d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

> > ;fsr[o gq;kfd.. >

Dasam Granth
Dee Vichar
by
Dr. Gurmukh Singh
B.Sc., DHS (Homeo)

;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih gfjbh tko l cotoh 2007

dh pkDh
b/ye l
d/ nkXko s/ vkH r[ow[y f;zx
© ;G jZe b/ye d/ okyt/A jB.

d;w rqzE dh ftuko

g[;se fwbD dk gsk l
INDIA
Dr. Gurmukh Singh B-6/58 Safdarjung Enclave, New Delhi - 110029
Tel.: 2610 2376, 41652482. E-mail : gurmukh_sarjit@hotmail.com
U. K.
Harbinder Singh 53 Greywood Drive, Mytchett Lake Road, Mytchett
Camberley, Surrey, UK. Tel.: 00441252-511955. E-mail : binder25@yahoo.com
U.S.A.
Yash Sodhi 11201 Devereux, Manor Lane, Fair Fax Station, Virginia (VA22039)
vkH r[ow[y f;zx Tel.: 703-425-7701. E-mail : ysodhi@gmail.com
Arvinder Kaur E-mail: akbhutani@gmail.com

Price : Rs. 150, $8, £6

 d;w rqEz dh ftuko
sseok
i. d' Fpd
ii. d;w rqzE dh r[owfs ftuko dk ;ko
1H Gkr 1 - d;w rqzE dh ;zy/g ikDekoh s/ ;zebB
2H Gkr 2 - r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh dk ;zebB
3H Gkr 3 - r[opkDh T[gd/F dk ;ko
4H Gkr 4 - t/d pkDh pko/ r[opkDh eh T[gd/F fdzdh `
5H Gkr 5 - d;w rz q E dhnkA ouBktkA
1H ikg[ ;kfjp (d;w rqzE gzBk 1 s'A 10)
2H nekb T[;sfs (d;w rqzE gzBk 11 s'A 34)
3H pfusq BkNe (d;w rqzE gzBk 39 s'A 73)
4H tko ;qh GrT[sh ih eh (d;w rqzE gzBk 119)
5H np frnkB gqp'X (d;w rqzE gzBk 127 s'A 155)
6H np uT[ph; ntsko (d;w rqzE gzBk 155 s'A 709)
7H okwebh gkl10 (d;w rqzE gzBk 709)
8H 33 ;t?:/ (d;w rqzE gzBk 712 s'A 716)
9H ykb;k wfjwk (d;w rqzE gzBk 716)
10H F;so Bkw wkbk (d;w rqzE gzBk 717 s'A 808)
11.np fsq:k ufosq (d;w rqzE gzBk 809 s'A 1388)
12.}\oBkwk gkl10 (d;w rqzE gzBk 1389 s'A 1427)
6H nzsek
3 4
d;w rqEz dh ftuko
4 d' Fpd
6
;qH so;/w f;zx, ;kv/ xo d/ B/V/ ofjzd/ jB. fBsB/wh s/
8
r[owfs f;woD ftZu gogZe jB. ed/ ed/ dk; d/ xo nk iKd/ jB
16 sK r[owfs ftukoK j' iKdhnK jB. ;zB 2005 d/ F[o{ ftZu T[jBK
B/ g[ZfSnk, eh @d/j f;tk po w'fj fJj?# r[o{ r'fpzd f;zx ih dh
23
pkDh `, eh gkl10 fFt gsBh s'A to wzrd/ jB < dk; B/ fejk,
38 w?O d;w rqzE dh ikDekoh BjhA, go i' s[;hA efjzd/ j' mhe ikgdk
`. fJ;/ soQK T[jBK B/ nkosh @;zyB eh X[zB xzNB eh# pko/ th
52
ftuko ;wMkJh s/ w?A T[j jh T[^so fdZsk - w?O d;w rqzE dh
63 ikDekoh BjhA.
69 fco T[jBK B/ efjDk F[o{ ehsk, s[;hA r[opkDh dh eEkàftuko
eod/ j', s[;hA d;w rqzE O gVQ e/ nkgDh okJ/ fdT[. w?A d' j'o
87 r[opkDh ftuko eoB tkb/ f;zxK O th fJj ezw eoB bJh p/Bsh
114 ehsh `. i{B 2005 se fJ; soQK jh rZbpks j[zdh ojh. nzs ftZu
w?A fejk fe dk; d;w rqzE O gVQ e/ nkgD/ ftuko dZ; d/t/rk.
117 T[jBK B/ w?O d;w rqzE, d;w rqzE d/ Nhe/ s/ ftdtkBK dhnK nkg;
124 ftZu fto'Xh ftukoK dhnK g[;seK fdZshnK. dk; B/ T[jBK d/
efjD/ s/ ezw F[o{ ehsk. jEbh g[;se seohpB 8 wjhfBnK d/
132 nfXn?B dk Bshik `.
138 w?A BjhA ikDdk ;h fe ftuko d/ Bshi/ fJsB/ nuzG/ tkb/
j'Dr/. w?A ;qH so;/w f;zx dk XzBtkdh jK fizBQK B/ w?O fJ;
140
nfsnzs }o{oh ezw eoB bJh gq/oBk ehsh. fJ; s'A pkd w?O
144 r[opkDh s/ t/dK Fk;soK pko/ r[opkDh d/ T[gd/F s/ G/d pV/
;gFN o{g ftZu ;wM ftZu nk rJ/.
149
d;w rqzE dh ftuko eoB d/ d"okB th ;qH so;/w f;zx
158 nkT[Ad/ oj/, s/ b'V nB[;ko g[;seK nkfd th T[gbpX eokT[Ad/
169 oj/. ftuko g{oh j'D d/ pkd, T[jBK B/ yoVk gfVQnk s/ g{oh soQK
;zs[FN j' rJ/. dk; T[jBK dk XzBtkdh `.
 d;w rqEz dh ftuko
r[o{ BkBe ;kfjp B/ fjzd{ xokB/ ftZu iBw fbnk. r[o{
BkBe ;kfjp s/ j'o f;Zy r[o{nK B/ r[opkDh okjhA, fjzd{ Xow s/
t/dK, Fk;soK, f;zfwqshnK O wzBB tkb/, pqkjwD, yZsqh, t?F, F{doK
O fJe' fijk Bkw Xow dk T[gd/F fdZsk.
r[opkDh ftZu fjzd{ ftukoXkok dk w[ekpbk r[oT[gd/F Bkb
eoe/ ;Zu/ Bkw Xow O T[^sw dZf;nk `. uouk tkoskbkg th j'J/
go E'V/ jh r[o{ ih dh ;zrs ftZu nkT[D tkb/ f;Zy pD/.
jo Xow dk w{b, U; dk ojpo j?, ojpo dk eh fJFN j?,
s/ ojpo fJFN dh g{ik f;cs ;bkj s/ nokXBk dk T[gd/F fdzdk
j?.
r[owfs dk ojpo, ;fsr{o[ j?, fi; B/ fJe' fJZe nfpBk;h
j;sh fJZe J/ezeko nekb g[oy Bz{ ikfDnk j?. r[o{ BkBe ;kfjp
s/ d; gksFkjhnkA ftZu fJZe nekb g[oy i's o{g nekb g[oy, r[o{
o{g j' e/ nkg tZ;dk j?. r[owfs g{o/ ;fsr[o{, s/ g{o/ ;fsr[o{ d/
gquko/ fJZe' fJZe j;sh, tfjr[o{ dh f;cs ;kbkj s/ ig f;woB dk
T[gd/F fdzdh j?.
t/d dk ojpo, GrtkB, pqjwkA, fpFB, wj/F d/ts/, s/
d/tfsnkA d/ ntsko okw, feqFB nkfd jB. t/d, wZs, ntskokA dh
g{ik dk T[gd/F fdzdk j?. t/d wZs nekb g[oy d/ T[gikJ/ TnA, Tw
;o{g ekb wjkekb s/ nB/eAk d/th d/ftsnkA dh g{ik nokXBk dk
Tgd/F fdzdh j?. r[opkDh nB[;ko fJj ;G d{i/ jB. r[opkDh
ntskokA, d/th d/tfsnkA, s/ w{oshnkA dh f;cs ;bkj, g{ik
nokXBkA dk yzvD eodh j? s/ T[BQkA dh g{ik nokXBkA s' r[of;ZykA
B{z toidh j?. fJBQkA dh nokXBkA Bkb iBw woD dk r/V pfDnk
ofjzdk j?.
jEbh g[;sZe dh N/e s/ nkXko r[opkDh T[gd/F j?, fJfsjk;
s/ j[D se ehsh rJh d;w rqzE dh ftuko B{z th fXnkB ftu
ofynk frnk j?.
5 6
d;w rqEz dh ftuko
d;w rqzE dh r[owfs ftuko dk ;ko
d;w rqzE dhnkA ouBktkA BZ{ gVQe/ fJj ;gFN j[zdk j/, fe
ouBktkA ftu ekb, wjkAekb, ekbh, d/tfsnkA s/ d/thnkA, uzvh,
d[ork, GtkBh nkfd, s/ okw, feqFB nkfd 24 ntskokA dhnkA
eEktkA jBA. fJBQkA eEktkA ftZu d/th d/tfsnkA dh T[;ss, s/ fJBQkA
dh f;cs ;kbkj, g{ik nokXBk dk T[gd/F fdZsk j?.
r[o{ BkBe ;kfjp s'A b? e/ r[o{ r'fpzd f;zx ih se r[o{ ih
B/ fJZe'-fJZe ;d?th j;sh, nekb g[oy dh f;cs ;kbkj s/ f;woB
dk T[gd/F fdZsk j?. r[opkDh d/th d/tfsnkA s/ w{osh g{ik dk
yzvD eodh j?.
r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ i'sh i'fs ;wkT[D s'A seohpD 13
;kb pkd e[S ouBktkA fJeZmhnkA eoe// fJZe rzqE pDkfJnk frnk
fi; dk Bkw pfusq BkNe ;h?. fJ; rzqE dk Bkw ;wkA gk e/ d;w
rzqE j' frnk. G[b/yk gkT{ Bkw ¸¸d;w rzqE¹¹ dhnkA ouBktkA T[Zs/
¸¸¼ ;qh tkfjr[[o{ ih eh cfsj ;qh w[ytke gl10¹¹ fby/ j'D eoe/
s/ T[; fGnkBe ;w/A ftu f;Zyh gquko fBowfbnkA s/ wjzskA dh
nrtkJh ftu j'D eoe/, f;Zy d;w rqzE dhnkA ouBktkA B{z gl10
feqs ;wM p?m/. r[of;ykA B{z fJj ;wM Bk nkJh fe ouBktkA t/dkA
Fk;sokA, d/th d/tfsnkA B{z wBD tkb/ ethnkA dhnkA jB.
j[D d;w rqzy dhnkA pkDhnkA f;ykA d/ fBsB/w ftu jB s/
ehosBh g"EhnkA ftu th jB. efEs d;w rqzy dk gqekF ji{o
;kfjp s/ gNBkA ;kfjp d/ fJfsjk;e r[od[nkfonkA ftu j[zdk j? s/
d;w rqzy dk gkm th j[zdk j?.
fJ; gozgokrs G[Zb ekoD f;Zy nBikD/ jh ekb, ekbh,
d[ork, uzvh nkfd d/thnkA dhA f;cs ;kbkj s/ nokXBkA, r[owfs
T[gd/F fto[X eoD bZr/.
d;w rzqE d/ ekoD r[of;Zy, t/dkA Fk;sokA d/ T[gd/F dh
dbdb ftu XZ; rJ/ s/ XZ;h ik oj/ jB. fJ; ;w/A r[opkDh jh
 d;w rqEz dh ftuko
;kvk N/e s/ nk;ok j?. n;hA fBo'b r[opkDh d/ nXko s/ ouBktkA
dh gVu'b eo e/, ftFtkF g{oD fBoD/ eo ;ed/ jkA.
i/ n;hA fJ; ezw ftu fYZb eoKr/ skA f;Zy Xow, fjzd{ Xow
ftZu i}p j[zdk ikt/rk.
f;Zy Xow nkgD/ nkg ftZu ;zg{oD tyok T[sw Xow j?.
r[o{ rzqE ;kfjp ih g{oD r[o{ jB, s/ jo ;w/ ;kvh ofjB[wkJh eod/
jB, b'V et/b ftuko dh j?.
7 8
d;w rqEz dh ftuko
Gkr 1
d;w rqzE dh ;zy/g ikDekoh s/ ;zebB
fi; rqzE O nZi d;w rqzE d/ Bkw Bkb ikfDnk iKdk `,
T[;dh ;zgkdBk gksFkjh d;thA r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ nkg BjhA
ehsh s/ Bk jh eokJh `, pbfe T[jBK d/ i'sh i'fs ;wktB s'A 13
;kbK fgS'A ;zws 1778 ftZu, iK eJh ftdtkBK nB[;ko 17 ;kb
fgS'A j'Jh.
r[o{ rqzE ;kfjp O r[orZdh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ ;"Agh s/
nkg fJ; ;zg{oB rqzE O, r[o{ wzB e/ wZEk N/fenk. r[of;ZyK O s/ ;ko/
;z;ko O r[oT[gd/F dh g{oh ikDekoh bJh j'o fe;/ rqzE dh }o{os
BjhA.
T[; ;w/A she pzdk f;zx pjkdo s/ T[;d/ ;kEhnK d/ Fjhd
ehs/ ikD T[gqzs f;y gzE fto'Xh pqkjwDK O g{oh ;zs[FNh j' rJh
;h, fe f;Zy j[D nkgDk f;o BjhA u[Ze ;eDr/, T[jBK B/ r[o{ rqzE
;kfjp d/ T[gd/F ftZu o'b xM'bk gkT[D dk fJj ;[fBjoh w"ek
;wfMnk. fJ;dk cb;o{g r[ofpbk; gksFkjh 10 i' ;zws 1776
ftZu fbyh rJh, fJZe T[gokbk ;h. fJ;/ dk d{ik T[gokbk ;h fJZe
j'o g[;se i' @pfuZsq BkNe# Bkw j/m fbyh rJh. nkw gqubs `
fe fJj g[;se GkJh wBh f;zx j'oK d/ jEK ftu'A fBebh, go fJj
fJZe FZeh rZb `. fJzM jh wksk ;[zdoh dk BK th tofsnk frnk
`. fJj g[;se pqkjwfDeb fjzd{nK dh f;Zyh ftZu o'b xM'bk
gkT[D bJh rfjoh ukb ;h.
nZi dk gqekFs o{g ftZu d;w rqzE tZy-tZy ouBktK dk
;zrqfj j?. ftdtkBK nB[;ko GkJh wBh f;zx B/ fyzvhnK-g[zvhnK
ouBktK f;ZyK d/ xoK s'A fJeZso ehshnK s/ fJZe fibd ftZu
oZyhnK. GkJh ;kfjp O ouBktK O gVQB-;wMB dk ;wK BjhA
fwfbnk.
F[o{-F[o{ ftZu fJ; dk Bkw ¸¸;qh pfusq BkNe rqzE¹¹ ;h.
sseo/ ftZu fbfynk j? @@sseok ;qh pfusq BkNe rqzE ih ek,
 d;w rqEz dh ftuko
w[ykofpzd gkH10##. ftdtkBK dh ftuko dk j[D fJj ftFk j? fe eh
fJj ouBktK gkH10 dhnK jB iK ethnkA dhnK jB.
g[oksB j;s fbys rqzEK ftZu rqzE dk Bkw pfusq BkNe
fdZsk j?.
j[D gqekFs j' ojh phV dk Bkw d;w rqzE `. d;w rqzE
Bkw G[b/yk gkT[Adk j? fe ouBktK gkH10 dhnK jB. ftdtkBK B/
fJj wzB e/ jh fJ; rqzE d/ Nhe/ ehs/ fe ouBktK gkl10 dhnkA jB
s/ fiE/ fes/ ws p[X B/ BjhA wzfBnk fe fJj ouBktK r[o{ rqzE
;kfjp O r[o{ wzBB tkb/ gkH10 dhnK BjhA j' ;edhnK, T[jBK B/
dbhbK xV e/ gVQD tkb/ O fJj Go';k eokT[D dh e'fFF ehsh
fe fJjBK dbhbK d/ nkXko s/ ;kO fJj ouBktK gkH10 dhnK wzB
b?DhnK ukjhdhnK jB.
ftdtkBK ftZu fJ; rqzE ;pzXh go;go fto'Xh ftuko fJ;
d/ ;zebB ekb s'A jh ub fojk ;h.
e[M ftdtkB ;kohnK ouBktK O r[o{ r'fpzd f;zx ih dh
pkDh wzBd/ jB. e[M ftdtkBK nB[;ko fJ; ftZu pj[s E'Vk nzF
r[o{ r'fpzd f;zx ih dk nkgDk fbfynk j?, pkeh fjZ;k dopkoh
ethnK iK j'o t/dK Fk;soK f;zfwqshnK s/ d/th d/tfsnK dh
nkokXBk eoB tkb/ ethnK dk fbfynk j?.
;ko/ ftdtkBK B/ nkgD/ nkgD/ ftuko g[;seK s/ b/yK
okjhA gqrN ehs/ jB. fJZe j'o ftuko j[D gqrN j' ojh j? fe eh
gkH10 B/ e'Jh pkDh ouh <
d;w rqzE dhnK ouBktK dh ftuko n;hA fJj ;zebg XkoB
eoe/ Bk eohJ/ fe fJj ouBktK gkH10 dhnK jB, pbfe fJ;
ftuko O w[Zy oZy e/ eohJ/ fe ouBk gkH10 dh j' ;edh j? iK fe;/
j'o eth dh j' ;edh j? < fBoDk r[opkDh B/ eoBk j?.
e[M ftuko ;qH r[opyF f;zx r[bFB dh g[;se @dogD f;Zy
wo:kdk# ftu'A s/ fJ; d/ nkXko s/ Bshi/ -
gzBk 78 - pkpk pzdk f;zx pjkdo dh Fjkds T[gqzs ]kb;/
T[go pj[s }[bw j'J/. nkT[D tkb/ seohpB 60 toQ/ ]kb;k
Bk sK nkg fNZe e/ p?m ;fenk s/ Bk jh nkgD/ r[oXkwK
dh ;/tk ;zGkb eo ;fenk, fi; eoe/ gqpzX T[dk;hnK ns/
9 10
d;w rqEz dh ftuko
fBowfbnK d/ jZEK ftZu ubk frnk. fJjBK ftdtkBK B/
ekFh d/ pqkjwDK gk;'A ;z;fWs d/ fjzd{ rqzEK dh ftfdnk
gqkgs ehsh ;h. fJjBK dh ftuko, s/ r[opkDh dh eEk th
t/dK Fks;oK d/ noE w[y oZy e/ j'Jh. fJj t/dK Fk;soK
d/ T[gd/F O ;s wzBd/ oj/, fJj efjzd/ ;B gfjb/ t/d ;s
s/ wro'A r[opkDh. r[opkDh d/ t/dK Fk;soK d/ Tgd/F B{z
BekoD tkb' T[gd/F O fJj ep{b BjhA eo ;e/.
r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh d/ Nhe/, fJ; ;BksBh ftukoXkok
d/ gqGkt ftZu j'J/. r[opkDh dh fJZe-fJZe s[e d/ nB/eK noE eoB
dk fotki j' frnk.
gq'H ;kfjp f;zx B/ r[opkDh d/ noE, r[opkDh ftnkeoD
ou e/ ftnkeoD nB[;ko eoB dh e'fFF ehsh, s/ r[opkDh d/
noE r[opkDh ftZu nB/eK EK s/ ehs/ r[opkDh noEK s'A eoB dh
e'fFF ehsh. gq'H ;kfjp f;zx s/ GkJh tho f;zx d/ r[o{ rqzE ;kfjp
d/ Nhe/ nieb f;Zy gzE ftZu eEk dk nkXko jB. fJjBK NhfenK
s'A n;hA pj[s bkG gqkgs ehsk j?. gq'H ;kfjp f;zx s/ GkJh tho
f;zx d/ ;w/A d;w rqzE dhnK ouBktK O gkH10 fWs wzfBnk iKdk
;h.
gq'H ;kfjp f;zx B/ w{b wzsq dk Nhek eofdnK, > O fJZe
Fpd b? e/ noE ehs/ jB. Nhe/ ftZu fbfynk j? fe > T[ukoB
t/b/ fJ; d/ fszB fjZ;/ ehs/ iKd/ jB. fJ; dk gkm j? fJZe Unzeko.
fszB fjZ;/ ty'A tZy T[ukfonk fJT[A pDd/ jB - 1 - fJZe. Unz. -
eko. Unz ;z;fWs dk Fpd j?. wjkB e'F nB[;ko fJ; d/ fszB noE
jBl 1. Unz gftZso nZyo wzfBnk iKdk j?. 2H Unz dk noE j? -
ih jK. 3H Unz - pqjw.
gq'l ;kfjp f;zx nB[;ko fJjBK ftu'A fejVk noE fJ; Fpd
dk fJE/ fbnk ikDk j? fJ; O fdqV eoB bJh Unz d/ gfjbK 1
fby fdZsk j?. fJ; dk Gkt fJj j? fe fJE/ Unz dk noE j? T[j
j;sh i' fJZe j?. fJ; soQK Unz fJe' fJZe pqjw j?.
g'ql ;fjp f;zx s/ ;kv/ ftdtkBk B/ fJjBk dbhbkA d/ nXko
s/ nyo Tnz B{z fJZe' fJZe pqjw dk bykfJe wzB fbnk.
nZi ;kvh ftuko dk ftFk fJj j?.
 d;w rqEz dh ftuko
* r[opkDh ftu r[o{ ih B/ nyo Tnz B{z fes/ th pqjw
BjhA fejk.
* nyo Unz, r[opkDh d/ nyo Unzeko dk ;zy/g Bjh.
* r[o{pkDh ftZu fiZE/ th nZyo Tnz tofsnk frnk j?, T[;
d/ noE jB, ¸¸(nkozG ftu ikA gfjbkA)¹¹ fi; soQK @@Unz ;kX
;fsr[o Bw;ekoz## (gl250 r[o{ rqzE ;kfjp).
* t/d ws ftu nZyo Unz B{z pqjw fejk frnk j?. t/d ws
ftu nZyo Unz B{z UwBw', Uweko s/ Unzeko th fejk frnk j?.
t/d ws r[opkDh d/ nyo Unzeko B{z Bjh ikDdk.
* r[opkDh ftu r[o{ ih nZyo Uw B{z UBw fby e/, gkzv/
B{z nyo Unz d/ noE ;wMkT[Ad/ jB. r[ows T[gd/F nB[;ko Uw
¸fsqGtB ;ko¹ j?. wkfJnk dk izikb j?. t/d ws Unz B{z pqjw
efjzdk j?. r[opkDh nB[;ko nZyo ¸¸Unzeko¹¹ fJZe J/ezeko, gkopqjw
d/ ;z;ko ftu g;kok eoB bJh nksw g;ko/ dk nyo j?, fJe
J/e/eko, ¸¸Unzeko¹¹ ;o{g¹¹ ftu Ud'A se g;fonk oj/rk fisBh d/
o fJe ekb uZeo j?. pqjw dk fbykfJe nZyo Tnzeko fJZe ekb
uZeo s' pkd fJZe J/ezeko, nfpBk;h fJe' fJe j;sh ftu jh ;wk
ikt/rk. fJ; soQkA fJe J/ezeko B/ nksw g;kok eJh tko ehsk.
eJh pko g;foU gk;ko ;dk ;dk fJe J/ezeko (gl 276).
* r[opkDh dk nZyo fJe J/ezeko s/ Tnzeko ty-ty nyo
jB. ro{ ih B/ fJjBk d'BkA nyokA d/ ty-ty noE ;wMkJ/ jB.
pkDh dyDh Tnzeko ftu r[o{ BkBe ;kfjp B/ r[opkDh d/
nyo Tnzeko s/ t/d ws d/ nyo Uw (Uweko) dh ftuko ;wMkJh
j?. Unzeko pqjw j?. nyo Uw wkfJnk dk izikb j?. ;z;ko ftu
g;fonk Unz (Uweko) j?. eos/ dh e[dos j?. wfJnk dk g;kok
j?. (Gow G? tkbh ihtkA dh w?bh u/sBk j?.) r[opkDh ftu r[o{ ih
Uw B{z i'sh efjzd/ jB. pkDh dyDh Unzeko ftu r[o{ ih B/ gkzv/
B{z T[gd/F fdzfdnk fejk j?, j/ gkzv/ s{z pkbekA dh gZNh T[s/ nyo
Uw feAT fbydk j?, fJj skA wkfJnk dk izikb j?.
Unzeko dh ftuko - Unzeko g;fonk pqjw j? fi; s'
11
d;w rqEz dh ftuko
;wkA F[o{ j'fJnk s/ ;z;ko dh Tsgsh j'Jh.
XA;kair bRhma xutpit . XA;karu kIAa ijin icit . XA;kair s{l jug
Be[ . XA;kair b[w inrme[ .XA;kair sbiw xuWr[ . XA;kair gurmuiK tr[ .
(gzBk 929, r[o{ rqzE ;kfjp)
(Unzeko (g;o/ pqjw s' pqjwk d/tsk dh T[sgsh j'Jh, fi;
pqjwk B/ Unzeko B{z fuZs ftu fbnkzdk. Unzeko s' gjkV s/ ;wk
F[o{ j''fJnk, Unzeko s' t/d dh ouBkA j'Jh. Unzeko s' ;pfd
d[nkok so/)
t/d ws d/ nyo Uw (UBw dh ftuko)
UBw nyo ;[Dj[ phuko[.. UBw nyo[ fsqGtD ;ko[..
;[fD gkv/ fenk fbyj[ izikbk.. fby okw Bkw r[ow[fy r'gkbk..
(j/ gkv/ s{z U[Bw nyo (Uw) dh ftuko ;[D. UBw nyo
fsBkA GtBkA dk ;ko ss j?. s{z pkbekA dh gZNh TZs/ wkfJnk dk
bykfJe nZyo Uw feTA fbydk j?Z. s{z gNh Ts/ g{o/ ;sr[o d/
T[gd/F nB[;ko r[owzsq Bkw nyo fby i' fJe J/ezeko pqjw dk
bykfJe j?.)
t/d ws nZyo Uw B{z ;s wBdk j? s/ Uw B{z ekb g[oy,
wjkAekb, ekb th efjzdk j?. t/d ws Uw, ekb, wjkekb dh
nokXBk dk T[gd/F fdzdk j?. t/d ws Uw B{z pqjw, gqw/Fto, nekb
th efjzdk j?.
r[opkDh nB[;ko t/dkA B{z fJe J/ezeko i's o{g nekb g[oy
dh gSkD Bjh. t/d ws r[opkDh d/ nyo Unzeko B{z Bjh
gSkDdk.
r[opkDh B{z t/d ws d/ ozr ftu ftukoD d/ fJfsjk;e
ekoD jB. gkl10 d/ i'sh-i's ;wkD se seohpB 60 ;kb f;Zy
oki;h i[bw d/ fFeko j'J/. nkgDh ikB d/ yso/ eoe/ f;y fgzvkA
ftu BjhA ofjazd/ ;B. f;ykA B/ nkgDk fNekDk izrbkA ftu
pDkfJnk fiE/ S'N/ S'N/ iZE/ xz[wd/ ;B s/ nkgDk fNekDk pdbd/
ofjzd/ ;B. fJ; fGnkBe ;w/ ftu t/d ws d/ FoXkb{ s/ frnkBh,
T[dk;h wjzskA s/ fBowfbnkA B/ f;y r[od[nkfonkA dh ;/tk ;zGkb
12
 d;w rqEz dh ftuko
ehsh. T[jBkA B/ r[opkDh d/ noE t/de ftukokA d/ nXhB ehs/ s/
f;ykA B/ t/d ws d/ ozr/ ftukokA B{z ;Zs wZB fbnk. fJ; soQkA g[Fs
do g[Fs ftuko j[zd/ oj/ ;kvh fJ; gowgokrs G[b B{z e/tb
r[opkDh ftuko do[;s eo ;edh j?.
fJj ftukoK eoB dk wB'oE fJj ;wMB bJh j? fe ;w/A dh
ukb Bkb gzE ftZu t?de ftukoXkok, xo eo rJh. fBowb/ s/
T[dk;h wjzsK dh oj[ ohsh dk gqGkt ;kvh f;Zy ofjs wo:kdk
ftZu th nk frnk. gzE d/ T[^x/ ftukotkBK s/ ;z;EktK B/ f;Zy
ofjs wo:kdk pBkD t/b/ d;w rqzE dhnK ouBktK O gkl10 dh
pkDh wzB e/ ikg ;kfjp, ;t:/, efpUpku p/Bsh u"gJh yzv/ dk
nzfwqs fsnko eoB t/b/ s/ fBsB/w dh pkDhnK ftZu Fkwb eo
fdZsk. f;Zy ofjs wo:kdk 1936 ftZu Sgh.
fJjBK ;G G[ZbK dk ;[Xko e/tb r[opkDh T[gd/F O ;wM e/
r[opkDh frnkB d/ nkXko s/ jh j' ;edk j?. r[opkDh T[gd/F nr/
T[jBK gowgoktK iK XkoBktK bJh e'Jh EK BjhA i' r[opkDh
nB[e{b BjhA. n;hA ftuko fJ; w{b nXko O wzB e/ eoBh j? fe
r[opkDh fBo'b ;Zs j?.
;qH r[opyF f;zx r[bFB B/ g[;se @dogD f;Zy ofjs
wo:kdk# ftZu f;Zy ofjs wo:kdk d/ ;'w/ fJj dZ;/ jB l
• ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh pkDh.
• dFw/F ih dh ;qh w[ytke pkDh.
• GkJh r[odk; ih dh ouBk.
• GkJh Bzd bkb ih dh ouBk.
• iBw ;kyhnK, tZy tZy r[of;ZyK d/ ofjsBkw/, r[o
gqskg ;{oi rqzE nkfd. (gzBk 46)
b/ye efjzdk j?, ;qh dFw/F ih dh pkDh d;w rqzE ftZu
doi fwbdh j?. e[M ftnesh sK d;w rqzE dh ;koh pkDh
O jh dFw/F ih dh feos wzBd/ jB, id fe pkeh fJ;
f]nkb Bkb ;fjwsh BjhA oyd/. f;Zy ofjs wo:kdk dh
ftnkfynk d"okB b/ye B/ e/tb T[BQK pkDhnK dk jh
jtkbk fdZsk j?, fizBQK pkps gzEe gotkBrh ;h.
b/ye yzv/ dk nzfwqs fsnko eoB pko/ fbydk
13
d;w rqEz dh ftuko
j? fe ;kO fXnkB oyD dh b'V j? fe nes{po 1936
Jh;th ftZ u ;ko/ gZ y K O thukoB T[ g q z s jh gz i
pkDhnK pkps gzEe c?;bk ehsk frnk ;h. fJ; s'A
gfjbK ;kv/ fe;/ fJsjk;e rqzE iK fe;/ th ofjsBkw/
ftZu fJjBK iK j'o gzi pkDhnK dk nzfwqs dk pkNk
fsnko ehs/ ikD ;w/A gVQD dk jtkbk BjhA fwbdk.
(gz B k 204)
gzEe ofjs wo:kdk - f;Zy ftdtkBK s/ gzEe iE/
pzdhnK B/ 1936 ftZu fJ; rbs ftFtkF ftZu pDkJh fe
fJj d;w rqzE ftZu gkl10 dhnK ofus pkDhnK jB.
ikjo ` ikg[ ;kfjp, ;tZ : ? s/ efp:' p ku p/ B sh
u"gJh, fJ; G[Zb ftZu doi ehsh rJh fe d;w rqzE gkl10
dhnK ouBktK dk ;zrqfj j?. fejVh pkDh yzv/ dk nzfwqs
fsnko eofdnK gVQ h rJh, fJ;dk e' J h ;[ o kr ;kv/ e' b
BjhA - fBsB/w dhnK pkDhnK ftZu th ikg[ ;kfjp, 10
;tZ:? s/ ep:' pku p/Bsh.. u"gJh.. fJ;/ G[Zb ftZu doi
j'J/. ;kvh d;w rqzE dh ftuko T[go fdZsh f;Zy gzE dh
XkoBk s'A fBogZy j' e/, e/tb r[opkDh T[gd/F d/ nkXko s/
eoB dk :sB j?.
frnkBh r[ofdZs f;zx B/ frnkBh fdZs f;zx dh fbys
d[ork gqp'X d/ w[ypzX ftZu, ni s' 150 ;kb gfjbkA seohpB ;zB
1850 Jh;th ftu ftfdnk gqkgsh d/ YzrAk dk toDB ehsk j?.
@@T[; ;w/A ftfdnk d/ e/Ado ;kX{nkA d/ v/o/ jh j[zd/ ;B, fiE/
g[oksB ftfdnk d/ rqzEkA dk gmB gkm ehsk ikAdk ;h. gqkuhB
rqzEkA d/ nfXnkswe frnkB d/ Bkb-Bkb Fk;sq s/t/dkA, T[gfBFdkA,
s/ ftfdnk d/ d{i/ nzrkA B{z gVQkfJnk ikAdk ;h. ftdtkB U;/ B{z
;wfMnk ikAdk ;h fi; B/ t/d-ftnkeoD ftukfonk j't/.
f;Zy ftfdne ;z;EktkA ubkT[D ns/ j'o ekoi ;kXB bJh,
f;zx ;Gk bfjo Fqh nfwqs;o 1873 Jh ftu pDkJh rJh, nBikD
f;ZykA T[s/ ;G s' tX gqGkt fjzd{nK dh d/th g{ik dk ;h.##
fJ; g[;se d/, ¸d' Fpd¹ ftu fgqz;hgb jfoGiB f;zx, f;Zy
14
 d;w rqEz dh ftuko
fwFBoh ekbi B/ j/m fby/ ftuko gqrN ehs/ jB.
f;ZykA pko/ fJj nkw rb ejh ikAdh j? fe f;ZykA B/
fJfsjk; pDkfJnk skA j?, go fbfynk BjhA. n;hA fJ; d/ Bkb
fJj rZb th i'VD ftZu e'Jh ;ze'u Bjh eod/ fe fijVk fJfsjk;
(efEs) f;y fbykohnkA B/ fbfynk j? T[/; ftu'A pj[s ni/jk j?
fi; T[s/ pqkjwDh ftukok dh g[Zm uVQh j'Jh j?. iBw ;kyhnkA,
r[ofpbk;kA ns/ ;{oi gqekF rqzE nkfde rqzE, ;G dk fJjh jkb j?.
fJ; ;G ek;/ dk Bshik fJj j'fJnk j? fe r[o{ gkfsFkjhnkA dh
i' Fy;hns fJBQk fJfsjk;e rzqEk ftu' T[Godh j?, T[j T[;
Fy;hns s' pj[s fGzB j?, i' r[opkDh ftu ;gFN jz[dh j?.
@@r[ofpbk; gksFkjh d;thA d/ eosk GkJh ;[yk f;zx B//
d/th g{ik ;z[pzXh fJZe bZwh u"Vh ;kyh fbyh j??. fJ; g[;se d/ d;t/
nfXnkfJ nB[;ko d;w fgsk B/ T[i?B fBtk;h pqkjwD dZsk Bzd
okjhA d[ork d/th dk g{iB eotkfJnk ;h.
;o{g dk; (GZbk) B/ wfjwk gqekF ns/ GkJh ;azs'y B/
r[ogqskg ;{oi rzqE ftu nkgD/ nkgD/ Yzr Bkb d[ork d/th d/
g{iB dk ft;Eko fdZsk j?.
fJj' fijhnkA fbyskA BA/ f;ykA Bz{ pqkjwD tkd dh T[; db
db ftZu c;k fdZsk fi; ftu'A r[o{ ;fjpkB B/ Gko/ :sB eo e/
efYnk ;h. fJ; rb dk f;jok f;zx ;Gk bfjo d/;/tekA f;o
pMdk j?, fiBQkA B/ f;Zyk B{z pqjwDtkfd dh db-db ftu'A eYD
bJh nBEe :sB ehs/.##
wjkB e'F ftZu i' gzikph dh wzBh j'Jh fveFBoh j?, GkJh
ekjB f;zx B/ pj[s ;ko/ noE fJ; G[Zb ftu ehs/ jB fe d;w rqzE
ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnkA ouBktkA jB. GkJh ;kfjp GkJh
tho f;zx ih d/ NhfenkA s/ r[o{ gksFkjkA d/ ihtB fpqskAskA ftu
th d;w rzqE dhnkA ouBktkA Bz{ gkl10 dhnkA ouBktkA wzBD eo e/
t/dkA Fk;sokA dk pj[s gqGkt j?. f;Zyh f;XkAs dhnkA g[;sekA s/
j'o iBw ;kyhnkA ftZu th t/dws dk ozr j?.
fJ; bJh io{oh j? fe n;hA r[[owfs dh ikDekoh tX s'A
tX r[opkDh ftuko s'A gqkgs eohJ/. fJ; soQK n;hA tkd fttkd
s'A pu ;ed/ jkA.
15
d;w rqEz dh ftuko
Gkr 2
r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh dk ;zebB
r[o{ noiB ;kfjp B/ gfjb/ gzi r[o{nK dh pkDh fJesq
ehsh s/ r[o ftnesh dk Bkw dZ;D bJh wl1, wl2, wl3, wl4,
wl5 g'Eh ftZu fbytkfJnk. f;Zy r[o{nK O pkDh pqjw s'A nkJh, s/
pkDh ftZu fJe' fJe ;d?th j;sh, fJe J/ezeko i'fs o{g d/
fBor[D s/ ;or[D ;o{g dk g{ok nyoh frnkB j?. f;Zy r[o{nK O
pkDh frnkB fXnkB ftZu nkJh. r[o{ noiB ;kfjp B/ fejk -
@g'Eh gow/;o[ ek EkB#, @tkj[ tkj[ pkDh fBozeko j? fs;[ i/tv
nto B e'fJ#, @pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh#. r[opkDh ftZu gkopqjw O
nB[Gt eoB bJh r[oT[gd/F j?. gkopqjw dh ;{M-p{M, nB[Gt,
r[owfs Bkw f;woD s'A j[zdk j?, nkswe ftFk j?, ws p[X ftuko
s'A T[go dk nkswe frnkB j?. r[o{ BkBe ;kfjp B/ ;Zs g[oy O
d/fynk j? s/ T[; dk frnkB pyfFnk j?.
;fs g[oy fifB ikfBnk ;fsr[o[ fs; ek BkT[..
(gzBk 286, r[o{ rqzE ;kfjp)
r[o{ noiB ;kfjp B/ g'Eh ftZu e[M n?;/ GrsK dh pkDh
doi eokJh, fizBQK B/ g{o/ ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ fJe' fJe ;d?th
j;sh, i'fs o{g dk ikg f;woD nokXBk ehsh s/ gowgd s/ gj[zu
rJ/, T[j ;G pqjw frnkBh ;B. n?;/ GrsK s/ pqjw ftZu e'Jh
G/d BjhA.
pq j w frnkBh nkfg fBoz e ko[ . .
(gzBk 274, r[o{ rqzE ;kfjp)
pqjw frnkBh iBw woB ftZu BjhA, ;d ihts j?, nfpBk;h
j?, ;dk nkBzd dh jkbs ftZu ;z;ko ftZu fiT{Adk j?. pkDh fJj th
16
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

;wMkT[Adh j? fe pkDh ftZu T[gd/f;nk Bkw Xow uj[ i[rK ftZu ;h
s/ i' th Grs-iB fe;/ ;w/A th gow gd se gj[zu/, T[jBK B/ fJj
wokspk Bkw Xow s/ ub e/ jh gkfJnk.
jfowzdo ;kfjp ftZu g'Eh dk gqekF fBs B/w Bkb j[zdk ;h.
r[o{ noiB ;kfjp s/ ;zrs g'Eh O wZEk N/e e/ fBs B/w Bkb
dhtkB ;ikT[ad/ ;B s/ jfo i; eod/ ;B. r[o{ noiB ;kfjp s'A
pkd r[o{ s/| pjkdo ;kfjp B/ pkDh ouh. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/
g'Eh ftZu B"t/A gksFkj dh pkDh doi eokJh. fJ; soQK rqzE ;zg{oB
j'fJnk. ;zGt ` fe i/ r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ pkDh ouh j[zdh sK
T[j th ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftZu doi eok fdzd/, fi; soQK r[o{
noiB ;kfjp B/ nkgDh ouh pkDh g'Eh ftZu doi eokJh.
d; wB[y Z h ikfwnK ftZu r[o{ ih uoB gkj[b d/ e/ r[odhfynk
fdzd/ ;B s/ f;Zfynk fdzd/ ;B, F[X wB r[owzsq Bkw dk ig f;woB
eoB dk T[gd/F fdzd/ ;B, fi; Bkb fJe' fJe j;sh nekb g[oy
dh nokXBk j[zdh j?. 1699 Jh;th ftZu r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ uoB
gkj[b dh EK yzv/ dk nzfwqs fsnko eo e/ r[odhfynk dk ftXkB
gqubs ehsk.
fsBqk fwfbnk r[o{ nkfJ fiB eT[ bhfynk..
nzfwqs jfo ek BkT[ d/t? dhfynk..
(gzBk 729, r[o{ rqzE ;kfjp)
Xow;kb eoskog[o ;kX ;zrfs ;u yzv t;kfJnk.
tkfjr[o{ r[o;pd ;[DkfJnk. (r[o;pd = r[owzsq Bkw)
(tko 24, gT[Vh 1, Gkl r[odk;)
jfo wkor[ ;kX{ df;nk ighn? r[owzs[..
(gzBk 321, r[o{ rqzE ;kfjp)
jfo jfo Bkw[ ;bkjhn? ;u[ eko ewkt?..
d{ih eko? bfrnk fcfo i'Bh gkt?..
(gzBk 791, r[o{ rqzE ;kfjp)
(r[owzsq Bkw s'A fJbktk j'o fe;/ dh nokXBk, f;cs
;kbkj d{ih eko j? - fJ; soQK iBw woB dk r/V pfDnk ofjzdk j?.)
d; gksFkjhnK dh F];hns r[o{ o{g r[opkDh s'A
i'fs o{fg jfo nkfg r[o{ BkBke[ ejk:T[..
sk s/ nzrd[ G:T[ ss f;T[ ss[ fwbk:T..
(gzBk 1408, r[o{ rqzE ;kfjp)
nkfg BkokfJD[ ebk Xkfo ir wfj gotfo:T[..
(gzBk 1395, r[o{ rqzE ;kfjp)
r[o{ BkBe ;kfjp s'A b? e/ r[o{ r'fpzd f;zx ih se fJe jh
r[o{ i'fs ;h. ;G dk T[gd/F fJe jh ;h. r[o{ ;fsr[o{ s/ gkopqjw
gow/;o ftZu e'Jh G/d BjhA.
r[od/t ;fsr[o gkjpqjw[ gow/;o
r[od/t BkBe jfo Bw;eok..
(gzBk 250, r[o{ rqzE ;kfjp)
r[opkDh, y;w dh pkDh j?. frnkB fXnkB ftZu X[o'A nkJh
j?. r[opkDh fJZe' fJZe J/ezeko, i'fs dk frnkB pyFdh j?.
nzfwqs pkDh ss[ tykDh frnkB fXnkB ftu nkJh..
(gzBk 1243, r[o{ rqzE ;kfjp)
i?;h w? nkt? y;w eh pkDh
s?;Vk eoh frnkB[ t/ bkb'..
(gzBk 722, r[o{ rqzE ;kfjp)
pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh ftfu pkDh nzfwqs ;ko/..
r[o[ pkDh ej? ;/te[ iB wkB? gosfy r[o{ fB;sko/..
(gzBk 982, r[o{ rqzE ;kfjp)
f;Zy ws ftZu dkyb j'D s'A gfjbK nkgD/ gfjb/ Xow d/
nehd/ fsnkrD/ }o{oh jB.
r[o{ nzrd ;kfjp (gfjb/ GkJh bfjDk ih), r[o{ BkBe
;kfjp dh FoB ftZu nkT[D s'A gfjbK d/th d/tfsnK d/ T[gk;e

17 18
 d;w rqEz dh ftuko
;B s/ jo ;kb shoE :ksok bJh nkgD/ iZE/ ;w/s iKd/ ;B.
T[jBK O t/dK, Fk;soK, f;zfwqshnK dk frnkB ;h s/ fJjBK Xow
g[;seK d/ dZ;/ okj s/ pqkjwDh Xow ewkT[Ad/ ;B. fJe t/o T[j
:ksok O iKfdnK o;s/ ftZu eoskog[o, r[o{ BkBe d/t ih d/
doFBK O nkJ/. fco T[j d/th d/ doFBK bJh BjhA rJ/. r[o{ FoB
nkT[D s'A pkd, T[j r[o{ dopko ftZu oj/. GkJh bfjDk ih B/
nkgD/ t/d Fk;soK f;zfwqshnK tkb/ Xow ftFtk; fsnkr fdZs/ s/
r[o{ BkBe ;kfjp dh ;/tk ftZu oj/, r[oT[gd/F ;[fDnk s/ wzfBnk
s/ Grsh ehsh. r[o{ BkBe ;kfjp B/ i'sh i'fs ;wkT[D s'A gfjbK
GkJh bfjDk O r[o{ i'fs ;"Ag e/ r[orZdh s/ fpmk e/ T[jBK O r[o{
nzrd fejk. r[o{ BkBe B/ r[o{ nzrd ;kfjp O wZEk N/fenk, s/
nkg d{i/ ;EkB s/ ub/ rJ/.
r[o{ nwodk; ih th gfjbK d/th d/ T[gk;e ;B. T[jBK B/
th id'A r[o{ nzrd d/t ih d/ doFB ehs/, sK ;ko/ fgSb/ ftuko
fsnkr e/ r[owfs Grsh f;woD ehsk s/ nzs ftZu r[o{ nzrd
;kfjp B/ r[o{ nwodk; ih O r[fonkJh ;"Agh.
r[o{ BkBe ;kfjp d/ d;t/A ikw/ ftZu, r[o{ r'fpzd f;zx ih
B/ gzi fgnkfonK dh u'D f;o b? e/ ehsh. gzi fgnko/ fjzd{ Xow
d/ T[uhnK BhthnK iksK d/ f;Zy ;B. r[o{ BkBe s'A b? e/ d;w r[o{
d/ r[oT[gd/F nB[;ko fi; B/ f;Zy ws ftZu dkyb j'Dk j?, T[j
nkgD/ gfjb/ fjzd{ Xow d/ iK w[;bwkBh Xow d/ iK j'o fe;/ Xow
d/ nehd/ fsnkr/, sK jh T[j ;jh r[owfs okj s/ ub e/ gow
rsh gqkgs eo ;edk j?.
r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ pkDh dk gkm eoe/ yzv/ dk nzfwqs
fsnko ehsk s/ gzi fgnkfonK O fgbkfJnk, uoB gkj[b dh EK
yzv/ dh gj[b fdZsh. ;kv/ e'b fJfsjk;e ikDekoh BjhA fi; s'A
fJj gsk bZr ;e/ fe r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fejVhnK pkDhnK dk
gkm yzv/ dh gj[b fsnko eoB ;w/A ehsk. r[o{ ih B/ f;Zy ;/te O
r[o{ rqzE ;kfjp d/ bV bkfJnk. r[o{ BkBe ;kfjp dk frnkotK
o{g r[o{ rqzE ;kfjp ih jB s/ jw/Fk r[opkDh r[o{ o{g ftZu
T[gd/F dksk ofjBr/.. fJ; soQK d/j o{g ftZu r[o{ dh gqEk ;wkgs
19
d;w rqEz dh ftuko
j'Jh.
r[opkDh dk T[gd/F j? l
;uk ;fsr[o{ ;uh pkDh fifB ;u ftykfbnk ;'Jh..
(gzBk 769, r[o{ rqzE ;kfjp)
;fsr[o{ eh pkDh ;fs ;o{g[ j? r[opkDh pDhn?..
(gzBk 304, r[o{ rqzE ;kfjp)
;fsr[o{ fpBk j'o euh j? pkDh..
pkDh s euhA ;fsr[o{ pkMj[ j'o euh pkDh..
ejd/ eu/ ;[Dd/ eu/ euAhA nkfy tykDh..
(gzBk 920, r[o{ rqzE ;kfjp)
;kvh ftuko fJjBK r[opkDh dhnK s[eK O w[y oy e/
ehsh ikt/rh.
r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ gzi fgnkfonK O p/Bsh ehsh fe
T[j r[o{ o{g ftZu pkDh gVQ e/ yzv/ dk nzfwqs fsnko eoB, s/ r[o{
ih O T[;/ wo:kdk Bkb SekT[D. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ yzv/ dk
nzfwqs gkB ehsk, r[o{ rqzE ;kfjp O wZEk N/fenk, s/ r[o{ rqzE
;kfjp d/ f;Zy ;i/.
j[D r[o{ rqzE ;kfjp r[o{ jB s/ nZr/ O th j'Dr/. i' e'Jh
wkJh GkJh, fe;/ Xow dk, iksh dk, w[be dk, f;Zy Xow ftZu
got/F eoBk ukj/, T[j nkgD/ gfjb/ nehd/ s/ Xkofwe ftuko
fsnkr e/ nzfwqs dh ftXh g{ote dks b? ;edk j? s/ f;zx ;i
;edk j?. r[o{ rqzE ;kfjp dh f;Zfynk ;G ;z;ko bJh fJe' j?, fJ;O
;wM e/ e'Jh th bkG T[mk ;edk j?. fjzd{, w[;bwkB, nkfd ;G
r[od[nko/ ik ;ed/ jB s/ f;Zfynk ;wM s/ rqfjD eo ;ed/ jB.
r[of;ZyK O fe;/ Bkb e'Jh ftseok BjhA. gowgd dh gqkgsh T[jBK
O jh j' ;edh j? i' ftXh g{ote nzfwqs SZe e/, r[owzsq Bkw b?D,
sK jh r[owzsq Bkw Fpd r[o{ o{g ftZu f;Zy dh ;jkfJsk eodk j?
s/ nB[Gth frnkB pyFdk j?.
r[opkDh s'A fJbktk j'o fe;/ ]k; g[;se s/ FoXkàGktBk
20
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

oyDh s/ FoXk Xko e/ gkm ehosB fXnkB nkfd r[of;Zy bJh
tofis jB. fi; soQK t/d ws d/ ;ziw s/ yN eow, pqjwuo:,
tos B/w, shoE fJFBkB, shoEK dk GowB, r[owfs ftZu e'Jh
nfjwhns BjhA oZydk.
sN shjE d/t d/tkfbnk e/dko wp[ok ek;h..
e'fN s/sh;k d/ts/ ;D[ fJzd? ik;h..
f;fwqfs ;k;sq p/d ukfo yN do; ;wk;h..
g'Eh gzfvs rhs efts ets/ Gh ik;h..
ish ;sh ;zfBnk;hnk ;fG ekb? tk;h..
w[fB i'rh fdrzpok iw? ;D ik;h..
i' dh;? ;' ftD;Dk ;G fpBf; fpBk;h..
fEo[ gkopqow gow/;o' ;/te[ fEo[ j';h..
Xow dh ewkJh ftu'A b'VtzdK O dkB fdT[, ntr[D fteko,
p[fonkJhnK fsnkr', r[D XkoB eo', uzr/ eow eo', ;s;zrs ftZu
ikU, F[X wB r[owfs Bkw f;woB eo', ;fsr[o{ dh nokXBk eo' -
sK gowgd dh gqkgsh j' ;edh j?.
Bkw Xow ;z;ko d/ j'o ;G XowK s'A tyok j?. ;fsr[o{ ih
dk T[gd/F j? fe g{o/ ;fsr[o{ Bkb w/b, ;hfynk dhfynk, r[owzsq
Bkw, r[oFpd, r[owfs f;woB s'A fpBk gowkswk dk frnkB BjhA
j' ;edk s/ iBw woB dk r/V pfDnk ofjzdk j?.
;G d/th, d/ts/, ntsko, gho, g?rzpo iBw-woB d/ r/V
ftZu jB. fJjBK u'A fi;B/, s/ id'A g{o/ ;fsr[o{ dh FoB bJh sK
jh T[j ;z;ko ;kro s'A gko j'fJnk.
ekih ;/y w;kfJek ;G/ T[fm ik;h..
gho g?ekpo nT[bhJ/ e' fEo[ B ojk;h..

(gzBk 1100, r[o{ rqzE ;kfjp) (gzBk 1100, r[o{ rqzE ;kfjp)

(gkopqjw fEo nfpBk;h `. f;Zy ;/te r[owfs Grsh eoe/

nfpBk;h j' iKdk `.)
f;Zy O j[ew j? rqfj;s ihtB ftZu oj', go Bkoh O wK Xh
G?D dh B}o Bkb sZe', fjzd{ Xow dhnK T[uhnK BhthnK ikshnK,
pqkjwD ysoh t?F F{do ;wki bJh ebze jB. toD tzv Bkb
;wki ew}'o j[zdk j?, nkg;h t?o j[zdk j?, F{doK ftZu jhBsk dh
GktBk nkT[Adh j?, s/ ;wki dk tZvk fjZ;k ;wkie T[Bsh ftZu
fjZ;k BjhA gk ;edk. T[E/ jh pqkjwD O jzeko dh GktBk nkT[Adh
j?, pqkjwD wkfJnk dk b'Gh j' iKdk j? s/ pkeh toD ikshnK O
b[ZNdk j?. nfGwkB s/ d{finK O BhtK ;wMDk gow/Fo dh Grsh
ftZu o[ektN j?. n?;/ wB[Zy O ed/ th gowgd dh gqkgsh BjhA j'
;edh. ;z;ko d/ ;ko/ ;zpzXhnK O SZv e/ nkgDh efbnkB GkbB
bJh izrbK gjkVK ftZu ikDk, wVQh w;kDK ftZu tk; eoBk, sg
nkfd eoB/ efbnkDekoh BjhA, ;Zu/ Bkw Xow d/ fto[ZX e[ohshnK
jB. f;Zy O j[ew j? rqfj;s ihtB ftZu oj', Xow dh feos eo',

21 22
 d;w rqEz dh ftuko
Gkr 3
r[opkDh T[gd/F dk ;ko
n;hA gfjbK r[opkDh d/ ;ko T[gd/F dh ;wM w{b wzsq dh
r[owfs ftnkfynk s'A F[o{ eoKr/. w{b wzsq r[opkDh dk ;ko j?.
T[; s'A pknd ¸r[opkDh r[o{¹ s'A t/d pkDh dh ftuko
;wMKr/. t/d pkDh nkgD/ nkg O ;Zu efjzdh j?. r[owfs t/d
pkDh d/ ftukoK dk g[oi'o yzvB eodh j?. t/d pkDh SZvhJ/ sK
r[owfs nkT[Adh j?. r[owfs nkt/ sK t/d pkDh s'A ftFtk; S[ZN
iKdk j?.
T[; s'A pkd d;w rqzE dh ouBktK dh ftuko ;kO nk;kBh
Bkb ;wM nkt/rh. r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ftZu r[o{ BkBe ;kfjp
dh jh r[o{ i'fs ;h, r[o{ BkBe ;kfjp dk d;tK o{g jB. gkl10 dh
pkDh r[opkDh nB[e{b j'Dh bk}wh j?.
ethnK dhnK ouBktK t/d pkDh d/ nkXko s/ j' ;edhnK
jB. e[M eth r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ dopko ftZu ;B, T[j f;Zy
r[o{nK O wzBd/ ;B. r[o{ ih d/ dopko ftZu j[zfdnK th e[M eth
r[o{ ih d/ f;Zy BjhA pD/. T[j t/dK-Fk;soK-f;zfwqshnK O ;Zs wzBd/
oj/, T[jBK dhnK eftsktK r[owfs s/ t/de T[gd/F dk fwb r'Gk
jB. i' ouBktK r[of;Zy ethnK dh j'DrhnK, T[j th pqjw dh
pkDh d/ s[b BjhA - T[j th eZuh pkDh j?.
23
d;w rqEz dh ftuko
w{b wzsq
1
(fJZe, J/ek, J/ezeko)
r[opkDh ñ Bz{ fJZe, J/ek, J/ezeko efjzdh j?. ñ J/ek J/ezeko
tkfjr[o{ j?.
w{b wzsq ftZu r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh dk ;ko T[gd/F j?.
w{b wzsq dk gfjbk nyo frDsh dk 1 (fJZe) j?. fi; dk Gkt j?
fJe' fJe ;d?th j;sh, j'F tkbh, i'fs o{g j'Ad. i'fs d/ noE jB
gow fBowb u/sBk, Supreme Pure Consciousness. T[; O r[o{
BkBe ;kfjp fJZe J/ezeko gkopqjw efjzd/ jB. fJZe J/ezeko
gkopqjw, ¸o{g o/y ozr¹ s'A fBnkok j?, wB p[Xh dh ftuko s'A T[go
Fy;hns j?, J/ek g[oy j?, gow g[oy j?. fJZe J/ezeko gkopqjw
Reality j?, e'Jh ekbgfBe j;sh BjhA, wB[Zy dh ;wM s'A go/ j?,
;[xV ;[ikB, frnkB ;o{g, Infinite, Infallible, Intelligence ¸J/ek g[oy¹
nkgDh wo}h dk wkbe j?, i' GkT[Adk j? eodk j?, T[; ftZu j[ew
Fesh j?, nkgD/ j[ew Bkb ;G ezw eosk j' e/ eodk j? s/
eokT[Adk j?. T[; d/ j[ew O Nkfbnk BjhA ik ;edk. fBowb i'fs
;s: ;o{g j?, ;w/A ekb s'A gfjbK ekfJw ;h, j[D th j? s/ jw/
Fk nZr/ O th ekfJw Real j;sh j?. r[o{ ih T[;O nekb g[oy
efjzd/ jB, T[j nkgDh wo}h nB[;ko j[ew Bkb ekb ;wK Time
O F[o{ eodk j? s/ ekb ;w/A O ;wkgs eo fdzdk j?. T[j ;dk nkBzd
y/V/ ftZu ofjzdk j?, ;Zs fuZs nkBzd j?. T[; B/ nkgD/ nkg O nkg
T[gkfJnk.
fJZe J/ee
z ko i'fs o{g gkopqjw s'A fJbktk j'o e'Jh n;bhns,
Reality BjhA. ;z;ko s/ ;z;ko d/ iht izs, T[;dk jh ;or[D ;o{g
j?. ;z;ko d/ iht izs wB[Zy T[;dk wk:kth ;o{g j?, e{V o{g j?.
fJsBk jh ;Zu j? i?;k ;[gBk, ;z;ko Illusion j?, fi; soQK FhF/ ftZu
ne; SkfJnk ;Zs fdZ;dh j? go ;Zs BjhA. fJ; soQK ;z;ko ;Zs
BjhA.
24
 d;w rqEz dh ftuko
;kok ;z;ko iht izs, Space T[;B/ jT[A dk Gow d/ e/
T[gkfJnk. wB[Zy O jT[, w?A, w/oh tkbh tyoh Fy;hns j'D dk
Gow j?, Gow nfrnkBsk j?, G[b/yk j?, Gow eoe/ wB[Zy O nkgD/
fBi ;o{g i'fs o{g nkswk dh gSkD BjhA. nkgD/ jh Gow O
wB[Zy nkgD/ fe;/ T[dZw Bkb, frnkB Bkb, ;kXBk Bkb, fe;/ ig
f;woB fXnkB Bkb d{o BjhA eo ;edk.
fJZe' fJZe nfpBk;h j;sh, i'fso{g nekb g[oy d/ ig ns/
f;cs ;bkj dk T[gd/F r[owfs fdzdh j?.
r[ofeogk Bkb Bdo eow pyfFF Bkb Gow efNnk iKdk
j?. Fpd r[o{ (r[owzsq Bkw) d/ ig f;woB fXnkB fpBk,
GowànfrnkBsk dk godk BjhA jN ;edk.
g{o/ ;fsr[o{ ftZu frnkB ;o{g pqjw i'fs, gosZy o{g ftZu
r[o{ o{g j'e/ tZ;dh j?. g{o/ ;fsr[o{ s/ gkopqjw ftZu e'Jh G/d BjhA.
g{o/ ;fsr[o{ s/ gkopqjw dh g{ik, ig f;woD nokXBk, fXnkB dk
T[gd/F r[opkDh fdzdh j?. fJj jh fJe sohek j? fi; Bkb wB[Zy
O nkgD/ Real Self, fBi ;o{g, i'fs o{g dh ;{M p{M frnkB j'
;edk j?. fco wB[Zy dh w?A w/oh tkbh jT[ d/ Gow tkbh u/sBk,
Gow rtk e/ pqjw i'fs ftZu nG/d j' iKdh j?. fJj gowgd dh
nt;Ek j?, pqjw frnkBh dh nt;Ek j?, pqjw frnkBh s/ gkopqjw
ftZu e'Jh G/d BjhA.
g{ok ;fsr[o{ s/ pqjw frnkBh fJ; gowgd dh nt;Ek
ftZu ;z;ko ftZu ftuod/ jB. i' Grs g{o/ ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/
Bkw Xow dh ewkJh eoe/ gowgd O gqkgs j'J/, T[jBK dh pkDh,
r[o{ noiB d/t ih B/ g'Eh ftZu doi eokJh s/ fejk @g'Eh
gow/;o ek EkB#, g'Eh ftZu gow/;o dk frnkB j? s/ fJ; ftZu
gow/;o tZ;dk j?. g'Eh ftZu pqjw s'A nkJh pkDh j?, y;w dh pkDh
j?, r[o{ o{g j? - @pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh#. r[opkDh d/ T[gd/F s/
nwb eoe/ gowgd dh gqkgsh j' ;edh j?, wB[Zy ;Zs fus nkBzd
nt;Ek ftZu ihn ;edk j?.
nfd;N[ nr'uo[ nby[ ;' d/fynk r[ow[fy nkyh..
(gzBk 87, r[o{ rqzE ;kfjp)
25
d;w rqEz dh ftuko
r[o{ BkBe ;kfjp B/ T[; fJe J/ezeko, i'fs o{g gkopqjw dk
ig f;woD fXnkB dk T[gd/F fdZsk j?. fi; dk fXnkB XoKr/,
T[j jh wB ftZu tZ;/rk, s/ fXnkB eoB tkbk, fXnkB s/ fi;dk
fXnkB Xfonk j?, fJe j' ikDr/. jT[ dk Gow r[ofeogk Bkb
iKdk j?, wB[Zy dh w?bh fizd, iK ihtB i'fs fi; B{z r[opkDh i'sh
efjzdh j?, Gow rtk e/ nkgD/ fBi ;o{g Real Self ftZu nG/d j'
iKdh j?.
r[o{ ih B/ r[opkDh ftZu T[; fJe' fJe ;d?th j;sh O j'o
XowK ftZu gow/;o d/ BkwK bJh tos/ FpdK dh tos'A th ehsh `,
fi; soQK joh, okw, gqG{, ox[BkE, fWFB s/ fJ;bkw ws d/ nZbk
s/ ][dk. fJj nB/e gow/Fto d/ Bkw b? e/ th r[o{ ih fJZe J/ezeko
d/ ikg f;woD dk T[gd/F fdzd/ jB.
jfo f;wfo J/ezeko ;kuk ;G[ irs[ fizfB T[gkfJnk..
(gzBk 1113, r[o{ rqzE ;kfjp)
fJE/ Fpd ¸jfo¹, fJZe J/ezeko d/ f;woB bJh tofsnk j?.
fiE/ th r[opkDh gqG{ d/ f;woD dk T[gd/F fdzdh j?, Gkt/A oZp dk
e'Jh Bkw th tofsnk j't/, T[gd/F T[; fJZe O f;woB dk jh j?.
fjzd{ Xow rqzE t/d ws d/ Fpd Tw, ekb g[oy, ekb,
wjkekb, pqjwk, ftFO, wj/;, s/ nB/eK d/thnK s/ d/tfsnK dh
g{ik, nokXBk, fXnkB dk T[gd/F fdzd/ jB. fJj ;G d{i/ jB.
fJjBK dh nokXBk e[dofs s'A gko, fJZe' fJZe j;sh gkopqjw i'fs
o{g dk frnkB BjhA eok ;edh.
r[opkDh fJe J/ezeko i's o{g d/ ;z;ko ftZu r[gs g;ko/ B{z
pqjw dk g;kok efjzdh j?.
pqjw[ g;fonk pqjw[ bhbk r'ftzd r[D fBfX ifB efjnk..
f;wfo ;[nk;h nzsoikwh jfo J/e[ BkBe ot ofjnk..
(gzBk 458 r[o{ rzqE ;kfjp)
26
 d;w rqEz dh ftuko
Unzeko
w{b wzsq dk d{ik nZyo Unzeko j?.
Unzeko dh r[owfs ftuko fJ; soQK j? l
Unzeko nyo fJe J/ezeko i'fs o{g nekb g[oy tkfjr[o{
dk ;z;ko ouB bJh nksw g;ko/ dk Fpd j?. Unzeko X[zB o{g
nBjs, nBjd Fpd dhnK ;zrhse X[zBK ;z;ko ftZu jo ;w/A r[gs
ub ojhnK jB. pqjwàBkw i'fs dk g;kok fJjBK X[zBK okjhA j'
fojk `. fisBh d/o ;z;ko s/ iht jB TsBh d/o fJe J/ezeko,
Unzeko o{g ftu ;z;ko ftu g;fonk j?.
* J/e ;pd J/e' gqG tos? ;G J/e; s/ T[sgfs ub?..
(gl 1334, r[o{ rzqE ;kfjp)
* J/e' J/e oftnk ;G mkJh.. (gl 1080, r[o{ rzqE ;kfjp)
Unzeko ;o{g okjhA, fJe jh ;z;ko ftu oftnk j?, fJZe
J/ezeko d/ nksw g;ko/ tkb/ ;o{g Unzeko s'A ;z;ko dh T[sgsh j'
ojh `.
J/ek J/ezeko Sshj i[r, p/nzs ;wK ;[zB ;wkX ftZu fojk.
T[d'A ;[zB ;h, e[M th BjhA ;h, Void ;h. ;[zB ;wkX ftZu e/tb i'fs
fJe J/ezeko gkopqjw ;h. T[d'A ;wK, ekb, Time, Space, nkek; s/
fdZ;dk ;z;ko BjhA ;h.
* jug CtIh kIX gubara . tU Aap[ jaNih isrjNhara .
r[pko = ;[zB nt;Ek ftZu i'fs
(gzBk 1061, r[o{ rqzE ;kfjp)
r[opkDh dk nyo Unzeko X[zB `, fJe J/ezeko i'fs o{g
nekb g[oy dk ;z;ko T[gikT[D bJh fJe d/ nksw g;ko/ tkbk
nyo j?.
* ehsk g;kT[ J/e' etkT[..
(etkT[ = Tnzeko = Fpd X[zB = nBjs nBjd Fpd dhnK X[zBK)
* ¸¸Unzeko T[sgksh¹¹ ehnk fdB;[ ;G oksh/..
27
d;w rqEz dh ftuko
vNu itRNu itRBvN paNI . cair b[w car[ KaNI .
K;d wIp siB l]Aa . e[k kvav{ t[ siB h]Aa .
etkt? = Unzeko Fpd X[zB (gzBk 1003, r[o{ rqzE ;kfjp)
* Unzeko J/e' ot ofjnk ;G J/e; wkfj ;wkt?r'..
(Unzeko okjhA fJe jh ot fojk j?)
(gzBk 1310 r[o{ rqzE ;kfjp).
* Unzeko J/e X[zfB J/e? J/e? okr nbkg?..
(gzBk 885 r[o{ rqzE ;kfjp).
(Unzeko fJe X[zB j? - nBjs, nBjd ;pd dhnk nB/ekA
;zrhse X[zBk i' ;z;ko ftu g;ohnk jB. fJj ;zrhse X[zBK pqjw
dk jh g;fonk o{g jB.)
XA;kair sB isRsio xupaeI . sBu K[lu tmasa t[rI vidAaeI .
Aap[ v[k kr[ siB saca Aap[ B;in Gzaiewa .
(gzBk 1061, r[o{ rqzE ;kfjp)
XA ; gurmuiK kIX Akara . e[kih sUit pr]vnhara .
(fJ; s[e ftZu Unz = nkozG ftZu)
iB;n iB;n tR{ guN ibsTar; . inrgun t[ srgun iwRsoar; .
sgl Bait kir krih xupaieX .
jnm mrn mnm]hu bDaieX . wuhU Bait t[ Aaip inrara .
nank A;tu n paravara . (gzBk 250, r[o{ rqzE ;kfjp)
id'A T[; ;[zB ;wkX ftZu i'fs o{g gkopqjw dh wo}h j'Jh
sK T[;B/ j[ew Bkb Fpd T[ukfonk. Fpd d/ noE jB Sound,
nktk}, fJj Fpd Unzeko X[zB j?, Fpd X[zB nBjd j? (fi;dh jd
BjhZ. fJj nBjs Fpd j?, fpBk tikfJnK ;zrhse X[zBK jB, X[zBK
fi; dh jd BjhA. fJjBK X[zBK ftZu pqjw i'fs, ;z;ko ftZu jo EK
g;oh j?, fJj pqjw dk ;z;ko ftZu r[gs nksw g;kok j?. fJ; O
r[opkDh Bkw i'fs iK Bkw th efjzdh j?. ;ko/ ;z;ko ftZu Bkw
fBowb gow u/sBk (i'fs) dk g;kok j?. fJj jh nBjs Fpd
28
 d;w rqEz dh ftuko
nBjd ;z;ko ftZu g;fonk j?. fJjBK s'A jh pqjwàBkw d/ j[ew
Bkb ;z;ko d/ iht izs yzv pqjwzv, @eosk o{g fJe' fJZe gkopqjw#
- nekb g[oy nkg g?dk eo fojk j?, gkb fojk j? s/ wko fojk j?.
;ko/ ;z;ko d/ 84 bZy i{BK dk uZeo, iht j[ew ftZu eowK nB[;ko
G'r fojk j?. r[opkDh ;wMkT[Adh j? fe ;G ;z;ko dk iBw woB
eos/ d/ j[ew ftZu j?.
nekb g[oy gkopqjw dk g;ko/ tkbk nZyo Unzeko s/
Unzeko X[zB, ekfJBks s'A pkjo s/ ws p[X s'A pkjo dk Fpd `.
t/d ws Unzeko X[zB, nBjs nBjd Fpd dhnK ;z;ko ftZu r[gs
ub ojhnK X[zBK O BjhA ikDdk gSkDdk.
gkopqjw B/ nkgD/ nksw g;ko/ tkb/ ;o{g nBjd dhnK
X[zBK s'A jT[A dk Gow d/ e/ ;z;ko dh u/sBk, gqkD, fizd, Life
consciousness of the universe T[gkJh, s/ ;z;ko d/ tZy-tZy iht izs
ou/.
t/d ws dk nZyo Uw, s/ Uweko ;z;ko dh jT[A tkbh w?bh
u/sBk `. t/d ws T[; O pqjw efjzdk `.
r[opkDh nB[;ko Uw pqjw BjhA fsqGtB ;ko `, wkfJnk
dk izikb `.
Uw s'A pqjwk fp;B wj/; fszB d/tfsnK dh fsqe[Nh dZ;h
iKdh `. r[opkDh nB[;ko fJj d/ts/, iBw woB d/ r/V ftZu x[zw
oj/ jB. fJjBK O r[opkDh ftZu do;kJ/ fJZe J/ezeko nekb g[oy
gkopqjw d/ j[ew dh gSkD BjhA. fJjBK d/tfsnK O fJZe J/ezeko
s/ T[;d/ g;o/ ;o{g Unzeko X[zB dh gSkD BjhA.
29
d;w rqEz dh ftuko
ig, f;woD, fXnkB s/ f;cs ;kbkj
jo fJZe Xow dk ;Zu T[;dk fJFN `. jo fJZe Xow nkgD/
fJFN dh Grsh, ig, f;woD dk T[gd/F fdzdk `.
T[gfBFdK ftZu Uw dh T[gk;Bk, X:kB, ig f;woB s/
fJ; d/ nksw bkG pj[s fby/ jB.
sq?sh: T[gfBFd ftZu sK fejk j? l Ufwfs, pqjw Ufwshdz
;otw (8-1-s/fsq:). UA jh pqjw j?, UA jh fJj ;kok ftFP j?.
gq;B'gfByd g gq;B nB[;ko l UAeko jh go no ngo pqjw
j?. ftdtkB fJ; UAeko dtkok @go# no @ngo# pqjw O gqkgs j[zd/
jB.
r[opkDh Unz dk fXnkB XoB dk T[gd/F BjhA fdzdh.
r[opkDh nB[;ko t/d ws dk nyo Uw fsqGtB ;ko j?. wkfJnk
dk izikb j?. Unz dh nokXBk eoD tkb/ iBw woD d/ r/V ftu
ofjzd/ jB.
t/dK nB[;ko Uw ;Zs j?, r[opkDh Uw O fes/ ;Zs BjhA
efjzdh.
r[opkDh T[gd/F fdzdh ` fe Tnzekfo ;pd okjh fJe
J/ezeko B/ ;z;ko ftu g;kok ehsk j?. s{z J/ezeko B{z f;wo (r[o{ d/
fds/ Fpd, r[o{wzsq Bkw B{z ig.
* nkokfX J/ezeko[ ;kuk fBZs d/fJ uV? ;tkfJnk..
(gzBk 688, r[o{ rqzE ;kfjp)
* hir ismir e[k;karu saca sBu jgtu ij;in xupaieAa .
(gzBk 1113, r[o{ rqzE ;kfjp)
30
 d;w rqEz dh ftuko
* e[k] jip e[k] salaih . e[ku ismir e[k] mn Aaih .
e[ks k[ gun gaxu An;t .
\(gzBk 289, r[o{ rqzE ;kfjp)
* e[km e[k;karu pRBu krxu b;wna iWAaie .
(gzBk 296, r[o{ rqzE ;kfjp)
* bjr kpao n KulnI gur sbiw KulIj{ .
(gzBk 954, r[o{ rqzE ;kfjp)
(jT[ dk Gow (pio egkN) r[o;pfd r[owzsq Bkw d/ ig f;woD
eoB Bkb y[bQd/ jB.)
* ibnu gur sbw n CUois k]ie . paK;id kIn\{ mukit n
h]ie.
(gzBk 839, r[o{ rqzE ;kfjp)
(r[o;pfdàr[owzsq Bkw s'A fpBk fe;/ O gow gd dh gqkgsh BjhA
j'Jh. j'o ;G soQK dk f;woBànokXBk, gkyzv Grsh j?, Gow BjhA
iKdk.)
* sitguru imilAa jaNIA{ . ijtu imilA{ namu vKaNIA{ .
sitgur baJu n paieX sB TkI krm kmaie jIxu .
(gzBk 72, r[o{ rqzE ;kfjp)
(;fsr[o{ s'A fpBk fe;/ B/ gow/;o O BjhA gkfJnk.)
* itAaig suAamI Aan kxu ictvt mUz mugW Kl Kr t[ .
(gzBk 1267, r[o{ rqzE ;kfjp)
(i' fJe' fJe j;sh gkopqjw, nekb g[oy O SZv e/ j'o fe;/ dh
nokXBk eod/ jB, w{V w[rX jB. j'o e'Jh ig sg rnkB, fe;/
soQK dk fXnkB, f;zfwqs Fk;soK d/ tfynkB i'r nfGnk; eoB
Bkb jT[A dk Gow BjhA iKdk s/ fJZe ftZu iht dh ;wkJh BjhA
j' ;edh.)
31
d;w rqEz dh ftuko
Aap[ WrtI sajIAnu Aap[ Aakasu .
ivic Aap[ j;t xupaieAnu muiK Aap[ w[ie igrasu .
sBu Aap[ Aaip vrtwa Aap[ hI guNtasu .
jn nank namu iWAaie tU siB iklivK ko[ tasu .
(gzBk 302, r[o{ rqzE ;kfjp)
(Bkw d/ noE jB r[owfs Bkw, Fpd r[o{, tkfjr[o{ dk
ig f;woB.)
;fs
w{b wzsq dk shik nZyo ;fs j?, ;fs fJe J/ezeko dk r[D
`. fJe J/ezeko, i'fs gow g[oy, ;Zs `, Reality `, fJe' fJe
nfpBk;h j'Ad j;sh, the only one reality, fiT{Adh ikrdh gow
fBowb u/sBk.
sit sit hir sit sit st[ sit BNIA{ .
wUsr Aan n Avru purKu pxUratnu suNIA{ .
(gzBk 1386, r[o{ rqzE ;kfjp)
jh w[Ka th scu psirAa Avru n wUja k]eI .
(gzBk 769, r[o{ rqzE ;kfjp)
Bkw[
fJe J/ezeko gkopqjw i'fs o{g B/ Bkw ou e/ nksw g;kok
ehsk.
AapIn\{ Aapu saijX AapIn\{ ricX naxu .
(gzBk 463, r[o{ rqzE ;kfjp)
32
 d;w rqEz dh ftuko
pqjw i'fs d/ ;z;ko ftZu r[gs jo EK g;o/ ;o{g O
r[opkDh BkT[ iK Bkw i'fs efjzdh j?.
gupta namu vrt{ ivic kljuig Gio Gio hir BrpUir rihAa .
(gzBk 1334, r[o{ rqzE ;kfjp)
Bkw jk}ok j}{o, }kjok }j{o ;op ftnkge j;sh j?.
Bkw gowkswk j?, jo fJe iht ftZu Gog{o gow fBowb u/sBk j?.
;G ihtK dh nkswk j?, nkswk pqjw j?, nkswk i'fs j?.
g{ok ;fsr[o{ r[owzsq Bkw, tkfjr[o{ f;ZyK O fdzdk j?. fJ;
Bkw d/ ig f;woD fXnkB Bkb wB[Zy O nkgD/ fBi ;o{g Real
Self, nkswk, gowkswk, Bkw, pqjw dk frnkB j[zdk j?.
eosk
eosk - ;G ezw eoB s/ ekoT[B tkbh Fya;hns fJZe
J/ezeko, i'fs o{g gkopqjw ;G e[M j[ew (Divine Will) Bkb eodk
` s/ ihtK e'b'A eokT[Adk `. eosk fJe' fJZe ;d?th j;sh, fJZe
J/ezeko dk r[D `.
;z;ko ouBk fJZe J/ezeko B/ eosk o{g ftZu nkgD/ r[D
j[ew Bkb Unzeko X[zB T[uko e/ ehsh. ;z;ko ftZu ;G e[M eoB
eokT[B tkbk eosk nekb g[oy j[ew ;Zssk Bkb eodk `.
Aap[ kr[ krae[ Aap[ . Aap[ Taip xuTap[ Aap[ .
tuJ t[ bahir kCU n h]v{ tU; Aap[ kar{ laviNAa .
(gzBk 125, r[o{ rqzE ;kfjp)
sBu jIxu ip;du wIAa tuWu Aap[ tuWu Aap[ kar{ laieAa .
j[ha tU; hukmu krih t[h[ k] krm kmav{
j[ha tuWu Wuir iliK paieAa . (gzBk 736, r[o{ rqzE ;kfjp)
fJZe J/ezeko, i'fs o{g nekb g[oy B/ nBjs, nBjd Fpd
dhnK ;zrhse X[zBK T[uko e/ nksw g;kok ehsk. eos/ d/ ;zrhse
33
d;w rqEz dh ftuko
X[zBK o{g s'A ;z;ko dh jT[A tkbh w?bh u/sBk pDh, s/ ;z;ko d/
nBfrDs iht izsK d/ tZy-tZy o{g pD/. ;z;ko d/ tZy-tZy o{g fJZe
d/ jh nB/eK wk:kth ;o{g jB. ;z;ko s/ ;z;ko d/ iht fBor[D
pqjw d/ jh ;or[D ;o{g jB. jT[A d/ Gow ekoD wB[Zy O ;or[D
;o{g ftZu eosk s/ eos/ dh nkgDh y/v BjhA fdZ;dh. pqjw
frnkBh O ;z;ko s/ ;z;ko d/ ihtK ftZu fJZe J/ezeko, eosk jh y/
vdk fdZ;dk `.
g[oy[
fJe J/ezeko i'fs o{g pqjw O r[opkDh g[oy, gow g[oy,
nkfd g[oy, eosk g[oy, ;[ikB g[oy efjzdh j?. o{g o/y ozr s'A fpBk
;zg{oB, j'Ad tkbh u/szB, ;[zg{oB Fy;hns j?. T[j jh ;z;ko dk y;w
j?, ;G iht T[; d/ j[ew ftZu eko eoB tkbhnK BkoK jB.
iesu jg mih purKu e[ku h{ h]r sglI nair sbaeI .
(gzBk 591, r[o{ rqzE ;kfjp)
na itsu kamu n narI . (gzBk 597, r[o{ rqzE ;kfjp)
m{ kamiN m[ra k;tu krtaru .
(gzBk 1128, r[o{ rqzE ;kfjp)
fBoGT[
fJe J/ezeko i'fs o{g gkopqjw O fe;/ dk GT[ BjhA,
fBoGT[ j?. ;kok ;z;ko iht izs, d/th d/ts/, T[; d/ G? ftZu
jB s/ T[; d/ j[ew ftZu eko eod/ jB.
e[k[ kxu nahI Bxu k]ie . krta kr[ krav{ s]ie .
(gzBk 796, r[o{ rqzE ;kfjp)
its t[ xUpir nahI k]ie .
34
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

kxuNu dr{ dru iks ka h]ie . keI bar psirX pasar . swa swa ieku e[k;kar .
(gzBk 842, r[o{ rqzE ;kfjp) (gzBk 276, r[o{ rqzE ;kfjp)
(;z;ko ouBk T[; d/ j[ew Bkb eJh tko j'Jh, id'A id'A
sgilAa Bxu iliKAa isir l[Ku . T[;B/ nksw g;kok ehsk.)
nank inrBxu inr;karu scu e[ku . Unzeko X[zB ;dk ;Zs BjhA, fJZe ekb uZeo s'A pkd fJZe
J/e/ ftZu ;wk iKdh `.
(gzBk 464, r[o{ rqzE ;kfjp)
fJzdq nkfd d/ts/ th T[; d/ G? ftZu s/ j[ew ftZu eko w{ofs
eod/ jB. w{ofs d/ noE jB ti{d, ;o{g, j'Ad, j;sh.
B{ ivic ie;wu iPr{ isr Bair . sPl wrsnu Akal mUrit pRBu h{ BI h]vnhara .
B{ ivic raja Wrm wuAaru . (gzBk 609, r[o{ rqzE ;kfjp)
(;d ihts j;sh j'Ad)
(gzBk 464, r[o{ rqzE ;kfjp)

fBot?o[ ni{Bh
fJe J/ezeko pqjw i'fs O fe;/ Bkb t?o BjhA. fJe J/ezeko i'fs o{g gkopqjw, i{BK ftZu BjhA nkT[Adk,
iBw woB ftZu BjhA.
its ka srIku k] nhI na k] k;oku v{raeI . jnm mrN t[ rht naraieN .
(gzBk 592, r[o{ rqzE ;kfjp)
(gzBk 1136, r[o{ rqzE ;kfjp)
tU; inrv{ru s;t t[r[ inrml . ;z;ko d/ ;G iht d/th, d/ts/, ntsko iBw woB ftZu
(gzBk 108, r[o{ rqzE ;kfjp) jB.

nekb ;?Gz
fJe J/ezeko pqjw i'fs, nekb g[oy j?, nfpBk;h j'Ad j?. fJe J/ezeko i'fs o{g gkopqjw B/ nkgD/ nkg O nkg
;wK (Time) nekb g[oy d/ j[ew Bkb, ;z;ko dh T[sgsh ;w/A F[o{
T[gkfJnk. e[km e[k{ Aapu xupaieAa . (gzBk 113)
j'fJnk. ;wK T[sBh d/o ub/rk, fisBh d/o ;z;ko j?. id'A nkfd
g[oy d/ j[ew ftZu fJe ekb uZeo ;wkgs j't/rk, sK ;wK ;wkgs Unzeko O nekb g[oy B/ fJe etkT[ Bkb T[gkfJnk. ekb
j't/rk. T[j ekb dk ekb j?. T[j nkg ;d ihts j?. wjkekb ;G d/th d/tfsnK O T[gkT[B tkbk T[j fJe J/ezeko j?.

35 36
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

;G d/th d/ts/ iBw woB ftZu jB TjBkA B{z nekb g[oy dk

frnkB Bjh. Gkr 4
r[o gq;kfd
G{fwek
r[o{ d/ noE jB, fJe' fJe ;d?th j;sh gkopqjw d/ r[opkDh B/ t/d pkDh B{z tkgkoh fejk j?. r[o{ ih B/ fejk
fBor[D s/ ;or[D ;o{g O ikBD tkbk s/ f;Zy ;/te O feogk j? uko/ t/d sq?r[Dh ;z;ko dh ftuko d;d/ jB. s[ohnk nt;ok ikA
d[nkok Bkw (r[owzsq d/ e/) pqjw dk frnkB d/D tkbk. gq;kfd d/ J/ek J/ekzeko dh ;{M-p{M frnkB, g{o/ ;fsr[o{ s' gqgks jz[dh j?.
noE jB feogk.
uko/ p/d eEfj nkeko..
guru prsawu kr[ namu w[v{ nam[ naim smaviNAa . shB nt;Ek ej/ tfynkB[..
(gzBk 130, r[o{ rqzE ;kfjp) s[ohnkt;Ek ;fsr[o s/ jfo ikB..
tuWu ibnu Avru n k]eI jaca gur prsawI tU; paviNAa . (gzBk 154 r[o{ rzqE ;fjp)
f;fwqs ;k;sok d/ T{gd/F pko/ r[opkDh ;wMkT[zdh j?A
(gzBk 130, r[o{ rqzE ;kfjp)
f;fwqs ;k;sokA B{z sZs, J/ek J/ezeko gko pqjw i'fso{g nekb g[oy
gur ibnu igAanu n h]veI na suKu vs{ min Aaie . dh gSkD BjhA.
* f;qfwfs ;k;s nzs B ikD?..
nank nam ivhUN[ mnmuKI jasin jnmu gvaie .
w{oy[ nzXk ss[ B gSkD?..
(gzBk 650, r[o{ rqzE ;kfjp)
nkg/ eo/ eokJ/ eosk nkg/ Gofw G[bkfJdk..
(gzBk 1061 r[o{ rzqE ;kfjp)
* f;fwqfs ;k;sq g[zB gkg phukod/ ss? ;ko B ikDh..
ss? ;ko B ikDh r[o{ pkMj[ ss? ;ko B ikDh..
(gzBk 920 r[o{ rzqE ;kfjp)

t/d pkDh pko/

r[opkDh eh T[gd/F fdzdh `
r[o{ BkBe ;kfjp s/ gfjb/ uko f;Zy r[o{, fjzd{ xokfBnK
ftZu g/dk j'J/. fjzd{ Xow dk w{b t/d ;k;sq f;fwqshnK jB. r[o{
BkBe ;kfjp fjzd{nK d/ shoEK, e[o{eF/so, jfod[nko, pBko;,
irzBkEg[oh nkfd s/ rJ/ s/ pqkjwDK O T[gd/F fdZsk s/ pkDh
37 38
 d;w rqEz dh ftuko
T[ukoh. r[o{ ih gopsK T[^s/ i'rhnK f;ZXK d/ fNekD/ s/ rJ/ s/ T[E/
th T[gd/F fdZsk. pqkjwD s/ i'rh à f;ZX, t/d Fk;sq f;fwqshnK dh
f;Zfynk w[skpe Grsh eod/ ;B.
f;fwqshnK s/ Fk;soK dk w{b t/d pkDh j?. f;fwqshnK
seohpB 31 jB, fiBQK O fbZyD tkb/ tZv/-tZv/ foFh w[Bh j'J/ jB,
fi; soQK wB{ f;fwqsh, tfFFN f;fwqsh nkfd. f;fwqshnK d/ T[gd/
FK ftZu pj[s fGzB G/d jB. S/ gqf;ZX Fk;so jB fizBQK ftZu
doFB ftfdnkàfcb';ch j?. fJjBK nkg; ftZu fto'Xh ftukoK tkb/
yN Fk;soK O r[opkDh B/ gkyzv fejk. fJj ;G ;z;ko dhnK gqf;ZX
g[;seK jB.
r[o{ BkBe dk wZs fJjBK Bkb'A tZyok ;h, s/ ;fsr[o{ ih B/
r[opkDh ftZu fJjBK O G[Zb/ wkor dZf;nk j?. r[o{ BkBe ;kfjp B/
Bkw Xow dk T[gd/F fdZsk, s/ fJe J/ezeko, fBor[D pqjw dh
Grsh dk T[gd/F fdZsk, fi; wkor s/ uZb e/ iBw woB dk r/V
eZfNnk iKdk j?, s/ iht ;d ;[yh, s/ ;d ihts j' iKdk j?. r[o{
BkBe ;kfjp B/ fJe' fJZe j'Ad gkopqjw d/ ;z;ko ftZu g;o/ ;o{g
Bkw dk ikg f;woD eoB dk T[gd/F fdZsk j?.
fjzd{ Xow Fk;soK, t/d pkDh, f;fwqshnK, Fk;soK dk w{b
pqjwk j?. fJBQK Fk;soK nB[;ko pqjwk ;z;ko O g?dk eoB tkbk
d/tsk j?, ftFO ;z;ko O gkbD tkbk d/tsk ` s/ fFtih ;z;ko
dk ;zxko eoB tkbk d/tsk `. fJj ;wMd/ jB fe pqjwk, ftFO
s/ fFtih dh fsqe[Nh ob e/ pqjw pDdh `.
fjzd{ Xow d/tfsnK s/ d/tfsnK d/ ntsko okw uzdq,
fWFB ih nkfd dh g{ikànokXBkàfXnkB dk T[gd/F fdzdk `. fjzd{
Xow d/tfsnK d/ ntskoK dhnK w{oshnK dh g{ik dk th T[gd/F
fdzdk `. fjzd{ okw uzdq, fWFB ih O GrtkB efjzd/ jB. r[opkDh
nB[;ko fJj ;G d{i/ jB, GrtkB e/tb fJe gkopqjw `.
r[opkDh nB[;ko pqjwk, ftFO s/ wj/F s/ fJjBK d/ ntsko
d{i/ jB, fJjBK dh nokXBk Bkb sq? r[Dh ;z;koe FeshnK dh
nokXBk j[zdh `. fJ; soQK J/ezeko fBor[D pqjw dh gSkD BjhA j'
;edh, u"E/ gd dh nt;Ek gqkgs BjhA j' ;edh s/ iBw woB d/
39
d;w rqEz dh ftuko
r/V s'A S[Nekok BjhA j' ;edk, iwK d/ tZ; g?Dk g?Adk `.
j[D n;hA t/dK dh ftuko r[opkDh s'A ;wMB dk :sB
eod/ jK. J/ezeko fBor[D pqjw B/ uko/ t/d pqjwk O fdZs/. pqjwk
t/d gVQ e/ ftuko eodk fojk go fJZe'-fJZe ;d?th j;sh i'fs o{g
gkopqjw d/ j[ew O p[ZM BjhA ;fenk, fJ; bJh BoeK ;[orK ftZu
x[zwdk `. fJ;O pqjw dh gSkD BjhA j'Jh.
car[ v[w bRhm[ kxu wIe[ piz piz kr[ vIcarI .
ta ka hukmu n bUJ{ bpuza nrik surig AvtarI .
(gzBk 423, r[o{ rqzE ;kfjp)
t/dK B/ gkg g[zB dh ftuko s/ pqjwk ftFO wj/F nkfd
dhnK eEk ejkDhnK ejhnK, s/ T[^uhnK BhthnK ikshnK dh
ftuko th fJE'A jh nkJh.
kTa khaNI b[w: I AaNI papu pu;nu bIcaru .
w[ w[ l{Na l{ l{ w[Na nrik surig Avtar .
xutm miWm jat: I ijnsI Brim Bv{ s;saru .
(gzBk 1243, r[o{ rqzE ;kfjp)
g[zB gkg Boe ;[or dk phi jB, g[zB gkg eowK Bkb iht
b/y/ ftZu jh ofjzdk `, fizBh d/o b/y/ s'A BjhA S[ZNdk, T[sBh d/o
iBw woB j?. fJ; soQK sZs pqjw dk frnkB BjhA j' ;edk. g[zB
gkg wkfJnk dk tgko `.
b[wu pukar[ pu;nu papu surg nrk ka bIxu .
j] bIj{ s] xugv{ Ka:wa jaN{ jIxu .
(gzBk 1243, r[o{ rqzE ;kfjp)
pqjwk B/ t/d pkDh gork;h, fJj wkfJnk d/ w'j dk fybkok
`. p/d wkfJnk dk tkgkoh `, frnkB okf; r[owzsq Bkw ;fsr[o
s'A gqkgs j[zdk `, fi; Bkb pqjw frnkB jz[dk ` s/ wB[Zy fJ;/
40
 d;w rqEz dh ftuko
ihtB ftZu w[es j' iKdk `.
b[wu vparI igAanu rais krmI pl{ h]ie .
nank rasI bahra liw n cilAa k]ie .
(gzBk 1244, r[o{ rqzE ;kfjp)
f;zfwqs Fk;so Gow ftZu jB. fJjBK O gow sZs, J/ezeko
pqjw i'fs dh gSkD BjhA j' ;edh, f;zfwqs Fk;so g[zB gkg dh
ftuko fdzd/ jB.
isimRit sast A;tu n jaN{ . mUrKu A;Wa ttu n pCaN{.
Aap[ kr[ krae[ krta Aap[ Brim Bulaiewa .
(gzBk 1061, r[o{ rqzE ;kfjp)
isimRit sastR pu;n pap bIcarw[ tt{ sar n jaNI .
tt{ sar n jaNI gurU baJhu tt{ sar n jaNI .
(gzBk 920, r[o{ rqzE ;kfjp)
uko/ t/d nkeko tkb/ f;qFNh, sq? r[Dh wkfJnk dk tfynkB
eod/ jB. uT[E/ gd dh nt;Ek s[ohnk nt;Ek ;fsr[o{ s'A ikDh
ik ;edh `.
car[ b[w kTih Aakaru . tIin AvsTa khih viKAanu .
turIAavsTa sitgur t[ hir janu .
(gzBk 154, r[o{ rqzE ;kfjp)
(s[ohnk nt;Ek ftZu nkswk d/ doFB, s/ J/e/ gkopqjw
dk frnkB j' iKdk `.)
r[opkDh g{o/ ;fsr[o{ s'A ftXh g{ote, r[owzsq Bkwàr[oFpd,
gqkgs eoe/ Bkw f;woB dk T[gd/F fdzdh `, fi; Bkb J/ezeko
fBor[D pqjw dh nokXBk j[zdh `. fJj r[owfs Bkw `. fjzd{ rqzE
th Bkw f;woB dk T[gd/F fdzd/ jB, go T[j r[owfs Bkw BjhA,
41
d;w rqEz dh ftuko
d{i/ dk f;woB `. pqkjwDh ws tkfbnK B/ b'eK O T[^uhnK
BhthnK ikshnK ftZu tzv fbnk, s/ pqkjwD O irs dk r[o{
pDkfJnk. pqkjwD t/dK Fk;soK dh ftuko eodk `, gkg g[zB dh
ftuko eodk `, t/dK d/ gkm j[zd/ jB. Uw O ;Zs efj e/ T[; dk
fXnkB Xfonk iKdk `, okw uzdq, fWFB, fFt ih, d[ork GtkBh
s/ fJjBK dhnK w{oshnK dh g{ik eokT[Adk `. fJj ;wMd/ jB fJ;
soQK pqjw dh g{ik nokXBk j[zdh `. r[opkDh efjzdh `, fJj d{i/
dh nokXBk `, fJ; soQK fJe J/ezeko dk frnkB BjhA j' ;edk.
r[opkDh dk T[gd/F ` fe gow/;o dk Bkw ;G f;qFNh b?Adh
`. e/tb g{o/ ;fsr[o{ s'A Bkw b? e/, r[owzsq Bkwàr[oFpd d/ f;woB
Bkb, sZs pqjw dk frnkB j[zdk `, fJ; soQK Bkw igD tkb/
r[ow[y jB, j'o ;G wBw[y jB.
namu t[ra sBu k]eI l[tu h{ j[tI AavN jaNI .
ja tuWu Bav{ ta gurmuiK bUJ{ h]r mnmuiK iPr{ ieAaNI .
(gzBk 423, r[o{ rqzE ;kfjp)
nfrnkBh r[o{ s'A Bkw b? e/ igD Bkb jT[A dk Gow BjhA
iKdk s/ gkopqjw p[fMnk BjhA iKdk.
A;W[ gurU t[ Brmu n jaeI . mUlu C]id lag[ wUj{ BaeI .
(gzBk 232, r[o{ rqzE ;kfjp)
(nfrnkBh r[o{ s'A Bkw b? e/ f;woB Bkb d{i/ dh Grsh
j[zdh `, fJj w{b, sZs pqjw, J/ezeko O SZv e/ d{i/ Bkb br/ jB.)
epho ih efjzd/ jB -
kbIr maie mU;dxu ith gurU kI ja t[ Brmu n jaie .
Aap dub[ chu b[w mih c[l[ wIe[ bhaie .
(gzBk 1369, r[o{ rqzE ;kfjp)
kbIr bamnu gurU h{ jgt ka Bgtn ka guru naih .
AriJ xuriJ k{ pic mUAa carxu b[whu maih .
(gzBk 1377, r[o{ rqzE ;kfjp)
42
 d;w rqEz dh ftuko
ih;wU mUl[ BUl[ AKuoI ja:hI .
(fjzd{ pqjw s'A G[b/ y'N/ o;s/ ik oj/ jB.)
nariw kihAa is pUj kra:hI . A;W[ gug; [ A;W A;Waru .
paTru l{ pUjih mugW gvar .
(fJj w[rX rtko gZEo dh w{osh dh g{ik eod/ jB.)
Xih ja Aaip dub[ tum kha trNharu .
(gzBk 556, r[o{ rqzE ;kfjp)
(gZEo nkg v[Zpd/ jB, s[jkO fet/A ;z;ko ;kro s'A gko
eokT[Br/.)
tR{ guN baNI bRhm j;jala .
piz vawu vKaNih isir mar[ jmkala .
ttu n cInih b;nih p;d prala .
(gzBk 230, r[o{ rqzE ;kfjp)
;fsr[o{ ih efjzd/ jB w?A BjhA ikDdk gqG{ O fejVh rZb
uzrh brdh `, wBk, e'Jh okj y'i. ;fsr[o{ ih B/ fjzd{ Xow d/
wkorK dh frDsh ehsh `, fJj ;ko/ efjzd/ jB T[jBK T[^u gd gk
fbnk `, gow/;o gk fbnk `. e'Jh nkgD/ nkg O xZN BjhA
nytkT[Adk. ;fsr[o{ ih efjzd/ jB fJj ;G T[gkt G[Zb/ wkor jB,
w?A fJj ;G fsnkr fdZs/ jB, s/ ;fsr[o{ dh FoB nkfJnk jK i'
r[owzsq Bkw dk f;woB eok e/ uT[E/ gd se gj[zukT[Adk ` s/ sZs
pqjw, fJe' fJZe j'Ad j;sh fBor[D pqjw dh gSkD eokT[Adk `.
fco b/yk BjhA ofjzdk s/ iBw woB BjhA ofjzdk.
janxu nhI Bav{ kvn bata . mn K]ij margu .1. rhaxu .
iWAanI iWAanu lavih . igAanI igAanu kmavih .
pRBu ikn hI jata .1. BgxutI rht jugta .
j]gI kht mukta . tpsI tpih rata .2.
43
d;w rqEz dh ftuko
m]nI m]inWarI . sinAasI bRhmcarI .
xuwasI xuwais rata .3. Bgit nv{ prkara .
p;idtu v[wu pukara . igrstI igrsit Wrmata .4.
iek sbwI bhu rUip AvWUta . kapzI kxut[ jagUta .
ieik tIriT nata .5. inrhar vrtI Aaprsa .
ieik lUik n w[vih wrsa . ieik mn hI igAata .6.
Gaio n ikn hI khaieAa . sB kht[ h{ paieAa .
ijsu m[l[ s] Bgta .7.
(fJj ;G efjzd/ jB fe w?A gk fbnk j?, fe;/ B/ xZN BjhA
ejkfJnk, go gowi'fs Bkb e'Jh BjhA fwfbnk.)
sgl xukit xupava . itAagI srin pava .
nanku gur criN prata .8.
(gzBk 71, r[o{ rqzE ;kfjp)
(w?A T[go fdZs/ ;rb T[gkt fsnkr fdZs/ jB, s/ ;fsr[o{
dh FoB nkfJnk jK i' r[owzsq Bkw d/ e/ F[X wB Bkw ikgàf;woD
dk T[gd/F fdzdk j?.)
;fsr[o{ ih efjzd/ jB J/ezeko fBor[D pqjw O SZv e/ j'oK
dk f;woB eoB tkb/ w{oy y's/ jB. (fJj fpoEk efjzd/ jB n;hA
s/o/ jK.)
itAaig suAamI Aan kxu ictvt mUz mugW Kl Kr t[ .
kagr nav l;Gih kt sagru ibRTa kTt hm trt[ .
isv ibr;ic Asur sur j[t[ kal Agin mih jrt[ .
(fFt, pqjwk, okyF fisB/ jB, ekb dh nrBh ftZu ;Vd/ jB.)
(gzBk 1267, r[o{ rqzE ;kfjp)
44
 d;w rqEz dh ftuko
tR{ guN sBa Watu h{ piz piz krih vIcaru .
mukit kw[ n h]veI nhu paiein\ m]K wuAaru .
ibnu sitgur b;Wn n tuohI naim n lg{ ipAaru .
(gzBk 1277, r[o{ rqzE ;kfjp)
Kou wrsn j]gI s;inAasI ibnu gur Brim Bulae[ .
sitguru s[vih ta gitimit pavih hirjIxu m;in vsae[ .
scI baNI isxu ictu lag{ AavNu jaNu rhae[ .
(gzBk 67, r[o{ rqzE ;kfjp)
r[o{ nwodk; ih efjzd/ jB ;fsr[o{ ih dh FoB nk e/
;fsr[o{ dh ;/tk nokXBk fpBk fe;/ B/ J/ezeko fBor[D pqjw, i'fs
o{g O BjhA gSkfDnk. fJj r[ow[y jB. j'o ;G wBw[y pe-pe e/
ftbe-ftbe e/ wo rJ/, s/ iBw woB d/ r/V ftZu oj/, d[yh j' e/
d[Zy ftZu ;wkJ/ ofjzd/ jB. r[o{ dh FoB nkT[D tkb/ r[ow[y,
r[owfs Bkw f;wod/ jB, Bkw o; ghAd/ jB s/ ;[Gkte jh ;Zu ftZu
;wk iKd/ jB. ;fsr[o{ s/ r[opkDh dh FoB ftZu nk e/ ekb tZ;
BjhA j[zd/ s/ iBw woB d/ r/V s'A S[Nekok j' iKdk `.
ibnu sitgur s[v[ ikn{ n paieAa mnmuiK Bxuik mue[
ibllaeI .
Aavih javih Oxur n pavih wuK mih wuiK smaeI .
gurmuiK h]v{ su A;imRtu pIv{ shj[ saic smaeI .6.
ibnu sitgur s[v[ jnmu n C]d{ j[ An[k krm kr{
AiWkaeI .
v[w pzih t{ vaw vKaNih ibnu hir pit gvaeI .
sca sitguru sacI ijsu baNI Bij CUoih gur srNaeI .
(gzBk 638, r[o{ rqzE ;kfjp)
45
d;w rqEz dh ftuko
(;fsr[o ;Zuk `, r[opkDh ;Zuh `, r[o{ dh FoB nk e/ Bkw
f;woB Bkb S[Nhdk `.)
r[owfs dk fJj th c?;bk ` fe r[o{ dh FoB nkT[D s'A
gfjbK j'o ;G Go';/ànehd/ SZv e/ nkU. fe;/ j'o T[^s/ Go';k oyd/
j'J/ ;fsr[o{ dh FoB nkT[Dk, d' p/VhnK ftZu g?o oyDk `, fJ;
soQK S[Nekok BjhA j[zdk.
r[o{ nzrd ;kfjp s/ r[o{ nwodk; ih s/ nB/eK FoXkb{
;fsr[o{ dh FoB nkT[D s'A gfjbK d/th d/tfsnK O wzBd/ ;B s/
jo ;kb shoE dh :ksok bJh iKd/ ;B, r[o{ FoB nkT[D s'A
pknd T[jBK B/ nkgD/ gfjb/ Xow d/ nehd/ fsnkr fdZs/ s/ d{ik
gk;k BjhA sZfenk. ;fsr[o dh f;Zfynk O ;Zs eoe/ gotkB ehsk
s/ ;/tk fJe wB j' e/ ehsh.
ja kxu muin W*anu Wr{ iPrt sgl jug
kbhu k k]xU pav{ Aatm pRgas kxu .
b[w baNI siht ibr;ic jsu gav{ ja k]
isv muin gih n tjat kiblas k;xu .
ja k} j]gI jtI isW saiWk An[k tp
joa jUo B[K kIe[ iPrt xuwas kxu .
su itin sitguir suK Baie ikRpa WarI
jIA nam kI bdaeI weI gur ramwas kxu .
(gzBk 1404, r[o{ rqzE ;kfjp)
gzfvs T[j ` i' fsqj r[DK dh gzv, sq? r[D wkfJnk dh,
t/dK Fk;soK dh ftuko O fsnkr/, ;fsr[o{ s'A dhfynk b? e/ ftXh
g{ote r[owfs Bkw bt/ s/ Bkw ig/.
s] p;idtu j] itha: guNa kI p;d xutar{ .
Aniwnu e[k] namu vKaN{ . sitgur kI Xhu wIiKAa l[ie.
46
 d;w rqEz dh ftuko
sitgur Aag{ sIsu Wr[ie .
(gzBk 1261, r[o{ rqzE ;kfjp)
dgrI cal n[tR Puin A;Wul[ sbw surit nhI BaeI .
sastR b[w tR{ guN h{ maieAa A;Wlxu W;Wu kmaeI .
(gzBk 1126, r[o{ rqzE ;kfjp)
(v'bB tkbh N/Yh ukb `. B/sq th nzX[b/ jB. r[o{ d/
Fpd s/ ;[ofs d/ w/b dk :sB BjhA eodk. T[; O fJj BjhA gsk
Fk;so t/d sK sq? r[Dh wkfJnk dh ftuko eod/ jB. nfrnkBh
XzXk jh eodk `._
to tIrT w[v w[vailAa k[waru mTura kasI .
k]io t[tIsa w[vt[ sNu ie;wR{ jasI .
isimRit sastR b[w cair Kou wrs smasI .
p]TI p;idt gIt kivt kvt[ BI jasI .
jtI stI s;inAasIAa siB kal{ vasI .
muin j]gI iwg;bra jm{ sNu jasI .
j] wIs{ s] ivNsNa sB ibnis ibnasI .
iTru parbRhmu prm[sr] s[vku iTru h]sI .
(gzBk 1100, r[o{ rqzE ;kfjp)
(gkopqjw gow/;o fEo `. r[ow[y ;/te th r[owfs f;woB
eoe/ ;dihts j' iKdk `, pkeh ;G iBw woB d/ r/V ftZu jB.)
sacI kIrit sacI baNI . h]r n wIs{ b[w puraNI .
pU;jI sacu sc[ guN gava m{ Wr h]r n kaeI h[ .
(gzBk 1022, r[o{ rqzE ;kfjp)
vrt n rhxu n mh rmwana .
47
d;w rqEz dh ftuko
itsu s[vI j] rK{ inwana .1.
e[ku gusaeI Alhu m[ra . ih;wU turk wuha: n[b[ra .1.
(tos BjhA oydk, o'i/ BjhA oydk, T[; O nokXdk jK
i' UVe oydk `. w/o/ bJh fjzd{nK dk r';KJh s/ w[;bwkBK dk
nZbQk, fJe' J/ezeko jh `, fjzd{ w[;bwkB d'jK s'A gZbk S[Vk fbnk
`.)
hj kab{ jaxu n tIrT pUja . e[k] s[vI Avru n wUja .
pUja krxu n invaj gujarxu .
e[k inr;kar l[ irw{ nmskarxu .3.
n hm ih;wU n muslman . Alh ram k[ ip;du pran .4.
khu kbIr iehu kIAa vKana .
gur pIr imil Kuiw Ksmu pCana .5.
(gzBk 1136, r[o{ rqzE ;kfjp)
(fjzd{, w[;bwkBK d/ g{ik, Grsh d/ sohe/ BjhA ngBKdk.
r[o{ O fwb e/ J/ezeko f;wodk `.)
t/dK Fk;soK dh f;Zfynk toD iks
t/d Fk;soK w[skpe pqkjwD, yZsoh, t?F s/ F{do uko
toDàikshnK jB. ;G toDK dk nkg' nkgDk fB:ws Xow `.
pqkjwD dk ezw ftfdnk gVQDk s/ gVQkBk, yZsoh dk ezw izrh
f;yFk gqkgs eoBk s/ oki s/ Xow bJh bVBk, t?F dk ezw tgko
nkfd s/ F{do dk ezw ;G toDK dh ;/tk. F{do O frnkB gqkgs
eoB dk s/ g{ik eoB dk e'Jh nfXeko BjhA. BhthnK ikshnK
dhnK th Fq/DhnK jB. b'jko, soykB nkfd jZEhA ezw eoB tkb/ th
BhthnK ikshnK ftZu Fkfwb jB. t/dKs nB[;ko wB[Zyh ikw/ ftZu
iBw, g[oF, fJ;soh uko/ toD nkgD/ g{opb/ iBwK ftZu ehs/
eowK nB[;ko j[zdk `. fJ; ;z;ko ftZu th i' eow iht eodk `
48
 d;w rqEz dh ftuko
fgSb/ ;z;ekoK w[skpe j' oj/ jB. fJj ;kvh gqkbpX `, destiny `.
;G wB[Zy nkgDh gqkbpX nB[;ko ihtB p;o eod/ jB. j}koK
;kbK s'A fJj ftuko ;BksB Xow d/ o{g ftZu Gkos tk;hnK d/
wB ftZu t;/ jB.
t/dKsh dh toD iks tzv d/ gZy ftZu dbhb
;BksB Xow fe;/ religion dk Bkw BjhA. fJj e[dosh
fB:wK dh ftuko `. t/de Xow ;wMdk ` fe ;z;ko d/ ;ko/ iht
nkgD/ ehs/ eowK d/ cb G'rd/ jB, fgSb/ iBw ftZu ehs/ eow
;z;eko pDd/ jB. wB[Zyk iBw ftZu nkT[D ;w/A pZuk nkgD/ fgSb/
ehs/ eowK nB[;ko pqkjwD, yZsoh, t?F iK F{do d/ xo nkgD/
eowK dk cb G'rD bJh iBw b?Adk `. pzd/ dh ekpbhns s/ ;wM
o[uh nkgDh iBw iks d/ nB[e{b, ;[Gkte jz[dh `. iht dk eowK
s'A S[Nekok, nkgD/ eowK d/ cb G'r e/ jh j' ;edk `. i/ ;G
toDàikshnK nkg' nkgDk ihtB s/ co} toD tzv d/ fj;kp
Bkb, y[Fh Bkb fBGkT[D sK ;wki ;[yh ofj ;edk ` s/ fe;/ MrV/
eFweF dk vo BjhA. id'A wB[Zy fJ; iBw s'A pD/ e[dosh fB:w
O s'VB dh e'fFF eod/ jB sK MrV/ j[zd/ jB s/ ;wki ftZu p/u?Bh
j[zdh `.
T[gob/ ftukoK nB[;ko ;z;ko ftZu 84 bZy i{BK d/ ihtàizs
fJ; eowK d/ fB:w nB[;ko, i{BK d/ d[yà;[y d/ uZeo eZY oj/ jB
s/ eZYd/ ofjDr/.
r[o{ BkBe ;kfjp B/ iht d/ eowpZX j'D tkbh s/ 84 bZy
i{BK ftZu x[zwD dh t?de ftuko O ;jh eoko fdZsk `, go
r[opkDh ;wMkT[Adh ` fe wB[Zyk i{Bh ftF/F j? s/ wB[Zy i{Bh ftZu
iht eowikb s'A S[ZNB dk :sB eo ;edk `, fco eowikb BjhA
ofjzdk, iht ;dihts j' iKdk ` s/ iBw woB dk r/V w[Ze iKdk
`. i' wB[Zy fJ; iBw ftZu eowikb s'A S[ZNB dk :sB BjhA eod/
T[j iBw woB d/ r/V ftZu jh ofjzd/ jB.
lK cxurasIh j]in sbaeI . maNs kxu pRiB wIeI vidAaeI .
49
d;w rqEz dh ftuko
iesu pxuzI t[ j] nru cUk{ s] Aaie jaie wuKu paiewa .
(gzBk 1075, r[o{ rqzE ;kfjp)
r[opkDh nB[;ko uzr/ eow eoB/ }o{oh jB go Fk;soK
ftZu dZ;/ ig, sg, ;ziw fBjcb jm eow jB.
fJ;bkw s/ Jh;kJh ws s/ e[M j'o ws iht d/ i{BK ftZu
x[zwD O BjhA wzBd/. T[jBK nB[;ko woB T[gozs nkswk iht d/
Bkb epo ftZu dcB ofjzdh `. id'A fenkws dk fdB nkt/rk sK
;G ihtnkswk epoK ftu'A T[mDrhnK, s/ T[jBK d/ eowK d/
fj;kp Bkb T[jBK O ;tor iK d'iy ftZu G/fink ikt/rk.
r[opkDh nB[;ko eow s/ eowK d/ cb, e[dosh fB:w jB,
go fJ; e[dosh fB:w s'A T[go gkopqjw dk j[ew `. eowK d/ cb
;[szso t;s{ BjhA, gkopqjw d/ j[ewK nB[;ko cb gqkgs j[zd/ jB.
wB[Zy d/ w;se s/ fby/ eowK d/ b/y n;b ftZu j[ew d/ b/y jB.
gkopqjw nkgD/ j[ew d/ b/yàgqkbpX O nkgDh pyFhF d[nkok w/N
fdzdk ` s/ eowK dk fj;kp s/ iBw woB dk r/V ysw j' iKdk
`. pyFhF dh gqkgsh dk okj g{o/ ;fsr[o{ d/ fdZs/ Bkw dh ewkJh
`.
eowikb dh ftukoXkok dh dbdb ftZu cf;nk t/dKsh
r[opkDh dh ftF/Fsk O ;wM BjhA ;edk. T[j nkgD/ t/dKsh
ftuko s'A fBebD dk okj BjhA ikD ;edk. fJ; dk fJe' sohek
`, r[of;ZyK dh ;zrs s/ r[opkDh dh eEk. u'jK toDK O r[opkDh
B/ fJe jh T[gd/F fdZsk `, fe i' g{o/ r[o{ s'A dhfynk s/ T[gd/F b?
e/ Bkw igdk ` T[j so iKdk `.
KtRI bRahmN sUw v{s xupw[su chu vrna kxu saJa .
gurmuiK namu jp{ xuWr{ s] kil mih
Gio Gio nank maJa .
(ysqh, pqkjwD, F{d, t?F ftZu iksh d/ nkXko s/ e'Jh
coe BjhA. fJjBK ftZu'A i' Gh r[o{ ih dh FoB nkt/rk, s/
r[owfs Bkw ig/rk, T[j ;z;ko ;kro s'A gko j' ikt/rk.)
(gzBk 747, r[o{ rqzE ;kfjp)
50
 d;w rqEz dh ftuko
ibnu gur krm n CuosI kih suiN AaiK vKaNu .
(gzBk 56, r[o{ rqzE ;kfjp)
(g{o/ ;fsr[o s'A fpBk eowK s'A S[Nekok BjhA j' ;edk.)
g{ok ;fsr[o eowK d/ pzXB s'A S[Nekok r[owfs Bkw
f;woD Grsh eok e/ eokT[Adk `, nkgDh Bdo eow pyFhF
d[nkok. r[owfs nB[;ko r[owzsq Bkw b? e/ J/ezeko dh Grsh ig
f;woB nokXBk j[zdh `. j'o fe;/ d/th d/ts/ ntsko d/ ig
f;woB Grsh eoB Bkb jT[A dk Gow BjhA ik ;edk s/ iBw
woB dk r/V pfDnk ofjzdk `.
j[D n;hA ni'e/ efEs d;w rqzE dh jo fJe ouBk dh tZy
ftuko r[opkDh nkXko s/ r[opkDh ftZu fdqV eokJh r[owfs dh
e;tNh s/ bk e/ eoB dk :sB eoBk `. g[oksB j;s fbys
phVkA ftZu fJ; rqzE dk Bkw pfusq BkNe j?.
51
d;w rqEz dh ftuko
Gkr 5
d;w rqzE dhnK ouBktK
G{fwek
fi; rqzE O nZi d;w rqzE d/ Bkw Bkb ikfDnk iKdk `,
fJ; rqzE iK g[;se dk Bkw gfjbK @pfusq BkNe# ;h. n;hA
nB[wkB brk ;ed/ jK fe Bkw d;w rqzE brGr 1885 JhH ftZu
ofynk frnk j't/rk.
fjzd{stk dhnK skesK dh e{N Bhsh ;dek fJ; dk Bkw
fJZe j'o tko pdb e/ d;w r[o{ rqzE ;kfjp j' frnk `. fJ; soQK
t/d ws d/ rqzE pfusq BkNe O j[D r[o{ rqzE ;kfjp dh pokpoh
d/D dk T[gokbk j' fojk `. eh r[of;Zy j[D d/th d/tfsnK d/
T[gkFe j' ikDr/ <
ny"sh d;w rqzE dh ;zgkdBk r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ nkg
BjhA ehsh s/ Bk jh eokJh `. fJ; rqzE dh ;zgkdBk gkl10 d/ i'sh
i'fs ;wkT[D s'A pkd 13 ;kb fgS'A ;zws 1778 iK eJh ftdtkBK
nB[;ko 17 ;kb fgS'A j'Jh.
d;w rqzE, tZy-tZy ouBktK dk ;zrqfj `. g[oksB j;s
fbys phVkA ftZu th fJj tZy-tZy ouBktK dk ;zrqfj ;h. F[o{-F[o{
ftZu fJ; rqzE dk Bkw pfusq BkNe ;h. fi; phV O GkJh wBh
f;zx ih dh phV eoe/ iBkfJnk frnk `, T[;d/ sseo/ ftZu
fbfynk ` -
sseok pfusq BkNe rqzE ih ek.
pfusq BkNe d/ ftZu ntskoK s/ okfinK d/ nB/e fJfsjk;e
gq;zr jB i' BkNe dh ohfs nB[;ko fby/ rJ/ jB. pfusq d/ noE
jB nihp iK j?okB.
52
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

d;w rqzE dhnkA e[b 12 ouBktK ftu'A 11 ouBktK ftZu 10H F;so Bkw wkbk (gzBk 717 s'A 808) ;qh GrT[sh
ouBjko gkl10 O do;kfJnk frnk `. ouBktK d/ wzrbkuoD ;jkfJ.. gkl10..
ftZu nekb T[;sfs, ;qh GrT[sh ih ;jkfJ nkfd th fbfynk `. 11H np fsq:k ufosq (gzBk 809 s'A 1388)> ;qh tkfjr[o{
ouBjko B/ GrT[sh ih ;jkfJ, iK gqEw GrT[sh f;wfo e/, iK ih eh csj..
ekb i{ eh T[;sfs fby e/ nkgD/ fJFN dh ikDekoh th fdZsh
;qh GrT[sh ih ;jkfJ.. np gfynkB ufosq fby:s/ gkl10
`. GrT[sh, ekb nkfd fby e/ ouBk ftZu jh fJFN d/ noE th
12H > j[ew ;Zfs, ;qh tkfjr[o{ ih eh \sj..
;wMkJ/ jB. n;hA GrT[sh d/ noE T[j jh eo ;ed/ jK i'
ouBjko B/ ehs/ jB. }\oBkwk ;qh w[ytke gl10 (gzBk 1389 s'A 1428)
ouBktK d/ f;ob/y s/ wzrbkuoD dh ;{uh n;hA j/mK fbyh }\oBkwj gkl 10
`. > j[ew ;s
1H ikg[ ;kfjp (d;w rqzE gzBk 1 s'A 10) ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. }\oBkwk ;qh w[ytke gkl10
> ;fsr[o gq;kfd, > tkfjr[o{ ih eh csj, n;hA T[go fbyhnK ouBktK dh ftuko, fJjBK ouBktK
;qh w[ytke gkl10 ftZu i' fbfynk `, T[; d/ nkXko s/ eoB dk :sB eoBk `.
2H nekb T[;sfs (gzBk 11 s'A 38) gkl10 ouBktK fbyB tkb/ d/ ftukoK dk w{b fszB gqeko dk j' ;edk `
3H pfusq BkNe ;qh w[ytke gkl10 (gzBk 39 s'A 73) y fBo'b r[opkDh
4H > tkfjr[o{ ih eh csj y fBo'b t/d Fk;soK f;zfwqshnK, fjzd{ Xow rqzE
;qh GrT[sh ih ;jkfJ. tko ;qh GrT[sh ih eh gkl10 H y r[opkDh T[gd/F s/ fjzd{ Xow rqzEK dk fwb-r'Gk
(gzBk 119 s'A 127) r[o{ r'fpzd f;zx ih dh pkDh fBo'b r[opkDh T[gd/F
5H > ;fsr[o gq;kfd.. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ.. nB[e{b j't/rh. gkl10 nG[Zb r[o{ eosko jB. T[jBK dh pkDh ftZu
r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh d/ fto[ZX e'Jh ftuko BjhA j' ;edk.
np frnkB gqp'X fby:s/ gkl10 (gzBk 127 s'A 155)
r[opkDh T[gd/F s/ fjzd{ Xow rqzEK d/ T[gd/F ftZu G/dK O
6H np uT[ph; ntsko (gzBk 155 s'A 709)
r[opkDh ftZu jh ;gFN o{g ftZu y'b e/, r[o{ ;kfjpkB B/ fpnkB
> ;qh tkfjr[o{ ih eh csj gkl10 ehsk `. r[of;Zy r[opkDh T[gd/F O ;Zs wzBd/ jB.
7H okwebh gkl10 (gzBk 709 s'A 712) r[opkDh, 1, fJe' fJe ;d?th j;sh, J/ezeko i'fs o{g
8H 33 ;t?:/ (gzBk 712 s'A 716) gkopqjw , gow fBowb u/sBk dk frnkB pyFdh `. fJj j;sh
> tkfjr[o{ ih eh csj ;ZukJh `, j'Ad `, wB'ebfgs, fwfEnk BjhA. fJe J/ezeko i'fs `,
nekb g[oy `, nkfd g[oy `, gow fBowb u/sBk `, nfpBk;h `,
;qh w[ytke ;t?:k gkl10
nkBzd ;o{g `, ;dk ;Zs `. fJe J/ezeko ftZu ;G r[D jB, e'Jh
9H ]kb;k wfjwk (gzBk 716) ntr[D fteko ekw W'X nkfd BjhA, pyFzd `.
> ;qh w[ytke gkl10
53 54
 d;w rqEz dh ftuko
w{b wzsq dk d{ik nyo Unzeko -
fJe J/ezeko d/ j[ew Bkb fJe J/ezeko dk g;ko/ tkbk
;o{g Unzeko ti{d ftZu nkfJnk. Unzeko ;o{g dh j'Ad ftZu
nkT[D d/ Bkb jh ekb ;wK F[o{ j'fJnk. fJe ekb uZeo g{ok j'D
s'A pkd, fJe J/ezeko d/ j[ew Bkb ;wK y? j' iKdk ` s/ ;kok
;z;ko, fJe ftZu jh ;wk iKdk `. Unzeko ;o{g ;dk ;Zs BjhA.
Unzeko ;o{g ftu Bkw i'fs dk ;z;ko ftu g;kok j?. Bkw i'fs
gow fBowb u/sBk j?. Bkw i'fs s'A fJe d/ j[ew Bkb f;qFNh
d/ iht izs, jT[A d/ Gow Bkb g?dk j[zd/ jB, gbd/ jB s/ wod/
ofjzd/ jB. (fJj 84 bZy i{BK dk r/V `.)
r[opkDh fJe J/ezeko, gkopqjw d/ ig f;woD dk T[gd/F
fdzdh `. fi; dh f;cs ;kbkj, ig f;woB fXnkB eoKr/, T[; d/
r[D ;/te ftZu nk iKd/ jB. r[owfs Bkw f;woB eoe/ s/
r[opkDh d[nkok T[; dh f;cs ;kbkj, r[D rk e/, T[; O
Bw;ekoK eoe/, fJZe d/ ;G r[D f;Zy ftZu gqt/F eo iKd/ jB s/
T[j fJZe ftZu jh ;wk iKdk `, s/ fJe tork jh j' iKdk `. id'A
fJe r[Dh Gog{o, gkopqjw d/ r[D nzdo nkT[Ad/ jB, sK ntr[D
BkF j' iKd/ jB.
;z;ko d/ w?vheb ftFt ftfdnkb/ (Medical Universities)
s/ j'o :{Bhtof;NhnK ftZu nieb Consciousness, u/sBk s/
ftfrnkBe y'i (Scientific Research) j' ojh `. Medical vkeNo
j[D fJj gouko eo oj/ jB fe fi; dk ig, f;woD, nokXBk,
r[DkDtkd, wB[Zy eodk `, T[;h d/ r[Dàntr[D wB[Zy ftZu nk
iKd/ jB. fJE'A se fe i/ f;roN (cigarrete) dk fXnkB Xfonk
ikt/rk s/ fJ; Bkw O ifgnk ikt/rk sK f;roN d/ ;G ntr[D,
o'r, phwkohnK T[; wB[Zy ftZu nk ikDr/. fJ; bJh fJj rZb
pj[s }o{oh ` fe n;hA fe; dk Bkw igd/ jK s/ fe; dh f;cs
;kbkj eod/ jK.
r[opkDh Uw O ;Zs BjhA efjzdh, Uw O nekb g[oy,
nfpBk;h j;sh, nkfd g[oy BjhA efjzdh. Uw dk ig f;woD eoB
tkb/ iwK tZ; g?Ad/ jB, iBw woB d/ r/V ftZu g?Ad/ jB, T[jBK dk
55
d;w rqEz dh ftuko
jT[A dk Gow fe;/ ig, sg, fXnkB, ;kXBk Bkb BjhA ik ;edk.
Uw s'A ekb (;wK) nkozG j'fJnk. Uw jh ekb g[oy `.
fjzd{ Xow Fk;soK nB[;ko, pqjwk fp;B wj/F ekb s'A T[gi/
d/ts/ jB. ekb iK wjkekb dk jh o{g d[ork, GtkBh, GrT[sh
nkfd d/thnK jB. fjzd{ Xow rqzE d/th d/tfsnK dh g{ik, nokXBk,
fXnkB, f;cs ;kbkj nkfd dk T[gd/F fdzd/ jB.
pfusq BkNe d/ Szs 84 ftZu eth efjzdk ` (ft;Eko Bkb
ftuko pfusq BkNe dh ftuko ftZu eoKr/) ekb dk fJFkok gk e/
jh GrtkB ftFO j'fJnk, fJ; irs ftZu fi; dh ekb Fesh
gorN j' ojh `. ekb dk fJFkok gk e/ jh pqjwk j'fJnk, ns/ ekb
dk fJFkok gk e/ jh fFt ih j'fJnk. ekb dk fJFkok gk e/ jh ;[o,
n;[o (d?s) j'J/. eth ekb O jh nekb efjzdk `.
fjzd{ Xow rqzE efjzd/ jB Uw dh nokXBk eoe/ ngo
ngko, fJe' fJe j;sh, gkopqjw O gkfJnk iKdk `. }kjo ` fe
t/d g[okD Fk;so ouB tkb/ foFh w[BhnK B/ nB[wkB brkfJnk `
fe pqjwk fp;B wj/F O ouB tkbh e'Jh fJe j;sh `, go T[j
fJe O ikDd/ gSkDd/ BjhA, Bk jh T[jBK d/ T[gd/F T[s/ nwb
eoe/ fJZe O gkfJnk ik ;edk `. ekb dk noE j? ;wK i' fJe'
fJe ;d?th j;sh d/ j[ew Bkb Unzeko X[zB T[ukoB d/ ;w/A s'A F[o{
j'fJnk. T[;h ;w/ Unzeko d/ j[ew Bkb fjzd{ ws dk Uw F[o{
j'fJnk. ekb O t/d Fk;so s/ r[opkDh ekb g[oy th efjzdh `.
fFtk d/ noE jB d[ork, GtkBh. fJj fFtgsBh, d/th `,
fi; d/ wjk ekbh, Fhsbk, d[ork, uzvh nkfde nB/eK Bkw jB.
d/th d/tfsnK ftZu r[D s/ ntr[D d'B'A jB. d/th d/tfsnK dh
nokXBk eoB Bkb fJjBK d/ ntr[D fteko, eo{o o{g, W'X nkfd
fJjBK d/ T[gkFeK ftZu nkT[Ad/ jB. r[o{ ih fJjBK dh f;cs
;kbkj, nokXBk s'A f;ZyK O toid/ jB.
d;w rzqE dhnkA ;G ouBktkA ftu Tw, ekb g[oy ekb,
ekbh, d[ork, GtkBh nkfd d/th d/tfsnkA nkfd dh f;cs ;kbkj,
Bw;eko s/ fJjBk ;eshnkA d/ f;woD dk T[gd/F j?.
56
 d;w rqEz dh ftuko
t/d Fk;so f;wqshnkA Uw B{z ;Zs efjzd/ jB s/ nekb
eosk, fBoGT[, fBot?o, ni{Bh s/ ;?Gz th efjzd/ jB. fjzd{ Xow dk
fJFN ikA f;woBàfXnkB:'r j;sh, Uw j? fi; Bz{ T[j efjzd/ jB
Uw ;Zs, Uw Bw' nkfd. Uw d/ ti{d ftu nkT[D ;w/A s'A ekb F[o{
j'fJnk. fjzd{ Xow Fk;so, ekb, ekbh s/ fJ;s' jh T[gihnkA
;eshnk ekbh, d[ork, GtkBh, GrTa[sh nkfd dk toDB eod/
jB, s/ fJBQkA dh f;cs ;bkj s/ f;woB fXnkB dk T[gd/F fdzd/
jB.
r[opkDh ftZu tos/ FpdkA d/ noE r[opkDh eodh
j?. fJ;h soQkA t/dpkDh ftZu tos/ FpdkA d/ noE t/dpkDh
eodh j?.
T[ d Q k oD bJh n;hA d;w rz q E dhnkA e[ M ouBktkA
ftZu' ekb s/ j'o d/th dtfsnkA d/ Bkw s/ noE ouBktkA
s'A b? e/A j/mkA fby/ jB.
d;w rzqE feqFB ntsko ftZu fdZs/ d/th d/tfsnkA d/ Bkw
d;w rzqE gzBk 309
d;w rzqE d/ feqFB ntsko gq;zr ftZu d/th dh T[;ss
fbyh j?. s/ d/th d/ nB/ekA Bkw th fby/ jB. fi; sokA d[ork,
uzvh nkfd. fJj ;G ekbàekbh d/ Bkw jB.
Szd 421 s' 432 se
(n;VQkA ns/ ;;sqkA tkbh s/ fGnkBe o{g tkbh, nzpek,
;hsbk s/ s'sbk d/th d/ Bkw jB.)
Szd 422
(GtkBh, ekbek, ikbgk (;kodk) :'r wkfJnk s/ JhFto
dh Fesh.)
Szd 424
(;;sqkA tkbh n;sqkA B{z XkoB eoB tkbh :'r wkfJnk ns/
;o;tsh.)
57
d;w rqEz dh ftuko
Szd 426
(wjk G?oth, G{sB/Ftoh, ns/ GtkBh, fsZBk ekbkA ftZu
ftnkge feqgkD o{g. fgzrbk, ;hsbk ns/ s'sbk.)
Szd 427
(n;sqkA ns/ ;;sqkA B{z XkoB eoB tkbh! s{zjh sho, sbtko,
eksh ns/ eNkoh j?A.)
Szd 428
(sz{ jh oki;h, ;ksfteh ns/ skw;h Fesh j?A. d?AsD, d/
t fJ;VQh :eFDh, feBoDh, wSDh/ ns/ eSDh.)
Szd 429
(d//tfsnkA d/ ;[nk;h, fJzdo dh Fesh, ns/ dkBtkA d/
;[nk;h dh Fesh th s{z j?A.)
Szd 430
(s[z jh pqjwk dh Fesh, ftFD{ dh Fesh ns/ f;t dh
Fesh. sz{ jh nzfpek, d[FNk B{z wkoB tkbh ns/ w[zvk dh
wkbk tkbh j?A. s{z jh eFNkA B{z joB tkbh j?A ns/ feqgk
eoB tkbh feqgkb{ j?A.)
Szd 431
(s{z jh d/ts/, d?s, :eF Ekg/ jB.)
Szd 432
(s{z jhA okw j' e/ d;kA f;okA tkb/ oktD Bz{ wkfonk ;h, s{z
feqFB j' e/ ez; B{z ysw ehsk ;h. ;ko/ d;w rzqE dk
nfXn?B eoB Bkb fJj ;gFN j? fe ouBktkA ftZu Fesh,
ekb, ekbh, d/th dh T[;ss s/ T[gkFBk dk toDB j?.)
F;so Bkw wkbk ftZu fds/ d/th d/tfsnkA d/ Bkw
gzBk 717 d;w rzqE
d;w rzqE dh d;th ouBk ;;sqQk Bkw wkbk g[okD Fqh
58
 d;w rqEz dh ftuko
GrT[sh ih ;jkfJ s' nkozG j{zdh j?. fJ; g[okD ftZu fbfynk j?
fJj d/th dh T[;sfs j?..
Szd 4
sho s{jh ;?yh s[jh, s[jh spo sotkfo..
Bkw fsjko' i' ig? GJ/ f;zX Gt gko..
(j/ Fqh GrT[sh s{z jh sho j?, poSh j?, sz{ jh Sth j?A s/
sbtko j?A. i' s/o/ Bkw B{z igdk j? T[jh ;z;ko ;wz[do s'
gko j't/rk)
Szd 5
ekb s[jh ekbh s[jh, s[jh s/r no[ sho..
s[jh fBFkBh ihs eh nki s[jh irpho..
(s[zjh ekb j?A, sz[jh ekbh j?A ns/ s[zjh s/r s/ sho j?A..
s[zjhA fis dh fBFkBh j? ns/ ni s[zjh irs ftu ;{owk
j?A.)
Szd 7
F;sq n;sq s[wjh f;go s[wjh etu fByzr..
(j/ d/th GrT[sh s{z jh F;sq n;sq j? s{zjh Ykb ;zi'n s/
GZEk j?A. s{z jhA etukA B{z s'VD tkbh j?, s{zjh ;ko/ o{gkA ftZu
ftnkge j?.)
Szd 27
;?c ;o'jh FZsq nfo ;kozrkfo fij Bkw..
;dk jwko/ fuZs p;' ;dk eo' ww ekw..
(;?c ;o'jh Fsq-nkfd s/ ;forkfo fi;dk Bkw j?. T[j ;dk
w/o/ fuZs ftZu t;dh j? ns/ ;dk jh w/o/ ezw g[o/ eodh j?)
(fJAfs Fqh Bkw wkbk g[okD/ Fqh GrT[sh T[;sfs fgqEw
fXnkfJ ;wkgs w;s[ ;[G w;s[)
59
d;w rqEz dh ftuko
gy:kB ufosq ftZu fds/ d/th d/tfsnkA d/ Bkw
(d;w rqzE gzBk 809)
gfynkB L ufosq Fqh GrT[sh ih ;jkfJ s'A F[o{ j[zdk j?.
G[izr Szd .. sQgq;kfd.. st gq;kfd d/ noE jB Fqh
GrT[sh dh feogk Bkb.
Szd 1
s[jh yVrXkok, s[jh pkYtkoh, s[jh sho sotko eksh
eNkoh. jbZph, i[bZph wroph s[jh j?. fBjko' ijk nkg[
mkYh tjh j?.
(j/ Gr'sh wkA s[jh yVr dh Xko ns/ s[jh tYzD tkbh
sbtko j?. s[jh sho sbtko, eksh, eNkoh, jbph,
ibph, wroph (nkfd fJbkfenkA d/ F;sq n;sq) j?A. fiE/
th t/ydkA jkA T[E/ jh (s{z) nkg yV'sh j'Jh j?A.)
Szd 2
s[jh i'r wk:k, s[jh pkepkDh, s[jh nkg o{gk, s{jh ;qh
GtkBh. s[jh fp;B s{ pqjw s{ o[dq oki?. s[jh fp;t wksk
;dk j? fpoki??.
(j/ GrT[sh s{zjh i'r wk:k j? s[zjh GtkBh j?, s[zjh
ftFD{, pqjwk ns/ o[dq (d/ o{g ftZu) ;[GkfJwkB j?A, s{zjh
ftFt wksk (ti'A) ;dk fti?Jh (o{g ftZu) fpokiwkB j?A.
Szd 7
s[jh ekb eh okfsq jt? e? fpjko?. s[jh nkfd T[gkt? s[jh
nzs wko?.
s[jh oki oki/;toh e? pykBh. s[jh u"djz{ b'e eh nkg[
okBh.
sz{ jh ekb-oksqh j' e/ ftuodh j?A. s{z jh (f;qFNh dk)
nkozG eodh j?A ns/ s{z jh nzs ftu BFN th eodh j?A.
60
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

s{z jh okfinkA dh oki/Ftoh ti' pykB ehsh ikAdh j?A. s{z ekbh = ekfbek. ekb/ ozr dh d/th. ekb wjkekb
nkg jh u"dkA b'ekA dh okDh j?. jh GtkBh d/th `.
Szd 16 ekbh = wjkekbh. (gqEw ekb ;G irj'A sksk.
s[zjh nkg e' fBjebzeh pB? j?Aa .. sKs/ G:' s/i ftfynksk.
;G? jh wb/SkB e' Bk; e? j?A.. ;'Jh GtkBh Bkw ejkJh.)
wkfJ:k ikB u/o' w:k w'fj ehi?. uj" fus w? i' tj? w'fj d[or ;gs;sh - (;s ;" ;b'eK dh d[or wfjwk
dhi?.
wkoezv/ g[okD dk nX:k: 81 s'A 93 se.)
j/ Gr"sh wkA s{z jh nkgD/ nkg B{z fBjebzeh (ntsko)
uzvh = d[ork, uzv d?s d/ wkoB tkbh.
pDkJ/Arh ns/ ;kfonkA wab/SkA dk BkF eo/Arh. j/ wksk!
(w?B{z) nkgDk ;/te ;wM e/ w/o/ T[s/ feogk eo'. w?A i' fus ekb = fFt = b'jk. wjkekb i' ftFt O b? eodk `.
ftu ukjz[dk jkA, T[jh w?B{z gqdkB eo'. uzfvek = W'X tkbh fJ;soh.
Szd 91 ekbh d/ nB/eK Bkw jB.
s[w j' ;eb b'e f;oskik. ropB rzi rohp fBtkik. r[opkDh fJe' fJe ;d?th j;sh i'fs o{g gkopjqw dh
nkfd nekb ni'fB fpBk G?. fBofpeko fBobzp irs w?. f;cs ;kbkj, ig f;woD fXnkB dk T[gd/F fdzdh `. r[opkDh
;G d/th d/tfsnK d/ ig f;woB, nokXBk, d[or ;gs;sh d/ gkm
fBofpeko fBoi[o nfpBk;h. gow i'r e/ ss[ gqek;h.
s'A toidh `. fJ; soQK fJjBK d/ ;G ntr[D fteko fJjBK dh
fBozeko Bt fBsq: ;[:zGt. sks wks ij iks B pzXt. nokXBk eoB tkfbnK ftZu nkT[Ad/ jB.
(j/ GrT[sh wkA s[;hA ;kfonkA b'ekA d/ f;oski j'A. jzekohnkA
B{z BFN eoB tkb/ ns/ rohpkz B{z fBtkiD tkb/ j'.
(s[;hA) irs ftu nkfd (w[Y edhw d/), nekb ni{Bh,
fBoG?, fBofteko, fBobzp (fpBk ;jko/ d/) j'.
t/d ws nB[;ko fJj ;G r[D ekb GrT[sh d/ jB.
r[opkDh nB[;ko T[go fds/ r[D fJAe J/ezeko nekb
g[oy d/ jB.
e[M noE (wjkB e'F) -
Grtsh = d[ork d/th
yVr, sbtko (bJh GrT[sh d[orFkj)
GtkBh = fFt dh fJ;sqh.

61 62
 d;w rqEz dh ftuko
ikg[ ;kfjp
(d;w rqzE gzBk 1-10)
> ;fsr[o gq;kfd
;qh tkfjr[o{ ih eh csj
ikg[
;qh w[ytke gkl10
pfusq BkNe (iK j[D d/ d;w rqzE dhnK tZy-tZy ouBktK
ftZu fJ; soQK dk wzrbkuoD fwbdk `. fJ; s'A f;ZyK B/ ;wM
fbnk fe ouBk gkl10 dh `. s/ d;w rqzE d/ j[D se ehs/ rJ/
;G noE fJ; G[b/y/ ftZu ehs/ rJ/. i' ouBktK pj[s nFbhb ;B
s/ fjzd{ rqzEK dk nB[tkd th ;kps j'JhnK, T[jBK O th dbhbK
d/ e/ gkl10 dh ouBktK wzB fbnk frnk.
j[D n;hA fJ; G[b/y/ s'A pkjo j' e/ fe ouBktK gkl10 dh
pkDh `, ouBktK dh ftuko fBo'b r[opkDh d/ nkXko s/ eoBh
`.
ikg[ ;kfjp d/ nkozG ftZu ouBjko B/ e'Jh ;ze/s BjhA
fdZsk fe fJj ouBk, nekb T[;sfs ` iK ekb T[;sfs `.
Szs 1 uW fujB no poB ikfs no gkfs BfjB fij.
o{g ozr no o/y G/y e'T{ ej B ;es ej.
nub w{ofs nBGT[ gqek; nfws'i efji?..
e'fN fJzdq fJzdqkB ;kfj ;kjkfD rfDi?..
fsqGtB wjhg ;[o Bo n;[o B/fs B/fs pB fsqD efjs..
st ;op Bkw eE? etB eow Bkw poBs ;[ws..
r[owfs nB[;ko fJj r[D 1 J/ezeko nekb g[oy d/ jB.
t/dpkDh nB[;ko fJj r[D ekb d/ jB. t/d e[dos ftZu
g;o/ Uw B{z ikDd/ jB. e[dos s'A T[go fJZe' fJe nfpBk;h j;sh
nekb g{oy B{z Bjh ikDd/.
63
d;w rqEz dh ftuko
ouBk efjzdh ` s/o/ eow BkwK iK f;csh BkwK Bkb,
p[XhwkB s?O fpnkB eod/ jB. ouBk ftZu eow Bkw ;kO fBoDkfJe
c?;bk eo d/Dr/ fe T[;sfs r[owfs ftZu do;kJ/ nekb g[oy dh
` iK ekb g[oy dh `. ouBjko eth Unz, ekb g[oy d/ Bkw b?
e/ ekb g[oy O Bw;eko eo ;edk `. eth nekb g[oy O BjhA
ikDdk, ekb O jh nekb efjzdk `. ekb O nekb efjD tkb/
noE eth B/ d;w rqzE gzBk 809 - Szd 91 ftZu ehs/ jB. eth
ekb O GrT[sh th efjzdk `.
d;w rqzE Szs 91
s[w j' ;eb b'e f;oskik. ropB rzi rohp fBtkik.
nkfd nekb ni'fB fpBk G?. fBofpeko fBobzp irs w?.
fBofpeko fBoi[o nfpBk;h. gow i'fs s/ ss gqrk;h.
r[opkDh e/tb nekb g[oy fJe' fJZe nfpBk;h j;sh, fJZe
J/ezeko, s/ fBor[D ;o{g dh nokXBk, ig, f;woD fXnkB dk
T[gd/F fdzdh `, s/ T[; O Bw;eko eoB dk T[gd/F fdzdh `.
r[opkDh fJZe d/ ;or[D ;o{g d/ fe;/ o{g O th Bw;eko
eoB s'A toidh `. fJj ;G fJZe d/ j[ew Bkb T[gi/ jB s/ d{i/
jB. ;[ywBh ;kfjp ftZu r[o{ noiB ;kfjp B/ nFNgdh 21 d/
;b'e ftZu fejk ` @@;or[B fBor[B fBozeko ;[zB ;wkXh nkfg##.
fJ; nFNgdh d/ gfjb/ 6 gfdnK ftZu fBor[D pqjw dh gSkD
dZ;h `. T[; s'A pkd ;or[D ;o{g dh ftuko `. ;z;ko T[; dk e{V
o{g `, d[:h e[dofs `.
gkl10 ekb g[oy O Bw;eko fe;/ jkbs ftZu BjhA eo
;ed/. gkl10 e/tb nekb g[oy fBor[D pqjw B{z Bw;eko eo ;ed/
jB.
Szs 14 Bw;sz fsqpqr/
Bw;eko ` s?O fsqr[D ;o{g - ;z;koàe[dofs, fJZe J/e/ dh
T[gkJh sq?r[Dh wkfJnk `. fJZe J/ezeko nekb g[oy, sq?r[D nshs
`. d;w rzqE dhnkA ouBktkA ftZu d/th B{z fsqr[D ;o{g toDB
ehsk j? (d;w rzqE gzBk 309-Szd 424).
64
 d;w rqEz dh ftuko
s[jh oki;h ;kseh skw;h `. (fJj wkfJnk d/ sq? r[D jB.)
fJj Bw;eko d/th O `.
Szs 24 Bw'
/Bw' ;op XzX/
Bw;eko ` ;G ftjko o{g O. fJe J/ezeko gkopqjw
fBor[D ;o{g ftZu e'Jh ftjko iK XzXk BjhA j[zdk.
wkfJnk d/ ;G XzX/ fJZe s'A fdqFwkB ;z;ko ftZu nkJ/. r[o{
r'fpzd f;zx ih wkfJnk d/ fe;/ o{g O Bw;eko BjhA eo ;ed/.
Szs 52 Bw' ;;sq gkD/.. Bw' n;sq wkB/..
fJj Bw;eko F;soK O XkoB eoB tkbh d/th O `. d;w
rqzE dh ouBk F;sq Bkw wkbk g[okD, ;qh GrT[sh ih ;jkfJ s'A
nkozG j[zdh ` s/ GrT[sh d/th dh T[;sfs `. gzBk 717 d;w rqzE.
Szd 4 sho s{jh ;?ch s[jh, s[jh spo sotkfo..
Bkw fsjko' i' ig? GJ/ f;zX Gt gko..
(j/ Fqh GrT[sh s{z jh sho j?, poSh j?, sz{ jh Sth j?A s/
sbtko j?A. i' s/o/ Bkw B{z igdk j? T[jh ;z;ko ;wz[do s' gko
j't/rk)
Szd 5 ekb s[jh ekbh s[jh, s[jh s/r no[ sho..
s[jh fBFkBh ihs eh nki s[jh irpho..
(s[zjh ekb j?A, sz[jh ekbh j?A ns/ s[zjh s/r s/ sho j?A..
s[zjhA fis dh fBFkBh j? ns/ ni s[zjh irs ftu ;{owk j?A.)
Szd 7 F;sq n;sq s[wjh f;go s[wjh etu fByzr..
(j/ d/th GrT[sh s{z jh F;sq n;sq j? s{zjh Ykb ;zi'n s/
GZEk j?A. s{z jhA etukA B{z s'VD tkbh j?, s{zjh ;ko/ o{gkA ftZu
ftnkge j?.)
Szd 27 ;?c ;o'jh FZsq nfo ;kozrkfo fij Bkw..
;dk jwko/ fuZs p;' ;dk eo' ww ekw..
(;?c ;o'jh Fsq-nkfd s/ ;forkfo fi;dk Bkw j?. T[j ;dk
65
d;w rqEz dh ftuko
w/o/ fuZs ftZu t;dh j? ns/ ;dk jh w/o/ ezw g[o/ eodh j?)
(fJAfs Fqh Bkw wkbk g[okD/ Fqh GrT[sh T[;sfs fgqEw
fXnkfJ ;wkgs w;s[ ;[G w;s[)
nekb g[oy d/ fBor[D ;o{g ftZu e'Jh t?o fto'X MrVk
bVkJh BjhA. T[j fJe' fJe ;zg{oB j;sh `. fco MrVk bVkJh
fe; Bkb, T[j fBoGT[ fBot?o `. bVkJh, MrV/, F;sqK n;sqK dh
b'V, fJe d/ e{V o{g ;or[D ;o{g ftZu g?Adh `. r[opkDh fes/ th
F;soK O Bw;eko dk T[gd/F BjhA fdzdh.
Bw' gow frnksk Bw' b'e wksk..
d;w rqzE gzBk 118 Szs 259 ftZu eth uzvh O b'e wksk
efjzdk ` @b'e wksk st/ ;sq ihs/# - fJj d/th T[;sfs `.
Szs 54 Bw' fBZs BkokfJD/ eo{o eow/..
d;w rqzE gzBk 115 ftZu uzvh d/th dh T[;sfs `. eth
uzvh d/th O BkokfJDh, W'X eoB tkbh s/ eo{o eowK tkbh
efjzdk `.
Szs 228 Bw' i[XBh W[XBh eo{o eowk.
Szs 234 Bw' fBZs BkokfJDh d[;N ykgh.
gkl10 d/th O Bw;eko BjhA eo ;ed/. fJj eth ouBk `.
Szs 54 Bw' gq/s ngq/s d/t/ ;[Xow/..
gq/s = pj[s ukbke s/ ezi{; nkdwh. ngq/s = B/e ns/
T[dko nkswk, g[oy. d/t;[ = okik fJzdq. ;[Xowk = d/t ;Gk.
Bw;eko ` i' gq/s ngq/s, fJzdo ns/ d/t ;Gk o{g `.
(fJj Bw;eko fJzdo dh d/t ;Gk ftu d/thnk O
`) r[opkDh fto[ZX ftuko ` - gkl10 fJzdq dh d/t ;Gk O
Bw;eko BjhA eo ;ed/.
Szs 57 Bw' wzsq wzsqz.. Bw' izsq izsqz..
Bw' fJ;N fJ;N/.. Bw' szsq szsqz..
wzsq = fe;/ d/ts/ O y[F eoB bJh pko pko ig/ ikD tkb/
66
 d;w rqEz dh ftuko
Fpd. izsq = sths, N{Dk, ekr} nkfd T[^s/ ykB/ pDk e/ T[jBK
ftZu nze iK nZyo fby e/ sths fsnko eoBk s/ fJ; O gk;
oyDk. fJ;N = g{iB :'r j;sh. szsq = fJFN d/t O y[F eoB
bJh yk; o;wK.
(Bw;eko ` s?O s{z wzsqK dk tZvk wzsq `, izsqK dk tZvk izsq
` ns/ szsqK dk tZvk szsq `. j/ w/o/ ;G s'A fgnko/ d/ts/, s?O
Bw;eko `. fJj Bw;eko d/th d/tfsnk B{z j?) gkl10 d/th d/
tfsnK O Bw;eko BjhA eo ;ed/.
fJ; ftF/ s/ ;z;fWs ftZu nB/e rqzE jB. t/de szsq Fk;sq
rqzE ftZu ikd{ N{D/, ns/ ;efs dk toDB `, ns/ ;efs dh
T[gk;Bk gqXkB `. fJj Fk;sq fFt ih dh ouBk dZ;h iKdh `.
ouBk fe;/ ;efs d/ T[gkFe, ekb, wjkekb fFt ih d/ T[gkFe dh
`. gksFkjh d;thA fJ; soQK dh Bw;eko BjhA eo ;ed/. r[opkDh
T[gd/F ` @@nT[yd wzsq szsq ;G Sko##. wzsq ns/ N{D/ ;G ;[nkj
jB.
Szs 68 Bw' o'y o'y/
Bw;eko j't/ s?O W'X d/ W'X O. fJj Bw;eko uzvh, d[ork
nkfd O `. fJe J/ezeko fBor[D pqjw ftZu e'Jh ntr[D fteko,
W'X nkfd BjhA jB. d;w rqzE dhnK ouBktK ftZu eth d/th O
W[XBh, W'X tkbh efjzdk `. gzBk 115 Szs 228 - Bw' i[XBh W[XBh
eo{o eowk.. fJj eth ouBk `.
Szs 185 Bw' nzXeko/
nzXeko o{g O Bw;eko. (fBor[D pqjw ftZu e'Jh nzXeko
BjhA - r[opkDh nzXeko O Bw;eko BjhA eodh. eth ouBk `.)
Szs 187 Bw' ebj eosk Bw' ;Ks o{g/..
Bw' fJzdq fJzdq nBkdz fpG{s/..
(MrVk, bVkJh eoB tkb/ O Bw;eko `, Fks o{g tkb/ O
Bw;eko `. fJzfdqnK ftZu fJzdq o{g ns/ ofjs ;zgdk tkb/ O
Bw;eko `.)
67
d;w rqEz dh ftuko
fBor[D pqjw ftZu e'Jh bVkJh MrVk BjhA, T[j nkg/ nkg
`, bVkJh fe; Bkb. gksFkjh d;thA fJzdo O Bw;eko BjhA eo
;ed/.
fJ; ouBk dh ;w[Zuh ftuko s'A f;ZX j[zdk ` fe eth, ekb
ekbh, MrV/ W'X tkbh d/th, fJzdq nkfd dk T[gkFe `, s/ T[jBK
o{gK O efj e/ Bw;eko eodk `. fJj ;kok t/d Fk;sq f;zfwqshnK
g[okDK dk ws `. r[opkDh e/tb nekb g[oy, fJe J/ezeko
gkopqjw, fBor[D ;o{g, r[Dh fBXkB dh f;cs ;kbkj, ig f;woD
Grsh dk T[gd/F fdzdh `. (J/e' ig J/e' ;kbkfj..)
fJ; ;w/A dh fBogZy ftuko s'A fJj f;ZX j[zdk ` fe ikg
;kfjp gkl10 dh ouBk BjhA.
id'A dk; B/ ikg ;kfjp dh eEk ehsh, sK ;wM nkJh fe
e[M SzdK ftZu fBor[D pqjw, nekb g[oy O Bw;eko ehsh rJh
` s/ e[M SzdK ftZu pqjw d/ nB/e ;or[D ;o{gK O Bw;eko ehsh
rJh `. fJj ikDd/ j'J/ th fe fJj Bw;ekoK r[opkDh T[gd/F d/
fto[ZX jB, dk; O fJj ftuko BjhA c[oh fe pkDh gksFkjh d;thA
B/ BjhA T[ukoh, Bk jh fJj fjzws j'Jh fe gozgokrs ftuko s'A
T[bN w?A e'Jh ftuko g/F eoK. dk; B/ d;w rqzE dh ftuko
eofdnK th fJj ;wM ekfJw oZyh fe gkl10 dh pkDh dh ftuko
eo fojk jK. g{o/ d;w rqzE dh ftuko eoB s'A pkd dk; B/ ikg
;kfjp dh ftuko d'pkok F[o{ ehsh, sK fJj ukBD j'fJnk fe
ouBk ftZu ;or[D pqjw O Bw;eko e'Jh eth jh eo ;edk `.
gkl10 e/tb fBor[D pqjw nekb g[oy O r[opkDh nB[e{b Bw;eko
eo ;ed/ jB. pkDh eowtko Szs 1 s'A 199 se `. r[o{ r'fpzd
f;zx ih r[opkDh nB[e{b BwFeko eo ;ed/ jB go r[opkDh
fto[ZX Bw;ekoK BjhA eo ;ed/. fco fJj efjD ftZu G? feT[A fe
r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ ikg[ ;kfjp dh pkDh BjhA ouh.
68
 d;w rqEz dh ftuko
2H nekb T[;sfs
d;w rzqE gzBk 11-34
G{fwek
nekb g[oy s/ ekb g[oy (ekb (;wK)) dh ftuko r[opkDh
nkXko s/
nekb g[oy, tkfjr[o{ `, gkopqjw `. r[opkDh T[;O fJe
J/ezeko efjzdh `. i'fs o{g `, gow fBowb u/sBk `, ;?Gz `, T[;B/
nkgD/ nkg O nkg ;kfink, T[;O ;kiD tkbk e'Jh BjhA, T[;
ftZu nkgDh wo}h `. j[ew T[; dk r[D `. ;G uh} dk eosk
`, ;G ezw j[ew ;Zsk Bkb eodk s/ eokT[Adk `. fBoG? `, fBot?o
`. T[; d/ J/e ;o{g, fBor[D ;o{g ftZu gkg g[zB BjhA, MrV/ bVkJh
BjhA, F;so n;so BjhA, fBoGT[ `.
id'A ;[zB ;wkX ftZu fJe J/ezeko, i'fs o{g gkopjqw dh
wo}h j'Jh sK T[;B/ j[ew Bkb Unzeko X[zB T[ukoh, Unzeko X[zB
nBjs Fpd `, nBjd Fpd `, i' ;z;ko ftZu nB/eK X[zBK, o{g
ftZu g;fonk `. Fpd, Unzeko X[zB ftZu, nekb g[oy dk nksw
g;kok `.
;ko/ ;z;ko d/ iht izs, nekb g[oy d/ j[ew ftZu izwd/
wod/ jB. ekb iK ;wK iK ekb g[oy dk ti{d nekb g[oy d/
j[ew Bkb j'fJnk. ekb g[oy, ;?Gz BjhA, fBoG? BjhA, fBot?o BjhA,
;dk ;Zs BjhA, nekb g[oy d/ j[ew ftZu eko eodk `. ekb g[oy
Unzeko ;o{g s'A T[gih gqfWsh, s/ t/d ws dk nyo Uw eos/ d/
G? ftZu `. ;G ihtB woB j[ew ftZu jB. gqfWsh ftZu gkg g[zB
jB, F;so n;soK dh b'V th `, t?o fto'X, MrV/ th jB, jT[A
dk Gow th `. fJZe ekb dk uZeo ysw j'D s'A pkd ekb ;wK
ysw j' iKdk `. nkekb, ekb dk th ekb `.
t/d Fk;so ekb B{z nekb efjzd/ jB. ekb B{z nkfd g[oy
th efjzd/ jB. r[opkDh nB[;ko nekb d/ j[ew Bkb ekb T[gfink
j?. ekb s'A pqjwk, ftFO, fFt d/ts/ j'J/. t/dK Fk;soK nB[;ko
69
d;w rqEz dh ftuko
pqjwk f;qFNh O ;kidk `, ftFO gkbdk ` s/ fFt ;zxko eodk
`.
r[opkDh efjzdh ` fJj ;G d/ts/ nekb d/ j[ew s'A g?dk
j'J/ jB, wkfJnk `. ;z;ko dh ;G eko izwDk gbBk woBk nekb
g[oy j[ew o{g ftZu eodk `. iht d/ eowK nB[;ko, nekb g[oy
d/ j[ew d/ b/y jB. fJ; soQK 84 bZy i{BK dk uZeo j[ew ftZu `.
fJe J/ezeko nekb g[oy dh nokXBk, r[DkBtkd, ig, f;woB,
;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ f;Zy ;/te eodk `. u"E/ gd ftZu Gow
ubk iKdk `. r[of;Zy O uT[E/ gd ftZu j[ew s/ i'fs o{g nekb
g[oy dh gSkD j' iKdh `. r[ow[fy pqjw frnkBh u"E/ gd dh
nt;Ek ftZu ekb T[^s/ fiZs gqkgs eo b?Adk ` s/ ;d ihts j'
iKdk `. @@pqjw frnkBh ;d iht? Bjh wosk##.
f;fwqs ;k;sq Uw dh nokXBk dk T[gd/F fdzd/ jB. Uw s'A
ekb ;wK nkozG j'fJnk.
r[of;Zy ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ r[o Fpd d[nkok
fJZe nekb g[oy dh nokXBk eod/ jB, ekb Bkb bVd/
jB, gow gd ftZu ekb O wko fdzd/ jB, s/ fJZe ftZu ;wk
e/ ;d ihts j[zd/ jB.
• gur xupw[is kal isxu jur{ .
• kal purK ka mrw{ manu .
(gzBk 1159, r[o{ rqzE ;kfjp)
(r[oT[gd/F b? e/ ekb Bkb bVdk `, s/ ekb g[oy
d/ jzeko O wko fdzdk `.)
• ihrw{ sacu vs{ hir naie .
kalu n j]ih sk{ guN gaie .
nank gurmuiK sbiw smaie .
(gzBk 227, r[o{ rqzE ;kfjp)
70
 d;w rqEz dh ftuko
fi; wB[Zy d/ fjod/ ftZu nekb g[oy d/ r[D rk e/ s/
r[owfs Bkw f;woB eoe/ Bkw tZf;nk `, ekb T[; tZb sZe BjhA
;edk. gow gd s/ gj[zu e/ r[ow[fy (pqjw frnkBh) Fpfd ftZu
;wk iKdk `.
• sitgur iml{ t its kxu jaN{ .
rh{ rjaeI hukmu pCaN{ .
hukmu pCaiN sc{ wir vasu .
kal ibkal sbiw Be[ nasu .
(gzBk 832, r[o{ rqzE ;kfjp)
(w"s s/ iBw dk r/V Fpd nokXB Bkb Bk; j' iKdk `.)
• jb lgu hukmu n bUJta tb hI lxu wuKIAa .
gur imil hukmu pCaiNAa tb hI t[ suKIAa .
(gzBk 400, r[o{ rqzE ;kfjp)
id se gkopqjw d/ j[ew o{g dh gSkD BjhA j[zdh, sd se
;z;ko d/ d[y ;[y ftnkgd/ jB. j[ew dh gSkD j't/ sK ;d ;[yh,
nkBzd ;o{g nt;Ek dh gqkgsh j' iKdh `.
t/dK Fk;sqK nB[;ko d[ork, GtkBh, GrT[sh, fFt nkfd
ekb, wjKekb d/ jh o{g jB. d;w rqzE dhnK ouBktK ftZu fJj
Fpd fJjBK d/thnK d/tfsnK bJh tos/ rJ/ jB. t/dK Fk;soK
O fJe' fJZe j;sh nekb g[oy dh gSkB BjhA, e/tb nB[wkB
brkT[Ad/ jB fe pqjwk, fp;B s/ wj/; O ouB tkbh fJjBK s'A
T[go e'Jh j;sh `. fJj ekb iK Uw O jh ;Zs ;wM e/ nekb
efj b?Ad/ jB. r[opkDh nekb s/ ekb O tZy tZy fpnkB eodh
`.
Unzeko X[zB s'A ;z;ko d/ iht izs T[gi/. ;z;ko ftZu g[zB
gkg jB, bVkJh MrV/ jB, F;so jB. g[zBK gkgK d/ b/y nekb
71
d;w rqEz dh ftuko
g[oy d/ j[ew ftZu jB. f;zfwqs Fk;so dh ftuko g[zB gkg se
`, T[;O sZs pqjw s/ j[ew dh gSkB BjhA.
• isimRit sastR pu;n pap bIcarw[ tt{ sar n jaNI .
tt{ sar n jaNI gurU baJhu tt{ sar n jaNI .
(gzBk 920, r[o{ rqzE ;kfjp)
(sZs pqjw i'fs s/ j[ew dh ;ko g{o/ r[o{ d/ T[gd/F fpBk
BjhA j[zdh.)
• pu;n pap j] bIjw[ sB Wrm raie k{ jaeI .
(gzBk 1414, r[o{ rqzE ;kfjp)
(g[zB gkgK Bkb b/y/ ftZu ofjzd/ jB, s/ izwd/ wod/ ofjzd/
jB.)
nekb T[;sfs (d;w rzqE gzBk 11)
> ;fsr[o gq;kfd..
T[sko yk;/ d;ys ek gkfs;kjh 10..
eftsk fJ; wzrbkuoD s'A F[o{ j[zdh `.
nekb g[oy eh oZSk jwB?.. ;op b'j dh oZfSnk jwB?..
;op ekb ih dh oZfSnk jwB?..
;op b'j ih dh oZfSnk jwB/..
d;w rzqE dhnkA ouBktK ftu ;op ekb ih, ekb wjkekb
B{z fejk frnk j?. ;op b'j ekb d/ o{g uzvh nkfd B{z fejk frnk
j?. fJE/ eth efj fojk j? ;op b'j ih.
eth fJe' fJe nfpBk;h j;sh nekb g{oy B{z Bjh ikDdk.
eth t/d ws nB[;ko Uw s/ ekb B{z ;Zs nfpBk;h ;wMdk j?. eth
ekb B{z nekb th efjzdk j?. wrbkuoD s' jh ;gFN j/ fe eth
ekb s/ uzvh dk T[gkFe j?. d;w rqzE gzBk 45 Szd 84 ftZu eth
efjzdk ` @J/e jh ekb nekb ;dk `#.
72
 d;w rqEz dh ftuko
nekb T[;ss d/ Szd 210 s'A 230 sZe eth ekb s/ d[ork
d/th dh T[;ss s/ ;o{g dk toDB eodk j?. 210 s' 230 se
Szdk d/ noE n;hA fJ; ftuko ftZu ehs/ jB.
;op b'j = ;ko/ b'j/ dk yzvk, iK ;;so.
;op ekb = ;G dk ekb, ;G O b? eoB tkbk,
ekb ;wK, fjz d { Xow rq z E K nB[ ; ko ekbh d/ t h, ekbek,
GtkBh, d[ o rk nkfd.
r[opkDh T[gd/F nB[;ko r[of;Zy ;op ekb (;G dk ekb)
dh ofynk d/ ikue BjhA. r[of;Zy - r[oT[gd/F b? e/, r[owzsq Bkw
dk ig f;woD eoe/, ekb T[^s/ fiZs gqkgs eo b?Ad/ jB, s/
;dihts nfpBk;h nt;Ek O gqkgs eo b?Ad/ jB. r[opkDh fJ;
soQK ;wMkT[Adh ` l
gur xupw[is kal isxu jur{ .
(r[oT[gd/F b? e/ ekb Bkb bV/.)
kal purK ka mrw{ manu .
(gzBk 1159, r[o{ rqzE ;kfjp)
(ekb g[oy d/ wkB O wb d/t/.)
ftuko O n;hA Grs epho ih dh pkDh Bkb ;wkgs eod/
jK i' r[owfs s/ t/d ws d/ G/d O ;wMk fdzdh `.
b[w kI putRI is;imRit BaeI .
sa:kl j[vrI l{ h{ AaeI .
(f;zfwqshnK i' t/dK dh nkXko s/ pDhnK jB, nkgD/
FoXkb{nK tk;s/ ;zrb s/ oZ;hnK b? e/ nkJh `.)
Aapn ngru Aap t[ baiWAa .
m]h k{ Pais kal sru sa:iWAa .
73
d;w rqEz dh ftuko
(f;zfwqsh B/ nkgD/ FoXkb{ nkg jh ieV/ j'J/ jB. fJjBK
B/ ;[or s/ Boe d/ w'j dh ckjh ftZu c;k e/ fJjBK ekb, w"s d/
;fjw s/ x/o/ ftZu ofynk `.)
koI n ko{ tUio nh jaeI .
sa sapin h]ie jg kxu KaeI .
(f;zfwqs
a h dhnK brkJhnK eow ikb dhnK ckjhnK tZYhnK
BjhA ik ;edhnK. fJj ;ZgDh pD e/ FoXkb{nK O yk ojh `.)
hm w[Kt ijin sBu jgu lUioAa .
khu kbIr m{ ram kih CUioAa . (gzBk 329, r[o{ rqzE
;kfjp)
(w/o/ d/yfdnK d/yfdnK fJ;B/ ;z;ko O mZr fbnk `. w?A
w"s s/ fiZs fet/A gqkgs ehsh, w?A r[owfs f;woD eoe/ ekb O
fiZs fbnk, s/ iBw woB d/ r/V u'A S[ZN frnk.) (r[opkDh
nB[;ko Grs epho g{o/ r[o{ s'A T[gd/F b? e/ r[owfs Bkw f;woD
eoe/ sfonk.)
p/d f;zfwqs ;k;sq, Uw ;o{g ekb g[oy O ikDd/ jB, s/
Uw dh nokXBk s/ ekb wjKekb ekbh nkfd dh nokXBk dk
T[gd/F fdzd/ jB. f;zfwqs Fk;so ekb g[oy s'A T[go nekb g[oy
s/ T[;d/ j[ewK O BjhA ikDd/. fJjBK rqzEK dh ftuko g[zB gkgK
s/, fJjBK s'A T[gi/ iBw woB d/ r/V se ;hfws `. pqjwk O th
j[ew dh gSkD BjhA j'Jh.
car[ v[w bRhm[ kxu wIe[ piz piz kr[ vIcarI .
ta ka hukmu n bUJ{ bpuza nrik surig AvtarI .
(gzBk 423, r[o{ rqzE ;kfjp)
sitgur iml{ t its kxu jaN{ .
rh{ rjaeI hukmu pCaN{ . (gzBk 832, r[o{ rqzE ;kfjp)
74
 d;w rqEz dh ftuko
(r[of;Zy ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/ r[owfs Bkw f;woD
eofdnK nekb g[oy dh nokXBk eodk `, ekb s/ fiZs gqkgs
eoe/ ekb O wko fdzdk ` s/ ;d ihts j' iKdk `. r[of;Zy O
j[ew dh gSkD j' iKdh `.)
ekb dh nokXBk tkb/ O ekb jh yKdk `, s/ T[j izwdk
wodk ofjzdk `, BoeK ;[orK d/ uZeo eow nB[;ko eZYdk `.
fJ; ouBk d/ eth nB[;ko ;G d/th d/ts/, ekb B/ g?dk
ehs/ s/ ekb B/ jh wko/. ;G iBw woB d/ r/V ftZu x[zw oj/ jB.
fJ;/ soQK ;G gho g?rzpo nT[bhJ/, d/th d?s nkfd jB. ekb pj[s
pbh `.
r[opkDh ;wMkT[Adh ` fe ;G d/th d/ts/ nkfd ekb g[oy
s'A jh pD gb wo oj/ jB, go ekb B{z J/ezeko i'fs o{g gkopqjw
nfpBk;h j;sh nekb g[oy B/ nkgD/ j[ew, pb Bkb ;kfink s/
ekb g[oy ;o{g s'A ;ko/ d/th d/ts/ nkfd fJZe nekb g[oy d/ j[ew
ftZu pD gb wo oj/ jB. nekb g[oy ;[szso ;zg{oB Fy;hns `.
;z;ko dh y/v, iBw woB dh y/v dk w{b nekb g[oy d/ j[ew dh
y/v `, nekb g[oy jh ;koh y/v j[ew o{g j' e/ eo fojk `. pqjwk
fp;B wj/;, d/th d/ts/ ;G ekfJBks ftZu ;or[B ;o{g j' e/ nkg
y/v fojk `. j[ew dh gSkD p/dK Fk;sqK f;zfwqshnK O BjhA j'Jh.
j[ew dh gSkD g{o/ r[o{ s'A T[gd/F b? e/ r[owfs f;woB d[nkok j'
iKdh `, j[ew dh gSkD j't/ sK fJZe dh gSkD j[zdh `, s/ iht
sZs, gowss, gow fBowb u/sBk ftZu nG/d j' iKdk, fco iBw
woB dk r/V w[Ze iKdk `. ;G f;zfwqs Fk;sq tkb/, ekb dh
nokXBk tkb/, pqjwk fp;B wj/; dh nokXBk tkb/, ekb uZeo ftZu
jh 84 bZy i{BK d/ r/V/ ftZu x[zwd/ jB. fJZe ekb uZeo s'A pkd,
id'A nekb g[oy O Gkt/ sK ekb dk th ekb nk iKdk `, s/ ekb
g[oy th j[ew Bkb nekb g[oy ftZu jh ;wk iKdk `. fco ;[zB
;wkX ftZu fJZe fJe' ;d?th j;sh, i'fs o{g gkopqjw gow g[oy jh
ofj iKdk `. T[d'A ;z;ko BjhA ofjzdk.
ouBk d/ Szd 211 s'A 230 ftZu eth uzvh d/th dh i? i?eko
eodk `, d?AsK O wkoB tkbh, bj{ ghB tkbh d/th fpnkB eodk
75
d;w rqEz dh ftuko
`. eth d/th O gkgK dk Bk; eoB tkbh th efjzdk `, s/ uzvh
d/th O gow/;o s[Zb ;wMdk `.
d[oiB db dzvD n;[o fpjzvD d[FN fBezdD nkfd fpqs/..
(p[o/ g[oFK d/ M[zvK O vzv d/Dk d?AsK O spkj eoBk,
}kbwK O wko d/Dk (fJj fi; dk) F[o{ s'A jh (fpqs/) ;[Gkt `.)
uSok;[o wkoD gfss T[XkoD Boe fBtkoD r{V rs/..
((i') fuZSo d?As O wkoB tkbh `, gkghnK O skoB tkbh
`, BoeK s'A pukT[ tkbh `, ns/ (fi; dh) rVh r{VQ `.)
nS/ nyzv/ s/i gqezv/ yzv T[dzv/ nby ws/..
(fi;dk Bk yzvB j'D tkbk (nS/) uzrk (gquzv) goekF
:[es gqskg `, ns/ Bk dzv j/mK nkT[D tkfbnK dk yzvB eoB
tkbh `, ns/ wsh fi; dh ikDh BjhA iKdh.)
i? i? j';h wjyk;[fo wodB ozw egodB SZsq fSs/..211.
(j/ wfjyk;[o O wkoB tkbh, ;[zdo e/;K dk i{Vk XkoB
tkbh s/ fgqEth T[s/ Sso (o{g ! s/oh) i? i? eko j't/.)
nk;[oh fpjzvD d[FN fBezdD g[FN T[dzvD o{gz ns/..
(j/ n;[oK O wkoD tkbh, d[FNK O Bk; eoB tkbh,
(g[;N) w'N/ skfinK O dzv d/D tkbh ns/ nfs:zs wjkB o{g
tkbh `.)
uzvk;[o uzvD w[zv fp;zvD X{wq fpzX[;D wjy ws/..
(i' uzv d?As O uzvD tkbh `, w{zv d?As O eNB tkbh `,
X{wo b'uB O spkj eoB tkbh `, ns/ wjy d?As O rod (fwNh)
Bkb fwbkB tkbh `.)
dkBt gqjkoB Boe BtkoB nXw T[oX nX/..
(i' d?AsK dk ;zxko eoB tkbh `, BoeK s'A pukB tkbh
`, gkghnK O skoB tkbh `, ns/ T[oX nek; s/ nX/ gkskb
ftZu g{oB `.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB ozw egofdB nkfd fpqs/..212.
76
 d;w rqEz dh ftuko
(j/ wfjyk;[o O wkoB tkbh, ;[zdo e/;K d/ i{V/ tkbh nkd
Fesh ! (s/oh) i? j't/ i? j't/.)
vkto{ vtze? pdo ptze? G[ik coze? s/i poz..
((s/ok) v'o{ (fJT[A v[r v[r eodk `, (wkB'A) F/o GZpedk `,
ns/ pb d/ s/} (eoe/ s/ohnK) pkjK c[oedhnK jB.)
bze{Vhnk ckX? nk:[X pkX? ;?B fpwodB ekb nj[oz..
(fi; B/ ;;so ;ikJ/ j'J/ jB, T[j b"e[Vk (jOwkB) s/o/
nr/ (ckX/) Ng';hnK wkodk ik fojk `, wkB'A d?AsK dh ;?Bk O
fpbe[b Bk; eoB bJh ekb o{g j' fojk `.)
n;NkfJX uwe? G{yB dwe? nsf;s Mwe? c{ze cBz..
(jEK ftZu nm F;sq uwed/ jB, ns/ rfjD/ dweK wkod/
jB ns/ s/o/ rb d/ (nsf;s) vkY/ fus/ (cZB) ;g t?ohnK O
wkoB bJh c[zeko/ wkod/ jB.)
i? i? j';h wjyk;[o wodfB ozg egofdB d?s fiDz..213.
(j/ d?AsK O (fiD) fisD tkbh ! j/ wfjyk;[o O wkoB
tkbh ! j/ ;[zdo i{V/ tkbh ! (s/oh) i? i? eko j't/.)
uzvk;[o uzvD w[zv fpw[zvB yzv nyzvD y{B fys/..
(j/ uzv d?As O (y{B fys/) i[X G{fw ftZu uvD tkbh ! j/
w{zv d?As O wkoB tkbh ns/ N'N/ Bk j'D tkfbnK d/ N'N/ eoB
tkbh.)
dkwBh dwzeD X[ik cozeD cDh c[ekoB i'X fis/..
(j/ fpibh tKr{z dweB tkbh ! s/o/ Mzv/ M{bd/ jB, ns/ ;g
;{ed/ jB, s{zjh i[X d/ fisB tkbh `.)
;o Xko fppoyD d[FN gqeoyD g[;N gqjoyB d[;N wE?..
(s{z shoK dk whAj t;kD tkbh `A. d[FNK O oD G{wh ftZu
o[bkB tkbh `, @g[f;N# :'rBh O tZvk nBzd d/D tkbh ` ns/
}kbwK O wkoB tkbh `.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB G{w nek; sb T[oX nX/..214.
77
d;w rqEz dh ftuko
(j/ wfjyk;[o wodB ! s/oh i? i? j't/, s{zjh nek;K, Xosh
s/ ;ko/ gskbK ftZu g{oB `A)
dkwBh gqjk;B ;[ Sp fBt;kB f;q;N gqek;B r{V rs/..
(fpibh d/ fbFeko/ tKr{z ;[zdo jk;/ tkbh `A, ;[zdo Sp
ftZu fBtk; oyD tkbh `A, f;qFNh d/ gqekF eoB tkbh `A, ns/
r{V f;XKs tkbh `A.)
oesk;[o nkuB i[X gqwkuB fBqd? BokuB Xow fpqs/..
(s{zjhA oesphi O ykD tkbh `A, i[X ftZu T[sFkj tXkD
tkbh `A, fBoG?sk ftZu fcoB tjbh `A ns/ Xow d/ ;[Gkt tkbh
`A.)
;q'Dzs nfuzsh nBb fptzsh i'r i:zsh yVr Xo/..
(s{zjh bj{ d/ ghD tkbh `A, nZr w{zj'A T[bZSB tkbh `A, i'r
O fisD tkbh `A ns/ yVr d/ XkoB tkbh `A.)
i? i? j';h wjyk;{o wodB gkg fpBkf;B Xow eo/..215.
(j/ gkg d/ Bk; eoB tkbh, Xow O g?dk eoB tkbh,
wfjyk;[o O wkoB tkbh ! s/oh i? i? eko j't/.)
nx Ux fBtkoB d[;N gqikoB f;q;N T[pkoB ;[X ws/..
(;ko/ gkgK O d{o eoB tkbh `A, p[fonK O uzrh soQK c{eB
tkbh `A, f;qFNh dh ofynk eoB tkbh `A ns/ ;[X ws d/D tkbh
`A.)
cDhno c[zekoB pkx pekoD ;;sq gqjkoD ;kX ws/..
((s/o/ rb ftZu) ;Zg ;{ed/ jB
jB, (s/ok x'Vk) F/o GZpedk
`, (s{z nkg) F;so ubkT[B tkbh ns/ ;kX{ ws/ tkbh `A, Gkt -
okr dP?y ofjs `A.)
;?jEh ;BkjB n;N gqpkjB p'b fBpkjB s/i ns[bz..
s/ohnK nmK (go) bzwhnK pkjK ftZu ;?jEh (nkfde
(s/
F;so jB), sB T[go wzi: (gfjBh j'Jh `, s/ok) pb ns[b `
(`, ns/ ehs/) p'b O g{ok eoB tkbh `A.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB G{w nek; gskb ibz..216.
78
 d;w rqEz dh ftuko
(j/ wfjyk;[o O wkoB tkbh ! (s/oh) i? i? eko j't/, Xosh,
nekF s/ gskb (ftZu s/ok jh) (ibz=iPbz) gqekF `.))
ukuo uwekoB fuS[o jkoB X{w X[ekoB dqg wE/..
((s{z) (ukuo) sbtko uwekB tkbh `A, fuS[o (d?As O)
jokB tkbh `A, X{wo (b'uB d?As d/) (X[zekoB) s{zp/ s{zp/ T[vkB tkbh
`A ns/ jzeko O wEB/ tkbh `A.)
dkVth gqdzs/ uzd gqek;B ;{oi gqs/iB n;NG[i/..
(nBko d/ dkfDnK Bkb'A ;'jD/ dzdK tkbh `A, izr d/ fisD
tkb/ wB[ZyK O wodB eoB tkbh `A, ns/ r{VQ f;XKs tkbh `A.)
x[zxo{ xwzeD ;;sq MwzeD cBhno c[zekoD Xow X[i/..
(j/ Xow dh X[ik ! s/o/ g?oK d/ x[zro{ (xwzeD) SD SD
eod/ jB, s/o/ jE d/ F;so fbFeK wkod/ jB, ns/ s/o/ rb d/ ;Zg
c[zeko/ wkod/ jB.)
n; NkN gqjk;B f;q;N fBtk;B d[;N gqDk;B uW rs/..
((s{z) fyV fyV eoe/ j;D tkbh `A, f;qFNh ftZu tZ;D
tkbh `, d[FNK O ueo tKr{z u[c/o/ Bk; eoB tkbh `A.)
e/;oh gqtkj/ ;[X ;Bkj/ nrw nEkj/ J/e fpqs/..
((i') F/o g[o ;tko `, ;[X ;zi: tkbh `, nrw s/
nrkX `, fJe (fBozeko dh) (fpqs/) Fesh `.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB nkfd e[wkoh nrkX fpqs/..218.
(j/ nrkX fpqsh tkbh nkd e[wkoh s/ wjyk;[o O wkoB
tkbh ! (s/oh d'jK b'eK ftZu) i? i? eko j't/.)
;[o Bo w[B pzdB d[;N fBezdB fGq;N fpBk;B fwqs wE/..
((s?O) d/ts/, wB[Zy s/ w[Bh pzdBk eod/ jB, (s{z) d[FNK O
eNB tkbh `A, p[fonK O Bk; eoB tkbh `A ns/ w"s dk wbhnkw/
N eoB tkbh `A.)
ekto{ e[wko/ nXw T[Xko/ Boe fBtko/ nkd eE/..
(j/ ekwy:k d/th ! (s{zjh) BhuK O skodh `A, Boe s'A
79
d;w rqEz dh ftuko
puKdh `A, w[ZY s'A (jh nfijh) ejh iKdh `.)
fezeDh gq;'jD ;[o Bo w'jD f;zxk o'jD fpsb sb/..
((s/o/ bZe dh) fezeBh vkYh ;'jDh `, (i') d/ts/ s/ wB[ZyK
O w'jB (tkbh `, s{z) F/o g[o ;tko `A ns/ fpsb d/ Eb (Gh)
g{oB `.)
i? i? j';h ;p mT[ofB tk;B pkfJgskb nek; Bb/..219.
(j/ jtk, gskb, nekF s/ (nBb/) nZr (nkfde) lGBK
irK ftZu tk;k eoB tkbh ! (s/oh) i? i? eko j't/.)
;zeNh fBtkoB nXw T[XkoB s/i goWyD s[zd sp/..
(d[yK d/ d{o eoB tkbh `A, BhuK O skoB tkbh `A,
(s/o/) s/i dh nfgesk `, ns/ ;[Gkt S/sh GVe g?D tkbk `.)
d[y d'y djzsh i[nkb i:zsh nkd nBkd nrkX nS/..
(d[ZyK d'yK O ;kVB tkbh `A, (iPkb) nZr O fisB tkbh
`A, nkd nBkd s'A wjkB v{zxh s/ nS/d (ejh iKdh `).)
;[Xsk ;wogD soe fpsoeD sgs gqskgD igs fit/..
(;{oi O s/itkB eoB tkbh `A, fit/A (e'Jh) igdk `,
(s/jk jh cb d/Adh `A.))
i? i? j';h ;;sq gqWyD nkd nBhb nrkX nG/..220.
(i' F;sq (gqWyD) ubkT[D tkbh ! (;G dk) w[ZY, frDsh
s'A go/, wjkB v{zxh s/ vo s'A ofjs ! (s/oh) i? i? eko j't/.)
uzubk uyzrh nbe G[izrh s[zd s[ozrfD fsS ;o/..
((s/ohnK) nyK sho Bkb'A fsZyhnK s/ fpibh ;wkB (uzub
jB, ns/ s/ohnK N/vhnK }[bcK ubke x'Vh Bkb'A Gh) ubke jB,
Gkt - jtk d/ }'o Bkb }[bcK fJT[A fjbdhnK jB, fit/A s[zd
s[ozrDh j[zdh `.)
eo e;k e[mko/ Boe fBtko/ nXw T[Xko/ s{o G[i/..
((s/o/) jZE ftZu e[jkVk cfVnk `, s/ BoeK s'A pukT[D
tkbh `A, gkghnK O skoB tkbh `A, (s/ohnK) pkjK bzwhnK jB.)
80
 d;w rqEz dh ftuko
dkwBh dwze/ e/jo bze/ nkd nsze/ W{o eE/..
(fpibh (torh s/oh) dwe `, F/o tork gsbk bZe `, s[z
w[ZY s'A jh (nsze/) Go d/D tkbh fGnkBe ejh iKdh `A.)
i? i? j';h oesk;[o yzvD w[zG uWs B;[zG wE/..221.
(j/ oes phi O wkoB tkbh ! ;[zG O uho d/D tkbh !
fB;[zG O ghj ;[ZND tkbh ! s/oh i? i? eko j't/.)
pkoi fpb'uB fpqsB fpw'uB ;'u fp;'uB eT[u e;/..
(ewb i/jhnK ;[zdo nZyK jB, T[dk;hnK O eZNB tkbh `A,
fceoK s'A p/fceo eoB tkbh `A, ns/ d[FNK O rq;D tkbh `A.)
dkwBh gqjk;/ ;[e ;o Bk;/ ;[fpqs ;[pk;/ d[;N rq;/..
(fpibh tKr{z jk;k `, s's/ torhnK Bk;K jB, T[sw
nkuko jB, ;[zdo fbpk; jB, ns/ d[FNK O rq;D tkbh `A.)
uzubk gqnzrh p/d gq;zrh s/i s[ozrh yzv ;[oz..
(fpibh ;wkB (gq:=nzrh) ;[zdo ;oho tkbh `A, pd d/
(gq;zrh) ;pzX tkbh `A, s/i (sozrh) ukb tkbh `A, ns/ (yzv;[oz)
d?AsK O wkoB tkbh `A.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB nkd nBkd nrkX T[oXz..222.
(j/ wfjyk;[o wodBh ! (s/oh) i? i? j't/, (s?O) nkd nBkd
s'A nrkX (ikD e/) (T[o+X) fjod/ ftZu ofynk `.)
xzNek fpoki? o[D M[D pki? Gqw G? Gki? ;[Bs ;[oz..
(s/o/ bZe ftZu i' (xzNek) fezeBh fpokidh `, (T[j) (o[D
M[D) fJZe o; tZidh `, (fi;dh) (;[o) ntk} O ;[DfdnK Gow s/
vo d{o j' iKdk `.)
e'eb ;[B bki? feb fpy Gki? ;[y T[goki? wX T[oz..
(T[; ntk} O ;[D e/ e'fJb Fofwzdh j[zdh `, gkg d{o j'
iKd/ jB ns/ fjod/ ftZu ;[y g?dk j[zdk `.)
d[oiB db dM? wB sB foM? ;G? B Gi? o'j oDz..
(t?ohnK dh c"i O ;kVdh `, (t?oh b'e i'o Bk ubdk
81
d;w rqEz dh ftuko
t/y e/) wB sB ftZu foMd/ jB, s{z (id'A) i[X ftZu o'j (eodh `A
sK) (;G?) vo Bkb Gidh BjhA `A.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB uzv uWdB nkd r[oz..223.
(j/ wfjyk;[o wodB ! j/ uzv O uke eoB tkbh ! j/ nkd
s'A g{iBhe ! (s/oh) i? i? eko j't/.)
ukuoh gqi'XB d[;N fpo'XB o'; no'XB Wo fpqs/..
(sbtko (nkfde) uzr/ F;soK n;soK tkbh `A, d[FNK dh
t?oD `A, o'j Bkb o[eB tkbh `A, ns/ fGnkBe ;[Gkt tkbh `A.)
X{wqkS fpX[z;B gqb? gqiz;B ir fpX[z;B ;[X ws/..
(X{wo d?As d/ Bk; eoB tkbh `A, gqb? ekb (;w/A) gqik O
ykB tkbh `A, gqikgsh d/ ir dk Bk; eoB tkbh `A, F[X ws
tkbh `A.)
ikbgk i:zsqh ;Zsq wEzsh d[;N gqdkjB rkV ws/..
(s{zjh) ikbg/;toh d[ork `A, Fso{nK O wbhnkw/N eoB
tkbh `A, d[FNK O uzrh soQK ;kVB tkbh `A ns/ pj[s jh w;sh
tkbh `A.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB nkfd i[rkfd nrkX rs/..224.
(j/ wfjyk;[o O wbB dbB tkbh ! nkd i[rkd s'A (s/oh)
i? i? j' ojh `, ns/ (s/oh) rsh nrkX `.)
ysqhnkD yszrh nG? nGzrh nkfd nBzrh nrkX rs/..
(ysoh torh (nkD) nDy tkbh `A, (yszrh) pkDDK
tkbh `A, vo s'A fpBk s/ Bk; s'A ofjs `A, w[ZY s'A jh (nB[+nrh)
;oho s'A fpBk s/ nrkXrsh, tkbh `A.)
fpqVkbkS fpjzvD uSB dzvD s/i gquzvD nkfd fpqs/..
(fpvkb Bkw tkb/ d?As O wkoB tkbh `A, fuZSo n;[o O
dzv d/D tkbh `A, tv/ gquzv s/i tkbh `A, w[ZY s'A jh s/ok n?;k
;[Gkt `.)
;[oBo gqsgkoD gss T[XkoD d[;N fBtkoD d'y jo/..
82
 d;w rqEz dh ftuko
(d/ts/ s/ wB[Zy O jo o'} gkbD tkbh `A, gkghnK O
skoD tkbh `A, d[FNK O w[ekT[D tkbh `A, d'yK O Bk; eoB tkbh
`A.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB fp;[fpX[z;B f;q;Neo/..225.
(j/ wfjyk;[o O Bk; eoB tkbh ! s/oh i? i? j' ojh `,
(s{zjh) ft;t (irs) O Bk; eoB tkbh `A, ns/ d[Bhnk O
pBkt[D tkbh `.)
dkwBh gqek;/ T[BsB Bk;/ i's gqek;/ ns[b pb/..
(fpibh torh s/oh o"FBh `, (T[BsB) T[uhnK s/ bzwhnK
Bk;K jB, (i's) u/jo/ dh nkGk dk T[ikbk j' fojk `, ns/ s/ok
pb ns[b `.)
dkBth gqWyD ;oto toyD d[;N gqXqyD fpsb sb/..
(d?AsK dh c"i O (oDG{wh ftZu) o[bkT[D tkbh `A, (;oto)
fsy/ shoK dh poyk eoB tkbh `A, d[FNK (d/ eb/i/) XVekT[D
tkbh `A, ns/ @fpsb# Bkw, tkb/ gskb d/ j/mK th g{oB `A.)
n;NkfpX pkjD p'b fBGkjD ;zs gBkjD r{V rs/..
(nmK F;soK d/ ubkT[D tkbh `A, puB g{ok eoB tkbh
`A, ;zsK dh UN `A, ns/ r{V rsh tkbh `A.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB nkd nBkfd nrkX fpqs/..226.
(j/ wfjyk;[o wodBh ! s/oh i? i? eko j't/, nkfd nBkfd
s'A s/ok ;[GkT[ nrkX `.)
d[y d'y gqGSD ;/te oSD ;zs gqsSD ;[X ;o/..
(d[yK s/ d'yK O fpbe[b yk ikD tkbh `A, ;/teK dh
ofynk eoB tkbh `A, ;zsK O gqsZy j[zdh `A ns/ fsy/ shoK tkbh
`A.)
;kozr ;Bkj/ d[;N gqdkj/ nfo db rkj/ d'y jo/..
((;kozr) sbtko s/ ;i'fJ XkoB tkbh `A, d[FNK O uzrh
soQK ;kVB tkbh `A, t?ohnK dh c"i O rkj[D tkbh `A ns/ d'yK
83
d;w rqEz dh ftuko
(gkgK) d/ Bk; eoB tkbh `A.)
rziB r[wkB/ ns[b gqtkB/ ;zs iwkB/ nkfd nzs/..
(jzekohnK dk Bk; eoB tkbh `A, (s/o/) ns[b jh gqtkB/
ub oj/ jB. s{z jh nzs ;w/A dh }kwB `A, ns/ (;G dk) nkfd s/
nzs Gh s[jh `A.)
i? i? j';h wjyk;[o wodfB ;kX gqdSB d[;N jzs/..227.
(j/ wfjyk;[o wodBh ! s/oh i? i? j' ojh `, s{zjh ;kXK O
gqsZy j'D tkbh ns/ d[FNK O jsB tkbh `A.)
ekoD eohbh rop rjhbh i/s iEhbh szd ws/..
(s{z ekoDK d/ eoB tkbh `A, jzekohnK O cVB tkbh `A,
(i'shnK) gqekF eoB tkb/ ;{oi nkfd O fisB tkbh `A, Gkt
s/o/ ukBD/ nr/ ;{oi nkfdek ukBDk fcek ` ns/ fsyh wfs
tkbh `A.)
n;NkfJ uweB ;;sq MweD dkwB dweD nkfd fpqs/..
(s/o/ nm F;so uwed/ jB, T[jBK F;soK dk MweDk
n?;k `, wkB'A fpibh dwedh `, w[ZY s'A jh s/ok n?;k ;[Gkt `.)
v[ev[eh dwze? pkx ppze? G[ik coze? ;[X rs/..
(s/o/ jE ftZu v[r-v[rh (dwze/) tZi ojh `, s/ok x'Vk
F/o GZpe fojk `, s/ohnK pkjK coe ojhnK jB, (fJ; soQK dh
s/oh) gftso rsh `.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB nkfd i[rkfd nBkd ws/..228.
(j/ wfjyk;[o wodBh ! s/oh i? i? j' ojh `, s{z jh ;G dk
nkd `A, i[rK dk nkd `A, ns/ ed/ Gh s/ok nkd BjhA fwbdk `.)
uSok;[o wkoD Boe fBtkoD gss T[XkoB J/e GN/..
(fuS[o n;[o d/ wkoB tkbh `A, BoeK s'A pukT[B tkbh `A,
gkghnK O skoB tkbh `A, s{z fJe n?;h (GN/) ;{owk `A.)
gkgkB fpjzvB d[;N gquzvD yzv nyzvD ekb eN/..
(gkgK O Bk; eoB tkbh `A, d[FNK O uzrh soQK uzvB
84
 d;w rqEz dh ftuko
(f;X/ eoB) tkbh `A, Bk yzvD j'D tkfbnK O yzvB tkbh `A, ns/
ekb O Gh eNB tkbh `A.)
uzdqkBB uko? Boe fBtko/ gfss T[Xko/ w[zv wE/..
(udq;K Bkb'A Gh s/ok nkBB w{zj (uko/) ;'jDk `, Boe s'A
pukT[Adh `, gkghnK O skodh ` ns/ w{zv d?As O s{zjh cBkj ehsk
`.)
i? i? j';h wjyk;[o wodB X{wq fpX[z;B nkfd eE/..229.
(j/ wfjyk;[o wodBh ! s/oh i? i? j' ojh `, s{z X{wo d?As dk
Bk; eoB tkbh `A s/ ;G dk w[ZY ejh iKdh `A.)
oesk;[o wodB uzv uWdB dktD nodB fpVkb pX/..
(j/ oes phi d?As O wkoB tkbh ! j/ uzv d?As O uke
eoB (uhoB) tkbh ! j/ d?AsK O (nodfB) Bk; eoB tkbh !
fpVkb dk pZX eoB tkbh !)
;oXko fdpoyD d[oiB XoyD ns[b nwoyD XoB X[i/..
(j/ shoK dk whAj to;kT[D tkbh ! j/ p[o/ g[oFK O
XVekT[D tkbh ! j/ ns[b (nwoyD) W'X tkbh ! j/ Xow dh Xik
o{g !)
X{wqkS fpX[z;B ;q'Ds u[;zB Bgks fB;[zG wE/..
(j/ Xwo B?B dk Bk; eoB tkbh ! j/ (;o"Ds) bj{ ghD
tkbh ! j/ ;[zG O (Bgkfs) wkoB tkbh ! j/ fB;[zG dk wzEB eoB
tkbh !)
i? i? j';h wjyk;[o wodB nkd nBhb nrkX eE/..230.
(j/ wjyk;[o wodBh ! s/oh i? i?eko j't/, s{z ;G dk nkfd
`A, frDsh s'A go/ `A ns/ nrkX eEk tkbh `A.)
eftsk d/ Szd 211 s'A 230 se d/th uzvh dh i? i?eko
ehsh rJh `. eftsk nB[;ko d/th uzvh d/ fJj r[D jB, uzv d?As
O wkoB tkbh, w[zv d?As O eNB tkbh, d/th O ;[zdo e/;K d/ i{V/
tkbh, nkfd Fesh fejk frnk `. (Szd 212)
85
d;w rqEz dh ftuko
fi; B/ F;so ;ikJ/ jB, T[j b'e[sqk jB{wkB s/o/ nZr/
Ng'f;nK wkodk ik fojk `, wkB' d?sK dh ;?Bk O fpbe[b Bk;
eoB bJh ekb o{g j' fojk `. (Szd 213)
fi; B/ oes phi dk bj{ ghsk ;h, s{z jh ;ko/ nekFK,
Xosh s/ ;ko/ gkskbK ftZu g{oB `. f;qFNh d/ gqekF eoB tkbh
`, s{z jh bj{ d/ ghD tkbh `, nZr w{zj'A T[rbZB tkbh `, yVr d/
XkoB tkbh `, s/o/ rb/ ftZu ;Zg ;{ed/ jB, s/ohnK bzwhnK pkjK
ftZu ;;so jB (Szd 216), i' F/o g[o ;tko ` (Szd 218), fpibh
tKr{ jk;k `, s's/ torhnK Bk;K jB (Szd 222), gqb? ekb
(;w/A) gqik O ykB tkbh `, s{z jh ikb/g;toh d[ork `, s{z ekoDK
d/ eoB tkbh `. eth uzvh dk j'o Bkw d[ork jh dZ;dk ` s/ uzvh
O jh ekoDK d/ eoB tkbh gow/;o o{g wzBdk `.
r[o{ r'fpzd f;zx ih n?;/ r[DK tkbh d/th dh i? i?eko BjhA
eo ;ed/, r[o{ ih fJ; soQK dh ekft ouBk O gVQB ;[BB dk T[gd/
F th BjhA d/ ;ed/. fJj r[owfs fto[ZX `. i' uzvhàd[ork nkfd dk
r[DrkB eoBr/, i' T[; dh f;cs ;kbkj s/ i? i? eko eoBr/,
T[jBK ftZu uzvh d/ r[D nk ikDr/. fJj ouBk t/dK Fk;so
f;zfwqshnK d/ T[gd/F Bkb w/b yKdh `, go w{b'A jh r[opkDh T[gd/
F fto[ZX `.
fJjBK ouBktK d/ ouBjko eth ;kes b'e, fBozeko,
fBofteko, nekb, nFe/s, yVrgkB, ekb, wjkekb, ekb jh
nekb, eosk efj e/ nkgDhnK ouBktK ftZu nkgD/ fJFN O
g[ekod/ jB, nkgD/ fJFN O ouBktK ftZu GrtkB th efjzd/ jB.
86
 d;w rqEz dh ftuko
pfusq BkNe
(d;w rqzE gzBk 39 - 73)
np pfusq BkNe rzqE fby:s/
;qh w[ytke gkl10
(j[D pfusq BkNe rzqE fbyd/ jkA, gkl10 d/ w[y s'.)
stgq;kfd d'jok
Bw;eko ;qh yVr e' eo'A s[ fjs fuZs bkfJ. g{oD eo'A rzqE
fJj[ s[w w[fj eoj[ ;jkfJ.
d;w rqzE gzBk 809 Szd 1 ftZu eth d/th O yVrXkok efjzdk `.
(w? ;qh yVr B{z fjZs fuZs Bkb Bw;eko eodkA jkA. i/
s;hA w/oh ;jkfJsk eo' skA w? fJ; rzqE B{z g{ok eo btArk.)
fJ; s'A nr/ eth ;qh ekb ih dh T[;sfs eodk j?.
;qh ekb ih dh T[;sfs
(d;w rzqE gzBk 39)
fsqGzrh Szd- eth ekb ih dh T[;sfs eo fojk j?.
yr yzv fpjzvz yb db yzvz nfs oD wzvz popzvz.. G[i dzv
nyzvz s/i gquzvz i'fs nwzvz GkB gqGz.. ;[y ;zsk eoDz d[owfs doDz
febfpy joDz n; ;oDz.. i? i? ir ekoD f;qFN T[pkoD ww
gqfsgkoD i? s/rz..
(sbtko uzrh soQkA N[eV/-N[eV/ eodh j?. d[FNkA d/ dbkA B{z
BFN eodh j? . :[ZX B{z ;[;ifs eodh j?, (nfijh) pbtkB j?. fJj
nyzv s/i tkbh G[i-dzv j?. gquzv s/i tkbh j?, ns/ ;{oi dh F'Gk
dh i'fs B{z fcfenkA eo fdzdh j?. (fJj) ;zskA B{z ;[y d/D tkbh,
wkVh p[ZXh B{z dbD tkbh, gkgkA dk BkF eoB tkbh j?, (w?) fJ;
dh FoB ftu jkA. j/ ir dk ekoB ;o{g ! s/oh i?-i?eko j't/
(feT[Afe s{z) f;qFNh B{z T[pkoB tkbh ns/ w/oh gkbDk eoD tkbh
j?, (skA s/ s/oh) j/ s/r ! i? i? j't/.)
87
d;w rqEz dh ftuko
id'A r[of;Zy T[gobhnkA s[ekA dk ehosB eod/ jB skA T[j
ekb ih dh T[;sfs eod/ jB.
r[opkDh ekb dh nokXBk T[;sfs dk T[gd/F BjhA fdzdh.
ekb ;w/A dh ukb `. ekb dh T[;sfs eoB tkbk, Bw;eko eoB
tkbk, iBw woB d/ r/V ftZu ofjzdk `. t/dK B/ ekb O wjkekb,
ekbh wksk th fejk `, T[; O ;zxko eoB tkbh d/th fejk `.
d;t/A ikw/ ftZu r[o{ BkBe ;kfjp d/ ;o{g r[o{ r'fpzd f;zx
ih, r[o{ rqzE ;kfjp d/ f;Zy jB. gkl10, r[o{ BkBe ;kfjp s/
r[opkDh d/ j[ewK d/ fto[ZX ekb dh T[;sfs BjhA eo ;ed/.
t/dK Fk;soK f;zfwqshnK O ;Zs wzBB tkb/ fjzd{ eth ekb
dh T[;sfs eod/ jB, s/ Uw dh nokXBk th eod/ jB, fJj Uw
O ;Zs efjzd/ jB. r[opkDh Uw O ;Zs BjhA efjzdh.
pfusq BkNe d/ nkozGe ftuko s'A jh fJj ;kps
j[ z d k j? fe fJj ouBk r[ o { r' f pz d f;z x ih dh BjhA j'
;edh, fe;/ ekb, ekbhwksk, d/th, sbtko d/ T[gkFe eth
dh `.
Szd 26
eJh w/N vko/ T[;ko/ pBkJ/.
T[gko/ rV/ c/fo w/N/ T[gkJ/.
fW:k ekb i{ eh feB{ B gSkBh.
xfB:' g? fpj?j? xfB:' g? fpjkBh.
(gzBk 41, d;w rqzE)
(ekb B/ eJh w/N ;[ZN/ jB ns/ c/o T[;ko e/ pDk fdZs/ jB.
w[V e/ w[Y'A g[N/ j'fJnK O xV fdzdk `, fco g?dk j'fJnK O w/N
fdzdk `. ekb ih dh fJ; soQK dh fW:k O fe;/ B/ Gh BjhA
gSkfDnk, pj[fsnK T[s/ phs/rh, pj[fsnK T[s/ phs u[eh `.)
r[opkDh efjzdh ` fe ekb uZeo dh ;koh fW:k, J/ezeko
i'fs o{g gkopqjw d/ j[ew ftZu j[zdh `. ekb dh ;koh eko j[ew
ftZu j' ojh `. eth nekb g[oy O BjhA ikDdk. ekb g[oy
88
 d;w rqEz dh ftuko
;[szso j;sh Bjh.
• hukmI sB[ xUpjih hukmI kar kmaih .
hukmI kal{ vis h{ hukmI saic smaih .
(gzBk 55, r[o{ rqzE ;kfjp)
• hukim mr{ hukm[ hI jIv{ . (gzBk 962, r[o{ rqzE ;kfjp)
• hukmu pCaiN sc{ wir vasu .
kal ibkal sbiw Be[ nasu .
(gzBk 832, r[o{ rqzE ;kfjp)
nekb g[oy gkopqjw d/ j[ew ftZu jh iht ekb tZ; j[zd/
jB. t/dK Fk;soK O, pqjwk fp;B wj/; O, s/ eth O T[; nekb
g[oy d/ j[ew dh gSkD BjhA, i' ekb s'A T[go `. eth sK ;wMdk
` fe ;G fW:k ekb dh `. r[o{ r'fpzd f;zx ih ekb dh T[;sfs
BjhA eo ;ed/, Bk jh T[; dh fWgk d/ ikue j' ;ed/ jB.
Szd 75 fis/ j'fJ phs/.. fss/ ekb ihs/..
fis/ ;oB i? `.. fsfsU oky b? `..
(fizB/ th j' r[}o/ jB, T[j ;GBK O ekb B/ fiZs fbnk.
fijV/ ekb dh FoB ikDr/, T[jBK ;G O puk bt/rk.)
eth BjhA ikDdk fe ekb fe;/ O th puk BjhA ;edk.
ekb FoB nkfJnK O puk BjhA ;edk.
r[opkDh nekb g[oy J/ezeko dh FoB g?D dk T[gd/F fdzdh
`. nekb g[oy dh FoB nkfJnK jh iBw woB dk r/V eZfNnk
iKdk `, s/ ekb O fiZs e/ ;d ihts j'Jhdk `.
jfo jfo Bkw igzfsnk e[S B ej? iwekb ..
(gzBk 457 r[o rzqE ;kfjp)
Szd 84
(gzBk 44, d;w rqzE)
89
d;w rqEz dh ftuko
ekb jh gkfJ G:' GrtkB ;[ ikrs :k ir ik eh ebk `..
ekb jh gkfJ G:' pqjwk fFt ekb jh gkfJ G:' i[rhnk `..
ekb jh gkfJ ;[ok;[o rqzXqp iZS G[izr fd;k fpfd;k `..
n"o ;ekb ;G? pf; ekb e/ J/e jh ekb nekb ;dk `..
(ekb dk fJFkok gk e/ jh GrtkB ftFO j'fJnk. fJ;
irs ftZu fi; dh ebk (Fesh) gqrN j' ojh `. ekb dk fJFkok
gk e/ jh pqjwk j'fJnk j? ns/ ekb dk fJFkok gk e/ jh fFtih
i'rh j'fJnk `.
ekb dk fJFkok gk e/ jh ;[o, n;[o, d/ts/, d?s, rzXqp,
iZS, f;ZX, fdFk s/ e'B/ g?dk j'J/ jB. j'o fizB/ toswkB (ekb)
gdkoE jB, ;ko/ ekb w"s d/ ftZu jB. fJe ekb jh ;dk nekb
`. eth ekb O ;dk nekb ;wMdk `.)
eth, ekb d/ ouB tkb/ nekb O, BjhA ;wMdk. r[opkDh
nB[;ko t/d Fk;so nkfd th nekb O BjhA gSkD ;ed/. e/tb
nekb g[oy dk nB[wkB, fenk; eod/ jB. t/d Fk;so Uw X[zB O
jh ikDd/ jB, s/ ;Zs wzBd/ jB. r[opkDh nB[;ko nekb g[oy d/
j[ew ftZu Unzeko X[zB, nekb g[oy dk nksw g;kok `, ns/
nekb d/ j[ew o{g iK eosk o{g s'A jh ;z;ko ftZu 84 bZy i{BK
dk ekb uZeo ub fojk `.
;G d/th d/ts/ ntsko iBw woB d/ r/V ftZu x[zw oj/
jB. e/tb r[owfs Grsh f;woD eoB tkbk r[ow[y ekb O fiZs
b?Adk ` s/ r[ow[y Grs ekb uZeo ftu'A fBeb e/ nekb o{g j'
iKdk `, ;d ihts j' iKdk `.
Szd 92
(gzBk 45, d;w rqzE)
w/o[ eo' fsqD[ s/ w[fj ikfj rohp fBtki B d{;o s';'..
G{b fSw' jwoh gqG nkgB G{bBjko ej{z e'T{ w';'..
;/t eoh s[woh, fsBe/ ;Gjh rqfj d/yhns dqZp Go';/..
:k eb w? ;G ekb fWgkB e/ Gkoh G[ikB e' Gkoh Go';'..
90
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

(w/o/ fij/ eyK O s[;hA ;[w/o eod/ j', s[jkvk i/jk j'o e'Jh d'fjok Szs 2
d{ik rohp fBtki BjhA `. Gkt w?A ;G s'A tXhe G[ZbB tkbk jK. (gzBk 47, d;w rqzE)
j/ ekb ih fizBQK B/ s[jkvh ;/tk ehsh `, fszBQK dk ;kok xo d"bs
w{e T{uo? Fk;sq yfN fgzr froB uVQ ikfJ..
Bkb Gfonk fdZ;dk `. fJ; ebi[r ftZu w/B{z ekb dh feqgkD ns/
T[; dhnkA Gkoh G[iktkA dk tvk Go';k j?. nzX by? pXo' ;[B? i" ekb fWgk eokJ/..
Szd 98 u"gJh ejk p[X gqG s[ZS jwkoh.
(gzBk 46, d;w rqzE) pofB ;e? wfjwk i[ fsjkoh.
u/s o/ u/s ni' ihn w? iV ekb fWgk fpB[ ekw B n?`.. jw B ;es efo f;cs s[wkoh.
(j/ w{oy j'F eo ni/ Gh fdb ftu ;wM, ekb dh fWgk s'A nkfg b/j[ s[w eEk ;[Xkoh.
fpBk j'o e'Jh ;kXB s/o/ ezw BjhA nkt/rk. (eth ekb B{z gqG efjzdk j?, ekb dh eEk eo fojk ` s/
gkfJ go' gow/;o e/ iV gkjB w? gow/;o Bkjh.. ekb O eEk ;[XkoB bJh :kuBk eo fojk `.)
(UfJ w{oy, gow/;o dh FoBh gT[. gEoK ftZu gow/;o fJj u"gJh ;kv/ eEkeko, r[opkDh eEk eoB s'A gfjbK
BjhA.) gVQd/ jB. fJj BjhA ikDd/ fe ekb eEkeko dh r[opkDh dh eEk
;kok wiw{B ekb T[;sfs dk `, fJE/ eth ekb O jh Bjh ;[Xko ;edk.
gow/;o efjzdk `. Szs 10
r[opkDh nekb g[oy B{z gow/Fto efjzdh j?. eth ekb B{z (gzBk 47, d;w rqzE)
gow/Fto efjzdk j?. fgqEw ekb ip eok g;kok.. Uzeko s/ f;q;N T[gkok..
fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE/ ;qh ekb ih eh T[;sfs ekb;?D gqEw? GfJU G{gk.. nfXe ns[b pfb o{g nB{gk..
gqEw fXnkfJ ;zg{oBw ;s[ ;[sw ;[s 1 nci{. (fJj eEk Uzeko ;o{g s/ ekb ;?D dh `.)
(gzBk 46) nZr/ fJ; soQK j'o okfinK dh eEk `. fJ; soQK 36 Szd
nZr/ ekb dh T[;sfs dk d[shnk fXnkfJ F[o{ j[zdk `. d{i/ fXnkJ/ d/ jB. fJ; s'A nZr/ 52 Szd fsqshnk fXnkfJ d/ jB.
Szd 1 G[izr gq:ks Szd.. (gzBk 52, d;w rqE
z )
(gzBk 47, d;w rqzE, d[shnk fXnkfJ) fiB/ p/d gfmU ;[ p/dh ejkJ/..
s[woh wfjwk ngo ngkok.. ik ek bfJT[ B feBj{ gkok.. fsB? Xow e/ eow Bhe/ ubkJ/..
d/t d/t okiB e/ okik.. dhB dfJnkb rohp fBtkik.. gm/ ekrdz wdq okik ;[Xkoz..
(eth ekb ih dh T[;sfs ftZu efj fojk ` okfinK d/ ng' nkg w' p?o Gktz fp;koz..
okik j', dhB dfJnkb rohp fBtki j'. eth ekb s'A T[go nekb u"E/ fXnkJ/ ftZu 10 Szd jB. nZr/ gzitK fXnkfJ `. fJ;
g[oy O BjhA f;nkDdk.)

91 92
 d;w rqEz dh ftuko
fXnkfJ ftZu ekb ih dh T[;sfs eoB tkbk eth ;w/A dh ukb
Bkb p/dh ykBdkB d/ MrV/ dh tkosk ;[DkT[Adk `. fco efjzdk `
pj[s ;wK phs frnk sK BkBe d/ nkT[D dk ;wK nk frnk. fJ;
p/dhnK dh e[b ftZu BkBe okfJ gqrN j'J/. fJ; s'A nZr/ eth
B"t/A gksFkj se dh stkohy fpnkB eodk `. eth t/de ohsh
nB[;ko ekb ih s'A ;jkfJsk wzrdk `, fJj gq;zr bT{-e[F s/ p/
dh tzF s'A f;Zy r[o{nK se `.
d'jok.. (gzBk 53, d;w rqE
z )
fsB p/dh:B eh e[b fpy/ gqrN/ BkBe okfJ..
;G f;yB e' ;[y dJ/ ij sj GJ/ ;jkfJ..
u"gJh..
fsB fJj eb w' Xow[ ub:'.. ;G ;kXB e' okj[ psk:'..
i' sKe/ wkor wfj nkJ/.. s/ epj{z Bjh gkg ;zskJ/..
i/ i/ gzE stB e' go/.. gkg skg fsB e/ gqG jo/..
d{y G{y epj{z B ;zskJ/.. ikb ekb e/ phu B nkJ/..
BkBe nzrd e' pg[ Xok.. Xow gqu[fo fJj ir w' eok..
nwodk; g[fB Bkw[ ejk:T[.. iB dhge s/ dhg irk:'..
ip po dkfB ;w? tj[ nktk.. okwdk; sp r[o{ ejktk..
fsj po dkB g[oksfB dhnk.. nwodk; ;ug[fowr[bhnk..
(fgSb/ nfXnkJ/ ftZu dZf;nk `, i' p/dh B/ oki b?D t/b/
todkB fdZsk ;h fe ebi[r ftZu u"E/ iBw r[o{ s'fj efo `. fJj
todkB dk ;wK nk frnk. sh;o/ r[o{ ih B/ ;'Yh e'b'A fbnk
j'fJnk oki, r[osk o{g ftZu ;'Yh okwdk; O tkg; d/ e/ T[; O
oki/ dh irQk r[o{ pDk fdZsk, ns/ nkg ;u yzv ik fpoki/.) fJj
ftuko gzvs BkokfJD f;zx d/ Nhe/ dh `.
B'N l fjzd{ Xow rqzEK nB[;ko pqjwk ftFO fFt d/ ntsko oki/
j' e/ nkT[Ad/ ;B s/ nkg' nkgDk Xow ubkT[Ad/ ;B.
r[o{ BkBe ;kfjp p/dhnK dh e[b ftZu nkJ/. r[o{ BkBe
93
d;w rqEz dh ftuko
;kfjp @@nkg BkokfJD ebkXkfo ir wfj gotfoU## ;h. r[o{ ih
O fe;/ e[b Bkb tk;sk BjhA ;h. r[o{ ih e'Jh ntsko BjhA ;B,
T[j sK nkg gow/;o ;B, r[o{ ih go T[geko bJh ;z;ko ftu nkJ/
;B.
f;oc t/d Fk;soK O wzBB tkbk eth jh ntskoK O f;Zy
r[o{nK Bkb s[bBk d/ ;edk `. r[o{ BkBe ;kfjp efjzd/ jB fe
okw fWFB nkfd fe;/ ntsko O th gow/;o gkopqjw dk frnkB
BjhA ;h s/ T[j izwd/ wod/ ofjzd/ jB. r[o{ ih iBw woB ftZu BjhA
s/ fe;/ todkB Bkb ;z;ko ftZu BjhA nkJ/. (@@iBw woD d[jj{ wfj
Bkjh iB goT[gekoh nkJ/.. ihn dkB[ d/ Grsh bkfJfB jfo f;T[
b?fB fwbkJ/..## (gzBk 749, r[o{ rqzE ;kfjp))
r[o{ ih f;Zy ;/te O th T[gd/F d/ e/ s/ r[owzsq Bkw dk
ig f;woB eok e/, pqjw frnkB dh nt;Ek se gj[zuk fdzd/ jB.
pqjw frnkBh iBw woB ftZu BjhA, ;d ihts `. @@pqjw frnkBh
nkfg gow/;o## `.
f;Zy r[o{nK B/ fe;/ todkB Bkb fe;/ r[o{ O r[orZdh BjhA
;"Agh. eth B/ t/dws dk ozr s/ ftuko, r[o{ ;kfjpkBk dhnkA
;kyhnkA s/ ukfVQnk j?. fi;-fi; B/ r[odopko ftZu nk e/ r[o{ dh
;/tk, Grsh, nokXBk ehsh, Bkw ifgnk, ;wK nkT[D s/ T[; d/
fJwfsjkB b? e/ T[; O r[orZdh ;"Agh s/ nkgDk fijk pDk fbnk.
r[o{ s/| pjkdo ;kfjp B/ r[o{ r'fpzd f;zx O th r[orZdh T[jBK
O r[o{ i'fs ;"Ag e/ fdZsh ;h. r[o{ BkBe ;kfjp B/ ;Zu/ Bkw Xow
dk T[gd/F d/ e/ r[ow[yK O skfonk. r[o{ ih Gkt/A p/dh e[b ftZu
nkJ/ ;B, go T[jBK B/ G[b/ wkor t/de Xow dk yzvB ehsk.
r[owfs dh fJ; v{zxh ftuko O fJe nBwsh eth BjhA ;wM
;edk.
nZr/ i' ftuko r[o{ s/| pjkdo ;kfjp dh Fjhdh pko/ jB,
T[j eth d/ jB, r[o{ r'fpzd f;zx ih dh T[ukoh pkDh BjhA l
Szd 13
(gzBk 54, d;w rqzE)
94
 d;w rqEz dh ftuko
fsbe izR{ okyk gqG skek.. ehB' pv' eb{ wfj ;kek..
;kXfB j/fs fJsh fiB eoh.. ;h;[ dhnk go ;h B T[uoh..
Xow j/s ;kek fifB ehnk.. ;h;[ dhnk go f;oo[ B dhnk..
BkNe u/Ne ehJ/ e[ekik.. gqG b'rB ej nkts bkik..
d'jok mheo c'fo fdbhf; f;fo gqG g[o eh:k g:kB.
s/| pjkdp ;h fW:k eoh Bk feBj{z nkB.
s/| pjkdo e/ ubs G:' irs e' ;'e.
` ` ` ;G ir G:' i? i? i? ;[o b'e.
fJj ;koh ekb d/ T[gk;e eth dh pkDh `. r[o{ ih Bk jh
;[ob'e rJ/ s/ Bkjh r[o{ ih dh i?eko ;[ob'e d/ tk;hnK, pqjw b'e,
fp;B b'e s/ fFt b'e d/ tk;hnkA B/ ehsh. r[o{ s/| pjkdo
;kfjp i'sh i'fs ;wkJ/, pqjw ftZu bhB j' rJ/ ;B. i' f;y
eEkeko eEk dk nXko d;w rzqE dhnkA ouBktkA Bz{ pDkT[Ad/ jB
T[j r[owfs fto[X eEk eod/ jB.
fJfs ;qh pfusq BkNe rqzE/ gksFkjh poDBz Bkw
gzuw' fXnkfJ ;wkgs w;s[ ;[G w;s nci{
nZr/ pfusq BkNe dk S/tK nfXnkJ/ F[o{ j[zdk `.
u"gJh.. (gzBk 54, d;w rqE
z )
np w? ngBh eEk pykB'.. sg ;kXs fij fpfX w[fj nkB'..
j/wez[N gops ` ijk.. ;gs f;qzr ;'fGs ` sjK..
;gs f;zr fsj Bkw ejktk.. gzvoki ij i'r[ ewktk..
sj jw nfXe sgf;nk ;kXh.. wjkekb ekbek nokXh..
eth B/ gkl10 d/ w[y s'A fJj nytkfJnk ` fe w?A wjk ekb
ekbek nokXh.
frnkBh Gkr f;zx fbyd/ jB fJj ouBk ekbek (wjkekbh)
d/ nokXe fJe ;kes eth tb'A ouh j'Jh ouBk `. y'i
ehfsnK fJj gsk brk ` fe fJj ouBk r[o{ dFw/F ih d/
95
d;w rqEz dh ftuko
i'sh i'fs ;wkT[D s'A fgS'A ouh rJh. wjkekb d/ T[gk;e
eth dh nkgDh ouBk O d;w gksFkj ih tb'A T[uoh
do;kT[D s'A wB'oE fJj ` fe f;Zy gzE O fJj fBFuk j'
ikt/ fe d;w gksFkj fgSb/ iBw ftZu wjkekb ns/
ekfbek d/ nokXe ;B.
fJ; ouBk O d;w gksFkj dh T[ukoh ouBk, s/ d;w
gksFkj dh fgSb/ iBwK dh eEk wzBB tkb/ ftdtkB nkgDhnK
nkgDhnK dbhbK fdzd/ jB. fJj nkg; ftZu fto'Xh ftukoK fe;/
fBFus Bshi/ s/ gzE O gj[zuB BjhA fdzdhnK.
n;hA ftuko dk nkXko e/tb f;Zy ws, r[opkDh T[gd/F O
oy e/, fe;/ fBFus c?;b/ s/ gj[zu ;ed/ jK. gzE ftZu fto'Xh
ftukoK fwNkT[D dk fJj jh fJe wksq sohek ` s/ fJ; soQK jh
;kok gzE fJe ws j' ;edk `. fgSb/ ;w/A dh soQK j[D th fto'Xh
skesK s/ pqkjwDh t/d Fk;soK O wzBB tkfbnK dk g{ok :sB `
fe f;Zy gzE d' iK eJh XfVnK ftZu tzfvnk ikt/ s/ fBopb j' e/
fjzd{ Xow ftZu jh ;wk ikt/. fBo'b r[opkDh ftuko fJjBK gzE
fto'Xh skesK d/ wB;{fpnK O o'e ;edh `.
gkl10 dh nksw eEk f;X eoB bJh eth efj fojk ` l
np w? ngBh eEk pykB'.. sg ;kXs fij fpX w[fj nkB'..
j/we[zN gops j? ijk.. ;gs f;qzr ;'Gs ` sjk..
(j[D w?A nkgDh tkosk dZ;dk jK. fi; soQK w?O sg
eofdnK O fJE/ fbnKdk frnk.)
;gs f;qzr fsj Bkw[ ejktk.. gzv oki ij i'r ewktk..
sj jw nfXe sgf;nk ;kXh.. wjkekb ekbek nokXh..
(T[;dk Bkw @;gs f;qzr# fejk iKdk `, fiE/ gzv{ oki B/
i'r ewkfJnk ;h. T[E/ n;hA th pj[s sgf;nk ;kXh, ekbek
wjkekb dh nokXBk ehsh ;h.
(wjkGkos ftZu fJj ;EkB gKv{ (gKvtK d/ fgsk) okik d/
sg eoB dk n;EkB ;h. ekfbek = ekb GrtkB dh T[j Fesh
fi; Bkb T[j ;ko/ ;z;ko O b? eodk `, ;zjko Fesh.)
96
 d;w rqEz dh ftuko
wjkekb ekbek dh nokXBk eo e/ fe;/ :[Zr ftZu th e'Jh,
i'fs o{g gkopqjw ftZu nG/d BjhA j' ;fenk.)
fJj fpX eos sgf;nk G:'.. dP? s/ J/e o{g jP? r:'..
(fJ; soQK sgf;nk eofdnK d' s'A fJe o{g j' frnk.)
r[o{ r'fpzd f;zx ih fe;/ iBw ftZu th sgf;nk ;kX e/ dP?
s'A J/e o{g BjhA j'J/. e'Jh ed/ fe;/ i[r ftZu th ig sg eoe/,
sgf;nk eoe/, dP? s/ J/e o{g BjhA j'fJnk. r[opkDh fJ; soQK ;/X
pyFdh `l
jpu tpu s;jmu krm n saWa .
namu pRBU ka mnih AraWa .
(gzBk 388, r[o{ rqzE ;kfjp)
(f;fwqs ;k;so g[zB gkg dh ftuko ;wMkT[Ad/ jB, s/ ig[
sg[ ;ziw dk T[gd/F fdzd/ jB.)
r[owfs T[gd/F ` w?A r[owfs Bkw f;woB ehsk, j'o e'Jh
ig sg nkfd BjhA ehsk.)
fjzd{ Xow ftZu, ;BksB Xow d/ fJjBK gq;zrK ftZu okfinK,
pqjwk, ftFO, wj/F d/ ntskoK, i[rK d/ okfinK O GrtkB eoe/
wzfBnk frnk ` s/ fJjBK dh g{ik dk ftXkB `. fJjBK ;fwnK
ftZu ig, sg, ekb, wjkekb, ekbh, uzvh nkfd dh g{ik j[zdh ;h.
j'w, :Zr, shoE :ksoktK th j[zdhnK ;B.
okw uzdq, Fqh fWFB nkfd d/ ;fwnK ftZu pqkjwD, yZsoh,
t?F, F{do, iks gks dk G/d Gkt th ;h. fJ;soh iksh, wod
iksh s'A BhthA th ;h. fJ;soh dk efbnkB sK jh j' ;edk ;h
i/ T[j wod i{Bh ftZu nkt/. fjzd{ Xow dh Grsh, okw, fWFB
nkfd O GrtkB ikD e/, fJjBK d/ Bkw igDk nkfd jh efbnkB
d/ ;kXB ;B.
r[o{ BkBe ;kfjp B/ p/dh e[b ftZu iBw fbnk. r[o{ BkBe
;kfjp nkg gow/;o ;B,@nkfg BokfJB ebkXko ir wfj gotfoU#.
r[o{ BkBe ;kfjp s/ d; gksFkjhnK oki/ BjhA ;B, Bk jh fe;/
97
d;w rqEz dh ftuko
d/tsk (pqjwk, fp;B, wj/;) d/ ntsko ;B. T[jBK B/ ;G g[oksB
fjzd{ Xow dh ftukoK dk yzvB ehsk. fJjBK ;G sohfenK Bkb
w[esh gqkgs BjhA j' ;edh, iBw woB dk r/V pfDnk ofjzdk `.
fJjBK XowK eowK Bkb dP? s/ J/e o{g e'Jh th BjhA j' ;fenk. d;
r[o{ gksFkjhnK B/ s/ r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh B/ fJ;/ T[gd/F O
r[o{ rqzE ;kfjp d/ o{g ftZu fdqV eokfJnk. r[o{ BkBe ;kfjp B/
Bkw Xow dk T[gd/F fdZsk. ;G i[rK ftZu g{ok ;fsr[o{ ;h, s/ g{o/
r[o{ s'A r[owzsq Bkw b? e/ fJe J/ezeko, fJe' fJe ;d?th j;sh i'fs
o{g gkopqjw dk Bkw igkfJnk ikAdk ;h. fJj efjDk fe r[o{
r'fpzd f;zx ih fgSb/ iBw ftZu ekb wjkekb ekbh dh nfXe
sgf;nk eoe/ dP? s/ J/e o{g j'J/, r[opkDh T[gd/F d/ fto[ZX ftuko
`.
;gFN ` fJj ;koh ouBk ekbh (wjkekb), uzvh nkfd d/
T[gkFe dh `, s/ fJ; ouBk O gkl10 dh ouBk eoe/ iDkfJnk
frnk `.
r[opkDh ;wMkT[Aa dh j? fe
ujz[ i[rK ftZu r[oT[gd/F b? e/ s/ r[owzsq Bkw ig e/ f;Zy
;/te Gt;kro s'A gko j'J/.
i[r uko/ r[o ;pfd gSksk..
r[ow[fy wo? B iBw/ r[ow[fy r[ow[fy ;fpd ;wkjk j?.
r[ow[fy Bkfw ;pfd ;kbkj/.. nrw nr'uo t/gotkj/..
J/e Bkfw i[r ukfo T[Xko/ ;pd/ Bkw ft;kjk j/..
(gzBk 1055 r[o{ rzE
a ;kfjp)
(ujz[ i[rK ftZu r[o{ s'A Bkw b? e/ f;woD eoe/ T[Xko j[zdk
`. g{ok ;fsr[o{ FpdàBkw dh dks fdzdk `.)
r[opkDh r[o{ s'A Bkw b? e/ igD, s/ ntskoK d/ Bkw igB
ftZu coe ;wMk fdzdh `.
namu t[ra sBu k]eI l[tu h{ j[tI AavN jaNI .
98
 d;w rqEz dh ftuko
ja tuWu Bav{ ta gurmuiK bUJ{ h]r mnmuiK iPr{ ieAaNI .
(id'A s?O uzrk brdk ` r[o{ s'A T[gd/F b? e/ s/ok Bkw
igdk `, T[j s?O p[M b?Adk ` (dP? s/ J/e o{g j' iKdk `), j'o ;G
wBw[y jB.)
car[ v[w bRhm[ kxu wIe[ piz piz kr[ vIcarI .
ta ka hukmu n bUJ{ bpuza nrik surig AvtarI .
(pqjwk fJBk tZvk d/tsk wzfBnk frnk `, pqjwk B/ uko/
t/d ou/, fJjBK O gVQ gVQ e/ gow/;o O ;wMB dh e'fFF eodk
fojk. pqjwk O fJe' fJe j;sh i'fs o{g d/ j[ew o{g dh gSkD
BjhA j'Jh, s/ T[;B/ fJe O BjhA gSkfDnk, T[j BoeK ;[orK ftZu
jh x[zwdk fojk.)
jugh jugh k[ raj[ kIe[ gavih kir AvtarI .
itn BI A;tu n paieAa ta ka ikAa kir AaiK vIcarI .
(gzBk 423, r[o{ rqzE ;kfjp)
(fJe j;sh gkopqjw nekb g[oy B/ i[rK i[rK d/ oki/
g?dk ehs/, b'e T[jBK O gowkswk dk ntsko wzB e/ ;bkj[zd/ nk
oj/ jB. r[o{ ih okw, fWFB nkfd O i[r-i[r d/ oki/ efjzd/ jB.
T[jBK O th s/o/ r[DK dk nzs B bZGk.)
r[opkDh okw, fWFB nkfd i[rK d/ okfinK O okik efjzdh
`, fJjBK d/ XowK eowK O ;bkj[zdh BjhA. uj[ i[rK d/ ntskoK
dh ftuko r[o{ ih fJ; soQK ;wMkT[Ad/ jB, fJj th dZ;d/ jB fe
okw fWFB nkfd ntskokA d/ oki eofdnK ;u/ Xow ftZu eh
ftrkV g? rJ/.
sitjug scu kh{ sBu k]eI . Gir Gir Bgit gurmuiK h]eI .
sitjug Wrmu p{r h{ cair . gurmuiK bUJ{ k] bIcair .
(;fsi[r ftZu Xow d/ uko g?o ;B, xfo ftZu g{o/ r[o{ s'A
Bkw b? e/ fJe dh nokXBk j[zdh ;h.)
99
d;w rqEz dh ftuko
jug car[ naim vidAaeI h]eI .
ij naim lag{ s] mukit h]v{ gur ibnu namu n pav{ k]eI .
(uj[kA i[rkA ftZu Bkw dh tfvnkJh ;h. i' r[o{ s'A Bkw b?
e/ igd/ ;B, T[j w[es j'J/, g{o/ r[o{ s'A fpBk fe;/ O Bkw dh
gqkgsh BjhA j'Jh.)
fJ; s'A nZr/ ;fsr[o{ ih efjzd/ jB okik okw s/ fWFB d/
;w/A ftZu u'jK g?oK tkb/ Xow d/ g?o N[ZNd/ oj/.
tR[t{ iek kl kInI wUir . paK;du vritAa hir jaNin wUir .
(sq?s/ i[r ftZu Xow dh fJe eb d{o j'Jh, okik okw
GrtkB eoe/ wzfBnk frnk. fJ; ;w/A gkyzv tofsnk, fJjBK B/
gow/;o O BjhA ikfDnk.)
gurmuiK bUJ{ s]JI h]eI . A;tir namu vs{ suKu h]eI .
(fJ; i[r ftZu th fi;B/ g{o/ r[o{ s'A T[gd/F b? e/ Bkw
ifgnk, T[; B/ fJe O p[fMnk s/ pqjw frnkBh j'J/. nzdo Bkw
tf;nk sK ;[y j'fJnk.)
wuAapuir wUj{ wuibWa h]ie . Brim Bulan[ jaNih w]ie .
wuAapuir Wrim wuie p{r rKae[ . gurmuiK h]v{ t namu iwRzae[ .
(gzBk 880, r[o{ rqzE ;kfjp)
(dtkgfo ftZu dt?s Gkt j' frnk, t/dK B/ gqfWsh s/ fJZe
g[oy O d' wzfBnk, d[fpXk j' rJh, jT[A d/ Gow ftZu oj/. d[nkgfo
ftZu Xow d/ d' g?o ofj rJ/.)
stjuig sBu s;t]K srIra pg car[ Wrmu iWAanu jIxu .
min tin hir gavih prm suKu pavih .
hir ihrw{ hir guN igAanu jIxu .
guN igAanu pwarTu hir hir ikrtarTu s]Ba gurmuiK h]eI .
100
 d;w rqEz dh ftuko
A;tir bahir hir pRBu e[k] wUja Avru n k]eI .
hir hir ilv laeI hir namu sKaeI
hir wrgh pav{ manu jIxu .
stjuig stu s;t]K srIra pg car[ Wrm iWAanu jIxu . 1.
t[ta jugu AaieAa A;tir j]ru paieAa
jtu s;jm krm kmaie jIxu.
pgu cxuTa iKisAa tR{ pg ioikAa
min ihrw{ kR]Wu jlaie jIxu .
min ihrw{ kR]Wu mha ibsl]Wu inrp Wavih liz wuKu paieAa .
(sq?s/ i[r ftZu okw uzdq ih dk gfjok ;h, SZsqh oki/ (okw
uzdq tor/) pj[s ;B, i' W'X eoe/ fJXo T[Xo GZi/ fcod/ ;B s/
bV-bV e/ d[y gkT[Ad/ ;B. fJj ;{oi tzFh oki/ ;B. okik okw B/
;hsk dh ykso bVkJh ehsh ;h.)
t[ta jugu AaieAa A;tir j]ru paieAa jtu s;jm krm kmaie jIxu.
(sq/s/ i[r ftZu ish ofjDk s/ j'o XowK d/ eow j[zd/ ;B.)
jugu wuAapuru AaieAa Brim BrmaieAa hir g]pI kan\u xupaie jIxu.
(d[nkgo ftZu jT[A d/ Gow eoe/ iht GNed/ oj/. gow/;o
B/ fWFB s/ r'ghnK g?dk ehs/.)
tpu tapn tapih jg pu;n Aar;Bih
Ait ikirAa krm kmaie jIxu .
(fJ; i[r ftZu b'e sg eoB br/, Fk;soK d/ dZ;/ ]k; g[zB
eow F[o{ j'J/.)
ikirAa krm kmaieAa pg wuie iKskaieAa
101
d;w rqEz dh ftuko
wuie pg iok{ iokaie jIxu .
(fWFB d/ :[r ftZu t/dK Fk;soK d/ dZ;/ eow nkfd j'D
br/, Xow d/ d' g?o fy;e rJ/, s/ d' jh ofj rJ/.)
mha juW j]W bhu kIn\[ ivic hxum{ pc{ pcaie jIxu .
(i'X/ jzeko ftZu rbd/ ;Vd/ oj/ (wjkGkos dk :[ZX j'fJnk)
fJj i'X/ jT[w? ftZu rbd/ ;Vd/ oj/.)
wIn wieAail guru saWu imlaieAa
imil sitgur mlu lih jaie jIxu .
(gzBk 445, r[o{ rqzE ;kfjp)
(fJ; i[r ftZu th ;fsr[o{ O fwb e/, jT[w? dh w?b T[soh
s/ dP? s/ J/e o{g j'J/.)
T[go fdZsh r[opkDh ftuko, r[owfs T[gd/F O fdqVkT[Adh
`. uj[ i[rK ftZu g{o/ ;fsr[o{ s'A Bkw b? e/ f;Zy ;/te r[ow[y pD/
s/ ;z;ko ;kro s'A gko j'J/, s/ dP? s/ J/e o{g j'J/. fe;/ ;w/A iK i[r
ftZu th e'Jh ekbh dh nokXBk eoe/ iK sg ;kX e/ dP? s/ J/e o{g
BjhA j'fJnk. sg ;kXB/, ekbh nkfd dh nokXBk, t/dK Fk;soK d/
do;kJ/ eow, okw fWFB nkfd d/ i[rK ftZu j'J/, s/ fJjBK B/ jT[w?
tXkJh. fJjBK O GrtkB wzBB tkb/ b'e G[b/ wkor s/ g? e/
GNed/ oj/.
S/t/A nfXnkJ/ dh nksw eEk
(gzBk 54, d;w rqzE)
np w? ngBh eEk pykB'.. sg ;kXs fij fpX w[fj nkB'..
fe;/ ekbh O g{ik eoB tkb/, t/dK Fk;so d/ T[gd/F O
;Zs wzBB tkb/, okw fWFB nkfd ntskoK O GrtkB eoe/ g{iB
tkb/ eth dh `. r[oT[gd/F w[skpe fJj eEk gkl10 dh fe;/ soQK
th f;X BjhA ehsh ik ;edh.
pfusq BkNe ftZu uT[ph; ntskoK dh eEk th t/dK,
102
 d;w rqEz dh ftuko
Fk;soK, f;zfwqshnK dhnK eEktK jB s/ eth T[jBK O fpnkB eo
fojk `/. r[opkDh fJjBK ;G sgK, igK, is ;ziw, okw fWFB dk
Bkw igDk nkfd tkfbnK pkps efjzdh ` fe fJj ;G jT[w? d/
eow jB, G[b/ okj jB, iht iBw woB d/ r/V s'A S[ZN BjhA ;edk.
gkl10 fJj ouBktK ou e/ r[opkDh dk fto'Xh gquko BjhA eo
;ed/. gkl10 sK Bkw Xow dk T[gd/F d/D nkJ/ ;B.
fJ; soQK ;kvh ftuko gqekFs d;w rqzE d/ gzBk 669 se
;wkgs j'Jh. fJj ouBktK gkl10 dhnK BjhA jB. fJjBK ouBktK
O gVQB tkb/ r[of;Zy r[wokj j' ikDr/. fJj ouBktK fpy o{g
jB. Bkw Xow jh fJe' fJe ;Zuk wkor gqG{ gqkgsh dk, uj[ i[rK
ftZu fojk `. fJjBK ouBktK O gVQB tkb/ r[of;Zy r[owfs Grsh
wkor s'A y[zM ikDr/. e'Jh th d' p/VhnK ftZu g?o oy e/ so BjhA
;edk. r[opkDh T[gd/F ` fe fi; B/ th r[of;Zyh ftZu edw oZyDk
j't/, T[j nkgD/ j'o fe;/ Xow d/ ftFtk;K O fsnkr e/ nkt/.
pfusq BkNe dhnK s/ d;w rqzE dhnK e[M ouBktK r[opkDh
gkm d/ r[NfenK, ehosBh FpdK d/ r[NfenK s/ fBsB/w d/ gkm
ftZu Fkwb jB. fJE/ se fe yzv/ pkN/ dk nzfwqs fsnko eoB
t/b/ Gh wjkekb ekbh d/ T[gk;e eth dh ouBk @efp:'pku p/Bsh
u"gJh# gVQh iKdh `. efp:'pku p/Bsh u"gJh, d;w rqzE d/ gzBk
1386 s/ `. fJ;dh ftuko n;hA fusq gfynkB ftZu eoKr/.
r[of;Zy fJjBK ouBktK dk gkm, ehosB nkfd pV/ gq/w s/
FoXk Bkb eod/ jB, s/ nBikD/ fJjBK dk Gkt ;wM/ fpBk jh
d/th d/tfsnK dh T[;sfs nokXBk eod/ jB. d/th d/tfsnK dh
nokXBk s/ T[;sfs r[owfs T[gd/F nB[;ko e{V dh nokXBk `,
fpy o{g j?. fJjBK ouBktK d/ Bkb n;hA fBo'b nzfwqs o{g
r[opkDh th gVQd/ jK s/ T[;dk ehosB th eod/ jK. fBo'b
r[opkDh nzfwqs o{g `. r[opkDh ftuko th nzfwqs o{g j?, fJ; ftZu
eos/ fJe J/ezeko i'fs o{g fJe' fJe ;d?th j;sh, ;fsr[o{ dh
f;cs ;kbkj ` s/ ;kO eos/ nekb g[oy d/ FpdàBkwàj[ew o{g
Bkb i'Vdh `. jw/Fk iBw woB d/ r/V ftZu ofjD tkb/ d/th d/
tsk ekb tZ; jB, ekb uZeo ftZu x[zwd/ jB. fJjBK dh ikD/-
103
d;w rqEz dh ftuko
nBikD/ nokXBk eoB tkb/ iBw woB d/ r/V ftZu ofjzd/ jB.
fpy o{g, ethnK dhnK ouBktK O nzfwqs o{g r[opkDh d/ Bkb
gVQB Bkb, fpy dk n;o }o{o j[zdk `.
FkfJd fJjh ekoD ` fe ;u/ Bkw Xow dk T[gd/F
;ko/ ;z;ko ftZu BjhA j' ;fenk, pbfe f;Zyh froktN ftZu
ik ojh `. gVQ/ fby/ r[of;Zy, pZu/ puhnK fjzd{ Xow ftZu
goftos j' oj/ jB. gfssg[ B k tZ X fojk `. T[ j BjhA
ikDd/ fe f;Zy Xow ftZu g?dk j' e/ T[j nkgDh nkswk dh
gfjukB d/ T[; n;EkB s/ gj[zu/ ;B fiE'A r[owfs Grsh
f;woB eoe/ T[j iBw woB d/ r/V s'A S[ZN ;ed/ jB. fJ;
soQK d/ Xow gfotosB Bkb eJh iBw fgS/ Xe/b/ rJ/,
ns/ gsk BjhA fco T[j f;Zy xoK ftZu iBw b? e/ ed'A
nksw frnkB d/ ;Zu/ wkor s/ ub ;eB.
fJ; dk w{be fJbki ` fBo'b r[opkDh dk ;z;ko ftZu
gouko s/ d/th d/tfsnK O nokXB tkbh ethnK dh pkDh O
fBo'b r[opkDh s'A fBy/V e/ ;wMB s/ tZy eoBk. eh gzEe nkr{,
gqukoe, ftdtkB s/ ;ko/ r[of;Zy fJ; ezw bJh ikro{e j' ;ed/
jB s/ ;jh, ;kj;h edw u[Ze ;ed/ jB.
nekb g[oy pku u"gJh
(gzBk 57, d;w rqzE)
w? ngBk ;[s s'fj fBtkik.. gzE gqu[o eop/ ej ;kik..
ikfj sjK s? Xow ubkJ/.. ep[fX eoB s/ b'e jNkfJ..
d'jok mkY G:' w?A i'o efo puB ejk f;o fB:kfJ..
gzE ub? sp irs w? ip s[w eoj[ ;jkfJ..
fJj ;G eth B/ fejk `. gkl 10 O, nekb g[oy B/ g[Zso
pDk e/ BjhA G/fink. eth ekb g[oy B{ nekb g[oy efj fojk j?.
gksFkjh d;thA dh d/j ftZu pqjw dh r[o{ i'fs dk fBtk; ;h.
;stK nfXnkfJ
104
 d;w rqEz dh ftuko
(gzBk 59, d;w rqzE)
np efp iBw eEBz.. w[o fgs g{op fe:f; g:kBk..
GAkfs GAkfs e/ shofE BkBk.. ip jh ikfs fsqp/Dh GJ/..
g[zB dkB fdB eos fpsJ/.. sjhA gqekF jwkok G:'..
gNBk Ffjo fpy? Gt b:'..
r[o{ s/| pjkdo ;kfjp shoE fJFBkB, g[zB dkB eoB bJh
BjhA rJ/ ;B. T[j r[o{ BkBe ;kfjp dh soQK fjzd{ shoEK nkfd
s/ Bkw Xow dk T[gd/F d/D rJ/ ;B. (shoE BktD[ ikU shoE
Bkw `..)
fJ; s'A nZr/ gjkVh okfinK Bkb izrK dh eEk `. eth
r[o{ dopko dk ;h. eth B/ irkA dh tkosk nkgDh ;wM nB[;ko
fbyh j?.
np oki ;ki eEBz (gzBk 60 d;w rzqE)
fJ; f;ob/y j/m eth B/ r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ gjkVh
okfinkA s/ w[rb c'ikA Bkb X[dk dk toDB nkgDh ;wM nB[;ko
ehsk j?.
> ;qh tkfjr[o{ ih eh cfsj nE uzvh ufosq T[efsfpbk;
(gzBk 74, d;w rqzE)
gqEw fX:kfJ - ;qh wkoezv/ g[okB/ ;qh uzvh ufosq T[efs
fpbk;
fJ; fXnkfJ ftu uzvh d/th d/ wX[ e?NG d?s B{z pfX eoD
dk toDB j?.
d' j ok feqgk f;zX s[woh i" eS[ w" go j'fJ..
ou'A uzvek eh eEk pkDh ;[G ;G j'fJ..
eth ekb B{z efj fojk j?, j/ feqgk d/ ;kro ih, i/ s/oh
feQgk w/o/ s/ j'J/ skA uzvek dh eEk dh ouBkA eokA ns/ ;koh
eftsk ;q/FN j' ikJ/.
fJ; s'A nr/ wjyk;[o pXfj Bkw d[shnk fXnkfJ j?.
105
d;w rqEz dh ftuko
(uzvh d[ork, uzv d?s B{z wkoD eoe/ d[ork dk Bkw uzvh
j'fJnk j?. fJj wkoezv/ g[okD dk nB[tkd j?.)
Szs 51 (gzBk 78, d;w rqzE)
d'jok- ip w[jkyk;[o wkfoU ;p d?sB e' oki..
sp ekfJo Gki/ ;G? SkfvU ;eb ;wki..
(id uzvh (d[ork) B/ ;ko/ d?AsK d/ oki/ wjyk;[o O wko
fbnk, sd ;G? ekfJo vo Bkb GZi rJ/ ns/ ;kok ;wki SZv
rJ/.)
Szs 52
efpZs wjkpho ejoh d[gjoh e' skB wkB'
d/tB e/ eki d/th vkfoU d?s wkfo e?..
(i' tZv/ ;{owk, W'Xh d[g?jo d/ ;{oi tKr{ wzfBnk iKdk ;h,
T[; d?s wyjk;[o O d/th B/ d/tfsnK d/ ekoi ;tkoB bJh wko
;[fNnk.)
nT[o db GkfiU i?;/ gT[B j{z s/ Gki/ w/x..
fJzdq dhB' oki pb[ nkgB' ;' Xkfo e?..
(j'o d?AsK dk db (fJT[A) GZi frnk, fit/A jtk Bkb pZdb
GZi iKd/ jB, (d[ork B/) nkgD/ pb Bkb fJzdq O oki d/ fdZsk.)
(gzBk 79, d;w rqzE)
d/; d/; e/ Bo/F vko/ ` ;[o/F gkfJ..
ehB' nGy/e ;[o wzvb fpukfo e?..
(d/;K d/;K d/ oki/ (;[o/;) fJzdq d/ uoBh gk fdZs/ jB ns/
(wzvb) ;ko/ d/tfsnK Bkb ftuko eoe/ (fJzdq O) (nGy/e) oki
fsbe ehsk `/.)
Jhjk r[gfs gqrfN ikfJ sjk GJh..
ijk p?m/ jfo jfo nzpfo e' vko e?..
(jfo = fFt ih, jfo nzpo = F/o dh ybVh)
106
 d;w rqEz dh ftuko
(fJE'A d[ork r[gs j' rJh, T[E/ ik e/ gqrN j' rJh fiE/
fFt ih F/o dh yZb ftSk e/ p?m/ ;B. (noEks fJzdq O oki fsbe
d/ e/ uzvhàd[ork b'g j' rJh, ns/ e?bkF T[s/ fFt ih d/ yZp/ nzr
ik fpokih/.)
wkoezv/ g[okB/ ;qh uzvh ufosq T[efs fpbk;..
fsqshnk fXnkfJ..
Szs 53
b'g uzvek j'fJ rJh ;[ogfs e" d/ oki..
dkBt wko nG/y efo ehB/ ;zsB eki..
(;Por dk oki fJzdq O d/ e/ d[ork b'g j' rJh. d?sK O
wko e/ T[jBK wbhnk w/N eo fdZsk, fJ; soQK ;zsK d/ ezw ehs/
jB.)
;t?:k
:ks/ gq;zB GJ/ ` wjk w[fB d/tB e/ sg w? ;[y gkt?.
(fJ; soQK foFh w[Bh y[F j'J/ jB, feT[Afe d/tfsnK d/ sg
s/} Bkb gqskg ftZu ;ko/ ;[y gKd/ jB).
ir: eo? fJe p/d ou? st skg jo? fwfb fXnkBfj bkt?.
(eJh fJe iZr eod/ jB, eJh fJe t/d (ou?) gVQd/ jB,
ns/ (Gt) skg, iBw woB d/ d[y (jo?) BkF eoB ns/ joh O
fwbB bJh T[; d/ fXnkB ftZu wB O bkT[Ad/ jB.)
Mkbo skb fwqdzr T[gzr opkp bhJ/ ;[o ;ki fwbkt?.
(S?D/, e?A;hnK, fwzdqzr, Y'be, opkp bJ/ j'J/ d/ts/ fJjBK
;kiK dh ;[o O fwbkT[Ad/ jB.)
fezBo rzXqp rkB eo? nfB iS ngZSo fBos fdykt?.
(fezBo s/ iS, ns/ rzXqp rk:B eod/ jB ns/ (nfB =
;w{j) ;kohnK ngZSoK Bku eoe/ fdykT[AdhnK jB.)
;zyB eh X[B xzNfB eh efo c{bB eh poyk poykt?.
(;zyK dh s/ xzfNnK dh X[zB r[ziko eod/ jB, ns/ c[bK dh
107
d;w rqEz dh ftuko
poyk poykT[Ad/ jB.)
nkosh e'N eo? ;[o ;[zdo g/y g[ozdo e/ pfb ikt?.
(eo'VK ;[zdo d/ts/ nkosh eod/ jB ns/ (g[ozdo) fJzdq O
t/y e/ T[; s'A e[opkB iKd/ jB.)
fJ; noE ftuko s'A nkgD/ nkg f;X j[zdk ` fe nkosh
fJzdq d/tsk dh `.
r[opkDh efjzdh ` fJzdq fJe' fJZe j;sh i'fs o{g gkopqjw
;dihts B/ T[gkfJnk s/ j[ew ftZu eow ikb ftZu g? e/ iBw
woB d/ r/V eZY fojk `.
e'Jh r[of;Zy fi;O T[go fdZsh ftuko ;wM nk ikt/rh,
fJj nkosh r[o{ rqzE ;kfjp dh j}{oh ftZu BjhA gVQ/rk. Bk S?D/
e?AuhnK opkp Y'be Bkb fJzdq dh nkosh O gVQ e/, r[o{ rqzE ;kfjp
T[s/ c[bK dh poyk eo/rk.
f;Zy sK fJe' fJe j;sh gkopqjw s/ r[ogkopqjw dh
T[;sfs eodk `. d{finK dh T[;sfs, nkosh, iBw woB d/ r/
V ftZu ofjD tkb/ fJzdq dh nkosh, iBw woB d/ r/V ftZu jh
oy/rh. t/dK Fk;soK O, d/th d/tfsnK O wzBB tkb/ s/ w{osh
g{ik eoB tkb/ wzdoK ftZu fJzdo dh nkosh, T[jBK d/ Xow d/
nehd/ d/ nB[e{b `.
r[of;Zy fJe ;d?th j;sh ;s: ;o{g dh nkosh eodk `.
r[o{ BkBe ;kfjp dh T[ukoh nkosh l
ggn m{ Talu riv c;wu wIpk bn[ tairka m;dl jnk m]tI .
WUpu mlAanl] pvNu cvr] kr[ sgl bnraie PUl;t j]tI .
k{sI AartI h]ie Bv K;dna t[rI AartI .
Anhta sbw vaj;t B[rI .
(gzBk 663, r[o{ rqzE ;kfjp)
(iBw woB dk r/V eND tkb/ ;[nkwh, fJe' fJe j;sh
i'fs o{g gkopqjw ih, s[jkvh nkosh f;qFNh ftZu ;dk j' ojh `,
nBjd Fpd dh X[zB brksko j' ojh `, fi; ftZu nB/eK wBw'je
;zrhse fpB tikJhnK X[zBK jB. (i'fs o{g gkopqjw, fJjBK Fpd
108
 d;w rqEz dh ftuko
X[zBK okjhA ;z;ko ftZu g;fonk `.) ;z;ko d/ o{g ozr pB;gsh c[b
nkfd gow/;o d/ jh o{g jB, fJj ;G o{g ozr ;dk fBor[D pqjw
dh nkosh eo oj/ jB. fJj nekb g[oy dh nkosh `.)
irBBkE g[oh d/ wzdo ftZu nkosh eo oj/ gzvsK d/ Bkb
r[o{ BkBe d/t ih Fkwb BjhA j'J/. T[E/ gzvsK O fJ; Fpd okjhA
T[gd/F fdZsk fe gkopqjw dh nkosh ;dk j' ojh `. t/dws s/
r[owfs ftZu G/d ;gFN `.
gdk 229 (gzBk 99, d;w rqE
z )
efps gqEw wX[e?N wd wEB wfjyk;[o? wkB wodB
eoB soB po pzv ek.. X[wq fdqr Xo[B Xo..
X{o gkBh eoB uzv no[ w[zv e/ w[zv yzv yzv ek..
oes phi joB oes GZSB eoB doB
nB ;[zG oB oko fo; wzvek..
;[zG pb Xko ;zxko eotko eo ;eb yb[
n;[o db i?s i? uzvek..
(;' gfjb/ wX[e?N d/ jzeko O s'VB tkbh `, fco wfjyk;[o
d/ wkB O wodB eoB tkbh `A ns/ to d/ tzvB O c[oshbh `.
i' vzv o"bh eoB tkb/ X{wq fdqr O Xosh go gNekT[B tkbh `
ns/ d?s s/ w[zv d/ f;oK O d' N'N/ eoB tkbh `. i' oes phi O
wkoB tkbh `, bj{ ghD tkbh `HHHT[; d[ork dh i? j't/.)
Szd 231
wkoezv/ g[okB d/ uzvh ufosq fpbk; dk nmtkA nfXnkJ/.
d/j f;tk po w'fj fJj?
(f;tk d/ noE jB fFt dh gsBh uzvhàd[orkàekbh)
F[G eowB s/ epj{ B No'..
B vo' nfo ;' ip ikfJ bo',
fB;u? efo ngBh ihs eo'..
no[ f;y j' nkgB/ jh wB e' eT[,
109
d;w rqEz dh ftuko
fJj bkbu jT[ r[B sT[ T[uo'A..
ip nkt eh nT[X fBdkB pB?,
nfs jh oB w? sp i{M wo'A..
fJj ;t?:k ;qh wkoezv/ uzvh ufosq pXfj nmt/A fXnkfJ
ftZu `. f;nkw eth B/ fWFB ntsko d/ 2489t/A nze ftZu th to
wzfrnk `. (gzBk 570, d;w rqzE)
Ssqh e' g{s j' pkwB e' Bfj, e? sg[ nkts j? i[ eo'..
no nT[o iziko fis' rqj e', s'fj fsnkr ejk fus skw? Xo'..
np ohMe? d/j[ tj? jw eT[, i'T{ jT[ fpBsh eo i'o eo'..
ip nkT[ eh nT[X fBXkB pB?, nfs jh oB w? sp i{M wo'..
gkl10 Ssqh d/ g[Zso BjhA ;B. r[owfs nB[;ko toDtzv dk
G/s w[Ze u[Zek ;h.
fJ; ;t?:/ ftZu fJj to fFtgsBh B/ fFtk s'A wzfrnk `.
uzvh ufosq ubdk gq;zr ` fi; ftZu wjkekb ekbh d[ork,
fFt dh eEk, izr s/ T[;sfs `. eth T[; s'A jh to wzrdk ` s/
fJ; d/ jh r[D T[ukoB eoBk wzrdk `.
@d/j f;tk po w[fj fJj?# tkbk ;t?:k n;hA fJj ;wM e/
gVQd/ jK fe fJj gkl10 dh ouBk `. fJ; G[Zb ftZu n;hA d[ork
e'b'A to wzrd/ jK, fJ; ;t?:/ dk gkm s/ ehosB th eod/ jK. fJ;
ekoB ;kv/ ftZu bj{ ghD tkbh s/ y'gohnK d/ jko gkT[D tkbh
d[ork d/ fjz;k d/ r[D r[of;Zy ftu nk ikDr/ s/ T[j nkAsetkdh
pD ikDr/. 10 gksFkjhnkA B/ Bkw igk e/ ykb;/ B{z fBoG? :'Xk
pDkfJnkA ;h. ykb;k izrk ftZu i{fMnk s/ dfJnktkB th fojk.
GkJh xB?:k B/ d[FwBk B{z th gkDh fgbkfJnk s/ wbQw gZNh ehsh.
r[ o pkDh T[ g d/ / F
mha maeI kI pUja kr{ . nr s{ nair h]ie Axutr{ .
tU khIAt hI Aaiw BvanI .
mukit kI brIAa kha CpanI .
(gzBk 874, r[o{ rqzE ;kfjp)
110
 d;w rqEz dh ftuko
uzvh ufosq d/ nmt/A fXnkfJ ftZu uzvh, d/th, fFtgsBh,
fFtk, d[ork, GtkBh dh T[;sfs `.
Szs 257 (gzBk 118, d;w rqzE)
np uzvh ufosq T[;sfs poBBz.. G[izr gq:ks Szd..
Go/ i'rDh gZsq uU;m ukoz.. ubh mkw mkwz veko/ vekoz..
Go/ B/j rJ/ pze pzez.. o[b/ ;{ophoz njkVz fBq;zez..
pzez = S'NhnK froMK. u";m i'rDhnK B/ (ukoz) Be'
(pz
Be' ygo (bj{ d/ ) Go/ jB. veko s/ veko wkodhnK
j'JhnK, nkg' nkgDhnK irQk irQk O s[ohnK iKdhnK jB.
B/j d/ Go/ j'J/ eK s/ froM xo O ub/ rJ/ jB. oD G{wh
ftZu ;{opho fB;zr o[b oj/ jB.)
Szs 258
ub/ BkodT{ T{ jkE phBk ;[jkJ/..
pB/ pkodh vze vT[o{ pikJ/..
fro/ pkfi rkih rih phoy/sz..
o[b/ sZS w[SzBu/ G{s gq/sz..
(T[j Bkod Gh ubk frnk, fi; d/ jZE ftZu phBk
;'Gdh `. ;i/ j'J/ (pkod) pbd tkbk fFt ih Gh v[e v[e
vT[o{ tikT[Adk ubk frnk `. oDG{wh ftZu pkih, x'fVnK,
tki/ rkih s/ (ripho), jkEhnK tkb/ ;{ow/ fvZr gJ/ jB.
tZv/ N[e/ wod/ o[b oj/ jB ns/ G{s gq/s BZu oj/ jB.)
;kv/ e[ M ftdtkB fJ;O pj[ s r" o twJh ;kfjs
efjzd/ jB. ftuko eoB :'r rZb ` fe eh fJj ;kfjs
;fGnsk, fJfsjk; T[ s / ;kO wkD j' ;edk `. t/ d K
Fk;soK O wzBB tkfbnK bJh fJj g[oksB ;z;fWsh `, s/
T[jBK O fJ; s/ r"ot `. r[o{ BkBe ;kfjp B/ fJ; ;koh
g[oksB ;z;fWsh dk yzvB ehsk s/ r[opkDh B/ ;z;ko O
fJe BtK ;uk ;[ Z u k, fB:k g{ o B, fJfsjk; s/ ;z ; fWsh
pyFh.
111
d;w rqEz dh ftuko
Szs 259
Bu/ pho p?skb nZXz ewZXz.. pX/ pZX r'gk r[fbsqkD pXz..
GJ/ ;kX[ ;zp{j Ghsz nGhs/.. Bw' b'e wksk Gt/ ;sq ihsz..
(pho p/skb s/ nZX/ j'J/ XV BZu oj/ jB, fizBQK B/ t?oh O
pZX (wkoB tk;s/) jEK Bkb r'ghJ/ pX/ j'J/ jB ns/ jEK T[s/
r[fb;skB (d;skB/) pX/ j'J/ jB. irs wksk d[ork O Bw;eko
` fi; B/ Gbh soQK Bkb t?oh fiZs/ jB.)
r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ Xow fjs izrK ftZu GkJh xBJhnk
}]wh w[|bK s/ f;ZyK O fpBk w}jp d/ ftseo/ gkDh fgbkT[Ad/
;h s/ wbjw gZNh eod/ ;h. r[o{ ih B/ GkJh xBJhnk O ;kpk;
fdZsh s/ wkBtsk dk ;pe fdZsk.
Szs 260
gV? w{V :ke' XBz Xkw pkY/..
;[B? ;{w ;'ch bo? i[X rkY?..
ir? o?D i'rh ig? ikg :ke'..
Xo? gow i'rz bj? f;Xsk e'..
(i' w{oy Gh fJ; ufosq O gVQ/rk, T[;d/ xo XB tZX/rk.
i' wjK ekfJo Gh fJ; ufosq O ;[D/rk, T[; ftZu pho o; ikr/rk
ns/ T[j wjk izr ftZu nZr/ j' e/ bV/rk. i' i'rh fJ; Bkw O
ig/rk, d[ork O fXnkJ/rk, T[j f;Xsk O gqkgs eo bJ/rk.)
FkfJd ;kv/ ftdtkB fJ;/ bJh efjzd/ jB fe pkDh gkl10
dh `, s/ pho o; irkT[D bJh `. ;koh ouBk O fXnkB Bkb
gVQhJ/ sK fJj ;koh r[oT[gd/F fto[X j?, s/ fe;/ eth dh ouBk jh
j' ;edh `.
Szs 262
d'jok
i/ i/ s[wo/ fXnkB e' fBs T[fm fXn?j? ;zs..
nzs bj?r/ w[efs cb gktfjr/ Grtzs.
112
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

j/ d[ork wK, Fesh o{g fijV/ fijV/ ;zs, o'} T[m e/

(j/
s/o/ fXnkB O XoBr/, T[j nzs O w[es o{g cb bZG b?Dr/, s/
Grtzs ftZu nG/dsk gk b?Dr/.) tko ;qh GrT[sh ih eh
fJ; d'jo/ ftu d[ork wkA B{z fXnkT[D tkb/ eth B/ d[ork B{z
Grtz s fejk j? . fJ; d' j o/ B{ z gVQ D tkb/ d[ o rk B{ z jh (d;w rqzE gzBk 119)
gkT[Dr/.
r[opkDh B/ nekb g[oy B{z Grtzs fejk j?/. > tkfjr[o{ ih eh csj.. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ..
tko ;qh GrT[sh ih eh.. gksFkjh 10..
G{fwek
fJ; GrT[sh eh tko ftZu, eth B/ d/th GrT[sh d/
oky;K Bkb izr ns/ oky;K d/ ;zxko dk toDB ehsk `. @>
tkfjr[o{ ih eh csj# fby e/ eth ;qh GrT[sh s'A ;jkfJsk dk
ikue `.
fgqEw GrT[sh f;wfo e? r[o BkBe bJh fXnkfJ..
eth dk fJFN GrT[sh `. nkgD/ fJFN O f;wo e/ eth
r[o{ BkBe dk fXnkB Xodk `.
fco nzrd r[o s/ nwodk; okwdk;? j'Jh ;jkfJ..
noiB jfo r'fpzd O f;wo'A ;qh jfo okfJ..
;qh jfo fWFB fXnkJhn? fi;[ fvm/ ;G d[y ikfJ..
s/r pjkdo f;wohn? xfo BT[ fBfX nkt? XkfJ..
;G EkJh j'fJ ;jkfJ..
i' wB[Zy GrT[sh O ikD/ nBikD/ f;wod/ jB, T[jBK ftZu
GrT[sh d/ eo{o o{g, fjz;e r[D }o{o nk iKd/ jB. GrT[sh ftZu
nekb g[oy d/ s/ r[o{ BkBe ;kfjp d/ dfJnk s/ fywk d/ r[D BjhA
jB.
r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ i'sh i'fs ;wkT[D s'A pkd, f;ZyK d/
f;oK d/ w[Zb w[rbhnk ;oeko fdzdh ;h. fJeZbk fJeZbk :k d' d'
f;Zy izrbK ftZu G[Zy/ x[zwd/ ;B. T[j r[opkDh gVQd/ ;B s/ r[o{

113 114
 d;w rqEz dh ftuko
BkBe s/ r[owzsq Bkw (tkfjr[o{) O f;wod/ ;B. T[jBK Xow BjhA
jkfonk, e/;K O ikB s'A tZX ;zGkfbnk. T[j nkgDh ikB sbh s/
oZy e/, dhB d[yhnK dh ;jkfJsk, fpBk fbjk} w}jp d/ eod/ ;B.
T[j d:ktkB ;B, T[jBK ftZu dfJnk s/ fywk d/ r[D ;B, ;Zu
nkuko ;h.
;kvh nZi dh nodk; dk w[ZY fgqEw GrT[sh f;wfo e/ `.
fJj ;G pqkjwBh ws d/ nkXko s/ nodk; i' d;w rqzE
ftZu fbyh `, GrT[sh nZr/ j' ojh `. r[o{ ih pyFzd jB, G[ZbK
pyF fdzd/ jB.
go j[D fJsBh ikDekoh s'A pkd G[Zb eoh ikDk, pyFB
bkfJe G[Zb BjhA. gfjbK n;hA nkgDh G[Zb O ;[XkohJ/ sK jh r[o{
ih pyF d/Dr/. f;Zy gzE nZr/ fJj tZvh u[D"sh `. fJ; gZy O
rzGhosk Bkb ftukoB s/ ;'XD dh b'V `.
fJ; ubdh ouBk ftZu nodk; s'A nZr/ eth fbydk ` -
Szs 4
(gzBk 119, d;w rqzE)
gT[Vh fJe fdjkV/ BQktD nkJh d[orFkj..
fJzdq fpqEk ;[DkJh ngD/ jkb dh.. HHH
ShB bJh m[eokJh ;ks/ dkBth..
b'eh fsjh fcokJh d'jh nkgDh..
fds? d/t GikJh ;GBk okyFAk..
feB? B fiZsk ikJh woy/ d?s O..
s/oh ;kw sekJh d/th d[orFkj.. (4)
gT[Vh Szs 55
(gzBk 127, d;w rqzE)
;[zG fB;z[G gmkfJnk iw d/ Xkw B'..
fJzdq ;fd p[bkfJnk oki nfGy/y B'..
f;o go Ssq fcokfJnk oki/ fJdq d?..
115
d;w rqEz dh ftuko
uT[dh b'ek SkfJnk i;[ irwks dk..
d[ork gkm pDkfJnk ;G/ gT[Vhnk..
c/o B i{Bh nkfJnk fiB fJj rkfJnk..
tko ;qh GrT[sh ftZu 55 gT[VhnK jB. eth GrT[sh O
irwksk efjzdk `. nzsbh tko ftZu eth efjzdk `, fJj ;G
gT[VhnK d[ork gkm `. eth efjzdk ` i' fJj gkm gVQ/rk, T[j i{BkA
ftZu BjhA nkt/rk. fJ; ouBkA ftu eth Gr'sh d/ noE d[ork,
irwksk eodk j?. f;ykA B/ Gr'sh d/ noE nekb g[oy fJ; G[Zb
ftZu eo bJ/ fe ouBk gkl10 dh j?.
r[o{ r'fpzd f;zx ih r[owfs T[gd/F fto[ZX e'Jh ouBk BjhA
eo ;ed/, Bk jh r[of;ZyK O fJ; soQK d/ gkm dh nkfrnk d/ ;ed/
jB.
fJe tZvh G[Zb gzikph ;kfjs d/ ftdtkBK s'A j'Jh `.
gzikp s/ fco gzikph :{Bhtof;Nh ns/ fJ; Bkb ;pzfXs ;ko/
;e{bK ekbiK ftZu gzikph dhnK g[;seK ftZu uzvh dh tko g{oh
iK nX{oh iK e[M Szd, gkmeow ti'A gVQkJ/ iKd/ jB. n?;k fgSb/
gzikj ;kbK s'A j' fojk `. gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk ns/ r[o{
BkBe d/t :{Bhtof;Nh nzfwqs;o d/ gzikph d/ ftdtkBK B/ Gh fJ;/
gkmeow O ubkfJnk `. nZi fJj ouBktK r[o{ r'fpzd f;zx ih
dhnK wzB e/ gVQhnK gVQkJhnK ik ojhnK jB. dopko ;kfjp, ;qh
nzfwqs;o s/ ;G r[od[nkfonK ftZu fJjBK ouBktK dk gkm,
ehosB j' fojk `. ;kv/ gkm, ehosB, ;e{b ekbik d/ ftu ;[Xko
nfs io{oh j?.
116
 d;w rqEz dh ftuko
5H np frnkB gqp'X
(d;w rqzE gzBk 127 - 155)
> ;fsr[o gq;kfd.. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ..
np frnkB gqp'X rqzE fby:s/.. gkl10..
frnkBh Gkr f;zx B/ nkgDh g[;se @d;w rqzE dogD#
ftZu fJ; ouBk dk fBoDk ehsk `, fi; dh Beb n;hA j/mK ehsh
`. fJj ftuko d;w rqzE dhnK ;G ouBktK s/ bkr{ `.
T[gq'es f;ob/y O ;kXkoB fdqFNh Bkb t/fynk fJj Gk;dk
j? fe fJ; ouBk ftZu JhFtoh frnkB gqp'fXnk ` ns/ @gksFkjh
10# j'D s'A fJj gqshs j[zdk ` fe fJj pkDh dFw/F fWs ` go
dhox ftuko ehfsnK fJ; ouBk ftubh ;wrqh @JhFto frnkB#
f;ZX BjhA j[zdh s/ Bk jh fJj ouBk dFw/F fWs `. ekoD fJj fe
T[gq'es f;ob/y Bkb @;qh GrT[sh ih ;jkfJ# th fbfynk ` fi; s'A
;gFN j[zdk ` fe fJj ouBk T[; eth dh ` i' wjkekb ns/ Gr"sh
d/th dk T[gkFe `, fi;B/ fJ; ouBk dh ;cbsk fjs nkozG ftZu @;qh
Gr"sh ih ;jkfJ# fby e/ fJFN Gr"sh s'A ;jkfJsk wzrh `.
frnkBh Gkr f;zx nB[;ko, d;w rqzE d;t/A r[o{ ih d/ i'sh
i'fs ;wkT[D s'a th pj[s ;wK fgS/ ti{d ftZu nkfJnk, fi; ftZu
nv'-nZv fbykohnK B/ ty'-tZy phVK nzdo nkg'-nkgDh o[uh ns/ ;{M
nB[;ko fiE/ nB/e gkmK ftZu nzso/ gk fdZs/, T[E/ f;ob/y d/D t/b/
th :'r-n:'r Ektk dh ftuko BjhA ehsh go @;qh Gr"sh ih ;jkfJ#
iK @;qh Gr"sh ih Bwj# w{be f;ob/yK s'A ntZF jh gqsZy j' iKdk `
fe fJj fWshnK Gr"sh T[gkFe ;kes ethnK dhnK jB.
gkmeK dh frnks bJh ;zy/geh t/otk fJj j/ fe fJ;
ouBk d/ e[b 336 nze jB ns/ d' GkrK ftZu fJBQK dh tzv j?,
fizBQK ftu'A wjkekb ns/ ekbh d/th d/ T[gkFe ;kes eth B/ 126
nze se wjkekb dh T[;sfs ehsh j? fit/A fe -
117
d;w rqEz dh ftuko
(gzBk 128, d;w rqzE)
f;oz feohN Xkoh:z.. fdB'F fWs jkoh:z.. (nze 18)
fp;kb bkb b'uzBz.. wB'i wkB w'uBz..
;[Gzs ;h; ;[ gqGk.. ufWs uko uzdek.. (nze 19)
ezibe B?B, ezp rqht efN e/jo e[fiZo rtB..
edbh eoze eog{o rfs fpfB nekb d[Zi' etB..
(nze 37)
;[Gzs dzs gd[sez.. ibzs ;kw ;[ xNz..
(nze 84)
f;oh ;[ ;h; ;[Gh:z.. xNke EkB T[Gh:z.. (nze 85)
ubzs dzs gZsez.. Gizs d/fy d[dbz.. (nze 86)
Gkt - wjkekb ih dk w[eN t/y ;{oi dhnK feoBK bfiZs
j[zdhnK jB ns/ tZv/ tZv/ bkb B/sq jB eztb c[b torhnK nZyK,
;zy torh rqht (rodB), F/o tork bZe, jkEh torh ukb, eg{o
fijh ;[rzXh, fjoB torhnK SkbK, fuZN/-fuZN/ tZv/-tZv/ dzdK dhnK
gkbK, id'A wjkekb ih dzd eohud/ jB, T[d'A G? yk e/ \"iK BZ;
iKdhnK jB nkfde. eth fJj th efjzdk ` s/o/ s'A fpBk d{ik
eT[B nekb `.
ntZF wzBDk gt/rk fe fJj fBFkBhnK ;kes wshJ/
ethnK d/ fJFN wjKekb dhnK jB ns/ fJ; wjKekb O
;kes b' e fBoz e ko, fBofteko, nekb n;e/ s , yVrgkB
nkfde BktK Bkb ;zp'Xd/ jB, fit/A fe @jwoh eo' jkE d?
oSk# tkbh u"gJh ns/ j'o th eJh EKJh fJ;/ g[;se ftZu
dZf;nk frnk `. (fJj ikDekoh fXnkB :'r ` fe wjkekb
O ;kes nekb th efjzd/ jB.)
fJ; s'A nZr/ 126t/A pzd s'A 130t/A nze se nkswk okw
dhnK gowkswk s'A Grts rhsk d/ fJFkfonK T[s/ nXkfos eth
tb'A g[ZSK jB. T[gqzs :[fXFNo nkfde gKvtK tZb'A oki;{n ns/
n;Pw/X iZr fby/ jB, fco okik gqhSs tZb'A rZiw/X ns/ T[;d/ g[Zso
118
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

okik iBw/ik tZb'A nfj (;oZg) w/X iZr dk toBD `. j'w, iZr, G'r, BJht/d e? nB/e g{ik,
B'N - T[gq'es iZrK ;pzXh frnkBh Gkr f;zx dh g[;se ftZu @uko ig[, sg[, ;ziw, nB/e g[zB dkB e?..
iZr# f;ob/y j/m ;ze'utK t/otk `. ib, Eb, fro, so, shoE, GtB G{n,
fco iBw/ik d/ g[ZsoK tZb'A ehs/ g;{w/X iZr ns/ nkg' fjwkub Xkok nrq nogB gqkD e?..
ftubh bVkJh-fGVkJh do;k e/ 336 nze T[s/ eth B/ frnkB gqp'X
f;wos, g[okB, p/d, Fk;sq, ;zrhs pj[,
tkbh ouBk dh ;wkgsh ehsh `. fi; s'A ;gFN j'fJnk fe
frnkB gqp'X tkbh ouBk JhFtoh frnkB BjhA s/ Bk jh r[o{ ;ji ;wkX ;kX e'N i'r fXnkB e?..
dFw/F ih fJ; d/ ou?sk jB. r[of;Zy ;kX ;zr fBwfye gq/w go?,
frnkB gqp'X ftub/ iZr: tko vfoT[A fBrq fj jZm e'NB e'NkB e?..
r[o{ xo ftZu n;Pw/X, ri w/X, nkfde c'eN eow fwZE/ rJ/ (tko, Gkl r[odk; ih)
jB, fizBQK dk ;p{s gkme r[opkDh ftZu nB/eK EkJhA t/y ;ed/
fJfsnkfde izr ns/ eow eKvK dk r[o{ xo ftZu w[Zb
jB, :Ek - eZuh e"vh th BjhA, gqzs{ d;w rqzE ftubh frnkB gqp'X Bkw dh
Asum[W jgn[ . tula purK wan[ . pRag iesnan[ . ouBk (i' gzBk 127 s'A nkozG j' e/ 155 s/ w[Zedh `, fi; d/ 336
nze jB) ftZu oki;{n ns/ n;Pw/X sEk rZiw/X g[Bk nfj (;og)
txu n pujih hir kIrit nama . w/X uko iZr fby/ jB i' g[okDe eEktK O th fgZS/ ;[ZNd/ jB,
Apun[ ramih Bju r[ mn AalsIAa . fizBQK dk t/otk e/tb tzBrh wksq jh j/m fdZsk iKdk `.
(gzBk 873, r[o{ rqzE ;kfjp) oki;{n iZr
banarsI tpu kr{ xulio tIrT mr{ gKvtK tZb'A i' gfjbk oki;{n iZr ehsk frnk, T[;dk
E'Vk fijk t/otk, d;w rqzE d/ jkwhnK O T[u/uk dZf;nk iKdk `.
Agin wh{ kaieAa klpu kIj{ . T[j w/o/ tho fXnkB Bkb gVQB :Ek -
eo'VK foZsi (for t/d nB[;ko iZr eokT[D tkb/ pqkjwD)
Asum[W jgu kIj{ s]na grB wanu wIj{ ns/ eo'VK jh eJh-eJh ikshnK d/ j'o pqkjwD ;Zd/ rJ/ HHH fJe-
ram nam sir txU n pUj{ . fJe pqkjwD O ;"-;" jkEh ns/ ;"-;" oE s/ d'-d' j}ko x'V/ sEk
(gzBk 973, r[o{ rqzE ;kfjp) ;'B/ d/ f;zrK Bkb iVhnK j'JhnK uko-uko j}ko wfjyhnK (wZMK)
s/ Bkb jh jo/e pqkjwD O fJe-fJe Gko (YkJh-YkJh wD gZek)
siB tIrT vrt jg pu;n tu]laha . ;'Bk HHH o[ew (uKdh) HHH skpk HHHH nzB HHHH o/Fwh p;sq nkfde
hir hir nam n pujih pujaha . fJsB/ fdZs/ i' wzrs/ th oki/ j' rJ/.
(gzBk 699, r[o{ rqzE ;kfjp) uko e'jK ftZu jtB-e[zv pDkfJnk, fJe j}ko goBkbk
nkj{shnK tk;s/ btkfJnk, fJe-fJe goBkb/ ftZu'A jkEh d/ ;[zv

119 120
 d;w rqEz dh ftuko
fisBh tZvh fxT[ dh Xko, jho/, w'sh, e;s{oh nkfde ;[rzXs
;wZrqh HHHH ;w{j shoEK dh fwZNh HHHH ns/ ;ko/ w[beK dhnK beVhnK
sEk ;ko/ w[beK dh nZr, jo d/F dk gkDh nkfde t;s{nK fJesq
ehshnK rJhnK, :Ek -
e'fN e'fN p[bkfj fosZi e'fN pqjw p[bkfJ..
e'fN e'fN pBkfJ fpziB G'rhnfj pj[ GkfJ..
izsq sZsq ;wrqek ej{z bkr ` fBqgokfJ..
oki;{ fJe efj br/ ;G Xow e' fus ukfJ.. 142.
J/e J/e ;[toB e' fdi J/e dhi? Gko..
J/e ;T[ ri J/e ;T[ ofD d[fJ ;jz;q s[yko..
;jz;q us[o ;[toB f;zrh wfjydkB ngko..
J/e J/efj dhihn? ;[B oki nT[sko.. 143.
;[toB dkB ;[ o[ew dkB ;[ sKpq dkB nBzs..
nzB dkb nBzs dhis d/y dhB d[ozs..
p;sq dkB, gNzpo dkB, ;[ F;sq dkB fdjzs..
G{g fGZSe j'fJ rJ/ ;G d/; d/w d[ozs.. 144.
usq e'; pBkfJ e[zve ;j;q bkfJ goBko..
;j;q j'w eo? br? fdi p/d fpnk; nT[sko..
j;s ;[zv gqwkB fxqs eh gos Xko ngko.. 145.
j's G;w nB/e fpziB bgN, MgN eokb..
fwqsek ;G shoE eh ;G shoE e' b? pko..
ek;Nek ;G d/; eh, ;G d/; eh fiT{Bjko..
GKs GKsB e? wjko; j'whn? fsj wkfj.. 146. HHH
n;Pw/X
c/o e? ;G d/; w? j? (x'Vk) wkfoU wZy ikfJ..
ekN j? fsj e' sp? gb (wk;) e? eo? us[ GkfJ..
121
d;w rqEz dh ftuko
J/e fpgqB, J/e SsqB, J/e fp;sqB dhB..
usq nz; pfu:' i[ sK s/ j'w w? tj ehB.. 155.
Gkt - x'V/ dk wk; fJe fjZ;k pqkjwDK ns/ SsqhnK, fJe-
fJe fjz;k iZr ftZu p?m/ j'J/ ;kfonK b'eK B/ ykXk. sEk u"Ek fjZ;k
nrB ftZu j'w ehsk frnk.
x'V/ dk wk; ykDk gVQ e/ gkme n;uoi Bk j'D feT[Afe
x'Vk wko e/ ykDk sK fes/ fojk, d;w rqzE ftZu fby/ nB[;ko
ekbh d/th (wjKekbh) ebeZs/ tkbh d/ GtB ftZu ;kb d/
;kb wfjyk (G?A;k) Gkt M'Nk wko e/ G/N eoB fgS'A yKd/
jB, :Ek -
wfjyk;[o eZj wko efo gqc[bsGh ir wkfJ..
sK fdB s/ wfjy? pb?, d/s irs ;[y gkfJ..
(uzvh ufosq nfXnkfJ 1, nze 38)
e/tb G?A;k jh BjhA @gF{ w/X# iZr ftZu jkEh, y's/, peo/,
foZS, G/v, rT{nK nkfde g{zS tkb/ ikBto wko/ iKd/ ;B.
rZiw/X
fuZN/ dzdK tkb/ nBfrDs jkEh j'wB tk;s/ HHHH nZmK e'jK
ftZu e[zv pDkfJnk HHHH nZm j}ko foZsi (iZr eokt[D tkb/
pqkjwD) ns/ nZm bZy j'o pqkjwD p[bkJ/ HHHH nZm j}ko goBkbk
fizBQK okjhA jkEh ;[zv fisBh fxT[ dh Xko gkJh rJh, :Ek -
n;N ;jz;q p[bkfJ foZsi[, nFN bZS fdikB..
GKs GKs pBkfJ e? sjK nFN ;jz;q goBko..
j;s ;[zv gqwkB skwfj j'whn? fxqs jko.. 158.
nfj (;og) w/X
oki/ iBw/ik B/ nkgD/ fgsk oki/ gqhSs dk sZSe ;og s'A
pdbk b?D fjs nfjw/X iZr nozfGnk, :Ek -
122
 d;w rqEz dh ftuko
fgso e/ pZX e'g s/ ;G fpgq bhB p[bkfJ..
;og w/X eo:' br/, wZy xow e/ fus ukfJ.. 164.
J/e e'; gqwkB b" wZy e[zv ehB pBkfJ..
wzsq ;es eoB? br/ fsj ;og e'N ngko..
isq ssq T[mh i?s X[B Gw, G{o T[dko.. 166.
Gkt - fJ; jtB-e[zv ftZu wzsqK dh Fesh Bkb eo'VK ;Zg
nk e/ fro/ s/ ;VB br/ i' fe fJe jZE, d' jZE s'A b? e/ j}ko-
j}ko jZE bzw/ sEk S'fNnK s'A S'N/ nzr[FN gowkD (jZE d/ nzr{m/
fisB/ S'N/) HHHH fco ;zfvnK s'A tZv/ j}ko-j}ko, d'-d' j}ko, fszB-
fszB j}ko :'iB bzw/ s/ u"V/ ;Zg nk e/ ;VB br/. (nze 167 s'A
171)
B'N - eth ih B/ fJe e'; (e'j) dk jtB-e[zv dZf;nk `,
gqzs{ d'-d', fszB-fszB j}ko :'iB bzw/ ;Zg e[zv ftZu ;Vd/ fby/ jB,
fesBk jk;' jhDk M{m `.
123
d;w rqEz dh ftuko
6H np uT[ph; ntsko
(d;w rqzE gzBk 155- 709)
> ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. gksFkjh 10..
np uT[ph; nT[sko
G{ f wek
g[okDK nB[;ko fe;/ d/tsk dk d/j ftZu gqrN j'Dk ntsko
XkoBk `. e[M ntsko 16 ebk ;zg{oB wzB/ rJ/ jB. n;hA e[M
ntskoK dh ftuko s/ noE eoe/ fJj ikDekoh jkf;b eoKr/.
fJj eEktK fjzd{ Xow rqzEK dhnK jB, fJjBK ftZu ntskoK dk
uzrk iK wkVk ihtB ufosq `. fJjBK eEktK ftZu fJe' fJe
;d?th j;sh fJe J/ezeko gkopqjw O gkT[D dk r[owfs nB[e{b
e'Jh T[gd/F BjhA.
wjkB e'F d/ eosk B/ 52 ethnK d/ Bkw fdZs/ jB i' r[o{
r'fpzd f;zx ih dh j}{oh ftZu ofjzd/ ;B. T[jBK 52 ethnK d/ Bkw
d/ e/ s/otK eth ;:kw s/ 49t/A eth dk Bkw f;:kw fdZsk frnk `.
ethnK d/ Bkw e[M ouBktK ftZu fdZs/ jB. fJjBK ftu'A e[M eth
r[o{ ih d/ f;Zy ;B, s/ pkeh eth t?de Xow, t/dK Fk;soK
f;zfwqshnK O wzBB tkb/ th ;B, fizBQK dhnK ouBktK dk nkXko fjzd{
Xow g[;seK jB.
(gzBk 155 d;w rqzE)
> ;qh tkfjr[o{ ih eh csj.. gksFkjh 10..
uT[ph; ntsko..
uT[gJh..
np uT[ph; T[uo' ntskok. fij fpX fsB ek byk ngkok..
;[Bhnj[ ;zs ;G? fus bkJh. poBs ;:kw iEk wfs GkJh..
124
 d;w rqEz dh ftuko
(fJj eEk ;:kw eth B/ T[ukoh `. j[D w?A u"th ntskoK
dh eEk efjzdk jK. fi; soQK T[jBK dk ngko y/b ikfBnk `, j/
;ko/ ;zs', fuZs bk e/ ;[D'. ;:kw eth T[; soQK Bkb toDB eodk
` fi; soQK T[; dh p[X O uzrk bZrk `.)
u"gJh..
ip ;p j's nford ngkok..
sp sp d/j Xow ntskok..
ekb ;GB e' g/y swk;k.. nzsj ekb eos j? Bk;k..
(id'A id'A goik O d[y d/D tkb/ pj[s/ j' iKd/ jB, sd'A
sd'A ntsko d/j Xkod/ jB. (;s ntsko pqjwk ftFO wj/F d/
tfsnK d/ jB i' pko-pko izwd/ wod/ ofjzd/ jB). ekb ;G swkF/
O t/ydk `, nzs O ekb jh ;G dk BkF eodk `.) (eth ekb O
jh gow/;o ;wMdk `, s/ T[; O ;G s'A T[^uh j;sh wzBdk `. eth
ekb wjKekb dk T[gkFe, wjKekbh, d[ork nkfd T[;/ d/ o{g jB.
;kes eth wjkekb O nekb th efjzd/ jB.)
r[opkDh i'fs o{g fJe' fJe ;d?th j;sh O, nekb g[oy
efjzdh `, i' ekb dk th ekb `. fJj eth BjhA ikDdk s/ t/d
Fk;so BjhA ikDd/. (@@f;fwqfs ;k;sq g[zB gkg phukod/ ss? ;ko B
ikDh..## (gzBk 920) f;zfwqs Fk;soK dh ftuko ;z;ko d/ gkg g[zBK
se ;hws `. T[j g[zB gkgK s'A T[go j;sh nekb g[oy, i'fs o{g
gowsZs dh ;ko BjhA ikDd/.)
r[opkDh nB[;ko nekb g[oy B/ Unzeko X[zB T[uko e/
;z;ko ouBk pDkJh s/ ekb F[o{ j'fJnk. ;kok iBw woB gbBk,
ekb d/ uZeo ftZu j' fojk `. go fJj i[rK irKsoK dk uzeo
nekb g[oy d/ j[ew ftZu `, ekb d/ tZ; e[M th BjhA.
uT[gJh..
ekb ;GB ek eos g;kok.. nzs ekb ;'Jh ykgDjkok..
nkgB o{g nBzsB Xo jh.. nkgfj wfX bhB g[B eojh..
(ekb ;G dk g;kok eodk `, nzs O ekb jh T[jBK O
125
d;w rqEz dh ftuko
ygkT[B tkbk `. nkgD/ ftu'A jh nB/eK o{g Xkodk ` s/ c/o
nkgD/ ftZu jh nG/d eo b?Adk `.) r[opkDh nB[;ko ;z;ko dk
izwB woBk nekb g[oy d/ j[ew ftZu `. (j[ew/ izwB j[ew/ woBk)
gdk 29
(gzBk 157, d;w rqzE)
fgqEw ekb ;G ir e' sksk.. sk s/ G:' s/i pX:ksk..
;'Jh GtkBh Bkw[ ejkJh fiB ;rqh fJj f;q;N T[gkJh..
(id'A ;z;ko dh f;oiBk j'Jh, ekb i' ;ko/ irs dk fgsk
`, T[; s'A fJe s/i gqekF gqrN j'fJnk. T[jh GtkBh Bkw
ejkT[D bZrh fi; B/ fJj ;koh f;qFNh g?dk ehsh. ehsh.)
r[opkDh T[gd/F `, fJe J/ezeko, gkopqjw i'fs o{g `.
fJZe J/ezeko B/ id'A ;[zB ;wkX s'A ;z;ko dh ouBk eoB dk wzst
pDkfJnk sK T[; B/ j[ew Bkb Unzeko X[zB T[ukoh. fJ; Unzeko
X[zB s'A ;z;ko d/ iht izs g?dk j'D, gbD s/ y? j'D bZr/, sK ;ko/
;z;ko dk ekb uZeo T[; fJe J/e/ d/ j[ew ftZu ub fojk `.
gdk 30
uT[gJh..
(gzBk 158, d;w rqzE)
fgqEw/ UAnzeko fsB ejk.. ;' X[B g{o irs w/ ojk..
sk s/ irs G:' fp;Ekok.. g[oy gqfWs ip d[jj[ fpukok..
(gfjb/ T[; irs fgsk ekb B/ Unzeko.Uweko fejk.
T[j Unzeko o{g X[B irs ftZu c?b ojh `. T[; s'A irs dk
g;kok j'fJnk. fJj d't/A g[oy s/ gqfWfs thukoB/ ukjhd/ jB. eth
Unzeko O g[oy efjzdk ` fi; B/ ;koh f;qFNh g?dk ehsh.)
t/d ws Uw B{z Unzeko. Uweko th efjzdk j?. r[o{ BkBe
;kfjp Uw B{z fsqGB ;ko efjzd/ jB, fi; dk noE j? wkfJnk dk
izikb. (pkDh pktB nyoh)
126
 d;w rqEz dh ftuko
gdk 34
u"gJh
fifse irfs e/ iht pykB'.. J/e i'fs ;G jh wfj ikB'..
ekb o{g GrtkB GB?p'.. sk wfj bhB irfs ;G jt?p'..
(fizB/ irs d/ iht ej/ iKd/ jB, fJjBK ;GBk ftZu fJZe
dh jh i'fs ikB', i' ekb o{g iK @GrtkB# Bkw eo e/ fejk iKdk
`. nzs O ;ko/ irs d/ iht T[; ftZu jh bhB j' ikBr/.)
eth ekb o{g O GrtkB efjzdk `. fJj ftuko t/dK
Fk;soK dh `.
r[o{ r'fpzd f;zx ih r[opkDh d/ T[gd/F nB[e{b gouko
eod/ ;B. t/dK Fk;soK O s/ eth O nekb g[oy dk frnkB BjhA,
nB[wkB }o{o brkT[Ad/ jB. gkl10 fJj ouBk BjhA eo ;ed/, Bk
jh r[of;yK O fJj ouBktK gVQB dk T[gd/F d/ ;ed/ jB.
d;w rqzE d/ gzBk 188 s'A okw ntsko F[o{ j[zdk `. fJj
ph;tK ntsko `. okw eEk d/ nzs ftZu gzBk 254 s/ GrT[sh dk
T[gkFe eth fbydk `.
gdk 863
;t?:k..
gkfJ rj/ ip s/ s[wo/ sp s/ eT{ nky so/ Bjh nkfB:'..
okw ojhw g[okB e[okB nB/e ej? ws J/e Bk wkfB:'..
f;fwqzs ;k;sq p/d ;G? pj[ G/d ej? jw J/e Bk ikB:'..
;qh n;gkB fWgk s[woh efo w? B ej:' ;p s'fj pykB:'..
;qh n;gkB d/ noE jB ;[zdo sbtko. Fqh n;gkB d[ork
ik GtkBh B{z fejk frnk j?.
gdk 864
d'jok..
;rb d[nkfo eT[ Skv e?, rj:' s[jko' d[nko..
pkj/ rj/ eh bki nf;, r'fpzd dk; s[jko..
127
d;w rqEz dh ftuko
r'fpzd dk;, eth dk jh Bkw `. fJj ;t?:k s/ d'jok,
GtkBh dh T[;sfs ftZu eth B/ T[uko/ jB. (d/y' gdk 29)
nekb g[oy d/ doFB ;G i[rK ftZu e/tb T[jBK wB[ZyK O
j'J/ fizBQK B/ fe;/ i[r ftZu th g{o/ ;fsr[o{ s'A T[gd/F b? e/
r[owfs Bkw dk f;woB ehsk. n?;/ Grs, fi; soQK Xq{, gqfjbkd,
;G i[rK ftZu ;B. e/tb n?;/ ;zsK GrsK B/ ;z;ko d/ wB[ZyK O
ntr[D, ftekoK, gkgK, W'X, jzeko nkfd s'A pukfJnkL s/ nekb
g[oy dh Grsh f;woB nokXBk eok e/ ;s ;zs'y dfJnk Xow d/
r[D ;z;koh ihtK O fdZs/.
r[opkDh ;wMkT[Adh `, i[r uko/ r[o;pfd gSksk - u'jK
i[r ftZu r[o{ dk Fpd b? e/, fJe J/e/ nekb g[oy dk f;woB
Grsh eoe/, r[ow[y O fJZe J/e/ dh gSkD j'Jh.
sitjug Wrmu p{r h{ cair . gurmuiK bUJ{ k] bIcair .
fJ; s'A nZr/ r[opkDh ;wMkT[Adh ` okik okw s/ fWFB d/
;w/A ftZu u'jK g?oK tkb/ Xow d/ g?o N[ZNd/ s/ xZNd/ oj/.
tR[t{ iek kl kInI wUir . paK;du vritAa hir jaNin wUir .
(sq/s? ftZu Xow dh fJe eb d{o j'Jh, okik okw O
GrtkB eoe/ wzfBnk frnk. fJ; ;w/A gkyzv tofsnk, fJjBK
nekb g[oy O BjhA ikfDnk.)
d[nkg[fo Xofw d[fJ g?o oykJ/..
(gzBk 880, r[o{ rqzE ;kfjp)
(d[nkgfo ftZu dP?s Gkt j' rJ/, t/dK B/ gqfWsh s/ J/ek
g[oy nekb g[oy O d' wzfBnk, d[fpXk j' rJh, jT[A d/ Gow ftZu
oj/, Xow d/ d' g?o j' rJ/.)
d;w rqzE d/ gzBk 254 s'A 570 se fWFB ntsko `.
> tkfjr[o{ ih eh csj..
np fW;Bk ntsko fJeh;w' ntsko eEBz.. u"gJh..
np poD' W;Bk ntsko{.. i?;/ GKs pg[ X{o' w[oko{..
128
 d;w rqEz dh ftuko
gow gkg s/ G{fw vokBh.. Grwrks fpX sho f;XkBh..
(j[D fWFB ntsko dk gq;zr eEB eodk jK. fi; soQK
ftFO B/ fWFB dk Foho Xkfonk ;h. x'o gkgK eoe/ Xosh vo
rJh ns/ vZe' v'b/ yKdh j'Jh pqjwk d/ e'b ubh rJh.)
gdk 2 u"gJh..
pqjwk r:' ShofBfX ijK. ekb g[oy fJ;fEs s/ sjK..
ej' fp;B ej fBeN p[bkJh. fW;B ntsko Xo' s[w ikJh..
(fiE/ yho ;w[zdo `, T[E/ pqjwk frnk feT[Afe ekb g[oy ih
T[E/ jh fpokid/ ;B. T[jBK B/ ftFO O nkgD/ e'b p[bk e/ fejk,
s[;hA fWFB ntsko XkoB eo' ns/ wks b'e ftZu ikU.)
gdk 3
d'jok
ekb g[oy e/ puB s/ ;zsB j/s ;jkfJ..
wEok wzvb e/ fpy? iBw Xo' jfo okfJ..
eth efj fojk j? fe ekb g[oy d/ puB s' feqFB B/ ntsko
Xkfonk. feqFB ftFB{ dk ntsko j?.
gdk 4
u"gJh
i/ i/ fWFB ufosq fdykfJ..
d;w phu ;G Gky ;[BkJ/..
r:kok ;j; pkBt/ Szdk.. ej/ d;w g[o p?m nBzdk..
(fijV/ fijV/ ufosq fWFB ih d/ jB, T[ j ;ko/
Gkrts d/ d;t/A ;ezX ftZu ;[DkJ/ jB. T[; d/ :kok ;"
pkBt/ Szd n;K nBzdg[o ftZu p?m e/ ej/ jB ns/ pkeh d/
1300 Szd gkT[AN/ ;kfjp T[uko/ jB. fJ; d;w ;pzX ftZu
fWFB bhbk d/ ;ko/ 2492 Szd jB.)
ouBk w[skpe fJj pkDh gkl10 dh T[ukoh `. gkl10 ekb
wjkekb d/th d/thshnk dk gquko eoB BjhA nkJ/ ;B < fJ; s'A
129
d;w rqEz dh ftuko
nZr/ d/th dh T[;sfs `. eh gkl10 d/th dh T[;sfs eo ;ed/
jB.
np d/th ih eh T[;sfs eEB
gdk 5
;t?:k..
j'fJ fWgk s[woh jw g? s[ ;p? ;rBz r[B jh Xfo j'..
ihnK Xko fpuko sp? po p'fX wjk nrBzr[B e' efo j'A..
fpB uzv fWgk s[woh epj{z w[y s/ Bjh nZSo jT[ eo j'A..
(j/ uzvek, s/oh fWgk s'A fpBk w?A ed/ fJe nyo Gh w{zj'A
BjhA T[uko ;eKrk.)
gdk 6
d'jok
o/ wB Gi s{ ;kodk nBrB r[B j? ikfj..
ou"A rqzE fJj Gkrts iT[ t? fWgk eokfj..
(j/ wB, s{z ;kodk dk f;woB eo fi; d/ nDfrDs r[D
jB. id T[j w/o/ T[s/ fWgk eo/rh, sd w?A Gkrts o{g rqzE
pBktKrk.)
fJE/ gkl10 d/ w[y'A fJj ejkfJnk frnk `, j/ wB s{z ;kodk
d/th dk f;woB eo, id'A T[j w/o/ T[^s/ fWgk eo/rh, sK w?A Gkrts
rqzE ouKrk. d/th d/tfsnK dk f;woB s/ T[;sfs r[opkDh T[gd/F
fto[ZX `. gkl10 fJ; soQK dh pkDh BjhA ou ;ed/.
fJE'A fJ; ftuko ftZu e'Jh FZe BjhA fe d;w rqzE dhnK
ouBktK O ftT[As nB[;ko, gkl10 dhnK ouBktK efj e/, d;w
rqzE ftZu, doi ehsk frnk.
r[of;ZyK ftZu nkJhnK ew}'ohnK dk ekoD fJj jh j'
;edk ` fe gfjb/ ;kv/ r[od[nkfonK dh ;/tk ;zGkb dk ezw
pqkjwDh ftuko tkb/ wjzsK d/ jZE ftZu ;h. T[j jw/Fk s'A fBo'b
f;Zyh gquko d/ fto[X ;B, s/ r[o{ BkBe ;kfjp d/ s/ d; gksFkjhnK
130
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

d/ gquko O fjzd{ gozgok ftZu i}p eoBk ukj[zd/ ;B. fJj gfjb/
th Gkos dh stkohy ftZu j[zdk nkfJnk `. fit/A t/dK Fk;soK d/
gquko dh w[ykb\s eoB tkb/ p[X Xow dk Gkos ftZu pj[s gq;ko 7H okwebh gksFkjh 10
j' frnk, e'Jh ftobk fjzd{ ofj frnk. fco Fzeokuko:k nkfJnk,
(d;w rqzE gzBk 709 - 711)
bVkJhnK izrK j'JhnK, pj[s p[X wko/ rJ/ s/ t/d Xow ftZu c/o
Gkos toF d/ b'eK O ipod;sh fbnKdk frnk. fco p[ZX Xow > ;qh tkfjr[o{ ih eh csj..
Gkos ftZu Bkw wksq ofj frnk s/ p[ZX ws dk gq;koB uhB s/
okwebh gksFkjh 10..
ikgkB ftZu j' frnk.
f]nkb gksFkjh 10..
eh r[o{ rqE
z ;kfjp d/ j[fz dnk j'fJnK fJj pqkjwDh ftukoXkok,
;Zu/ Bkw Xow O ysw eo ;e/rh < fJj ]kb;k gzE s/ fBoGo `. fwsq fgnko/ O jkb w[ohdK dk efjBk..
d;w rqzE O gkl10 dh pkDh wzB b?D d/ ekoB s/ fBowb/ s[X[ fpB[ o'r oikJhnk dk UYB Bkr fBtk;k d/ ojDk..
s/ t/de ftukoXkok O wzBB tkb/ fjzd{ wjzsK d/ gouko d/ ekoB, ;{b ;[okjh yzio[ fgnkbk fpzr e;kJhnk dk ;fjDk..
f;Zy Xow ftZu t/dK Fk;soK dh ftukoXkok xo eo rJh. r[o{ :koV/ dk ;kO ;Eo[ uzrk GZm y/fVnK dk ofjDk..
BkBe ;kfjp s'A b? e/ r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ;w/A t/dK Fk;soK, d/
f]nkb gksFjh d; dh ftuko frnkBh Gkr f;zx B/
th d/tfsnK dh g{ik s/ w{osh g{ik dk yzvB r[opkDh B/ ehsk ;h.
nkgDh g[;se d/ gzBk 28 s'A gzBk 31 se ehsh ` i' j/
r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ i'sh i'fs ;wkT[B s'A pkd, d;w mK ekgh ehsh rJh `.
rqzE, fBowb/ s/ wjzsK dh gouko B/ fBo'b r[opkDh gouko O pj[s
fit/A @d/j f;tk po w'fj# tkbk rhs eJh okrh ;ZiDK B/
m/; gj[zukJh. pqkjwDh ws B/ ftT[As nB[;ko, pfusq BkNe O d;w
(noE p'X dh nDj'Ad ekoB) t/y'-t/yh r[o{ rqzE ;kfjp ih
rqzE eoe/ r[opkDh s[Zb eoko fdZsk s/ d;w rqzE O f;ZyK dk rqzE
dh j}{oh ftZu gVQh ikDk B/w pDk fbnk `, fst/A @fwsq
pDk fdZsk. fJ; soQK d;w rqzE f;ZyK ftZu froktN dk w[ZY ekoB
fgnko/ O jkb w[ohdK# tkbk rhs th gqubs eo fdZsk
pD frnk.
j'fJnk `.
r[o{ rqzE ;kfjp ih sK ni/ th nrtkJh d/ oj/ jB, b'V
T[gq'es rhs dh gq'VQsk fjs e'Jh efjzdk ` fe GkJh Bzd
e/tb fJsBh `, fe ;Zu/ - ;[Zu/ nkuko tkb/ Grsh ftZu gogZe
bkb ih d/ gqb'e rwB ;w/A r[o{ ebrhXo ih B/ GkJh
r[of;Zy, fBo'b f;Zyh dk gouko eoB. gfss f;ZyK O s/ fjzd{nK O
;kfjp okjhA fgsk r[o{ s/r pjkdo ih O ;zd/F G/fink.
r[opkDh T[gd/F ;wMkfJnk ikt/ fe Bkw Xow jh fJZe wksq, T[^sw
e'Jh dZ;dk ` fe pZu/ Fjhd j'D T[gqzs uwe"o dh rVQhUA
Xow `. i' Bkw Xow ftZu nkT[Dr/, T[j jh wkfJnk d/ jZfbnK s'A
fBeb e/ wkShtkV/ ftZu G[zi/ ;[ZfsnK j'fJnK nkgDk fynkb
pu ;eBr/. gfss f;ZyK O fJj ;wMD dh b'V `, fe r[o{ BkBe
nekb g[oy gqsh do;kfJnk `.
;kfjp s/ r[o{ rqzE ;kfjp n?;/ f;ZyK O f;Zy gotkB BjhA eod/. ni/
th T[j G[Zb pyFk e/ f;Zy ;Zi ;ed/ jB. fBoDk
gfjbK sK T[gq'es d't/A ;p{s gq;go fto'Xh j'D eoe/
gqwkDhe f;ZX BjhA j' ;ed/. d{i/ fJjBK ;p{sK dh e'Jh

131 132
 d;w rqEz dh ftuko
gqwkDhe fJfsjk; th g[FNh BjhA eodk s/ Bk jh fwsq
fgnko/ tkb/ Fpd dh ftubh @@;{b ;[okjh yzio fgnkbk##
tkbh ouBk Bkb w/b yKd/ jB, fi; fjs fJ; ;pzXh
:EkoE ftuko dh nfsnzs b'V nB[Gt eoe/ j/m fbyh ;zy/
ge thuko fdZsh `.
thuko
T[gq'es Fpd 1428 ;f\nK tkb/ gqekFs d;w rqzE d/ ;\k
709 s'A 712 se 10 FpdK tkb/ ;zrqfj ftZu S/tK Fpd `.
fJjBK FpdK d/ f;ob/yK Bkb gkl10 fbfynk ` ns/ fJj
Fpd T[gd/F, p/Bsh, nekb T[gk;Bk sEk w{osh g{ik
yzvB o{g jB s/ Bkb jh okwebh, ;'om, efbnkD nkfde
okrK ftZu jB, gqzs{ fJjBK ftu'A fJ; S/t/A Fpd dk f;ob/
y fJjBK s'A ftbZyD @f]nkb gksFkjh 10# ` ns/ fJ;
ftubh GktBk th d{i/ FpdK s'A n;zrfs pbfe p'bh th
d{i/ FpdK tkbh fpqi GkFk d/ T[bN fBo'b gzikph `, fi;
s'A f;ZX j'fJnk fe fJj Fpd d;w gksFkj dh ouBk f;ZX
eoB fjs ikD-p[ZM e/ d{i/ FpdK ftZu x[;/fVnk frnk `
i' ;[s/ jh fe;/ BfFnK d/ gq/wh tZb'A ftZSV/ :ko bJh eth
B/ f]nkb fdZsk ` fi; dk ;ze'ue t/otk j/m fby/ nB[;ko
` -
f]nkb
f]nkb Fpd s'A fXnkB, ftuko, ;zebg nkfde eJh Gkt
bJ/ ik ;ed/ jB, fit/A fe -
fXnkB l s/ok fXnkB feZXo `, s/ok f]nkb feZXo `.
ftuko l s/oh j[D eh ftuko `, s/ok j[D eh f]nkb `.
;zebg l w/o/ nzdo ;zebg c[fonk, w/o/ nzdo f]nkb
nkfJnk.
fJfsnkfde j'o th nB/eK Gkt bJ/ ik ;ed/ jB.
B'N - w[;bwkB rtZJhJ/ okr rkT[D ;w/A id'A ftZu-ftZu
133
d;w rqEz dh ftuko
nbkge gqwkD fdzd/ jB, T[BQK O th @f]nkb#, @d'jVk# iK
@NZgk# nkyd/ jB.
j[D b'V fJj ` fe @@:koV/ dk ;kO ;ZEo uzrk## tkbk
f]nkb fi;B/ gqrN ehsk `, T[j ftnesh do;kfJnk
ikt/.
T[j ftnesh jho `, fi;B/ oKM/ d/ ftS'V/ ftZu T[gq'es
f]nkb gqrN ehsk `, fi; ;pzXh @tko;Fkj# ns/ @dw'do#
nkfdeK tZb'A feZ;/ th pD/ j'J/ jB ns/ GkJh r[odk; ih B/
th fdqFNKs ti'A fbfynk j? fe - @@oKMk jho tykDhn? T[j
fgow fgoksh##.
jo/e ikDdk ` fe @oKMk ikfs# dk fJZe B"i[nkB, Xhd' Bkw
eoe/ s]s j}ko/ (gkfe;skB) dk t;Bhe ;h ns/ Mzr
Ffjo (gkfe;skB) dh jho Bkw eo e/, @f;nkb ikfs# dh
iZNh u{ue dh Xh ` ;h. oKM/ s/ jho dk nkg' ftZu nEkj
fgnko g? frnk, go wkfgnK B/ }pod;sh jho dk ftnkj
@ozrg[o y/fVnK# ftZu eo fdZsk.
y/V/ fJZe wzBh gqwzBh T[Zxh ikfs ` ns/ f}bk Mzr ftZu
fJjBK d/ Bkw T[^s/ ozrg[o y/fVnK dk fJZe fgzv `. fJj y/
V/ Gkt/A ;od/-g[Zid/ pj[s jh nwho ;B go jho dk f]nkb
(fXnkB) jo ;w/A oKM/ tZb jh ;h, fi; bJh T[j oKM/ gqsh
nkgDk f]nkb fJzM gqrN eodh ` fe s/o/ ftS'V/ ftZu fJj
oikJhnK w/o/ tk;s/ o'r @d[ydkJh# jB pbfe BkrK tKr{
vZ;dhnK jB.
s/o/ fti'r ftZu j[D w?O ;[okjh (Fokp tkbh wNeh) ns/
(Fokp ghD tkbk) fgnkbk ;{bh ns/ yzio fdZ;d/ jB.
s/ok ftS'Vk e;kJhnK d/ fpzr ;jkoD tKr{ `. e;kJh b'e
fJZe b'j/ dk fpzr fi; O @;{nk# th nkyd/ jB, i' ftu'A
g'bk j[zdk `, row eoe/ d[zp/ dh fgSbh uZeh ftZu y'G e/
gzxoh j'Jh uoph eZY e/ ghAd/ jB. d[zpk ftukok sVcdk
ofjzdk `.
134
 d;w rqEz dh ftuko
@@:koV/ dk ;kO ;ZEo uzrk## Gkt s/o/ e'b j[zfdnK ;kO
(w?O) ;ZEo (G[zi/ ;"Dk) th uzrk ;[ydkJh ;h go y/fVnK
ftZu ofjDk w/o/ tk;s/ sgdk-pbdk GZm `.
T[gq'es ftS'V/ ns/ fwbkg d/ d[y-;[y r[opkDh ftZu th
do;kJ/ jB, fit/A fe -
nank ibjulIAa cmk;in Gurin\ Goa Ait kalIAa .
brsin m[G Apar nank s;gim iprI suh;wIAa .
(;b'e wko{ tko wl 5, 1102)
Gkt - T[gq'es fGnkBe fdqF th fgoh (gowkswk) d/
fwbkg Bkb ;[ydkJh `, fJ;d/ T[bN
jl Tl nIir Br[ sItl pvN Jularw[ .
s[jzIAa s]ie;n hIr[ lal jz;wIAa .
suBr kpz B]g nank iprI ivhUNI ttIAa .
(wko{ tko wl 5, 1102)
Gkt - T[gq'es ;[jktDk ns/ wB'ozie fdqF th gqG{ ftS'V/
ftZu d[ydkJh `.
WNI ivhUNa pao po;br BahI s[tI jal[ .
WUzI ivic lud;wzI s]ha: nank t{ sh nal[ .
(;b'e tkoK s/ tXhe wl 5, 1425)
j[D gkme nkg jh ftukoB fe fJZe r'oh, fuZNh uwVh
Bkb fgnko eoB tkbh iZNh jho dk fti'rh f]nkb feZE/
s/ fBozeko, nekb g[oy gqhsw d/ gq/whnK dk fgnko feZE/.
fJZe j'o rZb fJj fe fwsq fgnko/ tkb/ Fpd ftZu @@;{b
;[okjh yzio fgnkbk##, i' w[jktok tofsnk `, T[;dk noE
gkDh tkbh ;[okjh sK j' jh BjhA ;edk. sK s/ fJj
135
d;w rqEz dh ftuko
w[jktok e'Jh Fokp ghD tkbk Fokph s/ ftZFJh jh :ko d/
ftS'V/ ftZu tos ;edk ` i' jho iZNh B/ oKM/ :ko d/
ftS'V/ ftZu tofsnk, fi; O eth B/ eftsk dk o{g fdZsk
`. go XzB jB ni'e/ T[j r[of;Zy tho i' fpBk ftuko/
jho iZNh d/ f]nkb nkfde eZuhnK pkDhnK r[o{ rqzE
;kfjp dh j}{oh ftZu M{w-M{w e/ gVQd/ j'J/ c[Zb/ BjhA
;wkT[Ad/, jkbKfe GZm y/fVnK dk ofjDk ns/ @;[okjh-
fgnkbk# e/tb jho jh nky ;edh `.
w[Zedh rZb, ;[okjh ns/ fgnkbk sEk y/V/ nkfde FpdK dh
tos'A r[o{ gksFkj ed/ th BjhA eo ;ed/. fJj e/tb
BfFnK d/ gq/wh ;kes wshJ/ eth B/ r[of;ZyK O X'yk dD
tk;s/ nkgDh ouBk r[o{ gksFkj tZb'A do;kT[D fjs
@fwsq fgnko/# tkb/ dk f;ob/y gkl10 fbfynk `.
B'N - gkmeK O fJj dZ;Dk th }o{oh ` fe i' phV ;G
s'A gfjbK GkJh wBh f;zx tkbh 1770 ftZu fbyh dZ;h
iKdh ` ns/ r[og[otk;h okik r[bkp f;zx ;/mh d/ xo
fdZbh ftZu ;h j[D Bjh j?. T[; ftZu T[gq'es @@fwsq fgnko/
## tkbk rhs Fpd j}ko/ tkb/ 10 FpdK ;w/s ` jh BjhA.
eJh phVK ftZu T[ge 'q s @@fwsq fgnko/## tkb/ f]nkb gksFkjh
10 O SZv e/ e/tb 9 Fpd jh jB.
fco eJh phVK ftZu w[ohdK dh Ekt/A @@jkb cehoK dk##
fbfynk `. ;Zu g[ZS' sK T[gq'es ;zrqfj tkb/ ;ko/ 10 Fpd
jh dFw/F ouBk wzBD ;pzXh dhox ftuko r'uo/ jB.
fsbzr ekch 10 (gzBk 711, d;w rqzE)
e/tb ekb Jh eosko.
nkfd nzs nBzs w{ofs rVB GziBjko. HHHH
eth ekb O eosko efjzdk `. r[opkDh nekb g[oy O
eosko iK eosk g[oy efjzdh `. r[o{ r'fpzd f;zx ih ekb O
eosko BjhA wzB ;ed/. ouBk eth dh f;ZX j[zdh `.
d;w rqzE dhnK ouBktK dh ftuko eod/ j'J/ n;hA uzrh
136
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

soQK ;wM fbnk ` fe eth ouBjko eosko ekb O jh ;wMdk `.

r[opkDh fJZe J/ezeko i'fs o{g gkopqjw O nekb g[oy efjzdh `.
s/ r[opkDh T[gd/F nB[;ko nekb g[oy, jh ;G ;z;ko dk eosk `. 8H 33 ;t?:/
fJj ouBk fsbzr ekch r[opkDh T[gd/F d/ fto[ZX `.
(d;w rqzE gzBk 712 - 716)
okwebh gkl10 d/ j'o Fpd th ekb O gqG{ ;wM e/ T[uko/
rJ/ gqshs j[zd/ jB. gkl10 B/ e'Jh pkDh ouh j[zdh sK T[j r[o{ rqzE > tkfjr[o{ ih eh csj..
;kfjp ftZu BkBe Skg Bkb doi eo fdzd/.

;qh w[ytke ;P?:k l gkl10

s/sh ;t?:/
s/sh ;t?:kA ftZu eth ;gFN o{g ftZu nkgD/ nkg B{z ekb
dk g[ikoh dZ;dk j?. n;hA d' ;t?:k dh ftuko ;zy/g ftZu eod/
jkA.
gdk 24
ekb jh gkfJ GfJU pqjwk rfj dzv ewzvb G{g GqskB:'..
(ekb d/ j[ew Bkb jh pqjwk j'fJnk i' vzvk ewzvb cV e/
Xosh g[o fcodk fojk j?.)
ekb jh gkfJ ;dk fFti{
;G d/; fpd/; GfJnk jw ikB:'..
ekb jh gkfJ G:' fwN r:' ir :kjh s/ skfj ;G'
gfjukB:'..
p/d es/p e/ G/d ;G? sAfi e/tb ekb feqgk fBX wkB:'..
(ekb dk j[ew gk e/ jh ftFB{z j'fJnk j?, ns/ fwN frnk
j?, (:kjh s/) fJ;/ eoe/ jh T[;/ ekb B{z n;kA ;ko/ o{gkA ftZu
gSkfDnk j?. t/dkA es/pkA (d/ dZ;/ j'J/) ;ko/ G/d coe SZv e/ n;kA
ekb B{z jh feqgk dk ;w[zdo wzfBnkA j?.)
gdk 25
ekb r:' fJB ekwB f;U iV ekb feqgkb jhn? B
fusko:'.. bki e' Skfv fBqbki no/ si eki neki e'

137 138
 d;w rqEz dh ftuko
eki ;tko:'.. pki pB/ okioki pv' yo e' ufVp' fus
phu fpuko:'.. ;qh Grtzs Gik:' B no/ iV bki jh bki
;[ eki[ fprko:'..
(j/ iV fJBQkA ezwkA Bkb jh ;wkA phs frnk j? s/ ekb
feqgkb fdb ftZu :kd Bjh ehsk j?. w{oy Fow B{z SZv e/
p/Fow (j' fojkA j? ns/) uzr/ eowkA dk eoBk SZv e/, Bk eaw
n"D tkb/ p[o/ ezwkA B{z eo fojk j?. (T[jh rZb ehsh, fe
s/o/ e'b) tZv/ (;[zdo) x'V/ s/ oki jkEh F'G oj/ jB. go s{z
T{jBkA B{z SZv e/ y''s/ T[Zs/ uVB dk ftuko fuZs ftZu ehsk
j?. j/ w{oy ;qh Grtzs (eth ekb B{z ;qh Grtzs efjzdk j?),
dk GiB Bjh ehsk j? ns/ Fow jh Fow ftZu ezw B{z
ftrkV fbnk j?.)
T[go fdZsh eth dh ftuko s' ;gFN j? fe fJj ekb d/
g[ikoh eth dh ouBkA j?.
fJj ouBk fJe' fJZe nfpBk;h j;sh, nekb g[oy ikBD
gSkBD s/ f;woD tkb/ r[o{ r'fpzd f;zx ih dh Bjh.
139
d;w rqEz dh ftuko
9H ykb;k wfjwk
(d;w rqzE, gzBk 716)
> ;qh tfjr[o{ ih eh csj
Fq h w[ y tke gkfsFkjh ¸¸10¹¹
Skg/ d/ rzqE ftu f;ob/y ykb;k wfjwk Bjh fbfynk.
gzfvs Bo?D f;zx d/ Nhe/ ftZu ykb;k wfjwk dh T[EkBek B'N o{g
ftZu gzfvs ih B/ fbyh j?.
B'N- gzvskA d/ gki T[x/VB bJh ;fsr[o{ ih B/ B?BkA d/th
s/ :Zr eoBk nozG ehsk, fB:s ehs/ j'J/ ;w/ Bkb' Gh
pj[s finkdk ;wk r[io ikD g[o ;fsr[o{ ih B/ e/Ft
dk; gzvs B{z fejk- eh ekoD j?, i' ni/ se d[ork gqrN
BjhA j'Jh. gzfvs B/ ;'funk nfijk gZi bkJhJ/, fi; B{z
r[o{ ih g{ok Bk eo ;eB s/ ;kB{z M{mk Bk j'Dk gt/. fJ;
bJh T[; B/ efj fdZsk-j[D Grtsh d/ gorN j'D d/ fuzBQ
gorN j' oj/ jB e/tb e[bhBA g[oF dh pbh d/D dh b'V
j?. nkg e'Jh e[bhB g[oF wzrtkT, fi;dh pbh fdzfdnkA
jh d[ork gorN j' gJ/rh. fJj ;[DfdnkA jh ;fsr[o{ ih
B/ cowkB ehsk fe nkg d/ j[zfdnkA w?B{z j'o fe;/ e[bhB dh
nktFesk jh eh j?. nkgdh pbh d/e/ d[ork gorN eodk
jkA, ns/ Grtsh s' to b?e/ fco nkg Bz{ ihAT[dk eo
bktKrK. fJj ;[De/ gzfvs dh ykfBT[ rJh, MZN fJFBkB
d/ pkjB/ gjkV s'A j/mkA T[sfonk, s/ jtk dk o{g j' e/ bk
gsk j' frnk. e/Ft dk; B{z r[zw j[zdk t/y e/ ns/ T[; Bkb
j'J/ puB fpbk;kA B{z :kd eod/, d{i/ pqjwBk B{z Gh ikB d/
bZkb/ g? rJ/, T[j Gh eJh soQkA d/ jhb/ pjkB/ pDke/ fy;e
rJ/. nzs B{z jtB dh ;wrqh d/ Y/o d/ e'b ;kfjp Fqh
r'fpzd f;zx ih ;tk by (fJeZb/) jh B?ABk d/th d/ wzdo
140
 d;w rqEz dh ftuko
e'b ofj rJ/. nkg ih B/ gzvskA dk Sb-co/p s/ egN
t/y fbnk, T[;/ t/b/ jh ;koh ;kwroh ez[v d/ ftu ;[N
fdsh. fi;dh p[bzd bkN u"Ajka e[zNkA ftZu d{o-d{o se
fBebh fd;dh ;h./ Gi/ iKd/ e/Ft dk; B{z nB[wkB j'fJnk
fe d/th gorN j' rJh j?, fi;dk gqekF fJj uwe fojk
j?, fJj fynkb nkT[AfdnkA jh fgS/ Bz{ w[V fgnk s/ nkBzd
g[o nk frnk. jtB dh ;koh ;kwroh fJe' tkoh nrfB
ftZu gk e/ Fqh r[o{ ih GrT[Ash (sbtko) B{z jE ftZu cV/
j'J/ nBzdg[o nk rJ/, ns/ fJE/ i' e[M irZ dh ;kwroh ;h,
T[j ;G B{z tosk fdZsh. J/B/ B{z e/Ft dk; B/ nkD e/ fejk
fe d[ork B{z gorN eoke?, w? nkg ih B{z J/v/ gqskg tkbk
ehsk j?, go nkg ih B/ w/B{z skA fes/ fojk fe;/ j'o pqkjwB
B{z Gh e[M Bjh fdZsk, ns/ fijV/ gdkoE ;kv/ jZe d/ ;B,
T[j Gh fJBQkA F{do f;ZykA B{z tzv fdZs/ jB. fJj nkg B/ :'r
Bjh ehsk. ;fsr[o{ ih B/ T[; t/b/ ykb;/ dh T[gwk ftZu
fJj Fpd T[uko/ ;B.
fJ; B'N w[skpe gzvs e'Ft dk; f;yk B{z F{do efjzdk ;h.
fjzd{ ;wki ftZu iksgks dk G/d d; r[o{ gksFkjhnkA B/ fwNk
fdZsk ;h. ;G ikshnkA d/ wB[y Bo Bkoh r[o{ dopko ftZu ;zrfs
o{g ftu p?md/ ;B s/ r[o{ ih ;G ikshnkA B{z fJZe jh r[oT[gd/F
fdzd/ ;B.
ysqh pqkjwD ;{d t?; T[gd/; uj[ toBk eT[ ;kMk..
r[ow[fy Bkw[ ig? ;' efb wfj xfN xfN BkBe wkMk..
(gzBk 747 r[o{ rzqE ;kfjp)
t/d ws nB[;ko pqjkwD ;G s'A T[AZuh iksh j?, frnkB
dksk j? s/ r[o{ j?. ysqh ;dk d/; dh ofynk bJh izrh f;fynk
f;yd/ jB, s/ Xow:[X ftZu ikBkA tkod/ ;B. j'o ikshnkA F{do
B{z S'jd/A Bjh, F{do B{z wzdo ftZu ikB dk s/ Grsh dk jZe Bjh.
fJj ouBk gzvs e/Ft dk; B{z w[yksp eo e/ gl10 dh
T[ukoh do;kJh rJh j?. n;h e[M gfdnk d/ noE eod/ jkA.
;t? : k
i' eS[ b/y fbfyU fpXBk ;'Jh gkJh:s fwFoi{ F'e
141
d;w rqEz dh ftuko
fBtko'.. w/o' eS{ ngokX Bjh r:' :kd s/ G{b Bj e'g[ fusko'..
pkr' fBjkbh gm? d?j' nki[ Gb/ s[w e' fB;u? ihn Xko'.. SZsqh ;G?
feqs fpZgB e/ fJBj{z g? eNkS feqgk e? fBjko'..1..
1 i' e[M ftXksk B/ b/y fbfynk j?, T[jh fwbdk j?, j/
fw;o ih. F'e d{o eo fdT[. fJ; ftZu w/ok e'Jh ngokX BjhA. s{z
nkg jh GiZ frnk ;h. s?Bz{ ;G :kd j?. G[Zb Bjh frnk. j[D
w/o/ tb eo'X Go/ B?Dk Bkb Bk t/y'.
2 w? ni/ jh s?Bz[ uzr/ uzr/ g'Fke/ s/ fp;so/ G/i fdzdk jkA,
fJ; rb T[s/ Go';k oy.
3 fiBk B{ ;{do efjzd/ j' fJj ;ko/ Ssqh jB, ns/ pqjwBk
d/ eow eoB tkb/ jB, fJ; bJh fJBkA Ts/ feqgk dh Bio eo e/
t/y'.
n;hA ftuko eohJ/
1H eh pqjwD dh fjzws j' ;edh ;h fe r[o{ ih tb e'qX Go/
B/DkA Bkb t/y/ <
2H eh r[o{ ih pqjwD B[z dkB fdzd/ ;B < r[o{ ih skA TZuh
BhAth iksh B{z fJe' fij/ d/yd/ ;B.
3H eh r[o{ ih pqjwD B{z efj ;ed/ ;B fe fiBkA r[of;Zyk
B{z s[;h F{do efjzd/ j', fJj ;ko/ Ssqh jB. eh r[of;Zy Ssqh jB <
r[o{ ih B/ iksgks dk G/d r[o{ BkBe d/ ;w/ s' fwNk u[e/ ;B.
fJ; soQK dh ouBk r[o{ ih B/ T[ukoh j't/, fJj w[wfeB
BjhA.
i[X fis/ fJBjh e/ gq;kd fJBjh e/ gq;kfd ;[ dkB eo/..
nx nT[x No/ fJBjh e/ gq;kfd
fJBjh eh fWgk c[B Xkw Go/..
(fJjBK f;ZyK dh feogk d/ Bkb jh izr fiZs/ jB ns/
fJjBK f;ZyK dh feogk Bkb jh dkB ehs/ jB. fJjBK f;ZyK dh
fWgk Bkb ;ko/ gkg fwZN rJ/ jB ns/ fJjBK f;ZyK dh fWgk Bkb
jh gdkoEK Bkb xo Go/ j'J/ jB.)
fJBjh gq;kfd ;[ fpfdnk bJh fJBjh eh fWgk ;G ;Zsq wo/
fJBjh eh fWgk e/ ;i/ jw ` Bjh w';' rohp eo'o go/..
142
 d;w rqEz dh ftuko
j[D ftuko eo', eh r[o{ ih dkB b?D dh pqkjwDh ohsh d/
ekfJb ;B < r[opkDh B/ fJ; dk yzvB ehsk j?.
eh r[o{ ih efj ;ed/ jB fe w?A gkg ehs/ jB s/ f;ZyK dh
fWgk Bkb eZN/ rJ/ jB < eh r[o{ ih B/ f;ZyK dh fWgk Bkb
ftZfdnk bJh <
gksFkjh d;thA dh Fy;hns n;hA r[opkDh ftuko ftZu
fpnkB ehsh `. fJj ;G ouBk fe;/ eth dh `, s/ r[o{ ih dk
ngwkB `. fJ; s'A nZr/ ;t?:k `.
;/t eoh fJBjh eh Gkts nT[o eh ;/t ;[jks B ih e'..
dkB d:' fJBjh e' Gb' no[ nkB e' dkB Bk bkrs Bhe'..
nkr? cb? fJBjh e' fd:' ir[ w? i;[ nT[o d:' ;G che'..
w' rqfj wfj wB s/ sB s/ f;o bT[ XB ` ;p fJBjh e'..
pqkjwDh ws nB[;ko ;/tk pqkjwD dh j[zdh `, dkB pqkjwD
O fdZsk iKdk ` s/ pqkjwD O dkB fdZs/ d/ cb jB. r[owfs ftZu
pqkjwD iK j'o rqzEh nkfd, r[o{ BjhA. Bk jh fJ; soQK d/ dkB d/
e'Jh rohp r[op/ dh ;/tk Bkb'A tZX cb jB. fJj ftuko e/tb
pqkjwD eth gqrN eo ;edk `. nZr/ tkbk d'jok fJj g{oh soQK
;kfps eodk ` fe fJj ubdh ouBk pqkjwD eth dh `.
uNwNkfJ fus w? io:' fsqD fiT[ W'fXs j'fJ..
y'i o'i e/ j/s br d:' fw;q i{ o'fJ..
(fJj rZb ;[Dd/ jh gzvs e/Ft dk; W'Xs j' e/ xpok
frnk. o'}h d/ nk;o/ br/ j'J/ fw;o ih, fJ;d/ Bk; j' ikD d/
ekoD o' fdZsk.) eh r[o{ ih gzfvs e/;t dk; dh o'ih dk nk;ok
;B <
r[o{ ih e'Jh pqkjwDh oj[ ohs BjhA eod/ ;B. pqkjwD
ysoh F{do, w[;bwkB r[o{ ih d/ dopko ftZu r[owfs f;yB bJh
nkT[Ad/ ;B.
143
d;w rqEz dh ftuko
10H F;sq Bkw wkbk
(d;w rqzE gzBk 731 - 808)
;qh GrT[sh ih ;jkfJ.. gkl 10..
j[D ;qh F;sq Bkw wkbk g[okD fbyd/ jK. eth ouBk
nkozG eoB s'A gfjb/ ;qh GrT[sh ih, ekbh, ekbek, d[ork nkfd
BkwK Bkb ikBh ikD tkbh d/th dh ;jkfJsk wzrdk `.
gkl10 e/tb fJe' fJe ;d?th j'Ad tkbh i'fs o{g j;sh
nekb g[oy dk ig f;woB eoB dk T[gd/F fdzd/ jB. j'o d/th
d/ts/ nkfd T[; d/ j[ew Bkb Unzeko X[zB, pqjw Fpd s'A T[gi/
jB. id'A j[ew Bkb Unzeko X[zB T[ukoh sK ekb ;wK F[o{ j'fJnk.
id'A gkopqjw O Gkt/ sK j[ew Bkb fJe ekb uZeo s'A pkd ;ko/
;z;ko O ;w/N b?Adk `, s/ fJe i'fs o{g, nfpBk;h j;sh, ;sfus
nBzd ;[zB ;wkX ftZu oj iKdk `.
fJe' fJe j;sh, nekb g[oy, fBor[D pqjw, ;wK ekb s'A
T[go `. T[; i'fs o{g fJe J/ezeko ;o{g ftZu e'Jh bVkJh, MrVk,
F;so nkfd BjhA. T[j fJe jh fJe `, d{ik j't/ sK bVkJh MrV/
tk;s/ izr j' ;ed/ jB s/ F;soK dh b'V g?Adh `. T[j fBoGT[
`.
fJe J/ezeko d/ ou/ ;z;ko ftZu jT[A d/ Gow tkbk s/ T[;
d/ G? s/ j[ew ftZu ezw eoB tkbk ;kok ;z;ko `. ekb, d/th d/
ts/ fJe B/ ou/ jB s/ T[; d/ G? ftZu s/ j[ew ftZu eko eod/ jB.
d?s th T[; B/ ou/ jB s/ T[j th T[; d/ j[ew dh eko eod/ jB.
;ko/ ;z;ko dk ;zxoF, bVkJh, MrVk, izrK T[; d/ j[ew ftZu j[zd/
jB. fJj gkopqjw dk ;or[D ;o{g `. fJj ;G ;z;ko dh y/v fJe
J/ezeko d/ j[ew ftZu j' ojh `. ekb ik ekbh nkfd dh e'Jh
skes BjhA fe T[j j[ew s'A pkjo e'Jh ezw eo ;e/. ekb, ekbh,
144
 d;w rqEz dh ftuko
GrT[sh, d[ork nkfd nekb d/ T[gkJ/ jB, s/ F;so th T[; d/
T[gkJ/, T[;dk ;or[D ;o{g jB.
r[owfs ftZu g{ik ;G d/ wkbe, j[ew o{g nekb g[oy dh
j[zdh `. fe;/ F;so, d/th d/ts/ dh g{ik s'A r[o{ ih toid/ jB.
r[owfs g{o/ ;fsr[o{ @@r[o gkopqjw gow/;o nkfg## dh g{ik
nokXBk f;woB dk T[gd/F fdzdh `.
d;w gksFkj, pqjw ;o{g r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ dopko
ftZu f;Zy XB, F;sq, sbtko, pzd{e, sbtko, B/}k nkfd fbnk e/
gkl10 d/ uoBK ftZu G/Nk oyd/ ;B, s/ nodk; r[o{ r'fpzd f;zx ih
gksFkjK d/ gksFkj gk; j[zdh ;h. F;sqK dk ;EkB r[o{ uoBK ftZu
;h, XB gdkoEK dk ;EkB th r[o uoBK ftZu ;h. fJj ftXkB S/
t/A gksFkj d/ ;w/A ftZu th ;h, i' F;soXkoh ;h, fizBQK B/ uko izr
bV/ s/ ;G ftZu fiZs gqkgs ehsh.
wjKekb ns/ ekbek (wjKekbh) d/ T[gkFeK tk;s/ F;soK d/
Bkw oNB/ ns/ T[jBK dh g{ik eoBh }o{oh `. fJj F;so Bkw wkbk
g[okD fe;/ ;kes wshJ/ eth dh ouBk `. ouBk fJE'A nkozG j[zdh
j? -
;hb ;o'jh ;?c nf; sho s[ge sbtkfo.. (gzBk 717)
;Zsqkfse eo eohn? oZS jwko.. 1.
nf; fWgkB XkokXoh ;?c ;{c iwdkd..
etuKse ;Zsqks eo s/r sho oBpkY.. 2.
nf; fWgkB yzv' yvr s[ge spo no[ sho..
;?c ;o'jh ;?jEh :j? jwko/ gho.. 3.
(sbtko, fWgkB, yzvk, yVr, spo (Sth), sho, ;/c,
;o'jh ns/ ;?jEh (poSh) nkfde F;so, w/o/ gho nEtk r[o{ jB.)
sho s[jh ;?jph s[jh s[jh spo sbtko..
Bkw fsjko' i' ig? GJ/ f;zX Gt gko..
eth GrT[sh d/th O sho nkfd F;so s/ n;sq XkoB
eoB tkbh efjzdk `. eth efjzdk ` i' GrT[sh d/th dk Bkw
145
d;w rqEz dh ftuko
ig/rk, T[j Gt;kro s'A gko j' ikJ/rk.
fJj ;koh ouBk t/d ftukoXkok O wzBB tkb/ eth B/ ouh
`, s/ ;qh GrT[sh s'A ;jkfJsk wzrD s'A pkd gkl10 dh do;kJh `.
fJ; soQK dhnK ;kohnK d;w rqzE ftZu Fkwb ouBktK r[owfs
T[gd/F s'A ;kO d{o eodhnK jB, s/ fjzd{ ws ftZu obkT[D dk
:sB jB, fi; ftZu T[j pj[s jd se ekw:kp j' oj/ jB. j}{o
;kfjp ftZu nZi th F;soK dh g{ik j[zdh ` s/ nkosh j[zdh `, i'
r[owfs fto[X `. b'V `, fe j[D ftukoK O ;wM e/ j}{o ;kfjp
d/ gqpzXeK ;w/s ;kok gzE fJ; ukb O ;wM/ s/ n;hA ob e/
;ot;zwsh Bkb fJjBK e[ohshnK O pzd eohJ/.
frnkBh Gkr f;zx B/ nkgDh g[;se @d;w rqzE dogD#
ftZu F;sq Bkw wkbk g[okD pko/ nkgD/ ftuko fdZs/ jB. fJ;
g[;se d/ gzBk 23 s/ 24 ftZu fbfynk j? - @@nmQkoK g[okDK ftZu
T[gq/es @F;sq Bkw wkbk g[okD# e'Jh BjhA s/ Bk jh fJ; ouBk O
g[okD fejk ik ;edk ` feT[Afe foyh ftnk; ih d/ ou/ gqkuhB
gq;zrK O g[okD efjzd/ jB. d{ihnK GkFktK ftZu g[okD O @fJfsjk;#
nEtk @sPkohy# iK @fj;Noh# th fejk iKdk `. fit/A fe ftFO,
pqjwKv ns/ GftZF g[okD d/ gzi bZyD do;kJ/ rJ/ jB, :Ek -
;or;@ u@, gqfs;orFu@ tF', wBtAsqkfDu.
tAFkB[ufos u?t, g[okDA gu beFDA.
Gkt, f;qFNh dh ;kiBk, gqb?, (d/tfsnK ns/ fgsoK dh)
pz;ktbh wBtzsoK (wB{ d/ oki d/ ;w/A dh frnks) ns/ tzFK d/
ufosqK (ekoBkfwnK) dk fi; rqzE ftZu toBD j't/, T[;O g[okD
fejk iKdk `. ;z;fWs GkFk d/ g[oksB e'F @nwoe'F# ftZu th
g[okD d/ fJjh gzi bZSD dZ;/ rJ/ jB. ns/ fJ; dh g[FNh GkFk
ftGkr gzikp tZb'A gqekFs g[;se @fjzd{ fwfEjk; e'F# d/ gzBk 353
T[s/ g[okDK ;pzXh t/ot/ s'A th j[zdh `.
sK s/ d;w rqzE ftubh F;sq Bkw wkbk g[okD Bkwh ouBk
g[okDK d/ T[gq'es bZSDK s/ g{oh BjhA T[sodh s/ Bk jh fJ; ouBk
ftZu fJfsjk; Bkb fwbd/ fe;/ gq;zr dk toBD `. pbfe gfjb/
146
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

nfXnkJ/ ftZu F;soK d/ Bkw b? e/ GrT[sh dh T[;sfs eoB soQK nekb g[oy dh g{ik d/ w[ekpb/ T[s/ GKs-GKs d/ F;soK ns/
T[gqzs gj/bhnK (p[MkosK) d/ o{g ftZu F;soK d/ Bkw fby/ jB wjKekb-ekfbek dk T[gkFe iK g[ikoh pD ikt/. fJ; gq:'iB
fizBQK O ;wMD bJh ;kXkoD wB[Zy sK fes/ oj/, uzrh Gbh ;{M-p{M fjs jh sK eth B/ 1318 nzefVnK bJh 91 ;\/ ekb/ ehs/ jB.
tkb/ ftdtkBK bJh th efmB `. T[gq'es ftuko s'A f;ZX j'fJnk fe fJj @F;sq Bkw wkbk
GrT[sh T[;sfs ;w/s fJ; ouBk ftZu e[b gzi nfXnkfJ g[okD# Bkwh ouBk f;Zy Xow O Ykj bkT[D dhnK gzE fto'Xh
jB. yVr (fWgkB), uW, pkD (sho), gk; (ckjh) ns/ pzd{e fJj nBwshnK tb'A nB/eK ukbK ftu'A fJe gqpb ukb `, fi; s'A ;[u/s
gzi F;so w[y frD/ jB gqzs{ F;soK d/ ubkT[D nkfde fe;/ izrh ns/ ;ktXkB ofjDk nsh }o{oh `.
eosp dh f;Zfynk fJ; ftZu T[^eh jh BjhA fdZsh.
fJ; rqzE d/ gfjb/ nfXnkJ/ d/ F[o{ ftZu jh F;soK O gho
wzfBnk frnk ` i' r[owfs d/ fto[X ` feT[Afe f;Zy gzE bJh
F;soXkoh j'Dk ns/ F;soK dh ;ckJh sEk ;[os ;zGkb oyDh sK
}o{oh ` go F;soK d/ e/tb Bkw oZND/ iK T[jBK dh g{ik eoBh,
F;soK nZr/ wZEk N/eDk, uVQkt/ ukVQB/ nkfde T[;/ soQK fBo'b
wBwfs ` fit/A fe fJe nekb g[oy s'A fpBk fe;/ d/th d/ts/ dh
g{ik eoBh ns/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih s'A fpBk j'o fe;/ O r[o{
wzBDk r[owfs fto[ZX `.
sK s/ T[gq'es @F;sq Bkw wkbk g[okD# fe;/ ;kes wshJ/
eth B/ nkgDh wB"s nB[;ko fbfynk ` feT[Afe wjKekb ns/
ekfbek (wjKekbh) d/ T[gkFeK tk;s/ F;sqK d/ Bkw oZND/ ns/
T[jBK dh g{ik eoBh }o{oh `. fit/A Jh;kJh ws ftZu pgfs;wk,
fjzd{ eow eKvh tk;s/ :r:'gths (iB/T{), w;bwkB bJh ;[zBs
dh o;w, f;ZyK fjs nzfwqs ;z;eko dh nfsnzs ntZFesk `, fst/
A jh ;kesK tk;s/ T[jBK d/ fJFN Fesh d/ j/s{ F;soK dh g{ik
fBjkfJs }o{oh `. sd/ jh fJ; F;sq Bkw wkbk dh nozGsk s'A
gfjbK eth B/ nkgD/ fJFN dk ;ze/s fdzfdnK @;qh GrT[sh ih
;jkfJ# fbfynk ` ns/ F;sqK d/ Bkw b?-b? e/ T[; O ;zp'XB ehsk
`. sK s/ wzBDk gt/rk fe @F;sq Bkw wkbk g[okD# r[owfs dk rqzE
BjhA, n;b ftZu fJj ;kes ws dk rqzE ` fi;O fJ; ;kes
wshJ/ eth B/ nkgD/ tb'A ou e/ r[o{ ebrhXo ih tb'A do;kT[D
fjs fJ; d/ f;ob/y Bkb @gksFkjh 10# fby fdZsk ` sK fe f;Zy
gzE fJ; ouBk O dFw/F fWs ;wM e/ gqwkDhe wzB bt/ ns/ fJ;

147 148
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

nkozG s'A jh gsk ubdk ` fe, eth ouBk GrT[shààGtkBh

11H fsq:k ufosq
(d;w rqzE, gzBk 809 - 1388)
> ;qh tkfjr[o{ ih eh csj..
;qh GrT[sh ih ;jkfJ..
np gfynkB ufosq fby:s/.. gksFkjh 10..
fJ; ouBk ftZu fJ;sohnK d/ nFbhb ufosqK dk toDB
`, Gkt ftGukoh n"osK d/ wZeko, co/p do;kT[D fjs nv'-nZv
ethnK tb'A 540 gzB/ dh ouBk `. ouBk fJE'A nozG j[zdh ` -
G[izr Szd.. stgq;kfd.. (gzBk 809, d;w rqzE)
s[jh yvrXkok, s[jh pkYtkoh..
(f;ZXh sbtko, ftzrh dksqh torh sbtko)
s[jh sho sotko eksh eNkoh..
jbZph i[BZph wroph s[jh `A..
fBjko' ijK nkg[ mkYh tjh `..
(nze 1)
s[jh i'r wk:k s[jh pke pkBh.. (;o;tsh)
s[jh nkg[ o{gk s[jh ;qh GtkBh..
s[jh fp;B s{z pqjw s{ o[dq oki?..
s[jh fp;twksk ;dk i? fpoki?..
(nze 2)
ouBk d/ nkozG ftZu wzrbk uoD ;qh GrT[sh ih
;jkfJ `. ouBk d/ nkoz G ftZ u d/ t h GrT[ s h O fejk
frnk `, s{z jh yVrXkoh `, s{jhA sbtko, dksqh nkfd
s{jh `. GrT[sh O fejk ` s{z jh i'r wk:k `, s{z jh
pkepkBh ;[o;tsh `, s{z jh ;qh GtkBh `.
nkfd BkwK tkbh d/th dk T[gkFe `. nkw r[of;Zy th fJj ej/rk
fe fJj ouBk fJZe J/ezeko nekb g[oy dk f;woD eoB tkb/
gkl10 dh BjhA j' ;edh.
s[jh okw dP?e? jmh d?s xk:'.. (nze 6)
s{jh fW;B jt? e/; e/;h ygk:'..
s[jh ikbgk ekbek e? pykBh..
(s?O jh ekbek fejk iKdk `)
s[jh u'dj{ b'e eh okiXkBh.. HHHHH
s[jh nFNjkE w? n;sq Xke/.. (nze 11)
(s[jh nm pkjK s/ nm jZE ftZu n;sq cV/ jB)
i:zsh s[jh wzrbk o{g ekbh.. (d/t, d/th) (nze 12)
(s{z jh ekbh d/th `)
egkbfB s{jh ` s{z jh GZdqekbh..
(s{z jh w[ofdnK dhnK y'gohnK rb gkT[D tkbh `)
d[ork s{z fSwk s{z f;tk o{g s'o'..
(d[ork s/ f;tk s/o/ jh o{g jB)
s[Xksqh ;Pkjk Bw;eko w'o'..
(eth d/th d/ nB/e o{g do;kT[Adk ` s/ fJ; GrT[sh d/th
O Bw;eko eodk `)
uzvh ufosq d/ gfjb/ nfXnkJ/ ftZu 48 nze jB. T[gqzs
fbfynk ` -
fJfs ;qh ufosq gy:kB/ uzvh ufosq gqEw X:kfJ..
;wkgsw ;s[ ;[Gr ;s (48) nci{ (ubdk gq;zr)
fJ; ouBk ftZu d/th GrT[sh O Bw;eko eod/ j'fJnK T[;
d/ ;o{g, ;woEk ns/ eostK T[s/ Mks gkJh `. s/ T[; s'A jh ;koh
f;qFNh, ;ko/ d/th d/tfsnK d/ e"seK dh j'Ad dZ;h rJh `. ;koh
ouBk gkl10 d/ dopko O pdBkw eoB dk T[gokbk `.

149 150
 d;w rqEz dh ftuko
(gzBk 1359, d;w rzqE, 404 tkA ufosq)
;p[fX pku.. u"gJh.. ;Zs ;zfX fJe G{g GfBi?.. gqEw/
;fsi[r phu efji?.. fij i; g[oh u"dj{z Sk:'.. Bkod fofy sp
okfJ wzrk:'..1.. ;G d/tB e' okik G:'.. pqjwk fsbe nkg[ fsj
fd:'.. fBjezNe ;[o fe:k ;p.. dkBt wko fBeko dJ/ ip..2..
fJfs fdf; d{bj d/Jh e[wkoh.. ;Z;so ;kfi ofE eoh ;tkoh..
;;soB efo gqBkw fsjekbk.. Skvs Gh oB fpf;fy eokbk
.. 41 .. (jfEnkoK O Bw;eko ehsh.) fuZs w'A fe:k ekbek
41..
X:kBk.. do;B fdnk nkfB GrtkBk..
(fuZs ftZu ekbek dk fXnkB Xfonk, ekbek GrtkB B/
doFB fdZsk.)
efo gqBkw uoBB T[fm goh fpBsh GKfs nfBe sB eoh..52..
;Zs ekb w? dk; fsjkoh.. ngBh ikB eo' gqfsgkoh..
(pkbk B/ T[m e/ gqBkw ehsk ns/ T[BQk d/ uoBk T[s/ fvZr
gJh s/ nB/e sokA p/Bsh ehsh. j/ ;Zs ekb w/ s[jkvh dk;h jkA.
nkgDh ikD e/ w/oh gqfsgkbDk eo''. eth ekbek O ;sekb
efjzdk `.)
r[B ntr[B w[o eS[ B fBjkoj[..
pkfj rj/ eh bki fpukoj[..53..
(w/ok r[B ntr[B B fpuko', bV brh dh bki oy'.)
jw ` ;ofB s'o wjk okik.. s[w efj pKfj rj/ eh bkik..
i" st Grs B?e d[y g?`. dhB dfJnkb gqG fpod[ bi? `..
n" ej bfr w? eo" g[ekok.. s? xfN xfN eh ikBBjkok..
(fJj ;G p/BshnK ekbek GrtkB gk; j' ojhnK jB.)
jfEnkoK O Bw;eko ehsh.
ekbek dk fXnkB Xfonk - ekbek O GrtkB fejk.
ekbek O ;Zs ekb fejk `.
i' s[jkv/ GrsK O d[y fdzd/ jB -
151
d;w rqEz dh ftuko
s[;hA xfN xfN d/ ikBBjko j'.
id'A n;hA gzBk 1386 s/ efp:'pku p/Bsh u"gJh dh ftuko
eoKr/, sK T[go fdZs/ ;G Fpd ekbek, yVre/s nkfd bJh tos/
jB.
t/d Fk;so f;zfwqshnK Uw O ;Zs efjzd/ jB, ekb O ;Zs
efjzd/ jB, ekbek dk fXnkB Xod/ jB, ekbek O jh GrtkB
gow/;o ikDd/ jB, T[;O jh gqBkw eod/ jB. Grs th T[; d/ jh
jB, ekbek O jh xfN xfN dk ikBBjko efjzd/ jB. fJjBK O
ekb s/ nekb ftZu coe BjhA fdZ;dk.
r[opkDh e/tb nekb g[oy dh T[;sfs nokXBk, ig
f;woB r[oFpfd d[nkok eodh `. ekb, nekb g[oy d/ j[ew ftZu
eko eodk `. fJj ftuko n;hA Gkr 3 ftZu eo u[e/ jK.
nze 74 dkBt wjkekb O wkoB bJh nkJ/.
nze 76
ukjs wjkekb ej wko'.. wjk w{oy Bfj eos fpuko'..
fiB ;G ir ek eok g;kok.. sKfj ukjs ` w{VQ ;zxkok..
nze 77
m'fe m'fe G[i dzvB i'Xk.. Xkts wjkekb go W'Xk..
ph; gd[w dkBt st G:'.. Bk; eoB ekbh e' G:'..
;koh ejkDh ekbh d/th nkfd s/ d?sK d/ :[XK dh `..
nze 91
s[w j' ;eb b'e f;oskik.. ropB rzi rohp fBtkik..
nkfd nekb ni'fB fpBk G?, fBoG? fBobzp irs w?..
fJ; eEk ftu eth ekb O nekb efjzdk `, ni'Bh
efjzdk `, fBoG? nkfd efjzdk `. eth O ekb s/ nekb ftZu
G/d BjhA fdZ;dk.
w{b wzsq dh ftuko ftZu n;hA d/fynk ;h fe e/tb nekb
g[oy fJe J/ezeko i'fs o{g jh ni'Bh `, fBoG? `, nekb `. ekb
152
 d;w rqEz dh ftuko
nkfd ;G ;z;ko T[; d/ G? s/ j[ew ftZu jB. e/tb nekb jh
ni{Bh `, T[j nfpBkFh `, T[j fBot?o `, T[E/ F;so, bVkJh, izr
:[ZX BjhA. T[E/ ekw BjhA, @Bk fs;[ ekw B Bkoh# tkbh fBor[D
nt;Ek `.
T[go fdZs/ ftukoK O ;wM e/ id'A n;hA efp:'pku p/Bsh
u"gJh dh ftuko eoKr/, sK ;kO ;gFN fdZ;/rk fe ;koh ouBk s/
u"gJh eth dh ekb ekbek, GtkBh, GrtkB d[ork d/th dh
T[;sfs ftZu fbyh `. n;hA fJ; fpyw G[Zb eoe/ fJ; fpy o{g
u"gJh d/ gkm eod/ jK. fJE'A skJhA nzfwqs SekB t/b/ th, yzv/ pkN/
dk nzfwqs fsnko eoB bJh efp:'pku p/Bsh u"gJh dk gkm ehsk
iKdk `. BjhA ikDd/ fJ; fpy o{g pkDh dk n;o fezBk nzfwqs
;zuko t/b/ r[of;ZyK ftZu j[zdk `. FkfJd fJ;/ G[Zb ekoD gzE ftZu
froktN nk ojh `. n;hA BthA ikDekoh s'A pkd th ;[Xko eo
bJhJ/ sK r[o{ ih s'A G[Zb pyFk ;ed/ jK.
e[M ftdtkBK dk ftuko ` fe yzv/ pkN/ dk nzfwqs fsnko
eoB ;w/A gkl10 B/ gzi pkDhnK dk gkm ehsk, fi; ftZu fJj
u"gJh th ;h. e[M ftdtkB efjzd/ jB fe r[o{ ih B/ e/tb fszB
pkDhnK dk gkm ehsk. e[M ftdtkBK nB[;ko gkl10 B/ pkDh dk
gkm eofdnK nzfwqs fsnko ehsk. fejVhnkA pkDhnkA dk gkm r[o{
ih B/ ehsk, GkJh wBh f;zx s/ Btkp eg{o f;zx nkfd B/ ehsk,
ftuko :'r w;bk `.
efp:'pku p/Bsh..
u"gJh..
jwoh eo' jkE d? oSk..
fJj ;koh oSk ekbh, wjKekb s'A eth wzr fojk `. n;hA
ftuko eo u[e/ jK fe r[of;Zy r[owfs f;woB eod/ jB s/ ekb
T[s/ fiZs gqkgs eoe/, nfpBk;h, ;d ihts nt;Ek O gqkgs j[zd/
jB.
nze 381 ;qh nf;X[i i[ eoh:j[ oSk..
;qh nf;X[i - sbtko XkoB tkbh d/th d[ork.
153
d;w rqEz dh ftuko
nze 392 sk eT[ efo gkjB nB[wkBs..
wjk w{V eS G/d B ikBs..
wjK d/t eT[ ejs ;dk f;t..
fBozeko ek uhBfs Bj fGt..
eth ekb ekbek O jh fBozeko efjzdk `. r[of;Zy nekb
g[oy O fBozeko efjzd/ jB, fJ;/ bJh f;Zy X'y/ ftZu u"gJh O gVQd/
jB.
ufosq gfynkB dh ;'bQthA s/ fJeh;thA eEk dh ftuko
n;hA j/mK fbyh `.
;'bQthA eEk SZihnK dh l (gzBk 829, d;w rqzE)
fJ; eEk ftu eth B/ fJ; Bz{ gkl10 dh nksw eEk
iBkT[D dh fxB"Bh joes ehsh `.
;sb[i dfonk d/ ezY/ fJe okik pVk ;[yh ofjzdk ;h. fJe
;[zdo t/Ftk SZihnk ;h. T[j g?f;nK dk bkbu eoe/ oki/ d/ xo
nkJh s/ sZefdnK jh oki/ s/ w'js j' rJh s/ T[;O fJeKs ftZu
fwbD bJh izsq, wzsq, ikd{ N'D/ s/ ufbzso ehs/, go okik tZ;
ftZu BjhA nkfJnk.
jko e/ SZihnk B/ Grt/ p;so gk e/ i'rh dk G/;
pDkfJnk s/ oki/ d/ dopko ftZu ik e/ Bw;eko ehsh, fi;O sZe
e/ okik pj[s gq;zB j'fJnk.
oki/ fdb ftZu ;'funk fe iks/ eS ;zrqj' wzsq, noEks e[M
wzso f;ZyD bJh i'rh d/ xo fJe d{s G/fink.
okik wzsq f;ZyD bJh n?Bk T[sktbk ;h fe T[j d{s d/
efjD nB[;ko nZXh oks d/ ;w/A t/;tk d/ xo gj[zfunk. t/;tk B/
nkgDh fiB;h G[Zy fwNkT[D bJh pj[s sob/ ehs/ go okik Bk
wzfBnk s/ XwehnK dh e'Jh gotkj B eofdnK, pj[s w[Feb Bkb,
M{mk ufoZso t/y e/ Xow puk e/ tkg; nkfJnk.
fJeh;thA eEk nB{g e"o dh l (gzBk 838, d;w rqzE)
fJ; eEk ftZu th fJe okik nBzdg[o rKt ftZu, ;sb[i
154
 d;w rqEz dh ftuko
d/ ezY/, B?Dk d/th d/ B/V/, efjb{o fonk;s ftZu ofjzdk ;h, fi;
dh f;Zyh ;/teh th pj[s ;h s/ wB pKSs cb gkT[Adk ;h.
fJe XBtkB, ;[zdo fJ;sqh oki/ s/ w'fjs j' rJh. T[; d/
Bkw nB{g e"o s'A fJj do;kT[D dh e'fFF ehsh rJh fe T[; dk
;pzX f;Zy xokD/ Bkb ;h. oki/ d/ wB ftZu wzsq f;ZyD dh gqpb
fJZSk ;h s/ fJ;/ jh ew}'oh dk bkG T[mkT[AfdnK, nB{g e"o B/ ukb
y/v e/ oki/ O nkgD/ xo ftZu p[bkT[D dh ftT[As pDkJh, fijVh
;cb f;ZX j'Jh.
okik, ;kXkoD okik BjhA ;h, Grtsh dk T[gkFe ;h,
feT[Afe T[j sgZ;th d/ G/; ftZu Grtsh dk f;woB eodk j'fJnk
T[; fJ;sqh d/ xo g[Zfink. nB{g e"o dh ekw tk;Bk J/Bh tZX rJh
fe T[j fJj efjD' ofj B ;eh fe w?A G'r ehs/ fpBk s[jkO ikD
BjhA d/tKrh, s[jkv/ t?okr ftZu jh ;V iktKrh s/ }fjo gh e/ wo
iktKrh. okik vo frnk fe i/ w?O fJj Grtsh dh ;"Aj d/
d/t/rh sK w?O fBo;ze'u j' e/ fJjd/ Bkb ozwD eoBk gt/rk. fJ;
w"e/ s/ d'jK fXoK tb'A fijVhnK dbhbK fdZshnK rJhnK, T[j
ewkb dhnK jB. oki/ d[nkok fJj T[ukfonk Szd r[o fJfsjk; dk
fjZ;k pfDnk j'fJnk `.
;[X ip s/ jw Xoh puB r[o dJ/ jwko/.
g[s fJj? gqB s'fj gqkB ip br xN Eko/.
fBi Bkoh e/ ;kE B/j[ s[w fBs pY?:j[.
goBkoh eh ;/i G[fb ;[gB/ j{z B i?:j[.
oki/ B/ fJj th nkfynk fe j/ fJ;sqh ! ;kv/ gk; d/; d/
;KsoK s'A wod fJ;sqhnK nkT[Ad/ jB s/ wB pKSs to wzr e/ s/
r[o{ ikD e/ ;h; M[ekT[Ad/ jB. T[j f;Zy w/o/ g[Zso jB s/ fJ;sqhnK
w/ohnK XhnK jB, s{z nkg jh dZ; fJjBK Bkb G'r fet/A ehsk
ikt/ <
nB{g e"o B/ u'o-u'o nky e/ cVkT[D dh Xweh fdZsh s/
nkgD/ wB'oE dh g{osh Bk j'D eoe/ u'o-u'o dh T[^uh X[Bh brk
jh fdZsh. u'o-u'o dh nktk} ;[D e/ okik pj[s vfonk s/ ;[X p[X
G[bk e/ nkgDh i[Zsh s/ o/Fwh ukdo SZv e/ GZi frnk. G[b/y/ ftZu
nB{g e"o dk Gok cfVnk frnk, fi; dh dkjVh cV bJh, gZr
155
d;w rqEz dh ftuko
T[sko fdZsh, w{zj s/ i[ZshnK wkohnK s/ T[;/ t/b/ i/bQ G/i fdZsk
frnk. nrb/ fdB oki/ B/ nB{g e"o O dopko ftZu p[bkfJnk s/
oks dh xNBk O w[Zy oyfdnK :'r c?;bk ;[DkfJnk.
fJjBK d'BK eEktK s'A fJj fBFeoF fBebdk ` fe fJj
fe;/ j'o oki/ dh eEk BjhA, r[o{ r'fpzd f;zx ih dh eEk `.
nBzdg[o ftZu e'Jh g[okDk e;pk BjhA ;h. r[o{ s/| pjkdo ;kfjp
d/ ;w/A s'A jh fJ;dk BkT[A nBzdg[o ;kfjp fgnk. fe;/ j'o oki/ d/
j'D dk ;tkb jh g?dk BjhA j[zdk. T[Ai fJ; Bkb ;ko/ ;fjws jB.
f;Zy irs dk fJe tor fJjBK eEktK O th ;qh r[o{
r'fpzd f;zx ih dh fWs wzBdk `. T[j sK fJE/ se gj[zudk ` fe
fijVk g[oF d;w rqzE O r[o{ fWs BjhA wzBdk, T[;O frnkB
gqkgs BjhA j' ;edk. d{ik tor e[M u'DthA ouBk O jh dFw/F
fgsk dh ouBk ;wMdk `. T[; nB[;ko e'Jh g{oB r[of;Zy th fJ;
soQK dhnK eEktK ouB eoB s'A ;ze'u eodk j't/rk. T[j fejVk
r[of;Zy j't/rk fijVk nZXh oks d/ pknd oki/ O nzfwqs t/bk
;zGkbD dh pikJ/ fJe fBr{D/ wzso dh ykso t/;tk d/ Boe x'o
d[nko ftZu fbzr tkFBk d/ uouk ftZu cZf;nk fdykt/rk, fi; O
nekb g[oy tkfjr[o{ r[owzso :kd BjhA, Grtsh dk f;woB :kd
`, fi;O @@gkopqjw r[o BkBe ;kyh## i?;h Fpdktbh dk gsk BjhA,
go Grtsh dh e;w ykD T[gqzs e[eow eoB dh p/p;h iK wip{oh
dk gsk `, fi; d/ ;kjwD/ f;Zyh ;o{g dh d[odFk j'Jh, dkjVh cVh
rJh, gZr T[skoh rJh s/ w{zj s/ i[ZshnK wkohnK rJhnK.
d{i/ tor dh ;'uDh nB[;ko n;hA pj[s y[F j[zd/ jK fe
fJjBK eEktK ftZu oki/ dk ukb-ubB pj[s uzrk s/ fBob/g
fdykfJnk `. fJ; gq;zBsk nXhB ;kO r[owfs e;"Nh dh tos'A
eoBh th }o{oh BjhA Gk;dh. fJjBK eEktK nB[;ko i/ oki/ dh
;w[Zuh F];hns tZb Mks wkohJ/ sK T[j p[}fdb, vog'e s/ p/p;
B}o nkt/rk. nB{g e"o oki/ s/ n?Bh jkth j' u[eh ;h fe T[j oki/
dh Fesh O s[ZS ;wMdh ;h, fJ;/ eoe/ T[;B/ oki/ O nkfynk fe
wB eoe/ w/o/ Bkb G'r eo' BjhA sK w/oh bZs EZfbUA j' e/ fBeb
ikt'. fwZso ih, nZi w?A s[jkO nkgD/ jZE Bkb cV e/ ;koh oks
u{o-u{o eoKrh.
156
 d;w rqEz dh ftuko
SZihnk dh eEk nB[;ko okik B/ nkfynk fe i/ w?A G'r
eodk jK sK Xow iKdk `, i/ d"Vdk jK sK pzBQ fbnk iktKrk.
fJE'A okik T[; dh jK ftZu jK fwbkT[D dk ufoZso y/v e/ BZ;
T[^fmnk ;h. okik fezBk vodk ;h, fJ; dk nB[wkB eEk ftZu
tosh Fpdktbh s'A bkfJnk ik ;edk `. ed/ T[;O x'o Boe
ftZu g?D dk vo `, ed/ Bhu e[b ftZu iBw XkoB dk vo, ed/
Grtsh dh ;"Aj s'VB dk vo. vo d/ wko/ oki/ B/ fJj th nkfynk
fe fpBk G'r ehs/ fJj fJ;sqh wko d/t/rh s/ fezBk uzrk j[zdk i/
e'Jh f;Zy ;/te nk e/ w?O puk bt/. u'o-u'o dh nktk} ;[D e/
okik n?Bk vfonk fe o/Fwh ukdo s/ i[Zsh SZv e/ GZi frnk.
nrb/ fdB oki/ B/ dopko ftZu i' c?;bk ehsk, T[j c?;bk
BjhA, ;wM"sk ;h. fJj c?;bk dopko ftZu BjhA, fJeKs ftZu
j'fJnk ;h fi; dk ;ko fJj ;h - @fJ; soQK dh rZb wB ftZu BjhA
fbnkT[Dh, j[D w/ok d'F wk\ eoBk#, y[F eoB bJh thj j}ko
Ne/ fSwkjh fdZs/ rJ/.
fJj eEktK gkl10 dh Fy;hns s/ nkuoD T[^s/ ftT[As
nB[;ko ehsk r[ZMk tko, fe;/ nBwsh GrT[sh d/ T[gkFe eth dh
ukb jB.
157
d;w rqEz dh ftuko
12H }\oBkwk gkl 10
(d;w rqzE, gzBk 1389 - 1427)
Gfwek
GkJh uso f;zx ihtB f;zx d/ Sg/ d;w rqzE ftZu
@@}coBkwj## dk gfjbk pzd @@ewkfb eokwks ekfJw eohw.. o}k
pyF okfie fojke[B ojhw..## `. fJ; d/ 115 pzd jB.
}co Bkwj ;Nhe (f;Zy fwFBoh ekbi b[fXnkDk, g[;se
BzH 160) ftZu Sg/ tkb/ d;w rqzE s'A gfjbK 23 j'o pzd jB. GkJh
;kfjp GkJh tho f;zx dh g[;se @@ebrhXo uwseko## gzBk 107,
108, 109 ftZu fJj gfjb/ 23 pzd jh noEK ;w/s fdZs/ jB. T[od{
p'bh ftZu }co Bkwj (BkBe uzd Bk}) fJE'A jh F[o{ j[zdk `.
n;hA }co Bkwj dh ftuko GkJh ;kfjp tho f;zx d/
noEK s'A F[o{ eod/ jK.
Bkwj (gZsq), r[o{ r'fpzd f;zx pk (pBkw) n"ozr}/p
pBkw/ y[dktzd s/r' spo y[dktzd/ sho' ;BkB' f;gok
(sbtko s/ spo d/ wkbe (][dk) d/ Bkw Bkb, sho nDh
s/ Ykb d/ wkbe (][dk d/ Bkw Bkb))
(BkBe uzd Bk} B/ T[od{ GkFk ftZu }coBkw/ dk nB[tkd
eofdnK, pBkw d/ noE e;w ehs/ jB. r[o{ ih B/ jfEnkoK dh
e;w ykD s'A pkd fuZmh dk nkozG ehsk `.) n;hA r[of;Zy ed/
BjhA wzB ;ed/ fe gkl10 B/ jfEnkoK dh e;w ykXh j't/.
fsqnk ufosq d/ wzrbkuoD s/ nze 1 ftZu n;hA ftuko
ehsh ;h fe d[ork, GrT[sh d/th dk T[gkFe eth wzrbkuoD
ftZu efjzdk ` ;qh GrT[sh ih ;jkfJ, nze gfjbk ftZu efjzdk `
fe j/ GrT[sh wK s{z jh yVrXkoh `, s{jh sbtko dksh nkfd `,
s{z jh i'r wk:k `. eth GrT[sh O ;G s'A T[^uh j;sh, ekb g[oy
158
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

s'A T[gih GrT[sh O jh nekb g[oy efjzdk `, gow/Fo wzBdk `.
t/d Fk;soK, s/ eth O nekb g[oy dh gSkB BjhA s/ fJj ekb
g[oy O T[j ;G r[D fdzd/ jB, i' r[D r[opkDh fJZe J/ezeko fJe'
fJZe j;sh, nekb g[oy O fdzdh `.
r[ o { r' f pz d f;z x ih F;soK dh e;w BjhA yk
;ed/. d;w rzqE dhnkA ouBktkA ftAu yVrXkoh s/ F;sok
n;sqk tkbh d/th Gr'sh s/ d[ork B{z fejk frnk j?. fJ;
w[Ybh ftuko s'A jh n;hA efj ;ed/ jkA fe fJj ouBkA
gkl10 dh BjhA j?. F;soK dh ftuko n;hA F;so Bkw wkbk
ftZu th ehsh `.
f;Zy fJfsjk; d/ T[x/ fbykoh vkH ;zrs f;zx B/ nkgDh
g[;se @fJfsjk; #u f;Zy# gzikph p'bh tkbh Skg 1999 d/ gzBk 75
ftZy fbfynk ` fe wkShtkV/ d/ izrb s'A pkd r[o{ r'fpzd f;zx ih
dhBk g[Zi/, fiZE/ T[jBK B/ n"ozr}/p tZb d;zpo 1705 ftZu nkgDh
csj dk gZso }coBkwk fby e/ GkJh dfJnk f;zx s/ GkJh Xow
f;zx jZE G/fink. c[NB'N ftZu fbfynk ` fe fJBkfJs[Zbk dh
fJjekwfJ nkbwrhoh ftZu }coBkw/ O r[o{ ih tZb'A fdZsh doyk;s
(p/Bsh) efj e/ fJ; dk f}eo ehsk j'fJnk `. Irwin th tkfjd
d/ nkXko s/ fJj' f}eo eodk `.
f;Zy fJfsjk; d/ gZy'A, n;hA ;wM ;ed/ jK fe r[o{ ih B/
fJZe fuZmh n"ozr}/p pkdFkj O fbyh. fJfsjk; ;kO fJj BjhA
dZ;dk fe r[o{ ih B/ fuZmh ftZu eh Fpd tos/ ;B.
r[of;ZyK B/ d;w rqzE ftZu doi fuZmh, @}coBkwk gkl10#,
1 Unz j[ew ;Zs, ;qh tkfjr[o{ ih eh csj, }coBkwk ;qh w[ytke
gksFkjh 10, gVQ e/ fJj ;wM fbnk fe fJj \ko;h ftZu eftsk
o{g fuZmh, gkl10 B/ fbyh ;h.
n;hA fuZmh dk nB[tkd eoe/ fJj c?;bk eoBk ` fe fJj
fuZmh GrT[sh d/ g[ikoh fe;/ eth B/, r[o{ ih tZb'A fbyh do;kJh
`, s/ ;kO G[b/y/ ftZu gkT[D bJh wzrbkuoD ftZu gkl10 dk Bkw
fby fdZsk `. ouBk O gVQB ftukoB Bkb fJj ;gFN j' iKdk `
fe fJj csj dh fuZmh BjhA, r[}kfoF dh fuZmh pD e/ T[Goh `.
159
n;hA fJj fBoDk eoBk ` fe eh fBoG? :'Xk, gkl10, n"ozr}/p e'b
nkgDh bkukoh dZ; e/, pkdFkj Bkb w[bkeks bJh jkV/ eZYd/
jB.
> j[ew;Zs
;qh tkfjr[o{ ih eh csj..
}coBkwk ;qh w[ytke gkfs;kjh 10..
}coBkwk d/ noE jB csj dh fuZmh. eth B/ fJj fuZmh
gkl10 d/ w[Zy s'A T[ukoh do;kJh `.
ewkb/ eokwks ekfJw[ eohw[..
oikpyF okfie ojke[Bz ojhw.. (1)
(T[j eokwks ftZu g{ok `, nub `, fWgkb{ `. fijVk T[;
d/ GkD/ ftZu ubdk `, T[; s/ pyfFF eoB tkbk, nzB dksk s/
pzXB eND tkbk dfJnkb `.)
r[ikfozd J/ ekfo nkbw epho.
;Bkfizd J/ fJbfw nkbw nwho. (12)
(i' ;kfonK s'A tZvk irs d/ ezwK O ubkT[D tkbk `, ns/
;z;ko d/ fJbw O gSkDB tkbk `.)
gfjb/ 12 nzeK ftZu wzrbkuoD `, nekb g[oy dh T[;sfs
wkb{w j[zdh `. n;hA ftuko eo u[e/ jK fe eth ekb O nekb th
efjzdk `. tk;st ftZu fJj ekb T[;sfs `.
}coBkwk dhnK 12 fjekfJsK jB. gfjbh fjekfJs
n"ozr}/p O fuZmh d/ o{g ftZu `. fjekfJs BzH 2 s'A 12 se fsq:k
ufosq torhnK \ko;h p'bh ftZu ftGukoh sqhwsK dhnK ejkDhnK
jB. n;hA fsq:k ufosq dh ftuko ftZu ;wM u[Ze/ jK fe fbykoh
eth GrT[sh d/th dk T[gkFe `.
dk;skB.. fjek:s gfjbh..
wok J/spko poh e;s B/;s..
fe J/id r[tkj j;s[ :idk :e/;s.. (13)
160
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

(n? n"ozr}/p, w?O s/oh fJ; ;"Aj s/ :ehB BjhA fe fJe ][dk fp:k sk ;[yB y[d }[pkBh e[B/w..
jh ;kv/ d'jK ftZu rtkj `.) po{J/ F[wk fwjopkBh e[B/w.. (60)
B eosj wok J/spko/ po';[.. (s{z J/E/ eKrV ftZu nk iK sK fe nkjw' ;kjwD/ j',
fe py;h tdhtK jwj feipr';s.. (14) }pkBh rZbpks eo bJhJ/.)
(s/o/ c"ih ioB?b s/ w[;kjp ;G M{m p'bD tkb/ jB. w?O :e' n;g FkfJ;sJ/ :e j}ko..
T[jBK T[s/ }ok th fJspko BjhA.) p:k sk prhoh p wB JhA fd:ko.. (61)
;[foiBj fu eko/ e[Bd fujb Bo.. (fJZe pj[s ;[zdo fJZe j}ko ehws tkbk x'Vk b? e/ nk,
fe djbe pokpd po/ p/ypo.. (19) fco w/o/ e'b'A fJj fJbkek b? bthA.)
(w/o/ ukbh G[Zy/ nkdwhnK s/ d; bZy c"ih nukBe nk B'N l gkl10 n"ozr}/p O x'Vk fbnkT[D bJh BjhA efj
gJ/, T[; ;w/A T[j eh eo ;ed/ ;B.) ;ed/. gkl10 fe;/ fJbke/ d/ j[ewokB iK wkbe BjhA ;B.
B'N l eh gkl10 nkgDh bkukoh dh rkEk n"ozr}/p O dZ;Dk FjBFkfj ok pzdj/ ukeo/w..
ukj[zd/ ;B < (f;Zy fJfsjk; nB[;ko 40 f;zx izr ftZu i{M nroj[ew nkpd p iK jkio/w.. (62)
e/ Fjhd j'J/ ;B.)
(frnkBh Bo?D f;zx B/ fJj noE ehs/ jB l nekb g[oy
B dkBw fe JhA wod g?wK fFeB.. i' pkdFkj ` T[; dk w?A ukeo s/ ;/te jK. i/ T[; dk j[ew nk
fe d"bs go;s;s U JhwK fceB.. (45) ikt/ sK w?A ikB ;w/s jk}o jK.) fBogZy ftuko eohJ/ sK,
(w?A BjhA ikDdk fe fJj wod (n"ozr}/p) fJeoko s'VB FkjBFkj O fuZmh fbyfdnK eth gkl10 tZb'A fJj efj fojk `,
tkbk d"bs dk g[ikoh s/ Xow O XZek d/D tkbk `. Gkt fJ; n"ozr}/p FkfjBFkj w?A s/ok ukeo s/ ;/te jK. i/ s/ok j[ew nk
nkdwh dk Xow s/ e'Jh :ehB BjhA.) ikt/ sK w?A ikB ;w/s jk}o jK.
nro ufj s[ok J/spko nkwd/.. B'N l fuZmh ftZu n"ozr}/p O efjDk fe i/ s/ok j[ew j't/
gksFkjh 10 dh F];hns d/ ftgohs `, gkl10 dh s"jhB `.
ewo p;s J/ g/;tko nkwd/.. (50)
nrou/ fp:kwd pc[owkB/ wB..
nro jios/ ][d f;skdj Ftd..
ji{os fpnk:w jwj ikB/ sB.. (63)
p ikB' fdb/ eko tkf}j Ftd.. (52)
(i/ w?O j[ew nk frnk sK w?A s/o/ ;kjwD/ ikB s/ ;oho
(n? pkdFkj ! i/ s{z nkg fJE/ yVk j[zdk sK ;koh rZb g{oh eoe/ nk iktKrk.)
soQK ;gFN j' iKdh.) B'N l eh r[o{ ih n"ozr}/p O fuZmh fby e/ T[;d/ j[ew dh T[vhe
F[wk ok co} n;s eko/ e[Bh.. eo oj/ ;B < fJj fe;/ p/p; fJB;kB dk efjDk jh j' ;edk `.
pw{ip BftFsj F[wko/ e[Bh.. (53) r[o{ jfofWFB ;kfjp B/ n"ozr}/p dh jo e'fFF d/ pkti{d T[;O
doFB BjhA fdZs/.
(j[D s/ok co} pDDk ` fe s{z i' th nwb eo/, T[j
nkgD/ fby/ nB[;ko ftuko eoe/ eo/.)
161 162
 d;w rqEz dh ftuko
nro s{z p:[idK gos;h e[Bh..
p eko/ wok JhA B ;[;sh e[Bh..
(i/eo s{z gqG{ dk g[ikoh `, sK w/o/ fJ; ezw ftZu nkb; Bk
eoh, Gkt w?O fwbB ftZu fYZb Bk eohA.)
B'N l eh gkl10 jo soQK Bkb gow/;o dk tk;sk gk e/
n"ozr}/p O fwbD bJh p/Bsh eo oj/ jB <
fJ; gfjbh fjek:s dh ejkDh ftZu 115 pzd jB. fJ;
;koh fuZmh ftZu r[o{ r'fpzd f;zx ih O bkuko, p/p;, tes d/
pkdFkj e'b T[; d/ ioB?bK, s/ ek}hnK dhnK fFekfJsK, nkgD/
T[go }[bw eoB tkb/ n"ozr}/p e'b ehshnK do;kJhnK rJhnK
jB. fJj T[; fBoG? :'Xk, r[o{ r'fpzd f;zx ih dh F];hns d/
T[bN ;zd/F d/D tkbh ouBk `. r[o{ r'fpzd f;zx s/ izrK ftZu
Fjhd j'J/ f;zxK s/ j'o f;zx pjkdoK dh s"jhB `. fJ; ouBk O
fBogZy j' e/ gVQB Bkb fJj jh Bshik fBebdk `. fe;/ fjzd{,
w[;bwkB, Jh;kJh iK j'o fBogZy fJB;kB O fJj ouBk gVQ e/ g[S'
fe T[j r[o{ r'fpzd f;zx pko/ fJ; nkXko s/ eh ;'udk ` < fJ;
gfjbh fjekns s' nr/ d{;oh j? s/ icoBkwk dh ;koh ouBk
12thA fjekns s/ ;wkgs jz[dh j?.
frnkBh Gkr f;zx nkgDh g[;se ftZu e[M fjekfJsK dh
ftuko ft;Eko Bkb eod/ jB. fjekfJsK fsq: ufosq torhnK
\ko;h p'bh ftZu ftGukoh sqhwsK dhnK ejkDhnK jB. fJ; s'A
nZr/ frnkBh Gkr f;zx ih dh g[;se d/ gzi gzfBnK dh Beb `
(gzBk 101 s'A 105) -
d{ih fjekfJs d/ 139 pzd jB fizBQK dk ;zy/ge ;ko fJj `
fe fJe T[^so d/F dk okik jfod[nko nk e/ nkgDh ezB:k
pfusqwsh dk ;P:zpo oudk `. T[j nB/eK okie[wkoK ftu'A fJe
;{owk ;[GN f;zx g;zd eodh `. HHH ;[GN f;zx efjzdk ` fe w/oh
fJe okDh nr/ `, fJ; bJh w?A d{ik ftnkj BjhA eokT[Adk HHH oki/
tb'A fJe wzfBnk-gqwzfBnk eow-eKvh pqkjwD ik e/ ;[GN f;zx O
pfusqwsh bJh wip{o eodk ` HHH ;[GN f;zx e[okB ns/ o;{b dh
e;w u[e e/ efjzdk ` fe w?A d{ik ftnkj BjhA eokT[Dk, fit/A fe-
163
d;w rqEz dh ftuko
fe JhA ok wB jofr} B eodw ep{b,
fe eT[b/ e[okB;s e;w/ o;{b.. (pzd 35)
pfusqwsh r[Z;/ ftZu nk e/ efjzdh ` fe j[D w?A T[; O
toQKrh i' w/o/ Bkb i[ZX eoe/ w?O jokt/ HHH izr fSVdh ` fi;
ftZu pzdh, i'Xg[o, nzp/o, uhB nkfde tfvnK-tfvnK w[beK d/ nB/
eK oki/ fJeZbh pfusqwsh jE'A wko/ iKd/ jB. ;[GN f;zx dh tkoh
nkT[Adh ` fi; O wZE/ ftZu sho wko e/ v/rdh ` HHH fJe j'o sho
T[;dh FkjoZr ftZu wko e/ p/j'F eo fdzdh `, fco T[;dh gfjbh
okDh dk o{g pDk e/ gkDh fgbkT[Adh j'Jh, T[;O j'F ftZu fbnkT[Adh
` HHH ;[GN f;zx T[;O nkgDh gfjbh okDh ;wM e/ nkT[D dk
ekoD g[ZSdk ` fi; dk T[so fJj fdzdh ` fe s[;hA fiT{Ad/ j't' sK
wbQw-gZNh nkfde dh ;/tk eoKrh, BjhA sK s[jkvh bkF b?
nktKrh HHH ;[GN f;zx gq;zB j' e/ efjzdk ` fe e[M wzr HHH T[so
fJj fdzdh ` fe s[;hA wo e/ Bt/A f;o iBw fbnk `, fJ; bJh s[;hA
w/o/ Bkb Bt/A f;foUA bktK b? bt'. fco nrBh gquzv eoe/ uko c/
o/ b?D T[gqzs oE ftZu fpmk e/ nkgD/ v/o/ fbnkT[Adh `. ;[GN f;zx
uzrh j'F nk ikD s/ g[ZSdk ` fe j[D w?A feE/ jK ns/ s{z e"D `,
fi;dk T[so fJj fdzdh ` fe w?A pfusqwsh jK fi;B/ s[;kO izr
ftZu p/j'F eoB T[gqzs s[;kv/ Bkb c/o/ b? e/ ftnkj eok fbnk `
HHH fJ; s'A nZr/ nFbhbe toBD `, T[j fbyD s'A b/yDh ezpdh
` - gkme nkg jh t/y ;ed/ jB.
B'N l fJ; fjekfJs ns/ 52t/A fsq:k ufosq ftZu e'Jh fGzB-G/d
BjhA, e/tb fjzdh GkFk ns/ \ko;h }pkB dk nzso `. fsq:k ufosq
ftZu pfusqwsh d/ fgsk dk Bkw fpi? f;zx ` ns/ T[;O ;{oipzFh
fbfynk ` go e[okB nkfde dh ;"rzX BjhA fbyh. ed/ fJ;
fjekfJs d/ FkfJo s'A g[fSnk ikt/ fe fjzd{ Xow d/ fJe wzB/-gqwzB/
wjkB shoE jfod[nko T[s/ fJe ;{oipzFh fjzd{ oki/ tb'A
;[nzpo ` ns/ fJe eoweKvh pqkjwD ftu'brh eo fojk ` go
fJe fjzd{ ;[GN f;zx e[okB Foh\ ns/ j}os w[jzwd ;kfjp dh
e;w u[edk `, sK eh T[so d/t/rk.
164
 d;w rqEz dh ftuko
w[Zedh rZb fJj fe fJj fjekfJs i' sqh:k ufosqK ftu'A
52t/A ufosq dk d{ik o{g ns/ fBok e[\o s'fbnk j'fJnk `, T[j
d;t/A r[od/t tb'A n"ozr}/p O fby G/iDh f;ZX eoB tkbk ikD-
p[ZM e/ r[of;ZyK O X'yk BjhA d/ fojk, sK j'o eh ` <
fjekfJs u"Eh d/ e[b 51 pzd jB, fizBQK dk fBu'V fJj `
fe fJe ek}h dh n"os fJe oki/ T[s/ w'fjs j' e/ nkgDh wbhB
tkFBk gqrN eodh ` HHH okik efjzdk ` fe s{z gfjbK nkgD/
xotkb/ dk f;o tZY fbnkt/A sK w?A s?O nkgD/ xo oy btKrk HHH
s[oeBh xo nk e/ ;[Zs/ gJ/ ek}h dk f;o tZY e/ bj{ fbpfVnk f;o
oki/ O nk e/ ftykT[Adh ` HHH okik f;o t/y e/ vodk j'fJnk
efjzdk ` fe s{z nkgD/ y;w O tZY SZfvnk `, oZp ikD/ fe s{z w/
o/ Bkb eh e[M eo/Arh, fJ; bJh fJE'A ubh ik.
s[oeBh r[Z;/ Bkb Goh j'Jh oki/ dh ny'A puk e/ tZfYnk
j'fJnk f;o T[E/ jh oy fdzdh ` s/ xo nk e/ o'D-fgZND br iKdh
` HHH b'eK dk fJeZm j' ikD s/ efjzdh ` fe e'Jh }kbw ek}h
;kfjp dk f;o tZY e/ b? frnk ` HHH fco tZY/ j'J/ f;o ftu'A v[bQd/
bj{ d/ fBFkBK T[s/ b'eK O fbik e/ f;o ftykT[Adh ` HHH b'e tZY/
j'J/ f;o ;w/s oki/ O ijKrho d/ g/F eod/ jB HHH ijKrho oki/
O s[oeBh d/ jtkb/ eo fdzdk `. s[oeBh T[;O ibkdK d/ jtkb/
eoB brdh ` sK oki/ tb'A nZy d/ fJFko/ okjhA s[oeBh dh
o}kwzdh wzB ikD T[s/ T[;dh ikB pyFh eoe/ nkg wZe/ tZb O N[o
g?Adh ` HHH e[M d{o ik e/ b'eK tb'A nZy pukT[Adh j'Jh oki/ e'b nk
iKdh `.
j[D t/y' sqh:k ufosqK ftu'A 267tK ufosq fi;d/ e[b 22
pzd jB ns/ fJzB-fpzB T[s/ fbyh u"Eh fjekfJs dk fjzdh GkFk
ftZu o{g fusfonk ` s/ Bkb jh T[; oki/ dk Bkw th o{g ;?B
fbfynk j'fJnk `.
F'e fe fJj' fij/ rg"V (fizBQK s'A tZv/-tZv/ rg"Vh th BZe
tZN b?D) th noFh gqhsw dFw/F tb'A n"ozr}/p O fby G/iD/
do;kT[D tkb/ ftdtkB ;ZiD }\oBkw/ s'A fgSbhnK fjekfJsK
ns/ sqh:k ufosqK dk gki T[x/VB dh Ekt/A T[bNh dFw/F f;ZX eoB
165
d;w rqEz dh ftuko
T[s/ s[b/ j'J/ jB.
}\oBkw/ s'A fpBk 11thA nzsbh fjekfJs d/ 21 pzd jB
fizBQK dk f;ZNk fJj j? fe fJe ojhw ]kB gmkD dh n"os nkgD/
:ko j;B ]kB O xo p[bk e/ ftGuko eodh ` HHH e'Jh nkdwh
ojhw ]kB O ypo fdzdk ` HHH T[j r[Z;/ Gfonk sbtko cV e/ xo
nkT[Adk ` HHH gmkDh nkgD/ :ko O t/y e/ d/| nzdo r'Fs fozBQ
e/ ojhw ]kB O y[nk e/ y[F eo fdzdh `, T[j ypo d/D tkb/ O
T[bNk M{mk ;wM e/ tZY SZvdk `.
e[opkB ikJhJ/ fJ; FkfJo s'A i' nZy d/ gbeko/ ftZu j;B
]kB O tZY e/ T[;dk y{B ns/ jZvh-g;bh nkfde T[;/ t/b/ feBko/
bk e/ r'Fs th yk-y[tk fdzdk `, jkbKfe fJj xNBk ;[gB/ ftZu th
t/yh ikt/ sK th e[M Bk e[M tes }o{o br iKdk `.
j[D t/y' sqh:k ufosq 221 fi;d/ e/tb 7 pzd jB go fjzdh
GkFk d/ fbpk; ftZu gqsZy jh T[gobh fjekfJs fdZ;dh `. jK, e[M
BktK ftZu ndbk-pdbh ` fit/A fe fjekfJs ftZu gmkD dk Bkw
ojhw]kB fbfynk ` go fJE/ ;zwB]kB ` ns/ gmkDh dk Bkw
fjekfJs ftZu sK ` jh BjhA go fJE/ @;qh fwqrokiwsh# fbfynk `
(tkj o/ eth ih wjkoki) xotkb/ dk Bkw ;zwB]kB go xotkbh
dk Bkw ;qh fwqrokiwsh - @w{zj rT{ dk, XV rX/ dk# tkbh ejkts
tKr{ fejk Y[etK i'V `. gmkDh d/ :ko dk fjekfJs ftZu Bkw
j;B]kB ` go fJE/ Fkdh]kB fbfynk `.
8 thA fjekfJs d/ 47 pzd jB go ejkDh 40 pzdK T[^s/ wZe
iKdh `, pkeh d/ nze nT[et/A fij/ jB Gkt fjekfJs Bkb w/b
BjhA yKd/. fjekfJs dk ;ze'utK ;ko fJj ` fe pkdFkj nk}wFkj
dh p/|w nkgD/ :ko O xo p[bkT[Adh `, fi; d/ d'-d' B"itkB
jkEhnK torh vhb-v"b tkb/ g[ZsoK O ;[fsnK t/y T[j xpok e/
efjzdk ` fe fJjBK O ikr nk rJh sK w?O wko ;[NDr/, fJ;
bJh gfjb/ fJjBK dk e'Jh pzd'p;s eoe/ fco w?O p[bkJhA, fJj
efj e/ tkg; ubk iKdk `.
p/|w d'jK g[ZsoK O Fokp okjhA w;s eoe/ tZY ;[ZND T[gqzs
166
 d;w rqEz dh ftuko
o'D-fgZND br iKdh ` HHH b'eK dk fJeZm t/y e/ fJj dZ;dh ` fe
fJjBK d'jK Fokp gh e/ p/j'Fh ftZu fJe-d?i/ O esb eo fdZsk `
HHH fco cN/-g[okD/ egV/ gk e/ cehoBh o{g ftZu izrb ubh iKdh
` HHH T[ikV ftZu fFt ih wjkoki doFB d/ e/ g[ZSd/ jB fe s{z
@j{o# ` iK @goh# nEtk nkekF'A T[sfonk uzdqwk ` HHH T[so fdzdh
` fe w?A fpbfFsK d/F d/ pkdFkj dh p/Nh jK HHH fFt ih gq;zB j'
e/ efjzd/ jB fe to wzr HHH to fJj wzrdh ` fe w?A p[fYT[A itkB
j' e/ nkgD/ :ko O fwb gtK.
to gqkgsh T[gqzs :ko d/ y{j T[s/ ik p?mdh ` HHH :ko O
nkT[AfdnK t/y pkoQKf;zrQ/ dk o{g Xko e/ d"Vdh ` HHH :ko th T[;d/
fgS/-fgS/ x'Vk d[VkT[Adk ` HHH pj[s d{o ik e/ ]{p;{os B"itkB pD
iKdh ` ns/ :ko Bkb ubh iKdh `.
j[D T[s/ fby/ e'o/ d/ e'o/ M{m O ;Zu wzfBnk ikt/ sK fJj
th wzBDk gt/rk fe pkdFkj dh p/|w B/ p[Ykg/ ftZu j[zfdnK th
:ko dh gq;zBsk bJh nkgD/ gkb/-g';/ tZvh vhb-v"b tkb/ d'jK
g[ZsoK O nkgDh jEhA e'j ;[ZfNnk HHHH fco jkb gkjfonk ;[D e/
nkJ/ b'eK ftu'A fe;/ O th T[;dh e'Mh eos{s dk gsk Bk bZrk HHH
fco T[ikV ftZu iKdh j'Jh ftGukoD O fFt ih wjkoki d/
doFB j' ikD tkbh rZg th wzBDh gt/rh, fJsBk jh BjhA fJj
fBFuk th eoBk gt/rk fe fsqekfbr (G{s Gfty:ks toswkB d/
r:ksk) fFt ih GrtkB O th T[;d/ x'o gkg dh frnks Bk j'Jh
fi; bJh T[BQK B/ g[ZfSnk fe s{z @j{o# j?A iK @goh# nEtk HHH
fJE/ jh p; BjhA, fJj gqshs th eoBh gt/rh fe T[;
ekwkrBh ftZu ;Vh-GZ[ih ftGukoD T[s/ fFtFzeo fJsBk ohM/ i'
T[; dh fJZfSnk nB[;ko i' e[M th pDBk ukj/, T[j o{g Xko e/ :ko
O fwb g?D dk to d/D se th fsnko j' rJ/, fi; eoe/ T[; B/
gfjbK pkoKf;zrQ/ dk o{g Xko fbnk, fco B"itkB e[Vh pD rJh HHH
fJfsnkfde T[gq'es ;ko/ d/ ;ko/ rg"V/ ;Zs-;Zs eoe/ wzBD/ g?Dr/.
;Zu g[S' sK fJjBK fjekfJsK ftZu FkfJo B/ \ko;h }pkB
tos e/ j/m fbyh gqubs ejkts gqsZy eoe/ ftyk fdZsh ` fe -
M{m p'b' oZi oZi e/, fco ;"A ikt' w{zj eZi e/.
167
d;w rqEz dh ftuko
fjekfJs 9thA d/ 44 pzd jB fizBQK dk ;zy/geh t/otk fJj
` fe fcozr-d/F d/ pkdFkj dh okDh nkgD/ :ko O p[bk e/ fJe
BkJhA (jikw) e'b'A w'uB/ Bkb T[; dh dkVQh d/ tkb g[Ntk e/ iBkB/
egfVnK ftZu r'bh d/ o{g nzdo nkgD/ e'b ftGuko fjs oydh `.
fJe fdB pkdFkj T[; O y{p;{os n"os ;wM e/ ekw-
tkFBk nXhB fJe B"eokBh G/i e/ p[bkT[Adk ` fi; dk T[so fdZs/
fpBk u[g-ukg okDh e'b ik e/ efjzdh ` fe w?O ;u-w[u dh
fJ;soh ;wM e/ pkdFkj B/ p[bkfJnk `, fejk uzrk j't/ fe w?A fJE'A
ubk iktK, BjhA s/ G/d y[bQ ikD T[s/ s{z ns/ w?A d't/A jh wko/
iktKr/ HHH okDh efjzdh ` fe vo BjhA, w?A s?O uko wjhB/ j'o th
nkgD/ e'b oy e/ ozr-obhnK HHH oks O pkdFkj ekwt; j' e/ BthA
pDh r'bh e'b nkT[Adk ` HHH okDh T[; r'bh O nkgD/ e'b ;[tk
b?Adh `. pkdFkj ;wMdk ` fe fJ; r'bh B/ okDh O w/o/ pkps dZ;
fdZsk j'Dk `, fi; bJh okDh B/ ypodko j' e/ fJ;O nkgD/ e'b
;[tk fbnk `, pkdFkj tkg; ubk iKdk `.
d{ih oks O fco nkT[Adk ` sK T[;O okDh e'b ;[fsnK
t/y tkg; w[V iKdk ` HHH fJ;/ soQK gzi-S/ oksK c/o wko-wko e/
w[Vdk j'fJnk ekwks[o j' e/ euhuhnK tZNdk-tZNdk nkgD/ nkg
fJj' fijhnK p/Fow rZbK eodk` i' fbyD s'A ebw o[Zedh ` ns/
ftuko Fesh th fbyD dh nkfrnk d/D s'A n;woZE `.
e[M th j't/ fJj }o{o wzBDk gt/rk fe fJj fjekfJsK ns/
ufosq n;zGt s'A th n;zGt jB, fizBQK O d;w fgsk tb'A
n"ozr}/p O fby G/iDk ;j/ d/ f;zrK tKr{ sq? ekb n;zGt `.
168
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

fJ;/ G[Zb ftZu ;kv/ fBZs B/w ftZu ikg[ ;kfjp, ;?tZ:/ s/
nzsek efpUpku p/Bsh uT[gJh Fkwb j'J/. s/ yzv/ dk nzfwqs fsnko eoB
t/b/ th fJjBK dk gkm j'D bZrk. r[o{ BkBe ;kfjp ;wMkTAd/ jB.
(¸¸i?;k ;/t? s?;' j'fJ. gzBk 223¹¹) wB[y fi; dk f;woB nokXBk
n;hA d;w rqzE dhnK ouBktK dh ftuko, r[opkDh nkXko eodk j? Uj' fijk j' ikAdk j?.
s/ ehsh `.
nZi n;hA nodk; ftZu efjzd/ jK - @@fgqEw GrT[sh
d;w rzqE dh jo ouBkA ftu'A e{M nzF b?e/ n;h ouBktkA d/ f;wo e/## - n;hA GrT[sh d/th dk f;woD eo e/
noE ehs/ jB s/ r[opkDh d/ T[dQkoB fds/ jB. fJ; g[;se B{z gVQ fco nodk; eod/ jK, GrT[sh d/ r[D s/ ntr[D
e/ fe;/ r[of;y B{z ;zd/j Bjh oj/rk fe d;w rzqE dhnkA ;G ouBtkA ;kv/ ftZu nkT[Ad/ jB.
ftu t/d ws d/ fJFN Uw, ekb, wjkekb, ekbh, Gr"sh, d[ork,
uzvh nkfd d/th d/tfsnkA dhnkA f;cskA, ekoBkfwnkA, eEktkA, n;hA gVQd/ jK @@d/j f;tk po w[fj fJj?## - n;hA fFt
nokXBk s/ ;o{g dk toDB j?. ouBktkA ftu Fesh d/ g[ikohnkA gsBh e'b'A to wzrd/ jK.
B/ t/d ws d/ rzqEkA dk nB[tkd ;z;feqs dh EkA s/ ;[yZbh p'bh ftu n;hA efpUpku p/Bsh gVQd/ efjzd/ jK - @@jwoh eo'
ehsk j?. jkE d. oSk## - n;hA GrT[sh s'A ofynk wzrd/ jK.
f;Zy r[o{nkA B/ d/th-d/tfsnk s/ w{osh g{ik dk yzvD ehsk @@st uoBB wB oj/ jwkok## - GrT[ s h d/ uoBK
j?. s/ nekb g{oy d/ ig, f;woB, s/ nokXBk dk T[gd/F fdsk j?. ftZu ofjDk ukj[zd/ jK.
r[opkDh efjzdh j?, ;G Xowk s'A ;q/FN Xow Bkw Xow j?l n;hA gVQd/ jK - @@;rb d[nko e' Skfv e? rfjU
;op Xow[ wj ;q/FN Xow jo e' Bkw[ ifg fBowb eow[.. s[jko' d[nko## - n;hA GrT[shàd[ork d/th d/ d[nko
dk nk;ok wzrd/ jK.
gzBk 266
n;hA ikg[ ;kfjp ftZ u o' } gVQ d / jK - @@Bw' W{ o
;q/FN Bkw Xow dk gquko r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ;w/ se og/## - n;hA d[y d/D tkbh eo{g o{g d/th d[ork O
pqkjwD s/ w[;bwkB je{ws d/ fto'X d/ pkti{d th j[zdk fojk. Bw;ekoK eod/ jK.
ijkArho B/ r[o{ noiB ;kfjp ih d/ dopko B{z M{m dh d[ekB
n;hA fJzdq dh nkosh gVd/ s/ T[skod/ jK, id'A n;hA
fejk. s/ r[o{ noiB ;kfjp ih dh Fjhdh Bkw Xow dk gquko
nkosh gVQd/ jK - @@;zyB eh X[B xzNfB eh efo
eoB bJh j'Jh.
c{bB eh poyk poykt?##.
r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ i'sh i'fs ;wkT[B s'A seohpB 60
n;hA nekb T[ ; sfs ftZ u d/ t h uz v h dh T[ ; sfs
;kb pkd d;w rqzE dh ouBk j'Jh, s/ fJ;O gkl10 dh pkDh efj
;[Dd/ jkA. d/th d[ork d/ ;wkuko ;[Dd/ jkA, wkoezv/
e/, ftT[As nB[;ko, pqkjwDh ws tkfbnK B/ f;ZyK dk rqzE pDk
g[okB ;[Dd/ jkA wjkekb, ekbh, d[ork dh eEk izrkA
fdZsk. ;kv/ ftdtkBk s/ NhekekokA d/ d;w rzqE dhnk ouBktkA B{z
dh tfvnkJh ;[Dd/ jkA.
gkl10 feqs wzB b?D d/ fJfsjk;e ekoB ;B. n;h fe;/ B{z d'F Bjh
fdzd/. uT[ph; ntsko ftZu d/th d/tfsnkA, ntskokA okw,

169 170
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

feqFB nkfd dh eEk s/ r[DkDtkd ;[Dd/ jkA. eh nZi dh ikDekoh s'A pkd r[of;Zy fjzd{ Xow d/ pqkjwDK,
F;soBkw wkbk gVQd/ s/ ;[Dd/ jkA, F;sokA dh g{ik yZsqhnK, t?FK s/ BhthA iksh d/ F{doK O Bkw Xow dk T[gd/F d/Dr/
eod/ jkA. i' r[o{ ;kfjpkB B/ fdZsk ;h < r[o{ ih B/ toB tzv d{o ehsh ;h,
fJ;soh O wod d/ pokpo doik fdZsk ;h. fJ; }wkB/ ftZu th
fsq:k ufosq ftZu nFbhb ufosqkA dk toDB, ftGukoh
;oeko s/ efujohnK dh pokpoh dk doik d/D dh e'fFFK d/
n"oskA d/ wZekokA dhnkA nB/ekA ejkDhnkA ;[Dd/ jkA fizBQkA
pkti{d ;BksBh ws dhnK izihoK fYZbhnK BjhA j'JhnK. w"i{dk
ftZ u wodk B{ z ekw tZ ; w{ o y iDkfJnk frnk j? . fJBQ k A
g[;seK s/ o/vhU, NhHthH d/ }wkB/ ftZu fBo'b r[o{ rqzE ;kfjp dh
ufosqkA ftZu p/Bkw sohe/ Bkb gkl10 thA Fkwb ehs/
pkDh s/ Bkw Xow dk T[gd/F fco ;G w}jpK ikshnK O d/ e/
rJ/ jB ns/ r[o{ ih d/ nkuoD T[Zs/ bkASB brkJ/ jB.
T[jBK dk T[Xko eoB dh e'fFF eoBk ;kvk coi `. fJj ezw d;
fJj ufosq fe;/ ;G: xokB/ ftZu gVQB, ;[DB bkfJe BjhA.
gksFkjhnK B/ ehsk ;h.
icoBkwk ftZu fJj do;kfJnk frnk j? fe fBoG?
fto'Xh skesK ni/ th ;kO ;BksBh Xow ftZu fwbkB
:'Xk r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fuZmh okjhA n"ozri/p B{z fJj
dhnK e'fFFK eodhnK ofjBrhnK. ;kvk ezw fJjBK d/ j[zfdnk th
co:kd fby G/ih fe i/ s/ok j[ew j't/ skA w?A s/o/ ;kjwD/
;Zu/ Bkw Xow dk j'ek d/Dk `. UVe ;Zu dh jh fiZs j't/rh.
ikB s/ ;oho b? e/ nk iktkA. icoBkw/ d/ Bkb i[VhnkA
cko;h ftu th nFbhb ufosqk dk toDB j?. f;Zy ftdtkBk gzEe iE/pzdhnkA s/ gzEe ;z;EktkA s/ syskA
gk; dk; dh fBwosk ;fjs p/Bsh j? fe T[j fJ; g[;se B{z gVQ
i' ezw d; gksFkjhnK B/ 239 ;kb ftZu ehsk ;h, f;ZyK
e/ nkg fBogy fBoD/ b?D.
B/ G[Zb d/ ekoB fgS/ o'VQBk F[o{ eo fdZsk. (gkl10 1708 ftZu i'sh
i'fs ;wkJ/ ;B.) fJ; ;w/ ftZu fJ;bkw, Jh;kJh wZs s/ p[X ws
dk, jo w[be ftZu pj[s tkXk j'fJnk j?. r[o{ rzqE ;kfjp d/ Bkw
Xow B_{ wzBD tkb/ BjhA tX/. ;Zuk s/ ;G s' T[sw Bkw Xow
ewkT[B tkb/ f;Zyk dh frDsh ;G s'A xN j?. ;z;ko dk Gbk fezt/
j't/ <
f;Zy fBo'b r[opkDh gkm, ftuko, ehosB s/ r[owfs Bkw
f;woB s'A y[zM rJ/. i' f;Zy r[o{ ih d/ ;w/A s/ T[; s'A seohpB 100
;kb pkd se e/;K dh oZfynk bJh ikBK tko fdzd/ ;B, T[jBK B/
f;o w[zvk fdZs/ s/ gfss j' rJ/. T[jBK O gsk BjhA fe T[j iBwK
d/ r/V ftZu fesB/ fgS/ ub/ rJ/. fizBQK f;ZyK dh FoB ftZu
p/;jkok, w}b{w nkT[Ad/ ;B, T[jBK e'b'A j[D b'e vod/ jB. f;Zy
M{m/, wZeko, co/ph j' rJ/. fJ; tZX ojh wzdh dFk dk w[ZY ekoB,
fJj ` fe fBo'b r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh dk fSg e/ fto'X d;w
rqzE dhnK ekb d/ T[gkFe ethnK dhnK ouBktK eo ojhnK jB.

171 172
 d;w rqEz dh ftuko d;w rqEz dh ftuko

p/Bsh

d;w rqzE dhnK ouBktK dk nkXko t/d ws s/ rqzE jB.

ouBktK d/ fbykoh d/th d/tfsnK s/ w{oshnK dh g{ik nokXBk
eoB tkb/ eth jB.
jEbh g[;se @@;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh pkDh d/ nkXko
s/ d;w rqzE dh ftuko## O gzE d/ T[^x/ ftdtkBK B/ gVQ, ftuko
e/ gqtkB ehsk `.
f;Zy ;zgodktK, iZE/pzdhnK s/ r[of;ZyK gk; p/Bsh ` fe
g[;se O gVQ e/ ;op;zwsh pDkT[D ftZu :'rdkB gkT[D.
r[owfs dh fJj ;ZukJh ;G d/F-ftd/F d/ f;ZyK se gjzu
[ kT[Dk
;w/A dh wzr `.
i' d/F-ftd/F d/ f;Zy s/ iZE/pzdhnK fBo'b r[opkDh d/
nkXko s/ gquko eoB ftZu wdd eoBk ukj[zd/ jB, T[j 25 iK T[;
s'A tZX g[;seK bJh nkovo G/iD dh fWgkbsk eoB. fJj g[;se
T[jBK O SgkJh dh bkrs s'A th xZN e/tb 60 o[gJ/ gqsh ekgh
fdZsh ikt/rh.

vkH r[ow[y f;zx

B-6/58 Safdarjung Enclave,
New Delhi - 110029
Tel.: 2610 2376, 41652482
E-mail : gurmukh_sarjit@hotmail.com

173