Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
DES
CLASSIQUES PROFANES
A L'USAGE DES HUMANITÉS
ÉDITION COMPLÈTEMENT EXPURGÉE
PAR M. P . F. VIVIER
Ancien professeur
TOME PREMIER
'<gn • •••
PROSATEURS
PARIS
GAUME FRÈRES, LIBRAIRES-ÉDITEURS
RUE CASSETTE, N° 4
18 57
Biblio!èque Saint Libère
http://www.liberius.net
© Bibliothèque Saint Libère 2009.
Toute reproduction à but non lucratif est autorisée.
CHOIX
DES
CLASSIQUES PROFANES
A L'USAGE DES HUMANITÉS
TOME f
Les exemplaires non revêtus de la signature ci-dessous
seront réputés contrefaits et poursuivis comme tels.
(1) Crohillon.
PRÉFACE. V
PROSATEURS.
CESAR.
CÉSAR (Caïus-Julius), né à Rome l'an 98 avant J . - C - , assassiné par
Brutus et Cassius l'an 43, à Page de cinquante-six ans, est un des hom-
mes les plus célèbres de l'antiquité païenne. L'art d'écrire ainsi que les
talents militaires égalaient en lui l'ambition, la débauche et la cruauté.
Ses Commente ires svrhs Guerres des Gavles et sur la Guerre civile
ontélé, sous le rapport littéraire, loués parCicëron et critiqués par plu-
atours savants modernes. À part lus descriptions des lieux, qui sont
d'une grande exactitude, plusieurs se sont demandé si les récits des ba-
tailles sont plus vrais que les bulletins de la Grande Armée, Quoi qu'il
en soit, les extraits que nous en donnerons ici ne sont pas sans intérêt
pour la jeunesse.
1
Runraciy les habitants du pays * La partie des Gaules qui ap-
deBàle; Tulinyi, de Slulingen ; par tenait aux Romains et dont la
Latobri'ji, du Brisgau. gouvernement avait été donné à
7
Les Boïens, venus de la Bo- César,
:>
hême, dans la Bavière (Boioaria), 11 ordonne la plus grande lovée
d'où le nom de Boïens , Bavarois, possible dans la province romainr
:i
Le -2H mars. ou Provence.
4 CÉSAR.
supin après les verbes qui marquent recueil que de l'en surcharger. Di-
mouvement : eo lusitm. sons seulement ici qu'il est plus
- Discours indirect ; c'est comme élégant de mettre Cœsnri ad pedes
s'il y avait : ifs disent que,... que Ctvsaris ad pedes. Ainsi ir
3
Ex usu case, se dit bien pour veut l'usage.
GUKURl'l D E S G A U L E S . 7
« non minus se ici contendere et taborare ne ea qua) dixis-
sent enuntiarentur, quam uti ea cjuae vellent impelr.irent;
proptereà quod, si enuntiatum esset, summum in crucialum
2
se venturos vidèrent. » Loculus est pro bis Divitiacus ^Eduus :
« GaUiœ lotius factionesesseduas, harum alterius prineipaturn
3
tenere JEduos, alterius Arvernos » l l i cùm tantoperè de po-
tentatu inter se mullos annos contenderent, factum esse uti
ij
ab Arvernis Sequanisque 4 Germani mercede accerserentur.
6
Horum primo circiter millia quindecim R b e n u m transisse;
posteaquàm agros et cultum et copias v Gallorurn homines
feriac barbari adamassenl, trausductos plures; nuuc esse in
GalJiâ ad centuin et viginti millium numerum; eu m bis
yEduos eorumque clientes semel atque iterùm annis con-
tendisse; magnam calamitatem pulsos accepisse, omnem no-
bilitatem, omnem senatum, omnem equitatum amisisse.
Quibus prrcliis calamitati busqué fractos, qui et sua virtute,
et populi romani hospitio atque amicitia plurimùm antè
in Galiiâ potuissent, coactos esse Sequanis obsides dare no-
bilissimos civitatis, et jurejurando civitatein obstringere sese
neque obsides repetituros, neque auxiliuin a populo romano
imploraturos, neque recusaturos, quo minus perpetuosub
illorum ditione atque imperio essent; unum se esse, ex omni
civitate ^Eduorum, qui adduci non potuerit ut juraret, aut
suos iiberos obsides daret; ob eain rem se ex civitate pro-
fugisse, et Romain ad senatum venisse, auxilium postula»
tu m, quod solus neque jurejurando neque obsidibus tene-
1
Ceci rappelle ce que dit Horace : Kduens, peuple de la Gaule cen-
Brevis esse I d b o i o ; trale, entre ia Loire et la Saône.
Cl
Obscuvus fio. Les Àrvernes, habitants de l'Au-
( Art poêt. 25,)
f \ ergne.
Ou encore : 4
Les Séquanais, habitants des
Quâ pinus inftrns albaqur p o p i t l n s
bords de la Seine (Sequana ), c'est-
timbra tri hospitalem con.soci.trr amant
garnis, rtnblirjuo lahorat
à-dire de la Bourgogne et de ia
LympUa fugnx trepihirr t ivo. Franche-Comté.
( L. rT,or/.3.) ù
Los Germains, aujourd'hui les
Contendere et taborare signilient Allemands.
souhaiter et désirer, parce qu'ils u
Kous supposons quo les jeunes
tendent à un but et travaillent i\ gens connaissent la valeur des chif-
l'atteindre. fres romains. L a difiicullé est de
k
' Divitiac était un druide et un les énoncer en latin.
4
philosophe gaulois, l'un th s chefs 7
L a fertilité, la bonté du sol, oui»
de la république d'Autun ou des civilisation, ia richesse des Gaulois.
s CÉSAR.
1
Tirer, arracher, obtenir en pres- 5
II pensait que ces peuples bar-
sant, exprimer, extorquer. bares ne se feraient pas faute de
a
En cela.... que.... s'avancer jusque dans la province
3
Outre cela, plusieurs raisons romaine ( la Provence), qui n'était
l'engageaient à penser qu'il devait séparée de la Franche-Comté ( la
examiner et entreprendre cette af- Séquanaise) que par le Rhône.
faire. u
Maiuvè iùimaturrimè ou ma-
* Chose que... iurissimè.
10 CÉSAR
1
dum putabat, Ipse autem Ariovistus tantos sibi spiritus ,
tantam arrogantiam sumpsevat ut ferendus non videretur.
2
Quamobrem placuit e i ut ad Ariovistum legalos inilterot.
qui ab eo postularcnt ut aliquem locum médium utriusque
ooMoquio deligcret; velle sese de republicâ et sunnnis
iilrinsque rébus eu m eo agere. Ei legationi Ariovistus re-
spoudit : « Si quid ipsi a Cscsare opus essel, sese ad eum
venturum fuisse; si quid illese velit, illum ad sevenire opor-
1ère. Praetereà neque sine exercilu in eas parles Galliac venire
audere quasCsesar possideret, neque exercitum sine magno
3
commeatu atque cmolumenlo in unuin locum contrahere
posse : sibi autem mirum videri quid in sua G allia, quain
bcllo vicisset,aut Cœsari aut omnino populo romano nc-
gotii e s s e t »
His responsis ad Caesarem relatis, ilerùm ad eum Csesar
legatos eu m bis mandatis mittit : « Quoniam tanto suo po-
5
puliquc romani beneficio affectus , cum in consulatu suo
rex atqueamicus a senatu appellatus esset, banc sibi popu-
loque romano gratiam referret, ut in colloquium venire in-
vitatus gravaretur, neque de communi re dicendum sibi et
coguoscendum putaret; hase esse quan ab eo postularet .
6
primùm, ne q u a m multitudinem bominum amplius trans
Rhenum in Galliam transduceret ; deindè obsides quos lia-
béret ab yEduis redderet, Scquanisque permitteret ut quos
illi haberent voluntatc ejus reddere illis liceret; nevo
•Eduos injuria lacesseret, neve his sociisve eorum bellum
inferret. Si id ita fecisset7, sibi populoque romano per
(Cœsari )... amicitiamcitmeo {drio- mages qui lui sont occasionnés par
tûHto) futuram; sinon impetraret César.
Cœsar quod postulabat).„ sesc.*.- * Injustement.
4
non ttcglrcturum. Ce qui avait été convenu, ce
1
Cous., abréviation pour cou- dont on (Hait convenu, dans le sens
tvlibus. Le sénat avait décrété que impersonnel,
ft
le gouverneur de la Gaule proté- Longe abfuturum, serait bien
serait les alliés du peuple romain, loin, ne leur servirait de rien,
0
s'il le pouvait à l'avantage de la ré- Encore l'amphibologie. A celle
publique, quod commodo, etc. menace de César : « Je saurai do-
,J
Ces discours indirects engen- fendre les fiduens, » Ariovistcré-
Jrent comme inévitablement des pond : «Nul ne s'est jamais attaqué
:imphtbologies dont il faut se dé- à moi sans s'en repentir. » Il ajoute-
tier. Il sufiit, au rest", d'un peu «Attaquez-moi quand il vous plai-
(Vallenlion pour voir, par exemple, ra, et vous verrez, etc. >»
3
qu'ici Arioviste se plaint des dom- Réponse.
12 CÉSAR.
1
gati ab iEduis et Treviris veniebant : yEdui, queslum
quôd Harudes, qui nuper in Galliain transportât! essent, lines
eorum popularentur, sese ne obsidibus quidem datis pacem
2 3
Ariovisti redimere potuisse; Treviri autem, pagos centum
Suevorum adripam Rheni consedisse, qui Rhenum transire
conarentur; iis prœesse JNasuam et Cimberium ira très. Qui-
bus rébus Cacsar vehementer commotus, maturandum sil)i
cxistiinavit, ne, si nova manus Suevorum eu m veteribus copiis
Ariovisti sese conjunxisset, minus facile resisti posset. Itaque,
4
re frumentariâ quàm celerrimc poluit comparatu, maguis
itineribus ad Ariovistum cum suis contendit.
5
Cùm tridui viam processisset , nuntiatum est ei Ariovi-
(
stum cum suis omnibus copiis ad occupandum Vesoutionem \
quod est oppidum maximum Sequanorum, contendere, tri-
duique viam a suis? finibus processisse. Id ne acciderct
magnoperè prsecavendurn sibi Ciesar existimabat. JN'amque
omnium rerum quas ad bellum usui erant, summa erat in
1
Les habitants de Trêves. les monts Chaudanne et Brégiiio
2
Acheter la paix d'Arioviste. (anciennement mont des Vanda-
Expression assez singulière. ïl au- les). Sur l'un et l'autre de ces points
rait fallu : paeem ab Ariovisto culminants s'élèvent aujourd'hui
emere. de solides forteresses.
3
Pagust une peuplade, un can- « La ville s'étend, depuis ïe flanc
ton ou même une bande, si l'on nord-ouest du rocher sur lequel la
veut. citadelle est assise, jusqu'à la rive
fl
Rcs frumentaria, provisions droite du Doubs, sur une longueur
de froment et autres vivres. de dix-sept cents mètres et sur une
5
Après unemarchedetroisjours. largeur de treize cents. La rivière
G
« Besançon, chci-lieudu dépar- du Doubs, qui la divise en deux
tement du Doubs, l'une des plus parties inégales, entoure presque
célèbres et des plus illustres cités entièrement la plus considérable,
de l'ancienne Gaule, est le Fesuntîo en formant autour des remparts
noté dans la Table Théodosienne el comme un premier fossé d'eau ,
dans l'Itinéraire d'Antonin. Avant représentant assez exactement,
l'entrée de Jules-César dans les ainsi que César l'a dit, la ligure
Gaules, elle était déjà une ville con- d'un fer à cheval. L'espace con-
sidérable el florissante. Ce conque- tenu entre les deux points les
rant en iit une place d'armes lors- plus rapprochés du Doubs et que
qu'il se prépara à marcher contre sépare le rocher de la citadelle est
Arioviste. d'environ quatre cents mètres. Le
« Le rocher que couronne la ci- sol sur lequel est assise la ville est
tadelle domine toute la vilïe'et la à deux cent quarante-deux mètres
contrée qui s'étend au nord-nord- au-dessus du niveau de la mer. »
ouest; niais la citadelle est dominée ( Vicomte H. de Rotalier. )
5
elle-même, au sud et à l'est, par Les frontières d'Arioviste,
GUERRE DES GAULES. 13
1
co oppido facultas ; idque naturâ loci sic municbatur ut
?
magnam ad ducendum bellum darct facultatem ; proptereà
3
quôd flumen Dubis, ut circîno circumductum , penè totum
oppidum cingit ; reliquum spatium, quod est non ampliùs
pedum sexcentorum quâ flumen intermittit nions continet
magnâ aititudine, ita ut radiées ejus montis ex utrâque parte
ripae fluminis continuant. Hune murus circumdatus arcem
efficit, etcum oppido conjungit. Hùc Cœsar magnis diurnis
nocturnisque itineribus contendit ; occupaloque oppido, il)i
praesidium collocat.
Dum paucos dies ad Vesontionem, rei frumentaricC coin-
meatdsque causa, moratur, ex perçunctatione nostrorum
5
vocibusque Gallorum ac mercatorum, qui ingenti magni-
tudine corporum Germanos, incredibili virtute atque excr-
citationc in armis esse pradicabant; sacpenumerô sese cuin
iis congressos ne vultum quidem atque aciem oculorum ferre
potuisse, tantus subito timor omnem exercitum occupavit,
ut non mediocriter omnium mentes animosque perturbaret.
liic primùm ortus est a tribunis militum ac praefectis reli-
quisque qui ex urbe, amicitias causa, Cacsarem secuti, ma-
gnum periculum miserabautur, quod non magnum in re
militari usum habebant. Quorum alius, aliâ causa illatâ,
quam sibi ad proficiscendum necessariam esse diceret, petebat
ut ejus voluntale discedere liceret : nonnulli, pudore adducti,
ut tirnoris suspicionem vitarent, remanebant. H i neque \ul-
tum fingere, neque interdùm lacrymas tenere poterant : ab-
diti in tabernaculis, aut suum fatum querebantur, aut eu m
familiaribus suis commune periculum miserabantur : vulgô
totis castris testamenta obsignabantur. Horum vocibus ac ti-
moré paulatim etiam ii qui magnum in castris usum ha-
bebant, milites, centurionesque, quique equitatui prœerant
perturbantur. Qui se ex his minus timidos existimari volebant
non se hostem vereri, sed angustias itineris et magnitudinem
silvarum, qua; inter eos atque Ariovistum intercédèrent,
1
I I y avait une grande quantité, 3
Comme conduit, tracé au com-
une grande abondance, une grande pas.
richesse de.... 4
Par où le fleuve laisse libre et
3
Ces répétitions demots pris dans cesse de passer.
un sens différent accusent la rapi- 5
Focifats, le dire, le rapport, les
dité de la rédaction. paroles.
14 CÉSAR.
1
Par adresse et par habileté; par (Leucia), que l'on place du côté de
ruse, par surprise, par calcul. Tout, pourrait bien avoir quelque
- ("eux qui déguisaient leur ef- rapport avec Leuk, en Valais,
froi sous le prétexte des subsis- bourgade célèbre par ses eaux ther-
tances.... males.
:î
Officium, i c i , a un sens très- Les Lingonns, ceux de Lnngrcs-
étendu : il signifie devoir, aptitude, '•' Avant qu'une armée désobéisse
capacité, intelligence, énergie, pro- à son général, il faut qu'il ait mal
bité , loyauté ou autres équiva- réussi ou se soit compromis de
lents. Mais César a pourvu à tout. quelque façon.
1
Les Lcuquvs, peuples du duché " Qu'il allait faire présentement
do Bar el d'une partie de lu Cham- ce qu'il ne se proposait de faire que
pagne cl de la Lorrain \ Le Lh'cnt plus tari'.
16 CÉSAR.
1
On appelait cohorte prétorienne Nous avons aujourd'hui les grades
celle qui devait servir de garde au de capitaine en premier et capi-
général ou préteur. Elle se compo- taine en second. La centurie se
sait de la dixième partie d'une lé- composa d'abord de cent hommes :
gion. L e mol cohors s'appliquait à elle fut ensuite décent vingt, et
l'infanterie et était opposé à turma, alors il y eut deux centurions par
qui se disait de ,1a cavalerie. Ces centurie, ce qui ne laissait que
cohortes d'élile, q u i , plus tard, soixanic hommes à chacun.
avaient leurs quartiers près de A
Satisfacere, faire des excuses,
Rome, entre les portes Viminale et donner satisfaction.
Esquiiine, étaient au nombre de h
Ils reconnaissaient qu'au géné-
neuî ou dix el même davantage ral seul et non à eux appartenait le
dans [es derniers temps. Constan- droit et le devoir de décider en der-
tin les abolit et fit détruire leur nier ressort ce qu'il y avait à faire.
camp, qui était très-forliiîé. fi
Ce détour de plus de quarante
2
Princepsque, c'est comme s'il milleséqnivaut à douze ou quatorze
y avait primaqnc, et la première, lieues, si l'on suppose que le mille
avant les autres. Princcps, dont le équivaut â un tiers de nos lieues.
sens étymologique est primus el Mille pas géométriques donnaient,
ctrpio, je commence le premier, dit-on, cinq mille pieds romains.
désigne celui ou celle qui agit avant 7
« Chez ies Romains, la nuit était
les autres et les prévient. divisée en quatre parties égales,
Ccnturiones primorum ordi- composées de trois heures chacune,
num, les centurions des premiers qu'ils appelaient veilles... La pre-
rangs, ou les centurions de pre- mière commençait au coucher du
mier ordre, de première classe. soleil et la deuxième iinissait à mi-
GUERRE DES GAULES. 17
1
II n'avait pas attaqué, ii s'était * Tl reproche aux Romains de
tenu sur la défensive; il s'était con- l'iniprpcller, de lui inlenler procès,
tenté de se. défendre. de le troubler clans l'exercice de son
- CalUa provincia, la province dîoil.
gauloise, la Provence qui était dé- r<
Les Allobroges, peuple de la
pendante do Rome. fiaule Narbonnaise, aujourd'hui la
;î
La province qu'il occupait (la Savoie, le Dauphiné el le Vivarai.s.
Franche-Comté) lui appartenait HOHACE, Kpod. xi, a dit :
r'iussi bien que la Provence aux (Sovi.sq'IC ivbas iiifitlcfis Allobmx ,
Romains. C'est le meunier de Sans-
Souci disant à Frédéric II : parce que les Aiiobroges avaient
trempé dans laconspirnlioi} de ( U -
î! vntii faut est fort bon... Mon moulin v&i a
tilina. Vojoz ci-dessous, dans les
[ moi,
Tout aussi bien, au moins, quo In Pmssr est extraits de Sallusle, les détails do
[ au v o i . celte participation aux funestes pro-
jets des conspirateurs.
^ /\ï\ î)ll! \-'VX. ;
20 CÉSAR.
1
Sentmlia, paraît ici offrir deux 3
Les Arvcrnes, habitants de l'Au-
sens : contre cette détermination vergne.
César eut beaucoup à redire; ou * Les habitants du Rouergue,
bien : César parla longuement en dont Rhodez est la capitale,
ce sens pour prouver qu'il ne pou- ^ Par perfidie.
vait, etc. Quand les soldais eurenï ap-
2
II ne voyait pas pourquoi. pris....
GUERRE DES GAULES. 21
1
ïl fit chaque jour des escarmou- 4
Empêcher les travaux de re-
ches de cavalerie. tranchement.
h
2
Sous-enl. ipse Cœsar. Au camp principal.
:i 6
Ayant divisé son armée en trois A son ordinaire, selon son u s a ^
corps -, ou bien : ayant formé trois et son plan arrêté.
.lignes. 7
Sous-ent. eastris.
GUKïUÏE D E S G A U L E S .
1
Matres familias. « Los O r - vaincre les Germains; ou bien : il
mains et les Gaulois, dit l'abbé n'est pas possihle aux Germains
Ricard, avaient une grande véné- d'avoir le dessus. Ce dernier sens
ration pour leurs femmes. (Trad. de est celui qu'admet César.
4
Plutarque, Fie de César, ch. x x i , n Dans Tordre de bataille, c'é-
e
note 22. ) — Tacite, dans le iv livre taient les troupes romaines qui for-
de son Histoire, ch. 61, dit que, maient le centre; les troupes auxi-
de temps immémorial, les Ger- liaires, qui consistaient surtout en
mains attribuent à la plupart des cavalerie, étaient placées aux deux
femmes la faculté de connaître l'a- ailes, alari'n » (T. BaudemenL)
venir, et que celles à qui la super- « La bataille contre Arioviste a
stition donne la vogue sont regardées été donnée dans le mois de sep-
comme des divinités. Dans son ou- tembre et du côté de Belfort. »
vrage sur les Mœurs des Germains, (NAPOLÉON. )
en, 8, le même auteur rapporte fi
Les troupes légionnaires de
que ce peuple va jusqu'à croire César étaient en petit nombre com-
que ce sexe, en général, a quelque parativement à l'armée ennemie. Il
chose de divin, el qu'il regarde développa donc autant qu'il put
ses conseils comme des oracles- »> les troupes auxiliaires pour faire
T
1
Alsaciens. 1 0
Dans le feu de la composition,
2
Territoire de Worins. César oublie parfois de châtier son
3
Environs de Spire. style; îi répète trop souvent les
4
Peuplade inconnue, mais ha- mêmes mots : tout à l'heure c'était
bitant les bords duïthin. celeriter; maintenant c'est acies.
s
• Souabe et pays voisins. Teriia acies, le troisième corps, la
fi
A Taile droite. troisième ligne, la réserve, moins
' Le temps de lancer des jave- difiiciie à faire manœuvrer que
ïots à distance. ceux qui étaient engagés dans la
« S'étant formés en bataillon carré. mêlée, inter aciem.
* Par-dessus le bouclier qu'ils i' Barques, nacelles.
avaient, abaissé. 12
Arioviste survécut peu de temps
GUERJRE D E S G A U L E S . 25
1
tri interfecerunt. Duso fuerunt Ariovisti uxores ; una Sueva
2
natione, quam domo secum adduxerat; altéra N o r i c a , ré-
gis Vicionis soror, quam in Galiiâ duxerat, à fratre missam.
Utraque in eâ fugâ periit. Duœ filiœharum, altéra occisa,
altéra capta est. C . Valerius Procillus, cùm a custodibus in
fugâ trinis catenis vinctus traberetur, in ipsum Caesarem bo-
stium equitatum persequentem ineidit : quse quidem res Ca:~
sari non minorem quàm ipsa Victoria voluptatem attulit,
quod hominem honestissimum provincial Galbai, suum fa-
miliarem et bospitem, ereptum emanibus bostium, sibi re-
3
stitutum videbat; neque ejus calamitate de tanta voluptate
et gratulationc quidquam fortuna diminuerai. ï s , se pré-
sente, de se ter sortibus consultum dicebat utrùm igni statim
necaretur, an in aliud tempus reservaretur ; sortiumbeneficio
se esse incolumem. Item M . Mettius reperlus , et ad eum
reductus est 4.
Hoc praelio trans Rbenum nuntiato, Suevi, qui ad ripas
5
ïlheni vénérant, domum reverti cœperuot; quos U b i i , qui
proximi Rhenum incolunt, perterritos insecuti, magnum ex
6
bis numerum occiderunt. Cscsar, una œstate duobus maximis
bellis confectis, maturiùs paulo quàm tempus anni postu-
labat in hiberna in Sequanos exercitum deduxit : bibernis
Labienum praposuit; ipse in citeriorem Galliam ad convcn-
tus agendos7 profectus est.
1
A u point où nous en sommes de ou Éduens étaient compris les peu-
cette histoire (de la conquête des ples des territoires d'Autun, de
Gaules) il ne parait pas hors de Châlons-sur-Saone, de Màcon, de
propos.... L y o n , de Nevers,de Langres et
2
César ne semble-t-il pas indi- le Bourbonnais,
quer ici une sorte d'élection popu- 6
Les Séquanais, peuple de la
laire fondée sur l'opinion? Gaule Celtique qui occupait pres-
•"' Egprc gouverne trois cas, le gé- que toute la Bourgogne et la Fran-
nitif, l'accusatif et l'ablatif, à volonté. che-Comté.
1
Ce même état de choses règne 7
De grands présents, dont ils
dans l'ensemble de la Gaule, et savaient faire le sacrifice pour
de même que dans chaque localité étendre leurs alliances ou clientèles.
on trouve la division , de même il 8
Divitiac, chef des Éduens,
y a rivalité entre chaque peuplade. membre du collège des Druides et
Sous la dénomination d'Èdues ami de Cicéron.
fiUKRRE D E S GAUJUiS. '27
commutations reruni, obsîdihus /Eduis redditis, vetcribus
clientèles restituas, novis per Caesarem comparâtes (quod
ii qui se ad eorum amicitiam aggregaverant meliore con-
dilione atque impcrio œquiore se uti videhant), roliquis ré-
1
bus , eorum graiiâ dignitateque ampIificalA. Sequani prinei-
3
patum dimiscrant. In eorum locum R h e m i suct&sserant ; quos
quod adanquare apud Cœs&rcm gratiâ intelligebatur ii qui
propter veteres inimicitias nullo modo eu m .flduis conjungi
poterant se Khemis in clientelam dicabant. lios iili diligen-
ter tuebantur. Ita et novam et repente collectam auctorita-
te m tenebnnt* Eo tum statu m ; erat, ut longe principes hahe-
rentur ^Edui, secundum locum dignitatis Rhemi obtinerent.
Tu omni Galiiâ, eorum bominum, qui aliquo sunt nu-
méro 4 atque honore, gênera sunt duo : nam piebs penè ser-
5
voruin habelur loco; quai perse niliil audet , et nulli adhi-
belur eonsilio. Plcrique, cùm aut asre alieno, aut magnitudiue
trihutorum, aut injuria potentiorum premuntur, sese in ser-
vi lutem dicant nobilibus : in bos eadem omnia sunt jura
quac dominis in servos. Sed de lus duobus generibus, alte-
rum est Druidum**, alterum Equitum?. Illi rébus divinis
inlersunt, sacrificia publica ac privata procurant, religîoncs
1
Pour in rcliquis rébus, ils ob- dits ou préires, qui lurent d'dbord
tinrent clans tout le reste un cré- possesseurs du suprême pouvoir,
dit, etc. mais quf le cédèrent ensuite aux
- Ceux de Reims, les Rémois. hrenns (du grec ppr/Ca;, arro-
:
• Il élaiteompris, on comprenait gant, lier, martial), chefs des
qu'ils égalaient les Éduens. guerriers; 2° les cubages, devins
Qui soient comptes pour quel- et sacrificateurs (étym. incertaine,
que chose. su, bien j;Strubon les appile êvates
N'ose rien, ne peut rien, n'a (même étym. eu); 3° les bardes,
l'initiative de rien par lui-même. qui chantaient les hymnes divins
Druides, scion M. Raudemenl, et les exploits des héros. Dans les
signifie hommes des chênes, c'est-à- élections annuelles des bardes,
dire Derwyid, Denoyddon en ceux-ci étaient velus de bleu, les
langue kirarique. Quoi qu'il en druides de blanc et les évates de
soit de la langue ftimrique, comme vert; les disciples portaient ces
il parait bien avéré que, depuis trois couleurs mélangées. Pour
l'arrivée des Phocéens à Marseille, l'organisation du sacerdoce drui-
dique, voy., entre autres, YHisi.
le arec était assez, répandu dans
des Gaulois, par Ara- Thierry,
les Gaules, on pourrait faire déri-
part, n, ch. i.
ver le mot druide de 3puç, chêne.
1
Les druides se partageaient en trois Les chevaliers, ou hommes
classes : ï° K« druides proprement d'armes.
28 CESAR.
1
interpretantur : ad hos magnus adolescentium numerus,
disciplinée causa, concurrit ; inagnoque ii sunt apud eos ho-
nore : nam ferc de omnibus controversiis publicis privalis-
que constituunt; et, si quod est admissum faciiius, si
caedes facta, si de hereditate, si de finibus controversia est,
iidem decernunt: prsemia pœnasque constituunt : si quis,
autprivatus, aut publicus, eorum decreto non stetit, sacri-
fions interdicunt/. Haec pœna apud eos est gravissima : qui-
bus ita est interdictum, ii numéro impiorum ac scelcratorum
habentur; iis omnes decedunt, aditum eorum sermonemque
defugiunt, ne quid excontagione incommodi accipiant : neque
iis petentibus jus redditur, neque honos ullus communica-
3
t u r . His autem omnibus Druidibus prseest unus , qui sum-
ma m inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo , si quis ex
reliquis excellit dignitate, succedit. A t , si sunt plures pares,
suffragio Druidum adlegitur; nonnunquàm etiam de princi-
patu armis contendunt. Ii certo anni tempore in finibus Car-
nutum*. quairegio totius Galliae média habetur, considuut,
in loco consecrato. Hùc omnes undiquè,qui controversias ba-
bent, conveniunt-, eorumque judiciis decretisque parent.
Disciplina in Britanniâ reperta, atque indè in Galliam
translata esse existimatur; et nunc qui diligentîîis eam
rem cognoscere volunt plerumque illô, discendi causa,
proficiscuntur.
Druides a bello abesse consueverunt; neque tributa unà
cum reliquis pendunt : militisc vacationem omniumque
5
-rerum habent immunitatem. Tantis excitati prœmiis , et
sua sponte multi in disciplinam conveniunt, et a parentibus
6
propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum
ediscere dicuntur : itaque nonnulli annos vicenosin disciplina
permanent; neque fas esse existimant ea litteris mandare,
1
Pour ad eosdem. topographique se prêterait du reste
2
Sous-ent. ci. merveilleusement au but dont if
;i
L'excommunication chrétienne est ici question. Sous le nom de
est moins formidable en quelque pays Chartrain, César comprend
sorte. l'Orléanais, le Blaisois, le Vcndo-
4
Cette frontière du pays des Car- mois, le pays Chartrain proprement
ntiles pourrait bien être Dreux, dit et la Beauce.
idont le nom même ressemble assez 5
Privilèges, avantages.
hcelu des druides, L a situation e
En quelle langue?
OUKilUE DES G A L L E S .
x
Cette erreur n'était pas loin de la Bible par les Septante ou des
la vérité, puisque, pour apaiser la autres versions antérieures? Les
divinité, l'Homme-Dieu a dù se traditions judaïques étaient sans
substituer à l'hommedéchu, et livrer doute fort répandues alors que les
sa vie pour racheter celui-ci de la Juifs étaient eux-mêmes répandus
mort. sur tous les points de l'ancien
- Mannequins tissus d'osier. monde. Tontes ces questions mé-
:ï
Jésus-Christ, la victime uni- riteraient d'ûlre étudiées.
verselle, a pris sur lui tontes les 4
Pour;mpcvfucrint. Ils immolent
iniquités du inonde, il a été fait, ce qui reste du bétail.
péché cl malédiction pour être 5
Plulon. Tous les peuples son!
immolé. Les Druides, qui parlaient bien obligés d'attribuer à la divi-
grec, n'auraienl-ils point eu con- nité ou à une divinité leur origine
naissance de la version grecque de première.
GUERRE DES GAULES. 31
que ab Druidibus prodituin dicunl : ob eam causam spatia
1
ornais temporis, non numéro dierum, sed noctium , iiuiunt;
et dies natales, et mensium et annorum initia sic observant,
1
ut noctem dies subsequatur. In reliquis vitse instituas, bot ,
ferè ab reliquis différant, quôd suos liberos, nisi cùm adole-
2
verint,ut muous militise sustinere possint, palàm ad se adiré
non patiantur; filiumqueinpuerili œtate, in publico, in con-
spectu patris assistera, turpe ducunt.
Yiri quantas pecunias ab uxoribus, do.'is nomine, acre-
perunt, tantas ex suis bonis, œstimatione factû, cum dotibus
3
communicant . Hujus omnis pecuniae conjuuctim vàlio ha-
betuH, fructusque servanlur. Uter eorum vita supoiarit, ad
eum pars utriusque, cum fruetibus superiorum femporum,
pervenit. Viri in uxores, sicuti in liberos, vit;c nccisque
babent potestatem : et cùm paterfamiliâs, illuslriorc loco
nalus, decessit, ejus propinqui conveniunt; et de more, si
res in suspicionem venit, de uxoribus in servilcm inodum
5
quœstionem babent ; et, si compcrtum est, igni atque
omnibus tormentis excruciatas interfîciunt. Funera sunt,
6
pro cultu G a l l o r u m , magnifica et sumptuosa; omniaque
quse vivis cordi fuisse arbitrantur in ignem inferunL, etiam
animalia; a c , paulô supra banc memoriam7, seni et clien-
tes, quos ab iis dilectos esse constabat, justis funeribus
8
confectis , unà cremabantur.
Qu3C civitates commodiùs suam rempublicam admini-
strare existimantur babent legibus sanctum s, si quis quid
de republicâ a finitimis ru more aut famâ acceperit, uti ad
magistratum déférât, neve cum quo alio communicet, quôd
1
C'est, en effet, par les ténèbres el les esclaves à Rome en pareil cas,
la nuit que tout a commencé; la c'est-à-dire qu'on les soumet a la
lumière, le jour, n'est venu qu'a- question.
G
près. Eu égard à la civilisation, au
2
Peut-être pour cl. Ou bien , degré de culture.
7
quand ils ont grandi de manière à. Peu de temps avant celui dont
3
Ils mettent en commun, en com- nous parlons, celui ou nous som-
munauté avec la dot. mes ; naguère encore.
K
4
On dresse conjointement un Pour lui faire des funérailles
état de ce capital. convenables.
5
Si le décès ne parait pas natu- u
D? snneire, sancihtm, sanction-
rel et soulève des soupçons, on ner. Sanclns. saint, vienlégalemenl
traite les femmes comme on traitait de la,
CESAR.
1
II y avait quelque chose de Volsques ni avec les Valaques;
semblable à Sparte. Il est bon de ils habitaient, dit-on, la Nar-
remarquer qu'il s'agit de latrocinia, bonnaisc ou le haut Languedoc.
el non de furta ; Je brigandage en Ptolémée, liv. in, ch. 10, prétend
grand pouvait èlre permis sans que les Volques habitaient, en
que le iarcin le fût, comme chez effet, la rive droite du R h ô n e , el
nous l'assassinat est infâme et le qu'on les appelait Arécomiens; mais
duelesliraé honorable aux yeux de qu'on donnait particulièrement le
certaines gens. On dirait que cela nom de Tcctosages à ceux qui se
dépend de la longueur du fer ho- rapprochaient davantage des Py-
micide. rénées. — D'où vient ce nom de
2
« La forêt Noire, qui, malgré Tcctosages? est-ce de tegere et
son étendue, ne peut-être, dit M.Bau- de sayuml
dement, qu'une faible partie de la •* Le voisinage de 5a province ro-
forêt Hercynienne. 3» maine, la Provence ou Gaule Nar-
2
Les Volces ou Volques ne doi- bonnaise,qui a conservé son nom à
vent pas être confondus avec les peine modiiié.
2.
34 (J&ÀJ3.
Hujus Hercyniac silvai, quac supra demonsirata est, lati-
1
tudo novem dierum iter expedito palet. Non enim aliter
finiri potest : neque mensuras itiuerum noverunt. Oritur ah
Helvetiorum, et JYemetum, et Rauracorum /inibus : rectâque
fluininis Danubii regione pertinet ad fines Dacorum et Anar-
2 3
tium : hinc sefleetitsinistrorsùs , diversis à flumine regio-
nibus, mullarumque gentium fines propter magnitudinem
attingit. Neque quisquam est hujus Germaniaî qui se aut
adisse ad initium ejus silvac dicat, cùm dierum iter sexaginta
processerit, aut quo e\ loco oriatur acceperit. Multa in eà
gênera ferarum nasci constat, quac reliquis in locis visa non
sint : ex quibus quse maxime différant ab ceteris et mémo-
rise prodenda videanlur, hœc sunt.
Est bos, cervi figura: cujus a mediâ fronte inter aurës
unum cornu exsistit excelsius, magisque directum his quse
nobis nota sunt cornibus. A b ejus summo, sicut palmée, rami
quàm latè diffunduntur. Eadem est feminse marisque na-
tura : eadem forma magnitudoque cornuum 4.
5
Sunt item quse appellantur Alces . Harum est consimilis
capris figura, et varietas pellium : sed magnitudine paulô
antecedunt : mutilseque sunt cornibus, et crura sine nodis
6
articulisque babent : neque quietis causa procumbunt : ne-
que, si quo afflictœ casu consîderint, erigere sese aut subie
vare possunt. His sunt arbores pro cubilibus, ad eas se ap-
plicant, atque ita paulùm modo recliuatac quietem capiunt :
quarum ex vestigiis cùm est animadversum à veuatoribus
quo se recipere consueverint, omnes eo loco, aut à radicibu»
subruunt, aut accidunt arbores tantùm, ut summa species :
4
' Pour un homme sans bagages. Cuvîer, Recherches sur les os-
2 E
Les Helvètes habitaient, la sements fossiles, 3 part., ch. n i ,
r e ER
Suisse, les Némètes le pays de Spire sect. l , art. 1 , d i t : « Ce bœul
et les Rauraques le territoire de n'était autre chose qu'un renne mal
Baie et l'Alsace méridionale, Le décrit. »
5
Danube prend sa source en Souabe, Alces, en grec àXx^, élan, qui
dans la forêt Noire, près de Fùrslen- signifie aussi force, ardeur,
6
.berg, traverse la Souabe, la Bavière, Ce défaut d'articulations est uni*
l'Autriche, la Hongrie, la Servie, la fable qui doit sa naissance à la roi-
ttulgaric cl ht Moldavie, et se jette deur que cet animal a quelquefois
dans la mer Noire. Les Haces nabi- dans les jambes,
:
taient la Valachie el la Moldavie Summa species, la simple ap-
et les Anartes la Transylvanie. parence, Acndo, de ad cœdo cou-
x
' Sur la gauche. per de près.
GUERRE DES (i Ali LES.
earum stantium relinquatur. Hùc cùm se ex consuetudine
reciinaverint, infirmas arbores pondère afiligunt, aLque una
ipsac concidunt.
1
Tertium est genus eorum qui X M appellanlur. îi sunt
maguitudiue paulô infra elepbantos; speeie, et colore, et fi-
gura tauri. Magna vis est eorum et magna velocitas ; neque
homini, neque fera?, quam conspexerint, parcuat. Hos stu-
2
diosè foveis captos interficiunt. Hoc se labore durant ado-
lescentes, atque hoc génère venationis exercent, et qui plu-
rimos ex bis interfecerunt, relatis in publicum cornibus, quse
sint testimonio, magnam ferunt laudem; sed assuesecre ad
hommes et mansuefieri ne parvuli quidem excepti possunt.
Amplitudo cornuum, et figura, et species multùiu a noslro-
rum boum cornibus differt. Hacc studiosc couquisila ab la-
3
bris argento circumcluduut, atque in amplissimis epulis
pro poculis utuntur.
1
Uroch, espèce de buffle ou de • « L'auteur de ce meurtre étail
taureau sauvage; G'est le bœuf sau- Milon, dont Ciceron entreprit la
vage velu des anciens. Les Alle- défense et pour lequel il composa
mands de Prusse le nomment au- le plaidoyer que nous connaissons
rochs. sous le titre iVQratio proMilone. »
2
Adroitement et soigneusement, f Baudemenl. !
ou avidement. ,;
Prètas-senl serment tous â la
3
Aux bords. fois, c'esï-a-duv fussent enrôlés
* Les comices , ou assemblées du en mihM', d\mrf* un sénatus-con-
peuple pour l'élection de.-; nieyislrnî.-. SïïU...
36 CESAR.
1 4
Avant la fin de la première Gergovie, à une lieue de l'em-
veiiie, c'est-à-dire avant neuf heures placement actuel de Clermont, sur
du soir. une colline appelée mont Gergoye
2
Environ quatre-vingts lieues. ou Gergoriat.
3 Le nom de Vercingetorix, '•> Rex, Fera'ngetorcx. Les sa-
comme ceux d'Ambiorix, de Gin- vants hasardent diverses étymolo-
gétorix et autres, se compose, natu- gies ; F'er-chn-cédo-rigk ou fear-
relfement du mot rcx, roi, chef, ringo-toîr. La langue celtique leur
commandant, général, el de dési- est d'un grand secours.
gnations particulières; mais ce n'est n ceux'de Sens, de Paris, de Poi-
poînt un nom propre, comme on tiers, de Cabors, de Tours, du Mans,
serait porte à le croire. On ignore de Limoges et d'Angers,
7
donc le nom vrai de ce. jeune chef II règle combien... et avant
des Arvernes ou Auvergnats. quelle époque.
38 CÉSAR.
1 7
Dans le Rouerçuie, à Rodez. C c u \ de i'Agénois el du Gé-
2
Dans le B e r n , à Bourges. vaudan.
;i
Auprès de l'armée. « Qu'il fallait prévenir tous se*
h
La Loire. desseins; ou lut i i , préférer à tout-
Les Biiunges. les plana colui d'aller d i w ! m ' * n f
" ^ ( v i l i ' U ' n l u a avantageux, plus a i S a ^ u n w
1
3»
existhnavit, ul Karboncm prottciscerelur. lio cùm venisset,
timenles continuât, prœsidia in lluthenis provincialibus,
1
Volcis Arecoinicis, Tolosalibus , circurnque Karboncm, qua»
loca erant bostibus Jinilima, conslituit; pariem copiarum ex
provinciâ, supplementumque, quod ex Italiâ adduxcrat, in
Helvjos', qui fines Arvernorum contingunt, convenire jubet.
His rébus comparais, represso jam Lucterio el remolo,
quod intrare intra prœsidia periculosum putabat, in Helvios
3
proficiscitur. Etsi mons Cebenna , qui Arvernos al) Helviis
discludit, durissimo tempore anni, altissima nive iler impe-
diebat, tamen diseussa nive sex in altitudinem pedum, atqu<"
ita viis patefactis, summo militum labore ad Unes Arverno-
rum pervenit : quibus oppressis inopinantibus, quod sic se
Cebenuâ, ut muro, munitos existimabant, ac ne singulari 4
quidemhomini uuquàm, eo tempore anni, semiue patuerant,
equitibus imperal ut quàm latissimè possint vagentur, et
quàm maximum hostibus terrorem inférant. Celeriter hœc
famâ ac nuntiis ad Vercingetorigem perferuntur : quem
perterriti omnes Arverni circumsistunt, atque obsecrant uî
rj
suis fortunis consulat, neu se aJ> bostibus diripi patiatur,
precsertim cùm videat omne ad se bellum translatum. Quo-
rum ille precibus pennotus, castra ex Biturigibus movet in
Arvernos versus.
At Csesar, biduum in iis locis moratus, quod base de Verein-
6
getorige usu ventura opiniouc pra-ceperat , per eausam
supplementi 7 equitalûsquecogendi, ab exercitu discedit; Bru-
tum adolescentem iis copiis prœficit, hune monet ut in
omnes partes équités quàm latissimè pervagentur : daturum se
operam ne longiùs triduo ab eastris absit. His constitutif
rébus, suis inopinantibus, quàm maximis potest itineribu?:
8
Viennam pervenit. Ibi nactus recentem equitatum, quem
1
Les Volqnes Arécomices, peu- *' Eux, les Arvernos.
ples du lias Languedoc. Toulouse, (ï
II avait pressenti que le Ver-
capitale des Volques Tectosages, cingetorix s'emparerait de ces con
dans le haut Languedoc. trées.
Peuples du Vnarais. 1
Supplemonlnm, un renfort, de?*
r
' Le mont Cévcnne, ou les Cé- recrues.
vennes. 8
Vienne en Daupbîné. L'in-
* Pour un seul individu , sans croyable activité de César consïi-
bagages. tuait une partie de son génie.
40 CES Alt.
: fi
Ceux de Langres. De lui envoyer des vivres.
7
' Gcrgovie desBoïes, différente u4gendicumo\xJgedincum m].
9
1 1
Privé du lenips du jour, cm- Le siège (leGergovie.
pùchéparrarrivéedelanuit. * Woban (Indre), ou Nonan-Ie-
2
Un pont rattachait, reliait G é - Fuzéiier, à douze lieues d'Orléans,
nnbum avec la campagne. sur la route de Bourges» ou Neuvi-
3
On n'eut à regretter qu'un très- sur-Baranjon, ou Nuits, ou enfin
petit nombre d'ennemis; tous les Nevers.
autres furent pris. « La cavalerie.
42 CES A H.
citer sexcentossubmitt.it, quos ab initfo secum babere insti-
tuerai Eorum impetum Galli sustinere non potueruut; atque
1
in fugam conjecti, multisamissis, sese ad agnien receperunt :
7
quibus profligatis, rursus oppidani perterriti comprehensos
eos quorum opéra plebem concitatam existimabant ad Cae-
sarem perduxerunl, seseque ei dediderunt. Quibus rébus
5
confectis, Csesar ad oppidum Avaricum (quod erat maxi-
mum munitissimumque in (imbus Bilurigum , atque agri
fertilissimâ regionc) profectus est : quod eo oppido re-
cepto civitatein »' Biturigum se in potestatem redacturum
confidebat,
Vercingetorix, toteontinuis incommodis Vellaunoduni, G e -
nabi, Novioduni acceptis, suos ad concilium couvocat : docet
a longé alia ratione esse bellum gerendum atque anteà sit ge-
stum : omnibus modis buic rei studendum, ut pabulatione et
commeatu Romani probibeantur : id esse facile, quod equitatu
5
ipsi abundent, et quod anni tempore subleventur : pabulum
6
secari non posse ; necessariô dispersos hostes ex acdiliciis pe-
tere i :hos omnes quotidiè ab equitibus delerï posse. Prœtereà,
salutis causfl, rei familiaris commoda negligenda : vicos
8
atque eedificia incendi oportere, hoc spatio à Boiâ quoquo
versus, quo pabulandï causa adiré posse videantur : barum
ipsis rerum copiam suppetere, quod, quorum in finibus bellum
geralur, eorum opibus subleventur, Romanos aut inopiam
non laturos, aut maguo eum periculo longiùs a eastris pro-
gressuros : neque interesse ipsosne interiîciant, impedimen-
tisvc exuant : quibus amissis, bellum geri non possit. Pra;-
tereà, oppida incendi oportere, quse non munitione et Joci
naturft ab omni sint periculo tuta; neu suis sint ad detrectau-
dam militiam receplacula; neu Romanis proposita ad co-
piam commeatiis praodamque tollendam 9 : hœc si gravia aut
acerba videantur, multô illa graviùs eestimare debere, li-
1
Se replièrent sur le corps d'ar- (;
Ii n'y avait point encore d'her-
mée. bes bonnes à couper.
- Les habitants de Noviodunum. 7
1 .es ennemis, les Romains, iraient
•> Auj. Bourges. dans les maisons.
* La peuplade, 8
Boïe est aujourd'hui détruite.
lis sont secondés, ftnonaés par 8
Pour eu tirer, ou pour y amas-
ia sab-on, IVpoqm; de Tannée. ser des provision*.
GUERRE DES G A U L E S . 43
beros, conjuges in servitutem abstrahi, ipsos interfici; quai
sit necesse acci(3ere victis. »
Omnium cousensu banc sententia probata, uno die am-
pliùs viginti urbes Biturigumincendunlur : hoc idem fit inre-
iiquiscivitatibus ; in omnibus partibus incendia conspiciuntur :
quae etsi magno eu m dolorc omnes ferebant, tamen hoc sibi
1
solatii proponebant, quod se, prope exploratà Victoria ,
celeriter amissa recuperaturos confidebant. Deliberatur de
Avarico in communi consilio, incendi placeret an defendi.
Procumbunt Gallis omnibus ad pedes * Bituriges, « ne pul-
cherrimam propè totius Galliac urbem, quae et prœsidio ci
ornamento sit civitati, suis manibus succendere cogéraiuir :
facile se loci natura defensuros dicunt, quod, propè ex omni-
bus partibus flumine et palude cïrcumdata, unum habeat e*"
perangustum aditum. » Datur petentibus venia, dissuadent»
primo Vercingetorige, post concedente et precibus ipsorum
et misericordia vulgi. Defensores idonei oppido deliguntur.
3
Vercingetorix minoribus Cacsarem itineribus subsequi-
tur, et locum eastris deligit, paludibus silvisque munitum ,
ab Avarico longé millia passuum quindecim. Ibi per cer-
tos exploratores, in singula diei temporal, qusc ad Avari-
cum agerentur cognoscebat; et quid fleri vellet imperabat.
Omnes nostras pabulationes frumentationesque observabat,
dispersosque, cùm lougiùs necessario procédèrent, adorie-
batur, magnoque incommodo afficiebat; etsi, quantum ra-
lione provideri poterat, ab nostris occurrebatur *\ ut incertis
temporibus diversisque itineribus irelur.
Castris ad eam partem oppidi positis, Caesar, quae, inter-
missa à flumine et palude, aditum, utsuprà diximus, angustum
6
habeat, aggerem apparare, vineas agere, turres duas consti-
tuere cœpit : nam circumvallare loci natura probibebat. De
refrumentariâ Boios atque yEduos adbortari non destitit : quo-
rum alteri, quod nullo studio agebant, non multùm adjuva-
bant; alteri non magnis facultatibus, quod civitas eratexigua
et infirma, celeriter quod habuerunt consumpserunt. Summâ
1 A
La victoire paraissant presque A chaque heure, àchaquejns-
certaîne. tant du jour.
a b
Nous avons v u , p. 6, noie r>, Quoique les nôtres ypourvus-
Capsari ad pedet. sent, en
J
A petites journées. 6
Une terrasse.
44 CBS AH.
1
Avec des chances égales. très-pesants, étant composés d'une
2
L'inégalité des positions respec- forte pointe de fer emmanchée d'une
tives. longue et solide pièce de bois.
fi
3
On verrait Lien que. les Gaulois Attacher. Apulée a dit : Ar-
ne faisaient que des démonstrations reptum me loto qnam valido et
de parade. ad ttnsulam quamdam destina ta.
4
Le texte peut présenter plu- (Metam.i liv. n i . , )
7
sieurs sens. Au lieu de lire : Gé- Par des mines.
mis.*, aptissimnm, qu'on pourrait 8
Ils avaient construit des tours
traduire par : race très-habile à , en bois, en planches ( tàbidœ).
je proposerais de lire : Gens... ap- 9
sJgger, terrasse soutenue par
tissimo, qui aurait le même sens. des pièces de bois entremêlées;
s
• On appelait faux un grand cro- aussi travail de terrassement.
chet dont les assiégeants se ser- 10
Produire.
vaient pour renverser les murail- 11
En reliant les mâts ou longues
les des villes. Ces crochets étaient poutres de leurs tours.
CÉSAR.
1 3
Ils arrêtaient les mines déjà César emploie le mol. maierut
ouvertes el commencées par des comme les Grecs celui d'iiXïi, pour
pieux aigus, brûlés par le bout, etc. signifier du bois. Le sens de ces
2
Des poutres droites et couchées deux mots est également étendu
de fout leur long. La plupart n'ont dans l'une et l'autre langue,
4
pas moins de quarante pieds, el Qvod pour aliquod.
donnent ainsi des muraille- de Un peu avant minuit,
G
quarante pteds d'épaisseur. Du bois sec
GUEJLitE DES G AIILES. 47
ut quo primùm occurreretur, aut oui rei ferretur auxilium
vix ralio iiiiri posset. Tamen, quod instituto Caesaris dure
semper legiones pro eastris excubabant, pluresque partitis
1
temporibus in opère erant , celeriter faclum est ut alii
2
eruptionibus résistèrent, alii turres reducerent , aggeremque
interscindereut, omnis verô ex caslris multitudo ad restin-
guendum concurreret.
Cùm in omnibus locis, consumptd jam reliqua parte noctis,
pugnaretur, semperque hostibus spes victorirc redintegra-
3
retur, eo magis quod deustos turrium pluteos videbant, nec
facile adiré apertos ad auxiliandum animadvertebant, sem-
perque ipsi récentes defessis succédèrent, omnemque Gallïéc
salutem in illo vestigio temporis positam arbitrarentur,
5
accidit inspectantes nobisquod, dignum memorid visum ,
praetermittendum non existimavimus. Quidam auto portam
oppidi Gallus, qui per manus sevi<> ac picis iransditas glebas
8
in ignem e regione turris i projiciubat, scorpione ab latere
dextro transjectus, exanirnatusque coneidit : hune ex proximis
unus jacentem trangressus, eodem illo munere tungebatur;
eâdem ratione ictu scorpionis exanimato altero, successit
tertius, et tertio quartus; nec ille priùs est a propugnato-
ribus vacuus relictus locus quàm, resiincto aggere atque
omni parte submotis hostibus, finis est pugnandi factus
1
La plupart des autres se parla- • Qui nous a paru digne de me
geaienl le temps el se relevaient au moire, et que, etc.
,!
travail. Des houles de suif.
2 7
On retira les tours de devant Vis-à-vis d'une de nos tours,
s
la place et on les ramena sur l'autre « Le scorpion était une arbalète
extrémité de la terrasse, en deçà de forte dimension, se montant
de l'endroit où l'on voulait la cou- par le moyen d'un cric, et classée
per. parmi les machines de guerre. Le
•i Plnteus désignait proprement trait qu'il lançait était beaucoup
le toit en forme de dôme qui cou- plus court que lojaselot; mais sn
ronnait les tours, et sous lequel les force do projection le rendait plus
soldais se mellaient à l'abri pour meurtrier. » {Baudement. )
lancer leurs traits par les ouverlu- » On cite un trait analogue des
res. Ce toit était composé de bran- catholiques de Lucerne ou de Fri-
ches flexibles et recouvert de cuir, bourg, dans la guerre du Sonder-
II était ordinairement mobile et hunrt en 1847. Pour donner le
appuyé sur trois roues, au dire de change aux prostesîants, on tenait
Végèce. C'était, donc une espèce de un flambeau allumé, sur lequel les
tnantelet. balles se dirigèrent longtemps. Ren-
4
Dans ce point, coup, moment, versé ou «'teint II reparaissait fou-
instant, jours.
CJSSAR.
1
PendanL qu'il faisait avancer r
- Formèrent un bataillon carré,
une tour et dirigeait, etc. qui présente d'abord un angle, un
2
Les légions en armes cachées coin. Les bataillons carrés ne sont
parmi les mantelets on galeries de donc ppini une invention mo-
bois, recouvertes de cuir. derup.
G U E R R E DES GAULES. 41)
1
II envoya au-devant d'eux et chaque catégorie de peuples et de
les til répartir dans les quartiers nations. Il dissimulait ainsi Té-
du camp assignés primitivement à tendue du désastre.
T. I . 3
U3SAR.
niebant, ejus affirmatioue, dereliquisadjungendiscivitatibus :
prirmimque eo tempore Galli castra munire institueront; et
sic sunt animo consternati homines iusueti laborum », ut
umnia rjuœ imperarentur sibi patienda existimarent.
>.Vec minus quàm est pollicitus Vercingetorix animo la-
borabat, ut reliquas civitates adjungeret; atque earurn prin-
cipes donis pollicitalionibusque alliciebat. Iluic rei idoneos
homines deligebat, quorum quisquc aut oralione subdolà
aut amicitiâ facillimè capi posset. Qui Avarico expugnato ré-
frigérant, armandos vestiendosque curât : simul, ut diminutœ
copias redintegrarentur, imperat certum numerum miJitum
civitatibus; quem et quam ante diem in castra adduci velit;
sagiltariosque omnes, quorum erat permagnus numerus in
Galiiâ , conquiri et ad se mitti jubet. His rébus celeriter id
2
quod Avarici deperierat expletur . Intérim Tbeutomatus,
OHoviconis lilius, rex Nitiobrigum, cujus pater ab senatu
uostro amicus erat appellntus, eum magno equitum suorum
numéro, et quos ex Aquitaniâ conduxerat, ad eum pervenit.
Gœsar, Avarici complures dies commoratus summainque
ibi copiaui frumenti et reliqui eomineatùs nactus, exercitum
ex labore atque inopiû reficit. J a m propè hieme confectâ,
cùm ipso anni tempore ad gerendum bellum vocaretur, et
ad hostem proficisci constituisset, sive. eum ex paludibus
silvisque elicere, sive obsidione premere posset, Jegati ad
<uim principes /ISduorum veniunt, oratum « ut maxime ne-
cessario tempore civitati subveniat : summo esse in periculo
3
Vf in , quod, cùm singuli magistratus antiquitùs creari at-
que regiam potestatem aumim obtinere consuessent, duo
mngistratum gérant*, et se uterque eorum legibus creatum
esse dicat : borùm esse alterum Convictolitanem, florentem
et illustrem adolescentem ; alterum Cotum, antiquissimâ
familifl natum, atque ipsum hominem summac potentiae et
magnas cognationis, cujus frater Vedeliacus proximo anno
eumdem mngistratum gesserit ; civitatem omnem esse in
1
II leur représente que les ci- convoi de blé, et qui étaient la
loyens romains sont le seul appui, sous sa sauvegarde. Ou enfin : qui
la seule confiance de la garnison, étaient le seul appui du secours et
Ou bien : Il leur montre des ci- du renfort dont eux-mêmes fai-
toyens romains assemblés pour eon- saient partie, et qu'ils menaient a
duire, sous leur escorte, un grand César.
UUEHHtt DES Q W L E S . 5-1
1
Pour resserrer le camp * Après le départ des assiégeants.
2
Le camp laissé par César, et * Fabius faisait ajouter des para-
des lors les affaires proprement pets aux remparts.
5
dites. Auprès de GergoWe.
CKSA'It.
J
nuntiis aLitavico acceptis, nullum sibi ad cognoseendum
spatium relinquunt. Impellit alios avaritia, alios iracundia
et temeritas; quac maxime illi hominum generi est innala,
ut levem auditionem habeat pro re compertâ. Bona civium
romanorum diripiunt, cacdes faciunt, in servitutem abs-
3
trahunt. Adjuvat rem proclinatam Convictolitanis, ple-
bemque ad furorem impellit; ut, facinorc admisso, ad
sanitatem reverti pudeat. M . Aristium, tribunum militum,
3
iler ad legionem facientem, fidedatâ,ex oppido CahiHono
cdncunt; idem lacère cogunt eos qui negotiandi causa îbi
eonstiterant. JIos continué) in itinere adorti, omnibus iinpe-
dimentis exuunt; répugnantes, diem noctemque obsidcnt :
multis utrimque interfectis, majorem multitudinem ad arma
concitant.
Tnterim, nuntio allato omnes eorum milites in potestate
Cacsaris teneri, concurrunt »' ad Aristium : nihil publico
factum consilio demonstrant; quacslionem de bonis direptis
5
decernunt ; Litavici fratrumque bona publicant; legatos ad
Caesarem, suî purgandi gratiû, mittunt. Hacc faciunt reçu-
6
perandorum suorum causa ; sed, contaminati facinore,
et capti compendio i ex direptis bonis , quod ea res ad mul-
tos pertinebat, et timoré pœnac exterriti, consilia clàm de
bello inire incipiunt, civitatesque reliquas legationibus sol-
licitant. Quac tametsi Cacsar intelligebat, tamen, quàm mi-
tissimè potest, legatos appellat: « nihil se, propter inscientiam
levitatemque vuîgi, gravius de civitate judicare ; neque de
suâ in ./Eduos benevolentiâ diminuere. » Ipse majorem Galliae
motuin exspectans, ne ab omnibus civitalihus circumsiste-
relur, consilia iuibat quemadmodum à GergoviA discederet,
ac rursùs omnem exercitum contraherct, ne profectio nata a
timoré defectionis similis fugac videretur.
Hacc cogitanti accidere visa est facultas benè rei gerendœ;
nam cùm minora in castra, operis perspiciendi causa, ve-
nisset, animadvertit collem, qui ab hostibus tenebatur, nu-
5
' Pour réfléchir. Ils ordonnent une enquête, une
2
Aide à tomber l'objet incliné ; information,
favorise l'impulsion donnée, se « Pour retirer leurs troupes d'en-
prêle aux violences. tre ses mains.
7
3
Chalons-sur-Saône. ïîpris du gain, du profit qu'ils
1
Lestfduesaccourent. pouvaient en retirer.
GI/BlUtU D E S ( i A U i . E S . 57
datum hominibus, qui supenoribus diebus, vix prae multi-
;
1 1
Les muletiers avec des casques. Ayant fait couvrir et voiler Je*
2
IJ y avait vue du haut de la insignes et décorations, et cacher
ville dans le camp. les enseignes.
; A
* Au lieu de munitionum copiœ, Fait défiler,
que portent certaines éditions. ' Il .^a^issaii ù\nw surprise.
28 CESÀ H.
1
De troupes serrées, ou mieux : " Qu'il ne souffrirait pas, necom-
dc fossés cl de palissades très-rap- mettrait pas cette faute de lais-
prochcps. Quolffues-nns traduisent sor— Il avnil promis d« monter le.
GUKitiu*: s>i:s r. U ; L E K .
1
Les hommes de sa compagnie &
On est heureux de rencontrer
(manipulas, de matins pleo pour un sentiment d'humanité dans le
repleo). général en chef; on n'eut pas à
7
Avec trop d'acharnement, d'im- regretter moins de sept cents hom-
patience el de vivacité. mes. On pourrait, sans doute,
•* Placée en réserve. contester sur le sens du mot (ksi»
4
Qui n'est pas de fêle, ni de ri- tlerati, mais il faut l'interpréter de
sée; in pour non fesius ou festi- la manière la plus honorable pour
vus ; tenir tête et faire face à l'en- César.
nemi. Certaine, évidemment possible.
GUEiiHE D E S G A C i . E S - (ii
1
coulent ion c propler iniquitatem loci acciperet : quantoperè
eorum animi magnitudinem admiraretur quos non castrorum
munitiones, non altitudo montis, non murus oppidi tardare
potuisset; iantoperè licentiam arrogantiamque reprehendere,
quod p l u s se quàm imperatorem de Victoria atque exitu
rerum sentire existimarent : non minus se in milite mode-
stiam et continentiam quàm virtutem atque animi magnitu-
dinem desiderare. »
2
Hâc habita concione, et ad extremum conlirmatis mili-
tibus,ne obhanc causam animo permoverentur ; neu, quod
iniquitas loci attulisset, id virtuti hostium tribuerent", eadem
de profectione cogitans quae senserat, legiones ex eastris
educit, aciemque idoneo loco constituit. Cùm Vercingetorix
nihilo magisin soquum locum descenderet, levi facto equestri
3
praclio, atque eo s e c u n d o , in castra exercitum reduxit
Cùm hoc idem postero die fecisset, satis adgallicam osten-
5
tationem minuendam militumque animos conQrmandos
factum existimans, in yEduos castra movit. Ne tum quidem
insecutis hostibus, tertiâ die ad (lumen Elaver ponteoi re-
fecit, atque exercitum transduxit.
lbî a Virdumaro atque Eporedorige /Eduis appeilatus,
discit cum omni equitatu Litavicum ad sollicitandos /Eduos
6
profectum : opus esse et ipsos antecedere ad confirman-
dam civitatem. Etsi multis jam rébus perfidiam yEduorum
Cœsar perspectamhabebat, atque horum discessuadmaturari
defeclionem civitatis existimabat, tamen retinendos eos non
censuit,tie aut inferre injuriai» videretur, aut dare timoris
aliquam suspicionem. Discedentibus his, breviter sua in
vEduos mérita exposuit : « quos et quàm humiles accepisset,
8
compulsos 7 in oppida, multatos agris, omnibus ereptis
copiis Î>, imposito stipendio, obsidibus summâ contumeliâ
extortis; quam in fortunam quamque in amplitudinem de-
duxisset,utnon solùm inpristinum statum redissent, sed
1
Dans le combat, la lutte, la (;
Eux-mêmes (Virdumare et Epo-
mêlée. redorix ) avaienl besoin d'aller (le-
2
Raffermir, rassurer. vant .
3
Avantageux , favorable pour " Refoulés.
César. 8
Privés, dépouillés.
* César lit rentrer ses troupes. 9
Troupes de défense et autres
L'ostentation, îa vanité. ressources.
62 CESAK.
1 3
Les Gaulois dans leurs entre- De la réserve et des bagages.
liens et conversations avec les Ro- • Vers neuf heures du soir. Une
mains. veille durait trois heures.
2
Ceux du Beauvoisis, ou Bello- • En faisant beaucoup de bruit.
vaques. 5
Des barques.
G U Eli RE D E S G A U L E S . «5
egressus cum tribus legionibus, eum locum petit, quo naves
appelli jusserat.
Eô cùm esset ventum, exploratores hostium , ut omni flu-
minis parte erant dispositi inopinantes, quod magna subito
erat coorta tempestas, ab nostris opprimuntur : exercitus
1
equiiatusque, equitibus romanis administrantibus, quos
einegotio pracfecerat, celeriter transmittitur. Uno ferè tem-
pore, sub lucem, hostibus nuntiatur in eastris Piornanorum
prseter consueludinem tumultuari, et magnum ire agmen
ad verso flumine, sonituinque remorum in eadem parte exau-
diri, et pauiô infrà milites navibus transportai. Quibus ré-
bus auditis, quod existimabant tribus Jocis transire legiones,
atque omnes perturbâtes defectione /Eduorum fugam parare,
suas quoque copias in très partes distribuerunt : nam et prec-
2
sidio e regione castrorum relicto, et parvâ manu Metiose-
3
dum versus missa, quae tantùm progrederetur quantum na-
ves processissent, reliquas copias contra Labienum duxerunt.
Prima luce, et nostri omnes erant transportai, et bo-
stium acies cernebatur. Labienus, milites cohortatus « ut
suac pristinœ virtutis et tôt secundissimorum pracliorum me-
moriam tenerent ; atque ipsum Cœsarem, cujus ductu sac-
penumero hostes superassent, adesse praesentem existima-
rent', » dat signum prœlii. Primo concursu , ab dextro cornu,
ubi septima iegio constiterat, hostes peliuntur, atque in fu-
gam conjiciuntur : ab sinistro, quem locum duodecima legio
tenebat, cùm primi ordincs hostium translixi pilis* concidis-
sent, tamen acerrimè reliqui resistebant, nec dabatsuspicio-
nem fugcC quisquam. Ipse dux hostium Camulogenus suis
aderat, atque eos cohortabatur. A t , incerto etiam nunc exitu
victoriac, cùm septimac legionis tribunis esset nuntiatum
quae in sinistro cornu gererentur, post tergum hostium legio-
5
nem ostenderunt signaque intulerunt'*. INfe eo quidem tem-
pore quisquam loco cessit : sed circumventi omnes interfe-
ctique sunt : eamdem fortunam tulit Camulogenus. At ii qui
1
L'infanterie et la cavalerie, avec * Percés de traits, de javelots,
l'aide dos chevaliers... * Les tribuns montrèrent leur lé-
2
En face du camp des Romains, gion derrière les ennemis, qu'ils ve-
3
Meudon, plutôt que Choisy-le- liaient prendre en queue.
w
Roi ou Melun, comme le prétendent Et les chargèrent, en dirigeant
certains auteurs. contre eux leurs enseignes.
CÉSAR.
1 :>
Par les Édues. Ils regrettent de n'avoir plus
- Par des menaces de morl. les bontés que César leur témoi-
:i
fikemi el Linyones. gnait.
1 0
Ni aux uns ni aux autres ; ils U exige des otages comme ga-
gardèrent la neutralité. rantie.
G U E R R E DES G A U L E S . or
1
Gâter les blés en grain, ou dé- I
Habitants de la Savoie et du
truire Ja rùcolUi en herbe, mais Dauphiné.
plutôt le premier. b
Les Cabales, dans le Gévaudan»
- LesSégusiens, dans le territoire dép. de la Lozère.
représenté aujourd'hui par les dé- II
Ceux du "Vivarais (Ardèche*
partements du Rhône et de l'Ain. 7
Ce Lucius César suivit, plu*
Leur capitale était Forum Segu- tard, le parti de Pompée.
biunormn, auj, Faurs, ci-devant cap. 8
« Les t'vocall étaient des sol-
du haut Forez (Loire ). dats émérites qu'on rappelait sous
* De la province romaine ou Pro- les drapeaux , comme ayant une
vence. longue expérience du métier des
u'8 CESAB.
(
« On pense, dit M. Baudement, •» La forte position d'Alise a fait,
que cet Éporédorix était Je père dire à Ptularque que le siège de
de celui dont il est question au cette ville est le fait d'armes qui
cli. LIV. » « acquit à César la gloire la mieux
2
Les fît rentier dans le camp. méritée et celui de tous ses exploits
3
Aujourd'hui Alise, Alizé ou ou il montra le plus d'audace et
Sainte-Reine, dans la Bourgogne, d'habileté. » Vie de César, xxvn.
à dix lieues de Dijon. Alesiam, acc. Velléius-Paterculus en parle avec
régi par protenus, droit à... un enthousiasme juvénile, pour ne
* Les Mandubes ou Mandubiens, pas dire puéril. Liv. u, ch. 47«
peuple de l'Auxois (Côte-d'Or), lJ
I/Ose et rOzeraln, Lntosa et
chef-lieu Semur. Osera.
70 CJRSÀIL
6
1
Dont les extrémités étaient Des semelles d'un pied de long,
pelées et aiguisées. garnies de pointes de 1er.
2
lis s'en couvraient et s'y em- 7
Ces divers noms donnés par
barrassaient. les soldats marquent (pie ces ou-
3
Ces trous, creusés en quinconce, vrages étaient nouveaux pour eux ;
formaient un cône renversé, dont et ces précautions de César indi-
le sommet est plus aigu par le bas. quent ses inquiétudes et sa dé-
4
De la grosseur de la cuisse (du tresse.
nominatif fcmen, inusité ). B
Amassé, apporté. Chaque solda!
r>
Étaient chaussés de terre par le devait avoir ses provisions pour un
pied. mois.
GUERRE DES GAULES.
1 3
Huit mille cavaliers et deux La dignité, la noblesse, l'hon-
cent quarante mille fantassins. neur, la fierté. Je me rangerais aussi
2
Le combat pouvant se livrer de à cet avis si l'honneur seul y était
deux cotés à la lois, du côté d'Alise engagé, s'il ne s'agissait que de
el du côté de la plaine. notre vie.
GU1LHKE D E S G A U L E S .
1
Est-ce pour se tenir en haleine? faisceaux, qui étaient la marque de
" Les passages étant fermés. l'autorité chez les Romains : on c»
A^ujettie aux haches et aux portait douze devant les consuls.
atque uxoribus exire coguntur. I i , cùm ad munitiones Ro-
manorum aecessissent, /lentes omnibus precibus orabant ut
se in servitutem receptos cibo juvareut. Hos Cacsar, disposi-
r
tif in vallo custodiis, recipî probibebat .
Intereà Comius reliquique duces, quibus summa im-
perii permissa erat, cum omnibus copiis ad Àlesiam perve-
niuut; et, colle exteriore occupato, non longiùs quingentis
passibus a nostris munitionibus considunt. Postero die, equi-
tatu ex castris cducto, omnem eam planitiem, quamin longi-
tudinem tria millia passuum patere dcmonstravimus, com-
plent; pedestresque copias, paulùm ab eo loco, abditas in
locis superioribus constituunt. Erat ex oppido A lesîâ despectus
in campum ; concurritur, bis auxiliis visis; fit gratulatio inter
eos, atque omnium animi ad laetitiam excitantur. Itaque,
productis copiis, ante oppidum considunt, et proximam
ibssani cratibus integuut, atque aggere expient; seque ad
eruptionem atque omnes casus comparant.
Cacsar, omni exercitu ad utramque partem munitionum
disposito. u t , si usus veniat, suum quisque locum teneat et
noverit, equitatum ex castris educi et praclium committi
jubet. Erat ex omnibus castris, quac summum undiquè j u -
gum tenebant, despectus : atque omnium militum intenti
animi pugnac eventum exspectabant. Galli, inter équités, raros
sagittarios, expeditosque levis armaturae interjecerant ; qui
suis sedentibus auxilio succurrerent, et nostrorum equitum
2
impetum sustinerent. A b lus complures de improviso vulne-
rali praclio excedebant. Cùm suos pugnâ superiores esse
Galli confiderent, et nostros premi multitudine vidèrent, ex
omnibus partibus, et ii qui munitionibus continebantur, et
ii qui ad auxilium convenerant clamore et ululatu suorum
animos confirmabant. Quod in conspectu omnium res gère-
batur, neque rectc aut turpiter factum celari poterat, utros-
1
« César ne dit pas ce que de- pinion sanguinaire de Crilognale
vinrent ces malheureux, mais il est commençait à prédominer. Ils ne
facile de le déduire de la position pouvaient rentrer, toute subsistance
horrible dans laquelle ils se trou- leur était enlevée, la mort était
raient. En avant, les retranchements partout. Le théâtre d'une pareille
romains, avec tous les movens de catastrophe a gardé le nom de plaine.
défense el l'inexorable wrionte du des hennés. (R. OE COYNART, Lv
général, formaient un obstacle in- siège d'Alesia.)
}
franchissable; derrière eux, l'o- '- Bon nombre de Romains.
GUEiilïE DiiS G A U L E S . 77
1
Une à partir de quarante; donc ches pour venir en aide et porter
trente-neuf. secours, subsides.
2
Le paludamentitm, ou manteau ** Atteint Parrièrc-gardc.
de pourpre. ' « Vercingetorix, dit M. Am.
iî
Un nouveau cri reçoit le pre- Thierry, n'attendit pas que les cen-
mier, le rencontre et lui succède. turions romains le traînassent, pieds
4
Attaques, engagements et mar- et poings liés, aux genoux de Cé~
GlïERItE DES G A U L E S . 81
1
atque Arvernis, si per eos civitatcs recuperare posset, ex re-
2
liquis captivis toto exercitu capita singula , prœd<e nomine ,
dislribuit.
His rébus confectis, in /Eduos proiîciscitur; civitatem
recipit. Eo legati ab Arvernis missi quae imperaret se facturos
pollicentur. Imperat magnum numerum obsidum. Legiones
in hiberna mittit; captivorum circiter viginti millia /Kduis
Arvernisque reddit. T. Labienum, cum duabus legionibus et
equitatu, in Sequanos proiicisci jubet; huic Marcum Sem-
3
pronium Rulilum atlribuit . Caium Fabium et Lucium i\Ji-
nucium Rasilum, cum duabus legionibus, in tthemis <*ollo-
cat, ne quam a linitimis calamitatem accipiant. Caium
Antistium Reginum, in Ambivarclos; Titum Sextium, iu
Bituriges; Caium Caninium Rebilum, in Rutenos, cum
singulis legionibus, mittit. Quiutum Tullium Ciceronein et
Publium Sulpicium, Cabiloni et Matiscone in tiduis ad
Ararim, reiirumentariœ causa, collocat : ipse Bibracte hie-
sar. Montant sur son cheval cn- amitié, ses bienfaits, dont il l'avait
harnaché comme dans un jour de si mal payé; » puis il lit signe à ses
bataille, revêtu lui-même de sa plus licteurs de le garroler et de l'en-
riche armure, il sortit de la ville et traîner dans le camp. Vercingetorix
traversa au galop l'intervalle des souffrit tout en silence. Les lieute-
deux camps, jusqu'au lieu où sié- nants, les tribuns, les centurions
geait le proconsul. Soit que la ra- qui entouraient le proconsul, les
pidité de sa course l'eût emporté soldats même paraissaient vive-
irop loin, soit qu'il ne fit par là ment émus. Le spectacle, d'une si
qu'accomplir un cérémonial usité, grande et si noble infortune parlait
il tourna en cercle autour du tri- h toutes les âmes. César seul resta
bunal (PluL, César, 27), sauta de froid et cruel. Vercingetorix fut
cheval, et, prenant son épée, son conduit à Rome et plongé dans un
javelot et son casque, il les jeta cachot infect, ou il attendit pen-
aux pieds du Romain {id., ib. ; Dion dant six ans que le vainqueur vint
Cass., L 40) sans prononcer une élaler au Capitule l'orgueil de son
parole. Ce mouvement de Vercin- triomphe ; car ce jour-Là seulement
getorix , sa brusque apparition, sa le patriote gaulois devait trouver,
haute taille, son visage lier et sous la hache du bourreau, la (in
martial causèrent parmi les spec- de son humiliation et de ses souf-
frances. » (Dion Cassius. ib. )
tateurs un saisissement involon-
1
taire. » Pour voir si, par leur entre-
« César fut surpris et presque mise.
effrayé. Il garda le silence quelques - Chaque captif,par léte d'homme;
instants; mais bientôt, éclatant en il donne à chaque soldai un pri-
accusations et en invectives, il re- sonnier à titre de butin.
3
procha au Gaulois « son ancienne II adjoint, il associe.
CfiSAIt.
GUERRE CIVILE.
3
» Aujourd'hui Santo-Pcrino, dans ACîglio, Ile près de la Toscane,
Je Samnium, au royaume de Waples. et à Cozano, aujourd'hui Ajaccio,
7
Vaisseaux légers dont on peut en Corse,
se servir actuellement, qui agissent * Rome.
5
*ile, qu'on iaisail mouvoir et agir 11 s'agit de Pompée.
fi
•Uer des rame*. Par ordre des magistrats*
GUERRE CIVILE 83
Pompeium et Caium Cœsarem, patronos civitatis; quorum
1 2
aller agros Volcarum Arecomicorum et Helviorum publiée
iis coneesserit ; alter bello victas Gallias attribuerit vecti-
galiaque auxerit; quare paribus eorum bcneficiis, parem se
quoque voluntatem tribuere dcbere; et neutrum eorum con-
tra alterum juvare, aut urbe aut portubus recipere. »
rtac dum inter eos aguntur, Domitius navibus Massiliam
pervenit; atque, ab iis receptus, urbi prœfîcitur. Summa ei
belli administrandi permittitur. Ejus imperio classem quo-
3
quoversùs dimittunt; onerarias n a v e s , quas ubique pos-
sunt, deprehendunt, atque iu portum deducunt; earum
clavis, aut materiâ atque armamentis instructis 4 , ad rcliquas
armandas reficiendasque uluntur; frumenti quod inventum
est in publicum conférant; reliquas merces commeatusquc
adobsidionem urbis, si accidat, reservant. Quibus injuriis
permotus Caesar, legiones très Massiliam adducit; turresvi-
5
neasque ad oppugnationem urbis agere, naves longas Are-
late numéro duodecim facere instituit. Quibus effectis ar-
matisque diebus triginta, a quâ die materia caîsa est,
adductisque Massiliam, his D . Brutum profitait; C . Trebo-
nium legatum ad oppugnationem Massiliac relinquit.
Dum haoc parât atque administrât, C . Fabium legatum
cum legionibus tribus, quas Narbone circumque ea loca, hie-
mandi causa, disposuerat, in Hispaniam pracmittit, ceieri-
6
terque Pyrenacos saltus occupari jubet; qui eo tempore ab
L . Afranio legato prasidiis tenebatur. Legiones reliquas,
quae Iongiùs hiemabant, subsequi jubet. Fabius, ut erat îm-
peratum, adhibitâ celeritate, praesidium ex saltu dejecit; ma-
gnisque itineribus7 ad exercitum Afranii contendit.
Adventu Vibullii Rufii, quem a Pompeio missum in Hi-
spaniam demonstratum est, Afranius, et Petreius, et Varro,
legati Pompeii ( quorum unus tribus legionibus Hispaniam
8
citeriorem; alter a saltu Castulonensi ad A n a m , duabus le-
1
Los habitants du Bas-Languedoc, s
Des tours et des mantelels.
de Nîmes. c
Des passages ou pas, par où l'on
2
Ceux de l'Ardèche. peut franchir et comme sauter les
Des vaisseaux de charge, de montagnes.
transport; vaisseaux marchands. 7
A grandes journées, a marches
4
Avec les clous, le bois et les agrès forcées.
amassés. • r< Caslulo. aujourd'hui Cazlona,
84 CESAR.
Quo facto duas res consecutus est ; quod pignore animos cen-
turionum devinxit, et largitione redemit militum voluntates.
Fabius finitimarum civitatum animos litteris nuntiisque
3
lenlabat. ïn Sicore flumine pontes effecerat duos, inter se
distantes millia passuum quatuor; his pontibus pabulatum mit-
tebat, quôdea quac citra flumen fuerant superioribus die-
bus consumpserat. Hoc idem ferè, atque eadem de causa,
ponipeiani exercitûs duces faciebant; crebrôque inter se eque-
stribus pracliis contendebant. Tfùc cùm quotidianâ consue-
1
S'étant transportées en même sur deux points, de manière à faire
temps et réunies en cet endroit, face des deux côtés à la fois.
pour servir d'escorte spéciale aux 5
Loin des deux armées qui étaient
fourrageurs. aux prises.
2
Us en furent avertis par les débris G
Les généraux du parti de
de bois el les claies. Pompée.
3
Reliant la ville et lecamp, abou- 7
En avant de son camp.
tissant aux deux. 8
Qu'il ne tenait qu'à Afranius
* Il constitua el disposa son armée qu'on en vint aux mains.
86 CÉSÂ.R.
1
D'autres renforts, envoyés par * Arrête , réprime.
Afranius* 5
Droit, roide, a p i c
2
Les Portugais. Maïs depuis la ville la mon-
s L'ennemi courant sans ordre. taçne avait une pente doue'*.
88 CÉSÀIw
' Les corps ennemis grossissaient logue, tout s'explique assez Lien,
:\ chaque instant. Les hastaircs ou hastats, à cette
2
J'avoucqueceltelocutionm'env époque, étaient ceux qui combat-
harrasse. ïi doit y avoir quelque taient au premier rang, avec des
chose de sous-enïeiuîu. Fulginius piques ou javelots Miasta)-
élait-il encore premier fias fa ire, ou :>
On appelait primipile la pre-
bien vUnl-ïl ex-premier? Si I'onsous- mière centurie d'une légion flans
ndend (lux, ou nuire terme ana- rarméc romaine.
wUKHKE CIVILE. KO
1
LaCinga,CincaouCingra, riviè- ?
Les convois de vivres.
re d'Aragon, qui prend sa source aux 3
Pour si quid reliqui.
Pyrénées et va se jeter dans TÉbre. i
Facile aisé.
:
90
trans ilumen intégra quo omninô Caesar adiré non poterat.
lise permanserunt aquac dies complures. Conatus est Car-
sar reficere pontes ; sed nec magnitudo fluminis permittebaL
neque ad ripam disposite cohortes adversariorum perfici
patiebantur; quod illisprohibere erat facile, tum ipsius flu-
minis natura' atque aquae magnitudine, tum quod ex totis
ripis in unum atque angustum locum tela jaciebantur; al-
que erat difficile, eodem tempore rapidissimo flumine, opéra
perficere, et tela vitare.
Nuutiatur Afranio magnos comitatus, qui iter habebant
ad Caesarem, ad flumen constitisse. Vénérant eo sagittarii
ex Tlutenis , équités ex Galiiâ, cum multiscarris magnisqup
Impcdhnentis, ut fert gallica consuetudo. Erant praetere;*
2
cujusque generis hominum millia circiter sex, cum servis
liberlisque ; sed nullus ordo, nullum imperiumcerlum, cùm
suo quisque consilio uteretur, atque omnes sine timoré iter
:
lacèrent, usi superiorum temporum atque itînerum licentia '.
Erant complures honesti'* adolescentes, senatorum filii, et
equestris ordinis; erant legationes civilatum; erant legati
5
Cœsaris; hos omnes flumina continebant . A d hos oppri-
mendos, cum omni equitatu tribusque legionibus Afranius
0
de nocte proliciscitur ; imprudentesque antè missisequitibus,
aggreditur ; celeriter tamen sese galli équités expediunt prac-
Eiumque committunt. H i , dum pari certamine res geri po-
tuit, magnum bostium numerum pauci sustinuêre; sed
ubi signa legionum appropinquare cœperunt, paucis amissis,
sese in montes proximos coJiferunt. Hoc pugnac tempus ma-
gnum attulit nostris ad salutem momentum : nacti enimspa-
tium, se in loca superiora receperunt. Desiderati sunt eo
die sagittarii circiter ducenti, équités pauci, calonum/ atque
impedimentorum non magnus numerus,
8
His tamen omnibus anuona erevit : quae ferè res, non
solùin inopiâ praesentis, sed etiam futuri temporis timoré,
ingravescere consuevit. Jamque ad denarios quinquaginta in
1 1
L a nature, ici : la rapidité et De noble famille.
5
ia profondeur. Les débordements arrêtaient
2
De toute condition. toute cette Iroupe.
3 G
Comme ils l'avaient fait lors de hnprovidcntcs à ('improviste,
9
7
leur départ et sur le territoire de la Des valets, des goujats.
H
Gaule. Le prix , la cherté (les vivres.
GUEIUIK c:i\ Î L E . 9!
[
singulos modios anuona pervenerat , et militum vires inopia
ïrumenli diminuerai atcjuc incommoda in dies augebantur;
et, tam paucis diebus, magna erat rerum facta commutatio,
ac se fortuna inclinaverat, ut nostri mognâ inopifi necessa-
2
riarum rerum conflictarentur; i l l i omnibus abundarent ré-
bus, superioresque haberentur. Caesar iis civitatibus quac
ad ejus amicitiam accesserant, quo minor erat frumenti co-
3
pia, pecus imperabat ; calones ad longinquiores civitates
dimittebat''. Ipse praesentem inopiam, quibus poterat subsi-
diis, tutabatur.
Hacc Afranius Pctreiusque et eorum amici pleniora
5
etiam atque uberiora Romam ad suos perscribebant . Mu Ita
rumor fingebat ; ut penè bellum confectum videretur. Quibus
litteris nuntiisque Romani perlatis, magni domum concur-
sus ad Afranium, magnac gratulationes fiebant; multi ex
Italiâ ad Cn. Pompeium proficiscebantur ; alii, ut principes 7
talem nuntium attulisse ; alii ne eventum belli exspectasse,
aut ex omnibus novissimi venisse viderentur.
Cùm in his angustiis res esset, atque omnes via; ab afra-
nianis militibus equitibusque obsiderentur, nec pontes perfici
possent, imperat militibus C?esar ut naves faciant, cujus
generis eum superioribus anuis usus Britanniae doeuerat.
8
Carinac primùm ac statumina ex levi materiâ fiebant; reli-
quum corpus navium, viminibus contextum, coriis integc-
batur. Ï-Jas perfectas carris junctis dcvehit noctu millia
passuum a castris duo et viginli, militesque his navibus
flumen transportât, continente m que ripae collem improvisô
occupât. Hune celeriter, priusquam ab adversariis sentiatur,
communit;hùc legionem poslen transducît; atque ex u traque
parte pontem institutum perlicit biduo. Ita comitatus, et
qui frumenti causa processerant, tutô ad se recipit, et rem
frumentariatu expedire incipit.
1
Le blé se vendait cinquante de- ft
Ils exagéraient, dans leurs rap-
niers le boisseau. ports, la situation de César.
2
Ceux d'Afranius, au contraire. 5
Pour in- domum*
3
Exigeait du bétail au lieu de 7
Les premiers.
grain. s
La quille et les varangues ou les
4
Renvoyait pour s'en débarras- flancs; les bases, les assises se
ser, ou envoyait pour se procurer faisaient en bois léser.
des vivres.
02 OÉSAIÏ.
1
L'fcbre. d'hui la Vieille el la Nouvelle Ca»-
2
De la cité, delà population , de tille et la partie ouest de. l'Aragon,
leurs concitoyens. d'après Massclin.
3
Les Ccllibériens, nation formée * Des deux partis opposés, celles
du mélange des Celtes avec les des villes qui avaient suivi Sertorius,
Ibères, ou anciens espagnols, ayanl été vaincues, craignaient te
avaient pour capitale Bilbilis. Ils nom du vainqueur (Pompée) mém^
habitaient au sud de l'ïber, jusqu'au absent ; et celles qui.... Quant a
Taiie, le territoire formant aujour- César...
(jlJËKttË CIVILE. 9 5
' II ne lui restait plus qu'à mal- irent à rarrière-garrle des ennemis,
A
fraiter avec sa cavalerie l'armée de Les soldats conjuraient leurs ol-
.<es adversaires el à entraver leur liciers de....
marche. * Les labeurs des mêmes soldafc,
* Les cavaliers de César se mon leurs fatigues.
00 GËSAil,
flumini exercitum objicerc, conandum tamen atque experien-
dum judicat. Itaque infirmiores milites ex omnibus centuriLs
deligi jubet, quorum aut animas aut vires videbantur susti-
nere non posse; hos cum legione unft pracsidio eastris rclin-
quit; reliquas legiones expeditas educit; magnoque numéro
jumentorum in flumine suprà atque infrà constituto, trans-
ducit exercitum. Pauci ex his militibus, vi fluminis abrepti,
ab equitatu excipiuntur, ac sublevantur ; interiit tamen neino.
Transducto incolumi exercitu, copias instruit, triplicemque
aciem ducere incipit; ac tantum fuit in militibus studium
ut, millium sex addito circuitu, magnâque ad vadum flumi-
nis morâ interpositâ, eos qui de tertiâ vigilift exissent ante
horam diei nonam consequerentur.
Quos ubi Afranius procul visos cum Petreio conspexit,
nova re perterritus, locis superioribus consistit, aciemque
instruit. Cacsar in campis exercitum reficit, ne defessum prac-
T
lio objiciat; rursùs conantes progredi insequitur et moratur.
Illi necessariô maturiùs quàm constituerant castra ponunt ;
2
suberant enim montes, atque à millibus passuum quinque
itiuera difficilia atque angusta excipiebant. Hos intra montes
se recipiebant, ut equitatum effugerent Caesaris ; pracsidiisque
3
in angustiis collocatis, exercitum itinere prohibèrent ; ipsi,
sine periculo ac timoré, Iberum copias transducerent. Quod
fuit il lis conandum atque omni ratione efficiendum; sed to-
tius diei pugnâ atque itineris labore defessi, rem in posterum
diem distulerunt. Cacsar quoquein proximo colle castra ponit.
Media circiter nocte, iis qui adaquandi causa Iongiùs a
eastris processerant ab equitibus correptis, fit ab his certior
Cacsar duces adversariorum silentio copias eastris educere.
Quo cognito, signum dari jubet, et vasa militari more con-
4
clamari . Illi, exaudito clamore, veriti ne noctù impediti sub
onere confligere cogerentur, aut ne ab equitatu Caesaris in
angustiis tenerentur, itersupprimunt, copiasque in eastris con-
tinent, Postero die, Petreius cum paucis equitibus occulté ad
exploranda loca proficiscitur; hoc idem fit ex eastris Caesaris;
1
Les ennemis. les bagages, faire sonner le départ,
a
Et à cinq milles de là se trou- la marche. Fasa, comme en grec
vaientdes chemins étroits. crxEvsj, équipage, attirail, bagage,
3
L'armée de César. comme en français Prends ton
* Fasaconclamare, faire prendre snc.
GUERRE CIVILE. 97
1
Dépasser le front, la tête du ?t
Enfermées par l'armée de César.
<:amp ( ce qui régit). * Parles hauteurs.
;!
Sous-ent. verô. S'en étant aperçu.
GUERRE CIVILE.
1
Sortent en foule de leur camp. * Sa parole sur la vie de...
2
Us s'enquicrent s'ils peuvent 5
Sous prétexte de les inviter,
compter sur la clémence de César. pour les traiter et les recevoir à leur
J
Ils se plaignent de ne l'avoir table.
6
pas fait plus tôt et d'avoir porté les Ne désespère point, ne s'ahal
armes contre leurs amis et leurs ni ne s'abandonne.
proches. 7
Ses domestiques.
GUEittVE CIVILE.
1
Vers midi. s
L'ennemi, remarquant le désa-
- Ayant conçu l'espoir de nous vantage de son poste, travaille a
voir retardés par le dépari de notre étendre ses retranchements et à
cavalerie. changer de camp.
•î 11 charge les fourrageurs de faire <\ César aimai! mieux les forcer
la poursuite. à se rendre par la faim.
L'exercice journalier de ses mar- 7
11 tâche de les cerner par un
ches. retranchement et un fossé.
J04 CÉSATî.
1 7
II ne cherchait pas à accroître La raison tïe l'âge n'éfaif plus
son pouvoir. une excuse : on enrôlait contre lui
2
On avail envoyé. même des vétérans. O u bien : on
3
Rien de tout cela n'avait été n'avait point voulu souffrir qu'il
ordonné ou accompli en vue de jouit du bénéfice de l'âge, qui per-
pacifier, etc- mettait d'appeler au commandc-
4
Contre lui César. ment des armées ceux qui s'étaient
s
L'Afrique cl l'Espagne, dont Je distingués dans les guerres précé-
consul Afranius avait le gouverne- dentés.
ment- * Pour ut erat. Le sens générât
;
< Au lieu d'envoyer dans les pro- de la phrase est au conditionnel,
vinces, en qualité de proconsuls, ce qui motive csscL
9
des magistrats sortant de la préture Par les marques de joie,
10
ou du consul»-!, on y avail envoyé E u x qui, vaincus, s'Attendaient
des hommes choisis par la minorité, à quelque châtiment. D'autres Ii-
par une cabale. n t : jusii, un juste châtiment.
se
107
modi exspectavissent, ultro indèpracmium inissionis ferrent;
nam cùm de loco et tempore ejus rei eontroversia inferretur,
et voce et manibus ex vallo, ubi constiterant, signiiïcare
cœperunt, ut statim demitterenlur, neque omui intcrpositA
1
iide firinutn esse posse, si in aliud tempus differretur.
Paucis cùm esset in utramque partem verbis disputatum, res
hùc deducitur; ut ii qui habeant domicilium aut posses-
a
sions in Hispaniâ, statim; reliqui ad Varum flumen dimit-
tantur; no cui de eis noceatur, neve quis invitus sacramen-
tum dicere cogatur a Caesare, cavelur.
Cacsar ex eo tempore, dum ad flumen Varum veniatur, se
frumentum daturum pollicetur; addit etiam ut, quid quisque
eorum in bello amiserit, quac suit penès milites suos, iis qui
amiserint restituatur; militibus, aequa factâ aestimatione,
preuniam pro iis rébus dissolvit. Quascumque posteà con-
troversias inter se milites babucrunt, sua sponte ad Cacsarem
in jus adierunt. Petreius atque Afranius, cùm stipendium ab
legionibus, penè seditione factâ, flagitaretur, cujus illi diem
nondùin venisse dicerent, Cacsar ut cognosceret postulant;
eoque ulrique, quod statuit, contenti fuerunt. Parte circiter
tcrl.iaexercituseo biduodimissa, duas legiones suasantecedere,
reliquas subsequi jussil, ut non longo inter se spatio castra
facerent : eique negotio Q. Fusium Calenum legatum prae-
fecit. Hoc ejus pracscriplo, ex Hispaniâ ad Varum /lumen est
iter factum; atque ibi reliqua pars exercitûs dimissa est.
1 4
Mais les jours suivants, ceux Un combat avantageux,
qui se tenaient avec les précédents, * Rosciilus el Kgus, lils d'Abdu -
«ans discontinuité. cillus. César les avait comblés de
'- De manière à.... faveurs. Liv. I I I , ch. LIX.
:; fi
Il conservait ïa méthode ci-des- En décampant...
biv.y in îiquée, c'est-à-dire... ' D'autres lisent : si W...*
GUERRE CIVILE.
1
Pour le choc, pour qu'on pût de Lucullus dans la guerre de
prendre son élan. Mithrklate. » (Dainas-tfinard. )
2
nCTriarius avait été lieutenanl " TVune façon moins meurtrière.
raliter innala omnibus, quae studio pugnao incenditur. liane
non reprimcre, sed augere imperatores debeut ; neque frustra
antiquités institutum est ut signa undique concinerent, cla-
moremque universi tollerent; quibus rébus et hostes terreri
et suos mcilari existimaverunt.
1
Sed nostri milites, dato signo, cùm infestis pilis procu-
currissent, atque animadvertissent non concurri a pompeia-
nis, usu periti, ac superioribus pugnis exercitati, suâ sponte
cursum represserunt, et ad médium ferèspatium constiterunt,
ne consumptis viribus appropinquarent; parvoque intermisso
temporis spatio, ac rursùs renovato cursu, pila miseront;
celeriterque, ut erat pracceptum a Caosare, gladios strinxe-
runt. Neque verè pompeiani huic rei defuerunt ; nam et tela
missa exceperunt, et impetum legionum tulerunt, et ordines
conservaverunt ; pilisque missis, ad gladios redierunt. E o -
dem tempore équités a sinistro Pompeii cornu, ut erat hn-
peratum, universi procucurrerunt ; omnisque multitudo sa-
gittariorum se profudit; quorum impetum noster equitatus
non tulit, sed paulùm loco motus cessit; equitesque pom-
2
peiani hoc acriùs instare, et se turmatim explicare , aciemque
nostram a latere aperto circumire cceperunt. Quod ubi Cacsar
animadvertit, qunrtac nciei, quam instituerai sex cobortium
numéro, signum dédit, illi celeriter procucurrerunt, infe-
stisque signis tanta vi in Pompeii équités impetum fecerunt,
ut eorum nemo consisteret *, omnesque conversi, non solùm
loco excédèrent, sed protinùs incitati, fuga montes allissimos
peterent. Quibus summotis, omnes sagittarii, funditoresque
destituti, inermes, sine pracsidio, interfecti sunt. Eodem
impetu cohortes sinistrum cornu, pugnantibus etiam tum ac
resistentibus in acie pompeiauis, circumierunt, eosque a tergo
sunt adorti.
3
Eodem tempore tertiam aciem Cacsar, quae quieta fuerat
et se ad tempus loco tenuerat, procurrere jussit. Ita, cùm
récentes atque integri defessis successissent, alii autem a
tergo adorirentur, sustinere pompeiani non potuerunt, atque
universi terga verterunt. Neque verô Cœsarem fefellit quin
ab iis cohortibus quae contra equitatum in quartâ acie collo-
1
(Le javelot présenté du côté ~ Se développer par escadrons-
3
rcdoulable), le javelot à la main. La troisième ligne.
OIJEBRË CIVILE.
2
' Les tables dressées (les lits pour De l'argenterie exposée aux re-
Iroïs personnes étendus sur le sol gards el disposée pour le service-
ou les tables a trois lits). On écrit aussi hedera, lierre.
Î M C E S A H.
1
exerciLui Caesaris luxuriem objiciebant , cui semper omnia
ad necessarium usum defuissenl. Pompeius jam cùm inlra
vallum nostri versarentur, equum nactus, detractis insignibus
imperatoris, Decumanâ porta se ex eastris ejecit; protinùsque
2
equoeitato Larissam contendit. Neque ibi constitit; sed ea-
dem celeritate, paucos suorum exfugâ nactus, nocturno iti-
nere non intermisso, comitatu equitum triginta ad mare
pervenit, navemque frumentariam conseendit; sacpè, ut
dicebatur, querens tantùm se opinionern fcfellisse, ut a quo
génère hominum victoriam sperasset, ab eo initio fugac facto,
penè proditus viderelur.
Cacsar, eastris potitus, a militibus contenait* ne, in pnedâ
occupati, reliqui negotii gerendi facultatem dimitterent. Qup
reimpetratâ, montem opère circummunire instituit. Pom-
peiani, quod is nions erat sine aquâ, diffisi ei loco, relicto
monte, universi (juris ejus)4, Larissam versus se recipere
cœperunt. Quâ re animadversâ, Cacsar copias suas divisil,
partemque legionum in eastris Pompeii remanere jussit, par-
tem in sua castra remisit; quatuor secum legiones duxit;
commodioreque itinere pompeianis occurrere cœpit; et pro-
gressus millia passuum s e x , aciem instruxit. Quâ re animad-
versâ , pompeiani in quodam monte constiterunt. Hune mon-
tem (lumen subluebat. Caesar, milites cohortatus, etsi totius
diei continenti labore erant confecti, noxque jam suberat,
tamen munitione (lumen a monte seclusit, ne noctu pom-
peiani aquari possent. Quo jam perfecto opère, illi de dedî-
tione, missis Iegatis, agere cœperunt. Pauci ordiuis sena-
torii, qui se cum iis conjunxerant, nocte fugâ salutem
petierunt.
Cacsar, prima luce, omnes eos qui in monte consederant
ex superioribus locis in plauitiem descendere atque arma
projicere jussit. Quod ubi sine recusatione fecerunt, pas-
5
sisque palmis , projecti ad terrain, fientes ab eo pelierimt
1
l ls accusaient de mollesse l'armée joigne à universi : ils lui en lais-
de César. sèrent la jouissance entière. Il vau-
- Larîsse en Thessalie, sur le drait peut-être mieux le supprimer,
renée, an nord de Pharsale. et dire : tous les pompéiens se re-
• Demanda instamment. tirèrent, etc.
s
h
Juris ejus, n'offre iei aucun • Les mains étendues, pour :ies
rrns pîausiWe, à moins qu'on ne le bras...
GUEKEE C n ILE.
TJTE-LIVE.
Tilc-Livc [Titus Livius) naquit à Patloue Tan de Rome 695 {r>s av.
J.-C.) d'une famille consulaire. Il mourut Tan 18 ou 19 de notre ère; on
ne sait presque rien de sa vie. Il tut honoré de l'amitié d'Auguste. Son
Histoire romaine, qui allait de la fondation de Rome à la mort de Drusus,
se composait de 140 livres. Nous n'en possédons que 35. Son récit est
généralement clair, pur et bien suivi; mais il excella surtout dans les
Discours. Nous en donnerons quelques-uns.
1
Bien que. assiégeaient Lucérie. Deux chemins
2
Ses enfants et son épouse. y conduisaient. Le plus périlleux,
" Est-ce paria haine des Volsques mais le plus court, fut choisi. Ar-
ou par dépit? rivés à un endroit nommé les Four-
4
A i'endroitméme, àquatre milles ches Caudines, passage étroit entre
de Rome, sur la voie Latine. Avellino etBénévent, aujourd'hui
5
Les consuls T. Véturius et Sp, Val di Gargano et Forchie, les Ro-
Posiumius se laissèrent tromper par mains se virent cernés par leurs en-
de faux transfuges que leur en- nemis sans qu'il leur fût possible
voyait Pontius, général des Sam* de se retirer ou de se défendre. La
niles On supposait que ces derniers situation était cruelle.
ILS TITE-L1VE.
1 1
Pour adversos montes. Pour nous donner occasion de
- Il n'y avait que vingt et un ou mourir noblement,
vingt-deux ans.
LES ROMAINS A U X F O U R C H E S CAUDINES. U9
1
filius aliique principes percontando exsequerentur : « Quid,
2
si média via consilii capereLur, ut et dimitterentur inco-
lumes, et leges iis jure victis imponerentur ? » « Ista quidem
sententia, inquit, ea est quse neque amicos parât, neque
inimicos tollit. Servate modo quos iguominia irritaveritis ;
ea est romana gens, quaî victa quiescere nesciat. Vivefc semper
in pectoribus illorum quidquid istùc pracsens nécessitas inus-
3
serit , neque eos ante multipliées pocnas expetitas a vobis
quiescere sinet. » Neutra sententia accepta : Herennius do-
mum c castris est avectus.
Et in castris romanis, cùm frustra multi conatus ad
erumpendum capti e s s e n t e t jam omnium rerum inopia
esset, victi necessitate, legatos mittunt, qui primùm pacem
acquam peterent; si pacem non impetrarent,utiprovocarent ad
5
pugnam. Tum Pontius debellatum esse respondit; et, quo-
niam ne victi quidem ac capti fortunam fateri scirent, inermes
0 s
cum singulis vestimentis sub jugum missurum i : alias *
conditiones pacis aequas victis ac victoribus fore; si agro
Samnitium decederetur, colonise 9 abducerentur, suis deindè
l0
legibus Romanum ac Samnitem aequo fœdere victurum . His
11
couclitionibus paratum se essefœdus cum consulibusferire ;
si quid eorum displiceat, legatos redire ad se vetuit. Haec
ï?
cùm legatio renuntiaretur, lantus gemitus omnium subito
exortus est, tantaque moestitia incessit, ut non graviùs ac-
cepturi viderentur si nuntiaretur omnibus eo loco mortem
oppetendam esse. Cùm diù silentium fuisset, nec consules,
aut pro fœdere tam turpi, aut contra fœdus tam necessarium T
1
Peu disposé à travailler et à se . . . .fato stat Jupiter ipse.
fortifier. Et Jupiter lui-même aux destins est
2
U n censeur assez avisé des [ soumis
dévouements inopportuns a dit : h
En livrant vos armes.
Çuamvis pro patriâ sit dufce mori atque fi
Voir de longs détails dans Tito-
[ décorum,L i v e , i, 24.
Vivere pro patriâ dulcius esse pnto. 7
Par imprécations, ainsi qu'il
3
Si ce n'est qu'elles veulent se suit. On ne lit qu'une convention,
soustraire à l'ignominie. et non pas un traité.
LKS ROMAINS A U X F O U R C H E S C A U D I N E S . 121
1
quem populum fiât quomînus legibus dicfe stetur, ut eum
ita Jupiter feriat, quemadmodum a fecialibus porcus feriatur. »
Spoponderuntconsules, legati, qurcstores, tribuni militum;
nominaque omnium qui spoponderunt exstant; ubi, si ex fœ-
dere acta res esset, praeterquàm duorum fecialium, non exsta-
rent. E t , propter necessariam fœderis dilationem, obsides
ctîam sexcenti équités imperati, qui capite luerent, si pacto
non staretur. Tempus indè statutum tradendis obsidibus
exercituque inermi mittendo. Redintegravit luctuni in castris
consulum adventus, ut vix ab iis abstinerent manus, quorum
temeritate in eum locum deducti essent, quorum ignaviâ
fœdiùs indè quàm venissent abituri. Illis non ducem loco-
rum, non explorntorem fuisse; belluarum modo caccos in
fovearn missos. Alii alios intueri, contemplari arma inox
tradenda, et inermes futuras dextras obnoxiaquc corpora
hosti; proponere sibimet ipsi ante oculos jugum hostile et
ludibria victoris et vu! tus superbos , et per armâtes inermium
iter. Indè fœdi agminis miserabilem viam, per sociorum
urbes reditum in patriam ac parentes, quo saepè ipsi majo-
resque eorum triumphantes venissent. Se solos sine vulnere ,
sine ferro , sine acie victos ; sibi non stringere licuisse gla-
dios, non manum cum hoste conferre, sibi nequidquam
arma, nequidquam vires , nequidquam animos datos. Hacc
frementibus hora fatalis ignominiac advenit, omnia tristiora
2
experîendo factura quàm quac praeceperant animis. Jam
3
primùm cum singulis vestimentis inermes extra vallum exire
jussi; et primi traditi obsides, atque in custodiam abducti.
Tum a consulibus abire lictores j u s s i , paludamentaque 4 de-
tracta; tan ta m inter ipsos , qui paulo antè, eos exsecrantes,
dedendos lacerandosque censuerant, miserationem fecit ut
suce quisque conditionis oblitus ab illà deformatioDe tanttr
majestatis, velutab nefando spectaculo, averteretoculos.
Primi consules, propè seminudi, sub jugum missi ; tum,
ut quisque gradu proximus erat, ita ignominiac objectes:
tum deinceps singulac legiones. Circumstabant armati hostes.
1 J
Que Jupiter frappe celui des V o y . p. U9, note 6.
deux peuples par lequel. * Manteau militaire pour les ge-
2
Heure qui devait leur fairetrou- néraux, ordinairement rouge écar-
ycr. late
122 TiTE-UVE.
exprobrantes eludentesque; gladii etiam plerisque intentati,
et vulnerati quidjm necatique, si vultus eoruni, indignitate
rerum acrior, victorem offendisset. Ita traducti s u b j u g u m ,
et, quod pacnc gravius erat, per hostium oculos. C ù m ex
saltu evasissent, etsi, velut ab inferis extracti, tum primùm
fucem adspicere visi sunt, tamen ipsa lux ita déforme intuen-
(ibus agmen omni morte tristior fuit. Itaque, cùm ante
noctem Capuam pervenire possent, incerti de fide sociorum,
et quod pudor pracpediebat, circa viam haud procul C a p u â ,
omnium egeni, corpora humi prostraverunt.
Quod ubi est Capuam nuntiatum, evicit miseratio justa
1
sociorum superbiam ingenitam Campanis. Confestim insi-
gnia sua consulibus, fasces, lictores; arma, equos, vesti-
menta, commeatusmilitibus bénigne mittunt; et venientibus
Capuam cunctus senatus populusque obviàm egressi, justis
2
omnibus hospitalibus , privatisque et publicis funguntur
officiis. Neque illis sociorum comitas, vultusque benigni
et alloquia non modo sermonem elicere, sed ne ut oculos
3
quidem attollerent aut consolantes amicos contra intue-
rentur efficere poterant. A d e ô , super mœrorem , pudor qui-
dam fugere colloquia et cœtus hominum cogebat. Postero
die, cùm juvenes nobiles, missi a C a p u â , ut proflciscentes
ad finem campanum prosequerentur, revertissent, vocatique
in curiam, percontantibus majoribus natu, « multô sibi
mœstiores et abjections animi visos referrent, adeô silens
â
ac propè mutum agmen incessisse; tacere îndolem iJIam
romanam, ablatosque cum armis animos, non reddere sa-
lutem , non salutautibus dare responsum, non hiscere quem-
quam prse metu potuisse, tanquam ferentibus adhuc cervi-
cibus jugum sub quo emissi essent. Habere Samnites victoriam
non praeciaram solùm, sed etiam perpetuam ; cepisse enim
6
eos non Romani, sicut antè Gallos , sed, quod multô belli-
cosius fuerit, romanam virtutem ferociamque. »
6
Cùm hacc dicerentur audirenturque, et deploratum
paenè romanum nomen in concilio sociorum fidelium esset,
dicitur Ofilius Calavius, Ovii filius, clarus génère factisque.
1
Pitié pour des alliés. * Se taire, se cacher.
2
Devoirs de l'hospitalité. îi
Comme Pont fait les Gaulois
3
En lace. h
Regardé comme perdu.
P É i i O L L A ET P A C U V I U S . J23
1
sous les ordres duquel ils avaient Grand, considérable par vos
repoussé les Carthaginois qui éf aient suffrages; ou plutôt, glorieux à
venus les attaquer dans le camp. votre avis.
Marcius, informé de la négligence 2
S.-ent.
des ennemis à se tenir sur leurs > A enfanté ce combat mémo-
gardes, veut les attaquer à son rable.
lour, et fait part de son dessein p i Merses profundo, pulchrior e veux t.
son armée. (HOUACK, liv. iv, od, IV.)
JUÀJUMIS V^CiKllJK DES SCIF10JNS. I2i
Vers l'an 180 av. J . - C . Philippe, roi de Macédoine, avait deux fils,
l'un naturel et l'autre légitime, Persée et Démétrius. Ce dernier, qui
avait été donné en otage aux Romains, avait tellement gagné, par ses
belles et nobles manières, l'affection du sénat qu'il en obtînt la liberté
de retourner en Macédoine. Mais les marques de considération qu'il avait
reçues de ses hôtes le rendaient suspect et odieux à son père. Ce qui
acheva de le perdre, ce fut la jalousie de Persée, son frère. Cet am-
bitieux voulait régner; et il voyait bien que le crédit de Démélrius
auprès des Romains et l'amour des peuples lui assuraient la couronne,
à moins qu'il ne la lui enlevât par un crime. Il s'y résolut donc, et l'oc-
casion ne tarda pas à se présenter. Dans une fête solennelle, l'armée ma-
cédonienne, partagée en deux corps commandés chacun par un fils du roi,
avait donné l'image d'un combat; et Persée avec sa troupe y avait eu le
dessous- L a nuit venue, chacun des deux princes traita ses amis. Persée,
de plus en plus aigri, envoya des espions observer ce qui se passait chez
son frère. Ils y furent reconnus et maltraités par quelques jeunes gens
d e l à maison de Démétrius. Sur la iin du repas, quand les têtes furent
échauffées, Démétrius, qui ignorait l'aventure des espions, proposa aux
convives d'aller chez son frère achever de noyer toute aigreur et tout
chagrin dans le vin... Les jeunes gens qui avaient maltraité les espions
ne purent se dispenser de suivre les autres ; mais craignant qu'on ne leur
rendît la pareille, ils cachèrent des armes sous leurs habits, afin de se
défendre en cas d'attaque. Persée, qui en fut averti, prit de là occasion de
refuser la visite; il barricada ses portes; et le lendemain il accusa
Démétrius devant son père d'avoir voulu l'assassiner. Philippe les fît
comparaître. (Foy. Polybe, liv. xxiv, ch. S, édition de Didot, p. 60o.)
sidias, sed in eum qui feeisset sacvires ; nec adeo tibi vilis
vita esset nostra ut nec praterito periculo meo inovereris ,
neque futuro, si insidiantibus sit inipunè. Ttaque si mori taci-
tum oportet, taceamus, precati tantùm deos ut a me cœptum
scelus iu me Gnem habeat, nec per meum latus tu petaris.
Sin autem, quod circumventis in solitudine natura ipsa sub-
jicit, ut hominum quos nunquàm viderint fidem tamen im-
plorent, mihi quoque fcrrum in me strictum cernenti vocem
r
mittere liceat ; per t e , patrium nomen, quod utri nostrûm
sanctius sit jampridem sentis, ita me audias, precor, tanquam
si voce et comploratione nocturnâ excitus mihi quiritauti in-
tervenisses, Demetrium cum armatis nocte intempestâ in
vestibulo meo deprehendisses. Quod tùm vociferarer in re
pracsenti pavidus, hoc nunc postera die queror.
Frater, non comessantium in vicem jamdiù vivimus inter
nos. Regnare utiquè vis ; buic spei tuec obstat œtas mea ' :
obstat gentium j u s ; obstat vetustus Macedoniao mos; obstat
vero etiam patris judicium. IIùc transcendere, nisi per meum
sanguinem, non potes; omnia moliris et tentas; adhùc seu
cura mea, seu fortuna restitit parricidio tuo. Hesternà die
3
in lustratione , et decursu. etsimulacro ludicrae pugnac. fu-
nestumpropc praclium fecisti; nec me aliud a morte vindi-
cavit quàm quôd me ac meos vinci passus sum. Àb bostiii
praelio, tanquàm fraterno lusu, pertrahere me ad cœnam vo-
Juisti*. Credis me, pater, inter inermes convivas cœnaturum
fuisse, ad quem armati eomessatum venerunt? credis nihil
a gladiis nocte periculi fuisse, quem sudibus, te inspectante,
propè occiderunt? Quid hoc noctis, quid inimicus ad iratum,
quid cum ferrosuccinctis juvenibus venis? Convivam me tibi
flommittere ausus non sum ; comessatorem te cum armatis ve-
nientem recipiam ? Si nperta janua fuisset, funus meum parares
hoc tempore, pater, quo querentem audis. Nihil ego, tan-
quàm accusator criminosè, nec dubia argumentis colligendo,
ago. Quid enim? negat se cum multitudine venisse ad ja-
I N N N M meam? an ferro snccinctos secum fuisse ? Quos nomi-
?>
* S'il m'est permis d'ouvrir la Les purifications religieuses <le
boueïîc : je \ous conjure (In solif.n- l'armée, appelées lustrations.
4
dhir, dans un déser! nu dans Pnhan- Démétrius avail invité Persée el
•fnn. r N o l w n f . le manque d'amis), les siens avenir souper chez lui.
5>rrw élfli! l'aine. Persée avait refusé.
JPÏilLJl>Pl<;, P E R S E E ET DEMKÏJUUS. 131
1
Kvoqiie/îps furies vengeresses " F.i (oui récemment,
dos discordes, a Mais, me dira-t-on...
132
1
Si je m'indigne,... on m'accuse contre personne en particulier, je
d'ambition. ne me reconnais pas coupable; l'ac-
,;
Si cette accusation n'est dirigée cusation est trop vague.
PHILIPPE, PEJISKE E T DEMETJMUS. 133
1 2
Pour rendre vraisemblable cette Pour frairicidio.
accusalion par l'ensemble, etc. * L'appui, l'autorité.
134 TÏTE-LÏVE.
ipso tali pietate vivat cum fratre, mihi fraternac candis fuisse
1
auctorem. Idem non Piomanomm soltim gratiam, sed Ma-
cedonum judicia, ac penè omnium deorum hominumque
consensum collegit, per quse omnia se mihi parem in oerta-
mine non futurum crediderit; idem , tanquàm in aliis omni-
bus rébus infestior essem , ad sceleris spem,ultimam confu-
gisse me insimulat. Vis hanc formulam cognitionis esse, ut
uter timueritne alter dignior videretur regno, is consilium
?
opprimendi fratris cepisse judicetur ? Exsequamur tamen
quocunique modo conficti ordinem crîminis. Pluribus modis
se petitum criminatus est, et omnes insidiarum vias inunum
diem contulit. Volui interdiù eum post lustrationem, cùm
concurrimus, et quidem, si diis placet, lustrationum die oc-
cidere : volui, cùm ad cœnam invitavi, veneno scilicet toi
1ère; volui, cùm comessatum gladiis accincti me secuti
sunt, ferro interficere. Tempora quidem qualia sint ad par-
3
ricidium elecla vides ; lusûs, convivii, comessationis. Quis
r
dies? qualis ? Quo lustratus exercitus ; quo inter divisam vi-
ctimam 4 praclafis omnium, qui unquàm fuêre, Macedoniae re-
gum armis regiis, duo soli tuategentes latera, pater, praevecti
sumus! etsecutum est Macedonum agmen. Hoc e g o , etiam
si quid ante admisissem piaeulo dignum, lustratus etexpiatus
sacro, tùm cùm maxime in hostiam itineri nostro circumda-
tam intuens, parricidium, venena, gladios in comessationem
préparâtes, volutabam in animo,ut quibus aliis deindè sa-
nris contaminatam omniscelerementem expiarem ! Sed erceus
crimiuandi cupiditate animus, cùm omnia suspecta efficere
vult, aliud alio confondit. Nam si veneno te inter cœnam tôl-
ière volui, quid minus aptum fuit quàm pertinaci certamine
et concursu iratum te efficere, ut meritô , sicut fecisti, invj-
latus ad cœnam abnueres? cùm autem iratus negâsses, utrùm
ut placarem te danda opéra fuit, ut aliam quccrerem occasio-
nem, quoniam semel venenum paraveram? an ab illo consilio
vel ut transiliendum ad aliud fuit, ut ferro te, et quidem eo
die, per speciem comessationis occiderem ? Quo deindè modo,
si te metu mortis credebam cœnam évitasse meam, non ab
1
Persée. 4
Pour !a Iustration, Pon parta-
2
Exposons le plan. geait une victime en deux, ei l'armée
1
fratricide. défilai! au milieu.
PUIUiMMi, ï'KKSKË KT DEMKT1UU5. 13.1
1
Voilà ce que tu voudrais faire restés pour te surprendre endormi?
croire, et non ce, etc. "•Crois-moi, reviens au vrai motif
2
Après mon départ de chez toi, de (on chagrin, ci dis franchement :
quatre de mes gens seraient donc Pourquoi pî\rle-i-on, etc ?
136 T1TE-LÏ\E.
1
Victimes expiatoires. * S'est acquittée de cette délie
- Le delilé voisin de Pétra, qui envers la fatalité,
5
était une ville forte delaMacédoine. La famille des Scipions.
1
11 n'y en eut que trois : Licinius, ' T)o si fréquents retours sur soi-
Koslilius el Marcius, disent les même ne conviendraient plus de
commentateurs. no* jours.
140 SALLUSTE.
1
dientium animos quàm si miserabilitcr orbitalem suam de-
flendo locutus esset.
SALLUSTE.
CONJURATION DE CATILINA.
1
Émurent les cœurs. est en tum. 11 a aussi conservé l'u-
2
« Les premiers chapitres de cette sage de 1*M, au lieu de Vi> dans les
histoire sont un lieu commun qui superlatifs, comme majcumus, pul-
n'a aucun rapport avec le sujet. cherrumus, et dans cetains verbes
Cette remarque a été faite depuis comme œslumo. Qu'il nous suffise
longtemps parQuintilien, qui a dit: d'en avoir averti une fois (î)-
Crispus Sali us t,hts in bello Jugur- 3
Qui ont à cœur de...
thino et Catilinario nihil ad histo- 4
Dans l'oisiveté, l'oubli ou l'ob-
riam pertincntibns principiis orsus scurité, ie silence qu'on laisserait
est. Cette observation ou cette cri- garder aux autres sur son propre
tique a été répétée bien des'fois de- compte. Le principe est fort bon,
puis Quintilien ; et même le prési- mais l'application difficile à faire.
dent de Brosses a jugé ces premiers Les saints, les héros, les savants et
chapitres tellement inutiles qu'il les scélérats ont fait parler d'eux.
les a détachés du reste de l'ouvrage, 5
Or. Salluste emploie souvent
en leur donnant le titre de Préface. » sed, pour atqui^ etc.
(Damas-Hinard.) p
Plus convenablement, plus com-
Au moins il faut convenir que munément ou plus utilement.
c'est une belle préface.
Salluste affecte d'employer des (r) Les savants devraient examiner si
c'est bien dans ces formes que résident les
archaïsmes,ou plutôt des héllénis- nrrlinïsmes de Salins te , car il n'est pas seul
mes dans son style; ainsi omnis, h les employer. Cela dépend des é d i t o n s .
omncis, pour omnes, et ainsi pour J e crois entrevoir la raison de cette erreur
les noms dont le génitif pluriel des modernes.
CONJURATION D E GATILINA. 141
1
La gloire de la vertu, l'éclat citoyen de Genève : ïï formule de
du talent, le mérite. brii ïanles théories sous de séd uisants
2
Tel n'est ni le but de la vie ni sophismes; il va aisément du par-
le motif de la vertu. ticulier au général, et abuse parfois
:i
D'où naissent les succès dans étrangement de la synthèse et de
l'art militaire. l'induction. C'est le propre des es-
4
Mûrement 11 y en a qui joignent prits impatients du frein , des na-
mature a\ec,facto... Alors ils tra- tures violentes et indomptées, des
duisent par promptemeni. imaginations vives mal servies par
6
Rois, de regere, conduire, di- un jugement incomplet. Ils ren-
riger. contrent parfois la vérité, mais
u
Ayant des vues diverses ou des donnent aussi bien souvent dan.'-
goûts différents. l'erreur.
7
La force d'âme des rois et des * Au plus énergique, au plus habile.
généraux. Salluste ne voyait de vertu qu'au
s
Salluste ressemble beaucoup au de?î"r-.au dedans il n'y avait rien
142 SALLUSTE.
1
Leur gouvernement était fondé et la sécurité ne sera plus possible.
sur des lois ; le nom des représen- Voyez toutes les républiques mo-
tants de l'autorité était un nom dernes ou môme les gouverne-
royal. C'est à peine si Salluste ose ments démocraliques; rien de plus
hasarder cette expression, tant le sottement prétentieux que leurs
nom de roi semblait de nature à citoyens, et rien de moins stable
effaroucher ces républicol titres de que leurs constitutions. Ce serait un
Romains abâtardis ! miracle qu'il en fût autrement.
2
Ceci était très-sage, car mal- Chacun avait donc toujours son
heur aux peuples dont ïes rois sont génie à la main, pour le faire valoir.
des enjants, dit l'Ecriture,Ecoles, x, * Voilà une calomnie au poinlde
10. Voy. Mort de Catilina. vue général.
3 C'est la conséquence inévitable s
Maxime fausse si elle signifie
du principe posé. Si tous et chacun que la liberté est incompatible avec
peuvent parvenir au pouvoir, l'am- la monarchie. Et puis la liberté
bition ne connaîtra plus de bornes, n'est pas la licence.
T, t. 7
14G SALLUSTE,
1
L e hasard, la fortune, le sort. que Salluste ne dit pas tout, et
- Les plus habiles, les plus savants qu'il y avait bien, même alors,
étaient aussi les plus affairés, les quelques petites misères dans l'Etat
plus occupes au service de Vfttat et et dans les familles.
n'avaient pas le, temps d'écrire.— fl
Dans les supplications adressées
Inutile de faire remarquer combien aux dieux, les sacrifices et autres
ce portrait est flatté. cérémonies religieuses.
;i
On se croirait chez les premiers * « On connaît la rigueur avec
chrétiens. Il est pourtant à croire laquelle le dictateur A . Posthumius
CONJURATION DE CATILLNÂ. 147
1
Détendez, soutenez, protégez. Narratur rt prisci Catonî.s
:;
Daus cette assemblée, qui est Srepe mero caïuisse virtus.
(Où. xxz, l. ter.)
un des trois ordres de. l'État. U y
avait les sénateurs, les patriciens Sœpc, ici, n'est pas une calomnie; le
et les plébéiens. vertueux censeur s'échauffait sou-
3
Moi qui ne me serais jamais vent, comme jadis Socrate. Y o i l à
fait grâce d'aucun crime el qui ne néanmoins les saints du paganisme,
m'en serais pas même pardonné la 4
C'est par là que, voilà comment.
simple pensée. L'Écriture sainte 5
Mais qu'au moins, ils ne pro-
nous dit : Laitdet ie alicnus et non
f diguent pas notre sang.
os tuvm fProv, 27, 2 ) , attendez 6
César était un matérialiste qui
qu'on vous loue et ne prenez pas le niait l'immortalité de l'âme.
soin de le faire vous-même. Le sage "* Q u e les méchants arrivent, par
et rigide Caton avait bien quelques un chemin différent de celui des
petits défauts. Horace disait de lui : bons , à des régions...
CONJURATION D E CATILINA 151
1
Tournera à voire malheur.
- lift conjuration est terrible el embarrassante: mais...
152 SALLUSTE.
1
Parties supplications. En tant succès de ces moyens humains,
qu'elle est exclusive, cette maxime c'est une erreur dangereuse qui
est fausse. Sans doute la prière seule ôle à Dieu sa part dans le gou-
nesuflil pas toujours pour assurer vernementdcs choses de ce monde,
2
le succès d'une entreprise; souvent Voy. ci-dessus, p. 14G, note 5.
?i
il faut employer l'activité, le Ira- Aveu vaut conviction, dît la
vail, etc.; mais faire dépendre le maxime.
CONJURATION m C4TIUNA. 153
2
'Il semblait que la mère qui avait * Durant de longues années,
:î
engendré tant de grands hommes La vie de César et de Calon
n'en pouvait plus porter dans son donne un démenti formel aux flat-
sein ; elle était épuisée. teries de Salluste.
7,
i 54 SALLUSTE.
1
a 11 s'agit ici des triumvirs que de l'apôtre saint Pierre, qui avait été
ies Romains appelaient trhtmviri mis en prison dans le Tullien. 11 ne
capitales. C'étaient des magistrats tire son jour que par un trou grillé
inférieurs chargés de présider aux qui donne dans l'église supérieure:
supplices et d'informer coniro ies au-dessous il y a un autre cacbol,
criminels de la lie du peuple. « plus profond, ou plutôt un égout.
(Damas-Hinard.) car nous apprenons par les Actes
2
Le Tulliamtm fut bâti par des Martyrs que l'égoul de la
Servius Tuïlius, qui lui a donné son place passait sous le cachot. Ce
nom. « Ce lieu subsiste encore au- bâtiment et les magniiiques égouts
jourd'hui, dit le président de Bros- d'Ancus Marti us sont certainement
ses. J'y suis descendu pour l'exami- les deux plus anciens bâtiments
ner. Il m'a paru entièrement con- qui subsistent en Europe. »
forme à la description qu'en donne 3
Une voûte reliée par des arcs de
ici Salluste. La voûte, l'exhausse- pierres.
ment et tout le reste sont encore * Défaut de soin; état de négli-
tels qu'il les dépeint. 11 sert de gence et de malpropreté.
ehapelie souterraine à une petite 5
Lenlulus n'était alors que
église, appelée San Pictro in Car- préteur, mais ii avait été consul.
n
ere> qu'on y n bniie en mémoire * De petits javelots, des dards.
CONJURATION m C4TIMNA. 155
1
lanceas, alii prseacutas sudes portabant. Sed postquàm An-
tonius cum exercitu adventabat, Catilina per montîs iter fa-
cere; modo ad urbem, modo iii Galliam versus castra mo-
vere; hostibus occasionem pugnandi non dare. Sperabat
propediem magnas copias se habiturum, si Romao socii in-
cepta paravissent. Interea servitia repudiabat», cujus initio
3
ad eum magna) copia? concurrebant, opibus conjurationis
fretus; simul alienum suis rationibus existumans videri caus-
sam civium cum servis fugitivis communicasse.
Sed, postquàm in castra nuntius pervenit Romse conju-
rationem patefactam, de Lentulo et Cethego ceterisque quos
suprà memoravi supplicium sumptum, plerique, quos ad
bellum spes rapinarum aut novarum rerum studium illexerat,
dilabuntur; reliquos Catilina per montîs asperos magnis iti-
neribus in agrum Pistoriensem 4 abducit, eo consilio uti per
tramites occulté profugeret in Galliam Transalpinam. Ai.
1
Quiutus Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno
6
prresidebat, ex diffîcultate rerum eadem illa existumansqiuv.
suprà diximus Catilinam agitare. Igitur, ubi iter ejus ex per-
fugis cognovit, castra properè movit, ac sub ipsis radicibus
montium consedit, quà illi descensus erat in Galliam prope-
ranti. Neque tamen Antonius longé aberat, utpotè qui,
magno exercitu, locis aequioribus expeditos in fugam seque-
retur7,
Sed Catilina, postquàm videt montibus atque copiis ho-
stium sese clausum, in urbe res adversas, neque fugœ neque
prœsidii ullam spem, optumum factu ratus intali re fortunam
belli tentare, statuit cum Antonio quàm primùm confligoiv.
Itaque, concione advocatâ, hujuscemodi orationem liabuit :
« Compertum ego habeo, milites, verba viris virtu&m r:n:*
1
Des bâtons pointas, des pieux aux Sabins et à i'Étrurie. Aujour-
aiguisés. d'hui presque toute la Marche
l
' II refusait (d'enrôler) les escla- d'Ancônc (États de l'Église).
fi
ves. Par la difficulté, l'embarras où
Sur les forces et les ressources il vit les affaires de Catilina el
de la seule conjuration. Catilina lui-même.
7
* Pisloie, en Étrurie, au N . 0 . Antoine n'était pas loin, quoique,
de Florence (Toscane). avec une grande armée, il eût a
5
Le Picenum.à t'ft. de, î'Ombrie, poursuivre des gens mieux senî.s
sur la mer Adriatique, confinant par le terrain et moins embarrassés.
156 SALLUSTE.
1
addcre ; neque ex .ignavo strenuum, neque fortem ex ti-
mido exercitum oratione imperatoris iieri. Quanta cujusque
animo audacia natura aut moribus inest, tanta in bello pa-
tere solet. Quem neque gloria neque pericula excitant, ne-
quicquam hortere : timor animi auribus officit. Sed ego vos,
quo pauca monerem, advocavi, simul uti caussam consilii
mei aperirem. Scitis equidem , milites, socordia atque igna-
via Lentuli quautam ipsi nobisque cladem attulerit; quoque
modo, dùm ex urbe praesidia opperior, in Galliam proficisci
nequiverim. Nunc verô quo in loco res nostrac sint juxtà
mecum omnes inlelligitis. Exercitus bostium d u o , unus ab
urbe, alter a Galiiâ obstant; diutiùs in his locis esse, si
maxumè animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas
prohibet. Quocumque ire placet, ferro iter aperiundum est,
Quapropter vos moneo uti forti atque parato animo sitis; et
cùm praclium inibitis, memineritis vosdivitias, decus, glo-
riam , practereà libertatem atque patriam in dextris vestris
portare. Si vincimus, omnia nobis tuta erunt; commeatus
2
abundè, municipia atque colonise patebunt ; sin metu ces.
serimus, eadem illa adversa fient ; neque locus neque amicus
quisquam teget quem arma non texerint. Prœtereà , milites,
non eadem nobis et illis necessitudo impendet. Nos pro pa-
triâ, pro libertate , pro vitâ certamus*, illis supervacaneum
est pro potentiâ paucorum pugnare. Quo audaciùs aggredi-
mini, memores pristinae virtutis. Licuit vobis cum summâ
turpitudinein exilio a;tatem agere; potuistis nonnulli Romae,
amissis bonis, aliénas opes exspectare. Quia illa fœda atque
3
intoleranda viris videbantur, hacc sequi deerevistis. Si haïe
relinquere vultis, audacia opus est. Nemo, nisi victor, pace
bellum mutavit. Nam in fugâ salutem sperare, cùm arma,
quîs corpus tegitur, ab hostibus averteris, ea verô dementia
est. Semper in praelio iis maxumum est periculum qui maxumè
timent; audacia pro muro habetur*.
1
Flatterie exagérée, qui tendrait bourgeoisie, avec des privilèges
h renverser l'éloquence : la propo- plus ou moins étendus.
3
silion contradictoire ne serait peut» Le parti où vous êtes engagés.
étre pas moins vraie. Si vous voulez l'abandonner et le
2
On appelait municipes ou villes changer, il vous faut de l'audace.
municipales de petits États dont les * Ceci pouvait être vrai dans les
citoyens avaient à Rome le droit de combats à l'arme blanche ; mais au»
CONJURATION D E CATILINA. 157
1
Petreius, ie lieutenant d'An- vaient qu'une épée et quelques
toine. traits, ou une fronde.
2
On appelait ferentarii, ou 3
Blessures reçues par devant.
<xxpoëoXi<rcai, des soldats armés à La iicrlé. C'est ainsi que Silius
la légère et qui pouvaient combattre Italicus a dit h son tour :
de loin. Ils étaient destinés à porter Fronto in'niiti durant, rt stant in vultibus
secours sur tous les points. Ils n'a- [inp.
GUERRE DE J U G U R T H i . 159
quam habuerat vivus, invultu retinens. Postremô, ex omni
copia, neque in praclio neque in fugâ, quisquamcivis ingenuus
captus est. ïta cunctisuœ hostiumque vitaejuxtà pepercerant.
Neque tamen exercitus populi romani lactam aut incruentam
victoriam adeptus erat : nam strenuissumus quisque aut oc-
ciderat in praclio, aut graviter vulneratus discesserat, Multi
autem, qui e castris, visundi aut spoliandi gratiâ, processe-
raut, volventes bostilia cadavera, amicum alii, pars hospitem
aut cognatum reperiebant. Fuêre item qui inimicos suos
cognoscerent. Ita varié per omnem exercitum laîtitia, mœror,
T
luctus atque gaudia agitabantur .
GUERRE DE JUGURTHA.
1 En
Voilà, pouvons-nous dire avec » n«o disrordia rivi»
Virgile, où la discorde a conduit Produit miseras!
de malheureux concitoyens : (
Rgiogurs, T, 7 ? . . )
La guerre est toujours un malheur-
JGO SALLUSTE.
imperii vitseque ejus finis idem fuit. Dein Micipsa filius re-
gnum solus obtinuit, Manastabale et Gulussa ira tribus morbo
absumptis. Is Adherbalem et Kiempsalem ex sese genuit,
Jugurthamque, Manastabalis fratris filium, quem Masinissa
privatum reliquerat, eodem cultu quo liberos suos domi
habuit.
1
Q u i , ubi primùm adolevit, pollens viribus, decorâ fa-
2
cie, sed multo maxumè ingenio validus, non se l u x u
neque inertiae corrumpendum dédit; sed, uti mos gentis
illius est, equitare, jaculari, cursu cum aequalibus certare;
3
et, cùm omnîs gloriâ anteiret, omnibus tamencarus e s s e ;
ad hoc, pleraque tempora in venando agere; leonem atque
alias feras primus aut in primis ferire; plurimum facere, et
minumùm ipse de se loqui. Quibus rébus Micipsa tametsi
initio lactus fuerat, existumans Tugurthse virtutem regno suo
gloriœ fore, tamen postquàm hominem adolescentem,
exactâ rctate sua et parvis liberis, magls mngïsque crescere
intelligit, vehementereo negotio permotus, multa cum animo
suo volvebat. Terrebat eum natura mortalium avida imperii
etpraeceps ad explendam animi cupidinem ; prsetereà opportu-
nitas suscque etliberorum œtatis, qu?e etiam médiocres viros
spe praedcCtransvorsos agit; ad hoc, studia Numidarum in
Jugurtham accensa, ex q u i b u s s i talem virum dolis inter-
fecisset,ne qua seditio aut bellum orireturanxius erat.
His difficultatibus circumventus, ubi videt neque per vim
neque insidhs opprimi posse hominem tam acceptum popula-
5
ribus , quôd erat Jugurtha manu promtus et appetens gloria?
militaris, statuit eumobjectarepericulis, et eo modo fortu-
0
nam tentare. Igitur bello Numantino , Micipsa, cùm populo
romano equitum atque peditum auxilia mitteret, sperans vel
ostentando virtutem, vel hostiumssevitiâ facile eumoccasu-
1
Masinissa, roi deNumidie, avait avantages semblent nés pour le
eu trois iils; Micipsa, Manaslabal commandement*
et Gulussa. Micipsa laissa son 4
De la part des Numides.
royaume à Adherbal et à Hiempsal, 5
Aux masses , au peuple.
ses cnfanls, auxquels il adjoignit 6
« Wumance, célèbre ville d'Es-
Jugurtha, fils naturel de Manastahal. pagne, dans la Tarraconnaise, sou-
2
Ancienne forme du datif, dont iint avec succès, pendant quatorze
on trouve des exemples même dans ans, la guerre contre les Romains.
Virgile. Elle fut prise par Scipion Émilien,
A
' Ceux qui réunissent ces deux Van 133 avant l.-C. » (Bélèze. )
GUERRE DE J U G U R T I I i . IGl
1
' La tactique des Numantins, La générosité du cœur.
leur manœuvre. h
Pour qnïbusdam, à des particu
2
Prévoyance, prudence. liers-
•* Le général en chef, Scipion. (i
Dans sa conduite.
162 SALLUSTE.
mantino longé maxuma virtus fuit ; quam rem certô scio tibi
gaudio esse. Nobis ob mérita sua carus est; utî idem senatui
populoque romano sit sumrnâ ope nitemur. Tibi quidem pro
nostrâ amicitiâ gratulor. En habes virum dignum te atque
avo suo Masinissa. »
Tgitur rex, ubi ea quse famâ acceperat ex litteris impe-
ratoris ita esse cognovit, tum virtute, tum gratiâ viri permotus,
flexit animum suum, et Jugurtham beneficiis vincere agres-
sus est, statimque eum adoptavit, et testamento pariter cum
filiis heredem instituit. Sed ipse,paucos post aunos, morbo
atque œtate confectus, cùm sibi finem vitœ adesse intelligeret,
coram amicis etcognatis, itemque Adherbale et Hiempsalefdiis,
dicitur hujuscemodi verba cum Jugurtha habuisse :
« Parvum ego te, Jugurtha, amisso pâtre , sine spe, sine
1
opibus,in meum regnum accepi , existumans non minus me
tibi quàm liberis, si genuissem*, ob bénéficia carum fore,
Neque ea res falsum me habuit ; nam, ut alia magna et egre-
gia tua facinora omittam, novissumè rediens Numantiâ,
meque regnumque meum gloriâ honoravisti ; tuâque virtute
nobis Romanos ex amicis amicissumos fecisti ; in Hispaniâ
nomen familiae renovatum est ; postremô, quod difficillumum
inter mortalîs est, gloriâ invidiam vicisti. N u n c , quoniam
mihi natura finem vitae facit, per hanc dextram, per regni
fidem moneo obtestorque uti hos qui tibi génère propinqui,
3
beneficio meo fratres sunt caros habeas; neu malis alienos
adjungere quàm sanguine conjunctos retinere. Non exercitus
nequethesauri pracsidiaregni sunt, verùm amici; quos neque
armis cogère neque auro parare queas, officio et fide
pariuntur. Quis autem amicior quàm frater fratri? aut quem
alienum fidum invenies, si tuis hostis fueris? Equidem ego
regnum vobis trado firmum si boni eritis; si mali, imbecil-
lum. Nam concordiâ res parva? crescunt, discordiâ maxumœ
dilabuntur. Ceterum ante hos, te, Jugurtha, quia œtate et
sapientiâ prior es, ne aliter quid eveniat, providere de-
!
Je vous ai pris pour héritier de et laissa Jugurtha sous sa tutelle.
mon royaume. 3
Jugurtha avait été adopté par
J
* Si je venais à en avoir. Micipsa son oncle, et ainsi était frère adop-
n'avait point encore d'enfants lors- tif de ses deux cousins Adherbal et
que son frère Manastahal mourut Hiempsal.
GUElUtfi DE J U G U B T H A .
1 :i
11 aurait été... Étaient parfaitement en sûreté
2
Suivant les uns : extorrem ef- sous tous ïes rapports et contre tous
fecit; selon d'autres: me,...., coo- les hasards. Ils pouvaient compter
pertnm; effecit ut. sur l'appui des Romains.
166 SALLUSTE.
1
Supposant que tout cela n'était h
Pour sonder les dispositions des
que pour la montre et une ruse habitants, et, s'ils ne s'y opposaient
pour le surprendre. point, pour proiiter des avantages
2
Les frondeurs lançaient avec du poste,
leurs frondes des pierres ou des (!
Jugeant que la multitude des
balles de plomb. Ils venaient pour commerçants et ces provisions ai-
la plupart des iles Baléares ( (3âX).to, deraient son armée, et protégeraient
jeter, lancer). ces conquêtes antérieures, ou bien :
3
Sous-enL ordines, aux premiers ménageraient ses premiers appro-
rangs. visionnements. Quelques éditions
* Soldats armés à la légère, pro- portent : commeantium au lieu de
vocateurs (de velox, ou de volare, commeatum.
ou de vellcre, asticoter, ou de vé- 7
Nouvelle preuve de la loyauté
lum, qui porte un voile, un ban- romaine. L a politique semblerait
deau, un drapeau pour exciter un n'être que l'art de tromper et de
animal ). l'aire des dupes.
T. i. S
170 SALLUSTE.
1
Dans la même direction, paral- sept lieues, sortait une colline qui
lèlement. s'étendait fort loin du côté du fleuve
2
Abandonné, déserté, dévasté et semblait vouloir le relier à la
parla nature et le défaut de culture montagne.
de la part des hommes; stérile et * Le reste de la plaine entre le
incuite. fleuve el la montagne.
3
Du milieu de la chaîne, qui b
Ayant resserré ses lignes.
était parallèle au fleuve el séparée fi
Tout a été prévu par lui, J u -
de lui par un intervalle d'environ gurtha.
UUEHBE D E J U O U J l ï U A .
y
» Les premiers par le nombre, L'aspect de l'ensemble du combat,
qui ont l'avantage du nombre. * S'était postée, réfugiée; était
2
S i , au contraire, ils étaient allée se reposer,
obligés de fuir, les collines les favo- s S'ils venaient à être repoussés el
ripaient plus que la plaine. contraints à reculer.
liUElUil. DE .IliUbHTUA
1 ft
Les deux corps de l'armée ro- Qu'on ne pourrait faireet diriger
maine, celui de Rutilius el celui de que d'après ses caprices.
Metellus. 6
A la baie et imparfaitement.
- Humilient, ravalent,déprécient. 7
Les jeunes gens en âge de porter
l
• Des transfuges et d'autres gens les armes. Voilà bien la guerre
habiles. païenne avec ses nlrocîP»s calcu-
Cela venait de en que... lées. Ou est l'humante"
G U E U K Ë DE JÏNHJKTHÀ.
1
Le dernier combat, qui avait Rendu audacieux par la lâcheté
été une défaite. d'Aulus.
3 fy
II fait rester, laisse, en expecta- Des prières, des supplications,
s
lire, dans les canlonnements. Le pillage.
176 SALLUSTE.
1
Alors que 'Jugurtha, quoique lions, » Les natures capables de
défait, reprenait les armes et médi- grandes choses sont plus observa-
tait une guerre désespérée. trices , plus impressionnables et
2
« Afarius, dit de Brosses, ainsi plus religieuses ou plus su-
prétendait avoir eu, de tout temps, perstitieuses que les autres.
3
des présnges de sa grandeur future, Sauf, excepté l'ancienneté de sa
parmi lesquels je crois qu'on doit famille. — 11 faut bien qu'une fa-
mettre au premier rang le juge- mille commence à s'illustrer par
ment que Scipion porta de lui. quelqu'un; et l'auteur de celte il-
Cet oracle valait bien celui du lustration vaut mieux que ses des-
prêlre d'Utique; et Ton ne doit pas cendants, si ces derniers se conten-
douler qu'il n'ait, plus que toute lent de porter son nom sans rien
autre chose, enhardi Mari us à de- faire pour le rendre plus glorieux
mander des dignités élevées. Wéan- encore. La véritable noblesse est
moins Marius parut, toute sa vie, personnelle, et non héréditaire,
ajouter une foi entière aux prédic- * Le talent,
lions, soit qu'il Veut réellement, ou * Arpinum, ville des Voïsques,
plutôt qu'il connût tout l'avantage fat également la patrie de Cicéron,
fi 0 n n
qu'on peut tirer des choses qui élon- e le connaissait pas de vue,
nent l'esprit du peuple, toujours mais de réputation,
:
enclin aux plus grossières supersti- H fui élu par.
Cil.KttFlK \m .iï'CiLJin HA 177
1
Pénibles et offensants pour eux. qui vivaient à leurs propres dépens.
2
Par ses intrigues il engageait les La sixième, qui était trop pauvre,
vétérans même à le suivre ; ceux était exempte du service militaire.
qui avaient iini leur temps et étaient On les appelait proprement les pro~
hors de la solde à mérite*. létaires, qui nihil reipuhlicœ exhi-
J
Le peuple n'aimait pas le service branla dit IVonius Marcellus, sed
militaire. Même chez les Romains, tant uni prolem snfJicianL Ils ne
le peuple était ce qu'il est par- formaient point une classe (calare,
tout, indifférent aux querelles des appeler, assembler, d'après Quin-
princes. tilien) ; on les désignait par l'épithète
4
Cette ressource pour faire la de capite censi, parce qu'ils n'étaient
guerre. portés sur les rôles, le cens, qu'à
fi
Servius Tullius avait partagé raison de leur tête et pour faire
tous les citoyens romains en six nombre ; leur avoir ne méritait pas
classes. Les cinq premières, qui qu'on en tint compte sur les registres
possédaient plus ou moins de ri- de l'Ëtat. La classe pauvre en est là
chesses, fournissaient Jes troupes, en Angleterre,
GUËIUtË »li JLiii'JttTMA. 181
C1CER0JNL
Salluste nous a tracé [Conjnr. de Catilina, ch. v j le. portrait du
conspirateur dont il s'agit ici. Dix-sept mois avant que Cicéron pronon-
çât cette harangue, vers les premiers jours de juin 689, Catilina avait
promis le plus brillant avenir à ses complices s'il parvenait au consulat.
Ses partisans étaient nombreux; ils remplissaient l'Italie. Cependant ses
projets éclataient de toutes parts, et lui-même ne prenait presque plus la
peine de ies dissimuler. Après bien des démarches, des complots, des
tentatives de meurtre, d'incendie et d'assassinat, qui toutes avaient
échoué, Catilina se rendit au temple de Jupiter Stator, ou Cicéron avait
convoqué le sénat. Quoiqu'il connût l'objet de l'assemblée, il eut cepen-
dant l'audace de s'y rendre, « soit pour rassurer ses complices, soit pour
détourner les soupçons. Lorsqu'il entra, tous les sénateurs, fuyant son
approche, laissèrent vide la partie de l'enceinte où ii alla se placer.
C'est à ce moment que le consul, s'abandonnant à son indignation, lui
adressa cette foudroyante harangue qui le força de quitter la ville
sans avoir pu l'inonder de sang. »
( J . L . Bunjsour.)
Î82 CICÉRON.
CATILIN AIRES
1
Le sénat avait donné aux con- rius, (Us de Sempronius Gracchus et
suls un pouvoir absolu. de Cornélie et petit-Jiis de Scipion
5
Ce n'est pas non plus l'autorité l'Africain.
du sénal'qui fait défaut à la répu- '* Nous laissons s'emousser dan*
blique. nos mains le glaive de l'autorité du
•* Formule ordinaire des décrets sénat.
7
qui investissaient les consuls de la ïl aurait fallu.
s
puissance dictatoriale. C'était une Je ne voudrais pas être accuse
monarchie absolue,mais temporaire- de Jai blesse.
fl
A
Cicéron atténue à dessein les Le camp de Mallius, complice
crimes de ces personnages. de Catilina, qui était n Fésules, dans
s
• Caïus Gracchus, frère de Tibé- les gorges de l'Élrurie.
renduni mihi ne non hoc potiùs omnes boni seriùs a me
quàm quisquam crudeliùs faclum esse dicat. Veriun ego
hoc quod jampridem facfum esse oportuit cerla de causa
nondum adducor ut faciam. Tum denique interficiam te
cùm jam nemo tam improbus, tam perditus, tam lut si-
milis inveniri poterit qui id non jure factum esse fateatur.
Quamdiu quisquam erit qui te defendere audeat, vives et
vives, ita ut nunc vivis, multis meis et firmis pncsidiis
obsessus, ne commovere te contra rempublicam possis. Mul-
lorum te etiam oculi et aures non sentientem, sicut adhuc
fecerunt, speculabuntur atque custodient.
Etcnim quid est, Catilina, quod jam ampliùs exspectes,
si neque nox tenebris obscurare cœtus nefarios, nec privata
doinus parietibus continere voces conjurationis tuœ potest?
1
si illustranlur, si erumpunt o m n i a ? Muta jam istam men-
2
t e m , mihi crede; obliviscere crcdis atque incendiorum.
Teueris undique; luce sunt ciariora nobis tua consilia omnia ;
3
quac etiam mecum licet recognoscas .
Meministine me ante diem duodecimum kalendas novem-
bres 4 dicere in senatu fore in armis certo die, qui dies fu-
turus esset ante diem sextum kalendas novembres, C . Mal-
lium, audaciœ satellitem atque administrum tuac? JNum me
fefellit, Catilina, non modo res tanta, tam atrox, tam in-
credibilis, verùm, id quod multo magis est admïrandum,
dies? Dixi ego idem in senatu ceedem te optimatum con-
tulisse in diem quintum ante kalendas novembres, tum
quum multi principes civitatis R o m a , non tam suî conser-
vandi quàm luorum consiliorum reprimendorum causa, pro-
fugerunt. Num iniieiari potes, te illo ipso die meis prassidiis,
meâ diligentiâ circumelusum , commovere te contra rempu-
blicam non potuisse, quuin tu, discessu ceterorum, nostnl
tamen, qui remansissemus, caede contentumte esse dicebas?
5
Quid ? quum tu te Prœneste kalendis ipsis novembribus
occupaturum nocturno impetu esse conlideres, sensistine
illam coloniam meo jussu, meis prsesidiis, custodiis vigiliis-
1
Si tout se fait jour et éclate. 4
Le 12 avant les calendes de no-
;
Ce projet, ce dessein. vembre, ou le 20 octobre.
3
Tu peux les passer en revue h
ville du Latium, à l'est de
avec moi. Rome, auj. Paleslrina.
PREMIER DfSCOUUS C O N T R E C A T I L I N A JN5
1
II ne faut pas qu'un seul homme droit propre de la souveraine puis-
motte une fois de plus la pairie en sance et confirmé par l'usage ( le
danger. droit de vie et de mort).
l
' Silanus et Muréna. s
Plus doux et moins sévère.
'* Ce qui est le premier droit el le fi
Les égouts, les immondices.
PREMIER OfSCOUUS C O N T R E C A T I L I N A iHt
1
Catilina était devenu infâme ,;
L'embarras pécuniaire.
aux yeux des Romains et par suile 1
L'air que tu respires.
de sa conspiration et par les tur- * U n remords. « Salluste, c h . 18,
pitudes nétrissanles de sa vie privée. raconte en peu de mots cette pre-
7
La honte s'ajoutait à sa mau- mière conjuration. Suétone (Jitfas
vaise renommée. César, ch. n) rapporte, sur la foi
3
Mettre le fer à la main. d'auteurs contemporains, que César
4
Catilina avait fait mourir sa pre- et crassns y prirent part, et qu'elle
mière Femme pour en épouser une manqua le dernier jour dedécembre
autre ; il voulut, dit-on, vider com- 0S7, parce que César, ne voyant
plètement sa maison et ht tuer aussi point paraître Crassus au moment
son fils. convenu, ne donna pas le signal.
ft
Aux ides, c'est-à-dire le 15 de Suivant Salluste, elle manqua une
mars, mai, juillet et octobre, et le seconde fois le 5 février, parce que
s des autres m o i s , les débiteurs Catilina se pressa trop de le don-
payaient à leurs créanciers l'inté- ner. » ( J - L . BURKOUF.) L'intrigue
rêt des sommes empruntées. et l'ambition sont sœurs.
cicisiiorv.
1
La sentence de condamnation Catilina s'était signalé par des exac-
qu'elle porte et que l'orateur va tions et des violences.
développer. 4
Les poursuites, les informa-
2
ti A la faveur des troubles du tions, les enquêtes de la justice.
temps de Sylla, Catilina avait fait 5
Au moindre bruit.
tuer impunément plusieurs ci- fi
Catilina avait offert de se cons-
toyens. » ( E . SOMMER. ) tituer prisonnier, c'est-à-dire de se
3
Durant sa préture en Afrique mettre sous la garde d'un magis-
J90 CICÉRON
1
« On appelait forum une ville, 3
Ceci me parait èlre une pro-
bourg ou village où se tenaient les phétie faite après coup. Cicéron a
marchés {foreuses, les foires ) el où relouché son discours après l'avoir
l'on rendait la justice. Chacun de improvisé. — Remarquez encore
ces lieux portait le nom de celui un tu ut quelques lignes plus bas.
qui y avait établi le marché. Le En revanche, ii n'y a, dans tout Je
forum d'Aurétius était sur la voie Discours, que deux videntur et un
Aurélia, conduisant de Rome en videaris; c'est peu.
Étrurie. » ( J . - L . BURNOUF.) 4
Comment pourrais-tu rester
2
"D'après Salluste, ch. 59, l'aigle privéd'un objetque...? Voilà pour-
d'argent à côté de laquelle Catilina quoi Mallius te l'a envoyé-
se fit tuer à la bataille de Pistoie 5
Ce départ.
avait servi à Marius dans la guerre 6
Ironie sanglante et bien méri-
contre les Cimbres. tée!
PHEMIER DISCOURS C O N T R E C A T I L I N A . 193
J
illi s u n t , qui feruntur, laborestui : jacere humi, aclfacinus
obeuudum; vigilare, insidiantem bonis oliosoruin *-\ ïlabes
ubi ostentesillam pracclaram tuam patientiam famis, frigoris,
inopiae rerum omnium, quibus îe brevi tempore confectum
esse senties.
3
Tantùm profeci tum cùm te a consulatu repuli , ut exsul
potiùs tentare quàm consul vexare rempublicam posses,
atque ut id quod esset a te scélérate susceptuni latrocinium
potiùs quàm bellum * nominaretur.
Noue, ut a me, patres conscripti, quamdam propè justam
patriac querimoniam détester ac deprecer, percipite, quacso,
diiigenter quœ dicam, et ea penitùs animis vestris menti*
busqué mandate. Ëtenim si mecum patria, quac mihi vitâ
meâ multo est carior, si cuncta Italia, si omnis respublica
loquatur : « M . Tulli, quid agis? Tune eum quem esse hostem
comperisti, quem ducem belli futurum vides, quem exspe-
ctariiinperatorem in castris hostium sentis, auctorem scele-
ris, principem conjurationis, evocatorem servorum et civium
perditorum, exire patieris, ut abs te non emissus ex urbe,
5
sed immissus in urbem esse videatur? Non hune in vincula
duci, non ad mortem rapi, non summo supplicio mactari
imperabîs?
« Quid tandem impeditte? Mosne majorum ? At persaope
etiam privati in bac republicâ perniciosos cives morte mulc-
6
tavunt. An l e g e s , quœ de civium romanorum supplicio
rogatac? sunt? A t nunquàm in bac urbe ii qui a republicf»
defecerunt civium jura tenuerunt. An invidiam posteritatis
times? Pracclaram vero populo romano refers gratiam, qui te,
y
hominem per te cognitum , nullâ commendatione majorum,
1
Ces travaux, cette activité que écrit pour la postérité, el l'auteur
l'on vante tant étaient calculés par a regretté, sans doute, de ne l'avoir
amour pour ce genre de vie, Medltati pas prononcé tel qu'il nous l'a
sunt au passif. transmis.
2
Des gens moins actifs et moins s
Encore une antithèse! on croi-
circonspects. rait lire saint Augustin.
:i
Je t'ai écarté du consulat, em- i]
Les lois Porcia et Sempronia.
pêché d'y arriver, 7
Portées, sur lesquels on a de-
« Voilà des jeux de mots qui sen- mandé l'assentiment du peuple.
tent bien le cabinet, sans être pour- H
Passons aux païens cette fai-
tant merveillant. Ce discours a été blesse de se louer eux-mêmes.
T. T. 9
194 CICÉRON.
1
tam mature ad summum imperium per omnes honorum
gradus extulit, si, propter invidiam aut alicujus periculi me-
tum, salutem civium tuorum negligis. Sed, si quis est invidiae
metus, num est vehementiùs severitatis ac fortudinis invidia
quàm inertiae ac nequitise pertimescenda ? An cùm bello
vastabitur Italia, vexabuntur urbes, tecta ardebunt, tum te
?
non existimas invidiic incendio conflagraturum ? »
His ego sanctissimis reipublicœ vocibus et eorum ho-
minum (jui idem sentiunt mentibus pauca respondebo.
E g o , si hoc optimum factu judicarem, patres conscripti,
Catilinam morte mulctari, unius usuram horœ gladiatori isti
ad vivendum nondedissem. Etenim, si summi viri et claris-
simi cives, Saturnini, et Gracchorum, et Flacci et supe-
riorum complurium sanguine non modo se non contamina-
runt, sed etiam honestârunt, certè mihi verendum non erat
3
ne quid, hoc parricidâ civium interfeclo, invidia? mihi in
posterîtatem redundaret. Quod si ea mihi maxime impen-
deret, tamen hoc animo semper fui ut invidiam virtute par-
tam, gloriam, non invidiam putarem.
Quanquam 4 nounulli sunt in hoc ordine qui aut ea quœ
imminent non videant, aut ea quae vident dissimulent,
qui spem Catilinac mollibus sententiis aluerunt, conjuratio-
nemque nascentem non credendo corroboraverunt-, quorum
auctoritatem secuti multi, non solùm improbi, verùm etiam
5
imperiti, si in hune animadvertissem, crudeliter et régie
factum esse dicerent. Nunc intelligo, si iste, quo intendit, in
malliana castra pervenerit, neminem tam stultum fore qui
non videat conjurationeni essefactam, neminem tam impro-
hum qui non fateatur. Hoc autem uno interfecto, intelligo
hanc reipublicae pestem paulisper reprimi, non in perpetuum
1
Ici, gens ruinés, banquerou- 3
Bande de brigands-
tiers. * Au consul dans sa propre mai-
2
Je ne sais comment, pour quelle son.
cause. Qui sait si, en cherchant :>
Le préleur urbain ou civil j u -
bien, on ne trouverait pas? Le ver- geait les différends entre les débi-
tueux Cicéron ne devait pas être teurs et les créanciers.
fort aimé à Rome : il était devenu fi
Sorte de trait renfermant des
très-vite et bien riche et bien puis- matières combustibles.
sant. Voilà une belle période.
19C CïCKaON.
,,s
Deuxième discours contre Catilina. (N 7-12. )
1
y oyez première Calilinaire territoire romain et qui continuait,
(note 7, p. 191). Cela vaut pour moi à être regardée simplement comme
ce prix. ville alliée, était presque toujours
2
Je ne désirerai jamais, pour la résidence choisie par les plus
fermer la bouche à la calomnie, illustres exilés, tels que Scipion
que vous entendiez dire {volitare l'Asiatique, Milon, etc. »
audiatis). (E. SOMMER.)
1
« Marseille, qui n'avait pas été * Contre. Il a toujours réussi,
réunie avec le reste de la Gaule au sauf â me tuer.
198 CICERON.
1
L'incendie et le meurtre que.... * A qui Catilina succède dans le
Phrase corrélative à celles des id commandement des insurgés.
qvod, quatre ou cinq fois répétés i Propriétaires, parvenus, en ri
dans la même page. chis par Sylla, qui leur avait donné,
- Catilina vainqueur donnerait a titre de colons, des terres à culii-
les charges h ses complices avoués, V T . CVlaienl, en mènerai, dis rén-
aux fugitifs el aux gladiateurs qu'il servateur^, comme lesonl tout CIMI\
avait attirés dans son camp. qui pu^sn'enl, à moin.s d'être fous.
200 CICERON*
1
Les hyperboles de Cicéron, ceux qui portaient une barbe bien
maigre ses esse videantur, sont soignée.
un peu surannées pour notre épo- * Tuniques à manches et des-
que. cendant jusqu'aux talons; par-
2
Les assignations, les jugements dessus ils mettaient des loges qu'on
et les saisies. aurait prises pour des voiles de
3
Débiteurs sans bonne foi, lâches grandes dames, tant le tissu en était
et apathiques fripons. iin.
4
Ce sont ses amours el ses délices. ' On voit leur palience el leur
* Imberbes, ceux qui n'avaient vigilance dans l'énergie avec la-
pas encore de barbe ou qui se la quelle ils passent les nuits entières...
faisaient arracher. Benè barbatos, à table.
D E U X I E M E D I S C O U R S CÛNTJIK CATiUNA. 201
o s
Troisième discours contre Catilina. (N 1-7.)
1
Le destin est un abîme, un 2
En naissant, on ne sent pas le
gouffre qui absorbe tout. Arrachée bienfait de la vie et Ton ignore ce
à une destruction totale, aune ruine que sera l'existence.
imminente. 3
Cicéron porte un peu haut ses
204 CICERON.
prétentions. Il est vrai que les hon- Quoi qu'il en soit, Cicéron va
neurs divins ne conféraient pas la parler de lui et de ses services ; il va
divinité. Dés le principe l'homme donc déployer son intarissable fa-
a désiré d'être dieu; il a cru tous conde,
les menteurs qui lui on dit : Eritis 1
Les reproches que peut soulever
aient dit. On aimerait à voir un peu ce mol : chasser.
plus de désintéressement dans le " Pour exciter une guerre au
dévouement du consul philosophe. delà des Alpes et du trouhle dans
C'est à ce propos qu'il aurait lait, la Gaule en deçà.
dit-on, ce méchant vers latin : 3
Les députés allohroges avaient
0 fortxtnatam natam , me tons nie t Ho- consenti à passer par l'Ëtrurie pour
retourner chez eux.
TROISIEME D I S C O U R S COJNTTïE C A T I L I N A . 20£
1
esse missos, comitemque iis adjunclum T. V u l i u r c i u m ,
atque huic datas esse ad Catilinam Jitteras , facuitatem mihi
oblatam putavi ut, quod erat diflicillîinum, quodque ego
semper optaham a diis immortalibus, tota ies non soliini a
me, sed etiam a senatu et a vobis manifesta deprehenderetur.
Itaque, hesterno die, L . Flaccumet C . Pomptinum % prae-
tores, fortissimos atque amantissimos reipublicœ viros, ad
me voeavi; rein omnem exposui ; quid fieri placeret ostendi.
THi autem, qui omnia de republicâ praclara atque egregia
3
sentirent , sine recusatione ac sine ullà morâ negotium sus-
ceperunt, et, cùm advesperasceret, occulté ad pontemMil*
vium 4 pervenerunt, atque ibi in proximis villis ita bipartite
fuerunt utTiberis inter eos et pons intéressés Eodem autem
et ipsi, sine cujusquam suspicionc, muitos fortes viros eduxe-
5
runt, et ego ex prœfectura reatinâ complures delectos ado-
lescentes, quorum opéra in republicâ assidue utor, pracsidio
cum gladiis miseram.
c
Intérim, tertiA ferè vïgiliâ exacta , cùm jhm pontem Mil-
vium magno comitatu legati Allobrogum I ingredi inciperent,
unàque Vulturcius, fit in eos impetus; educuntur et ab illis
8
gladii et a nostris. Res erat prœtoribus nota solis, ignora-
batur a ceteris.
Tum, interventu Pomptini atque Flacci, pugna, quac erat
commissa, sedatur, Litterœ, quœcumque erant in eo comitatu,
integris signis, pvactoribus traduntur; ipsi î' comprehensi
1
« VuUurcïns do Crolone, an- pont que, trois siècles plus tard,
quel le sénat décerna une grande Constantin délit Maxence.
récompense, dit M. Sommer. » *Reate, auj. Rieli, ville des Sabins,
2
Ce nom se trouve écrit de di- à quinze lieues nord-est de Rome,
verses manières Pontimim, Pom- et ou l'on envoyait chaque année
liinium,, Poittininm. Ce personnage un gouverneur ou préfet. Elle avait,
devint plus tard l'un des lieute- sans doute, mérité ce châtiment par
nants de Cicéron en Cilicie. Quant quelque révolte.
à Flaccus, il eut besoin, quatre ans <f
Ver.* trois heures du matin.
après, de l'éloquence de Cicéron. 7
Les députés allobroges ne se
3
Animés des plus nobles senti- doutaient pas que Sanga ies avait
ments pour la pntrie. dénoncés au consul.
4
Le pont Milvius, auj. Ponte- * L'objet de l'attaque n'était connu
Mole, bâti sur le Tibre à un ou que de Flaccus et de Pomplinus.
deux milles de Rome, du côté de !)
Les Allobroges el leur escorte.
la Toscane, par les soins d'Émilius Us avaient obtenu de Lenluius et
Scaurus. C'est au passage de ce des autres un engagement écrit et
20G CICERON.
1
Jusqu'où tu t'es engagé. lina, mais que Cicéron avait gagné
' DR l'ensemble de la chose pu- en lui cédant ses droits au gouver-
blique; pour le salut de l'fttat. nement de la Macédoine. Voy.
3
Les princes du sénat, c'est-à- SALLUSTK, Catilina^ 26.
s
dire les anciens consuls, ou les con- Les sénateurs ont décrété,
6
sulaires, et les consuls désignés, Serait condamné à la détention
donnaient leur avis les premiers. libre, f'ny. V° Cutilirtaire, note 5
t
1
Affranchi. la prudence. L a toge était le vête-
2
« Salluste ne nomme que cinq ment des citoyens romains, gentem-
conjurés mis à mort, et Cicéron dit que loyatam, dit Virgile ; mais les
lui-même, dans son Plaidoyer pour généraux en avaienl un autre pen-
Sylla, que les quatre antres ne pu- dant les expéditions militaires. C'é-
rent être arrêtés. » ( E . SOMMRU.) taillepaludamentum, p. 121, note4
a En reconnaissance de leur bien- 5
C . Servilius Glaucia est appelé
fait particulier, de leur protection simplement Servilius dans la l r (
spéciale. Calilinaire.
f 6
On ne décrétait des supplications Le. même scrupule...
qu'après de grandes victoires, et 7
L'indolence, la somnolence.
non après des services rendus par 8
La graisse, la pesanteur.
T R O I S I È M E DISCOURS CONTRE C A T I L I N A . 2IT
timescendam. Ille erat unus timendus ex his omnibus, sed
tamdiù dum mœnihus urbis continebatur. Omnia nôrat,
1
omnium aditus tenebat ; appel lare, tenlare, sollicitare pote-
rat, audebat ; erat ei consilium ad facinus aptum; consilio
autem neque Iingua neque manus deerat. Jam ad certas res
eonficiendas certos homines delectos ac descriptos habebat.
Neque verô, cum aliquid mandaverat, confectum putabat.
Nihil erat quod non ipse obiret, occurreret, vigilaret, labo-
raret*, frigus, sitim, famem ferre poterat.
Hune ego hominem tam acrem, tamparatum, tam auda-
f»em, tam callidum, tam in scelere vigilantem, tam in
;jcrditis rébus diligentem nisi ex domesticis insidiis in ca-
3
strense Iatrocinium compulissem (dicam id quod sentio,
Quirites), non facile banc tantam molem mali a cervicibus
vestris depulissem. Non ille nobis Saturnalia eonstituisset*,
neque tanto ante exitii ac fati diem rcipublieœ denuntiasset;
neque commisisset, ut signum, ut littéral suce, testes déni-
quèmanifesti sceleris deprehenderentur. Quaînunc, illo ab-
5
sente , sic gesta sunt, ut nullum in privatâ domo furtum
unquàm sit tam palàm inventum quàm ha;c tanta in republicâ
conjuratio manifesté inventa atque deprehensa est. Quod si
Catilina in urbe ad banc diem remansisset, quanquam
6
quoad fuit omnibus ejus consiliis occurri atque obstiti,ta-
men , ut levissimè dicam i, dimicandum nobis cum illo fuis-
set, neque nos unquhm, dum ille in urbe hostis fuisset,
tanlis periculis rempublicam, tanta pace, tanto otio, tanto
silentio, liberâssemns*. Quanquamo hsec omnia, Quirites,
ita sunt a me administrata ut deorum immortalium nutu
ï0
atque concilio et gesta et provisa esse videantur .
u
' Il avait accès partout. Tant qu'il y fut.
2
Quod est mal régi par tous ces < Pour adoucir l'expression,
verbes. « De tant de dangers et avec tant
3
Des embûches cachées qu'il nous de calme,
dressait ici, dans un brigandage en » Néanmoins.
régie, avec une armée et un camp. »<* Ce témoignage de reconnaîs-
* Cette époque lui eût paru trop sance pour l'assistance d'en haut
éloignée, à lui si prompt. fait honneur à Cicéron et au peuple
r>
• Grâce à son absence et à Pin- romain, qui en ont été dignement
capacité de ses remplaçants. récompensés.
212 CJCISHON.
o s
(Quatrième discours contre Catilina. (N 1-8.)
1 6
11 n'avait pas révélé le nom de Fatal, marqué par les destins,
7
tous les complices, comme, par Ménager, épargner,
H
exemple, César et C r a s s u s , qui Ce sentiment est digne el con-
étaipnl du nombre. 11 n'avait pas venabie. Des chrétiens peuvent en
dit toutes ses angoisses person- faire leur profil. En travaillant pour
nellcs. Dieu, on ne saurait perdre sa ré-
- II avait cédé à Antoine la pro- compense,
u
vince de Macédoine. Après ic consulat, il n'y a plus
y
Sine, ou in vestro timoré, en rien à désirer : on peut donc mourir,
10
vous épargnant la crainte, ou au Quintus Cicéron, qui, plus
milieu de vos alarmes. tard, se distingua dans les Gaules.
4 11
II n'avait plus que vingt-cinq Me rappelle, en esprit, à ma
jours avant de sortir de charge, maison.
:> 12
Allusions aux oracles sibyllins Otage, garant des actes de mon
e
P'oy. III Cnfifin., note:3, p. 207 consulat.
214 CICÉHON.
1
meo gêner . Moveor his rébus omnibus, sed in eam partem
ut salvi sint vobiscum omnes, etiam si vis aliqua me oppres-
sent, potiùs quàm et illi et nos unà cum republicâ pe-
reamus.
Quare, patres conscripti, incumbite ad reipublica; salutem;
circumspiciteomnes procellas, quac impendent, nisi provide-
tis. N o n ï i b . Gracchus, qui iterùm tribunus plebis fieri vo«
2
lnil;non C . Gracchus, qui agrarios concitare conatus est;
3
n o n L . Saturninus, qui G. Memmium occidit, in discrimen*
aliquod atque in vestrœ severitatis judicium addicitur : te-
nenlur ii qui ad urbis incendium ad vestrûm omnium cas*
d e m , a d Catilinam accipiendum Romœ restiterunt. Tenen-
tur litterse, signa, manus, deniquè uniuscujusque confessio;
5
sollicitante Allobroges ; servitia excitantur ; Catilina arcessi-
tur; id est initum concilium, ut, interfectis omnibus, nemo
ne ad deplorandum quidem reipublicac nomen atque ad la-
mentandam tanti imperii calarmtatem relinquatur.
fi
Haoc omnia indices detulerunt, rei confessi sunt, vos mul-
tis jam judiciis judicastis : primùm, quod mihi gratias
egistis singularibus verbis, et mea virtute atque diligentiâ
perditorum bominum patefaclam esse conjurationem decre-
vistis; deindè, quod P . Lentulum ut se abdicaret praeturâ
coegistis ; tum, quod eum et ceteros de quibus judicastis in
custodiam dandos censuistis; maximèque, quod meo nomine
supplicationem decrevistis, qui honos togato habitus ante me
est nemini ; postremô, hesterno die prœmia legatis Àllobro-
gumTitoque Vulturcio dedistis amplissima. Qua) sunt omnia
ejusmodi ut ii qui in custodiam nominathn dati sunt sine
ullâ dubitntione a vobis damnati esse videantur.
Sed ego institui referre7 ad vos, patres conscripti, tan-
quam integrum, et de facto quid judicetis, et de pœnâ
quid censeatis. Illa praodicam quae sunt consulis. Ego ma-
gnum in republicâ versari furorem et nova quidam misceri
1 1
Pison, qui avail épouséTulliola. Embarras, péril, accusation,
2
Ceux qu'on appellerait aujour- épreuve.
rPhuî des parfageux. * Les esclaves.
3 !
L . Sattmtinns avait tué C . < Des délateurs, p. 205, note 7.
Memmius pour l'empêcher d'arri- " De soumettre comme une
, e
ver au consulat. Foy. i Vatilin., question non entamée ou à traiter
V> i»3. tout d'une fois.
QUATRIEME D I S C O U R S CONTRE C A T I L I N A . 215
1
« Un décret prononcé après le &
Il se rappelle.
coucher du soleil était nul, n dit fi
Cicéron rappelle ici l'opinion
E. Sommer. D'autres pensent qu'il matérialiste de César sur la vie
fallait se hâter uniquement pour future. Lui-même, dans ses œuvres
prévenir le désordre et empêcher philosophiques, parle à ce sujet
les conjurés de délivrer les prison- comme un libre penseur. Les phi-
niers. losophes onl souvent une morale
2
Rome et la république. secrète Tort aisée.
* Silanus' était consul désigné et 1
II est injuste d'imposer aux
César préteur aussi désigné. cités municipes la charge de sur-
4
Ne doivent pas, même un ins- veiller ces hommes remuants et d'en
iant, jouir... répondre.
CICÉRON.
r
enim suscipiam , et, ut spero, reperiam qui id quod salutis
omnium causa statueritis non putent esse suai dignitatis re-
cusare. Adjungit gravem pœnam municipibus, si quis eorum
2
vincula rnperit; horribiles custodias circumdat , et digna
scelere bominum perditorum sancit, ne quis eorum pœnam
quos condemnat, aut per senatum, aut populum lcvare pos-
sit; eripit etiam spem, quae sola hominem in miseriis conso-
1
Jarisolet . Bona prœtereà publicari jubet; vitam solam re-
linquit nefariis hominibus, quam si eripuisset, multos uno
dolore dolores animi atque corporis et omnes scelerum pœ-
nas ademisset*. Itaque , ut aliqua in vitâ formido improbis
5
esset posita, apud inferos ejusmodi quacdam illi antiqui
supplicia impiis constituta esse voluerunt, quod videlicet in-
telligebant bis remotis non esse mortem ipsam pertime-
scendam.
JVunc, patres conscripti, ego meâ video quid intersit. Si
eritis secuti sententiam C . Caesaris, quoniam banc is in re-
publicâ viam, qusc popularis babetur, secutus est, fortasst-
fi
miuùs erunt, hocauctore et cognitore hujusce sentenlitc.
mihi popularesimpetuspertimescendi ; sin illam alteram, nescio
anampliùs mihi negotii conlrahatur 7. Sed tamen eorum peri-
culorum rationes utilitas reipublicœ vincat. Habemus enim a
C . Cœsare, sicut ipsius dignitas et majorant ejus amplitudo
postulabat, sententiam , tan quam obsidem perpetusc in rem-
8
publicam voluntatis . Intellectum est quid intersit inter
levitatem concionatorum o et animumverè popularem , sa!uti
populi consulentem.
Video de istis qui se populares haberi volunt abesse non
1
J e me chargerai de l'exécution. (;
L'auteur et l'approbateur de
- ï l entoure les criminels de pré- cette sentence; celui qui est appelé
cautions effrayantes et met des à connaître d'une cause, défenseur
conditions dignes du forfait, défen- des coupables. L'autorité de César
dant que... aurait couvert la responsabilité de
3
Un châtiment dont on aperçoit Cicéron.
la lin est diminue de moitié. 7
Je ne sais si je m'attirerai plus
* Dans le sens de l'épicurien et d'embarras ; mais la considération
matérialiste César. de... [rationes)»
5
Les anciens étaient plus sages, s
De son attachement a ia patrie.
parce qu'ils étaient mieux instruits 9
Des orateurs, des parleurs, vé-
et plus près de l'origine des choses ritables girouettes, sans idées fixes,
et des révélations divines. sans principes arrêtés.
QUATRIÈME DISCOURS CONTRE CATILINA. 217
1
Inabordable, malavibé. Lentulus, second mari de sa sœur
t£
Les ruines, les traces à peine Julie, qui avait, épousé d'abord
visibles. Antonius Crélicus.
3 5
Les principes de la politique se Fulvius Flaccus, partisan de
pont heureusement modifiés sous C . Cracchus, et qui fui mis a mort
l'influence du christianisme. avec l'aîné de ses Als. PLU-
•* Lucîus César, différent de Jules TARQUE, Vie des Gracquesl
fî
César, vota la .ao:ï de Cornélius Fiaccus avait envoyé son lils,
QUATRIÈME D I S C O U R S CONTRE CAT1LÏÏSA. 219
1
mile factum ? quod iuitum delendce reipublicrc consilium?
Largitionis voluntas tum in republicâ versata est, etpartium
?
quacdam conteutio\ Atque illo tempore hujus avus L e n l u l i ,
clarissimus vir, armatus Gracchum est persecutus; ille etiam
grave tum vulnus accepit, ne quid de summâ republicâ mi-
nueretur; hic ad evertenda fundamenta reipubliccC Gallos
arcessit,servitia concitat, Catilinam vocat, attribuit nos tru-
cidandos Cethego, ceteros cives interficiendos Gabinîo, urbem
inflammandam Cassio, totam Italiam vastandam diripiendam-
que Catilina?. "Veremini, censeo, ne in hoc scelere tam im-
mani ac nefario nimïs aliquid severè statuisse videamini,
cùm multo magis sit verendum ne remissione pccnaa cru-
deles in palriam quàm ne sevcritale animadversionis xiimis
véhémentes in acerbissimos hostes fuisse videamur.
Sed ea qurc exaudio, patres conscripti, dissimulare ' non
possum. .laciunlur enim voces, quaî perveniunt ad aures
;
mcas, eorum qui vereri videntur ut habeam ' satis pracsidii
adea quse vos statueritis hodierno die transigenda. Omnia
et provisa, etparata, et consiituta sunt, patres conscripti,
cùm meâ summa cura atque diligentiâ, tum multo etiam
majore populi romani ad summum imperium retinendum et
ad communes fortunas conservandas voluntate. Omnes adsunt
omnium ordinurn homines, omnium denique œtatum ; plé-
num est forum, plena templa circa forum, pleni omnes
aditus hujus loci ac templi. Causa enim est post. urbem con-
ditam hsce inventa sola in quâ omnes sentirent unum atque
6
idem , praoter eos qui, cùm sibi vidèrent esse pereundum,
cum omnibus potiùs quàm soli perire volueruut.
iïosce ego homines excipio et secerno lihenter ~, neque
enim in improborum civium sed in acerbissimorum hostium
numéro habendos puto. Ceteri verô, dii immortales! quâ
VERRINES.
1
Un agent de Lcntulus, qui lui * Ami de la paix, qui a besoin
cherchait des partisans. de la tranquillité publique. Les
2
Le lieu, la place de son banc, jours de deuil et de révolution on
de son travail et de son petit gain; fermait les boutiques {tahernœ}.
A
son lit et son grabat et le cours de Par une population nombreuse,
ses paisibles habitudes. •' La paix alimente "industrie.
222 CICÉRON.
2
* Coût pour les beaux-arts, Manie-
DISCOURS COiNTRE
1 2
ullum eorinthium aut deliacum fuisse, ullatu gcminam,
aut margarilam, quidquam ex auro aut ebore facium, signuin
3
ullum aeneum , marinoreum, eburneum ; nego ullam pic-
turam neque in tabuIA neque textilctu'* fuisse quin con-
quisierit, inspexerit; quod pîacitum sit abstulerit.
Magnum videor dicere; attendue etiam quemadmodum
dicam. Won enim verbi neque eriminis augendi causa mm-
plector omnia. Cùm dico nibil islum ejusmodi rerum in
6
tota provincià reliquisse, l a t i n e me scitote, non accusa*
toriè loqui. Etiam planiùs : nihil in tfïdihus cujusquam. ue
in oppûïis quidem ; nihil in locis communibus, ne in i'auis
quidem; nibil apud siculum» nihil apud civem rcmamun :
denîquè nihil istum, quod ad oculos anirnumi^ae attiderit.
neque privati, neque publies, neque profani, neque saerh
totd in Sicilià reliquisse.
Uudc igitur potiùs iuripiam quàm ab eà civitate quai
tibi una in a more atque in deliciis fuit? Aut ex quo potiùs
numéro quàm ex ipsis laudatoribus luis? Faciliùs enim
perspicietur rpialis apud eos fueris qui te oderunt, qui ac-
cusant, qui persequuntur, cùm apud tuos Mamertinos in-
veuiare improbissimâ ratione prœdatus.
C. Heius est Mamertinus (omnes hoc mihi facile concèdent
qui Messanam accesserunt) omnibus rébus in illa civitate
ornatissimus. Hujus domus est vel optima Messanrc, notis-
7
sima quidem certè, et nostris hominibus apertissima , maxi-
mèque hospitalis. Ea domus ante adventum istius sic ornata
fuit ut urbi quoque esset ornamento. Nam ipsa Messana,
quas situ, mœnibus portuque ornata sit ab his rébus qui-
bus iste delectatur, sanè vacua atque nuda est.
1
L'airain de Corinthe, mélange 4
« Jusqu'au temps de ISéron les
deeuhre, d'or et d'argent, n'était peintres n'em ployaientquedcs tables
point, comme le prétend Florus, le de bois, composées surtout de plan-
produit de la fusion de tous les ches de mélèze femelle. Ce fut ce
métaux précieux à l'époque de l'in- prince qui, \oulanl se faire peindre
cendie de Corinlhe. ( Foy. PUISE, dclagrandeur colossale décent vingt
liv. 34, ch. n.) pieds, indiqua l'usage de la toile. »
7
Avant l'airain de Corinthe, ( J . THIBAULT.)
celui de Délos passait pour le plus b
Tapisserie.
précieux. 6
Simplement, sans exagération,
s
N'est-ce point par erreur qu'on 7
Celle où nos concitoyens eor.l
lit (cneus au lieu de (PVCUS ? le mieux accueillis.
224 CICKROJV.
1
Une chapelle , espèce d'oratoire de l'Achaïe de les leur faire rem-
où les anciens mettaient leurs dieux placer à leurs dépens s'ils les per-
domestiques et quelquefois les sta- daient.
tues des grands hommes. 7
Myron, célèbre statuaire de
7
De bonnes gens, simples, gros- Béotie.
siers * sans goût. s De xàveov, corbeille, et çéow,
1
Praxitèle, sculpteur grec, vivait je porte. Elles portaient sur leur tête
trois cent soixante ans av. J . - C . des corbeilles où l'on renfermait les
4
C'est pure modestie de parler livres et les symboles sacrés, à
de la sorte. l'époque des fêtes d'ÏÏIeusis.
5
Ville de Béotie, au pied de y
Cicéron fait toujours semblant de
l'Hélicon. ne pasconnailreles grands artistes.
rt
Les muses. Ce L . Mummius Cela lui donne un air d'antiquité,
menaça ceux qu'il chargeait de qui a bien son mérite. — Polyclète
conduire a Rome les chefs-d'œuvre était contemporain de Myron.
DISCOURS C O N T R E VJiKHES.
1
C . Claudius, édile en 654 de tiques qui entouraient le forum el
Rome. Les édiles avaient l'inten- où les centumvirs et les tribuns du
dance des jeux publics, et ils em- peuple rendaient la justice.
pruntaient soit à leurs amis, soit •* Pour un quittridnum, fête de
aux provinces qu'ils connaissaient quatre jours que les édiles donnaient
ce qui était nécessaire pour les sans doute à leur entrée en charge.
décorations de la ville, des places * Lîans son cabinet, Cicéron ai-
et des temples. guisait assez finement ses pointes.
2
C'étaient les édifices el les por- Fi ne pouvait manquer celle-ci.
226 GICÉKOK.
Sed quid ego lam vehementer invehor? Verbo jam uno re-
pellar. E m i , inquit. 0 dii immortales! praeclaram defensio-
nciu! mercatorem cum imperio ac securibus in provinciam
misimus; qui omnia signa, tabulas pietas, omne argentum,
aurum , ebur, gemmas coemeret, nihil cuiquam relinqueret.
Hacc enim mihi ad omnia defensio patefieri videtur : émisse.
Primùm, s i , id quod vis, tibi ego concedam ut emeris,
quoniam in toto hoc génère bac unA defensione usurus es;
quacro cujusmodi tu judicia Romae putaris esse, si tibi hoc
quemquam concessurum putasti, te in praoturâ atque imperio
tôt res tam pretiosas omnes denique res qua; alicujus pretii
fuerint totâ ex provinciâ coemisse.
Videte majorum diligenliani, qui nihildum etiam istius-
modi suspicabantur; verumtamen ea quac parvis in rébus
accidere polerant providebant. Neminem qui cum potestate
aut legatione in provinciam esset profectus tam amentem
1
fore putaveruut ut emeret argentum ; dabatur enim do pu-
2
blico; ut vestem , pracbebatur enim legibus. Blancipium pu-
3
taveruut , quo et omnes utimur, et non pracbetur a populo.
Sanxerunt NE QUIS E M E R E T M A N C I P I U M , NISI I N J D E M O R T U T
L O C U M . Si quis Romae esset demortuus? ïmô'*, si quis ibi-
dem. Non enim le îustruerc domum tuam voluerunt in pro-
5
vinciâ, sed illum usum provincial supplere .
Quse fuit causa cur tam diligenter nos in provinciis ab
emptionibus removerent? Hacc, judices, quôd putabant ere-
ptionem esse, non emptionem, cùm venditori suo arbitratu
vendere non liceret. In provinciis inteiïigebant, si is qui
esset cum imperio ac potestate quod apud quemque esset
emere vellet, idque ei liceret, fore uti quod quisque vellet,
sive esset veuale, sive non esset, quanti vellet, auferret. Di~
cet aliquis : « Noii isto modo agere cum Verre ; uoli ejus facta
1
A-l-il l'ait une vente aux en- monnaie. Sesicrfiui* on scmhler-
chères? Uusy deux as et demi, qu'on re-
2
A la bonne heure, soit; mais... présenta ainsi III, puis , plus lard
3
Six mille cinq cenls sesterces H, etenlin H-S.
(environ î / i G 2 fr, 50 c.*). Le seslcrco 1
Sur les rrjdstivs d"Héiu>.
L
valait environ -J2 c, L> de noire '* Seize cent* sesterces ( 3 0 0 fr. )
228 CICEAON.
1
l*:tre vendu. * Dans ces objets de fantaisie,
1
O n t vingt mille sesterces ' Verres.
l\ pourrait dire tout au plus.
DISCOURS C O N T R E \ E R R E S . 220
1
Centorbc, Gatane, Halcse, Tyn- J
D'après nos grammaires, i! fau-
dare, Enna, Argyre. dra!! vidhli facientcm.
2 h
LeCybée, vaisseau qui était, dit- On dit Cancphom, œ, et Ca-
on, fort large, d'où lui serait venu nephoros, i.
son nom , xuëoç, cube. * Il a obéi à sa piété.
230
o s
IT. Le vase d'Jntiochus. (N 27-32.)
1
Vous enviez aux habitants de lorsqu'il fut vaincu par Lucullus
ïlhégiuin le litre de citoyens ro- auprès de Tigranocerte.
A
mains. II leur appartenait de droit.
5
2
L'an de Rome 680. N'ayant pas obtenu de secours,
3
Occupé alors par Tigrane, qui à cause des embarras où se trouvait
ne le céda que quatre ans après, la république, qui avait à combattre
234 C1CEHON*
1 3
Le Capitole avait été incendié S'emparer par les yeux, voir
l'an «70-, S>l!n, alors dictateur, fut avinl les autres (capere, prœx
1
rharné de le fnire reconstruire- Ch."z le préteur, Verres.
: 5
* Le >?'icUiaiiv même du dieu. S. enl. ahntnt, se passent.
236 CICÉRON.
1 3
Antiochus va trouver Verres. D'anciennes médailles portent
2
Que je suppose un crime fondé trois D, qui signifient dure, donare,
sur les simples soupçons de la mul- dicare.
h
tîtude, Quels flancs, quels poumons?
DISCOURS C O N T R E VERRES, 237
ultimas terras pervcnturam putasti, cùm audierint a prae-
tore populi romani in provincia violatum regem , spolia tum
hospitem, ejectum socium populi romani atque amicum?
Komen vestrum populique romani odio atque acerbitati sci-
tote nationibus exteris, judices, futurum, si istius bsec tanta
injuria impunita discesserit. Sic omnes arbitrabuntur, prsc-
sertim cùm hacc omnino fama de nostrorum hominum ava-
ritiâ et cupiditate percrebuerit, non istius solius hoc esse fa-
x
cinus, sed eorum etiam qui approbarint . Multi reges,
inulte libéra) civitates, multi privati opulenti ac potentes ba-
bent profectô in animo Capitolium sicornare, ut templi di-
gnitas imperiique nostri nomen desiderat; qui, si intellexerint,
ioterverso regali hoc dono, graviter vostulisse, grata fore
vobis populoque romano sua studia ac dona arbitrabuntur.
Sin hoc vos in rege tam nobili, in re tam eximia, in injuria
tam acerbâ neglexisse audierint, non erunt tain amentes ut
operam, curam, pecuniam impendànt in eas res quas vobis
gratas fore non arbitrentur.
Hoc loco, Q. Gatule*, te appello. Loquor enim de tuo
elarissimo pulcherrimoque monumento; non judicis solùm
severitatem in hoc crimine, sed propè inimici atque accusa-
toris vim suscipere debes. Tuus est enim honos in illo
templo, senatus populique romani beneficio; tui nominis
aeterna memoria simul cum templo illo consecratur; tibi
hsec curasuscipienda, tibi hœc opéra sumenda est, ut Capi-
tolium , quomodo magnificentiùs est restitutum, sic copio-
siùs ornatum sit quàm fuit; ut illa flamma divinitùs exsti-
tisse videatur, non quac deleret Jovis optimi maximi templum,
sed quacprœclarius magnificentiusque deposceret.
Audîsti Q . Minucium Rufum dicere domi suae deversa-
tum esse Antiochum regem Syracusis; se illud scire ad
istum esse delatum; se scire non redditum. Audîsti, et au-
dies omni ex conventu syracusano, qui ita dicant, sese au-
dientibus, illud Jovi optimo maximo dicatum esse ab rege
Antiocho et consecratum. Si judex non esses, et hsec ad te
delata res esset, te potissimùm hoc perseqai, te petere, te
1 2
Si les juges ne condamnent pas Ce fut Q. Catulus qui, après la
Verres, ils seront censés approuver retraite de Sylla, fut chargé d'ache-
sa conduite. ver la reconstruction du Capitole.
CICERON.
1 7
Egreditur centuripinâ quadriremi Cleomenes è porta;
secpiitur segostana navis, tyndaritana, herbitensis, hera-
cliensis, apollouicnsis, haluntiua; praclara classis in spe-
ciem, sed inops et infirma propter dimissionem propugna-
3
torum atque remigum. Tamdiù in imperio s u o classem iste
practordiligensvidit quamdiù conviviumejus fiagitiosissimuro
prartervecta est; ipse autem, qui visusmultis diebus non esset,
tum se tamen in conspectum nautis paulisper dédit. Stetit so-
ieatus < praîlor populi romani cum pallio purpureo, tuni-
caque talari, mulierculâ nixus in littore. Jam hoc ipso istum
vestitu Siculi civesque romani permulti sscpè viderunt.
5
Posteaquàm paulùm provecta classis est, et Pachynum
quinlo die denique appulsa est, nauUc, faine coacti, radiées
6
palmarum agrestium , quarum erat in his locis sicut in n
1
Le vaisseau à quatre rangs de sure de femme, composée d'une
rames fourni par la ville de Ccn- semelle délicate, rattachée par des
iorbe. rubans. Foij. Quintilicn, In&L
2
Cléomène est le Syracusain chef omt. i. vin, ch. 3, ou il fait res-
t
5
» De Verres- Aurait eu l'air, l'apparence
2
Les rameurs avaient été con- d'une ville.
6
gédiés en partie-, restaient donc les Brigantins(tMJç, baleine;rcapwv,
voiles. vaisseau), vaisseau long et étroit.
3 7
Se mouvaient h peine- filore ou Hélore, auj. Muriucci.
4
Avait une plate-forme, un plan* située entre Syracuse et Pachynum.
cher, un tiUac, un pont (conster- s L p j en danger.
e u s
s
nere, étendre sur), A frais communs,
msconiss f : o K T j * E VERRES. 241
1
Sayon, casaque militaire, hahil Quel latin négligé!
1
de guerre. Ou commemorabatitr; on rap-
- Lorsqu'il était lieutenant de pelait ses orgies sur le rivage
Dolahella en Ciiicie, il avait voulu f. t-tetfi ) •
enlever la lille de Philodamus, son 5
Adrien, préteur d'Afrique <MI
lidte. Les habitants de Lampsaquc, GGJ>, fut brûlé par les habitants
indignés, allaient le brûler dans sa d'Utiquc, exaspérés de ses vexa-
maison, sans quelques chevaliers lions.
romains, qui les apaisèrent. Ouol- 0
De sorte que deux tombeaux
«;UP, temps après Verres condamna auraient attesté....
>
« tdIodamus et son fils à avoir la "Camp d'été. Stefif. solattitx prœ-
tête tranchée. lor! quel guerrier! Voy. p, .130, n. 4.
DISCOURS CONTRE \ ERRES. 243
partem Jitloris ubi iste per eos dies, tabernaculis* pusitis,
castra luxuriac collocârat; quem posleaquàm inauem locum
offenderunt, et practorem commovisse ex eo loco castra
senserunt, statim sine ullo metu in portum ipsum penetrare
cœperunt. Cùm in portum dico, judices ( explanandum est
enim diligeutiùs, eorum causa qui locum ignoraut), in
urbem dico, atque in urbis intimam partem venisse piratas;
non enim portu illud oppidum clauditur, sed urbe portus
ipse cingitur et concluditur; non ut alluantur a mari niœiiia
extrema, sed ipso influât in urbis si num portus.
Hic, te praîtore, lleracleo archipirata cum quatuor myopa-
ronibus parvis ad arbitrium suuui uavigavit. Proh, dii im-
mortales! piraticus myoparo, cùm imperium populi romani,
nomen ac fasces essent Syracusis, usque ad forum et ad
1
omnes urbis crepidines accessit; quo neque Carthaginiensium
glorissimao classes, cùm mari plurimùm poterant multis
bellis sacpè conataî, unquàm aspirare potuerunt; neque
populi romani invicta antè te practorem gloria illa uavalis
unquàm, totpunicis siciliensibusque bellis, penetrare potuit;
qui locus ejusmodi est ut antè Syracusani in mœnîbus suis,
in urbe, in foro fiostem armatum ac victorem quàm in porto
ullam bostium navem vidèrent.
Hic, te practore, pracdonum navieulac pervagattc sunt quo
Atheniensium classis sola, post bominum memoriam, tre-
1
centisnavibus, vi ac multitudine invasit; qua . in eo ipso portu,
loci ipsius portûsque natura, victa atque superata est. Hic
primùm opes illius civitatis vktac, comminutaî depressacque
sunt; in hoc portu' Atheniensium nobilitatis, imperii,
glorise naufragium factum existimatur.
Eône pirata penetravit, quo simul atque adisset, non
1
modo a latere, sed etiam a tergo magnam partem urbis re-
linquerct? ïnsulam totam praHcïvectus est; qiuc est urbs
Syracusis suo nomme ac inœnibus ; quo in loco majores nostri
Syracusanum quemquarn habitare vetucrunl, quod, qui illam
1
Les quais. qu'ii élail par une éclipse de lune.
-JNicias, général athénien, fut * L'île, était entre le port ei la
\aincu dans le port de Syracuse, en mer, el formait comme, une seconde
413 avant J . - C , pour n'avoir pas Syracuse d.m* Syracuse m^nie f â
osé en :aire s'irlir vi floiie, effrayé S;, racuse*.
CICÉRON.
( i l o R . j ^ r . poi't., 3ni.)
Ces fréquentes exclamations
finissent par refroidir et fatiguer.
Kn créant l'homme, Dieu n'a- 3
Sous les yeux d'une si nom-
vait pas pourvu h sa subsistance. breuse population.
Siculos â l'accusatif, comme Mené 4
Répéter, débattre, proclamer.
DISCOUAS CONTRE VEXUiES.
' Se mit à prendre le parti de... qu'il aurait à se défendre; ille savait
11 prit ses mesures. même avant ce désastre. £ t a venire,
2
II savait bien qu'il seraitaccusé, arriver, se réaliser.
J
jussitï polerone io eos esse vehemens qui naves inanc-s non
modo habuerant, sed etiam aperlas ; iu eum dissolutus qui
soi us babuerit coiistratam navem, et minus exinanitam? Pe-
1 a
reaî Cleomenes unà. Ubi fides ? ubi exsecrnliones ? ubi
dexirse complexusque? ubi illud contubernium muliebris
3
mjiilise in illo delicatissimo littore? Fieri nullo modo po-
terat quin Cleomeni parceretur.
Cleomenem vocat : dicit ei se statuîsse animadvertere in
omnes navarehos ; ita sui perieuli rationes ferre ac postulare.
Tibi uni parcam, et totius istius culpao crimen, viluperalio-
nemque inconstantisc 4 potiùs suscipiam quàm aut in te sini
crudeiis , aut tôt tam graves testes vivos incolumesque esse
patiar. Agit gratias Cleomenes, approbat consilium ; dicit ita
fieri oportere; admonet tamen illud quod istum fugcrat, ni
Phalargum centuripinum navarcbum non posse animadverti,
proptereà quod secum fuisset unh in centuripina quadri-
remi. Quid ergo? iste homo ex ejusmodi civitate, adolescens
nobilissimus, testis relinquetur ? In pracsentia, inquit Cleo-
menes, quoniam ita necesse est ; sed post aliquid videbimus,
ne iste nobis obstare possit.
Haec posteaquàm acta et constiluta sunt, procedit iste
repente è prsetorio, inflammatus scelere, furore, crudeli-
tate; in forum venit, navarehos vocari jubet. Qui nihil me-
tuèrent, nihil suspicarentur, statim accurrunt. Iste hominibus
miseris innocentibusque injici catenas imperat. Implorare
illi fidem populi romani, et quare id faceret rogare. Tune
iste hoc causas dicit, quod classem prsedonibus prodidissent.
Fit clamor et admiratio populi, tantam esse in homme îm-
pudentiam atque audaciam ut aliis causam calamitatis attri-
bueret, quae omnis propter avaritiam ipsius accidisset; aut,
cùm ipse precdonum socius putaretur, aliis proditionis
crimen inferret; deindè, hoc quinto decimo die crimen esse
natuni postquàm classis esset amissa.
Cùm hœc fièrent, quœrebatur ubi esset Cleomenes, non
5
quo illum ipsum, cujusmodi e s s e t , (juisquam supplicio,
1
La fidélité à la parole que j'ai dilions militaires de Verres se faî-
donnée à Nice (Victoire). suieol sur le rivage, en société de
* Les serments. cette femme.
:i r%
Ceci rappelle les œslivn de la Le reproche d'inconséquence,
5
page Le.- campagnes, les expé- Vu l'état des choses, dans la
D J S C O U A S C0iVJ'JU<; V K l U t È S . 247
propter iliud incommodum, digmim pularct. Nain quid Cleo-
menes facere potuit (non enim possum quemquaiuinsimu-
larefalsô)? quid, inquam, magnopere Cleomenes facere
potuit, istius avaritiâ navibus exinanitis? Atque eum vident
sederead latus pratforis, et ad aurem familiariter, ulsolitus
erat, iususurrare. Tum verô omnibus indignissimum vîsuin
est homines bonestissimos, electos ex suis civitatibus, in
ferrum atqup in vinnila conjectos; Cleomenem, propter fia-
giliorum ac turpitudinis societatem, famiJiarissimum esse
r
praetoris. Apponiiur bis tamen accusator JNgcvius Turpio
quidam, qui, C . Sacerdote prartore, îr.juriarum damnatus
2
e s t , bomo benoappositus ad istius audaciam ; quem iste in
decumis. in rthus ^apitalibus . in omni calumnia prsecur-
sorem habere sotahat et emissarium.
VeniiiDt Syracusas parentes propinquique miserorum ado-
lescentium, hou repentino calamitatis snfc commoti nuntio;
vinctos adspie'umt catenis liberos suos, cùm istius avariticr
pœnam collo et cervicibus suis sustinerent; adsunt, defen-
dunl , proclamant ;iidem tuam, quse nusquàm erat, nec un-
quàm fuit, implorant. Pater aderat Dexio, ïyndaritanus,
honio nobilissimus, hospes tuixs^ cujus tu domi fueras, quem
hospitem appelleras; eum cùm illa auctoritate et miseria
videres prseditum, non te ejus lacryma), non senectus, n o n
liospitii jus atque nomen a scelere aliquam ad partem huma-
pilatis revocare potuit!
Sed quid ego hospitii jura in hâc tam immani belluâ corn-
memoro ? qui Sthenium, Thermitanum, hospitem suum, cujus
domum per hospitium exhausit et exinnnivit, absentem in
reos retulerit; causa indictâ, capite damnarit; ab eo nunc
hospitiorum jura atque officia quœramus? cum homine enim
cnuleli nobis res est, an cum fera atque immani belluA? Te
patris Iacrymaî de innocentis filii periculo non movebant ?
3
cùm patrem domi reliquisses , fîlium tecum haberes,te
neque praesens filius de liberorum carilate, neque absens pa-
ter de indulgentiA patria commonebat?
3
situation où il s'était trouvé; ou Le père de Verres était demeuré
bien, quel qu'il fut, habile ou non. à Rome. Le fils de Verres avait on-
' Est suborne; on aposle. viron douze ans et était jonrnrl!."-
?
Condamné pour dommage, pour ment témoin des débauche? ci d"
out^igc, et flétri par un jugement. ï'inconduïle d'un pareil monstre.
248 CICÉRON.
1 A
En punition de quoi? Cedialo- Avec un congé,
gue est très-vif et très-varié. On aurait manqué même de
3
Le rival pn bassesseet en lâcheté, prétextes pour l'accuser.
z 0
Fut impliqué dans l'affaire des Les Siciliens parlaient grec,
7
capitaines de vaisseau. Son apologie.
DISCOURS COKTAE VEHKÈS. 249
nemo est in Sicilià quin haheal, quin légat, quin tui sceleris
et crudelitatis ex illâ oratione commonefiat. In qua docet
quot a eivitate sua nautas acceperit, quot et quanti quemque
dirniserit, quot secum habuerit; item de ceteris navjbus
dicit. Quae cùm apud te diceret, virgis oculi verberabantur.
Ille, morte propositâ, facile dolorem corporis patiebatur;
clamabat, id quod scriptum reliquit : Facinus esse iudignum,
1
plus impudicissimœ mulieris apud te de Cleomenis sainte
quàm de sud vità lacrymas matris valere.
Deindè etiam illud video esse dictum, quod, si rectè vos
populus romanus cognorit, non falsô ille jam in ipsa morte
de vobis prœdicavit : Non posse ï'errem, testes interfi-
ciendOjCrimina sua exstinguere; graviorem apud sapientes
7
judices se fore ab inferis testent quàm si vivus in judi-
ciumproduceretur ; tum avaritias solùm, si viveret; nunc,
cùm ita esset necatus, sceleris, audacix, crudelitatis te-
stent fore. Tam illa pracclara ; Non lestium modo catervas,
cùm tua res ageretur, sed a diis Manibus innocentium
3
Pœnas sceleratorumque Furias in tuum judicium esse
venturas; sese ideo leviorem casum suum fingere, quod jam
antè* aciem securium tuarum, Sestiique, tui carnificls ?
1
Ce passage est un des plus élo- nérailles; on achetait le droit d'en-
quents de Cicéron. sevelir. Que de subalternes sou-
1 1
On convenait du prix des fu- vent pire - aue leurs chefs
252 CECEBOJN.
retur? Feriuntur securi; Isclaris tu in omnium g e m i t u , c i
triumplias ; testes avaritiar* tuac garnies esse sublatos. Errabas,
Verres, et vebementer errabas eum te maculas furtorurn
et flagitiorumtuorum sociorum innocentium sanguine eluere.
arbitrabare ; prœceps amentia ferebare, qui te existimares
avaritia? vulnera crudelitatis remediis posse sanare. Etenim,
1
quanquàm illi sunt mortui sceleris tui testes, tamen eorum
propinqui neque tibi neque illis desunt; tamen ex illo ipso
numéro navarchorum aliqui vivunt et adsunt, quos, ut mihi
videtur, ab illorum innocentium pœnâ fortuna ad banc cau-
sam reservavit.
AdestPhilarchus Haluntinus, qui, quia cum Cleomene non
fugit, oppressusa prsedonibus et captus est; cui calamitas
saluti fuit; qui, nisi captus a piratis esset, in hune prado-
nem sociorum incidisset. Dicit is pro testimonio, de missione
nautarum, de famé, de Cleomenis fuga. Adest Centuripinus
Phalargus,in amplissimâ civitate, amplissimo loco natus.
Eadem dicit; null/i in rediscrepat.
Per deos immortales! judices, quo tandem animo sedetis?
aut quemadmodùm auditis ? TJtrùm ego desipio, et, plus
quam satis est, doleo in tantâ calamitate miseriâque socio-
rum? an vos quoque hic acerbissimus innocentium cruciatus
et niœror pari sensu doloris afiieit? Ego enim cùm Herbi-
2
tensem, cùm Ileracliensem securi esse percussum dico ,
3
versatur mihi ante oculos indignitas calamitatis.
Eorumne popuîorum cives, eorumneagrorum alumnos,
ex quibus maxima vis frumenti quotannis plebi romanaû,
illorum operis ac laboribus, quecritur, qui a parentibus, spe
4
nostri imperii nostraeque aequitatis, suscepti educatique
sunt, ad C . Verris nefariam immanitatem et ad ejus secu-
rem funestam esse servatos? Cùm mihi Tyndaritani illius
5
venit in m e n t e m , cùm Segestani, tum jura simul civi-
tatum atque officia considero. QuasurbesP. Africanus etiam
ornandas esse spoliis hostium arbitratus est, eas C . Verres
non solùm illis ornamentis, sed etiam viris nobilissimis ne-
1
C'est Verres qui parle. deA'enue un besoin.
2
' Énée avait, disait-on, fonde 4
Les criminels sont justiciables
Ségeste avant de s'établir en Italie. des tribunaux et non du sénat.
( Enéide, v, 711-762.) b
L'excuse.
3
Amitié passée en habitude et t;
Vous, les juges.
254 CICEJtOlN
1
siuïl ; mf.uunt homines imperiti ne jam hsec populus ro-
manus concédât, et jam fieri velit. Palimur enim jam multos
annos, et silemus, cùm videamus ad paucos homines omnes
omnium nationum pecunias pervenisse; quod eo magis ferre
œqno animo atque concedere videmur, quia nemo istorum
dissimulât, nemo laborat, ut obscura sua cupiditas esse vi-
deatur.
In urbe nostrâ pul cher rima atque ornatissimS , quod si-
gnum , quse tabula picta est quac non ab hostibus victis
capta atque apportata sit? At istorum villa* sociorum fide-
lissimorum et plurimis et pulcherrimis spoliis ornatac refer-
tœque sunt. Ubi pecunias exterarum nationum esse arbi-
tramini, quibus nunc omnes egent,cùm Athenas,1?ergamum,
Cyzicum, Miletum, Chiuni, Samum, totam denique Àsiam,
Àchaiam, Grœciam, Siciliam jam in paucis vil lis inclusas
esse videatis? Sed hacc, ut dico, omnia jam socii vestri relin-
quunt et ncgligunt, judices. Ne publiée a populo romano
spoliarentur officiis ac fide providerunt; paucorum cupidi-
tati tum cùm obsistere non poterant, tamen sufficere aliquo
modo poterant. Nunc verô jam adempta est non modo resi-
stendi, verùm etiam suppeditandi facilitas, ttaque res suas
negligunt-, pecunias, quo nomine judicium hoc appellatur \
nonrepetunt, relinquunt et negligunt. Hoc jam ornatu ad
vos confugiunt : adspicite, adspicite, judices, squalorem sor-
desque sociorum.
Sthenius hic Thermitanus cùm hoc capillo atque veste,
domo sua totâ expilata, mentionem tuorum furtorum non
3
facit; sese ipsum abs te repetit; nihil ampliùs : totum
enim tuâlibidine et scelere ex sua patria ( in quâ multis vir-
tutibus et beneficiis floruit princeps) sustulisti. Dexio hic,
quem videtis, non quac publiée Tyndari, non quae privatlm
sibi crjpuisti, sed unicum miser abs te filium optimum atque
innocentissimum Ilagitat ; non ex litibus aestimatis tuis 4 pe-
i
Ces bonnes ^cns. 3
Corps et biens.
7
L'argent, d'où ce tribunal a pris * Des restitutions, des amendes
son nom, ils... (Tribunal de repe- auxquelles vous deviez être con-
tundis pccuniis, des concussions ). damné. On dit Illis (estimatio, la
l>e-\nni ce tribunal ils ne parlent fixation des dépens, les frais d'un
p;;s de concussion. procès
DJSUHiJUi COiyi'IiJ: \ Jii.lt ÈS. 25-3
!
Lucius Métellus, successeur de vous impute les fautes qu'on doit
Verres, empêcha les femmes sici- attribuer à ia fortune.
r
Hennés de veni à Rome comme •* II n'est pas besoin de rappeler..,
témoins h charge eonire lui. Voilà quelques passages qui appro-
1
Qu'il se dispense de dire que je client de l'éloquence de Démos-
256
res minus commode Restas proferas; nihil est, quôd mul-
toruin naufragia fortunée colligas. Rgo naves inanes fuisse
dico; rcmiges nautnsque dimissos; reliquos stîrpibus vjxisse
palmarum; pracfuisse classi populi romani Siculum; per-
petuô sociis atque amicis, Syracusanum; te illo tempore
ipso supcrioribusque diebus omnibus, in littore cum mulier-
culis perpotasse dico; harum rerum omnium auctorestestes-
que produco.
Num tibi insultare in calamitate, num intercludere per-
fugium fortunao, num casus bellicos exprobrare aut objicere
1
videor? tametsi soient hi fortunam sibi objici nolle qui se
fortunaî commiserunt, qui in ejus periculis sunt ac varietate
versati. Istius quidem calamitatis tuas fortuna particeps non
fuit. Homines enim in praeliis, non in conviviis, belli fortu-
nam tentare ac periclitari soient. Quôd si fortunam objici
Tibi non oportet, cur tu fortunée illorum innocentium veniam
ac locum non dedisti ?
Etiam illud praccidas licet, te, quôd supplicium more ma-
jorum sumpseris, securique percusseris, ideircô a me in
crimen et invidiam vocari. Non in supplicio crimen meum
2
vertitur; non ego securi nego quemquam feriri debere;
non ego metu ni ex re militari, non severitatem imperii, non
pœnam flagitii tolli dico oportere ; fateor non modo in so-
cios, sed etiam ija cives militesque nostros persœpè esse
severè ac vehementer vindicatum. Quare hacc quoque prae-
termittas licet.
Ego culpam non in navarchis, sed in te fuisse demonstro;
te pretio milites remigesque dimisisse arguo; hoc navarchi
reliqui dicunt; hoc Netinorum fœderata civitas publiée di-
cit; hoc Herbitenses, hoc Amestratini, hoc Ennenses, hoc
Agyrinenses, Tyndaritani, Locrenses publiée dicunt; tuus
3
denique testis, tuus imperator , luus hospes Cleomenes hoc
dicit, sese in terra m esse egressum, uti Pachyno , terrestri
prœsîdio, milites colligeret, quos in navibus collocaret; quod
1
Vous serez pris et confondu * Plus on vous est uni, plus on
par les dépositions de tous; si vous a de honte,
J
dites autre chose, vous ne m'aurez Peut-être quin au lieu ûecùm.
pas répondu. ' Sous-ent. tuo.
2Ù8
ab omnium oculis remo\isti; lu, qui cives romani esse dice-
rentur, qui a multîs cognoscerentur. securi ferire potuisli,
1
tutuam domum piratas abducere, injudicium archipiratam
domo proàvcere ausus es! Tu in provincia tam splendidà,
apud socios fidelissimos, cives romanos bonestissimos,
in metu periculoque provincial, dies continuos complu-
res in littore conviviisque jacuisti ; te per eos dies nemo
domi tuae convenire, nemo in foro videre potuit; tu so-
ciorum atque amicorum ad ea couvivia matres (amilias
adbibuisti ; tu inter ejusmodi mulieres pnetexlaluin luuin
filium, nepotem meum, collocavisli, ut actati maxime
2
lubricsB atque incertre exempla ncquiliac parentis vita pr<e-
beret; tu, practor, in provincia, c u m lunieA pallioque pu
pureo visus es; tu propter aniorem libidinemque lu<in
imperium navium legato populi romani ademisti, Syracu-
sano tradidisti ; tui milites in provincia Sicilift frugibus fru-
mentoqne caruêre; tua luxuria atque avaritià classis populi
romani a praedonibus capta et incensa est.
« PostSyracusasconditas, quem inportum nunquàm hostie
necesserat, in eo, te praetore, primùm pirate navigaverunt.
Neque haectôttantaque dedecora dissiniulalione tua, neque
oblivione hominum ac tacilurnitate légère voluisti ; sed
otiam navium prrefectos, sine ulla causa , de complexu pa-
rentum suorum, hospitum tuorum,ad morletn cruciatumque
rapuisti; neque, in parentum Juctu atque Jacrymis, te moi
nominiscommemoratio mitigavit ; tibi hominum innocentium
sanguis non modo voluptati, sed etiam quaestui fuit. » Hacc si
tibi tuus parens diceret, posses ab eo veniani petere?pos-
ses ut tibi ignosceret postulare?
0R
II. Supplice de Gavins. (jN 61-67.)
3
Quid ego de P. Gavio,cosano municipe, dicam, judices?
aut quàvi vocis, quâ gravitât? verhorum, quo dolore animi
1 :>
Que tu laissais vivre, au lieu De Cosa, ville municipale dMv
de le livrer à la mort. trurir. S. Paul profila de son litre
2
Impressionnable, faible. d*> citoyen romain.
DISCOURS CONTNE VEBKÈS. 259
1
J'ai produit tan! de témoins, * T.alomies, carrières de pierre
r e
dans la ! 4ciion, C'est Icpréamhnle O.âac, T É ( J L V W ) , anciennes carrières
de fout le proeés conlre Verres. près de Syracuse, converties en pri -
1 n
Voil-' quatre û irait? r\ quetuues sons.
4
Pour l'accuser.
260 C1CEHON.
1
Les Mamertins ou habitants de être tiré de prison et amené devant
Messine. te tribunal. Celui-ci sipniiie être
2
Plutôt emicabat, selon Quinti- saisi, empoigné. Le préteur, qui à
lien, L ix, ch. I I . Rome n'avait que deux licteurs,
3
II avait servi, porté les armes en avait six dans sa province.
(;
avec L . Prétius. Le tribun Porcius Lœca avait
4
Les chefs des esclaves révoltés porté, en 451, une loi qui défendait
et fugitifs dans l'insurrection de à tout magistrat de faire battre de
Spartacus. \ erges ou mettre à mort un citoyen
5
Le premier proripi signifiait romain : l'exil était leur unique
D I S C O U R S GOKTitË VERKËS. 261
rata et aliquando reddita plebi romanae tribunitia potestas* !
Hùccine tandem omnia reciderunt ut ci vis romanus, in pro-
vinciâ populi romani, in oppido fœderatorum, ab eo qui
beneficio populi romani fasces et secures haberet, deligalus
foro, virgis cacderetur? Quid? cùm ignés, ardentesque la-
a
mina; , ceterique cruciatus admovebantur, si te illius acerba
imploratio et vox miserabilis non inbibebat, ne civium qui-
dem romanorum, qui tum aderant, iletu et gemitu maximo
commovebare? In crucejn tu agere ausus es quemquam qui
se civem romanum esse diceret? Nolui tam vehementer
agere hoc prima actione, judices; nolui. Vidistis enim ut
animi multitudinis in istum dolore, et odio, et communis
periculi metu concitarentur. Statui egomet mihi tum modum
orationi meœ, et C . Numitorio, equiti romano, primo ho-
mini, testimeo; et Glabrionem, id quod sapientissimèfecit,
facere lartatus sum ut repente, consilio in medio, testem
3
dimitteret . Etenim verebatur ne populus romanus ab isto
eas pœnas vi repetîsse videretur quas veritus esset ne iste
legibus et vestro judicio non esset persoluturus.
Nunc, quoniam jam exploratum est omnibus quo loco
causa tua sit et quid de te futuram sit, sic tecum agam.
Gavium istum, quem repentinum speculatorem fuisse dïcis,
ostendam in Latomias Syracusis a te esse conjectum ; neque
id solùm ex litteris ostendam Syracusanorum, ne possis
dicere me, quia sit aliquis in litteris Gavius4, hoc fingere et
eligerenomen, ut hune illum esse possim dicere; sed secun-
dùm arbitrium tuum testes dabo, qui istum ipsum Syracusis
abs te in Latomias conjectum esse dicant. Producam etiam
Cosanos, municipes illius ac necessarios, qui te nunc sera
doceant, judices non sero, illum P. Gavium, quem tu in
2
peine. C . Sempronius Gracchus, en Des lames de fer rouges, qu'on
630 (123 avant J . - C ) , décréta que appliquait à la plante des pieds et
le peuple seul pouvait porter la sur les flancs des accusés, pour
peine de mort. leur faire avouer leur crime.
1 3
En 672 Sylla ne laissa aux tri- Numilorius, à qui le préteur
buns que le droit d'opposition, leur Glabrion ne permit pas d'achever
ôta le droit d'appel, le pouvoir de sa déposition,
4
convoquer le pruple et de porter Parce qu'il y a un Gavius sur
des lois. En 683 Pompée, pour plaire les registres... Vous ne voudriez
au peuple, rétablit les tribuns dans pas abuser à ce point de la crédu-
toutes leurs prérogatives. Ulé du public.
202 CICERON.
1 2
Ceux qui sont ASSIS près de vous; Enveloppé comme une béte fe-
advovnli, qui s'ajoutaient au pa- roce dans un lilet.
tronus. Invocation, emploi-
DISCOl'ElS COINTItK V K R R K S . 263
1 2
Titre de citoyen, confiance Parce qu'il n'y a personne qui
qu'il inspire. ie connaisse.
26-1 CICÉRON.
1
L a gradation est ici fort re- 1
Les gardiens, les protecteurs de
marquable. la justice.
2
Sur le passage. 5
Seul, parmi les citoyens ro-
3
Cette exagération est de trop. mains, Verres sera trouvé digne de
Boileau a dît : cette croix, sur laquelle on verrai!
Qui ne sait j.e hnrni" ne y\\t jnmais écrire. avec horreur tout autre que lui.
POUR A R C H I A S . 265
sanguis conjunctus existimandus est, quoniam id et salutis
1
omnium ratio et veritas postulat. Omnes hoc loco cives
romani, et qui adsunt, et qui ubicumque sunt, vestram sevc-
ritatem desiderant, vestram fidem implorant, vestrum auxi-
lium requirunt; omnia sua jura, commoda, auxilia, totam
deniquè libertatem in vestris sententiis versari arbitrantur.
POUR A.RGHRS.
Archias, poète grec, natif d'Antioche, vint à Rome à Page rie dix-
sept ans. Plus tard ii obtint, par l'entremise de Lucullus, Je droit de
cité â Hcraclée, ville de Lucanie. En 665 la loi Plantia Papirla donna
droit de cité romaine à tous ceux qui, inscrits comme citoyens dans
une des villes alliées et domiciliés en Italie, feraient avant soixante jours
leur déclaration au prêteur. Archias se mit en règle et prit le nom de
Licinius.
Cependant, environ huit ans après, en vertu de la loi Papia, qui
bannissait de Rome les étrangers se donnant pour citoyens , un certain
Gratius ou Gracchus intenta procès au poëte Archias. Celui-ci, en effet,
n'avait pas élé compris dans les recensements comme citoyen; il ne
pouvait pas non plus justifier de son titre de citoyen d'Héraelée, parce
que les registres de cette ville avaient été brûlés. Cicéron entreprit sa
défense, et l'on ne sait pas s'il a réussi. On était en 602 de Rome.
Cicéron avait quarante-six ans.
2
Si quid est in me ingenii , judices, quod sentio quàm sit
exiguum-, aut si qua exercitatio dicendi,
In quâ me non inficior mediocriter esse
3
Versatum !
1
En cette circonstance, dans le talent naturel, l'expérience et l'art;
supplice de Gavius. <pù<7iç, £|nrstpLa teyyn.
?
3 3
Ingenium, exercitatio, ratio, le Vers de Cicéron.
T. I. 12
266 01CEB0JV.
1
Peut-être Ciliciam. lus se rendit maître dans la guerre
2
Dans la Calabre, prèsdeMéta- contre Mithridate.
3
ponte, sur la côte de la mer Ionien- Très-juste, très-avantageux,
4
ne, à moins que ce ne soit Héraclée Les registres du préteur Q . Mé-
du Pont, ou Eribolum, dont Lucui- tellus.
POUB A K C R I A S . 269
professus quae solacex illa professione collegioque praetoruiri
obtinent publicarum tabularum auctoritatem.
Nam quum Appii tabulée negligentiùs asservatae dice-
rentur, Gabinii, quamdiù incoiumis fuit, levitas, post da-
mnationem calamitas omnem tabularum fidem resignasset,
1
Metellus , homo sanctissimus modestissimusque omnium ,
tanta diligentiâ fuit ut ad L . Lentulum practorem et ad ju-
2
dices venerit et unius nominis liturâ se commotum esse
dixerit. His igitur tabulis nullarn lituram in nomen A . Lici-
nii videtis.
Quae quum ita sint, quid est quod deejus civitate dubitetis,
praeserthn quum aliis quoque in civitatibus fuerit adscriptus?
Etenim, quum mediocribus multis et aut nullû aut humili
3
aliquâ arte praeditis gratuitô civitatem in Graeciâ hommes
impertiebantur, Rheginos, credo, aut Locrenses, aut Nea-
politanos, aut ïarentinos, quod scenicis artilicibus* largiri
solebant, id huic, sum ma ingenii praedito gloriû, noluisse!
Quid? quum ceteri, non modo post civitatem datam, sed etiam
post legem Papiam, aliquo modo in eorum municipiorum
5
tabulas irrepserint , hic, 'qui ne utitur quidem illis in qui-
bus est scriptus, quod semper se Heracleensem esse voluit,.
rejicictur ?
6
Census nostros requiris scilicet. Est enim obscurum ,
proximis censoribus, hune cum clarissimo imperatore L . L u -
cullo apud exercitum fuisse; superioribus, cum eodem quae-
store fuisse in Asiâ ; primis, Julio et Grasso, nullarn populi
partem esse censam! Sed, quoniam census non jus civita-
tis confirmât, ac tantummodo indicat eum qui sit census
ita se jam tum gessisse pro cive; iis temporibus, quae tu
criminaris, ne ipsius quidem judicio eum in civium ro-
manorum jure esse versatum , et testamentum sœpè fecit
nostris legibus , et adiit hereditates civium romanorum, et
7
in beneficiis ad anrarium delatus est a L . Luculio prœtore
et consule.
1
Le plus intègre. s
• S'y sont glissés, fait inscrire
2
De ce qu'un nom était rayé. furtivement.
3
Dans la (Grande Grèce, qui se fi
Les rôles de recensement.
composait de tout le midi de l'italïe. 7
II a été inscrit sur la liste des
4
A des acieurs. gens bien méritants et auxquels on
CiCKltOJV.
;i
peut accorder des honneurs et des Les préceptes des philosophes et
distinctions. ies écrits des savants.
' Km barras, hesoin, circonstance. * Y o y . p, 275 : Trahimur omnes
' Pris de jour et avant trois ou laudis studio, etc.
quatre heures du soir. Pris quand :i
Les luttes contre Catilina et ses
on en a envie. partisans.
T
POUR AKC1I. AS.
1
Scipion l'Africain, le Jeune, fils - On lil ms&\rcm?8$innnn. Délas-
de Paul-Émile et destructeur de sèment, ilislrartion.
"Carlhage. — LtTlius, ami de Scipîon. s f>»,-i c»j,t surlnii! vr.'ii de:= leHrei-
—- Furius, consul, orateur, poëtp. chrétiennes, qui seules satisfont
— Caton lr Censeur. pleinement notre esprit.
272 CICERON.
4
Roscius, célèbre acteur tragique Invité à recommencer.
et comique, habile pantomime. 5
At sacri vatrs et divum cura vocamur ;
2
Genre inusité au barreau. Sunt etiaro qui DOS nuincn habere patent.
J
Improviser. (OVIDE.)
POUR ARCHIÀS. 273
1
etiam delubrum ejus in oppido dedicaverunt ; permulti alii
praeterea pugnant inter se atque contendunt.
Ergo illi alienum, quia poeta fuit, post mortem etiam ex-
petunt; nos lumcvivum , qui et voluntate et legibus noster
est, repudiabimus ? Praeserthn quum omne olîm sludium
atque omne ingenium contulerit Archias ad populi romani
gloriam laudenique celebrandam ? Nam et cimbricas res ado-
lescens attigit, et ipsi illi C . Mario, qui durior ad haec studia
videbatur, jucundus fuit. Neque enim quisquam est tam
aversus a'M.usis qui non mandari versibus seternum suorum
laborum facile pracconium patialur. Tbemistoclem illum,
summum Athenis virum, dixisse aiunt, quum ex eo quaere-
?
retur quod acroama aut cujus vocem libentîssimè audiret :
(( Ejus a quo sua virtus optirnc pracdicaretur. » Itaque ille
3
Marius item eximiè L . P l o t i u m dilexit, cujus ingenio pu-
tabat ea quac gesserat posse celebrari.
Mithridaticum verô bellum, magnum atque difficile et in
multa varietate terra marique versatum, totum ab hoc ex -
pressum est; qui libri non modo L . Lucullum, fortissimum
et clarissimum virum, verùm etiam populi romani nomen il-
lustrant. Populus enim romanus aperuit, Lucullo imperante,
Pontum, et regiis quondam opibus et ipsâ naturâ regionis
vallatum ; populi romani exercitus, eodem duce, non maximâ
manu innumerabiles Armeniorum copias fudit; populi ro-
mani laus est urbem amicissimam Cyzicenorum ejusdem
consilio ex omniimpetu regio ac totius belli ore-'i ac faucibus
ereptam esse atque servatam ; nostra semper feretur et prae-
dicabitur, L . Lucullo dimicante, cum interfectis ducibus de-
pressa hostium classis, et incredibilis apud Tenedum pugna
illa navalis; nostra sunt tropaea, nostra monumenta, nostri
triumpbi. Quare, quorum ingeniis haec feruntur, ab iis po-
puli romani fama celebratur.
^Carus fuit Africano superiori noster Ennius; itaque etiam
1 3
On connaît l'épigramme = L . Plotius ou Plautius, rhéteur
u i l c
'Enxà TCÔXEIÇ SiepiÇouai mol piÇocv <J ' Fermer, donna en latin
[ Op.'opou*.
e des leçons publiques d'éloquence,
à l'époque où Cicéron était encore
Spûpva, *P6Soç, KoXoçciv, 2àXau.tÇ,' jeune.
[Xioç, "Apyoç, 'AOyjvau A
La guerre est un monstre qui
2
V o i x , chant, concert, récit. dévore les nations.
..74 CÎCEÙOîN.
1
Ennius représenté par une statue * Ennius était de Rudia, dans la
J e marbre. Calabre,
' Galon l'Ancien, bisaïeul de Galon 5
Les temps sont changés, et les
d U H q u e , est célébré par Ennius limites du Lntium reculées. Grâce
'huis le poème sur la deuxième à l'Église catholique, le latin csï
guerre Punique. devenu la langue universelle.
1
Q, Fabius Maximus, surnommé fî
En Ire autres Gallisthène, Arislo*
V Temporiseur ( Cunclator), dont bule et. Glitarque. Le roman latin
Ennuis a dit : Unus homo vobis de Quinte-Gurce est d'une date forl
moielando ir.sfiftfif rem, — M. Glau- récente.
Jiiih Marrellus, (fui, le premier, 7
Au promontoire de Sigée, près
prouva (|ue Ton pouvait vaincre de Troie, dans F Asie-Mineure.
Aunihal. — O - Fabius Flaccns, qui s
Pompée fut aussi heureux que
reprit Gapoue. brave.
JOUil AttCliTAS. 275
scriptorcm rerum suarum, in concione militum civitate do-
navit? Et nostri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dulce-
dine quâdam gloriae commoti, quasi participes ejusdem laudis,
magno illud damore approbaverunt.
Itaque, credo, si civis romanus Archias legibus non esset,
ut ab aliquo imperatore civitate donaretur perficere non po~
1
tuit ! Sulla, quum Hispanos etGallos donaret, credo, hune
petentem repudiasset! Quem nos in concione vidimus, quum
ei Iibellum malus poeta de populo subjecisset, quod epi-
gramma in eum fecisset tantummodô alternis vcrsibus Ion»
2 3
giusculis , statim ex iis rébus quas tune vendebat jubere
ei pracmium tribui sub eâ conditione, « ne quid posteà scri-
beret. » Qui sedulitalem mali poêlai duxerit aliquo tamen
pracmio dignam, hujus ingenium et virtutem in seribendo
et copiam non expetisscl ? Quid ? a Q, Metello Pio, familiaris-
simo suo, qui civitate mullos donavit, neque per se, neque
per Lucullos impetravisset? qui praeserlim usque eô de suis
rébus scribi cuperet ut etiam Cordubac natis poetis, pin-
guequiddam sonantibus atque peregrinum, tamen auressuas
dederet.
Neque enim est hoc dissimulandum quod obscurari non
potest, sed pras nobis ferendum : trahimur omnes laudis
studio, et optimus quisque maxime gloria ducitur. Ipsi illi
philosophf etiam illis iibellis quos de contemnendâ gloria scri-
buut nomen suum inscribunt; in eo ipso in quo praodi-
caiionem nobilitatemque despiciunt prœdicari de se ac no-
minari volunt. Decimus quidem Brulus, summus ille vir et
imperator, Attii4, amicissimi sui, carminibus templorum ac
monumentorum aditus exornavit suorum. Jam vêro ille qui
cum yfttolis, Ennio comité, bellavit, Fulvius, non dubitavit
Martis manubias Musis consecrare. Quare, in quâ urbe im-
peratores propè armati poetarum nomen et Musarum de-
lubra coluerunt, in eâ non debent logati judices à Musarum
honore et a poetarum salute abhorrere.
Atque, ut id libentiùs faciatis, jam me vobis, judices, in-
dicabo, et de meo quodam amore gloriae, ni ml s acri for-
1 3
Croyez-vous qu'il n'eût pas pu Les dépouilles des proscrits,
trouver un général?... * Pofitc tragique I-atin assez mé-
2
En quelques distiques. diocre; on le nomme aussi Acchis.
276 CfCÊUOi\.
POUR L A L O I MANILIA.
Discours au peuple,
argument,
L . Lucullus faisait depuis sept ans la guerre â Mithridate ; il l'avait
vaincu dans plusieurs rencontres el poursuivi jusqu'en Arménie, Mais
ses soldats se mutinèrent et ne voulurent pas le suivre plus avant La
révolte allait éclater, lorsque le sénat rappela Lucullus et lui donna pour
successeur M, Acilius Gïabrion. Celui-ci éprouva des revers et perdit
la confiance du soldat. H fallut choisir un autre général. C . Maniiius,
tribun du peuple, proposa de nommer Pompée, alors en Asie, où il pour-
suivait ses exploits contre les pirates. Le sénat fut alarmé de cette pro-
position, qui tendait à investir Pompée d'un pouvoir immense, et la loi,
portée devant l'assemblée du peuple, y fut vivement combattue par
Catulus, Q . Hortensius et d'autres illustres personnages. César, au con-
traire, en vue de son intérêt personnel, appuyait chaudement Maniiius;
et Cicéron, alors préteur, cédant sans doute à son amitié pour Pompée,
prononça en faveur de la proposition du tribun celte harangue, où il
prouve que Pompée est le seul général capahle de terminer promplement
'M heureusement la guerre contre Mithridate. On était en l'an dé Rome
(587. Cicéron avait quarante et un ans.
Un décret public adopta la loi de Maniiius; et la république, dit Plu»
tarque, fut, de son propre mouvement, assujettie à Pompée autant qu'elle
l'avait ctô h SyUn par la violence des guerres civiles. Aussi la harangue
de Cicéron a toujours passé pour un acte impolitique.
1
Quanquàm mihi semper frequens oonspectus vesler
2
mulfo jucundissimus, hic autem locus ad agendum amplis-
simus, ad dicendum ornatissirçius est visus, Quirites, lamcn
hoc aditu laudis, qui semper optimo cuique maxime paluit,
non mea me voluntas, sed meac vitœ rationes ab incunte sntate
susceptae prohibuerunt; nam, quum anteà per aelatem non-
3
dùm hujus auctoritatem loci altingere auderem, statuerem»
que nihil hùc nisi perfectum ingenio, elaboratum industrie
afierri oportere, omne meum tempus amicorum tempori-
bus 4 transmittendum putavî.
Ita neque hic locus vacuus unquàm fuit ab iis qui vestram
causam defenderent; et meus labor, in privatorum periculis
5
caste integrèque versatus, ex vestro judicio, fructum est
amplissimum consecutus; nam, quum propter dilalionein
6
comitiorum ter practor primus centuriis cunctis renuntiatus
sum, facile intellexi, Quirites, et quid de me judicaretis, et
quid aliis praescriberetis. Nunc quum et auctoritatis in me
lantùm sit quantum vos honoribus mandandis esse volui-
stis 7 , et ad agendum facultatis lantùm quantum homini
vigilant! ex forensi usu propè quotidiana dicendi exercitatio
potuit afferre, certè, e t s i quid auctoritatis in me est, eâ
apud eos ular qui eam mihi dedenmt; et si quid etiam di-
8
îpndo consequi possuin , iis ostendam potissimùm qui ei
1 s
La vue, le spectacle fréquent * Avec désintéressement et inté-
-tes assemblées. grité.
6
* La tribune aux harangues, où A trois reprises Cicéron fut
:.' paraissait pour la première fois, nommé préteur le premier sur huit.
îf fallait être magistral ou autorisé "* Maintenant ((ne j'ai tout le poids,
>arun magistrat pour y parler. l'ascendant, l'influence que vous
' La majesté. avez voulu me conférer.
8
f
' ) ux affaires, emlnrras, service. Voy. p- 205, note 3
P O U » LA LOI M A N Ï L I A 279
r
quoque rei fructum suo judicio tribuendum esse censuerunt.
Àtque illud in primis mihi laetandum jure esse video, quôci
2
in bac insolità mihi ex hoc loco ratione dicendi causa talis
oblala est, in quâ oratio déesse nernini potest. Dicendum
est enim de Cn. Pompeii singulari eximiâque virtute; hujus
autem orationis difficilius est exitum quàm principium in-
venire; ita mihi non tam copia quàm modus in dicendo
quaerendus est.
Atque ut iudè oratio mea proficiscatur undè haec omnis
causa ducitur, bellum grave et periculosum vestris vectîga-
libus atque sociis a duobus potentissimis regibus iniertur,
3
Mithridate e t T i g r a n e : quorum alter reliclus, alter laces-
silus*, occasiouem sibi ad occupandam Asiam oblatam esse:
arbilratur. Equitibus romanis, honestissimis viris, affe-
runtur ex Asiâ quotidiè litterac, quorum magnae res agun-
5
tur, in vestris vectigalibus exercendis occupatao ; qui ad me.
pro necessitudine, quae mihi est cum illo ordine, causam
reipubliae periculaque rerum suarum detulerunt.
fi
Bithyniac, quae nunc vestra provinciâ est , vicos exustos
esse complures; regnum Ariobarzanis 7 , quod flnilimum
est vestris vectigalibus, totum esse in hostium potestatem
Lucullum, magnis rébus gestis, ab eo bello discedere; huK.
8
qui successerit non satis esse paralum ad tantum bellum ad-
ministrandum ; unum ab omnibus sociis et civibus ad id
bellum imperatorem deposci atque expeti; eumdem hune
unum ab hostibus metiii, prartereà neminem. Causa quœ sit
videtis; nunc quid agendum sit considerate.
Vrimùm mihi videtur dégénère belli, deindè de magnitu
dine, tum de imperatnre deligendo esse dicendum.
1
Le fruit à rclîrer de l'art de la que, sous le nom de publicains, ils
parole. affermaient les revenus de l'iïtat el
a
Occasion de parler, conjoncture, se chargeaient Ou recouvrement a
•* Milhridale, roi de Pont; Ti- leurs risques el périls,
8
grane, roi d'Arménie. Le roi Nicomède avait lègue
1
Lucidlus ne pouvait plus pour- par testament la tiithynîe au peuple
suivre ftïîlhrïdafe, cl, il avait pro- Romain,
7
vufjué Tigrane en voulant le forcer La Cappadocc.
s
a lui livrer MiUiridnle réfugié chez Glabrion, le même qui, en qua
lui. litê de prêteur, avail présidé le tri-
5
La fortune des chevaliers ro- hunnl dans le procès de Verres el
mainsse trouvait compromise, parce qui devint consul 1 rois ans plus lard-
280 CICÉRON.
1 2
En un seul jour Mithridate fit Les pays tributaires, les plus
massacrer quatre-vingt mille ci- belles contrées de l'Asie,
3
toyens romains ou italiens, nom- Les ornements, les trophées de
mes, femmes et enfants. la victoire.
POlîlî LA. LOT MAiMLiA. 281
1
Les peuples du Bosphore de Aquîlius, vainqueur des esclaves
Thrace, auj. Constantinople, sur la en Sicile et qu'on avait envoyé en
Propontide (merde Marmara). Asie pour rétablir Nicomède et
2
D'Ecbatane, cap. de la Médie, Ariobarzane sur leurs trônes, l'un
il envoya des députés à Sertorius, de Papblagonie, l'autre de Cappa-
cn Espagne. doce. « Malade à Mitylène, il fut li-
3
Sage. vré par les Lesbiens à Mithridate,
4
D'après Tite-Live, ils avaient q u i , après les plus cruels traite-
été frappés et insultés. ments, lui fil verser de l'or fondu
5
On croit qu'il s'agit de Manius dans la houche. » ( L E S A G E . )
CIGtiltON.
illi persecuti sunt; vos legatum populi romani omni sup-
plicio interfectum inultum relinquetis ? Videtc ne, ut illis
pulcherrimum fuit tantam vobis imperii gloriam relinquere ;
1
Leurs intérêts et leurs ressour- chés, retardés, le crédit est tombé.
4
ces. Les circulations du numéraire.
s
3
II vous servira peu. Les banquiers avaient leurs
3
Les payements ayant été empê- comptoirs autour du forum.
POUR LA LOI M A K I L I A . 285
vobis quae diligentissimè providenda sunt.contemnenda esse
videantur. Atque, ut omnes intelligant me L . Lucullo lantùm
impertiri Jaudis quantum forti viro, sapientissimo bomini et
magno imperatori debeatur, dico ejus adventu maximas Mi-
thridatis copias omnibus rébus ornatas atque instructas
fuisse; urbemque Asiae clarissimam nobisque amicissimam,
Cyzicenorum, obsessam esse ab ipso rege maximâ multilu-
dine et oppugnatam vehementissimè, quam L . Lucullus
virtute, assiduitate, consilio summis obsidionis periculis
liberavit.
Ab eodem imperatore classem magnam etornatam, quae
ducibus sertorianis ad Italiam studio inflammato raperetur,
superatam esse atque depressam : magnas bostium praîtereà
copias multis prœliis essedeletas, patefactumque nostris le-
gionibus esse Pontum, qui antè populo romano ex omni
1
aditu clausus esset; Sinopen atque A m i s u m , quibus in
oppidis erant domicilia régis, omnibus rébus ornata atque re-
ferta, ceterasque urbes Ponti et Cappadociac permultas uno
aditu atque adventu esse captas; regem spoliatum regno
patrio atque avito ad al i os se reges atque ad alias génies
supplicem contulisse; atque hacc omnia salvis populi romani
sociis atque integris vectigalibus esse gesta. Satis opinor hoc
esse laudis ; atque ita , Quirites, i,ut hoc vos intelligatis, a
nullo istorum qui huic obtrectant legi atque causae L . Lu*
cullum similiter ex hoc loco esse laudatum.
Requiretur fortassè nunc quemadmodum, quum hacc ita
sint, reliquum possit esse magnum bellum. Cognoscite, Qui-
rites ; non enim hoc sine causa quacri videtur. Primùm ex
suo regno sic Mithridates profugit ut ex eodem Ponto Medea
illa quondam profugisse dicitur ; quam prœdicant in fugâ
fratris sui membra in iis locis quà se parens persequeretur
dissipavisse, ut eorum collectio dispersa mœrorque patrius
celeritatem persequendi retardaret. Sic Mithridates fugiens
maximam vim auri atque argenti pulcherrimarumque rerum
omnium quas et a majoribus acceperat et ipse bello supe-
rioreex totâ Asiâ direptas in suum regnum congesserat in
Ponto omnem reliquit, Hacc dum nostri colligunt omnia
1
Sinopc, sur le Pont-Euxin; la Cappadoce; auj. Samsoun, près
Aïnisus, entre la Paphîagonie el d'Kupatoria.
286
1
diligentiiis, rex ipse è tnauibus effugit. Ita illum in perse-
queudi studio mœror, hos lactitia retardavit.
Hune in illo timoré et fugâ Tigranes rex armenius ex-
cepit, diffidentemque rehus suis conlirmavit,et afflictum
erexit, perditumque recreavit. Cujus in regnum posteaquàm
L. Lucullus cum exercitu venit, plures etiam gentes contra
jrnperatorem nostrûm concitatœ sunt; erat enim metus in-
jectus iis nationihus quas nunquàm populus romanus neque
iacessendas bello neque tenlandas putavit. Erat etiam alia
gravis atque vehemens opinio, qua) per animos gentium bar-
bararum pervaserat; fani * locupletissimi et religiosissimi
diripiendi causa in eas oras nostrûm exercitum esse adductum.
Ita nationes multac atque magnae novo quodam terrore ac
metu concitabantur. Noster autem exercitus, etsi urbem ex
Tigranis regno * ceperat et praeliis usus erat secundis, tamen
nimiâ longinquitate locorum ac desiderio suorum commo-
vebatur.
Hic jam plura non dicam; fuit enim illud extremum, ut
ex iis locis a militibus nostris reditus magis maturus quàm
processio longior quacreretur. Mithridates autem et suam
manum jam coniirmârat, et eorum qui se ex ejus regno colle-
gerant, et magnis auxiliis multorum regum et nationum ju-
vabatur. Hoc jam ferè sic fieri solere accepimus , ut regum
af/lictac fortune facile multorum opes *• alliciant ad miseri-
cordiani, maximèque eorum qui aut reges sunt aut vivunt
in regno, quôd regale iis nomen magnum et sanctum esse
videatur.
Itaque tantum victus efficere potuit quantum incolumis
nunquàm est ausus optare; nam quum se in regnum rece-
pisset suum, non fuit eo contentas, quod ei praeter spem
ac.ciderat, ut illam, posteaquàm pulsus erat, terrain unquàm
attingeret; sed in exercitum vestrum clarum atque victo-
rem impetum fecit. Sinite hoc loco, Quirites, sicut poetae
soient, qui res romanas scribunt, praeterire me nostram ea-
:>
lamitatem ; quas lanta fuit ut eam ad aures L . Luculli
1 3
Le pure de Médée, Ëta, roi de Tigranocerte, auj. Sered.
4
Colchos. Le secours, l'appui*
3 s
Temple d« Bellonc à Comane, La défaite de Triarius, lieute-
pilié plus tard par Muréna, selon nant de Lucullus. — Les historiens
Appien. en font autant que les poëtcs
POCJft LA LOI M AN I L I A .
non ex praclio nuntius, sed ex sermone rumor afferret.
Plie in ipso illo malo gravissimâque belli offensione, L . Lu-
cullus, qui tamen aliquâ ex parte iis incommodis mederi
fortassè potuisset, vestro jussu coactus, quod imperii diu-
turnitati modum statuendum veteri exemplo putavistis, par-
tem militum, qui jam stipendiis confectis erant, dimisit,
partem Glabrioni tradidit. Multa pralereo consulté, sed ea
vos conjectura perspicitis, quantum illud bellum factum pu-
1
tetis, quod conjungant reges potentissimi, rénovent agitata?
nationes, suscipiant intégrai gvntes, novus imperator vester
accipiat, vetere pulso exercitu.
Satis mihi multa verba fecisse videor, quare hoc bellum
esset génère ipso necessarium, magniludine periculosum.
Restât ut de imperatore ad id bellum deligeudo ac tantb
rébus praelicieudo dicendum esse videatur. THinam, Qui-
rites, virorum fortium atque innocentium copiant tantam
haberetis ut haec vobis deliberatio difficilis esset, quemnam
potissimùm tantis rébus ac tanto bello praeficiendum puta-
retis. Nunc verô, quum sit unus Cn. Pompeius qui non
modo eorum bominum qui nunc sunt gloriam, sed etiam
antiquitatis memoriam virtute superârit, quae res est qua*
cujusquam animum in hâc causa dubium facere possit?
Ego enim sic existimo in summo imperatore quatuor bas
res inesse oportere; scientiam rei militaris, virtutem, au-
ctoritatem, felicitatem. Quis igitur hoc homine scientior
unquàm aut fuit aut esse debuit, qui è ludo atque pueritiae
?
disciplina,bello maximo atque acerrimis hostibus , ad patris
exercitum atque in mililiœ disciplinam profectus est; qui
3
exlremâ pueritiâ miles fuit summi irnperatoris ; ineunte
adolescentiâ maximi ipse exercitus imperator; qui saepiùs
cum hoste conflixit quàm quisquam cum inimico concer-
tavit, plura bella gessit quàm ceteri legerunt, plu res pro-
4
vincias confecit quàm alii concupiverunt; cujus adole-
scentiâ ad scientiam rei militaris non alienis praoceptis, sed
suis imperiis, non offensionibus belli, sed victoriis. non
stipendiis, sed triumphis esterudita? Quod deniquè genus
3
Guerre que font conjointement. Sylln.
2 4
Dans la guerre civile conlre Qui a conquis plus que il'au-
{
'înna. très n'ont désiré d'en .'-'ouvernir.
288 CICÉBON.
1
Les pirates avaient occupé la devant chaque préteur. (Foy. P u ; -
mer durant toute la belle saison. TARQUF:, Fie de Pompée.)
2 3
Sextilius et Bellinus, préteurs. Surhumaine.
Hors de Rome on portait six haches * En deçà du détroit de Gibraltar.
T. i. 13
290 CICERON.
1
vigavit ? Qui nondiim tempestivo ad navigandum mari Sici-
liam adiit, Àfricam exploravit, indè Sardiniam cum classe
venit ; atque haec tria frumentaria subsidia reipublicac firmis-
simis pracsidiis classibusque munivit.
?
Indè se quum in Italiam recepisset, duabus Hispaniis ,
et Galiiâ Cisalpinâ pracsidiis ac navibus confirmatâ , missis
item in oram Illyrici maris et in Achaiam omnemque Grae-
3
ciam navibus, Italiac duo maria maximis classibus (irmis-
simisque pracsidiis adornavit; ipse autem, ut a Brundisio
profectus est, undequinquagesimo die totam ad imperium
populi romani Ciliciam adjuuxit ; omnes qui ubiquè praedones
fuerunt partim capti interiectique sunt, partîmunius hujus
imperio ac potestatisedediderunt. IdemCretensibus, quum ad
eum usque in Pamphiliam legatos deprecatoresque misissent,
spem deditionis non ademit, obsidesque imperavit. Ita tantum
bellum,tamdiutumum, tamlongèlatèquedispersum, quobello
omnes gentes ac nationes premebantur, Cn. Pompeius extremâ
hieme apparavit, ineunte vere suscepit, mediâ œstate confecit.
Est haec divina* atque incredibilis virtus imperatoris ; quid
cacterac, quas paulô antè commemorare cœperam, quantse
atque quàm multac sunt? non enim solùm bellandi virtus iu
summo atque perfecto imperatore quaerenda est ; sed multae
sunt artes eximiac hujus administra comitesque virtutis. Ac
primùm quanta innocentiâ debent esse imperatores! quanta
deindè omnibus in rébus temperantiâ ! quanta fide ! quanta fa-
cilitate! quanto ingenio! quanta humanitate! Quae breviter
qualia sintinCn.Pompeio consideremus.Summa enim omnia
5
sunt, Quirites ; sed ea magis ex aliorum contentione quàm
ipsa per sese cognosci atque intelligi possunt.
Quem enim possumus imperatorem aliquo in numéro pu-
tare cujus in exercitu veneant centuriatus atque venierint?
Quid hune hominem magnum aut amplum de republicâ
cogitare, qui pecuniam ex aerario depromptam ad bellum
administrandum aut propter cupiditatem provinciae magi-
1
Aussi rapidement qu'on a vu la 3
L a mer Adriatique et la mer de
guerre et son appareil parcourir les Toscane.
mers. 4
Génie prodigieux.
2
En deçà et au delà du fleuve îi
Par comparaison avec les qua-
Ibère. lités opposées.
POUR LA LOI JMAMLIA. 291
stratibus diviseril, aut propter avaritiam Komscin quœstu re-
liquerit? Vestra admurmuratio facit, Quirites, ut agnoscere
1
videamini qui hacc fecerint . Ego autem neminem nomino.
Quare irasci mihi nemo poterit, nisi qui antè de se voluerit
confiteri. Itaque propter hancavaritiam imperatorum, quantas
calamitates, quocuinque ventum sit, nostri exercitus feranl
quis ignorât?
Itinera quac per hosce annos in Italiâ per agros atque op-
pida civium romanorum nostri imperatores fecerunt recor-
damini; tum faciliùs statuetis quid apud exteras nationes
fîeri existimetis. Utrùm plu res arbitramiui per hosce annos
militum vestrorum armis hostium urbes, an bibernis sociorum
civitates esse deletas? Neque enim potest exercitum is conti-
nere imperator qui se ipse non continet, neque severusesse
in judicando qui alios in se severos esse judices non vult.
Hicmiramur hune hominem tantùm excellerecaeteris,cujus
legiones sic in Asiani pervenerunt ut non modo inanus tanti
2
exercitus, sed ne vestigium quidem cuiquam pacato no-
cuisse dicatur.? Jam vero, quemadmodum milites hibernent,
quotidiè sermones ac litterae perferuntur. Non modo, ut
3
sumptum faciat in militera , nemini vis affertur ; sed ne cu-
pienti quidem cuiquam permittitur. Hiemis enim , non ava-
ritiae perfugium majores nostri in sociorum atque amicorum
tectis esse voluerunt.
Age vero , ceteris in rébus quali sit tempérants conside-
rate. Undè illam tantam celeritatem et tam incredibilem
cursum inventum putatis? non enim illum exiraia vis re-
migum, aut ars inaudita quaedam gubernandi, aut venti aliqui
novi tam celeriter in ultimas terras pertulerunt; sed bac res
qucccecteros remorari soient non retardAruut : non avaritia
abinstituto cursu ad praedam aliquam devocavit, non araœ-
nitas ad delectationem , non nobilitas urbis ad cognitionem,
non denique labor ipse ad quietem. Poslremô signa et ta-
bulas caeteraque ornamenta graccorum oppidorum, quae cas-
1 2
Ceci nepeul pas s'appliquer à Ni les mains ni les pieds
Lucullus, qui ne s'enrichissait même. J ? -i n'ont ni pillé, ni volé,
qu'aux dépens de l'ennemi et qui ni causé aucun dégât dans les
refusait les subsides de Rome, marches.
;
disant que la guerre devait nourrir S'imposer des dépenses en fa-
la guerre. veur des soldats.
292 CICÉRON.
• Affabilité, 4
L a réputation.
* Les pirates. 5
« Pompée obtint les honneurs
3
Ces deux videatur sont un peu du triomphe, quoiqu'il fût encore
rapprochés. dans l'ordre des chevaliers et qu'il
POUR L A L O I M A N U , ! A .
1
n'eût pas Page d'entrer au sénat; il * Les pirates qui couvraient
fut envoyé contre Sertorius avec les mers empêchaient les grains
un commandement proconsulaire, d'ahorder en Italie; l'élection de
quoiqu'il fût simple questeur; il Pompée ranima la confiance, et
triompha une seconde fois en Ton ne craignit plus à Rome de
vertu de la même dispense; il par- manquer de grains, » (Idem.)
vint au consulat sans avoir passé - A ce moment critique, au mo-
parles antres magistratures. » ment du danger.
3
(CLAMENT. ) Un de nos généraux.
CICÉRON.
1
En effet, pour la guerre des de même nature. La loi Gabinia
pirales, il y avait eu des oppositions fut reçue, et le succès la justifia.
296 UCEHON.
;i
1
Anlioclius lut détail par C. L i - La tribune aux harangues était
vius; Persée, roi de Macédoine, ornée de proues ou éperons (rosira)
par C . Octavius. de navires pris sur les Antiates.
1
Les pirates faisaient des excur- 4
A supposé que vous parliez
sions jusque sur la voie Appienne. avec de bonnes intentions.
POUR LA LOI MANILIA. 297
(
Je trouve indigne l'opposition cette loi qui empêchait les ex-tribuns
manifestée contre Pompée avail de servir de lieutenants aux géné-
demandé Gabinius pour iieutenant, raux nommés sous leur tribunat. *
et on le lui avait refusé. ( C H . NI&AUD. )
2
« Cicéron attaque indirectement L'opposition des tribuns.
13.
CfCÉRON.
1 3
S'il lui arrivait quelque chose; Pompée n'avait alors que vingt-
s'il venait â mourir. trois ans. Condé, Napoléon, La Ro-
* Le second Scipion l'Africain, chejaqueiein étaient jeunes aussi.
POUR LA. LOï M A M L L A . .299
quoque rem populus romanus non modo vidit, sed etiam stu-
dio omni viseudam putavit.
Quid tam inusilatum quàm ut, quum duo consules claris-
simi fortissimique essent, eques romanus ad bellum maximum
formidolosissimumque pro consule mitteretur? missus est.
Quo quidem tempore, quum esset non nemo, in senatu, qui
diceret Non oportere mitti hominem privatum pro consule,
L. Pbilippus dixisse dicitur Non se illum suâ sententia pro
consule, sed pro consulibus mittere*. Tanta in eo reipublicae
benè gerendae spes constituebatur ut duorum consulum mu-
nus unius adolescents virtuti committeretur. Quid tam singu-
lare quàm ut ex senatusconsulto legibus solutus consul antè
fieret,quàmullum alium magistratum perlcges capere licuis-
set? quid tam incredibile quàm ut iterùm eques romanus
senatusconsulto triumpharet? Quac in omnibus hominibus
nova post hominum memoriam constituta sunt, ea tam multa
non sunt quàm haec quee in hoc uno liomine vidimus. Atque
hœc tôt exempta, tanta ac tam nova, profecta sunt in eumdem
hominem a Q. Catuli atque a cacterorum ejusdem dignitatis
amplissimorum hominum auctoritate.
Quare videant ne sit periniquum et non ferendum illorum
auctoritatem de Cn. Pompeii dignitate a vobis comprobatam
semper esse, vestrum ab illis de eodem hominejudicium po-
pulique romani auctoritate improbari, prccserthn quum jam
suo jure populus romanus in hoe homine suam auctoritatem,
vel contra omnes qui dissentiunt, possit defendere; pro-
pterea quôd, istis reclamantibus, vos unum illum ex omnibus
delegistis, quem bello praedonum praeponeretis.
Hoc si vos temerè fecistis et reipublicae pariun consului-
stis, rectè isti studia vestra suis consiliis regereconantur. Sin
autem vos plus tum in republicâ vidistis, vos, his repugnan*
tibus, per vosmetipsos dignitatem huic imperio, salutem orbi
terrarum attulistis ; aliquandô isti principes et sibi, etca^terîs,
populi romani universi auctoritati parendum esse faleantur.
Atque in hoc bello asiatico et regio, non solùm militaris illa
virtus, quas in Cn. Pompeio singularis, sed aliae quoque vir-
tûtes animi multcP et magnae requiruntur. Difficile est in
1
Ceci est digne du compliment du peuple romain à Catulus, p. 29s.
300 CICERON.
1
H doit être facile à t o u t h o n n ê t e h o m m e d e v a i n c r e le péril.
DE L A VIEILLESSE. {Extraits.)
Argument.
s
1
Le lillac, le pont. • Élre inulile.
2
« Ce pluriel ne doit pas choquer G
On connaît le delenda Car-
plus que conslantiœ ( T u s c , IV, 6), Ihatjo du vieux Caton, et sa haine
avarifios {Mnib., IV, 27), Jortitu- inexpiable, comme dit Florus
dines (deOIT., T, 22), tardi taies et ce- (ci, 15, 4), contre cette rivale de
leritates (ib., n, 30). » ( V . P A K E T . ) Borne. El le ne lui cependant détruite
1
Le bon sens, les avis, la sage que trois ans après la mort de cet
maturité. implacable ennemi.
* Tribun des soldais, eî non tri- 1
Allusion aux exercices du
bun du peuple. champ de Mars.
tentia. Quac nisi essent iu senibus, non summum consilium
majores noslri appelassent senalum'.
Apud Lacedaîinonios quidem ii qui amplissimum magi-
slratum gerunl, ut sunt, sic etiam nominantur senes \ Quôd
si légère aut audire voletis exlerua, maximas respublicas ah
adolescentibus labeiactas, a senibus sustentatas et restitutas
reperietis.
3
Cedo , qui vestram rempublicam lantam amisististam citô?
; 1
Nec nisi post annos patuit tune curia \\ m'est advenu plus d'unefOÏS
* u
[ scro8 ; d'oublier où j'avoy caché ma bourse,
0 f U m D I E C Ï C E R 0
(Ov . Fast , v, 63.) ^ * ï ' » V MONTAI-
G N E , Kssffis, » , 17. )
3
Les anciens, répovxEç, « Les jours iixés pour comparaître
Dites-moi, impératif singulier, en justice,
7
dont, le pluriel serait cette, pour L'application, le travail.
ceriîlc. » Lucien dit que Sophocle vécut
'Pièce de Névius, dont Festus jusqu'à quatre-vingt-quinze ans.
9
parle avec éloge. La gestion de leurs biens.
DE L \ Vïtil^LESSE. 307
1
Accusé de démence par son iiïs Dcs biens près d'écbapprr ont-iU-qurl-
ïophon, il lut Œdipe à Colon e, [ quos uppiis ?
qu'il venait de composer. Quelque Mes enfants après moi n'en jouiront-ils
[ pas t.
chose d'analogue est arrivé à l'abbé
Cotin. ( Voir Mélanges historiques, r
* Le nom reçu est Cécilius. Stace
Amsterdam, 1728. ) est un nom servile, une espèce de
2
Caton avait une villa dans la sobriquet qui lui était resté de sa
Sabine. fonction d'esclave. L'auteur de la
En l'absence desquels, tout âgés Thëbaïde est un autre S lace. Les
qu'ils sont, rien d'important ne se Xvvéçrfîoi j ou Jeunes camarades^
l'ait, ni les semailles, ni... était une comédie grecque de
4
Pour prodernnt, comme eaûmit Ménandre, traduite ou imitée cn
pour exibunt. On connaît ces vers : latin par Cécilius.
G
1
J'aime à croire que vous savez. J
Cette sécheresse consiste à être
5
Dans lase.conde guerre Punique, maigre et à n'avoir presque jamais
Masinissa avait d'abord embrassé besoin de se moucher ou de cracher.
le parti des Carthaginois; mais 4
Construisez : ita imbecilli sunt
Scipion l'Africain lui ayant renvoyé multi senes. Ou bien: Us sont si
un de ses neveux qui avait été fait nombreux les vieillards débiles et
prisonnier, le. Numide reconnaissant qui ne peuvent, etc.
s'attacha aux Romains ei. leur fut &
Dans YEpiclêrus. (Fou. ClCÉ-
toujours lidèie. R O \ , Dialogue sur l'amitié, 2 6 . )
310 GIGËfiOJS.
non senectutis, sed inortis, ignavac, somniculosac sene-
T
ctutis. I t adolescentem in quo senile aliquid, sic senem
1
in quo est adolescentis aliquid probo; quod qui sequilur
corpore seuex esse poterit, animo nunquàm erit.
Sequitur tertia vituperatio senectutis, quod eam carcre
dicunt voluptatibus. O pracclarum munus actatis, si quidem
id aufert nobis quod est in adolescentiû vitiosissimum ! Ac-
cipite enim, optimi adolescentes, veterem orationem Ar-
2
chytse Tarentiui , magni in primis et pricclari viri, quaj
mihi tradita est, quum essem adolescens Tarenti cum Q. I\la-
ximo. « Nullam capitaliorem pestem quàm corporis volu-
ptatem hominibus dicebat a naturâ datam; cujus voluptatis
3
avidac libidines teinerè et effrenatè ad potiundum incita-
rentur. Hînc patriao proditiones, hinc rerum publicarum
eversiones, hînc cum hostibus clandestina colloquia nasci;
nullum denique scelus , nullum malum facinus esse ad quod
suscipiendum non libido voluptatis impelleret; omne flagi-
tium nullis excitari aliis illecebris, nisi voluptatis. Ouumque
homini sive natura, sive quis Deus nihil mente pracstabilius
dedisset, huic divino muncri ac dono nihil esse tam inimi-
cum quamvoluptatem. Nec enim, libidine dominante , tem-
perantiac locum esse, neque omnino in voluptatis reguo
virtutem posse consistere. Quod quo magis intelligi posset,
fingere animo jubebat tantâ incitatum aliquem voluptate
corporis quanta percipi posset maxima : nemini censebat
fore dubium quin tandiu, dum ita gauderet, nihil agitare
mente, nihil ratione, nihil cogitationeconsequi posset. Quo-
circa nihil esse tam detestabile tamque pestiferum quàm
voluptatem; siquidemea, quum major esset atque longior,
omne animi lumen exstingueret. »
Quorsùs haec? Ut intelligatis, si voluptatem aspernari
ratione et sapientiânon possemus, magnam habendam se-
nectuti gratiam , qua? effecerit ut id non liberet quod non
oporteret. Impedit enim consilium voluptas; rationi inimica
1
Celui qui se conforme à ce (l'État et général (460-408 av. J . - C . ).
principe. 11 eut Platon pour disciple et pour
3
Philosophe pythagoricien, as- ami.
tronome, mathématicien, homme 3
Pour se satisfaire.
DE LA V I E I L L E S S E . 311
est, ac mentis, ut ita dicam, perstringit oculos, nec habet
ullum cum virtute commercium.
Quorsum igitur tam multa de voluptate? Quia non modo
vituperationulla, sed etiam summa laus senectutis est, quod
ea voluptatesnulias magnopere desiderat. — At caret epulis
exstructisque mensis et frequentibus poculis. — Caret ergo
T
etiam vinolentiâ et cruditate et insomniis. Sed si aliquid
dandum est voluptati, quoniam ejus blanditiis non facile
2
obsistimus (eâ videlicet homines capiuntur ut hamo pisces ),
quanquam immoderatis epulis caret senectus, modicis tamen
conviviis potest delectari. Ëpulabar cum sodalibus omninô
modicè, sed erat quidam fervor sctatis, quâ progrediente,
omnia fiunt in dies mitiora. Neque enim ipsorum convivio-
rum delectationem voluptatibus corporis magis quàm cœtu
amicorum et sermonibus metiebar. Benè enim majores no-
stri accubitionem epularem amicorum, quia vitœ conjun-
ctionem haberet, comrômm nominârunt, meliùs quàm Grmci,
qui hoc idem tum compotationem, tum concœnationem
vocant; ut, quod in eo génère minimum est, id maxime pro-
bare videantur.
3
Ego verô propter sermonis delectationem tempestivis
quoque conviviis delector, nec cum acqualibus solùm, qui
pauci admodùm restant, sed cum vestrâ etiam œtate atque
vobiscum: haheoque senectuti magnam gratiam, quae mihi
sermonis aviditatem auxit, potionis* et cibi sustulit. Me verô
1
Délabrement d'estomac, qui fait répliquait : Sufficitlibi r/ratia mea.
que les aliments restent crus, acides Et Tapotre sVcriait triomphant :
et ne se digèrent pas. Omnia possum in eo qui me con-
2
Los païens, qui n'avaient point, fortât.
comme nous, les secours apportés Commencé de bonne heure e t
:î
1
Recouvert (et comme aveuglé, 3
Des vignes.
cteûus) d'une légère couche de terre * Ce que je dis aiin de vous faire
amenée par la herse. connaître.
2
Le hersage. Caton, l'auteur des 5
Vrilles, petits crochets qui
Origines, trouve toujours des poussent sur la vigne.
étymologies. Cicéron l'ait ici, comme c
Caton a un traité de Re rusliciK
on dit, de la couleur locale. 1
J'ai été entraîné un peu loin.
T. I. 14
314 lILCEUOiN.
videar vindicare. Sed venioad agricolas, ne a me ipso rece-
dam. Num igitur ho ru m senectus miserabilis fuit qui seagri-
eultione oblectabant? Meà quidem sententiâ liaud scio an
r
alla bealior esse possit; neque solùm ofiicio , quod hominuni
generî uni verso cultura agrorum est salutaris, sed et dele-
ciatione quam dixi, et saturitate copia que rerum omnium,
quan ad victum hominum, adcultum etiam Deorumpertinent;
ut% quoniam hacc quidam desiderant, in gratiam jam cum
voluptate redeamus.
Quid de pratorum viriditate, aut arborum ordinibus, aut
vineariun olivetorumque specie dicam? Brevi prœcidam-
\gro benè culto nihil potest esse nec usu uberius, nec specie
ornatius ; ad quem fruendum non modo non retardât, verùm
etiam invitât atque allectat senectus.
3
Sibi igitur habeant arma, sibi equos, sibi hastas,sibi
clavam et [)ilam,sibi natationes atque cursus : nobis senibus
ex lusionibus multis talos relinquant et tesseras 4 ; id ipsum
utrùm lubebit, quoniam sine his beata esse senectus potest.
Sed in omni oratione mementote eam me laudare sene-
s
ctutem quae fundamentisadolescentiacconstituta sit - . Ex quo
)d efficitur quod ego magno quondam cum assensu omnium
(
dixi: Miseram esse senectutem quœ se oratione defenderet \
Non cani, non rugao repente auctoritatem arripere possunt ;
sed honestè acta superior œtas fructus capit auctoritatis ex-
tremos.
Hacc enim ipsa sunt bonorabilia quae videntur levia atque
communia, salulari, appeti, decedi7, assurgi, deduci*.
reduci, consuli; quae et apud nos et in aliis civitatibus, m
quseque optimë morata, ita diligentissimè observantur. J,y-
sandrum Lacedscmonium dicere aiunt solitum Lacedœ-
mone esse honestissimum domicilium senectutis. Nusquàm
enim tantum tribuilur aotati, nusquàm est senectus hono-
1
Par fe service qu'elle rend en 5
Qui succède à une jeunesse ho-
ce que... norable.
2
Ce que je dis, aiin que,.. 6
Qui a besoin d'une apologie
;î
S.-eni, jwrenes. pour couvrir ses écarts et se l'aire
h
Parmi beaucoup d'amusements, avantageusement connaître.
qu'ils nous laissent les dés et ies os- " Faire place â un\ieillard, lui
selets, les peliis jeux d'enfants; et céder le haut pavé.
encore, le veulent. s
D^fre mené, ramené.
DE LA V I E I L L E S S E .
1 1
Les autres saisons (de l'année et O u i , mais la mort est-elle naIn-
de la vie ). relie à l'homme ?
. - 1 8 ClCÉiiOlN.
1
Activité. qu'ils disent. E l ce n'est que vers
2
Vous seriez dans le vrai, au quinze ou dix-huit ans qu'ils com-
point de vue de la philosophie pla- mencent à savoir quelque chose, et
tonicienne, si vous disiez que Pâme encore ne comprennent-ils rien à
n'a pas en elle-même le principe de la philosophie et aulrcs sciences
son mouvement, mais qu'elle le sérieuses. "Voilà certes une singu-
lient de Dieu. lière rapidité!
•'' D'abord ils sont plus d'un an 4
Cyrnpêdie,y\u, 1.
sans pouvoir parler, puis trois ou h
C\rus l'ancien, le grand Cyrus.
quatre autres années sans savoir ce FA sage et savant.
320 CICÉBON.
1
Homère, Iliade^ XÏV, 231 : n
« Les nmes les plus belles et les
..,"r7rvoç,.. xacTtyvïjToç 0avâxoto.
plus grandes songent à faire beau-
Et Virale, Enéide, v i , 278 : coup de bien aux hommes sans se
... Consanyninens Lclhi nopor.., mettre en peine de ce qu'on dira
2
Leur spiritualité. d'eux dans la suite des siècles. Elles
3
Elles prévoient. ont de ia vertu, et non de la vanité. »
4
Honorez-moi comme on honore D E B \ n n E T T . )
(
un esprit (Auipxov). Les gens vertueux iront en ef-
:
> Des exemples pris dans noire fet dans un monde meilleur, mais
histoire. les criminels?
DE LA V I E I L L E S S E .
1
Carceres^ la barrière, le point se rendre ce témoignage ! Mais (Ja-
de départ dans les courses du lon s'abuse; il n'est pas si sainl
Cirque; calec, la ligne marquée à la qu'il le prétend.
chaux pour servir de but. * Pour loger en passant.
2
« Hégésias le Cyrénaïque avait :>
On lit sur le tombeau d'une
écrit un livre où il énumerait tous petite iïlle de quatre ans :
les inconvénients de la vie humaine. Quoil ilrruit natam patii pro*stair xepuito.
c
Euripide a dit ; O p(o; àXïtfwç où ïlor rnntru nnin* praestitît ipst* palci.
" Certains petits philosophes, les
3
On est heureux quand on peut épicuriens.
H .
322 CiCÉftOJV.
]
senliam , non vereor ne hune errorem meum mortui phi *
losophi irrideant. Quod si non snmus immortales futuri,
Inmeu exstingui honu'ni suo tempore optabile est. Nam habet
natura, ut aliaruni omnium rerum, sic vivendi modum. Sene-
ctus autem sctatis est penrtio, tanquam fabulas, cujus defati-
galionem fugere debemus, prawrtïm adjunctâ satietate. Hacc
habui de senectute quœ dieerem. Ad quam uLinam pcrvenia-
tis! ut ea quae ex me audistis, re experti, probare possitïs
DE L'AMITIÉ. (Extraits.)
Avant-propos.
1 2
Les sophistes, les rhéteurs et les Je ne tranche pas jusqu'au vif.;
dialecticiens grecs se faisaient don- je n'envisage ta question qu'avec ie
ner ou imposer un sujet et impro- gros bon.sens,p/»f/MJ MinenxL eï
visaient dcsus. dans sa géir- ndilê-
324 CICÉRON^
1
On sent assez que cette aélinition soi qu'on aune au fond, ol que dans
toute spéciale ne peut s'appliquer la seconde c'est vraiment son ami,
qu'à ce genre d'amitié, c'est-à-dire c'est Dieu. ( W À L S H . )
2
à l'amilié philosophique. Or il y a L a santé, la puissance, les lion-
cette différence entre l'amitié phi- neurs.
3
losophique et l'amitié religieuse Allusion aux académiciens ei
que dans la première c'est toujours aux péripateticiens.
?
DE L AMITIÉ. 325
Jam virtutem ex consuetudine vitae sermonisque nostri in-
terpretemur, nec eam, ut quidam docli >, verborum magni-
ficentiâ metiamur; virosque bonos eos, et babentur, nume-
remus Paullos^ Calones, Gallos, Scipiones, Philos. His
communis vita contenta est ; eos autem omittamus qui omni-
no nusquàm reperiuntur. Taies igitur inter viros amicitia
tantas opportunitates babet qmnîas vixqueo dicere.
?
Principio, quî potest esse vita vitalis , ut ait Ennïus,
quac non in amici mutuâ benevolentiâ conquiescat? Quid
3
dulcius quàm habere quîcum omnia audeas sic loqui ut
tecum? Quis esset tantus fructus in prosperis rébus, nisi
haberes qui illis, aequè ac tu ipse, gauderet? Adversas vero
ferre difficile esset sine eo qui illas graviùs etiam quàm tu
ferret. Denique cacterae res quae expetuntur opportunae * sunt
singulae rébus ferè singulis : divitiac, ut utare; opes S ut
colare; honores, utlaudere; voluptates, ut gaudeas ; vale-
tudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis. Ami-
citia res plurimas continet : quoquô te verteris, praesto est;
nullo loco excluditur; nunquàm intempestiva, nunquàm mo-
lesta est. Itaque non aquâ, non igni, ut aiunt, pluribus
6
Jocis utimur quàm amicitiu. Neque ego nunc de vulgari
aut de mediocri, quac tamen ipsa et delectat et prodest, sed
de verâ et perfectâ loquor^ quaJis eorum qui pauci nomi-
nantur fuit. Nam et secundas res splendidiores facit ami-
citia et adversas partiens communicansque leviores.
Quumque plurimas et maximns commoditates amicilia
contineat, tum illa 7 nimirùm praestat omnibus, quôd bo-
8
nam spem praelucet in posterum, nec debilitari animos aut
cadere patitur. Verum enim amicum qui intuetur tanquam
exemplar aliquod intuetur suî. Quocirca et absentes adsunt,
et egentes abuudant, et imbecilli valent, et, quod diffici-
lius dictu est, mortui vivunt ; tantus eos honos, memoria,
1
Les stoïciens. h
La puissance, le crédit.
2
Vie tenante, vivante, vraie. c>
En plus d'occasions, plus sou-
3
Qui, soit seul, soit avec cum, est vent.
la forme primitive de l'ablatif sin- ' Ces avantages.
gulier de gui, quœ, quod. s
Al. bona spe. Elle fait briller un
A
Une chose ne correspond qu'à bon espoir pour l'avenir; elle sou-
une autre, ne sert qu'à une seule fin. tient par l'espérance.
C1CEK0N.
1
Le christianisme s'est chargé de Quid vc ari amiritias, us us rectumm*. tra
mettre en pratique cette admirable [ liât nos ?
théorie. Et qufe su natura boni snmmumquc
1 [ quid ejus ?
Est recherchée, désirée ; on en r
1
Estime. mariage de l'âme, et ce mariage est
- Quand on s'est donné mutuel- sujet au divorce, »
lement des preuves de probité. ' Les cnfanls quittaient la robe
1
Voltaire, cet homme sans cœur, prétexte à seize ans accomplis, et
a exprimé sa pensée personnelle prenaient la toge. On les appelait.
quand il a dit : « i/nmîtiê est le rerum tfoininostfcntemqne togatnm^
DE L'AMITIÉ. 329
tamen interdùm conlentione commodi alicujus, quod idem
adipisci uterque non posset, Quod si qui iongiùs in amicitia
provecti essent, tamen sacpè labefactari si in honoris cou*
tentionem incidissent; pestemenim majorem esse nullarn in
amicitiis quàm in plerisque pecuniac cupiditatem, in optimis
quibusque honoris certamen et gloriaj; ex quo inimicitia.s
maximas sœpè inter amicissimos exstitisse. Magna etiam dis-
sidia et plcrùmque justa nasci, quum aliquid ab amicis
quod rectum non esset postularetur. Quod qui récusa-
rent, quamvis honestè id lacèrent, jus tamen amicitiac de-
serere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent; illos au-
tem qui quidvis ab amico auderent postuJare postulatione
ipsa proliteri omnia se amici causû esse iacturos. Eorum
querelâ invcteratas non modo familiaritates exstingui solere,
1
sed etiam odia gigni sempiterna. lircc ita multa, quasi tata ,
impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sa-
;
1
Comme des destinées inévila- - Du train dont vont les choses,
bles, une fatalité, un écueil. cela n'est peul-èlre pas impossible.
330 CÏCER01N
1 s
L a nécessité de se rendre service Payer.
entretient l'amitié. 6
S.-en(. amicum,
2
S.-ont. obfestor. 1
Par le dédain et l'arrogance.
* De manière à, a condition que. * On dit avec raison : Honores
4
Tarquin le Superbe dans son mutant, mores. Au fat parvenu les
exil. hommes paraissent bien petits.
DE I * A M I T I É .
1
II > a une Ihuile jusqu'où. ,;
Tentées, éprouvées, essayées;
1
Aime, instrument. sens passif.
7
* La faveur, l'affection, les bonnes Faibles dans leur attachement.
races. ' tjue ce défaut sera couvert.
:1
* Ue maintenir, de contenir. Ce qui diminue singulièrement
1
^ Afin que. en -orf' que. Je nombre fies amitiés possibles et
536 CICÉRON.
1 3
II faut les guérir par,... Dissoudre par le ralentissement
7
C'est quelquefois un malheur des rapports,
i
nécessaire. Plutôt découdre que déchirer*
T. i 15
338
non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis sure, sed
quod perse sibi quisque carus est. Quod nisi idem in amici-
tiam transferetur, verus amicus nunquàm reperietur; est
enim js quidem tanquam alter idem.
Sed plerique perverse, ne dicam impudenter, amiciim
babere talem volunt quales ipsi esse non possunt; quacque
ipsi non tribuunt amicis , hacc ab eis desidorant. Par est au-
tem, primùm ipsum esse virum bonum, tum alterum simi-
lem sut quaerere. In lalibus ea quam jamdudùm tractamus
stabilitas amicitiac confirmari potest, quum homines bene-
volentiâ conjuncti primùm cupiditatibus iis quibus eseteri
serviunt imperabunt; deindèacquitate justitiâque gaudebunt,
omniaque alter pro altero suscipiet, neque quidquam un-
quàm nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit;
T
neque solùm colent inter se ac diligent, sed etiam vere-
bunttir. Nam maximum ornamentum amicitiac tollit qui ex
eâ tollit verecundiani.
Itaque in iis perniciosus est errorqui existimant libidinum
neccatorumque omnium patere in amicitia licentiam.Virtutum
amicitia adjutrix a natura data est, non vitiorum cornes.
Quocircà (dicendum est enim sœpiùs), quum judicaveris
diligere oportet, non quum dilexeris judicare. Sed quum
multis in rébus negligentià plectimur, tum maxime in amicis
et deligendis et colendis. Prsopostcris enim uti mur consiliis,
3
etaeta agimus ,quod vetamurvetereproverbio. Nam implicati
ultrô eteitrô, vel usu diuturno, vel etiam officiis, repente in
medio cursu amicitias, exorla aliquâ of fensione, dirumpimus.
Que etiam magis vituperanda est rei maxime necessariœ
3
tanta incuria. Una e s t enim amicitia in rébus humanis de
cujus utilitate omnes uno ore consentiunt ; quanquam a mul-
tis ipsa virtus ^ contemnitur, et venditatio qusedam atque
ostentatio esse dicitur. Multi divitias despiciunt, quos, parvo
contentos, tenuis victus cultusque delectat; honores verô,
quorum cupiditate quidam inflammantur, quàm multi ita
eontemnunt ut nihil inanius, nihil esse lovius existiment!
1
Pour .se cotent invîccin. "* L'amitié est la seule chose.
7
Nous faisons une chose faite, * La vertu même est méprisée et
c'est-à-dire qu'il aurai! fallu faire calomniée. C'est môme son loi le
auparavant. plus ordinaire.
DE L'AMITIÉ. 339
Ttemque caetera , qua; quihusdam admirahilia videntur, per--
multi sunt qui pro nihilo putent. De amicitia omnes ad unum
idem sentiunt, et ii qui ad rempublicam se contulerunt, et
ii qui rerum cognitione doctrinâque delectantur, et îi qui
suum negotium gerunt otiosi postremô ii qui se totos tra-
diderunt voluptatibus, sine amicitia vitam esse nullam si
2
inodô velint aliqua ex parte liberaliter vivere»
Serpit enim, nescio quomodô, per omnium vitas amicitia,
necullam actatis degeudao rationem patitur esse expertem suî.
Quinetiam si quis eâ asperitate est et immanitate naturaî
congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse
3
Mhenis Timonem nescio quem nccepimus, lamen is pat)
non possit ut non anquirat nliqucm apud quem evomat vi-
rus acerbitatis suœ. Atque hoc-' maximejudicaretur, si quid
taie posset contingere, ut aliquis nos Deus ex hâc hominum
i'requentiâ tolleret et in solitudine uspiam eollocaret, atqui
ibi suppeditans omnium rerum, quasnatura desiderat, abun-
dantiam eteopiam, hominis omnino adspicieudi potestatem
eriperet. Quis tam esset ferreus, qui eam vitam ferre posset.
r> :
cuique non auferret fruclum vnluptatum omnium solitudo '
6
Verum ergo illud est quod a TarentinoArchyta , ut opinor,
dicisolitum, nostros senes commemorare audivi, ab aliis
senibus auditum : Si quis in cœlum ascendisset, naturamque
numdi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuavem
illam admirationem ei fore; qua? jucundissima fuisset, si
aliquem cui narraret hahuisset. Sic naturâ solitarium nihil
amat, semperque ad aliquod tanquam adminiculum anniîi-
tur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est,
Sed nescio quomodô verum est quod in Andrià familiaris
meus i dicit :
Obspquîum amicos- veritas odium pnrit.
1
Oisifs quant aux emplois pu- ;
* Archytas de l'a rente, philosophe
blics. pythagoricien du cinquième siècle
2
Noblement. av. J . - C , était en même temps
3
Timon le Misanthrope. excellent séomèlrc el habile méca-
* Cette vérité- nicien.
1
Comment faisaient donc les so- 7
Mauvaise pièce de Térence. « On
litaires de la Théhaïde et d'at rires a même prétendu que le véritable
encore? Us avaient Dieu pour leur auteur des pièces attribuées à
tenir compagnie, ils s'entrevisi! aient, Térence était Scipion lui-même. »
cepeiul an l q u P 1 q o r foi s. , LKCOUEZ.)
340 CICIîKON.
1
Gnalhon le parasite, le type 3
.le l'ai eue dans mes mains, je
du genre. l'ai lenue sous mes yeux.
2
Qui repose, qui es! basée sur, *Fn elie j'ai trouvé accord sur
qui dépend. les choyés publiques, conseil, etc.
342 CH;KI;OI\
T R A J T K OKS D E V O I R S .
Préambule.
1
Placer dans l'estime de manière que l'amitié la suive de près.
DES £>EV0fKS. 343
moins un édifice sans base. Un de ses plus ardents panégyristes ne peut,
s'empêcher d'en convenir. « La morale de Cicéron, dit-il, pèche par
un endroit essentiel : nulle part un Dieu qui récompense et qui punisse.
Faute de ce principe, qui donne la sanction à tous les autres, la pro-
bité ne porte sur rien; ce nVst plus qu'une affaire de convention ; ia
conscience n'est qu'un préjugé; et il sufiil pour être honnête homme
de ne pas encourir les peines portées par les lois et d'éviter le blâme
scandaleux. « ( B V U U E T T , Préface des Offices de Cicéron.)
Le 1îls de Cicéron, auquel il dédia cet ouvrage, fut un assez pauvre
sujet, qui éteignit dans le vin les facultés qu'il avait reçues de la
nature. Après avoir passé par quelques dignités, « il mourut avant que
ia maturité de Page et l'expérience des affaires lui eussent donné l'occa-
sion de réparer le tort qu'il s'était fait par son intempérance. » (V. L E -
DE L'HONNÊTE. (Extraits du L . i. )
1
S'il ne donnait aucun précepte Systèmes, doctrines, écoles-
1
sur tes devoirs; s'il ne formulait son Les limites, les règles, la dis-
coïîe de norale. linrlinn.
344 CTCEBOM.
1
Conformes à la nature, fondés * Panétius de Rhodes, stoïcien,
sur elle. ami du premier Scipion l'Africain.
2
Autant et de la manière qu'il C'esl à Panétius que Cicéron em-
nous plaira. prunte les deux premiers livres de
3
Cette dissertation, ce traité tout Officua.
s
entier. Thèse, doctrine à développer.
DES D E V O I E S . 345
quid libidinose aut faciat aut cogitet. Quibus ex rébus cou-
llatur et efficitur id quod quaïrimus, honestum.
Formam quidem ipsam, Marce fili, et tanquam facicm
bonesti vides; quae si oculis cerneretur, mirabiles amores,
r
ut ait Plalo , excitaret suî. Sed omne quod honestum est,
id quatuor partium oritur ex aliquâ. Aut enim in perspi-
2
cientiâ veri solertiâque versatur; aut in bominum societato
tuenda, tribuendoque suum cuique, et rerum contractarum
fide; aut in animi excelsi atque invicti magnitudine ac ro-
bore; aut in omnium quas fiunt quacque dicuntur ordine et
3
modo, in quo inest modestia et temperantia. QUÎO quatuor
quanquam inter se collignta atque implicata sunt, tamen e>;
singulis cerla officiorum gênera nascuntur : velut ex en
parte qnx prima descripta est, in quâ sapientiam et pru-
dentiam ponimus, inest indagatio atque inventio veri; ejus-
que virtutis hoc munus est proprium. TIt enim quisque
maxime perspicit quid in re quâque verissimum sit, quique
acutissimè et celerrimè potest et videre etexplicare rationem,
is prudentissimus et sapientissimus rite haberi solet. Quo-
circa huic, quasi materia quam tractet et in quà versetur,
1
subjecta est Veritas *. Reliquis autem tribus virtutibus né-
cessitâtes propositsc sunt ad eas res parandas luendasque
;>
quibus actio vita3 continetur; utetsocietas bominum con-
6
junctioque servetur , et animi excellentia magnitudoque
quum in augendis opibus, utilitatibusque et sibi et suis com-
parandis, tum multo magis in his ipsis despiciendis eluceat.
Ordo autem, et constantia, et moderatio, et ea quae sunt
his si mi lia versantur in eo génère, ad quod adhibenda est
actio quaedam, non solùm mentis agitatio. His enim rébus
qurc tractanlur in vita modum quemdam adhibentes et or-
dinem, honestatem et decus conservabimus7.
BeneficentiA ac liberalitate nihil est naturac hominis ac-
1
« Car quel amour n'inspirerait- le P. André, Essai sur le beau,
elle pas aux hommes si elle présen- Disc. 5.
tait à leur vue une image réelle ï La vérité en est. l'objet.
d'el1e-même?»(PLÀTON, Phèdre, 65.) 5
L'action, la pratique de la vie,
* Le discernement el la science du la vie active.
vrai, l'aptitude à cn tirer parti dans 0
De manière que... soit maintenue.
l/i pratique. ;
Sunt varbaet. races, prœtcreàqur
" La modération , le modus. Yoy. nihil.
15-
conunodatius; sed habet limitas c a u t i o n e s V i d e n d u m est
enim primùm ne ohsit benignitas et iis ipsis quibus bé-
nigne videbitur fieri et corteris ; deindè. ne major beni-
gnitas sit quàm facultates; tum , ut pro dignitate cuîque trî-
?
huatur; id enim est justitiac fundamentum, ad quam hœc
reterenda sunt omnia. Nam et qui gratiiicantur cuipîant
quod obsit iili cui prodesse velle videantur non bcnefiei
neque libérales, sed perniciosi assentatores judicandi sunt;
et qui aliis nocent ut in alios libérales sint in eadem sunt
injustitiâ ut si in suam rem aliéna convenant. Sunt autem
multi, et quidem cupidi splendoris et gloriâ?, qui eripiunt
aliis quod aliis largiantur; bique arbitrantur se beneficos in
suos amicos visum iri si locupletent eos quâcumque ra-
tione. Id autem tantùm abest officio ut nihil magis officio
possit esse contrarium. Videndum est igitur ut eà liherali-
tate utamur quae prosit amicis, noceat nemini. Quare
3
L . Sullœ et C . Caesaris pecuniarum translalio a justis do-
minis ad alienos non débet liberalis viderî; nihil enim est li-
bérale quod non idem justum.
Alter erat locus caution is , ne benignitas major esset quàm
facilitâtes: quod qui benigniores vol mit esse quàm res^
patilur primùm in eo peccant quôd iujuriosi sunt in proxi-
5
mos -, quas enim copias his et suppeditari «nquius est et
relinqui, eas transférant ad alienos. inest autem in lalilibera-
litate cupiditas plerùmque rapiendi et auferendi per injuriam,
ut ad largiendum suppetant copias. Videre etiam licet plerosque.
non tam naturâ libérales quàm quâdam gloriâ ductos ut be-
nefici videantur, facere multa quae proQcisci ab ostentations
magis quàm ab voluntate videantur. Talis autem simulatio va-
nitati est conjunctior quàm aut liberalitati aut honestati.
Tertium est propos!tum, ut in beneficentiâ delectus esset
dignitatis; in quo et mores ejus erunt speclandi m quem be-
•fielîcium conferetur, et animus erga n o s , et communitas ac
6
soeietas vitcC , et ad nostras utilitates officia antè collata;
1 1
Demande des précautions. Leur fortune.
a s
Tous ces devoirs se rattachent. Leurs proches, leurs héritiers.
J
" Syîta el César enrichissaient La nature de ses relations avec;
leurs partisans avec l'argent cl les nous. La charité chrétienne ignore
biens de leurs ennemis proscrits ou toutes «ea distinctions. Notre pro-
assassinés chain.ee sont tous les hommes.
D E S DJSVOIHS. S47
quee ut concurrent omnia optabile est; sin minus, plures
causa; majoresque ponderis plus habebunt.
Quoniam autem vivitur non cum perfectis hominibus pla-
nèque sapientibus, sed cum iis in quibus prœclarè agitur, si
1
sint simulacra virtutis , etiam hoc intelligendum puto, ne-
minem omninô esse negligendum in quo aliqua signiiicatio
?
virtutis appareat ; colendum autem esse ita quemque
maxime, ut quisque maxime his virtutibus lenioribus erit
ornatus, modestiâ, temperantiâ, justifia. Nam fortis animus
et magnus in homine non perfecto nec sapiente ferventior
pierùmque est ; illac virtutes bonum virum videntur potiùs
3
atiingere .
De benevolentiâ autem quam quisque habeat erga nos, pri-
mùm illud est in officio-* ut ei plurimùm tribuamus a (pio
plurimùm diligimur; sed benevoleuliam stabilitate et con-
5 6
stantia judicemus . Sin emnt mérita , ut nonineunda, sed
referenda sit gratia major quacdam cura adhibenda est;
nullum enim oflicium referenda gratia magis necessarium
est 7. Quod si ea quae utenda acceperis majore mensura,
8
si modo possis, jubet reddere Hesiodus , quidnam beneficio
provocati facere debemus ? au non imitari agros fertiles , qui
multô plus efferunt quàm acceperunt? Etenim si in eos quos
speramus nobis profuturos non dubitamus officia conferre,
quales in eos esse debemus qui jam profuerunt? Nam quum
duo gênera liberalitatis sint, unum dandi beneficii, alterum
reddendi, demus ueene., in nostra potestate est; non red-
dere viro bono non licet, modo id facere possit sine injuriai
Acceptorum autem beneficiorum sunt delectus habendi.
Nec dubium quin maximo cuique plurimùm debeatur. In
quo tamen imprimîs quo quisque animo, studio, benevo-
lentiâ fecerit ponderandum est. Multi enim faciunt multa
li
1
Chez, lesquels il est fort heureux Les services à nous rendus.
1
de trouver un simulacre de vertu. Surtout â l'égard de Dieu.
:
Quelque trace, quelque ombre. 8
Eu p.èv (/.expEidJai Ttocpà yzixO'
•'• Représenter, exprimer l'homme [vo;, eu S'àicoSouvai,
de bien. AÙT(f> TÏO [AETpw y.ai Aw't'ov, aï XE
1
Voici ce qui est de devoir avant [ouvrât.
tout.
1
Jugeons de la bienveillance des Les travaux et les jours t v, 351.)
autres à noire égard, par,,. !J
Sans faire de tort a d'autres.
348 CICERON.
temeritate quâdam, sine judicio vel modo, in omnes repen-
tino quodam, quasi vento, impetu animi incitati; qua;
bénéficia aequè magna non sunt habenda atque ea qua)
judicio, consideratè constanterque delata sunt. Sed, in col-
locando beneficio et in referenda gratiâ, si caetera paria sint,
hoc maxime officii est, ut quisque maxime opis indigeat,
ita ei potissimùm opitulari; quod contra fit a plerisque. A
quo enim plurimùm sperant, etiamsi ille his non eget, tamen
ei potissimùm inserviunt.
Omnino fortis animus et magnus duabus rébus maxime
cernitur; quarum una in rerum externarum despicientia
ponitur, quum persuasumsit nihil hominem, nisi quod ho-
nestum decorumque sit, aut admirari, aut optare, aut expe-
tere oportere, nullique neque homini, neque perturhationi
T
a n i m i , nec fortunac succumbere. Altéra est res, ut res
géras, magnas illas quidem, et maxime utiles, sed et vehe-
menter arduas, plenasque laborum etpericulorum tum vitae,
tum multarum rerum quac; ad vitam pertinent. Harum rerum
duaruin splendor omnis et amplitudo, addo etiam utilitatem,
in posteriore est; causa autem et ratio efficiens magnos
viros est in priore. In eo enim est illud quod excellentes
animos et humana contemnentes facit. Id autem ipsum cer-
nitur in duobus, si et solum id quod honestutn sit bonum
judices, et ab omni animi perturbatione liber sis. Nam etea
quae eximia plerisque et praeclara videntur parva ducere,
eaque ratione stabili iirmaque contemnere fortis animi
magnique ducendum est; et ea quae videntur acerba, quae
multa et varia in hominum vitâ fortunâque versantur ita
2
ferre ut nihil a statu naturae discedas , nihil a dignitate sa-
pientis robusti animi est magnaeque constantiae.
3
Non est autem consentaneum , qui metu non frangatur,
eum frangi cupiditate, nec qui invictum se a labore praesti-
terit viuci a voluptate. Quamobrem et haec videnda sunt*, et
pecunicC fugienda cupiditas. Nihil enim est tam angusti
1
Trouble de l'âme, passion. * II faut prendre garde à ces
* Sortir de son caractère, de son écueils, se prémunir contre les
assiette naturelle. plaisirs et fuir l'amour des riches-
3
II serait honteux. ses.
DES D E V O I E S . 349
1
animi tamque parvi quàm amare divitias ; nihil honestius
magnificentiusque quàm pecuniam contemnere, si non ha-
heas ; si habeas, ad beneficentiam liberalitatemque conferre.
a
Cavenda est etiam gloria? cupiditas ; eripit enim libertatem,
pro quâ magnanimis viris omnis débet esse contentio. Nec
vero imperia expetenda, ac potiùs aut non accipienda in-
terdùm, aut deponenda nonnunquàm. Vacandum autem est
omni animi perturbatione, tum cupiditate et metu, tum
etiam segritudine et voluptate animi et iracundiâ, ut tran-
quillitas et securitas adsit, quae affert quum constantiam,
tum etiam dignitatem. Multi autem et sunt et fuerunt qui,
eam quam dico tranquillitatem expetentes, a negotiis publi-
3
ais se removerint, ad otiumque perfugerint; in bis et nobi-
lissimi pbilosophi longèque principes et quidam homines
severi et graves nec populi nec principum mores ferre potue-
runt, vixeruntque nonnulli in agris, delectati re suâ familiari.
llis idem propositum fuit quod regibus, ut ne quâ re egerent,
ne cui parèrent, libertate uterentur; cujus proprium est sic
vivere ut velis.
Quapropter et iis forsitan concedendum sit rempublicam
non capessentibus, qui, excellenti ingenio, doctrina; sese de-
dideruut, et iis qui, aut valetudinis imbecillitate , aut aliquâ
graviore causa impediti, a republicâ recesserunt, quum ejus
administrandaî potestatem aliis laudemque concédèrent. Sed
iis qui habent a natura adjumenta rerum gerendarum*, ab-
jectâ omni cunctatione, adipiscendi magistratus et gerenda
respublica est. Nec enim aliter aut régi civitas aut declararï
animi magnitudo potest. Capessentibus autem rempublicam
nihilominus quàm philosophis, haud scio an magis etiam et
5
magnificentia et despicientia adhibenda sit rerum humana-
rum, et, quam sacpè dico, tranquillitas animi atque securi-
tas; siquidem nec anxii futuri sunt, et cum gravitate con-
6
stantiâque victuri. Quae eo faciliora sunt philosophis , quo
minus multa patent in eorum vitâ quas fortuna feriat, et quo
! 4
Et Cicéron regorgeait de riches- Le talent d'administrer.
ses mal acquises. h
Grandeur d'âme.
2
Nul ne fut plus avide de gloire. (î
Les philosophes seraient donc
a
L'inaclion ( del'homme privé), une race privilégiée, dont le reste
tranquillité, retraite. des mortels ne ferait point partie.
350 CICÉJtOA.
1
Raison de plus pour que. vues. Cela demanderait des explica-
2
La beauté du rôle qu'il ambi- tions.
tionne. Il faul encore qu'il le puisse s
Le second Africain, — et Mélel-
remplir. lus le Macédonique.
3
De la République, V Ï . r
> Qui punit. O n le trouve rare-
* A leur manière, d'après leurs ment en ce sens.
DES D E V O I R S . 351
nppellentur quidem, Prohibenda autem maxime est ira in
puniendo. Nunquàm enim iralus qui accedet ad pœnam
mediocritatem illam tenebit quaî est inter nimiùni et parùm ;
iracundiâ verô omnibus in rébus repudianda est ; optan-
dumque ut ii qui pracsunt reipublicac legum similes sint, quso
ad puniendum non iracundiâ, sed acquitate ducuntur.
Atque etiam, in rébus prosperis et ad voluntatem nostram
fluentibus, superbiam, fastidium arrogantiamque magnoperè
fugiamus. Nam ut adversas res, sic secundas immoderatè
ferre levitatis est; prœclaraque est œquabilitas in omni vitâ,
et idem semper vultus, eademque irons, ut de Socrate, item-
1
que de CLcClio accepimus. Philippum quidem, Macedonum
3
regem, rébus gestis et gloria superatum a filio , facilitate et
bumanitate video superiorem fuisse. Itaque alter semper
magnus, alter sscpè turpissimus fuit ; ut rectè prœcipere vi-
deantur qui monent ut, quanto superiores sumus, tanto sub-
;î
missiùs nos geramus. Panactius quidem auditorem Africa-
num et familiarem suum solitum ait dicere : U t equos
propter crebras contentiones * prœliorum fevocitate exsul-
tantes domitoribus tradere soleant, ut his facilioribus pos-
sint uti, sic homines secundis rébus effrenatos sibique prse-
i}
fidentes tanquam in gyrum rationis et doctrine duci
oportere, ut perspicerent rerum humanarum imbecillitatem
varietatemque fortunam. Atque etiam in secundissiinis rébus
maxime est utendum consilio amicorum, bisque major etiam
quàm antè tribuenda est auctoritas; iisdemque temporibus
cavendum est ne assentatoribus patefaciamus aures, nec adu-
lari nos sînamus ; in quo falli facile est. Taies enim nos esse
putamus ut jure laudemur. Ex quo nascuntur innumera-
6
bilia peccata, quum homines inflati opinionibus turpiter
irridentur, et in maximis versautur erroribus.
Illud autem sic est judicandum , maximas geri res et
maximi animi? ab iis qui rempublicam regant, quod earum
1
L'ami de Scipion. les exercices; à l'école delà raison
2
Alexandre le Grand. et de ta sagesse.
3
Modérément, humblement, mo- 6
Opinion de leur mérite, amour -
destement. propre.
1
El torts violents. • Qui demandent de grands ta-
Cirque, gymnase ou se prennent lents.
352 ClGKfiOJV.
administratif latissimèpateat ad plurimosque pertineal; esse
autem magni animi et fuisse multos etiam in vitâ otiosâ qui
aut investîgarent aut conarentur magna quacdam, seseque
suarum rerum finibus continerent, aut, interjecti inter phi-
losopbos et eos qui rempublicam administrarent, dclectareu-
tur re sua familiari, non eam quidem omni ratione e x a g é -
rantes, neque excludentes ab ejus usu suos, potiùsque et
amicis impertientes et reipublicae, si quando usus esset. Quae
primùm benè parta sit, nullo neque turpi quacstu neque
odioso;tum quamplurimis, modo dignis, se utilem pracbeat;
deinde augeatur ratione, diligentiâ, parcimoniâ, nec libi-
dini potiùs luxuriacque quàm liberalitati et bene/iceutiac pa-
1
t e a t . Hase praescripta servantem licet magnificè, graviter
animosèque vivere, atque etiam simpliciter, fideliter vitacque
hominum amicè *.
l i t pulcbritudo corporis aptâ compositione membrorum
3
movet oculos , et delectat hoc ipso quôd inter se omnes
partes cum quodam lepore consentiunt, sic et décorum
quod elucet in vitâ movet approbationem eorum quibus-
cum vivitur, ordine et constantiâ et moderatione dictorum
omnium atque factorum. Adhibenda est igitur quacdam reve-
rentia adversùs* homines, et optimi cujusque, et reiiquo-
rum. Nam negligere quid de se quisque sentiat* non solùm
arrogantis est, sed etiam omnino dissoluti. Est autem quod
6
différât, in hominum ratione habendâ , inter justitiam et
verecundiam. Justifias partes sunt non violare homines;
verecundiae, non offendere.
Omnis autem actio vacare débet temeritate et negligentiâ,
nec verô agere quidquam cujus non possit causam probabi-
s
lem 7 reddere. Hacc est enim ferè descriptio officii . Efficien-
dum autem est? ut appetitusrationi obediant, eamqueneque
praccurrant propter temeritateni, nec propter pigritiam aut
ignaviam deserant, sintque tranquilli atque omni perturba-
1
Qu'elle ne serve pas. *' Dans la conduite a tenir à
7
Utilement. l'égard...
Charme nos yeux par la juste 7
Mol if, raison plausible.
proportion de ses membres. s
• Comme le sommaire de tous
4
A l'égard, envers. les devoirs.
* Faire 1i de l'opinion publique. ;1
Par quel moyen?
DES DEVOIRS. 353
1
tione animi careant. tëx quo elucebit omnis constantia
omnisque moderatio. Nam qui appetïtus Jongiùs evagantur,
et, tanquam exsultantes sive cupiendo, sive fugiendo, non
satis a ratione retinentur, hi sine dubio finem et modum
transeunt. Relinquunt enim et abjiciunt obedientiam, nec
rationi parent, cui sunt subjecti lege naturse; a quibus non
modo animi perturbantur, sed etiam corpora. Licet ora ipsa
cernere iratorum, aut eorum qui aut libidine aliquâ aut
metu commoti sunt, aut voluptate nimiâ gestiunt; quorum
omnium vultus, voces, motus statusque mutantur. Ex quibus
illud intelligitur appetitus omnes contrahendos sedandosque,
excitandamque animadversionem et diligentiam ut ne quid
temerè ac fortuite, inconsideratè negligenterque agamus.
Neque enim ita generati a natura sumus ut ad ludum et
2
jocum facti esse videamur, sed ad severitatem potiùs et ad
qusedam studia graviora atque majora. Ludo autem et joco,
3
uti illis quidem licet ,sed sicut somno et quietibus cœteris.
tum quum gravibus serîisque rébus satisfeeerimus. Ipsum-
que genus jocandi non profusum nec immodestum , sed in-
genuum etfacetum esse débet. U t enim pueris non omnem
licentiam ludendi damus, sed eam quae ab honestis actio-
nibus non sit aliéna, sic in ipso joco aliquod probi ingenii
lumen eluceat.
Duplex omninô est jocandi genus : unum illiberale, petu-
lans, flagitiosum, obscenum; alterum elegans, urbanum,
ingeniosum, facetum. Facilis igitur est distinctio ingenui et
illiberalis joci. Alter est, si tempore fit ac remisso animo,
libero dignus; alterne homine quidem, si rerum turpitudini
adhibetur verborum obscenitas. Ludendi etiam est quidam
modus retinendus, ut ne ninns omnia profundamus ela-
tique voluptate in aliquam turpitudinem delabamur. Suppe-
5
ditant autem et Campus noster et studia venandi honesta
exempla ludendi.
Tllud autem maxime rarum genus est eorum qui, aut ex-
cellentis ingenii magnitudine, aut prrcclarâ eruditione atque
1 1
Résultera. De mettre tout en œuvre, de
2
Le jeu et les amusements. nous oublier.
3
Cette tournure est toute fran- '» Le Champ-de-Mars, où avaient
caise. lieu les exercices et lesieux.
354
doctrinâ, aut utrâque re ornati, spatium deliberandi ha*
buerunt quem potissimùm vitae cursum sequi veilent ; in
qua deliberatione ad suam cujusque naturam consilium est
omne revocandum. Nam quum in omnibus quae aguntur,
1
ex eo modo quo quisque natus e s t , quid deceat exquirimus,
tum in totâ vitâ constituendâ multo est cura major adhi-
benda ut constare in vitae perpetuitate possimus nobismet-
ipsis, nec in ullo officio claudicare. A d banc autem rationem
quoniam maximam vim natura hahet, fortuna proximam*,
ulriusque omnino ratio habenda est in deligendo génère
vitae, sed naturœ magis. Miiltô enim et firmior est et cons-
tantior; ut fortuna nonnunquàm, tanquam ipsa mortalis,
cum immortaii naturâ pugnare videatur. Qui igitur ad na-
turae suae non vitiosae genus consilium vivendi omne contu-
lerit, is constantiam teneat. Id enim maxime decet, nisi
forte se intellexerit errasse in deligendo génère vitae. Quod
si accident (potest autem accidere), facienda morum insti-
tutorumque mutatio est. Eam mutationem si tempora adju-
vabunt, faciliùs commodiùsque faciemus ; sin minus, senshn
erit pedetentîmque facienda, ut amicitias quae minus déle-
ctent et minus probentur magis decere censent sapientes
3
senshn dissuere quàm repente preccidere. Commutato au-
tem génère vitae, omni ratione curandum est ut id bono
consilio fecisse videanur.
Sed, quoniam paulôantè dictum est imitandos esse ma-
jores, primùm illud exceptum sit, ne vitia sint imitanda;
deindè, si natura non feret ut quaedam imitari possint, ut
superioris Africani filius, qui hune 4 Paulo natum adoptavit,
propter infirmitatem valetudinis non tam potuit patris similis
5
esse quàm illefuerat s u i . Si igitur non poterit sive causas
defensitare, sive populum concionibus tenere, sive bella ge-
rere, illa lamen praestare debebit quae erunt in îpsius pote-
state , justitiam, fidem, liberalitatem , modestiam, temperan-
liam, quo minus ab eo id quod desit requiratur. Optima
1 3
D'après les inclinations natu- Cicéron (da V.hnHiv, p. 337,
relies rie chacun, L'élude attentive note i) l'attribue, h Caton.
1
des aptitudes diverses des élèves Le second Africain, Jils de Paul
est un des devoirs des maîtres. Emile.
2 5
La plus grande après. A son père, à Paul-Émile.
DES DEVOïiib. 355
1
S^attache à des hommes... :
* Citée par Valère-Maxime, v u , 2.
3
La carrière dos ormes ot l'élo- « Insensé que tu es. Quelle mau-
quence. vaise idée!
7
•' L'aide que l'on prêle, les services II avait raison (dédire) imînîxtm
que Ton rend. et tttsorier. C'est là Votiice d'un
1
Le coffre-forl, la bourse. bonum* d'affaires, el non d'un roi.
DES DEVOIRS. 359
1
Honnêtes, vertueux, * Les habitués, et les nouveaux-
- Avec discernement et discrétion. venus.
,!
1
Répété par nos concitoyens. Singulière restriction ! L'Évan-
s
La prodigalité n'a point de gile n'y a pas pensé.
fond. 7
Un bienfait n'est jamais perdu.
360 CICÉRON.
1
Lui et les autres en profitent. * Les uns sont des ambitieux, les
2
Lorsque, la libéralité estéclairée. autres des hommes bienfaisants.
6
Les petits, les malheureux. En réclamant ce qui nous estdù.
7
* Par le sénat ou par les che- Acquérir honorablement une
valiers. grande influence.
DES DEVOIRS. 301
1
Bien ne doit In conlro-balancer. * Dans de fausses appréciations ,
'•• Les méchants établissent une ils croient voir les avantages du
différence entre l'utile rt l'honnête, crime:.
et ils préfèrent le premier au se- M l faut proscrire ei laisser decôié
<*ond. cciiv qui.
* L P pouvoir exorbitant que don- {î
Pour peu que nous nyon< l'ail
neuf }ps richesses excessives. do progrès.
DES D E V O I R S , 363
hominesque celare possimus, nihil tamen avare, nihil in-
juste, nihil libidinosè, nihil incontinenter esse fsciendum.
1
Maneat ergo. quod turpe sit, id nunquàm esse utile, ne
tum quidem quum id quod utile esse putes adipiscare. Hoc
2
enim ipsum , utile putare quod turpe sit, calamitosum e s t .
Si quis voluerit animi sui complicatam notionem evol-
3
vere , jam se ipse doceat eum virum bonum esse qui prosit,
noceat nemini, nisi lacessitus injuria Intelligat vero nihil
nec expedire nec utile esse quod sit injustum. Hoc qui non
didicerit bonus vir esse non poterit.
Igitur viro bono nullo modo videri potest quidquam esse
utile quod non honestum sit. Ilaque talis vir non modo
facere, sed ne cogilare quidem quidquam audebit quod non
audeatprœdicare. Ilecc nonne est turpe d ubi tare philosophos,
1
qua ne rustici quidem dubitent ? a quibus natum est id quod
jam tritum est vetustate proverbium. Quum enim fîdem ali
cujus bonitatemque laudant, dignum esse dicunt quîcum in
5 6
tenebris m i c e s . Hoc quam habet vim , nisi illam, nihil
expedire quod non deceat, etiamsi id possis, nullo rcfcllenle,
obtinere? U t enim quod turpe est, id, quamvis omdtetur,
tamen honestum fieri nullo modo potest, sic quod honestum
non est, id utile ut sit effici non potest adversante et répu-
gnante natura.
At enim i , quum permagna pramia sunt, est; causa pec-
8
candi. C Marius , quum a spe consulatus longé abesset,
et jam septimum annum post practuram jaceretï), neque pe-
, 0
titurus unquàm consulatum videretur, Q. Metellum , cujus
legatus erat, summum virum et civem , quum ab eo , impe-
ratore suo, Romam missus esset, apud populum romanum
' Qu'il reste donc établi que... doigts qu'il a levés ou baissés. (Mi-
2
C'est déjà un malheur île... caro digitis, dresser les doigts. )
3
Dérouler la nolinn embarrassée, H
Conséquence. Qù'eiitendenl-Hs
démêler ce qu'il pense au fond. parla? Que veulent-ils nous faire
* Le christianisme» n'admet point entendre, sinon?
cette exception, qui autorise la ven- 7
Mais, dira-t-on
geance. * V o y . Salluste, Jugurtha, p.l7f;.
f
-' Jouer à la mourra, en italien la Marius consul.
viora, deviner le nombre des doigts *' Restait sans emploî-
levés. Il est si éloigné de tromper v
Le JNumîriiqui*, vainqueur de
1
qu'il v o n s n w l uncoinpl * tidcle des Jogur*ha-
364 CÏCÉKON
1
Marius Gratidianus était parent « Directement de la salle du con
de Cicéron. seil à la tribune.
2 s
Les dix tribuns s'adjoignirent Lui furent érigées dans les car-
ies six préteurs pour faire un règle- refours.
6
ment sur les monnaies el en tixer la Ou le fameux C . Marius. ou
valeur, qui variait coniinuellement. Marius Gratidianus.
3
S.-ent. abierimt. ' L'image, la forme et l'idée.
DES D E V O I R S . 365
possit quantum auferre, si boni viri nomen eripuerit, hdem
justitiamque detraxerit? Quid enim interestutrùm ex homine
se convertat quis in belluam, an hominis figura immanitatem
1
gerat belluac?
2
M . Atilius Regulus quum, consul iterùm, in Africâ ex
insidiis captus esset, duce Xanthippo Lacedaemonio, impe-
3
ratore autem pâtre Annibalis , Hamilcare , juratus missus
est ad senatum ut, nisi redditi essent Pœnis captivi nobiles
quidam, rediret ipse Corthaginem. I s , quum Romam ve-
nisset, utilitatis speciem videbat; sed eam, ut res déclarât,
falsam judicavit; quae erat talis : manere in patriâ, esse domi
suac cum uxore, cum liberis, quam calamitatem accepisset
in bello communem fortunae bellicac judicantem, tenere
consularis dignitatis gradum. Quis hœc neget esse utilia?
Quem censés <*? JUagnitudo animi et fortitudo negat. Num
5
locupletiores quœris auctores ? Harum enim est virtutum
proprium nil extimescere, omnia humana despicere, nihil
quod homini accidere possit intolerandum putare. Itaque
quid fecit? In senatum venit; mandata exposuit; sententiam
ne diceret recusavit : quandiù jurejurando hostium teneretur,
non esse se senatorem. Atque illud etiam (ostultum homi-
nem, dixerit quispiam, et repugnantem utilitati suac ! ) , reddi
captivos negavit esse utile: illos enim adolescentes esse et
6
bonos duces , se jam contectum senectute- Cujus quum va-
luisset auctoritas, captivi retenti sunt; ipse Carthaginem
rediit, neque eum caritas patriae retinuit nec suorum 7. Ne-
que verô tum ignorabat se ad crudelissimum hostem et ad
8
exquisita supplicia proficisci ; sedjusjurandum conservandum
1
Porterait dans l'âme. * Voulez-vous des autorités plus
- M. Atilius Régulus, consul pour imposantes encore.
laprernière fois en 4S6 de Rome et fi
11 s'agissait, en effet, de jeunes
pour la deuxième fois en 407, était nobles, d'officiers par conséquent.
proconsul en f 98, lorsqu'il fut 7
« Le silence de Polybe fait
vaincu et pris par les Carthaginois, douter de la vérité de cette dernière
qui l'envoyèrent à Rome en 502 pour tradition, qui pourrait bien avoir
traiter de l'échange des prisonniers. été répandue h dessein parmi les
:i
Xanthippe, chef du corps qui Romains. » (Biogr.portative nniv.)
surprit Régulus; Hamilcar, générai Horace se contente de dire : On
en chef de l'expédition. rapporte, fertnr^ liv. ni, od. v,
1
Qui pensez-vous qui le pourrait Cœlo tonantem.
nier? qui ?— La grandeur d'âme et... « « On l'enfermait, dit Aulu-Gelle,
TACITE.
TACITE.
Notice.
1
/?.'/».•; temporum fvHcitnte, ubi tlicerc licet. { TACITE.) Il en a pro-
wntir tjh ': refis et quœ soutins iiié largement.
R É V O L T E D E S L E G I O N S M i PAN NON! Ë 367
1
profondeur . On croit, en lisant Tacite, entendre les confidences in-
times d'un homme de bien indigné et prudent, (fui frémit el se con-
tient jusque dans les épanchements de l'amitié. On devait parler ainsi
sous l'inspiration delà haine et dans la crainte des délateurs. Tacite, il
faut s'en souvenir, n'a pas bravé la tyrannie qu'il a flétrie; il en a souf-
3
fert davantage, et il la punit de l'avoir supportée. Un poète l'a dit avec
raison :
Tacite en traiïs rie flamme arc use non S é j a n s ,
Et son nom prononcé fait pâlir les tyrans ;
5
1
Organiser ie désordre, A titre de champs.
5 6
II y avait, par légion, soixante Sur ces dix as il faut payer...
centurions et six tribuns. - Par les marches, les travaux et
3
La durée légale du service était Jes veilles.
de vingt ans. * Il faut croire qu'à cette époque
4
Malgré leur congé, iis restaient le denier valait plus de dix as.
comme vétérans. 9
La récompense des vétérans.
V O L T E DJiS L É G I O N S D E PAiWNONIE. 369
Adstrepebat vulgus diversis incitamentis; hi verberum
notas, illi canitiem, plurimi detrita tegmina et nu du m corpus
exprobrantes. Postremô eo furoris venêre ut très legiones
1
miscere in unani agitaverint ; depulsi aemulatione, quia
suœ quisque legioni eum bonorem quserebanl, aliô vertunt
atque unà très aquilas et signa eohortium locant; simul
congeruntcespites, exstrtiunt tribunal, quo magis conspicua
sedes foret. Properantibus Blaesus advenit, increpabatque ac
retinebat singulos, clamitans : « Mea potiùs csnde imbuite
2
« manus; leviore llasitio legatum interficietis quàm ab
« imperatore desciscitis. Aut incolumis fidem legionum YP~
« tinebo, autjugulatus pœnitentiam accelerabo. »
Aggerebatur nibilominùs cespes, jamque pectori usque
accreverat, quum tandem pervicaciâ victi inceptum omisêre.
Bleesus multa dicendi arte : « JNon per seditionem et turbas
« desideria militum ad Cacsarem ferenda, » ait, « neque
« veteres ab imperatoribus priscis, neque ipsos a dîvo A u -
3
« gusto tam nova petivisse; et parum in tempore inci-
« pientes principis curas onerari. Si tamen fondèrent in
« pace tentare quœ ne civilium quidem bellorum victores
« expostulaverint, cur contra morem obsequii, contra tas
« disciplina vim meditentur? décernèrent legatos, seque
« coram mandata darent L » Acclamavêre « ut filius Blsesi
« tribunus legatione eâ fungeretur, peteretque militibus
« missionem ab sexdecim annis; cetera mandaturos, ubi
« prima provenissent. » Profectô juvene, modicum otium;
sed superbire miles, quod lïlïus legati, orator publics causai,
5
satîsostenderetnecessitate expressa quœ permodestiam non
obtinuissent.
Intereà manipuii, ante cœptam seditionem Nauportum
6
missi, ob itinera et pontes et alios usus, postquàm turba-
tum in castris accepêre, vexilla convelluut; direptisque
proximis vicis ipsoque Nauporto, quod municipii instar erat.
1
Détournés de ce projet. vant lui avant de les soumettre i
2
LuiBlésus, lieutenant de l'em- l'cmppreur.
pereur. La soumission, la modération.
3
Avec peu d'opportunité, mal a u
Pour les préparer. — INauport,
propos. ville, d'Italie, dans Irstrie ' C a r -
4
Expliquer leurs intentions de- riole).
370 TACITE.
1
retinentes centuriones irrisu el eontumelîis, postremô ver-
berihus iiiseutautur : praccipua in Audifienum Jlufum, pra-
L'ectum castrorum, ira; quem , dereptum vebiculo, sarcinis
2
g r a v a n t , aguntque primo in agmine, per ludibrium rogi-
tantes « an tani immensa onera, tam longa itinera libenter
« ferret. » Quippè Rufus, diù manipularis, dein centurio, mox
castris prafectus, antiquam duramque militiam revocabat \
vêtus » operis ac laboris, et en immitior, quia toleraverat.
Jïorum adventu redintegratur seditio, et vagi circumjecla
populabanlur. Blansus paucos, maxime pracdA onustos, ad
ierrorem ceterorum , aflïei verberibus, claudi carcere jubet;
nam etiam tum legalo a centurionibus et optimo quoque
manipularium parebatur. Illi obniti trahentibus, prensare
circumslantium genua, ciere modonomina singulorum, modo
cenUmam quisque cujus manipularis erat-, cohortem legio- y
1
Los centurions qui veulent les 4
Vieilli dans.
retenir, :>
Blésus, comme beaucoup d'au-
2
J e font descendre de son char tres généraux, était suivi d'une
et le chargent de leurs bagages. troupe de gladiateurs, qui faisaient
3
Voulait rétablir. partie de l'armée. (ïîist. n , ï l . )
R E V O L T E DES L É O IONS DE PMSÏSOtSfE, 37 î
1
Le deuil ( de la mort d'Auguste), le pouvoir de les battre et de les tuer.
2
II présenterait leur requête au " Au nom d'Auguste.
sénat. ' Des enfants en tutelle.
3
Sans la participation. 8
Afin de faire naître un motif,
4
S.-ent. esse. un prétexte.
6 9
On laissait bien au premier venu Ces attentats lui déplaisaient
RÉVOLTE DES L É G I O N S D E PAN HONTE. 373
perieuli hiberna castra repetentem, circumsistunt, rogltantes
« quo pergeret; ad imperatorem, au ad patres, ut illîc
« quoque commodis legionum adversaretur ? » Simul in-
gruunt, saxa jaciimt; jamque lapidis ictu crucntus et exitiï
certus, accursu rnultituclinis quae cum Druso advenerat
protectus est.
Woctcm minacem et in scelus erupturam fors lenivit ; nam
Junaclaro repente cœlo visa languescere. Id miles, rationis
ignarus, omen praesentium accepit, ac suis laboribus defe-
ctionem sideris assimilans, prosperèque cessura quae perge-
rent, si fulgor et claritudo deae redderetur. ïgitur acris sono,
1
tubarum cornuumque concentu strepere ; prout splendi-
diorobscuriorve, lsetari aut mœrere; et postquàm ortae nubes
offecêre visui, creditumque conditam tenebris, ut sunt mo-
biles ad superstitionem perculsae semel mentes, sibi aeternum
laborem portendi, sua facinora aversari deos lamentantur.
Utendum inclinatîone * eâ Cacsar» et quae casus obtulerat in
sapientiam vertenda ratus, circumiri tentoria jubet. Accitur
centurio Clemens, et si alii bonis artibus gratî in vulgus; ii
vigiliis, stationibus, custodiis portarum se insérant, spem
offerunt, metum intendunt. « Quousque filium imperatoris
« obsidebimus? quis certaminum finis? Percennione et V i -
« buleno sacramentum dicturi sumus? Percennius et Vibu-
3
« lenusstipendia militibus, agros emeritis largientur; de-
« nique, pro JNeronibus et Drusis, imperium populi romani
« capessent? Quin potiùs, ut uovissimi in culpam, ita prirni
« ad pœnitentiam sumus. Tarda sunt quae in commune
4
« expostulantur ; privatam gratiam statim mereare, statim
« recipias. » Commotis per hacc mentibus et inter se suspe-
ctis, tironern a veterano, legionem a legione dissociant. Tum re-
1 2
Nous prenons en pitié les sau- Disposition des esprits , revirc-
vages d'Amérique qui l'ont la même ment.
3
chose, et nous voulons prendre Qui ont achevé leur temps de
pour modèle la civilisation romaine service, qui ne gagnent plus la paye,
à l'exclusion de toute autre. — « On obtient plus tard ce qu'on
Juvénal a dit d'unefemraebavarde: demande en commun. Une grâce
. . . . J a m nemo tubas, nemo apra fnti-
particulière, au contraire, mérilez-
t . la, vous l'obtiendrez sur-le-champ.
Una lahoranti potenr s uiccurrcre u n m . k& majesté du prince doit se conci-
c c u r r c i o lIimm.
(Sat. vi, h t . . ) lier avec la clémence.
TACITE
1
dircpaullatim amorohsequii ; omitlunt portas ; signa,unumin
locum prïneipio sedilionis congregata, suas in sedes reierunt.
Drusus, orto die, et voeata concione, quanquàm rudis
dicendi, nobilitate ingenità, incusat priora, probat pracseu-
tia : negat « se terrore et ininis vinci; flexos ad modestiam
« si videat, si supplices audiat, scripturum patri ut placatus
« legionum preces exciperet. » Orantibus, rursùm idem
JBIassus et L . Apronius, eques romanus e cohorte Drusi,
Justusque Catonius, primi ordinis centurio, ad Tiberium
mittuntur. Certatum indè sententiis, quum alii « oppe-
« riendos legatos, atque intérim countate permulcendum
«. militem » censerent -, alii, « fortioribus remediis agendum :
« nihil in vulgo modicum; terrere , ni paveant; ubi perti-
«. muerint, impunè contemni; duni superstitio urgeat, adji-
7
« ciendos ex duce metus, sublatis seditionis auctoribus. »
Promptum ad asperiora ingenium Uruso erat ; vocatos Vi-
bulenum et Percennium interfici jubet. Tradunt plerique
J
intra tabernaculum ducis obrutos , alii corpora extra vallum
abjecta ostentui.
Tum, ut quisque praecipuus turbator, con'quisiti ; et pars,
extra castra palantes,a centurionibus aut practoriarum co-
bortium militibus cacsi; quosdam ipsi manipuli documen-
tum iidei tradidêre. Auxerat militum curas pracmatura
hiems, imbribus continuis adeoque sacvis ut non egredi
1
tentoria, congregari inter se, vix tutari signa possent, qua
turbine atque undâ raptabantur; durabat et formido cœlestis
ira? : « nec frustra adversùs impios bebescere sidera, ruere
« tem pesta tes; non aliud malorum levamentum quàm s/
« linquerent castra infausta temerataque, et, soluti piaculo
« suis quisque hibernis redderentur. » Primùm octava, dein
quintadecima legio rediêre. Nonanus opperiendas Tiberii
epistolas clamitaverat; inox, desolatus aliorum discessione.
imminentern necessitatem spontè praevenit; et Drusus , non
exspectato legatorum regressu, quia prœsentia satis conse-
derant, in urbem rediit.
1 3
ils ne les gardent plus. Enterrés.
:! 4
De la part de leur général. Lavés par l'expiation.
RÉVOLTE DES LEGIOJXS U E O IÎRM4LME. 375
R K V O L T K D E S LÉGIOJNS DE GKRïUAKIK.
1
Fait prêter serment pour Tibère. * En ajoutant des souhaits favo-
'* Confus (cris). râbles pour Germanicus.
a
Les dispenses de service les plus » Tire son épée. C'était pousser
légitimes et aient devenues vénales, la délicatesse àl^xcès.
37 S TA GITE.
attinuissent ; cxtrema et conglobata inter se pars concionis,
ac, vix credibile diclu, quidam siuguli propiùs incedentes.
feriret hortabantur: et miles, noinine Calusidius, slrictum
obtulit gladium, addito acutiorem esse. Kawum id malique
moris, etiam furentibus , visum ; ac spatium fuit quo Csesar
ab amicis in tabernaeulum raperclur.
Consultatum ibi de re.medio; etenim nuntiabatur « parari
•< legatos, qui superiorem exercitum ad causam eamdem
« traherent ; destinatum excidio Ubiorum oppidum, imbutas-
« que praîdâ manus in direptionem Galliarum erupturas. »
Augebat metum gnarus romance seditionis, et, si omitteretur
1
ripa, invasurus hostîs-, at, si auxilia et s o c i i adversùm ab-
scedentes legiones armarentur, civile bellum suscipi ; pericu-
losa severitas, flagitiosa largitio; seu nihil militi, seu omnia
concéderentur, in ancipiti respublica. Igitur, volutatis inter
2
se rationibus, placitum ut epistola; nomine principis scri-
berejitur : « missionem dari vicena stipendia meritis, exau-
3
« ctorari qui senadena fecissent, ac retineri sub vexillo,
« ceterorum immunes, nisi propulsandi hostis; legata 4 quas
« petiverant exsolvi duplicarique. »
Sensit miles in tempus conGcta, statimque flugitavit. Mis-
sio per tribunos maturatur; largitio differebatur in hiberna
cujusque. Non abscessêre quintani unaetvicesimanique
donec, iisdem in sestivis, contracta ex viatico amicorum
ipsiusque Caesaris pecunia persolveretur. Primam ac vice-
simam legiones Cœcina legatus in civitatem Ubiorum re-
5
duxit, turpi agmine , quum fisci de imperatore rapti inter
signa interque aqiiilas veherentur. Germanicus, superiorem
ad exercitum profectus, secundam et tertiamdecimam et
sextamdecimam legiones, nihil cunctatas, sacramento adigit.
Quartadecumani pauHfim dubitaverant ; pecunia et missio .
quamvis non flagitantibus, oblala est.
A t in Chaucis" cocptavêre seditionem praesidium agitantes
1
Les troupes auxiliaires enrôlées * Les sommes léguées par Auguste,
dans les légions el les renforts des •*» Troupe infâme.
alliés. *• Les Chauques, entre l'Elbe «'
2
Des lettres supposées de la part le Weser, aujourd'hui les payn
de Tibère. d'Oldenbourg, de Brème et de Ha-
J
litre déclaré vétéran. no\ re.
RÉVOLTE DES LÉGIONS DE GERMANTE. 379
3
1
Aujourd'hui Bonn. Vers le milieu de la nuit.
4
2
De désigner un auteur même à Par la religion du drapeau.
5
dos crimes supposé;;. Déployant i" rcltwr de...
380 TACITE.
1
ttloi^nez de vous... IJ fît la revue des centurions.
h
-'Il allègue, pour excuser Téloi- On le cassail, il perdait son
juiement d'Airnppine. grade.
b
•• L'odieux d" la mesure. " Embarras.
R E V O L T E D E S L É G I O N S DE G E R M A N I E . 383
At Romac, nondùm cognito qui fuisset exitus in Tllyrico
et legionum germanicarum motu audito, trépida civitas in-
cusare Tiberium, « quod. dum patres et plebcm, invalida et
« inermia, cunctatione fielà ludificetur, dissideat intérim
« miles neque duorum adolescentium nondùm adultâ auc-
« toritate comprimi queat; ire ipsum, et opponere majesta-
« tem imperatoriam debuisse, cessuris ubi principem longo
« experientiâ, eumdemque severitatis et munificentiac sum-
1
« nuiin vidissent. A n Augustum fessa xtate toties in Ger-
« manias commeare poluisse, Tiberium vigenlem annis
« sedere in senatu, verba patrum cavillantem *? Satis pro-
« spectum urbanoî servitutî; militaribus animis adhibenda
,J
« fomenta, ut ferrepacem velint . »
Immotum adversùs eos sermones fixumque ïiberio fuit,
non omittere caput rerum , neque se remque publicam in
easum dare. Multa quippe et diversa angebant : « validior
per Germaniam exercitus ; propior apud Pannoniam; ille
« Galliarum opibus subnixus, hic Italiae imminens; quos
« igitur anteferret? ac ne postpositi coutumeliâ incende-
« rentur. At per filios pariter adiri, majestate salvâ, cui
f
'< major e longinquo reverentia *- ; simul adolescentibus
(i
« excusatum quaedam ad patrem rejicere ; resistentesque
« Germanico aut Druso posse a se miligari vel infringi ; quod
« aliud subsidium , si imperatorem sprevissent? » Ceterùm,
ut jam jamque iturus, legit comités, conquisivit impedi-
menta, adornavit naves ; mox biemem aut negotia varié cau-
satus, primo prudentes, dein vulgum, diutissimè provincias
fefellit.
At Germanicus, quamqnam coutracto exercitu et paralâ
in defectores ultione, dandum adbùc spatium ratus, si re-
centiexemple sibi ipsi considèrent, praimittitlitteras ad Cœ-
cinam, venire se valida manu, ac , ni supplicium in malos
présumant, usurum promiscuâ caede. KasCaccinaaqiiiliferis
signiferisque, et quod maxime castrorum sincerum erat,
' L'arbitre souverain. « abandonner ie cen-
ï ) p x w p o u l t
2
Critiquant, censurant te tan- tre des affaires,
gagedcssrnnfrnrs. Tibère .«c piquait Principe d'une grande portée
de littérature. | ft applicable a bien des choses.
3 ,;
Les accoutumera sopporh-r 1«, On leur pardonnerait de n'oser
a x
P*' loul décider sans leur père.
TACITE.
1
On appelait a/tP la cavalerie ' Le deuil d'abord , puis le.; d i s -
des aiiiés qu'on plaçait sur les ailes, cordes ensuite.
et turmœ ia cavalerie des légions. 1
Le rempart commencé par Ti
2
La modération, ia soumission hère.
a été irréprochable. s
• Des arbres coupés et entassé.*.
REVOLTE DES L É G I O N S DE GERMANIE. 385
attuleraut exploratoires festam eam Germanis noetem, ac
solemnibus epulis ludicram. Cacciua cum expeditis cohortibus
praeire et obstantia silvarum amoliri jubetur; legiones
modico intervallo sequuntur. Juvit nox sideribus illustris;
ventumque ad vicos Marsorum, et circumdatae stationes,
stratis etiam tum percubilia propterque mensas, nullo metu,
non antepositis vigiliis; adeo cuncta incuriâ disjecta erant;
neque belli timor; ac ne pax quidem , nisi languida et so-
luta inter temulentos.
Caosar avidas legiones, quo latior populatio foret, qua-
tuor in cuneos dispertit ; quinquaginta millium spatium ferro
flammisque pervastat. Non sexus, non aetas miserationem
attulit, profana simul et sacra, et celeberrimum illis gen-
1
tibus templum, quod Tanfanae vocabant, solo acquantur.
Sine vulnere milites, qui semisomnos, inermos aut palantes
ceciderant. Excivit ea cacdes Bructeros, ïubantes, Usipetes;
saltusque, per quos exercitui regressus, insedêre; quod
?
gnarumduci, incessitque itineri et praelio . Pars equitum
3
et auxiliariae cohortes ducebant ; inox prima legio ; et, mediis
impedimentis , sinistrum latus unaetvicesimani, dextrum
quintani clausêre ; vicesima legio terga iirmavit, post ceteri
sociorum. Sed hostes, donec agmen per saltus porrigeretur,
immoti; dein, latera et frontem modicè assultantes, totâ vi
novissimos incurrêre. Turbabanturque densis Germanorum
catervis levés cohortes, quum Cacsar, advectus ad vicesima-
nos, voce magna, « hoc illud tempus obliterandae seditionis* »
clamitabat; « pergerent, properarent culpam in decus ver-
tere. » Exarsêre animis , unoque impetu perruptum hostem
rediguut in aperta caeduntque ; simul primi agminis copia*
evasêre silvas, castraque communivêre. Quietum inde iter;
fidensque recentibus ac priorum oblitus, miles in hibernis
locatur.
Nuntiata ea Tiberium lactitiâ curâque affecére : gaudebat
oppressam seditionem; sed, quôd largiendis pecuniis et mis-
sione festinatâ favorem militum quaesivisset, bellicâ quoque
1 3
Déesse Taniana, dont les prêtres Une partie de. la cavalerie et
prédisaient l'avenir. les cohortes auxiliaires ouvraient
2
11 s'avança disposé à la marche la marche.
et au combat. 4
De faire oublier ta sédition.
T. I.
17
386 TACITE.
EXPÉDITIONS ET SUCCÈS.
1 4
Ce cpii est rare dans ce climat. Elle était enceinte.
2
L'I'der. i
A la taille gigantesque.
3
Elle n'était point abattu** de 6
De ses honnis relations, de sa
manière à verser des larmes. fidélité!
388 TACITE.
1
Que d'après vos intérêts. s
Contre quels revers il eut à
2
Lassérebuté. lutter. 6
3
Dès le moment où vous m'en Le fruit qu'elle portaitdans son
offrez les moyens. sein.
* Pour me justifier du soupçon Le rendaient furieux ( tiecors
de perfidie. comme v e s a n u s ) .
EXPÉDITIONS E T S U C C È S . 389
« manus unain mulierculam avexerint. Sibi très legiones,
« totidem legatos procubuisse. Non enim se proditione, neque
« adversùs feminas gravidas, sed palàm, adversùs armatos
« bellum tractare; cerni adhùc Germanorum in lucis signa
« romana, quse diis patriis suspendent, Coleret Segestes
« victam ripam; redderet iilio sacerdotium; homines Ger-
« manos nunquàm satis excusaturos, quod inter Albim et
« Rhenum virgas et secures et togam viderint. Aliis gen-
« tibus, ignorantiâ imperii romani, inexperta esse supplicia,
« nescia tributa;qu£C quando exuerint, irritusque disces-
« serit ille inter numina dicatus Augustus, ille delectus Ti-
« berius, ne imperitum adolescentulum, neseditiosum exer-
« citum pavescerent. Si patriam, parentes, antiqua mallem
« quàm dominos et colonias novas, Arminium potiùs gloriae
« ac libertatis quàm Segestem flagitiosac servitutis ducem
« sequerentur. »
Gonciti per hacc non modo Cherusci, sed conterminae gén-
ies; tractusque in partes Inguiomerus, Arminii patruus, ve-
teri apud Romanos auctoritate : undè major Caesari metus.
Et, ne bellum mole una ingrueret, Caecinam cum quadragiuta
1
cohortibus romanis, distrahendo hosti, per Bructeros ad
2
flumen Amisiam mittit; equitem Pedo praefectus linibus
Frisiorum ducit, ipse impositas navibus quatuor legiones per
lacus vexit; simulque pedes, eques, classis apud praedictum
amnem convenêre. Chauci,quum auxîlia pollicereutur, in
commilitium adsciti sunt. Bructeros, sua urentes, expeditâ
cum manu L . Stertinius, missu Germanici, fudit; interque
caedem et praedam reperit undevicesimac legionis aquilam,
cum Varo amissam. Ductum indè agmen ad ultimos Bructe-
rorum; quantumque Amisiam et Luppiam amnes inter, va-
statum ; haut! procul Teutoburgiensi saltu, in quo reliquiae
Vari legionumque insepultac dicebantur.
Igitur cupido Cœsarem invadit solvendi suprema militibus
ducique, permoto ad miserationem omni qui aderat exercitu,
ob propinquos , amicos, denique ob casus bellorum et sortem
3
hominum . Pracmisso Caecinâ ut occulta saltuum scrutaretur,
1
Pour le diviser 3
Sunt lacrymie rerum et mentem inoi-
' L'Ems. [ talia tangunt.
( V I R G I L E , Knêidr,!, 466.)
4m
r
poiïtesque ei aggere humiclo paludum et fallacihus campis
imponeret, inceduul mœstos loeos, visuipie ac memoria de-
formes. Prima Varî castra, latoambitu ei dimensis principes \
trium legionum manus ostentabant; dein-*, semiruto vallo,
luimili fossa, arcissc jam reliquiœ consedisse intellîgebantur;
medîo campi albentia ossa, ut i'ugerant, ut resliterant, dis-
jecta vel aggerata. Adjacebant fragmina telorum equorumque
artus, simul truncis arborum antefixa ora; lucis propinquis
barbarsc arsc, apud quas tribunos ac primorum ordinum
centuriones mactaverant. Et cladis ejus superstites, pugnam
aut vincula elapsi, referebaut, « hic cecidisse legatos; illic
« raptas aquilas; primum ubi vulnus Varo adaclum ; ubi
« infelici dextrâ et suo ictu mortem invenerit; quo tribunali
« concionatus Arminius ; quot patibula captivis, quae scro-
« bes; utque signis et aquilis per superbiam ilhiserit. »
Igitur romanus qui aderat exercitus, sextum post cladis
annum, trium legionum ossa, nullo noscente aliénas reliquias
an suorum humo tegeret, omnes ut conjunctos, ut consan-
guineos, auctà in bostem ira, mœsti simul et infensi, conde-
bant. Primum exstruendo tumulo cespitem Cresar posuit,
gratissimo munere in defunctos, et pracsentibus doloris socius.
Quod Tiberio haud probatum, seu cuncta Germanici in déte-
nus trahenti, sive exercitum imagine Cccsorum insepul-
torumque tardatum ad praelia et formidolosiorem hostium
credebat ; neque imperatorem, auguratu et vetustissimis cseri-
5
moniis praîditum 4, attrectare feralia debuisse.
Sed Germanicus, cedentem in avia Arminium secutus,
ubi primùm copia fuit, evehi équités, campumque quem hostis
insederat eripi jubet. Arminius colligi suos , et propinquare
silvis monitos, vertit repente; mox signum prorumpendi
dédit iis quos per saltus occultaverat. Tune nova acie turbatus
eques, missœque subsidiariae cohortes, etlùgientium agmine
impulsa;, auxerant conslernationem ; trudebanturque in pa-
ludem gnaram vincentibus, iniquam nesciis, ni Csesar pro-
ductas legiones instruxisset; indè hostibus terror, fiducia
3
•Sur tes terrains mouvants. L'autre camp.
2 h
D'après ies dimensions de la Revêtu de la qualité d'augure et
place d'armes, qui était en avant du initié aux plus antiques sacerdoces,
camp (prni-ipium). * Faire des fonctions funéraire?..
E X P E D I T I O N S ET S U C C È S 391
1
militi; et manibus acquis abscessum . Mox, veduclo ad
Amisiam exercitu, legiones classe, ul advexerat, reportât;
pars equitum littore oceani |)etere Pdienum jussa; Calcina,
qui suum militem ducebat, monitus, quanquam notis itine-
ribus rcgrederetur, Pontes longes » quàm malurrimè supe-
rare. Angustiis is trames, vastas inter paludes, et quondam
a L . Domitio aggeratus; cetera timosa, tenacia gravi cœuo,
aut rivis incerta erant. Circùm silvan pauilatim acclives; quas
tum Arminius implevit, compendiis viarum ' et cito agmine,
ouustum sarcinis arinisque militum quum antevenisset. Cac-
cinac dubitanli quonam modo ruptos vetnslate pontes repo-
ueret, simulque propulsaret hostem, castra metari in loco
placuil; ut opus-*, et alii praclium inciperent.
Barbari perfringere stationes, seque inferre munitoribus
uisi, lacessunt, circumgrediuntur, occursant; misectur ope-
rautium bellautiumque clamor; et cuncta pariter Romanis
adversa; locus uligine profundâ, idem ad gradum instabilis,
procedentibus lubricus; corpora gravia loricis; neque libraro
p'Ia inter undas potenmt. Contra Cheruscîs sueta apud pa-
ludes praclia; procera membra; haslac ingentes ad vulnera
facienda quamvis procul. Nox demùin inclinantes tum le-
giones adversae pugna*. exemit. Germani ob prospéra inde-
fessi, ne tum quidem sumptâ quiele, quantum aquarum cir-
cumsurgentibus jugis ontur, verlere iu subjecta; mersdqtîo
humo, et obruto quod effeclum operis, duplicatus militr
labor! Quadragesimum id stipendium Csccina parendi aut im-
peritandibabebat, secundarumambiguarumquererum scien.%
coque interritus. Igitur, futura volv<ns, iion aliud reperit
quàm ut hostem silvis eoerceret, douce saucii, qunntuinquc
gravions agminis, anleirent. Nam medio montium cl paludum
porrigebatur planities, quae tenuem aciem patsretur. Deii-
guntur legiones , quinta dextro lateri, unaetviecsima in ia>
vum, primani ducendumad agmen, vicesimanus adversùni
secuturos.
fiox jper diversa inquies; quum barbari feslis epulis, lacto
1 3
Ou se relire avec un avantage Par des chemins raccourcis,
égal. * S.-eut. alii; une partie de son
- Les Ponts-longs, c'était une armée,
5
chaussée dont on ignore la place. Les arracha ii une lutte inégale
392 TACITK.
1 5
Soit frayeur, soit mutinerie. La porte de derrière du camp
2
A u delà du marais. romain, Ja plus grande, parce que
* Les bagages des Romains. le dixième se prend pour le plus
4
Tout ce qu'on amasse pour élever grand, et viceversà. Elleétaitgardée
e
une éminence, branchages, etc. par la 10 légion ( deciwana ) .
E X P E D I T I O N S KT S U C C K S .
1 4
Sur la place d'armes. lis abattent les fossés et les rem-
?
Ne consultant (pie le mérite- plissent de terre.
3
Àiin que ceux-ci d'abord, puis, * Dès qu'ils furent embarrassés
bientôt, les piétons. dans les retranchements.
17,
TACITE.
1
ciborum egestas fatigaret, vim, saaitatem, copias , cuncta
in Victoria habucre.
Pervaserat intérim circiimventi exercitus fama, et infesto
Germanorum agmine Galbas peti; ac, ni Agrippina impo-
sition Rheno pontcm solvi prohibuisset, erant qui id flagitium
formidine auderenl. Sed feiuina, ingens animi, munia ducis
per eos dies induit, mililibusque, ut quis inops aut saucius,
vestem et fomenta dilargita est. Tradit C . Plinius, germa-
31
ni eorum bellorum scriplor , stetisse apud principium pontis,
laudes et grates reversis legionibus habentem. Id Xiberiî
3
animum altiùs penetravit : « Non enim simplices eas curas,
« nec adversùs externos militem quacrH : nihil relictum ini-
« peratoribus ubifemina manipulos intervisat, signa adeat,
« largitionem tentet; tanquam parùm ambitiosè (ilium ducis
5
« gregali habitu circumferat, Cœsaremque Caligulam ap-
« pellari velit. Potïorem jam apud exercitus Agrippinain
<' quàm legatos, quàm duces; compressam a muliere sedi-
« tionem cui nomen principis obsistere non quiverit. » Ac-
cendebat haec onerabatque Sejanus, peritià morum Tiberii
odia in longum jaciens, quae reconderet, auctaque promeret.
Al Germanicus legionum , quas navibus vexerat, secun-
dam et quartamdecimam itinere terrestri P. Vittellio du-
cendas tradit, quo levior classis vadoso mari innaret, vel
6
reciproco sideret . Vitellius primum iter siceft humo, aut
modicè allabente aestu, quieîum habuit ; mox, impulsu aqui-
lonis, simul sidere : aoquinoctii quo maxime tumescii
oceanus, rapi agique agmen ; et opplebantur terrae : eadem
freto, littori, campis faciès ; neque discerni poterant incerta
absolidis, brevia a profundis; sternuntur fluctibus, hau-
riuntur gurgitibus; jumenta, sarcinae, corpora exanima
interfluunt, occursant; permiscentur inter se manipuli,
modo pectore, modo ore tenus exstantes, aliquandô , sub-
tracto solo, disjecti aut obruti. Non vox et mutui hortatus
1
Abondance. 5
De troupier, de simple soldat.
1
Les vingt livres de cette his- 6
Ne s'engravàt au reflux; s'é-
toire sont perdus. chouât plus doucement.
8 7
D'une manière désagréable Sous l'étoile, à l'époque de.
pour lui. i'équinoxe, au mois de mars et au
* Provenir, gagner les soldats. mois de septembre.
KXP IMITIONS ET SUCCES. 395
juvabant, adversantc undà; nihil extrenius ab ignavo, sa-
piens ab imprudeuti, consilia a casu ditïerre: cuncta pari
violentiâ involvebanlur. Tandem Vitellius, in editioraenisus.
eodem agmen suhduxit. Pernoctavêre sine utensilibus, sine
igné, magna pars nudo aut mulctato corpore, haud minus
misernbiles quàm quos hostis circumsidet ; quippe illis etiam
J
honestac mortis u s u s , bis inglorium exitium. Lux reddidit.
terrain; penetratumque ad amnem U n s i n g i n ' , quo Cacsar
classe contenderat. împosilac deindè legiones , vagante famfl
1
submersas ; nec fides salutis' antequàm Cacsarem exerci-
tuinque reducem videre.
Jam Stertinius, ad accipiendum in deditionem Segime-
rum, fratrem Segestis, pramissus, ipsum et iilium ejus in
civitatem Ubiorum perduxerat. Data utrique venia, facile
Segimero, cunctantiùs filio; quia Quinctilii Vari corpus il-
lusisse* dicebatur. Ceterùm, ad supplenda exercitus damna
certa\érc Galliac, Hispaniœ, Italia, quod cuique promptum,
arma, equos, aurum offerentes. Quorum laudato studio
Germanicus, armis modo et equis ad bellum sumptis, pro-
prift pecunia militem juvit; utque cladis memoriam etiam
comitnte leniret, circumire saucios, tacta singulorum extol-
lere; vulnera intuens, alium spe, alium gloriâ, cunctos
alloquio et cura, sibique et praclio firmabat.
5
Décréta eo anno triumphalia insignia A. Caccinac;
T,, Apronio, C . Silio, ob res cum Germanico gestas. Nomen
patris patrias Tiberius, a populo saepiùs ingestum, repu*
6
diavit; neque in acta sua jurari , quanquàm censente senatu,
permisit, « cuncta mortalium incerta, quantôque plus adeptus
« foret, tantô se magis in lubrico » dictitans. Non tamen
ideo faciebat (idem civilis 7 animi : nam legem majestatis re-
8
duxerat ; cui nomen apud veteres idem, sed alia in judi-
cium veniebant, si quis proditione exercitum, aut plebem
seditionibus, denique malègestâ republicâ majestatem populi
1
L'avantage. 6
Jurer sur les actes de l'empereur.
2
La Hunse, qui passe à Gro- 1
On était loin de le croire porté
ningue. pour le peuple et. ennemi des dis-
3
On ne les crut pas sauvées. tinctions.
4
Insulté. fi
II avait renouvelé la loi sur
1
Les ornements du triomphe. les crimes de lèse-majesté.
396 TACITE.
DERNIERS E X P L O I T S EN GERMANIE.
!
L'audace, l'impudence. a II réfléchit â lamarcheordinaire
2
Suétone les a conservés, Ti* que prenaient ses expéditions,
bère, 59. * De la perte de leurs armes.
DEBNIEAS E X P L O I T S EN G E R M A N I E . 397
alise brèves, angustâ puppi prorâque et lato utero, quo
faciliùs fluctus tolerarent; quaedam plana! carinis, ut sine
noxâ sidèrent; plures appositis utrinque gubernaculis, con-
verso ut repente remigio hinc vel illinc appellerent ; multas
pontibus stratas, super quas tormenta veherentur, simul
aptae ferendis equis, aut commeatui, velis habiles, citai
remis, augebantur alacritate militum in speciem ac terrorem.
Insula Batavorum in quam convenirent prœdicta, ob faciles
appulsus , accipiendisque copiis et transmittendum ab bel-
lum opportuna. Nam Rhenus, uno alveo continuus, autmo-
dicas insulas circumveniens, apud principium agri batavî
velut in duos amnes dividitur; servatque nomen et violen-
tiam cursus, quà Germaniam prsevehitur, donec oceano
misceatur ; ad gallicam ripam latior et placidior affluens :
verso cognomento, Vahalem accola) dicunt; mox id quoque
1
vocabulum mutât Mosâ flumine, ejusque immenso ore eum-
dem in oceanum effunditur.
Sed Cœsar, dum adiguntur naves, Silium legatum cum
expeditâ manu irruptionem in Cattos facere jubet-, ipse,
audito easteUum Luppiœ flumini appositum obsideri, sex le-
giones eo duxit. Neque Silio ob subitos imbres aliud actum
quàm ut modicam prœdam et Arpi, principis Cattorum, con-
jugem filiamque raperet ; neque Cacsari copia m pugnai obses-
sores fecêre, ad famam adventus ejus dilapsi. Tumulum ta-
men nuper varianis legionibus structum et veterem aram
Druso sitam , disjecerant ; restituit aram , honorique patris
princeps ipse cum legionibus decucurrit; tumulum iterare
2
haud visum : et cuncta inter castellum Alisonem ac Rhe-
num novis limitibus aggeribusque permunita.
Jainque classis advenerat, quum praemisso commeatu et
distributis in legiones ac socios navibus, lbssam cui Drusiansc
nomen ingressus, precatusque Drusum patrem, «. ut se,
« eadem ausum, libens placatusque exemplo ac memorid
« consiliorum atque operum juvaret, » lacus inde et ocea-
num , usque ad Amisiam flumen, secundâ navigatione perve-
hitur. Classis Amisiœ relicta, la)vo amne ; Metanti castra
Cassari Angrivariorum defectio a tergo nuntiatur ; missus il-
1 2
II le changepour celui de Meuse. ' U ne crut pas devoir relever.
398 TACITE.
1
Le Véser. * Comme chef des Germains ,ses
3
Les droils de la patrie. compatriotes.
D E R M K K S E X P L O I T S li"M GKBMANIK. 39ï>
1
1
Les uns résistent, les autres L'augurai était à la partie droite
lâchent pied. de la tente du général; c'était une
2
11 songeait aux moyens de ren- sorte de sanctuaire où l'on prenait
dre cette épreuve sûre les auspices. On diraitune imitation
3
Seuls. de l'arche d'alliance chez les Juifs.
400 TACITE.
1 4
Nue. En montrant une; blessure qu'il
3
L'ordre de marche devait per- avait pêne,
sisterpour le combat. M l aurait enfoncé nos rangs de
* Qui s'étaient jetées en avant ce côté,
par un excès de fierté. " Du verbe obiinere.
102 TACITE.
3
* Par amusement. Ceux qui font jouer les ma-
2
Résolutions rendues publiques, chines.
D E R N I E R S ÎÏXPLOTTS EN GERMANTE. 403
eum praetoriis cohortibus, capto vallo, dédit impetum in
1
silvas; coilato illic gradu certatum, Hostem a tergo palus,
Romanos flumen aut montes claudebant; utrisque nécessitas
in loco, spes in virtute, salus ex Victoria.
T\ec minor Germanis animus; sed génère pugnacel nrmo*
ru m superabantur ; quum ingens multiludo, arctis locis, pras-
longas hastas non protenderet, non colligerct, neque assul-
tihus et velocitate corporum uteretur, coacta slabile ad
praclium : contra miles, cui scutum pectori appressum, et
insidens capulo manus, latos barbarorum artus, nuda ora
2
foderet, viamque strage hostium aperiret : imprompto jam
Arminio, ob continua pericula, sive illum recens acceptum
vulnus tardaverat. Quin et Inguiomerum, tota volitantem
acie, fortuna magis quàm virtus deserebat; et Germanicus,
quo magis agnosceretur, detraxerattegimencapiti, orabatque
« insistèrent cacdibus; nilopuscaptivis, solam internecionem
« gentis finem bello fore- » Jamque sero diei subdueit ex
acie legionem, faciendis castris; ceterac ad uoctem cruore
3
hostium satiatac sunt; équités ambiguë certavêre.
Laudatis pro concione victoribus, Cccsar congeriem armo-
rum struxit, superbocum titulo : « Debellatis inter llhenum
« Alhimque nationibus, exercitum ïiberii Caesaris ea mo-
* ni m en ta Marti et Jovi et Augusto sacravisse. » De se nihil
addidit, metu invidiac, an ratus eonscientiam factis satis
esse. Mox bellum in Angrivnrios Stertinio mandat, ni de-
ditionem properavissent ; atque illi supplices, nihil abnuendo,
veniam omnium accepêre.
Sed, acstate jam adultâ, legionum aliac itinere terrestri
in hibernacula remissac ; plures Cacsar classi impositas per
flumen Amisiam Oceano invexit. A c primo placidum acquor
mille navium remis strepere aut velis impellî; mox atro nu-
bium globo effusa grando ; simul variis undique procellis
incerti fluctus prospectum adimere, regimen impedire; mi-
lesque pavidus et casuum maris ignarus, dum tu r bat nautas
vel intempestive juvat, officia prudentium corrumpebat.
Omne dehinc cœlum et mare omne in austrum cessit ^ qui,
1 J
Corps à corps ; pied à pied : Avec des succès divers.
hœret pcde pcs, demusquc vivo r'n: ' Le ciel et la mer cédèrent au
' Ralenti. \ent du midi.
404 TACITE.
1
"Voy. p. 377, 378. En guise de. voiles.
DERNIERS E X P L O I T S EN G E R M A N I E . 405
TRIOMPHE DE GERWANICUS.
G E R M A N I C U S E N ARMÉNIE.
1
JCtre sollicité de... r
' Dont l'image .semblait déparer
v
L'avertit de poursuivre. celles des ('laudes.
408 TACITK.
1 2
Séquestra l'Egypte, en interdit Exprimant, attestant,
l'entrée. En âge de porter let arrr.es.
412 TACITE.
1
certamine et'opibiis regum; lacusque, effossâ humo, su-
perfluentis Nili receptacula; atque alibi angustiac et pro-
iunda altitudo, nullis inquirentium spatiis penetrabilis.
Exin ventum Elepbantinen ac Syenen, claustra olim romani
imperii, quod nunc Rubrum ad mare patescit.
MORT D E G E R M A N I C U S .
1 4
Par la rivalité. On le voit, la superstition ne
2
Reproches contre. date pas d'aujourd'hui.
3 5
Des charmes ou enchantements Épiant les progrès du mal.
6
et des imprécations ou sortilèges, A Fison.
MORT D E G K 1 U M M C U S .
,
epistolas quis amicitiam ei renuntiabat . Addunt plerique
jussum provincia decedere ; nec Piso moratus ultra, naves
solvit; moderabaturque cursui, quo propiùs >-egrederetur,
si mors Germanici Syriatn aperuisset.
Cacsar, paullisper ad spem erectus, dein fesso corpore, ubi
iinisaderat, assistentes amicos in hune modum alloquitur :
3
« Si fato concederem , justus mihi dolor etiam adversùs
« deos esset, quôd me parentibus, liberis, patrice, intra
« juventam, pra3inaturo exitu râpèrent; n u n c , scelere Pi-
•< sonis etPlancinae interceptus, uitinias preces pectoribus
« veslris relinquo, Referatis patri ac fratri quibus acerbi-
« tatibus dilaceratus, quibus insidiis circumventus miser-
« rimam vitam pessimà morte finierim. Si quos spes meae,
« si quos propinquus sanguis, etiam quos invidia erga
« viventem movebat, illacrymabunt quondàm florcntem et
« tôt bellorum superstitem muliebri fraude cecidisse. Erit
« vobis locus querendi apud senatum , invocandi leges. JVon
« hoc praecipuum amicorum munus est prosequi defunctum
« ignavo questu , sed quse voluerit meminisse, quae manda*
« verit exsequi. Flebunt Germanicum etiam ignoti ; vindi-
3
« cabitis vos , si me potiùs quàm fortunam meam fovebatis.
« Ostendite populo romano divi Augusti neptem eamdem-
'i que conjugein meam ; numérale sex liberos. Misericordia
« cum accusantibus erit; iingentibusque scelesta mandata
« aut non credent homines aut non ignoscent. » Juravêre
amici, dextram morientis contingentes, spiritum ante-
quàm ultionem amissuros.
Tum, ad uxorem versus, « per memoriam suî, per corn-
« munes liberos » oravit « exueret ferociam, saevienti for-
« tunae submitteret animum ; neu , régressa in U r b e m ,
« semulationc potentiac validiores irritaret. » Hacc palàm,
et alia secret ô, per quaî ostendere credebatur metum ex
Tiberio. Neque multo post exstinguitur, ingenti luctu
provinciac etcircumjacentium populorum. Indoluêre extera^
1
Renonçait à son amitié. ^ Les martyrs pardonnaient à
2
Si je cédais à ma destinée, si je leurs bourreaux.
mourais de mort naturelle. Il a voulu * Pison etPIancine... s'ils préten-
de tuer tant de fois! dent avoir reçu des ordres.
4t4 TACITE.
6
1
Les vêtements de deuil. Dans les hymnes des Saliens.
6
- L'esprit populaire des fils des Que sa chaise curule serait, aux
souverains. spectacles, à la place réservée au\
3
Vacances des tribunaux. prêtres d'Auguste.
1 7
\ccrues par la joie. Des arcs de triomphe.
TACITE.
F U N É R A I L L E S D E GERMANICUS.
1
Ëcusson sur lequel les grands ora- mènes d'Aratus, fragment recueilli
tours étaient représentés en buste, dans les Paetœ latini minores,
« Germanicus excellait dans l'art publiés par Wernsdorf. » ( Dureau
oratoire et même dans Ja poésie. On de La Malle),
2
peut en juger par ce qui nous U n escadron, ou plutôt un ré-
reste de sa traduction des Phêno- giinent.
FUNERAILLES DE GERMANICUS.
417
egressa navi, defixit oculos, idem omnium gemitus, neque
dicerneres proximos, alienos, virorum femiuarumve plan-
ctus; nisi quod comitatum Agrippinac, longo mœrore f'essum,
x
obvii et récentes in dolore anteibant .
ÏUiserat duas praetorias cohortes Cacsar, addito ut magi-
stratus Calabriac, Àpulique et Campani suprema erga me-
nioriain iilii sui munera fungerentur. Igitur tribunorum cen-
turionumque humeris cineres portabantur; praecedebaut
incompta * signa, versi fasces; atque, ubi colonias trans-
3
grederentur, atrata plèbes, trabeati * équités, pro opibus
loci, vestem, odores aliaque funeruni solemnia cremabant.
Etiam quorum diversa oppida, tamen obvii, et victimas
atque aras diis inanibus statuenles, lacrymis et conclamatio-
nibus dolorem testabantur. Drusus Terracinam progressif
est, cum Claudio, fratre, liberisque Germanici qui in Urbe
fuerant. Consules M . Valerius et C . Aurelius (jam enim
magistratum occœperant) et senatus ac magna pars populi
viam complevére, disjecti, et, ut cuique libitum, fientes;
aberatquippe adulatio, gnaris omnibus laetam Tiberio Ger-
manici mortem malè dissimulari.
Tiberius atque Augusta publico abstinuêre; inferius ma-
jestate suâ rati si palàm lamentarentur, an n e , omnium
oculis vultum eorum scrutantibus, falsi intelligerentur.
Matrem Antoniam non apud auctores rerum, non diurna
6
Actorum scripturâ reperio ullo insigni officio functam;
quum super Agrippinam et Drusum et Claudium, ceteri
quoque consanguinei nominatim perscripti sint; seu vale-
tudinepraepediebatur, seu victus luctu animus niagnitudinem
mali perferre visu non toleravit. Faciliùscrediderim, Tiberio
et Augusta, qui domo non excedebant, cohibitam, ut par
mœror, et, matris exemplo, avia quoque et patruus attineri
viderentur.
Dies quo reliquiae tumulo Augusti inferebantur modo
1
Montraient une douleur plus une sorte de robe blanche ornée de
grande. bandes de pourpre.
2 ft
Les enseignes nues. Le journal, le registre des faits
;;
En babils noirs, de deuil. de chaque jour. (Fmj. Des jour-
* La trabée était un costume de naux chez ies Romains, par M. Le-
cérémonie; celle des chevaliers était clerc. )
18,
418 TACITE.
: 2
On aurait dit qu'ils oubliaient Comparer,
quels étaient leurs maîtres. 3 A un peuple-roi.
PROCÈS ET MORT J)E P1S0N. 419
« tibus, abstruseriut tristitiam. Nil opus vetustioribus
«• cxemplis, quoties populus romanus cïadcs excrcituum.
« interitum ducuin, funditiis ainissas nobiles familias con-
« slanlcr tulerit. Principes mortalrs, rempublicam acternam
1
•< esse, proin répétèrent solemnia ; et, » quia ludorum
Hegnlesium spectaculum suberat, « etiam voluptates résu-
mèrent. »
P R O C È S E T M O R T D E PÏSON.
1 3
Le corps de Germanicus. Avec une égale équité, modéra-
2
De publier. lion.
422 TACITE.
5
1
Mot à mot : ce qui ni démontré Livrée à la merci.
6
n'était h préjudice â l'accusé... ni Les lils asiatiques, où l'on s'ac-
justifié n'était à absolution, etc. Ces coudait pour manger, étaient ordi-
imputations, prouvées ou détruites, nairement au nombre de trois,
ne pouvaient ni perdre ni sauver rangés autour d'une table en fer à
Pi son. cheval (Irirlînium). Le lit d'hon-
- Par des enchantements, des neur (médius) était occupé, en
•sorts, des malétices. cette rencontre, par Germanicus;
3
Pison, se voyant soupçonné, le second (summus), par Pison ; W
ïivait eu un instant l'idée de se troisième ( inms), par des personnes
défendre les armes à la main, et il d'un rang inférieur.
avait, avec une. troupe de déserteurs, 1
Des serviteurs.
d'esclaves et d'aventuriers, soutenu s
« Ses esclaves.
un siège dans une petite ville de « Tibère.
Cilicie. 10
Ablatif absolu. Ne pouvant j a -
" Fut mal assurée sur tous les mais î?e persuader. E t en effet c'é-
points, sauf un, celui du poison. îaU difficile.
PIIOCES E T MO HT DE PISON. 423
« raturos manibus si patrum seutentias evasisset. » Ef-
1
figiesque Pisonis traxerant in Gemonias ac divellebant,
ni jussu principis protectae reposilacque forent. Igitur inditus
lecticac et a tribuno praetoriae cobortis deductus est; vario
rumore, custos salutis an mortis exactor sequeretur.
2
Eadem Planciuac invidia, major g r a t i a ; eoque ambi-
guum babebatur quantum Cacsar i in eam liceret. Atque ipsa,
s
donec médise Pisoni spes, « sociam se cujuscumque for-
1
et tunae, et, si ita ferret, comitem exitii » promittebat. L !
secretis Augustœ precibus veniam obtinuit, paullatim se-
gregari a marito, dividere defensionem coepit. Quod reus
postquàm sibi exitiabile intelligil, an adhùc experiretur
dubitans, hortantibus filiis, durât mentem, senatumqu*'
rursùm ingreditur; redintegratamque accusationem, infen-
sas patrum voces, adversa et saeva cuncta perpessus
nullo magis exterritus est quàm quôd Tiberium, sine mi-
seratione, sine ire, obstina tum clausumque vidit, ne quo
affectu perrumperetur. Relatus domum, tanquam defen-
sionem in posterum meditaretur, pauca conscribit obsî-
gnatque, et liberto tradit. Tum solita curando corpori
exsequitur; dein multam post noctem , egressà cubiculo
uxore, operiri fores jussit; et cœptâ luce, perfosso jugulo,
jacenle humi gladio, repertus est.
Audire^me memini ex senioribus visum sacpiùs inter
manus Pisonis libellum, quem ipse non vulgaverit ; sed amicos
ejus dictitavisse « litteras Tiberii et mandata in Germanicum
« conlinere; ac destinatum* promere apud patres, princi-
« pemque arguere, ni elusus a Sejano per vana promissa
5
•i foret ; nec illum spontè exstinctum, verùm immisso per-
« cussore. » Quorum neutrum asseveraverim ; neque tamen
occulere debui narratum ab iis qui nostram adjuventam du-
vaverunt. Cœsar, llexo in mœslitiam ore, suam invidiam tali
1
Espèce de puils dans lequel on •* Indécises, incertaines, comme
précipitait ies criminels, par un es- Je fléau d'une balance qui se tienl
calier rapide, près du mont Avcnlin. au milieu.
2
Plancînc avait la faveur do l'im- ' Qu'il étaii résolu.
pératrice mère. Pour fttisset.
424 TACITE.
1
morte quacsitam apud senatum , accersit liberlum, cre-
brisque interrogationibus exquirit qualem Piso diem supre-
inum uoclemque exegisset. Alquc illopleraque sapienter, quae-
dam inconsultiïis respondente, récitât codicillos a Pisone
in hune fermé modmn composites : « Gonspiratione inimi-
« eorum etinvidia falsi criminis oppressus, quatenùs veritati
« et innocentiae meae nusquàm locus est, deos immortales
« test or vixisse me, Cacsar, cum fide adversùmte, neque
« aliâ in matrem tuam pictate; vosque oro liberis meis con-
« sulatis; ex quibus Cn. Piso qunlicumque fortunée meae non
« est adjunctus, quum omne hoc tempus in Urbe egerit;
« M - Piso repetere Syriam dehorlatus est. Atque utinamego
« potiùs filio juveni quàm ille patri seni cessisset î eo ini-
« pensiùs precor ne meae pravitatis pœnas innoxius luat. Per
« quinque et quadraginta annorum obsequium, percollegium
a
ce consulatrts , quondam divo Auguste, parenti tuo, probatus
« et tibi amicus, nccquidquam post hœc rogaturus, saiutem
« infelicis filii rogo. » De Plancinâ nibil addidit.
Post quae Tiberius adolescentem crimine civilis belli pur-
gavit : « patris quippe jussa, nec potuisse fîlium detrectare; »
simul» nobilitatem domus , etiam ipsius, quoquo modo me-
« riti, gravem casum » miseratus. Pro Plancinâ cum pudore
3
et flagitio disseruit, matris preces obtendens; in quam
optimi cujusque secreti questus magis ardescebant : « Id
« ergo fas aviae interfectricem nepolis adspicere, alloqui,
« eripere senatui ? Quod pro omnibus civibus leges obtineant
« uni Germanico non contigisse! Vitellii et Veranii voce de-
« fletum Cacsarem; ab imperatore et Augustâ defensam
« Plancinam! Proindè venena et artes tam féliciter expertas
« verteret in Àgrippinam , in liberos ejus, egregiamque.
« aviam ac patruum sanguine miserrimac domiis exsa-
n tiaret. » Biduum super hacc imagine cognitionis* absum-
ptum, urgente Tiberio liberos Pisonis matrem uti tueren-
tur. Et quum accusatores ac testes certatîm perorarent,
respondente nullo, miseratio quàm invidia augebatur. Pri-
mus sententiam rogatus Aurelius Cotta, consul ( n a m , refe-
1 3
S.-ent. questus est. Avec un air de confusion et
2
Pison avait élé collègue de Ti- d'avilissement.
4
bère dans le consulat. Un simulacre d'instruction.
P R O C È S ET MORT D E PISON. 425
1
rente Csesare, magistratus eo etiam minière funzcbantur),
« nomen Pisonis radcndum fastis M censuit; « partem bo-
« norum publicandam : pars ut Cn. Pisoni filio concederetur,
« isque pracnomen mutaret : M. Piso, exutâ dignitate* et
3
« accepta quinquagies sestertio , in decem annos relegare-
« tur; concessaPIancinac incolumitate, obprecesAugustao. »
Multa ex eû sententiâ mitigata sunt a principe : « ne nomen
« Pisonis fastis eximeretur, quandô M. Antonii, qui bellum
« patriae fecisset ,Iuli Antonii,qui domum Augusti violasset,
« manerent. » Et M . Pisonem ignominiac exemit, concessit-
que ei paterna bona; satis firmus, ut sœpè memoravi, ad-
versùm pecuniam, et tum pudore absolutae Plancinac placa-
bilior. f Atque idem, quum Valerius Messallinus signum
aureum in aede Martis TJltoris, Caecina Severus aram Ultioni
statuendam censuissent, prohibuit, «ob externas eavictorias
sacrari » dictitans;« domestica mala tristitiâ operienda. »
Addiderat Messallinus, « Tiberio et Augustae et Antoniae et
« Agrippinac Drusoque, ob vindictam Germanici, grates
« agendas, » omiseratque Claudii mentionem ; etMessallinum
quidem L . Asprenas, senatu coram, percunctatus est an
1
prudens * praeterisset ; ac tum demùm nomen Claudii ad-
scriptum est. Mihi, quantô plura recentium seu veterum re-
volvo, tanto magis ludibria rerum mortalium cunctisin ne-
gotiis obversantur. Quippe famâ, spe, veneratione potiùs
omnes destinabantur imperio quàm quem futurum principem
5
fortuna in occulto tenebat .
Paucis post diebus Cacsar auctor senatui fuit Vitellio atque
Veranio et Servaeo sacerdotia tribuendi. Fulcinio suffragium
ad honores pollicitus, monuit « ne facundiam violentiâ
« praccipitaret. » Is finis fuit ulciscendâ Germanici morte,
non modo apud illos homines qui tum agebant, etiam secutis
temporibus, vario rumore jactatâ ; adeô maxima quaeque am-
bigua sunt, dum alii quoquo modo audita pro compertis
habent, alii vera in contrarium vertunt; et gliscit utrumque
(i
posteritate .
1
Proposant la délibération, * Exprès.
2 h
De patricien. Il s'agit ici de Néron, que tous
3
Abréviation, pour cinquante les âges abhorrent.
c
fois 100,000 sesterces, ou 5,000,000. Avec le temps; pour la postérité.
426 TAC? TE
1
El serait acquitté envers n ï l a î , •» lîrilanmcus,Hls d'un premier lit.
ou : qu'on accepterait ses compta i Impvrtniit, jtmit.
sans examen. & ï.uî. Ptitannicus.
,;
IncuUcMhtm. awut sous *a garde.
428 TACITE.
1
lutà a l v o , pariim validum, sive temperamentum inerat
ne statim saeviret. Sed Nero, Ienti sceleris impatiens, mini-
taritribuno, jubere suppliciuni veuefic;c, quôd, dum ru-
morem respiciunt, dum parant defensiones, securitatem mo-
rarentur. Promittentibus dein tam praccipitem necem quàm
si ferro urgeretur, cubiculum Caesaris juxta decoquitur virus,
cognitis anteà venenis , rapidum.
Mos babebatur principum liberos cum ceteris idem actatis
nobilibus sedentes vesci, in adspectu propinquorum , pro-
pria et parciore mensa. lliic epulante Britannico , quia cibos
potusque ejus delectus ex ministris gustu explorabat, ne
oniitteretur institutum, aut utriusque morte proderetur
scelus, talis dolus repertus est. Innoxia adhùc ac pracca-
lida, et libata gustu potio traditur Britannico; dein, post-
quàm fervore adspcrnabatur, frigidâ in aquâ affunditur ve-
nenum, quod ita cunctos ejus artus pervasit ut vox pariter et
spiritus raperentur. Trepidatur a circumsedentibus; diffu-
giunt imprudentes ; at quibus allior intellectus resistunt de-
lixi et Neronem intuentes. Ille, ut erat reclinis et nescio
2
similis, solitum ita ait, per comitialem morbum , quo pri-
mùm ab infantia afflictarctur Britannicus, et redituros paul-
latim visus sensusque. Àt Agrippinae is pavor, ea consternatio
mentis, quamvis vultu premcretur, emicuit, ut perindè
ignaram fuisse, ac sororem Britannici Octaviam, constiterit ;
quippe sibi supremum auxilium ereptum, et parricidii exem-
plum * intelligebat. Octavia quoque, quamvis rudibus annis.
dolorem, caritatem, omnes affectus abscondere didicerat.
Ita, post brève silentium , repctita convivii lactitia.
Nox eadem necem Britannici et rogum conjunxit, pro-
viso antè funebri paratu, qui modicus fuit. In campo tamen
Martis sepultus est, adeô turbidis imbribus ut vulgus iram
deijm portendi crediderit adversùs facinus, cui plerique etiam
hominum ignoscebant, antiquasiratrum discordias et inso-
ciabile* regnum acstimantes.Festinationemexsequiarum edicto
5
Cacsar défendit , id a majoribus institutum « referens, sub-
1 1
11 le rejeta, grâce à un déran- Elle y voyait un essai de par-
sèment de corps. ricide.
:
' Kpilepsie, mal caduc ou haut ' Indivisible, impartageable.
mal. s s>xcusa de.
MORT D ' A G R I P P I N E , M È R E D E N É R O N , 42«
a trahere oculis acerba fanera, neque laudationibus nul
« pompa delinere. Ceterùm et sibi, amisso fratris auxilio,
« reliquas spes in republicâ sitas; et tanto magis fovendum
« patribus populoque principem, qui unus superesset ex fa-
v miliâ summum ad fastigium genitâ. » Exin largitione po-
tissimos amicorum auxit.
Nec defuêre qui arguèrent viros gravitatem asseverantes
quod domos, villas id temporis quasi prœdam divisassent
Alii necessitatem adbibitam credebant a principe, sceleris
sibiconscio, et veniamsperante si largilionibus validissimum
quemque obstrinxisset. At matris ira nullâ munificentiâ le-
niri; sed amplecti Octaviam ; crebra cum amicis sécréta
babere; super ingenitam avaritiam, undiquè pecunias, quasi
in subsidium, corripiens, tribunos et centuriones eomiter
excipere; nomina et virtules nobilium qui etiam tum supe-
rerant in honore habere, quasi quœreret ducem et partes.
Cognitum i d N e r o n i , excubiasque militares, quae, utcon-
jugi imperatoris solitum, et matri servabantur, et Germanos
super eumdem honorem custodes additos digredi jubet. A c ,
ne cœtu salutantium frequentaretur, séparât domum, ma-
tremque transfert in eam quan Antoniae fuerat; quoties ipse
illùe ventitaret, septus turbâ centurionum, et post brève
osculnm digrediens.
Nil rerum mortalium tam instabile ac fluxum est quàm
fama potentiœ non suâ vi nixa. Statim relictum Agrippinîr
limen*. Nemo solari, nemo adiré, praeter paucas feminas,
amore an odio incertum. E x quibus erat Junia Silana, in-
signis génère, forma, lasciviâ, et Agrippina) diù percara ;
mox occultis inter eas offensionibus. Illa, spe ultionis oblatâ.
parât accusatores ex clientibus suis, Iturium et Calvisium,
non vetera et sacpiïis jam audita deferens, quod Britannici
mortem lugeret, aut Octaviae injurias evulgaret ; sed desti-
navisse eam Rubellium Plautum, per maternam originem
pari ac Nero gradu a divo Augusto, ad res novas extollere ,
conjugîoque ejus et jam imperio rempublicam rursùs invadere.
Haec Iturius et Calvisius Atimeto, Domitiœ, Neronis amitae,
liberto, nperiunt. Q u i , lœtus oblatis(quippe inter Agrippi-
2
* Qui affectaient de l'austérité ' C'est le Dnnec erisfelix.
430 TACITE.
1 2
Ranimer les amusements du Lui laisser les moyens de se
prince. détendre.
MORT D'AGIUPVHNE , MÈRE D E TCÉttON. 431
« ruin suaruiu piscinas extollebat, quum mois consiiiis
« adoplio, et proconsularc jus et designatio consulatùs, et
« cetera adipiscendo imperio prœpararenlur. Aut exsistat
« qui cohortes in Urbe lentatas, qui provinciarum fidem la-
« befactatam , deniquè servos vel libertos ad scelus corruptos
« arguât. Vivere ego, Britannico poliente rerum, poterain ?
« at si PiautuSj aut quis alius, rempublicam judicaturus
« obtinuerit, desunt scilicet mihi nccusatores, qui non verba,
1
« impatientiâ caritatis aliquando incauta, sed ea crimina
<
' objiciaut, quibus, nisi a filio, absolvi non possim. « Com-
motis qui aderant, ultroque spiritus ejus mitigantibus , col-
loquium filii exposcit; ubi nihil pro innocentiâ quasi diffi-
deret, nec beneficiis, quasi exprobraret, disseruit; sed
ultionem in delatores et prscmia amicis obtinuiL
Diù meditatum scelus non ultra Nero distulit, vetustate
2
imperii coalitâ audacia, et nemo prohibebat; cupientibus
cunctis infringi ma tris potentiam, et credente nullo usque
3
ad Cccdem ejus duratura filii odia.
Igitur Nero abscedentem in hortos, aut ïusculanum vel
Antîatem in. agrum, laudare quod otium lacesseret*. Po-
stremo, ubicumquè haberetur, prœgravem ratus, interficere
constituit; hactenùs consultans veneno an ierro, vel quâ
aliâ vi. Placuitque primo venenum ; sed inter epulas prin-
ci pi s si daretur, referri ad casum non poterat, tali jam Bri~
"annici exitio *, et ministros tentare arduum videbatur mu-
lieris usu scelerum adversùs insidias intenta;; atque ipsa
prsesumendo remédia munierat corpus. Ferrum et caedes
f
quonam modo occultaretur ° nemo reperiebat ; et ne quis
illi tanto facinori delectus jussa sperneret metuebat. O b -
tulit ingenium" Anicetus libertus, classi apud Misenum
prsnfectus, et pueritiae Neronis educalor, ac mutuis odiis
Agrippinœ invisus. Ergo « navem posse componi » docet
* cujus pars, ipso in mari per artem soluta, effunderet igna-
1
Arrachées par la tendresse. compté pour rien dans les complots
3
S'élanf fortifiée. du paganisme et dans les trames
3
Se porteraient. des peners. Si l'on y pensait tou-
4
Qu'elle recherchai!. jours, on serait parfait.
:> 0
Le regard de la divinité n'est Ses talents, son adresse-
432 TACITE.
1 2
« ram ; nihil tain capax fortuitorum quàm mare, et
« si naufragio intercepta sit, quem adeô iniquum ut sceleri
« assignet quod venti et fluctus deliquerint? Additurum
« principem defunctac templum et aras et cetera ostentanda^
« pietati. »
Placuit sollertia, tempore etiam juta, quandô Quinqua-
3
truum festos dies apud Baias frequentabat. Hlùc matrem
elicit, fercndas parentum iracundias, et placandum animum
dictitans, quo rumorem reconciliationis efficeret, accipe-
retque Agrippina, facili feminarum credulitate ad gaudia.
Venientem dehinc, obvius in littora ( nam Antio adventabat ),
excipit manu et complexu, ducitque Baulos ; id villae nomen
est quœ, promontorium Misenum inter et Baianurn lacum,
flexo mari alluitur. Stabat inter alias navis ornatior, tan-
quàm id quoque honori matris daretur ; quippe sueverat
triremi et classiariorumremigio vehi ; ac tuminvitata adepulas
erat, ut occultando facinori nox adhiberetur. Satis constitit
exstitisse proditorem, et Agrippinam, auditis insidiis, an
crederet ambiguam, gestamine sellao Baias pervectam. Ibi
blandimentum sublevavit metum, comiter excepta superque
ipsum 4 collocata. Nam pluribus sermonibus, modo faini-
liaritate juvenili Nero, et rursùs adductus, quasi séria con-
sociaret, tracto in longum convictu, prosequitur abeuntem,
5
arctiùs oculis et pectori hacrens sive explendâ simulatione,
seu periturac matris supreinus adspectus quamvis ferum ani-
mum retinebat.
Noctem sideribusillustrem et placido mari quietam, quasi
convincendum ad scelus, dii prscbuêre. Nec multum erat
progressa navis, duobus e numéro familiarium Agrippinam
comitautibus-, e x q u i s Crepereius Gallus haud procul gu-
bernaculis adstabat, Acerronia, super pedes cubitantis re-
clinis, pœnitentiam filii et recuperatam matris gratiam per
gaudium memorabat ; quum, dato signo , ruere tectum loci,
1
Carrier fit cela en grand pour jours après les ides de mars; les
les noyades, de Nantes. petites se célébraient aux ides de
3
Fécond en événements imprévus, juin.
On peut donc s'en servir. * Au-dessus, à la première place
3
Fêles de Minerve. Les grandes après lui.
5
Quinquatrices avaient lieu cinq La serrant dans ses bras.
MORT D'AGRIPPINE, MERE DE NERON. 433
multo plumbo grave; pressusqueCrepereius et statim exani-
matus est. Agrippina et Acerronia eminentibus lecti parie-
t i b u s , a c forte validioribus quàm ut oneri cédèrent, pro-
tectcC sunt ; nec dissolutio navigii sequebatur, turbatis
omnibus, et quod plerique ignari etiam conscios impedie-
T
bant. Visum dehinc remigibus unum in latus inclinare.
atque ita navem submergere. Sed neque ipsis promptus
inremsubitam consensus, et alii, contra nitentes, dedêre
z
facultatem lenioris in mare j a c t û s . Verùm Acerronia
impr.udens, dum se Agrippinam esse, utquc subveniretur
matri principis, clamitat, contis et remis et quae fors obtu-
lerat, navalibus telis conficitur. Agrippina silens, eoque
T
minus agnita , unum tamen vuinus humero excepit. JN ando,
deinde occursu lenunculorum, Lucrinum in lacum vecta,
villae suac infertur.
Illic reputans ideô se fallacibus litteris accitam et honore
praecipuo habitam; quodque littus juxta, non ventis acta,
non saxis impulsa navis, summâ sui parte, veluti terrestre
1
machinamentum concidisset; observans etiam Acerronia
necem ; simul suum vulnus adspiciens, solum însidiarum
rcmedium esse si non intelligerentur •*, misit libertum Age-
rinum, qui nuntiaret fdio « benignitate dedm et fortunfi
« ejus evasisse gravem casum; orare ut, quamvis periculo
« matris exterrilus, visendi curam differret ; sibi ad prae-
« sens quiete opus. » Atque intérim, securitate simulatâ,
medicamina vulneri et fomenta corpori adhibet. Testamen-
tum Acerronian requiri bonaque obsignari jubet; id tantum
non per simulationem.
At. JNeroni, nuntios patrati facinoris opperienti, affertur
evasisse ictu levi sauciam, et hactenùs adilo discrimine ne
auctor dubilaretuH. Tum pavore exanimis, et « jam jamque
« affore » obtestans « vindictac properam, sive servitia *
« armaret, vel militem accenderet, sive ad senatum et po~
« pulum pervaderet, naufragium et vulnus et înterfectos
« amicos objiciendo ; quod contra subsiclium sibi ? nisi quid
1
Les rameurs s'avisèrent. compris ni découvert; dissimuler.
3
Ménagèrent une chute plus * Après avoir couru assez de
douce. risques pour.
3 ft
Faire semblant de n'avoir rien Les esclaves.
T. i . 19
434 TACITE
1 3
N'inventaient quelque chose, Un plan d'accusation,
n'imaginaient une ressource, un ' Ne venait de la part de...
expédient, * C'est le :xai aù, TE'XVOV, de Cé-
" Il se charge de tout. sar, s'adressant à Brutus.
nom D'AGI* :?PINE, MJÈBE DE NJSAON. 43;»
siario, comiiatum : ac, « si ad visendum venisset, refotam
« mintiarct; sin facinus patraturus, nihil se de filio crederc ;
« non imperatum parricidium. » Circumsistunt lectuin pcr-
cussores, et prior trierarchus fusti caput ejus afflixit. Nam in
mortem centurioni ferrum destringenti protendens uterum ,
« Ventrem feri, » exclamavit, mullisque vulneribus confecta
est.
Haec consensu produntur. Adspexeritne matrem exani-
mem Nero, et formam corporis ejus laudaverit, sunt qui
tradiderint, sunt qui abîmant. Cremata est nocte eadem,
convivali lecto etexsequiis vilibus; neque, dum Nero rerum
1
potiebatur, congesta aut clausa h u m u s ; mox , domeslico-
rum cura, levem tumulum accepit, viam Miscni propter
et villam Caesaris dictatoris, quae subjectos sinus* editissîma
prospectât. Àccenso rogo libertus ejus, cognomento Mnester,
ipse ferro se transegit; incertum caritate in palronam an
metu exitii. Hune suî iinem multos ante annos crediderat
Agrippina conteinpseratque; nam consulenti super Nerone
responderunt Chaldad fore ut imperaret, matremque occi-
duret; atque illa, « Occidat, inquit, dum imperet. »
Sed a Cacsare, perfecto dennun scelere, magnitudo ejus
intellecta est; reliquo noctis, modo per silentium delixus,
saepiùs pavore exsurgens et mentis inops, lucem opporiehatur,
3
tanquam exilium allaturam, Atque eum, auctore Burro**,
prima centurîonum trîbunorumque adulatio ad spem firma-
vit, prensantium manus, gratantiumque quod discrimen im-
provisum et matris facinus evasisset. Amici dehinc adiré tem-
pla; et, cœpto exemplo, proxima Campaniac municipia
victimiset le#atio.nibus lactitiam testari; ipse, diversâ simula-
lione, m œ s t u s , etquasi incolumilati suac infensus, ac morti
parentis illacrymans. Quia tamen non, ut hominum vultus,
ita locorum faciès mutantur, obversabaturque maris illius et
littorum gravis adspectus (et erant qui crederent sonitum
tubac collibus circùm editis, planctusquc lumulo matris au-
diri), Neapolim concessit, litterasque ad senatum misit,
quarum summa erat :
1 :î
Rassembler de la terre, ou ga- L a lin de ses agitations, ou la
ranlir par une enceinte. mort.
2 4
Les sinuosités du rivage. A l'instigation de Burrhus.
436 TACITE.
1
< Repertum cum ferro percussorem Agerinum , ex inti-
2
« mis Agrippina» libertis, et Iuisse e a m pœnam conscientia
« quà scelus paravisset. » Adjiciebat crimiua longiùs repetita,
« quôd consortium imperii, juraturasque in feminse verba
« prsctorias cohortes, idemque dedecus senatus et populi
« speravisset; a c , posteaquàm frustra optata sint, infensa
« militi patrihusque et plebi, dissuasisset donativum et cou
3
« gïarium , periculaque viris illustribusinstruxisset. Quanto
« suolabore perpetratum, ne irrumperet curiam, ne gentibus
« externis responsa daret? » Temporum quoque Claudia-
norum obliqua insectatione, cuncta ejus dominationis flagitia
4
in matrem transtulit, publicâ fortuna exstinctam referens:
namque et naufragium narrabat; quod fortuitum fuisse quis
adeô hebes inveniretur ut crederet;aut a muliere naufraga
missum cum telo unum qui cohortes et classes imperatoris per-
5
fringeret ? Ergo non jam Nero, cujus immanitas omnium
questus anteibat, sed adverso runiore Seneca erat, quod ora-
6
tione tali confessionem scrïpsisset.
1 r
Qui devait assassiner Tempe- ' Traverser, pour arriver jusqu'au
reur prince.
2 0
Agrippine s'était fait justice. L'aveu, non positif et formel,
3
Le donativum était une distri- mais indirect, d'un parricide. On
bulion d'argent, le congiarium attribuait à Sénèque la lettre au
une distribution de vivres. sénat. Voy. ci-après, la notice sur
* Par le génie tutélaire de l'empire, ce personnage.
SÉNÈQUE.
SIÎNÈQUE [Lucius Amiœus Seneca), dit le Philosophe, naquit vers
Fan 2 de Jésus-Christ, professa la philosophie à Rome , fut exilé sous
Claude, en 41, fut rappelé en 48 et devint précepteur de Néron, qui,
pour s'en défaire, l'enveloppa dans la conspiration de Pison (dont,
selon quelques auteurs, il était réellement coupable), et lui ordonna de
s'ouvrir les veines cn 6r>. Sénèque nemettait pas en pratique ses doctrines
morales. Il prêchait la pauvreté tandis qu'il jouissait d'une fortune im-
mense et possédait des palais magnifiques. Nous ne parlons pas de ses
lâches adulations envers Néron. Qui ne sait qu'il le flatta sur l'empoison-
nement de Britannicus, sur le meurtre d'Agrippine, sa mère, et qu'il
accepta le don qu'on lui lit du palais et des jardins de Britannicus
nprès la mort injuste de ce prince ? Il a beaucoup profité, dans ses écrits,
LETTRES A hVCJLWS. 437
des maximes chrétiennes, déjà répandues partout. On le prendrait sou-
vent pour un disciple secret de saint Paul; et Tertullien dit de lui :
Seneca, sœpè noster. Sénèque (fui souvent pense et parle comme un
chrétien. ( De Prime, xx.) Mais à. côté de ces beaux passages on trouve
des erreurs étranges. « Telle est, dit un auteur, ia mobilité fatale de ces
prétendus sages Qui parlent de la vérité sans la rechercher sincèrement,
et de Ja vertu sans la pratiquer, qui s'érigent en pédagogues par vanité,
et donnent â l'ostentation ce que l'homme de bien se contente de faire
et renferme dans le secret de son cœur. »
LETTKES A LUCILIUS.
1
Espérance suppose incertitude. e philosophe stoïcien, contem-
2
Bout des lèvres. porain d'Auguste.
3
Au but , au bien. : Applicable à vous.
rt
Je n'estime.
a
Parce, qu'ils se Iraduisent en
i. i,Kp. is, v. 108.)
(UORACR, argent
5
Tu ne demanderas pas le bien w Intéressés,
11
d'aulrui, un bien qui te soit étranger. Observation judicieuse.
440 SÉNÈQUE.
1
verèlibérale est, quod liberum facit; hoc sapientiœ , subli-
m e , forte, magnanimum; caetera pusilla et puerilia sunt.
An tu quidquam in istis esse crodis boni quorum professo-
2
res turpissimos omnium ac flagitïosissimos cernis ? Non
discere debemus ista, sed dedidicisse.
Quidam illud de liberalibus studiis quaerendum judicave-
3
runt, an virum bonum faccrent. Ne promittunt quidem , nec
hujus rei scientiam affectant. Grammalicus circa curam ser-
5
monis versatur *, et, si latins evagari vult, circa historias ,
j a m , ut longissimè fines suos proférât, circa carmina. Quid
horum ad virtutem viam sternit? syllabarum enarratio, et
verborum diligentia, et fabularum memoria, et versuum
lex ac modificatio? Quid ex his metum démit, cupiditatem
eximit, libidinem frsenat? Ad geometriam transeamus et
ad musicam ; nihil apud illas invenies quod vetet timere,
vetet cupere. Quisquis hacc ignorât alia frustra scit.
Videndum utrùm doceant isti virtutem , an non : si non
docent, ne tradunt quidem ; si docent, philosophi sunt. Vis
6
scire quàm non ad docendam virtutem consederint ? aspice
quàm dissimilia inter se omnium studia sint : atqui similitudo
esset idem docentium. Nisi forte tibi Homerum philo-
sophum fuisse persuadent, quum' his ipsis quibus colli-
gunt negent7. Nam modo Stoicum illum faciunt, virtutem
solam probantem, et voluptates refugientem , et ab honesto
ne immortalitatis qjuidem pretio recedentem ; modo Epi-
cureum, laudantem statum quietœ civitatis, et inter convi-
via cantusque vitam exigentis ; modo Peripateticum, bono-
rum tria gênera inducentem; modo Academicum, incerta
omnia dicentem. Apparet nihil horum esse in illo, quia
8
omnia sunt : ista enim inter se dissident . Demus illis Home-
rum philosopbum fuisse. Nempe9 sapiens factusestantequnm
carmina ulla cognosceret : ergo illa discamus quse Home-
rum fecêre sapientem. Hoc quidem me quscrere, utrùm
1 û
Non la sagesse ou la philosophie II va jusqu'à l'histoire,
G
humaine : Sénèque en est la preuve. Qu'ils s'asseyent dans leur
2
On voit à qui cela s'applique, chaire.
3
Us ne l'annoncent môme pas. ' Leurs preuves établissent le
4
Curam ergo verborum, rerum contraire.
s
volo esse soUic'dudinem. (Quinti- II y a de tout cela dans Homère,
9
lien, InstiU I. vin, initio.) En ce cas.
LETTRES A L U C I L I U S . -Ml
1
Assis. * La bonne foi.
:
Perfectionne. 5
Règle.
•* Cette maxime est fausse. Ce B
Ces belles maximes sont un reflet
n'est pas la raison ou la philosophie de l'Évangile qui commençait à se
qui donne lascience certaine du bien répandre jusque dans le palais de
ou du mal ; moins encore la force Néron.
de pratiquer l'un etd'évitei l'autre; ' ISe regardez-vous pas, etc. v
3
' Tous ces absurdes systèmes ont Notre ami Liberalis.
été renouvelés parles philosophes * L'incendie de Lyon arriva l'an
modernes. 50 après J . - C .
2 5
Les arts libéraux ne veulent Surtout,
fi
pas que nous sachions quelque Ennemi d'une chose quelconque,
chose; la philosophie ne nous per- ' Elle a péri en moins de temps
met même pas de rien savoir. que je n'en mets a vous le dire.
LETTRES A LtJCILIUS. 445
T
erectum . Nec sine causa concnssus est : inexspectata plus
aggravant; novitas adjicit calamitatibus pondus : nec quis-
quam mortalium non magis, quod etiam miratus est, doîuit \
Ideô nihil nobis improvisum esse débet. In omnia praemit-
tendus est animus, cogitandumque non quidquid solet,
3
sed quidquid potest fieri. Quid enim est quod non fortuna ,
quum voluit, ex florentissimo detrahat; quod non eo magis
aggrediatur et quatiat quo speciosiùs fulget*? Quid illi ar-
duum, quidve difficile est? Non unâ via semper, ne tota
quidem, incurrit. Modo nostrasinnosmanusadvocat; modo,
suis contenta viribus, invenit pericula sine auctore. Nullum
tempus exceptum est; in ipsis voluptatibus causae doloris
oriuntur. Bellum in mediâ pace cousurgit, et auxilia secu-
ritalis in melum transeunt; ex amico inimicus, hostis ex
socio. In subitas lempestates, hibernisque majores, agitur
sestiva tranquillitas. Sine hoste patimur hostilia; et cladis
causas, si alia deficiunt, nimia sibi félicitas invenit.
5
Consurgamus itaque adversùs fortuita ; et quidquid inci-
dent, sciamus non esse tam magnum quàm rumore jacta-
6
t u r . Civitas arsit opulenta , ornamentumque provinciarum,
quibus et inserta erat, et excepta i : uni tantùm imposita, et
s
huic non altissimo , monti . Omnium istarum civitatum quas
nunc magnificas ac nobiles audis vestigia quoque tempus
eradet. Non vides quemadmodùm in Achaiâ clarissimarum
urbium jam fundamenta consumpta sint,'nec quidquam
exstet ex quo appareat illassaltem fuisse? Casura exstant9;
1 0
omnes hic exitus manet. Enumerare omnes fatorum vias
longum est. Hoc unum scio : omnia mortalium opéra mor-
11
talitatedamnata s u n t ; inter peritura vivimus.
12
Hscc ergo atque ejusmodi solatia admoveoLiberali nostro
incredibili quodam patrûe suae amore flagranti.
1
Ferme contre ses propres maux. 8
Lyon est bâti sur une colline
2
La surprise ajoute à la douleur. de médiocre élévation.
:i
Mot vide de sens. !ï
Tout doit périr.
4
Celte affirmation n'est pas 10
Mot vide de sens.
exacte. 1 1
Debemur motti nos nostraqite.
ft
Roidissons-nous. ( H O R A G G , Jrt ftoêt., fi3),
G
Que la renommée le publie. 2
» Triste el insuffisante consola-
7
Faisait exception. tion. La religion en offre d'autres.
44G SÉNÈQUE.
PLINE L'ANCIEN,
OU L E NATURALISTE
Préambule.
L'HOMMK.
1 fî
Seul, il Unirait par apprendre Sanguinaire, qui se teint de
à marcher; mais à parler, jamais. sang.
* Fo\i. Cicéron, I, TttscuL, ch. 48. ' Pour si peu ; un rien te fait mou-
a
Le luxe, l'amour de la parure. rir.
4 8
Al. vivvndî. Un grain de raisin sec.
5 n
Origine frêle ; vie fragile au E n laissant de côté les illusions
commencement. de la fortune.
450 PLINE L'AIVCTEN.
1 J
Quindéccmvir pour le partage Statue de Minerve, qu'on préten-
des terres. dait tombée du ciel.
2
De combattre cette assertion, * Tout le temps de la durée, l'éter-
savoir que les vœux de L . Metel- nité.
lus ont été comblés. = Vivant pour souffrir.
452 PLINE L'ANCIEN.
1 l
Du pays où il habile. Tous les ' Des auteurs prétendent que..t
animaux domestiques en font au- * Saluent.
tant- Pline est, comme le P. Har- * Pourquoi on se dirige vers eux.
doin, un homme d'heureuse nui- * S.-ent. vestigium, l'herbe foulée
moire en attendant le jugement; il par les pas de l'homme.
(i
H beaucoup lu et peu compris. Le plus souvent.
LES A N I M A U X T E R K E S T U X S . 453
haec est natura rerum, hacc potentia ejus, saevissimas fera-
rum maximasque nunquàm vidisse quod debeant timere, et
statim intelligere quum sit timendum.
Elcphauti gregatim semper ingrediuntur. Ducit agmen
1
maximus natu,cogit aetate proximus , Amnein transituri mi-
nimos pracmittunt, ne, majorum ingressu^atterente alveum,
crescat gurgitis altitudo.
Capiuntur autem in Indiâ, unum ex domitis agente re-
ctore % qui deprehensum solitarium, abactumve a grege,
3
verberct ferum ; quo fatigato, transeendit in eum, nec secùs
ac priorem régit. Africa foveis capit, in quas deerrante aliquo,
protinùs ceteri congerunt ramos, moles devolvunt, aggeres
construunt, omnique vi conantur extrahere. Anteà , domi-
tandi gratiâ, greges equitatu eogebant in convallem 4 manu
factam, et longo tractu fallacem; cujus inclusos ripis fos-
5
sisque famé domabant. Argumentum erat ramus, homine
6
porrigente elenienter acceptus. JNuuc deutium c a u s a , pedes
eorum jaculantur, alioquin mollissimos.
Troglodyte, contermini yElhiopiae, qui hoc solo venatu
aluntur, arbores propinquas itineri eorum couscendunt. In-
dè totius agminis novissimum speculati, extremas in cluues7
desiliunt. Lasvâ apprehenditur cauda; pedes stipantur in
8
sinistro femine . Ita pendens alterum poplitein dextra cacdit
praacutâ bipenni; hoc crure tardato profugiens, alterius
poplitis ucrvos ferit, cuncta praeceleri pernicitate peragens.
Alii tutiore génère, sed magis fal laci, intentes ingentes arcus
defigunt humi longiùs. Hos praecipui viribus juvenes conti-
nent ; alii connixi pari conatu contendunt acpraetereuntibus
y
Le Lion.
2
• Voy. La Harpe, Cours de Ii itéra- Qu'il est forcé de se défendre.
r e
turc, 1.1, i part., ch. 2 ; le lion de * Contre la folie de ses provu-a
Florence. terïrs.
toi) PLINE L'ANCIEN.
Le Chameau.
Le Crocodile.
Le Chien.
1
Gros bâton, massue. nal serait public. La rédaction de?
2
Les Psylles n'étaient pas un actes du sénat fut continuée sous
peuple particulier, mais des gens Auguste et les autres empereurs;
qui suçaient les plaies faites par les mais ils en défendirent la publicité.
serpents. Quelques-uns prétendaient Jusqu'alors le grand pontife écrivait
pouvoir les tuer par leur seule sur des tablettes les faits importants
présence. qui étaient arrivés dans Tannée :
n
« Suétone, César, xx, nous ap- ces (ablettes étaient exposées en pu-
prend que, Tan de Rome fins, César, blic, afin que le peuple prît con-
prenant possession du consulat, naissance des faits. » ( G U Û R O U L T . )
établit, le premier, que Ton tien- * Al. Gcmoniis.
drait un journal de tous les actes du 5
Un inconnu; ou bien : leur
sénat et du peuple, et que ce Jour- maître gardant l'incognito
LES AMWAU-X Ti«;jUtES'JllES.
Le Dauphin.
La Tortue.
3
Testudines tantae inagnitudinis Indicum mare emittil ut
singularum superficie babitabiles casas integant atque in-
sulas Rubri praecipuè maris his navigant cymbis. Capiuntur
multis quidem niodis, sed maxime evectsn in summa pclagi
antemeridiano tempore blandito, eminente toto dorso per
tranquilla fluitantes; quac voluptas libère spirandi in tantum
fallit oblitas sut u t , solis vapore siccato cortice , non queant
J i i e r g i , inviteque fluitent, opportunse venantium prsedee.
Feruiitetpastum egressas noctu, avidèque saturatas iassari;
atque, ut remeaverint matutino , summa in aquâ obdor-
miscere; id prodi stertentium sonitu. Tum adnatare, levi-
terque, singulis ternos; a duobus in dorsum verti, a tertio
3
laqueum injici supinœ, atque ita e terra a pluribus trahi. In
mari conchyliis vivunt, tantâ oris duritiâ ut lapides commî-
nuant; interram egresssc, herbis.
1
« Les modernes n'ont pas vu pieds de largeur : le corps entier a
le vrai dauphin s'apprivoiser autant quelquefois plus de quatre pieds
que le disent les anciens. Aussi d'épaisseur verticale à l'endroit du
quelques auteurs ont pensé qu'il dos le plus élevé. Le poids total de
s'agissait, dans ces histoires, du la- ces grandes tortues ex cède ordinaire-
nianlin. Mais le lainenlin n'habite ment huit cents livres; les deux
.pas la Méditerranée. » ( É . L I T T R É . ) couvertures en pèsent à peu près
2
« La carapace des grandes tor- quatre cents. » ( Hîst. nat. des
tues a depuis quatre jusqu'à cinq quadr. ovip., p. 50.)
3
pieds de long, sur trois ou quatre Ceux qui tirent sont à terre.
LES POISSONS.
L Autruche.
L'Aigle.
3
Haliacetus implumes etiamnùm pullos suos percutions,
subîndè cogit adversos intueri solis radios ; et si conniven-
tem humectantemqueanimadvertit, praccipitate nido , velut
degenerem ; illum cujus acies firma contra stetit educat.
JNidificant in pétris et arboribus; pariunt et ova terna;
excludunt* pullos binos; visi sunt et très aliquando. Alte-
rum expellunt taedio nutriendi. Quippe eo tempore ipsis cibum
5
negavit natura , prospiciens ne omnium ferarum fétus rape-
rentur. Ungues quoque earum invertuntur dicbus iis, albe-
scunt inediâ penncc, utmeritô partussuos oderint.Sed ejectos
ab bis cognatum genus, ossifragae'% excipiunt et educantcum
suis. Verùm adultos quoque persequitur parens, et longé
fugat ; acmulos scilicet raphia?. Et alioqui unum par aquila-
3
1
Oiseau-chameau, moineau-cha- L'aigle de m e (d&io; à s T o ; ) . r
Le Paon.
Le Coq.
Le Rossignol.
I,es Abeilles.
7
Ou reconciliantur.
LES TISSKCTES 467
U Araignée.
1
II faut donc le soustraire, le parait être une liqueur glutineuse
faire disparaître, après avoir qui se ii*;e â mesure qu'elle sort-
érarté... mais qui a déjà sa forme dans le
- Articulations. petit sac où elle est contenue. »
;i
« L'araignée ne tire pas son iil ( (•UKimui/r.)
4
de l'intérieur de son corps; il sort Les mailles,
5
de mamelons disposés sousleventre Kn iilet de la forme d'un bou-
de Pinsecte. La matière de ce !U elier, ou lacet â mailles.
468 PLINE L'ANCIEN,
1
videtur pertinere crebratœ pexitas telœ et quâdam politura?
arte, ipsa per se tenax ratio Iraiiiœ; quàm laxus ad flatus,
ac non respuenda quœ veniant, sinus! Derelicta lasso prac-
7
tendi summa parte arbilrere licia; at illa difficile cernun-
tur, atque ut in plagis lineac offensas, précipitant in si-
num.
Spccus ipse qua concameralur architectural et contra
frigora quant o villosior ! Quàm remotus a medio , aliudque
agentis similis ! inclusus vero sic ut sit nec ne intùs ali-
quis cerni non possit. A g e , iirmitas, quando rumpen-
tibus venlis? qua pulverum mole degravante? Latitudo telac
sacpè inter du a s arbores, quum exercet a rte m , et discit
texcre -, longitudo fili a culmine, acrursùs a tcrrii per illud
ipsum vclox reciprocatio, subitque pariter ac fila deducit.
Quum vero captura incidit, quàm vigilans et paratus ad
cursuin! licet exlrema hocrent plaga, semper in médium
currit; quia sic maxime totum concutîendo implicat. Scissa
1
protinùs reficit, ad politurarn' sarciens.
ISamque et lacertarum catulos venantur; os primùm tel a
invnhentes, et tune demùm labra utraque morsu apprehen-
dentes, ampbitheatrali spectaculo, quum contigit*. Sunt ex
eo et auguria. Quippe, incremeuto amnium futuro , telas suas
aitiùs tollunt. Tidem nonsereno texunt; nubilotexunt ideoque
5
multaarnnea imbrium signa sunt. Feminam putant esse quae
6
texat.marem qui venetur; ita paria Geri mérita conjugio .
Les Sauterelles.
Les Fourmis.
5
Formicœ communicantes faborem; sed apes utiles faciunt
cibos, hsc conclunt. A c si quis comparet onera corporibus
earum, fateatur nullis portione vires esse majores. Gerunt
ea morsu; majora aversse postremis pedibus moliuntur,
0
humeris obnixœ .
7
Et iis reipublicac ratio , mcmoria, cura. Semina arrosa
condunt, ne rursùs in fruges exeant e terni. Majora ad in-
troitum dividunt. Madefacta imbre proferunt atque siccant.
Operantur etnoctu plenâ lunâ; ercdem interlunio cessant,
s
Jam in opère qui l a b o r ! quae sedulitas ! Et quoniam ex
diverso convehuut altéra alterius ignara, certi dies ad re-
cognitionem mutuam nundinis 9 dantur. Ouœ tune earum
concursatio! quàm diligens cum obviis quaedam collocutio
10
atque percunctatio ! Silices itinere earum attritos videmus,
et in opère semitam factam , ne quis dubitet quâlibet in re
1
Elles couvrent des contrées d'un ft
Travaillent en commun.
nuage funeste aux moissons. b
' Prenant leurs pattes de devant
2
Dans les grandes calamités on et leurs épaules pour point d'appui,
consultait les livres sibyllins, qui marchent à reculons.
indiquaient les mesures à prendre. ' I/organisalion d'une république.
3
Choucas, ceux du genre passe- 8
l'oy. Virgile, Enéide, J V , 4 0 ? .
reau; corbeau des clochers. 9
Réunions, marchés.
4
Saint Jean-Baptiste a donc pu IU
On dirait en effet une véritable
s'en nourrir dans le désert. conversation.
PLINE L'ANCIEN.
270
quid possit quantulacumque assiduitas. Sepeliunt inter se vi-
ventium solse, praler hominem '.NonsuntinSiciJi/i pennalac*
Le Platane.
Le Papyrus.
VOr.
1 1
La terrasse construite par Tar- An de Rome 721.
quin le Superhe. * j , ^ fondements. Al. envia, les
- Incroyables, exorbitantes. voùle.s; pmd-clre cnmeris.
3
On peut aller en bateau dans « Historiens,
les cloaques de Rome. ' Tarquin PAncien.
•t7(i PLINE L ANCIEN.
Fin nu roME P A E A U E B .
TABLE DES MATIÈRES
CONTENUES DANS LE TOME PREMIER.
CÉSAR.
GUERKG CIVtLK,
T1TE-LIVE.
SALLUSTE.
CONJURATION DE CATILINA.
Exorde(i-i3) 140
GUFJUïK DE JUGURTHA.
CICÉRON.
CATiLINAIliES.
Pages.
Premier discours contre Catilina i82
Deuxième discours contre Catilina ( n° 7-12) 196
Troisième discours contre Catilina ( n° 1-7) 203
Quatrième discours contre Catilina ( a ° 1-8 ) 212
VERRÏNES.
Des Statues (de S'ujnis).
POUR L A 10
,1 MA1SIUA.
DE L A VIEILLESSE»
Extraits 302
DE L'AMITIE.
Extraits 322
TACITE.
Pages.
Annales (liv. I , ch. 31-52 ) 375
EXPÉDITIONS ET SUCCÈS.
TRIOMPHE DE GERMANICUS.
GERMANICUS EN ARMÉNIE.
MORT DE GERMANICUS.
FUNÉRAILLES DE GERM\NICUS.
SÉNÈQUE.
LETTRES A LUGILIUS.
L'HOMME.
L e Dauphin 45i>
L a Tortue ' * 460
L'Autruche 461
L'Aigle ib.
Le Paon 462
Le Coq ib.
Le Rossignol 463
L E S INSECTES. (Hist. Nat. 9 liv. X I . )
Les Abeilles 464
L'Araignée 467
Les Sauterelles 468
Les fourmis 46!i
Le Platane 47 0
L e Papyrus ib.
VIN D E L A T A B L E DU TOME P R E M I E R .