Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
LavillelacroisedescheminsPromenadedanslalittraturedel'urbanit
L'urbainpardellapratiqueetla
thorie:qu'estcequelessciences
socialespeuventapporteraupraticien
del'amnagementetdel'urbanisme?
XLESPACETEMPSDELAVILLE1)UrbanitetmobilitavecJacquesLvy
Publile22septembre2013parJeanFranoisSERRE
Chicago:changeurautoroutierplusieursniveaux/Photo:Stratosphere(Wikipdia)
http://creativecommons.org/licenses/bysa/3.0/
Ilyaletempscourtdelhistoireetencondensletempsprsent.Sionpeutdouterqueletempsdelhistoiresoit
cyclique,letempscircadienlestassurment.Cestdepuispeu,quonsefforcedeprendreencomptelesrythmes
urbainsdanslespolitiqueslocalesetdarticuleramnagementdelespaceetamnagementdutemps.Commesila
vieurbaine,oublieusedelalternancedessaisonsquirythmeencorelavierurale,avaiteupourconsquencede
nivelerlestemporalits.Cestnotrerapportlespacequiestencausetraversleschangementsquiontaffectla
mobilit,notammentdansunedesescomposantes:lavitesse,grcelaquellenotremodernitsefaitfortde
vaincreladure,substancedutempsquipasse.
1)UrbanitetmobilitavecJacquesLvy
PourJacquesLvy,gographe,compagnonderoutedeMichelLussault,lespacenestpasunbiaispour
chapperausocial,cestunvhiculepourleparcourir.Ilnyapasdespaceensoi.Ilconstatequedepuisles
annes80,lespacetendsestructurerenrseauxenoppositionauxsocitslocalestraditionnellesplusou
moinsmalemboitesdanslessocitsdeniveausuprieur.Lespacenepeutplustrepenshorsdusocial,ilest
acteuraummetitrequelesautresdimensionsdusocial.Bienplus,ilnchappepasaupolitique,ordansune
socit,lepolitiqueestladimensiondelalgitimitsocitale.[1]
Silestbanaldassocierlavitesselamodernittoutendnonantseseffetsdstructurant,illestbeaucoupmoins
desinterrogersurlarelationentreurbanitetmobilit.CestlesujetdelaconfrencedeJacquesLvysurQuelle
mobilitpourquelleurbanitdu5janvier2006lUniversitdetouslessavoirs.
http://urbainserre.blog.lemonde.fr/2013/09/22/xlespacetempsdelaville1urbaniteetmobiliteavecjacqueslevy/ 1/5
27/2/2017 XLESPACETEMPSDELAVILLE1)UrbanitetmobilitavecJacquesLvy|LavillelacroisedescheminsPromenadedanslalittrature
LesanalysesdeLvyreposentsuruneconceptiondelespace,substantielleetdynamique,quilpartageavec
Lussault,etquireposesurlacombinaisondetroisattributs[2]:
1)Lchelle,sriedeseuilsdetaillepartirdesquelslelieudevientaire.Sachantquecesseuils
dpendentdelamaniredontonmesureladistance.
2)Lesmtriques,recouvrantlesmthodespourmesureretgrerlesdistances:talonsdemesureetmodes
dedplacement.
3)Lasubstance,composantenonspatialemaisindissociablementlielespace,commelesontles
ralitssocitales.Cestparrapportellesquedesmtriquespeuventtreexprimesautrementquenmou
km:entermesdetempsoudargentparex.
Delacombinaisondeceslments[3],ondduitdesconfigurationsspatiales(chorotypes)quisontreliesleurs
contenussociauxenintgrantladimensiondutemps.Cesontcesconfigurations,ainsianalysestraversleurs
troisattributs,quipermettentdeprendreencomptelamobilitetleseffetsdelavitessesurnotreperceptionet
notrepratiquedelespace.
Lamobilitestcentralepourlaformeurbaine:LvyrappellecetgardquepourIldefonsCerdauneville
peuttreconsidrecommeunedynamiquecontradictoireentredeslieuxetdesliensentreceslieux.Or,
lurbanittantcequifaitquunevilleestuneville,cestparlamobilitquelesurbainsselapproprient.Cette
dernirenepouvant,dautrepart,sepenserqueparlimmobilit,soncontraire,J.Lvyseproposedaborderla
questionsoustroisangles.
LaterritorialisationdesdplacementsEncomparantlesdiffrentsmodesdemobilit(delamarche
piedjusqulavionenpassantparlautomobileetletrain)surunebasemulticritrecroisantlesmtriques
aveclchelle(extensionetcouvertureduterritoire),lavitesse,linteractivitaveclemilieuenvironnant,
laccessibilit,lesopportunitsdecontactsoffertes,lalibert(daller,veniretsarrter),ildmontreque
letraitementdelamarchepiedcommemoyendetransportpartentiresetrouvejustifiparlefait
quelleobtientlemeilleurclassement,malgrlobtentionduplusmauvaisscoreenmatiredevitesse.
Lautomobile,linverse,obtientleplusmauvaisrsultat.Cestquelavantagequepeutreprsenterla
vitessepourlautomobile(quandilnyapasdencombrement)estplusquecompenspourlepitonparla
libertdesemouvoir,laccessibilitdeproximit,linteractivitaveclespacephysique,lesoccasionsde
rencontre,etc.Enoutre,lautomobileentantquelleconsommedelespace,rduitdautantlesoptions
urbanistiquesvisantaccrotrelurbanitparladensit.
LamobilitetledveloppementdurableCesontnonseulementleseffetsactuelssurlaqualitdelairet
leconfortphoniqueainsiquelesconsquencesclimatiqueslongterme,quilfautprendreencompte,
maisgalementlimpactdelartificialisationdessolssurlenvironnement:biodiversitetcycledeleau.
LavitesseEnsesituantunniveaupluslarge,audeldelamesureenunitsdekm/h,laccessibilit
revtaussiuncaractrequalitatifconsistantdanslaplusoumoinsgrandefacilitdaccderdansun
minimumdetempsauplusgrandnombrederalitsurbaines.Enconsidrantcettemtrique,il
http://urbainserre.blog.lemonde.fr/2013/09/22/xlespacetempsdelaville1urbaniteetmobiliteavecjacqueslevy/ 2/5
27/2/2017 XLESPACETEMPSDELAVILLE1)UrbanitetmobilitavecJacquesLvy|LavillelacroisedescheminsPromenadedanslalittrature
apparatquesilavoiturepeutaismentrivaliseraveclepitonenzoneurbainediffuse,cestlinversequi
estvraienzonecompacteolacirculationautomobileestplusdifficile.Dolintrtdedensifierplutt
quedechercherdiminuerlavitessepourdissuaderlesconducteursdeprendreleurvoiture.Enbref,la
densitestplusefficacequelavitesse.Danscetteoptiquelerecoursauxtransportsencommunapparat
biencommeuncompromisavantageuxenzonedense.
Bienpublic,lamobilitestainsilundestroisgrandsmoyensdegestiondeladistance,aveclacoprsenceetla
tlcommunication.[4]Deplus,notreauteurrevendiqueunvritabledroitlamobilitcontrelespartisansdu
devoirdenonmobilitprnaunondelasauvegardedelanature.Ilprcisebienquecedroitnesaurait
sentendrecommeuneinjonctionencequilnexclutpas,etmmeimplique,undroitrciproque
limmobilit,sachantquecesttortquonassocieidentitstabilit.
Cetteanalyseamnerepenserladistinctionentreespaceprivetespacepublic.Silonrapportelespacepublic,
espaceouvert,espacedumouvement,sespotentialitsdecontacts,lavoitureindividuelleetlavoiriequiluiest
affecterentrentdanslacatgoriedesespacesprivs,espacesfermsetdelimmobilitcorporelle.Lespace
public,cestlespacedelarueetdestransportsencommun,espacesdeconvivialitensomme.Doilapparat
quedupointdevuedelaqualitdelavie,lerapportlespacepublicestplusfondamentalquelavitesse.Etpar
voiedeconsquence,lextensiondesespacesrservslavoiriemcaniquesefaitnonseulementaudtrimentde
lespacedhabitation,maissurtoutceluidelespacepublicdeproximitdesruesetplacespropreauquartier,et
doncaumprisdecetteurbanitquiconstituelessencedelaville.
Ceconstatnestbienvidemmentpassansincidencesurlesthoriesurbanistiques.Deuxmodlespeuventtre
dgagscetgard:celuidAmsterdam(modleauquelpeuttreassimilParisintramuros),dunepart,qui
secaractrisepardavantagedespacespublics,uneprioritauxmtriquespdestres,correspondantdonclaville
compact,plusproductive,plusdmocratique,pluscologiqueceluideJohannesburg(modleauquelpeuttre
assimillabanlieueparisienne),dautrepart,quivoquelavillediffuseavecsestravers.Etantprcis,queces
modlesnefontpasquecaractriserdesvillesparrapportdautres,maiscoexistentlintrieurtoutegrande
agglomration,commedanslagglomrationparisienne.
Aussibien,estceledveloppementdurablequiestenjeu.Dveloppementdurableentendudanssonsensfort,
celuidonnparlerapportBrundtlandde1987,quicroisenttroisobjectifs:croissanceconomique,cohsion
socialeetprservationdelenvironnementnaturelsachantquelesoptionsdedveloppementconomiqueet
socialnemanquerontpasdorienterlemodlededveloppementurbainetquinversementceluicinemanquera
pasdavoirunimpactsurceluil[5].Acetgard,lauteurnotequelanotiondempreintecologiquerapporte
unterritoiredonncommeunpaysouunevillenestpaspertinentedanslamesureo,territoireconstant,elle
augmenteraisondeladensit,lesconomiesralisesenmatiredeconsommationdespaceparhabitantne
compensantpaslaccroissementglobaldesdchets,desconsommationsdnergieetdesmissionsdegazeffet
deserre.Laquestiondelamobilit,lie,enzoneurbaine,aucoupledensit/diversit,estdoncbienaucentrede
lenjeuconstituparledveloppementdurable.laville,critJ.Lvy,estledveloppementdurable.Dit
autrement,celasignifiequelemeilleurmoyenpourlemondeurbaindedvelopperlesprincipesdedurabilit,
http://urbainserre.blog.lemonde.fr/2013/09/22/xlespacetempsdelaville1urbaniteetmobiliteavecjacqueslevy/ 3/5
27/2/2017 XLESPACETEMPSDELAVILLE1)UrbanitetmobilitavecJacquesLvy|LavillelacroisedescheminsPromenadedanslalittrature
cestdesassumercommeagencementfondsurlurbanit[].Enbref,lavilleapparatcommelechoixle
pluscohrent[6].
Ainsi,derrirelesmodlesdurbanisme,seprofilentdesmodlesdurbanitetparconsquentdeschoixde
socitquiontleurrsonnancepolitiquecommeleconfirmeladistributiondesvotesdanslespacegographique
enfonctiondeladistanceparrapportauxcentresvilles.Commequoilagographie,suggreLvy,peutaussitre
unesciencepolitique.Densit,diversitdesfonctions,mixitsociale,transportspublicsrimentavecurbanit.Et
dunemaniregnrale,maiscelasevrifieparticulirementencequiconcernelagglomrationparisienne,plus
onsloigneducentreverslapriphrie,plusladensitdiminueetcorrlativementladiversit,pluslusagedela
voitureindividuellesimpose.Lescentresvilles(Parisintramurosparex.)apparaissentbienainsicommedes
zonesdquilibreolastructuresocioconomiqueserapprocheleplusdelamoyennedelagglomration.Le
scoreobtenuparlextrmedroitedanslepriurbainseraitlatraductionpolitiquedecettenouvellegographie
socialeainsiqueledmontrentlescartogrammestablisaprsllectionprsidentiellede2002.
Cenestpastantlapertinencedesanalysesconsacresauxconsquencesdeltalementurbainetdelavitessesur
lurbanitquiestencause,encorequonpourraitleurreprocherdesousestimerlapressiondescontraintes
socialesetconomiquessurlechoixdulieudersidenceetdesmodedevie,maislesconclusionspolitiquesquien
sonttirescommeonladjvu[7]conclusionscontestesparGuyBurgel[8]commetantpartropcaricaturales
ainsiqueparFabriceRipolletJeanRivire[9],gographes,parEricCharmes,LydieLaunayetStphanie
Vermeersch[10],sociologues,commerelevantdunraisonnementbinaire,doncforcmentsimplificateur.Si,
dansunesocit,lepolitiqueestladimensiondelalgitimitsocitale,lagographienestpeuttrepas
encoreunesciencepolitiquecommevoudraitnouslefairecroireJacquesLvy.
Asuivre:
LesrythmesdutempsurbainsavecJeanYvesBoulin(2005)
[1]CitationstiresdeLespacelgitimeSurladimensiongographiquedelafonctionpolitiqueinAnnales.
Histoire,SciencesSocialesn4(1996).
[2]Cf.LEurope,unegographieLafabriqueduncontinent(2edition:2011).
[3]Onnoteraquelestriadesontlafaveurdesgographes:lchelle,lamtriqueetlasubstanceaprslelieu,
laireetlerseauSansdouteontilstinfluencsparlatridimensionnalitdelespaceavantquelimportance
prisedenosjoursparlavitesseneleurfasseintgrerla4edimension.
[4]LamobilitcommebienpublicdansMtropolitiquesdu21septembre2011.
[5]Lvyopposecetgardtroisparadigmes:leparadigmeagroindustriel,favorablelacroissance,pourlequel
lanatureestunensemblederessourcesdisponiblesleparadigmenonaturalisteprconisantladcroissance,
pourlequellanatureaunevaleurintrinsqueetpossdedesdroits(cf.lhritagedurapportMeadowsde1972
pourleClubdeRome)leparadigmepostmatrialistequisappuiesuruneconceptiondudveloppement
durableenvertudelaquellelanatureestunbienpublicdontonpeuttirerdesressourcesdanslalimitedeleur
aptitudeserenouveler.
[6]Lavilleestledveloppementdurable(Mtropolitiques,3dcembre2010).
http://urbainserre.blog.lemonde.fr/2013/09/22/xlespacetempsdelaville1urbaniteetmobiliteavecjacqueslevy/ 4/5
27/2/2017 XLESPACETEMPSDELAVILLE1)UrbanitetmobilitavecJacquesLvy|LavillelacroisedescheminsPromenadedanslalittrature
[7]V.blogpublile12septembre2013:LesnouvellesfracturesterritorialesdeChristopheGuilluy.
[8]ArticleduMondedu9mars2012intitulLepriurbainnestnidedroite,nidegauche.
[9]Lavilledensecommeseulespacelgitime?(Lesannalesdelarechercheurbainedavril2007).
[10]Lepriurbain,Francedurepli?(Laviedesides,28mai2013).
Signalercecontenucommeinappropri
proposdeJeanFranoisSERRE
Amnageurenretraitd'activitqui,tirantprofitdesonoisivet,n'arientrouvdemieuxquedeseplongerdanslalittraturesur
lavilledansledesseindelaconfronteravecsapratiqueprofessionnellepasseetdesusciterundialogueavecd'autres
passionnsparl'urbainetl'urbanit.
VoirtouslesarticlesdeJeanFranoisSERRE
CecontenuatpublidansGographie,Urbanisme,aveccommemot(s)cl(s)Circulationurbaine,Densiturbaine,Dveloppementdurable,Environnement,Espace
temps,JacquesLvy,Mobilit,Transports,Urbain,Urbanit,Ville,Vitesse.Vouspouvezlemettreenfavorisaveccepermalien.
LavillelacroisedescheminsPromenadedanslalittraturedel'urbanit
FirementpropulsparWordPress
Aide|CeblogestditgrceauconcoursdeWordPress
http://urbainserre.blog.lemonde.fr/2013/09/22/xlespacetempsdelaville1urbaniteetmobiliteavecjacqueslevy/ 5/5