Vous êtes sur la page 1sur 47

HISTOIRE

DELA
BELGIQUE
ChristianBoucart,daprsT.Pirotte
2
Laprhistoireetletempsdespremiersvillages(???52)
BienquelaBelgiquenexisteentantquepaysquedepuis1830,leterritoireesthabit
depuisfortlongtempsetleshommesyontvcubeaucoupdaventurestoutesles
poques.
Lavielaprhistoiredansnosrgionsestprouveparcertainesdcouvertes
archologiques:
lesiguanodonsdeBernissart(dcouvertsdansunemineenfvrier1878)
LhommedeSpy(800000ans,dutypeNeanderthal),dcouvertSpy,prsde
Namur
UnhommedeCroMagnon(35000ans)dcouvertEngis,prsdeLige
DesdolmensWris,danslesArdennes
UneminedesilexSpiennes,dansleHainaut
Aprsunetrslonguepriodenomade,letempsdeschasseurscueilleurs,oles
hommesontapprismatriserlefeuetsefabriquerdesoutilsenpierre,ilssesont
tablisentribusetontformdesvillages.OnpeutenvoirRamioul,prsdeLige.
L,ilsontapprisdomestiquercertainsanimauxetontcommencmatriser
lagriculture.Cesdeuxactivits,llevageetlagricultureserontlesprincipalesconnues
dansnotrepaysjusquauxenvironsde1850!
Ensuite,ilyaeuladcouvertedesmtaux:lor,ilyaenviron7000anslecuivre,ily
aenviron5000anslebronze(alliagedecuivreetdtain,rsistantmaiscassant),ily
aenviron4500ansleferilyaenviron3700ans.
LestribusquivivaientsurleterritoireoccupactuellementparlaBelgiquetaient:
lesburons,quihabitaiententrelaMeuseetleRhin,dansunergionfortboise
lesAduatiques,quihabitaiententrelaMeuse,laDyleetleDemer
lesNerviens,quioccupaientleHainautetleBrabantactuels,ainsiquelaFlandre
lestdelEscaut
lesTrvires,quihabitaientlelongduRhinetdanslactuelLuxembourg
lesMnapiensquioccupaientlenorddupays,jusquenactuelleZlande
lesMorins,quivivaientlacte
CeshommestaientdesGermainsdorigine.OnlesappelaitlesCeltes.Ctaientde
frocesguerriers,dontlesarmestaientenfer:deshaches,deslances,desglaives,des
boucliers,desmassues
3
Quandilssebattaient,ilsfaisaientdesprisonniers,quidevenaientesclaves.Ils
shabillaientavecdesvtementsdelaine,dechanvreetdelin.Lesfemmesportaientdes
robesetleshommesmettaientdespantalonscourtsetdesblousesdetoile.Ilsportaient
aussidesmanteauxdefourrureenhiveretseservaientdecettefourrurepourfabriquer
deschaussures,quitenaientauxjambespardescordons.
Ilsavaientconstruitdesespcesdecapitales,defortifications,quonappelaitdesoppida
(unoppidum,desoppida)etsechoisissaientunchef.
4
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
LaprhistoireetletempsdespremiersvillagesenBelgique
1) DansquelleprovincesetrouveBernissart?..
2) Quelfutlepremieranimaldomestiqu?
3) PourquoiaucunetribunhabitaitBruxelles?..
.
4) Lebronzeestunalliage,unmlangededeuxautresmtaux.Notrepaysest
mondialementconnupourlafabricationdunautrealliage,contenantduferetdu
carbone.Commentsappellecetalliage?
5) Enplusdelachasseetdelacueillette,lespremiershommesconnaissaientla
pche.Ilsavaientconstruitdesvillageslelongdecoursdeauoudelacs.Cela
sappelaitdescitslacustres.Pourviterlhumidit,lesmaisonsntaientpas
construitesmmelesolmaisdposessurdespiliersdebois.Celasappelait
desmaisonssur
6) Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
5
Laprioderomaine(52476)
LesRomainsavaientrecueillitouteslesdcouvertesfaitesparlesGrecsdelAntiquitet
lesavaientamliores.Ainsi,unepoqueolesCeltesdenosrgionsvivaientmme
lesol,lesRomainspossdaientdesrues,desmagasins,unsystmedgouts,des
fontainesOnpeutvoirtoutcelagrceauxruineslaissesPompiparlruptiondu
Vsuvele24aot79.
En57avantJsusChrist,JulesCsarselancedanslaguerredesGaules.
JulesCsar
Enquelquesannes,ilvaconqurirunimmenseterritoire:lEuropedelOuestjusquau
Rhin,lespaysquibordentlaMditerrane(dontlaPalestine)etunepartiedelAfrique
duNord.Naturellement,cespaysetleurscapitalesneportentpaslesmmesnoms
quaujourdhui.ParisdappelaitLutce,TunissappelaitCarthage,Istanbulsappelait
Bysance,laSuissesappelaitlHelvtie,lAngleterresappelaitlaBretagne,lEspagne
sappelaitlIbrieEtnotreterritoiresappelaitlaGauleBelgique.Del,lestribuscites
plushauttaientnommestoutesensemblelesBelges.
LesBelgessesontbiendfenduscontreleslgionsdeCsar,maisellesontdfaireface
unearmetrspuissanteetontdfinalementserendre.Danssonlivre,Laguerre
desGaules,Csarcrit:DetouslespeuplesdelaGaule,lesBelgessontlesplus
braves.
6
Unelgioncomptait5600hommesetlensembledelarmetaitcomposde25lgions
auxquellesilfautajouterdestroupesauxiliairescomposesdefantassins(hommes
pied)etdecavaliers.Leservicemilitairedanslarmeromainedurait25ans.
En54avantJsusChrist,Ambiorix,chefdesEburonsabiententunervoltemais
larmedeCsaratriomphetpoursevenger,lempereuraordonnladestructionde
toutecettepartiedupays.Lesvillagestaientincendisetpills,lesrcoltesravages.
partirdecemomentcommencecequonaappellaPaixRomainequiduraenviron
5sicles.Lescivilisationsromaineetgauloisesemlangentpourdonnerlemondegallo
romain.
Durantcettepriode,lesRomainsconstruisirentdesvilles,desroutes,desgrandes
fermes,quonappelaitlesvillasetintroduisirentleurlangue,lelatin,quidonnapetit
petitnaissanceaufranais.
LesprincipalesvillesfondesparlesRomainssontTournai,Arlon,NamuretTongres.Ces
villestaientreliespardesroutes,leschaussesromaines.Lelongdecesroutes,des
aubergesonttinstalles.Autourdecesauberges,dautrescommercessesonttablis
pourdonnernaissancepetitpetitcertainsvillages.
LesRomainsavaientinventunsystmedechauffagecentral:lhypocauste.Onallumait
unfeuencontrebasdelamaisonetlachaleursepropageaitsouslebtimentetchauffait
lespicesparendessous.
Hypocauste
Pourleau,lesRomainsontcreusdespuits,parfoistrsprofonds,etamenaientaussi
parfoisleaudeloinenutilisantdesaqueducs.
GauloisetRomainstaientpolythistes.Ilsontchacungardleurreligionjusqu
lavnementduchristianisme,quisestimposprogressivement.AudbutduIVsicle,
lempereurConstantinestdevenuchrtien,cequiafacilitlapratiquedunereligion
uniquedanstoutlempire,maisuniquementdanslesvilles.Leshabitantsdesvillages
restaientattachsleursanciennesdivinits.Lepremiervque,SaintServais,sest
tabliTongres.
7
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Laprioderomaine
1) Commentsappelaientlesprtresgaulois?
2) JulesCsarestmortdevieillesseaucombatassassin
3) UnempereurromaincrueletfouavaitincendiRomepourvoirlespectacle.De
quisagitil?
4) VraioufauxNousdevonscesinventionsauxGaulois:letonneau()la
bire()lepantalon()lesavon(.)
5) RomainsetGauloistaientpolythistes,c'estdirequilscroyaientenplusieurs
dieux.Citedeuxdieuxdechaquecivilisation.ChezlesRomains:
..
chezlesGaulois:

6) Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
8
7) LpoquedesFrancs(476751)
Lempireromaintaitgrand,normeTropgrandmmeetducoup,taitdifficilement
dfendablepartout.Pourrsumer,ilregroupaitlePortugal,lEspagne,laFrance,la
Belgique,lesPaysBas,unepartiedelAllemagne,laSuisse,lAutriche,lancienne
Yougoslavie,laGrce,laHongrie,laRoumanie,laTurquie,laPalestine,lEgypteettoute
lactenorddelAfrique.Cetimmenseempireaconnuenvirondeuxsiclesdepaixetde
prosprit.MaisdsleIIIsicle,despeuplesbarbaresvontdeplusenplussouvent
attaquerlesfrontires,fortloignesdeRome.
lafinduIVsicle,lesRomainsvontpartagerleurempireendeuxparties:lempire
romaindOccident,quitiendrajusquen476etlempireromaindOrientqui,lui,survivra
jusquen1453.
Desguerriersgermains,appelslesFrancsvontpetitpetittraverserleRhinet
sinstallerdanslenorddenosrgions,suiteunaccordaveclesRomains:ilspeuvent
resterconditiondaiderlesRomainsdfendrelempirecontredautrespeuples:les
Alamans,lesBurgondes,lesWisigoths,lesvandales,lesSaxonsetlesOstrogoths.De
plus,uneautrepeuplademenaaitlempire:lesHuns,venusdeMongoliesousla
conduitedeleurchef,Attila.
Attila
Cesontlesdestructionsdecedernierquifurentresponsabledelanantissementde
lempireromaindOccident.IltaitsurnommleflaudeDieuetondisaitdelui:
Loilpasse,lherbenerepousseplus.
CommelesRomainsavaientacceptquelesFrancssinstallentcheznous,danslenord,
ilsnavaientplusleRhincommefrontire.Ilssesontdoncreplisderrirelaroutequi
allaitdeBavaiCologneenpassantparTournaietTongresetontabandonnlapartie
aunorddelarouteauxFrancs.Commeceuxcitaientdeplusenplusnombreux,ilsont
imposleurlangue,quiestdevenuelenerlandais.Ausuddelaroute,lelatinapersist
etsestpetitpetittransformenfranais.Cestcequiexpliquequenotrepaysest
maintenantdivisendeuxgrandescommunautslinguistiques.
Quandlempireromain,affaibliparlesinvasionsdesHuns,napluspusedfendre,les
Francsenontprofitpourtraverserlarouteetsinstallerdanstoutlesud.
LeurchefsappelaitMrove.Ilestlabasedecequonaappelladynastiedes
Mrovingiens.Sonfils,Childric,sesttabliTournai,dontilafaitlacapitaledeson
royaume.
LeroyaumefrancestaussimenacpardautrespeuplesbarbaresetClovis,lefilsde
Childricestforcdesebattrepourledfendre.Aprsavoirdfinitivementbattules
RomainsSoissonsen486,ilsinstalleraParis,villepluscentralequeTournai.Ds
9
lors,onparleradelaFranceetlesnomsdeBelgiqueetdeBelges,donnsnotrergion
etnostribusparCsardisparaissentjusquen1830.
Lamonnaiedelpoquereprsentaitunsoldatfranccheval.Cestdelquevientle
nomdefrancpournotreanciennemonnaie,avantlEuro.
Clovis
ClovisavaitpousuneprincessechrtiennedunomdeClothilde.Ilconnaissaitdoncun
peucettereligion.Maissurtout,ilavaitconstat,lui,leroiquinesavaitnilirenicrire,
quelesprtrestaientsouventdeshommescultivsquieux,savaientlireetcrireen
latin,lalanguedeleurreligion.Ilssavaientunpeucalculeraussietavaientdes
connaissancesenhistoire,enastronomie,engographie.Alors,Clovisseditquepour
grersonroyaume,quidevenaitdeplusenplusgrand,ilauraitbienbesoindeces
hommesinstruits.IlfallaitdoncquiltrouveunmoyendesallieraveclEglise.
CestpourquoiilvasefairebaptiserReimsen496parlvqueRmi.Sesguerriers
vontsuivresonexemple,avecleurfamille.
partirdecemoment,lareligionchrtiennevadevenirlareligiondeltatfranceton
vavoirdeplusenplusdemoinesparcourirtouteslesrgionspouryenseignerleur
religion,aveclaidedesrois.
10
Ilsvontcrerdesabbayessurdesterresquileursontdonnesparlesrois.Cesabbayes
serontaussidevastesdomainesagricolesquiaurontbesoindemainduvrepoury
travailler.Cestainsiquevontnatredenouveauxvillagesetmmedesvilles.
Pouragrandirleursuperficiecultivable,ilsvontdfricherlesfortsetasscherles
marcages.Dfrichersedisaitdansletempsessarteretlenomsartexiste
encoredenosjoursdansdetrsnombreusescommunes,cequimontrequilsagit
dendroitsquionttautrefoisgagnssurlafortpourenfairedesterressouventfort
riches.
Danslesabbayes,onavaitbesoindecultivateurs,devignerons,debergers,de
forgerons,demaons,demenuisiers,debouchersToutcelavaaugmenterlenombre
dartisansspcialiss.Lesmoinesrecopiaientdestextesanciensetproduisaientdes
manuscritsrichesdillustrationsappeleslesenluminures.Celaapermisdesauverdes
critsanciensetrares.Lesabbayesontdonceuaussiunrleculturel.
Pendantquetouscestravailleurssactivaient,quelesmoinesenseignaientlalectureet
lcritureetquelessoldatsfaisaientlaguerre,lesroisquiontsuccdClovisen
faisaientdemoinsenmoins.Onlesaappelslesroisfainants.Ilsconfiaient
ladministrationduroyaumedessortesdepremiersministresquonappelaitles
mairesdupalais.
En732,quandlesArabes,enpleineconqute,menacrentlempirefrancaprsavoir
conquislEspagne,cestCharlesMartel,unmairedupalais,quipritlattedelarme
pourlescombattrePoitiers.Ayantremportlavictoire,lepouvoirdesmairesdupalais
sentrouvarenforcaupointquelefilsdeCharlesMartel,PpinleBrefsefitproclamer
roidesFrancsen751,aveclappuidupape.
Unenouvellefamilleroyalevadoncapparatre.LesMrovingiensvontlaisserlaplaceau
Carolingiens,dunomdeCharlemagne.
11
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Lapriodefranque
1) En1653,unouvrierdcouvritparhasardlatombedunroifranc.Dequelroi
sagitil?
2) SouslergnedeClovis,quelobjetarenduclbrelavilledeSoisson?

3) UnroimrovingiendudbutduVIIsicleatrendutrsclbreparune
chanson.Dequisagitil?
4) quelroifrancdevonsnouscesparoles:DieudeClothilde,situmedonnesla
victoire,jecroiraientoi?.
5) En732,CharlesMartelavainculesmusulmansPoitiers.Dequanddataitcette
religion?.
6) Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
12
Lempirecarolingien(751855)
CharlemagnetaitlefilsdePpinleBref.Ilestnen768,probablementenWallonie,du
ctdeJupilleoudeHerstal.lamortdePpinleBref,en768,laloisalique(loidicte
parClovis,prcisantqueseulslesgaronspeuventhriter)imposedediviserle
royaume.Eneffet,Ppinavaitdeuxfils:CharlesetCaroloman.En771,Caroloman
disparatmystrieusementetCharlesseretrouvelattedetoutleroyaume.
Charlemagne
Pendantlaplusgrandepartiedesonrgne,ildevralutterpourempcherlesinvasionset
pouragrandirsonterritoire.
IlvainclesLombards,quivivaientdanslenorddelItalieetcettepartiedelEuropeest
doncintgresonroyaume.Ensuite,quandilbatlesSaxons,ilprendpossessiondune
partiedelAllemagne.IlpartlareconqutedelEspagne,alorsauxmainsdes
musulmans.Ilvadoncagrandirsesterritoiresaupointdereconstituerunebonnepartie
delempireromaindOccident.
Cestalorsquelepapelecouronneraempereur,lejourleNoldelan800,consacrant
ainsilunionentrelEmpireetlEglise.
IlavaitinstallsacapitaleAixlaChapelle.
CharlemagneajouunrledeprotecteurdelEgliseenimposantladme.Chaque
paysandevaitdonnerundiximedesarcoltelEglisepouraiderlesprtresmieux
vivre.ToutcommeClovis,ilsavaitquelesavoirtaitconcentrentrelesmainsde
lEgliseetilavaitbesoindegensinstruitspourgrersonempire.
13
Lalgendeditquilainventlcole.Cequilafait,cestinciterlesprtresouvrirdes
colesdanslesabbayesetlescouvents.Luimmesavaitpeinecrire.Sasignature
taitassezbizarre:
Pourfaciliterlagestiondelempire,Charlemagneladivisenpagi(unpagus,despagi)
quisappellentdescomtsoudesprincipauts,commelesprovinces.lattedespagi,
Charlemagneaplacdesnobles,quidirigeaientleurspartiesaunomdelempereur.Ce
sonteuxquidevaientfaireappliquerleslois.Pourvrifierquetoutsepassaitbien,
Charlemagneenvoyaitdetempsentempsdesinspecteurs,quonappelaitlesmissi
dominici.
Lesabbayescontinuaientsecrerunpeupartoutetprenaientdeplusenplus
dimportance.Autourdecertainessesontcresdesvilles,commeNivelles.
Charlemagneestmorten814.Ilavaitrgnpendant46ans.
samort,cestsonfils,LouislePieuxquileremplacerajusquen840.cemomentl,
denouvellesinvasionsvontavoirlieu:cellesdesVikings.
Ctaientdesguerriersdanois,norvgiensousudoisquiaffrontaientlesmersbordde
leursdrakkars.Commecesbateauxnesenfonaientpresquepasdansleau,ils
pouvaientremonterlesfleuveslarecherchederichesses.
Undrakkar
Del,ilslanaientdesexpditionsverslesvillagesquilspillaientetincendiaientet
notammentlesglisesparcequellescontenaientbeaucoupderichessesetvuquelles
taientenbois,onpouvaitfacilementlesattaquer.
LouislePieuxavait3fils,quisepartagrentlempire.CharlesleChauvereutlesud,la
AllemagneactuelleLouisleGermaniquereutlEst,lAllemagneactuelleetLothaire
reutlenord,danslequelsetrouventnosrgions.
Trsvite,lespagimisenplaceparCharlemagnevontsemorcelerenpetitstats
indpendantsetsouventenguerre.
14
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Lapriodecarolingienne
1) Berthe,lamredeCharlemagne,avaituneparticularitphysique.Laquelle?
..
2) LpedeCharlemagnesappelaitJoyeuse.Voicilesnomsdedeuxautrespes
clbres.quiappartenaientelles?Durendal:..
etExcalibur:..
3) QuesignifiemagnedanslenomdeCharlemagne?.
4) Daprslalgende,quiestmortRoncevaux?.
5) Environ500ansavantChristopheColomb,lesVikingsontallssurlecontinent
amricain,auCanadaactuel.Quelchefvikingdirigeaitcetteexpdition?

6) Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
15
Lafodalit(8551384)
Charlemagneavaitdivissonimmenseempireenpagipourunequestiondegestion.Les
comtesntaientpaspropritairesdesterresquilsoccupaient.Peupeu,lesroisvont
devoirleurcderrellementcesterritoiressouscertainesconditions.
Onappellefiefleterritoirecd.Celuiquicdelefiefestlesuzeraintandisqueceluiqui
lereoitestlevassal.Lecomteestdonclevassalduroi.Enchangeduterrain,le
suzerainexigeunsermentdefidlitetdeservice,commelaideencasdedanger.
Maisbienvite,lescomteseuxmmes,forcmentmoinspuissantsquelesrois,ontdes
difficultsgrerleurterritoire.Ilsvontdoncprocderdelammemanire,etdevenir
lessuzerainsdautresvassaux.Onvaenarriverunemultitudedepetitesseigneuries
quiconstituerontlabasedelapyramidefodale.Ausommetdelapyramidesetrouvele
roioulempereur.
Onvoitdoncapparatredespetitesseigneuries,souventlchelledunoudeuxvillages.
Audessusdeux,ontrouvelesancienspagideCharlemagne,quisontgrsparles
nobles.Lesprinceslattedesprincipauts,commecelledeLigelesducslatte
desduchs,commeceluiduBrabantlescomteslattedescomts,commeceluide
FlandreouduHainaut.Seulement,touscesnoblesnedpendentpasdummeroi:la
FlandrealeroideFrancecommesuzerain,laprincipautdeLigedpenddelempereur
dAllemagneparexemple.
Partout,pourseprotger,lesseigneurssefontconstruiredesforteresses,deschteaux
forts.Sileterrainestaccident,vallonn,onlveralechteausurunebutteouun
rocherpourquonpuissedifficilementlattaquer.Silfautleconstruireenplaine,on
lentoureradefosssprofondsquonpourrafranchirparunpontlevis.
LechteaudeBouillon
Lesmurailles,fortpaissestaientcreusesdefentesquonappelaitlesmeurtrires
derrirelesquellessetenaientlesarchersencasdattaque.Ainsi,ilstaientbienlabri.
Audessusdelamuraillesetrouvaituncheminderonde,abritpardescrneauxet
dfendupardespetitestours.Trssouvent,lintrieur,lelongdescrneaux,on
creusaitdestrousparlesquelslesdfenseurspouvaientverserdelhuilebouillanteoudu
plombfondusurlesassaillantsquiessayaientdescaladerlesmurs.
16
lintrieursetrouvaient,bienprotgs,leslogementsdessoldats,descuisines,une
chapelle,descours,descuriesetdestables.Ilyavaitaussiledonjon,lademeuredu
seigneur,quitaitunegrossetour,vritabledeuximeforteresse.
Toutcelataientconstruitenpierre,avecdesmoellons.Lespicestaientforthautes,
avecunenormechemineamnagedansunmur.Ilnyavaitpasdevitresaux
fentres:onytendaitunparcheminhuiloudespeauxquandletempstaitmauvais.
Lhiverdanscesforteressestaittrsfroid,malgrlesfeuxetilyfaisaittrssombre,
malgrlestorchesfixesauxmursetquelonfaisaitsansdoutebrlerjouretnuit.
Ilyavaittrspeudemeubles:degrandestablesmassives,desbancs,quelques
fauteuilsenbois,descoffrespourtoutrangeretquelqueslits,maisseulementpourle
seigneuretsafamille.Lessoldats,eux,dormaientsurlapaille.
Pournourrirtoutcemonde,onaccumulaitlesrservesdanslechteau:dugrain,dela
viandesale(lefrigonexistaitpasetleselpermetdeconserverlaviande),deslgumes
etpasmaldanimaux,quivivaientdansdestablesoudanslacourlaplusbasse.Del
vientlexpressiondesanimauxdebassecour.
Lesplaisirsauchteautaientfortrares.Lesfillesduchtelainapprenaientbroder,les
filssentranaientlusagedesarmesouapprenaientmontercheval.
Detempsentemps,onorganisaitunefte,unbanquetooninvitaitdesanimateurs
pourmettreunpeudambiance.Ctaientdesjongleurs,desmontreursdoursoudes
mnestrelsquichantaientdeshistoiresaccompagnsdeleurinstrumentdemusique.
Maisfinalement,legrandplaisirdeshommes(lesfemmesnecomptaientpascette
poque),ctaitlachasseoulaguerre.Eneffet,cespetitsseigneurssejalousaientet
essayaientdeseravirleurseigneurie.
Laseigneurietaitdiviseen4parties:
larserveduseigneurquicomprenaitsonchteau,desterrescultivables,unfour,
unmoulin,unebrasserie,unpressoiretunechapelle
lescommuns,nomdonnauxterresenfrichedontchacunpouvaitprofiterpoury
mettreseschvresousesmoutons
lesmanseslibres,desparcellesdeterreslouesdespaysansquipayaientle
cens,cestdireleloyerennature,enservicesettrsrarementenargent
lapartierserveauxserfs,sortesdesclavesnayantaucundroitetsoumis
touteslescorvespossiblesetimaginables,commelentretiendeschemins,la
rparationdesdigues,lesrcoltesduseigneuretmmebattreleaulanuitpour
fairetairelesgrenouillesdontlecoassementempchaientleseigneuretsa
famillededormir
17
Lesserfsvivaientdansdescabanescouvertesdechaume,unmlangedepailleetde
boue.Ilnyavaitquuneseulepicepourlesgensetlesanimaux.Lesol,ctaitdela
terrebattue.Lesfentrestaienttrspetitespourseprotgerdufroidetilnyavait
pratiquementpasdemeubles,peineunetableetdesbancs.Lanourrituretait
principalementcomposedesoupequelonprenaitavecdupain.Laviandetaitfort
rareetrservepourlesjoursdefte.Etcesjoursl,onremplaaitleauparduvinou
delabire.
Eneffet,cettepoque,ilyavaitdesvignoblesdansnosrgions,notammentdansla
valledelaMeuse.Maislafabricationduvintaitundroitqueserservaitleseigneur,
commebeaucoupdautres:ilnyavaitquunmoulin,unpressoir,unebrasserieetun
four,quiappartenaientauseigneur.Ceuxquivoulaientsenservirdevaientdonnerau
seigneurundiximedecequilsavaientproduit.
Lavientaitpasrosepourlespaysansdecettepoque.Nonseulementlesterresquils
cultivaientneleurappartenaientpasmaisenplus,leseigneurnesegnaitpaspourles
traverserchevallorsdelachasseoulesrcoltestaientdvasteslorsdesguerres.Ce
quifaitquenosrgionsontconnudenombreusesfamines.
Pourtenterdediminuerlesguerresentreseigneur,lEglisevainterveniretpousserles
seigneursparticiperauxcroisades.
LeprtexteutilistaitdelibrerletombeaudeJsus,Jrusalem,maintenantaux
mainsdesmusulmans.Ilestclairquedautresraisonsontpousslescroisadesse
dvelopper:commeilnyavaitpasmoyendeconserverlesaliments,ilsmoisissaient
assezvitemaisonlesmangeaittoutdemme.Pourmasquerlegotdouteuxdeces
aliments,onutilisaitdespices.Seulementcespicescotaienttrschercarelles
venaientdetrsloin,dAsie.Donc,desmarchandspartaientavecdegrossessommes
verslAsiepouracheterdesgrandsstocksdpices.Naturellement,ilssefaisaient
souventattaquerpardesbanditslelongdecetteroute.Or,entrelEuropeetlAsie,on
trouvejustementJrusalem.Lerledescroisadesadoncaussitdeprotgerles
marchandseuropens.
Lescroissportaientcenomcarleurvtementetleurdrapeautaientornsdunecroix,
symboleduchristianisme.Plusieursseigneursdenotrepaysyontparticipetsysont
rendusclbres,commeGodefroiddeBouillon,quiprendraJrusalemen1099ouRobert
deFlandre.AprslavictoiredeGodefroid,lesmusulmansvontseregrouperetreprendre
laville.Malgrhuitcroisades,leterritoireneseraplusjamaisreprisparleschrtiens.
LesCroiss
18
Cescroisadesaurontbeaucoupdeconsquences.Beaucoupdeseigneursnen
reviendrontpasetleursterresretournerontauxroisquideviendrontdslorsplus
puissants.
Dautrepart,cesvoyagesferontconnatredautresproduitsetdcouvertesquiseront
importescheznous:lecerisier,leschiffresarabes,desdcouvertesmdicalesouen
astronomie,lemoulinvent
LEglisevaaussifortementprofiterdecescroisades,malgrlchecreligieux.Eneffet,
quiperunearmecotaitfortcherauxseigneurs,quinepossdaientenfaitpas
beaucoupdargentmaisbeaucoupdeterres.IlsvontdoncvendrecesterreslEglisequi
lesachteraunbonprixetaccentuerasapuissance.Cestainsiqueleduchde
GodefroiddeBouillonseraachetparlvquedeLige,quideviendraaussipropritaire
duchteaudeCouvin,appartenantaucomtedeHainaut.
Lesserfsquiparticipaientauxcroisadesetenrevenaientvivantstaientdsormaisdes
hommeslibres.Ilssinstallerontdanslesvilles,commeartisans.
Lespaysansetlesouvriers,eux,rclamerontauxseigneursaffaiblisdesdroitsquils
navaientpasjusquel.Deschartes,sortesderglements,serontobtenus,
principalementdanslesvilles.Ceschartesindiquentparexemplequesiunserfvient
mourir,sesbiensneserontplusconfisqusmaislaissssafemmeetsesenfants,
quelatortureestinterdite,quonnepeutplusarrterquelquunsansquilyaitun
jugement
Celaacommencdanslesvillesparcequecellesciontprisungranddveloppement
cettepoque.Onconstruisaitbeaucoupetlapopulationdevenaitdeplusenplus
nombreuse.Beaucoupdemtierstaientdevenusindispensables:boulangers,
forgerons,menuisiers,charretiers,bouchers,tailleursetcestravailleursse
regroupaientencorporations.Ainsigroups,ilsdevenaientpluspuissantsetpouvaient
plusfacilementrclamerdenouveauxdroits.
LepouvoirdescommerantsgranditencoreavecledveloppementduportdeBruges,
alorsrelilamerparunbrasquisestpetitpetitensabl.Ceportapermisle
commerceavectoutelEuropeetlAfriqueduNord.Bruxelles,fondeen979sesttrs
fortdveloppeaussi,ainsiqueGandcommeentmoignentlessuperbesmaisons
prsentesdanscesvilles.Leschartestaientconservesdansdebeauxbtiments,quon
appelleleshtelsdeville.CeluideBruxelles,deMalines,deGand,deBrugesdAlost,de
MonsoudeBinchetmoignentdelarichessedelpoquedanslesvilles.
LagrandPlacedeBruxelles
Maislepays,tanttoujoursmorcelaprslescroisades,taitencoreunchampde
bataillepourlesdiffrentsseigneursquirecherchaientplusdepuissance.
19
AudbutduXIVsicle,lecomtedeFlandreGuideDampierretaitenluttecontreson
suzerain,leroideFrance,PhilippeleBel.Leroivoulaitreprendresoncomtpour
lannexersonroyaume.Lesvillesflamandestaientspcialisesdanslesvtements,et
leurlainevenaitprincipalementdevillesanglaises.PourfairepressionsurlaFlandre,le
roideFranceessayadempcherlalainedarriver.Alors,GuideDampierresalliaauroi
dAngleterre,ennemiduroideFrance.Celuicifitjeterlecomteenprison,pourstre
rvoltcontresonsuzerain.Maislestisserandsdcidentdevenirenaideleurcomteet
formentunpartiappellesgensdelagriffe,oulesClauwaerts.Lesfamilles
richesdeFlandre,francophones,staientrangesductduroideFranceetformaient
lepartidulys,emblmeroyalfranais.CtaientlesLeliaerts.
Le18mai1302,lesClauwaertspntrrentdanslavilledeBrugespourymassacrerles
Leliaerts.Le11juillet1302,larmefranaise,unecavalerieenarmure,arriva
Groeningue,prsdeTournaipourenfiniravecGuideDampierre,quiavaittlibr.Les
noblesfranaisvontsubirunelourdedfaite,mmesilstaientchevaletenarmure,
contredesgenspiedetarmsplusfaiblement.Seulement,vulepoidsdelarmure,
lorsquuncavaliertombedesoncheval,ilnepeutplussereleverseuletdevientune
proiefacile.Lelendemain,onramassasurlechampdebataille700peronsdors.Cest
pourquoicettebatailleestconnuesouslenomdebatailledesperonsdor.Ladate
du11juilletatchoisieparlesFlamandspourleurftecommunautaire.
LabatailledesEperonsdOr
20
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Lapriodefodale
1) Voiciquelquesmotstypiquesdecettepoque.Retrouveleursignification:
uncuyer:.
untroubadour:.
unvilain:
2) Placeceshommesdanslordreenfonctiondeleurpuissance:unducunbaron
unprinceuncomteunmarquis

..
3) Dequelchteausagitil?
.. .

21
Lapriodebourguignonne(13841500)
LaBourgogneestunergiondelaFranceactuelle.Autrefois,ctaituncomtdontla
capitaletaitDijon.LesducsdeBourgognetaienttrsrichesettrsambitieux,aupoint
quilsvoulaientfaireconcurrenceavecleroideFrance(laFranceentantquetelletait
beaucouppluspetitequelactuelle).
LesducsdeBourgognevontdonctoutmettreenuvrepouragrandirleurterritoire.la
finduXIVsicle,Marguerite,hritireducomtedeFlandrepousePhilippeleHardi,duc
deBourgogne.Ilseurentunfils,JeansansPeur,quidevintducdeBourgogneparson
pre,comtedeFlandreparsamreetcomtedArtoisparhritage.
LefilsdeJeansansPeur,PhilippeleBonconnaissaitbiennosrgions,quisappelaient
lesPaysBas.IlavcuBrugesetBruxelles.Enplusdecequilareudesonpre,ila
achetlecomtdeNamur,leBrabant,leHainautetleLuxembourg.Ilnapaspuacheter
laprincipautdeLigemaisyaplacsonneveucommeprincevque,cequiva
provoquerlarvoltedesLigeois,quichercherontsallieraveclaFrance,ennemiedes
Bourguignons.
En1467,PhilippeleBonmeurtetlaissesaplacesonfils,CharlesleTmraire,qui
vaincralarvoltedesLigeoislorsdelpisodedes600Franchimontois,quiseront
extermins.Enreprsaillescettervolte,CharlesleTmraireferapilleretincendierla
villedeLige.DescaravanesdetrsorsquitterontLigepourlaFlandre,leHainautetla
Bourgogne.ToutnotreterritoireestdsormaisauxmainsdesducsdeBourgognemais
paspourtrslongtemps.Eneffet,quandCharlesleTmrairemeurt,en1477,safille,
MariedeBourgogne,quitaitneBruxelles,rendsonindpendancelaprincipautde
Lige,ainsiquesonperron,symboledelibert,quisetrouveencoresurleblasondela
provincedeLigeactuellement.
PhilippeleHardi JeansansPeur PhilippeleBon CharlesleTmraire
IlnyapratiquementqueductdeLigequecettepriodeatrudeauniveau
guerrier.Danslerestedenosrgions,lavietaitpluttcalme.Ducoup,lecommerce,
lindustrieetlesartsontpusedvelopper.
CestainsiquedespeintrescommeRogerdelaPasture,HansMemlingouJeanVanEyck
onttchoisispourdcorerlespalaisdesducsdeBourgogne.Ceuxcipossdaientdes
bibliothques,suitelinventiondelimprimerieparGutenbergetlinstallationdateliers
dimprimeurstrsimportantsdansnotrepays,ThierryMaertensAlostetChristophe
PlantinAnvers.
Pourassurersonpouvoirdansnosrgions,PhilippeleBonaranglesnoblesdeson
ct,encrantunordrede31chevaliers,connusouslenomdelordredelaToisondOr,
quiexisteencoremaintenant.NotreroiAlbertIIestChevalierdelordredelaToison
dOr.
22
LordredelaToisondOr
cettepoque,leschosesontvoluailleursdanslemondeaussi.En1453,lesTurcsse
sontemparsdeConstantinople,jusquelcapitaledelempireromaindOrientetdonc
chrtienne.Pourcela,ilsontutilisungrandnombredecanons.LacathdraleSaint
SophieestdevenueunemosqueetlavilleachangdenompoursappelerIstanbul.
Larrivedecescanonsamarqulafindeschteauxforts,puisquelesmuraillesne
servaientplusrien,pouvanttredtruitesparlesboulets.Onadoncconstruitdes
chteauxpluslgers,mieuxclairsetsuperbementdcors.
Oninventadesarmesfeuportatives,lesarquebusesetlespistolets,etunenouvelle
industrienaquitainsiprsdeLige.Lafabriquenationaledarmes(FN)setrouve
lheureactuelleHerstal,prsdeLigeetproduitdesarmesdechasseetdeguerre
venduesdanslemondeentier.
Lanavigationallaitaussifairedesprogrsconsidrablesdurantcettepriode,grce
quatreinventions:laboussole(venuedeChine),lastrolabe(appareilquipermetdese
situergrceauxtoiles),legouvernailetlacaravelle,bateau3ou4mtsbienplus
rapideetplusmaniablequecequiexistaitavant.
CestborddecescaravellesqueChristopheColombdcouvritparhasardlAmriqueen
1492,alorsquilcherchaitrejoindrelesIndes,olonachetaitdespices.Cestcause
desonerreurquelonaappelleshabitantsdecenouveaucontinentdesIndiens.
LenomAmriqueseradonnplustardparunautrenavigateur,AmerigoVespucci,
quisestrenducomptequececontinentntaitpaslAsie.
CortsvaconqurirunegrandepartiedelAmriquecentraleetdelAmriquedusud
pourlecomptedelEspagne.LeBrsilsera,luicolonispourlecompteduPortugal.
Plustard,lefranaisJacquesCartiervacoloniserleCanadapourlecomptedelaFrance.
CestdonclEuropequivapetitpetitsinstallerauNouveauMonde
Toujourslammepoque,MagellanvaprouverquelaTerreestrondeenenfaisantle
tourdouestenestetendcouvrantdenombreuseslesduPacifique.
VascodeGamadcouvritlaroutedesIndesencontournantlapointesuddelAfriqueet
enremontantparlocanIndien.
23
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Lapriodebourguignonne
1) CommentsappelaientlescaravellesdeChristopheColomb?

2) TuasluqueDijontaitlacapitaleduduchdeBourgogne.Quelleestlaspcialit
culinairedecetteville?
3) AvantVascodeGama,onallaitenAsiecheval.Quelexplorateuritaliena
longtempsvcuenChineetenaramendesdcouvertes?
4) Cite3chosesquenousconsommonsrgulirementetquiviennentduNouveau
Monde:..
.
5) TusaisquelesmusulmansontrebaptisConstantinopleenIstanbul.Maisavant
desappelerConstantinople,cettevilleexistaitdanslAntiquitsousunautre
nom,lequel?.
6) Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
24
7) Lapriodeespagnole(15001713)
MariedeBourgogne,filleuniquedeCharlesleTmraire,apousMaximiliende
Habsbourg,unAutrichien.Ilsaurontunfils,PhilippeleBeau,quiestdoncarchiduc
dAutricheparsonpreetprincedesPaysbas(etdoncdenosrgionsaussi)parsa
mre.
PhilippeleBeaupouserauneprincesseespagnole,JeannelaFolleetceuxciaurontun
filstrsclbre:CharlesQuint.
CharlesQuint
CharlesQuintestnGanden1500.Parsonpre,ilhriteradelAutricheetdesPays
Bas,etparsamre,ilhriteradelEspagne.Or,lEspagneestpropritairedelAmrique
centraleetdelAmriquedusud,ainsiquedecoloniesdanslocanAtlantique.Deplus,il
hriteradesononcle,mortsansenfant,delempiredAllemagne.Levoildonc19ans
lattedunimmenseempiresurlequelondiraquelesoleilnesecouchaitjamais.
Dansnosrgions,seulelaprincipautdeLigegarderasonindpendance,accordepar
MariedeBourgogne,lagrandmredeCharlesQuint.
VulesvastesterritoiresdeCharlesQuint,sonrgneatoccuppardenombreuses
guerres,surtoutcontrelaFrance,dontleroi,FranoisIer,taitjalouxdelapuissancede
sonrival.
CharlesQuintnadoncpashabitlongtempscheznousmaisiladsignsatante,
MargueritedAutriche,commergente.EllevivaitMalines.Ctaitunefemmecultive
quisentouraitdcrivains,depenseurs,depeintresetdartistesentousgenres.
25
Certainsnomsdecespersonnagessontrestsclbresparleursdcouvertesouleurs
uvres:lepenseurErasme,lepeintrePierreBreughel,lanatomisteAndrVsale(le
premierraliserdesautopsies,etquideviendralemdecindelempereur)oule
cartographeMercator,quiralisalespremiersplanisphrestelsquenouslesconnaissons
etquirendradimmensesservicesauxnavigateursdumondeentier.
Vsale LachutedIcare,deBreughel Planchedanatomie Mercator
CettepriodericheenidesetendveloppementartistiquesappellelaRenaissance.Le
personnagedelaRenaissanceleplusconnutaititalien:LonarddeVinci.
lamortdeMargueritedAutriche,cestlasurdeCharlesQuint,MariedeHongrie,qui
estdevenuergentedenotrepays.EllehabitaitBinche.
LergnedeCharlesQuintadonctfortperturbparlesguerres.Or,cellescicotent
trscher.Nosvilles,devenuestrsrichesparledveloppementducommerce
internationalgrceauportdAnvers,vontdevoirpayerdelourdsimptspourles
financer,cequiprovoqueradesrvoltes.
Maisunautreproblmeallaitbienttsurgir,venudAllemagne.Lesprincipaux
reprsentantsdelareligioncatholique,trspuissantedepuisCharlemagne,donnaient
unemauvaiseimagedelareligion.Lesvquesfaisaientlaguerre,semariaient,avaient
desenfantsetrecherchaientavanttoutlapuissance.LEgliseavaitcrunemultitudede
saints,cequipermettaitdorganiserdesplerinagesunpeupartoutetdoncrapporter
encoredelargent.Deplus,lepapeavaitvendudesindulgences,c'estdirequon
pouvaitpayerpoursefairepardonnerdechosesatrocesavantmmedelesavoir
commises.ToutcelataitloindumessagedeJsusdanslesvangiles
UnprtreallemanddunomdeLutherrefusedesesoumettreauxordresdupape.Ilveut
quelareligionretrouvesapuretetpourcela,ilsouhaitequetoutlemondepuisselirela
Bible.Maisilfautdslorsquelepeuplesachelire,ilfaudradonccrerdescoles
partout.Deplus,laBiblenexistaitquenlatin.Ilfaudradoncaussilafairetraduire.
Lutherneveutplusquonadorelessaints,ilveutquonreviennelareligionchrtienne
dudbut.Bref,ilvoulaitrformerlEglise.Cestpourquoicemouvementportelenomde
Rforme.CommeilprotestaitcontrelesexagrationsdelEglisecatholique,ceuxquile
suivrontprendrontlenomdeprotestants.
Luther
26
LEglisecatholiquevaragirdunefaonodieuseencrantlInquisition,destribunauxqui
vonttortureretenverrontaubcherceuxquisontdaccordaveclesidesdeLutherou
plussimplement,tousceuxquinesontpasdaccordaveclEglisecatholique.
TorturesouslInquisition
Cesluttesvontvitetournerenguerrecivile(guerrelintrieurdunpays).
Pendantcetemps,CharlesQuint,fatiguparsesguerrescontreleroideFrance,avait
abdiqu(dmissionn)enfaveurdesonfils,PhilippeII.
PhilippeII
PhilippeIItaittrsdiffrentdesonpre.Iltaitsvre,renfermetneconnaissaitrien
denosrgions.Maisilyaplacdessoldatsquiseconsidraientenpaysconquiset
venaientvolertoutcequilspouvaient.
Loppositionentrelescatholiquesetlesprotestantsavaitprisdnormesproportions
parcequePhilippeIIavaitfaitinterdireleculteprotestantettaitfavorableaux
excutions.Ducoup,lesgenssednonaient,parfoisjustepoursapproprierlesbiens
dunautre.
Devantcettesituationcatastrophique,lesnoblescatholiquesetprotestantssunirent
pourdemanderlempereurdefairecessercesexcutionsetdechangerdepolitique.
Pourtouterponse,ilnousenvoyaunhommetrsdur:leducdAlbe.
27
LeducdAlbe
Aveclui,lesexcutionsaugmentrentencore,etpasseulementchezlesprotestants:il
fitexcutertousceuxquintantpasdaccordaveclesidesdePhilippeII.Parmieux,
lescomtesdEgmontetHornes,quifurentdcapitssurlaGrandPlaceen1568.
Aprscetteexcution,unervolte,meneparleprincedOrange,GuillaumedeNassau,
vasemettreenplacedanslesprovincesdunord.Guillaumerassembleunearmede
pauvresgens,quivaoccupertoutelactebelge,cequivapermettreauxAnglais,
protestants,denvoyerdelaide.
CelasappellelaRvoltedesGueuxetcettehistoireestracontedansunlivreclbrede
CharlesDeCoster:ThylUlenspiegel,quiestunpeunotreRobindesBois.Thyl
UlenspiegelestnDamme,enFlandres,souslergnedeCharlesQuint.Unjour,aprs
avoiraccuslesprtresdedtournerl'argentdesmesses,Thylestcontraintdeserendre
enplerinageRomepourimplorerlepardondupape.Pendantcevoyage,ilestl'auteur
denombreuxenfantillagesquiluivalentdiversennuisensuite,Rome,lepapelui
pardonneetUlenspiegelreprendsonchemin.
Pendantcetemps,Damme,Claes,lepredeThyl,estjugparl'Inquisition,lasuite
d'unednonciationinjuste,etcondamnmort.Samre,tortureparlesEspagnols,
meurtquelquestempsplustard.Deretouraupays,Ulenspiegeljuredelesvengeretde
dlivrerlaFlandredel'envahisseur.Danscebut,ilrejoint,avecsonamiLammeGoedzak
etsafianceNelle,l'armedeGuillaumed'Orange,les"Gueux".
Suitecettervolte,lesprovincesflamandesvontsuniraveclesHollandaispourfonder
laRpubliquedesProvincesUnies.PhilippeIIvarappelerleducdAlbeettenterde
rcuprercesprovincesdunord,maissanssuccs.
28
samort,cestsafilleIsabellequiluiasuccd.ElleavaitpousAlbert,archiduc
dAutricheetensemble,ilsontessaydercuprerpacifiquementlesprovincesdunord.
IlsparvinrentreprendreOstendeenchangedunereconnaissancedesProvincesUnies
commeuntatlibre(cesontlesPaysBasactuels).
IlshabitaientBruxelles,dontilsontfaitunevillededimensioninternationale.Ilsyont
faitconstruireleurpalais,lemplacementdelactuelpalaisroyal.
Lapaixtaitenfinrevenue,cequiallaitprofiterlagriculture,lindustrieetauxarts.
CestlpoquedePierePaulRubens,lundesplusgrandsartistesquenotrepaysait
connu.
Rubens
Durantcettepriode,lesfaminesdiminurent.Lapcheavaitbeaucoupprogressdans
lesfleuvesetdanslamer.Lindustrieprogressait:letextileenFlandre,lesarmes
Lige,lamtallurgieetlescharbonnagesenWallonie.Onaralisdegrandstravaux:le
canaldeWillebroek,reliantBruxellesAnvers.Maislaviedupetitpeuplerestaitencore
misrable.
29
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Lapriodeespagnole
1) UneftetypiquedeBruxellescommmorelajoyeuseentredeCharlesQuint
danscetteville.Commentsappellecettefte?.
2) TylUlenspiegelhabitaitdamme.Quelleenestlavillelaplusproche?
.
3) LadeviseduprincedOrangetaitJemaintiendrai.Dequelpayscettephrase
estelleladeviseactuellement?..
4) DansleparcduSablon,Bruxelles,onpeutvoirlesstatuesdedeuxnoblesqui
ontdonnleurviepourladfensedeslibertscettepoque.Dequisagitil?
.
5) QuiaaidLuthertransmettresesidesderformeenFranceetenSuisse?

6) Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
30
Lapriodeautrichienne(17131791)
LesarchiducsAlbertetIsabelletantmortssansenfants,cesontlespaysvoisinsqui
vontsebattrepoursavoirquivanousdiriger.Notrepaysserviradenouveaudechamp
debataillesauxautrespuissances.LouisXIV,roideFrance,irammejusqubombarder
BruxellesetsaGrandPlace,etnoscampagnestaientravages.
Finalement,en1713,ladcisionestprise:notrepaysreviendralAutriche.Maisnos
nouveauxsouverainsvivaientloinetnetirentpascomptedenoshabitudes.
Deplus,commelaFrancevisaittoujoursnosterritoires,lesHollandais,quiles
craignaient,ontobtenudelAutrichedeplacerdessoldatscheznouspourlecasoles
Franaistenteraientdenousconqurir.12000soldatstrangersvontdoncsinstaller
dans8denosvilles,commeonpeutencorelevoirdanslacitadelledeNamur.
LacitadelledeNamur
Parcontre,enFrance,desidesnouvellescommenaientfaireleurchemin.Lepeuple
nevoulaitplusdupouvoirduroi,ilvoulaitquonsupprimelesprivilgesaccordsaux
noblesetauclerg(lEglise),quinepayaientpasdimpts.
Cesides,venuesdeVoltaireetRousseauentreautres,vontaboutiren1789la
rvolutionfranaise.
Larvolutionfranaise
Ducoup,lesFranais,occupschezeux,nepensaientplusauxconqutesetnousavons
punousdvelopper.Enagriculture,lintroductiondelapommedeterreallaitamliorerla
nourriturelindustrieduverresedveloppadanslavalledelaMeuse,lacramique
Tournai,ladentelleetlatapisserieMalines.
CommelesFranaisnereprsentaientplusundanger,JosephII,empereurdAutriche,
supprimalesgarnisonshollandaises.Ctaitundespotequivoulaittoutdcidersanstenir
comptedelavisdupeuple.Alors,lesBelgesvontservolter.Cefutlapremire
tentativedindpendance,quifutdecourtedure:lesAutrichiensrevinrentenforce.
31
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Lapriodeautrichienne
1) Unclbremousquetaireestmortdansnosrgions,Maastrichtcettepoque.
Dequisagitil?
2) Laconsommationdelapommedeterrefutencourageparunpharmacienqui
utilisauneruse:ilfitgarderunchampdepommesdeterrepardessoldatsen
leurdemandantderegarderailleurs.Lespaysans,voyantquelechamptait
gardsedirequecequilcontenaitdevaittreprcieuxetilsvolrentquelques
plantspourlesfairepousserchezeux.Cestainsiquelapommedeterrese
gnralisa.Quitaitcepharmacien?
.
3) JosephIIsoutintunmusicienquiallaitdevenirclbredanslemondeentier.Qui
estcemusicienautrichien?
4) Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
32
Lapriodefranaise(17911815)
QuandlesFranaisonteuleurrvolution,le14juillet1789,celaadonnlieu
beaucoupdedbordements.Audpart,lesrvolutionnairesvoulaientdonnermoinsde
pouvoirauroietauxnoblesmaislesresponsablesnontpaspumatriserlepeuple,ce
quiaaboutilexcutiondebonnombredegens,dontleroiLouisXVIetlareineMarie
Antoinette,quifurenttousdeuxdcapits.
Lesrvolutionnaires,partantdunbonsentiment(cesonteuxquiontcrladclaration
desDroitsdelHomme),sefontfaitdpasserparlesvnementsetdesmassacresont
eulieuunpeupartout.
Pourremettredelordre,ilsontfaitappelungnraldelarme,originairedeCorse:
NapolonBonaparte.
NapolonBonaparte
lattedelarme,Napolonavaincupasmaldemondeet,fortdesesvictoiresen
France,ilenaprofitpourvaincreaussilesAutrichiensFleurusen1794,cequifitque
notrepaystoutentier(mmeLige,quintaitplusindpendantedepuis1793)fut
rattachlaFrance.
MaiscelanesuffisaitpastancherlasoifdeconqutedeNapolon.Ilvoulaitfairedela
Franceungrandempire,commeceluideCharlemagne.IlsebattitenItalie,en
Allemagne,enAutriche,enEgypteetmmejusquenRussie,oilfutvaincuparla
stratgiedugnralRostopchine,lepredelacomtessedeSgur.
Cheznous,ilimposaseslois.Notrecodecivilactuel(lensembledeslois)estencorebas
engrandepartiesurlecodeNapolon.
PoursedbarrasserdelapuissancedelEglise,ilfitdesmembresduclergdes
fonctionnaires,c'estdiredesgensquitravaillentpourlEtatetdoiventobirauxlois.
Cestcequonappellelasparationdupouvoirspirituel(lareligion)ettemporel(lEtat).
Commesesguerrescotaientfortcher,ilvenditungrandnombredebiensdelEglise.
Pouravoirplusdesoldats,ilcraleservicemilitaireobligatoire.
AyantgagnbeaucoupdeterritoiresenEurope,Napolonsecouronnaluimme
empereuren1804.
Sesguerresontamenlamdecinefairedesprogrs,vulegrandnombredeblesss.
Cestdecettepoquequedatelanesthsie,quiservaitviterquelemdecinseblesse
sileblessbougeaitpendantquonlamputait
LesgrandespuissanceseuropennesvoientduntrsmauvaisilceFranaisquiles
menace.Ducoup,lesAnglais,lesRusses,lesHollandais,lesAutrichiensetlesPrussiens
(ancienneAllemagne)vontsemettreensemblepourlarrter.
33
CelaseferaenBelgique,durantlabatailledeWaterloo,le18juin1815.Cefutune
bataillehorrible,quifitungrandnombredevictimesdetoutesnationalits.
Aprslabataille,onfitfondrelescanonsquirestaientsurleslieuxpourfabriquerune
statuereprsentantlemblmedenotrepays:unlion.
LeliondeWaterloo
Cestdurantcettepriodequuneautrervolutionacommenc:larvolution
industrielle.Eneffet,onconstruisitdesmachinesvapeurquiactionnaientlesmtiers
tisser,desnormesmarteauxpourbattrelefer,destreuilspourremonterlecharbondes
mines...Lesbateauxcommenaienttrequipsdecesmoteurspourneplusdevoir
dpendreduvent.
Ladcouvertedelaproductiondesucrepartirdelabetteraveaamencetteculture
fortementsedveloppercheznous.Eneffet,lesucredecanne,quonconnaissaitetqui
arrivaitdAmriqueparbateaux,taitbloquparlamarineanglaise,ennemiede
Napolon.
AprsladfaitedeWaterloo,lesallissesontrunisVienneen1815.Ilfallait
empcherlaFrancedeseremettreconqurirdesterritoires.lOuest,ilyalocan
Atlantique,ausud,ilyalachanedesPyrnesquilesbloqueetlamditerrane,lest,
ilyalaPrusseetlempiredAutrichequilesretiennent,maisaunord,ilnyaquela
Belgique,quiesttroppetitepourlesarrter.
OndcidadoncquelaBelgiqueetlesPaysBasneferaientplusquunseulpayspour
enfermerlaFrance.CepaysseraitdirigparleroideHollande,GuillaumedOrange(pas
celuidelarvoltedesGueux).
34
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Lapriodefranaise
1) NapolonatprisonniersurlledElbe.Toutprsdelsetrouveuneautrele,
renduetrsclbreparunromandAlexandreDumas.Laquelle?
..
2) QuitaitJosphinedeBeauharnais?.
3) PourquoireprsentetonsouventNapolonavecunemaindanssaveste?
..
..
4) QuelestlesurnomdonnauxsoldatslesplusfidlesdeNapolon?
..
5) Curieusement,leliondeWaterloonesetrouvepasWaterloo.Surquelle
communesesituetil?..
6) Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
35
Lapriodehollandaise(18151830)
LorsducongrsdeVienne,onnavaitpasdemandauxBelgessilstaientdaccord.Les
Hollandais,mmesilsvontdvelopperlamtallurgieLige,neserontpasapprcisdu
peuplebelge.
JohnCockerill UsinemtallurgiqueCockerillLige
Eneffet,GuillaumedOrangevaimposerlusagedunerlandaiscommelangueofficielle
alorsquedesvillescommeLouvainouGandtaientenmajoritfrancophones.Comme
lesHollandaistaientmajoritairementprotestants,ilsvontvouloirsupprimerlescoles
catholiquesetlesremplacerpardescolesdelEtat.Cestdecemomentquedatentles
athnes.
GuillaumedOrange
Deplus,lespostesimportantsdupaystaientoccupspardesHollandais:ilyavait12
ministreshollandaispour3belges,106fonctionnaireshollandaispour11belges.Tout
celavapetitpetitprovoquerlemcontentementdesBelgesquivontservolteraprs
quelquesannesdoccupation.
36
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Lapriodehollandaise
1) LorsduCongrsdeVienne,leroiGuillaumedOrageareulaBelgiqueetle
GrandduchdeLuxembourgpourcontrerlaFrance.Cetteunionexistenouveau
aupointdevueconomique.Commentsappelleluniondeces3pays?

2) Pendantlarvolution,unLigeois,mutildurantlesguerresnapoloniennesest
venuaiderlesBruxelloisavecsoncanon.Quitaitcepersonnage?
.
3) Cebtimentajouunrledanslarvolution.Dequoisagitil?
.
4)Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
37
LaBelgiqueindpendante(1830???)
En1830,lesrcoltessontmauvaisesetducoup,leravitaillementestmenac.Cette
mmeanne,lesFranaisfontunenouvellervolutioncontreleurnouveauroi,etcette
agitationarrivejusquecheznous.
Le25aot1830,lorsdunereprsentationdunopraitalienLamuettedePortici,les
spectateurssortentenreprenantcertainesparoles,commeVivelalibert.
Celacreunmouvementquivagrandirdeplusenplusdanslesjoursquisuiventeto
lesbourgeois,inquiets,vontsesparerdupeuple.
Ilsvontdemanderaufilsduroi,quisetrouvaitVilvoorde,dinfluencersonprepour
quilsparelesPaysBasdelaBelgique,cequeGuillaumevarefuser.Deplus,ilva
envoyerlarmele23septembrepourarrtercedsordre.Voyantcela,bourgeoiset
peuplesemettentensemble,aidsdevolontairesvenusdunpeupartout,pourrefouler
lesHollandais.Unebatailleauralieudanslanuitdu27au28septembredansleparcde
Bruxelles,lasuitedelaquellelesHollandaisvontquitterlaville.
Cestcettedatedu27septembrequiatchoisiepourlaftedelaCommunaut
franaise.
Le4octobre,legouvernementprovisoireproclamelindpendancedelaBelgique.
LarvolutionayantdbutdansleBrabant,cesontlescouleursdelancienduchde
Brabantquiserontchoisiespourledrapeaubelge.Lcureprsentaitunliondor(jaune)
surfonddesable(noir),lagueuleouverteetlesgriffesapparentes(rouge).Audpart,
lesbandesdecouleurtaienthorizontales,maiscommecelaressemblaitaudrapeau
allemand,onlesamisverticalement.
LemblmedelaBelgiqueesttoujoursunlionetsadeviseest:Lunionfaitlaforce.
LergnedeLopoldIer
LajeuneBelgiqueadciddedevenirunemonarchieconstitutionnelle,c'estdireun
royaumedanslequelleroidoitobirauxloisdcidespardesreprsentantsdupeuple.
LechoixseportesurunprinceallemandvivantenAngleterre:LopolddeSaxe
Cobourg.SapremirefemmetaitlhritiredutrnedAngleterre,maiselleestdcde
enmettantaumondeleurpremierenfant,dcdlanaissance,luiaussi.Ilestloncle
delareineanglaiseVictoriaetanciencoloneldelarmerussecontreNapolon.
38
Ilprtesermentetdevientofficiellementnotrepremierroile21juillet1831,datechoisie
pournotreftenationale.
Lepouvoirdansnotrepaysestpartagen3parties:lepouvoirlgislatif,exercpardes
reprsentantslusquidcidentdesloislepouvoirexcutif,reprsentparles
ministres,quifontexcuterlesloislepouvoirjudiciaire,quivrifiesilesloissont
respectesetquisanctionnelesdsobissances.
Celaimpliquequilyaitdeslections.Maistoutlemondenevotaitpas:seulslesriches
propritaires,quipayaientunimptappellecenspouvaientvoter.Onappelaitcelale
votecensitaire.
En1832,LopoldIerpouselafilleduroideFrance,LouiseMariedOrlans.Ilsauront4
enfants:LouisPhilippe(mortmoinsdunan),Lopold(quideviendraLopoldII),
PhilippeetCharlotte(quiseraimpratriceduMexique).
LopoldIer
DurantlergnedeLopoldIer,lesmachinesvontfairebeaucoupdeprogrs.Cestchez
nousquapparatlapremirelignedechemindeferducontinent,reliantBruxelles
Malinesen1835.13ansplustard,en1848,ilyauradj850kilomtresderails
Deplus,lesbateauxvapeursedveloppentaussi,ainsiquelecommerceextrieur.
Cestpournousunepriodeoilyatellementfairequelechmagenexiste
pratiquementpas.Maislesconditionsdetravaildesouvrierstaientencoremisrables.Il
ydoncundsquilibreentrelesnormesbnficesralissparlaproductionindustrielle
etlamisredelaclasseouvrire.
LergnedeLopoldII
QuandLopoldIermouruten1865,cestsonfilsLopoldIIquiluisuccdapourun
rgnelongde44ans.Ilserasurnommplustardleroibtisseurenraisondes
travauxeffectus,principalementOstendeetBruxelles:lavenuedeTervueren,le
Cinquantenaire,lamisesousvotedelaSeine(unerivirequitraversaitBruxelleset
servaitdgout,donnantuneodeurassezhorribledanslaville)etnaturellementle
Congo.
39
LopoldII
AlorsquelaFrance,laHollande,lAngleterre,lEspagneoulePortugalavaientdes
colonies,laBelgiquenenavaitpasetLopoldIIestimaitquectaitunelacune
combler.
QuandilappritquelejournalisteanglaisStanleyallaitpartirenAfrique,larecherche
dunexplorateurdisparu,Livingstone,LopoldIIpritcontactavecluietfinana
personnellementdesexpditionsenAfriquecentrale,totalementinconnuecette
poque.
CestpourlecompteduroiqueStanleyexploratoutlebassindufleuveCongoetcest
ainsiqueLopoldIIdevint,titrepersonnel,souveraindeltatindpendantduCongo.
IlcderacettatlaBelgiqueen1908,unanavantsamort.
LeCongo
LeCongodeviendradoncnotrecoloniejusqusonindpendance,en1960.Pendant52
ans,notrepaysallaitprosprergrcelexploitationdecetimmenseterritoire(80foisla
Belgique).
Eneffet,laBelgiqueallaitrecevoirainsidesmineraisdegrandevaleuretdesproduits
vgtauxtraiter.
CestaussisouslergnedeLopoldIIquevontapparatrelessyndicats,pourdfendre
lesdroitsdestravailleursetarrterlamisre.Unnouveaupartipolitiquevaaussifaire
sonapparition,lePartiOuvrierBelge(lessocialistes),quivatoutmettreenuvrepour
amliorerlesortdesouvriers,souventparlagrve.
40
Ilsobtiendrontlinterdictiondutravaildesenfantsdanslesusinespourlesgaronsde
moinsde12ansetpourlesfillesentre12et21ans.Laduredunejournedetravail
nepourraplusdpasser12heuresetonnepouvaitplusfairetravaillerlesjeunesdurant
lanuit.
Ilsobtiendrontdesaugmentationsdesalaire,maisinsuffisantesetvontdonccrerles
mutuelles.
Malgrcesavancessociales,ntantpaspropritaires,ilsnepouvaientpasparticiperau
votecensitaireetdonc,ilsntaientpasbienreprsentsaugouvernement.
Cestpourcelaquelessocialistesontdemandlinstaurationdusuffrageuniversel(le
votepourtous)ainsilinstructionobligatoireetgratuitepourtous.
LopoldIIavaitpousMarieHenriettedAutricheetilsonteu4enfants:unfilsmort
9anset3filles.
LergnedAlbertIer
samort,LopoldIInavaitdoncpasdesuccesseur,vuquelaloisaliquedeClovistait
encoreapplique.Sonfrreauraitdoncdluisuccder,maisvuquiltaitdjmort,
cestlefilsdeceluici,leneveudeLopoldII,quideviendranotretroisimeroi:Albert
Ier.
AlbertIer
Sonrgneseraprincipalementmarquparlapremireguerremondiale.
CetteguerreaclatlasuitedelassassinatdelhritierdelempiredAutricheparun
rvolutionnaireserbe.Ducoup,lAutricheadclarlaguerrelaSerbie.MaisLaRussie
estallielaSerbieetLAllemagneestallielAutriche.DonclaRussieetlAllemagne
sedclarentlaguerre.MaislaFranceestallielaRussie,donclAllemagnedclarela
guerrelaFrance.PourentrerenFrance,lAllemagnepasseparlaBelgique,quiest
neutre.Dslors,pourprotgerlaneutralitdelaBelgique,lAngleterredclarelaguerre
lAllemagneetainsidesuite.Commelaplupartdecespuissancesavaientdescolonies
unpeupartout,enAfrique,enAmrique,enAsieetenOcanie,touslescontinentsse
virentconcerns.Cestpourcelaquonappelalaguerre1418uneguerremondiale.
QuandlAllemagneentreenBelgique,lessoldatsbelgessedfendentcommeilspeuvent
maisdoiventvitereculer.SouslaconduiteduroiAlbert,ilsparvinrentgarderune
partieduterritoirelibre,derrirelYser.
Cestalorsuneguerredetranchesquivasterniser.Onpeutencoreenvoir
Dixmuide.
41
Danslesvilles,lesAllemandsseconduisentdefaonodieuse,pillantetdtruisantce
quilspeuvent,aupointquildevientdifficiledetrouverdequoisenourrir.
Desarmesnouvellesapparaissent:laviation,lesgazasphyxiants(employsYpres
pourlapremirefois,doleurnomdyprite),lessousmarins
En1918,lesarmesfranaisesetanglaises,aidesparlesAmricainsvontlancerune
vastecontreoffensivelaideduneautrearmenouvelle:lechardassaut.
Le11novembre,larmistice(findelaguerre)estsign.
Suitecetteguerre,toutelEuropevachanger:lespaysquiontperduvontdevoircder
desterritoires:lAutricheperdpresquelamoiti(laHongrieactuelle)lesTurcsqui
staientallisauxAllemandsyperdentaussi:lempireottomanneseraplusquela
TurquieactuellelAllemagneperdlargiondeSaintVith,quidevientbelge(cestla
rgionolheureactuelle,onparleencoreallemand).
Deplus,en1917,laRussiesestrvoltecontrelempereur,quonappelaitletsar.Ila
tassassinavectoutesafamilleetlaRussieestdevenueunerpublique.
Notrepaysestravag.Ilfauttoutreconstruire:lesvilles,lesroutes,lesponts,les
cheminsdefer
Leniveausocialvafortementsamlioreraprslaguerre:oninstaurelesuffrage
universel(maisseulementpourlehommes,ledroitdevotepourlesfemmedatede
1948)lcoledevientobligatoirepourtouslesenfants,cequisignifiequonnepourra
pluslesfairetravaillerdanslesminesoulesusineslajournedetravailpasse8
heuresetcela6joursparsemaineen1925,oncrelespensionseten1930,les
allocationsfamiliales.
Avantlaguerre,AlbertIeravaitpousuneprincesseallemande,quideviendralareine
Elisabeth.Ilsonteu3enfants:Lopold,quideviendraLopoldIII,Charles,quisera
rgentde19441950etMarieJos,quiserareinedItalie.
LareineElisabethaurauneattitudetrscourageusedurantlaguerre,enanimantdes
quipesdelaCroixRouge.Cestaussiellequiacrleconcoursinternationalde
musiquequialieuchaqueanneetquiportesonnom.
42
Le18fvrier1934,leroiAlbertIer,grandsportif,meurtdansunaccidentdescalade
MarchelesDames.Toutlepaysvapleurerceluiquelemondeentieravaitsurnommle
RoiChevalierenraisondesonattitudedurantlapremireguerremondiale.
LergnedeLopoldIII
LopoldIIIsuccdealorssonpre.Ilavaitpousuneprincessesudoise,lareine
Astrid,trsapprciedupeuple.Malheureusement,elleestdcdeen1935dansun
accidentdevoiture.
LopoldIIIetlareineAstrid
En1940,lAllemagnenazie,allielItalieetauJaponenvahissaitunenouvellefoisla
BelgiquepourattaquerlaFrance.Notrearmenersisteraque18joursdevantles
Allemands.
LegouvernementsinstalleraLondres,tandisqueleroiserafaitprisonnier.
LesAllemandsseronttrscruels:detrsnombreuxrsistantsseronttorturset
excuts,desmilliersdegensserontenvoysdanslescampsetlahainedesJuifs
pousseraHitlermassacrer6millionsdentreeux.
Ctaitdenouveauuneguerremondiale.OnsebattaitenEuropeetdanslescolonies.
Larmeallemandeutilisaunenouvellearmepourbombarderdeloinlesvillesquelle
voulaitdtruire:lesV1etlesV2.
43
V1 V2
En1941,lesJaponaisontattaqulabaseamricainedePearlHarbour.Celaamarqu
lentreenguerredesEtatsUnis,daborddanslePacifique.
Le6juin1944,lesallisdbarqurentsurlesplagesnormandes,venantdAngleterre.
Cetteflotteextraordinaireamenadesdizainesdemilliersdesoldatsprincipalement
amricains,anglaisetcanadienspournouslibrer.IlyavaitaussidesFranais,des
PolonaisetdesBelgesquiavaientrussisenfuirenAngleterreetquirevenaientavec
ledbarquement.
Lesallisavaientdetrsbonsarmementsetsurtoutdesavionstrsperformantsqui
allaientleurdonnerlamatriseduciel.
IlsrepoussrentlesAllemands,dtapeentape.Deleurct,lesRussesparvenaient
aussigagnerduterrainsurlarmeallemande.
Endcembre1944,lesAllemandsonttentderefoulerlesallis,danscequiestconnu
souslenomdebatailledesArdennes.Lemauvaistempsempchaitlaviationallie
daiderlessoldatsausol.Heureusement,enjanvier1945,letempsdevientmeilleuret
laviationputalorsjouersonrle.
Dslors,lesAllemands,coincsentrelesallislouestetlesRusseslestfurent
obligsdecapituler,le8mai1945.
Cependant,danslePacifique,laguerreentrelesAmricainsetlesJaponaiscontinuait.Le
6aot1945,lesEtatsUnisdcidrentdefrapperungrandcouppourforcerleJapon
sarrter,enutilisantunenouvellearmeterrifiante:labombeatomique.
44
Aprslaguerre,lesprincipauxchefsnazisencoreenvie(Hitlerstaitsuicid)ontt
jugslorsdunprocsNurembergetonttcondamnspourcrimescontrelhumanit.
LeroiLopoldIIIayanttprisonnierdesAllemands,cestsonfrre,Charlesquiat
rgentduroyaume.Cependant,aprslaguerre,LopoldIIInestpasrevenutoutde
suite,ilsestinstallenSuisse.Eneffet,sonattitudenavaitpastapprcie:onlui
reprochaitdavoircapitultropvite,denepasavoirsuivisongouvernementetdestre
remaripendantlaguerrealorsquetantdesoldatstaientloindechezeux.
En1950,onorganisaunrfrendum(uneenqute)poursavoirsilepeupletait
favorablesonretour.Commeunepetitemajoritsouhaitaitquilrevienne,ilestrentr
enBelgique.Maistrsvite,desgensmanifestrentcontreluietilyeutdesmortsparmi
lesmanifestants.Pourviteruneguerrecivile,LopoldIIIdcidadabdiquerenfaveurde
sonfilsan,Baudouin,quivenaitdavoir20ans.Ilestdcden1983.
LesrgnesdeBaudouinIetdAlbertII
LeroiBaudouinaeuunrgnepresqueaussilongqueceluideLopoldII.Sasurane,
JosphineCharlottetaitGrandeduchesseduLuxembourg.Sonfrre,Albert,deviendra
plustardleroiAlbertII.
LeroiBaudouin
Devenuroi20ans,en1951,ilapousquelquesannesplustarduneprincesse
espagnole,lareineFabiola.Ilsnaurontpasdenfant.
LergneduroiBaudouinestmarquparplusieursvnements:lecrationdelaCECA
(communautconomiqueducharbonetdelacier),quideviendraplustardlUnion
Europenne,lindpendanceduCongoetlarformedupaysenuntatfdraldivisen
troiscommunauts:franaise,flamandeetgermanophone.
Communauts franaise flamande etgermanophone
Iltaittrsapprcidupeuplebelgeparsasimplicitetsaprsenceauprsdesgens,
lorsdescatastrophesoudesftes.
45
Ilestmorten1993,dunecrisecardiaque.Plusde500000personnestaientprsentes
sonenterrement.
Nayantpasdenfant,cestsonfrreAlbertquiluiasuccd,endevenantAlbertII.
AlbertII
SonrgneestmarqujusquprsentparlepassagedufranclEuroetparlaffaire
Dutroux,quiapoussleroimiliterenfaveurdelacrationdeChildFocus,lecentre
europendaideauxenfantsdisparusetsexuellementexploits.
Cestaussisoussonrgnequedisparatlaloisalique,quidataitdutempsdeClovis.
LeroiAlbertIIapousuneprincesseitalienne,lareinePaolaetilsont3enfants:
Philippe,AstridetLaurent.
46
toidejouer!Faisquelquesrecherchesetrpondscesquestions.
Lapriodeindpendante
1) Commentsappellelhymnenationaldenotrepays?..
2) LacapitaleduCongoestKinshasa.Commentsappelaitcettevilleavant
lindpendanceduCongo?..
3) Ohabiteleroi?..
4) Cite3denosroisquinesontpaslesfilsduroiprcdent:
.
5) Notrepaysestrputmondialementdansplusieursdomaines.Recherchesdes
personnesconnuespourleursexploitsouleursdcouvertesdanslesdomaines
suivants:
mdecine
bandedessine.
science..
sport
politiqueeuropenne
espace..
architecture..
musiqueetchansons
peinture..
explorations.
6) Colleicidesimagespourillustrercechapitre:
47
Tabledesmatires
Laprhistoireetlespremiersvillages.........................................p2
LesRomains ...........................................................................p5
LesFrancs ..............................................................................p8
LesCarolingiens ......................................................................p12
Lafodalit.............................................................................p15
LesBourguignons ....................................................................p21
LesEspagnols .........................................................................p24
LesAutrichiens........................................................................p30
LesFranais............................................................................p32
LesHollandais .........................................................................p35
Lindpendance .......................................................................p36
LopoldI ................................................................................p36
LopoldII...............................................................................p37
AlbertI ..................................................................................p39
LopoldIII..............................................................................p41
BaudouinI..............................................................................p43
AlbertII .................................................................................p43

Vous aimerez peut-être aussi