidimus gQv 6 lapsorum post curam l mediocritate V tempe-
randam ex -dum B temperandum A(-ndam tt& A+,u exp.,a. suprascr.t,, -da ex -du U
o) Or tollerandam E credimus q U n C B(credidimus B, di add. s.u.E2) k, Pam
Rig Bal 7 ut exp.g et n dum om. W episcopus] teps|pus d tempus r
a deo post nobis s(ante nobis del. a) / gQv(ct a deo v) ante nobis in v, post
nobis in dvFOAZ £xto a deo iteratur uobis tt 8 in] uoto g suspendio A+
K2i.m. r,uet.Er moras] foris A (alibi qui moras possunt dilationis sustinere £2
i.m.quod i.t.rec.d) W k~ i.m.,uet.Er dilationes,e mut.in i 0 (-nis rj) dilationem
A ’ A1 dilatione A ~ A + W,uet.Er dilectionis k, C/W.x(dilatione add.K2i.m.) sustineri
W «(i i.ras.) ps,uet.Er 8/9 sustinere post causa / 9 causa teneatur om.gQv
causa] caute s,Dau cauam SAu,om.n quorum] qui W 10 exito ed.Memm

dilatione F T(-e corr.t2) C dilectionem V post dilationem in x sustinere

exp. non potest post ferre W post potest in d habere exp. terre O
paenitentia et] paenitentiae O 11 si2] et ®,corr.i.m. ®2 12 si om.A’

Ax(exc.f),ed.Ven.l483 si fletibus om.R ac] et gQv Q uero n 13 cum]

quo A nulla post uiuendi a,om.O 11 substiterit ex subsistuerit N substitit h

demum] deum W solueniri IJ deo post ipso j, om.O ipsi T(corr.t2)

fx(i corr. in o /x ipe Y), om.A 15 sciente ex -ti /k(-te c) scienti F T(corr.t2) p.
(corr.p,2 -te Y,om.O) quod B(quid mFA £x, i i.ras.k) /3 qa a faciant, n exp.(j>
et om.A+,uet.Er et qualiter] equaliter v qualiter] equaliter F U iu-
diciis suis W B(-cii sui mr -cii suis x modiis suis i<E,corr.i./n.K2) j9(s exp.)F O
sui*,s del.fx exanimet f 16 nobis tamen] nos autem v.{corr.i.m.K2) nobis
post tamen An l tantum ASnJz^U (tm ASzU) tamen ex tantum xl anxiet O
anxit cf> curauimus B(corr.i.m.K2) O nec] non C in eo D 17 laudent ex
laudant 0(-ent 77) laudant F T L k ludant A(e suprascrX, ludent &, laudant qxfi
suprascr.x, laudent <f> Afacultatem r 77 felicitatem Z ne n ac ®,corr.i.m. ® 2
18 accusant S w r\ nostra 77 dura Bdv QF crudelitate QF credulitatem A
optamus ... meminisse (1.20) om.O,optamus etc. j oramus m te] et x,
om.GHC 19 ac gloriosissime om.E ac] et & Afun xr glorioseC sem¬
per om.<t> semper post in domino Pam Rig Ox Bal Wei Jac in domino post
ualere /3 21 et] ac Ben meminisse[ et ceteri confessores add.a
 NOVATIANI

EPISTVLA XXXI
 EPISTVLA XXXI

De l’epitre 31 il nous reste pas moins de 60 manuscrits ;

et dans deux manuscrits elle est copiee deux fois. Cela fait
62 copies, en dehors des manuscrits perdus, le Veronensis et
le Beneuentanus, dont nous connaissons quand meme un cer¬
tain nombre de variantes.
On peut distinguer les families suivantes : F (1), A, R, L et
M (2).
La famille F est ici quelque peu autrement composee que
dans la lettre 30. Le groupe a n’entre pas en scene. Les
mss. M 0 I X constituent une famille propre, M, comme
nous le verrons plus loin. D'autre part, le groupe x (= k£ r)
passe de la famille B a la famille F ; et finalement on est sur-
pris de rencontrer une recension fort remarquable de notre
texte dans la seconde copie de la lettre 31, qui se trouve dans
les mss. /x et a. Pour le reste, F a les memes caract6ristiques
pour les deux lettres : seulement en 7 endroits l’homogeneit^
a ete conservee, et toujours en combinaison avec une ou
plusieurs autres families (3).
Dans le plus ancien temoin de la famille, le ms. F, la
degradation du texte est deja tout aussi notable que pour la
lettre etudiee precedemment: F a une quarantaine de fautes
plus ou moins graves, dont plusieurs lacunes. Ici encore l’on
peut suivre quelquefois pas a pas la deterioration du texte
dans les copies successives. Ici encore F est parfois le seul
representant de sa lignee qui a garde la bonne legon (4).
Les endroits oil F et la seconde copie de l’epitre 31 dans
[x et a (— n’ et a’) sont seuls a donner la bonne legon, meritent
une attention toute particuliere (5). II y a meme des endroits
oil yb et a’ sont les seuls temoins du bon texte parmi tous les
manuscrits de la famille F (6). Nous ne croyons pas qu’un
correcteur habile n’aurait pu inventer cela ; c’est que /P et
(1) De nouveau, on peut incorporer le groupe T dans la famille F, encore que
les rapports sont plus complexes que dans le cas de l’epitre 30, comme on le verra
plus loin.
(2) Voir YAperfU des manuscrits, p. 184-185. L et M sont des nouveaux venus,
tandisque B et les trois groupes plus petits nous manquent ici.
(3) Trois endroits seulement ont garde la bonne legon : I 26 fortasse (avec A L).
VII 8 inpatientia (avec A L). VIII 8 inpatientiam (avec AHjS I). Les quatre
autres endroits sont, au contraire, fautifs : III 3 deum dominum (avec R ; deum
et dominum A’ Ax). VI 6 praebuisti (avec A L). 8 prouocauit (avec A).
VIII 14 et om. (avec A L M).
(4) Voir p. ex. VIII 11 : F seul donne la bonne legon infreni ore, corrompue de
differentes manieres dans les autres temoins.
(5) 1 18 nos. Ill 2/3 ipsos carnifices. inter(r^itum. 20 reluctatum.
IV 9 qui ante nos fuerunt. V 1 huiusmodi. 14 quosque. 15 uberius
16 quos. 17 iam. V 23 destinati. VI 2 tui. 6 semper. 18
stantibus. VII 4 et conserendus. 13 rursum.
(6) III 3 inter. V 15 et 2. VI 16 consultis. 37 pasta. VII 2 paeni-
tentiae. 4 paenitentium.
 INTRODUCTION 219
a’ ont simplement conserve le texte original. De la l’impor-
tance de leur temoignage dans la constitution du texte de
l’epitre, malgre leurs fautes tres nombreuses (qu’ils ont par-
fois en commun) et les quelques corrections savantes qui sont
manifestement des conjectures tardives et qui nous invitent
a une circonspection des plus attentives (7).
T et sa copie t ont plus de fautes que dans la lettre prece-
dente, une trentaine environ. Ici egalement, D ne peut servir
qu’a reconstruire T ; son importance pour la constitution du
texte authentique de l’epitre, est a peu pres nulle.
Du reste, la situation de T est ici bien plus complexe que
dans l’epitre 30. En 10 endroits, T va de pair avec A (8),
un plus de 20 endroits, Tjik s’accordent avec A (9). Ajoutons
encore les passages ou F se presente comme un groupe homo¬
gene (10) et s’accorde alors presque constamment avec A ;
des lors, la conclusion que, pour l’epitre 31, F et A se rat-
tachent a un hyparchetype commun, devient ineluctable.
D a lui seul augmente encore de 16 le nombre d’erreurs
communes avec A (n) ; il est manifestement corrige d’apres
un manuscrit (12) deja plus corrompu de la famille A que
celui dont T a subi l’influence.
La oil les groupes (x et x ne s’allignent pas avec T sur A,
ils occupent une place intermediaire entre F /x’ a’ et T ;
tantot, ils vont de pair avec F, tantot avec p,’ a’ (13), a moins
qu'ils aient introduit de nouvelles fautes (14).
Des representants du XIIe siecle de la famille A, que nous
avons pu utiliser pour l’epitre 30, il ne reste plus que le
ms. A ; les groupes A~ et A+ nous manquent desormais. Les
groupes A’ et Ax sont restes les memes, sauf que W s’ajoute
a A’, et v et i a Ax. Au sein meme de A’, z et r sont de nouveau
tres apparentes ; de meme </> et tandis que £ est copie de
Dans le groupe Ax on constate souvent l’accord de A u n v i.
Un nouveau groupe, A0, est constitue par l to ip (qui s’al-
lignaient, pour l'epitre 30, sur la famille B) et par q (apparente

(7) P. ex. I 5 in nobis constitutes. 9/10 gratiae diuinae prouidentia.

(8) P. ex. II 6 ergo om. Ill 20 laniati. IV 6 me. V 6 subiecimus.
(9) P. ex. I 18 nos om. Ill 2 ipso carnificis interitu. 4 saeculares potesta-
tes. 20 luctatum.
(10) Cf. note 3.
(11) P. ex. I 24 adhortatus est. II 6 dicerent. VI 7 aliquid. desecta. 13
praecipientis.
(12) Il s’agit evidemment d’un ancetre de A, le plus ancien temoin conserve
de la famille A.
(13) Avec F : V 22 tarn (quantam x). VI 20 relinquetur. 34 inportunus
cibus. Avec /a’ a’ : I 2 presbyteri. 10 tarn. VIII 5 renuerunt.
(14) P. ex. I 11 carceris om. II 4 dignis. 7 uidemus. Ill 6 recedentes.
IV 16 iugulationis.
220 EPISTVLA XXXI
a A’ pour l’epitre 30). En certains endroits (15), p x se rap-
prochent aussi de ce groupe, ce qui rappelle les rapports que
nous avons pu constater pour l’epitre precedente, entre
q<f>x (10)-
La famille R est restee singulierement plus homogene dans
la lettre 31 que dans la lettre 30. En environ 40 endroits
on rencontre des legons propres a la famille R (17), ou des
legons qui se retrouvent aussi dans d’autres manuscrits ou
d’autres families. Treize d’entre eux ont pu etre introduites
dans notre constitution critique du texte (18).
Malgre cette homogeneity de R, les quatre groupes rencontres
lors de la constitution du texte de l'epitre 30, se dessinent
quand meme avec une nettete suffisante :
R’ (= R G H j8) : I 27 sic (avec G) ; II 11 illic (avec C h).
Rx {— g Q p v) : environ 40 fois ; voici 3 exemples pris au
chap. I : 11 reseruari. 18/19 cibatos. 19 add. esse.
G (= C E A): 14 fois, par ex.: I 25 quoniam post nonnumquam.
Ill 1 qui uel. 11 iudicii.
h ( = h K): 16 fois, par ex. : I 18 nos post pastos. 20 magis.
26 ad1] in.
Mais ici egalement, les frontieres entre les differents groupes
restent flottantes ; toutefois, on ne retrouve plus les vestiges,
que nous avons constates dans l’epitre 30, d’un contact de
p et /J avec des mss. etrangers a la famille R (19).
II y a peu de choses a noter a propos de la famille L, qui
entre en scene seulement pour notre lettre 31. Elle est caracte-
risee par une grande homogeneity ; ses temoins different
a peine entr’eux. Mais elle n’a pas moins de 130 passages
defectueux, et ce ne sont pas seulement les transcriptions
fautives, les omissions habituelles, mais aussi plusieurs change-
ments arbitraires, qu’il faut evidemment ecarter sans plus.
On en trouvera de multiples exemples, tant dans l’apparat
que dans l’appendice.
L’etude de la famille L s’est averee pourtant utile ; la

(15) III 15 contestatam. V n in om. 21 numquam. 23 designatae.

VIII 11 illis ante licuerit.
(16) Cf. p. 190.
(17) En 12 endroits, tous fautifs : I 23 monitus est et exhortauit (et exhortauit
om. h). Ill 3 in terris. 18 cum omnibus. IV 8 add. homines. 12
supra. Vi4etin. 15 et quasi. VI 11 impatientiam. 18 sicut. 32
extinguit. congruas escas medicus aegris dat. VIII 5 add. martyres.
(18) IV 17 propter eum. V 15 et. VI 6 exhibuisti. 8 prouocasti
20 relinquetur. 21 praestatur. 32 uaporem. 34 inportunus cibus.
37 pasta. VII 4 crebri. 14 restinguatur. VIII 14 et. 15 et nostri
meminisse.
(19) Je n’ai note que deux endroits, oil p g ont la bonne le$on, et les autres
membres de R une faute : VII 4 paenitentium (p in ras.). VIII 8 preferunt
(*pre- p).
 INTRODUCTION 221
collation de ces manuscrits a fait ressortir leur parente avec
le codex Beneuentanus deferditus (20). Nous en devons les
variantes aux editeurs de Yeditio Oxoniensis, qui les regurent
de Robert Rigby, remercie dans leur Preface. Les variantes
communiquees par Rigby, pour autant qu’elles apparaissent
dans l’apparat critique a la lettre 30 dans YOxoniensis, sont
notablement moins completes que les annotations marginales
de Latinius dans la Gryphiana. Comme la lettre 31 ne figure
pas dans la Gryphiana, les annotations marginales de Latinius
nous font d£faut pour ce texte. Notre documentation repose
done uniquement sur les donnees fournies par Rigby. Quoi-
qu’il en soit, le Beneuentanus a joue son role quelque part dans
la lente evolution du texte, de Tauteur jusqu’a la famille L (21).
Nous disposons finalement d’une cinquieme famille, M.
Nous la rencontrons ici pour la premiere fois comme un
groupe nettement distinct (22). En effet, pour notre lettre la
famille M se rattache au manuscrit perdu de Verone. Von
Soden (23) avait deja entrevu cette conclusion, se basant sur
l’ordre des opuscules de Cyprien dans M et dans le Veronensis,
tel que nous le connaissons par Latinius.
Nous avons deux moyens pour tester cette parente.
Premierement, Latinius a note lui-meme, en marge de son
exemplaire de la Manutiana, qui se trouve toujours a Viter-
be (24), les variantes du Veronensis que Manutius n’avait pas
adoptees dans le texte, ni mentionnees ailleurs (25). Or, ces
variantes se retrouvent toutes dans M.
Ensuite, on peut admettre comme hautement vraisemblable
que les legons propres a la Manutiana, qui ne se retrouvent
plus dans la Moreliana parue l’annee suivante et basee sur
d’autres ressources (26), remontent egalement au Veronensis.
Latinius, en preparant son edition, mais qui serait publiee
par Manutius, ne s’est-il pas, en effet, servi surtout de ce
manuscrit qui avait toutes ses preferences ? Or, ce texte la,
on retrouve egalement dans M.
II reste encore 18 legons propres a M, qui ne se laissent pas
retrouver dans la Manutiana ni dans les notes marginales de
Latinius; ce sont surtout des fautes de transcription et

(20) P. ex. I 6 add. fratrum L Ben0. 15 exorta id. 17 et1 om. id. IV 13
et Paulus id.
(21) Voir la bibliographic concernant le Beneuentanus a la p. 189, n. 11 ; pour
la date voir p. 189.
(22) Les mss. M I X s’allignent sur la famille F pour l’epitre 30.
(23) P. 154/161.
(24) Cf. l’etude remarquable et solidement documentee de P. Petitmengin, Le
Codex Veronensis, dans Revue des Etudes Latines, 47, 1969, p. 330 ss.
(25) III 5 et1 om. et2 om. V 3 sentimus. 6 ciuitatem. VI 2 in primo.
24 ex hoc. VII 8 in otn. VIII 14/15 frater. Dans l’apparat et dans
l’appendice, ces variantes sont indiquees par le sigle VerL
(26) Nous y reviendrons en etudiant les editions.
222 EPISTVLA XXXI
d’autres negligences, mais aussi quelques essais evidents de
correction savante (27).
Au sein de la famille M, nous retrouvons les memes rela¬
tions, deja constatees lors de l’analyse du De Spectaculis (28) ;
“X est une copie de /, 0 de M. Diverses fautes de 0 s’ex-
pliquent par le fait que le copiste n’a su dechiffrer son modele
particulierement difficile a lire” (29). On constatera aussi, tout
comme dans le De Spectaculis (30), que Y emprunte un certain
nombre de corrections a IX (31).
De ce qui precede, il s’ensuit que le Stemma Codicum
differera sous plusieurs aspects de celui dresse en tete de
l’epitre 30 (32).

(27) IV 2 is qui. 3 super. 12 supersedere. VI 21 ueniae praesten-

tur. VII 4 add. ut. On peut se demander si ces corrections ne remonteraient
pas, elles aussi, au Veronensis. Ainsi, on ne serait pas tres loin de l’opinion de
Hartel, p. XV : “Veronensis liber correctoris manum non indocti eiusque auda-
cissimi expertus est”.
(28) Cf. p. 156 s.
(29) II 13 annu <P. Ill 14 sacrilegrus 0. VII 6 mille 0.
(30) Cf. p. 156.
(31) P. ex. I 5 add. in. 5/6 constitutes. 11 reserare. VI 13 add. canibus.
add. porcis. VIII 11 add. dicunt.
(32) Cf. p. 194.
INTRODUCTION 223
224 EPISTVLA XXXI
*

* *

L'editio princeps, preparee par Latinius, et publiee par Paul

Manutius a Rome en 1563, est grandement basee, nous l’avons
vu, sur le Veronensis ; elle sera done tres proche de notre
famille M. En effet, des 53 legons de la Manutiana que j’ai cru
devoir ecarter, 22 se retrouvent uniquement, soit dans tout
le groupe M, soit dans le ms. M seul; 16 autres sont communes
a M/M ainsi qu’a d’autres families (33) ; le reste des legons
propres de la Manutiana ne sont que des negligences ou des
corrections malhabiles (34).
L’edition de Morel, qui vit le jour a Paris l’annee suivante,
evite toutes ces fautes de la Manutiana, mais presente
44 autres variantes ; les editions posterieures en ecarteront,
a bon droit me semble-t-il, 37 ; si j’ai remis dans le texte
7 legons de Morel (35), ce n’etait certes pas sans quelque
hesitation. Morel se distancie manifestement de la Manu¬
tiana (36), en partant de manuscrits qui n’appartiennent pas
a la famille M ; ses legons propres s’accordent plutot avec F
ou avec A.
Nous avons done pratiquement affaire a deux editiones
principes, chacune avec un nombre a peu pres egal d’erreurs.
Cependant, la Manutiana l’emportera et restera desormais
le point de depart des editeurs suivants. Meme Pamelius, qui
a connu et utilise l’edition de Morel, n’apportera que quelque
8 corrections sans importance. La Rigaltiana et YOxoniensis,
au contraire, ne font qu’augmenter les fautes. Baluze, bien que
disposant de quelques nouveaux manuscrits (37), ne r6ussit
qu’a assainir une dizaine de passages (38) ; mais, ayant trop
de confiance dans son “Remigianus uetustissimus”, tres
proche de la famille L, il introduit 10 fautes nouvelles (39).
Hartel, en consultant un plus grand nombre de manuscrits,

(33) Void quelques exemples : I 3 add. diachoni (= M). confessores post

ceteri (= M). V 22 tam om. (= R M). VI 13 profana (= \d o’ L M).
VIII 14 et om. (= F A L M).
(34) 1 11 instructius. 14 et. 15 et. II 14 intendit. V 13 ut quasi.
VI 21 fouentibus.
(35) VI 8 prouocasti. 21 [sunt]. 26 [ualere], 30 dudt. VII 7
satisfactionibus. 13 rursum. VIII 10 aduersum.
(36) Si du moins on admet qu’il a vraiment connu cette edition; cf. p. 196,
n. 39.
(37) Dans ses adnotations a l’epitre 31, Baluze dit qu’il n’a employe que 6 mss. :
“Etenim sex tantum epistolae istius antiqua exemplaria habui” ; toutefois, il en
mentionne nommement 7 : “uetustissimus codex sancti Remigii Remensis (qui
semble tres apparente a la famille L) ; Gratianopolitanus ; Fuxensis ; Diuionensis ;
Sorbonicus; recentior Remigianus; Compendiensis”. Cf. p. 196, n. 42.
(38) P. ex. II 13 [singulos]. IV 7/8 odio habuerint. VIII 8 praeferunt.
(39) P. ex. I 6 add. fratrum. II 3 prosequendi. Ill 3 in ipso interitu.
VIII 11 infreno ore {—"Lb c).
 INTRODUCTION 225
mais surtout en s’appuyant davantage sur Morel, sut eliminer
de nombreuses erreurs de Manutius (40) et presenter un texte
notablement amende.
Bayard le suivra de pres, mais revient en deux endroits (41)
au texte exact.

(40) On trouvera la serie Man Pam Rig Ox Bal pas moins de 30 fois dans
l’apparat et l’appendice.
(41) I 21/22 non minus laude condignus est qui docuit quam qui et fecit. VII
8 inpatientia.
 INDEX SIGLORVM COMPENDIOSVS

codices (*) editiones (2)

(F Man Manutiana, Romae 1563

Mor Moreliana, Parisiis 1564
\T Sr=T/
F ' \D=Dv Pam Pameliana, Antuerpiae 15 65
jfx = ixYaSi(a=a8i) Rig Rigaltiana, Parisiis 1634
Ik = KSr Ox Oxoniensis, Oxonii 1682
\fi a Bal Baluziana, Parisiis 1718
Hart Harteliana, Vindobonae 1871
Id’ = A'PSttJ.JzI&txU Bay Bayardiana, Parisiis 1945
A |jT = 3A ®fuveni
(d° = qlwifi critica

IR’ = RGHfi Melin B. Melin, Studia in Corpus

R K-1 = gOpt> Cyprianeum, Vpsaliae 1946
)C = CEX
Ih = hK

L = LbcPy

M = M0IX(M=M&, I=IX)

VerL : lectiones codicis Vero-

nensis a Latinio margini
ed. Manutianae adscrip-
tae

Ben0 : lectiones codicis Bene-

uentani quae in apparatu
critico ed. Oxoniensis in-
ueniuntur

(1) Cf. Conspectum Codicum, p. XIV-XXIII, et Aperfu des manuscrits, p. 184-185,

(2) Cf. Conspectum Editionum Praecipuarum, p. XXVI-XXV1II
 EPISTVLA XXXI

Cypriano papae Moyses et Maximus presbyteri et

Nicostratus et Rufinus et ceteri qui cum eis sunt con-
fessores s.
I. 1. Inter uarios et multiplices, frater, dolores nobis con¬
stitute propter praesentes multorum per totum paene orbem
ruinas hoc praecipuum nobis solacium superuenit, quodaccep-
tis litteris tuis erecti sumus et dolentis animi maeroribus
fomenta suscepimus. Vnde intellegere iam possumus gratiam

Inscriptio : Incipit (om.vRGH) Cypriano papae (pp /x pp YC) Moyses (Moysi K) et

(iom.T) Maximus (Maximi K) presbyteri (PP RR F PR.BB T presbyterorum K, pul-
chra est add.i.m., et caeteri confessores \YY) F T v fiY RGH C K Incipit ad Cypria-
num (ad C. post Maximi EX) epta Moysi (et add.EX) Maximi D EX Epta (incipit epi-
stola/) Moysi et (et om.i) Maximi et (et oztf.i/rr/'JNicostrati (et add.p Jrfc, ac Emin)Rufi-
ni (ac Rufini om.A, add.i.m. AI, 2) ad Cyprianum (ad C. om.cyi papa add.Avi, lege dili-
genter add.A,epm Carthaginen add.f.\ et est talis add.U) A exc. qlpl&{nulla inscr.
Wco) Epta Moysi (Moises p) Maximi Nicostrati et Rufini pt>orum ad Cyprianum
(epm add.lp) in qua ei (post referunt lip) gratias referunt quod confessores ad
tollerandum martirium suis epistolis sit hortatus (animauerit Ip) qlp Ad Cy¬
prianum Moysis Maximi et reliquorum actio gratiarum de litteris consolatoriis
sui et aliorum. Item de modo paenitentiae. Aurea per totum £# Incipit epta
Moysis et Maximi pborum et ceterorum qui cum eis sunt ad sanctum Cyprianum
t i.ras. Incipit confessorum ad eundem {sc.Cyprianum) epta Q (Moysi et Maximi
et ceterorum add.i.m.post incipit) Incipit responsio Moysi et Maximi et ceterorum
confessorum ad eumdem v Ad sanctum Cyprianum epta Moysi et Maximi ac
ceterorumpfi Moyses et Maximus pbri et alii confessores. Ad Cyprianum papam
i Rescriptum Moysi et Maximi presbyterorum g Rescripta confessorum f Rescrip-
ta Moysi et Maximi ad Cyprianum M(Moysi et Maximi rescripta add.i.m.M)
Moyses et Maximus prbros et conf ad Cyprianum index cod. Monacensis 208 s.IX
teste Hartelio (XXXIV*). Nulla inscriptio : a’ aS k W a> h L. Ad Cyprianum Moysis
et Maximi et ceterorum rescriptum Pam Moyses, Maximus, Nicostratus, & alii
confessores respondent praecedenti epistolae Pal qui adnotat : In vetustissimo
codice sancti Remigii scriptum est antiquitus in titulo istius epistolae : Incipit rescriptum
Mysei et Maximi ad Cyprianum, quam dictavit Novatianus. Epistula in cod. F
signatur numero L, a’ 71, Y 152, a 48, E 59, r 58, Ap ®/e LX, £ LIX, / 25, u> L.V.
ep.12, p 10, g XLV, Q LVIIII, v 2<;{atram. nigro),^i{atram. rubro), E 37, h 22,
M 55. In ed.Man num. 12 lib.V, in Mor 77, in PamRigBal 26, in OxHartBay 31.
In capita distribuit Goldhorn, in paragrapbos Bayard.

I, 2 presbyteri] PR (= presbyter) F prt>r T {corr. t2) pbri* (s eras.) D (-eri v)

pp. A’ (pbri S) ppa A*(pbr e pp n) papa q, om.lcop, om.Mor; cf. Cypr., ep.XXXII
{565,4 H)ubiMoyses et Maximus presbyteri legitur 3post Rufinus add. diac(h)oni
M Y2 i.m.,ManPamRigOxBal; legitur etiam Cypr., ep.XXXII {565,5 H) qui
om.ixa sunt in R legitur post confessores, om. F T {add.s.u.D2, extat in v) n’a'
C, om.HartBay {cf.Cypr., ibid., ceteri cum eis confessores in custodia constituti)
confessores (ita et Cypr., ibid.)\ tratres A confratres v ; cf. cap. VI, l. 3 con¬
fessores post ceteri M, ManPamRigOxBal 4 salutem om.Mor
 228 EPISTVLA XXXI, i-ir
io diuinae prouidentiae forsitan non ob aliam causam nos tam
diu clausos uinculis carceris reseruare uoluisse nisi ut instructi
et robustius animati litteris tuis uoto proniore ad coronam
destinatam possemus peruenire. 2. Inluxerunt enim nobis
litterae tuae ut in tempestate quadam serenitas, ut in turbido
15 mari exoptata tranquillitas, ut in laboribus requies, ut in
periculis et doloribus sanitas, ut in densisimis tenebris Candida
lux et refulgens. Ita illas animo sitiente perbibimus et uoto
esuriente suscepimus, ut ad certamen inimici ex illis nos satis
pastos et saginatos gaudeamus. 3. Reddet tibi Dominus pro
20 ista tua caritate mercedem et huius tam boni operis repraesen-
tabit debitam frugem. Non minus enim coronae mercede
condignus est qui hortatus est quam qui et passus est, non
minus laude condignus est qui docuit quam qui et fecit. Non
minus honorandus est qui monuit quam qui et exoptauit,
25 nisi quoniam nonnumquam magis gloriae cumulus redundat
ad eum qui instituit quam ad eum qui se docibilem discipulum
subministrauit. Hie enim fortasse hoc quod exercuit non ha-
buisset, nisi ille docuisset.
II. 1. Percepimus igitur, iterum dicemus, frater Cypriane,
magna gaudia, magna solacia, magna fomenta, maxime quod
et gloriosas martyrum non dicam mortes, sed immortalitates
gloriosis et condignis laudibus prosecutus es. Tales enim
5 excessus talibus uocibus personandi fuerunt, ut quae refere-
bantur sic dicerentur qualiter facta sunt. Ex tuis ergo litteris

11 instructis T(u add.s.u.T2, s <exp. t2) M instructus D instructius v, Man; uetat

Pam in adnot. 14 quaedam /Pa’ x ; sic leg. cens. Pam in adnot. ut2] et Man
PamRigOxBal 15 ut1] et ManPamRigOxBal 17 fulgens A0 R sitienti x
L M 18 esurienti L M nos post pastos (1.19) h, om.T fx x A, om.Mor
1!) pasti et saginati D [i k A, Mor ; uetat Pam in adnot. 21 minus] magis h
23 minus] magis (f>x& A°, Hart; dubit. tuetur Melin 55, sed cf. etiam 56/7 magis
minus A’ (minus WJ minus expX magis <j>x&) dx(maius minus A) estom.T
|x x fP A, om.ManPamRigOxBal qui docuit quam qui et fecit PamRigOxBalBay
qui fecit quam qui et docuit codd. (qui docuit quam qui et docuit H2 i.m., u. append,
crit. ad 1.22 ; et om.<j> A0 K C ; pro et docuit D L edocuit exhibent, sed et docuit y,
e add.s.u.b), ManMorHart 24 minus] magis minus dj^r^minus exp.QU A1
(maius minus A) magis xP-n</>xJ& A0 minuit T, corr.F uoluit yJP dimicabat D
(ba del., ui suprascr.D2) dimicat A dimicauit Mor et exoptauit ego exoptauit M
(exhortatus est corr.02 i.m.),Man et exortauit F et (om.i) exhortauit a et hortauit T
(et hortatus, tus i.ras.F) exhortauit /aY (tus est suprascr.Y2, exhortationi paruit
corr.^P i.m. unde Hart et exhortatori paruit coni.) exhortatus est ju.V et exhortatus
est x (et hortatus est Z) I adhortatus est D A,Mor monitus est et ex(h)ortauit
(exortatus jj) R’RX C monitus est h exercuit L, unde et exercuit Bay,et exercitauit
Melin 55; dimicauit Pam (qui minus rede adnot at se banc lectionem ex Mor habere;
apud Mor enim dimicauit paulo ante pro monuit legitur; u. supra) RigOxBal 27
fortasse F A L ; u. Melin 194 fortassis R M, edd.
II, 1 dicemus F T [i(om.^) x A(dicamus, e add. s.u.A) L, MorHartBay dicimus
fPa’ R M, cett. edd.
 EPISTVLA XXXI, ii-iii 229
uidimus gloriosos illos martyrum triumphos et oculis nostris
quodammodo caelum illos petentes prosecuti sumus et inter
angelos ac potestates dominationesque caelestes constitutes
10 quasi contemplati sumus. 2. Sed et Dominum apud Patrem
testimonium suum illis promissum perhibentem auribus nos¬
tris quodammodo sensimus. Hoc est ergo quod et nobis
animum in dies erigit et ad consequendos gradus tantae
dignationis incendit.
III. Quid enim gloriosius quidue felicius ulli hominum
poterit ex diuina dignatione contingere quam inter ipsos
carnifices interritum confiteri Dominum Deum, quam inter
saeuientis saecularis potestatis uaria et exquisita tormenta
5 etiam extorto et excruciato et excarnificato corpore Christum
Dei Filium etsi recedente, sed tamen libero spiritu confiteri,
quam relicto mundo caelum petisse, quam desertis hominibus
inter angelos stare, quam inpedimentis omnibus saecularibus
ruptis in conspectu Dei iam se liberum sistere, quam caeleste
10 regnum sine ulla cunctatione retinere, quam collegam pas-
sionis cum Christo in Christi nomine factum fuisse, quam iudi-
cis sui diuina dignatione iudicem factum fuisse, quam inma-
culatam conscientiam de confessione nominis reportasse,
quam humanis et sacrilegis legibus contra fidem non oboedisse,
15 quam ueritatem uoce publica contestatum fuisse, quam ipsam
quae ab omnibus metuatur moriendo mortem subegisse,
quam per ipsam mortem inmortalitatem consecutum fuisse,
quam omnibus saeuitiae instrumentis excarnificatum et
extortum ipsis tormentis tormenta superasse, quam omnibus
20 dilaniati corporis doloribus robore animi reluctatum fuisse,

II, 10/11 cf. Mt. 10, 32 ; Luc. 12, 8.

10 quasi om.M, ManPamRigOxBal 11 testimonium post suum Rx, MorHart

Bay perhibentibus A prohibentem ft(er add.s.u.ft2) I ®fi reddentem L, om.n
post perhibentem add. reddens F T(quod in recens corr. t2) RGH C, redentem
pY(d add.s.u.p2Y2), reddentem a, et (add.i.m.K) reddentem x {unde ac reddentem
Bay), recens pfi h (prohibentem atque reddentem cod.Fuxensis teste Bal) 13 dies]
singulos add.M, ManPamRigOx
III, 2 inter] in x, om.F T(corr.t2) pt(add.s.u.Y2) A ipso T(corr.t2) pt(-os Y)
X A 3 carnificis T(corr.t2) \p{corr. in -ces Y) x A interritum ManPamRig
OxHartBay interitum F pa’ M(et int. I) interitu T(in terris corr.t2) \>.{ante int. Y2
et add.s.u.) x A,om.<f> in ipso interitu L Ben0, Bal ex cod.Remigiano in terris R /2,
Mor inter ictus Dion. Petauius teste Bal deum dominum F R,Mor deum et
dominum A exc.A0 4 s(a)euientis/i’ |3 h L(-tes y) Ben°,HartBay s(a)euientes F
(-tis /u.’, seuidentes T, d exp.FD2, seuientes v) A G(corr. in -tia G2) LA s(a)euientia
R’Rx (seuitia, en add.s.u.R, ex seuientes G, a exp.,s suprascr. p, seuientis p) C M,
cett.edd. s(a)eculares T [x x A R C popularis ix’a’ potestates T|tx ARC
uaria] per uaria GH 10 retinere (u.Melin 162sq.)\ tenere L 20 laniati
T A (liniti Icoip) luctatum T (**luctatum, re eras. ? D luct- v) [x x A (lucra-
tum %t)
 230 EPISTVLA XXXI, iii-iv
quam sanguinem suuin profluentem non horruisse, quam
supplicia sua post fidem amare coepisse, quam detrimentum
uitae suae putare uixisse ?
IV. 1. Ad hoc enim proelium quasi quadam tuba euangelii
sui nos excitat Dominus dicendo : qui plus diligit patrem aut
matrem quam me non est me dignus, et qui plus diligit animam
suam quam me non est me dignus, et qui non tollit crucem suam
5 et sequitur me non est me dignus. Et iterum : Beati qui perse-
cutionem passi fuerint propter iustitiam, ipsorum est enim
regnum caelorum. Beati estis cum uos persecuti fuerint et odio
habuerint. Gaudete et exidtate. Sic enim et prophetas persecuti
sunt, qui ante uos fuerunt. Et : Quoniam ante reges et praesides
io stabitis, et tradet frater fratrem ad mortem, et pater filium, et qui
perseuerauerit usque ad fmem, )iic saluus erit. 2. Et : Vincenti
dabo sedere super thronum meum, sicut et ego uici et sedi super
thronum patris mei. Sed et apostolus : Quis nos separabit
a caritate Christi ? Pressura an angustia an persecutio an fames
15 an nuditas an periculum an gladius ? Sicut scriptum est : Quia
propter te interficimur tota die, aestimati sumus ut ones occisio-
nis, sed in his omnibus superamus propter eum qui nos dilexit.
V. 1. Haec et huiusmodi cum in euangelio conlata perlegi-
mus et quasi faces quasdam ad inflammandam fidem domini-
cis uocibus subpositas nobis sentiamus, hostes ueritatis iam
non tantum non perhorrescimus, sed et prouocamus et ini-
5 micos Dei iam hoc ipso, quod non cessimus, uicimus et nefa-
rias contra ueritatem leges subegimus. Et si nondum no¬
strum sanguinem fudimus, sed fudisse parati sumus, nemo
hanc dilationis nostrae moram clementiam iudicet, quae

IV, 2/3 Mt. 10, 37. 3/4 Mt. 10, 37 ; cf. Luc. 14, 26; cf. etiam Mt. 10, 39 ;
16, 24/25. 4/5 Mt. 10, 38. 5/9 Mt. 5, 10/12. 9/11 Mt. io, 18.21/22.
Me. 13, 9.12/13. 11/13 Apoc. 3, 21. 13/17 Rom. 8, 35/37.

23 uixisse] non exisse M, ManPamRigOxBal (non uixisse Ver teste Rig, uixisse
Ver et Ben teste Ox)
IV, 9 iustitiam] me T A ipsorum est enim] quoniam ipsorum est F gQv
EX, HartBay est post enim a /©, ManPamRigOxBal 7 estis] eritis M,
ManPamRigOxBal 7/8 odio habuerint] oderint M, ManPamRigOx 8
habuerint] homines add. R 9 qui ante uos fuerunt om.E pxA fuerunt]
patres eorum add.M,ManPamRigOxBal (cf.Luc.6,23) et] iterum add. M,Man
PamRigOxBal praesides] potestates M,ManPamRigOxBal 11 ad] in F
ZT fn t Rfi gQv Pry(uel ad add.s.u.Py), HartBay 12 super1] supra R (-per A)
18 ut] sicut £# Ax Q(sic exp.) uelut M, ManPamRigOxBal occisionis] iugula-
tionis p. x uictimae R M, ManPamRigOxBal 17 superuincimus (-cem- <P) M,
ManPamRigOxBal propter eum] pro eo T p x pV A M,ManPamRigOxBal
in eo L nos post dilexit R Rx l M

V, 1 eiusmodi T p. x q®x M, e exp., hu suprascr. t, in] et in T p, x p A W

SttJ£(in &)U Ax perlegamus j3 h, Bal 3 sentimus M Ver\sed u. Melin 55,2
4 et1 om.C. M, ManPamRigOx (i subiecimus T (ex subgecimus D) A
 EPISTVLA XXXI, v-vi 231
nobis officit, quae inpedimentum gloriae facit, quae caelum
10 differt, quae gloriosum Dei conspectum inhibet. In huiusmodi
enim certamine et in huiusmodi ubi decertat fides proelio
moram martyres non distulisse uera dementia est. 2. Pete
ergo, Cypriane carissime, ut nos gratia sua Dominus magis ac
magis in dies singulos quosque uberius atque propensius et
15 armet et inlustret et uiribus potentiae firmet ac roboret, ut
qua optimus imperator milites suos, quos usque adhuc in
castris carceris exercuit et probauit, producat iam ad propositi
certaminis campum. Porrigat nobis arma diuina, ilia tela quae
nesciunt uinci, loricam iustitiae quae numquam solet rumpi,
20 clipeum fidei qui non potest perforari, gladium spiritus qui
non consueuit uulnerari. Cui enim magis haec ut pro nobis
petat mandare debemus quam tam glorioso episcopo, ut
hostiae destinati petant auxilium de sacerdote ?
.
VI. 1 Ecce aliud gaudium nostrum, quod in officio epis-
copatus tui, licet interim a fratribus pro temporis condicione
distractus es, tamen non defuisti, quod litteris confessores
frequenter corroborasti, quod etiam sumptus necessarios de
5 tuis laboribus iustis praebuisti, quod in omnibus te praesentem
quodammodo semper exhibuisti, quod in nulla officii tui parte
quasi aliqui desertor claudicasti. 2. Sed quod nos ad maiorem
laetitiam robustius prouocasti tacere non possumus quin omni
uocis nostrae testimonio prosequamur. Animaduertimus enim

V, 18 cf. Eph. 6, 13. 19 Eph. 6, 14; cf. 1 Thess. 5,8. 20 Eph. 6, 16.
Eph. 6, 17.

12 mora T(corr.tv) fda’ M, ManPamRigOxBal, om.E Ben0 14 in] et in R quo-

que T (s add.s.u.t2) (tK A, om. L uberius] liberius T|ixAL 15 et2 om.F
T (X x A, HartBay 15/16 ut qua F T Ad, \YerL, HartBay ut quia D A(utqui A0)
ut quasi fi, a,Man utque quasi PamRigOx (in Obseruat. antem Rig adnotat : ‘scriben-
dum ut in Veronensi qua’) utque Mor ut quam [da’ 01 et quasi R,Bal et quia L
17 iam] etiam TjutA, Mor 20 non] numquam non T numquam D A per¬
forari] et add.M,ManPamRigOx galeam salutis quae non potest frangi (et add.Bal~)
add. L Ben°,Bal (‘Istud addidimus ex vetusto Remigiano, auctoritatem quoque secuti
quinque veterum exemplarium Anglicanorum’) ; rede delend. censent Hart Bay 21 non]
numquam <j>x A0 23 destinati F /da’ M, edd. exc. Mor destinatae cett. codd.
(designatae <f>x d° Rx), Ver (test. RigOx) Ben0, Mor
VI, 1 in om.fi h officii F T(ex -ci&)t \x.(corr. in -o Y2) R C officiis L, post
episc. tui Rx 2 tu T [Jt x(i add. YE) A(i add.s.u.A tu* U tui 77/01), Mor sui C
interim] in primo M Verh, om. Man, restit. Pam ex Mor interim a] inter
initia L Ben0 3 confessores] conff T confessorum t confratres ex confratribus
D confres v confratres A(conferens ©) ; cf. cap. 1,1.3 6 semper om. T (tx A M,
ManPamRigOx exhibuisti] praebuisti F A (lac. x <f> ® ; u.append, crit.) L 7
quasi] qua F aliqui,s add.t2 alicui K aliquis fi, Rx fi EA I L, edd. aliquid D A
(corr. ®2 i.m.) 8 prouocauit F A(-carunt A0 -cauerunt <f>x), edd. exc.Mor quin]
qui in F A(quin in <j>x q C,ln exp., quin &) quod GHC (corr. in qn H) cu fi in M
 232 EPISTVLA XXXI, vi
io te congruente censura et eos digne obiurgasse, qui inmemores
delictorum suorum pacem a presbyteris per absentiam tuam
festinata et praecipiti cupididate extorsissent, et illos qui sine
respectu euangelii sanctum Domini et margaritas prona
facilitate donassent, cum tarn grande delictum et per totum
15 paene orbem incredibili uastatione grassatum non oporteat
nisi, ut ipse scribis, caute moderateque tractari, consultis om¬
nibus episcopis, presbyteris, diaconibus, confessoribus et ipsis
stantibus laicis, ut in tuis litteris et ipse testaris, ne dum uolu-
mus inportune ruinis subuenire, alias maiores ruinas uidea-
20 mur parare. 3. Vbi enim diuinus metus relinquetur, si tarn facile
peccantibus uenia praestatur ? Fouendi sane ipsorum animi
et ad maturitatis suae tempus nutriendi et de scripturis quia
ingens et supra omnia peccatum commiserint instruendi. Nec
hoc animentur quia multi sunt, sed hoc ipso magis repriman-
25 tur quia non pauci sunt. Nihil ad extenuationem delicti
numerus inpudens consueuit, sed pudor, sed modestia, sed
paenitentia, sed disciplina, sed humilitas atque subiectio,
sed alienum de se expectasse iudicium, sed alienam de suo
actu sustinuisse sententiam. 4. Hoc est quod paenitentiam
30 probat, hoc est quod inpresso uulneri ducit cicatricem, hoc
est quod deiectae mentis ruinas erigit et adtollit, quod arden-
tem delictorum aestuantium uaporem restinguit et finit. Non
enim ea quae sanorum sunt corporum medicus aegris dabit,

VI, 13 cf. Mt. 7, 6.

10 et om. pa’ x L M 11 absentiam] impatientiam R (patientiam EX) suam

T (tuam v) (i. x A R, Mor 13 post domini add. canibus, post margaritas add.
porcis [s’a’ I Y'1 <52 i.m.,ManPamRigOxBal profana /xV L M,ManPamRigOx
Bal, dubit. tuetur Melin 48,2 14 tam om.M(add.s.u.02),ManPamRigOxBal 17
diaconibus p. x /da’ RRX L, edd. et diaconibus T A diaconis cett. codd., Verh;
u.Melin 43,1 ; 165 18 ut] sicut R,Mor in om.fi’a’ E R 20 relinquetur F
[i(-eretur /xY) x R (ex -itur C) M, ManHartBay relinquitur /xV T A L, MorPam
RigOxBal 21 praestatur F R (-ntur,n exp.A) L, HartBay praestetur n’a T
(datur v, uel praestetur add.i.m.) p. x A(protestetur eppcd), edd. exc. HartBay praesten-
tur M post fouendi add. sunt /xV M, edd. exc. Alor, post ipsorum p., ante nu¬
triendi (1.22) h ipsorum] lapsorum leg. cens. Eat i.m. ed. Alanat. ; ita coni, etiam
Hart in app.crit. 22 scripturis] sanctis add. M Y2 s.u., ManPamRigOxBal;
u. Melin 154,2 quia] quam M(corr.s.u.&2), ManPamRigOxBal 23 nec] ne
D ixY x ix A, c add.s.u.GX de t 24 hoc1] ex hoc uR'M Verh hoc2] ex
hoc v R (hoc EX),Mor 20 post numerus add. prodesse /xV (ubi inpudens deest),
post inpudens add. ualere M, edd. exc. Mor (qui sic distinguit : sunt. Nihil ...
delicti. Numerus ...), proficere add.L ; pro ualere consueuit mau. contulit Hart
consueuit] sueuit F consulit [i(corr. Y2) cons exp. in fine uersus et folii k, om.
Er 27 paenitentia] patientia L M, ManPamRigOxBal sapientia D A,Mor
30 ducit om.y, I add.i.m. Y2 inducit v /(in exp.) A° M, edd. exc. Mor obducit EX
32 uaporem R M (uel morbum s.u.P2), ManPamRigOxBal morbum cett. codd.,
edd. restring(u)it D(-sti- v) /xV A(-sti- i) L, PamRigOx exting(u)it R
 EPISTVLA XXXI, vi-vii 233
ne inportunus cibus tempestatem ualetudinis saeuientis non
?5 reprimat, sed accendat, scilicet ne quod potuisset maturius
ieiunio adtenuante sanari uideatur per inpatientiam longius
pasta cruditate produci.
.
VII. 1 Eluendae sunt igitur inpio sacrificio manus inqui-
natae operibus bonis et nefario cibo ora misera polluta paeni-
tentiae sunt uerae sermonibus expianda et in secretis cordis
fidelis nouellandus et conserendus est animus. Crebri paeniten-
5 tium gemitus audiantur et iterum fideles ex oculis lacrimae
profundantur, ut illi ipsi oculi, qui male simulacra conspexe-
runt, quae inlicite commiserant satisfactionibus Deo fletibus
deleant. 2. Non est inpatientia in morbis necessaria. Luctantur
cum suo dolore qui languent et ita demum sperant sanitatem,
10 si tolerantia superarint dolorem. Infidelis enim cicatrix quam

cito festinans medicus induxit et ad quemlibet casum medella

rescinditur, si non fideliter de ipsa tarditate remedia praesten-
tur. Cito rursum in incendium flamma reuocatur, nisi totius
ignis etiam usque ad extremam scintillam materia restingua-
15 tur, ut merito huiusmodi homines sciant sibi etiam de ipsa
mora magis consuli et fideliora de necessariis dilationibus
remedia praestari.

34 inportunus cibus F (i x R, MorBalHartBay inportunis cibis yda’ T (-us -us

corr.fi, bis i exp., u suprascr. D) A L M, ManPamRigOx 37 pasta jfia R L I,
coni. Lat i.m. ed.Manut., edd. exc. Man passa F T(pasta corr.fi) \k(corr.i.m.y) x A
VerL passiua M(pasta corr. s.u.02), Man
VII, 2 paenitentiae yd a’ h M, edd.exc.Mor patientiae FT |ik A R’Rx(paenitcn-
tiae p2fi) C, Mor patienter L 3 ueris L Ben0 4 et conserendus F yd a’,Hart
Bay, om. T p(et consecrandus add.Y2 i.m.) x A L Ben0 conserendus] consecran-
dus R M (alibi conserendus add. Y2 i.m.), edd.exc.HarlBay animus] et add.D
A, ut fi i.ras., Y2 s.u. R M, Mor paenitentium yd a’ M, edd.exc.Mor paenitentiae
L Ben° patientium F R (paenitentium p2 i.ras.fi) spatium T (paenitentium corr.fi
i.ras.) (X x (sperantium i.m. yd spus i.m.K2,i.t.2r) A per patientiam Mor 6 mala

T A mali L mille #(uel male add. s.u.02) I 7 illicita yd a’ p,ManPam(* illicite

i.m.Pam)RigOxBal illicitis Rx (corr.p2) satisfactionibus, tionibus del., iendo
suprascr. D2(satisfactionibus, sed fletibus om.v) satisfacientibus p h, edd. exc.Mor
satisfacere x satisfacientes L Ben0 deo] et add.I 8 inpatientia P A (patientia
S) L Ben0 I,ManBay, tuetur Melin 177,3 ipatiencia **Hi.ras. in**patientia (ex nisi p.)
0 p(a)enitentia nisi R,Mor nisi paenitentia G Rx(corr.i.m.v2) C h nisi patientia fi
EX M VerL, RigOxBal patientia nisi Pam suo ingenio ni patientia Hart, uetat Melin
177,3 in om.Atf> M Ver\RigOxBal 10 superarint F (an -arint = -auerint ?)
T yda’ Yah. R (sup superarint fi superauerit corr.v2 i.m.) M(superauerit corr.02 i.m.),
edd., ex superarent D superauerint v A(exc.A°A* superauit S superuenerint supera-
uerint <j>) superauerit x L Ben0 I superuenerit A° superuenerint dx(-rit n) superauit
yc 12 praestantur F L, Har/Bay 13 rursum F yi a R C h M, Mor rursus
T (JL x A R*(lac. L ; u. append.crit.), edd. exc.Mor ; u. Melin 195,2 14 restinguatur
R L I, MorPamRigOxBal restinguitur F yda,HartBay stinguitur T ex(s)tinguitur
D(corr. in -atur)v p x A rescinditur M (uel restingitur add.s.u.01), Man 15
eiusmodi L M (corr. in huiusmodi 02) VerL 10 de om.T p x A L, ManPam
RigOxBal
 234 EPISTVLA XXXI, vm

VIII. 1. Ceterum ubi erit quod custodia squalidi carceris

includuntur qui Christum confitentur, si sine periculo fidei
sunt qui negauerunt ? Vbi quod in nomine Dei catenarum
ambitu uinciuntur, si sine communicatione non sunt qui
5 confessionem Dei renuerunt ? Vbi quod detenti gloriosas
animas suas ponunt, si qui dereliquerunt fidem periculorum
et delictorum suorum non sentiunt magnitudinem ? 2. Quod
si nimiam inpatientiam praeferunt et intolerabilem festinatio-
nem communicationis exposcunt, frustra querula ista et inui-
io diosa ac nihil aduersum ueritatem ualentia iactant petulanti
et infreni ore conuicia, quandoquidem licuerit illis suo iure
retinere quod nunc sua sponte quaesita necessitate coguntur
postulare. Fides enim quae Christum potuit confiteri, potuit
et a Christo in communicatione retineri. Optamus te, beatis-
15 sime ac gloriosissime papa, in Domino semper bene ualere et
nostri meminisse.

VIII, 1 squalida D A squalidica M(ca exp.02) 5 dei] dl n (= dei non) t1

i.ras. renuerunt pa’ |x x L,HartBaji tenuerunt F T non retinuerunt R M,
cett. edd. attenuarunt D A (attenuauerunt q<f> attem(p)tauerunt Iwiji attenuant £t)
detenti] martyres add. R, MorPamRigOxBal 6 suas ante animas Mor,
om.y. R(«a\R) h, BalHartBay dereliquerunt (qui derel. om.M) F (-inqu- T,
exc.v, i £ reliquerunt p’a’) A (-inqu- fn& -inquierit t/r -linquert w deliquert e), edd.
exc.Mor reliquerunt p’a’ R (-inqu- K) L, Mor 8 inpatientiam F A H ft p(ientia
i.ras.) I, edd. inpaenitentiam RG h imperitiam gQv paenitentiam C patientiam L
Ben° M(in add.s.u.<t>2) prae se ferunt /xV R (pre- ex pse- H2 *preferunt p prefe-
runt jS) M, ManMorPamRigOx intol(l)erabili M, ManPamRigOxBal, om. L
festinatione M, ManPamRigOxBal fessionem T (corr.t2 i.ras.) 9 communi-
cationem M (-ion, is add.s.u.02), ManPamRigOxBal querula H gp M(os add.
s.u.02), edd. exc. Mor qu(a)erel(l)a F T p. x (exp.x, om.r, s add.s.u.\P) A RG Q(c
exp.,u suprascr.)v C L, Mor querelosa )Pa’ /3 K querulosa h I ista, s add.s.u.\P
10 aduersus pa’ Rx M, edd.exc.Mor ; u.Melin 195,1 et 2 14 et om. F A L M,
Man optamus ... meminisse (1.16)] bene uale frater in Christo L beatissime
... semper (1.15)] frater M Verh,RigOxHartBay beatissime] karissime A1
(exc.f®) 15/10 et nostri meminisse om.A. M

Subscripts : Cypriano papae Moyses (Moses F) et Maximus pbri (pr F PP.BB.

T pBr G) explicit F T RG C Expl. mo. et max. psBorum epl. ad cyp. / Explicit
epla confessorum ad Cyprianum Qv. Nulla subscripts cett. codd., edd.
 APPENDIX CRITICA AD EP. XXXI, i-ii 235
I, 2 Cyprianus v Cypriano ... salutem (1.4) om.L Caecilio Cypriano
episcopo ecclesiae Carthaginensium Moyses et Maximus presbyteri et Nicostratus
et Rufinus diaconi et caeteri confessores in fide ueritatis perseuerantes in Deo
patre et in filio eius Iesu Christo Domino nostro et in spiritu sancto salutem Bal ex
codice sancti Remigii papae] pp. p i H, om.v, et add.C et1 om.v l et2 om.l
fadd.s.u.f2 3 et1] ac R, om.f ceteris a’ r EX(s exp.X) 5 uario & frater]
*ft* t sup g frater carissime / frater ex fratres post dolores p nobis om.f,add.i.m.f2
in nobis fa’ I, in add. post dolores Y2, s.u.P2 5/(8 constitutos fa’ c I, ex -tis
Y2 02 (8 multorum] fratrum add. L Ben°, Bal totum post paene v paene
ont.L orbem om.n 7 ruinas ante per (/. <>) p praecipue p peruenit, super
add.s.u.M puenit, su add.i.m.P2 quod] et E 8 tuis] eius q erecti] et recti L et
recreati Ben° eiecti n dolenti L dolentes GH C dolentitis /3 dolemus & ani-
mi] animis C cu A animi maeroribus] anime roribus M ale (animi add.s.u.P2)
meroribus <P animae roboris L maeroribus] meroris t (ris i.ras.ni fallor) v
memoribus C in terroribus x in erroribus qwp 9 suscipimus T inde L
intell. post iam i gratiae fa’ 10 diuinae] dei et dine p diuitie n pro-
uidentia fa’ prudentie cop ob] ab T b F, om.^r nos] non x nos tam]
nostram L tam] non tam F,Mor non tantum T (non et ntu del.t2 non tfn v),
om.A 11 clausis T (corr.t2) Iwp in uinculis v t, in uinc. care, post reseru.
uol. v carceris om.\j.n,add.i.m.Y2 reseruari Rx reserare I (reseruaf, u exp.Y2)
obseruare ®,corr.i.m. ®2 noluisse nuvi 12 animari CE uoto om.R
proniouere, ue del.G proniores R (Jt(s eras.f) promptiores x pro more irp^jU
® e K pro miore n promouere, ue del.t, promoti & 13 destinaram, r i.ras.ni
fallor t destinam Aunv destinctam %r, om.p posse GH C illuxit ex illusit
fa’ enim post nobis tt nobis om.R L 14 litteris tuis fa’ ut1 om.K
in1 om.fj. 14/15 turbi domari T, corr.t2 15 exoptata om.M VerL, add.
i.m.<P2 exorta L Ben0 ut2] et a’ 1(8 doloribus et periculis p et] ac R,
Mor doloribus] laboribus fa’ in laboribus E ut] et x ®nvi tentissimis
A 17 lux post /re/fulgens l et1 om.L Ben° ilia f L bibimus A
*bibimus D obibimus v 18 suscipimus tt ad] in L ad certamen] acer-
tam D (ad c. v) inimici] inimicitie M, corr.<P2 i.m. animi L illos M satis
om.8 18/19 satis pastos] cibatos Rx 19 saginatos] esse add.Rx gaudemus
/ gauderemus L 20 isto S tua] uia Aunvi caritate tua ista / tam]
tanti Qv (ex tam Q), om. L bonis gQ(s eras.Pi) operis om.gQv repraesenta-
bis F repraesentauit T(corr.t2) n C praesentabit v 21 debitam] bonam R ad
fa’ enim ante minus fa’ H L, om.n R mercedem F T(m exp.t2) fm
exp.) C, Mor 22 condignus] cu dignus Y dignus fa’ qui hortatus ... con-
dignus est (1.23) om.GH^(in H suppl.a correct.partim i.t., partim i.m.) C h L qui
et] et qui t Rx et om.n ®,corr.i.m. ®2 23 dignus A* 24 est om.Anvi
25 quoniam post nonnumquam C cumulum F cumulas, u add.s.u.A cumulans
'P tumulus Anvi ramulus loop redimat f 2(8 ad1] in h qui instituit
quam ad eum om.n institui T, t add. t2 instruit v sepost docibilem / dici-
bilem i docilem x ®,corr.i.m. ®2 discipulum ... fortasse (1.27) om.Y,add.i.m.Y2
27 sumministrauit F suu ministrauit p GH C ministrauit Rx L administrauit (P I
hie] hoc Iwp sic R’ C hoc] id fa’, om.A0 hoc quod exercuit om.S
hoc quod] qui hoc I quod om.M habuisse p
II, 1 percepimus ... gaudia (1.2) om.A0 praecepimus v E ®fn precipimus Q
igitur] et (bis in Q) add. Rx iterum om. Aunvi frater] pater \.l frater
post Cypriane M 2/3 maxime quod et] maximeq. et p maxime et qn n 3 et
om.R gloriosas ... immortalitates om.p gloriosis D (-as v) martires,
u suprascr. R, om.G immortalitatem TxA(-tate A) 4 dignis p.x pro-
secutis, u suprascr.F psecutus f prosequuta p es ex c D (es v) e (= est) f es** ®
tabs fa’ tali R tale GH 5 excessu RGH, om.M personandi] prose-
quendi L, Bal ex cod. Remigiano ut om.M 5/(8 sic referebantur sic I refere-
bant / (8 sic] si ®f sic v dicerent D (-entur v) A qualiter] quomodo L
fracta J ergo om.T A 7 uidemus \L(corr.in -imus Y2) x gloriosos
post illos M illos om.L martyrum ... illos (1.8) om.A. martyrum post
triumphos G oculi EX (s add.s.u.X) 8 quodammodam T (-do t) caelum
post illos h ilium fa’ p. x, om.K petentes, o add.s.u.t, potentes &U per-
secuti quod secuti loop et inter ... sumus (/. 10) om.A0 9 ac] et / i E n Rx
236 APPENDIX CRITICA AD EP. XXXI, ii-iv
i«t domini pi d’m a’ dominum post apud b apud patrem post testimonium
suum (l.U) v 11 suum testimonium suum F illic R’ (corr.H) C h 12
quodammodo] similiter L et om.M *nobis (a del.) E 13 animum] annu
<P animum post in dies Rx in dies] inde F 14 dignitatis v, Mor ac-
cendit R1 Py (uel in add.s.u.m.rec.) Ben0 intendit h,ManPantRig
III, 1 enim gloriosius quid om.AI, add.s.u.02 gloriosus h quidue] quid
uel C quid ne v facilius F pt, pa’ ulli ex ulla R illi U ®(corr.i.m. ®2) ho-
mini h L 2 peterit X ex om.SAmvi indignatione, in exp. Y ® con-
tingere] contendere / extinguere ®,corr. ®2 4 qu(a)esita D A 5 etiam]
iam L et I extorto] ex toto pY(t add.s.u.Y2), etiam add.K et1 om.M,Herh
et excruciato post excarnificato C, om.pY (add.i.m. Y2) p'a’ cruciato U n
et2 ont.c M, VerL et excarnificato om. L corpore om.M, add.s.u.02
0 etsi recedente] et sin cedente M et sine caedente VeH etsi cedente, re add.i.m.01
recedenti L recedentes (s del.pl) px sed om.lusp L 7 delicto h 8
inter angelos] interogandos 0 interrogandos I omnibus post saecularibus /
omnibus] hominibus, h et i del.D (omnibus v) 0 in] et ®, corr.i.m. ®2
dei] domini pYp’ Rx iam] neque luitp inter iam et sc <fi sui babet iam
se om.Rx se om.y se liberum] celerem M(alibi se liberum 02 i.m.), VerL
10 nulla Aunvi contactione pY contatione </> contentione D conctatione v
college 6 11 quam ... factum fuisse (1.12) om.<f> A° Rx GH/3 L ; teste Bal
deest etiam in cod. Remigiano, Diuionensi et Sorbonico iudicii C 12 digna-
tione] scientiam add.Y. 13 confusione S nominis] christi add.Y. h 14 et
sacrilegis] sacrilegiis M et (add.s.u.) sacrilegrus (rus del.,is add.s.u.) 0 legibus
ante humanis Py, post fidem C regibus Rx contrariis, riis del.M obe-
dissem,m exp.fi dedisse <f> n 13 ueritate e ueritate i y contestatam <f>x A0
fuisse] esse L ipsae F ipse T (-sa v), corr.t2 10 qua M ab] de ®,
corr.i.m.®2 hominibus px pi metuitur Rx h morienda D (-do v) <f>
subegisse ... mortem (1.17) om.F M,add.i.m.<P- 17 consecutam p 18
omnibus] cum omnibus R saeuitiae ... omnibus (1.19) om.A excarnific.]
et carnificatum tt 10 extortum] excoriatum L tormentis post tormenta v
ante tormenta in unvi et (add.s.u.u), post tormenta in l omnia legitur 20
robore] dolere F corpore, robore suprascr.m.rec.X robore animi om. L animo
M 21 obruisse C abhorruisse, ab exp.f 22 sua om. L post] propter I
fidem] suam add.A0 cepisti ®, corr.i.m. ®2 detrimenta pi a’
IV, 1 adhuc F T(corr.D2t2 ad hoc v) GH C enim om.A proelium] plurimi
/ plurium <di/t quasi om.^r turba t(i exp.) n tubae C 2 sui] sic L nominis
add.q nos om.F, post excitat T dicens L qui] is qui M plus post
matrem (1.3) Rx patrem om.\,add.i.m.X2 aut] et vi 3 quam] super M
quam me om.Ebc me2 post dignus T et qui ... dignus (1.4) om.D A L
(sed u. adnot. ad l. 7) v, MorPam(‘interseruit Alan, sed omissa sunt a Alor, et rede, ut quae
neque in Latinis neque in Graecis reperianticr codicibus’)RigOx, reslit. Bal (‘extat in codd.
Remigii Remensis, Sorbonico et Fuxensi; Pam consilio potius quam audoritate praeter-
misit ) qui om.t plus post animam sum Rx(lac.v) C diligit post animam
suam Ben0 4 et qui ... dignus (1.5) om.'Pr 3Af(add.i.m.S2f2) crucem post
suam GH p h 5 sequatur T(-i- /) Icoifi qui] illi qui n 5/6 persecutionem
post passi fuerint Ax 6 passi fuerint] patiuntur tt L (exc.c) fuerint] fuerunt n
sunt Iloi/i ipsorum ... caelorum] ipsorum enim regnum coelorum est enim t2
i.ras. enim om.q L(exc.c) 7 caelorum] et qui plus diligit animam suam quam
me non est me dignus (cf.1.3). Et iterum add. L cum] quom A uos post
persecuti gQv 8 habuerunt A post habuerint add. propter me / etenim
T, om.GHp p h et om.f prophetam J me et prophetas / 0 ante uos post
fuerunt Py fuerint v C 10 ad] in F et2 om.v pater] mater L et3
om.v 11 usque om.gQv hie] is L, om.EX hie saluus erit om.A0 et om.l
uincenti post dabo (1.12) lajtp 12 sedere] supersedere M sedem 6 A0 cedem v
edere Lbc(s add.s.u.E) meum ... thronum (1.13) om.pla y et1 orn.p L se-
deo L supra R 13 sed] sic x sed et apostolus] set apostolus M et
apostolus I et paulus L Ben° apostolus] paulus A, ait add.I qui e R y
nos] inquid add.F separauit FTC 14 christi] dei C angustia]
iniustitia L an2 om.RGH Rx h an persecutio om. L famis FT (corr.t2)
15 gladiis D(-ius v) est om.D (extat in v) quia] tota die add.if> 10 propter
 APPENDIX CRITICA AD EP. XXXI, iv-vi 237
te] proter & interficiemur M tota die] cotidie L aestimati] et aestimati
1 l sumus] sut A ouis A 17 sed] et L his] iis ManPamRigOxBal,
om.A0 superauimus f qui] quod A°
V, 1 haec ... perlegimus] haec praecepta cum in euangelio perlegamus L cum]
quo A collata post perleg. / collagata, ga del.K collecta {x x cumulata /
2 quasi] qui A0, om.f a’ fac*es, i del.A facies 'Pgr facis, e add.s.u.f2 fasces,
s exp. C inflammandum S(-and)Rl ®(corr.i.m.)unvi 4 tantu n ex tantum C
non2 om.T v x <f> A0 inimicus T,corr.t2 5 uicemus,e exp.,i suprascr.d>2
uincimus L nefarios RGH nefariis G 6 ueritatem] ciuitatem M Vsrh
lege F legis T(corr.t2) R(corr.m,rec.)GH C nondum ... nemo hanc (1.7/8
om.f 6/7 nostrum post sanguinem fa’ £# R L(exc.c), Mor, om.A0 7 fundimus
D(n del.fudi- v) Z q S& GH C h L(n del.qHL,) fudisse] fundere L I,Ba/(‘Haec
est lectio ueteris libri Remigiani’) fudere Y fundi v 8 hanc] hac C dilationis
... clementiam] dilectionem nostram more clementie L(Bal: ‘Idem codex Remi-
gianus : Nemo hanc dilectionem nostram more dementiae iudicet’) dilationis
post nostrae i dilectionis f Z ®en(corr. ®2n2) C nostrae om.J demen-
tiam i D A(exc.St,d' n),Mor; if. 1.12 iudicet] uidelicet A° 0 efficit T(e exp.,
o suprascr. officit t) y offec (= offecit) GH(corr.H) quae ... facit om.EiBal :
‘Istud deest in eodem codice Remigiano’) faciat &(a exp.) I quae2] quaeque p. x
10 differet F T(e exp.D2t2) A(e exp.)^¥ diiferret C dei conspectum dei/ in-
habet F huiusmodi] eiusmodi fj-Y l 11 enim] ergo A et in huiusmodi
om.L Ben0 in om.v<f>x A0 huiusmodi] eiusmodi fa’ decertet h decer-
tatur A0 fide T, s add.s.u.t2 proelii fa’ 12 moram post mart. C mora
mut. in in hora p in horam /3 martyras L distulisse ... est] non distulisset
ueram clementiam T non distulisset uera dementia est /2 dementia t k D A
(exc.Stfi n),Mor ;cf.l.8 peto ^ 13 Cypriane] frater add.A carissime om.a’
ut] &, ut suprascr. uos y gre j8 magis om.n 14 die y. at-
que] ac f <P I perpensius f promptius K,corr.i.m.K2 et om.h 15 et1]
atque Ax potentiae] suae add.G, Bal firmet ac roboret] probet ac formet L
Ben0 ac] et SAunvi Rx C corroboret C 16 quos] quo T (x(s add.s.u.t2
f) x A(corr.i.mX quos ir&,sed s exp.n,oM.S) RGH p(s postea add.) C,Mor quos
usque om. L 17 castris post carceris T, om.Aunvi carceribus i exercuit]
tenuit h, om.R’Rx(add.i.m.H2) exercuit et probauit] exprobrauit C pobauit EX
et] ac K, om.gQv probauit] et probat add.p\S(p i.ras.) perducat v x
propositis T, s exp.t2 propositi* A prositis F praepositi v(corr.i.m.v2) x 18
campurn om. i.lac.ca.12 litt.p porrigant L(exc.c) porrigit tt nobis post arma i
duina ante arma r R, post ilia fa’ 19 lorica v a’ numquam solet] nescit
R1 solent SAuv rumpi] uinci fa’ 20 fidei om.f, add.i.m.f2 qui1]
quae q4> potest] solet A0 forari Rx(p add.v2) proforari y.Y(corr.f) spiri¬
tual A°(corril) 21 magis om.f a’ Rfadd.i.ras.p) haec] nec F hac D ac v A
hoc 0 I,om.& ut] et Z ut pro] prout f nobis] bonis gQv C 22 man-
dare] nudare /</> nundare to mandere C quam tam] tamquam fa’ quantam x
(corr. in quam Z) tam F (X L, edd. exc. Man, om.R. M.,Man *ita D (ex in ta
ni fallor) uitam v in tam T(inquam in ta /) A(in exp.t, tam </>& uitam WS-rTg^rU A q
uitam et lw uitam e ifi) glorioso post episcopo / 23 auxilio, o exp.,u supra¬
scr. D2
VI, 1 gladium v fa’ 2 a] pro ®,corr.i.m.®2 temporibus fxY,corr.i.m.f
3 distractus es] districtis L es] sis v tamen] tm A (tamen </>£# qp,post non
o> tn gl, Post non l tin [del.] tn U tantum fj) defuistis y litteris] tuis add. fa’
lco 02 s.u. I in litteris G litteras T (p add.s.u.D2 litteris v) %r 4 frequenter] liben-
ter e, om.fn, add.i.m.f2 roborasti Rx quod] quot A quo [3 quid h quoad v
etiam om.L sumptos ®, corr.i.m.®2 5 praebuisti] praebuistis X et
Icopm.ifi quod ... exhibuisti (1.6) om.x f ®(add.i.m. quod in omnibus te prae-
sentibus quodammodo praebuisti ®2) in om.ManPamRigOx praesenti-
bus T(corr.t2 i.m.) A (corr.i.mX -tern &) 6 quodadmodo fj.Y quod a modo C,
om.Rfadd.p i.ras.) quod] Qm b quoniam X nulla] utfa y ulla Y tui
post parte y 7 desertor] desecta D A (defecta xPttJ f deserta gr n) sed] et
add.EX quod] quid H quod post nos x ad] a,d add.s.u.F maiorem
om.i.lac.ca.7 litt.c 8 inter laetitiam et robustius tp repulisti habet possimus/
omnis T(s del. D omni v) oino, no del. Pi 9 uoce F nostrate F testi-
238 APPENDIX CRITICA AD EP. XXXI, vi-vii
monio ante nostrae C, ante uocis EX prosequatur /da’ prosequamus ®,corr.
i.m. ®2 animaduertemus fx’ enim] eum v, om. M 10 te] de Aunvi tua L
ante congruente in <j> cernente legitur congruenti \dtd p. censurae F
dignae T(-te tv) Y 11 delectorum xr Q(corr.Q) suorum om.G,add.s.u.G2
12 festinatam RGH(corr.H) C et1] de n extorrissent T(corr.Dt -rsissent v)
dicuntur extorsisse L et2 om. a M, add.s.uqui om.L 1.1 respectum
T (m exp.t) sanctum] psenti* T scdm (= secundum) t2 i.ras. sancti p. (corr.in
scm Y) x praecipientis D A(praeceptis <f> A0) sanctum domini] domini sctm
(scdm a’) fx’a’ domini] dm © h deum K,do corr.i.m. et] ne D A, Mor, om.pt
margaritam L 14 facultate a’ donasse L cum] quo A tarn C
tarn grande post delictum l grande delictum] grandem luctum Rx(corr.pv)
15 panae F crassatum pV p(crassarum s)x v <f>x Aunvi A0 C h M 16 scri-
bens / tractare L consulis FTjikA 16/17 omnibus post episcopis
\x a' 17 confessoribus om. L et] cum L ipsi C in ipsis a 18 stanti¬
bus] sanctis T \i(corr.Y2) x A ut] et © et] ut \i(corr. Y2 et 8) x ipsi F
testares T 18/10 uelimus f uoluminis A 19 inportunae F D iportunis
A oportune n inoportune, o exp. © subueniri T(corr.t2) maiores post ruinas
G ruinas om.T 20 praeparare L ibi L diuinitus GHf} C h uidimus F
metus] sermo M(corr.s.u.02) VerL, OxBal si] cum L 21 uenie M
uenia ante peccantibus /?, post praest. x fouentibus Man 22 et1 om.GH
vC adom.L ad maturitatis] a(d)maritudinis Anvi ad matur. suae om.M,
add.i.m.02 tempore L et de ... instruendi (1.23) om.GHfi C h de exp.,
quod corr.i.mX, i.t.rec.& scripturis] scribis D A 23 et] ac R x peccatum]
peccata peccatum R Rx,Mor peccata <f> E ccmiserint, u add.s.u.t) comiserunt x
&U A0 I admiserint L instituendi fx’a’ erudiendi v 24 animetur C quia]
qua D(quia v) multi ... quia (1.25) om.tr,add.i.m.-n2 ipsum F ipm tr i.m.
ipsud T ipsu t reprimamus A 25 ante non pauci in <f> multi sunt exp.
non om.A0 nihil] enim add. L delecti T(-i- t) 26 impudens bis in
xr, om. ju.V sed2] et 'F molestia n 27 sed disciplina ante sed paenitentia
K atque] utque a’ sed (J) 28 sed alienum ... sententiam (1.29) om.L (i.lac.
ca.l\ lin.Lby) de1] ad -n dese om.A0 expectare /da’ alienam] alienum
T aliena juV 29 actu om.PamRigOxBal paenitentiam] patientiam v pae-
nitentiam ... hoc est quod (1.30-31) om.A 30 est quod om.Ver1- inpressio
(i del.l) A0 uulnera n mulieri Snvi(lac.A) 31 quod1 om.e diaeiecte, ia
del. F delecte i/i deiecit ai deicit 8 deiectae mentis] declines et trementes L
attollat <f> extollit L 32 delictorum post aestuant. v aestuantium] et
aestuantium U, om.A0 et finit] congruas escas medicus aegris dat (dabit, bi
exp.G) R non ... dabit (1.33) om.G,add.s.u.G2 33 enim] eum tf>, om.M (add.
s.u.02), ManPamRigOx ea ... dabit] sanis corporibus medicus sed aegris dabi-
tur L ea om.T A,Bal ea quae] aquae (x(e add. Y2S2i2) 34 ne] nam x
tempestate D(-tem v) saeuienti T seuiente D seuientem v A, om.~L non
om.A 34/35 non reprimat] nostre praemat 0 I nre repmat Y2 corr. 35
repraemat F reprimit x premat C accendit x attendat AAunvi ne] non &
potuisset] potuissed D (-set v) potius sed F 36 ieiunio om.G,add.s.u.G2
ieiunius T(-io corr.t2) ieiuno A 0S-rr Jx((l add.s.u.'Q ieiunio adten. om.6 atte¬
nuate Anvi(add. ieiunare vi,sed exp. in v) attenuari Al(attenuante corr. s.u.0~) VeA
adtenuante sanari] extenuari OxBal sanare^d0 sanari uideatur om.M
(add.s.u.02) VerL uideatur om.I, OxBal uidebatur / imperitiam I 37 crudeli-
e T (crudilitate, li exp.t-) /u.’(el exp.) A v EX K credulitate n producat M
(alibi produci add.s.u.02) VerL, OxBal
Vll, 1 eleunde M(corr. in eluende 0~) elauandae T eleuand(a)e D A (et leuandae
F eleuate A) Rx(eUuend.- corr. p2) igitur] ab L sacrificia c manus ...
cibo (1.2) om. Y, add.i.m. Y2 1/2 inquinare <f>& inquinate (te add.s.u.) opedibus
F 2 operibus post bonis Anvi bonis] malis L Ben0 nefario] in nephario
X ora post miscra H misera om. L Ben° 3 sunt post uerae ©/ Rx ue-
rae] uerere,re exp.yd,om.a’ i.lac.ca.10 litt. sermonis E expienda Auttvi ex-
piande / M et] sunt n, om.L M cordis om.M(add.i.m.02) 4 est om.sgT
animus post nouellandus Rx, om.x crebris F pcrebis D per crebri v A(-is,s
exp.A) crebi T(corr.t2) v X crebro p a’ creber L Ben° 5 gemitu jda' genitus /
 APPENDIX CRITICA AD EP. XXXI, vii-vm 239
audeat F D A(audiat,i exp.,e suprascr.S audebat A qlos audiebat ip) adeat v
gaudeat T(corr.F) audiatur L Ben°,om.p’a’ et iterum] non semel tantum sed
iterum L,Bal iterum] uerum i fidelis Lby 6 perfundantur A(pro- AJ
quip produntur /) perfondantur v ut] et p ®,corr.i.m. ®2 6/7 conspexerunt,
u exp., a suprascr.02 conspexerant p’a’ L I respexerunt Aunvi 7 commiserunt
Rx h deo om.Rfadd.i.m.v2) 8 deleant ex debeant H debeant x n doleant
M(corr.<P2) diluantgp deluant Qv in morbis] timor F in mortis p’ in moribus W
luctentur Rx 9 langunt x lugent W sperent RJcorr.v) superant <f>X
sepant,e exp. z sanctitatem M{corr.<t>3) 10 si] sed j3 tollerantia E
enim] est L B««° enim estgQv cicatrix quam om.M cicatrix qua m citod.ll)]
cicatrix i.ras.03, quam add.i.m. 11 cito om.l inducit A inclusit X atom,
p’a’ casu T a mella F 12 si] et ®,corr.i.m. ®2 cui L Ben0 defideliter
F remedia] fidelia A parentur v i prent u 13 cito rursum in om.F in]
et h, om.<p(l inser.tp2) W G M(add.i.m.<Pa) incendia <f> incendio p’a’ flammam F
flamm(a)e L lamina VerL laminu M flamma re ex laminare ni Jailor <P2 totius]
uel totus add.s.u.02 totus p’ A0 I 14 extremam om.R scintilla F mate-
riae p’a’ nra 0 ma M, om.l 15 ut] et p homines om.v sibi post etiam y
sibi etiam] et (= etiam), sed lineola del., iam add.i.m.M ia exp., sibi etiam add.
s.u.<P2 etiam] et A iam </> etiam ante sciant x 16 magis] satis L, om.p’a’
consili F consilii T(corr.t2) consoli.u add.s.u.D confidi A et om.M de-
licationibus Aunvi 17 praestari om.f
VIII, 1 custodias F T(s exp.F) GH C M(s del. -da <P) custodiis Rx custodia
... carceris] custodias. quod iudicia patiuntur. quod carcere L Ben0 squalida
om.n i.lac.ca.10 litt. ante carceris in M de del., deest in 0 2 confidenter i/r
si] et Aunvi, om.C,add.s.u.C2 fidei post sunt (1.3) A0 e 3 sunt] non sunt
Eby ubi] ut F dei] de ManPam ; corr. Fat i.m. ed. Manut. centenarum
4 ambitus i uinciuntur ex uincuntur C uincuntur F T(i add.s.u.F) d° g
si] et A,omlX(add.i.m.F, s.u.D2) 5 quod] qui L debenti T dedenti corr.
F decenti v detempti l, om.M(add.i.m.02) Ver^ 6 qui] quis A 7 et] ac ®f
delectorum F suorum om.Rx(add.i.ras.p2) L 7/8 quod si] quo si T
(icorr.t2 i.ras.) quasi D qui si A (quasi,a mut. in i A q! [= quasi] S) 8 nimiam]
minimam & pserunt, fe add.s.u.Y et om.F 9 querula] -f- (= est) addj,
est & et om.t EX 9/10 indiosa T(corr.t2) 10 aduersum] contra n ueri-
tatem ... ore con (1.11) orn.y ualentia] ista add.I 11 et] ac Rx, om.S et in-
freni ore om. n i.lac.ca. 12 litt. infreniorem T(-re F) infreni ora D(-i ore v)
infermora p(corr.p2 i.m. infreni ore Y i.ras.) infreniora a infreniori p’ (om.a’ i.lac.
ca.10 litt.) infra (del.K,om,Zr) inferiora x infreno ore Fbc, Bal in fremore G infre-
miore cf> conuicia] cuinti, c add.s.u. ita ut conuincti legatur D2 (conuicia v) couitia,
a exp., o suprascr.02 conuicio p’a’ post conuicia add. dicunt I Y2 s.u. illis
ante licuerit cj>x A° ille, i suprascr.p illis ex ille Y illi, s add.s.u.A sui p 12
sua post sponte T sua sponte quaesita om. L Ben0 quaesita exp.K, om.Sr
necessitate om.v 13 fidem F fidelis Christum post potuit a A°,Man
PamRigOxBal confiteri potuit om.Y,add.i.m.Y2 14 a orn.F communica-
tionem F T M communicatio g opta <j> te] et RG beatissime] ac desi-
derantissime add. lot 15 ac] et / Rx a z nec non ac gloriosissime om.p’a’
ante glorios. in Y religiosi exp. in domino om.f,add.i.m.f2 bene om.n
16 nostri] nostrorum scilicet omnium deuotorum tuorum scilicet moisi maximi
nicostrati et rufini presbiterorum a> pFi '¥
 NOVATIANI

EPISTVLA XXXVI
 EPISTVLA XXXVI

Nous possedons 37 manuscrits de l’epitre 36, et d’un

manuscrit perdu, le Codex Veronensis, nous avons au moins
quelques variantes.
On peut diviser ces 38 temoins en trois families : T, A
et M.
La famille T, que nous avons deja rencontree dans les
introductions aux epitres 30 et 31, est ici le seul representant
de sa lignee, les autres membres de la famille F, a laquelle T
appartient pour ce qui est des epitres 30 et 31, ne donnant pas
notre texte (1). Elle reste toutefois tres proche de la famille
A (2). Ici encore D a lui seul augmente le nombre d’erreurs
communes avec A (3). Nous retrouvons done ici exactement
la meme situation que pour la lettre 31.
Mais il y a aussi des endroits oil T/T, d’accord avec M/M
ont la bonne legon, la oil A presente un texte fautif (4).
Dans la famille A (5), il y a lieu de distinguer les memes
trois groupes qui se dessinent egalement dans la tradition
manuscrite de la lettre 31 ; tandisque A’ et A1 groupent
pratiquement les memes temoins pour l’epitre 31 que pour
l’epitre 36, le groupe A0 est assez different. Voici le releve
des trois groupes :
A’ : A'PSmf>Jz@rxU
A1 : SA ®juen
A0 : lu>i{j - re (nous les rencontrons ici pour la premiere fois)
- £ x (se rattachent a la famille B dans la lettre 30) 0 (de nou¬
veau premiere apparition) - WIT (temoins hybrides des
families A et B pour la lettre 30).
A l’interieur meme de la famille A’, il y a apparemment une
relation plus etroite entre les couples (f> z r, £ # ; a l’interieur
de d1 entre A, ti etn ; k l’interieur de A0 entre £ et 0.
La famille M se rattache au manuscrit perdu de Verone,
a en juger d’apres les notes marginales de Latinius dans la
Manutiana de Viterbe (6) et d’apres l’edition de Manutius
elle meme (7).

(1) Cf. von Soden, p. 95, a propos de T : “der an Vollstandigkeit unter seinen
Altersgenossen nicht seinesgleichen hat”.
(2) P. ex. Ill 7 sed elatos T se delatos A. 23 fuisse T A’ A*. IV 9 optamus
... ualere om. T A’ Ax.
(3) P. ex. I 17 atque. 22 habere(nt). 30 discrepat. II 1 cogentur.
Cf. p. 219, n. 11 et 12.
(4) I 23 alicunde T M. II 28 illis T M. I 14 iuste T M. II 18 se T M.
28 non ipsi T A1.
(5) En un endroit seulement, A est, parmi les trois families, l’unique garant de
la bonne legon : III 6 productioris. Par contre, en plusieurs endroits, son texte est
corrompu, p. ex. I 14 ista(m). II 25 a om. Ill 14 quodam. 15 iniectam.
interprete.
(6) III 21 sacerdote. IV 7 futurus. et.
(7) Cf. p. 221.
 INTRODUCTION 243
Au sein de la famille M, & se manifeste encore une fois
comme une copie de M (8) ; d’autre part, le groupe IX a une
tendance a se distancier de l’ensemble et de se loger a rai-
chemin entre Met A ; il est rejoint par Y qui, pour les lettres
30 et 31, appartient a la famille F, et se rattache particuliere-
ment a p, (9).
La stemma codicum se presente done un peu moins com-
plique que pour les lettres precedentes :

(8) P. ex. I 7 nouitatibus au lieu de necessitatibus. 17 ipse au lieu de tempore,

uitam au lieu de in tam. Cf. p. 222, n. 29.
(9) P. ex. I (= 1 X Y) rejoint M aux endroits suivants : I 13 temperat. 31
amittat. II 12 teneant. I rejoint A : I 17 atque. 18/19 immo etiam
et. II 1 cogentur. 25 a om. 28 illi.
244 EPISTVLA XXXVI
*

* *

Les editions presentent la meme situation que pour la

lettre 31.
J’ai cru devoir eliminer 18 legons de Veditio princeps, la
Manutiana ; 12 de ces legons remontent a M ; en 2 autres
endroits M lui-meme est corrompu ; les 4 legons restantes sont
des negligences ou des essais d’amendement qui ne semblent
pas des reussites.
Dans la Moreliana, il y a 11 legons fautives, dont 7 sont
simplement des negligences ; 4 legons rappellent des variantes
de la famille A.
Les deux editiones principes presentent done une nouvelle
fois a peu pres le meme nombre d’erreurs.
L’amendement du texte ne progressera que lentement au
cours des editions successives (10). Baluze sera le premier
a se liberer de l'influence de la Manutiana et apporte quelque
8 corrections de bon aloi (u). Onze endroits seront retablis
par Hartel (12), suivi par Bayard. Cependant, en 9 autres
endroits, j’ai opte pour une solution differente (13).

(10) Pamelius mentionne un “codex ms. loan. Harrisii, ex quo castigationes

haud paenitendas ad me misit”.
(xi) II n’est pas clair, s’il a emprunte ces corrections a la Moreliana ou aux
mss. qu’il aurait consultes. Dans ses Notae, void ce qu’il dit : “Rarissima autem
sunt uetera illius exemplaria. Ego duos habui, unum ex bibliotheca mea, aliud ex
urbe Gratianopolitana”. Mais au chapitre I, 2, il mentionne, si je le comprend bien,
trois mss. : “In libro meo ueteri, in cod. 199. bibliothecae Vaticanae (= </>), & in
Gratianopolitano scriptum est Papati”, c.-a-d. la Iegon de T Zl’; et de nouveau,
au chap. Ill, 15, il note : “In meo uetere optimo sic scriptum est : quod quaedam
interpretere epistolam iniecta durius” (ce qui renverrait a T, mais la on trouve inter-
petere), “in Gratianopolitano uero sic : quod quaedam interprete per epistolam iniectam
durius” (e’est la legon de A, sauf quodam pour quaedam). Et finalement, au chap. IV,
7 : “In libro meo ueteri :futuros ac fraudolenter” (= la legon de T, sauf fraudulenter
pour fraudolenter).
(12) 1 6 percussi. 14 legitimae. II 8 tarn. 15 se. 17 debent.
III 3 aegrotans. 9 dilationis. i2iam. 13 Carthaginensis. 22 quando.
IV 9 semper.
(13) 1 4 carissime. 18 appeterent. 23 aliunde. 27 uidetur. 30
quia. II 1 in. 25 et. Ill 15 inter uos per. IV 1 pertineat.
 INDEX SIGLORVM COMPENDIOSVS

codices (x) editiones (2)

T=Tt Man Manutiana, Romae 1563

T 1
T ID Mor Moreliana, Parisiis 1564
Vam Pameliana, Antuerpiae 1568
(J ’ = AxPS'n<f>J^&T)(U Rig Rigaltiana, Parisiis 1634 (8)
A = SA ®faen Ox Oxoniensis, Oxonii 1682
(J° = Iwifi - re - gxo - WII Bal Baluziana, Parisiis 1718
Jac Jacksoniana, Londini 1728
M := M0IXY Hart Harteliana, Vindobonae 1871
(M=M&, I=IXY) Bay Bayardiana, Parisiis 1945
edd* consensus editionum exceptis
Verh lectiones codicis Veronensis Harteliana et Bayardiana
a Latinio margini ed. Manu-
tianae adscriptae. critica

Melin B. Melin, Studia in Corpus

Cyprianeum, Ypsaliae 1946

(1) Cf. Conspectum Codicurn, p. XIV-XXIII, et Aper$u des manuscrits, p. 184-185.

(2) Cf. Conspectum Editionum Praecipuarum, p. XXVI-XXVIII.
(3) Hie quoque Rigaltius editionem Pamelianam alteram repetere uidetur ; cf.
I 29. II 23. Cf. etiam p. 198, n. 6.
 EPISTVLA XXXVI

Cypriano papati presbyteri et diacones Romae consis-

tentes s.
I. 1. Cum perlegissemus, frater carissime, litteras tuas
5 quas per Fortunatum hypodiaconum miseras, gemino sumus
dolore percussi et duplici maerore confusi, quod neque tibi
requies ulla in tantis persecutionis necessitatibus traderetur
et lapsorum fratrum inmoderata petulantia usque ad pericu-
losam uerborum temeritatem producta denotaretur. 2. Sed
io quamquam nos atque animum nostrum ista quae diximus
grauiter affligerent, tamen maeroris nostri tam grauem
sarcinam uigor tuus et secundum euangelicam disciplinam
adhibita seueritas temperat, dum et quorundam inprobitatem
iuste coerces et cohortando ad paenitentiam uiam legitimae
15 salutis ostendis. Quos quidem satis mirati sumus ad hoc usque
prosilire uoluisse, ut tam urgenter et tam inmaturo atque
acerbo tempore, in tam ingenti et inmenso crimine atque
delicto pacem sibi non tam peterent quam uindicarent, immo
iam et in caelis habere se dicerent. 3. Qui si habent, quid

Jnscriptio : Incipit rescriptis presbiteris et diaconibus Romae consistentibus T

Incipit rescriptum p? & diacons Romae consistentibus D Incipit {om.TTspi) rescrip-
tum ad presbiteros et dd (diaconos % diacones Situ, Jx i.m., ad A confessores/) ro-
manos ASttZU Ax, Jx i.m.m.rec. Recriptum per (ad exp., per suprascr. r) presbiteros
et diaconos ad Ciprianum Romae consistentes <j>T Epistola (praemittit t;o) cleri
(celeri re) romani ad Ciprianum condolentis (dolentis x£o dolentes W adolentis w
cadolentis re, ca del.e) pro temeritate quorundam lapsorum et {add.A0) confidentes
in eo (in eo ex meo 0) et (add.s.u.e) exhortantes pro eorum salute t>d'A0{exc.liplJ)
Epistola cleri romani ad Ciprianum episcopum in qua compatiuntur ei in perse-
cutionibus suis et de temeritate quorundam lapsorum sibi insultantium l>p Rescripta
clericorum Romae consistentium Cypriano {om.Y, incipit add. 7) M Cypriano
papae presbiteri et diacones Romae consistentes 77. prbri et diac urbis roman ad
Cyprianum index cod. Monac. 208 s. IX teste Hartelio (XXXIV*) Nulla inscriptio
W, edd. exc. Pam (Ad Cyprianum cleri Romani responsum), Bal (Presbyteri et
diaconi Romae consistentes ad Cyprianum), Jac (Cleri Romani ad Cyprianum
epistola).Epistula in t notatur numero 87, in A<f> ®fe LXXXII, in t, LXXXI, in l 66,
in wer XIII, in 7 LXIIII, in 1p 49, in M 58, in ed. Man num. 13 lib.V, in Mor 91,
in PamRigBal 30, in OxJacHartBay mm. 36. In capita diuisit Goldhorn, inparagraphos
Bayard.
I, 2 papati T A’ (pp DW) 3A ®u, HartBay ; dubit. tuetur Melin 164sq. pap(a)e cett.
coddjex papati r pp eY pae i.ras. seq. ras. 3 aut 4 litt. D), cett. edd. diachoni M,
ManBal dd A* ; u. Melin 43,1; 164sq. consistentes, es i.ras.t consistentib ; T
D c (tib ; exp. T e, corr. i.m. T, tes suprascr. c, ib ; exp., es suprascr.D) 4 caris¬
sime om.M, edd. exc.MorBal 0 percusi nr ex (1 add.s.u. e) perculsi W M, edd.*
13 temperat M, edd. temperata cett. codd. 14 iuste] istam (et add. w) A0 £# ista
D A’ (-am ita U) A* coetcetM(coe.rit<P),ManPamRigOxJac hortandoM,
MatiPamRigOxJac legitimam M,ManPamRigOxBalJac 15 ostendit M,Man
PamRigOx Jac 16 ut tam urgenter M (ut ta urgeatur 0), edd. ut tam urgente /
A° £# 7 ut ta* urgente* T utam. gent D utamur gente A’ (ut tam urgente *ut*
urgente U) A x 18 tam peterent M, edd. exc. Hart appeterent cett. codd. (tam add.
I), Hart 18/19 immo iam et edd. immotam et T immo iam M immo etiam et A 7
(et om. w<f>, et ante etiam U)
 248 EPISTVLA XXXVI, i-ii
20 petunt quod tenent ? Si autem non habere illos probatur
hoc ipso quod petunt, cur non iudicium eorum sustinent a
quibus petendam pacem, quam utique non habent, putaue-
runt ? Quod si ahcunde praerogatiuam communicationis
habere se credunt, cum euangelio illam conferre conentur,
25 ut ita demum firmiter ualeat, si ab euangelica lege non disso-
nat. Ceterum quo pacto euangelicam poterit praestare com-
municationem quod contra euangelicam decretum uidebitur
ueritatem ? Nam cum omnis praerogatiua ita demum ad
indulgentiae priuilegium spectet, si ab eo cui sociari quaerit
30 non discrepet, qui ab eo cui sociari quaerit discrepat, necesse

est indulgentiam et priuilegium societatis amittat.

II. 1. Videant igitur quid in hoc negotio agere conentur.
Nam si aliud quidem euangelium, aliud uero martyres dicunt
posuisse decretum, conlidentes contra euangelium martyres
utrobique periclitabuntur. Nam et euangelii fracta iam et
5 iacens uidebitur esse maiestas, si potuit alterius decreti nouita-
te superari, et de martyrum capite gloriosa confessionis co¬
rona detracta, si non illam de euangelii conseruatione inuenien-
tur consecuti, unde martyres hunt, ut merito nulli magis tarn
sit competens nihil contra euangelium decernere quam qui
10 martyris nomen ex euangelio laborat accipere. 2. Illud prae-

terea uellemus addiscere : si martyres non propter aliud marty¬

res hunt nisi ut non sacrificantes teneant ecclesiae usque ad
effusionem sanguinis sui pacem, ne cruciatus dolore superati
perdendo pacem perdant salutem, quo pacto salutem quam
15 se, si sacrificassent, habituros non putauerunt, illis existi-
mant donandam qui sacrificasse dicantur, cum legem hanc
debent in aliis tenere quam ipsi uidebantur sibi ante posuisse ?
3. In quo negotio hoc ipsum, quod pro se ipsis facere putaue¬
runt, animaduertimus contra se ipsos protulisse. Nam si dan-
20 dam illis pacem martyres putauerunt, cur ipsi non dederunt ?

Cur illos ad episcopum, ut ipsi dicunt, remittendos censuerunt?

Is enim qui iubet fieri potest utique facere quod fieri iubet.
Sed ut intellegimus, immo ut res ipsa loquitur et clamat,

21 quod M, edd. a (om.I) quo cetl. codd., om.I ab altero quod leg. jaspic. Hart; u.
Melin 175,5 22 alicunde T (c eras.T, aliunde t'-) M, ManMorPam aliunde cell,
codd. et edd.(inde ab ed.Pam altera ao. 1616) 27 uidetur l£o M, edd. exc. Mor ; u.
Melin 60,2 29 spectet] exspectet Melin 164,2 dubitanter 20 discrepet] discre¬
pat D A qui om. Man, restit. Pam (‘consentit etiam ms. Harrisii’) quia A’AX,
BalHartBay (uerba qui[a] ... discrepat om.nSA0 I, extant autem in rex, add. i.m.-n-S2;
om.etiam Mor) ab eo] a deo M,ManPamRigOxJac 21 amittat M, edd.
(omittat Bay) onuttant (n del.D) cett. codd.
II, 1 in om. codd. exc. M, om. etiam MorHart 2 uero] u del.D quidem x autem
edd* (om.Mor) martiras M, martyras Man 8 tarn] iam M, om.ManPamRig
OxBalJac 15 se om.M, post si %r, post sacrificassent edd. exc.MorHartBaj exis-
timent M(extiment <P), ManPamRigOxJac 17 debeant M, edd*
 EPISTVLA XXXVI, ii-iv 249
sanctissimi martyres utrobique adhibendum putauerunt
25 temperamentum ut pudoris et ueritatis. Nam quia a multis
urgebantur, dum ad episcopum illos remittunt, uerecundiae
propriae, ne ulterius inquietarentur, consulendum putaue¬
runt, et dum illis non ipsi communicant, euangelicae legis
inlibatam sinceritatem custodiendam iudicauerunt.
.
III. 1 Tu tamen, frater, numquam pro tua caritate desistas
lapsorum animos temperare et errantibus ueritatis praestare
medicinam, licet animus aegrotans medentium respuere
soleat industriam. Recens est lapsorum nuper hoc uulnus et
5 adhuc in tumorem plaga consurgens. Et idcirco certi sumus
quod spatio productions temporis inpetu isto consenescente
amabunt hoc ipsum, ad fidelem se dilatos esse medicinam, si
tamen desint qui illos arment ad periculum proprium et in
peruersum instruentes pro salutaribus dilationis remediis
10 exitiosa deposcant illis properatae communicationis uenena.
2. Neque enim credimus sine instinctu quorundam ausuros
fuisse omnes tarn petulanter sibi iam pacem uindicare. Noui-
mus Carthaginensis ecclesiae fidem, nouimus institutionem,
nouimus humilitatem. Vnde etiam mirati sumus quod quae-
15 dam in te per epistolam iniecta durius notaremus, cum amorem
uestrum mutuum et caritatem exemplis multis reciprocae
adfectionis in uos inuicem saepe conperissemus. 3. Tempus est
igitur ut agant delicti paenitentiam, ut probent lapsus sui
dolorem, ut ostendant uerecundiam, ut monstrent humilita-
20 tern, ut exhibeant modestiam, ut de submissione prouocent
in se Dei clementiam et de honore debito in Dei sacerdotem
eliciant in se diuinam misericordiam, quando meliores ipso-
rum litterae fuissent, si pro ipsis preces stantium humilitate
ipsorum adiutae fuissent, quoniam et facilius inpetratur quod
25 petitur, quando is pro quo petitur condignus est ut quod
petitur inpetretur.
IV. 1. Quod autem pertineat ad Priuatum Lambesitanum,
pro tuo more fecisti, qui rem nobis tamquam sollicitam nun-
tiare uoluisti. Omnes enim nos decet pro corpore totius eccle-

25 ut codd. {om.A0, del.r) et edd. (ut pudoris sic et leg. suspic. Hart) nam] et
add.M,ManPamRigOxJac 28 illis T M illi A I non ipsi T M non ipso D A
(non exp.,cum corr. i.m.) !P(non «».,cum add.s.u.m.rec.)SU 3®fe cum ipso Trjtfix
A.u A0 I ipso %r cum episcopo <f>n
III, 3 aegrotans] aegrorum M, edd.x 9 dilationis T A0 Ax (-ioriis/-toriis ®e)
I, MorHartBay dilationum M,cett.edd. dilatioriis A’ (-toriis tt dilatioris ex dilatoris <fi)
10 properata M 12 iam om.M, edd.x 13 kartagiensis, ni add.s.u.T kartagi-
niensis t Carthaginiensis edd.x 15 in te per edd.* inter uos per Hart interpetere T
in te petere D interprete A inter M 21 sacerdote VerLM,R/gOx 22 quanto
M, edd.* ; u.Melin 175
IV, 1 pertineat (pertinebat, b exp. f) codd.,Man adtineat Mor pertinet cett. edd.
2 tamquam om.M, ManPamRigOxJac
 250 EPISTVLA XXXVI, iv

siae, cuius per uarias quasque prouincias membra digesta

5 sunt, excubare. 2. Sed nos etiam ante litteras tuas fraus callidi

hominis latere non potuit. Nam cum antehac quidam ex ipsius

nequitiae cohorte uenisset uexillarius Priuati Futurus ac
fraudulenter litteras a nobis elicere curaret, nec quis esset
latuit nec litteras quas uolebat accepit. Optamus te semper
io bene ualere.

7 Futurus RigBalHartBay futurus VerL M, OxJac (Futurus ml Saturus non placet

add. Latinius i.m. ed. Manut.) futuros T et (ac t/r) furto A I,ManMorPam ac] et
Verh M, RigOxBalJac it optamus ... ualere (/. 10) om.T A’ A1 lr(add.i.m.r2),
om. Mor semper] frater M in domino edd.*

Subscripts : Rescribentes prbr. et diacon. Romae consistentibus Cypriano

papati explicit T Explicit rescrip, psbris. et diaco. ro. consistent, t. Nulla subscripts
cett. codd.
 APPENDIX CRITICA AD EP. XXXVI, i-ii 251
I, 2 Ciprianus ® celerino nescio quae editio teste Hartelio in app. crit. 4 cum]
quoin A frater ex fratres ® 5 quos T miseras om.M in spatio ca. 18
litt. geminus 9 5/6 sumus dolore om.M 6 dolore om.D 7 ulla om.U
persecutionibus cessitatibus iv ante necess. in <f> unitatis exp. necessi-
tatibus] nouitatibus 0 8 ante lapsorum in A ipsorum exp inmoderata <f> M,
edd. inmedul(l)ata cett. codd.(corr. in inmodulata T, in inmoderata D ; in medullam
77) 8/9 periculosam post uerborum px 9 uerborum om.M,Man ; restit. Pam
ex Mor perducta /, om.iv denotarentur, n exp. w 10 tamquam T quamuis
Mor quamquam post nos / nos om.M in sp. ca. 10 litt. atque om.l
inter animum et nostrum spatium ca. 3 litt. M 11 grauitate x, om.n M
affligent 9 affigerent x maeroris] memoris it XY(m exp., r suprascr.Y),
om.M in sp. ca. 10 litt. grauam w 12 euangelicam] euangelium euanca <j>
euangelii / 13 adibitas (s del.t2) T adhibitis, i exp.,u suprascr. D et] etiam /
ex 9 importunitatem W 14 coherces T A (-ere- o) I et cohortando
om.n cohertando / coart- w cohart- x cohortandum <f> (-tan x) paenit. uiam]
uiam paenitentiae / ui(a)e DA’ (-am (9)AX 15 quoded quidam w sati
0 mirari n> hue M hec n 16 prosilere n X proscilire.c exp.Y uo-
luisset A’(t exp. U noluisse (9) A x noluisse (9 p tarn urgenter et om.l et] ex D
17 tempore] ipe (= ipse) 0 in orn.S in tarn] uita 0 et] atque DA/
et inmenso om. Mor inmenso] impenso n 18 uendicarent 9 (uind-,e
add.s.u. () M (uind- 0) mendicarent A° (uind- Ip) 19 habere post se p Y dice-
ret/ si] se U quid] quod e(o exp., i suprascr.)« I 20 tenentur xj non]
no p 21 petent D non om. x substinent w£o M sustinetur I 22
haberent DA’ (corr. i.m.1,,-ent 9) /habere Ax A0 23 communicationem M,Man ;
corr. Pam ex Mor communicationibus n 24 ilia J illam post conferre <f>x
ante conentur in O tenentur exp. 25 ut om.S(add.s.u.m.rec.)x¥ ut post
ita Y dissonant P7 27 ante euangel. in w communicationem exp. euan-
gelicum e decretum om.A0 (del. r) 28 cum] quo A 29 cui] qui Pam(ed.
1616)Rig 30 non om.ifi non ... quaerit om.iv discrepat] discrepet n
31 post est in f ut exp.
IT, 1 uideant] audeant D uideantur A x igitur om.<f> hoc om.iv cone-
tur M cogentur D A (conentur W) I 2 aliud1 ex aliu D, ex alius U aliquid A l
aliud2] alius ddVJxU(corr.U)alios I aliud2... euangelium(/.3)om.'P^r di¬
cant £o 3 potuisse <j> I colludentes </> consilidentes tvx confligentes £o
post euangelium in A decernere quamquam (ex 1.9) del. martyras D A’
(corr.DS£,-ies 9tU maturas IF) martirii (rii del.) rei A 4 utrubique Ver sic
semper1*,Rig utro*que T utroque t ubique W ®(corr.i.m. ®2) periclitabunt M
fracto x facta A et post iacens A 5 maiestas] manifestas T poterit
J I nouitates x 6 capite om.M in sp. ca. 9, 0 ca. 16 litt. corona post
detracta w Y 7 detracta si non illam om.M in sp. ca. 15 litt. illi £o post
illam Jac ex euangelio add. (ex 1.10 ut uidetur) consecratione 0 inuenientur,
e corr. in a T inueniantur t,Bal inueniuntur </>x M 8 ut] ne Aim, om.M me-
rita T, om.t^o nullo W 9 sit] si D petens T comparens A° quam qui]
quamquam A’ (exc.1,9, corr. U) A* I 10 martyris ex martyres T martyr, seq. ras.
2 litt. t martires ivx ex] in 9 ex euangelio om. Ox laborata D laborabat
RigOx conatur Ax ilium T 11 uelimus / proter w 12 fiunt om.w
teneant M, edd. necante T nec ante t negante D negantes cett. codd. 13
sanguinis post sui M post pacem in <j> perdant exp. ne] nec /® neque Apr
(q ; del.r) ne ... pacem (1.14) om.U, add. i.m.m.rec. superari i 14 per¬
dant] et add. Ip quo pacto salutem om.r,RigOx quam] per iv 15 sacri-
ficantes io non] se W illi A1 (s add.s.u.U)Ax I post putauerunt in® illi
existimant dandam qui sacrificassent habituros non putauerunt exp. 15/16
existimando nanda, d add. supra litt. n T existimando dandam t 16 donandam]
non dandam 0 dandam Ax ante dicantur in <f> donantur legitur dicant /
ante cum in M lineola, in 0 et legitur cum] quo A 17 sibi] si (scilicet p)
A0 18 negaturo A0 (negotio / negatio p) quod pro] quodque p se T M,
edd. ; om. cett. codd. ipsi M putauere I 19 animaduertimus ... putauerunt
(1.20) om.U A x, add.i.m.m.rec.U sc om.pHY si dandam] fidandam tt 20
putauere I 21 ad om.T ad episc. post ut ipsi dicunt M ut] et A ipsi]
si IF remittendos] esse add.p remittendum M censuerunt ex consueue-
252 APPENDIX CRITICA AD EP. XXXVI, ii-iv
runt ® sensuerunt w censuerint / consuerunt Jx censerunt <p 22 is] his D
qui iubet] quibus ®,corr.i.m.m.rec. potest ... iubet om.n 23 intellegi-
mus, i exp.,a suprascr. D m.rec. intelligamus pr,Mor 24 utrubique VerLAl
putauere 7 25 quia] qui Mor a om. A 7 26 urgebatur A dum]
qui D,Mor quam A’ (que corr.A i.m. que </>xJ quid corr.i.m.t, quid, d exp.ff) Ax
querere A0 (quare hpr) qua 7 ad] a, d add.s.u.D, om.T 27 ne] nec D A’
(c exp.AU ne VF£,&W') A* inquitarentur T putauere 7 28 communicatur
® communicaretur f euangelia </> 29 custodiendum 0 post custodien-
dam in X uindicare legis illibatam sinceritatem custodiendam legitur ante
iudicauerunt in M puta del. iudicauerunt] indicauerunt SAun uindicauere I
putauerunt <p
III, 4 frater numquam corr. in fraternos quam D nusquam Mor num-
quam post tua & pro tua] ptua, tu exp.,cipu suprascr. D caritate] ueritate <f>
pietate siue caritate w post caritate in M te legitur, in D n (= non) add.s.u. 2
sapsorum D, om.& ueritati Man praestari n 3 animis T respuere]
respicere A0 (respuere Pp, i.ras.r) 4 solebat, b exp. ® X regens T est]
et T x nupcr post recens Mor, post uulnus <px 5 tumore <pxJ timorem T A
(i exp.,u suprascr.DA) plage S ceteri e 6 productioris A (-iois pr,
-ionis w) I, edd. productionis 77(n exp.,r suprascr.) M productiones T inpeto T
isto om.A conseuescente <p 7 fidelem corr. in fidei D se dilatos M,
edd. exc. Mor sed elatos T {corr. in se delatos D) se delatos A (delatum, um exp.,
os suprascr. e)I,Mor 8 desunt o sint M propium T 9 instruentes] in-
troeuntes M pro om.M remedia I 10 exitiosa om. U,add.i.m.m.rec. et
uitiosai/i illius A’ {corr.s.u.t,, illis Jd)Ax 11 ausuros corr. in ausos D 12/13
nouimus ex nouissimus D nouimus ... fidem om. ® ,add.i.m.m.rec. 13 noui-
mus insitutionem om.M 14 nouimus] nominis <p admirati l 14/15
quodam (quoddam n) A 15 iniectam A durius] diuinis W notaremus,
re exp.n notarent corr.i.m.A '{,legitur in ]& cum] quom A 16 nostrum </> A0
(uestrumi/r) 17 in uos inuicem om.M i.sp.ca.10, 0 ca.15 litt. nos WI est
om.M 18 ut agant om.M in sp.ca.10, 0 15 litt. ut agant ... dolorem {1.19)
om.xp prebeant I prebeat 0 19 ut2] et w 20 molestiam A 21 dei ...
in se {1.22) om.o et] ut A IT7 dei] die Aim diei x 22 eliceant D A’ {corr.
CU -iant </>x$) Ax eligant M elligant 0 23 fuisse T A’ (<wr.£,-issent &) A x si
... fuissent {1.24) om.D A / pro om.T preces stantium] pretestantium M
statium T bumilitatem M 24 fuisse T imprecatur u interpretatur
3 24/25 quod petitur om.M 25 quando ... petitur {1.26) om.x X, omX,add.
i.m.m.rec. is] bis iv is et M condignis T (i exp.,u suprascr. D) condignus
... petitur {1.26) om.Aun 26 impetratur SAuen impleretur Man ; corr. Pam ex
Mor
IV, 1 aut <p primatum, m exp., u r«pra«r.T(priuatum t) primam iv iam
besitanum D A (biset- Ax hesit- V'tpltp hesitamus o) 2 amore A I 0{a del. 0)
tamquam sollicitam] tarn insolitam I 3 enim om.S nos om.l docet
T A{o exp.,c suprascr.)SU decet ex docet p, om.Iv' corporis Man 4 uarias]
uicarias / gesta n 5 etiam] et o fraus] sinus A calidi T mw 6
nam om. AI cum] quo A quidem t «(e exp., a suprascr. n) ex] et &
ipsis M 7 priuatim A 7 priuari M 8 litteras ... nec {1.9) om.U,add. i.m.
m.rec. eligere curare T eligeretur are D nec] ne n
AVCTORIS IGNOTI

ADVERSVS IVDAEOS
 ADVERSVSIVDAEOS

Soixante quatre manuscrits nous ont conserve le texte de

YAduersus Ittdaeos (1). Dans un de ces manuscrits, le texte
a meme ete copie deux fois ; ce qui fait en tout 65 copies. On
peut les diviser en six families ; quatre families nous sont deja
connues : T, A, R et B ; deux autres s’y ajoutent, a savoir
Q et D.
Etudions d’abord la famille 0, qui groupe deux manuscrits
du IXe siecle (M et Q) et trois du XVe (c, 0 et i;).
M et Q sont deux copies independantes(2), mais tres appa-
rentees (3) d’un meme manuscrit, deja tres defectueux (4).
On ne trouvera toutefois qu’assez peu de fautes dans la
famille 0 (5), surtout en comparaison avec les families dont
il sera question plus loin.
En presque 40 endroits, la famille 0 a des le£ons communes,
fautives ou non, avec une ou plusieurs autres families (6).
0 s’accorde 7 fois avec T A, 8 fois avec T ou A sepa-
rement ; en 9 endroits, B ou D les rejoignent, auxquels
s’ajoute encore en 2 endroits R, une fois de concert avec B,

(1) D. van Damme, o.c., p. 94, mentionne encore deux autres manuscrits du
XVe siecle que je n’ai pu consulter : Klagenfurt, Bischofliche Bibliothek Pap.
Hs. 49 ; Prag, Metropolitanes Kapitel 155 (A. LXXXI).
(2) Cf. Hartel, p. XXXV s.
(3) Cf. von Soden, p. 81 s.; Bevenot, p. 137. A bon droit. Turner estime Q
quelque peu superieur a M (dans The journal of Theological Studies, 1928, p. 127 ;
1930, p. 232).
(4) “II devait etre evidemment en plusieurs endroits illisible” (Chapman, dans
Revue Benedictine, 1902, p. 252) ; “Nach Kolladon der Handschriften stellen wir
fest, dass schon die alteste erreichbare Textgestalt an vielen Stellen verstummelt
ist” (van Damme, p. 103).
(5) J’en ai compte 30, dont 9 lacunes, par ex. I 14 uiri iusti. 6 add. atque.
13 quando. II 6 genus om. On se rangera done a l’avis de Chapman (dans
Revue Benedictine, 1902, p. 252) : “L’antiquite de AI et de Q fait que leur valeur
est considerable”. Le fait que Q s’accorde, en 3 ou 4 endroits, avec h, et une fois
avec A0, me semble du au hasard : II 10 condita Q h. IV 2 add. me recipere Q,
recipere me h. V 12 domini om. Q h. VII 25 auxilium om. Q h. VII 6
et1 om. Q A0.
(6) Dans l’enumeration qui suit, je marque d’un asterisque les lemons qui me
semblent exactes (pour plus de details, on se reportera a l’apparat critique) :
Q T A : II 33 eum. Ill 16* repudiauerunt. IV 20* tolle adfige in cruce
(eum add. post adfige A). V 3* sanguine. VI 6 peccatis. VII 17* et.
X 9 lice(n)t/liceat. Q T : I 6 una. VIII 12 sed. X 3/4 nesciunt legem
om. 7 homo. 16 leuitas. Q A : II 36* et infidos om. IV 3 exspr(a)e-
uistis. VII 10 cruci. Q T A B : II 41 proferebat. V 24 ingenuitas.
dignitas. VII 12* (h)onera. 7 est. Q T A D : IV 25/29 la grande lacune
patiebatur ... suam. Q T B : VIII 17* lactem. QTBR:V 15* montem
(-te h). Q T D : V 2 profudistis. Q T D R : I 7 perspicere. Q A D :
VII 31 sine domino defecto. Q B : I 14 spiritales om. Ill 12 de] et. V 4
ad Hierusalem. 23 dubites. VI 20 petiuerunt. QD : I 2* in. VII 24
sua. QD B : VI 5* emundauit. Q B R : II 19* increuit(creuith). V 12*
nece cruentum. X 17 discum.
 INTRODUCTION 255
l’autre fois avec D. Seulement 11 endroits voient Q en dis¬
accord avec T A, mais en s’allignant sur B (5 fois), sur D (2
fois), une fois sur D B ensemble, et 3 fois sur B R. Un accord
separe de Q R seuls ne se trouve nulle part, si ce n’est dans
la ponctuation entre les chap. I et II.
La conclusion qui se degage de ces donnees, sera confirmee
ulterieurement, a savoir que les trois families OTA forment
la branche la plus ancienne et la plus sure de toute la tradition.
Mais presentons d’abord les 3 temoins du XVe siecle de la
famille Q : c, 0 et 77. Ils ne descendent pas directement, ni
de M ni de Q ; tantot, ils evitent des fautes de M Q, tantot,
ils s’egarent oil M Q donnent le bon texte (7).
Le texte le plus corrompu est certainement celui de c ;
toutes les lemons propres de ce manuscrit sont a ecarter ; de
pair avec 0 17, il a quelques fois la bonne legon. Malgre ses
tres nombreuses fautes et corrections arbitraires, le couple 0 77
a quand meme garde en une trentaine d’endroits la bonne
legon, deterioree dans M Q c ; mais en un endroit seulement,
cette bonne legon est prope a 0 17 (8); aux autres endroits,
elles rejoignent d’autres families ou d’autres manuscrits (9).
II est des lors difficile a determiner si ces bonnes lecons derivent
de l’ancetre commun de la famille 0, ou sont dues a une colla¬
tion sur des manuscrits d’autres families.
Les rapports entre 0 et 77 restent encore a etudier. II
n’y a pas de doute que le texte de 0 est inferieur a celui de
•77 ; il se peut done que 0 serait une copie de 77 ; mais je ne
saurais l’affirmer avant d’avoir examine les autres ouvrages
qui se trouvent dans 0(10). Le compilateur de ce manuscrit,
qui a copie le texte de la lettre 30 d’apres un manuscrit de
la famille F, les lettres 31 et 36 d’apres un descendant du
Veronensis, a pu fort bien se servir d’un autre modele que 77
pour Y Aduersus Iudaeos.
Dans la famille T, le manuscrit U prend la place du ma¬
nuscrit D qui, pour VAduersus Iudaeos, est le chef d’une
famille differente, D.
T et U sont deux temoins independants, mais tres appa-
rentes (11), d’une ancienne tradition romaine, tres proche de

(7) A bon droit. Chapman (dans Revue Benedictine, 1902, p. 248) estime 17 “un
mauvais apographon de l’original de M Q”. Voir aussi von Soden, p. 91 s.
(8) IV 21 inexplebilis. Mais : inexplebili M Q c (s add. infra u. M).
(9) Voici quelques exemples : IV 4 rus &r) R (ros R) D. V 9 unigenitum
M Qc primarium cett. codd. VIII 5 in totum $7 B. X 3 periti $7 gp D.
(10) Cf. von Soden, p. 152 : “Nicht sehr weit von dem von 536 (id le ms. I;
il en sera question plus loin) erreichten Ziel entfernt blieb 540 (=<£) ... Er ruht
zweifellos auf guten Quellen und lohnt eine genauere Pnifung”.
(n)“Il est certain que T et U sont freres germains” (Chapman, dans Revue
Benedictine, 1902, p. 358); Bevenot, p. 56.
256 ADVERSVSIVDAEOS
la famille 0 (12). Us ont chacun une trentaine de fautes
propres; leur valeur est done sensiblement equivalente.
II n’y a done pas lieu de suivre Hartel, qui estimait tellement
T (13) qu’il en adopta meme des legons uniques (14); d’autre
part, il ne faut pas non plus prendre U comme le meilleur
temoin de T, comme l’a fait van Damme (15).
T et U ensemble, c.-a-d. la famille T, ont quelque 35
fautes propres (16), et ils ont de plus une trentaine de fautes,
dont 7 lacunes, en commun avec la famille A (17). Les accords
entre T et 0 ou 0 A ont deja ete signales (18) ; par contre,
l’accord de T avec les families B, D ou R reste exceptionnel,
et dans la plupart des cas, la famille A vient les rejoindre (19).
La famille A se caracterise par le nombre eleve d’erreurs,
pas moins de 80, en dehors des fautes qu’elle a en commun
avec T ; et elle n’a que peu de bonnes legons a mettre en
ligne (20).
Si la famille A va souvent de pair avec 0 T, elle se rap-
proche rarement de B, de D ou de R (21).
On peut d’ailleurs, dans la famille A, distinguer les 3 grou-
pements que nous connaissons deja :
A ’ = A x¥Sn(f)>Jrz&Tx
Ax = SAofueni
A° = leifj
Voici cependant deux particularity a noter : 1) Au groupe
A’ s’ajoutent les 3 manuscrits I X Y qui pour l’epitre 30
appartiennent a la famille F (/ A” au groupe M, Y au groupe

(12) Cf. von Soden, p. 82 : “Was die codd. (M Q T) gemeinsam haben, ver-
danken sie nicht einem Archetypus, sondem gemeinschaftlichen Urquellen”.
von Soden veut corriger ainsi une conclusion trop hative de Hartel, p. XLI :
“In unum uero archetypum conuergere M Q et T archetypi errores uel leuissimi
summa constantia his solis seruati optime confirmant”.
(13) Hartel, p. XLV : “ubicumque inter T et M Q auctoritatem eligendum
fuit, T maximam fidem haberi uolui”.
(14) II 35 Iesum add. T, Hart. 40 in sacerdotio om. T, del. Hart. VII 28
circum T, Hart. VIII 14 audit c 0 tj T, Hart. Cf. VII 14 audierunt T m R,
Hart. 27 suspensum T A, Hart.
(15) P. 99.
(16) Par ex. II 37 susceperit. IV 1 uociferas. V x impio. VI 27
damna dabit. VII 19 uideat.
(17) Par ex. II 13 constituit. I4precibus. 15 palum. 35 quem. 38
quod enim. 43 non om.
(18) Voir note 6.
(19) T A B : VII12 recipiam. TAD : II 19 creuit. V 3* choreas. 12
concruentum. X 17* discunt. T A R : V 23 dubitet (-tetis Rx). VI 5
mundauit. T B : II 23 illi. IV 21 explebi (ex plebe A). VI 3 mundi.
(20) I 27 percipere. VII 23 lacte. VIII 3 uitam. A donne peut-etre la
bonne legon : I 20 quo ; A omet a bon droit : III 10 in suo tempore.
(21) A B : V 2* profudisti. VII 20 add. sunt. X 2/4 la grande lacune
qui ... intellegunt. 6 an(n)uum. A D : IV 14* Israel. V 16 monte.
VII 4* figuratus. VIII 11 agite. IX 13* hereditati. A R : III 6 ad.
A B R : V 15 consignatis (-ans EX). X 7 homini.
 INTRODUCTION 257
(x), et pour l’epitre 31 appartiennent partiellement a la famille
F (Y de nouveau au groupe |x), et partiellement (IX) remon¬
tent, avec la famille M, au codex Veronensis ; pour l’epitre 36,
nos trois manuscrits occupent une position intermediate
entre A et M. II faut remarquer cependant que le texte de
I’Aduersus ludaeos a ete corrige dans I (X Y) (22) en quelque
25 endroits (23). 11 est manifeste que le compilateur du / (24),
qui disposa apparemment de nombreux manuscrits, en profita
pour corriger (25) de son mieux le texte de YAduersus ludaeos ;
or, ces corrections nous orientent souvent vers la famille D,
dont nous verrons qu’elle a, de fait, bon nombre de lemons
correctes. Mais d’autre part, une soixantaine de nouvelles
fautes deparent le texte, par suite de corrections peu reus-
sies (26), d’omissions ou de fausses transcriptions du copiste (27).
2) Quelque 17 corrections se retrouvent aussi dans A0 : des
fautes de A furent apparemment eliminees par la consultation
d’autres manuscrits, mais je n’y ai pu decouvrir une ligne
ferme ; quelques unes de ces corrections reviennent dans
I X Y (22), mais on y trouvera, d’autre part, un nombre peut-
etre plus eleve encore de nouvelles fautes.
Nous arrivons ainsi a l’autre branche de la tradition,
representee par les trois families R, B et D. Cette branche
est nettement moins coherente que l’autre; elle a aussi
beaucoup plus de fautes. B et D se rapprochent plus entr’eux
que de R.
Seulement en 25 endroits la famille R est restee fidele a sa
tradition propre; toutes ces legons propres, y compri-

(22) J’aurais du me servir dans l’apparat du sigle I pour le groupe I X Y,

comme je l’ai fait pour l’epitre 36 ; le lecteur me pardonnera ce glissement, somme
tout anodin.
(23) Par ex. I 5 audire. II 14 res cibus. 15 pabulum, olerum. V 2
immolando. 28 introite. X 15 fit.
(24) Cf. von Soden, p. 151 : “Nicht wesentlich anders als der Sammler von
421, aber mit besserem Erfolg verfuhr der Macenat der Ktinste und Wissen-
schaften, der rechtschaffene und gelehrte Cardinal Marco Barbo. Er befahl seinem
Schreiber Philippus im Jahre 1459, sich moglichst viele alte Cypriancodd. zu
verschaffen und sie nacheinander unter Ausscheidung der Dubletten solange
abzuschreiben, bis keiner der bekannten Briefe mehr fehle ; so erreichte Philippus
denn wirklich was keinem seiner Zunftgenossen vor ihm und nach ihm gelungen
ist, einen codex, der alle iiberhaupt erhaltenen Briefe von Cyprian und auch alle
Rescripta bot”. Voir aussi p. 152, n. 1.
(25) Une de ces corrections (VI 35 in illis) a ete proposee de nouveau dans
l’edition de van Damme.
(26) Par. ex. II 29 ad interficiendos missos prophetas. 32 cum uniuersis
enim natis. Ill 8 p(o)ena au lieu de la grande lacune dans A : optigerunt ...
prophetis. VII 31 sine dominio directo.
(27) II 29 ad. VI 21 illis. VII 16 caecorum. VIII 6/7 dominus ...
bonus. Par un curieux hasard, une de ces omissions (VIII 7 quis3) revient dans
toutes les editions.
(28) 1 5 audire. II 23 possedit. 38 quoniam. 43 non. Ill 6 quid
igitur. VI 4 mutis.
258 ADVERSVS IVDAEOS
ses 5 lacunes, ont du etre ecartees comme fautives (29).
Au sein de cette famille nous retrouverons les 4 groupes
que nous avons deja rencontres en etudiant les lettres 30 et
31 : R1 ( = R G H), R* ( = g Q p), G {= C E A), h (= hKj).
II semble done superflu d’en donner une nouvelle serie d’exem-
ples. Seulement deux remarques ; tandis que le texte de R1
et de C ne presente pas un nombre anormal de fautes, celui
de Rx et de h semble avoir ete soumis a des alterations tres
profondes. J’ai note dans R* pres de 100 modifications absolu-
ment arbitrages, qu’il faut evidemment ecarter (30). Dans le
groupe h, la situation est pire encore : environ 250 endroits
ont ete modifies si profondement qu'il faut bien parler d’un
“retractatio” du texte (31).
Le fait, deja constate pour les lettres 30 et 31, qu’il y a
souvent osmose entre les 4 groupes de R(32), augmente encore
l’image vraiment chaotique que presente cette famille. II faut
particulierement remarquer combien de fois p s’alligne sur
h (33). Ce groupe h semble influencer aussi le correcteur de
t (= t2), qui emprunte d’ailleurs la plupart de ses corrections
a R (34).
Malgre tout, le chercheur finit quand meme par trouver
quelques bons grains dans cet amas d’ivraie. En quelques
endroits R a conserve la bonne legon de concert avec d’autres
families (35) ; ailleurs des manuscrits de la famille R nous ont
aide a reconstituer la teneur exacte du texte (36) ; en quelques
rares endroits finalement, e’est h tout seul (37) ou de concert
avec d’autres codices de R (38), qui ont conserve le bon texte.

(29) Par ex. II 6 semen om. 45 Acham. IV 21 expleuit. VII 31/32

deserti et impii et indigne uicti. VIII 3 intrare.
(30) Void 4 exemples pris au chap. I : 2 add. uestrum. 8 non credere. 11
spiritualia. 14 et heredes eglestis.
(31) Par ex. Ill 10/14. IV 1. VI 6/8. VII 20.
(32) Par ex. IV 28/29 crudelitateque sua R1 crudelitate sua Rx Ch incredulitate
sua EX. V 31 sponsione hominem R1 C sponsi nullum hominem Rx sponsi.
Neminem E A sponsi et sponsae h. VIII 5 tibi ante tantum R, ante spem G EX
h, post denegauit Rx.
(33) Par ex. I 2 a. 7 audire. II 1 omnium deus. 10 filiis. n
iusserat enim. 13 posteaquam. constituit ei. 43 Christo. 49 decollabant.
(34) Par ex. h : II 14 cibus post uobis. VIII 4 enim dominus. 9 cum
uirgine om./del. - p h : I 2 a. II 45 Christum reticentem.
(35) Avec B : IV 25/29. - Avec D : IV 4 rus. X 7 esto. - Avec B D : II 3
eum om. X 9 legem. Pour Q (T) B R, voir aussi la note 6.
(36) Par ex. II 42 Christum (R C). V 16 montem (R1 Rx C). 28 pedibus
(E A), es et (R1 Rx C). VII 23 terram sanctam (Rx E X h). profluentem (E X h).
(37) VII 31 sine domo sine tecto. D’ailleurs, les autres temoins de R qui ont
sine domino sine tecto, se rapprochent encore le plus de la teneur exacte. — En
plusieurs endroits h a conserve la bonne legon, a l’encontre de tous les autres
manuscrits de R : II 6 iustum. 7 flumen. 27 dominum. 31 sed et.
IV 12 paenitentiam. 28 [consilia]. VI 35 et'.
(38) II 34 quam E X h. VII 29 flebili E A p h (a la meme ligne la legon sup-
plici atque de p h se rapproche le plus de l’excellente conjecture de Hartel :
supplici ac).
 INTRODUCTION 259
La situation est moins avantageuse du cote de la famille B.
Si j’ai pu employer le sigle B pres de 100 fois, c’etait environ
80 fois pour des legons fautives propres a B (39) et environ
20 fois pour des legons communes avec des manuscrits d’autres
groupes, mais tout aussi fautives (40). Rarement, on trouvera
un endroit oil B a ete de quelque utilite pour la constitution
du texte (41).
B se presente done pour VA duersus Iudaeos avec les memes
caracteristiques que pour la lettre 30 (42). La deterioration
du texte se dessine, ici egalement, des le plus ancien represen-
tant de B, et les descendants du XVe siecle sont eux aussi
corriges, l’un plus, l’autre moins, a l’aide d’autres manuscrits
et fourmillent de nouvelles erreurs.
Le manuscrit F manifeste de nouveau sa parente evidente
avec la famille B (43), bien qu’il n’en descende pas ; il y a trop
de fautes et surtout de lacunes dans B qui ne se retrouvent pas
dans F (44). Toutefois je n’ai pu decouvrir des lignes nettes de
parrainage avec d’autres manuscrits. En un seul endroit,
F est l’unique temoin de la bonne legon (45) ; en un autre
endroit, il est seconde par le groupe I X Y (46).
Nous en arrivons a la famille D. Le manuscrit D, qui
constitue avec T et t la famille T pour la lettre 30, et qui,
pour les lettres 31 et 36, occupe une position intermediaire
entre les families T et A, est pour VAduersus Iudaeos le chef
de toute une famille avec une tradition propre nettement
caracterisee.
Le sigle D reviendra environ 115 fois, dont plus de 70 fois
pour des fautes propres a D (4T), et encore 20 fois pour des

(39) Par ex. I 5 per om. 9/10 spiritus ... estis om. II 25 fidem. 28
integra. 28/29 faciem... interficiendo] faciendo. 40 in sacerdotem. Ill 2
plangent.
(40) Par ex. II 6 iustum sed/seth (R’ E.x C). 26 praeceptis (crj <f>t A0). 33
insectari (I X Y). VI 27 eorum om. (R’ C h). VIII 13 eius om. (A°). IX 3
corpori et (MQ c corpori T A).
(41) III 6 ob F). V 28 es et (R* R* C F). 31 sponsi ne hominem
(MQf). VII 21 lychnum (R’ Rx h F V v). VIII 5 in to turn ($r\). IX 2
lex et uerbum ($7 Rx E A). - Avec R IV 25/29, R D II 32 eum om. X 9 legem.
Voir la note 6 pour les bonnes lemons communes a B et Q T A.
(42) Voir p. 192. Comme on pourra le voir dans YAperfu de la p. 184 s., les mss.
k E r et A manquent ici; s’y ajoutent, d’autre part, les mss. 0 (qui rejoint la famille
A pour la lettre 36) et WTI (intermediaire entre A et B pour la lettre 30, et apparte-
nant a A pour la lettre 36 ; dans YAduersus Iudaeos, II n’est pas une copie directe
de IV).
(43) Par ex. II 4 terram. nam. 5 inquit. 49 deum. Ill 3 mortem. 5
deum. o perfidi. 8 est om.
(44) Par ex. les endroits enumeres dans la note 39.
(45) V 15 consignantibus.
(46) VI 35 in illis.
(47) Par ex. II 14 tibi dabo hanc terram. 24 promissa sibi hereditate. 30
et exinde. 35 per eosdem. dominum om. 36 eo quod. 37 salutem/
salutis uero. 49 perimebant.
26o ADVERSVS IVDAEOS
fautes de D mais qui se retrouvent dans quelques autres
manuscrits, souvent assez recents (48). Dans les 25 endroits
qui restent, la famille D est seule a donner le bon texte (49),
ou le donne de concert avec un certain norabre de manuscrits
relativement recents, sans qu’on peut dire qu’il existe une
relation quelconque entre D et ces recentiores, repartis d’ail-
leurs entre plusieurs families (50).
D’ou proviennent toutes ces bonnes lemons ? Van Damme
est d’avis que "der bessere Text in D ist also wohl vielmehr
einem intelligenten Korrektor als grosserer Urspriinglichkeit
zu verdanken” (61). Mais von Soden fait remarquer que le grou-
pe “ad Vigilium, ep. 13, aduersus Iudaeos, coena” est insere
dans D a une place insolite, et conclut : "Man sieht also,
dasz einer Vorstufe von 141 (= D) die beiden Teile von 80,
Traktate und Briefe, getrennt vorgelegen haben, so dasz sie
den ersten Teil durch einen auch in anderen codd. begegnenden
Anhang bereichern konnte’’ (52) ; il poursuit plus loin : "141 (=
D) ist also ein interessanter Typ als Beispiel, wie sich ein
Sammler gleichzeitig um moglichst groszen Reichtum und
(nach seiner Meinung) moglichst guten Text bemuht" (53).
Une etude plus poussee du texte de D sera necessaire pour
faire la lumiere sur ces lemons caracteristiques de cette famille.
Le stemma codicum qui suit tache de presenter aussi claire-
ment que possible les resultats de l’expose qu’on vient de
lire :

(48) Par ex. II 15 uitae om. (h). 47 Christo (H p h F). IV 20 nos (R* * * IV * * * * IX XF
filios nostros (Rx). Mais : VI 25 add. est (MQ c). - Avec B II 1 deus. 34 tan-
tum. V 3 acceptissimi. VII 16 imperitorum. 20 atque om. X 10
et om. Avec R III 5 ipsi domino. VIII 17 lac. X 6 uiduam. Avec B R
IV 12 paenitentiam (-a h). 20 affige in cruce tolle (tolle cruci affige h). V 3
sanguinem. — Voir aussi la note 6, pour les endroits ou D va de pair avec Q T A.
(49) II 9 certae. 44 Samuelem ... loquebatur. VII 22 tubas. X 1
uecordes et. 4 qui. 7 mihi.
(50) Voici quelques exemples : V 23 dubitetis (Rx). VI 33 munitiones (C 0).
IX 7 alienis (I X Y). X 3 periti (&t] gp). Relation possible avec T X 17
discunt (T A).
(51) P. 101.
(52) P. 100.
(53) P. 101.
INTRODUCTION 261
262 ADVERSVS IVDAEOS
L'editio princeps de 1 ’Aduersus Iudaeos parut a Paris en
1564 ; elle est due a Guillaume Morel.
L’apparat critique et l’appendice de la presente edition
repetent pres de 100 fois le sigle edd.*, qui marque les lemons
fautives de tous les editeurs jusqu’a Hartel exclusivement, qui
saura les eliminer (54). Ce qui a ete dit ci-dessus suffit ample-
ment pour l’expliquer. Les lemons fautives des editions, pour
autant qu’elles ne proviennent pas des editeurs eux-memes (55),
se retrouvent toutes dans les families R B D ou du moins
dans des manuscrits appartenant a ces families ; nous avons
vu qu’elles representent la branche la plus defectueuse de la
tradition. Hartel a ete le premier a mettre en ligne des temoins
de la branche la plus pure, a savoir T, H et surtout M Q (56).
De plus, il a su corriger le texte en plusieurs endroits par des
conjectures qui me semblent tres habiles (57).
Les predecesseurs d’Hartel ont evidemment tache de cor¬
riger le texte ; les resultats sont tres pauvres (58). Ils ne dis-
posaient d’ailleurs pas de nouvelles ressources. Pour la pre¬
miere fois, la Baluziana mettra en oeuvre de nouveaux
manuscrits (59) et apportera presque 20 corrections (60), mais
reprend sans plus une dizaine de fautes de YOxoniensis (61)
et en ajoute 7 nouvelles (62).

(54) D. van Damme, o.c., p. 105, ne fait pas entierement justice a Hartel, quand
il ecrit : “Uberdies ist er in hohem Masse noch von den vorhergehenden Aus-
gaben beeinflusst worden”. Il ajoutera d’ailleurs : “An vielen Stellen gibt er
jedoch einen besseren Text”.
(55) Par ex. I 8 neque enim quicquam. II 5 deus. 7 filium Noe. IV 27
suspendebatur. hac ignominiosa.
(5 6) Encore qu’il les a collationnes sans y apporter toute 1’acribie souhaitable ;
“sehr sorglos kollationiert”, constate van Damme, l.c.
(57) IV 21 inexplebilis. V 30 uiduatus. VI 16 add. ignobilis. VII 29
supplici ac. flebili.
(58) J’ai note 5 corrections de Pamelius : II 16 arcu. IV 26 add. dominus.
VII 8 ad possessionem. VIII 17 super. X 16 quia. Veditio Oxoniensis
corrige deux fautes echappees a Pediteur flamand : II 14 omnes. Ill 6 ad.
De meme, l’edition de Simon de Magistris (sous le titre de S. Hippolyti episcopi
et martyris demonstratio aduersus Iudaeos, dans ses Acta martyrum ad Ostia Tiberina
sub Claudio Gothico, Appendix III, p. 452-458, Rome 1795) n’apporte rien de neuf;
cf. D. van Damme, p. 2.
(59) Baluze meurt a l’age de 88 ans le 26 juillet 1718. Prudentius Maranus
achevera P edition de S. Cyprien en y ajoutant les opera spuria (cf. Hartel, p.
LXXXVI). Quelques annotations clairsemees mendonnent, sans autres precisions,
unus codex, duo et tres codices, codd. mss. Il cite nommement un cod. Colbertinus, de la
famille D a en juger d’apres les variantes qui sont donnees, et une fois un cod.
Reginensis, a identifier peut-etre avec T.
(60) Par ex. I xi similes. Ill 3 indignant. VI 7 nec furatus. IX 13
res tit. pauperes. X 10 in lege.
(61) II 36 et3 om. IV 6 et om. 18 eius. 19 externum. V 18 tertia
post die. VI 33 add. et. VIII 3 requiem. 9 libera. 17 et om. X 19
bapdzant.
(62) I 13 tubae uoces. II 10 suis post fratribus. V 31 in nuptias. IX 2
dei om. uerbum et lex. 13 dominis. 14 ad regnum uocad om.
 INTRODUCTION 263
L’edition Hartel ne sera pas, elle aussi, completement
reussie ; l’editeur a eu trop de confiance, ce me semble, dans
les temoins qu’il fut le premier a employer (63).
Une nouvelle edition critique de ce texte difficile restait
toujours indispensable pour tout travail serieux. L’edition
van Damme apportera deja plusieurs corrections (64). Toute-
lois, j’ai cru devoir ecarter quelques legons ou quelques
conjectures de van Damme (65) ; d’autre part, j’ai admis dans
le texte certaines corrections d’anciens editeurs que van Dam¬
me avait recusees (66). Au lecteur de juger si mes options lui
semblent de bonne augure (67).

(63) II 10 condita Q h. IV 13 autem om. T A. V 7 numenias Q T A.

VI 20 habeant T A. 25 a om. T A. VIII 4 et1 om. Q <j>. IX 13 hereditatis
M Q c T R. X 3/4 nesciunt legem om. Q T. 7 homo Q T. Cf. ci-dessus
les notes 13 et 14 au sujet de la confiance exageree de Hartel dans le ms. T.
(64) V 9 caerimonias. 15 montem. 26 ignobiles (ex Landgraf et Har-
nack). 28 es et. VI 7 fecerat. 28 cepit. 35 in illis. VII 1 in. 20
atque. IX 1 hoc. 9 ueni. ingrate. X 6 uiduum. A bon droit il
accepte II 16, contre Hartel, la correction arcu de Pamelius. Sa conjecture infamate
et ingrate (V 6) est tres seduisante.
(65) I 13 del. leones ... mugitum. milites. de tubae. 14 del. spiritales.
II 23 qui. 32 in uniuersis uatibus. 43 add. quoniam Christum persequeba-
tur. Heliam fugabant. om. non. 44 Samuelem ... loquebatur om. 45
Achab. IV 3 expreuistis. 2iexplebe. {sign, corrupt, add.). 28 in qua. V 31
sponsi. O, ne hominem. VI 23 Raasson. VI 22 yeratia. 29 supplicium.
fleuit. 31 sine domino defecto. IX 7 alienorum. 8 alieni nati.
10 misere. del. et.
(66) II 15 carne cum. Ill 2 ■(qui odiunt)>. IV 21 inexplebilis. 26 <do-
minus>. VI 16 <ignobilis>. 23 Raassom. VII 22 hieracia. 29 sup-
plici ac. flebili. VIII 13 suis. IX 10 errantibus.
(67) L’apparat de l’edition van Damme est un peu moins complet que le mien ;
mais j’ai le regret de devoir ajouter que ses donnees ne sont pas toujours egalement
sures ; voici quelques exemples : I 2 D ne donne pas a, mais in (van Damme
mentionne ici D deux fois). 5 s (= IP ) a audire. 11 H a similes ; similia se
trouve dans R. II 19 C (= B) a increuit, et non creuit. 20 a (= rj) n’a pas
gnaum (sic) apres diuisum, mais et gncium (= et gentium) apres populi.
 INDEX SIGLORVM COMPENDIOSVS f1)

codices (2) editiones (’)

Q [A] = MQc0 C) v Mor Moreliana, Parisiis 1564

Pam Pameliana, Antuerpiae 1568
Rig Rigaltiana, Parisiis 1634
T [B] jj = 77 Oxoniensis, Oxonii 1682
Ox
Pal Baluziana, Parisiis 1718
Hart Harteliana, Vindobonae
lA’ = A l 4 5FSn<f> Jr^&Tx-IXY
1871
A [B’] jA* = 3A ®fumi
Dam Dammiana, Friburgi 1969
(do = le>p
edd.x = consensus editionum ex-
ceptis Harteliana et Dam¬
iR’ = RGH
miana
R TK KM
R lE> E j iC = CE A
fh = b («) Kj «
adiumentum
B [C] = Bm W'MreilxvZo - F
Hincmarus, De praedestinatione Dei et
libero arbilrio posterior dissertatio (PL
D [D] = Db (6 7) PNVv
125, 227 A-B ; cf. V 17 - VI 9 ; VII
11/15 ; VIII 4/9)

critica

Eandgraf G. Landgraf, Uber den

Pseudo-cyprianischen Traktat
Aduersus ludaeos (ALL n,
1900, 87-97)
Ham A. Harnack, Zur Schrift
Pseudo-cyprians Aduersus
ludaeos (TU 20, NF 5, 1900,
126-135)
Trankle H. Trankle, Indicium de edi-
tione Dammiana (Theologi-
sche Revue 67, 1971, 45-48)

(1) Sigla quibus in ed. Dammiana familiae codicum designantur uncinis inclusa
addenda curaui.
(2) Cf. Conspectum Codicum, p. XIV-XXIII, et Aperfu des manuscrits, p. 184-185.
(3) 0 deficit post mirum (X 15).
(4) h deficit post caeci (IX 14).
(5) Kj deficiunt post comersi (IX 15).
(6) b deficit post diserto (X 12).
(7) Cf. Conspedum Editionum Praecipuarum, p. XXVI-XXVIII.
 ADVERSVS IVDAEOS

1.1. [1] Attendite sensum et intellegentiam uestram in Spiri-

tu Sancto, ut non tantum auribus audiatis, sed etiam oculis
cernatis diuinum Christi sacramentum. 2. [2] Cernitis autem
5 per fidem uestram ; audire enim necessitatis est, credere sollici-
tudinis. [3] Aurium officium est indifferenter pariter uana
atque utilia percipere, fidei autem nisi quae probauerit
credere. Nec enim cuiquam prodest libenter audire, nisi
credulitas auditum confirmet. 3. [4] Fidei oculi sunt spiritus
io per quern uidentur spiritalia. Si ergo uos estis spiritales, intel-
legite caelestia. Similes enim similia sui recognoscunt. 4. [5]
Etiam muta animalia de uocis sono inuicem se intellegunt,
leones fremitum, tauri mugitum et miles tubaef. [6] Quanto

I, 2 cf. Phil. 4, 7( ?). 3cf.Rora. 10,17 ( ?). 3/4 cf. Eph. i, i8( ?). 9/11
cf. Rom. 7, 14 ( ?). 9/19 cf. Ioh. 3, 6 ( ?). 10/11 cf. 1 Cor. 2, 13 ( ?).

Inscriptio : Incipit (om.-rj <f>rg{hn, epistola e, epistola Cypriani add.c) aduersus

(ad, uersus adds.it. C) Iud(a)eos (perfidos add.f) qui insecuti sunt dominum nos-
trum(om.c AS®tt/x EX) Iesum Christum (ante dominum &t, om. ® EX, add. epistola/)
MOc-q TU A{i.m. Jx, omd¥) RG gQ(om. nostrum I. Chr. gQ) C K Epistola Cypriani
contra Iudeos <P Explicit epta Cypriani ad success. Incipit eiusdem aduersus
Iudeos t Reprehensio in Iudeos et multarum au(c)toritatum de Christo interpretatio
incipit secundum Cyprianum 7XY(incipit om.X sec. Cypr. om.Y) Liber sancti
Cipriani episcopi Carthaginensis et martiris incliti contra Iudeos insequentes domi¬
num nostrum Iesum Christum / Cipriani martiris et episcopi Cartaginensis contra
Iudeos insequentes dominum Iesum Christum liber incipit e Incipit liber sancti
Cipriani epi contra Iudeos insequentes dum nrm Iesum Christum ifi Incipit (epla
Cipriani add.N) aduersus (-su DbP) Iud(a)eos BmdvOxZ D Cecilius Ciprianus aduer¬
sus Iudeos W Aduersus Iudeos incipit £ Incipit eiusdem tractatus aduersus Iudeos F
Item Cipriani eiusdem aduersus Iudeos tractatus incipit 77 Aduersus Iudeos tracta¬
tus beatissimi Cipriani incipit v D.Caec.Cypriani aduersus Iudaeos libellus 0
Aduersus Iudeos beati Cipriani epistola H Inplicit (incipit corr.i.m.) aduersus
Iudeos qui Christum sunt insecuti j. Nulla inscriptio 'F p h F. Caecilii Cypriani
aduersus Iudaeos qui insecuti sunt dominum nostrum Iesum Christum Mor
Aduersus ... Christum incerto auctore PamRigOxBal (tractatus add.OxBal) Aduer¬
sus Iudaeos HartDam. In codd. MQ opusculum numero XXV notatur, in l 8, in f
LXXXVI, in Bmdx LXIIII, in £ XLVIIII, in Q LXX, in ed. Moreliana nwnero
LXXXI. Textum in capita diuisit Ox, quibus numeros adiecit Bal. Capita in paragraphos
diuisi ego ; numeros paragraphoruni in quos Dam textum digessit uncinis inclusos addendos
curaui.
I, 2 attendite] fratres kfni addin in Q r & D, MorBalHartDam et in PamRigOx a
t'* 1 i.ras. p h, om.cett.omnes 7 percipere A,tuetur Frankie 47 perspicere MQF> T
D(audire et perspicere v) R(audire p h), edd. prospicere crj B nisi] non nisi h,
OxBalHartDam(c/.p.l40). Cf. E. Eofstedt, Coniectanea. Erste Reihe, Uppsala-Stock-
holm 1950, pag. 28sqq. 8 credere] non credere Rx neque enim quicquam
edd.x 11 similes ex similis M t **similis T similis, e add.s.u.U similia R,Mor
PamRigOx similia sui] sui similes (ex similia ni fallor)R sui similia edd.* re-
cognoscit ex -cunt T (-cunt t) 13 leones ... mugitum de lend. cens. Ham 127, del.
Dam leones ex leonisjg t2 leonis M T(e add.s.u.T2)U Bm F fremitu 77 EX, ex
-u 0 mugitu 77 EX, ex -u 0 milites A°e ph,Dam similes gQ equus mau.Ox in
adn.(‘non enim miles mutum animal’) ; cf.Harn 126 tubae (signum corruptionis addidi
ego)] tubae uoces PVv,Bal tubae sonum p hK sono tubae j tubae clangorem 77art tu-
bam <7*7/ A R,MorPamRigOx, tuetur Eandgraf 88 (?aber das ist eine offenbare Correctur’
Ham 127,1) tuba EX, ex -a 0 de tubae Dam
 266 ADVERSVS IVDAEOS, I-II
ergo uerius spiritales spiritalia intellegunt, caelestes et here-
15 des Patris sui praecepta et ea quae testamento Patris sui
cauta sunt ? 5, [7] Vos ergo cum sitis Christi heredes, intellegite
testamentum eius. [8] Quodsi quis per aetatem minus docibilis
est ad intellegendum, habet Spiritum Sanctum interpretem :
ilium sequatur, illo duce et magistro facillime poterit noui
20 testamenti iura uirtutemque cognoscere, quod hereditas genti-
bus contributa est hoc modo.
II. 1. [9] Dominus et Pater in principio fecit hominem sua
manu eumque posuit in paradiso datacertacondicionepraecep-
torum uitae, legis et testamenti. [10] Ille autem contemptis
Patris praeceptis expulsus est de paradiso in suam terrigenam
5 natiuitatem, in qua etiam defunctus est. 2. [11] Sed Dominus
suscitauit genus iustum de semine Adae, quod semen conser-
uauit in populum super flumen et heredes eius. [12] Ex illo
genere inuenit hominem iustum, cui imperauit ut faceret
fabricam in modum machinae capacitatis certae mensurarum
10 compagibus, ut ilia conditus cum suis fratribus Noe seruaretur
[per illud genus]. 3. [13] Sed iusserat Deus propter iniustitiam
hominum orbem terrae aquis inundantibus deperire. Igitur
postea saluus factus est cum suis Noe. [14] Et constituit ei
Deus praecepti sui testificationem dicens : omnis res cibus
15 uobis, quasi 'pabulum olerum excepta came cum sanguine uitae,
et posuit huius testificationis signum in arcu. 4. [15] Post haec

16/17 cf. Rom. 8, 17 ( ?). 18/19 cf. Ioh. 14, 26.

II, 1/2 cf. Gen. 1, 27. 2, 7.15. 3/4 cf. Gen. 3, 2-6. 4 cf. Gen. 3, 23.
5/6 cf. Gen. 4, 25. 8 cf. Gen. 6, 8. 7, 1. 8/10 cf. Gen. 6, 14-16. 11/12
cf. Gen. 6, 7.17. 13 cf. Gen. 7, 23. 13/14 cf. Gen. 9, 9-11. 14/15 Gen.
9, 3-4. 16 cf. Gen. 9, 16.

14 spiritales om.Q B (/* i.m.), del. Dam 20 quod] quo A p, tuetur Trankle 47
et quia h 21 uerba hoc modo ap. Hart initium capitis insequentis ejficiunt; sic et
Q Aprni 1XY R ; u.Harn 129,2
II, 1 dominus] deus B(dominus Bm) D, edd.x 4 de] in P H(del.H) a Vv,
om.DN R C h, edd* 5 dominus] deus edd.* dominum B(-us WTo) 6 genus]
semen Rx,om. Q **iustum T (iustum t) suum iustum <f> iustum sed B R’ C
iustum seth Rx EX Adae] id est sed add.P V, id est seth v semen o/z?.R(quod
conseruauit post iustum h) 7 flumen] fllium eius tH.ras. filium men R’ C filium
sem IG flumen diluuii P Vv filium Noe edd* 9 fabrica ex fabricae T, i.ras.t2
fabric(a)e U A, om.B N F in add.s.u.T\i.ras.ta, om. U A certae D,edd. certa
cett.codd.(cexUs v) 10 compage 0rj t~ i.ras. R compaginem IXY compaginibus
A° compassibus bN condita Q h, HartDam(conditus tuetur Trankle 47) ' fra¬
tribus] filiis T p h, PamRigOx, prob. Harnack ISO dubitanter 11 per illud genus
delend.cens.Landgraf ut gloss, ex 1.7-8 ex illo genere, uetat Trankle 47 13 cum
(filiis add.p) suis post Noe (nec /) A Rx et constituit ei Q, HartDam cui constituit
et D(et om.Nv),edd.x constituit et B R’ gQ C F constituit ei p h constituit T A
15 carne cu (cu i.ras.)M came (-0 7) cum c<P7 IXY R* h, Hart came in DbPN,
cett.edd. carne et Vv EX carne*(m del. ?) Q carne cett.codd. 16 posuit om.A
(post arcu add. est r) arcu RigOxBalDam ex coni.Pam, prob.Ham ISO arc(h)am
B(-a T) arc(h)a cett.codd.,edd.
 AD VERS VS IVDAEOS, II 267
rursus Dominus Deus testificatus est Abrahae in Isaac hoc
modo dicens : tibi dabo hanc tenant et semini tuo, et faciatn
te fatrem multarum gentium. [16] Et exinde increuit semen in
20 multitudinem populi, et diuisum est in duodecim patriarchas.
5. [17] Sed etiam illis quoque Dominus testificationem posuit
in montem Choreb per Moysen, de quo loco expulsis gentibus
constituit illic populum, quern accepit et possedit promissam
sibi hereditatem ; [18] quibus etiam pleraque signa et mira-
25 cula ostendit Deus quasi earissimo filio. 6. [19] Sed idem popu-
lus perceptis tot tantisque beneficiis aduersatus est Patrem
et dereliquit Deum uiuum. [20] Dereliquit enim Israel Do-
minum ostendens ei terga et non faciem ; nam faciem suam con-
uertit ad idola, [21] et interficiendo missos ad se prophetas, qui
30 de Christo praedicabant, exinde consueuit Israel persequi
Christum non tantum in corpore aduenientem, sed etiam cum
a prophetis adnuntiaretur. 7. [22] Vniuersos etenim uates
persecuti sunt [eum], ex quibus quosdam lapidibus insectati,
alios indigne excruciando peremerunt, non tarn ipsos quam
35 per eos Dominum Christum. [23] Quae enim huius probatio ?
Scilicet quod insmiulatos [et infidos] et perfidos et mendaces
et contrarios Christi susceperint, ueros autem et fidei plenos
inpugnauerint. 8. [24] Moysen maledicebant, quoniam Chris¬
tum praedicabat ; Dathan amabant, quoniam Christum non
40 praedicabat. Aaron repudiabant in sacerdotio, quoniam Chris¬
ti similitudinem praeferebat ; Abiron constituebant, quoniam
Christum contradicebat. Dauid oderant, quoniam Christum

18 Gen. 12, 7. 13, 15. 17, 8. 18/19 Gen. 17, 5. 19/20 cf. Gen. 17, 6. 20
cf. Num. i, 5-44. 22 cf. Exod. 3, 1 ( ?). Deut. 34, 1 ( ?). 25 cf. Exod. 4,
22. 28 Ier. 2, 27. 32, 33. 28/29 cf. Ier. 32, 34. 29/30 cf. Mt. 23, 34-35.
Act. 7, 52. 33/34 cf. Mt. 21, 35. 23, 37. 38/42 cf. Num. 16. 38/39 cf.
Deut. 18, 15. 42/44 cf. 1 Reg. 19.

19 creuit c T A D h indecreuit F meruit W 22 monte tyi B(-tem BZ mente m

morte v) D C h F,edd.* morte c 23 quem] qui t i.ras. p i.ras. IXY Kj,Dam
23/24 promissa sibi hereditate D,edd.x 26 patri R’ Rx C(dereliquit patrem suum
h, cf'.append.crit.),edd.x 32 uniuersos ex -sus MQ uniuersus T(corr.t2) A(-sos ®2f
in uniuersos A0 uniuersis <f> cum uniuersis IXY) uniuersis c0t) N in uniuersis Dam
uates ex uatis MQ uatibus cT>r),Dam uatis c Y(corr.t2) A(uates A0 ®2fi natis
Ar IXY) 33 eum deest in BDR, edd.x, delencl. censet etiam Trdnkle 46 eum Q{del.
et exp.M *** O') T A F,Dam **eum Hart qui praedicantes suppl. censet in
lapidibus MQ(ilia pedibus c) T A(in om.Aaifj,add.s.u.f a 1 .A) B(in omT)F 34
tarn] tantum IXY B D, edd.x ipsum IXY quam t2 i.ras. Giadd.s.u.post per
eos 1.35) EX h,HartDam sed Q(add.i.m.)0rj mr D(om.b, sed etiam N) R*,om.cett.
codd. sed et edd.x 35 per eos] in eis t i.ras. per eosdem D in ipsis h per eum A°
propter eos v,om.IXY 36 quod] eo quod D,edd.x et quod R’ C et Ami et
infidos BDR1 EX et fidos T(in add.s.u.T2) R’ C F,om.Q A h ,del.HartDam 40
in sacerdotio] in sacerdotem B, om.T,del.Hart, uncinis inclusit Dam 41 prae¬
ferebat W IXY gr D R p2 h,edd. proferebat Q(p- 0) T A(-bant x prae-’R IXY)
B(prae- gT) GH Rfcorr. in prae- p2) C perferebat 0 EX 42 Christum1] Christo
0rj t i.ras. A mW£ GH Rx EX h, edd.
 268 ADVERSVS IVDAEOS, II-III
canebat ; Saul extollebant, quoniam Christum non loqueba-
tur. Samuelem respuebant, quoniam Christum loquebatur ;
45 Cham seruabant, nihil enim de Christo loquebatur. 9. [25]

Hieremiam lapidabant Christum uaticinantem; Ananiam

diligebant Christum aduersantem. Esaiam secabant Christum
uociferantem ; Manassen magnificabant Christum persequen-
tem. Iohannem interimebant Christum demonstrantem ;
50 f Zachariam trucidabant Christum diligentem ; Iudam dilige¬
bant Christum tradentem.
III. 1. [26] Videtis quemadmodum Christum qui diligunt
odiuntur, <qui odiunt) amore flagrant apud indignam plebem.
O pertinaciam persecutionis indignam usque ad mortis exter-
minationem ; non enim tantummodo testes Domini inpugnau-
5 erunt, sed et ipsum Dominum perfidi coloni, contumeliam
fecerunt Patri in Filio. 2. [27] Quid igitur digni fuerunt pati ob
hoc admissum ? Scilicet fugari de regno, abdicari hereditatem.
Et ita factum est et ita euenit, digna dignis optigerunt. [28]
Pater enim contumelias passus in Filio, Filius perpessus in
10 prophetis tempore quo moriebatur, in suo tempore coactus est

40 cf. Hebr. n, 37 ( ?). 40/47 cf. Ier. 28, 1-17. 47/48 cf. Hebr. 11, 37 ( ?).
48 cf. 2 Reg. 21, 1-18. 49 cf. Mt. 14, 10. Marc. 6, 28. 50 cf. Mt. 23, 35.
50/51 cf. Mt. 26, 14-16.
Ill, 5/7 cf. Mt. 2i, 38-41. 10 cf. Ioh. 2, 4. 17, 1.

43 Saul ... loquebatur om.D extollebant] quoniam Christum persequebatur.

Heliam fugabant add.Dam{cf. p. 81 et 150) Christum (ante Christum T2 i.m.
contra addit)\ de Christo Q Christo t2 i.ras. p h,om.G non] nihil Q, om.Tlextat in
t) Aiextat A° IXY contra Christum r) m,Dam loquebatur] obediebat t i.ras. p h
44 uerba Samu(h)elem ... loquebatur in sola familia D inueniuntur et in edd. exc.Dam
(1cf.p.81) 45 Cham Q(Cam <P) T(Acha t2) A(Chaim IX Cain Y2 i.m.) D F Chan B
(Cham BmZo, ex Chan £) Acham R,MorHart Agag PamRigOxBal Achab Dam
nihil ... loquebatur] Christum reticentem t- p h, ubi addita sunt uerba Iosue
contradicebant Christi praecepta seruantem 47 Christum1] Christo D H p h F,
edd.* 49 demonstrantem] Herodi (-dem hK) credebant Christum trucidanti
(-tem h) add.p h. Tale aliquid excidisse Weyman ap. L.andgraf(91*) et Harnack 130
suspicati sunt; asteriscis lacunam indie. Dam, sign, corrupt, addidi ego

III, 2 qui odiunt inser.edd.,om.Dam lac.sign.add. amorem Q(-re 0) flagrant

Db IXY C F,edd. fraglant P(uel digni habentur add.s.u.m.rec. ; post diligunt 1.1 in P
qui non diligunt digni habentur.Odiuntur del.) flaglant uel digni habentur V digni
habentur v flagrent A R’ R1 E\ fraglant ex fraglenta aut fraglenti T fraglenta /
fraglent U plangent B frangent Q(fragent M fingent c), om.N (amore ... plebem]
et quomodo Christum odientes semper diligunt h) 5 ipsi t2(ex ipsum) D R,
edd* Christum 0 deum B F domino D R(ipsi domino post perf. col. h), edd.*
0 ob 0ri B F,MorOxBalHartDam ob ex ab ni Jailor M ab,o suprascr.Q ad c A(corr.
in ab A ob r&) R,PamRig ab T(ad t2) propter N pro PVv,om.Db 7 hoc] tanto
PVv,om.NDb admisso P Vv hereditatem, m del.MO hereditate Or) t2 Tvo
D p2 EX h F, edd. 9 filius perpessus in prophetis delend. cens. Harn 130 10
tempore quo moriebater deleri uult Trankle 47 (‘lediglich eine Glosse %u dem folgenden
in suo tempore’) moriebantur &ip C (n del. C) h, edd* monebatur G morie-
bant r moriebar c in suo tempore om. A,delend. cens. Eandgraf 89
 ADVERSVS IVDAEOS, III-IV 269
indignatione scribere nouum testamentum adhibitis testibus
caelo et terra et angelo de templo adsistentibus Moyse et Helia.
Hos enim testes adhibuit, cum pateretur in Israel. 3* [29]
Haec ita facta praedixit per prophetas his uerbis : audi, cae-
15 lum, et ftraebe aurem, terra, quoniam Dominus locutus est :
frlios genui et exaltaui, if si autem me repudiauerunt.
IV. 1. [30] Has uoces effundit Dominus in Israel uociferans
dicens : ‘Vos noluistis, alii me recipient qui nondum nec
mentionem mei audierunt. Vos nuptias meas spreuistis,
alii ibunt qui non sunt uocati. [31] Vos meum rus et uineam
5 colere recusastis, unde fructus iustitiae proueniunt, alii colent
et fructus capient in Deo’. 2. [32] Quae est ista tarn dira mens
et execranda cogitatio ? Interficere ergo potuistis regem et
sponsum ? [33] Propter hoc testis est caelum et terra et quae
in illis sunt elementa, insuper et omnis creatura testis est in
10 mortem Christi. 3. [34] 0 nouam crudelitatem. Conmota est

omnis natiuitas in Domini passione, populus mansit inmobilis

sine trepidatione. Angelus in paenitentiam conscisso uelamine
refugit, plebs autem sine pauore integra ueste permansit.
Conuersa sunt elementa et confusa, Israel securus durauit.
15 4. [35] O duritia noua, o audacia singularis, o perfidia cruenta.
[36] Pilatus exterae gentis iudex saecularis potestate tempo¬
ralis purificauit manus et abluit scelus necessitatis dicens :
immunis et innocens sum ab huius sanguine. 5. [37] Plebs autem
nec alienum nec exterum imitata est, sed insuper adclamabat:
20 tolle, adfige in cruce ; sanguis huius in nobis et in filiis nostris.

11/12 cf. Is. 1, 2. 12 cf. Mt. 17, 3. 14/16 Is. i, 2.

IV, 2 cf. Mt. 21, 30 ( ?). 3 cf. Mt. 22, 1-10. 4/5 cf. Mt. 21, 30 ( ?). 5/6
cf. Mt. 21, 41. 8 cf. Is. 1, 2. 10/14 cf. Mt. 27, 51. 16 cf. loh. 19, 10-
11 ( ?). 18 Mt. 27, 24. 20 Marc. 15, 14. Luc. 23, 21. Ioh. 19, 6.15. Mt.
-,
2 1 25-

16 repudiauerunt Q T A spreuerunt B D G Rx(me repud.] contemnentes spreue-

runt me Rx) F,edd.x reppulerunt RH C h (-p- A h)
IV, 1 effu*dit,n eras.M effudit A fvZo Nv R’ Rx EX )n{cf.append.crit.),edd.
2 uos] me add.T),edd.% noluistis] me recipere add.Q, recipere me h,me C 3
exspraeuistis (pr.s add.i.m.m.rec.,3. exp.Q) Q expreuistis U A(ex add.s.u.S spre- A*
A0) R’ C,Dam spreuerunt,erunt exp.,\stis suprascr.m.rec.b 4 rus (tuetur Eandgraj
89)] ros MQc T(rus t* 2) B(rus {To) R F rorem A 6 fructum Q 0 testes sunt
D,edd.x 10 morte remote <P) A £0 p h(cf.append.crlt.) F 11 passionem M
Q(m del.) T A(-one IIXY) GH C possessionem & R morte h 12 paenitentia B D
R’ Rx C F 13 autem] uero tfi aut v, om.T A,HartDam 14 confusa] sunt
add. Q Israel AD Rx EX,edd. in Israel et Q in Israel T(in del.T) R’ C et Israel
B(et yhs x) /(Israel sec.dur.] secura uero induruit plebs iudaica h) 16 potestate
temporalis delend. cens. Landgraf 89 18 innocens et immunis R,edd.* 20
tolle adfige (afflige <t>) in cruce (crucem <Jh)) Q T A(eum add.post adfige A, et affige
eum xfi),HartDam affige in cruce (crucem B F) tolle B D R’ Rx C F, edd.* tolle
cruci affige (eum add.h) h huius] eius A W v R* C in2 et 3] super D,edd*
nos D Rx F,edd.x filios nostros D R*,edd.x
 270 ADVERSVS IVDAEOS, IV-V
6. [38] Violenta crudelitas, inexplebilis, inhumana et corda
optusa et oculi reclusi : interfecerunt bene merentem suum
nec lacrimas profuderunt. [39] 7. Lugebant apostoli, et populus
gloriabatur ; tremebat terra, et plebs laetabatur ; iudicabatur
25 Dominus, et Israel exultabat. 8. Patiebatur Christus, et impii
exclamabant ; cruciabatur <Dominus>, et plebs laetabatur ;
sepeliebatur Dominus, et plebs epulabatur ; ignominiosa sua
sollemnitate iniqua consignauerunt delicta crudelitatemque
suam.
V. 1. [40] Die mihi et loquere, impie Israel : talem hostiam
optubsti Patri immolando Filium suum ? Talia profudisti
libamina sanguine pigneris acceptissimo Deo ? Ducebas cho¬
reas, Hierusalem, cum interficeretur Christus ; faustis uocibus
5 cantus dabas, cum diceres : adfige, suspende. 2. [41] Propter
hoc in fame et in aegritate, popule Israel, queritur de te Do¬
minus ; neomenias, ait, et sabbatum et diem magnum non patior :

24 cf. Mt. 27, 51.

V, 5 Marc. 15, 14. Luc. 23, 21. Ioh. 19, 6.15. 7/8 Is. 1, 13-14.

21 incrudelitas AIQ T(in exp.MQt) A(in exp.& crud- A<f>ni IXY A° uel crudelitas
r2 i.m.) ;fort. rescribend. incredulitas inexplebilis 0-q,Hart inexplebili MQc(s add.
infra u.M) explebi T(expleuit t2) B(ex plebe m£Tvo) ex plebe A, Dam sign, corrupt,
add. expleuit R et plebs D F,edd.x,tuet.Harn 131 24 fremebat B 2a patieba¬
tur ... suam {1.29) om. Q T A V),ext at in B R F,edd. ; uncinis inclusit Hart, retinend.
cens.Dam 100{dubitanter),Trdnkk 46 26 dominus add.Pam ex coniect., Christus h,
om.cett.codd.,MorDam{qui asteriscis lacunam indicat) 27 ignominosa mdvZ F
in ignominiosa Rx EX ignominiosus h hac ignominiosa edd* 28 iniqua edd.
exc.Dam in qua codd.,Dam consilia add.R’ Rx C,edd.x designauerunt C con-
signauit h signauerunt Hart delicta] dilatata Rx derelicti EX delicto edd.1
post delicta add. nimia h crudelitateque sua R’,edd.x crudelitate sua R* C h
incredulitate sua EX
V, 2 optulistis Q (opt- MQc U H gQ K,HartDam obt- ceil.codd.,edd.x int- <t>)
profudistis Q T D(s eras.D -isti v profundis N) R’ h 3 sanguine Q T A
sanguinem B D(-inis N) R’ Rx C,edd.x fundendo sanguinem h pigneris ex -o-
Z pigneris,e exp.,o suprascr.G pingeris i pignoris &-q rvo v h EX,edd.x pingnoris m
acceptissimi B D, edd* acceptissimumgp EX deo] domino Q 3 4 Dam
primus leuiter distinxit inter choreas et Hierusalem (ad H. Q B F,Harn 131 in H. v ;
cf. append, crit.) 6 in fame et in aegritate] infamate et ingrate dubit. Dam {156sq.
ingrate mau. et R. Braun in Eatomus XXX, 1971, p. 402) in adnot. et in translatione,
i.t. infame et in aegritate sign.corrupt.add. ; om.h ubi legitur queritur de te popule
(populus bj) israel dominus dicens ; in p uerba fame et integritate deleta sunt in1
om.R’ R* C in fame] infames D(c add.s.u.ita ut legatur in fame es D, in fame
es v),om.h {u. supra) in egritate MQfe. et it del. ita ut legatur ingrate Q) B(intc-
gritate d egritate v in egestate (TZ egestate 0) F (alibi ingrate i.m.) in aegritate Hart
ingritate c egestate tfq 0 in esitate T in egestate U %rZ, tuet. Eandgraf Ss in (a)egri-
tudine D,edd.x integritate R’(in egestate H,eges i.ras.) R* (del.p) C inanem egesta-
tem A(mane in egestate IXY inanem cogestatem r), om.h (u.supra) populi
MQc B(-us n) F populo H 7 numenias Q(u corr. in o,c add.s.u.) T(e add.s.u.T
neu- /) A(neo- A0 neu- n inuelas gr nu’emas /), Hart(neo- Dam) neemias fee i.ras.)M
noe menias P nec menias V neomeniam K et1 om.r D, edd*
 ADVERSVS IVDAEOS, V 271
ferias et ieiunium execratur anima mea. Nec inmerito Dominus
odiuit caerimonias uestras, in quibus unicum et primarium
10 Filium eius peremistis. 3. [42] O diem durum et horam flebilem

et sollemnitatem lugubrem et terram infaustam et ciuitatem

profanam et populum Domini nece cruentum ; interfecerunt
enim Dominum et latronem liberauerunt. 4. [43] Ob hanc
ergo causam coactus est Dominus facere nouum testamentum
15 consignantibus septem spiritibus teste Moyse et Helia in mon-
tem, ubi praecepitne patefieret scripturae sacramentum, nisi
filius hominis resurrexisset de mortuis. 5. Sed mox surrexit
Dominus tertio die, aperuit testamentum nouum, testamen¬
tum uitale atque ita dixit : [44] Venite, exterae gentes, here-
20 des mei ; Israel enim non obaudiuit. Quapropter ite, discipuli,
in ultimam usque terram et praedicate per orbem his uerbis :
m Venite undique, patriae gentium, introite in aeternam
hereditatem ; Israel enim noluit. 6. Ne dubitetis : nulla hie
exceptio est nec ingenuitatis nec dignitatis nec condicionis
25 nec positionis nec formae nec aetatis. 7. [40] Licet dignitate
magnifici, licet ignobiles, licet senes, licet iuuenes, pauperes,
diuites, boni malique, domini atque serui, indifferenter aequa-
liter introite in hereditatem. 8. [47] Etsi pedibus captus es et

V, 17-VI, 9 cf. Hincmari Archiepiscopi Rhemensis De praedestinatione Dei et

libero arbitrio posterior dissertatio (PL 125, 227 A-B).

12/13 cf. Mt. 27, 21. Marc. 15, 6-15. Luc. 23, 17-19.25. Ioh. 18, 39-40. 15
cf. Apoc. 1, 4 ( ?). 5, 1 ( ?). cf. Mt. 17, 3. 16/17 cf. Mt. 17, 9. Marc. 9, 8.
20/21 cf. Mt. 28, 19. Marc. 16, 15.

9 caeremonias Q(e. corr, in i),edd. exc.Dam querimonias RG R*(corr. in ceri- G p) C

primarium] unigenitum MQc 12 domini om.Q h nece cruentum Q B
R’ Rx C /(nec cr. <P C nece om.m b h), edd. concruentum T A(concruentem SAui
cruentum <£« concernentur 1XY) D (cruentum b) 11 facere post nouum R’ gQ
C(coactus ... testamentum] confirmauit dominus testamentum suum [suum t. p]
p h) 15 consignantibus F,HartDam consignantib ; (b ; i.ras.)M consignantis
Q T(n del.t2) consignastis c consignatis A(-atum A0 -ans Jr&) B(-atus m) R’
Rx C h(confirmatis K) consignatum Dtedd.x consignans EX teste &r/ IXY D
Fv F,edd. testem MQc T A(-te IXY) B(-e Fv) testes R’ C testibus R* h Moyse
<Pt) IXY D(et Moyse b) Fv gQ F,edd. cum Moyse p h moy(i)sem/-en MQc T A(-se
IXY) B(-e rv) R’ C Helia IXY D(helie b) rv R* h F (H)eli(y)am/-an MQc
T A(-ia IXY elixim AS-nc^x) B(-ia Tv) R’ C montem Q(m del.M -e c) T lee B(-e
rvo) R’ Rx C,Dam monte c A(-em lee) Fvo D h F,edd. exc. Dam 17 de] a Prj
I ®(corr.i.m. ©2) Wvoidel., de suprascr.o) D R* h,edd* resurrexit D R* ut sur¬
rexit R, edd* 23 ne,c add.s.u.t2 nec </> I) Rx h,Hincm nemo EX dubitetis D
H2 R*,edd. dubites Q(dubitexts M) B(-et Bm) dubitet T A(-es IXY) R’(-tetis H2)C
h{add. gens ulla) dubitet quis Hincm 21 ingenuitas Q(-tatis 0) T A B{corr.o'* 1)
b R’ Rx(-tatis p2) C j F,Hincm dignitas Q(-tatis 0) T A B(corr.o2) R’ Rx(-tatisp2)
Hincm{nec dignitatis om.W D C) 26 ignobiles Eandgraj 89* prob. Ham 132,
Dam no'oiles uulgo,Hincm{ex nobilis MQ nobilis c licet ignobiles add.h) paupe¬
res] licet pauperes D{om.b) h,edd.* 2N in omFI A es et B R’ Rx C F,Dam
es sed T e : et v sint <Pj) esset cett.codd.,edd. exc.Dam
 272 ADVERSVS IVDAEOS, V-VI
corpore deformis, etsi maculis turpis et capite defectus, etsi
30 oculis uiduatus, uniuersis libere licet discumbere in conuiuio
et epulari nuptias sponsi.
VI. 1. [48] Ne hominem pudeat nec aetatis nec humilitatis
nec ualetudinis nec condicionis ; consueuit enim Dominus hu-
iusmodi homines sustinere. 2* [49] Nam et caecisoculosrestituit
et clodos ambulare fecit et mutis sermonem reddidit et macu-
5 losos emundauit et mortuos suscitauit. 3. [50] Nec timeatis
qui peccastis, priores ad uitam uenite, nec qui homicidium
fecerat paueat quia fecerat, nec furatus aliena desperet, quia
inuolauerat, nec publicanus timeat quia concusserat. Omnibus
enim remissio peccatorum statuta est. 4. [51] Et tales Dominus
10 desiderat: humilitate abiectos et specie indecoros et ualetudine
fractos et seruitute depressos. 5, [52] Beati enim et gloriosi
et magnifici et potentes et diuites et fortes noluerunt adquies-
cere Domino neque introire in nuptias, sponsum insuper
indignissime peremerunt. 6. [53] Propterea factus est altissimus
15 quisque eorum humilissimus et fortissimus inualidus et pru-
dens stultus et nobilis (ignobilis) et diues pauperrimus et

26/31 cf. Mt. 22, 10. Luc. 14, 21.

VI, 3/5 cf. Mt. 11, 5. Luc. 7, 22. 8 cf. Mt. 21, 31. 13 cf. Mt. 22, 5.
Luc. 14, 18-20. 14/15 cf. Mt. 23, 12. Luc. 14, 11. 18, 14.

30 uiduatus Hart(coll.cap.VII,l.l9)Dam, sed ita iam Hincm uidearis iv C uideamus,

amus exp.Q uideg non uideas r non uidentes $4 caecus p uideatis cett .codd.(\n&e.zt
uel non uideat v ; oculis uiduatus] caecus oculis h) defectus uideatur MorPam
defectus RigOxBal 31 in nuptias D(corr. in -iis)bPV,Bal(‘sic cod.Colb.’) in
nuptiis Nv h ad nuptias Rx nuptiis H 31/VI, 1 sponsi ne hominem MO / B
(punctum inter sponsi et ne exc. Zo sponsi om.m nec m), edd.exc.Dam sponsi.nec
hominem F sponsi omnem hominem $4 sponsione hominem c T(o del.t2) A
(sponsi ne hominem f sponsione hominum J sponsionis. Nec hominem IXY)
R’ C; bine sponsi.0,ne hominem Dam sponsione hominum J D sponsi nullum
hominem Rx sponsi.Neminem EX,Hincm sponsi et sponsae h ubi ne ... condicionis
(VI 1-2) deest

VI, 3 hominem R’ Rx(-es p2) C(lac.ti),edd.x 4 clodos MQ U B(-au- £Fvo),

HartDam claudos cett.codd.,edd.x,Hincm multis T(mutis t) A(mutis A0 mittis n)
maculosos] leprosos Q 5 mundauit T A R,Hincm nec] ne c R,edd.T
timete B(timere 9Z), Hincm 6 peccatis Q(s add.s.u.MQ) T(s add.s.u.t2) A
(-astis IXY), Hincm 7 fecerat1] fecerit D, Hincm, edd. exc. Dam nec] ne D
(nec Nv) ne qui B(nec qui mTo ne quis v) nec qui mFo R’ R1 C /(est add. post
£uratus),MorPamRigOx furatur R’ R*,AlorPamRigOx furantur C despe-
rent C 8 inuolauerat M(in i.ras. ; fortasse ex non i- ?) B(non inuol. Bm quia
inuol. om.v) D(uiolauerat Hv) R’ Rx(ex inuoluerat p inualuerat g) C F, edd.,Hincm
non inuolauerant Q (non et alt. n del.)c U(ex -runt) nec (non 4) inuoluerant 0rj non
inuolauerat,n add.s.u.T non inuiolauerat, at i.ras.t2 uiolauerat EX furatus fuerat A
13 sponsum] sed sponsum h sponsi D,edd.x «sponsi)>, sponsum Hart sponsum
Dam) 15 humil(l)issimus MQc T(ssi del.t2) i B(illimus mTo) DbPV C F,Hart
Dam humil(l)imus <Prj A(-issimus i humilis A°n) mTo Nv R’ R* h, edd.x (humillimus
aut humilis dubit. tuetnr Eandgraf 97) 16 ignobilis addidi ex 19 ; et ignobilis
add.r, abiectus add.F; lac. indic.HartDam ; iam Hart ignobilis excidisse suspicatus est
 ADVERSVS IVDAEOS, VI-VII 273
heres abdicatus. 7. [54] Quoniam quidem ipsi abdicauerunt
regem modestissimum et benignissimum dicentes : ‘Ignora¬
mus quis sit hie, non enim est rex noster : habemus alium
20 regem Caesarem’. Propterea habent quern petiuerunt. 8. [55]

Tunc conpleta est prophetiae uox quae praedixit illis : Vos

noluistis aquam Siloam quae uadit silentio, sed magis uoluistis
aquam Raassom. Quapropter induco uobis regent Assyriorum
qui montes uestros in planum dabit et introibit terras uestras.
25 9. [56] Atque ita factum est, et repudiatus enim Christus a

populo misit tyrannum quem uoluerunt, qui ciuitates eorum

diruit et plebem captiuitatis eorum damnauit et spolia
cepit et ad solitudinem Sodomae patriam eorum redegit. 10.
[57] Nam Dominus ex indignatione abstulit ab Hierusalem uir-
30 tutem pants et aquae, fortem, gigantem, hominem bellatorem,

iudicem, prophetam, destinatorem et senem, laudabilem consilia-

torem et peritum architectum et prudentem adiutorem. 11. [58]
Haec omnia auxilia, munitiones, propugnacula transtulit
ad gentes et omne regnum suum infixo signo : inhabitauit in
35 illis et castra metatus est in illis et ibi constituit uirtutis

exercitum ibique regnauit.

VII. 1. [59] Non est iam regnum in Hierusalem, sed in nobis :
hie castra, hie exercitus, hie dux, hie uirtus, hie sponsus,
hie nuptiae, hie rex, hie Christus, hie uita, hie suscitatio, hie
aeternitas. 2. [60] Hie est qui ab initio figuratus est et a pro-
5 phetis honoratus est et in uisceribus corporatus et Iordane

tinctus et a populo contemptus et in ligno suspensus et in

terra sepultus. 3. [61] Hie est qui rupit uetus suum testamen-

19/20 cf. Ioh. 19, 15. 21/24 Is. 8, 6-7. 25/2(5 cf. Is. 1, 2 ( ?). 28 cf. Ier.
49, 18. 50, 40. 29/32 Is. 3, 1-3.

VII, 3 cf. Ioh. 11, 25. 5/6 cf. Marc. 1, 9.

19 quid MQc (quis, s i.ras.M) T Q C qui B(quis m quis,s del.,d suprascr.o),Hart

(quis Dam) non ... Caesarem (1.20)] non enim habemus regem nisi Caesarem h
habemus ... Caesarem (1.20)] non habemus alium regem nisi Caesarem A
20 habeant T A o,Hart(-ent Dam) petiuerunt Q B(petierunt W potuerunt v)
R’ C F,edd.exc.Hart; tuetur Ham 132 petierunt t2 i.ras. D Rx h timerunt T tiberunt
U elegerunt A(egerunt Y legerunt d),tuetur Randgraf 88 coll, uoluerunt (1.26)
intimauerunt Hart 22 silentiose (-sae M) Q cum silentio N Rx in silentio Vv
sub silentio IXY sed] et D 25 et exp.t,om.R.,edd.x a om.Y(add.s.u.t2) A,
HartDam 27 captiuitates T(s del.t) captiuitati B(-te mF captiuanti v captiuam
£0 captiuatam Z) captiuitate R F,edd.x eorum ante capt. Rx, om.t i.ras. BR’Ch
F,edd.* 28 accepit T R, edd.exc.Dam 34 inhabitauit] et habitauit B(corr. in
-bit m habitabunt Z) habitauit Rx inhabitabit c A(-uit <j>) 35 in illis IXY F,Dam
luminis ®irfue v H Rx luminibus 17 in liminibus 0 in limine f suis i liminis ex
lu- G P liminis cett.codd.(lac.h) et edd. illic mau. Randgraf 89* coll. II 23
VII, 1 in1 extat in 0q l ®IXY p h,Dam, omitt. cett.codd. et edd. 5 est om.B D
C h F,edd.* Iordane T(in add.s.u.t2) A(in I. /) RG C,HartDam Iordane* M
Iordanen,n del.Q Iordane c B in Iordane 0q mWFv D H R1 EX F,edd.* in Iordanem
cett.codd.fam.R a Iohanne h
 274 ADVERSVS IVDAEOS, VII
turn et scripsit nouum, quo gentes ad possessionem bonorum
suorum uocauit. 4. [62] Ideoque nos gentes humeris nostris
io crucem Domini nostri gestamus, crucem quam confessus est
Israel Dominus, qui eis placide adloquebatur his uerbis :
Venite ad me omnes qui sub onera laboratis, et ego uos reficiam :
est enim iugum meum placidum et onus leuissimum. 5. [63] Et
responderunt : ‘non audiuimus’. Sed gentes exaudierunt et
15 crediderunt uerbo salutari, quo patefactae sunt aures surdo-
rum et oculi inluminati caecorum et elocutae linguae inpe-
ditorum, clodi prosilierunt uelut fera lasciuiens. Et Christus
enim cum suo regno sedcm posuit illis. 6. [64] Plebs autem
derelicta, nuda, deserta, uiduata regno caelesti atque terres-
20 tri ; nam caelesti abiecti sunt f consecuti atque omnia instru-
menta atque f possederunt lychnum septemluminumetmachi-

VII, 11/15 cf. Hincmarus, o.c., 227 C.

9/10 cf. Mt. io, 38. Marc. 8, 34. Luc. 9, 23. 14, 27. 12/13 Mt. 11, 28. 30.
11 cf. Ier. 6, 17-18 ( ?). 15 Act. 13, 26 ( ?). 15/17 cf. Is. 35, 5-6.

8 ad possessionem $7 A0 mTv R*(ad possione, essi add.s.it.Q),edd.{ex coniectura

Pam)exc. Mor a possessione i.ras.M a passionem,d add.s.u.Q ad passionem c B(ad
possessionem mrv,o2 s.u.) D R F,Mor a passione T(a -em U) A(ad possessionem A°
a passione uel possessione IXY) GH C ab oppressione h bonorum] onerum
EX h(ex honorum b, honerum /), om.c 10 crucem1] cruci Q(corr. in -e M2) U
A(crucis A cruce <]> IXY cum cruce i crux n) GH C cruce T{corr. in -e t2) gesta-
mur MQiporr. in -mus M2) T(corr.t*) A GH C portamus K crucem2] cruci
MQc(corr. in -e M2) T{corr.t2) A(cruce IXY) B R’ C 12 (h)onera Q(corr.in
onere ant onerae M" onere c) T A(e snprascr.r onere i?i/r LYY)B(sub om.m onere mT,a
add.s.u.r) PVv,HartDam onere cett.codd.,edd.*,Hincm recipiam T A(reficiam
[exp.] recipiam #) B(reficiam Wo et uos post ref.; sic et X) GH Rx C h ; dubit. tuetur
Hall,J.Tb.St., N.S. XXI, 1970, p. 183. 14 audiuimus,ui del.,& snprascr.D au-
diemus M(e i.ras.) B Rx F,edd.x,Hincm audimus IXY GH C ibimus h audierunt
T m R(gentes aud.] aud. enim gentes h), HartDam 15 surdorum Eandgraf 89*
coll.Is.35,5, prob.Harn 133, net.Dam 165 eorum uulgo 10 imperitorum B D
mutorum F 17 clodi MQ U B(-au- fFo),HartDam claudi (clausi P V) cett.codd.,
edd.* et Q (del.M) T l\(om.IXY mox «), Hartipoll.VI 25)Dam, om. cett.codd., edd*
20 nam caelesti abi. sunt delend.cens.Eandgraf 89 ; de toto boc loco u. etiam appendic.
crit. consecuti {sign.corrupt, praefixit Dam sic interpungens : sunt. + Consecuti)]
sunt add. Ps.iexc.Ai) B gQ F atque om.B D,edd.(exc.Dam) sic interpung. : sunt,
consecuti MorPamRigOxBal sunt : consecuti Hart; longe aliter Ox sunt.destituti
omni instrumenti quod omnia instrumenta om.B 21 atque {sign.corrupt,
addidi ego)] adque Q(aque c) quae 11,edd.x (quod 0.v)adque **quaeHar/(atque Dam
qtu sign.corrupt. babet post possederunt), om.A*A°<j>r& lychnum (lichnum,lignum)
B(-nium Bm) Vv R’ Rx h F.edd. (lychno Ox) lycnium (lygnium.lignium) Mj2(i
eras. <2) T(ly*cnium U licititim /) Bm D(-num Vv) licinium A linguu C lychinu £
lichiniu A lixinum Orj Trieniu c post lychn. add. et machinam Q
 ADVERSVS IVDAEOS, VII-VIII 275
nam testamenti et uasa hieracia et tubas et patriam de caelo
et terram sanctam lacte et melle profluentem, hac liereditate
priuatus est Israel. 7. [65] Et nunc derelictus in omni tua
25 terra sine alimento, sine luminis auxilio. Auxilium enim et
praesidium interemisti et lumen persecutus es et protectorem
repulisti et sponsum adfixisti et regem suspendisti : [66] prop-
terea exul es de patria tua, oberras circa gentium flumina,
uoce supplici ac prece flebili dicens : ‘Expulsus sum miser
30 de propriis sedibus meis, hospes et aduena factus sum alienae
possessionis sine domo, sine tecto : miserere deserto et
impio et indigne uicto’.
VIII. 1* [67] Haec poena in Israel est et condicio in Hierusa-
lem ; et nisi conuerterint mentes et dixerint ‘Viuit Dominus in
saecula’, non poterunt introire in Domini uitam. [68] Viuit

23 cf. Exod. 3, 8. 13, 5. 33, 3. Num. 13, 28. Deut 26, 9.15.

VIII, 2/3 cf. Apoc. 1, 18.

22 hieracia Hartprob.Harn 133, R. Braun (Eatomus XXX, 1971, p. 402),dubit.Dam

166 ; in indice uerb. et locut. (p.429) Hart hieratica legend, suspic. aeracia uel aeratia
mau.Eandgraf 88 yeratia (yeracia,ieracia,iheratia,ieratia,hieratia,hyeracia) Q T A’
{yerarchya <j>) B R’ C F, Dam sign.corrup.add. eracia(eratia,erachia) arachia n
et eratchia /) D(aerea corr.D2 erea N) cheratia gQ chelaria p jerantia h eraria A0
aerea &£/.*(aereis Ox) tubas D,«/^/.(tubis Ox) tubam <Prj B(-a BmZ) R* EX h,
ex tuba t2 turba IXY tuba cett.codd. patria A(pruina A0) panem D(ex patriam
P),edd.*(pane Ox) 23 lac MQc T(lac et] iacet U) B(et lac m lacte \Do) D GH
C h mel vZ D EX h 24 tua] sua Q D(post terra b), edd.* 27 sponsum
{tuetur Ham 133) i.ras.t2 ubi tuum add. sponsum sanctum h spensum A1Q U F
spansum B suspensum T A,Hart 28 oberrans T),edd* circum T,Hart
29 supplici ac Hart prob. Eandgraf 88 et R. Braun (Latomus XXX, 1971, p. 402)
supplici atque p h supplici A(et add.l) EX suplex <Pr] supplicum B(-cium Bm) D
gQ,edd.* supplicium cett.codd.,Dam sign.corrupt.add. precem D,MorPamRigOx
uoce 0r/, om.p h flebili p h EX,Hart, om. T Ani fles gQ flens l fudit V fudisti v
fleuit cett.codd.,Dam sign.corrupt.add. fleuisti edd.*(‘AIira est pbrasis, aut certe locus
mutilus’ Pam) 31 sine domo sine tecto h,edd.exc.Dam(sine domo domino meo
interfecto Hart dubit. in app. crit.) sine domino sine tecto D i.ras. R’ R* C (sine
domino defectus Ham 133) sine dnm defecto T(sine dno sn tecto i.ras.) sine
(sinere e succurre &,om.<I>7/) domino dominio IXY dhi c e dnm <Prj dne erlhp
om.l in sp.ca.10 litt.) defecto (defectu c directo IXY) Q A D (sine domine defecto
Dam) sine domino (dtuii B d’m m dominio II) si fincti (sine seq.lac.ca.il litt.F)B
Ich neige dagu, den Ausdruckfiir eine Glosse deserto s>u halted Trankle 47) mise-
re <Pr) N gQ K miserere ... uicto (1.32)] misere desertus et impie et indigne
uictus Ham 133 31/32 deserti et impii et i. uicti R,e<id.*

VIII, 1 et] haec (Prj R,edd.x 3 introire] intrare R(lac.h ; cf. append.crit.),
edd* in om.A dominum B uitam 77 A DN R’ R*(ante domini), edd.
(requiem OxBal) requiem <P(corr.i.m.m.rec.) uita cett.codd.(in domini uitam] in
regnum caelorum Kj,.lac.h)
 276 ADVERSVS IVDAEOS, VIII-IX
etenim et uiuunt hereditates eius et uiuit quem interfecistis,
5 impia Hierusalem, et tamen non in totum spem tibi denegauit
Dominus ; dedit enim ueniam paenitentiae, si quo modo possis
paeniteri. 2. [69] Quis tam bonus, quis tam pius, quis tam
misericors ? ‘Accipe’ inquit ‘salutem, licet me occideris;
heres esto cum uirgine, licet non merearis. Ignosco, si paenites’.
io 3. [70] Ergo si fas est, capite mentem bonam, uel sero uel tarde
intellegite testamentum nouum. Age uos, gentes, absoluite
illis scripturas suas et dicite : ‘Adorate Dominum pro meritis
suis.’ 4, [71] Quod manus eius extenderis, licet exaggeres oratio-
nem tuam, non exaudit ; manus enim tuae jilenae sunt sanguine.
15 Lauamini, mundi estote et uenite conloquamur, dicit Dominus

Deus. Eluet sanguinem ex uobis et emundabit corda uestra

super niuem et animas uestras super lactem.
IX. 1, [72] Accedite hoc, scripturis credite, hie est salus. [73]
De Sion Dei exiet lex et uerbum de Hierusalem, et iudicabit in

VIII, 4/9 cf. Hincmarus, o.c., l.c.

9 cf. 2 Cor. 11, 2 ( ?). 13/16 Is. i, 15.16.18. 16/17 cf. Is. 1, 18 ( ?).
IX, 2/8 Is. 2, 3-6.

4 et1 om.Q </>, HartDam uiuunt D R’ C\\,edd. uiuum MQ T(uiuunt t2 i.ras.) A’

(uiuit IXY) B(-it r) unum dx(uiuet/) uiuit cO-q A0 IXY F Rx EX hereditates D
R’ C h,edd. hereditatis MO T(corr.t2) B(-tas C) hereditas c<P-q r Rx EX eternitatis
eius et hereditatis A(-tas eius et -tas A0 IXYf, sed bis ti add.s.u.f) interfecistis,s
del.t H -isti^) C h, Hincm 5 impie T)(ante interf. N),edd.x in Hierusalem D,
eddin totum <f>-q B,HartDam totum MO F(corr.in tantum t2) totam c D F,
edd.*,Hincm tantum R’ gQ C adhuc p h, om.EX(lac.k ;cf.append.crit.) tibi ante
tantum R,ante spem G EX h, post denegauit Rx,ante totam edd.x, om.Hincm 6
paenitentiam T r paenitenti A(exc.r) 7 quis3 om.IXY,edd. 8 accipiet T
(-pet U) A accipere c 11 age] agite A D Rx C agite igitur h eia R,edd.x 12
et] sedQ T(corr.tfgQ deum n R(exc.p) 13 suis l<f> I'D G EX,Hart(tuis Dam),
ex tuis (ante meritis) ; eius IXY tuis cett.codd.{non per merita sua p ; cf. append.crit.)
et edd. ; tuetur Brix, Rev.et.august. 17 (1971), p. 186 (‘adore le Seigneur selon tes merites’)
eius] ad eum h, om. A0 B ei H<z/V(eius Dam) 14 audit c&q T,Hart (ex- Dam)
exaudiet Y tuae om.A(uestrae d°) 16 emundabit A(»c -auit 7r emundauit
A'PSJztX mundabit AYimundauit <f>n) GH Rx EX h,edd., ex sumendauit O sumen-
dabit AI semen dabit c in ymnu (ymu 77) dabit <Pi7 mundabit N emendauit T (corr.t2)
emundauit B R C F mundauit DPV mund b mundo v 17 lactem Q(m eras.O)
T(tem del.t) B(lac wf lacte £0),HartDam lacte A(lac / lactem r&) lac cett.codd.,edd.x
IX, 1 attendite l IXY hoc AIQ(u add.s.u.Q) T(corr. in hue t) IS(corr. in hac i
ac add. s.u. r ac & hue/ IXY ®2 i.m. hec /) Bm F,Dam ; tuet. Eandgraf 89 coll. ARE
VII 332 hie hue cett.codd. et edd. est omlT(add.s.u.t~) A 2 de1 ... Hierus.
om.h dei (domini Wr Rx) post uerbum B Rx, om.EX,Bal (de Sion exiet lex et
uerbum dei tuetur Frankie 46) exiet] exite r et exiet d exibit R1 exiit DPVv ;
exiet post lex EX,Hart lex et om.MQc TAR’ C,MorPamRigOx lex et
uerbum <Pq B Rx .EA<******)>uerbum Dam (de Sion exiet lex et uerbum domini
dubit. p.42) uerbum et lex D,Bal uerbum] domini add.&q, dei add.F
 ADVERSVS IVDAEOS, IX-X 277

medio gentium et corripiet plebem multam ; concident gladios

suos in aratra et frameas suas in jalcibus commutant. 2. Non
5 sumet gens supra gentem gladium, desinent belligerare. Et tu,
domus Iacob, uenite, eamus in lumine Domini ; remisit enim
plebem suam. Conpleta est regio tua. praesagiis alienis, et filii
alienati sunt. [74] Tua enim ipsa terra est, et exteri facti sunt
genus Domini 3. [75] Veni ergo, ingrate, et esto quasi una gens.
10 Miserere errantibus. Aequum est honoriiicari sententiam Dei,
qualiter magnifici prostrati sunt et humiles adleuati, fortes
debilitati, infirmes confirmati, diuites ad paupertatem redacti,
pauperes hereditati, dominantes [serui] dominati [regnantes],
subiecti ad regnum uocati, uidentes orbati, orbi inluminati,
15 prudentes ad stultitiam, stulti ad prudentiam conuersi.
X. 1. [76] Etenim qui quondam uecordes et indocti spiritu,
nunc scripturas docent et sciunt et intellegunt, qui autem ab
initio docti et periti et legis disciplinam scientes, nesciunt

11 cf. Luc. 1, 52. 12 cf. Luc. 1, 53. 11 cf. Ioh. 9, 39. 14/15 cf. Ioh. 6,
35 sqq.

3 concident 0tj Rx EX h,HartDam concidens MOc T A(conflabunt IXY) B R’ C

concidit D(-det Nv) concidant eddx 4 falces 0{corr.i.m.m.rec.) IXYifi B(suas
add.o) NVv h fauces DbP(corr. in falces P) commutans ex -tant /2 commuta-
bunt <P-q IXY Rx EX h commutat B F commutet N commutabit v coittant n
commutent R,edd.x 5 super Rx h contra m R C, edd.x desinunt F desinent
enim T>,edd.x et desinent oh 7 alienis IXYT>,edd.exc.Dam alienum MQc(corr.M)
T A(alienis IXY alienorum /) R’ C et alienum B(om.T) alieni 0r) alienorum Rx,
Dam,om.E\(lac.h ; u.append.crit.) 8 alienati] alieni nati Dam nihil adnotans in
app.crit. ; u.autem p. 43 9 ueni] et ueni A(et om.IXY et uni A) uenite R,edd.
(ueni Dam) intrate R(et intrate G K,ct exp.K),edd.(ingtate Dam) estote R
(esto RH) 10 misere Dam errantium R,edd.exc.Hart 12 infirmes ex
infirmi F infirmi ex infirmes M /2 i.ras. infirmi c0-t) A mW^Dvo N,edd.x et infirmi v
ad infirmi V adfirmas DbP infirmis dvdllxZ 13 paupere EA(s add.s.u.\),om.
MorPamRigOx, restit.PaUPex tribus coddl). Post pauperes HartDam asteriscis lacunam
indicant; in app.crit.Hart possessores supplend. censet hereditati (sclheredes facti’)
A D,edd.x ; recte tuetur Brix, Rev.et.august. 17,197 l,p. 186 les pauvresrendusheritiers’)
hereditatis MQc{lac.<Pr\ ;cf.append.crit.) T R’ Rx C F,HartDam{asteriscis lac.indic.
Dam) hereditates B{omfr&xZo) hereditate donati h dominantes] dominantur
A dominis D,Bal domin. serui] dominantur esserui (es del./) T serui delend.
censeo seruis D(s delfbPN dominati] dominatui PamRigOx ; post dominati Dam
asteriscis lac.indic. regnantes deleui, om.MorPamRigOx{sic interpung. : redacti,
hereditati dominantes serui,dominati/-tui subiecti ad regnum uocati ; aliter Bal :
redacti, pauperes hereditati, dominis serui dominati,regnantes subiecti) ; etiam post
regnantes Dam asterisc. lac.indic. (dominantes serui, dominati regnantes legit et
interpung. Hart)
X, 1 uecordes et D/a'i'/.(socordes uel secordes Dam 170 dubit.) secodes et 0
secordes et tj suo corde sed (bono corde sed IXY, sed post indocti p) cett.codd.
3/4 nesciunt legem om.Q T F,del.HartDam ; mihi potius uerba nesciunt legere {lA)
delenda uidentur
 278 x\DVERSVS IVDAEOS, X
legem [nesciunt legere] nec mtellegunt spiritalia, [77] et qui
5 ex illis prudentibus cupiens uidere uenit, intellegit. 2. Rogat
puerum paruulum aut anum aut uiduum aut rusticum dicens :
'Viuere cupio, dux esto mihi in Sion. Enarra mihi nouum tes-
tamentum, reconcilia me Domino. Ecce trado me tibi disci-
pulum, interpretare mihi legem, quae acta est in Choreb,
io dissere praecepta quae in Sion et in lege’. 3. [78] Sine litteris
disserit scripturas eis et puer edocet senem et anus persuadet
diserto. [79] Correptus ergo Israel sequitur iniecta manu ad
lauacrum et ibi testificatur quod credidit et accepto signo
purificatus per Spiritum rogat accipere uitam per cibum grati-
15 ae panis qui est a benedictione [80] et fit mirum spectaculum.
4. Et quia Leuitae offerebant et sacerdotes immolantes et sum-
mi antistites libantes adsistunt puero offerenti, [81] discunt
qui olim docebant et iubentur qui praecipiebant et intingun-
tur qui baptizabant et circumciduntur qui circumcidebant.
20 5. [82] Sic Dominus florere uoluit gentes. Videtis quemad-
modum uos Christus dilexit.

4 nesciunt legere nec] non <P-q, om.MQc qui D,edd. quis (quisquis EX) cett.codd
6 puerum Prj A0 IXY D,edd. aut add.D,edd..x puer MQc T(p i.ras.t) A(-rum A0
IXY) B per R’ Rx C uiduum MQc T(uidu*m t) A(triduum A1 A0 iudeum
IXY),Dam ; tuetur Harn 134 dubitanter uiduam 0-q D R,edd.exc.Dam biduum B
bidua F 7 esto D R,edd. est Q T A B mihi D,edd.exc.Hart homini A(domi-
ni X) B R hominis F homo Q T(homi U),Hart 9 interpretari A(-are IXY)
interpretate,t exp.,r suprascr.p legem B D R licet M(t i.ras.)c liceat 0-q licent Q
(litem i.m.Q2) T(legem i.ras.t-) A(licet AlfWcei n, om.IXY) acta est] accepta A
est] sunt 0rj D R’ C, edd.x, om. Rx 10 et om.B D, delend.cens.Harn 134,
deleuit Dam-, retineri mau. HalKJ.Tb.St. N.S. XXI, 1970, 184) sic interpungens :
... in Sion. Et in lege sine litteris (koX 6 iv tc5 vofxoi aypa-fx/iaros) et in] data D
in lege] intellige /2 i.ras. R’ Q C,MorPamRigOx(sic interpung. : et intellige sine
litteris. Disserit... Aliter autem Ox : et intellige : sine litteris disserit...) intelligam
gp 14 gratia A(-am XP) 15 qui] quae IXY a] in PamRigOxBal et] ut
suprascr.o fit Q(sit c) H R* EX sit c T(corr.t2) A(fit A0 IXY) B(fit mr) RG C
si D 10 quia] qui t) x,MorHartDam qd J qui ante post Leuitae R1 leuitas
Q(-tes rj) T(corr.t2)
Subscripts : C(a)ecili Cvpriani aduersus Iud(a)os qui insecuti sunt dominum
nostrum Iesum Christum explicit MQ T Aduersus Iud(a)eos qui insecuti (secuti C)
sunt dominum nostrum Iesum Christum explicit U RG(explicit ante aduersus G) C
Explicit epfa Cypriani aduersus Iudeos t Aduersus Iudeos explicit BmdvdxZ
Explicit aduersus Iudeos f EX Explicit contra Iudeos v. Nulla subscripts cett.codd.
(Deo gratias. Amen e),edd.
 APPENDIX CRITICA AD ADV. IVDAEOS, i-ii

I, 2 adtendite Q(t suprascr.) T(acc- T2) ASr&e B DbPN G F, MorPamRigHart

Dam sensum] uestrum add.Rx intellegentiam MQ T(-i- t)B D,HartDam -i-
cett.omnes intelligentia Z indulgentiam exp. ®,corr.i.m. ®2 uestram] nostram
vgrdxo(corr.s.u.o) sps,s exp.,u suprascr.T2(-tu t) it non om.m auribus
om.GH h etiam] et o oculis] uestris add.F 4 cernatis ante oculis (1.3) T,
post sacramentum h autem om.C 5 per om.B audiri A(-re A0 IXY)
enim] autem A necessitas l ®-nnY(corr.i.m. ®2,ti add.s.u.Y) 6 est] et
add.F indiffidenter R pariter om. Vv p h, post pariter Q atque (adque, t
suprascr.Q) add. uana i.ras.t una Q T(a add.s.u.)U A W D(a add.s.u.)bN R’ C F,
om.m 7 inutilia 0rj rv (in exp.rv) post utilia add. parit <f> 8 nec] non r
haec i quidquam F 9 crudelitas A x infirmet Z oculis.s exp.T
(-li /) oculi*,s del.X spiritus om.T, suppl. /2 i.ras. spiritus ... estis (/AO) om.B
10 quem T, a add.s.u.T2(quem t) quam bN uidenter T,u add.s.u.Y2 uidentur,
u i.ras.t ergo] go ®, ergo post uos i spiritales] spetiales x intellegite
MQ T(-i- t) B bP,HartDam -i- «//.(intelligenter o) 11 caelestia] spiritualia v
(corr.i.m.) Rx celestia et spiritalia h sui] sua ^(a del., i suprascr.)tt%t D re-
cognoscuntur b cognoscunt ®,corr.i.m. ®2 12 etiam] et i o,om.d, etiam post
mu(l)ta h multa 0 -n B(muta mW^Tvo) h, mau. Harnl27dubitanter mutata Ami
(ta del.n) sono ex sino M si ii B si non mdvg ®xv sonu G sonitu h inuicem
post se C h, om.m intellegunt MQ T(-i- t) B Db P, HartDam -i- cett.omnes
13 leones ... intellegunt (1.14) om.c f, suppl. i.m. leones fremitum thauri mugitum
et miles tubam quanto ergo uerius spiritalia intelligunt f2 taures b tauru V
quanto ex quanta ni fallor D quando Q(lac.c) quanta bPv 11 uerius] uiri
iusti Q(lac.c) intelligant l intellegunt MQ T(-i- t) B D P, HartDam -i- cett.
omnes cael. et her.] et heredes c^lestis Rx celestes heredesque C et celestes
heredes h et om.N heres o 15 patri b EX praecepta ... sui om.D,
i.m. pcepta & ea q a testamto patris sui add.D2 testamenta P V testa-
mento post patris sui 0rj sui] sunt G, om.PamRigOx,restit. Bal 16 cauta
post sunt h ergo] autem j cum] quo A intellegite MQ T (-i- /) B D,
HartDam -i- cett.omnes 17 testamentum] uerbum, suprascr. testamentum e
quod si] quid si m si quis post per aetatem C aliquis n per om. x
docilis ®(corr.i.m. ®2) fvo 18 est] e et tj sit,e suprascr.v intellegendum
MQ T(-i- t) B Db, HartDam -i- cett.omnes habet post spir. s. C,om.b habes G
hret c sanctum om.c 19 ilium] et ilium l sequar Ami illo] enim
add.h et] ac £o magistro post fac. IXY facile A°e v facillime ...
cognoscere (1.20) om.ti 20 iura om.x uirtutemque*** M gentilibus v,
om.v 21 est om. S, post est add. et t2U A hoc om. ®,add.i.m. ®2
II, 1 et om.m pater] omnium deus add.p i.ras. h in om.r principium
Q(m del.)M GH homine bN suo m 2 eumqi** M eum 0 ea A po-
suitque eum h data] est add.m certa om.N praeceptorem m 3
legis] et legis h contends etp C 4 patris] sui add.h expulsis A est
om.^rOxo suam] hanc suam p(i.ras.ni fallor) h terrigenam] terram.nam B
(in terram. nam B terram m) F 5 natiuitate v F in] qui <f> in qua] inquit
B(in qd B) F etiam om.v 6 quod semen cons, om.c semel A semen
cons.] seruabit (b exp.,u suprascr. T) semen T conseruabit U B(seruabit go)
7 in ... flumen] super populum suum et super filium eius h in populum om.d
populum s. f. et om.c eius] illius h ex] quia ex PVv illo] omni
G C omni igitur h 8 genere] semine A°e hominem] noe add.i.m.h cui]
cum IXY impetrauit A(-era- A<j>enx A0 ut om.D 9 in modum] ymo
du c machina i capacitatis, tatis exp.,s suprascr. g capacis p ; post capacitatis
add. magnae h mensu*rarum (a del.)MQ certame/sua rerum c mensuram 0
mensurarm tj mensuararum T(a exp. -urarum t)U mensura rerum A mensura,
rum add.s.u.D msuru V 10 ilia** M ista $ ia ij suis post fratribus Bal
noe] nec Ax 11 illu R ilium gI2 omne illud p(i.ras.ni fallor) illud genus]
omne genus illud h sed iusserat] iusserat enim p h iuxerat Ax (-ss-/)
deus] dominus T h, om.GH iniustitia B iustitiam IF dvQxvZ(corr.i.m.d2,i
add.s.u.v2) 12 orbe D orbea 0 uel orbem ; terrae] propter add.m aquis]
 280 appendix critica AD ADV. IVDAEOS, II

a suis 0r/,om.r ; aquis post inundantibus Ani perire n diripere B(deperire BmF
eripere,e exp.,di suprascr.d) 13 posteaquam p h factus om.t 14 deus
post testificationem Rx praeceptis b F sui] in b, om.Ani d testificatione
IXY F testificationem ... huius (1.16) om.Ox omnis res cibus uobis] tibi
dabo hanc terrain (ex l. 18) D omnibus T(oIs t i.ras.) n omnes f,PamRig res]
erit add.t2p(i.ras.) h res cibus] precibus T(corr.t2) A(res cibus IXY cibus sit/)
cibus post uobis t2 h 15 nobis ;, om.A palum T(pabulum t2) Afpabu-
lum IXY) (h)olerem T(holerum t2) A(olerum IXY) sanguine] testificatus
est <P uitae, e eras.Q, om.D h 1(> haec] hoc IXY K 17 rursus om.x,
post rursus add. omnes r deus dominus rursus <f> dominus post est hK,
post testificatus j deus om.G h testificatus post Abrahae C est om. Z j
in] dey et ® J(iadd.s.u.J) hoc om.M 1 8 hanc post terram Rx h faciam
ex faciem ni Jailor M faciem V facie, a corr.s.u.S 19 multorum x et om.n
semel r in] per i, om.An d 20 multitudine c IXY A0 F populi]
et gentium add.&r/ 21 etiam] etch, etiam^or/illis v illi fm illis G domi¬
nus post posuit h 22 oreb c0-q A mFetich, suprascr. o) PNVv p Cj F orebh
gQ(h del.g)cohereb T(corr.in oreb t2) coherebus Ucoreb Z H horeb hK moysem/
moisem c0rj ®<f>%rnxY quo om.Wsed extat in Bm) expulsis ex -sus g ex¬
pulsus c 25 constuit ® constituti A 0Trtf> Jreg constituta illic add.s.u.M2
illi T(corr.t2) B(illic m) R’ C F ibi h populum] suum add.t i.ras. h possedit
post sibi (1.24) FI possidet Ticorr.t2) A(possedit A°) mx promissas d
24 sibi] a deo add.h etiam post pleraque v etiam] et c pluraque Qc
V G plura** M plerasque d plurima h miracula] mirabilia A 25 carissimo
post filio W karissimis filiis suis h fidem B populus om.G 20 prae¬
ceptis crj A°<f>i B, post tot h peracceptis F p certis b *certis N tot tantis om. A
(tot tantisque om.lIXY perceptis quoque beneficiis \% preceptis beneficiisque l)
aduersatum,s suprascr.Q,m mut.in s M auersatus N aduersatu <f> est ...
uiuum (1.27)] dereliquit (-id b) patrem suum dereliquit (-id h) deum factorem suum
h patrem] deum patrem m 27 et] sed et W dereliquit1] derelinquid
MQ(n del.,t suprascr.Q) derelinquit T(n del.t) n m dereliquid D(d exp.,t suprascr.)b
G dereliq.d B reliquit c A deum uiuum dereliquit om.A^r deum] dnm c
FI deum uiuum] unum deum i uiuum] unum n d dereliquit2] derelin¬
quit (n del. MQ) MQc et derelinquit T derelinquit U ASS®Jenx dereliq.dB dereliquid
b GH dereliqid.d mut.in t D deliquit E\ dereliquit enim] qui dereliquit R1
enim] etiam % W dominum] dnm i.ras.ni Jailor M dm Q deum 0t) dris T
(corr.t2) A(dominum HXYr& deus Auni) deum uiuum hK deum suum j, om.R’Rx C
28 dicens et ostendens J ei terga] integra B faciem1 ... interficiendo (1.29)]
faciendo B conuertit om.A 29 et om. & interficiendo*,s del.M inter-
ficiendos Q T A(-endo J ad interficiendos IXY interficientes l) D(s del.)bN R’ C
ad interficiendos Rx h missos post se h, post prophetas / ad] a 0-q et J(exp.,
ad suprascr.)&,om.lIXY se om.A 50 exinde] et exinde D exinde autem hj
consuebit T(corr.t2 consuebit**,is del.U) cepit 0rj 31 christum] dnm b
corp. adu.] came corporaliter apparentem h uenientem T(ad add.s.u.
adu- t) i v Rx sed etiam om.RJcorr.i.m.H2) Rx(sed et i.ras.p) C etiam] eth
cum] qn A eum c 32 a om.Z a prophetis] apostolis W adnuntiare-
tur] longe ante eis per spiritum loquentem add.h enim IXY v etiam,enim add.
s.u.0 33 quibusdam x insectati] sunt add.R1 insectari IXY B(insertari
WdZ) insectando h 34 indigne] in igne J excruciandos p execrando m
excruando G peremerunt om. n i.lac.ca.10 litt. peremere IXY perimerunt <f>
phimerunt g perierunt c ; post peremerunt add. et M0-q 35 eos] enim add.s.u.
M2 dominum] dns, s exp.,m suprascr. (J dominus c,om.T) ; post dominum add.
iesum T j,Hart Christum] persecuti sunt (sunt s.u.) add.M2 quae] quern T
(m del.t) A quae enim] haec est namque h, om.M enim] cum c; post enim
add. est R* huius om.x ; post huius add. rei M2 s.u. E\ h probatis 0-q ;
post probatio add. sed M2 s.u. 30 silicet IXY; scilicet post quod h insimu-
latos ... inpugnau.(/.3<S) om.0 insimultatos B(-ulatos WTxv nisi multatos d)
insimulatores p simulatores h perfides 0(e exp.,o suprascr.) n et3 om.OxBal
mendaces] prophetas add.h 37 contrarios post Christi Auni h Christo
A />(aay.prophetas) h susceperit T(corr.t2) susceperunt A Rx h ueros] uos n
ueros autem] salutem uero DbN salutis uero PVv fide R1 38 in-
 APPENDIX CRITICA AD ADV. IVDAEOS, ii-m 281

pugnauerunt 17 A W Rx h A moysem/moisem c0-q ®%t W R et moysem n

moysen (-si K) enim h quoniam] quod enim T(enim del.t) A(quoniam A° t&)
qui Rx K 39 praedicabat] annuntiabat h maledicebat predicabat r Dathan
... praedicabat (1.40) om.gj Dath,an add.s.u.M Datan IXY m P V G j Datham
Qc U 7to, corr. in -than u Datam b amabant] uero diligebant h quoniam]
qui Rx,om.m Christum non praed.] Christo contradicebat h Christum
om.v non om.m 40 predicabat A -bant,n exp.n N H et aaron b Aron
0 S®rn v repudiebant M P V predicabant c repucabant et repudiabant j
quoniam] quomo m 41 Abyron A<f>emp H gQ CE K constiebant T
(corr.t2) constituebat n quoniam] quo m 42 contradicebant B inuidebat t
i.ras. h Dauit 0 rift dd / D oderant] odio habebant t i.ras. h quoniam]
quo m xpi, m add.s.u.M xpm ex xpi S 43 canebant Se extollebat U
quoniam] qui c Christum ... quoniam (1.44) om.S 45 Cham ... loqueba-
tur post tradentem (1.51) v, om.Aunh Y(add.i.m.Y2, sed Cain pro Cham) obser-
uabant m b nihil enim] quoniam nihil gQ de om.m Christo] quo P
46 Hieremian Q Ieremiam 0tj t SrIYmvgp CAh hyeremiam Apcfhti Z yeremiam J
Iheremiam x GH Q lapidat | Christum] qm xpm A uacinantem T
(uaticinate /) uaginante U Ananian MQ Annania T(Ananiam t) Ananyam G
Anan. diligebant] Ananie (-ye h) obediebant p h 47 aduersanti p hK
Esaiam T(Is- t) B(Esayam dFlZ Isaiam ijTo) DbP(ex -eia P Jac.gQ),MorHart
Dam Eseiam M Esseiam(corr.in Iseiam) O Isayam 0 Isaiam Vv R,PamRigOxBal
Ysaiam ct) A(Ysayam SA<f>Jnx Isaiam Ipr Isayam e hysaiam & Esayam e)p C Kj
Esayam N GH Ysayam h Esaiam ... persequentem (/.48) om.gQ 48 Manas-
sen MQ magnassen,g exp.,n suprascr.T mannassen t B(manasen vv mannassen 9xZ
Manassem m IC'f) GH p(lac.gQ) EX h,Har/Dam Manassem 77 U R C Manasem c0
Manasse A(Manasse & Manesse x) b), edd.x persequentem ... Christum (1.49)
om. Q prosequentem v 49 Ioannem odd. exc. Mor interemebant T(corr.
t2) A(-i- <f>er&x IXY A0 -imabant ®) R’ F perimebant D decollabant p h Chris¬
tum] deum B F non demonstrantem c. 50 Zacharian Q trucidabant]
cruciabant A lapidabant h demonstrabant r& diligebant] amabant h 51
Christum] qui n illis tradentem h. Post tradentem v Cham seruabant nihil enim
de Christo loquebatur exhibet (cf. 1.45)
III, 1 uidentis, n exp.P iudeis 0 quemadmodum] quomodo Rx ergo quo-
modo h Christum post qui A0 Rx EX qui diligunt] diligentes h qui
om.P(add.s.u.m.rec) G 2 odiuntur om.P, add.s.u.m.rec. odiunt N h ap(=apud)
ex pp(=propter) 0 indigna ex -u D indignu b post indignam p usque ad
mortis exterminationem. Non enim indignam add. errore manifesto ex lineis sequenti-
bus plebem] qui non (om.v) diligunt add.P(P2 i.m.) Vv, qui persequuntur Rx
3 o] ob IXY pertinacia v indignam persecution^ pertinaciam h in-
dignam,m eras.D indigna m v dignam MorPamRigOx, emend. Bal(‘auctoritate trium
codicum> ut adnotat) indignamus q c mortem B(-tis vo2) F 4 teste,s add.
m.rec.M domini] dm H 5 sed] et sed rn, om.x et om.Y5(extat in Bm)
perfidi] o perfidi B F coloni] colem 0 contumeliam fecerunt post filio
(1.6) h 6 fecerunt om.G,add.G2 i.m. fecerunt patri in filio] patri in filio
inferentes B quid igitur] qui dicitur T(corr.t2) A(quid igitur A0 quia dicitur /)
igitur] ergo h pati om.v 7 scilicet] cum scilicet B(ut scilicet P), scilicet
post fugarih fugari i.ras.G figuri** nifallor H figurari C de om.h regna
U ante abdicari / et babet, post abdicari b de i.m.m.rec. abdicate Rfcorr. in
-tip) 8 est om.B F ita2] sic j euenit] et uenit P obuenerunt Rx eis euenit
(aduenit j) h optegerunt (e corr. in i Q)MQ T obtegerunt c F opti gerunt B
obtinuerunt m j contigerunt v N obtigerunt cett.codd., edd.x EVAzoptigerunt...
prophetis (1.10) om.H(pro bis uerbis in IXY pena legitur) 9 passus] est add. N
ph in om.c in filio filius perpessus om.B perpessus] ppesset F uero p h
10 tempore] enim add.I quo om.m in suo tempore ... prophetas (1.14)] pro
ipso. Vnde longe ante coactus est per prophetas suos cum indignatione annuntiare
quod sciebat illis uenturum (euenturum h) fore adhibitis testibus celo et terra
dicens p2 i.ras. h tempore2] corpore v coactus] quo actus,qu del.,c suprascr.D
est om.v 11 indignationem A(-one l&ifi) ro in indignatione Pam ex coniect.
RigOx 12 et1 om.W et terra post angelo D et2 om.077 et angelo
om.i angelis gQ de] et Q B F absistentibus b Moyse mVo D E,edd.
 282 APPENDIX CRITICA AD ADV. IVDAEOS, iii-iv
moise IXY W A Moysen cett.codd.(-se c r moisen Imp v Moysi 0 moisi 77) Helia
<J>rj mWYvTdv D R’X,edd. Helya dllx Elia IXY Heliam cett.codd.(Helian Q Eliam U
Helyam SSAueJIhn £ H C Helya* E Haeliam <p elyam gQ angelo B,corr. Helia
i.m.B2) 13 hos] nos <f> enim om.gQ cum] quo A pateret r paretur
dvdllvZ pa/paretur W appareret T in om.n in Israel om.gQ 11 ita]
enim v facta om.rp prophetam IXY prophetas] ita praedixit add.B(ita
et praedixit d), praedixit F 15 et post praebe m terra*,m eras.Q terra B
terre A’(-a JIXY) Az(corr. ®2, -a fri) tuam II,om.c m quoniam] quo m quia / H
qua EX dominus] deus W 1(5 genuit v me om.m
IV, 1 has ... Israel] has etiam dominus effudit uoces quando pro Israel mori pa-
rabat h uociferans om. n, post uociferans add. et M2 (s.u.) A0 IXY r& mTo2 Nv
G2 R1 h,PamRigOxBal, ac Mor uociferas T 2 uoluistis d alii] uero add.h
receperunt A nondum ex nedum B H nondum nec ment. mei] necdum
me h inter nondum et mentionem ras. ca 3 ////.(nec eras, ut uidetur) M nec]
mec N, om.F 3 mentionem post mei C audierint, i exp.,u suprascr.d audi-
uerunt n habuere IXY nuptas It meas] diu uocati add.h 1 ibunt] *ibunt,
b del.P bibunt A(bibent IXY) sunt T ibi c ibunt ... uocati] intrabunt qui nec¬
dum uocati sunt h qui] quo o uoc*ti,a add.s.u.m.rec.Q uociti U mecum
B(meum po) uineam] meam add.PamRigOxBal 5 colere ex colore D colore
Z recusastis] noluistis recusastis E recusatis j9(s add.s.u.) <f>x fructuspost
iustitiae h alii] uero add.h (5 et ... deo] qui inde (uitae K) fructus eternos
capient h accipient ip in deo] inde p, om.n est om.OxBal ista] ergo
hK, om.A°<pe j tarn om.A mens om.h 7 et1 om.c ex(s)ecrata D, execr.
cogit.] tarn execranda mentis cogitatio h cogitatio] contagio i ergo] enim
A,om.D potuistis] uoluistis h et2 om.Rx 8 sponsum] dominum sponsum
c sponsam B (-um 6) F principem uestrum sacerdotem et pontificem uestrum
dominum (deum h) et sponsum uestrum h testes,i add.s.u.tp est] et T,om.G
terra et caelum h terram Bv F et2 om.B(extat. in mriT) 9 in1 om.v
ante elementa in A documenta exp. et om.N, edd.z omnes U omnis
... Christi {1.10)] testis est omnis (omnis est testis hj) creatura in morte Christi
conturbata h (post Christi et p conturbata add.) est om.v 10 crudulitatem
T(corr.t2) credulitatem P,uel crudelitatem add.s.u.P2 credulitatem uel crudelitatem
V credulitatem,u et e add.s.u.v credulitatem R’(corr.H2) C commutata B(com-
mota Bm) 11 natiuitas] natura 0q h populus] et iudaicus populus h 12
trepidatione *,m del.MQ angelus] templi angelus (angulus hj)p2i.ras. h angulus
t2 i.ras. angelo GH(corr.H) in paenit. post consc. h conscisso.pr.s del.V
concisso fn bPv RHp C(-iso C) consciso rj x confessio v conciso edd* consc.
uel.] conscissione lamine c 13 refulgit U resurgit <P confugit A autem]
perfida add.h remansit W Rx 11 conuersa] commota h confusa sunt
elementa et conuersa v sunt om.c secutus,t exp.,t suprascr.Hp 15 duri-
tia*,m eras.M o2 om. B audacia post singularis h singularis ex singulare
Q singulare T{corr.t2) B F secularis x perfida rj rn d perfidia post cruenta h
cruenta,i add.s.u. inter t et a d 10 exterrae MQjpr.t del.Q) extere gentis ex
exteregentes D exte regentis T (corr.t2) exter gentis U exte regentes.i suprascr.
s.postr.e P iudex] iudea B (in iudea v) seculari Ev potestate] ex (et c)
potestate Q potestatem R’(corr.H) C potestas h temporali Q&t) temporales v
17 ablui WdvQj. add.s.u.) IIZ 18 sum post immunis m ab] ad m a san¬
guine uiri huius o huius] eius R*,OxBal, huiuspost sanguine C sanguine B
sanguinis,is del.,e suprascr.t autem] infidelis add.h 19 nec2 ow.B(exteruue
o) F externum c,OxBaI imitata] mutata 0 x est om.n sedj et Pam
RigOxBal acclamat 0 adclamabant & exclamat D declamabat e,corr.i.m.m.rec.
20 in3 om.Auni o 21 uiolente S humana M(in add.s.u.) A et] in IXY,
om.0 r 22 optusa MQc T,HartDam obt- cett.codd., edd.* (obtunsa D Rx,ante
corda Rz, n exp.p) reclusi] clausi h interfec. post bene merent. h inter-
ficerunt T (-e- /) merctiu A meritum n suum om.h 23 lacrima C per-
fuderunt A(p corr. in ^ A pro- S<f>Jr^&rx ef- 0 populus] plebs 0-q 21 gloria-
tur G letatur A(ante hoc. uocab. terra exp.) n iudicabitur,i exp.,a suprascr.G
25 dominus] dimsi 0, om.A j(add.i.m.j) Israel] plebs et Israel / exultabatur
R impii] Israel impii C 20 excruciabatur o cruciabatur ... epulabatur
(1.27) om. W plebis m laetab.J conuiciabatur h 27 sepeliabatur h suspen-
 APPENDIX CRITICA AD ADV. IVDAEOS, iv-v 283
debatur edd.x dominus om.m plebs] populus h sua post soil. (1.28) m h
28 sol(l)emnitate B(sollemp- B solemp- m sollenitas v, ante sol. in 6 udlitate exp.)
gp, edd.(-enn- MorOx) sol(l)empnitate Bm R’ Q C h /
V, 1 da, ic suprascr.P et om.B F impio T(eorr.t2) 2 ante patri C deo
habet patri om.N immolandi T(eorr.t2) A(-o A° IXY) filium post suum
edd.x suum] eius D,om.0i] 3 accept, deo] conspectui dei patris h dicebas
P(u add.s.u.) R choreas T A(om.A) D(addAn v) H,edd. coreas h chore ad MQ
(a add.s.litt.e. m.rec.Q) coreas (om.c) ad c<Prj choream ad B(chore ad B) choros Rx cf
eras R cohereas G (he exp.) C coherebeas E(tert. e exp.)X choru ad F choreas ad
Ham 131 4 cum] quo A fastis h(corr.i.m.K) infaustis R* faustis uoc.
post Hierus. v 5 cantu T(s add.s.u.t2) quantus PH dabat A cum] quo A
adfige MQ T B DbP, edd.(aft- Ox) aff- cett.codd. 6 hoc om.b et om.EX
queritur post de te G 7 ait del.Q, om.h sabbatum ... ieiunium (1.8))
sabbata uestra et dies sollempnes non patiar. ferias uestras et ieiunia uestra h
die p pateor MQ(e corr. in i Q) T patiar cf> ponor n 8 ferias om.A
ieiunium] in ieiunium T A(ieiunium A0 inicuinum IXY muriunum Ai,om.n
i.lac.ca.12 lift.) ieninium b execrantur,« exp.D execratus i dominus] deus
v R dni x dominus post odiuit m 9 audiuit Rx(corr.p) uestras om.v
un*u O uniu c unu 0rj 10 filium post eius C eius] suum H, om.t
perimistis cf> interemistis h o diem] *odie,H eras.T(O die t) duram m
durissimum 0 durum et horam] duramque horam et j et] of v oram,h
add.s.u.MQ oram PV 11 et1 om.^r lugubrem,e i.ras.M lugubrum j2(u corr.
in e) T (eorr.t2) A B flebilem lugubrem P terrain] horam A° 12 ante profa-
nam in EX et legitur proferre,erre <5fe/.,anam suprascr.P interficerunt T(-e- t)
13 dominum] saluatorem h liberauere IXY 14 ergo] enim p causam]
coactus est dominus nouum facere testamentum consignans septem testibus (del.)
spiritibus add.K2 i.m. coactus dominus est A(coactus est dominus lfr& domi¬
nus coactus est S Ami) 15 septem] sub septem m tribus p h, om. V v C spi¬
ritibus om.p h spiritus c patribus EX signaculis Pam(ex coni.)RigQxBal 16
ubi] ut 0rj P ubi eisph praecepit] dominus add.N, salut add.tj> sacramentum
(testamentum IXY) scripturae ne patefieret A (ne sacr. scr. patefieret P sacr. ne
scr. patef. r) patefierent Q patefacerent gp h plane fieret B nisi] ni Mb
ne A 17 filius post resurr. N resurrexit <f> resurr. post de mortuis h
sed] et sed ... nouum (1.18)] postea uero quam tertia die dominus a (ex
Kj) mortuis resurrexit testamentum nouum aperuit (apparuit hj) h 18 tertio
post die lmWR tertia/v, post die OxBal apparuit <PAC, om.B statuit add. post
uitale (1.19; statuit post uitale etiam F) testamentum1 om. C testamentum
nouum om.IX Rx testamentum2 om.c T 19 uita,e add.s.u.m.rec.Q atque
om.C uenient R’ Rx C uenite ... quapropter (1.20) om.h 20 enim] autem
£o (enim add.s.u.o) C non om.o abaudiuit Atjx obaudit <j> quapropter]
discipuli add. W 21 in ult. usque terram] usque in ultimam terram Rx in orbem
terrae h terra ex terrae U in terram m per] pro U A per orbem om.h
de his n 22 undique om.A0 intro/ite,ite et intro add.i.m.ita ut introite
bis legatur Q introite bis J RH gp,MorPam in] usque in Rx aeternam] ter¬
ram 0t) aeternam post heredit. c 23 enim om. T noluit] intrare (introire
K) quia (nam j) noluit (uoluit K) mihi oboedire add.h nulla] et nulla MQc
nulla hie exceptio est] non erit enim (enim erit h)hie exceptio h hie] hie
enim A is tic EL 24 nec1] ne A uel h nec ingenuit. om.i nec2] uel h
nec3] ne d(c add.s.u.) d uel h 25 nec positionis om.h, post nec formae /
nec pars positionis i positionis] portionis R’ Rx C passionis cf> nec2 et 3]
uelh aetatis] licet aetatis x, sit distinctio add.i.m.o licet] sint add.h digni-
tate ... licet3(/.26) om. £o licet dignitate magnif. om.n dignitatem T(eorr.t2)
B R’(m del.H) C F digni aut Rx 26 licet1 om.m senes] et senes m senex T
licet3 om.<f> iuuenis c 27 diuites] et diuites h boni malique om.h
malique] alique B mali £o domini atque serui] licet domini uel (licet j)
serui h atque] ac p indeferenter,i add.s.u.P indifferentur Vv, om.edd.x;
post indifferenter N et add., atque <f>x aequaliter om.h 28 introite bis R*
introire A(-ite Ami d- IXY) intrabunt h in hereditatem om.Rx hereditatem]
aeternam add.h hereditate c T(eorr.t2) RG C etsi] et pedibus 0r/ Pi
r EX,edd. hedibus c fz Wdv^QIIxZ heredibus ® (corr.i.m. ®2)ttt o (a)edibus cett.
 284 APPENDIX CRITICA AD ADV. IVDAEOS, v-vi
codd.(p add.i.m.t2),debilis Hincm captum IXY capti 0rj pedibus captus es
et om.h 29 deformes 0-q difformis <j> demens,mens ex/>.,formis suprascr.b
etsi1] et IXY masculis B (-acu- mTII) turpes 0-q temporis f et
capite defectus om.h capite] corpore N defecti 0r\ deceptus.cep exp., fee
suprascr.P post defectus add.RigOxBal uideatur quod ap.MorPam post oculis de¬
fectus (1.30) legitur; cf. apparat.crit. 30 uniuersis] tamen add.h uniuersa D
uniuersis bPNV discumbere post in conu. C 31 epulati A
VI, 1/2 nec ualetudinis om,0r)(-e- MQ T i H,edd. exc. Mor -i- cett.codd., Mor)
2 conditio / consuebit T enim om.R1 3 modi] mundi M T B(modi d
rxvZ) F nam om.0rj et] de n et caecis] ex caelis b caeci EX ocu-
los ex oculis B oculis A v oculos post restit. h instituit A 4 facit K
redidit n dedit / reddidi Y maculos X masculos W maculatos v 6
peiores 0 priore 0 prior Y,om.K uita T(corr.t2) uenire t(t i.ras.) Az A“ B
(-ite Bmdrd,t suprascr.8) h nec] ne B(nec mV) nec ... concusserat (1.8)] nec
homicide nec fores nec publicani desperent sed penitentes ad uitam ueniant h
ad homicidium n 7 paueat] timeat C quia1] qu(a)e BW^vTvZ quern
d^QYlxo qui <j> m quia fecerat om.0r\ i nec furatus] ne iuratus Y furatus]
fructus c furatus post aliena / desperet ex di- M,ex desperat P disperet Qc
T A(corr. in -e- 3 de- A0 i fn IXY) B V(ex -at) quia2] et H 8 nec] ne b
quia] qui n conrupisserat c 8/9 omnibus enim] omnium B 9 enim
om.c F remissio om.m est om.d Rz et] ei D(om.Nv) tales] demens <P
9/10 domini desiderant MQ T deum desiderant A 10 humilitatem MQ T B
abiecti A et1 om.R1 h indecori A indecores c m et2 om.R1 h
in ualitudine h ualitudinem B ualitudinis GH C (-let- Af,i suprascr.,Q,e corr.
in i,TH,edd.exc.Mor -lit- cett.codd.,Mor) 11 fracti A fratres m seruit. post
depr. K depressi A enim] qui uidebantur add.h et2 om.fH 11/12 et
glor. et magn. om.h 12 et2 om.f et potentes om.D et3 om.i/r et4 om.MQc
T A(W extat in Afni IXY) BRC fortes om.B 13 domino om. V neque]
nec V in] ad h F sponsum ... peremerunt (1.14) om.Y,add.i.m.Y2 in-
super] igitur J 14 indignissime om.h, eum add.N perimerunt c Y2 B C K
praeterea <f> est om.Y, et add.r altissimus post eorum (1.15) h,om.W
dominus (del.p) altissimus Rx 15 quisquis 77 fortissimus] et add.P
et2 om.0r] prudens] et add.r 16 et1 om.Y et nobilis om.<f> h nobi-
les T nobilissimus f uobis o et2 post diues f,om.Rx diues] et add.B 17
quoniam] quo tn b quoniam quidem] qm diu idem (ibidem,ib del.p) Rz qui-
dem post ipsi IXY,om.h et ipsi if) abdicarunt GH C h 18 et benign.
om.&r/ dicens d ignorauimus C nescimus K 19 hi U,om.h enim
post est A 20 regem om.h quern] quae v quoniam 0 21 tunc] et h
conplecta U impleta h prophet(a)e c v F prophetica N prophetia A
uox] uos Air,om.c A quae] quam A(qua IXY) qui v predicat K illis
om.IXY 22 uoluistis c aquas IXY Rx u! siloam 0 syleam m sylam,o
add.s.u.H sila, o add.s.u.p syla gfl solam RG C siloe c IXY syloe £o uadet MQ
R C uadunt IXY R1 noluistis X(n exp.,u suprascr.) F,om.r 23 aquas R1
aquam post R. N G Raassom MQ T,Hart Raasson ASnr&x Db,Dam
Raason J%r B P Vv j Raaso R1 Rx C hK Roasson A1 A0 e Roason i Masson
IXY recisam c reasim 0 reasin (-m ?) 17 Rasin N Raasin EX Rassin edd.1 quam-
propter,m eras.Q quapropter M T(lineola del.Mt) indico*,o i.ras.M iudico v
regem om.ip 24 montes] in mentes m uestras H dabit,bit i.ras.t2
dani T dant U dabit ... populo (1.26) om.0-q introibit ex -iuit Q introiuit
T C ierras T uestras om.Y A m 25 repudiatus] cum repudiatus est F;
post repudiatus add. est MQc D enim] est 0,0m.D F 26 populo suo h paulo C
noluerunt 0r/ (corr.rj) C,om.b ciuitas x 27 disruit B(dir- mT distruit xo)
om.Y) plebi A plebe n damnauit] damna dabit T(corr.t2 i.ras.) spolia]
eorum add.R1 28 ad om.B(extat in Bm in To) sol(l)icitudinem M(cidel.)Q
Y(pr. 1 et ci exp. t) <f> B(solitudinem m W^To) similitudinem IXY redigit MQc
(corr.MQ) 29 ex] et T B(om.m) in F indignationem AIj2(m del.MQ) B(-ione
m, m exp.W) abstulit ow.A ab] a X ad EWAu&ni uirtute n 30
panis] patris Auni anis Y et om.0 fortem] et add.R1 hominem] et
add.R, edd.x bellatorem om.W 31 indicem 0 iud. proph. dest. om.<f>
destinator B et... consiliat. om.m et... adiutorem (1.32) om.A con-
 APPENDIX CRITICA AD ADV. IVDAEOS, vi-vii 285
siliatorem ex consolatorem M conciliatorem edd.* destinatorem W 32 peritum
post archit. v eta om.0-q auditorem ® {corr.i.m.) D 33 omnia] autem W
D omnia autem edd* auxiliator,tor del.B, om.R* auxilia post munitiones h
munitiones To T),BalHartDam monitionis Q{corr. in mun- MQ) munitionis
cett.codd.ipx m. IXY) et edd. post munit. add. et t2 £o h(K i.m.),OxBal pro-
pugnaculo R’ C, MorPamRig 34 et om.R’R* C, et ... in illis {1.35) om.h om-
ne*,m eras.MQ omnem c T B omnes A(omne IXY) regnum] in regnum <f>
reges / suum] suo / inter infix et signo lac. 3 litt. m in signo infixo B
(exc.Bm in signo fixo 77) signo] suo add.EX in om. R’ C 34/35 in illis]
illic EX 35 castra ex castre M castram U metatus] et actus U GH C meatus
0 mentatus rjc J est om.D et2 om.R’ R* C ibi post constituit h uir-
tutis] eius add.G, sue add.h 30 ibi Ami ubique r repugnauit £o
VII, 1 est iam] iam est R* est enim iam h enim Vv regnum] regnum eius h
rex A ; regnum post Hier. EA uobis / 2/7 hie {13x)] hinc i 2 hie1] sunt
add.h hie1 ... dux om.m hie exercitus post hie dux R 3 hie rex post hie
Christus h sustentatio R 4 est1 om. ®f initio] mundi add. et del. G
figuratus A T>{ex fugatus P) BAh, edd. fugatus cett. codd.{corr,t2p2i.ras. signatus
0) est2 om.c D h 5 honoratus post est h corporatus] est add.i] compara-
tus est 0 coeperatus c 6 iunctus {an uinctus ?)B tinctus est </> nimitus( ?) 0
{corr.02i.m.) et1 om.Q A0 a populo] ab apostolo B(a populo P apostolo m)
aplo r contemptus] tentus Rx in] a ® ,corr.i.m. ®2 et8 om.c 7 sepul-
tus] est add.A{om.S) rupit] eripuit A suum del.p,om.h 8 scribsit Q B
scribit B(-bs- B -ps- m) quo] quia I qui XY, om.F gente A 9 uocabit T
ideoque] ideo h(ergo j) inde quod C inde est{add.s.u.) quod {partim i.m.,
partim i.ras.)G idemque i/r uos <j>,om. ®r{add.i.m. ®,s.u.m.rec.r) x nos post
gentes Q(et nos 77) gens SAf{te add.s.u.)uni x *umeris G(h add.s.u.)H sume-
ris,s exp.,h add.s.u.C umeris MQ{h add.s.u.) T, HartQcm- Dam) uestris ei/),om.l
10 crucem ... gestamus om.B nostri] dni(del.)t,om.h quem T>(corr.in quam v
qua N) qua P f confessus est Israel] confixus est ab Israel N confixus est
Iesus P Israeli est confessus h 11 dominum B(-us P) F domini {corr.in -us p)
Rx dominus qui eis] quem dominus v eos mF R* EX h,edd.*,Hincm eius
x ei c v placide om.U loquebatur l hie B iis v is dvdx uerbis om.t
12 uenite bis c sub onera laboratis] laboratis et onerati estis Z o laborastis S
laboratus m ego] eo m 13 est om.R* enim post iugum R* meum
om.b placidum] suaue o onus] meum add.IXY m honus -Mj2(h del.Q)
U A'FSz BdvOxv PVv leuissimum] meum leue o 14 non bis 0-q sed ... in-
peditorum {1.15/16) om.M,add.i.m.M2 gentes] nostrae add.D 15 pace factae i
16 et1 om.v oculi om. P inlum. post caec. o, om.b caecorum om.IXY
locutae o 17 prosilerunt 0 prosiluerunt d’(-ier- WIXY) PN fera] terra
B 18 cum] in v h, cum post suo <f> post regno in <f> celesti atque terrestri exp.
sedem] sedit H praesidem A posuit post illis b imposuit IP illis]
in illis o illic legend.suspic.Hart in app.crit. autem] iudaica add.p 19 dere-
licta] iudaica add.h delicta A nudata p h deserta add.i.m.p, om.h
uiduata] et uiduata est h uideat T{corr.t2) uidetur A a regno T(a del.t) A
caelestia atque terrestria T{litt.a uoc. terrestria exp.t) 20 nam ... possede-
runt {1.21)] nam gentes prius abiecte celeste regnum sunt consecute et omnia
instrumenta ueteris ac noui testamenti sunt adepte Fi.ras. et i.m. h nam scelesti
prius et abiecti celeste regnum consecuti sunt et ueteris ac noui testamenti posse-
derunt omnia instrumenta p nam celestia abiecti {ex -ta g) consecuti sunt et posse-
derunt omnia instrumenta gQ caelesti] a caelesti IXY T),edd.* regno caelesti /
cum caelesti F sunt ... possederunt {1.21)) terrestre non sunt consecuti atque
omnia instrumenta perdiderunt EX 21 possiderunt 0r\ TU{aliter t2 ; u. supra)
®{corr. ®2)rr(f>&eilii BmWdx P{corr.in -e-)JZ G F septe M U RG p sui D
liminium n machina MQc,Ox machinarum m ; machinam post testam. G
22 teste i et uasa ... patriam om.c basa T{corr.t2) d’(bassa <f) Bara. U uas B
(uasa W) uasis Ox et patriam om.EX 23 et1] de n terram sanctam 0rj
D R* EX h,edd. (-a -a Ox) terra sancta cett.codd.{corr.t2) profluentem m
lP£v(-etem v)o bN R* EX h,«i77.(profluente Ox) profluente AXA° <f> Z RC, Ox
perfluentem Bdvdllx D(pro- bN) F manantem profluentem P perfluente IXY
GH fluentem 0tj perfruentem MQc{\ add.s.u.Q) T{corr. in profluentem t2) per-
286 APPENDIX CRITICA AD ADV. IVDAOS, vii-ix
fruente J’(pr°fluente $ perfluente IXY) hereditate] tu nunc add.h 24 est,t
exp.t es e es </> B(est Bm) Rx EA h et ... omni] et repulsus longe nunc {om.h)
aph nunc ow.C omnia A&{a exp.&) tua /wr/ terra (/.25) IF, om.A o F
25 terra] sancta add.Auni{exp.u) sine alimento om.B alim.] adiumento <f>
auxilium om.Q h(enim et pr.] praesidium enim tuum h) enim post et 0
20 interemistis c C et1 om.c<P-r) et lumen persecutus es] lumen uerum ex-
tinxisti h prosecutus An persec. es] uerum extinxi p es] est Me (j>
protectorem] tuum add.l h protectionem cj> 27 reppulisti Att^t r
DbNv R’ C repullisti I adfixistis T(s exp.t) adfinxistis U afflixisti 0 V R1
affixi m crucifixisti h regem] tuum add.h 28 exul es] exinde 0 exui 77 ;
exul es (exulas IXY) post patria A de] a Rx sua T{corr.t2), om.Rx et
oberras G oleras 0 oberraris c ante circa in n sinit del. circa] esse <p ful-
mina Z 20 uoce bN dicens] damans p h miser om.Q ; post miser add.
et F 30 de] ah et om. B factus om.b alienigenae B 30/31 alienae
possess. om.T) 31 possionis p h passionis K 32 impie 0 indigno Ale A
uicte # iusto £6
VIII, 1 haec] omnia add.D haec post poena H poena om.X in1] in
his T est ante poena h, om.n in2 om.G 2 et1 om.SAuni d conuerterit
DbN mentes] se p{seq.lac.i.sp.caA lift.) h dixerint,n */e/.D(dixer b) 3
saecula] saeculorum add.h non ... uitam om.b poterit o D uiuit ex
uiuum f 4 etenim] enim A enim dominus t2 i.ras. h etenim dominus R^dns
add.s.u.Q) ; om.T eius] et eius (et exp.t) T, om.IXY quam l<j> qui IXYn
quern] spem tibi denegauit spem add.T{ex 1.5), del.t interfecistis ... totum
{1.5) om.lA. 5 in impiam g£?(impia p, sed ante et post hoc uocab.lac.i.sp.ca.3 litt.) in
platea c tamencaz.GHh negauit W b denegauit post dominus N 0
dominus ... paenitentiae] ueniae h, dominus ... bonus {1.7) om.IXY enim]
etiam m e ueniam d si ... paeniteri] si uolueris saltern (uel add. et del.j)sero
penitere p h, om. A0 quo] qd R C quid gQ 7 ante paeniteri in A confiteri
exp. paenitere $77 £o,edd.x,Hincm peniteris C quis1] nam quis p h tam
{ter)] tamen MQc{en eras.Q) T(en del.t) A(tam IXY tantum r&) 8 accipe itaque
salutem inquit h inquit om.b salute c me] inquit add.G me occideris]
mecheris EA 9 heris MQ{corr.Q) T{corr.t2) eris U A(heres A/ni, om.A0) post
esto iteratur heris esto TU cum uirgine del.t, om.h uirgine] uirtute 0rj
libera OxBal non] me hp,om.m mercaris B h ignosco] signo sco T
{corr.t2 i.ras.) ignosco si paen.] si te paenitet ignosco h si] sic n, om.Y
paenites] penes, et add.s.u.M penetes U penitetis ex penitens ni fallor t2 peni-
tentes Ani penitens Y{n exp.) A0 te paenitet edd.x 10 fas] plus phas 0 plus 77
capite] sic capite R,edd.x si capite GH capite mentem bonam] si capit te
mens bona C mente M mentem post bonam Rx bonam] sanam 0p
uel tarde uel sero Ani 11 intellige n C intelligentes Rx(intellegite MO
TU B D,Hart,Dam -i- cett.codd.,edd.x) age uos om.c0r) gentes bis 0p ab¬
solute] uos add./ adsoluite R C resoluite h 12 illi C illas 77, om.J suas om.
IXY Rx et ... sanguine {l.H)] docete adorare dominum non per merita sua.
Vos autem uel tarde intelligite et uenite et manus uestras plenas sanguine mun-
date. domino uobis per prophetam iubente p i.ras. adorate,te del.Qt adora c
0p C adorare n adorate dominum] *adorate dominus Dam qui in comment.
p.169 ... at te dominus dubit. conic. 13 quod] cum h quid W qui 0p quod
manus eius] quum manus OxBal ex coni.Pam qui in adnot. quum manus tuas legend,
censet eius om.Rig eius ... manus {1.14) om.m extenderas <£77 extenderit
r V exaggeres] ad aggeres A et ageres c 14 tuam om. W enim] autem ®
plenae ante enim rj> sanguine*,m eras.Q sanguinem T(m del.t) B san¬
guine ante plenae gQ 15 libamini T et mundi Imp W collocamur EA
et colloquamur h 10 eleuet 77 fIXY DbP V abluet N et lavo v eruet Ai ornet n
lauit B(elauit Bm) eluite R,edd.x ex] a A1 A0 nobis SAuni r Q 17 super1]
supra Mor super1 ... uestras om.Q et om.OxBal
IX, 1 hie] quia hie hpm.Ani 2 et2 om.edd.x et iudicabit] hie iudicabit
dominus populum suum h iudicauit T{corr.t2) n C iudicabunt Q(-bit r)uindi-
cauit G in] de ®, corr.i.m. ®2 3 et] plebs D corripiet ... concident]
plebs mea concidet T corripiat DPNV corripiet ex corpori et ni fallor Q
corpori et Me B F corpori T{corr.t2) A(campi IXY) plebe N plebem mul-
 APPENDIX C.RITICA AD ADV. IVDAEOS, ix-x 287
tam] gentes multas h multa m plebem post multam / 4 aratro c fa-
meas,r add.s.u.Q flameas 0rj flammeas Z suas om.m 5 sumet] suum et MQ
F{alt. u del.MQt) sum et c su b totum (totam Apfni IXY) spem (spem iIXY
spetiem e) tibi (spem post tibi p) denegauit spem (spem iIXY spinem A0 spiem eg
spelem ® specimen,m exp.f) interfecistis impii ab (ad A ad.ab i) hierusalem et
tamen non {cf.cap.VIII,1.4-5 non om.IXY) sum et (sumet P suum X et om.A) A
gladium] et non exercebuntur ultra ad proelium add. Rx belligerere c
et tu om.c tu om.^F9xo (5 domus] dominus &rj domus Iacob]
bonus domus A Iacob om.ni eamus] ambulemus Rx lumine] lucem c
remisit enim] remisi (remissi pp remisit IXY) te in A enim] eum V enim
dominus h 7 tuam Ip post suam in t conplebem suam del.,e.t add.h tuo
e C sua h praestigiis <Prj praesagii.se R’ C praesagiis ... domini {1.9) om.h
filii post sunt1 (1.8) d 7/8 filiae alienatae Q 8 sunt1 om.o tuam T(m
exp.t) tu B R’ Rx C{lac.h) F terra post est N es B F, om. R’ Rx C{lac.h)
et om.EA exteri] esteri Z ex terris A(exteris lJrPp IXY) exteris d£9xo
(extorres o2 i.m.) exterum D{ex exteti),edd.x fact? sunt D{corr. in factu t)bP V
factum est A,edd.x 9 genus] regnum IXY domini] uel genus add.IXY
ergo om.A 10 et {om.p) miseremini p h miscere m errantibus] quia
add.N aequum est] est aequum T este cum A(cum este n ex te IXY ex te cum
Ax A0) aequum ... adleuati {1.11)] et magnificate dominum quo faciente magni-
fici sunt prostrati et humiles exaltati h honorificare ®{corr.i.m. ®2) Rx hono-
rifica IXY sententia 0 domini B F 11 qui aliter (i del.M) MQ qua D
magnifice D adleuati] sunt add.0r\ eleuati A elleuati m alienati o
12 debilitat ei T(e del.T,-tati t2) deliberati c debilitati infirmes confirmati]
infirmati h debilitati ... diuites om.R’ Rx C confirmati] sunt add.0 di-
uites ... dominantes {1.15) om.0r] paupertatem] pauperiem (-rem A) A re-
dacta Z 13 dominantes ... uocati (1.14)] serui regno sublimati. regnantes subiecti
h dominati exp.p uel damnati add.s.u.gQ, corr. in dominates {lege dominantes)/
dominanti p 14 subiecti bis Z D subiecta A subiecti et IXY ad regnum
uocati del.t, om.Bal uocati] sunt add.D{exc.v) uidentes] audentes W%t
audientes rr orbati ex ornati MQ orbi] caeci v h ; hie explicit h et orbi IXY
15 ad stultitiam om.B stulti bis Z, facti add.Kj stultitiam,tiam del.D conuer-
si] sunt add.IX,praemitt.v. Post hoc uocab. explic.Kj
X, 1 etenim] et iterum A qui] quo T{corr.t) h,om.b quandam B(-o- TvZ)
quidam A,om.<Pri indocti] docti IXY in obiectu ®,corr.i.m. ®2 spiritu ...
docti (/.3) om.GH C 2 scripturas docent om.£o et1 om.® intellegunt MQ
T(-i- t) B D, Hart Dam -i- cett.omnes ; sic et 1.4 et 5 qui... intellegunt {1.4) om.&~B
3 docti] et docti c periti 0rj D gp,edd. perfidi EA perditi cett.codd.{d exp.M t Q ;
lac.A B) disciplina MQ T(corr.Mt) discipl. post scientes v 4 spiritalia
... intellegit {1.5) om.XZ 5 cupiens] cupit v we.x\\x\&tadd.IY{lac.X)v in-
telligitur regat i, om.<P 6 aut1 om.m aut anum om.p anu*m O
annuu c an(n)uum A(annum ®7anulum christianum IXY) B auom 17 aut3]
ad ®,corr.i.m. ®2 aut rusticum om.v 7 uiuere] uenire v ; uidere malit Dam
110 noxmm post testam. c 8 reconsilio A domine c R’ C deo IXY N
trado post me C traho Y tibi post discip. G discipulus B(-um m
£To) 0 coreb 0 r corebh F oreb c IXY N p C horeb M n gQ dioreb S ; cf.II 22
10 disserre^ T B{pr.r exp.QT) discere c Ip P disere 0 disserere 17 Ox dixered*
11 dixerit Zx(dixit /) A0 disseret Sn disserat post scripturas IXY scripturis B
scripturas post eis v Rx eius 0 et puer om.J puer] pure B(puer mF)
puer edocet] puerum eodem 0 docet A0 B R{ante puer p),edd.x senem
om.Z auus A%r anus c n ; ante anus in 0 p add.s.u. persuadet] qui suadet 0
12 diserto 0-q D Rx C(diss- C) deserto MQ{corr.Q) Y{corr.t) A(di- ®f IXY A°)
B(di- £Fvo) R’ deserta c. Hie explicit b. correctus l F israel] yherlm x
Israel ... credidit {IJ3) om.p ineiecta {pr.e del.N)D iniacta Z inlecta MQ
F{corr.t2) A(iniecta A0 illota IXY) inleta c 13 tibi IXY credit T et2] in
m recepto 0 14 post purific. in 0 est exp. spiritum] sanctum A(spiri-
tum sanctum / smarn {exp.] sciam seum A) accipe A pro cibo GH tri-
bum 0 15 ad benedictionem F mirum om.D ; post mirum explic.0 10
et2 exp.M, om.ct) 16/17 summis antistes (-stites 9) £9xo 17 antestites M D
antistitis B antistes c libantes om.W puero bis 77 pueri D offerentis T{s
288 APPENDIX CRITICA AD ADV. IVDAEOS, x
exp.t) offerente A(-ti IXY) offerentes v offerent c discunt T(corr. in discum /2)
A D,Ba/HartDam discum Q(corr.O diis cum c) B R,Mor(sic inierpung. : puero offe-
renti discum, qui)PamRigOx qui docentur add. (ex coniect. Pam) et sic interpnngunt :
puero offerenti discum. Docentur 18 docebant] dedicebant c et1] ei A(et
A0 Jr IXY®,corr.i.m.ex ®2), om.Q iubentur] iubetur eis T),edd* inuentur F
qui2] que m A(qui suprascr.X) et D(qui v) praeciebat,pi add.s.u.Q praeciebant
T praedicabant 17 tinguntur R circumciduntur c 19 qui1] et qui n bap-
tizant / m D(-abant v),OxBal circumciduntur qui om.H qui2] et qui v
circumcedebant MQ(corr.M) U circumdebant An circumdabant ® 20
sicut i domino B(-us Bm) uidebitis n uidete Rx,om.B F 21 nos ir<f> A0
IXY uox r, om.B(exc.Bm) uos post Christus Rx Christus dilexit] dilexit
dominus D dixit S
 INDICES

Index locorvm sacrae scriptvrae

Index fontivm et imitationvm

Index completvs nominvm propriorvm

Index SELECTVS VERBORVM ET LOCVTIONVM MEMORABILIVM

 SIGLA

De Trinitate
De Cibis Iudaicis
De Bono Pudicitiae
De Spectaculis
30, 31, 36 Epistula 30, 31, 36

Indices ad opuscula anonyma Ad Nouatianum et Aduersus Iudaeos

separatim subiectos habebis.
Numeri Romani indicant capita, Arabici spectant ad uersus capitum
singulorum.
In indice locorum Sacrae Scriptutae astericus iis locis additus est, quos
auctor non ad uerbum descripsit, sed plus minusue libere suis uerbis
expressit.
 INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Genesis : Genesis :
i* S X 2-3 32, 28 TXIX 67-68. 74-75
i, 3 sqq.* T XVII 8-12 32, 3° TXIX 79-80
i, 6* ri4-5. t viii 49-50 32, 30-31 T XIX 47-50
i, 9-10* T I 5-6 39, 7 sqq.* P VIII 4 sqq.
1, 10.12 sqq. * CII 13-14 48, 14* T XIX 94-95. 106-109
1, 14-18* TI 7-13 48, 15-16 T XIX 95-97
1, 22* C II 53-54. 62-63. C III 49, io T IX 13-15
27 49, 11 T XXI 69-70
1, 26 t xvii 24-25. rxxvi
14-15 Exodus :
1, 26-27* ri 31-32. rxxn 13-14 3, 10* T VIII 17
1. 27 T XVII 25-27. T XXVI 3, 14 T IV 29
16 3, i4* T VII 15-16
1, 28* TI 35. CII 16 T IX 16
4, 13
i, 29* CII 23-24 T XX 33-34
7, 1
1, 3i T IV 3. CII 62 13, i4* T VIII 18
2, 7* TI 33-35. j" X 3-4 14, 21-22* 1X6
2, 8* T VIII io-11 16, 3* C IV 19-21
2, 9 T VIII 12-13 16, 4* SX 7-8
2, 16-I7* T VIII 13-14 17, 6* IX7
2, 17* TI 37.52 20-23* T VIII 18
3. 5* T I 47 31, 18 T VI 4-5
3,9* T I 50 31, 18* T VI 34
3, 17* T I 49 33, 20* T XVIII 2-3
3, 19* CII 25
5, T VIII 15-16 Leuiticus :
6, 8 sqq.* T VIII 14-15 ii* C II 42 sqq.
7, 2-3* CII 64-65 11, 3-4* C II 45-47. C III 24-26
7, 21* s X 5 ( ?) 11, 4* cm 56
8, 21 T VI 3-4 11, 6* cm 61
8, 21* TVI35 11, 7* cm 58
9, 3* C II 29-30 11, 9* C III 51-52
11, 7 T XVII 52-54 11, 9-12* C II 48-50
12, 7* TXVII1 2. 90-91 11, 10-12* C III 54
15, 7* T VIII 19 11, 13.14.16* cm 65-66
16, 7-12* T XVIII 34-41 11, 13-19* C II 50-51
17, 2-4* T VIII 16 11, 14-19* C III 67-73
17, 8 TIX 11-12 11, 29-30* C III 62-63
18, 1 T XVIII 63-64 20, 10* P VI 3-4
18, 1* T XVIII 2. 90-91
18, 2-10* T XVIII 64-69 Deuteronomium :
18, 3-8* T XVIII 91 4, 2* T XVI 65-66
18, 16-32* T XVIII 69-71 4, 24* T VII 24
19, 24 T XVIII 85-86. 95-96. 4, 39 T III 5-6
T XXVI 17-18 5, 15 T VI 6
21, 14-20* T XVIII 103-121 5, 15* T VI 36-37
21, 17 T XVIII 106-107. 109 6, 4 T XXX 74
21, 17-18 T XVIII 113-114 8, 3 C V 35-36
21, 18 T XVIII 116 8, 3* CIII 34-35
21, 19-20 T XVIII 120-121 8, 4* T VIII 38-40
22, 12* T VIII 16-17 14, 3-21* C II 42 sqq.
3°, 43* T VIII 17 14, 6-7* Cll 45-47. CIII 24-26
31, 4-i 1* T XIX 2-6 14, 7* cm 56.61
31, 11-13 T XIX 6-13 14, 8* cm 58
32, 24* T IX 12-13 14, 9* cm 51-52
32, 24-28 T XIX 39-46 14, 9-10* C II 48-50
292 INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE
Deuteronomium : Psalmi :
14,10* cm 34 109, 1 t ix 44-46. r xxvi
14, 11-18* CII 50-51 22-23
14,12-13.15* C III 65-66 109, 1* T XXVI 48
14, 13-18* C III 67-73 118, 91* r vi 41-42
18, 15 T IX 17-18 135, 12 T VI 6
28, 66 T IX 18-19 135, 12* T VI 36-37
29, 5* T VIII 38-40 138, 8-10 T VI 13-16
31, 2* P XII 28 148, 5 Till 3-4
32, 8 T XVII 61-62
Sapientia :
1, 7* T II 11 ( ?). T VIII 42
Iosue :
1, 2* r viii 19 (?)
2, 24* TI 45 ( ?)
3, 15-17* X 8-10
6, 20* T XV 58-59
II Regum : Isaias :
6, 5* S II II-I2 1, 20 T VI 6-7
6, 14* S II IO-II 7, 14 T IX 21-22. T XII 16-
17. TXXIV 11-12
III Regum 8, 3 T XXVIII 27-28
8, 39* rxm 37-38 9, 5 T XVIII 53. 132-133.
T XXI 22. T XXVIII
IV Regum 29-30
2, 12* mi 10 9, 5* T XXXI 78-79
4, 35* ixn 9, 6 T XXVIII 26
19, 16 T VI 8-9 11, 1 TIX 20
19, 16* r vi 33 11, 2 T XXIX 61-64
T XXX 45-46 II, IO T IX 41-42
*9> 19
35, 3-6 T XII 26-30
I Paralipomenon : 35, 5-6 T IX 23-24
37, 20 T XXX 45-46
15, 28-29* ^ 1111-12
40, 12 T III 6-7.9-10. T XXX
44-45
Psalmi : T III 8-9
40, 22
2, 7-8 T XXVI 19-21 40, 22* Til 11 ( ?)
2, 8 T IX 47-48 42, 2-3 T IX 25-27
18, 6-7 T XIII 20-22
42, 8 Till 15
21, 19.18.17 T XXVIII 35-37 T XXX 41-42
43, 11
32, 2* V II 11-12
44, 6-7 T XXX 42-43
33, 16 T VI 2-3 T XXVI 24-25
45, 1
33, 16* T VI 32
45, 6-7 Till 33-34
44, 2 T XIII 5-7. T XV 49 T XXX 41-42
45, 21
TXVII 8.15 45, 21-22.cf.18 Till 14
44, 8 T XXIX 67-68 48, 11 Till 15
67, 18 T VIII 65-66
53, 2-3 T IX 37-38
68, 22 T XXVIII 34 T XI 64
53, 3*
7i, 2 T IX 49-50 TIX 36-37
53, 5
79, 2 T VIII 45 T XXVIII 31
53, 7
81, 1 rxx 17-18
5 3, 7-8 T IX 33-35
81, 2 T XX 21
55, 3 T IX 28-29
81, 6* T XX 6-7 ( ?). 25 T IX 30-32
55, 4-5
81, 7 T XX 28-29 61, 1 T XXIX 65-67
98, 1 T VIII 45 T IX 39-40. T XXVIII
65, 2
103, 4* T VIII 69-70
32-33
103, 5* T III 10-13 66, 1 Till 20-21. T VI 7
103, 9* T I 29 66, 1* T VI 38
*
O

n 18 66, 2 T III 28-30

103, 32 T III 7-8
103, 24 Till 5 Ieremias :
103, 25* T I 22-23 17,5* T XIV 26. T XVI 3-4
 INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE
Ezechiel :
Matthaeus .
i, 13* r vm 57-58 10, 33* T XIV 27-28
1, 15 sqq.* T VIII 53
I0» 37 E 37 IV 2-3.3-4
1, 18* T VIII 56 10, 38 E 31 IV 4-5
10, 9* T VIII 5 10, 39* E 31 IV 3-4
10, 12* T VIII 56 11, 27 TXI 12. T XXVI 47
11, 27* T XXXI io-ii
Daniel : 12, 8* TXI 57
3, 23* SX 10 12, 32 T XXIX 102-104
3, 55 r vm 45 15, 17* C V 27-28
3, 94* T VIII 40-41 16, 16 T XXVI 35
6, 17 sqq.* S X io-ii 16, 17 T XXVI 36-38
13* P IX 2 sqq. 16, 24-25* E 31IV 3-4
18, 20* T XIV 20-21
Oseas : 18, 32 E 30 VII io-ii
L 7 T XII 4-6 18, 35* T XIV 28-29
6, 3 T IX 43-44
T9> 5 P V 5-6
8, 6* Till 17 19, 9* P VI 1-2
13, 4 T XXX 41-42 19, 16* T XXX 83-84

i9» 17 T XXX 47
Ioel : 19, 17* T XXX 82-83
3, 2 T XXIX 6-7 20, 31* TXI 55
22, 13* E 30 VII 14-16
Amos : 22, 42* TXI 55
4, 11 T XVIII 87-88
22> 43-45* TXI 55
23, 8.10 T XXX 79
Habacuc : 26, 41* Cl 26
3, 3 T XII 46-47 27, 26* TXI 58

27, 38* T XXX 32-33

Zacharias 27, 52* S X 13-14
7, 6 C V 43-45 28, 28* T XX 5
28, 19* T VIII 26-27
Malachias 28, 20 T XII 18-19
3, 6 T IV 24-25

Marcus :
I Maciiabaeorum : 1, 10* T XXIX 53-55
13, 51* L II 11-12 2, 5* T XIII 39
2, 28* TXI 57
Matthaeus T XXIX 102-104
3> 29
1, 1* T IX 9-10. TXI 53 7, 19* C V 27-28
1, 23 T XII 17. T XXIV 11- 10, 2* P VI 2
12 10, 8 T V 5-6
3, 16* T XXIX 53-55 10, 17* T XXX 83-84

4, 4 C V 35-36 10, 18 T XXX 47

4, 4* c III 34-35 10, 18* T XXX 82-83

5. 3-6 C VI 8-10 11, 25* T XIV 28-29

5, 8 T XXVIII 88 13, 9.12-13 E 31IV 9-11

5, 10-12 E 31 IV 5-9 15, 27* T XXX 32-33

5, 32* P VI 1-2 16, 15* T VIII 26-27

6, 9* T VIII 28-29 16, 19* T XI 65. T XXVI 48

6, 14-15* T XIV 28-29

7, 6* E 31 VI 13 Lucas :
9, 2* T XIII 39
1, 35 T XXIV 15-17

9> 4* T XIII 38 3, 22 T XXIX 53-55

IO, l8 E 31IV 9-11 3, 23-28* T IX 9-10
IO, 21-22 E 31 IV 9-11 5, 20* T XIII 39
OO

T XXV 31-32
M
o'

6, 5* TXI 57
10, 29-30 T VIII 36-38 10, 22 T XXVI 47
10, 32* E 31 II io-ii 11, 2* T VIII 28-29
io, 33 E 30 VII 11-12 12, 6-7 T VIII 36-38
294 INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE
Lucas : Iohannes :
12, 8* E 31 II 10-11 5, 22* rxi 58-59
12, 9 E 30 VII 11-12 5, 26 rxiv 37-38
12, 10 T XXIX 102-104 6, 26-27 C V 38-42
14, 26* E 31 IV 3-4 6, 38 T XXVI 25-27
16, 19 sqq.* C VI 13-16 6, 38* rxi 66
18, 18* T XXX 82-83 6, 38-39* rxxi 20-21
18, 19 T XXX 47 6, 40 T XVI 2-3
18, 19* nv 1. rxxx 82-83 6, 46 r xiv 45-46
19, 10* T I 50 6, 51 rxiv 41-42
20, 38 T XXV 52 6, 62 T XIV 50-51
23, 33* T XXX 32-33 6, 63* rxi 66
24, 5i* rxi 65 8, 14-15 rxv2-3. n-13
8, 17-18 r xxvi 30-32
Iohannes : 8, 23 r xv 19-20.22-23
1, 1 t xiii 12-14. rxv 50. 8, 42 r xv 45-46
rxxx 58-61 8, 42* rxi 48
1, 1-2* rxxi 16 8, 51 r xv 56-57.63-64
1, 2 rxxx 58-61 8, 58 rxv 73
1, 3 r xiii 7-8.55.58.61. r 8, 58* r xi 54. r xvm 101
xiv 57-58. rxv 51-52. 102
T XVI 69-70. T XVII 10, 11* r xxx 83-84
6-7.14.32. T XXI 17. T 10, 18 r xxi 10-12
XXVI 52-53. T XXXI 10, 27-28 rxv 81-83
27-28 IO, 3° rxm42. rxv91-92
1, 10 T XIII 11-12. T XIV 6 116. r xxvii 2
1, 10* rxi62. rxv21 io, 31* r xv 97-98
1, 11 rxm 11. rxiV4 10, 32 rxv no
1, 13* T XIV 10. P II 9 10, 33 r xxvii 46-48
1, 14 r x 43-44. t xiii 2-4. 10, 35-36 r xv 100-103
15. T XIV 9-10. 12-13. 10, 36 rxv 113-114.
T XVII 18-19.33.66-67. r xxvii 50-51
T XVIII 32.96-97. T 10, 36* rXV no
XXIV 10-11. T XXV 11, 26 r xvi 2-3
20-21. T XXX 58-61 n, 42 r xxvi 41-42
1, 14* T XVIII 135-136. r 12, 28 r xxvi 33-34
xxi 23. r xxm 31- 13, 5* r xvm 80-81
32 14, 3* r XI 66-68
L 15 rxiv 30-31 14, 6 r xxvm 17-18
1, 18 T XIV 47-48. T XVIII 14, 7 r xxviii 12-13.40-41
5-6 14, 8 r xxviii 8
1, 18* T XVIII 133-134 14, 9 r xxviii 5-6
1, 33* r xxix 53-55 14, 10* r xxxi 103 (?)
2, 19 T XXI 8-9 14, 12 r xxviii 51-52
2, 25* r xiii 38 14, 15-16 r xxviii 53-54
3, J3 rxm 23-24 14, 16-17 r xxix 30-32
3, 13* r xiii 40-41 14, 16-17* rxxix 9-n
3, 19-21* T VIII 59-60 14, 18* r XXIX 37-39
3, 3I_32 T XIV 13-14. T XXI 14, 23 r xxviii 55-57
19 14, 26 r xxviii 58-59
3, 34* T XXIX 27-28. 55-56 14, 28 r xxvi 27-28.
3, 34-35 T XX 38-39 r xxviii 61-62
4, 12 T XIV 47-48 14, 28* r XI 66-68
4, 21 T VI 27-28 15, 1-2 r xxviii 63-65
4, 24 T VI 29-30 15, 9-10 r xxviii 66-69
4, 24* r v 27. t vii 1 !5, J5 r xxviii 69-70
4, 34 C V 36-38 15, 21 r xxviii 71-72
5, 19 T XIV 34-35 15, 26 r xxix 32-34
5, 19* T XXI 17-18. T XXII 15, 26* r XXIX 9-11
17-18. T XXVIII 46-47 16, 7 r xxix 34-35
 INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE
Iohannes I Cor. :
16, 13 T XXIX 36-37 12, 3 T XXIX 98-99
16, 14* T XVI 12-14 12, 4* T XXIX 17-21
17, 3 T XVI 32-34 12, 8-II* T XXIX 47-51
17, 3-4 r xxvi 43-46 12, 28* T XXIX 47-51
17, 3 r xm 23-26. r xvi 14, 32 T XXIX 93-94
30-31. T XXVI 39-40 15, I* Cl 2.19. S I 2
J7> 3* T XI 60-61 15, 19* rxiv 25
19, 18* r xxx 32-33 15, 25-28* T XXXI 81-84
20, 17 T XXVI 28-29 15, 41* T I 7-13
20, 22-23 T XXIX 7-9 T X 54-55
15, 50
20, 28 r xm 43. t xxx 61.
66 II Cor. :

3, 15-18* T VII 13-15

Actus Apostolorum : T XXIX 69-70
3, 17
1,9* I XI 65 T XXIX 22-24
4, 13
1,11* T XI 66-68 5, 10* T I 42-45
4,12* rxn io-ii 6, 16* PXXIX 73-74. P II 5-6
19,26* rm i7 11, 2* T XXIX iio-iii. P II
12-13
Rom. :

V 3 rxi 61. rxiv 8-9 Galat. :

1, 8 E 30 II 16 1, 1 T XIII 49-50
1, 20 T III 39-41 1, 11-12* rxm 50-52
7, 14 T VI 9 3, 20 rxxx 50-51.65
7, 14* cn 1. cm 2 4* C V 22-23
8, 9 T XXIX 68-69 4, 4* rxi 56
8, 19-21* TI 50-31 5, 7* C I 25
8, 21* T III 50-51 5, 17* T XXIX 83-84
8, 26 T XXIX 75
8, 35-37 jE 37 IV 13-17 Ephes. :

9, 5 r xm 46-48. r xxx 1, 9* T XXIII 37

61-63 1, 14 T XXIX 72
io, 4 CV 4 1, 20-22* rxx 5
10, 4* C V 20-21 2, 1* r vii 30
11, 33 r VIII 73-75 4, 5 T XXX 74
11, 36 T III 47-48 4, 10 r xvii 65-66
12, 6* rxxix 17-21 4, 11* T VIII 26-27
13, 12* P XIII io-ii ( ?) 5, 23* p II 12-13
14, 4* TX 14 5, 28-29 P V 15-17
14, 17 C V 23-24 6, 12 Cl 26
20, 4 c v4 6, 12* V II 13
6, 13* P II 3-4. E 31 V 18
I Cor. : 6, 14 E 37 V 19
2, 9 T VII 18-19 6, 16-17 E 31 V 20
2, 12 T XXIX 91-92
3, 6-8 T XXVII 25-28 Philipp. :

3, 16* P II 5-6 2, 6 T XXII 24-26

3, 16-17* T XXIX 73-74 2, 6-7* T XXII 65-67
5, 5* P VI 6-8 2, 6-11 rxxn 3-11
6, 9* P VI 8-9 2, 8 T XXII 72-73
6, 13 C V 25-27 2, 9 r XXII 54
6, 13* P II 6. P VI 5-6 2, 9-11* r xxii 67-70
6, 18* P VI 9-10 2, 10* r xxii 61-63
6, 19* P II 6-7 3, 14 C I 27
7, 40 T XXIX 92-93 3, 19* C V 29-30
9, 24-25* J II 14-15
10, 20-21* C VII 6-9 Coloss. :
10, 25 C V 18-19 1, 15 r xvm io-ii. t xxi
11, 3* P V 8 18.26
296 INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE
Coloss. : Tit. :
I, 16 TXIII 8-10. T XIV 16- 1, 15 C V 8-9
18
2, 15 TXXI 50-51 Hebr. :
2, 18-19 C V 52-55 i, 3* T XXVII 48
2, 20* CV59 1, 13* T XXVII 48
2, 21 C V 56 5, 7* T XXXI 103
2, 23* C V 56-58
3, T4* C V 52-55 lac. :
1, 17* T IV 15-16
I Thessal. :
4, 3 P VI 4-5 I Petr. :
5, 8* E 31 ~V 19 3, 22* T XX 5
I Timoth. :
II Petr. :
I, X* r xiv 25 i, 4* T XV 64-65
1. 17 T III 44-45
2, 5* T VIII 14-15
1, 17* r xi 14 3, 11-12* Til 9-11
2, 5 TXXI 48. T XXIII JO-
3. 12* T VIII 58-59
31. T XXXI 99
2, 5* T XI 51-53
4. 1-2 T XXIX 94-98 1 Ioh. :
C V 12-18 1, 5 T VII 10
4. i-3
C V 10-12 4, 8 T VII 8
4, 4-5
6, 8 C VI 16-17 4, 12 T XIV 47-48. T XVIII
6, 10* C VI 20-21 5-6
6, 16 T XVIII 6-7. T XXX
48-50 Apocalypsis :
3> 21 E 31IV 11-13
II Timoth. 4, 6* T VIII 46-47.56
1, n T XXX 79-80 i9> T3 T XIII 4-5
C 9 T XXIII 38 22, 18-I9* T XVI 65-66
 INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE
AD NOVATIANVM
Genesis : Ezechiel :
6, 5-7 IV 5-9 18, 30-32 XVIII 6-11
6, 14* II 36-37 33, io-ii X 20-25
7, 2* II 37 33, 12 XIII 19-21
8, 7* II 45-46 34, 2-16 XIV 30-42
8, 7-8* II 41 X 8-19
36, 17-23
8, 8.10.12* III 10 II 25-28
44, 10-13
8, 9-12* II 50-53
Daniel :
Exodus : 7, 9-io XVII 1-6
9, 27-28 XII 11-12
11, 2* I 29-30 Ioel :
12, 35* I 29-30 2, 12-13 IX 5-9
32, 2-4* I 28-29
Ionas :
Numeri : 3* XII 7
5, 2 II 49-50
Micheas :
Deuteronomium : 7, 8-10 XII 19-24
1, 17 XVI 14, 15
32, 35 VII io-ii Sophonias
3, 1-2 V 20-21
I Regum :
2, 3-8 XIII 1-4 Zacharias :
1, 18* XIV 19-21 11, 16 XIV 26-28

Psalmi : Matthaeus
6, 6 XVI 9 3, 12* I 33-34. II IO-II
9, 7-n XIII 7-8 7, 2* XIII 9
33, 22 XVI 8-9 7, 3* I 13-14
50, 6 XVI 7-8 7, 7 XVI 4-5
88, 31-34 X3-7 7, 13* II 43
90, 13* VI 4-6 7, 15* XIV 23-24
118, 176 XV 3 7, 22 VIII 7-10
7, 23 VIII io-ii
Prouerbia 7, 26-27 V 14-17
3, 34 XIII 5-6 10, 4* XIV 21-22
10, 28 XVI 19-20
Ecclesiasticus : io, 33 VII 5-6. VIII 3-4. VIII
2, n-13 XVIII 17-21 12
11, 21* XIII 21-22
Isaias : 13, 13* II 3I-32
30, 1 II 18-19 23, 12 XIII 6-7
42, 19 II 33 23, 12* XVIII 15
43, 25-26 XVIII 11-13 26,34* VIII 21-22
43, 26 XVIII 22 26, 75* VIII 22-23
57, 16 X 26-27 28, 19 III 13-14
57, 17 X 30-32
57, 18 x 33-34 Lucas :
7, 39-47 XI 6-20
Ieremias : 10, 19 VI 7-9
10, 24 X 28-29 10, 31-32* I 8-9
11, 10 XVI 4-5
Ezechiel : 13, i-5 XV 17-26
18, 4 XVI 16-17 14, 11 XIII 6-7
18, 21 XIV 6-8 15, 5-6* XV 3-5
18, 30 IX 3-4 15, 6-10 XV 5-14
298 INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE
AD NOVATIANVM
Lucas : Philipp. :
CO

XIII 6-7 122

>H
M
4^ 3> 2

Iohannes : II Timoth.
6, 68 VIII 20-21 2, 20* 130-31
8, 44* VII 9
10, 1 II 12-14 Hebr. :
10, 8 II 14-15 10, 30 VII io-ii
10, 8* II 11-12
10, 11* VI 26 lac. :
4, 6 XIII 5-6
Rom. :
2, 11 XVI 12 I Petr. :
2, 16* VIII 5-6 x, 18-19* XIII 31-32
12, 19 VII 10-11 3, 20* II39-40
14, 4 XII 15-17 5, 5 XIII 5-6
14, 10* VIII 6-7 5, 6* XVIII 15

I Cor. : I Ioh. :
3, 3 XIV 12-15 2, 11 XIII 10-12
3, 12 VII 2 2, 18* II 10
3, 12* I 33-34. II IO-I 1
10, 12 XIII 4-5 Iud. :
ii, 17 XIV 12-15 14-15 XVI 21-24
11, 22 XIV 12-15
Apocalypsis :
II Cor. : 1, 11* XIII 29-30
5, 10* VIII 6-7 2, 5 XIII 28-29
3. 17 II 4-6
Galat. : 6, 12-17 XVII 8-18
6, 1-2* XIII 16 12, 15 XIV 11-12
17, 15 V 8-9
Ephes. : 20, II-I2 XVII 20-25
5, 6-7 XVII 26-28 22,15* I 20-22
 INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE
ADVERSVSIVDAEOS
Genesis : Ieremias :
i, 27* II 1-2 2, 27 11 28
2 7*, II 1-2 6, 17-18* VII 14 ( ?)
2, IJ* II 1-2 28, 1-17* II46-47
3, 2-6* II 3-4 32, 33 II28
3, 23* II 4 II 28-29
32, 34*
4, 25* II 5-6 49, 18* VI 28
6, 7* II 11-12 50, 40* VI 28
6, 8* II 8
6, 14-16* II 8-10 Matthaeus
6, 17* II 11-12 10, 38* VII 9-10
7, 1* II 8 11, 5* VI 3-5
7, 23* II 13 11, 28.30 VII 12-13
9> 3-4 II 14-15 14, 10* II 49
9, 9-11* II 13-14 III 12. V 15
17, 3*
9, 16* II 16 V 16-17
17, 9*
12, 7 II 18 21, 30* IV 2 ( ?). 4-5 ( ?)
i3> i5 II 18 21, 31* VI 8
17, 5 II 18-19 21, 35* 11 33-34
17, 6* II 19-20 21, 38-41* III 5-7
17, 8 II 18 21, 41* IV 5-6
22, I-IO* IV 3
Exodus : 22, 5* VI 13
3, 1* II 22 ( ?) 22, 10* V 26-31
3, 8* VII 23 23, 12* VI 14-15
4, 22* II 25 23, 34-35* II 29-30
13, 5* VII 23 23, 35* II50
33) 3* VII 23 23, 37* II 33-34
26, 14-16* II 50-51
Numeri : 27, 21* V 12-13
1, 5-44* II 20 27, 24 IV 18
13, 28* VII 23 27, 25 IV 20
16* II 38-42 27, 5i* IV 10-14.24
28, 19* V 20-21
Deuteronomium :
18, 15* II 38-39 Marcus :
26, 9.15 VII 23 1, 9* VII 5-6
II 22 ( ?) 6, 28* II 49
34, 1*
8, 34* VII 9-10
I Regum : 9, 8* V 16-17
15, 6-15* V 12-13
19* II 42-44
15, 14 IV 20. V 5
16, 15* V 20-21
II Regum
21, 1-18* II 48 Lucas :
1, 52* IX 11
Isaias : 1, 53* IX 12
1, 2 III 14-16 7, 22* VI 3-5
1, 2* III 11-12. IV 8. VI 25- 9, 23* VII 9-10
26 ( ?) 14, 11* VI 14-15
1, 13-14 V 7-8 14, 21* V 26-31
1, 15.16.18 VIII 13-16 14, 18-20* VI 13
1, 18* VIII 16-17 ( ?) 14, 27* VII 9-10
2, 3-6 IX 2-8 18, 14* VI 14-15
3, !"3 VI 29-32 23, 17-19* V 12-13
8, 6-7 VI 21-24 23, 21 IV 20. V 5
35, 5-6* VII 15-17 23, 25* V 12-13
300 INDEX L0C0RVM S. SCRIPTVRAE
ADVERSVS IVDAEOS
Iohannes : I Cor. :
2, 4* III 10 2, 13* I 10-11 ( ?)
3, 6* I 9-10 ( ?)
6, 35 sqq.* IX 14-15 II Cor. :
9. 39* IX 14
11, 2* VIII 9 ( ?)
ii, 25* VII 3
14, 26* I 18-19
17, 1* III 10 Ephes. :
18, 39-40* V 12-13 1, 18* I 3-4 ( ?)
19, 6.15 IV 20. V 5
19, IO-II* IV 16 ( ?) Philipp. :
19, 15* VI 19-20 4, 7* I 2 ( ?)

Actus Apostolorum :
Hebr. :
7, 52* 11 29-30
11,37* II 46 ( ?). 47-48 ( ?)
13, 26* vni5(?)

Rom. : Apocalypsis :
7, i4* 1 9-11 ( ?) 1, 4* Vi5(?)
8, 17* 116-17 (?) 1, 18* VIII 2-3
10, 17* 13 (?) 5, 1* V 15 (?)
 INDEX FONTIVM ET IMITATIONVM (i)
Arnobius Iunior
Conflictus cum Serapione (PL 53) :
257 B/C T XXXI 3isqq.

Ps.-Beda
In Eeuiticum (PL 91) :
345 B C II 43-45 ;
! C III 31-36
345 D-346 A CIII 51-77

Cyprianus
Epistulae (CSEL 3, 1 - ed. Hartel) :
5 5, 5 (627, 1-6) E 30 V 19-23

Gregorius Uiberritanus
Tractatas Origenis (CC 69 - ed. Bulhart) :
I, 290-332, praecipue 318-322 T VI isqq.
V, 25-62 P VIII 5-33
V, 65-121 P X 2-XII 7
X, 272 C III 61-62
XIII, 60-61 C I 37-38
XIV, 100 CIII 57-88
XX, 56-61 rxxix u-14
XX, 93-133 rxxix 70-111
XX, 150-159 T XXIX 42-53

Hincmarus
De praedestinatione Dei et libero arbitrio posterior dissertatio (PL 125) :
136 D E SO VII 12-19

Hrabanus Maurus
Expositio in Eeuiticum (PL 108) :
3, 1 (352) C III 3-9
(358 A/B) C III 51-77

Isidorus
Comm, in Eeuiticum (PL 83) :
9, 1 (325 B) C II 43-45
(326 A/C) C III 51-77
(326 B/C) C III 3-9
(326 C) CIII 18-20
(326 C) C III 31-36
(326 C/D) C V 1-9
(327 A) C VII 1-6

Maximus Taurinensis
Homiliae (CC 23 - ed. Mutzenbecher) :
XXX et XXXIII init. (p- 117 et 128) PL

Pelagiana epistula “Humanae referunt litterae ...” (ed. Caspari, Briefe, Abhandl. und
Predig/., Christiana, 1890, p. 21) :
6 P XI 4-5

(1) Vide etiam Bibliograpbiam 7. Pontes, Imitationes, p. XXXV sq., et 8.Quaestiones

ad singula opuscula, praecipue de auctore, p. XXXVI sq. De uersionibus Graecis ope-
rum Nouatiani u. E. Dekkers, Ees traductions grecques des ecrits patristiques latins
in Sacris Erudiri V, 1953, p. 193-233, praesertim p. 199.
302 INDEX FONTIVM ET IMITATIONVM
Seneca
Epistulae :
122, 6 C VI 28-31

Zeno Veronensis
Tractatus I i De Pudicitia (CC 22 - ed. Lofstedt) :
lin. 3-4 P III 13
8-9 P III 6
24-25 P II 12-13
32-33 PII18
48 P III 16-22
P XII 17-18
92-93 P XII 9-10
151
P VIII 5
155 P VIII 7
161-162 P VIII 14
164 P VIII 17
166 P VIII 29
169-172 P IX 6-7
183 P IX 12
202-203 P III 22
211 p m i
216 P III 3

AD NOVAT1ANVM

Minucius Felix
Octauius :
I, 1 I 2

AD VERS VS IVDAEOS

Hincmarus
De praedestinatione dissertatio posterior (PL 125) :
227 A/B V 17-VI 9
227 C VII 11-15
VIII 4-9
 INDEX NOMINVM PROPRIORVM
VERBORVM ET LOCVTIONVM
Abacuc T XII 46.
Abel T XVI 77.
Abraham T VIII 16. IX 9. XI 53.54.
XV 76-80 (.septies). XVI 78. XVIII
62.78.80 {bis). 84.91.98.101 {bis). 104.
XXV 50.
abruptus : animos de agresti immani-
tate tumidos et -os T III 27. erroris
semper est -a dementia T XXV 8.
accedo : cum nondum -essum esset ad
Mariam T XXVIII 27.
accipio : cuncta sibi subiecta filius
-cepta refert patri T XXXI 86. ad-
uersus illos qui -cepta fecissent E 30
III 7-8.
accipiter C III 65.
acerbus : tarn immaturo atque -o tem¬
pore E 36 I 16-17.
acquiesco : praemia ipsa, quibus -unt
saepe et boni P X 14-15.
actus : aperit locum habitationis ipsius
-umque describit T XVIII 40-41.
mores depinguntur humani et -us et
uoluntates C III 3 2. in uitae -u graues
S I 13. -us suos desiderant etiam ab
ipsis suis fratribus comprobari E 30
I 8-9. alienam de suo -u sustinuisse
sententiam E 31 VI 28-29.
ad : ad mensuram T XX 37. ad tempus
T XX 39. ad societatem alterius ex-
promitur T XXVII 13. ad imperium
uentris et gulae seruientibus C VI
10. ut illi ad imperium eius membra
seruirent P XIV 5.
Adam T XVI 77.
adiectio T IV 18.
admonitio : quamuis ergo ad multa
uos negotia diuinae -onis semper, ut
scitis, exhorter P II 1-2.
aduersum T XXV 58 {cf. 1. 59 -us).
E 31 VIII 10.
aduersus T XII 43. XX 2. XXIV 30.
XXV 45.59 {cf. 1. 58 -urn). XXVII
104. XXX 7. P I 14. i" II 13. E 30
II 12. II 3.7.15.
aduocatio : in apostolis -onem gentibus
praestitit T XXIX 13. -onis implens
officia T XXIX 75. in -onem crimi-
num S I 16-17. ad -onem populi
S IV 19. -one fungantur ex intimo
pectore prolati gemitus E 30 VI 27-
28.
aduocatus T XXIX 39.
adusque T VIII 43. XXVII 45.
Aegyptius C IV 19-20. P VIII 8.
Aegyptus T VI 5. C III 8.
aestuo : cum rudis adhuc sanguis -ans
naturae flammas accendit P X 6-7.
delictorum -antium uaporem restin-
guit et Unit E 31 VI 32.
aeternitas : in-tate gloriosus TXIV 39.
aethereus : qui -am siue sideream in-
duit carnem T X 38.
affectio : -ones constringit TXXIX 88.
uirginitas -onibus soluta est P VII
16. cum nulla praeteritur occasio,
probatur -oil 11-12. exemplis mul-
tis reciprocae -onis in uos inuicem
E 36 III 16-17.
affectus : similes uobis -us debitae
caritatis remittens C I 7-8. alienis
-ibus suos inserens filios P III 24-25.
naturae quae homines semper urget
ad -us P XIII 5-6.
affirmator E 30 I 14.
afflatus : ut iustitia in illis ignium more
quasi -u quodam legis sopita reca-
lesceret C III 11-12.
affluenter : spiritu sancto in Christo
-ter habitante T XXIX 60.
Africus T XII 48.57.59.60.
Agar T XVIII 34.45.103.112.122.131.
139.
agnitio : in -onem Dei T VII 7.
alienus : ab intellectu suae legis -i C
I 32. -us a crimine E 30 III 11.
alioquin J II 10.
aliquatenus T II 36. Ill 30.
allego : in amicitiae societatem Abra¬
ham -it T VIII 16.
allocutio : dum uos solito more -oni¬
bus missis in fide interpello P I 12-
13. non est propositum uolumina
scribere, sed -onem transmittere P
XIV 13-14. illorum animos ... tuis
-onibus litterisque recreasti E 30
V 4-5.
alloquor : currentes igitur uos exhor-
tor et uigilantes excito et... dimican-
tes -or C I 25-27.
alteruter : quod motu mentis in -utram
partem agitare uoluisset T I 44.
quaecumque enim lex in -utro fuerit
posita, in altero inuenietur esse
suscepta T XI 32-34. in -utro utrum-
que periclitetur, dum alterum altero
fidem perdidisse conuincitur T XI
49-50.
ambitus : haec omnia legitimis meati-
bus circumire totum mundi -um uo-
luit T I n-12. catenarum -u uinciun-
tur E 31 VIII 3-4.
304 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
amictum T XXI 71.72.73.76.78 (bis).
amplexor : Christi manifestam -ati sunt
diuinitatem T XXIII 19-20.
amputo : ista Iudaica doctrina quae
omnibus uiribus -anda est C II 19-
20.
angelus T I 57. VIII 4.70. XI 14. XVI
83. XVII 57 (bis). 63. XVIII 35.42.
43.46.47 (bis). 48-49-55 (bis)- 57-6o.
72.74 (bis). 75.76.103.no.hi (bis).
115 (bis). 117.125.126.130.132.133.
137 (bis). 140.141. XIX 2.6.13.14.16.
20.22.24.25.27.29.31.33.35.92.93.98.
101.104.105.110.113. XX 3.6.8.11.
12.14.15.17. XXII 15 (bis). XXIV
18.42.52.68. XXXI 10.78.79. C V
33.52. P VII 6.8. £32 11 9.
animo : uictores futuros uiribus tui
sermonis -asti E 30 V 8-9. instructi
et robustius -ati E 31 I 10-11. nec
hoc -entur quia multi sunt E 31 VI
23-24.
annuntiator : -tor paternae uoluntatis
T XVIII 53. paternae dispositionis
-tor T XVIII 58.
annuntio T XI 39.40. XXVIII 22.
XXXI 78.
Apollo T XXVII 29.30.34.
apostolus T III 39.44. VIII 26.72. XIII
8.44.46.49. XVII 64. XVIII 6. XXI
26.49. XXII 2. XXVI 48. XXVII
24.33. XXIX 13.22.25.68.90.104.
XXX 47.80. XXXI 9. C III I. V 23.
52. VI 16. P II 12. V 7. VI 4. XIII
11. S II 12. E 30 II 15. E 31 IV 13.
approbo : condicionem conscientiae
ipso situ corporis -ante C II 25-26.
aquila C III 66.
ara E 30 III 6.
area C II 64. S II 11.
ardor : quos ex aliis prouinciis longe
positis persecutionis istius -or eiece-
rat E 30 VIII 3-4.
aridus : -a ostendatur T XVII 10.
articulus : in -os sonum frangens S VII
12.
artifex (“createur”) : ingenium -cis de
institutionis uarietate testantia T I
23-24. tantae molis digne mirari
possemus -cem T I 70-71. ut ... non
naturam nescio quam putaremus
-cem, sed deum agnosceremus po-
tius, quod erat uerius, conditorem
T III 34-37. mentis oculis -cis magni-
tudinem cogitaret T III 43-44. nec
enim potest fieri ut sit initiator aut
-x ullius mali operis T IV 7-8.
ilia quae nec natiuitatem habent aut
-cem T IV 40. -cem et opera miran-
tibus T VIII 73. ergo institutor non
mundorum deus et culpa factorum
in -cem redundabit CII 5 7-58. omnia
ista unus -x fecit C III 26-27. mSra"
tus -ci qui linguam dedit S VII 13.
(“creatrice”) cuius ad omnia insti-
tuenda -x est et silens uoluntas T VI
45-46.
aliter : deum non esse qui manu -cis
factus sit T III 17. non est enim deus
cui ut sit quaerendus est -x T III 18-
19. diabolo -ce ex sanctis illicita
mutata sunt J III 12. diabolus -x
S IV 27. eruditur -x bellua 1 V 10.
assero T XI 3.28.30.31. XII 53.71.
XXIV 10.14. XXVI 6.46. XXX 9.
XXXI 58.64. CllySl 11.25. II 7.
assertor : uitiorum -ores blandi i” I 14.
assumo : filius dei fragilitatem carnis
-it T XIII 30. -it hunc hominem
qui est post omnem creaturam T
XXI 38-39. -umpto a deo etiam filio
hominis T XXIII 29. dum sanctum
istud -it et sibi filium hominis annec-
tit T XXIV 44-45.
aliter : cum cibo suem prohibet -i
C III 58. seruituros deo, quia in hoc
-ptos, frugalitas decebat C IV 4-5.
-antur secundum apostolum Chris¬
ti opera P XIII 10-11.
assumptio : per carnis -onem T XIII
27. ante carnis -onem T XXII 29.
post -onem corporis T XXII 30. per
-onem carnis T XXIII 3 5.
atenim T IV 40. T XXX 79.
atquin T XVIII 2. C III 26.
attenuo : potuisset maturius ieiunio
-ante sanari E 31 VI 35-36.
attonitus : in1 has uoluptates -us C V
47. mens -a ad sacram religionem
P XII 6.
auersus : -us gratiae eius fluminibus
T VIII 25.
baptisma T X 58. C V 59. ^ IV 13.
Baptista T XIV 30.
baptizo T XXIX 54.
beatus : -tos legitur pronuntiasse, sed
egenos C VI 8-9. -ta ipsa et -tos effi-
ciens P III 11. -tissime ac gloriosis-
sime papa E 30 VIII 19. E 31 VIII
14-15.
bellicum : resumant precum suarum
tubam, sed qua non -um clangant
E 30 VI 20-21.
bellum : quid in pace tarn aptum aut
in -is persecutionis tarn necessarium
E 30 II 1-2.
benedico : quern ... maria -cunt T VIII
4. quae non erant munda -ixit aut
quae -ixerat, quia et munda et bona,
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 305
postea reprobauit C II 15-17. omnia
ista unus artifex fecit et qui fecit ipse
-ixit C III 26-27.
benedictio T XVIII 43. XIX 55.66.82.
103.106.112. XXI 69. C II 53.63. V
20.
Bethlehem T XII 55.58.
blandior : dum et multitudinis con¬
sensu asseritur et excusatione -itur
S I 25-26. -itur illis per oculorum et
aurium uoluptatem S IV 16-17.
blasphemia T XII 42. XV 107.114. XX
9.24. C II 3.
blasphemo T X 16. C II 2.
blasphemus T XV 96.
bonum : -um suum non in animi gene-
rositate, sed in sola carne ponentem
C III 60-61. de -o pudicitiae P I 1.
copulatis in unum duobus -is man-
datorum et rerum P II 24-25.
butyrum : cinericios panes cum -o et
ipsius copia lactis offert T XVIII 66.
cado : cum adhuc non tantum iaceant,
sed et -ant euersorum fratrum ruinae
E 30 III 23-24.
caelum : dominus in -os esset abiturus
TXXIX 37.
caenosus : -am et luteam et gaudentem
uitiorum sordibus uitam C III 5 9-60.
caladrio C III 71.
calco : potestates et tormenta -auerunt
T XXIX 44.
calumniosus : -am blasphemiam re-
futauit T XV 106-107.
caput : apostolus -ut mulieris pronun-
tiauit uirum P V 7-8.
carbo : in quorum sinu -onum me-
dius est ignis T VIII 57-58.
caritas : ad ipsam -tatis societatem per-
tinet T XXVII 17. -tates nectit T
XXIX 88. continentiam signatae
-tatis T XXIX 106. similes uobis
affectus debitae -tatis remittens C I
7-8. pronum me ad ista -tatis sollem-
nia CI 18. -tatis cum pudicitia ex hoc
magna praescriptio P V 17. reddet
tibi dominus pro ista tua -tate mer-
cedem E 31 I 18-19. numquam pro
tua -tate desistas lapsorum animos
temperare E 36 III 1-2. amorem
uestrum mutuum et -tatem E 36 III
15-16.
carnalis : -em solam esse Christi nati-
uitatem tenentes T XV 13-14.
cameus : nec enim -us deus est, ut car¬
ne placetur C V 46.
carnifex : -fices salutis, uentrem et
gulam C VI 15-16.
Carthaginensis E 36 III 13.
catholicus T XXX 8.
censura : -am scripturarum caelestium
in aduocationem criminum conuer-
tunt i" I 16-17. omnes eadem -ae et
disciplinae consensione sociati E 30
I 16-17. sic respici debet et diuina -a
E 30 VII 9. te congruente -a et eos
digne obiurgasse E 31 VI 10.
Ceres d1 IV 20.
cessatio : sine -one in euangelio uos
perstare monstratis C I 19-20.
charisma : -atum dona componit et
digerit T XXIX 51.
chirographum : quasi -um quoddam
aeternae salutis T XXIX 73.
christianus : cum sibi nominis -i per¬
sonam induerint C VI 25. non putan-
tes -um esse potare post cibum C VI
27-28. -i sibi nominis auctoritatem
uindicantes SII 2. a fidelibus -is spec-
taculo frequentatur .S' II 6. homini -o
fideli .V II 15. in theatro sedentes -os
fideles S III 8-9. quid inter haec -us
fidelis facit ? .S’ IV 6-7. S VI 13-14.
ut ad se -i fideles ueniant S IV 16.
non licet adesse -is fidelibus I' VII 3.
spectanda non essent -is fidelibus
S VII 16-17. fugienda sunt ista -is
fidelibus S VIII 12. habet -us specta-
cula meliora S IX 1. opera diuina
sint -is fidelibus spectacula S IX 18.
scripturis sacris incumbat -us fidelis
I X 1.
Christus : spem hominis futurae in -o
et inuentionis et salutis ostendit T I
50-51. nisi peccata -us ante donasset
T I 53-54. puto ego sic locutum -um
de patre T VII 2. per hos omnes
fihum suum -um repromisit T VIII
20. credere post patrem etiam in
filium dei -um Iesum T IX 2. hunc
Iesum -um, iterum dicam huius dei
filium T IX 5. quae annuntiata de
-o omnibus haereticis ... nota sunt
TIX 51-52. non alterum in euangelio
-um expectandum fuisse T X 2. com-
menticio et ex fabulis anilibus ficto -o
atque fucato T X 6-7. neque eum
haereticorum agnoscimus -um T X
33. -us ad exemplum ceterorum in
substantia corporis suscitatur T X
53. Iesum -um in substantia ueri cor¬
poris exhibitum asserimus T XI 2.
in -o aliquid tenent, aliquid non
tenent T XI 20. probatio ex infirmi-
tatibus -i illuc proficit, ut homo ex
infirmitatibus comprobetur T XI
26. tarn enim scriptura etiam deum
annuntiat -um quam etiam hominem
ipsum annuntiat deum, tarn homi-
306 index nominvm, verborvm et locvtionvm
nem descripsit Iesum -um quam
etiam deum quoque descripsit -um
dominum T XI 39-42. qui legunt
bominis filium hominem -um Iesum,
legant hunc eundem et deum et dei
filium nuncupatum T XI 51-53. quo-
niam utrumque in -o legitur, utrum-
que credatur T XI 71-72. si deus
saluare se dicit in deo, non autem
saluat nisi in -o deus, cur ergo homo
dubitet -um deum dicere T XII 6-8.
saluari non poterit a deo patre quis-
quam, nisi confessus fuerit -um deum
T XII 10-11. salutem inueniat in deo
-o T XII 13. alibi nisi in -o deo in-
uenire non poterit T XII 15. sic -us
ipse dicit T XII 18. nobiscum est -us
T XII 20. dei filium agnoscant -um
T XII 32. diuinitatis -i ueritate su-
perati T XII 33. -um filium dei et
deum confiteri nolunt T XII 34. -um
deum negare non possunt T XII 36.
haec signa futura dicuntur quae in
aduentu -i gesta sunt T XII 38. -um
qualiter accipiunt deum T XII 39.
-um confiteantur et deum T XII 45.
-us non filius, sed pater creditur T
XII 52. -us pater deus omnipotens
comprobatur T XII 54. in Bethlehem
-us nascitur T XII 56. quid dubitant
-um et deum dicere ? T XII 61. cum
Sabellii temeritate misceri, qui -um
pattern dicit T XII 63. qui -um homi¬
nem tantummodo solent dicere T
XII 65. Ioannes natiuitatem -i descri-
bens T XIII 1. quis dubitet -um,
cuius est natiuitas, et quia caro factus
est, esse hominem T XIII 14-16. in
unam natiuitatis -i foederasse con-
cordiam T XIII 19. -us secreta
conspicit cordis T XIII 38. -us pec-
cata dimittit T XIII 39. hanc uocem
de conscientia diuinitatis -us solus
edicit X XIII 43. omnibus diuinitatis
-i probationibus et rebus instructus
apostolus Thomas respondens -o
T XIII 43-45. per Iesum -um acce-
pisse contendit T XIII 51-52. merito
deus est -us T XIII 52. omnia esse
facta per -um X XIII 54. nec homi¬
nem esse -um tantummodo X XIII
68. et tamen adhuc dubitat haereticus
-um dicere esse deum X XIV 1. si
homo tantummodo -us X XIV 3.8.
13.16.20.22.24-25.26-27.29.31.33-34.
36.40-41.44-45.46-47.50. X XV 1.6-
7.18.45.55.72.80-81.90-91. X XVI 1.
12.28-29.31.49-50. X XXII 11-12.
quomodo non ex semine tantum
Dauid -us X XIV 8-9. cur non licet
-um sine exitio animae negari X
XIV 27. Iudaei carnalem solam esse
-i natiuitatem tenentes nihil aliud
-um esse quam hominem crediderunt
X XV 13-15. ideo in hoc mundo est
-us X XV 2i. non deus tantum est
-us, sed et homo X XV 31. -us in
unam partem solius diuinitatis incu-
buit, quoniam caecitas Iudaica solam
in -o partem carnis aspexit X XV
35-37. ut illos -us posset ad diuinita-
tem suam considerandam trahere X
XV 39-42. ex -o homine mortal i
immortalitas non potest nasci X XV
62. uerbum -i praestat immortalitem
X XV 64. -i uerbum exhibet pariter
et praestat immortalitem X XV 67.
-us cum ex Abraham sit, ante Abra¬
ham esse se dicit X XV 76. in perpe-
tuum se -us repromittit salutem da-
turum X XV 86-87. se ostenderat his
sermonibus -um esse deum X XV 96-
97. qui credit in -um, non maledic-
tus, sed in aeternum non moriturus
refertur X XVI 4-5. non homo tan¬
tummodo -us, sed et deus X XVI 10.
non accepit paracletus a -o homine
quod nuntiet T XVI 17. fallit in
praesenti loco -us et decipit X XVI
19. accepit paracletus a -o quae nun¬
tiet X XVI 21-22. si a -o accepit quae
nuntiet, maior ergo iam paracieto
-us est, quoniam nec paracletus a -o
acciperet, nisi minor -o esset. Minor
autem -o paracletus -um etiam deum
esse hoc ipso probat, a quo accepit
quae nuntiat, ut testimonium -i diui¬
nitatis grande sit, dum minor -o
paracletus repertus ab illo sumit quae
ceteris tradit X XVI 22-28. a para¬
cieto -us acciperet quae diceret, non
a -o paracletus acciperet quae nuntia-
ret X XVI 29-30. addidisset : ‘et
quern misisti hominem Iesum -um’
X XVI 36-37. nec se hominem nobis
tantummodo -us tradidit T XVI 38.
in eum quern misit Iesum -um X
XVI 41-42. -us habet gloriam ante
mundi institutionem X XVI 56. -us
autem habuit (sc. gloriam) T XVI 61.
in substantia fuit -us ante mundi
institutionem T XVI 68. minor per
istam destinationem -us ceteris in-
tellegetur T XVI 73-74. praedestina-
tionem istam in gloriam nouissimus
-us accepit T XVI 75-76. ante hanc
praedestinationem -i in gloria multi
praedestinati fuisse dicentur T XVI
80. minor ceteris hominibus -us esse
deprehenditur T XVI 81. ut -o diui-
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
nitas non auferatur T XVI 84. -o ab
haereticis diuinitas propria reddatur
T XVI 85. -us scilicet filius dei T
XVII 19. et deum et hominem -um
Iesum et credimus et tenemus T
XVII 22-23. ergo -us est deus. Per
-um igitur homo factus est T XVII
34. deus ergo -us est, ut merito nec
ueteris testamenti circa personam -i
uacillet auctoritas T XVII 36-38. qui
-um, dei filium et hominis, tantum-
modo praesumunt hominem T XVII
41-42. hie erit -us. deus ergo pro-
nuntiabitur -us T XVII 67-68. sic
ergo et -us, id est imago dei et filius
dei, ab hominibus inspicitur T
XVIII 24. hie autem -us est T
XVIII 32. personae autem -i con-
uenit (sc. hie locus) T XVIII 56. qui
-um cum dicant se et angelum cre¬
dere, nolint ilium etiam deum pro-
nuntiare T XVIII 59-60. hie autem
-us est T XVIII 97. non pater igitur
apud Abraham bospes, sed -us fuit
T XVIII 98. uisus autem est -us.
Merito igitur -us et dominus et deus
est T XVIII 99-100. competens au¬
tem esse possit -o T XVIII 129.
apparet non patrem ibi tunc locutum
fuisse ad Agar, sed -um potius T
XVIII 130-131. merito -us non
solum homo est, sed et angelus
T XVIII 136-137. si non -um tunc
locutum ad Agar uoluerimus acci-
pere T XVIII 139. si nullius alterius
angeii potest hie accipi tanta auctori¬
tas nisi tantummodo -i T XIX 24-27.
hie autem si -us est, sicuti est, uehe-
menter periclitatur qui aut hominem
-um aut angelum tantummodo dicit
T XIX 29-31. contentio haec inter
-um et filios Iacob T XIX 58. quippe
cum aduersus -um iniquitatis suae
uictoriam sit consecutus T XIX 61-
62. quamuis superior damnando -um
repertus T XIX 65. si colluctatio
haec ibi quidem praefigurata est, in
euangelio autem inter -um et popu-
lum Iacob perfecta est T XIX 84-86.
quis dubitabit -um, in quo haec col-
luctationis figura completa est, non
hominem tantum, sed et deum
agnoscere T XIX 87-89. deus autem
et angelus -us accipi potest T XIX
105. quasi pater illorum esset -us
T XIX 108. nemo igitur -um sicut
angelum non dubitat dicere, ita
etiam deum haesitet pronuntiare T
XIX 109-m. si omnibus caelesti-
bus, terrenis et infernis -o subditis
307
etiam ipsi angeii cum omnibus cete¬
ris quaecumque subiecta sunt -o di-
cuntur dii, iure et deus -us T XX
5-7. si quiuis angelus subditus -o
deus potest dici, multo magis utique
et hoc ipsi dei filio -o competere
potest T XX 7-10. si enim qui
subiectus -o angelus deus promitur,
multo magis et constantius -us deus
esse dicetur T XX 10-13. si angelus
-o minor est, angelus autem deus
dicitur, magis consequenter -us deus
esse dicitur T XX 14-16. si in
synagoga aliquotiens -us stetit, -us
ergo in synagoga deus stetit T XX
17-20. quae ratio est ut, cum legant
hoc etiam Moysi nomen datum, -o
negetur T XX 32-34. ingentem circa
istam speciem -i diuinitatis siluam
commouere T XXI 2-3. breuiter
circa personam -i regulam ueritatis
aperire T XXI 5-6. -us non homo
tantum, quia hominis filius, sed
etiam deus, quia dei filius, compro-
batur T XXI 24-25. quodsi et primo-
genitus omnis creaturae ab apostolo
dictus sit -us T XXI 25-27. -um
hominem primogenitum omnis crea¬
turae monstrare cogentur T XXI
30-31. ut neque homo -o subtrahatur
neque diuinitas negetur T XXI 39-
40. utrumque ergo in -o confoedera-
tum est T XXI 43-44. idem aposto¬
lus de -o refert T XXI 49-50. neque
exutus neque indutus hominem -us
fuisset, si homo tantum fuisset T
XXI 57-59. in -o deus est qui in-
duitur atque etiam exutus sit oportet
T XXI 63-64. si stola in -o caro est
X XXI 70-71. -us exinanitur in eo
quod nascitur T XXII 45. neque
enim si non et deus esset -us, omne
se in nomine eius genu flecteret X
XXII 61. in forma dei esse -us dici¬
tur X XXII 65-66. ex his etiam rebus
superioribus diuinitatem -i sonanti-
bus dominus -us Iesus et deus esse
monstratur X XXII 73-75. diuini¬
tatis -i argumentum grande atque
praecipuum est X XXIII 9-10. in -o
diuinitatem confitentes, ad hoc illos
manifests -i diuinitate cogente X
XXIII16-17. -i manifestam amplexa-
ti sunt diuinitatem X XXIII 19-20.
argumentum afferimus -um esse
deum X XXIII 24-25. cum ratio et
temperamentum scripturarum cae-
lestium -um ostendant deum X
XXIII 27-28. hoc sacramentum in
domino Iesu -o deo et homine in-
308 index nominvm, verborvm et locvtionvm
uenitur impleri T XXIII 37-39. et
homo et deus Iesus -us facile com-
probetur T XXIV 3-4, homo tan-
tummodo -us idem atque filius dei
asseratur T XXIV 9-10. -um filium
hominis hominem intellegamus T
XXIV 23-24. utgendo illos uti -um,
hominis filium hominem, intellegant
quoque dei filium T XXIV 69-71.
-um Iesum dominum ex utroque
connexum T XXIV 72-73. si -us non
homo est tantum, sed et deus, -um
autem refert scriptura mortuum pro
nobis T XXV 1-2. si deus non mori-
tur, -us autem mortuus refertur, non
erit -us deus T XXV 4-5. si scriptura
proponeret -um tantummodo deum
T XXV 10-11. si -us deus, -us autem
mortuus, ergo mortuus est deus
T XXV 13-14. -us intellegatur esse
permixtus et esse sociatus T XXV
20. non illud in -o mortuum esse
quod deus est T XXV 23. diuinitas
in -o non moritur T XXV 24-25.
quanto magis uerbum dei et deus in
-o interfici omnino non potuit T
XXV 35. quanto magis in -o non
ualebit quam ut item tantummodo
corpus occidat T XXV 46-48. per
haec colligitur non nisi hominem in
-o interfectum T XXV 48-49. multo
magis mors in -o aduersum solam
materiam corporis potuit ualere T
XXV 57-59. -us non homo tantum,
sed et deus diuinarum literarum
sacris auctoritatibus approbatur T
XXVI 1-3. statum in -o religionis
concutere machinantur T XXVI
3-4. patrem deum uolentes ostendere
-um esse T XXVI 5. si unus esse
deus promitur, -us autem deus, ergo,
inquiunt, si pater et -us est unus
deus, -us pater dicetur. In quo errare
probantur -um non noscentes T
XXVI 6-9. aut cum ad -um (sc. legat
dictum a patre) T XXVI 18-19.
quando ab ipso -o exprimitur T
XXVI 39. cum definitio regulae ab
ipso -o collocatur T XXVI 42-43.
ne si pater esse credatur, alteri iam
deo patri -us subiectus esse dicatur
T XXVI5 8-5 9. si pater -us T XXVII
3-4. per hanc oboedientiam, qua
uenit dominus -us missus T XXVII
61-62. contra ipsius -i domini testi¬
monium T XXVII 70-71. -um Iesum
patrem esse dicere T XXVII 72.
quando enim ex -o aut audierat
istud aut didicerat, quasi esset pater
-us T XXVIII 8-10. cum nondum
temporibus Esaiae prophetae -us
natus fuisset T XXVIII 25-26. cum
nondum sinum patris -us exposuisset
T XXVIII 28-29. si ipse pater est -us
T XXVIII 50. dum contingitur ipse
-us et uidetur T XXVIII 92. si iam
tunc qui praesentes erant patrem -um
uidebant T XXVIII 100-101. est per
Ioelem prophetam repromissus, sed
per -um redditus T XXIX 5. hunc
spiritum sanctum dominus -us modo
paracletum appellat T XXIX 10.
per resurrectionem -i contributus
T XXIX 30. ecclesiae -i sponsae
T XXIX 46. habitans in solo -o T
XXIX 55. totius sancti spiritus in -o
fonte remanente T XXIX 59. spiritu
sancto in -o affluenter habitante
T XXIX 60. nemo negauit -um dei
filium T XXIX 99. hie in apostolis
-o testimonium reddit T XXIX 104.
scandalizati in -um T XXX 9. de eo
quod et deus sit -us sic est disputan-
dum T XXX 11-12. qui Iesum -um
ipsum deum patrem dicunt T XXX
15. nisi aut hominem tantum -um
aut certe deum patrem putarent esse
credendum T XXX 20-21. illi qui
Iesum -um patrem dicunt ista prae-
tendunt : si unus deus, -us autem
deus, pater est -us, quia unus deus ;
si non pater sit -us, dum et deus
filius -us, duo dii contra scripturas
introducti esse uideantur T XXX
23-27. qui autem hominem tantum¬
modo -um esse contendunt, ex di-
uerso sic colligunt : si alter pater,
alter est filius, pater autem deus et
-us deus, non ergo unus deus, sed
duo dii introducuntur pariter, pater
et filius ; ac si unus deus, consequen-
ter homo -us, ut merito pater sit
deus unus T XXX 27-32. quae in
scripturis sunt posita -i diuinitatis
insignia T XXX 54. credamus dei
filium Iesum -um dominum et deum
nostrum T XXX 57-58. aut num-
quid non et -us deus est ? Quomodo
ergo dominus meus et deus meus -o
dictum est ? T XXX 65-67. de -o
ergo quid sentiunt ? T XXX 74-75.
et magister unus -us dictus T XXX
79. quomodo igitur secundum scrip¬
turas unus magister -us ? T XXX
81-82. in scripturis bonus etiam -us
positus est T XXX 83-84. non pu-
tant aliqua ratione offici posse ei
quod unus dominus est per illud
quod est dominus et -us T XXX 86-
88. aut illi quod unus est bonus per
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCYTIONVM
illud quod bonus sit nuncupatus et
-us T XXX 89-91. intellegant offici
non posse ab illo quod unus est deus
ei quod deus ptonuntiatus est et -us
T XXX 91-92. ideo duos -us reddi-
disset deos T XXXI 38. -i uos disci-
pulos esse monstratis C I 24-25.
traditionem solam -i doctrinamque
teneatis C I 29-30. -o conuescitur
C V 32. ilia -i (sc. uox) C V 36. nec
ita constrictas quisquam gulae leges
dedit quam -us C VI 7-8. conuiuam
ilium simulacri reddendo, non -i C
VII 8-9. per Iesum -um filium eius
dominum nostrum C VII 14. mem¬
bra -i P II 6. fratres -i P II 8. quae a
-o consecrata sit P II 12. apostolus
ecclesiam sponsam -i pronuntiat
P II 12-13. (pudicitia) nos conectit
-o P III 8-9. sicut -us dilexit eccle¬
siam P V 18-19. ut ecclesia diligit
-um P V 19-20. -us tantum honorem
pudicitiae dedit P VI 1-3. membra -i
membris meretricis non esse iun-
genda P VI 5-6. uerum se discipu-
lum -i probauit P XI 13-14. assu-
mantur secundum apostolum -i ope¬
ra P XIII io-ii. dum post -um ad
diaboli spectaculum uadit, -o tam-
quam diabolo renuntiat i' IV 13-14.
parentes -i si perroges S V 21. -i
sanctum corpus infidelis iste cir-
cumtulit ^ V 31. diabolum sub
pedibus -i iacentem I X 16. pater
domini nostri Iesu -ilX 22. in con-
fesslcne -i nominis E 30 III 13. -um
dei filium confiteri E 31 III 5-6. col-
legam passionis cum -o in -i nomine
factum fuisse E 31 III 10-n. qui -um
confitentur E 31 VIII 2. fides quae
-um potuit confiteri E 31 VIII 13.
a -o in communicatione retineri
E 31 VIII 14.
cinericius : -ios panes cum butyro et
ipsius copia lactis offert T XVIII 66.
cinyra S II 11. Ill 10.
circum : minus illo comparatum cir-
cum ipsum erit T II 35.
circumcisio C I 34.
circumeo : humano sermone minor sit,
quo cum edicitur et -iri et colligi pos-
sit T II 32-33.
claritas : recipit iam -tatem illam T
XIII 31-32. -tas et auctoritas T XIII
36. -tatem tenuit apud patrem T XVI
52-53. cui laus et honor et -tas in
saecula saeculorum C VII 15.
cludo : intra tabernaculum -sus T VI
22. loco -itur T XII 50. non qui loco
-atur, sed qui omnem locum -at T
309
XVII 46 (cfr l. 56 loco clauditur).
coagmento : unus mundus ista -tata
conspiratione solidatus T II 8-9.
coagmentum : ex -tis corporalibus
constructus T V 24.
cogitamen : nisi -en corpus implesset
T VI 50.
cohors : quidam ex ipsius nequitiae
-rte E 36 IV 6-7.
collatio : -one consiliorum cum episco-
pis ... facta E 3o V 21-22.
colligo : a consortio carnis in quantum
potest animus -gatur P XIII 11-12.
colloco : sanitates ab eo futuras -at
T IX 22. possessor omnium -atur
T IX 46-47. dominum pronuntians
esse quern angelum -arat T XVIII
hi. ut nullum uestigium distinctio-
nis -arit T XXIV 53-54. habet cum
ceteris -atum T XXVI 30. definitio
regulae ab ipso Christo -atur T
XXVI 43. in primis illud -andum est
C II 1. coronae -at praemia II 14-
!5-
colluctatio T XIX 60.72.84.88.90. S
II 13.
comicus : quid loquar -as inutiles curas
VII 13-14.
comissatio : luxuriosas -ones fugit T
XXIX 87-88.
commendo : hanc (sc. Susannam) nul¬
lum ad decorem commendabat spe¬
cies : simplex enim erat P IX 4-5.
commenticius : -cio et ex fabulis anili-
bus ficto Christo T X 6.
committere : neruos cum clamore
-issos S VII 15.
communicatio : properata nimis reme¬
dia -onum E 30 III 24-25. sine -one
non sunt E 31 VIII 4. intolerabilem
festinationem -onis exposcunt E 31
VIII 8-9. a Christo in -one retineri
E 31 VIII 14. praerogatiuam -onis
habere se credunt E 36 I 23-24.
euangelicam poterit praestare -onem
E 36 I 26. properatae -onis uenena
E 36 III 10.
communico : dum illis non ipsi -cant
E 36 II 28.
commutatio : sine detrimento -tionis
riV 35.
compendium : peruenire ad terrena -a
^ III 5.
competo : cum patri -ens et conue-
niens esse non possit T XVIII 127-
128. -ens autem esse possit Christo
T XVIII 128-129. cui etiam angeli
-it nomen T XVIII 132. ut deo ope-
rum suorum -ens dispositio remitta-
tur CII 20-22. diuina gratia humanis
3io INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
necessitatibus -entia ciborum genera
porrigente C II 30-31. pudicitiae
-tunt en cognata sunt P XII 4. ut
merito nulli magis tam sit competens
E 36 II 8-9.
computo : quasi dei uirtutes non -ant
T XI 23-24. ne deum patrem ornni-
potentem inter angelos -emus T
XVIII 141. inter eximios arbitror
-andum C I 6-7. annos pecoris -are
S V 15-16. memoriter totam equini
generis sobolem -antem S V 19.
concatenatio : uicaria -ione T IV 73.
concinnor : ut cum deo -entur C II
8-9.
concludo : nos ueritas in istam -dit
sententiam T XVIII 50.
concretio : simplex et sine ulla cor-
porea -one TV 25. diuinitate sermo-
nis in ipsa -one permixta T XI 8-9.
concretus : haec quae -a non sunt sen-
tire non possunt T VI 60. frigidis -ta
corporibus T VIII 63. ex uerbi et
carnis coniunctione -us T XIV 12-
13. ex utroque contextum atque -um
T XXIV 73-74.
condicio : id nomine continetur quic-
quid etiam ex naturae suae -one com-
prehenditur T IV 57-58. ut -o gene¬
ris humani agnosceret institutorem
T VIII 27-28. mediocritas et fragili-
tas -onis humanae (cj. 1. 25 fragilitas
et mediocritas sortis humanae) T
XVIII 11. humanam -onis fragilita-
tem suscipere T XXII 39-40. quo -o
generis humani ad fructum aeternae
salutis posset adduci T XXIII 40.
-onem conscientiae ipso situ corpo¬
ris approbante C II 25-26. pro tem-
poris -one E 31 VI 2.
condigne T II 45.57. IV 60. C I 30.
condignus TI 6.42. S VI 23. X 2. E 30
V 5. E 311 7.21.22. II 4. E 36 III 25.
condisco T III 39.42.
conditor : rerum omnium perfectissi-
mum -orem T I 4. -orem rerum om¬
nium T III 1. ut ... non naturam
nescio quam putaremus artificem,
sed deum agnosceremus potius, quod
erat uerius, -orem T III 34-37. -or
rerum omnium TIX 4. quid tibi cum
mundo creatoris ? quid tibi cum ho-
mine -oris ? T X n-12.
condo : omnia creata et -dita esse per
dei filium T XVII 3.
conducere : nec sinit necessaria tempo-
ris remedia -ere cicatricem E 30 III
3°-3i.
confessio : in -one Christi nominis
E 30 III 13. dignitas suae -onis E 30
IV 2. fides in -one iam gloriose semel
coronauit E 30 IV 3. animos sua fide
et -one robustos E 30 V 4. immacu-
latam conscientiam de -one nominis
reportasse E 31 III 12-13. -onem dei
renuerunt E 31 VIII 5. de martyrum
capite gloriosa -onis corona detracta
E 36 II 6-7.
confessor E 30 IV 1. V 22. E 31 I 3.
VI 3-T7-
confibulatio : mutui ad inuicem foede¬
ris -one sociatum T XXIV 75.
confibulo : ut in semetipso concor-
diam -aret T XXIII 32.
confiteor : nisi -essus fuerit Christum
deum T XII 10-11. Christum dum
filium dei et deum -eri nolunt, pa¬
trem ilium esse -ebuntur T XII 34-
3 5. Christum -eantur et deum T XII
45. in Christo diuinitatem -entes T
XXIII 16-17. patrem -essus se fuis-
set, si patrem se esse meminisset T
XXVII 52-53. si deuitantes blasphe-
miam (legem) spiritalem -entur C II
2-3. pudicitiae latrones amorem -en¬
tur P IX 10-11. de fide -entium E 30
V 9. -eri dominum deum E 31 III 3.
Christum dei filium -eri E 31 III 5-6.
qui Christum -entur E 31 VIII 2.
fides quae Christum potuit -eri E 31
VIII 13.
confoedero : utrumque ergo in Christo
-atum est et utrumque coniunctum
est et utrumque connexum est T
XXI 43-45.
confundo : in -uso permixtam reli-
quisset T XXIV 57. duplici maerore
-usi E 36 I 6.
congruenter T XVI 107. C V 51.
congruo : illis -it uerecundia E 30 VI
16.
connexio : utroque inuicem sibi et in
se -one mutua perplexo T IV 72-73.
per -onem mutuam et caro uerbum
dei gerit et filius dei fragilitatem car¬
nis assumit T XIII 29-30. -one sua
et permixtione T XXIV 46.
conqueri : marito -esta est P VIII
20.
consaepio : in periculo suo tam funeste
totiens -saepta P IX 17-18.
conscientia : -a diuinitatis T XIII 42-
43. condicionem -ae ipso situ cor¬
poris approbante C II 25-26. imma-
culata -a C V 31. incendium -ae bo-
nae P III 22. delicto -am non miscuit
P VIII 24-25. integra immaculati
pudoris -a P XI 1-2. plus ponderis
habebit -a quae nulli se alteri debebit
nisi sibi S III 23-25. cum -am sciant
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 311
deo soli debere se iudici E 30 I 7-8.
-ae suae letalem plagam E 30 VII 2.
immaculatam -am de confessione
nominis reportasse E 31 III 12-13.
conscius : adhuc sibi bene -os homines
CII 27. bene sibi -a de pulchritudine
P III 6-7. bene sibi -us animus E 30
I 3-
consecrator : -or caelestis natiuitatis
T XXIX 72.
consecutio : ad aeternae uitae -onem
T XVI 9.
consequenter T I 43. II 13. IV 3.33.
VIII 43. XIII 6. XV 79. XVI 42.
XX 15.22. XXI 67. XXII 59.71.
XXIV 40.50.63. XXVI 14. XXVII
56. XXX 31. XXXI 40. C II 18.
Ill 46.
consero : in secretis cordis fidelis no-
uellandus et -endus est animus E 31
VII 3-4.
conseruatio : de euangelii -one E 36
II j.
consisto : presbyteri et diaconi Romae
-entes E 301 2. presbyteri et diacones
Romae -entes E 36 I 2-3.
conspiratio : unus mundus ista co-
agmentata -one solidatus T II 8-9.
constantem pariter summa -one nexi-
busque concordiae extensum aerem
S IX 12-13.
conspiro : litteras habeas -antes cum
litteris nostris E 30 IV 4.
constituo : idem se apostolum ... -tu-
tum esse depromit T XIII 48-50.
nulla in caelo -tuta materia fragilita-
tis T XIV 44. uniuersae creaturae et
dominus et deus -tutus esse reperi-
tur T XX 34-36. cum non tantum-
modo ilium ... deum, sed et homi-
nem scriptura -at T XXV 14-16.
prophetas in ecclesia -it T XXIX 47-
48. ita in animalibus per legem quasi
quoddam humanae uitae speculum
-tutum est C III 47-48. dum etiam
naturaliter in pecoribus -tuta culpan-
tur C III 50-51. nondum est episco-
pus -tutus E30V 16-17. inter uarios
et multiplices dolores nobis -tutis
E 311 4. inter angelos ac potestates
dominationesque caelestes -tutos
E 31 II 9.
constitutio : quae in unam benedictio-
nis formam -o antiqua contraxit C II
53. ante -onem episcopi E 30 VIII
5-
consto : -antem pariter summa conspi-
ratione nexibusque concordiae ex¬
tensum aerem .S’ IX 12-13.
consuesco : nihil ad extenuationem de¬
licti numerus impudens -euit E 31
VI 25-26.
consummo : de sepulcris admirabiles
ipsorum -atorum iam uitas corpo-
rum redactas S X 12-14.
consurgo : adhuc in tumorem plaga
-ens E 36 III 5.
Consus i" IV 17.
contactus : -us recedat etiam honestus
P XIII 18-19.
contemplabilis : nostris -es oculis T I
57-
contendo : cum per omnium laborum
et dolorum calamitatem -atur per-
uenire ad terrena compendia J III
4-5'
contentus : se solo deo iudice esse -us
E 30 I 5.
contestatio : paenitentia quae commis-
sorum criminum inhonesta -o est
P XIII 15-16.
contestor : hoc ipso quod ipsum (sc.
diabolum) -tati fuerant E 30 III 6-7.
ueritatem uoce publica -tatum fuisse
E 31 III 15.
contexo : -texti corporis tunica T XXI
66.
continens : pudicitia locum tenet se¬
cundum in -tibus P IV 1-2.
continentia : matrimonio de -a modum
statuisse P IV 5.
contingo : quod ne in damnum huma-
norum -at oculorum T XVIII 19.
contraho : ex illo qui est unus deus
originem nascendo -xit T XXXI 5 5.
conueniens : cum patri competens et
-ns esse non possit T XVIII 128.
conuenio : dum uos solito more allocu-
tionibus missis in fide interpello, ideo
-io ut P 1 12-14.
conuersio : immutatio -onis portio
cuiusdam comprehenditur mortis T
IV 17. ea sola in -onem ueniunt,
quaecumque Hunt uel quaecumque
gignuntur T IV 37-38. dum in qua
-onis causa est non habent originem
TIV 41.
conuerto : id quod natum non est -i
non potest TIV 26. mortale ostendi-
tur hoc ipso quod -itur T IV 32.
discunt esse nascendo atque ideo
nascendo -i T IV 39. licet scriptura
caelestis ad humanam formam fa-
ciem diuinam saepe -at T VI 2.
conuescor : Christo -itur C V 32.
conuiua : talis epulator -a est dei C V
32-33. -am ilium simulacri reddendo,
non Christi C VII 8-9.
copulo : homo est cum deo iunctus et
deus cum homine-atus T X V 33-34.
312 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
Corinthius T XXVII 25.
corporalis : nouissimum magis dei
-alium rerum appareat opus esse
quam solum T I 61-62. non ex co-
agmentis -alibus intellegitur esse
constructus T V 24-25. -alia linea-
menta T VI 31.
corporeus : simplex et sine ulla -ea
concretione TV 25.
corporo : omnium sacramentorum um¬
bras et figuras de praesentia -atae
ueritatis implentem T IX 7-9. per
istos Sabelliana haeresis sacrilega
-atur T XII 51-52.
corpus : pro -ore totius ecclesiae E 36
IV 3.
corruptibilitas TV 29 (bis).
coruus C III 68.
creator T VII 30. X 2.12.28.30.32. XI
2. XXIX 100. XXXI 2. C II 64.
creatura : Til 38. VI 36. VII 22.23.25.
XX 35. XXI 27.28.30.32 (bis). 34.35.
36.37.39.41.43.46. XXII 21.64
XXXI 10.99.101. C VII 4.
credentes : per hanc bonitatem colla-
tae -entibus indulgentiae T VII 30-
31. possint -entes ad repromissum
regnum peruenire caelorum P I 9-
10.
credere in (cum acc.) T I 1. IX 1.30.
XVI 3.4.7.11.40. XXVIII 16.78.
XXIX 2.
criminosus : in illis quidem non -a,
quia in hoc nata sunt C III 75. de
rebus -is uoluptatem capit SIV 8.
crista : -ae sunt montium altiores i IX
20-21.
crucifigo T XXX 3 3.
cruditas : per impatientiam longius
pasta -tate produci E 31 VI 36-37.
crystallus : cuncta desuper -o conte-
gente, id est caelo omnia operiente
T VIII 48.
culpabilis : plus -e est, cum illud con¬
tra naturam in homine conquiritur
CIII 17-18.
cultura : ad -am sui nostros excitans
animos T III 32-33. ad emolumenta
-ae C II 37.
cumulate : -e distributus et missus T
XXIX 57.
cumulus : nonnumquam magis gloriae
-us redundat ad eum E 311 24-25.
cura : quid loquar comicas inutiles -as ?
J VII 13-14.
currus : ultra terminos suos -us iste
corporis raptus P XIV 8.
cursus : instabili rerum -u erret semper
necesse est E 30 II 3-4.
cygnus C III 71.
Cyprianus E 30 I 2.10. E 31 I 2. II 1.
V 13. E 36 I 2.
daemonium C VII 5.8. S IV 10.11.23.
26.
Dauid T VIII 45. IX 10. XI 55 (bis).
XXIX 67. i'll 11. Ill 7.
de : ingenium artificis de institutionis
uarietate testantia T I 23. de con-
temptu datae legis T I 39. cum illam
de oboedientia posset euadere TI 46.
ne de ligno arboris uitae contingat
arcetur T I 52. de agresti immanitate
tumidos T III 27. de operum magni-
tudine et uirtute et maiestate condis-
cimus Till 38-39. de operum magni-
tudine artificis magnitudinem cogi-
taret T III 42-44. rationem enim
diuinae scripturae de temperamento
dispositionis cognoscimus T VI 16-
17. corroboratis de gelu uiribus T
VIII 52. omnium sacramentorum
umbras et figuras de praesentia cor-
poratae ueritatis implentem T IX
8-9. de iactura fidei periculum gran¬
de conflauerit T XI 76. hanc uocem
de conscientia diuinitatis Christus
solus edicit T XIII 42-43. a paterna
auctoritate discernit atque distinguit
non tantummodo de sono nominis,
sed etiam de ordine dispositae potes-
tatis T XXVII 6-8. discordiam diui¬
nitatis de numero duorum deorum
facere T XXXI 54. unum deum pa-
trem de oboedientia sua ostendit T
XXXI 66. de exemplo animalis ui-
tam damnat informem C III 56-57.
ut et uirtus ista de dono dei ueniat
P IV 10-11. matrimonio de conti -
nentia modum statuisse P IV 5. dum
illam de securitate potest prouocare
P VII 18. generosus de patre, gene-
rosior de innocentia P VIII 5-6. insi-
dias infaustae de simplicitate mulieri
parant P IX 10. imposita necessitas
de auctoritate iubentium P X 12. ut
fidem generis de incorrupta sobole
seruaret P XII 3. (pudicitia) cito de
natura corporis periclitatur in cor-
pore P XIII 3. superstitiones uanas
gentilium de scripturis caelestibus
uindicare S II 4. plus damnationis
meritus de itinere quam de specta-
culi uoluptate i V 32-33. dedecus
suum de latebris consolantur S VI
19. nisi suum de spectaculo faciat
S VII 2. de summa mobilitate ful-
gentes i IX 8. quamquam hoc totum
de fide confitentium et de diuina in-
dulgentia uenire uideatur E 30 V 9-
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 313
10. immaculatam conscientiam de
confessione nominis reportasse E 31
III 12-13. sumptus necessarios de
tuis laboribus iustis praebuisti E 31
VI 4-5. de scripturis instfuendi E 31
VI 22-23. de ipsa tarditate remedia
praestentur E 31 VII 12. sciant sibi
etiam de ipsa mora magis consuli et
fideliora de necessariis dilationibus
remedia praestari E 31 VII 15-17. si
non illam de euangelii conseruatione
inuenientur consecuti E 36 II 7-8.
ut de submissione prouocent in se
dei clementiam E 36 III 20-21. de
honore debito in dei sacerdotem eli-
ciant in se diuinam misericordiam
E 36 III 21-22.
decoquo : ne -erent in illo diuini nomi¬
nis potestatem, si humanam illi
sociassent, ut arbitrabantur, natiui-
tatem T XXIII 21-23.
definitio : -o regulae ab ipso Christo
collocatur T XXVI 42-43.
deformitas : sollicitudo de pulchritu-
dine et malae mentis indicium et -ta-
tis est P XII 12-14.
degener : laudum et gloriae -rem fuisse
E 30 II 18.
deicio : terram -ecta mole solidauerit
T I 5. ualles in ima -ecit T I 14-15.
-icit se ad tempus atque deponit T
XXII 50. homines terrae soloque
-ecit C II 29. deformis iste atque
-ectus peccati pudor P XIII 14. ubi-
que iacere -ectorum reliquias et
ruinas E 30 V 29-30. -ectae mentis
ruinas erigit E 31 VI 31.
delibatio : -onem quandam gratiarum
TXXIX 57-58.
delinimentum : ad -a aurium S VII 4.
delinio : spectantium aut oculos monet
aut -it aures S IV 24.
demano : sanguis de manibus ac pedi-
bus atque ipso latere -auit T X 47.
deminutio : exitus, plagas, -ones poe-
nasque descripsit T VIII 33-34.
demitto : postulatione -missa E 30 VII
7-
demutatio : quae nec natiuitatem ha-
bent nec artificem, excluserunt a se
-onem T IV 41.
deperio : hanc ex senioribus duo coe-
perant -ire P IX 6-7.
depromo : potentiam ipsius magis
quam ipsum dixeris et -seris T II 39-
40. non tarn legitimam proprietatem
appellationis sciamus -ptam TIV 66.
se apostolum constitutum esse -it
rxm 50.
desalto : -auit Graecae libidinis fabu-
lam S III 10. ut -entur fabulosae
antiquitatum libidines S VI 27.
desertor E 30 VI 20. E 31 VI 7.
desidero : ille -atus scriba T XXVI 21.
destinatio : minor per istam -onem
Christus ceteris intellegetur, quibus
posterior denotatur T XVI 73-74.
destino : multus numerus hominum
in gloriam -atus T XVI 72-73. ad
salutem generis humani ante saecula
-atum T XXIII 38. ut hostiae -ati
petant auxilium de sacerdote E 31
V 22-23.
destrictus : dum ab istis -te homo nu-
dus asseritur T XII 53. quae licet -tae
sint, querela tamen de illis non
potest esse P VI 13-14.
detrimentum : nec -um in eo aliquod
agitur T IV 20. -a mortem atque
interitum probant T IV 23-24. sine
-o commutationis T IV 35. nec -a
sentiens omnino nec finem T IV 70.
-um est enim meum uobiscum non
colloqui S I 5. globum lunae tempo-
rum cursus incrementis suis -isque
signantem S IX 6-7. -um uitae suae
putare uixisse E 31 III 22-23.
detriumpho : diabolum ilium qui to-
tum -auerat mundum sub pedibus
Christi iacentem S X 15-16.
Deuteronomium T XVII 59.
diabolus P I 15. XIII 9. J III 13. IV 13.
14.26. X 15. E 30 III 5. VI 23.
diaco : -onibus {ablat. plur.)E 31 VI17.
-ones (nomin. plur.) E 36 I 2.
diaconus : -oni {nomin. plur.) E 30 I 2.
-onis {ablat. plur.) E 30 V 21.
dicto : haec igitur satis sit etiam aduer-
sus istum haereticum -asse, pauca de
multis T XXVIII104-105. ego pauca
-aui P XIV 13.
digero : haec omnia propriis et con-
dignis instruments et ornata et
plena -sserit T I 6-7. spiritales uirtu-
tes -sserit T I 58. -gestis et ordinatis
potestatibus uacua T I 63-64. uerbo
eius (omnia) -gesta T III 49. per
quem instituta sunt uniuersa, creata
sunt tota, -gesta sunt cuncta T XI
12-14. cum apud deum et persona-
rum et rerum ordo -gestus sit T XVI
78-79. per sacramentum passionis
-gestum in figura manuum T XIX
112. -gestis uocibus et literis domini
T XXIX 2. dona componit et -it
T XXIX 51. dies ipsos cum noctibus
per horarum spatia -gestos S IX 9-
10. cum totum fidei sacramentum in
confessione Christi nominis intelle-
gatur esse -gestum E 30 III 12-14.
314 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
pro corpore ecclesiae, cuius per ua-
rias quasque prouincias membra
-gesta sunt E 36 IV 3-5.
dignatio : ad consequendos gradus
tantae -onis E 31 II 13-14. ex diuina
-one E 31 III 2. iudicis sui diuina
-one E 31 III 11-12.
dilectio : per concordiam et per amo-
rem et per -onem T XXVII 18-
I9-
dirigo : quasi quaedam ornamenta
distribuit et -git T XXIX 47. linguas
-git T XXIX 48.
disciplina : ecclesiasticae -ae uigor S I
19. euangelicae -ae uigore subnixus
E 30 I 3-4. omnes eadem censurae et
-ae consensione sociati E 30 I 16-17.
-ae ipsius semper custodita ratio
E 30 II 9-10. seueritatem euangelicae
-ae E 30 IV 5. -ae euangelicae ruinas
non facile sarcirent E 30 IV 7. nihil
ad extenuationem delicti numerus
impudens consueuit, sed pudor, sed
modestia, sed paenitentia, sed -a, sed
humilitas atque subiectio E 31 VI
25-27. secundum euangelicam -am
adhibita seueritas E 36 I 12-13.
discretio : -ones spirituum porrigit T
XXIX 49. cibos carnis cum -one
disposuit C II 42-43.
dispendium : cum -o possessoris hu-
mani T I 25.
dispenso : si distributionem istam cum
libramentis suis non -asset T XXIV
55-56.
dispono : ordine -sitae potestatis T
XXVII 8. cibos carnis cum discre-
tione -suit C II 42-43. qui hoc -ere
nituntur E 30 V 34.
dispositio : certo diuinae -onis examine
Till 10. rationem diuinae scripturae
de temperamento -onis cognoscimus
T VI 16-17. calumniosam blasphe-
miam -one legitima congruenter re-
futauit T XV 107. paternae -onis
annuntiator T XVIII 58. -onem
istam angelus uidens T XXIV 51-52.
operum suorum competens -o C II
21-22. gratia et -one diuina C II 38-
39-
dissoluo : uir ultra muliebrem molli-
tiem -utus S VI 24-25.
dissolutio : quae ueniunt ex natiuitate
in -onem T VI 59. extra ius -onis
positum T VI 63. in mortis -one T
X 58-59.
dissonantia : -a aut inacqualitate T
XXXI 80.
dissono : si ab euangelica lege non -at
E 36 I 25.
distinguo : euangelica sacramenta -nxit
T XXIX 41.
distraho : -ctus a fratribus P VIII 7.
licet a fratribus pro temporis condi-
cione -ctus es E 31 VI 2-3.
distributio : si -onem istam cum libra¬
mentis suis non dispensasset T
XXIV 55-56.
diuersitas : non enim habet in se -tatem
sui quicquid est simplex. Ea enim
demum in -tatem membrorum reci-
dunt quae ueniunt ex natiuitate in
dissolutionem T VI 57-59.
diuersus : ex -o T XXX 28.
diuinus : -us timor et caelestis metus
C V 50. nihil memores nec -i timo-
ris PIX 7. -us timor et praeceptorum
sancta meditatio P XII 5. ubi enim
-us metus relinquetur ? E 31 VI 20.
docibilis : qui se -em discipulum sub-
ministrauit E 31 I 25-26.
doctor : (Christus) magister insignis et
-or caelestis et institutor consumma-
tae ueritatis C V 6-7.
dominatio : inter angelos ac potestates
-onesque caelestes E 31 II 9.
dominicum : festinans ad spectaculum
dimissus e -o et adhuc gerens secum,
ut assolet, eucharistiam S V 29-30.
dominicus : doctrinae -ae iura custodit
T XXIX 107-108. doctrina -orum
per ipsum insinuata collataque uer-
borum P I 8-9. ad inflammandam
fidem -is uocibus E 31 V 2-3.
duco : inpresso uulneri -it cicatricem
E 31 VI 30.
ecclesia T VTII 2. XXIX 3.46.48.52.
no. P I 6. II 12.14. V 19 (bis). S IV
ix. E 30 III 21. IV 6. V 20. VI 13.
18.24. -E 36 II 12. Ill 13. IV 3.
ecclesiasticus S I 19. E 30 II 6.7. VI 5.
edax : sub titulo coronae -cis flagitio-
sae nundinae S VIII 5.
edico : nec -ci possit, ne si potuerit -ci,
humano sermone minor sit, quo cum
-itur et circumiri et colligi possit T
II 31-33. ut nec nomen dei proprium
possit -ci T IV 56. quod nulla natura
contra robur ipsius repugnare possit
-itur T VI 37-38. nec humano ser¬
mone -ci nec humanis auribus perci-
pi nec humanis sensibus colligi po¬
test T VII 16-17. deum incunctanter
-ere esse T XIII 17. hanc uocem de
conscientia diuinitatis Christus solus
-it T XIII 42-43. sicut Ioannes -it T
XVIII 134.
effector : sanctitatis -or T XXIX 77.
effectus : oremus ut -us indulgentiae
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 315
lapsorum subsequatur et paenitentia
E 30 VI 10-11.
efficacia T VI 30.
effusio : usque ad -onem sanguinis sui
E 36 II 12-13.
eicio : quos ex aliis prouinciis longe
positis persecutionis istius ardor
-cerat E 30 VIII 3-4.
Eleazar C VI 14.
elementum : ad -a, quibus per baptisma
mortui sumus, uoluntaria seruitute
reuocamur C V 58-60.
elicio : fruges in cibum -cuit TI 17-18.
-iant in se diuinam misericordiam
E 36 III 22. fraudulenter litteras a
nobis -ere curaret E 36 IV 8.
Emmanuel T XII 23.
emolumentum : ad -a culturae CII 37.
ad -um operis P I 19.
Enoch T VIII 15. XVI 77.
enormitas : cuius consequenter -tatis
perpetua manebit controuersia C II
18-19.
enormiter : dum quod -ter ab ipsis tra-
ditur a nobis tollitur C II 20-21.
Ephrem T XIX 94.
episcopatus E 31 VI 1/2.
episcopusP I 7. E 30 Y 16.21. VIII 3.5.
7. E 31 V 22. VI 17. E 36 II 21.26.
epistola C I 32.36. E 36 III 15.
epulator : talis -or conuiua est dei C V
32-33. _
erogo : inter uoluptates spectantium
quorundam mors -atur I V 6.
Esaias T III 6. IX 20. XII 16. XXVI
23. XXVIII 25. XXIX 61.
esurio : prima uictoria est ultra mo-
dum humani uentris -ire potuisse S
VIII 4.
ethnicus T III 16. C III 46. S II 5.23.
etiam ... quoque : ne non etiam ipsis
quoque deliciis procurasset oculo-
rum T I 19-20. etiam superioribus id
est super ipsum quoque solidamen-
tum partibus T I 55-56. etiam deum
quoque descripsit Christum T XI
41-42. necnon etiam subdidit illud
quoque T XXVIII 57. necnon etiam
contra illos quoque E 30 III 17.
euangelicus T XIII 18. XXIX 16.41.
C V 22. VIIII. PI 14. i’ll 19. Ill 13.
E 30 I 3. IV 3.5.7.9. E 36 I 12.25.26.
27. II 28.
euangelium T VI 26. VII 4. IX 10.28.
X 1. XIII 50. XIX 59.85. XXI 7.
XXIV 13. XXIX 12.90. Cl 2.19.22.
VI 3.7.39. P I 4. i I 2. E 30 III 15.
IV 10.12. E 31 IV I. V I. VI 13.
E 36 I 24. II 2.3.4.7.9.10.
eucharistia S V 30.
euentilo : omnium scripturarum cae-
lestium -are tractatus T XXI 2.
euersio : ut miseris ad -onem maiorem
eripiatur et paenitentia E 30 III 27-
28.
euerto : -sorum fratrum ruinae E 30
III 24.
euidenter T XXIV 61.
ex : nec ex hoc tamen dei substantia
caritas expressa est T VII 9. ex ea
substantia quae recepta est ut lauare-
tur homo exprimitur T XXI 79. ex
altero debiles nec in utroque perfecti
C III 43-44. quaesitum est quomodo
adulterium ex oculis admitteretur
i VI 22. in martyrio suo tibi ex ali-
quo debitores E 30 V 10-11.
ex quo T I 45. IV 6.55. XI 71. XII 49.
XV 6.110. XVI 5. XVII 41. XVIII
8.30.117. XIX 24.103.108. XXI 61.
76. XXII 32.65 XXIV 7. XXXI 85.
C I 20.
exactor : praeceptorum suorum -or
E 30 VII 13.
examen : certo diuinae dispositionis
-ine T III 10.
excerno : excretum ab omni peruersae
labe doctrinae C I 22.
excolo : -uerat (sc. Susannam) pudicitia
et cum pudicitia sola natura P IX
5-6.
exerceo : se suis uiribus -ens T XXII
49-50. mors non potuit se -ere T
XXV 60. tempus aliquod antiquum,
quo istae umbrae uel figurae -endae
C V 1-2.
exheres : -dem fidei factum E 30 II 24.
exinanio T XXII 39.41.42.44.45.47.51.
67.
exitus : cum originem omnino non
habeat, consequenter nec -um ha-
beat TII12-13. immortalis, non defi-
ciens in consummationis -u T II 20-
21. ciuitates quarum -us propheta-
rum uocibus cecinit T VIII 31-32.
cuius propter incredulitatem -us,
plagas, deminutiones poenasque de¬
scripsit T VIII 33-34. de -u Sodomi-
tarum T XVIII 69. in Sodomitarum
-u T XVIII 84.
exopto : -atissimus dies ille et inter
praecipuos beatosque referendus C
I 3-4. in turbido mari -ata tranquilli-
tas E 31 I 13-14. non minus hono-
randus est qui monuit quam qui et
-auit E 31 I 22-23.
exorcizo : impudenter in ecclesia dae-
monia -at quorum uoluptates in
spectaculis laudat S IV 11-12.
expedio : ordinem istum sacramenti
316 index nominvm, verborvm et locvtionvm
-iens TXXIV 52-53. cuiars situerba
manibus -ire S VI 25.
expono : -it sinum patris T XVIII 133-
134. -it patris sinum T XVIII 135.
ut sinum patris posset -ere T XVIII
136. cum nondum sinum patris
Christus -uisset T XXVIII 28-29.
exprimo : nec ex hoc tamen dei sub¬
stantia caritas -essa est T VII 9. non
sic de substantia corporis ipsius
-imus T XI 6-7. ex ea substantia quae
recepta est ut lauaretur homo -itur
T XXI 79.
expugno : (pudicitia) -at omnia de
membris illicita desideriorum proelia
P III 9-10. illam multo magis miran-
tur qui -are non possunt P III 13-14.
-ans sanguinis et familiae fidem P III
23-24.
extenuatio : ad -onem delicti E 31VI2 5.
extraordinarius : -a et portentuosa
monstra P III 29-30.
exuo : -utum carne T XXI 51. -utum
eadem corporis materia T XXI 55.
neque -utus neque indutus hominem
T XXI 57-58. -utus est carnem T
XXI 61-62. induitur et -itur homo
quasi quadam contexti corporis tuni¬
ca T XXI 65-66. cum scriptura sese
haereticorum istorum calumniis -uat
T XXIV 32-34.
Ezechias T XXX 45.
Fabianus E 30 V 15.
fabrica : homines, illam admirabilem
-am melioremque facientem S X 4.
facilitas : uigorem suum tarn profana
-tate dimittere E 30 III 21-22. nec
pronam nostram improbi homines
laudent -tatem E 30 VIII 16-17.
margaritas prona -tate donassent
E 31 VI 13-14.
fallenter : -ter assurgens oculos homi-
num sensim assuefacit T XVIII 21-
22.
fenero : reddens in filiis ius hospitali-
tatis quod aliquando illi -auerat pa¬
ter T XVIII 81-83. ipsa permixtione
-atum et mutuatum T XXIV 66. mu-
tuo decore inuicem -andum P II 20.
ferinus : -os nostros animos T III 26.
fibula : utraque naturali -a in concordia
mutua conserente P V 12.
fidelis : -es qui sunt mundi C III 45.
haec enim uel maxime decet -es C VI
41. nihil animum -em sic delectat
P XI 1. adulterium -is nec in colori-
bus nouerit P XII 20. in Sacramento
-es S I 13. non pudet -es homines
.S’ II 1. a -ibus christianis spectaculo
frequentatur V II 6. cur ergo homini
christiano -i non liceat spectare S II
15. nihil adiuuat in theatro sedentes
christianos -es S III 8-9. pessime de
-ibus suis sensisset S' III 17. quid
inter haec christianus -is facit ? S' IV
6-7. VI 13-14. ut ad se christiani -es
ueniant S IV 16. non licet adesse
christianis -ibus S' VII 3. spectanda
non essent christianis -ibus S’ VII 16-
17. parum congruentem -ibus uani-
tatem S’ VII 18-19. fugienda sunt
ista christianis -ibus S' VIII 12. opera
diuina sint christianis -ibus spectacu-
la S’ IX 18. scripturis sacris incumbat
christianus -is S' X 1. in secretis cor¬
dis -is nouellandus et conserendus
est animus E 31 VII 3-4. -es ex oculis
lacrimae profundantur E 31 VII 5-6.
si non -iter de ipsa tarditate remedia
praestentur E 31 VII 12-13. -iora
de necessariis dilationibus remedia
praestari E 31 VII 16-17. ad -em se
dilatos esse medicinam E 36 III 7.
fides : secundum -ei tempus T VI 17-
18. pro merito innocentiae -eique
T VIII 15. -m perdidisse T XI 50.
ut -s ita demum uera sit, si et per-
fecta fuerit T XI 72-73. si ex duobus,
altero in -e cessante, unum et quidem
id quod est minus ad credendum
fuerit assumptum T XI 73-74. iactu-
ra -ei T XI 76. -ei ueritas T XII 2.
quo in tempore propter facinus quod
admisit incessu -ei propriae et salutis
claudicare grauissime incertus et
lubricus coepit T XIX 62-64. ~m
legitimam reliquerunt T XXV 9-10.
ueritas una est, -s una est, una atque
eadem religio est T XXVII 37-38.
habentes in -e societatem, etiamsi
gerant in personis diuersitatem T
XXVII 43. cum tota -e et tota reli-
gione T XXVIII 15. ordo rationis
et -ei auctoritas T XXIX 1. in mar-
tyribus constantem -m religionis
ostendit T XXIX 45. ad testimo¬
nium quod ita se habeat -s uera T
XXX 4-5. haeretici sincerae tradi-
tionis et catholicae -ei controuersiam
solent trahere T XXX 7-8. ut omnis
a -e nostra auferri possit haeretica
calumnia T XXX 10-11. ut non im-
pediat scripturae ueritatem, sed nec
nostram -m T XXX 12-13. tie
scripturarum auctoritatem corrum-
pendo integritatem -ei sanctae cor-
rupisse teneamur T XXX 55-56.
cibus uerus et sanctus et mundus est
-s recta C V 30-31. deus sola gaudet
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 317
-e nostra, sola innocentia, sola ueri-
tate, solis uirtutibus nostris C V 48-
49. -ei et scientiae per dominum in-
crementa praestare P 15-6. uos soli to
more allocutionibus in -e interpello
P I 13. electos ad spem, consecratos
ad -m, destinatos ad salutem PII 7-8.
animus propensus ad -m P XII 6.
ibi inueniet condigna -ei spectacula
IX2. uidebit -m cum igne luctan-
tem I X 10. antiqua haec apud nos
seueritas, antiqua -s E 30 II 13-14.
nisi iam exinde uigor iste radices -ei
de temporibus illis mutuatus fuisset
E 30 II 16-17. exheredem -ei factum
E 30 II 24. cum totum -ei sacramen-
tum in confessione Christi nominis
intellegatur esse digestum E 30 III
12-14. ~m nostram consensumque
monstrauimus E 30 III 20. euersa -ei
maiestate E 30 III 22. quos ... sua -s
in confessione iam gloriose semel
coronauit E 30 IV 1-3. illorum ani-
mos sua -e et confessione robustos
E 30 V 4. de -e confitentium et de
diuina indulgentia E 30 V 9-10.
quem negando mortis metu -ei dimi-
serant clipeum resumant E 30 VI 22-
23. humanis et sacrilegis legibus
contra -m E 31 III 14. supplicia sua
post -m amare coepisse E 31 III 22.
ad inflammandam -m E 31 V 2. in
huiusmodi ubi decertat -s proelio
E 31 V 11. clipeum - ei qui non po¬
test perforari E31V 20. si sine peri-
culo -ei sunt qui negauerunt E 31
VIII 2-3. dereliquerunt -m E 31
VIII 6. -s quae Christum potuit con-
fiteri E 31 VIII 13. nouimus Cartha-
ginensis ecclesiae -m E 36 III 12-13.
aliter : ex scripturarum caelestium -e
T XIX 32-33. secundum scriptura¬
rum -m T XXX 85-86. expugnans
sanguinis et familiae -m P II 23-24.
pudicitia est -s generis P III 1-2.
matrimoniorum -m tenere P IV 4.
tota seruitutis -e P VIII 8-9. ut... -m
generis de incorrupta sobole seruaret
P XII 2-3.
figmentum : omnes cum suis -is ethni-
cos T III 16. omissis haereticorum
fabulis atque -is T VIII 1-2. quid tibi
cum -o corporis ? T X 12-13. ex -o
haereticorum T X 41.
figura : omnium sacramentorum um¬
bras et -as de praesentia corporatae
ueritatis implentem T IX 8-9. quid
ergo tibi cum -a corporis, si corpus
odisti ? immo reuinceris corporis
quod odisti circumferre substantiam,
cuius suscipere uoluisti etiam -am T
X 23-26. quis dubitabit Christum,
in quo haec colluctationis -a com-
pleta est, non hominem tantum, sed
et deum agnoscere, quandoquidem
hominem ilium et deum etiam -a
ipsa colluctationis uideatur compro-
basse ? T XIX 87-91. -am et formam
futuram passionis ostendens T XIX
108-109. Per sacramentum passionis
digestum in -a manuum TXIX 112.
fuerit ergo tempus aliquod quo istae
umbrae uel -ae exercendae C V 1-2.
figuro : haec -antur potius quam ita
sunt T VII 26.
fingo : ficto Christo atque fucato T X
7-
firmamentum : quod in -um de aqua-
rum fluente materia fuerat deo iu-
bente solidatum T VIII 49-50. dum
lubricum partis alterius <alterius>
ungulae -o fulcitur C III 39-40.
foedero : utramque istam substantiam
in unam natiuitatis Christi -asse
concordiam T XIII 18-19.
forma : licet scriptura caelestis ad hu-
manam -am faciem diuinam saepe
conuertat T VI 1-2. figuram et -am
futuram passionis ostendens T XIX
108-109. in imagine dei, non in -a
dei T XXII12-13. ad imaginem, non
ad -am dei T XXII 13-14. in -a dei
T XXII 14.59.65. nec in angelis -am
dei legimus T XXII 15-16. -a est
dei patris T XXII 19. in -a pronun-
tiatus est dei T XXII 19-20. deus
ad -am dei patris T XXII 23. ut -am
serui susciperet T XXII 35. -am
serui accipiendo T XXII 45. mun-
dorum hanc -am dedit C II 46. quae
in unam benedictionis -am consti-
tutio antiqua contraxit C II 54-55.
ciborum -a monstrata est C VI 4.
formula : ut credituris diuinitatis suae
-am poneret T XVI 48-49.
Fortunatus 13 36 I 5.
fraglo : in -antia transactae iuuentutis
incendia P IX 8-9.
frater C I 3.9. P V 1. XI 18. XII 4.
XIV 16. S X 17.23. E 30 I 9. Ill 23.
E 311 4. II 1. VI z. E 36 1 4.8. Ill 1.
fraudulenter : -ter litteras a nobis eli-
cere curaret E 36 IV 8.
fuco : ficto Christo atque -ato T X 7.
ne quid arte -atum P XII 8-9.
furuus : impuras uel -as exsecratur
uoluntates C III 68-69.
fusco : maiestatem ipsius non -ent sed
reuelent C II 9.
Futurus E 36 TV 7.
318 index nominvm, verborvm et locvtionvm
generositas : hanc habet -tatem immor-
talitatis anima T XXV 36-37. -tas
uerbi dci T XXV 38. bonum suum
non in animi -tate, sed in sola came
ponentem C III 60-61. quam aetas
omnibus commendauerat et ipsa -tas
P VIII 10-11. -tati suae redditus P
VIII 31-32. deicit se de culmine -tads
suae qui admirari aliquid post deum
potest S IX 24.
Genesis T IX 11.
gentes T IX 29. XXIX 14.15.
gentilis I" II 3.7. Ill 2.
gero : qui quoduis aliud ex figmento
haereticorum -sserit corpus fabula-
rum I X 42. per connexionem mu-
tuam et caro uerbum dei -it et
filius dei fragilitatem carnis assumit
T XIII 29-30. etiamsi -ant in perso-
nis diuersitatem T XXVII 43. opera
mirabilia -it T XXIX 49. immunda
quae neutrum -ant uel alterum fa-
ciant C II 47. liberalius nobiscum
euangelium -ssit C VI 2-3. uos illam
(se. pudicitiam) ornatis dum -ids P
II 18. istud publicum monstrum
omnibus uidentibus -itur S VI 21.
gradus : ne -us mortabtatis receptus
esse uideatur T IV 20. (pudicitia)
gloriosa est cum -ibus suis P IV 3.
cecidisse de alto pudicitiae -u P X
16-17. ad consequendos -us tantae
dignationis E 31 II 13-14.
Graecia S VII 5.
Graecus S III 10. IV 21.
grandis : est enim periculum -e T XI
10. periculum mortis -e T XI 76-77.
testimonium Christi diuinitatis -e T
XVI 26-27. argumentum -e atque
praecipuum T XXIII 10. tarn -e cri¬
men E 30 V 26. tam -e expeti consi¬
lium E 30 V 30. tam -e delictum E 31
VI14.
gratia : auersus -ae eius fluminibus T
VIII 25. delibationem quandam
-arum T XXIX 57-58. diuina -a por-
rigente C II 30-31. -a et dispositione
diuina C II 38-39. euangelicae -ae
beneficio cognito C VII 11. -am diui-
nae prouidentiae E 31 l 8-9. ut nos
-a sua dominus ... armet et illustret
E 31 V 13-15.
gubernaculum : quasi extorto de mani-
bus consiliorum -o E 30 II 5-6.
quasi salutare aliquod -um in tem-
pestate E 30 II 10-n.
babeo : quod Hismael ex ilia nasci
-eret T XVIII 40. scriptura diuina ...
depingens iam turn in imagine quod
-ebat esse in substantiae ueritate T
XIX 37-38. quae omnibus modis
fieri -ent T XXVIII 23. quod uideri
-ebat repromittebat T XXVIII 98.
habitatio : aperit locum -onis ipsius
T XVIII 41. -onem spiritus sancd
P II 6.
habitus : nec angustus deus, sed ratio-
nis populi angustus est intellectus
-us T VI 25-26.
haeresis T XII 34.51.64. XXI 4.
haereticus T III 16.18. VIII 1. IX 51.
X 5.17.19.32.38.41. XI 3. XIV 1.
XV 11. XVI 6.85. XVIII 43.73. XX
1. XXI 29.54. XXII 75. XXIII 2.6.
12.19. XXIV 1.26.33.57.68. XXVI 3.
XXVII 3.10. XXVIII 2.44.46.
XXIX 89.108. XXX 7.11.34.69.71.
Cl 28. II 14. Ill 45.
halitus : diuini -us inspirata substantia
T I 34-
hebetesco : ad sobs aspectum oculo-
rum nostrorum acies -it Til 51-52
Hebraeus P VIII 5.21.
Helcia P IX 3.
Helias J II 10. Ill 6.
hirtus : asperi et hispidi et -i et firmi
et graues mores hominum probantur
C III 52-53.
Hismael T XVIII 40.
hispidus : asperi et -i et hirti et firmi et
graues mores hominum probantur
cm 52-53.
hoc est T XV 27. XVII 4. XVIII 13.
XXI 38. XXII 36.
humanus : culpae graui irruitur, si ter-
restris et -a sacris et spiritalibus litte-
ris doctrina praestatur C II 5-6.
hypodiaconus jE 36 I 5.
iaceo : cum adhuc non tantum -eant,
sed et cadant euersorum fratrum
ruinae E 30 III 23-24.
Iacob T VIII 17. IX 13. XIX 3.14.17.
51.5 2.54.5 8.60.61.67.7 t(^fi)-7 5.86.94.
107. XXV 51.
iactantia : ad sui -am T III 23.
id est T I 3.55. Ill 10. VIII 46.48.66.
XII 24. XIII 59. XXI 74. XXIV 5.
20.39.71. XXVI 6. C III 34.
idolatria .S’ II 4.6. IV 3.7.15.27. V 13.
*7-
idolum C VII 7. II 5. Ill 11. IV 5.21.
26. Vj.
ieiunium : potuisset maturius -o at¬
tenuate sanari E 31 VI 35-36.
ieiunus : ut et -i matudni bibant C VI
27. adhuc -os et iam ebrios C VI
31-32.
Iesus T IX 2.5. XI 2.41.52. XIII 51.
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 319
XVI 37.42. XVII 23. XXII 74.
XXIII 39. XXIV 4.72. XXVII 72.
XXX 15.23.57. C VII 14. S X
22.
illucesco : -xerunt nobis litterae tuae
E 31 I 12-13.
illuminator : in ipsis -or rerum diuina-
rum fuit T XXIX 42.
imago : hominem ... ad -inem dei
factum T I 31-32. nam et liber esse
debuerat, ne incongruenter dei -o
seruiret T I 40-41. ne dicereris filius
creatoris, si uel -inem habuisses car-
nis et corporis T X 28-29. qui in
-ine, ut dicitur, fuit et non in ueri-
tate T X 33. sed deus hominem ad
-inem dei fecit, deus est ergo qui
fecit hominem ad -inem dei T XVII
35-36. in -ine dei, hoc est in filio dei
T XVIII 13. fragilitas humana nutri-
ri debuit per -inem T XVIII 14.
Christus, id est -o dei T XVIII 24.
depingens iam turn in -ine quod ha-
bebat esse in substantiae ueritate T
XIX 3 8. in -ine dei, non in forma dei
relatus fuisset T XXII 12-13. homi¬
nem enim scimus ad -inem dei, non
ad formam dei factum T XXII 13-
14. -o est dei patris T XXVIII 45.
-inem dei patris per filium uidet T
XXVin 77. exerceatur in -inis con-
templatione T XXVIII 78-79. as-
suefactus ad diuinitatem uidendam
in -ine T XXVIII 79-80. filius, quia
-o dei, tunc uidebatur T XXVIII
102. quae -inem quidem uideantur
habere religionis C V 56-57.
immaculatus : -a conscientia C V 31.
ad -am institutionis suae possent re-
dire naturam C III 22-23. Integra -i
pudoris conscientia P XI 1-2. -am
conscientiam de confessione nominis
reportasse E 31 III 12-13.
immortalitas : -tate de incorruptione
descendente et incorruptione de -tate
ueniente T TV 74-75. mortem in ae-
ternum non uidere quid aliud quam
-tas est ? -tas autem diuinitati socia
est, quia et diuinitas immortalis est
et -tas diuinitatis fructus est T XV
57-60. -tas autem ex mortali non
potest esse, ergo ex Christo homine
mortali -tas non potest nasci T XV
61-62. ergo uerbum Christi praestat
-tatem et per -tatem praestat diuini¬
tatem T XV 64-65. Christi uerbum
exhibet pariter et praestat -tatem,
non utique homo tantum est qui
praestat -tatem T XV 67-68. prae-
stando diuinitatem per -tatem deum
se probat diuinitatem porrigendo
T XV 70-71. hanc habet generosi-
tatem -tatis anima T XXV 36-37.
frangitur potestas mortis ubi inter-
cedit auctoritas -tatis T XXV 60-61.
ad resurrectionem -tatis corpora
nostra producat T XXIX 78-79.
erudiuntur in illo et per ipsum cor¬
pora nostra ad -tatem proficere T
XXIX 81-82. martyrum non dicam
mortes, sed -tates E 31 II 3. per
ipsam mortem -tatem consecutum
fuisse E 31 III 17.
immutatio : ne per -onem etiam mor-
talis esse uideatur. -o enim conuer-
sionis portio cuiusdam comprehen-
ditur mortis T IV 16-18. -o tollit
illud nomen ‘quod est’ T IV 30-31.
impaenitentia : mater -ae (sc. impudici-
tia) P III 22-23.
impassibilis : -is substantia TV 11.
quis enim non intellegat quod -is sit
diuinitas ? T XXV 17-18.
imprimo : spectabit de caelo descen-
dentes messes, non ex areis aratro
-essas S X 7-8. -esso uulneri ducit
cicatricem E 31 VI 30.
impunitas : liberationis occurrit -tas
P X 11.
imputo : ut igitur haec sic de deo di-
cantur, non deo, sed populo potius
-tetur T VI 20.
in : non in sono percussi aeris ... accipi-
tur T XXXI 6. in substantia prolatae
a deo uirtutis agnoscitur T XXI 7.
in uestigii solidate retinetur C III 39.
imposita necessitas de auctoritate
iubentium et in temeritate partici-
pum atque sociorum P X 12-13.
adulterium fidelis nec in coloribus
nouerit P XII 20. lites in coloribus
IV 13. fauores in honoribus IV 14.
uerus sibi in decretis caelestibus tes¬
tis effectus E 30 I 4. quorum in de-
lictis damnatur mens inuerecunda
E 30 VI 16-17. sed hoc totum in
Sacramento, sed in ipsius postula-
tionis lege E 30 VII 5-6.
inaccessibilis : parauit -em lucem E 30
VII 18.
inaequalitas : dissonantia aut -tate T
XXXI 80.
incarnatus : uerbum dei -um per ilium
spiritum T XXIV 41-42.
incendium : -um conscientiae bonae
P III 22.
incendo : ne interiorem nobis persecu-
tionem ipsi -disse uideantur E 30 VI
I3_I4-
incessus : -u fidei propriae et salutis
320 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
claudicare grauissime incertus et lu-
bricus coepit T XIX 63-64.
inclino : -auerant ut hominem ilium
tantummodo crederent T XV 40.
illicitus : quae -e commiserant E 31
VII 7.
immunis : -is a scelere E 30 III 10.
impatientia : ne quod potuisset matu-
rius ieiunio attenuante sanari uidea-
tur per -am longius pasta cruditate
produci E 31 VI 33-37. non est -a in
morbis necessaria E 31 VII 8. ni-
miam -am praeferunt E 31 VIII 8.
includo : uocibus prophetarum -usi
T XII 36. in uirginibus admirabilem
continentiam signatae caritatis -it T
XXIX 105-106.
incomprehensibilis T XXXI 46.
incongruenter T I 40. <in>congruen-
ter C II 40.
incorruptibilis : immortalis et -is T
IV 69. nam et quia -is, ideo et im¬
mortalis, et quia immortalis, utique
et -is T IV 70-72.
incorruptio : immortalitate de -one
descendente et -one de immortalitate
ueniente T IV 74-75.
incredulitas T VIII 33. XV 42.
incrementum : lunae candentem glo-
bum mensurnis -is orbis impleuit T
I 9. -a originem monstrant T IV 23.
intellegendi -a faciens T VII 4. reli-
giosa facere -a T VII 7. gradatim et
per -a fragilitas humana nutriri de-
buit T XVIII 13-14. mediocribus -is
fallenter assurgens T XVIII 21. per
-a radiorum T XVIII 23. fidei et
scientiae -a praestare P I 5-6. globum
lunae temporum cursus -is suis detri-
mentisque signantem S IX 6-7.
incunctanter T XIII 17. XX 43.
induco : infidelis cicatrix quam cito
festinans medicus -xit E 31 VII 10-
11.
indulgenter T I 48.
indumentum T XXI 57.
induo : -it carnem T X 38-39. resur-
rectionem -utum T XXI 52. -utum
carnis substantiam T XXI 5 5. neque
exutus neque -utus hominem T
XXI 57-58. se ipso aut spoliatur aut
-itur T XXI 59-60. aliud quicquid
aliunde aut spoliatur aut -itur T XXI
60-61. exutus est carnem et in resur-
rectione rursus -utus T XXI 61-62.
-itur et exuitur homo quasi quadem
contexti corporis tunica T XXI 65-
66. cum sibi nominis christiani per¬
sonam -uerint C VI 25.
inefficax T VI 49. XIV 24.
infatigabilis T VIII 35.
infaustus : insidias -ae de simplicttate
mulieri parant P IX 10.
infernus : -a quaeque suspiciunt T
VIII 5. omnibus caelestibus, terrenis
et -is Christo subditis T XX 5. omne
se in nomine eius genu flecteret cae-
lestium et terrestrium et -orum T
XXII 62-63. in nomine eius omne
genu caelestium, terrenorum et
-orum se flectere et curuare monstra-
tur T XXII 69-70.
infidelis : -es arguit T XXIX 109.
Christi sanctum corpus -is iste cir-
cumtulit .V V 31-32. se ipsos -es illi-
cita nefariorum libellorum profes-
sione prodiderant E 30 III 3. -is
cicatrix quam cito festinans medicus
induxit E 31 VII 10-11.
informis : uitam damnat -em et crimi-
nibus tortuosam C III 57-58.
infrenis : petulanti et -i ore E 31 VIII
10-11.
infusco : quid oculorum extremitates
-antur P XII 16-17.
inhabitator : -or corporibus nostris
datus et sanctitatis effector T XXIX
76-77-
inhibeo : gloriosum dei conspectum -et
E 31 V 10.
inicio : quaedam in te per epistolam
-iecta durius E 36 III 14-15.
initiator : -or aut artifex ullius mali
operis T IV 7.
innatus T XXXI 13.33.34.35.49.70.
inquieto : ne ulterius -arentur E 36 II
27-
insinuo : doctrina dominicorum per
ipsum -ata collataque uerborum P I
8-9.
instantia : ut animis nostris -a maior
excitaretur S II 21-22.
instituo (“creer”) : animalium greges
ad uarias hominum seruitutes utiliter
-it T I 15-16. angelos prius -uerit T
I 57-58. mundus quern non -uisset,
nisi bonus fuisset T IV 2-3. quae
-tuta sunt bona bonum institutorem
probauerunt T IV 4-5. cur manus
expetat, cuius ad omnia -enda artifex
est et silens uoluntas T VI 45. si
secundum Moysen ignem acceperis
deum, creaturam ilium esse dicendo
-tutum expresseris, non institutorem
docueris T VII 24-26. per quem -tuta
sunt uniuersa, creata sunt tota, di-
gesta sunt cuncta T XI 12-13. Per
ipsum, qua deum, mundus dicitur
-tutus T XI 62. nihilominus dum
mundus ipse post ilium -tutus refer-
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 321
tur, per ipsum creatus esse reperitur
T XIII 34-35. cum non per hominem
mundus, sed post mundum homo
-tutus referatur T XIV 7. per quern
etiam homo -tutus est, propter quern
facta sunt omnia T XVII 28-29.
deum accusare, quasi -uerit immunda
C II 60. quicquid est a deo -tutum,
mundum esse C III 3-4. institutio-
nem igitur mundam utriusque con-
spicio, quia et qui -it sanctus est et
quae -tuta sunt culpam non habent
C III 27-29. uidebit -entem deum
mundum suum S X 2-3.
all ter : lex sollertiam maximam fa-
ciendae animalium separationis -it
C II 51-52. pudicitiae, fratres, anti-
qua praecepta sunt, quare antiqua
dico ? quia cum ipsis hominibus
-tuta sunt P V 1-2. nonnumquam
magis gloriae cumulus redundat ad
eum qui -it quam ad eum qui se do-
cibilem discipulum subministrauit
E 31 I 24-26.
institutio (“creation”) : ingenium arti-
ficis de -onis uarietate testantia T I
23-24. conditorem rerum omnium,
dominum propter potestatem, pa-
rentem propter -onem T III 1-3.
ante mundi -onem T XIII 32. XVI
56.58.59-60.68-69.71. XVII 20-21.
ante -onem mundi T XVI 57.57-58.
dum quaedam immunda dicuntur,
-o illorum infamem reddiderit insti-
tutorem C II 11. -o istorum non
mmidorum funditus potuisset aufer-
ri C II 67-68. quicquid est a deo
institutum, mundum esse et ipsa
-onis auctoritate purgatum C III
3-5. ad immaculatam -onis suae pos-
sent redire naturam C III 22-23.
-onem igitur mundam utriusque
conspicio C III 27-28. contra natu¬
ram non ex -one, sed ex errore
quaesita sunt C III 76-77. a cibis,
quos -o quidem commendauerat,
sed lex interdixerat C V 3.
aliter : si cum sua origine et -one
quaeratur, causam praefert aut ido-
lum aut daemonium aut mortuum
S IV 25-26. nouimus Carthaginensis
ecclesiae fidem, nouimus -onem,
nouimus humilitatem E 36 III 12-13.
lusus uerborum: secundum -onem
ueteris et noui testamenti T XVII
21-22 {cf. 1. 20-21 ante mundi -onem).
institutor (“createur”) : quae instituta
sunt bona bonum -orem probauerunt
et quae a bono -ore sunt aliud quam
bona esse non possunt T IV 4-6.
creaturam ilium esse dicendo institu¬
tum expresseris, non -orem docueris
T VII 25-26. ut condicio generis hu-
mani agnosceret -orem T VIII 27-28.
est ergo deus pater omnium -or et
creator T XXXI 1-2. dum quaedam-
immunda dicuntur, institutio illo¬
rum infamem reddiderit -orem C II
11-12. -or non mundorum deus CII
57. quo pacto factum est ut nec ani-
malia damnarentur -oris sui culpa
C III 20-22.
aliter : (Christus) magister insignis
et doctor caelestis et -or consumma-
tae ueritatis C V 7.
lusus uerborum : apostolos -tores ge¬
neris nostri in totum orbem mitti
per filium suum uoluit, ut condicio
generis humani agnosceret -orem T
VIII 26-28.
instruere : ex quo efficitur ut et ego
uos litteris meis non tantum -am iam
eruditos quam incitem paratos C I
20-21. placuit paucis uos non nunc
-ere, sed -ctos admonere S I 21-22.
intellectus : ut condigne nec ipsis
-ibus colligatur T IV 60-61. extra
intellectum est TIV 62. necangustus
deus, sed rationis populi angustus
est -us habitus T VI 25-26. ab -u suae
legis alieni CI 32. -u plus in homini¬
bus uitia fugienda C III 13.
intemperantia CIII 69.72. IV 16. VI 7.
26.
intendo : -unt ilium nobis locum T
XXVII 1.
intercipio : si etiam ipse medicus -cepta
paenitentia indulget periculis E 30
III 29-30.
interior : ne -rem nobis persecutionem
ipsi incendisse uideantur E 30 VI
I3"I4-
interpello : -at diuinas aures T XXIX
74-75. uos soli to more allocutioni-
bus missis in fide -o P I 13.
interpono : somnii quoque sui -ebat
auctoritatem T XIX 5.
inuentio : spem hominis futurae in
Christo et -onis et salutis ostendit
TI 50-51-
inuicem : utroque -m sibi et in se con-
nexione mutua perplexo T IV 72-73.
mutui ad -m foederis confibulatione
sociatum T XXIV 75. quos personae
ratio -m diuidit, eosdem rursus -m
religionis ratio conducit T XXVII
39-41. mutuo decore -m fenerandum
P II 20. exemplis multis reciprocae
affectionis in uos -m E 36 III 16-17.
inuidia : ex quo mortalitatis -a utique
322 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
in ipsum redit TI 45. ob -am reuela-
tionum distractus a fratribus P VIII
6-7. in -am maximi criminis intu-
mescunt E 30 II 26.
inuisibilis T XVIII 92.
inuisibilitas T XVIII 76.
inuitus : non illos emollire potuit in-
uita generosi sanguinis memoria P
X 1-2.
inuocatio : cum -o hominis ad prae-
standam salutem inefficax iudicetur
rxiv 23-24.
Ioachim P IX 3.
Ioannes T X 44. XIII 1. XIV 30.32
(bis). XVII 4.5.6. XVIII 5.134 (bis).
loel TXXIX 5.
Ioseph T XIX 94. P VIII 5.26.
irrationalis : quando -e animal ob ali-
quid reicitur C III 14-15.
irretio : quasi hoc euasuri -ientes illos
diaboli laqueos uiderentur E 30 III
4-5-
irritus : ne quid non ut oportet factum
tamquam -um ab omnibus iudicetur
E 30 V 35-36.
irrogare : quod uim sibi molitus fuisset
inferre quam ipsa conata fuerat -are
P VIII 21-22.
irruo : culpae graui -itur C II 5.
Isaac T VIII 16. XXV 50.
Ismaelites P VIII 7.
Israel T VI 5. VIII 18. est homo ‘ui-
dens deum’ T XIX 69. C III 6. S II
to. Ill 6.
Israelita T VIII 38.
ita : nihil ita ... quam C VI 6-7. nec
ita quisquam ... quam C VI 7-8.
Iudaeus T XV 10.13.95. C I 29.32. Ill
45. IV 2. VII 9.
Iudaicus T XV 36. XXVII 45. C I 1.
II 19.
iungo : male sunt iuncta uulnera Slzz.
iurulentus : carnes -as inimicorum C
IV 20.
kalendarium : quorum pretia etiam sine
artibus -ium cuiusuis excedunt P
XII 25-26.
lacerta C III 63.
laicus : collatione consiliorum cum
episcopis, presbyteris, diaconis, con-
fessoribus, pariter ac stantibus laicis
facta E 30 V 21-22. consultis omni¬
bus episcopis, presbyteris, diaconi-
bus, confessoribus et ipsis stantibus
laicis E 31 VI 26-28.
Lambesitanus E 36 IV x.
langor : omni -ore uitiorum praecipi-
tatur in peius J- I 20.
lapsi : eorum qui -i sunt possit cum
auctoritate et consilio habere ratio-
nem E 30 V 17-18. -orum tractare
rationem E 30 V 22. oremus pro -is
E 30 VI 6. oremus ut effectus indul-
gentiae -orum subsequatur et paeni-
tentia E 30 VI 11-12. -orum curam
mediocriter temperandam esse credi-
dimus E 30 VIII 6. -orum fratrum
immoderata petulantia E 36 18.
-orum animos temperare E 36 III 2.
recens est -orum nuper hoc uulnus
E 36 III 4.
lapsus : ut probent -us sui dolorem
E 36 III 18-19.
laquear : auro licet tecta -ria reluceant
SIX 21.
latrocinium : homo fit hostia -o sacer-
dotis I V
lectio : ex eadern -nis auctoritate T XX
21-
legatus : mittant -os pro suis doloribus
lacrimas E 30 VI 27.
lenocinor : ne quid ad irritandos aut
detinendos oculos -natum P XII 9-
10.
letalis : conscientiae suae -em plagam
E 30 VII 2.
lex (= lex iudaica ueteris testamenti) :
-gem scripsit T VIII 18. quod tecum
suffragium circumfers -gis ? quod
habes testimonium propheticae uo-
cis ? T X 20-21. quomodo, qua
homo, sub -ge factus est, ita, qua
deus, sabbati dominus expressus est
T XI 56-57. illi ut accusarentur me-
rebantur, quia contempserant -gem
T XXIX 14-15 (cf. 1. 15-17 qui ex
gentibus credunt, ut patrocinio spi-
ritus adiuuentur merentur, quia ad
euangelicam peruenire gestiunt
-gem), peruersi Iudaei et ab intellectu
suae -gis alieni Cl 31-32. -gem spiri-
talem esse C II 1-2. diuinae -gi con-
gruens et spiritalis ratio remittatur
C II 22. -x autem postmodum sub-
secuta cibos carnis cum discretione
disposuit C II 42. -x sollertiam maxi-
mam faciendae animalium separa-
tionis instituit C II 51-52. quae -x a
ciborum usibus separauit C II 55-56.
spiritalis -x ista spiritaliter recipienda
est, ut -gis ratio diuina et certa praes-
tetur C III 2-3. -gem ad hoc filiis
Israhel datam C III 6. ut iustitia in
illis ignium more quasi adflatu quo-
dam -gis sopita recalesceret C III 11-
12. uitia fugienda, quae -x damnaue-
rat etiam in pecoribus C III 13-14.
-x munda et non munda discernit C
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 323
III 24. ita in animalibus per -gem
quasi quoddam humanae uitae specu¬
lum constitutum est C III 47-48.
quid enim sibi uult lex ? C III 55-56.
haec ergo et his paria -x in animali¬
bus exsecratur C III 74. cibis, quos
institutio quidem commendauerat,
sed -x interdixerat C V 2-3. (Chris¬
tas) superuenit cuncta -gis obscura
reserans C V 4-5. constat omnia ista
suis esse benedictionibus reddita iam
-ge finita C V 20-21. hinc est uox ilia
-gis C V 34. quo -gis ratio redderetur
C VI 6. consilio -gis considerato et
euangelicae gratiae beneficio cognito
CVII io-ii.
lex (euangelica) : quia ad euangelicam
peruenire gestiunt -gem T XXIX 16-
17. si ab euangelica -ge non dissonat
E 36 I 25. euangelicae -gis illibatam
sinceritatem custodiendam iudica-
uerunt E 36 II 28-29.
aliter : sine -ge est quicquid sine
origine est T II 21-22. sub iugo na-
turalis -gis T VIII 67. resurrectionis
nostrae -ges in sua came monstrauit
T X 50-51. -x enim resurrectionis
ponitur, dum Christas ad exemplum
ceterorum in substantia corporis
suscitatur T X 52-53. quae uolunta-
ria hominis temeritate contra -gis
diuinae iura grassata est T X 57-58.
cum omnis homo mortalitatis sit
-gibus alligatas T XV 83-84. in se-
cessu naturali -ge purgari C V 28.
nec ita constrictas quisquam gulae
-ges dedit quam Christas C VI 7-8.
frugalitatis et continentiae -gem da-
bat C VI 17-18. cum -ge frugalitatis
et continentiae C VI 40. blandas
corporis -ges non nosse magis felici-
tatis est P IV 9-10. nihil ad uirgini-
tatem de matrimoniorum -gibus per-
tinet P VII 3-4. inter ipsas -ges doce-
tur quicquid -gibus interdictum L
VI 12-13. sed hoc totum in Sacra¬
mento, sed in ipsius postulationis
-ge E 30 VII 5-6.
Lia T XIX 2.
libellus : se ipsos infideles illicita nefa-
riorum -orum professione prodide-
rant E 30 III 3-4.
Liber S IV 20.
liberalis : -lius nobiscum euangelium
gessit C VI 2-3. facies etiam seruo -is
P VIII 20.
liberatio : -onis occurrit impunitas P -is scribere S II 15-16. non immerito
X 11.
libramentum : si distributionem istam
cum -is suis non dispensasset T
XXIV 55-56.
litterae (= epistula) : apostolus Paulus
... in suis -is scribit T XIII 46-48. -as
uestras et scripta suscipio C I 4-5.
ego ad uos compari uoto -as scribo
C I 8-9. elaboro uobis me praesen-
tem frequentibus -is exhibere Cl 13.
hanc a me -arum scribendarum ex-
poscant necessitatem C I 15-16. me
ad rescribendum frequentioribus -is
prouocatis C I 17-18. ut et ego uos
-is meis non tantum instruam iam
eruditos quam incitem paratos C I
20-21. praesentiam mei uobis red-
dere per -as Conor P I 12. uobiscum
me esse arbitror, cum uobis per -as
loquor L I 7-8. superiores nostrae -ae
probauerunt E 30 III 1. -as habeas
conspirantes cum -is nostris E 30
IV 4. illorum carceris tenebras -is
tuis illuminasti E 30 V 2. illorum
animos ... tuis allocutionibus -isque
recreasti E 30 V 4-5. quales -as in
Siciliam quoque miserimus E 30 V
12-13. acceptis -is tuis erecti sumus
E 311 6-7. animati -is tuis E 31 In.
illuxerunt nobis -ae tuae E 31 I 12-
13. ex tuis ergo -is uidimus gloriosos
illos martyrum triumphos E 31II 6.
-is confessores frequenter corrobo-
rasti E 31 VI 3-4. ut in tuis -is et ipse
testaris E 31 VI 18. cum perlegisse-
mus, frater carissime, -as tuas E 36
I 4. meliores ipsorum -ae fuissent
E 36 III 22-23. etiam ante -as tuas
E 36 IV 5. cum ... fraudulenter -as a
nobis elicere curaret E 36 IV 6-8.
nec -as quas uolebat accepit E 36
IV 9.
litterae (= sacra scriptura) : sed illud
admoneo, non alterum in euangelio
Christum expectandum fuisse quam
hunc a creatore ueteris testamenti
-is ante promissum T X 1-3. Moyses
... hoc in principio suarum nobis tra-
didit -arum T XVII 1-2. diuinarum
-arum sacris auctoritatibus T XXVI
2. digestis uocibus et -is domini T
XXIX 2. si qua in medio diuinarum
-arum euidenter posita aut uidere
nolunt aut uidere non possunt T
XXX 36-38. culpae graui irruitur,
si terrestris et humana sacris et spiri-
talibus -is doctrina praestatur C II
5-6. cur ergo homini christiano fideli
non liceat spectare quod licuit diuinis
dixerim longe melius fuisse istis
nullas -as nosse quam sic -as legere
L II 17-18. praescribat igitur istis
324 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
pudor, etiamsi non possunt sanctae
-ae 5 III 13-14. etiamsi tacentur, dum
non diuinis -is scripta sunt III
19-20.
loco : ictibus infelix facies -atur S VIII
5-6.
lorica : -am iustitiae quae numquam
solet rumpi E 31 V 19.
lubricus : dum -um partis alterius
<alterius> ungulae firmamento fulci-
tur C III 39-40.
Lucas T XXIV 14.
lucifuga : quando noctuam (interdicit),
odit -gas ueritatis C III 70.
luminare : -aria in caelo atque astra
ponantur T XVII 11-12. ortus -aris
istius T XVIII 21.
lupana : confitebitur per -arum, per
prostitutarum nuda corpora S V 23-
24.
lupanar : ausus sanctum secum in -r
ducere S V 28-29.
lupanarium : concurritur in illud pudo-
ris publici -um S VI 10-11.
luteus : caenosam et -am et gaudentem
uitiorum sordibus uitam C III 59-60.
magisterium : exempla praebeant in-
temperantiae et -a C VI 25-26. ad
obscenitatis -um VI 11.
maledictio T XVI 11.
maledictus T XIV 26. XVI 4.5.7.8.
malum : quae -um ratio est T XVIII
3 3. quae autem -um ratio est T XX
32-
Manasse T XIX 93.
manifestatio : noui testamenti -one
fulcitur T XVII 38-39.
manna : diuinis -ae epulis amarissimos
Egyptiorum cibos praeferre ausi sunt
CIV 19.
manumissio : sustulit libertas euange-
lica -one reuocata C V 22-23.
manus : ne -us dedisse aut loquendi
materiam commodasse uideamur T
XI 5-6. nocentes dantur sub -u eius
P VIII 27.
marcesco : quo defecti ad opera -erent
C II 40. suae annis iam -entis aetatis
P IX 7-8.
Maria T X 36. XXIV 18.19. XXVIII
27-
maritalis : -is ardor P VIII 23.
martyr T XXIX 105. C V 34. E 31 II
3.7. V 12. E 3G II 2.3.6.8.10.ii {bis).
20.24.
martyrium T XXV 30. E 30 IV 11.12.
V 10.
mater : uoluptatum numquam posset
-er deficere C VI 11. pudicitia sem¬
per uerecunda, dum innocentiae -er
est P III 5. (impudicitia) -er impaeni-
tentiae P III 22. idolatriam sustulit
ludorum omnium -trem S IV 3. ido-
latria, ut iam dixi, ludorum omnium
-er est S IV 15.
materia : passibilis -a T V 10. in -a
mortalitatis effectus T XIV 40. nulla
in caelo constituta -a fragilitatis T
XIV 44. exutum eadem corporis
-a T XXI 55-56. -am carnis abluens
T XXI 75. erroris istius haeretico-
rum inde nata -a est T XXIV 1-2.
matutinus : ut et ieiuni -i bibant C VI
27-
Maximus E 31 I 2.
meatus : legitimis -ibus circumire to-
tum mundi ambitum Pin. quorum
uarios licet -us, certis tamen legibus
uinctos inspicimus T VIII 70. reci-
proco -u T XXXI 93.
medella : ad quemlibet casum -a rescin-
ditur E 31 VII 11-12.
medeor : licet animus aegrotans -ntium
respuere soleat industriam E 36 III
3-4-
mediator : cur homo in orationibus -or
inuocatur ? T XIV 23.
medicus : -a manu tractantE 30 VII 3.
medietas : glacies robusta aquarum
terram pridem contegentium diui-
dens -tatem T VIII 50-51.
mediocriter : lapsorum curam -ter
temperandam esse credidimus E 30
VIII 6.
meditor : quod enim erat futurus, -ba-
tur in Sacramento Abrahae factus
hospes T XVIII 79-80.
mei : praesentiam mei uobis reddere
per litteras conor P I 12.
memoria : post excessum nobilissimae
-ae uiri Fabiani E 30 V 15.
mens : -s est quaedam gignens et com-
plens omnia T II 69-70.
mensurnus : lunae candentem globum
-is incrementis orbis impleuit T 18-
10.
merito T II 28. IV 1.4.34.64. V 6.7.
VII 11. VIII 72. X 5.44.56. XII 12.
57. XIII 29.52.55.56.67.72. XV 16.
31.50-51. XVI 48. XVII 21.37.48.
XVIII 52.100.136. XIX 22. XXI 45.
61.78. XXII 19. XXIII 35. XXIV
50. XXV 12. XXVII 18. XXVIII 7.
61.101. XXX 10.32.68. XXXI 28.37.
42.47.72.95. C V 7. VII 9. P VI 8.
E 30 IV II. E 31 VII 15. E 36 II 8.
meritum : ut et praemia condigna et
-a poenarum consequenter excipe-
ret T I 42-43.
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 325
meta : ad -as definiti sibi temporis T
VIII 71-72. ultra concessas corporis
-as extollentes se carnis impetus P
XIV 6-7.
metatura : Bethlehem, cuius -ae regio
ad meridianam respicit plagam caeli
T XII 55-56.
miluus C III 65.
ministerium : ipsa -i inposita persona
Cl 15.
moderamen : omni consiliorum -mine
utantur E 30 V 34-35. cuius tempe-
ramenti -men nos hie tenere quae-
rentes E 30 VIII 1-2.
mo deranter Till 12.
modero : uicissitudinum istarum qui-
bus noctes diesque -antur T III 35.
moderor : alter lugubres sonos spiritu
tibias inflante -atur 5" VII 6-7.
modulor : tibiarum foramina -ans S
VII 9-10.
molitio : cuius uoluntatem sine aliqua
-one opera subsequuntur T VI 51-
52-
momentaneus : non -am neque prae-
properam desiderare medicinam
E 30 VI 9-10.
monstrum : extraordinaria et porten-
tuosa contra ipsam naturam ex uiris
per uiros -a conquirat P III 29-30.
uanitatis et leuitatis -a S IV 4. istud
publicum -um omnibus uidentibus
geritur S VI 20-21.
monstruosus : sacrificiorum in ludis
genera -a S IV 1-2.
mors : in baptismate et in -is dissolu-
tione T X 58-59. in uicem salutis de
iactura fidei periculum -is grande T
XI 76-77. ipsam quae ab omnibus
metuatur moriendo -em subegisse
E 31 III 15-16. per ipsam -em im-
mortalitatem consecutum fuisse E 31
III 17.
mortalitas : ad statum innocentiae
deposita criminis -tate reuocatur T
X 59-60.
mortuus : in delictis suis -orum T VII
30. quibus per baptisma -i sumus C
V 59.
mox : quod mox atque factum est C
VII 6-7.
Moyses T III 5. VI 4. VII 24. VIII 17.
IX 15. XVII 1.8.24.45. XVIII 1.2.62.
XX 33.44. E 31 I 2.
multimodus : -a animalia T I 22.
mustela C III 62.
muto : diabolo artifice ex sanctis illicita
-ata sunt S III 12-13.
mutuo : ipsa permixtione feneratum
et -atum T XXIV 66.
nabla .S’ II 11. Ill 10.
natiuitas T IV 40. VI 59. X 29.42.
XIII 1.16.19. XV 14. XXI 63. XXII
66. XXIII 23. XXIV 65. XXIX 71.
72. XXXI 8.21.63.69.
natura : id enim nomine continetur,
quicquid etiam ex -ae suae condi-
cione comprehenditur T IV 57-58.
naturaliter T XXIV 47.
ne : ne si T II 30.31-32. XI 30.45.48.
XIII 61. XVIII 139. XXIV 55.
XXVI 58. S III 16. E 30 IV 6.
necessarius : quibus ad honestam uitam
deest ratio, metus est -us T V 14-15.
ut et -a probarentur, dum custodiun-
tur, et bona, dum -a, probarentur C
II 65-66. quam hoc decorum specta-
culum, fratres, quam iocundum,
quam -um .S' X 16-17. quid enim
magis aut in pace tam aptum aut in
bellis persecutionis tam -um E 30
II 1-2. si tantummodo operit uulnus
nec sinit -a temporis remedia con-
ducere cicatricem E 30 III 30-31.
humilitas -a E 30 VI 26. sumptus -os
de tuis laboribus iustis praebuisti
E 31 VI 4-5. non est impatientia in
morbis -a E 31 VII 8. fideliora de -is
dilationibus remedia praestari E 31
VII 16-17.
necessitas : diuina gratia humanis -tati-
bus competentia ciborum genera op-
portunis temporibus porrigente C II
30-31. in tantis persecutionis -tatibus
E 36 I 7.
nego : qui fallaces in excusationem
praestigias quaerit -auit E 30 III 14-
15. quern -ando mortis metu fidei
dimiserant clipeum resumant E 30
VI 22. si sine periculo fidei sunt qui
-auerunt E 31 VIII 2-3.
negotiatio : ilia altera reliquorum de¬
mentia est manifesta otiosis homini-
bus -io S VIII 1-2.
neruus : -os seueritatis euersa fidei
maiestate dissoluere E 30 III 22-23.
neuter : uirginitas -tri est sexus P VII
9-10.
neutraliter : unum enim -ter positum
societatis concordiam, non unitatem
personae sonat T XXVII 10-12.
Nicostratus E 31 I 2.
nisi : non putantes christianum esse
potare post cibum, nisi in uacuas et
inanes adhuc uenas infusa statim
post somnum uina descenderint C
VI 27-29. parum sibi putat satis-
factum, nisi in uirorum quoque cor-
poribus non uoluptatem nouam
quaerat, sed P III 27-29. quasi parum
326 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
sit homini priuata sua rabies, nisi
illam et publice discat S V 7-8. non
est libidini satis malis suis uti prae-
sentibus, nisi suum de spectaculo
faciat in quo etiam aetas superior
errauerat S VII 1-3.
nisi quia T XVIII 101. E 30 VII 4.
nisi quod T II 46-47. X 10. C VI 13.
P II 15. IV 9.
nisi quoniam T XII 43.63-64. XIII 71.
XIV 32. XVI 35. XVIII 49.75. XIX
57. XXI 4.16.28.35.52. XXII 16.48.
xxvm 75.xxix 25. cm 56. e 31
124.
nisi si E 30 II 8.
noctua C III 70.
Noe T VIII 14. XVI 78. C II 64.
nomen : certis -ibus inuerecundos S
VI 6. pacem ecclesiastico -ini postule-
mus E 30 VI 4-5.
non : quoniam non possit nec concipi
T IV 57. non siuit nec uestes consu-
mi nec uilissima in pedibus calcea-
menta deteri T VIII 39. cui uitia non
licet nec cogitare S VI 14. non licet
omnino nec illis S VII 3.
nostri : ad -i scientiam T III 24. in
notitiam -i T III 32. ad remedium -i
TV 13 (cf. 1. 18 ad medicinam nos-
tram).
Nouatianus C I 2. II 2.
nouello : in secretis cordis fidelis -an-
dus et conserendus est animus E 31
VII 3-4.
nouus : non est in euangelio -us, sed
nec -e datus T XXIX 11-12.
nundina : sub titulo coronae edacis
flagitiosae -ae S VIII 5.
obduco : sanitatis -ctae perrumpant
cicatricem S I 23.
obluctor : -ans aduersus ueritatem T
XX 1-2.
obtineo : hoc cotidianum uotiuum
negotium, absens licet, -ere conitor
P I 10-12.
occasio : ne separatio sine reditu -onem
praestet alterius P V 6-7.
occasus : dum-us nostri legibus mori-
tur I X 48.
odio : uitia semper castigentur ut -ian-
tur P XIII 13.
offensa : sine -a hunc locum magna
uelocitate referentem I1 V 20.
officium : -urn debitum C I 14. scitis
numquam me, cum apud uos prae-
sens essem, aliquas -orum meorum
partes praeterisse P I 2-3. quid ac-
commodatius -iis episcopi potest
inueniri ? P I 7. in -o episcopatus
E 31 VI 1-2. in nulla -i tui parte E 31
VI 6.
omnipotens T I 3. XII 48.54. XVIII
140. XXVIII 81.
onerosus : inuidiosum et -um uidetur
E 30 V 23-24.
oratio : cur homo in -onibus mediator
inuocatur ? T XIV 23.
ortus : luciferos solis -us excitauit T I
8.
Osee T XII 3.
ostendo : aequatione in utroque -nsa T
XXXI 34-35. -nsum est C VI 5.
otiose : non -e prolatum T XV 50. non
utique -e exutum came proposuit
T XXI 51-52.
otiosus : Iudaeorum -is fabulis calcatis
C I 29. quam hoc totum -um nego¬
tium, immo quam turpiter ignomi-
niosum S V 17-18. ilia altera reli-
quorum dementia est manifesta -is
hominibus negotiatio S VIII 2. pa-
tientia non -a E 30 VI 26-27.
paenitentia P XIII 15. E 30 III 28.29.
VI 11. VIII 10. E 31 VI 27.29. VII 2.
E 36 I 14. Ill 18.
paeniteo : si dolentis ac uere -entis
animi signa prodiderint E 30 VIII
12. nec uere -entes accusent nostram
quasi duram crudelitatem E 30 VIII
17-18. crebri -entium gemitus au-
diantur E 31 VII 4-5.
papa : Cypriano -ae E 30 I 2. E 31 I 2.
beatissime ac gloriosissime -a E 30
VIII 19. E 31 VIII 15.
papas : Cypriano -ati E 36 I 2.
parabola : -is enim adhuc secundum
fidei tempus de deo prophetes tunc
loquebatur T VI 17.
paracletus T XVI 13.14.15.16 (bis). 17.
18. 20. 21-22.23.24.25.27.29.30.
XXIX 10. 37.
paradisus T VIII ii. C II 35.
parasitus S VI 4.
particulatim : -m exponens tarn magni
sacramenti ordinem atque rationem
T XXIV 60-61.
pasco : ne quod potuisset maturius
ieiunio attenuante sanari uideatur
per impatientiam longius pasta cru-
ditate produci E 31 VI 35-37.
passer C III 69.
passibilis : -is materia TV 10. quis
non intellegat quod impassibilis sit
diuinitas, -is uero sit humana fragili-
tas ? T XXV 17-18.
passio : -ones istae in hominibus merito
esse dicentur, in deo non merito
iudicabuntur T V 5-7. ad -onem eius
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
exclamat T IX 33. -ones ostendunt
in illo humanam fragilitatem T XI
29. nec -ones proficiant, ut etiam
homo ab ipsis esse monstretur T XI
31-32. nec hominem ilium ex -onibus
ostendi T XI 34-35. formam futu-
ram -onis ostendens T XIX 109. per
sacramentum -onis digestum in figu-
ra manuum T XIX 112-113. mate-
riam carnis abluens ex parte suscepti
hominis -one T XXI 75. collegam
-onis cum Christo in Christi nomine
factum fuisse E 31 III 10-11.
patientia : -ae uirtutes expromit T IX
25. ut intellecto suo crimine uelint
nobis interim praestare -am E 30 VI
11-12. -a non otiosa E 30 VI 26-27.
Paulus T III 40. XIII 46. XVII 65.
XVIII 6. XXVII 24.30 (bis). 33.34.
XXIX 22.68. XXX 48.80.89.
pax : prius ecclesiae -cem sustinendam
E 30 V 20. -cem ecclesiastico nomini
postulemus E 30 An 4-5. auxilium
-cis non petisse E 30 VII 5. -cem a
presbyteris per absentiam tuam fes-
tinata et praecipiti cupiditate extor-
sissent E 31 VI 11-12. -cem sibi non
tarn peterent quam uindicarent E 36
I 18. a quibus petendam -cem, quam
utique non habent, putauerunt E 36
I 21-22. teneant ecclesiae -cem E 36
II 12-13. ne perdendo -cem perdant
salutem E 36 II 13-14. dandam illis
-cem martyres putauerunt E 36 II
19-20. sibi iam -cem uindicare E 36
III 12.
aliter : pudicitia est ... -x domus P
III 1-3. (pudicitia) -cem nostris
corporibus inducit P III 10-11. qui
cupiditates uicit, -cem sibi perpe-
tuam dedit P XI 16. quid in -ce tarn
aptum aut in bellis persecutionis tarn
necessarium E 30 II 1-2.
peccator : ut -ori populo metus incu-
tiatur T VII 28.
per : per dominum liberatus a uinculis
P VIII 29-30. non per multos exami-
nare quod per multos commissum
uideatur fuisse E 30 V 24/25. cum
tarn grande crimen per multos diffu-
sum notetur exisse E 30 V 26.
perbibo : illas (sc. litteras tuas) animo
sitiente -imus E 31 I 16.
perceptio : precum quasi odorum -o
ostenditur T VI 35.
percutio : gemino sumus dolore -ussi
E 36 I 5-6.
perditio : neque scripturae sanctae ne-
que nos causas illis -onis et caecitatis
afferimus T XXX 36.
327
perhibeo : dum terra scabellum pedum
dei esse -etur T VI 7-8. ante mun-
dum, qua deus, fuisse -etur T XI 60-
61. deus atque angelus esse -etur T
XIX 21-22.
perplexus : utroque inuicem sibi et in
se connexione mutua-o TIV 72-73.
perrogo : parentes Christi si -es S V 21.
quern si rursus -em S V 22.
persecutio P VII 17. E 30 II 2. VI 14.
VIII 4. E 36 1 7.
persequor : nec hoc in loco plura -ar
T IX 50.
persona : circa -am Christi T XVII 37-
38. T XXI 5. si hie locus neque -ae
patris congruit, ne angelus dictus
sit, neque -ae angeli, ne deus pronun-
tiatus sit, -ae autem Christi conuenit,
ut et deus sit T XVIII 54-57. nolunt
ilium secundam esse -am post pa-
trem T XXVI 10-11. quis non secun¬
dam filii post pattern agnoscat esse
-am ? T XXVI 13. proprietatem -ae
suae, id est filii T XXVII 6. non uni-
tatem -ae sonat T XXVII 11-12.
duas esse -as T XXVII 15-16. cum
-arum tamen distinctione T XXVII
24-25. ad -arum distinctionem per-
tinet T XXVII 34-35. quos -ae ratio
inuicem diuidit T XXVII 39-40. in
-is diuersitatem T XXVII 43. secun¬
dam -am efficiens post pattern T
XXXI 31.
aliter : Osee prophetes ait ex -a pa¬
tris T XII 4. sic enim et prophetes
ex -a dei T XVIII 86. et alio in loco
ex -a ipsius domini T XXIX 65. ipsa
ministerii imposita -a Cl 15. cum
sibi nominis christiani -am induerint
C VI 25. cum -a professionis suae
loquatur S III 22-23.
persto : plebi in euangelio -anti C I 2.
sine cessatione in euangelio uos -are
monstratis C I 19-20.
pertineo : nihil ad uirginitatem de
matrimoniorum legibus -et P VII 3-4.
peruigil : dei enim opera -li obtutu
contemplanda sunt T VIII 56-57.
Petrus T XXVI 34.
phantasma : cum te uideam in -ate et
non in soliditate uenisse T X 23-24.
si ipse -a et non ueritas fuit T X 34-35.
Pharao T XX 3 4.
Philippus T XXVIII 7.
pignero : -ata in illo diuinitatis et
humanitatis uidetur esse concordia
T XXI 46-47.
pignus : utriusque partis in se con-
nectens -ora T XXIII 33-34.
pinguesco : in iniuriam suam -it
328 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
in sagina corpus S VIII 2-3.
plaga : conscientiae suae letalem -am
E 30 VII 2. adhuc in tumorem -a
consurgens E 36 III 5.
planctus : fletum et -um leuasset T
XVIII 106.
plebs : -bi in euangelio perstanti C I 2.
-bi in euangelio stand S I 2.
polluo : qui illicitis sacrifices manus
suas atque ora -uerant -utis ante
mentibus propriis, unde etiam sunt
ipsae manus atque ora -uta E 30 III
17-19.
pono : quem deum a patre animaduer-
tit -situm per scripturas esse T XII
8-9. nec praedestinatio ista dicatur,
quoniam nec -sita est T XVI 64-65.
uae est adiciendbus -situm T XVI
65-66. sublata praedestinatione quae
non est -sita T XVI 67-68. quia deus
-situs est T XVIII 45-46. et alio in
loco similiter legimus deum angelum
-situm T XIX 1-2. non tantummodo
hunc angelum, sed et deum -situm
conspicimus T XIX 15-17. simplici-
ter est in loco dei -situm T XIX 19-
20. ut quomodo ilium et angelum
frequenter et deum -suit scriptura
diuina, sic ilium et hominem -at et
deum T XIX 34-36. interpretatio-
nem ipse -suit dicendo T XIX 73-
74. usque adeo eundem angelum -it
quem deum dixerat, ut singulariter
in exitu sermonis sui -suerit perso¬
nam de qua loquebatur T XIX 98-
zoo.
aliter : cur spes in ilium -itur, cum
spes in homine maledicta referatur ?
T XIV 25-26. detenti gloriosas ani-
mas suas -unt E 31 VIII 5-6.
popina : non ad -am currentes, sed -am
secum circumferentes C VI 32-33.
porrigo : deum se probat diuinitatem
-gendo T XV 70-71. salutem perpe-
tuam -git T XV 89. homini scien-
tiam paracletus -git T XVI 15. humi-
litatis consilia -git T XVIII 37. dis-
cretiones spirituum -git T XXIX 49-
50. sint nobis dicta et strictim posita
et non longa disputatione -eta T
XXX 2-3. latius enim potuerunt -gi
et propensiore disputatione produci
T XXX 3-4. diuina gratia humanis
necessitatibus competentia ciborum
genera opportunis temporibus -gente
C II 30-31. -ctae uoluptatis occa-
sione pascatur P X 5-6. scribendi ad
uos -itur occasio d I 4. de petra po-
pulo maria -eta IX 7, -gat nobis ar-
ma diuina E 31 V 18.
portentuosus : extraordinaria et -a
monstra P III 29-30.
portio : immutatio conuersionis -o
cuiusdam comprehenditur mortis T
IV 17-18. nec tenebit perfectam
ueritatem quisquis aliquam ueritatis
excluserit -onem T XI 37-38. nec in
aliqua mensura aut -one mutilatus
T XXIX 55-56.
possum : quicquid illud potest quod
est deus T IV 27. quicquid esse
potest quod deus est T IV 43-44.
post : cames iurulentas inimicorum
atque dominorum post libertatem
anteponentes C IV 20-21. non pu-
tantes christianum esse potare post
cibum C VI 27-28. quid isti post
cibum faciunt quos ebrios inuenit
cibus primus ? C VI 34-35. post
Christum ad diaboli spectaculum
uadit S IV 13-14. qui admirari ali-
quid post deum potest S IX 24. sup-
plicia post fidem amare coepisse E 31
III 22.
postmodum T XVII 19. XXXI 25.
C II 42. d- IV 21.
potestas : thronos -tatesque praefecerit
T I 58-59. neque ipsa sunt digestis et
ordinatis -tatibus uacua T I 63-64.
saeculi -tates et tormenta T XXIX
44. inter angelos ac -tates domina-
tionesque caelestes E 31 II 9.
poto : cum nondum iniuriose -tatus
fuisset T XXVIII 33-34.
praedestinatio T XVI 64.67.70.71-72.
75.75-76.80.
praedestino T XVI 77.80.
praefiguro : -batur contentio haec in¬
ter Christum et filios Iacob futura
T XIX 57. colluctatio haec ibi -ata
est T XIX 84-85.
praeiudicium : futuri iudicii -a sen-
tientes T I 65. minus est -i sine
praedicatione uirtutum ignobilem
sine laude iacuisse E 30 II 22-23.
praerogatiua : si alicunde -am com-
municationis habere se credunt E 36
I 23-24. cum omnis -a ita demum ad
indulgentiae priuilegium spectet, si
E 36 I 28-29.
praescribo : ueritati caecitas haeretico-
rum nulla -et T XI 20. ut enim -psit
ipsa natura hominem credendum
esse qui ex homine sit, ita eadem
natura -it et deum credendum esse
qui ex deo sit T XI 45-47.
praescriptio : caritatis cum pudicitia ex
hoc magna -o P V 17. -ones eorum
in hac causa et patrocinia referre S
II 8-9.
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 329
praesens : plus proficitur, cum in rem
-tem uenitur P VIII 2-3.
praestigiae : quibus illorum et insidias
et -as uinceremus T XXIV 31-32.
qui fallaces in excusationem -as
quaerit negauit E 30 III 14-15.
praesumo : qui Christum tantummodo
-unt hominem T XVII 41-42. sic
tenere debet atque ita animo ac
mente -ere T XXVIII 20. duorum
nobis deorum controuersiam facere
-unt T XXX 73.
praesumptio : humani erroris -one T sollemnia magis impellitis C I 18-19.
XXX 71.
praeuaricator : -ores euangelii E 30 IV
12.
presbyter E 30 I 2. V 21. E 31 I 2. VI
11.17. E 36 I 2.
primogenitus T XXI 27.30.32.35.37.
XXXI 56.
principalitas : -as nominis istius ‘filius
dei’ T XXIV 47-48.
principaliter T XXIV 38.41.51.
Priuatus E 36 IV 1.7.
priuilegium : cum omnis praerogatiua
ita demum ad indulgentiae -um
spectet, si ab eo cui sociari quaerit
non discrepet, qui ab eo cui sociari
quaerit discrepat, necesse est indul-
gentiam et -um societatis amittat
E 36 I 28-31.
probatio : -o haec ex infirmitatibus
Christi T XI 25-26. -o diuinitatis in
illo collecta ex uirtutibus T XI 27.
omnibus diuinitatis Christi -onibus
et rebus instructi T XIII 44. ad
-onem quod ipse esset T XVIII
81.
proculco : -cato iure pudicitiae P VI 7.
procuro : ne non etiam ipsis quoque
deliciis -asset oculorum T I 19. non
ex hoc uentri -atum est C VI 3-4.
produco : lapsorum fratrum immode-
rata petulantia usque ad periculosam
uerborum temeritatem producta
E 36 I 8-9.
productus : spatio -ioris temporis E 36
III 6.
profanus : uigorem suum tam -a facili¬
tate dimittere E 30 III 21-22.
profero : quia non otiose -latum, meri-
to omnia facit T XV 50-51. ex ipso
genitus atque -latus T XXII 24. in
substantia -latae a deo uirtutis T
XXXI 7-8.
professio : cum persona -onis suae
loquatur S III 22-23. cum nulli ho-
minum aut generi aut -oni ab im-
probis isto sermone parcatur S VI
7-8. qui se ipsos infideles illicita
nefariorum libellorum -one prodide-
rant E 30 III 3-4.
proficio : probatio illuc -cit ut T XI 26.
28. si hoc non -cerit ut T XI 30-31.
nec passiones -ciant ut T XI 31-32.
profiteor : acta paenitentia et -essa fre¬
quenter suorum detestatione facto¬
tum E 30 VIII 10-11.
profusus : et in illo quidem hoc nomen
temperate datum, in hoc -se T XX
36-37.
pronus : -um me licet ad ista caritatis
-os impulisti E 30 V 7. nec -am
nostram improbi homines laudent
facilitatem E 30 VIII 16-17. uoto
-iore ad coronam destinatam posse-
mus peruenire E 31111-12. margari-
tas -a facilitate donassent E 31 VI
13-14.
propensus : latius potuerunt porrigi et
-iore disputatione produci T XXX
3-4. animus -us ad fidem P XII 6.
ut nos gratia sua dominus magis ac
magis in dies singulos quosque ube-
rius atque -ius et armet et illustret
E 31 V 13-15.
propheta T III 13.14.19. VIII 19.32.
XII 36.46(cf. 1. 4.25.31 :-tes).XXVI
48. XXVIII 25. XXIX 5.13.25.47.
prophetes T VI 18. XII 4.25.31 (cf. 1.
36.46 : -ta). XVII 7. XVIII 86.
XXXI 9.
prophetia T XXVI 24.
propheticus T X 21.
propheto T IX 30. XXIX 61.
propino : non osculum dat, sed -at
C VI 33-34. quasi sitienti idolo in
faciem iactatus crudeliter -atur .S’
V5-
prosequor : infinitum erit si exempla
-ar plura P IX 18-19. plura -i quid
est necesse ? S V 1.
prosilio : quos quidem satis mirati
sumus ad hoc usque -ire uoluisse
£ 35 I 15-16.
protoplastus T VIII11. XIV 10.11.
prouincia : quos ex aliis -is longe posi-
tis persecutionis istius ardor eiecerat
E 30 VIII 3-4. ecclesiae cuius per
uarias quasque prouincias membra
digesta sunt E 36 III 3-5.
prouoco : facilem et beniuolum in se
animum sui -auerat domini P VIII
9-10. ut de submissione -ent in se
dei clementiam E 36 III 20-21.
purgo : in secessu naturali lege -ari C
V 28.
qua T III 25. IV 54. XI 53.54.55 (bis).
330 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
56.57.58 (bis). 60 (bis). 61.62.63 (bis).
64.65.66.67(feV).XII 40(ter). 41.
XIV 33. XVIII 25.92. XXIII 11.28.
XXIV 58. XXVI 55 (ter). XXXI 17.
21.32.100. CII 62. P II 9. E 31 V 16.
qualiter T XII 39. E 30 VIII 15. E 31
II 6.
quasi quidam T XXVIII 2. XXIX 46.
73. C III 11.34.47-48. P X 4. E 30
II 9.10. E 31 IV 1. V 2.
quatenus C III 1.
quia : dicit quia T XIV 45. intellegant
quia T XXVII 10. opponit quia T
XXVIII 4. magis quod filius esset,
non quia pater frequenter audisset
T XXVIII 10-11. dicendo quia E 30
II 15. de scripturis quia ingens et
supra omnia peccatum commiserint
instruendi E 31 VI 22-23.
quin : tacere non possumus quin omni
uocis nostrae testimonio prosequa-
mur E 31 VI 8-9.
quisque : per singula quaeque percur-
rens T II 42. inferna quaeque suspi-
ciunt T VIII 5. pertinget consequen-
ter eius adusque singula quaeque
cura T VIII 43-44. uitiosa quaeque
in hominibus C III 49. in dies singu-
los quosque E 31 V 14. per uarias
quasque prouincias E 36 IV 4.
quisque (= quicumque) : uires ad im-
plenda quaeque cognoscimus tribuat
P I 23-24.
quod : quod omnia uideat exprimitur
T VI 32-33. quod omnia audiat pro-
ponitur T VI 33-34. quod creaturae
sit omnis auctor probatur T VI 36-
37. quod nulla natura repugnare pos-
sit edicitur T VI 37-38. quod impleat
omnia explicatur T VI 38-39. scrip-
turn esse quod T VII 8.10. XXX 18.
descripsit quod T IX 39.40.44.48.
Moyses refert quod T XVIII 1.
Moyses audit a deo quod T XVIII 2.
intellegi potest quod T XVIII 8.
quodque ex utero eius multum se¬
men esset futurum spondet atque
promittit et quod Hismael ex ilia
nasci haberet T XVIII 38-40. quod
pater futurus esset audit et quod
Sarra paritura ex ipso filium esset
ediscit T XVIII 68-69. quod propter
clamorem Sodomorum deus descen-
disset addiscit T XVIII 70-71. ad
probationem quod ipse esset T
XVIII 81. cum referret quod iam in
terram propriam remeare et reuerti
cuperet T XIX 4-5. ostendebat quod
T XIX 69-70. intellegat quod T
XXV 17. hos tamen duos non quod
unus sit, sed quod unum sint pro-
posuit T XXVII 32-33. magis quod
filius esset, non quia pater frequenter
audisset T XXVIII 10. repromitte-
bat quod T XXVIII 95. ad testimo¬
nium quod T XXX 5. legimus quod
T XXX 79. dicendum quod P XIV
1. certi sumus quod E 36 III 5-6.
quoniam : refert quoniam T III 15.
ostendit quoniam T III 22. ponitur
quoniam T XVIII 84-85. probans
quoniam T XXIV 62. dicit quoniam
T XXVIII 93. scriptum est quoniam
TXXX 73-74. dicit quoniam P V 14.
Rachel T XIX 3.
raptor : odit -res uiolento scelere uiuen-
tes C III 66.
raritas : serenitatem refecta -tate reuo-
cantem S IX 15.
ratio : -onem diuinae scripturae de
temperamento dispositionis cognos¬
cimus T VI 16-17. -onis populi an-
gustus est intellectus habitus T VI
25-26. -o et temperamentum scriptu-
rarum caelestium T XXIII 27-28.
exponens tarn magni sacramenti or-
dinem atque -onem T XXIV 60-61.
quos personae -o inuicem diuidit,
eosdem rursus inuicem religionis -o
conducit T XXVII 39-41. ordo
-onis et fidei auctoritas T XXIX 1.
diuinae legi congruens et spiritalis
-o remittatur C II 22. ut legis -o
diuina et certa praestetur C III 2-3.
quo legis -o redderetur C VI 6. cibo-
rum -one perspecta C VII 10. disci¬
pline ipsius semper custodita -o
E 30 II 9-10. eorum qui lapsi sunt
... habere -onem E 30 V 17-18.
lapsorum tractare -onem E 30 V
23.
rationalis : in eo qui -is est homine
damnatur C III 15-16.
reaedifico : corporis sui templum re-
suscitare rursum et -are se posse T
XXI 15-16.
recedo : etsi -ente, sed tamen libero
spiritu E 31 111 5.
receptio : filius hominis per -onem dei
uerbi filius dei effici possit T XXIII
36-
recessus : sinuosi uulneris altos -us uere
medica manu tractant E 30 VII 3.
recidiuus : -ae libidinis flamma P IX 9.
recognosco : quisquis non -it esse
deum T XII 13-14. quisquis se
-ouerit filium dei S IX 23.
recolligo : habet ueras et profuturas
uoluptates, si se -egerit S IX 2.
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
recondo : altissimum atque -itum sa-
cramentum T XXIII 37.
recurro : orbe criminum -rso C VI 23.
redemptio P II 11.
reditus : nullum malum difficilius ex-
tinguitur quam quod faciles -us
habet S I 24-25.
redundantia : cum tota sua -a cumulate
distributus et missus TXXIX 56-57.
refector : -or et creator in delictis suis
mortuorum T VII 30.
refero : si odia -lata cognoscimus, non
tamen haec intellegimus ad humano-
rum -lata esse exempla uitiorum T
V 1-4. nec ad numerum -rtur T
XXVII 13. dies inter praecipuos
beatosque -endus est C I 4.
reformo : accusat -atos in feminam
uiros C III 61-62.
refrigerium : parauit -a, sed parauit
etiam aeterna supplicia E 30 VII
17-
regio : Bethlehem, cuius metaturae -o
ad meridianam respicit plagam caeli
T XII 55-56.
regula : -a exigit ueritatis ut primo
omnium credamus in deum patrem
T I 2-3. eadem -a ueritatis docet nos
credere post patrem etiam in filium
dei Christum Iesum T IX 1-2. per-
turbata -a ueritatis T XI 75. quare
credendi nobis talem -am posuit ?
T XVI 31-32. est ergo credendum
secundum praescriptam -am T XVI
40-41. Moyses hanc eandem -am
ueritatis exsequitur T XVII 1-2.
breuiter circa personam Christi -am
ueritatis aperire T XXI 5-6. definitio
-ae ab ipso Christo collocatur T
XXVI 42-43. -am ueritatis expedit
T XXIX 89. -am ueritatis per omnia
custodientes C VII 13.
religio : statum in Christo -onis con-
cutere machinantur T XXVI 3-4.
ueritas una est, fides una est, una
atque eadem -o est T XXVII 38.
quos personae ratio inuicem diuidit,
eosdem rursus inuicem -onis ratio
conducit T XXVII 39-41. controuer-
siam diuinitatis et -onis agitare T
XXVII 71-72. cum tota fide et tota
-one T XXVIII 15. in martyribus
constantem fidem -onis ostendit T
XXIX 105. gulae temperantia quae
semper -oni deprehenditur esse
uicina C IV 5-6. quomodo parcetur
-oni C IV 8-9. imaginem uideatur
habere -onis C V 56-57. mens atto-
nita ad sacram -onem P XII 6-7. in
contumeliam dei -o uera et diuina
331
calcatur SII 7-8. uidebit -one supera-
tas feras i" X 10-11.
religiosus : -am conferre sapientiam
T III 25-26. -a facere incrementa
T VII 7.
reluceo : auro licet tecta laquearia -eant
i'lX 21.
remigium : cooperta squamis et armata
-iis C II 49.
remissio : ad -onem animi S I 18.
remitto : cur illos ad episcopum -endos
censuerunt E 36 II 21. ad episcopum
illos -unt E 36 II 26.
renatus : nihil iam carni debentes, qua
-os ex aqua P II 9.
renuntio : et cum semel illi -ando re-
scissa sit res omnis in baptismate,
dum post Christum ad diaboli specta-
culum uadit, Christo tamquam dia-
bolo -at S IV 12-14.
renuo : confessionem dei -erunt E 31
VIII 5.
repraesento : huius boni operis -abit
debitam frugem E 31 I 19-20.
reprobo : uidebitur -ando quae fecit
opera propria damnasse C II 12-13.
quae benedixerat, quia et munda et
bona, postea -auit quasi non bona
C II 16-17.
reprobus : alitum quoque discrimen
induxit, quo quidque aut -um iudi-
caretur aut mundum C II 50-51.
diuinae maiestati crimen inferre,
quasi fecerit -a C II 60-61.
repromissio : in terram -onis T VIII
19.
resero : fontium ora -auit T I 18. arca-
norum caelestium nobis iura -aret
T XXI 22-23. cuncta legis obscura
-ans C V 4-5.
restinguo : ardentem delictorum ae-
stuantium uaporem -it et finit E 31
VI 31-32.
resurrectio T IX 43. X 13.17.50.51.52.
XXI 52.56.62. XXII 31. XXIX 29
(bis). 78.
resuscito : in eadem substantia corpo¬
ris in qua moritur -atus T X 48-49.
destructum corporis sui templum
-are rursum et reaedificare T XXI
14-15. Christum refert scriptura
mortuum pro nobis et -atum T
XXV 2-3.
reuelatio : ab ipso domino sacramen-
tum huius -onis approbatur T XXVI
35-36. ob inuidiam -onum distractus
a fratribus P VIII 6-7.
reuoco : dum in ipso expectant liber-
tatem corruptione deposita, in ipsum
uideantur esse -ata T III 50-51. per
332 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
haec homines ad recta -antur TV 14.
quasi frenis -ata retrahuntur T VIII
67-68. ad statum innocentiae deposi-
ta criminis mortalitate -atur T X 5 9-
60. ne in auctorem culpa -etur C III
5-6. sustulit libertas euangelica manu-
missione -ata C V 22-23. aci elementa,
quibus per baptisma mortui sumus,
uoluntaria seruitute -amur C V 58-
60. ita illos in fraglantia transactae iu-
uentutis incendia recidiuae libidinis
flamma -abat P IX 8-9. rursus occa-
sum mutuis uicibus dies noctesque
-antem S IX 5-6. serenitatem refecta
raritate -antem i' IX 15. illicitas peti-
tiones ab ecclesiae pudore -arunt
E 30 IV 5-6. cito rursum in incen-
dium flamma -atur E 31 VII 13.
rigor : ne ... naturaliter de originis suae
-ore torperent T VIII 60-62. tempe-
rantiae -ore seruato C VI 11-12.
robustus : animos sua fide et confes-
sione -os E 30 V 4.
Roma E 30 I z. E 36 I 2.
Romanus : absit ab ecclesia -a E 30 III
21.
Romulus S IV 17.
Rufinus E 31 I 3.
ruina : -a melioris aetatis (sc. impudici-
tia) P III 23. affectus quibus -ae col-
lapsi generis resarciuntur P XIII 6.
euersorum fratrum -ae E 30 III 24.
disciplinae euangelicae -as non facile
sarcirent E 30 IV 7. ubique iacere
deiectorum reliquias et -as E 30 V
29-30. uidemur temporis istius -as
subterfugisse E 30 VI 2-3. ut non ad
-as usque temptentur E 30 VI 7.
propter praesentes multorum per
totum paene orbem -as E 31 I 5-6.
ne dum uolumus importune -is sub-
uenire, alias maiores -as uideamur
parare E 31 VI 18-20. deiectae men¬
tis -as erigit E 31 VI 31.
rursum T I 28.36. XII 34. XXI 13.15.
52.55 (cf. 1. 53.56.62 :-us). XXXI 90.
94 (cf. 1. 87 : -us). C V 12. VI 23. J II
14. E 30 VII 4. E 31 VII 13.
rursus T XXI 53.56.62 (cf l. 13.15.52.
5 5 : -urn). XXVII 40. XXXI 87 (cf. /.
90.94 : -um). S I 7. V 22. IX 5. X 7.
E 30 V 12.
sabbatum T XI 57. Cl 35.
Sabellianus T XII 51.
Sabellius T XII 63.
Sabinae S IV 18.
sacerdos : ut hosdae destinati petant
auxilium de -te E 31 V 22-23. de
honore debito in dei -tem E 36111 21.
sacramentum : -orum infinita opera
condiderit T I 60. omnium -orum
umbras et figuras de praesentia cor-
poratae ueritatis implentem T IX
8-9. quod enim erat futurus medita-
batur in -o T XVIII 79. intellegens
iam uim -i T XIX 76. per -um pas-
sionis T XIX 112. hoc altissimum
atque reconditum -um T XXIII 37.
dispositionem istam angelus uidens
et ordinem istum -i expediens T
XXIV 51-53. exponens tarn magni
-i ordinem atque rationem T XXIV
60-61. -um huius reuelationis T
XXVI 35-36. euangelica -a distinxit
T XXIX 41. quae -orum nebulis
antiquitas texerat C V 5-6. ut ...
-orum suorum thesauros aperiat P
I 22-23. uos non minus esse in uitae
actu graues quam in -o fideles S I 13.
cum totum fidei -um in confessione
Christi nominis intellegatur esse
digestum E 30 III 12-14. sed hoc
totum in -o, sed in ipsius postula-
tionis lege E 30 VII 5-6.
sacrifico : martyres non propter aliud
martyres fiunt nisi ut non -antes
teneant ecclesiae usque ad effusionem
sanguinis sui pacem E 36 II 11-13.
quo pacto salutem quam se, si -as¬
sent, habituros non putauerunt, illis
existimant donandam qui -asse di-
cantur ? E 36 II 14-16.
saecularis : inter saeuientis -ris potesta-
tis tormenta E 31 III 3-4. impedi¬
ments omnibus -ibus ruptis E 31
III 8.
saeculum : -i potestates et tormenta
T XXIX 44. (pudicitia) non matri-
moniis est dicata, non -o, non libe-
ris P VII 16-17. in _a -orum C VII
15. S X 22-23.
saluator T XI 10.
saluo : si -are uis, fecisses hominem,
cui salutem dares T X 18-19. si deus
saluare se dicit in deo, non autem -at
nisi in Christo deus T XII 6-7. si
non -at nisi in deo pater deus, -ari
non poterit a deo patre quisquam,
nisi T XII 9-10.
salus : spem hominis futurae in Christo
et inuentionis et -tis ostendit T I 50-
51. si saluare uis, fecisses hominem,
cui -tem dares T X 18-19. ne nullam
in illo nostram intellegamus -tem
T X 39. caro ad -tem reuertitur T
X 59. temeritas ista non -tem con-
tulerit, sed in uicem -tis de iactura
fidei periculum mortis grande con-
flauerit T XI 75-77. se repromittit
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
pater -tem daturum T XII ii-iz.
-tem inueniat in deo Christo T XII
13. -tem perdiderit T XII 14. inuo-
catio hominis ad praestandam -tem
inefficax T XIV 23-24. in perpetuum
se Christus repromittit -tem daturum
T XV 86-87. -tem perpetuam porri-
git T XV 89. incessu fidei propriae et
-tis claudicare grauissime incertus et
lubricis coepit T XIX 63-64. ad -tem
generis humani ante saecula destina-
tum T XXIII 38. ad fructum aeter-
nae -tis posset adduci T XXIII 40-
41. quasi chirographum quoddam
aeternae -tis T XXIX 73. electos ad
spem, consecratos ad fidem, destina-
tos ad -tem P II 7-8. intueri semper
spem suam et oculos aperire ad -tem
suam I X 28. nauem ecclesiasticae
-tis E 30 II 6-7. non aliter -ti eccle¬
siasticae consuli posse E 30 II 7-8.
uiam legitimae -tis ostendis E 36 I
14-15. ne ... perdendo pacem per-
dant -tem E 36 II 13-14. quo pacto
-tem ... illis existimant donandam
E 36 II 14-15.
sanctificatio T XXVII 54.57.58.59.
sanctifico T XXVII 53.
sanctitas : -tatis effector T XXIX 77.
ueritatis -tate T XXIX 111. -tati ini-
mica luxuria est C IV 7-8. (pudicitia
est)... -tas sexuum P III 1-2. ex utero
-tatem custodisse P IV 6-7.
sanctus : hanc autem substantiam, id
est -urn hoc T XXIV 19-20. illud
quod -um est dictum T XXIV 22.
hoc -um quod ex ilia nascitur T
XXIV 38-39. -um istud assumit T
XXIV 44. spiritum -um T XXIX 3.
10. -i spiritus T XXIX 58-59. spiritu
-o T XXIX 60. XXX 2. spiritus -i
T XXIX 80. neque scripturae -ae
neque nos T XXX 35. integritatem
fidei -ae corrupisse T XXX 56. fra-
tres -issimi Cl 3.9. se solos -os aesti-
mant C I 37-38. diuina diuine sunt
recipienda et -a -e asserenda CII 4-5.
qui instituit -us est C III 28. cibus
uerus et -us et mundus est fides recta
C V 30-31. habitationem spiritus -i
P II 6-7. consortes spiritus -i P II 8.
uos illi ministerium praestatis ope-
rum -orum P II 21-22. praeceptorum
-a meditatio P XII 5. diabolo arti¬
fice ex -is illicita mutata sunt S III
12-13. "ae litterae S III 14. quid qui
iam -us sit de rebus criminosis uo-
luptatem capit ? d IV 7-8. ausus
secum -um in lupanar ducere d V
28-29. Christi -um corpus infidelis
333
iste circumtulit d V 31. extra -orum
coetum foras iactat E 30 VII 15-16.
-um domini et margaritas prona
facilitate donassent E 31 VI 13-14.
-issimi martyres E 36 II 24.
sanitas : -tates ab eo futuras collocat
T IX 22. a quo haec -tatum signa
facta sunt T XII 32-33. uirtutes et
-tates facit T XXIX 49. ne quia male
sunt iuncta uulnera -tatis obductae
perrumpant cicatricem d I 22-23.
sarabara : captiua -a comburi T VIII
41.
sarcina : mulieres ... ad uitiorum -as
fortiores sunt uiris P XII 30-31.
maeroris nostri tarn grauem -am E 36
I 11-12.
Sarra T XVIII 35.68.
satanas : traditur -ae in interitum carnis
P VI 6-7.
satisfactio : quae illicite commiserant
-onibus deo fletibus deleant E 31 VII
7-8.
scandalizatus : -i in Christum T XXX
8.
scandalum : merito -um haereticis prae-
buisse credemur T XXX 68.
scriba : file desideratus -a T XXVI 21.
scriptum : litteras uestras et -a suscipio
C I 4-5. parum existimans profutu-
rum esse quod scripserat etiam exem-
plum se -orum suorum dabat C VI
18-20.
scriptura : -a caelesds T VI1. rationem
diuinae -ae T VI 16. secundum -as
T XI 9. XXX 78.82. -a etiam deum
annuntiat Christum T XI 39. -a di¬
uina annuntiat T XXVIII 22. -a
non dubitat exprimere T XII 1. -ae
numquam haesitauit auctoritas T
XII 3. per -as T XII 8-9.56. per
-am T XVIII 119.138. XXX 9.13-
14. -a dicit T XII 62. dicit -a T
XXIV 23. -am euangelicam T XIII
18. testimonio -arum T XV 99. non
utique -a mentitur T XVIII 7. -a
proponit T XVIII 42. XXX 64. si -a
proponeret T XXV 10. posuit -a
diuina T XIX 35-36. contra -as T
XVIII 59. XXIX too. XXX 26. in¬
quit -a T XVIII 107. ex -arum cae-
lestium fide T XIX 32-33. secundum
-arum fidem T XXX 85-86. expri-
mens eadem -a diuina T XIX 36-37.
non cessat eadem -a diuina T XIX
92. omnium -arum caelestium T
XXI 1-2. in -is T XXIII 5. XXX 53-
54.82-83.83. contra -arum ueritatem
T XXIII 9. -ae hoc ipsum dicentis
ueritate T XXIV 75. ut non impediat
334 INDEX nominvm, verborvm et locvtionvm
-ae ueritatem T XXX 12-13. ratio et
temperamentum -arum caelestium
T XXIII 27-28. -a diuina ... con-
uincit et detegit T XXIV 25-26.
ipsa -a caelesti abundans plenitudine
T XXIV 32-33. refert -a T XXV 2.
docet nos -a T XXV 3. noui testa-
menti -a diuina ubique ostendit T
XXVI 51. prouidens -a diuina T
XXVIII 37. neque -ae sanctae neque
nos ... afferimus T XXX 35-36.
-arum caelestium nullam partem T
XXX 52-53. -arum auctoritatem T
XXX 5 5. non utique ex -arum cae¬
lestium uitio T XXX 69-70. de -arum
sacris fontibus P I 20. -as aspicite
P XIV 15. censuram -arum caeles¬
tium S I 16. de -is caelestibus S II 3.
non possunt sanctae -ae .S' III 14. -a
conticuit S III 21. quid -a interdixit ?
SIV 1. -is sacris incumbat christianus
fidelis S X 1. de -is instruendi E 31
VI 22-23.
secerno : distinctio filii hominis et filii
dei nulla -itur T XXIV 7-8.
secessus : in -u naturali lege purgari
C V 28.
secta : -as repellit T XXIX 88.
secundum : spes uiuendi -um hominem
E 30 VIII 13.
Securitas : (pudicitia) persecutionem
non potest timere, dum illam de -tate
potest prouocare P VII 17-19.
sed : licet ..., sed T VI 9. VII 5.
sed enim T XI 19. XV 10.52.60.75-76.
83. XVI 3.56.59. XVII 18.29.59.
XIX 19.66-67.104. XXI 57. XXIV
25. XXIX 1. P IV 1.
separo : -asset enim ab eo, si deum
intellegi se noluisset T XVI 44.
sequela : ut -a nominis istius in filio
dei et hominis sit T XXIV 49-50.
sermo (= Aoyos) T X 45. XI 8. XIV
59. XV 54. XVIII 102. XXI 16.29.
54.61.67. XXV 49.59. XXXI 6.
sermo : decern -ones illi in tabulis nihil
nouum docent C III 9-10.
seueritas : debitam -tatem diuini uigo-
ris tenere E 30 II 2-3. antiqua haec
apud nos -tas E 30 II 13-14. neruos
-tatis euersa fidei maiestate dissol-
uere E 30 III 22-23. -tatem euange-
licae disciplinae protulerunt E 30 IV
5. secundum euangelicam discipli-
nam adhibita -tas E 36 I 12-13.
si forte T I 38.
sic : deinde sic collatione consiliorum
... facta lapsorum tractate rationem
E 30 V 20-23.
Sicilia E 30 V 13.
sidereus : qui aetheream siue -earn in-
duit carnem T X 38.
significantia : nomen -a est eius rei
quae comprehendi potuit ex nomine
T IV 59-60. dum extra intellectum
est etiam supra appellationis -am sit
necesse est T IV 62-63. non tarn
legitimam proprietatem appellationis
sciamus esse depromptam quam -am
quandam constitutam T IV 66-67.
-a quaedam uoluntatis aperitur T VI
34. quod in euangelio dominus ad
-am suae maiestatis expressit TXXI8.
signo : (spiritus sanctus) in uirginibus
admirabilem continentiam -atae cari-
tatis includit T XXIX 105-107.
digni quos optata seruitus -aret C
IV 21-22.
silua : circa istam speciem Christi di-
uinitatis, ut ita dixerim, -am com-
mouere T XXI 2-3.
simplicitas : insidias infaustae de -tate
mulieri parant P IX 10.
sinceritas : corporis nudi -tatem habi-
turus innocentiae testem P VIII 17-
18. argumentum -tatem rei asserit
S I 10-11. euangelicae legis illibatam
-tatem custodiendam iudicauerunt
E 36 II 28-29.
singulariter T XIX 99.
sinuosus : -i uulneris altos recessus
E 30 VII 3.
situs : condicionem conscientiae ipso
-u corporis approbante C II 25-26.
sociatio : inter filium dei hominisque
cum sua tamen -one distinctio T
XXIV 68-69. si nulla in illo fragilita-
tis humanae -o esset permixta T
XXV 11-12.
societas : necesse est indulgentiam et
priuilegium -tatis amittat E 36 I 30-
3i-
Sodoma T XVIII 88.89.
Sodomi T XVIII 71.89.
Sodomitae T XVIII 69-70.84.
solidamentum : in -o caeli T 18. super
ipsum quoque -um partibus T I 56.
solido : terram deiecta mole -auerit T
I 5. siluarum robora -auit T I 16-17.
unus mundus ista coagmentata con-
spiratione -atus T II 8-9. quod in
firmamentum de aquarum fluente
materia fuerat deo iubente -atum T
VIII 49-50. euangelicae radicis firmi-
tate -ati P I 14.
sollemne : ad ista caritatis -ia C I 18.
sollemnitas : nec ad -tates ciborum esse
redeundum C V 21.
sollicitus : rem nobis tamquam -am
nuntiare uoluisti E 36 IV 2-3.
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 335
solum tantum T XI 7 (cf. 1. 4 tantum et
solum).
soluo : maria -uto liquore diffuderit
T I 6. quicquid est illud ipsum extra
ius dissolutionis positum, legibus est
mortis -utum T VI 63-64.
sono : ex his etiam rebus superioribus
diuinitatem Christi -antibus T XXII
7 3-74-
species : circa istam -em Christi di-
uinitatis T XXI 2-3.
spectaculum I 1.18. II 3.6. IV 2.5.12.
14.27-28. V 7.22.27-28.29.33. VI 8-9.
VII 2. VIII 14. IX 1.18. X 2.15.17.
19.20.
spectator S VIII 11.
specto S II 16.21. Ill 2.6.12. IV 1.9.24.
V 6.9. VII 16. X 5.7.
speculum : in animalibus per legem
quasi quoddam humanae uitae -um
constitutum est C III 47-48.
spes : electos ad -em, consecratos ad
fidem, destinatos ad salutem P II
7-8. intueri semper -em suam et ocu-
los aperire ad salutem suam I X 18.
spiritalis : -es uirtutes digesserit T I
58. in primis illud collocandum est,
legem -em esse ; quam si -em negant,
utique blasphemant; si deuitantes
blasphemiam -em confitentur, -iter
legant C II 1-4. si terrestris et hu-
mana sacris et -ibus litteris doctrina
praestatur C II 5-6. diuinae legi con-
gruens et -is ratio remittatur C II 22.
-is lex ista -iter recipienda est C III 2.
colluctationis nostrae aduersus -ia
nequitiae S II 13.
spiritus : dum ilium per -um collatum
discit timere T III 31. est enim sim¬
plex et sine ulla corporea concre-
tione ... quandoquidem -us sit dictus
T V 25-27. illud quod dicit dominus
-um deum, puto ego sic locutum
Christum de patre, ut adhuc aliquid
plus intellegi uelit quam -um deum
T VII 1-3. quando -us dictus est T
VII 12. ut, dum mens hominum in-
tellegendo usque ad ipsum proficit
-um, conuersa iam ipsa in -u aliud
quid amplius per -um conicere deum
esse possit T VII 13-15. si acceperis
46m substantiam dei, creaturam fece-
ris deum. omnis enim -us creatura
est T VII 22-23. in nouo testamento
-us esse profertur T VII 29. prophe-
tas -u instruxit T VIII 19-20. egenis
et abiectis locupletem -um conferen-
do T VIII 23-24. addita est omnibus
interioris -us calida natura T VIII 62.
filium dei esse uerbum dei incarna-
tum per ilium -um T XXIV 41-42.
ut principalitas nominis istius filius
dei in -u sit domini T XXIV 47-48.
credere etiam in -um sanctum T
XXIX 2-3. hunc autem -um sanctum
dominus Christus modo paracletum
appellat, modo -um ueritatis esse
pronuntiat T XXIX 9-11. qui ex
gentibus credunt ut patrocinio -us
adiuuentur merentur TXXIX 15-16.
unus ergo et idem -us qui in prophe-
tis et apostolis T XXIX 24-25. dona
quae hie idem -us ecclesiae Christi
sponsae quasi quaedam ornamenta
distribuit et dirigit T XXIX 45-47.
discretiones -uum porrigit T XXIX
49-50. totius sancti -us in Christo
fonte remanente T XXIX 58-59. -u
sancto in Christo affluenter habitante
T XXIX 60-61. cum -us sancti diui-
na aeternitate sociari T XXIX 80-81.
in hoc -u positus ... nemo negauit
Christum T XXIX 98-99. de patre
et de filio et de -u sancto T XXX 1-2.
habitationem -us sancti P II 6. con-
sortes -us sancti P II 8. gladium -us
qui non consueuit uulnerari E 31
V 20-21.
spondeo : cum -sa carne conscendens
illuc unde sine carne descenderat T
XIII 30-31 (cf. 1. 26-27 de caelo de¬
scends uerbum hoc tamquam -sus ad
carnem). dona quae hie idem spiritus
ecclesiae Christi -sae quasi quaedam
ornamenta distribuit et dirigit T
XXIX 45-47. apostolus ecclesiam
-sam Christi pronuntiat P II 12-13.
ubi ecclesia inter matrimonia -sa uir-
go praestetur P II 14.
status : -um suum tenens semper T IV
25. in deo manet semper -us suus T
IV 34-35. ad -um aeternitatis ... pro-
ducto T IV 73-74. -um in Christo
religionis concutere machinantur T
XXVI 3-4. aeternae uitae -um P I 17.
nec adhuc fluctuantem turbent ec¬
clesiae -um E 30 VI 13.
stellio C III 64.
stello : per omnes artus -ata sunt oculis
T VIII 56.
sto : ut per omnia perfecti -etis in deo
P II 3-4. plebi in euangelio -anti S
I 2. collatione consiliorum cum ...
-antibus laicis facta E 30 V 21-22.
oremus pro -antibus ut non ad ruinas
usque temptentur E 30 VI 7 consul-
tis omnibus ... et ipsis -antibus laicis
E 31 VI 16-18. si pro ipsis preces
-antium humilitate ipsorum adiutae
fuissent E 36 III 23-24.
336 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
stropha : argumentorum -as S VI
subdo : absit deum patrem angelum di-
cere, ne alteri -ditus sit T XVIII 46-
47. patri -ditus et annuntiator pa-
temae uoluntatis T XVIII 52-53.
omnibus caelestibus, terrenis et in-
fernis Christo -ditis T XX 5. quiuis
angelus -ditus Christo T XX 7-8. ne
pater -ditus alteri deo, dum mittitur,
probaretur T XXVII 64. cum tota
creatura -dita sibi T XXXI 101. sed
postulatione demissa, sed prece -dita
e 30 vn 7.
aliter: necnon etiam -didit illud
quoque T XXVIII 5 7. et merito -di¬
dit et dicit T XXVIII 61. haec num-
quam -didisset T XXVIII 72-74.
subiectio : humilitas atque -o E 31 VI
27-
sublimitas : caelum alta -tate suspende-
rit T I 4. -tate omni sublimior T II
57-
subministro : qui se docibilem discipu-
lum -auit E 31 I 25-26.
submissio : ut de -one prouocent in se
dei clementiam E 36 III 20-21.
substantia : caelestis tamen et diuini
halitus inspirata -a T I 34-35. impas-
sibilis -a TV 11. nec ex hoc tamen
dei -a caritas expressa est T VII 9.
nec tamen in hoc -a dei est T VII 10.
si acceperis spiritum -am dei T VII
22. immo reuinceris corporis quod
odisti circumferre -am T X 24-25.
dum non in nostra -a uisus apparuit
T X 36-37. in eadem -a corporis in
qua moritur resuscitatus T X 48-49.
in -a corporis suscitatur T X 53. non
carnis -a damnata est T X 55. in -a
ueri corporis T XI 2. non sic de -a
corporis ipsius exprimimus T XI 7.
utramque istam -am in unam nati-
uitatis Christi foederasse concordiam
T XIII 18-19. in ~a fuit Christus ante
mundi institutionem T XVI 68-69.
depingens iam turn in imagine quod
habebat esse in -ae ueritate T XIX
37-38. indutum carnis -am T XXI
55. uino lauit -am corporis T XXI
74. merito ex ea -a quae recepta est
ut lauaretur homo exprimitur T XXI
78-79. hoc est hominem ilium fieri et
-am carnis et corporis T XXII 36-37.
ex Maria est -a carnis et corporis,
hanc autem -am, id est sanctum hoc
T XXIV 19-20. hoc sanctum quod
ex ilia nascitur, id est istam carnis
corporisque -am T XXIV 38-40. in
eadem utriusque -ae concordia T
XXIV 74-75. carnis solius -a ex-
stinguitur T XXV 25. in -a prolatae
a deo uirtutis agnoscitur T XXXI
7-8. -a ilia diuina, cuius nomen est
uerbum T XXXI 26. rursum per -ae
communionem ad patrem reuoluitur
T XXXI 90.
subuersio : in -one Sodomorum T
XVIII 89.
suffragium : quod autem tecum -um
circumfers legis ? T X 20-21.
sui : semper -i est similis T IV 14-15.
eandem semper -i obtinet qualitatem
TIV 30. semper -i et similis et aequa-
lis est T IV 35-36. non habet in se
diuersitatem -i quicquid est simplex
TVI57-.
sumptus : ignis more admotis -ibus
quasi pabulis crescit exedens patri-
monium CIV 11-12.
super : praeest super operum suorum
uarietatem T VIII 46.
superduco : huic dedecori condignum
dedecus -itur S VI 23.
supernus : homines ad -a subrexit C II
27-28.
superstruo : -uxit praeterea causas ad
interpretationem dei porrigendam
T XIX 78-79.
superuenio : hoc praecipuum nobis
solacium -it E 31 16.
Sur T XVIII 36.
sursum : deus est ergo qui de -um est
T XV 28-29.
Susanna P IX 3.
susceptor : amicti -or effectus est T
XXI 78.
suscito : dum Christus in substantia
corporis -atur T X 53-54.
suspendo : qui caelum alta sublimitate
-derit T I 4-5.
suspensus : in -o eorum qui moras pos-
sunt dilationis sustinere causa tenea-
tur E 30 VIII 8-9.
sustineo : prius ecclesiae pacem -endam
E 30 V 20. dum episcopus dari a deo
nobis -etur E 30 VIII 7. qui moras
possunt dilationis -ere E 30 VIII 8.
cur non iudicium eorum -ent E 36
I 21.
synagoga T XX 19.20.22.
tabernaculum : sic et -um erigere po-
pulo permittitur, nec tamen deus
intra -um clusus continetur T VI 21-
22.
tabula : decern sermones illi in -is C III
9-10.
tarn : quid enim magis aut in pace -m
aptum aut in bellis persecutionis -m
necessarium quam E 30 II1-2. consi-
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 337
liorum tuorum nos non -m iudices
uoluisti quam participes inueniri
E 30 I 11-12. praesertim cum nulli
magis -m congruens esset tenorem
euangelici uigoris ... seruare quam
qui E 30 IV 8-9. ut merito nulli ma¬
gis -m sit competens nihil contra
euangelium decernere quam qui E 36
II 8-9.
tamen : si tamen desint qui illos arment
ad periculum proprium E 36 III 7-8.
tantum : hie angelus, si angelus -m est
T XVIII xi5. ex quo efficitur ut et
ego uos litteris meis non -m instruam
iam eruditos quam incitem paratos
CI 20-21.
tartarus : parauit caelum, sed parauit
et -um E 30 VII 16-17.
temperamentum : rationem diuinae
scripturae de -o dispositionis cognos-
cimus T VI 16-17. cum ratio et -um
scripturarum caelestium Christum
ostendant deum T XXIII 27. in
ipsius postulationis lege temporis
facto -o E 30 VII 6-7. cuius -i mo-
deramen nos hie tenere quaerentes
E 30 VIII 1-2. adhibendum putaue-
runt -um ut pudoris et ueritatis E 36
II 24-25.
temperatus : et in illo quidem hoc
nomen -te datum, in hoc profuse T
XX 36-37.
tempero : ad decreta ipsius discunt se
moderanter -are T XXIX 82-83.
lapsorum curam mediocriter -andam
esse credidimus E 30 VIII 6. maero-
ris nostri tarn grauem sarcinam uigor
tuus et seueritas -at E 36 I 11-13.
lapsorum animos -are E 36 III 2.
tempestas : ne importunus cibus -tatem
ualetudinis saeuientis non reprimat,
sed accendat E 31 VI 34-35.
temptatio : spiritus in -one uigilabat
P VIII 28-29.
tempto : oremus pro stantibus ut non
ad ruinas usque -entur E 30 VI 6-
7-
tenor : -orem euangelici uigoris illibata
dignitate seruare E 30 IV 8-9.
terrester : -tris et humana sacris et
spiritalibus litteris doctrina praesta-
tur C II 5-6.
testamentum : in ueteri -o T VII 27.
IX 6. XVIII 61. in nouo -o T VII 29.
IX 7. hunc a creatore ueteris -i litte¬
ris ante promissum T X 2-3. haereti-
corum istorum -i ueteris auctorita-
tem respuentium IX 5-6. secundum
institutionem ueteris et noui -i T
XVII 21-22. ueteris -i ... auctoritas
TXVII 37-3 8. noui -i manifestatione
T XVII 38-39. noui -i ... potestas
T XVII 39. radicibus ueteris -i T
XVII 40. contra -um et uetus et
nouum T XVII42-43. ueteris et noui
-i auctoritatem ueritatemque T XVII
43-44. non tarn ueteris quam etiam
noui -i scriptura diuina T XXVI 51-
52. totum et uetus et nouum -um T
XXX 5-6.
Thomas T XIII 45.
tonus : qui non in sono percussi aeris
aut -o coactae de uisceribus uocis
accipitur T XXXI 6-7.
tortuosus : uitam damnat informem et
criminibus -am C III 57-58.
tractatus : et poteram quidem omnium
scripturarum caelestium euentilare
-tus T XXI1-2. cotidianis euangelio-
rum -tibus P I 4. aeternae uitae sta-
tum -tibus uel definiunt uel promit-
tunt P I 17-18.
tracto : quaerant quid in praesenti loco
haeretici -ent T XVIII 44. si quae
a deo praecepta sunt sic -entur ut
cum deo concinnentur C II 7-9.
quod et tu ipse -asti E 30 V 19-20.
lapsorum -are rationem E 30 V 22-
23. sinuosi uulneris altos recessus
uere medica manu -ant E 30 VII 3.
caute moderateque -ari E 31 VI 16.
traditio : haeretici sincerae -onis et
cathohcae fidei controuersiam solent
trahere T XXX 7-8. impello ut ...
-onem solam Christi doctrinamque
teneatis C I 28-30.
tragicus : illas magnas -ae uocis insa-
nias S VII 14.
transgressio : noua per misericordiam
falsam uulnera ueteribus -onis uul-
neribus imprimantur E 30 III 25-27.
trinitas T I 1.
tuba : resumant precum suarum -am,
sed qua non bellicum clangant E 30
VI 20-21. quasi quadam -a euangelii
sui E 31 IV 1-2.
uae : uae est adicientibus positum T
XVI 65-66.
uapor : ardentem delictorum aestuan-
tium -em restinguit et finit E 31 VI
3I'32’
uber : maximas tibi atque -es gratias
referre debemus et reddimus E 30
V 1-2. -rius atque propensius et ar-
met et illustret E 31 V 14-15.
ubi : ubi erit quod ? E 31 VIII 1 (cf.
L 3.5).
uegeto : aerem medium tenuitate sua
cuncta -antem d1 IX 13-14.
338 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
uenerabilis : (pudicitia) -is etiam hosti-
bus suis P III 13.
uenter : deus -tre non colitur nec cibis
C V 27. qui per escas dominum colit,
prope est ut deum habeat -trem suum
C V 28-30.
uerbum (= Adyo?) T XIII 6.10.17.26.
28.29. XIV 11.56.57. XV 32.48.52.
XVII 4.15.16 (bis). 17.21.31.66.
XVIII 31.96.135. XXI 23.36.73.77.
80. XXII 17.48. XXIII 31.36. XXIV
41.71. XXV 34.39.41.43.44. XXXI
26.50.
ueritas : regula exigit -tatis ut primo
omnium credamus in deum patrem
T I 2-3. eadem regula -tatis docet
nos credere post patrem etiam in
filium dei Christum Iesum T IX 1-2.
perturbata regula -tatis T XI 75.
Aloyses hanc eandem regulam -tatis
exsequitur T XVII 1-2. regulam
-tatis expedit T XXIX 89. circa per¬
sonam Christi regulam -tatis aperire
T XXI 5-6. regulam -tatis per omnia
custodientes C VII 13. omnium sa-
cramentorum umbras et figuras de
praesentia corporatae -tatis implen-
tem T IX 8-9. sed et ipsis -tatem
tenentibus magis nota sunt T IX 51-
52. odisse debueras corporis imita-
tionem, si oderas -tatem T X 26-27.
qui in imagine, ut dicitur, fuit et
non in -tate TX 33. si ipse phantas¬
ma et non -tas fuit T X 34-35. -tati
caecitas haereticorum nulla praescri-
bet T XI 19. nec tenebit perfectam
-tatem quisquis aliquam -tatis ex-
cluserit portionem T XI 37-38. cur
haesitabit fidei -tas ? T XII 2. diui-
nitatis Christi -tate superati T XII 33.
in hoc aduersus illos de -tate certa-
mine T XII 43-44. radicibus ueteris
testamenti eiusdem nititur -tas T
XVII40. et ueteris et noui testamenti
auctoritatem -tatemque corrumpunt
T XVII43-44. -tas in istam concludit
sententiam T XVIII 50. in substan¬
tiae -tate T XIX 38. haereticus perti-
naciter obluctans aduersus -tatem T
XX 1-2. obluctantes aduersus -tatem
semper haeretici T XXX 6-7. uiribus
-tatis frangatur necesse est T XX 4.
ut -tas etiam ab ipsis inimicis -tatis
probetur T XXIII 3-4. diuinitatis
ipsius magnitudine et -tate commoti
T XXIII 6. contra scripturarum -ta¬
tem T XXIII 9. scripturae hoc ipsum
dicentis -tate T XXIV 76. -tas una
est T XXVII 37. -tatis et luminis
amisso (sc. oculo) T XXVIII 3. spi-
ritum -tatis esse pronuntiat T XXIX
11. -tatis sanctitate T XXIX m. ut
non impediat scripturae -tatem T
XXX 12-13. quando noctuam (inter-
dicit), odit lucifugas -tatis C III 70.
institutor consummatae -tatis C V 7.
deus sola gaudet fide nostra, sola
innocentia, sola -tate, solis uirtutibus
nostris C V 48-49. nec quicquam de
uerborum meorum -tate dubitare
S I 9-10. -tatem uoce publica con-
testatum fuisse E 31 III 15. hostes
-tatis E 31V 3. nefarias contra -tatem
leges E 31 V 5-6. nihil aduersum
-tatem ualentia iactant E 31 VIII 10.
quod contra euangelicam decretum
uidebitur -tatem E 36 I 27-28. adhi-
bendum putauerunt temperamentum
ut pudoris et -tatis E 36 II 24-25.
errantibus -tatis praestare medicinam
E 36 III 2-3.
uespertilio C III 73.
uexillarius : cum antehac quidam ex
ipsius nequitiae cohorte uenisset -ius
Priuati Futurus E 36 IV 6-7.
uicarius : ad statum aeternitatis -a
concatenatione producto TIV 73-74.
uigor : eo usque eneruatus est eccle-
siasticae disciplinae -or S I 19. bene
sibi conscius animus et euangelicae
disciplinae -ore subnixus E 30 I 3-4.
debitam seueritatem diuini -oris te-
nere E 30 II 2-3. nisi iam exinde -or
iste radices fidei de temporibus illis
mutuatus fuisset E 30 II 16-17. absit
ab ecclesia Romana -orem suum tarn
profana facilitate dimittere E 30 III
21-22. tenorem euangelici -oris illi-
bata dignitate seruare E 30 IV 8-9.
maeroris nostri tarn grauem sarcinam
-or tuus et secundum euangelicam
disciplinam seueritas temperat E 36
I 12-13.
uindico : ipse filius hominis dei films
-atur T XXIV 19. sincerum euange-
lium ... non tantum tenetis, uerum
etiam animose -atis C I 22-23. ut
condigne auctoritatem nobis eius
nominis -are possitis C I 30-31.
christiani sibi nominis auctoritatem
-antes A" II 2. superstitiones uanas
gentilium... de scripturis caelestibus
-are .5 II 2-4. ut pacem sibi non tarn
peterent quam -arent E 36 I 16-18.
sibi iam pacem -are E 36 III 12.
uirgo : ubi ecclesia inter matrimonia
sponsa -o praestetur P II 14.
uiritus : omni uirtute -tior T II 60.
uirtus : spiritales -tutes digesserit T I
58. cum -tutes caelestes per hominem
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 339
fieri non potuerint T XIV 18-19.
-tutes et sanitates facit T XXIX 48-
49-
uisibilis : pattern -em haeretici credi-
derunt T XVIII 73.
uisitatio : ad -onem generis humani
T XVIII 61.
uiuifico T II 5.
umbra : omnium sacramentorum -as et
figuras de praesentia corporatae ueri-
tatis implentem T IX 7-9. tempus
aliquod antiquum, quo istae -ae uel
figurae exercendae C V 1-2.
unigenitus T XXXI 56.
unitas : unum enim neutraliter positum
societatis concordiam, non -tatem
personae sonat T XXVII 10-12.
nouit hanc concordiae -tatem et
apostolus Paulus, cum personarum
tamen distinctione T XXVII 23-
25-
uolens : ad lenitatem trahere -ens T III
27-28. in notitiam nostri -ens per-
uenire T III 32. -ens illorum incre-
dulitatem ... superare T XV 42-44.
pattern deum -entes ostendere Chris¬
tum esse T XXVI 4-5.
uolumen : non est propositum -mina
scribere, sed allocutionem transmit-
tere P XIV 13-14.
uotiuus : hoc ... cotidianum -um nego-
tium, absens licet, obtinere conitor
P I 10-12. quid enim mihi aliud -um
aut maius potest esse ? P II 2-3.
uotum : et ego ad uos compari -o lit-
teras scribo C I 8-9. adulterii se
dicunt accusatores -o adulteri P IX
12. mutuis -is nos inuicem foueamus
E 30 VI 5-6. -o proniore ad coronam
destinatam possemus peruenire E 31
I 11-12. ita illas (sc. litteras) animo
sitiente perbibimus et -o esuriente
suscepimus E 31 I 16-17.
urgeo : quorum uitae suae finem -ens
exitus dilationem non potest ferre
E 30 VIII 9-10.
usque ad T I 41. VII 13. XXV 9.
XXVIII 80. E 31 VII 14. E 36 18.
II 12. ad haec usque S III 16. ad hoc
usque E 36 I 15. ad ruinas usque
E 30 VI 7.
usque adeo T XIX 98. XXIII 4.10.19.
24-
usque adhuc E 30 VI 2. E 31 V 16.
usque eo C VI 26.
usque in P IV 7.
ut ne : quod ut ne fiat cauendum est
C II 7. quid aliud merebantur quam
ut ne omnibus escarum uoluptatibus
uterentur ? CIV 18-19.
uterus : ex -o sanctitatem custodisse
P IV 6-7.
uulnus : noua per misericordiam falsam
-era ueteribus transgressionibus -eri-
bus inprimantur E 30 III 25-27.
uultur C III 67.
Zacharias C V 43.
 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
AD NOVATIANVM
abruptus : haeretici istius perfidi -a
dementia I 15.
abyssus IV 2.
accommodo : apostolo aurem -as XII
I5:
acquiesco : -amus diuinae exhortationi
XVIII 15-16.
adhuc usque I 4-5. VII 3.
adimpleo : ibi -bitur quod ait VIII 11-
12.
aduersatio : falsis suis -onibus perterri-
tos XIII 25.
aduersus : ex -o I 6.
aedifico : in ruina facilius -atorum stan-
tium operatur quam in structione
iacentium ruinarum XIII 23-24.
Aegyptus I 30.
aestuo : intolerabiliter animo -anti,
quidnam agere deberem I 2-3.
alienus : nominis sui -os VIII 14.
allocutio XIII 17.
Allophylus XII 7.
angelus XVIII 4.
antichristus II 10.
Apocalypsis II 3. V 7. XVII 19.
apostata I 27. II 44. XIV 4.
apostolus I 21. XII 15. XIII 16. XIV
13.21. XVII 25.
area II 37.39.41.52. Ill 10. IV 2.9. V 1.
VI 15.
atqui VIII 19.
baptisma III 7.
Caina : -am illam haeresim XIII 17-
18.
eataclysmus IV 9. V 3.
cataracta IV 3. V 5.
cathedra II 24.
catholicus III 9.
Christianus VIII 15 (bis).
Christus I 31. II 8.11. Ill 12. VII 8.
VIII 6.13. X 36. XIII 14. XIV 25.
XVIII 4.
comparo : ne temere -asse uideamur
columbam illam lapsorum imaginem
portare V 17-18.
confessio : per plenam et dignam nos-
tram -onem propitiandus XVI 18-19.
demus plenam -onem XVIII 2.
conspiro : non temere ista cogitans nec
humana sapientia -ans III 1-2.
constituo : in ingenti dissensionis et
schismatis crimine -tutus I 17. in
eodem crimine lapsus sui adhuc us¬
que -tutos VII 3-4. longe a lege
clomini -tutis XII 7.
contestor : per Dauid -atur spiritus
sanctus X 2-3.
continens : in -enti II 50. XI 8. XII 12.
conuerto : apud illos schismatum duces
-i non trepidat II 8-9.
cum quando XII 10.
Daniel XVII 1.
Dauid X 2. XIV 20. XV 3.
Decianus : illos qui prima acie, id est
-a persecutione VI 21-22.
declino : a Christo -auerint X 36.
delicata : redit umero suo portans pec-
catricem -am XV 4.
denoto : in quo prima delicta populi
Israel -ata sunt I 29.
desertor : -ores ecclesiae I 27. -ores
fidei II 15.
designo : lex unam nobis et singularem
-at ecclesiam II 35.
Deuteronomium XVI 13.
diabolus I 4. VII 9. XIV 11.
dignatio : caelestis domini -one III 2-3.
dissensio : in ingenti -onis et schismatis
crimine I 16. illos schismatum duces
et -onis auctores II 8-9.
diuitiae : -as paupertatis II 7.
dominicus : in -a potestate I 30-31.
audi -am uocem II 3. contra -a prae-
cepta VII 7.
ecclesia I 17.27.31. II 8.16.35.44.47.
hi 8.11.16. v 1.7. xm 15.30. xiv 2.
edico : sicut superius -ximus V 1.
episcopatus II 23.
Esaias II 33. X 25.30.
ethnicus XIII 26.
euangelista II 10.
euangeliuml 8. II 12. V 13. VI 7. XI 1.
XV 17. XVI 7.
exalto : humiliemus nos, ut -ari possi-
mus XVIII 15.
excresco : aquis ... -entibus significa-
bantur gentes quae ad uastandam
ecclesiam -euerunt V 5-7.
exercere : haeresim -ere XIII 18.
exhomologesis : oratio ilia -seos plena
XVIII 23.
Ezechiel X 7. XIV 29. XVI 15.
ferinus : -a sua crudelitate I 24-25.
fides : desertores -ei II 15. primam -em
uestram perfidia posteriore per nomi¬
nis appellationem mutastis VIII 15-
16. lubricos in -e caelesti allocutione
corroborauerit XIII 16-17. secun¬
dum -em scripturae XIV 5. demus
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 341
AD NOV ATI ANYM
igitur totis uiribus -ei nostrae deo
laudem XVIII i.
figura : ad ecclesiam se amplius non
uertentium -am portabat II 44-45.
duplicem nobis per semet ipsam
significare -am III 4-5. area -am ec-
clesiae portabat V 1. cataclysmus -am
persecutionis ostendit V 3-4.
figuraliter III 15.
foras : cum scriptum sit canes -as re-
mansuros I 20.
frater I 3.12.14. Ill 1. VI 21. XIII 15.
24. XVI 1. XVIII 13.
gentes V 6.
haeresis XIII 18.
haereticus I 7.15. VIII 13. XIV 1.
Hieremias X 27.
hoc est I 5. Ill 6.14. V 19. VI 3. VII 3.
humilio : -emus nos, ut exaltari possi-
mus XVIII 15.
id est III 4.6. VI 21.22. XIII 14.
imago : columba lapsorum -inem por¬
tabat V 9-10. columbam illam lapso¬
rum -inem portare V 17-18.
insisto : primam (sc. figuram) ab initio
diuinae administrationis -it III 5-7.
interpolio: parum si non et-iantur II30.
Iohannes II 10. XVII 6.19.
irruptio : diaboli saeuientis -one I 4.
Israel I 29.
iterato II 52-53. VI 14.
Iudas XIV 21.
lanio : praedones et -ones XIV 30.
lapsi : -orum imaginem portabat V 10.
-orum imaginem portare V 18. -orum
personam V 19. in -orum necem VI
10. in qua qui -i sunt uicti cecide-
runt VI 18-19. nullam spem pacis ac
misericordiae habere -os praedicas
XII 13-14. ex persona eorundem
-orum XII 18. dicendo quod paeni-
tentia -orum sit uana XIII 26. re-
tractas an debeant -orum curari uul-
nera XIV 10-xx. in persona -orum
XIV 17.
lapsus : lubrici ueneno serpentis saucia-
ta in -um conuersa VI 3-4. in eodem
crimine -us sui VII 3.
Leuites I 9,
lex : uoluntas schismaticorum non est
in dei -ge, quae -x unam nobis et
singularem designat ecclesiam II 34-
35. longe a -ge domini positis XII 7.
medela : -is spiritalibus uulnera sua
curare VI 13.
merito II 17.33.
Moyses II 49. IV 5. XII ix.
muto : primam fidem uestram perfidia
posteriore per nominis appellationem
-astis VIII 15-17.
necessarie : caelestis domini dignatio-
ne -e et pertinenter mentibus nostris
concipere permittitur III 2-4. perti¬
nenter et -e ex persona eorundem
lapsorum increpat uos spiritus sanc-
tus XII 17-19.
negatio VIII 23.
nego : -antium, hoc est sacrificatorum
VI 3. quos autem maxime -abit do-
minus Christus nisi uos omnes hae-
reticos VIII 12-13. legite et docete,
quern dominus de his qui se dereli-
querant uel -auerant, cum adhuc ipse
hie esset, -auit VIII 17-19. Petrum
etiam quern -aturum ante praedixe-
rat, cum -asset, ipse non -auit VIII
21-22. domini sententiam qua ait
-aturum se -antem XII 4-5.
Niniuitae XII 7.
Noe II 36.52. Ill 15. V 3.
Nouatiani VIII 15.
Nouatianus I 1.7.32. II 20.29.38. VII 9.
IX 1. XII 1.13. XIII 13. XIV 1.16.
oborior : ex aduerso -rtus est alius
hostis I 6.
operor : in ruina facilius aedificatorum
stantium -atur quam in structione
iacentium ruinarum XIII 23-24.
oratio : -o ilia exhomologeseos plena
XVIII 23.
ordinatio : contra -onem dei II 16.
sine ulla -onis lege II 23.
paenitentia In. VII 4. XIII 26. XV 15.
XVIII 3.
paeniteo : -entium receptor XI 9.
mulierem peccatricem -entem XI 22.
numquid et -entem XII 5. -entibus
aduersatur XIII 22.
paeniteor : si legisset, iam olim in ci-
nere -eretur XIII 19-22. facinora et
delicta ingerens ‘-emini’ dicebat
XIII 30-31.
parum : parum si non et II 30.
paupertas : diuitias -tatis II 7.
pax : nullam spem -cis ac misericordiae
habere lapsos praedicas XII 13-14.
peccator : in persona populi -oris X 27-
28.
peccatrix : mulier -trix XI 2. mulierem
-tricem paenitentem XI 22. redit
umero suo portans -tricem delicatam
XV 4.
342 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
AD NOVATIANVM
persecutio V 4. VI 18.22.
persona : sumamus iam nunc et secun-
dam -am columbae IV 1. columbam,
hoc est lapsorum -am V 19. Hiere-
mias propheta in -a populi peccatoris
X 27-28. ex -a eorundem lapsorum
XII 18. in -a lapsorum XIV 17. non
accipiendam esse -am in iudicio XVI
I3"I4-
pertinenter : caelesds domini digna-
tione necessarie et -er mentibus
nostris concipere permittitur III 2-4.
-er et necessarie ex persona eorun¬
dem lapsorum increpat uos spiritus
sanctus XII 17-19.
Petrus III 12. VIII 21.
Pharao XII 9.
Pharisaeus XI 3.6.
postmodum VIII 23. XIV 22.
praedicatio : immemores diuinarum
-onum V 11.
praeostendo III 9.
praescriptio : desine unius capituli -one
terrere XII 2-3.
praesumo : nec ad paenitentiam ad-
mittendos esse -unt VII 4-5.
praeuarico XIV 18.
principalis : -em suam, hoc est spiri-
talem (sc. figuram) III 6.
propheta II 17. V 18. IX 5. X 25.27.
propositio : uelim nunc -oni uestrae
respondeatis VIII 17.
prospicio : facilius in alieno oculo
festucam -it quam in suo trabem I
I3-I4-
protraho : ut quibuscumque uiribus
possent toto se corpore -ere VI 11-
12.
prouideo : -sum est soli ecclesiae catho-
licae caelesti ratione celebrare III 8-9.
-sa est uulneratis salutis uia VI10-11.
quia : dicens quia II 12. dicentis quia
XIV 6. legisti quia XIII 5.7.9.10.19.
quisque (= quisquis) II 7.47. X 35.
quod : dicendo quod XIII 26. legimus
quod XV 17.
receptor : paenitentium -or XI 9.
recludo : in qua animalia inuenimus
esse -sa II 37-38.
recuso : nullam insanae mentis tyranni
saeuitiam -are VI 26-27.
remissa : -am peccatorum accipientem
XI 23.
remissor : peccatorum -or XI 8.
remitto : ex ilia area -untur duae aues
II 41. iterato -missam II 52-53.
renuntio : cathedrae -atur II 24.
retributio : diem iudicii et-onis XVI10.
retro XIV 2.
sacramentum : -um baptismatis III 7.
ecclesiae nostrae -a III 11.
sacrificator : uestigia negantium, hoc
est -orum VI 2-3.
saecularis :edicta-iumprincipum VI 24.
salus : adimendo spem -tis I 10-11. in
-tern generis humani III 8. -tis uia
VI 11. ad exitium -tis IX 2. proficere
ad -tem XIII 27.
Saul XIV 19.
schisma I 16. II 9.
schismaticus II 34. VII 1. VIII 14.
scriptura II 29. VII 10. IX 5. XIII 27.
XIV 5. XVI 5.
securitas : abrupto inertiae et -tatis
somno XVI 2.
significatio VIII 5.
significo I 8. II 51. Ill 5.11. V 6.13.
VI 2.
similo : quos euangelista paleis -at II
10-11.
spiritalis : nullum de -ibus ac saluta-
ribus monitis lumen admittitis II 32.
principalem suam, hoc est -em (sc.
figuram) III 6. haec nunc in ecclesia
per nos -iter operetur III 15-16. qui-
bus recepti possent medelis -ibus
uulnera sua curare VI 12-13. rnunde-
mus domum nostram munditia -i
XVI 5-6.
spiritus : -us sanctus II 17. X 2-3. XII
18-19.
sto : in ruina aedificatorum -antium
XIII 23.
structio : in -one iacentium ruinarum
XIII 24.
super : super paenitentia uestra gau-
deant caelorum uirtutes XVIII 2-3.
supereffundo : figuram persecutionis
quae per totum orbem nunc nuper
-usa est ostendit V 4-5.
suspendo: ab eo -ebatur ira dei XII 12.
temptatio VI 18.
tenebrosus I 24.25.
transgressor : -ores ecclesiae dei II 16.
trinitas III 14.
uas : uas forsitan et pretiosum fuisses
I 32.
uerto : ad ecclesiam se amplius non
-entium II 44.
uirtus : super paenitentia uestra gau-
deant caelorum -utes XVIII 3.
Zacharias XIV 26.
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
ADVERSVSIVDAEOS
Aaron II 40.
abdico : fugari de regno, -ari heredita-
tem III 7. heres (factus est) -atus VI
17. ipsi -auerunt regem modestissi-
mum VI 17-18.
abicio : humilitate-iectosVIio.caelesti
(regno) -iecti sunt VII 20.
Abiron II 41.
Abraham II 17.
absoluo : age uos, gentes,- ite illis
scripturas suas VIII 11/12.
Adam : dominus suscitauit genus ius-
tum de semine -ae II 5-6.
admitto : quid igitur digni fuerunt
pati ob hoc -ssum ? Ill 6-7.
adquiesco : noluerunt -ere domino VI
12-13.
aduersor : populus ... -atus est patrem
II 26. Ananiam diligebant Christum
-antem II 46-47.
aduersus I 1.
aegritas : in fame et in -tate V 6.
age : age uos, gentes, absoluite VIII
11.
alloquor : qui eis placide adloquebatur
VII 11.
Ananias II 46.
angelus : adhibitis testibus caelo et
terra et -o de templo III 11-12. -us
in paenitentiam conscisso uelamine
refugit IV 12-13.
antistes X 17.
apostolus IV 23.
arcus : posuit huius testificationis
signum in -u II 16.
attendo : -ite sensum et intellegentiam
uestram I 2.
baptizo : intinguntur qui -abant X 18-
19-
benedictio : accipere uitam per cibum
gratiae panis qui est a -one X 14-15.
caelestis I 11.14.
caerimonia : nec inmerito dominus
odiuit -as uestras V 8-9.
Caesar VI 20.
capacitas : imperauit ut faceret fabri-
cam in modum machinae -tatis certae
II 8-9.
capio : etsi pedibus captus es V 28.
captiuitas : plebem -tatis eorum dam-
nauit VI 27.
Cham II 45.
chorea : ducebas -as V 3.
Choreb II 22. X 9.
Christus : diuinum -i sacramentum I 4.
cum sitis -ti heredes, intellegite testa-
mentum eius I 16-17. prophetas
qui de -o praedicabant II 29-30.
consueuit Israel persequi -um II 30-
31. non tarn ipsos (peremerunt)
quam per eos dominum -um II 34-
35. contrarios -i II 37. -um prae-
dicabat II 38-39. -um non praedica-
bat II 39-40. -i similitudinem prae-
ferebat II 40-41. -um contradicebat
II 42. -um canebat II 42-43. -um
non loquebatur II 43. -um loqueba-
tur II 44. nihil de -o loquebatur II
45. -um uaticinantem II 46. -um
aduersantem II 47. -um uociferan-
tem II 47-48. -um persequentem II
48. -um demonstrantem II 49. -um
diligentem II 50. -um tradentem II
51. uidetis quemadmodum -um qui
diligunt odiuntur III 1-2. omnis
creatura testis est in mortem -i IV
9-10. patiebatur -us, et impii excla-
mabant IV 25-26. cum interficeretur
-us V 4. repudiatus -us a populo VI
25-26. hie rex, hie -us, hie uita, hie
suscitatio, hie aeternitas VII 3-4. et
-us enim cum suo regno sedem po¬
suit illis VII 17-18. uidetis quemad¬
modum uos -us dilexit X 20-21.
circumcido : -untur qui -ebant X 19.
clodus : -os ambulare fecit VI 4. -i pro-
silierunt VII 17.
colonus : sed et ipsum dominum per-
fidi -i (inpugnauerunt) III 4-5.
compages : in modum machinae capa-
citatis certae mensurarum -ibus II
9-10.
compleo : -eta est prophetiae uox VI
21.
concutio : nec publicanus timeat quia
-sserat VI 8.
condicio : data certa -one praecepto-
rum uitae, legis et testamenti II 2-3.
confiteor : crucem quam confessus est
Israel dominus VII 10-11.
consigno : ignominiosa sua sollemni-
tate iniqua -auerunt delicta crudeli-
tatemque suam IV 27-29. -antibus
septem spiritibus V 15.
constituo : Abiron -ebant, quoniam
Christum contradicebat II 41-42.
contradico : Christum -ebat II 42.
contrarius : -os Christi II 37.
contribuo : hereditas gentibus -uta
est I 20-21.
corporo : in uisceribus -atus VII 5.
344 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
ADVERSVSIVDAEOS
creatura : omnis -a testis est in mortem
Christi IV 9-10.
credere : audire necessitatis est, -ere
sollicitudinis I 5-6. fidei (officium est)
nisi quae probauerit -ere I 7-8.
credulitas : nec enim cuiquam prodest
libenter audire, nisi -tas auditum
confirmet I 8-9.
Dathan II 39.
Dauid II 42.
de : de uocis sono inuicem se intelle-
gunt I 12.
deficio : capite -fectus V 29.
demonstro : Iohannem interimebant
Christum -antem II 49.
deprimo : seruitute -essos VI u.
disciplina : qui ab initio ... legis -am
scientes, nesciunt legem X 2-4.
docibilis I 17.
dominor : -antes -ati IX 13.
duro : Israel securus -auit IV 14.
enim : et repudiates enim Christas a
populo misit tyrannum VI 25-26.
et Christas enim cum suo regno
sedem posuit illis VII 17-18.
Esaias II 47.
etiam : etiam illis quoque dominus
testificationem posuit II 21-22.
exterminatio : usque ad mortis -onem
III 3.
exterus : Pilatus -ae gentis iudex IV 16.
plebs nec alienum nec -um imitata
est IV 18-19. uenite,-ae gentes, he-
redes mei V 19-20. -i facti sunt
genus Domini IX 8-9.
fabrica : imperauit ut faceret -am in
modum machinae capacitatis certae
II 8-9.
fides : cernitis per -em uestram I 4-5.
fidei (officium est) nisi quae proba¬
uerit credere I 7-8. -ei oculi sunt spi-
ritus per quern uidentar spiritalia I
9-xo. ueros et -ei plenos II 37.
figuro : hie est qui ab initio -atus est
VII 4.
flagro : < qui odiunt) amore -ant apud
indignam plebem III 2.
flumen : quod semen conseruauit in
populum super -en et heredes eius
II 6-7.
frater : ut ilia conditus cum suis -tribus
Noe seruaretur II 10.
gentes : hereditas -tibus contributa est
I 20-21. de quo loco expulsis -tibus
constituit illic populum II 22-23.
uenite undique, patriae -tium V 22.
haec omnia auxilia ... transtalit ad
-tes VI 33-34. -tes ad possessionem
bonorum suorum uocauit VII 8-9.
nos -tes humeris nostris crucem
domini nostri gestamus VII 9-10.
sed -tes exaudierunt VII 14. oberras
circa -tium flumina VII 28. age uos,
-tes, absoluite illis scripturas suas
VIII 11-12. sic dominus florere uo-
luit -tes X 20.
gratia : accipere uitam per cibum -ae
panis qui est a benedictione X 14-
15-
Helias III 12. V 15.
hereditas : -tas gentibus contributa est
I 20-21. populum quem accepit et
possedit promissam sibi -tatem II 23-
24. abdicari -tatem III 7. introite in
aeternam -tatem V 22-23. introite in
-tatem V 28. hac -tate priuatas est
Israel VII 23. uiuunt -tates eius VIII
4-
heredito : pauperes -tati (sunt) IX 13.
heres : caelestes et -des I 14. cum sitis
Christi -des I 16. quod semen con¬
seruauit in populum super flumen
et -des eius II 6-7. uenite, exterae
gentes, -des mei V 19-20. -es ab¬
dicates (est) VI 17. -es esto cum uir-
gine VIII 9.
hieracius : uasa -a VII 22.
Hieremias II 46.
Hierusalem V 4. VII 1. VIII 1.5.
hoc : accedite hoc IX 1.
idolum : faciem suam conuertit (Israel)
ad -a II 28-29.
illumino : oculi sunt -ati caecorum
VII 16 ; uidentes orbati, orbi -ati
IX 14.
impeditus : elocutae (sunt) linguae
-orum VII x6.
impugno : ueros autem et fidei plenos
-auerint II 37-38. testes domini -aue-
runt III 4.
incresco : -euit semen in multitadinem
populi II 19-20.
indifferenter I 6. V 27.
indignatio : coactus est -one scribere
nouum testamentum III 10-11.
infaustus : terram -am V 11.
insimulo : quod -atos et perfidos et
mendaces et contrarios Christi susce-
perint II 36-37.
intellegentia : attendite sensum et -am
uestram I 2.
interpres : habet spiritum sanctum
-tem I 18.
INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM 345
ADVERSVSIVDAEOS
intingo : -untur qui baptizabant X 18-
i9.
inuolo : nec furatus aliena desperet,
quia -auerat VI 7-8.
Iohannes II 49.
Iordanes VII 5.
Isaac II 17.
Israel II 27.30. Ill 13. IV 1.14.23. V 1.
6.20.23. VII 11.24. VIII 1. X 12.
Iuda(s) II 50.
Iudaeus I 1.
lac : super lactem VIII 17.
lauacrum : Israel sequitur iniecta manu
ad -um X 12-13.
Leuita X 16.
lex : data certa condicione praecepto-
rum uitae, -gis et testamenti II 2-3.
qui ab initio ... -gis disciplinam scien-
tes, nesciunt -em X 2-4. interpretare
mihi legem, quae acta est in Choreb
X 9 ; dissere praecepta quae in Sion
et in -ge X 10.
libamen : talia profudisti -mina V 2-3.
libo : summi antistites -antes adsistunt
puero offerenti X 16-17.
lychnus : possederunt -um septem lu-
minum VII 21.
machina : imperauit ut faceret fabricam
in modum -ae capacitatis certae II
8-9. possederunt lychnum septem
luminum et -am testamenti VII21-22.
magnifico : Manassen -abant Christum
persequentem II 48.
maledico : Moysen -ebant II 38.
Manasses II 48.
miraculum : signa et -a ostendit deus
II 24-25.
misereor : -rere deserto VII 31 ; -rere
errantibus IX 10.
Moyses II 22.38. Ill 12. V 13.
natiuitas : expulsus est de paradiso in
suam terrigenam -tatem II 4-5. con-
mota est omnis -as in domini pas-
sione IV 10-11.
nec : qui nondum nec mentionem mei
audierunt IV 2-3.
necessitas : audire -tatis est, credere
sollicitudinis I 5-6. Pilatus ... abluit
scelus -tatis IV 16-17.
nisi : fidei (officium est) nisi quae pro-
bauerit credere I 7-8.
Noe II 10.13.
nondum : qui -um nec mentionem mei
audierunt IV 2-3.
obtingo : digna dignis -geruntlll 8.
obtundo : corda -tusa IV 21-22.
odio : uidetis quemadmodum Chri¬
stum qui diligunt -iuntur, <qui -iunt>
amore flagrant III 1-2. nec inmerito
dominus -iuit caerimonias uestras
V 8-9.
offero : Leuitae -ebant X 16 ; summi
antistites libantes adsistunt puero
-enti X 16-17.
orbo : uidentes -ati, orbi inluminati IX
T4-
orbus : uidentes orbati, -i inluminati
IX 14.
paenitentia : angelus in -am conscisso
uelamine refugit IV 12-13. dedit
ueniam -ae VIII 6.
paeniteo : ignosco, si -es VIII 9.
paeniteor : dedit ueniam paenitentiae,
si quo modo possis -eri VIII 6-7.
paradisus II 2.4.
passio : conmota est omnis natiuitas in
domini -one IV 10-11.
patriarcha II 20-21.
peccatum : omnibus remissio -orum
statuta est VI 8-9.
percipere : aurium officium est indiffe-
renter pariter uana atque utilia -ere
I 6-7.
persecutio : o pertinaciam -onis III 3.
Pilatus IV 16.
populus : quod semen conseruauit in
-um super flumen et heredes eius II
6-7.
praedico : prophetas qui de Christo
-abant II 29-30. Christum -abat II
38-39. Christum non -abat II 39-40.
-ate per orbem his uerbis V 21.
primarius : unicum et -um fihum eius
peremistis V 9-10.
probatio II 35.
profluo : terram sanctam lacte et melle
-entem VII 23.
propheta II 29.32. Ill 10.14. VII 4.
prophetia VI 21.
prosilio : clodi -ierunt VII 17.
protector : -orem repulisti VII 26-27.
publicanus VI 8.
purifico : accepto signo -atus per
spiritum X 13-14.
quoque : etiam illis quoque dominus
testificationem posuit II 21-22.
remissio : omnibus -o peccatorum sta¬
tuta est VI 8-9.
rus : uos meum rus et uineam colere
recusastis IV 4-5.
sacerdos X 16.
346 INDEX NOMINVM, VERBORVM ET LOCVTIONVM
ADVERSVS IVDAEOS
sacramentum : diuinum Christi -um I
4. praecepit ne patefieret scripturae
-um V 16.
sacerdotium : Aaron repudiabant in -o
II 40.
saecularis : Pilatus exterae gentis iudex
-is potestate temporalis IV 16-17.
saeculum : uiuit dominus in -a VIII
2-3-
salus : accipe -tern, licet me occideris
VIII 8. hie est -us IX 1.
salutaris VII 15.
Samuel II 44.
sanctus : in spiritu -o I 2-3. habet spi-
ritum -um I 18.
Saul II 43.
scriptura : praecepit ne patefieret -ae
sacramentum V 16. age uos, gentes,
absoluite illis -as suas VIII 12. -is
credite IX 1. -as docent X 2. disserit
-as X 11.
seco : Esaiam -abant Christum uoci-
ferantem II 47-48.
sensus : attendite -um et intellegentiam
uestram I 2.
signum : -a et miracula ostendit deus
II 24-25.
Sion X 7.10.
Sodoma VI 28.
sollemnitas : ignominiosa sua -tate
iniqua consignauerunt delicta cru-
delitatemque suam IV 27.29. -tatem
lugubrem V 11.
sollicitudo : audire necessitatis est,
credere -inis I 5-6.
spiritalis I 10 (bis). 14 (bis). X 4.
spiritus : in -u sancto I 2-3. fidei oculi
sunt -us per quern uidentur spiritalia
I 9-10. habet -um sanctum inter-
pretem I 18. consignantibus septem
-ibus V 15. accepto signo purificatus
per -um X 13-14.
sponsus : interficere ergo potuistis
regem et -um ? IV 7-8. epulari nup-
tias -i V 31. -um insuper indignissime
peremerunt VI 13-14. hie -us, hie
nuptiae VII 2-3. -um adfixisti et
regem suspendisti VII 27.
super : emundabit corda uestra super
niuem et animas uestras super lactem
VIII 16-17.
suscitatio : hie rex, hie Christus, hie
uita, hie -o, hie aeternitas VII 3-4.
suscito : dominus -auit genus iustum
de semine Adae II 5-6. mortuos
-auit VI 5.
temporalis : Pilatus exterae gentis
iudex saecularis potestate -is IV 16-
17-
terrigenus : expulsus est de paradiso in
suam -am natiuitatem II 4-5.
testamentum : ea quae -o patris sui
cauta sunt I 15-16. cum sitis Christi
heredes, intellegite-um eius I 16-17.
noui -i iura uirtutemque cognoscere
I 19-20. data certa condicione prae-
ceptorum uitae, legis et -i II 2-3.
coactus est indignatione scribere
nouum -um III 10-11. coactus est
dominus facere nouum -um V 14.
aperuit -um nouum, -um uitale V
18- 19. rupit uetus suum -um et
scripsit nouum VII 7-8. possederunt
lychnum septem luminum et machi-
nam -i VII 21-22. uel sero uel tarde
intellegite -um nouum VIII 10-11.
enarra mihi nouum -um X 7-8.
testificatio : constituit ei deus praecepti
sui -onem II 13-14. posuit huius
-onis signum in arcu II 16. etiam illis
quoque dominus -onem posuit II
21-22.
testificor : dominus deus -atus est
Abrahae in Isaac II 17. -atur quod
credidit X 13.
testis : omnis creatura -is est in mor¬
tem Christi IV 9-10.
tingo : Iordane -nctus VII 5-6.
uatis : uniuersos -es persecuti sunt II
32-33-
uiduo : oculis -atus V 30 ; (plebs) -ata
regno caelesti atque terrestri VII 19.
uinea : uos meum rus et -am colere
recusastis IV 4-5.
uitalis : testamentum -e V 18-19.
uociferor : Esaiam secabant Christum
-antem II 47-48.
Zacharias II 50.
 TABLE DES MATIERES

Preface . V-VII

Novatien et son temps . VIII-XIII

Conspectus Codicum. XIV-XXIII
Conspectus Siglorum. xxiv-xxv
Conspectus Editionum Praecipuarum . XXVI-XXVIII

Bibliographia
1. Generalia, Biographica. xxix-xxx
2. Editiones . XXX-XXXI
3. Translationes. XXXI-XXXII
4. Codices . XXXII-XXXIV
5. Critica. XXXIV-XXXV
6. Latinitas. XXXV
7. Fontes, Imitationes . XXXV-XXXVI
8. Quaestiones ad singula opuscula perti-
nentia, praecipue de auctore. XXXVI-XXXVIII
9. Biblica, Exegetica, Liturgica, Theologica XXXVIII-XL

Index auctorum. XLI-XLII

Nouatiani De Trinitate. 1-78

Introduction. 2-7
Index siglorum. 8-9
Texte . 11-78
Nouatiani De Cibis Iudaicis. 79-101
Introduction. 80-85
Index siglorum. 86-87
Texte . 89-101
Nouatiani De Bono Pudicitiae . 103- 127
Introduction. 104- 108
Index siglorum. IIO-III
Texte. 113-127
Auctoris ignoti Ad Nouatianum . 129- 152
Introduction. 130- 135
Index siglorum. 136
Texte. 137-152
Nouatiani De Spectaculis. 153- 179
Introduction. 154- 163
Index siglorum.. 164-165
Texte . 167-179
Introduction generale aux epitres 30, 31 et
36 de Novatien et au Traite “Aduersus
Iudaeos” . 180-185
348 TABLE DES MATIERES

Nouatiani Epistula XXX . 186-215

Introduction. 188-197
Index siglorum. 198
Texte. 199-206
Appendix critica ad ep. XXX. 207-215
Nouatiani Epistula XXXI . 216-239
Introduction. 218-225
Index siglorum. 226
Texte. 227-234
Appendix critica ad ep. XXXI. 235-239
Nouatiani Epistula XXXVI . 241-252
Introduction. 242-244
Index siglorum. 246
Texte. 247-250
Appendix critica ad ep. XXXVI . 251-252
Auctoris ignoti Aduersus Iudaeos. 253-288
Introduction. 254-263
Index siglorum. 264
Texte. 265-278
Appendix critica ad Aduersus Iudaeos . . . 279-288

Indices
Index Locorum Sacrae Scripturae. 291-296
Index Locorum S. Scripturae Ad Nouatia-
num . 297-298
Index Locorum S. Scripturae Aduersus Iu¬
daeos . 299-300
Index Fontium et Imitationum . 301-302
Index completus nominum propriorum,
index selectus uerborum et locutionum
memorabilium . 3°3"339
Index nominum, uerborum et locutionum
Ad Nouatianum. 340-342
Index nominum, uerborum et locutionum
Aduersus Iudaeos . 343-346

Imprime par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique).

Printed in Belgium
D/i972/°°95/5
Date Due
 EN T UK YE SITY

64 02 3407 0

LR BR60 .C49 v.4 cop.3

Corpus Christianorum.
Series Latina.

DATE

270518