Revue des études byzantines

Eustrate de Nicée. Trois pièces inédites de son procès (1117)

Pierre Joannou

Citer ce document / Cite this document :

Joannou Pierre. Eustrate de Nicée. Trois pièces inédites de son procès (1117). In: Revue des études byzantines, tome 10,
1952. pp. 24-34;

doi : 10.3406/rebyz.1952.1053

http://www.persee.fr/doc/rebyz_0766-5598_1952_num_10_1_1053

Document généré le 26/04/2016

 EUSTRATE DE NICÉE

TROIS PIÈGES INÉDITES DE SON PROCÈS (1117)

Les grandes lignes de la question eustratienne nous étaient déjà

connues grâce à la notice de Nicétas Ghoniatès (1) et à la profession
de foi d'Eustrate lui-même (2). Les études de J. Draeseke (3), d'Us-
penski (4) et du R. P, Salaville (5) se réfèrent à ces deux sources et
l'incertitude de leurs conclusions a été constatée par le R. P. Grumel (6) :
fallait-il, en effet, attribuer « à la malveillance » ou « à un procédé de
stylisation » le témoignage de Nicetas, qui qualifie Eustrate d'hérétique,
et affirme qu'il fut déposé ou plutôt suspens? devait-on considérer
la profession de foi d'Eustrate comme « une mesure préventive » contre
ses calomniateurs?
Mes recherches dans les manuscrits de la Bibliothèque Nationale de
Paris m'ont permis de répondre à ces questions d'une manière, je crois,
définitive et de reconstituer les diverses phases du procès d'Eustrate (7).
Diacre encore et principal de l'école de Saint-Théodore de Sporakion (8),
Eustrate avait échappé de justesse à la condamnation dans laquelle
les adversaires d'Italos cherchaient à englober le maître et les
disciples (9). Il a su continuer son enseignement (10), et même se concilier
(1) Thesaurus orthodoxœ fidei, tit. XXIII, 2; dont une première partie se trouve dans
P. G. t. GXL, col. 136-7, la suite dans Démétracopoulos, Biblioth. eccles. grsec. I, xv-xvi et
le reste encore inédit (Cf. Paris, gr. 1234, f. 371).
(2) Démétracopoulos, o. c, XI-XV, à compléter par Sakellion, Athénaion, IV, 227-33.
(3.) Byz. Zeit. V (1896), 320 sqq.
(4) Journ. Minist. Instr. publ. (russe) VI (1891), 141 sqq.
(5) Échos d'Orient XXIX (1930), 133-141.
(6) Regestes Patr. CP., III, n. 1002-3.
(7) Au VIIe Congrès des Études Byzantines (Bruxelles) je me suis efforcé d'expliquer la
doctrine d'Eustrate sur la Psychologie humaine du Christ par sa philosophie nominaliste
(Cf. Actes du Congrès); je me propose plus tard dans une étude plus générale de déterminer
la place importante qu'a tenue le savant métropolite dans la renaissance chrétienne du xie
siècle.
(8) L'identité d'Eustrate, proximos de S. Théodore (Cf. Regestes, n° 927) avec Eustrate de
Nicée ne fait plus de doute : voir Discours de Nicétas de Serres, Paris, gr. 1179, f. 43.
(9) Cf. Uspenski, Izvestia Arch. Inst. CP. (russe), II (1897), 64.
(10) Cf. Definitiohes philosophiez; d'Eustrate prêtre (inédit); p. ex. Paris, 2138, f. 30-31;
Fuchs, Die höh. Schulen von KP im MA, p. 25, signale d'après un document de 1084-1111
« Eustathe, diacre et didascale »; ne faudrait-il pas lire « Eustrate »?
 EUSTRATE DE NICÉE 25
la faveur d'Alexis Comnène, en défendant dans deux traités sur les
icônes (1) le point de vue de l'empereur dans l'affaire de Léon de
Chalcédoine (2).
Théologien officiel de la Cour, il expose avec Phurnès le point de vue
byzantin (3) dans la controverse gréco-latine contre Pierre Grosso -
lan en 1110 (4); il accompagne Alexis à sa « résidence d'été » (5) de
Philippopoli pour seconder l'action de l'empereur contre les hérésies
des Manichéens (6) et des Arméniens (7). C'est alors, vers 1114, qu'il
écrivit contre ces derniers, d'abord un discours dialectique, modèle
du genre, sur les deux natures du Christ contre l'arménien Tigrane (8),
puis le schéma de deux traités sur le même sujet, appuyés autant sur
la raison que sur des citations abondantes de saint Cyrille
d'Alexandrie, l'autorité par excellence des monophysites (9). Mais l'imprudence
de son langage qui scandalisa les Arméniens (10) donna à ses adversaires
l'occasion attendue pour l'attaquer ouvertement : ils dérobèrent les
deux traités ébauchés et commencèrent une campagne d'accusations
contre lui. Pour prévenir la condamnation de la personne de son protégé,
le prudent empereur fit convoquer et présida avec le Patriarche de CP,
Jean IX Agapétos la session solennelle du Synode le 11 avril 1117 (11).
pendant laquelle Eustrate abjura les erreurs des deux traités
incriminés. Cependant le pardon qu'il demanda « d'un cœur contrit » et « son
émouvant repentir, qui arracha les zizanies de l'erreur » (12), ne
désarmèrent point ses adversaires, les anti-dialecticiens : « il croit pouvoir
échapper ainsi à la condamnation », dit Nicétas de Serres, « comme il
a évité naguère d'être condamné avec Jean Italos » (13).

(1) Démétracop., o. c, I, 127-51 et 151-60.

(2) Sur Léon de Chalcédoine voir Regestes, f. 3, tables, s. v. ; cf. aussi J. Stéphanou,
Orient. Christiana, XII (1946), 190 sqq.
(3) Nicét. Chon. cependant n'approuve pas sa doctrine sans réserve : « il a des
expressions peu sûres et pas louables ». P. G. t. CXL, 136; dans Thesaurus orth. Fidei, t. XXI (Cod.
Paris, gr. 1234, p. 316-322), il résume trois discours d'Eustrate sur le S. Esprit et en ajoute
(7. 324) un quatrième du même, qui procède par :< raisons démonstratives ».
(4) Allatius, De Eccl. Occid. et Orient, perpet. cons., Π, χ, col. 629 signale six discours
contre les Latins; Démétracop., o. c, I, 84-127 en a publié trois sur le S. Esprit et un sur
les azymes; ce dernier discours est attribué à Jean de Jérusalem par Dosithée dans le Tomos
agapes (Jassi, 1698), p. 504-527 ; cf. L. Petit, art. Jean de Jérus. dans Diet. Théol. Cath., t. VIII
col. 766.
(5) Zonaras, Epitome, XVIII, 26 dans P. G., t. CXXXV, col. 316 AB.
(6) Alexias, XIV, 8,*9.
(7) Nicet. Chon., o. c, P. G., col. 136.
(8) Démétracop., o. c, I, 160 sqq.
(9) Voir plus loin, notes au texte ni.
(10) Ils l'injurient grossièrement. Nicet. Chon., o. c, col. 137.
(11) La date est celle du ménologe du Paris. Suppl. gr. 1179, f. 33 init.
(12) Semeioma, cf. Regestes, n. 1003.
(13) Paris. Suppl. gr. 1179, f. 43 ν : Discours de Nicét. de Serres.
26 ÉTUDES BYZANTINES
L'opposition à l'acquittement de la personne d'Eustrate a dû être
assez vive : « malgré le désaveu qu'il fit de ses erreurs et son repentir,
il y a quelque temps, voici que maintenant on pose sur le tapis la
question de la pénitence à lui imposer, et les avis sont partagés (1). « Une
deuxième session synodale pour connaître de la foi d'Eustrate et
décider des peines canoniques à lui imposer s'avérait inévitable. Alexis
chercha alors à y assurer une majorité favorable à son protégé. La
session synodale, dont l'Empereur était absent, eut lieu. Dans son
discours le Patriarche, tout en condamnant les erreurs déjà reconnues
et désavouées par l'accusé, tente de l'excuser : « il a péché par
imprudence », « ses paroles ont dépassé sa pensée »; il fait appel « aux
sentiments de clémence », et « usant de condescendance et de clémence »,
il propose de laisser au métropolite de Nicée sa dignité et son rang, mais
de lui imposer, en plus d'une nouvelle abjuration de ses erreurs et
d'une profession de foi, la suspense a divinis, jusqu'à ce qu'un synode
ultérieur en décide autrement (2). C'était le minimum de peine qu'on
pût appliquer.
Le vote qui s'ensuivit ne répondit pas à l'attente de l'empereur (3).
Sur vingt-deux votants (4), sans compter le Patriarche, huit
seulement se rangèrent sans réserve aucune à l'avis de celui-ci; on voit
cependant par leurs réponses qu'ils avaient été sollicités avant la
session et promis de voter dans ce sens; le métropolite de Corinthe
déclare même « l'avoir promis la veille au Patriarche et au très pieux
empereur »; celui de Sardes s'y était engagé par écrit. Trois votent
dans le sens du Patriarche, mais avec des restrictions, qui témoignent
de leur hésitation. Par contre, neuf réclament la suspense à vie. Et
même, l'archevêque de Léontopolis ne se contente pas de la déposition
du libelle déjà faite à la chancellerie impériale (5), ou à faire à celle
du Patriarcat comme le demandait le Patriarche; il réclame
l'inscription de l'hérésie au synodicon. L'archevêque d'Anchialos menace de
rompre toute communion avec le Patriarche et son parti.
La séance a été suspendue jusqu'à plus ample informé; les deux
parties préparent leurs arguments. Alexis Comnène assista à la reprise
de la discussion. Le Patriarche y « lut en la présence de notre auguste

(1) Discours de Jean IX, voir plus loin texte I.

(2) Ibid. ; l'habileté manœuvrière d'Alexis aurait pourvu à la composition de ce nouveau
synode.
(3) Voir plus loin texte II.
(4) Tous désignés par leurs sièges.
(5) Cf. Séméioma.
 EUSTRATE DE NICÉE 27

empereur » la défense de son point de vue (1) et invita les opposants

à justifier le leur. C'est ce que fit Nicétas de Serres en leur nom dans un
long et important discours qui retrace la discipline de la réconciliation
des hérétiques clercs et surtout évêques (2). On examina les autres
écrits d'Eustrate, comme l'avait réclamé l'archevêque' de Léon-
topolis (3) ; quant aux deux traités contre les Arméniens, un syllabus
de vingt-quatre propositions en résuma les erreurs, qui, condensées
sous forme de deux canons, furent insérées au Synodicon selon
la réclamation du même métropolite (4). L'opposition, c'est-à-dire
les antidialecticiens (5), avait triomphé : Eustrate fut condamné à
la suspense à vie, comme elle l'avait réclamé dès le début (6).
La condamnation a dû être bien pénible pour l'amitié d'Alexis.
Anne Comnène, qui vante l'élégance de style du métropolite de Nicée,
sa science théologique et profane, et sa dialectique (7) savante, ne
souffle mot de toute l'affaire eustratienne.

I
Sentence du patriarche (8).

Ή δοθείσα γνώμη παρά του άγιωτάτου ημών Δεσπότου και οικουμενικού

πατριάρχου (9).
Έπι πασι και αύτος την οίκείαν γνώμην επί τη ζητήσει της του συναδέλφου
ημών του τιμιωτάτου μητροπολίτου Νικαίας έπιτιμίας ειπείν απαιτούμενος,

(1) L'écrit a été perdu : la réfutation de Nicétas de Serres nous en donne les lignes
principales.
(2) Paris. Suppl. gr. 1179, f. 37 à 44.
(3) Nicét. Ghon. (o. c, Paris, gr. 1234, f. 371), qui avait les actes complets sous les
yeux, nous dit que les mêmes erreurs christologiques furent constatées dans un discours
herméneutique d'Eustrate sur Joh. 17, 1.
(4) Bustrate y fut-il nommé? très probablement, oui : cf. Regestes, n. 1003, littérature.
(5) Cf. proposit. 23 et 24 du Syllabus; voir exemples de cette méthode « épistémonique »
dans Nicétas Ghon. Paris, gr. 1234, f. 324 et dans Démétrac. o. c, I, 160-198.
(6) Épischethénai ten hierourgian eis to pantélos; cela s'accorde avec les apolyetai tes
archiérosynès de Nicét. Ghon.. d'après la leçon du Paris, gr. 1234, f. 371, et exclut la leçon
kathaireitai de Le Quien, reprise par P. G., l. c, col. 137.
(7) Alexias, XIV, 8, 9; sur les relations d'amitié entre Eustrate et les Comnéno-Doucas,
voir la préface au VIe Ethic, dans Sakellion, o. c, IV, 226.
(8) Paris, suppl. gr. 1179, f. 35. Paris, suppl. gr. 1179, xine siècle, 44 fol., desinit mutil.;
les fol. 1-32 contiennent des extraits des Novelles 1, 83, 46, 120, 67 et 123 de Justinien sur
des affaires ecclésiastiques; au fol. 32V, la première interrogation de Photius (= P. G. t. GIV,
col. 1220) et le titre de là deuxième; du fol. 33 au 44, quatre pièces du dossier du procès
d'Eustrate : le Séméioma complet (= Re gestes, n . 1003), le discours du Patriarche, le vote
du Synode et le discours mutilé de Nicétas de Serres. Le papier, rongé par l'encre à partir
surtout du fol. 36, ajoute à la difficulté de la lecture.
(9) Jean IX Agapétos (mai 1111-fin avril 1134) ; cf. ménologe du Séméioma dans Regestes
n. 1003.
28 ÉTUDES BYZANTINES

άπερ μοι το της ταπεινής μου συνειδήσεως κριτήριον ύποτίθησιν άδεκάστως,.

ούκ αποκρύψω.
Ό Νικαίας δλισθον πέπονθεν εν Φιλιππουπόλει (1), ότε δηλαδή τοις
Άρμενίοις ενώπιον του της ευσέβειας υπερμάχου, του κρατίστου μου
βασιλέως, άντικαθ ιστάμενος διελέγετο" εκείνων γαρ ερωτώντων ά μη
έδει, αύτος κατέθετο, κατά συναρπαγήν ϊσως παραφθεγξάμενος (2). Έχρήν
μένουν μέχρι τούτου στήναι και μηκέτι περαιτέρω προβήναι" οΰτω γαρ
προσεδεόμεθα' άλλ'
αν ουδεμίας νυν θεραπείας ούτος, ούκ οίδ' δπως. ειπείν,,
έπισυστήναι τω λόγω έκείνω προθέμενος, μετακαλεΐν τίνα τη περί τούτου·
εκθέσει, ως μη ώφελεν, έπεβάλετο, έπιχειρήματί (3) τε και κατασκευή,.
ώς ωετο, τον λόγον έκράτυνεν. Έν τούτοις τοίνυν τοις παρ' αύτοΰ συγγρα-
φεΐσι τινά μέν είσιν εμφασιν αιρετικής εννοίας παρέχοντα, τινά δε δόξαν (35ν )
ούκ ορθήν ύπεμφαίνοντα, άλλα δε και προδήλως τής 'Εκκλησίας αλλότρια,
ώς και αύτος εγγράφως καθωμολόγησεν. Ούτως ούν εχόντων των
συγγραμμάτων, και τών έπισφαλώς έκληφθέντων παρ' αύτοΰ προ καιροΰ πάλιν εγγράφως
άποβληθέντων, και δεχθέντος μέν αύτοΰ εις μετάνοιαν τηνικαΰτα, τα νυν
ζητήσεως'
δε και τής περί τής έπιτιμίας αύτοΰ προτεθείσης εις μέσον,,
και τών ίερωτάτων αρχιερέων και ημετέρων συλλειτουργών εις διαφόρους
γνώμας μεμερισμένων, και τών μέν δεχόμενων αυτόν, τών δε πάλιν άπο-
βαλλομένων, άλλων έπαμφοτεριζόντων, ώς έ'οικε, και ετέρων τας ιδίας
γνώμας έξαρτώντων ημών και τή ημετέρα γνώμη κατατιθεμένων συντί-
θεσθαι (4), πολλά διανοούμενος υπέρ τοΰ άδελφοΰ, πιστεύσατέ μοι, και
μύριους λογισμούς άνελίττων, οΰτε τοις άντιλέγουσιν επί τή τούτου υπο8ογΎ^
έ'χω ευχερώς άντιφέρεσθαι και το δοκοΰν άποδέχεσθαι, (οιδα γαρ ώς το
μικρόν ετι παρασφαλήναι τής ευθείας επισφαλές), αλλ' ουδέ τοις τα τής;
φιλανθρωπίας σπλάγχνα τω παρενεχθέντι τοΰ εικότος άνοίγουσιν έπιμέμφο-
μαι, έπεί και αύτος φιλανθρωπίας χρήζοντα έμαυτον συνεπίσταμαι* θαυμάζω
δε μάλλον και τούτους τής φιλανθρωπίας χάριν και επαινώ, Οτι και τής
τών θείων πατέρων πράξεσιν έντυγχάνων, ευρίσκω το τής φιλανθρωπίας:
σπλάγχνον πολύ πλουτοΰντας αυτούς, και πρόφασιν άεί συμπαθείας έπιζη-
τοΰντας. Έπί τούτοις ό ταπεινός εγώ, και το τοΰ κοινοΰ πληρώματος
λογιζόμενος σκάνδαλον, και τρόπον ζητώ δι'ού μήτε τα τής αγάπης σπλάγχνα
τω Νικαίας άποκλεισθήναι δια τής μετανοίας, μήτε την φιλανθρωπίαν
επισφαλή δια τοΰτο έπιδειξώμεθα και' παρόδου πρόφασιν δόξωμεν διδόναι
τισίν, ώστε καθ' οίονδήτινα τρόπον την εκκλησιαστική ν παράδοσιν παρα-

(1) Regestes n. 1002 (mention).

(2) Nicét. Chon. (P. G., t. CXL; col. 136) accuse Eustrate d'imprudence de langage
même dans les discussions avec les Latins.
(3) Allusion à la méthode dialectique d'Eustrate; cf. Syllabus, proposit. 23 et 24.
(4) Ces attitudes variées se manifestent dans le vote qui a suivi le discours.
 EUSTRATE DE JMICEE 29
τρέχεσθαι. Συνορώ τοίνυν κατ' οικονομίας (1) λόγον όμου και φιλανθρωπίας
τον τιμιώτατον συνάδελφον ημών και μητροπολίτην Νικαίας την ιδίαν
Ιχειν τιμήν και το της άρχιερωσύνης αξίωμα και την κατ' αυτόν έκκλησίαν,
συν[τε]τριμμένον μέντοι και ταπεινωθέντα και την του σφάλματος θεραπείαν
δέξασθαι, της δε ιερουργίας μη άψασθαι, μέχρις ού, θεοΰ τε δίδοντος και
αύτοϋ καρπούς άξιους μετανοίας έπιδεικνυμένου, δοκιμάση ή ημετέρα
ευτέλεια μετά και των τηνικαΰτα παρατύχόντων αρχιερέων και τούτο
γενέσθαι' οφείλει μέντοι και λίβελλος (2) δοθήναι παρ' αύτοΰ, παριστών
το ορθόδοξον αύτοΰ φρόνημα νυν τε και εις το μέλλον, μετ' ασφαλείας (3)
ένωμότου κατά τάς των αγίων παραδόσεις.

II
Vote des membres du synode (4).

Άναγνωσθείσης οδν της εγγράφως εκτεθείσης εναγχος ταύτης της

ημών μετριοτητος γνώμης περί της ζητούμενης έπιτιμίας του ίερωτάτου
μητροπολίτου Νικαίας, ερωτηθέντες οι ίερώτατοι αρχιερείς (5) είπον
ει γε ταύτη έμμένουσι (6), ώστε και εις Ιργον είναι το γνώματεΰσαι.
α- β. Οι ίερώτατοι μητροπολΐται ό 'Εφέσου και ό 'Ηράκλειας στοιχείν
εφησαν τη της τοιαύτης γνώμης οικονομία, είπερ τα μεν άλλα δοθώσι τω
ίερωτάτω μητροπολίτη Νικαίας, ή ιερουργία δε έπισχεθη αύτω εις το
παντελώς.
γ. Ό Κυζίκου, « άποδώην αν αύτω την δεσποτικήν γνώμην τυγχάνειν »,
εφησεν, « αν μήτε ούτως δοθη τω πανιερωτάτω μητροπολίτη Νικαίας
το ίερουργεΐν » .
δ. Ό Σάρδεων δούναι καΐ αυτός εφη γνώμην πρότερον, επεσθαι δε τη
δεσποτική γνώμη δτι εγγράφως συνέθετο ύπείκειν τω άγιωτάτω Πατριάρχη
και άκολουθεΐν τοις παρ' αύτοΰ οίκονομηθεΐσι καθώς τα της αύτοΰ γνώμης
ρητά διαγνωματεύουσι' μηδέ γαρ ε'ιδέναι αρχιερέα την ίερουργίαν έτέρως
καθάπαξ άφηρημένον.
(1) Condescendance; Péri oikonomias est le titre d'un ouvrage aujourd'hui perdu d'Euloge
d'Alexandrie sur la réconciliation des hérétiques; cf. Photius, Biblioth. n. 182 : P. G., t. CIIIV
col. 532; citation dans Théodore Studite, Lettre à Naucrace P. G., t. XGIX, col. 1085 c.
(2) Rétractation, abjuration de l'hérésie; cf. les libelles de Basile d'ANCYRE et Théodose
d'AMORiuM à la Ire Session du VIIe Concile, Labbe VII, 60; et Regestes n. 343, 351 et 352.
(3) Profession de foi avec serment donnée par. écrit par tout évêq.ue élu; cf. Discours de
Nicétas : asphalisamenoi. esphalisato phylattein : Paris, suppl. gr. 1179, f. 37V, 38V et 39.
(Ces deux sens des n. 2 et 3 sont à ajouter dans Ducange, Glossarium, ad verba).
(4) Paris, suppl. gr. 1179, f. 36-37 (...= leçon probable).
(5) Le rang des métropolites est celui de la dignité de leurs sièges; cf. V. Grumel, Les
métropolites syncelles, Études Byzantines III (1945), 103 sq.
(6) Le vote suit immédiatement la proposition du Patriarche et porte sur l'acceptation
ou le rejet de celle-ci.
30 ÉTUDES BYZANTINES

ε. Ό Νικομήδειας στοιχεΐν τη γνώμη του δεσπότου είπεν, μόνον έ'λεγε

την ίερουργίαν μη συγχωρεΐν τω μητροπολίτη Νικαίας.
στ. Σεβάσεσθαι την δεσποτικήν γνώμην και ό Νεοκαισαρείας εΐπεν,
άλλα την ίερουργίαν μη συγχωρεΐν Ολως τφ μητροπολίτη Νικαίας.
ζ. Ό ιερώτατος μητροπολίτης Καρίας και πάλαι μεν τοις γνωματευθησο-
μένοις παρά του άγιωτάτου δεσπότου έ'φησεν στοιχήσαι, και νυν δη άκολουθειν
τοις τε ρήμασι και τη έννοια της δεσποτικής γνώμης.
η. Ό ιερώτατος μητροπολίτης Κορίνθου και τη προτεραία περί της του
Νικαίας έπιτιμίας ερωτηθείς υπ' αύτοΰ και του φιλοχρίστου και ευσεβέστατου
ημών βασιλέως, εΖπεν, Οτι « δ εάν δόξη περί της κατά του Νικαίας υποθέσεως
οίκονομηθήναι τω άγιωτάτω ημών δεσπότη και οίκουμενικω Πατριάρχη,
τούτο στέρξω κάγώ, και νυν δε πάλιν ταΰτα φημί" δια τοϋτο και τοις
εναγχος οικονομηθεΐσι περί τοΰδε παρά του άγιωτάτου ημών δεσπότου,
μηδέν κατά τό δλως διαφερόμενος ή αμφιβάλλων, άπαραλλάκτως στοιχώ
κατά τε την λέξιν και τον νουν ού μην δε τούτοις, άλλα και έ'τι εις τό εφεξής
τοις ύστέρως οίκονομηθησομένοις ».
θ. Και ό Λαρίσσης στοιχεΐν Ιφησε τή δεσποτική γνώμη.
ι. Ό Ναυπάκτου, και πρώην τοις μέλλουσι παρά του άγιωτάτου
Πατριάρχου γνωματευθήναι συντίθεσθαι εφη, και νυν δε τή γνώμη τούτου άκολουθειν'
άλλα και εν τω μέλλον τι επεσθαι τοις οίκονομηθησομένοις παρά του1
άγιωτάτου ημών δεσπότου.
ια. Ό Τραϊανουπόλεως την επί τω θεοφιλεστάτω μητροπολίτη Νικαίας
έ'φησε γνώμην του άγιωτάτου ημών δεσπότου και οικουμενικού Πατριάρχον
άποδέχεσθαι, τιμαν τε και άσπάζεσθαι, « και μάλλον δτι έπί τα φιλανθρω-
πότερα όοώ νεύειν και χρηστοτερας τω Νικαίας και εις τό μέλλον ελπίδας
παρέχουσιν ».
ιβ. Ό Ίεραπόλεως επεσθαι εφη τή (36ν) δεσποτική γνώμη' και γαρ
τής ιερουργίας είργειν, των οίκονομηθησομένων παρά του άγιωτάτου
δεσπότου.
ιγ. Ό Χωνών έ'φησεν « έ'γωγε και ούκ εξ υποθήκης έ'γραφον πρότερον
και νυν σπεύο'ω και λέγειν ώς ει μεν έν τή κατ' αυτόν ενορία ήν 6 Νικαίας
ούκ αν συνελειτούργησα τούτω »' ενταύθα δε μηδέ τι λέγειν πλέον, άλλα
τή οικονομία του άγιωτάτου Πατριάρχου επεσθαι και μη άντιλέγειν αύτω"
είδέναι γαρ τον άγιώτατον δεσπότην εκείνο πράξασθαι μέλλοντα, όπερ
αρέσκει θεώ.
ιδ. Ό μητροπολίτης Άπαμείας στοιχεϊν έ'φησε τή του δεσπότου γνώμη,
εάν τω θεοφιλεστάτω μητροπολίτη Νικαίας έπισχεθή τό ίερουργειν εις
τό διηνεκές.
ιε. Ό Κερκύρας έ'φησεν « έν άπασι στοιχώ και αυτός τή γνώμη του
άγιωτάτου δεσπότου και Πατριάρχου και τοις ρήμασι και τοις νοήμασι,
 EUSTRATE DE NICEE 31
ουκ άνεχόμενος λέγειν και περί της Ιερουργίας ώς έφαρμοζούσης τω ίερωτάτω·
μητροπολίτη Νικαίας, εως αν έντύχω λόγοις ισχυροΐς και κωλυτικοΐς
της τοιαύτης ορμής ».
ιστ. Ό αρχιεπίσκοπος Βιζύης έκθειάζων καΐ παραδεχόμενος την γνώμην
του παμμάκαρος και άγιωτάτου ημών δεσπότου, έπί μεν τοις άλλοις τοις
οικονομικώς έκφωνηθεΐσι λέγει μη άντιτε'ινειν, περί δε της ιερουργίας
εφησεν ώς « ει μη ίδω έπ' Ιργοις αύτοΐς έκβεβληκότα (5) τους τρόπους
της μετανοίας, και εξ αυτών καρπών φανεροΰντα και την άλλην τών
μητροπόλεων κατεύνασιν, και περί αυτής τελείαν δέξωμαι πληροφορίαν,. όπως
δη το λειτουργεΐν τινχ οικονομικώς και φιλαδελφικώς αύτω συγχωρουμένην,
κατά την γνώμην τών προκεκηρυγμένων την άκρίβειαν ιερών πατέρων,
νυν γνωματεύω ».
ιζ. Ό Λεοντοπόλεως' « κατά μεν πάντα τα άλλα δέχομαι », έφησεΤ
« την γνώμην του δεσπότου και αποδέχομαι, ει και τελείως έπί το φιλάν-
θρωπον ρέπει' ένέργειαν δε ίερατικήν ού συναινώ δοθήναι τω μητροπολίτη.
Νικαίας ποτέ, άλλα και ζητώ έγγραφήναι τω τής Εκκλησίας συνοδικώ
τα παρ' αύτω άναθεματισθέντα, ώς αν είη δήλα και εις τδ μετέπειτα, καΐ
μή προσκόψη άλλος τις έπί τούτοις επίσης, φανήναι δε και τους άλλους
λόγους αύτοϋ » .
ιη. *Ο Μαρώνειας' « και πρότερον και νυν στοιχώ τή τρΰ άγιωτάτου
ημών δεσπότου γνώμη », κατέθετο, « ακολουθών και τοις ρήμασι τούτον
και τοις νοήμασι ».
ιθ. Ό Παρίου τή δεσποτική γνώμη στοίχων κατά τα άλλα, την Ίερουργίαν
μή δούναι ποτέ τω Νικαίας ειπεν.
κ. Ό Λευκάδος ολοσχερώς τή δεσποτική γνώμη στοιχεΐν κατέθετο.
κα. Ό Σουγδοφούλλου τή γνώμη του δεσπότου στοιχεΐν εφησε κατά
τα άλλα, την ίερουργίαν δε μηδέποτε συγχωρεΐν τω Νικαίας.
κβ. Και ό αρχιεπίσκοπος 'Αγχιάλου είπε' « συντάττομαι, ώς ει μέχρι
τής τι- (37) μής τής καθέδρας και του τα τής μητροπόλεως πορίζεσθαι
την έπί τω Νικαίας οίκονομίαν τής άγιωσύνης σου περιορίζετε, δέχομαι
την γνώμην αύτος και αποδέχομαι' ει δε ίερουργίαν αύται έγχειρίσαι ποτέ
και συλλειτουργεΐν περιλήψετε, άπορρήγνυμι τής κοινωνίας έμαυτον τής
άγιωσύνης σου και τών άλλων αρχιερέων τών τοΰτο συνδιαγνωσόντων
αύτη ».
32 ÉTUDES BYZANTINES

III

Lès 24 propositions d\Eustrate de Nicée(l).

Τα κακώς εκτεθέντα κεφάλαια περί της αρρήτου ένσάρκου οικονομίας

του Κυρίου και Θεοΰ και Σωτήρος ημών Ίησοΰ Χρίστου παρά Ευστρατίου
του μητροπολίτου Νικαίας.
α. 'Ότι προσκυνεί δουλικώς τό άνθρώπινον του Σωτήρος Χρίστου τή
άπροσίτω θεότητι, και ούκ εν γη μόνον, άλλα και εν ούρανοΐς (2).
β. "Οτι και του προσκυνεΐν εν τοις ούρανοΐς μάρτυρα παρεισάγει τόν
μη 1ουτω δοξάζοντα θεσπέσιον Κύριλλον, ποτέ μεν λέγοντα' τόν·προσκυνοΰντα
μεθ'ήμών ανθρωπίνως και προσκυνούμενον ώς θεόν, και .ούκ εν γή μόνον,
άλλα και εν τοις 2 ούρανοΐς, ποτέ δε πάλιν άναβοήσωμεν τοίνυν κατά
καιρούς και εις την άνω· πόλιν, οΐά τε λεκτοί τε 3 και ιεροί, συνόντος
ήμΐν και ηγουμένου Χρίστου, του δι' ήμαςκαθ'ήμας γενομένου και συμπροσ-
κυνοΰντος ήμΐν (3).
γ. "Οτι προσκυνεί το πρόσλημμα ώς κτίσμα και την προσήκουσαν
τιμήν απονέμει τω κτίσαντι, και ώς κτίσαντι και ώς ύπερέχοντι (4).
δ. "Οτι αύτοΰ έφίεται και υπ' αύτοΰ τελειοΰται, και μάλλον των άλλων,
δσω και τω4 τελειουντι Λόγω κατά μίαν ύπόστασιν ήνωται.
ε. "Οτι προς αυτόν επιστρέφει, ε'ίπερ και πάσι τοις ποιήμασι τό προς
τόν πλάσαντα νεύειν και έπιστρέφειν ώς έφικτόν άνάβασίς έστι και τελείω-
σις (5).
στ. 'Ότι τω προσλήμματι ώς ποιήματι λατρεύειν θεω έντέτακται 5,
όπερ εστί δουλεύειν και θεραπεύειν τοις ένεργήμασιν (6).
ζ. "Οτι λατρείαν και δουλικήν ύπηρεσίαν προσφέρει άεί ώς χτίσμα, τω
κτίσαντι (7).

1. ιιέν Ρ. 2. τοΐς omittit P. 3. τε om. P. 4' τω om. P. 5. υποτε'τακται Ρ.

(1) Ambros. gr. M 88 sup. (= Martini Bassi, n. 534) fol. 287e-289 (= A), et sa copie
probable, Paris, gr. 3115, fol. 49-52 (= Ρ). Dans son libelle (Séméioma, Regestes, n° 1003)
Eustrate affirme avoir puisé dans saint Cyrille (Traité aux Princesses et Commentaire
sur saint Jean) les arguments de ses deux traités. Les notes ci-dessous mo-ntrent à quel point
son affirmation était vraie. Faute d'avoir son texte, condamné au feu, nous ignorons l'usage
dialectique qu'il en fit.
(2) Cyrill. Alex, ad Reg. Π, 44 (= P. G. t. LXXVI, col. 1397A); in Jo. II, 5 (= P. G.
t. LXXIII, col. 304D); Reg. II, 8 (== 1345A).
(3) Reg. Π, 12 (1349C); ib. 32 (1377B).
(4) Jo. II, 5 (313A); ib. (305B); Reg. II, 32 (1377A).
(5) Reg. II, 41 (1392A).
(6) Reg. II, 26 (1369A); ib. 23 (1365C).
(7) Reg. II, 43 (1396B).
 EUSTRATE DE NICÉE 33

η. "Οτι μόνον1 εν τω Λόγω ύφέστηκε και ναός εκείνου εστίν

αχώριστος, αγνός τε και άμωμος και αληθώς άξιόθεος (1).
(50) θ. "Οτι ώσπερ λειτουργικά πνεύματα λέγεται τα τω θεώ
υπηρετούντα τε και λατρεύοντα, και δουλικώς ταΰτα ποιοΰντα ώς κτίσματα,
πρόσλημμα."
οΰτω δή και το
ι. "Οτι πληρούν έστιν αεί τη Τριάδι το καθήκον αύτω, έπιστρέφον 2
δηλονότι προς την τών απάντων αρχήν, και άμεταστρεπτί επί τής πρώτης
έχόμενον άγαθότητος, και δια τής οικείας αύτοΰ ενώσεως έξηρτημένον
αύτω.
ια. "Οτι μέγιστον αρχιερέα και παναγιώτατον, ού τον θεον Λόγον, άλλα
το πρόσλημμα φησί (2).
ιβ. "Οτι τη τών αρετών τελειότητι καθαιρόμενον και προς τον κτίσαντα
άξίως άναφερόμενον (3).
ιγ. "Οτι εμπαθές, δ και φρικτον ειπείν (4).
ιδ. "Οτι μέτρον ελευθερίας τίνος δίδωσι μετά την άνάστασιν τω άνθρω-
πίνω του Σωτήρος Χρίστου (5).
ιε. "Οτι εκείνος επαινετός, δς, έχων την φύσιν δυναμένην κακίας εχεσθαι,
άπόσχηται ταύτης και μείνη εν καθαρότητι' τοιούτον δέκαί το πρόσλημμα (6).
ιστ. "Οτι ή προσκύνησις, ην προσφέρει το άνθρώπινον του Σωτήρος
Χρίστου, κτισματική, πλασματική, δουλομορφική, προσκυνητική και
δουλική (7).
ιζ. "Οτι αδύνατον φύσιν κτιστήν άπελευθέραν ποτέ γενέσθαι του κτίσαν-
τος*
ώστ', έπεί έξ αρχής ευθύς ποιηθέν και κτισθέν συνέστη το πρόσλημμα,
κτίσμα υπήρξε και ποίημα και δοϋλον φύσει του ποιήσαντος και κτίσαντος'
και ή δουλεία αύτη ουσιώδης και άναπόβλητος. Είτα μετ' ολίγα επάγει*
« ει και πλεΐόν τι τω προσλήμματι γέγονεν, ελαιον άγαλλιάσεως παρά τους
μετόχους αύτοϋ κεχρισμένω » (8).
ιη. "Οτι ει κτίσμα κατά την κάτω γέννησιν ή σοφία, κτίσμα πάντως το
κάτω γεγεννημένον ει δε τοΰτο, πώς θεός απλώς; ώς γαρ θεός ων ό Λόγος
ού κτίσμα εστίν, ούτω κτίσμα υπάρχον το πρόσλημμα, ού θεός ώς 3

Χ· μόνος ΑΡ, legendum μόνον, cf. semeioma. 2. επιστρέφων Α. 3. ante λόγος addit ό Ρ.

(1) Reg. II, 22 (1364Β).

(2) Reg. Ι (1252Β); ib. (1312A); Reg. II, 26 (1369B); Jo. XI, 8 (P. G. t. LXXIV, col.
505D).
(3) Reg. II, 41 (1392B).
(4) Reg. II, 42 (1393B); ib. 55 (1412 sq).
(5) Reg. I (1224B); ib. (1273A); Reg. II, 49 (1404B).
(6) Reg. II, 40 (1389G).
(7) Reg. II, 8 (1345C); Jo. II, 5 (308A et 312D).
(8) Jo. II, 5 (30.5D); Reg. I (1220D); Jo. II, 5 (308A).
3
 34 ÉTUDES BYZANTINES
Λόγος, άλλα τρόπον έτερον, και λ ο τρόπος δήλος, Οτι τω θεώ ένυπόστα-
τον (1).
ιθ. "Οτι, ετέρα τη φύσει καΐ τη άξια το πρόσλημμα και. το προσλαβόμενον,
και ώς κατά γε ταΰτα ούκ έ'στι τα αυτά" πώς γαρ φ κεχάρισται το θεός
όνομα ταύτόν κατά ταύτα τω δς τοΰθ' υπάρχων ουσιωδώς έχαρίσατο
αύτώ (2);
κ. Προς δε τούτοις" ει δουλεΰον ετι τοις πολλοίς δηλονότι πάθεσιν,
εύ έδούλευεν εκείνο ις, δτι μάλλον ύπεΐκε τω ένί και πρώτω Δεσπότη και
κυριωτάτω και κοινοτάτω και ύπερέχοντι, και προς την εκείνου δεσποτείαν
και τα πολλά έβιάζετο άναφέρεσθαι, πώς ούκ εισέτι άπαλλαγεν τών πολλών
τω ένί καθαρώς ύπείξει Δεσπότη, κάκείνω τιμήν άνοίσει την έκείνω φύσει
προσήκουσαν;
κα. "Οτι ώς αί ύπέρτεραι δυνάμεις μάλλον και οίκειότερον τω αΐτίω
δουλεύουσιν, ούτω το εκ τών εσχάτων πάντων γεγονός ύπερέκεινα δια
τήν προς τόν Λόγον κατά μίαν ύπόστασιν ενωσιν, μη μέντοι και του είναι
αίτιατόν άποστάν, γνησιώτερόν τε και καθαρώτερον τω αίτίω λατρεύσειεν
ή έρεΐν τις τολμήσει; (3).
κβ. "Οτι ώσπερ της τών πολλών δουλείας άπήλλακται και άπηλευθέρωται,
ούτω και της του ενός και κοινού λατρείας άφέστηκεν.
κγ. "Οτι ό άναιρών της τέχνης τόν λόγον και της επιστήμης τήν έπιχείρη-
σιν, όδω προβαίνων μάτην έρεΐ και του θεοΰ γενέσθαι τήν σάρκωσιν.
κδ. "Οτι πανταχού τών ιερών και θείων λογίων ό Χριστός συλλογίζεται
άριστοτελικώς (4).
Χ. και om. P.
Pierre Joannou.
Munich.
(1) Reg. II, 50 (1405A); ib. 34 (1381A); ib. 3 (1340D).
(2) Reg. I (1221).
(3) Reg. II, 8 (1344G).
(4) Suivent dans P. fol. 52 sqq. les deux anathématismes du Synodicon et le Séméioma
= Regestes, n° 1003).