GIÁO TRÌNH - Cơ ứng dụng (Ngô Kiều Nhi Cb)

1
ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC BAÙCH KHOA
Ngoâ Kieàu Nhi (chuû bieân) - Tröông Tích Thieän
CÔ ÖÙNG DUÏNG
NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH - 2003
2
MUÏC LUÏC
Lôøi noùi ñaàu 5
Phaàn A
Chöông 1 ÑOÄNG HOÏC 7
1.1 Ñoäng hoïc ñieåm 7
1.2 Baäc töï do vaø toïa ñoä suy roäng cuûa cô heä 14
1.3 Caùc chuyeån ñoäng cô baûn cuûa vaät raén 16
1.4 Chuyeån ñoäng phöùc hôïp cuûa vaät raén 18
Caâu hoûi oân taäp lyù thuyeát 21
Chöông 2 CAÙC CÔ CAÁU THOÂNG DUÏNG 23
2.1 Moät soá khaùi nieäm 23
2.2 Cô caáu boán khaâu chöùa caùc khôùp loaïi 5 26
2.3 Cô caáu ba khaâu 31
2.4 Truyeàn ñoäng nhôø phaàn töû meàm 36
Chöông 3 ÑOÄNG LÖÏC HOÏC 38
3.1 Taùc ñoäng cô hoïc 38
3.2 Vít xoaén cuûa heä löïc, vít xoaén ñoäng löïc hoïc cuûa cô heä 44
3.3 Nguyeân lyù cô baûn ñoäng löïc hoïc 45
3.4 Phaân loaïi caùc heä löïc 47
Chöông 4 PHAÛN LÖÏC LIEÂN KEÁT 55
4.1 Moät soá khaùi nieäm 55
4.2 Nguyeân lyù cô baûn ñoäng löïc hoïc ñoái vôùi vaät chòu lieân keát 56
4.3 Soá löôïng phöông trình caân baèng 58
4.4 Soá löôïng aån trong baøi toaùn xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát 62
4.5 Ñaëïc ñieåm heä löïc caân baèng goàm hai löïc vaø ba löïc 64
4.6 Xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát cuûa heä nhieàu vaät 66
Höôùng daãn giaûi baøi taäp 67
Phaàn B
Chöông 5 Caùc khaùi nieäm cô sôû cuûa Cô hoïc vaät raén bieán daïng 74
5.1 Phöông phaùp maët caét 74
5.2 Traïng thaùi öùng suaát taïi moät ñieåm 100
5.3 Traïng thaùi bieán daïng taïi moät ñieåm 115
5.4 Ñònh luaät Huùc 117
3
Chöông 6 Caùc chæ tieâu beàn 136
6.1 Ñaëc tröng cô hoïc cuûa vaät lieäu 136
6.2 Caùc giaû thuyeát beàn 141
6.3 Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán phöông phaùp xaùc ñònh öùng suaát vaø chæ tieâu beàn146
6.4 Hieän töôïng moûi 150
6.5 Hieän töôïng taäp trung öùng suaát 158
Chöông 7 Traïng thaùi öùng suaát caùc ñieåm cuûa thanh 163
7.1 Caùc tieân ñeà cô sôû 164
7.2 Bieåu thöùc tính öùng suaát phaùp σz 167
7.3 Bieåu thöùc tính öùng suaát tieáp 185
7.4 Ñieàu kieän beàn 204
Chöông 8 Bieán daïng cuûa thanh 234
8.1 Môû ñaàu 234
8.2 Phöông phaùp tích phaân phöông trình vi phaân 235
8.3 Phöông phaùp naêng löôïng 251
Chöông 9 TÍNH OÅN ÑÒNH CUÛA THANH 339
9.1 Caùc khaùi nieäm 339
9.2 Thanh tieát dieän khoâng ñoåi moät nhòp chòu neùn ñuùng taâm 340
9.3 Giôùi haïn coâng thöùc Euler - khaùi nieäm ñoä maûnh 345
9.4 Phöông phaùp tính oån ñònh cuûa thanh chòu neùn 346
9.5 Thanh moät nhòp chòu neùn vaø uoán ngang phaúng ñoàng thôøi 348
9.6 Hieän töôïng maát oån ñònh uoán veânh 353
Phaàn C
Chöông 10 TRUYEÀN ÑOÄNG ÑAI 374
10.1 Khaùi nieäm chung 374
10.2 Nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa lyù thuyeát truyeàn ñoäng ñai 376
10.3 Tính truyeàn ñoäng ñai 381
10.4 Trình töï thieát keá truyeàn ñoäng ñai 385
Chöông 11 TRUYEÀN ÑOÄNG XÍCH 399
4
11.1 Khaùi nieäm chung 399
11.2 Caùc chi tieát maùy trong boä truyeàn xích 399
11.3 Nhöõng thoâng soá chính cuûa boä truyeàn 403
11.4 Tính truyeàn ñoäng xích 407
11.5 Löïc taùc duïng trong truyeàn ñoäng xích 409
11.6 Trình töï thieát keá boä truyeàn xích 410
Chöông 12 TRUYEÀN ÑOÄNG BAÙNH RAÊNG 413
12.1 Ñaïi cöông vaø phaân loaïi 413
12.2 Cô caáu baùnh raêng 415
12.3 Trình töï thieát keá boä truyeàn baùnh raêng 435
Chöông 13 TRUÏC - OÅ ÑÔÕ 437
13.1 Truïc 437
13.2 OÅ truïc 445
Phuï luïc 459
Taøi lieäu tham khaûo 487
5
LÔØI NOÙI ÑAÀU

Cô hoïc, laø ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu söï chuyeån ñoäng cuûa vaät chaát trong
khoâng gian theo thôøi gian. Caùc öùng duïng cuûa cô hoïc trong kyõ thuaät coù theå chia
laøm hai höôùng chính:
- Nghieân cöùu söï chuyeån ñoäng cuûa vaät theå, cuûa caùc boä phaän cuûa maùy moùc
- Nghieân cöùu veà ñoä beàn cuûa caùc boä phaän maùy moùc, coâng trình.
Ngöôøi kyõ sö luoân phaûi ñoái maët vôùi nhieäm vuï quaûn lyù, söû duïng maùy moùc,
coâng trình, neân duø thuoäc ngaønh naøo cuõng phaûi coù kieán thöùc veà cô hoïc.
Cuoán saùch CÔ ÖÙNG DUÏNG seõ cung caáp cho ñoäc giaû caùc kieán thöùc caàn
thieát veà cô hoïc, maø neàn taûng cô sôû kieán thöùc cuûa ngaønh khoâng phaûi laø cô hoïc.
Muïc tieâu cuûa taøi lieäu naøy nhaèm giuùp cho ngöôøi hoïc coù khaùi nieäm veà hai höôùng
öùng duïng neâu treân cuûa cô hoïc ñeå: moät laø hieåu ñöôïc caùch vaän haønh cuûa caùc boä
phaän cuûa maùy, hai laø coù khaùi nieäm veà caùc chæ tieâu beàn cô hoïc ñeå söû duïng thieát
bò, maùy moùc coâng trình moät caùch an toaøn.
Cô hoïc quan nieäm vaät chaát thuoäc moät trong caùc daïng (hay coøn goïi laø moâ
hình) sau:
1- Chaát ñieåm, khi kích thöôùc hình hoïc ñöôïc coi laø raát beù, coù theå boû qua, toaøn boä
khoái löôïng taäp trung vaøo moät ñieåm.
2- Vaät raén tuyeät ñoái, khi khoaûng caùch giöõa caùc ñieåm luoân khoâng ñoåi trong quaù
trình chuyeån ñoäng cuûa chuùng.
3- Vaät raén bieán daïng, khi khoaûng caùch giöõa caùc ñieåm coù thay ñoåi song voâ cuøng
beù so vôùi kích thöôùc cuûa toaøn vaät.
4- Löu chaát, khi söï thay ñoåi khoaûng caùch giöõa hai ñieåm khoâng theå cho laø voâ
cuøng beù, ñaây laø daïng cuûa vaät chaát ôû theå khí hay loûng.
Cuoán saùch goàm 3 phaàn, vaø trình baøy taäp trung vaøo caùc vaán ñeà lieân quan
ñeán 3 daïng ñaàu tieân.
Phaàn A. Muïc tieâu cuûa phaàn naøy laø trang bò caùc coâng cuï cô baûn ñeå sinh
vieân hieåu ñöôïc söï chuyeån ñoäng cuûa caùc boä phaän cuûa maùy moùc. Phaàn naøy ñöôïc
trình baøy trong caùc chöông 1, 2, 3, 4.
Phaàn B. Muïc tieâu cuûa phaàn naøy laø trang bò caùc kieán thöùc, khaùi nieäm veà ñoä
beàn cô hoïc cuûa vaät theå, caùc chæ tieâu vaø caùch tính toaùn chuùng. Phaàn naøy ñöôïc
trình baøy trong caùc chöông 5, 6, 7, 8, 9.
Phaàn C. Trong phaàn naøy, sinh vieân laøm quen vôùi caùc boä truyeàn cô khí phoå
bieán nhaát vaø caùch tính toaùn chuùng trong kyõ thuaät theo quy phaïm. Phaàn naøy ñöôïc
trình baøy trong caùc chöông 10, 11, 12, 13.
Ñeå giuùp sinh vieân, cuoái moãi chöông coù neâu caùc caâu hoûi ñeå höôùng daãn
6
ngöôøi hoïc oân taäp lyù thuyeát. Yeâu caàu veà kyõ naêng tính toaùn trong cuoán saùch naøy
chæ ñöa ra ñoái vôùi vieäc tính ñoä beàn. Vì vaäy cuoái caùc chöông cuûa phaàn B ñeàu coù
phaàn höôùng daãn caùch giaûi baøi taäp. Muïc tieâu chính cuûa vieäc höôùng daãn giaûi baøi
taäp ñöôïc taùc giaû taäp trung vaøo phaàn höôùng daãn phöông phaùp phaân tích cô heä, vaø
trình töï thöïc hieän giaûi ñoái vôùi töøng loaïi cô heä.
Phaàn A vaø phaàn B do PGS TS Ngoâ Kieàu Nhi bieân soaïn.
Phaàn C do TS Tröông Tích Thieän bieân soaïn.
Caùc taùc giaû baøy toû söï caùm ôn chaân thaønh ñeán caùc ñoàng nghieäp thuoäc
Phoøng Thí nghieäm Cô hoïc öùng duïng vaø Toå Giaùo trình Tröôøng Ñaïi hoïc Baùch
khoa - Ñaïi hoïc Quoác gia TP HCM ñaõ giuùp ñôõ raát nhieàu cho vieäc hoaøn taát cuoán
saùch naøy.
Caùc taùc giaû haân haïnh ñöôïc tieáp nhaän moïi yù kieán ñoùng goùp, xin vui loøng
gôûi ñeán ñòa chæ: Phoøng Thí nghieäm Cô hoïc öùng duïng Tröôøng Ñaïi hoïc Baùch khoa
- Ñaïi hoïc Quoác gia TP HCM, 268 Lyù thöôøng Kieät, Q.10. ÑT: (08) 8 637 868.
Caùc taùc giaû
7
Phaàn A
Chöông 1
ÑOÄNG HOÏC
1.1 ÑOÄNG HOÏC ÑIEÅM
1.1.1 Caùc khaùi nieäm vaø caùc ñaëc tröng chuyeån ñoäng cuûa ñieåm
Ñoäng hoïc laø moät phaàn cuûa cô hoïc nghieân cöùu caùch bieåu thò vò trí trong
khoâng gian cuûa caùc ñoái töôïng khaûo saùt. Söï thay ñoåi vò trí theo thôøi gian thì goïi laø
chuyeån ñoäng. Vì vaäy vieäc xaùc ñònh vò trí trong caû moät quaù trình thì goïi laø xaùc
ñònh chuyeån ñoäng.
Vò trí cuûa ñoái töôïng khaûo saùt, duø laø ñieåm hay laø vaät raén, luoân phaûi ñöôïc
xaùc ñònh trong ñieàu kieän ñöôïc chæ roõ tröôùc ñoái vôùi vaät theå naøo – vaät theå ñöôïc
choïn ñeå töø ñoù ta xaùc ñònh vò trí cuûa ñoái töôïng khaûo saùt, ñöôïc goïi laø vaät quy
chieáu hay heä quy chieáu.
Hình1.1: Chuyeån ñoäng cuûa ñieåm M ñoái vôùi vaät A

Ví duï, neáu ta choïn vaät A laøm heä quy chieáu ñeå khaûo saùt chuyeån ñoäng cuûa
M nhö treân hình 1.1a thì chuyeån ñoäng naøy ñöôïc goïi laø chuyeån ñoäng ñoái vôùi A,
hay chuyeån ñoäng trong heä quy chieáu A. Neáu trong baøi toaùn khaûo saùt, vaät A ñöôïc
cho bieát laø ñöùng yeân thì A ñöôïc goïi laø heä quy chieáu coá ñònh hay vaén taét laø heä coá
ñònh hay heä quy chieáu, ngöôïc laïi neáu A ñöôïc cho bieát laø chuyeån ñoäng thì A ñöôïc
goïi laø heä quy chieáu ñoäng, hay heä ñoäng. Trong muïc naøy, ta seõ nghieân cöùu caùch
bieåu thò chuyeån ñoäng cuûa ñieåm M trong heä coá ñònh, töùc A ñöôïc cho laø ñöùng yeân.
Treân caùc hình veõ, moät phaàn ñöôøng bao vaät quy chieáu coá ñònh luoân ñöôïc quy öôùc
kyù hieäu theâm caùc vaïch cheùo beân caïnh, ví duï nhö treân hình 1.1b thì ñöôøng bao
bieåu thò vaät A ñöôïc keøm theo caùc vaïch cheùo, hay treân hình 1.1c caùc truïc toaï ñoä
cuûa heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc ñöôïc thieát laäp gaén chaët vôùi A cuõng ñöôïc keøm theo
caùc vaïch cheùo.
Ñeå hieåu ñöôïc toaøn boä söï chuyeån ñoäng vaø caùc ñaëc ñieåm chuyeån ñoäng cuûa
8
ñieåm, ngöôøi ta duøng caùc ñaïi löôïng sau:
Hình 1.2: Bieåu thò chuyeån ñoäng cuûa ñieåm

1- Veùctô ñònh vò cuûa ñieåm, laø veùctô noái töø moät ñieåm thuoäc heä quy chieáu,
r
ñieåm O treân hình 1.2, ñeán ñieåm M ñöôïc khaûo saùt, veùctô naøy ta kyù hieäu laø r .
2- Khi ñieåm M thay ñoåi vò trí töø thôøi ñieåm naøy sang thôøi ñieåm khaùc thì
r r
veùctô ñònh vò r cuûa noù cuõng seõ thay ñoåi. Haøm r theo thôøi gian:
r r
r = r (t) (1.1)
ñöôïc goïi laø phöông trình chuyeån ñoäng cuûa ñieåm. Neáu ta coù ñöôïc haøm (1.1) thì
taïi baát kyø thôøi ñieåm naøo ta cuõng xaùc ñònh ñöôïc vò trí cuûa ñieåm M khaûo saùt, do
vaäy phöông trình chuyeån ñoäng theå hieän toaøn boä chuyeån ñoäng cuûa ñieåm.
3- Quyõ ñaïo cuûa ñieåm laø quyõ tích caùc ñieåm thuoäc heä quy chieáu truøng vôùi vò
trí cuûa ñieåm khaûo saùt taïi caùc thôøi ñieåm khaùc nhau.
r
4- Vaän toác hay veùctô vaän toác, kyù hieäu laø v , laø ñaïi löôïng ñöôïc xaùc ñònh
bôûi bieåu thöùc sau:
r
r dr
v=
dt (1.2)
uur
5- Gia toác hay veùctô gia toác, kyù hieäu laø W , laø ñaïi löôïng xaùc ñònh bôûi caùc
coâng thöùc sau:
r
uur dv
W=
dt (1.3)
r
uur d2 r
W= 2
hay dt (1.4)
1.1.2 Ñaëc ñieåm cuûa veùctô vaän toác vaø veùctô gia toác
1- Tieáp tuyeán vaø maët phaúng maät tieáp
9
Hình 1.3: Tieáp tuyeán vaø maët phaúng maät tieáp
Theo hình hoïc giaûi tích thì taïi moãi ñieåm treân moät ñöôøng cho tröôùc toàn taïi moät
tieáp tuyeán vaø moät maët phaúng maät tieáp cuûa ñöôøng ñoù. Tieáp tuyeán vaø maët phaúng
maät tieáp taïi ñieåm A cuûa ñöôøng L (H.1.3) ñöôïc ñònh nghóa nhö sau:
r
a) Tieáp tuyeán taïi A cuûa L: kyù hieäu Δ r , laø veùctô noái giöõa ñieåm A vaørñieåm A1
raát gaàn ñieåm A, cuõng thuoäc ñöôøng L. Khi A1 tieán ñeán A thì phöông cuûa Δ r tieán tôùi
vò trí giôùi haïn, phöông naøy goïi laø phöông tieáp tuyeán taïi A cuûa L. Ñöôøng thaúng coù
phöông truøng vôùi phöông tieáp tuyeán taïi A ñöôïc goïi laø ñöôøng tieáp tuyeán cuûa L taïi A.
r
Veùctô ñôn vò treân ñöôøng tieáp tuyeán, kyù hieäu laø τ , goïi laø veùctô tieáp tuyeán ñôn vò cuûa
L taïi A. Khi L laø ñöôøng thaúng thì tieáp tuyeán coù phöông truøng vôùi L.
uur
b) Maët phaúng maät tieáp cuûa L taïi A: bieåu thò τ1 laø veùctô tieáp tuyeán ñôn vò
uur r uur
cuûa L taïi A1. Di dôøi goác cuûa τ1 töø A1 ñeán A, vaø keû maët phaúng chöùa τ vaø τ1
ñaët goác taïi A. Khi cho A1 tieán ñeán A thì maët phaúng naøy seõ tieán ñeán vò trí giôùi
haïn, goïi laø maët phaúng maät tieáp cuûa L taïi A. Trong tröôøng hôïp ñöôøng L naèm
hoaøn toaøn trong moät maët phaúng, L ñöôïc goïi laø ñöôøng cong phaúng, thì maët phaúng
maät tieáp taïi taát caû moïi ñieåm cuûa ñöôøng cong ñeàu truøng nhau vaø truøng vôùi maët
phaúng chöùa ñöôøng cong. Khi ñöôøng L laø ñöôøng thaúng thì maët phaúng maät tieáp thu
veà thaønh moät ñöôøng truøng vôùi L.
2- Phöông cuûa veùctô vaän toác vaø caùc veùctô gia toác
Giaû söû L laø quyõ ñaïo cuûa ñieåm M. Giaû söû taïi thôøi ñieåm khaûo saùt, ñieåm M
coù vò trí taïi ñieåm A cuûa ñöôøng L, vaø sau moät khoaûng thôøi gian Δt, ñieåm M coù vò
trí taïi A1 cuûa L. Töø coâng thöùc (1.2) ta thaáy:
r r
r dr Δr
v= = lim
dt Δt→0 Δt (a)
r r
Töø coâng thöùc (a) ta thaáy phöông cuûa v laø phöông cuûa Δ r khi Δt→0. Tuy
nhieân khi Δt → 0 thì A1 → A. Theo ñònh nghóa veà tieáp tuyeán neâu ôû treân thì
r
phöông
r
giôùi haïn cuûa Δ r chính laø phöông tieáp tuyeárn cuûa L taïi A. Vaäy phöông cuûa
v truøng vôùi phöông tieáp tuyeán cuûa L taïi A. Vì vaäy v coøn ñöôïc vieát döôùi daïng:
r r
v = τ.v (1.5)
r r Δr
v = τ. lim
Δt→0 Δt
hay
Neáu kyù hieäu chieàu daøi cung ño giöõa A1 vaø A treân L, nhaéc laïi L baây giôø laø
quyõ ñaïo cuûa ñieåm M, laø Δs thì ta coù theå cho raèng:
Δr ≈ Δs (b)
10
Vôùi (b), töø coâng thöùc (1.5) vaø (1.6) ta coù:
Δr Δs
v = lim = lim = s&
Δt→ 0 Δt Δt→0 Δt
(1.7)
s laø giaù trò ño treân ñöôøng L töø vò trí ñieåm M ñeán moät ñieåm O treân L (H.1.4).
Hình 1.4: Vò trí ñieåm M treân quyõ ñaïo

Giaù trò s laø giaù trò ñaïi soá, coù daáu (+) hay (-) do quy ñònh phía naøo laø (+),
phía naøo laø (-) so vôùi vò trí goác O. Phöông cuûa veùctô vaän toác cuûa ñieåm M taïi A
r r
truøng vôùi τ vaø taïi A1 truøng vôùi τ1 (H.1.5). Ta vieát laïi coâng thöùc (1.3) nhö sau:
r
Hình 1.5: Phöông cuûa veùctô Δ v
r
uur Δv
W = lim
Δt→0 Δt
(c)
uur r
Töø coâng thöùc (c), ta thaáy phöông cuûa W truøng vôùi phöông cuûa Δ v khi
uur
v
Δt→0, töùc khi A1 → A. Dòch chuyeån 1 song song cho coù goác taïi A (H.1.5) thì
r r uur
v τ vaø τ1
Δ naèm trong maët phaúng chöùa . Khi A1 → A thì maët phaúng naøy, theo
ñònh nghóa veà maët phaúng maät tieáp neâu ôû treân, trôû thaønh maët phaúng maät tieáp cuûa
uur
L taïi A. Vaäy veùctô W naèm trong maët phaúng maät tieáp cuûa L taïi A. Löu yù phöông
r r uur
Δ v , ta nhaän thaáy Δ v höôùng veà beà loõm cuûa quyõ ñaïo, vaäy W cuõng höôùng veà beà
loõm cuûa quyõ ñaïo.
Ta thieát laäp maët phaúng toïa ñoä trong maët phaúng maät tieáp coù truïc toïa ñoä τ,
r
ñöôïc goïi laø truïc tieáp tuyeán (H.1.6) truøng phöông vôùi tieáp tuyeán ñôn vò τ vaø truïc
n vuoâng goùc vôùi truïc τ, coù chieàu höôùng veà phía phía beà loõm cuûa quyõ ñaïo.
11
r uur
Hình 1.6: Bieåu thò v vaø W trong heä truïc toïa ñoä töï nhieân
Truïc n ñöôïc goïi laø truïc phaùp tuyeán chính, ta kyù hieäu veùctô ñôn vò chæ
ur
phöông cuûa truïc n laø n vaø goïi laø veùctô phaùp tuyeán chính ñôn vò . Heä truïc toïa ñoä
τ - n ñöôïc goïi laø heä truïc toïa ñoä töï nhieân.
r uur
Bieåu thò v vaø W bôûi toång caùc thaønh phaàn cuûa chuùng treân truïc tieáp tuyeán
r uur
vaø truïc phaùp tuyeán chính, thì v ñöôïc vieát nhö trong coâng thöùc (1.5), coøn W thì:
uur uuur uuuur
W = Wτ + Wn (1.8)
uuur
τ
trong ñoù W ñöôïc goïi laø veùctô gia toác tieáp tuyeán hay vaén taét laø gia toác
uuuur
n
tieáp, coøn W laø veùctô gia toác phaùp tuyeán hay gia toác phaùp.
uuur uuuur
τ n
Caùc veùctô W vaø W coøn ñöôïc vieát ôû daïng:
uur r τ
W = τ.W (1.9)
uur ur n
W = n.W (1.10)
Neáu vò trí cuûa M treân quyõ ñaïo L ñöôïc xaùc ñònh baèng haøm s(t), thì töø giaùo
trình vaät lyù ta ñaõ bieát:
d2
Wτ = s( t) = &&
s( t )
dt2 (1.11)
v2 s&( t)
Wn = =
ρ ρ (1.12)
Trong coâng thöùc (1.12) thì ρ laø baùn kính cong cuûa L taïi vò trí cuûa M treân
quyõ ñaïo L. Tröôøng hôïp L laø moät ñöôøng troøn thì ρ chính laø baùn kính cuûa ñöôøng
troøn. Neáu kyù hieäu baùn kính ñöôøng troøn laø R thì trong tröôøng hôïp naøy gia toác
phaùp ñöôïc tính theo coâng thöùc sau:
2
nv2 ( s& )
W = =
R R (1.13)
1.1.3 Caùc phöông phaùp theå hieän phöông trình chuyeån ñoäng
Nhö trong muïc 1.1.1 ñaõ ñöa ra ñònh nghóa, phöông trình chuyeån ñoäng laø
haøm theo thôøi gian cho ta bieát vò trí cuûa ñieåm taïi moïi thôøi ñieåm. Tuøy theo caùch
theå hieän vò trí maø ta coù caùc caùch, hay caùc phöông phaùp, theå hieän phöông trình
chuyeån ñoäng. Veà baûn chaát , thì vò trí phaûi ñöôïc theå hieän bôûi ñaïi löôïng veùctô, töùc
veùctô ñònh vò ñaõ neâu trong muïc 1.1.1, neân phöông phaùp chung laø phöông phaùp
12
veùctô. Tuy nhieân ñeå tính toaùn thì ta phaûi chuyeån töø ñaïi löôïng veùctô sang ñaïi
löôïng ñaïi soá. Trong muïc naøy chæ trình baøy caùc phöông phaùp ñöôïc duøng phoå
bieán.
1- Phöông phaùp veùctô
Phöông phaùp naøy ñaõ trình baøy trong muïc 1.1.1, ôû ñaây chæ nhaéc laïi vaén taét.
Theo phöông phaùp naøy thì phöông trình chuyeån ñoäng coù daïng (theo coâng thöùc 1.1):
r r
r = r( t) (d)
r
vôùi r - veùctô ñònh vò cuûa ñieåm trong heä quy chieáu.
r
Veùctô vaän toác v , theo coâng thöùc (1.2), ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
r
r dr
v=
dt (e)
uur
Veùctô gia toác W , theo coâng thöùc (1.3), ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
r r
uur dv d2 r
W= = 2
dt dt (f)
2- Phöông phaùp toïa ñoä Ñeà Caùc
Thaønh laäp trong heä quy chieáu moät heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc gaén chaët vôùi heä
quy chieáu nhö treân hình 1.1c. Caùc truïc toïa ñoä kyù hieäu laø x, y, z vaø caùc veùctô ñôn
r r r
vò chæ phöông cuûa chuùng laàn löôït laø i , j , k (H.1.7).
Hình 1.7: Bieåu thò vò trí cuûa ñieåm trong heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc
r
Khi naøy ta coù theå phaân veùctô r thaønh 3 veùctô thaønh phaàn theo caùc
phöông cuûa truïc x, y, z:
13
r r r r
r = i. x + j. y + k. z (1.14)
r
Trong coâng thöùc (1.14) thì x, y, z laø toïa ñoä cuûa ngoïn veùctô r treân caùc truïc
x, y, z. Neáu taïi moãi thôøi ñieåm ta ñeàu bieát ñöôïc toïa ñoä x, y, z thì ta luoân xaùc ñònh
ñöôïc vò trí cuûa ñieåm M. Do vaäy phöông trình chuyeån ñoäng cuûa ñieåm seõ laø taäp
hôïp caùc phöông trình sau:
x = x( t) ⎫
⎪
y = y( t)⎬
z = z( t) ⎪⎭
(1.15)
Taäp hôïp (1.15) ñöôïc goïi chung laø phöông trình chuyeån ñoäng cuûa ñieåm
theo phöông phaùp toïa ñoä Ñeà Caùc.
Deã daøng thaáy raèng neáu phöông trình (1.14) ñaõ ñöôïc bieát thì veùctô ñònh vò
r
r ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
r
+ Ñoä lôùn cuûa r :
r = (x2 + y2 + z2)1/2 (1.16)
r r
+ Phöông chieàu cuûa r ñöôïc xaùc ñònh baèng caùc goùc hôïp giöõa r vôùi caùc
r r r
truïc x, y, z, (hay vôùi caùc veùctô i , j , k ) thoâng qua ñaïi löôïng löôïng giaùc cosin
cuûa chuùng, goïi laø caùc cosin chæ höôùng:
rr
cos( r, i) = x / r ⎫
r r ⎪⎪
cos( r, j ) = y / r ⎬
r r ⎪
cos( r, k) = z / r ⎪⎭
(1.17)
Khoâng phaûi luùc naøo phöông trình chuyeån ñoäng cuõng caàn theå hieän ñaày ñuû
bôûi ba phöông trình treân. Trong tröôøng hôïp ñieåm chæ chuyeån ñoäng trong moät maët
phaúng thì ta chæ caàn thieát laäp trong maët phaúng naøy hai truïc toïa ñoä Ñeà Caùc
(H.1.8), vò trí cuûa ñieåm chæ caàn xaùc ñònh bôûi hai toïa ñoä x, y. Vaäy phöông trình
chuyeån ñoäng laø taäp hôïp hai phöông trình sau:
x = x( t) ⎫
⎬
y = y( t)⎭
(1.18)
14
Hình 1.8: Ñieåm chuyeån ñoäng trong maët phaúng

Hoaëc khi ñieåm chæ chuyeån ñoäng treân moät ñöôøng thaúng, kyù hieäu truïc x
truøng vôùi ñöôøng thaúng quyõ ñaïo naøy, thì phöông trình chuyeån ñoäng chæ chöùa moät
phöông trình:
x = x(t) (1.19)
3- Phöông phaùp toïa ñoä töï nhieân
Phöông phaùp naøy ñöôïc duøng khi quyõ ñaïo ñaõ bieát, ñöôøng quyõ ñaïo laø moät
ñöôøng cong baát kyø, phaúng hay khoâng gian, hoaëc coù theå laø thaúng. Luùc naøy ñöôøng
quyõ ñaïo ñöôïc choïn laøm truïc toïa ñoä, thöôøng ñöôïc kyù hieäu laø toïa ñoä s (H.1.9).
Hình 1.9: Bieåu thò chuyeån ñoäng cuûa ñieåm theo phöông phaùp
toïa ñoä töï nhieân
Khi naøy vò trí cuûa ñieåm chæ caàn theå hieän bôûi toïa ñoä s vaø phöông trình
chuyeån ñoäng laø:
s = s(t) (1.20)
Phöông trình (1.20) ñöôïc goïi laø phöông trình chuyeån ñoäng theo phöông
r uur
phaùp toïa ñoä töï nhieân. Caùc veùctô vaän toác v vaø gia toác W , nhö ñaõ trình baøy
trong muïc 1.1.2, ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc coâng thöùc (1.5), (1.7), (1.8) ÷ (1.13).
1.2 BAÄC TÖÏ DO VAØ TOÏA ÑOÄ SUY ROÄNG CUÛA CÔ HEÄ
1- Baäc töï do
Sau ñaây ta seõ laøm quen vôùi moät soá khaùi nieäm cô hoïc.
Cô heä laø taäp hôïp caùc chaát ñieåm trong baøi toaùn khaûo saùt. Cô heä ñôn giaûn
nhaát laø cô heä chæ coù moät ñieåm, nhö ta ñaõ quan saùt trong muïc 1.1. Tuy nhieân,
trong thöïc teá ta seõ gaëp phaàn lôùn caùc cô heä coù voâ soá ñieåm. Vaán ñeà ñaët ra laø, ñeå
15
xaùc ñònh chuyeån ñoäng cuûa moïi ñieåm trong cô heä khaûo saùt, thì ta caàn xöû duïng
bao nhieâu toïa ñoä. Nhö ta ñaõ thaáy trong muïc 1.1.3, tuøy theo daïng quyõ ñaïo
chuyeån ñoäng cuûa ñieåm trong khoâng gian, trong maët phaúng, hay coù quyõ ñaïo ñaõ
ñöôïc bieát tröôùc, maø ta caàn söû duïng ba, hai hoaëc moät toïa ñoä ñeå bieåu thò vò trí cuûa
ñieåm, vaø qua ñoù thieát laäp phöông trình chuyeån ñoäng. Soá löôïng cuûa caùc toïa ñoä ñoù
ñöôïc goïi laø baäc töï do cuûa cô heä.
Hình 1.10: Heä nhieàu ñieåm rôøi raïc

Chaúng haïn ta coù hai ñieåm M, N chuyeån ñoäng trong cuøng moät maët phaúng
(H.1.10a), thì soá toïa ñoä caàn thieát ñeå bieåu thò vò trí cuûa chuùng phaûi laø 4; coøn trong
hình 1.10b khi ñieåm M vaø N chuyeån ñoäng trong khoâng gian thì soá toïa ñoä caàn
thieát phaûi laø 6, töùc baäc töï do cuûa chuùng laø 6. Trong tröôøng hôïp ta coù cô heä caùc
ñieåm noái cöùng vôùi nhau (vaät raén tuyeät ñoái) thì soá baäc töï do seõ giaûm raát nhieàu so
vôùi heä caùc ñieåm coù khoaûng caùch giöõa chuùng thay ñoåi, goïi laø heä rôøi raïc. Ví duï,
heä hai ñieåm M vaø N coù khoaûng caùch giöõa chuùng khoâng ñoåi, cuøng chuyeån ñoäng
trong maët phaúng (H.1.11a), thì ta chæ caàn ba toïa ñoä trong soá boán toïa ñoä Ñeà Caùc
xM, yM, xN, yN ñeå bieåu thò vò trí cuûa hai ñieåm, töùc baäc töï do coøn laïi laø 3.
Hình 1.11: Heä nhieàu ñieåm noái cöùng

Töông töï heä hai ñieåm noái cöùng chuyeån ñoäng trong khoâng gian nhö treân
hình 1.11b thì baäc töï do laø 5. Töø ñaây ta chöùng minh deã daøng heä goàm caùc ñieåm
noái cöùng taïo thaønh moät hình phaúng A chuyeån ñoäng trong maët phaúng cuûa noù
(H.1.11a) coù baäc töï do laø 3, duø soá ñieåm ñöôïc cho laø bao nhieâu. Hình phaúng A
chuyeån ñoäng baát kyø trong khoâng gian (H.1.11b) thì coù baäc töï do baèng 6. Hôn theá
nöõa, vaät raén tuyeät ñoái chuyeån ñoäng trong khoâng gian coù baäc töï do cuõng laø 6.
2- Toïa ñoä suy roäng
Toïa ñoä suy roäng laø caùc toïa ñoä ñöôïc choïn ñeå bieåu thò vò trí cuûa moïi ñieåm
thuoäc cô heä maø hoaøn toaøn ñoäc laäp ñoái vôùi nhau. Soá löôïng caùc toïa ñoä suy roäng,
do vaäy, baèng ñuùng soá baäc töï do cuûa cô heä. Caùc toïa ñoä suy roäng khoâng nhaát thieát
16
laø caùc toïa ñoä theo chieàu daøi, maø coøn laø caùc toïa ñoä goùc. Vieäc choïn löïa caùc toïa
ñoä suy roäng cuõng raát ña daïng. Ví duï, heä hai ñieåm M, N noái cöùng treân hình 1.11a
coù baäc töï do laø 3, ta coù theå choïn ba trong boán toïa ñoä Ñeà Caùc cuûa ñieåm M, N laøm
toïa ñoä suy roäng, hoaëc choïn hai toïa ñoä cuûa ñieåm M vaø goùc ϕ hôïp bôûi phöông cuûa
ñöôøng MN vôùi truïc x, töùc choïn taäp caùc toïa ñoä suy roäng sau: xM, yM, ϕ. Sau khi
ñaõ choïn xong caùc toïa ñoä suy roäng thì caùc haøm cuûa chuùng theo thôøi gian seõ laø
phöông trình chuyeån ñoäng cuûa cô heä khaûo saùt. Trong tröôøng hôïp treân hình 1.11a
thì phöông trình chuyeån ñoäng seõ laø:
xM = xM ( t) ⎫
⎪
yM = yM ( t)⎬
ϕ = ϕ( t) ⎪⎭
(1.21)
Ñaïo haøm cuûa toïa ñoä suy roäng theo thôøi gian ñöôïc goïi laø vaän toác suy roäng,
ñaïo haøm cuûa vaän toác suy roäng theo thôøi gian ñöôïc goïi laø gia toác suy roäng.
1.3 CAÙC CHUYEÅN ÑOÄNG CÔ BAÛN CUÛA VAÄT RAÉN
Vaät raén ñöôïc hieåu trong chöông naøy laø vaät raén tuyeät ñoái. Caùc daïng
chuyeån ñoäng sau ñaây ñöôïc goïi laø caùc chuyeån ñoäng cô baûn:
1- Chuyeån ñoäng quay quanh truïc coá ñònh
Chuyeån ñoäng cuûa vaät raén ñöôïc goïi laø chuyeån ñoäng
quay quanh truïc coá ñònh neáu toàn taïi taäp hôïp caùc ñieåm
thuoäc vaät luoân ñöùng yeân vaø naèm treân cuøng moät ñöôøng
thaúng, ñöôøng naøy ñöôïc goïi laø truïc quay. Baäc töï do cuûa
vaät chuyeån ñoäng quay quanh truïc coá ñònh baèng 1, do
vaäy soá toïa ñoä suy roäng baèng 1. Trong thöïc teá ñaïi löôïng
ñöôïc choïn laøm toïa ñoä suy roäng laø goùc ϕ, goùc hôïp bôûi
hai maët phaúng chöùa truïc quay (H.1.12), moät maët gaén
vôùi heä quy chieáu, vaø moät maët gaén vôùi vaät. Phöông trình
chuyeån ñoäng cuûa vaät quay:
ϕ = ϕ(t) (1.22)
goùc ϕ ñöôïc goïi laø goùc quay cuûa vaät.
Ñaïo haøm cuûa goùc quay theo thôøi gian ñöôïc goïi laø vaän toác goùc cuûa vaät, kyù
hieäu laø ω:
dϕ
ω=
dt (1.23)
Ñaïo haøm cuûa vaän toác goùc ñöôïc goïi laø gia toác goùc cuûa vaät, kyù hieäu laø ε:
dω
ε=
dt (1.24)
17
Löu yù coâng thöùc (1.23), thì ε coøn ñöôïc vieát ôû daïng
d2 ϕ
ε=
dt2 (1.25)
Khi phöông trình chuyeån ñoäng (1.22) ñaõ ñöôïc cho thì vò trí, vaän toác, gia
toác cuûa baát kyø ñieåm naøo thuoäc vaät cuõng seõ ñöôïc xaùc ñònh.
Giaû söû ta khaûo saùt ñieåm M thuoäc vaät naèm caùch truïc quay
moät khoaûng laø R. Deã daøng thaáy raèng quyõ ñaïo cuûa ñieåm
M laø ñöôøng troøn baùn kính R naèm trong maët phaúng vuoâng
goùc vôùi truïc quay, coù taâm naèm treân truïc quay. Vì quyõ
ñaïo ñaõ bieát neân ta choïn phöông phaùp toïa ñoä töï nhieân ñeå
bieåu thò chuyeån ñoäng cuûa ñieåm M. Vò trí cuûa M treân quyõ
ñaïo theå hieän bôûi toïa ñoä s (H.1.13), ñoù laø ñoä daøi cung treân
quyõ ñaïo chaén goùc ϕ. Ta seõ coù:
+ Phöông trình chuyeån ñoäng cuûa ñieåm:
s = R.ϕ(t) (1.26)
+ Vaän toác cuûa ñieåm tính theo (1.5)
r r
v = τ.v
trong ñoù v tính theo coâng thöùc (1.7)

v = s& = R.ϕ& = R.ω (1.27)
r
phöông cuûa veùctô vaän toác v vuoâng goùc vôùi ñöôøng O1M, O1 - taâm cuûa ñöôøng
r
troøn quyõ ñaïo. Neáu ω > 0 thì v höôùng theo chieàu taêng cuûa s, coøn khi ω < 0 thì
ngöôïc laïi.
+ Gia toác cuûa ñieåm bieåu thò theo coâng thöùc (1.8)
uur uuur uuuur
W = Wτ + Wn
trong ñoù:
⎧Phöông : vuoâng goùc vôùi O1 M
uuur ⎪
W : ⎨Chieàu : theo höôùng taêng cuûa s neáu ε > 0, vaø ngöôïc laïi neáu ε < 0
τ
⎪ uuur r
⎩Ñoä lôùn : W = τ.W , vôùi W = &&
s = R.ε
τ τ τ
⎧
⎪Phöông : truøng vôùi O1 M
uuuur ⎪⎪
W : ⎨Chieàu : theo höôùng töø M ñeán O1
n
⎪ uuuur ur
⎪Ñoä lôùn : W n = n.W n , vôùi Wn = (s) = v = R.ω2
& 2 2
⎪⎩ R R
18
2- Chuyeån ñoäng tònh tieán
Chuyeån ñoäng cuûa vaät maø moïi ñöôøng thaúng thuoäc vaät di chuyeån song song
vôùi chính noù thì goïi laø chuyeån ñoäng tònh tieán. Khi vaät ñang chuyeån ñoäng tònh
tieán thì veùctô vaän toác, veùctô gia toác cuûa moïi ñieåm thuoäc vaät laø baèng nhau vaø
quyõ ñaïo cuûa moïi ñieåm thuoäc vaät laø gioáng nhau. Chính vì vaäy maø ta chæ caàn bieåu
thò chuyeån ñoäng cuûa vaät bôûi chuyeån ñoäng cuûa moät ñieåm thuoäc noù.
Hình 1.14: Vaät chuyeån ñoäng tònh tieán

Vaän toác , gia toác cuûa moïi ñieåm thuoäc vaät thì ñöôïc goïi laø vaän toác tònh tieán
vaø gia toác tònh tieán cuûa toaøn vaät.
1.4 CHUYEÅN ÑOÄNG PHÖÙC HÔÏP CUÛA VAÄT RAÉN
1- Moät soá khaùi nieäm
Caùc daïng chuyeån ñoäng cuûa vaät raén khaùc vôùi hai daïng neâu trong muïc 1.3
ñeàu ñöôïc goïi laø chuyeån ñoäng phöùc hôïp. Ñoái vôùi chuyeån ñoäng phöùc hôïp ngöôøi ta
luoân ñöa vaøo, moät caùch töôûng töôïng, caùc heä quy chieáu ñoäng phuï ñeå chuyeån
ñoäng ñoù coù theå ñöôïc coi laø chuyeån ñoäng cuûa vaät khaûo saùt ñoái vôùi heä quy chieáu
ñoäng, heä ñoäng naøy laïi chuyeån ñoäng ñoái vôùi heä ñöôïc coi laø coá ñònh (H.1.15).
Ngoaøi ra, söï chuyeån ñoäng cuûa vaät naøy ñoái vôùi vaät kia ñeàu coá gaéng sao cho laø
thuoäc daïng chuyeån ñoäng cô baûn.
Hình 1.15: Chuyeån ñoäng phöùc hôïp cuûa vaät raén khaûo saùt
Caùch phaân tích chuyeån ñoäng phöùc hôïp nhö treân hình 1.15 ñöôïc môû roäng
cho tröôøng hôïp toång quaùt: vaät khaûo saùt chuyeån ñoäng ñoái vôùi heä ñoäng thöù 1, heä
ñoäng thöù 1 chuyeån ñoäng ñoái vôùi heä ñoäng thöù 2, heä ñoäng thöù 2 chuyeån ñoäng ñoái
vôùi heä ñoäng thöù 3, …, vaø cuoái cuøng heä ñoäng thöù n-1 chuyeån ñoäng ñoái vôùi heä thöù
19
n coá ñònh. Khaùi nieäm chuyeån ñoäng phöùc hôïp cuõng ñöôïc xem xeùt cho ñieåm
töông töï nhö ñoái vôùi vaät.
2- Chuyeån ñoäng song phaúng
Vaät raén khaûo saùt coù chuyeån ñoäng goïi laø chuyeån ñoäng song phaúng khi moïi
ñieåm thuoäc vaät ñeàu coù khoaûng caùch khoâng ñoåi ñeán cuøng moät maët phaúng quy
chieáu.
Hình 1.16: Vaät chuyeån ñoäng song phaúng

Giaû söû ta kyù hieäu maët quy chieáu ñoù laø Q (H.1.16a). Töø ñònh nghóa treân veà
chuyeån ñoäng song phaúng, ta thaáy baát kyø tieát dieän naøo cuûa vaät song song vôùi maët
phaúng Q, khi vaät chuyeån ñoäng thì luoân chuyeån ñoäng trong maët phaúng chöùa noù.
Treân hình 1.16, bieåu dieãn tieát dieän A chöùa caùc ñieåm thuoäc vaät cuøng caùch Q
khoaûng caùch hM , tieát dieän naøy seõ luoân chuyeån ñoäng trong maët phaúng chöùa noù.
Ñoàng thôøi ta cuõng thaáy moïi ñieåm naèm treân cuøng ñöôøng vuoâng goùc vôùi Q coù
cuøng quyõ ñaïo, vaän toác, gia toác. Do vaäy, ñeå khaûo saùt chuyeån ñoäng cuûa moïi ñieåm
thuoäc vaät chæ caàn khaûo saùt chuyeån ñoäng cuûa caùc ñieåm thuoäc moät tieát dieän A naøo
ñoù song song vôùi Q (H.1.16b).
Ta thieát laäp heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc Oxyz coá ñònh, töùc gaén chaët vôùi heä quy
chieáu coá ñònh, coù truïc z vuoâng goùc vôùi maët phaúng chöùa A vaø maët phaúng toïa ñoä
xy naèm trong maët phaúng chöùa A (H.1.16 b).
Vì tieát dieän A luoân chuyeån ñoäng trong maët phaúng chöùa noù, neân, nhö trong
phaàn 1 muïc 1.2 ta ñaõ bieát, baäc töï do cuûa tieát dieän A , töùc cuûa caû vaät , baèng 3, vaø
caùc toïa ñoä suy roäng cuøng phöông trình chuyeån ñoäng gioáng nhö phöông trình
(1.21):
xM = xM ( t ) ⎫
⎪
yM = yM ( t)⎬
ϕ = ϕ( t) ⎪⎭
(1.30)
Phöông trình (1.30) baây giôø laø phöông trình chuyeån ñoäng song phaúng.
20
Döôùi ñaây ta seõ phaân tích chuyeån ñoäng song phaúng theo phöông höôùng ñaõ neâu
trong phaàn 1 muïc 1.4. Gaùn töôûng töôïng vaøo cô heä khaûo saùt moät heä ñoäng chuyeån
ñoäng tònh tieán theo quy luaät chuyeån ñoäng cuûa ñieåm M, Töùc quyõ ñaïo, vaän toác, gia
toác moïi ñieåm cuûa heä ñoäng naøy gioáng heät caùc ñaïi löôïng töông öùng cuûa ñieåm M.
Ta thieát laäp tieáp heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc gaén chaët vôùi heä ñoäng coù goác taïi M, kyù
hieäu laø heä truïc Mx1y1z1 , sao cho caùc truïc x1, y1, z1 song song vôùi caùc truïc x, y, z
cuûa heä truïc toïa ñoä coá ñònh. Vì heä ñoäng chuyeån ñoäng tònh tieán neân phöông caùc
truïc x1, y1, z1 luoân giöõ song song vôùi x, y, z töøng ñoâi töông öùng. Phöông cuûa moät
ñöôøng baát kyø thuoäc hình phaúng A hôïp vôùi truïc x theá naøo, thì cuõng hôïp vôùi truïc
x1 nhö theá. Nhö vaäy ñoái vôùi heä ñoäng thì hình phaúng A chuyeån ñoäng quay quanh
truïc coá ñònh truøng vôùi truïc z1, vôùi quy luaät ϕ = ϕ(t), phöông trình cuoái trong coâng
thöùc (1.30). Maët khaùc heä ñoäng laïi chuyeån ñoäng tònh tieán theo quy luaät chuyeån
ñoäng cuûa ñieåm M, töùc quy luaät chuyeån ñoäng cuûa heä ñoäng theå hieän bôûi hai
phöong trình ñaàu cuûa coâng thöùc (1.30):
xM = xM(t)
yM = yM(t)
Toùm laïi, ta ñaõ phaân tích chuyeån ñoäng song phaúng thaønh hai chuyeån ñoäng
cô baûn nhö sau: vaät (hay hình phaúng A) chuyeån ñoäng quay ñoái vôùi heä ñoäng,
trong luùc heä ñoäng laïi chuyeån ñoäng tònh tieán ñoái vôùi heä coá ñònh. Ta cuõng nhaän
thaáy raèng trong soá caùc phöông trình chuyeån ñoäng cuûa vaät thì moät soá phöông
trình theå hieän chuyeån ñoäng cuûa vaät ñoái vôùi heä ñoäng, moät soá phöông trình theå
hieän chuyeån ñoäng cuûa heä ñoäng ñoái vôùi heä coá ñònh.
3- Chuyeån ñoäng quay quanh caùc truïc giao nhau taïi moät ñieåm coá ñònh
Xeùt tröôøng hôïp vaät thöïc hieän chuyeån ñoäng nhö sau: quay quanh truïc thöù
nhaát , kyù hieäu truïc Δ1 (H.1.17), trong luùc truïc Δ1 quay quanh truïc Δ2, …, vaø truïc Δn-1
quay quanh truïc Δ coá ñònh. Caùc truïc Δ1, …, Δn-1, Δ giao nhau taïi moät ñieåm O,
ñieåm naøy coù vò trí coá ñònh treân moãi truïc.
21
Hình 1.17: Vaät quay quanh caùc truïc giao nhau taïi moät ñieåm coá ñònh
Daïng chuyeån ñoäng nhö vaäy ñöôïc goïi laø chuyeån ñoäng quay quanh caùc truïc
giao nhau taïi moät ñieåm coá ñònh. Sau ñaây laø moät soá ñaëc ñieåm cuûa daïng chuyeån
ñoäng naøy:
a) Xeùt moät ñieåm M baát kyø thuoäc vaät, ta nhaän thaáy khoaûng caùch töø M ñeán
ñieåm O coá ñònh luoân khoâng ñoåi. Vì vaäy quyõ ñaïo cuûa M naèm treân maët caàu baùn
kính OM. Vaäy moïi ñieåm thuoäc vaät ñeàu chuyeån ñoäng treân caùc maët caàu. Vì lyù do
naøy maø chuyeån ñoäng quay quanh caùc truïc giao nhau taïi moät ñieåm coá ñònh coøn
ñöôïc goïi laø chuyeån ñoäng caàu.
b) Trong chuyeån ñoäng naøy chæ coù moät ñieåm duy nhaát thuoäc vaät ñöùng yeân,
ñoù laø ñieåm O. Vì lyù do naøy maø chuyeån ñoäng khaûo saùt coøn coù moät teân goïi thöù ba
nöõa laø chuyeån ñoäng coù moät ñieåm coá ñònh.
c) Khi ñieåm O ôû xa voâ cuøng thì caùc truïc quay song song nhau. Vaäy chuyeån
ñoäng cuûa vaät quanh caùc truïc song song nhau laø tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa chuyeån
ñoäng quay quanh caùc truïc giao nhau taïi moät ñieåm coá ñònh.
CAÂU HOÛI OÂN TAÄP LYÙ THUYEÁT

1. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøo thì 1 vaät theå ñöôïc coi laø 1 ñieåm, cho ví duï.
2. Haõy neâu caùc ñaëc tröng ñoäng hoïc cuûa ñieåm.
3. Caâu: “Cho bieát chuyeån ñoäng cuûa ñieåm” coù yù nghóa cung caáp ñaïi löôïng gì.
4. Caâu: “Haõy xaùc ñònh chuyeån ñoäng cuûa ñieåm” coù nghóa phaûi xaùc ñònh gì.
5. Khi naøo thì chuyeån ñoäng cuûa ñieåm neân bieåu dieãn trong heä toïa ñoä töï nhieân.
6. Khi quyõ ñaïo cuûa ñieåm ñaõ bieát thì veùctô vaän toác vaø veùctô gia toác coù phöông nhö
theá naøo.
7. Trong tröôøng hôïp naøo thì veùctô vaän toác cuûa ñieåm truøng phöông vôùi veùctô gia toác.
8. Haõy phaân bieät 3 khaùi nieäm sau: veùctô gia toác (hay veùctô gia toác toaøn phaàn),
veùctô gia toác phaùp, veùctô gia toác tieáp.
9. Khaùi nieäm “Cô heä” coù nghóa laø gì.
10. Baäc töï do cuûa cô heä laø gì. Cho moät soá ví duï.
11. Baäc töï do toái ña cuûa 1 ñieåm baèng bao nhieâu.
12. Vaät raén tuyeät ñoái laø gì. Baäc töï do toái ña baèng bao nhieâu.
13. Toïa ñoä suy roäng cuûa cô heä laø gì. Soá löôïng toïa ñoä suy roäng baèng bao nhieâu.
14. Haõy neâu ñònh nghóa vaø tính chaát cuûa chuyeån ñoäng tònh tieán. Vì sao vaät chuyeån
ñoäng tònh tieán coù theå ñöôïc coi nhö moät ñieåm.
16. Phaân bieät 2 khaùi nieäm: vaän toác tònh tieán vaø vaän toác, gia toác tònh tieán vaø gia
22
toác.
17. Daïng chuyeån ñoäng cuûa vaät raén nhö theá naøo thì goïi laø chuyeån ñoäng quay quanh
truïc coá ñònh. Trong tröôøng hôïp naøy thì quyõ ñaïo cuûa caùc ñieåm coù daïng gì. Vò trí
cuûa ñieåm, veùctô vaän toác vaø veùctô gia toác cuûa ñieåm tính nhö theá naøo.
18. Neâu caùc ví duï trong thöïc teá vaät chuyeån ñoäng song phaúng.
19. Neâu caùc ví duï trong thöïc teá vaät chuyeån ñoäng caàu.
20. Neâu caùc ví duï trong thöïc teá vaät chuyeån ñoäng tònh tieán.
23
Chöông 2
CAÙC CÔ CAÁU THOÂNG DUÏNG
2.1 MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM

Khi chuyeån töø vieäc nghieân cöùu moät cô heä chung chung, khaùi quaùt sang
vieäc khaûo saùt moät cô heä cuï theå trong kyõ thuaät thì ngöôøi ta ñöa ra moät soá teân goïi,
khaùi nieäm cho phuø hôïp vôùi quy trình cheá taïo, laép raùp, söû duïng. Sau ñaây ta laøm
quen vôùi nhöõng khaùi nieäm ñoù.
1- Chi tieát maùy: ñoù laø teân goïi cho moät saûn phaåm, moät vaät theå, ñöôïc cheá
taïo khoâng coù coâng ñoaïn laép raùp. Ñoù laø caùc vaät ñöôïc cheá taïo baèng caùc bieän phaùp
nhö ñuùc, daäp, caét goït chaúng haïn.
2- Khaâu: ñoù laø moät vaät theå, coù theå raén tuyeät ñoái, raén bieán daïng, hoaëc baèng
khí, chaát loûng. Khaâu coù theå do moät hoaëc nhieàu chi tieát gheùp laïi. Bieän phaùp taïo
khaâu töø chi tieát maùy raát ña daïng: daùn, haøn, may, coät daây, gaén baèng ñinh, gaén
baèng bu loâng,...
3- Khôùp noái: ñoù laø nôi tieáp xuùc giöõa hai vaät theå. Neáu khôùp noái khieán hai
vaät ñöôïc noái khoâng theå chuyeån ñoäng ñöôïc vôùi nhau, thì khôùp noái naøy ñöôïc goïi
laø khôùp cöùng. Khi moät trong hai vaät noái bôûi khôùp cöùng ñöôïc cho laø coá ñònh thì
khôùp cöùng ñöôïc goïi laø ngaøm. Neáu khôùp noái vaãn cho pheùp hai vaät chuyeån ñoäng
ñoái vôùi nhau thì khôùp ñöôïc goïi laø khôùp ñoäng. Caùc vaät theå ñöôïc noái bôûi khôùp
ñoäng goïi laø caùc khaâu, khaùi nieäm vöøa ñöôïc neâu ôû treân.
4- Cô caáu: laø taäp hôïp caùc khaâu ñöôïc noái ñoäng sao cho chuyeån ñoäng giöõa
chuùng lieân quan nhau. Khaùi nieäm cô caáu laø khaùi nieäm cô baûn khi ta nghieân cöùu
söï chuyeån ñoäng cuûa caùc boä phaän cuûa moät caùi maùy hay moät thieát bò. Cô caáu coù
taát caû caùc khaâu chuyeån ñoäng song phaúng vôùi cuøng moät maët phaúng quy chieáu thì
ñöôïc goïi laø cô caáu phaúng.
5- Maùy: laø coâng cuï do con ngöôøi cheá taïo ra coù nhieäm vuï bieán ñoåi naêng
löôïng töø daïng naøy sang daïng khaùc, hoaëc bieán ñoåi caùc thoâng soá chuyeån ñoäng,
nhaèm thay theá lao ñoäng chaân tay, naâng cao hieäu suaát lao ñoäng. Maùy ñöôïc taïo
bôûi caùc cô caáu.
6- Phaân loaïi khôùp ñoäng: Caùc khôùp ñoäng ñöôïc phaân loaïi theo soá baäc töï do
bò haïn cheá gaây ra bôûi khôùp trong chuyeån ñoäng töông ñoái giöõa hai khaâu. Khi
24
khaûo saùt chuyeån ñoäng töông ñoái giöõa hai vaät ta phaûi cho moät vaät laøm vaät quy
chieáu. Trong tröôøng hôïp toång quaùt, chuyeån ñoäng cuûa vaät theå trong moät heä quy
chieáu naøo ñoù coù baäc töï do laø 6 (xem muïc 1.2). Do vaäy khôùp ñoäng goàm 5 loaïi.
Neáu khôùp ñoäng haïn cheá moät baäc töï do thì goïi laø khôùp ñoäng loaïi 1, neáu haïn cheá
2 baäc töï do – khôùp ñoäng loaïi 2. Khôùp ñoäng coù soá thöù töï loaïi cao nhaát laø khôùp
ñoäng loaïi 5, noù haïn cheá 5 baäc töï do. Hai khaâu noái vôùi nhau baèng khôùp ñoäng loaïi
5 chæ coù theå coù chuyeån ñoäng töông ñoái vôùi nhau laø quay quanh truïc coá ñònh, hay
tònh tieán theo moät quyõ ñaïo ñaõ bieát hoaëc vöøa quay vöøa tònh tieán ñöôïc, nhöng giöõa
chuyeån ñoäng quay vaø tònh tieán bò raøng buoäc nhau. Nhö vaäy khôùp quay loaïi 5 coù
3 loaïi.
7- Löôïc ñoà khôùp: laø hình veõ quy ñònh caùch bieåu thò khôùp vaø loaïi khôùp. Sau
ñaây laø löôïc ñoà cuûa moät soá khôùp thoâng duïng:
a) Khôùp quay loaïi 5, hay khôùp baûn leà: Neáu khôùp ñoäng loaïi 5 cho pheùp hai
khaâu ñöôïc noái chæ chuyeån ñoäng quay ñoái vôùi nhau quanh moät truïc coù vò trí coá
ñònh ñoái vôùi moãi khaâu thì noù ñöôïc goïi laø khôùp quay loaïi 5 hay vaén taét laø khôùp
baûn leà. Löôïc ñoà khôùp baûn leà nhö treân hình 2.1. Treân hình 2.1a vaø b thì khôùp
ñöôïc bieåu thò bôûi voøng troøn roãng, töùc khoâng toâ ñaäm phaàn giôùi haïn beân trong
ñöôøng troøn. Treân hình 2.1a thì khôùp chuyeån ñoäng, coøn hình 2.1b vaø c thì khôùp vaø
vaät 1 coá ñònh.
Hình 2.1: Löôïc ñoà khôùp quay loaïi 5

b) Khôùp tònh tieán hay khôùp tröôït: Khôùp ñoäng loaïi 5 cho pheùp hai khaâu noái
coù chuyeån ñoäng töông ñoái vôùi nhau laø tònh tieán theo moät quyõ ñaïo cho tröôùc thì
goïi laø khôùp tònh tieán loaïi 5, hay vaén taét laø khôùp tröôït. Löôïc ñoà khôùp tröôït coù caùc
daïng nhö treân hình 2.2. Moät trong hai khaâu ñöôïc noái bôûi khôùp ñöôïc bieåu thò bôûi
hình chöõ nhaät. Khaâu coøn laïi ñöôïc bieåu thò baèng moät ñöôøng thaúng (H.2.2a, b, d)
hay 2 ñöôøng thaúng (H.2.2c, e). Neáu moät trong hai khaâu ñöôïc cho laø ñöùng yeân,
thì ta bieåu thò khaâu ñoù coù daáu soïc nghieâng (H.2.2b, d, e).
Hình 2.2: Löôïc ñoà khôùp tònh tieán

c) Khôùp ren: ñöôïc taïo thaønh bôûi ñöôøng ren loài
treân maët truï ngoaøi cuûa moät khaâu vaø ñöôøng ren loõm
treân maët truï trong cuûa khaâu coøn laïi. Löôïc ñoà khôùp ren
25
nhö treân hình 2.3. Khi hai khaâu quay ñoái vôùi nhau ñöôïc 1 voøng thì chuùng dòch
chuyeån doïc theo truïc quay ñoái vôùi nhau moät quaõng ñöôøng coù ñoä daøi xaùc ñònh,
goïi laø böôùc ren.
Moät trong hai khaâu ñöôïc bieåu thò baèng hình chöõ nhaät, khaâu coøn laïi laø ñöôøng
soùng.
d) Khôùp baûn leà con laên: Khôùp noái cho pheùp hai khaâu chuyeån ñoäng töông
ñoái vôùi nhau laø tònh tieán theo moät quyõ ñaïo cho
tröôùc, vaø quay quanh truïc coù vò trí coá ñònh ñoái
vôùi moät khaâu thì ñöôïc goïi laø khôùp baûn leà con
laên. Treân hình 2.4 laø löôïc ñoà khôùp baûn leà con
laên maø moät trong hai khaâu (khaâu 1) ñöôïc cho
laø coá ñònh.
e) Khôùp töïa loaïi 4: Khi khôùp noái cho
pheùp hai vaät coù chuyeån ñoäng song phaúng ñoái vôùi nhau vaø tieáp xuùc vôùi nhau taïi
moät ñieåm thì khôùp noái chuùng thuoäc loaïi khôùp töïa loaïi 4.
Hình 2.5: Löôïc ñoà khôùp töïa loaïi 4

Treân hình 2.5 laø caùc löôïc ñoà khôùp töïa loaïi 4. Hai vaät luoân tieáp xuùc vôùi
nhau taïi moät ñieåm. Ñoái vôùi moãi vaät, ñieåm maø noù tieáp xuùc vôùi vaät noái vôùi noù coù
theå luoân laø moät ñieåm (vaät 2, H.2.5c)), coù theå laø moät taäp hôïp ñieåm coù quyõ tích laø
moät ñöôøng (vaät 1, H.2.5c), vaät 1, 2 treân hình 2.5a, b). Ñöôøng quyõ tích cuûa caùc
ñieåm tieáp xuùc cuûa moät khaâu goïi laø ñöôøng bieân daïng hay bieân daïng cuûa khaâu ñoù.
Chuyeån ñoäng töông ñoái giöõa khaâu 1 vaø khaâu 2 laø chuyeån ñoäng quay
quanh truïc ñi qua ñieåm tieáp xuùc, vuoâng goùc vôùi maët phaúng cuûa hình veõ, vaø
chuyeån ñoäng tònh tieán theo phöông tieáp tuyeán chung cuûa hai ñöôøng bieân daïng.
Vaäy baäc töï do cuûa chuyeån ñoäng töông ñoái cuûa hai khaâu laø 2, töùc khôùp noái chuùng
ñaõ haïn cheá 4 baäc töï do, do ñoù khôùp noái naøy thuoäc khôùp loaïi 4.
f) Khôùp caàu: Khi khôùp noái cho pheùp hai khaâu coù chuyeån ñoäng ñoái vôùi
nhau laø chuyeån ñoäng quay quanh caùc truïc giao
nhau taïi moät ñieåm coá ñònh (xem phaàn 3 muïc 1.4,
chöông 1), thì khôùp ñöôïc goïi laø khôùp caàu. Löôïc ñoà
khôùp caàu cho treân hình 2.6.
g) Khôùp cöùng: Khi khôùp noái khoâng cho pheùp
26
hai khaâu coù chuyeån ñoäng ñoái vôùi nhau, thì khôùp naøy goïi laø khôùp cöùng, hay
ngaøm, nhö ñaõ neâu ôû phaàn ñònh nghóa veà khôùp. Treân hình 2.7 laø löôïc ñoà khôùp
cöùng, hình 2.7a bieåu thò khôùp cöùng khi caû hai khaâu cuøng vôùi khôùp chuyeån ñoäng
ñoái vôùi vaät quy chieáu, hình 2.7b laø khi moät trong hai khaâu ñöôïc cho laø ñöùng yeân,
töùc khôùp ñöôïc goïi laø ngaøm.
8- Löôïc ñoà cô caáu: laø hình veõ ñöôïc quy öôùc, cho bieát soá löôïng khaâu vaø soá
löôïng cuõng nhö loaïi cuûa caùc khôùp ñoäng. Treân hình 2.8a laø löôïc ñoà cô caáu phaúng
boán khaâu vôùi boán khôùp thuoäc loaïi khôùp baûn leà, trong ñoù khaâu 4 ñöôïc choïn laøm
heä quy chieáu.
Hình 2.8: Löôïc ñoà cô caáu

Caùc khôùp baûn leà coù vò trí taïi A, B, C, D. Caùc khaâu ñöôïc quy öôùc theå hieän
baèng caùc ñoaïn thaúng. Treân hình 2.8b laø löôïc ñoà cô caáu phaúng ba khaâu, coù hai
khôùp baûn leà taïi O vaø O1. Khôùp giöõa khaâu 2 vaø khaâu 3 laø khôùp töïa loaïi 4.
2.2 CÔ CAÁU BOÁN KHAÂU CHÖÙA CAÙC KHÔÙP LOAÏI 5

Nhieäm vuï chuû yeáu cuûa cô caáu laø truyeàn chuyeån ñoäng töø khaâu naøy sang
khaâu khaùc hoaëc bieán ñoåi chuyeån ñoäng. Sau ñaây seõ giôùi thieäu moät soá cô caáu ñöôïc
duøng phoå bieán trong kyõ thuaät.
1- Cô caáu phaúng 4 khaâu baûn leà
Treân hình 2.9a laø hình aûnh cuûa cô caáu phaúng boán khaâu baûn leà, vaø treân
hình 2.9b laø löôïc ñoà cuûa noù.
27
Hình 2.9: Löôïc ñoà cô caáu phaúng boán khaâu baûn leà
Tröôùc tieân ta laøm quen vôùi moät soá teân goïi. Ñeå khaûo saùt söï chuyeån ñoäng
cuûa caùc khaâu cuûa cô caáu, ngöôøi ta choïn moät khaâu laøm heä quy chieáu. Treân hình
2.9b khaâu 4 ñöôïc choïn laøm heä quy chieáu. Ngöôøi ta quy öôùc goïi khaâu laøm heä quy
chieáu laø giaù. Caùc khaâu noái tröïc tieáp vôùi giaù, khaâu 1 vaø khaâu 3 treân hình 2.9b,
ñöôïc goïi laø khaâu noái giaù. Khaâu 2 noái giöõa hai khaâu noái giaù ñöôïc goïi laø thanh
truyeàn. Toaøn boä caû ba khaâu 1, 2, 3 goïi chung laø caùc khaâu ñoäng, ñeå phaân bieät
vôùi khaâu 4 ñöôïc cho laø khoâng chuyeån ñoäng. Vôùi caùch keát noái nhö treân hình 2.9
thì ta thaáy, neáu khaâu 1 chuyeån ñoäng thì khaâu 3 cuõng seõ chuyeån ñoäng. Vì raèng
daïng chuyeån ñoäng cuûa khaâu 1 vaø khaâu 3 ñoái vôùi giaù ñeàu laø chuyeån ñoäng quay
quanh truïc coá ñònh, neân ngöôøi ta noùi raèng: cô caáu ñaõ truyeàn chuyeån ñoäng quay
töø khaâu 1 sang khaâu 3. Löu yù raèng trong cô caáu naøy, khaâu 2, töùc thanh truyeàn,
thöïc hieän chuyeån ñoäng song phaúng. Caùc ñieåm treân khaâu 1 vaø khaâu 3 coù quyõ ñaïo
laø caùc ñöôøng troøn, coøn caùc ñieåm treân khaâu 2 chuyeån ñoäng song phaúng coù daïng
laø caùc ñöôøng cong coù daïng khaùc nhau. Vôùi ñaëc ñieåm chuyeån ñoäng cuûa khaâu 1
vaø khaâu 3, vaø ñaëc ñieåm veà söï ña daïng hình daïng quyõ ñaïo cuûa caùc ñieåm treân
khaâu 2, maø cô caáu boán khaâu baûn leà phaúng ñöôïc duøng cho caùc muïc ñích sau:
- Truyeàn chuyeån ñoäng quay giöõa hai khaâu noái giaù. Giaû söû khaâu 1 chuyeån
ñoäng (ví duï ñöôïc noái vôùi ñoäng cô), ta muoán cho khaâu 3 chuyeån ñoäng quay quanh
truïc coá ñònh A. Muoán vaäy ta boå sung theâm khaâu 2 laøm khaâu trung gian, noái vôùi
khaâu 1 vaø khaâu 3 baèng caùc khôùp baûn leà. Luùc naøy, khi khaâu 1 chuyeån ñoäng quay
thì khaâu 3 seõ thöïc hieän chuyeån ñoäng quay. Khaâu 1 ñöôïc goïi laø khaâu daãn, khaâu 2
vaø 3 ñöôïc goïi laø caùc khaâu bò daãn.
- Taïo chuyeån ñoäng cuûa ñieåm vôùi quyõ
ñaïo laø ñöôøng cong coù daïng naøo ñoù. Tröôøng
hôïp ñaëc bieät cuûa cô caáu boán khaâu baûn leà
phaúng laø khi caùc ñoaïn OA, O1B vaø AB,
OO1 baèng nhau töøng ñoâi moät (H.2.10).
Hình taïo bôûi caùc ñieåm OABO1 luoân laø hình
bình haønh, do vaäy cô caáu ñöôïc goïi laø cô
caáu hình bình haønh. Khi naøy khaâu 2 thöïc
hieän khoâng nhöõng chuyeån ñoäng song
phaúng maø coøn song phaúng tònh tieán, töùc khaâu 2 thöïc hieän chuyeån ñoäng tònh tieán
phaúng, vì ñöôøng AB (cuõng nhö moïi ñöôøng treân khaâu 2) chuyeån ñoäng song song
vôùi chính noù. Chuyeån ñoäng cuûa cô caáu hình bình haønh do ñoù coù ñaëc ñieåm:
+ Khaâu 1 quay ñöôïc goùc bao nhieâu thì khaâu 3 quay ñöôïc goùc baáy nhieâu.
+ Khaâu 2 chuyeån ñoäng tònh tieán.
Vôùi caùc ñaëc ñieåm ñoäng hoïc treân, cô caáu hình bình haønh ñöôïc söû duïng khi:
+ Truyeàn chuyeån ñoäng quay giöõa hai khaâu noái giaù caàn coù vaän toác goùc gioáng heät
28
nhau.
+ Taïo chuyeån ñoäng tònh tieán.
2- Cô caáu tay quay con tröôït

Khi muoán bieán ñoåi töø chuyeån ñoäng quay sang chuyeån ñoäng tònh tieán hoaëc
ngöôïc laïi thì ngöôøi ta duøng cô caáu tay quay con tröôït. Löôïc ñoà cuûa cô caáu tay
quay con tröôït cho treân hình 2.11. Hai khaâu noái giaù cuûa cô caáu naøy, khaâu 1 vaø
khaâu 3 treân hình 2.11, thì moät khaâu chuyeån ñoäng quay (khaâu 1), moät khaâu
chuyeån ñoäng tònh tieán (khaâu 3). Khaâu chuyeån ñoäng tònh tieán coøn goïi laø con
tröôït. Khi khaâu 1 chuyeån ñoäng thì khaâu 3 seõ chuyeån ñoäng, ta noùi raèng cô caáu ñaõ
bieán ñoåi chuyeån ñoäng töø quay sang tònh tieán. Trong tröôøng hôïp cho khaâu 3
chuyeån ñoäng tònh tieán thì khaâu 1 seõ bò loâi vaøo chuyeån ñoäng, thöïc hieän daïng
chuyeån ñoäng quay. Khi naøy ta noùi raèng cô caáu ñaõ bieán ñoåi chuyeån ñoäng töø daïng
tònh tieán sang quay. Neáu phöông tònh tieán cuûa con tröôït 3 caét truïc quay cuûa khaâu
1 thì cô caáu ñöôïc goïi laø cô caáu tay quay con tröôït chính taâm (H.2.11a), coøn neáu
chuùng khoâng caét nhau thì ta coù cô caáu tay quay con tröôït leäch taâm (H.2.11b).
Khoaûng caùch e giöõa phöông tònh tieán cuûa con tröôït 3 vaø truïc quay cuûa khaâu 1
goïi laø khoaûng leäch taâm.
Hình 2.11: Löôïc ñoà cô caáu tay quay con tröôït

a) Cô caáu tay quay con tröôït chính taâm
b) Cô caáu tay quay con tröôït leäch taâm
Hình 2.12: Moät soá cô caáu söû duïng loaïi cô caáu tay quay con tröôït
Hình 2.12a cho cô caáu taïo chuyeån ñoäng cuûa pit-toâng trong xi lanh cuûa
ñoäng cô ñoát trong. Tay quay AB ñöôïc gaén vôùi ñoäng cô chuyeån ñoäng quay khieán
pit-toâng chuyeån ñoäng tònh tieán qua laïi, ñaây chính laø cô caáu tay quay con tröôït,
coù löôïc ñoà nhö treân hình 2.11a).
Hình 2.12b cho hình aûnh cuûa moät cô caáu tay quay con tröôït cuõng cuøng
29
löôïc ñoà nhö treân hình 2.11a
3- Cô caáu Cu-lít
Löôïc ñoà cuûa cô caáu Cu-lít ñöôïc cho treân
hình 2.13. Töông töï nhö cô caáu boán khaâu baûn leà,
hai khaâu noái giaù (khaâu 1 vaø khaâu 3) chuyeån ñoäng
quay quanh truïc coá ñònh ñoái vôùi giaù. Ñieåm khaùc
so vôùi cô caáu boán khaâu baûn leà laø khôùp giöõa khaâu
3 vaø khaâu 2 laø khôùp tröôït. Cô caáu Cu-lít cuõng
ñöôïc duøng ñeå truyeàn chuyeån ñoäng quay.
Hình aûnh cuûa cô caáu Cu-lít cho treân hình 2.14
Hình 2.14: Cô caáu Cu-lít

4- Cô caáu eâ-líp
Cô caáu eâ-líp coù löôïc ñoà nhö treân hình 2.15.
Trong cô caáu eâ-líp, hai khaâu noái giaù, khaâu 1 vaø
khaâu 3, coù chuyeån ñoäng ñoái vôùi giaù laø chuyeån
ñoäng tònh tieán. Nhôø phöông tònh tieán cuûa hai khaâu
noái giaù vuoâng goùc nhau neân quyõ ñaïo cuûa baát kyø
ñieåm naøo treân thanh truyeàn (khaâu 2) cuõng coù daïng
laø hình eâ-líp. Coâng duïng phoå bieán cuûa cô caáu eâ-líp
khoâng phaûi laø truyeàn chuyeån ñoäng tònh tieán giöõa hai khaâu maø laø ñeå taïo caùc
ñöôøng eâ-líp.
Hình aûnh cuûa cô caáu eâ-líp cho treân hình 2.16
Hình 2.16: Cô caáu eâ-líp

30
Hình 2.17 cho ví duï cô caáu veà maët truyeàn ñoäng töông töï nhö cô caáu eâ-
líp song phöông tònh tieán cuûa hai con tröôït khoâng vuoâng goùc nhau.
Hình 2.17
5- Cô caáu thöïc hieän pheùp toaùn löôïng giaùc
Treân hình 2.18 laø löôïc ñoà cuûa cô caáu coù teân goïi laø cô caáu sin. Phöông tònh
tieán cuûa con tröôït A vaø khaâu BC vuoâng goùc nhau. Kyù hieäu:
l - khoaûng caùch OA;
x - khoaûng caùch töø khôùp quay O ñeán phöông tònh tieán cuûa con tröôït A;
ϕ - goùc hôïp bôûi phöông y vôùi OA.
x
Ta coù: sin ϕ (2.1)
l
Hình 2.18: Löôïc ñoà cô caáu sin Hình 2.19: Löôïc ñoà cô caáu tang
Treân hình 2.19 laø löôïc ñoà cô caáu coù teân goïi laø cô caáu tang. Trong cô caáu naøy thì:
x
tgϕ =
l (2.2)
6- Cô caáu Caùc-ñaêng
Cô caáu Caùc-ñaêng laø cô caáu boán khaâu baûn leà khi thanh truyeàn coù daïng laø
moät hình chöõ thaäp (H.2.20). Cô caáu Caùc-ñaêng cho pheùp truyeàn chuyeån ñoäng
quay giöõa hai khaâu coù truïc quay hôïp vôùi nhau moät goùc α. Hình aûnh veà cô caáu coù
daïng cho treân hình 2.21.
31
Hình 2.20: Löôïc ñoà cô caáu Caùc-ñaêng Hình 2.21: Cô caáu Caùc-ñaêng
2.3 CÔ CAÁU BA KHAÂU

Cô caáu ba khaâu, vì coù moät khaâu laøm giaù, neân chæ chöùa hai khaâu ñoäng.
Trong cô caáu ba khaâu seõ coù ba khôùp ñoäng, trong ñoù coù hai khôùp loaïi 5 vaø moät
khôùp loaïi 4. Sau ñaây seõ trình baøy moät soá loaïi cô caáu 3 khaâu.
1- Cô caáu ma saùt
Treân hình 2.22 laø löôïc ñoà cuûa moät daïng cô
caáu ma saùt. Hai khaâu ñoäng 1 vaø 2 noái giaù bôûi khôùp
baûn leà. Hai khaâu ñoäng thöïc hieän chuyeån ñoäng töông
ñoái ñoái vôùi nhau laø laên khoâng tröôït, töùc taïi ñieåm tieáp
xuùc H giöõa chuùng, vaän toác treân hai khaâu laø baèng
nhau. Ñeå ñaûm baûo ñieàu kieän laên khoâng tröôït thì löïc
ma saùt taïi ñieåm tieáp xuùc phaûi ñuû lôùn, chính vì vaäy cô
caáu naøy goïi laø cô caáu ma saùt. Ñeå taïo löïc ma saùt thì
phaûi duøng löïc lôùn ñaåy hai khaâu aùp vaøo nhau sinh ra aùp löïc lôùn. Veà maët coâng ngheä
ñieàu naøy gaây ra phieàn phöùc, vì vaäy cô caáu ma saùt ít ñöôïc söû duïng.
2- Cô caáu baùnh raêng
Nhaèm traùnh nhöôïc ñieåm cuûa cô caáu ma saùt, ngöôøi ta taïo treân beà maët cuûa
hai khaâu ñoäng caùc phaàn loài vaø loõm, ñöôïc goïi laàn löôït laø raêng vaø raõnh raêng, keà
nhau, xen keõ nhau. Khi ñoù caùc khaâu ñoäng goïi laø caùc baùnh raêng. Khi hai baùnh
raêng tieáp xuùc nhau thì phaàn loài cuûa baùnh raêng naøy laép vaøo phaàn loõm cuûa baùnh
raêng kia. Ñoäng taùc naøy cuûa hai baùnh raêng ñöôïc goïi laø aên khôùp. Caû quaù trình tieáp
xuùc laàn löôït giöõa caùc raêng vaø raõnh raêng cuûa hai baùnh raêng ñöôïc goïi laø quaù trình
aên khôùp. Treân hình 2.23, 2.24 cho hình aûnh hai baùnh raêng aên khôùp nhau.
32
Cô caáu goàm caùc khaâu laø caùc baùnh raêng aên khôùp
nhau goïi laø cô caáu baùnh raêng hay boä truyeàn baùnh raêng.
Cô caáu baùnh raêng ñöôïc söû duïng raát roäng raõi trong thöïc teá
ñeå truyeàn chuyeån ñoäng quay vaø thay ñoåi vaän toác goùc
quay khaâu daãn sang khaâu bò daãn. Treân hình 2.25 cho hình
aûnh moät cô caáu phoå bieán trong oâtoâ cho pheùp thay ñoåi vaän
toác goùc cuûa khaâu bò daãn vôùi cuøng vaän toác goùc cuûa khaâu
daãn. Cô caáu naøy ñöôïc goïi laø hoäp giaûm toác (hay hoäp soá).
Nhö ñaõ noùi, cô caáu baùnh raêng hoaït ñoäng theo
nguyeân lyù töông töï nhö cô caáu ma saùt, töùc cô caáu coù
caùc khaâu ñoäng laên khoâng tröôït ñoái vôùi nhau, treân cô sôû taïo söï tieáp xuùc giöõa hai
khaâu nhôø caùc raêng. Vì vaäy löôïc ñoà cô caáu baùnh raêng ñöôïc bieåu dieãn töông töï
nhö cô caáu ma saùt, töùc duøng caùc kích thöôùc treân moãi khaâu sao cho khi cô caáu
chuyeån ñoäng, ta thaáy caùc vaät theå coù kích thöôùc ñoù laên khoâng tröôït ñoái vôùi nhau.
Moät cô caáu baùnh raêng coù theå goàm nhieàu baùnh
raêng aên khôùp vôùi nhau. Neáu caùc baùnh raêng naøy coù
chuyeån ñoäng laø quay quanh caùc truïc coá ñònh, thì cô
caáu baùnh raêng ñöôïc goïi laø cô caáu baùnh raêng thöôøng
(boä truyeàn baùnh raêng thöôøng) (H.2.26).
Truïc caùc baùnh raêng coù theå song song nhau (H.2.23),
hoaëc caét nhau (H.2.27) hay cheùo nhau (H.2.28)
a) b)
Hình 2.27: Boä truyeàn baùnh raêng noùn
a) Cô caáu; b) Löôïc ñoà cô caáu
33
a) b) c)
Hình 2.28: Boä truyeàn baùnh raêng coù caùc truïc cheùo nhau
Khi trong cô caáu baùnh raêng coù
baùnh raêng maø truïc cuûa noù di ñoäng thì cô
caáu baùnh raêng ñöôïc goïi laø cô caáu baùnh
raêng haønh tinh; baùnh raêng coù truïc di
ñoäng ñöôïc goïi laø baùnh raêng haønh tinh.
Treân hình 2.29 cho hình aûnh caùc baùnh
raêng aên khôùp trong moät cô caáu haønh
tinh.
Löôïc ñoà cuûa cô caáu haønh tinh coù Hình 2.29
baùnh trung taâm coá ñònh cho treân hình
2.30, tay quay OA coøn ñöôïc goïi laø caàn.
Hình 2.30
Khi tính ñoäng hoïc cô caáu baùnh raêng, ta luoân ñöa veà löôïc ñoà cô caáu ma saùt
töông ñöông cuûa noù, cho raèng taïi ñieåm tieáp xuùc cuûa hai khaâu cuûa cô caáu ma saùt
töông ñöông thì caùc khaâu laên khoâng tröôït ñoái vôùi nhau. Do cô caáu baùnh raêng
ñöôïc söû duïng voâ cuøng roäng raõi neân ôû chöông 12 seõ xem xeùt kyõ hôn veà boä truyeàn
naøy trong vieäc tính toaùn thieát keá.
3- Cô caáu cam
Treân hình 2.31 cho löôïc ñoà cuûa moät soá cô caáu cam phaúng.
34
Hình 2.31
Hình 2.32: Quy luaät chuyeån ñoäng cuûa caàn ñaåy cuûa cô caáu cam caàn ñaåy
Cô caáu cam coù moät khaâu ñoäng (khaâu 1 treân caùc hình 2.31) maø quyõ tích
cuûa caùc ñieåm cuûa noù tieáp xuùc vôùi khaâu ñoäng thöù 2 laø moät ñöôøng cong. Ñöôøng
quyõ tích caùc ñieåm tieáp xuùc cuûa moät khaâu ñöôïc goïi laø bieân daïng cuûa khaâu ñoù.
Khaâu 1 ñöôïc goïi laø cam, khaâu 2 ñöôïc goïi laø caàn ñaåy neáu noù chuyeån ñoäng tònh
tieán (H.2.31a, c) hay thanh laéc neáu noù chuyeån ñoäng quay (H.2.31b). Quyõ tích
caùc ñieåm tieáp xuùc cuûa cam ñöôïc goïi laø bieân daïng cam.
Ta khaûo saùt chuyeån ñoäng cuûa caàn ñaåy khi cam
quay trong cô caáu cam caàn ñaåy (H.2.32a)). Kyù hieäu
goùc quay cuûa cam laø ϕ, chuyeån dòch cuûa caàn ñaåy laø
S. Treân hình 2.32b bieåu thò ñoà thò haøm S(ϕ). Ñaây laø
haøm coù chu kyø 2π. Tuøy theo daïng cuûa bieân daïng cuûa
cam maø ta coù daïng ñoà thò cuûa haøm S(ϕ). Ngöôøi ta
thay ñoåi daïng bieân daïng cam ñeå taïo caùc quy luaät
chuyeån ñoäng khaùc nhau cuûa caàn ñaåy (hay cuûa thanh
laéc, trong tröôøng hôïp cô caáu cam treân hình 2.31b)
Trong kyõ thuaät,cô caáu cam ñöôïc duøng ñeå ñieàu khieån
chuyeån ñoäng theo quy luaät mong muoán. Treân hình
2.33 laø cô caáu cam duøng trong heä thoáng naïp - xaû nhieân lieäu trong ñoäng cô oâtoâ.
Nhöôïc ñieåm lôùn nhaát cuûa cô caáu cam laø hieän töôïng moøn taïi nôi tieáp xuùc
giöõa hai khaâu ñoäng. Neáu cam bò moøn, daïng ñöôøng bieân daïng cuûa noù thay ñoåi thì
35
quy luaät cuûa khaâu bò daãn (thanh laéc hay caàn ñaåy) seõ thay ñoåi. Söï chuyeån ñoäng
cuûa khaâu bò daãn do ñoù khoâng coøn ñuùng quy luaät maø ngöôøi thieát keá mong muoán.
Neáu caàn ñaåy chæ tieáp xuùc vôùi cam bôûi moät ñieåm (H.2.31a, c) thì caàn ñaåy raát mau
moøn. Vì vaäy thöôøng ngöôøi ta gheùp theâm vaøo caàn ñaåy moät chi tieát daïng ñóa troøn
chuyeån ñoäng quay ñöôïc ñoái vôùi caàn ñaåy, goïi laø con laên (H.2.34a). Luùc naøy tieáp
xuùc vôùi cam laø con laên, vaø caùc ñieåm treân vaønh con laên laàn löôït tieáp xuùc vôùi cam
thay vì chæ moät ñieåm cuûa caàn ñaåy. Töông töï nhö vaäy ngöôøi ta cuõng söû duïng con
laên gaén vaøo thanh laéc (H.2.34b).
Hình 2.34: Söû duïng con laên hoaëc ñaùy baèng giaûm moøn caàn ñaåy hoaëc thanh laéc
Treân hình 2.34c, thay vì duøng con laên, thì ñeå taêng soá löôïng ñieåm cuûa caàn
ñaåy tieáp xuùc vôùi cam, ngöôøi ta taêng kích thöôùc ñaùy caàn ñaåy thaønh moät maët
phaúng. Cô caáu naøy goïi laø cô caáu cam caàn ñaåy ñaùy baèng.
4- Cô caáu taïo chuyeån ñoäng khoâng lieân tuïc
Ñeå bieán chuyeån ñoäng quay lieân tuïc cuûa khaâu daãn thaønh chuyeån ñoäng
quay khoâng lieân tuïc cuûa khaâu bò daãn, ngöôøi ta duøng cô caáu coù löôïc ñoà nhö treân
hình 2.35 hay hình 2.36. Cô caáu treân hình 2.35 goïi laø cô caáu Mal-tô.
Hình 2.35 Hình 2.36

Löôïc ñoà cô caáu Mal-tô Löôïc ñoà cô caáu baùnh raêng ñaëc bieät
Khaâu 1 chuyeån ñoäng quay lieân tuïc, coù moät caùi choát P, khaâu 2 coù caùc raõnh.
Khi choát P tieáp xuùc vôùi khaâu 2 baèng caùch di chuyeån vaøo raõnh thì chuyeån ñoäng
36
cuûa khaâu 1 seõ loâi khaâu 2 chuyeån ñoäng theo. Khi choát P ra khoûi raõnh thì khaâu 2
seõ döøng chuyeån ñoäng.
Treân hình 2.36, ñeå taïo chuyeån ñoäng ñöùt quaõng, ngöôøi ta duøng cô caáu baùnh
raêng ñaëc bieät: khaâu daãn 1 chæ coù 1 raêng, khaâu 2 coù moät soá raõnh raêng. Cuõng töông töï
nhö cô caáu Mal-tô, khi raêng cuûa khaâu 1 aên khôùp vôùi raõnh khaâu 2 thì khaâu 2 chuyeån
ñoäng cuøng khaâu 1, ngoaøi khoaûng thôøi gian ñoù thì khaâu 2 khoâng chuyeån ñoäng.
5- Cô caáu cho pheùp chuyeån ñoäng quay moät chieàu
Moät trong caùc daïng cuûa loaïi cô caáu naøy coù löôïc ñoà nhö treân hình 2.37, goïi
laø cô caáu baùnh coùc. Khaâu 4 chæ chuyeån ñoäng moät chieàu nhôø raêng 3, hoaëc boå
sung theâm raêng 5.
Hình 2.37: Löôïc ñoà cô caáu baùnh coùc
2.4 TRUYEÀN ÑOÄNG NHÔØ PHAÀN TÖÛ MEÀM

Truyeàn chuyeån ñoäng giöõa hai
khaâu chuyeån ñoäng quay quanh truïc
coá ñònh coù theå thöïc hieän nhôø moät
phaàn töû daây khoâng daõn noái giöõa
chuùng. Löôïc ñoà chung coù daïng nhö Hình 2.38
treân hình 2.38. Truyeàn ñoäng nhôø phaàn töû meàm
Theo caùch lieân keát giöõa daây vaø caùc khaâu ñoäng maø coù hai loaïi truyeàn
ñoäng: truyeàn ñoäng ñai, truyeàn ñoäng xích.
1- Boä truyeàn ñai
Khi söï truyeàn chuyeån ñoäng giöõa daây vôùi
caùc khaâu thöïc hieän bôûi löïc ma saùt thì ta coù boä
truyeàn ñai. Treân hình 2.39 laø hình aûnh cuûa boä
truyeàn ñai. Caùc khaâu 1, 2 coù daïng laø caùc ñóa
troøn goïi laø caùc baùnh ñai coøn daây noái giöõa chuùng
goïi laø daây ñai.
2- Boä truyeàn xích
Khi söï truyeàn ñoäng thöïc hieän nhôø löïc ñaåy töø phía khaâu daãn leân daây vaø töø
37
daây leân khaâu bò daãn nhôø caùc raêng treân caùc khaâu ñoäng vaø caùc raõnh treân daây,
thì ta coù boä truyeàn xích. Caùc baùnh raêng treân khaâu ñoäng goïi laø caùc baùnh xích, coøn
daây noái giöõa chuùng goïi laø daây xích. Hình 2.40 laø hình aûnh boä truyeàn xích; hình
2.41 laø hình aûnh keát caáu moät loaïi daây xích.
Hình 2.40: Boä truyeàn xích Hình 2.41: Keát caáu xích con laên
Boä truyeàn ñai, boä truyeàn xích cuõng nhö boä truyeàn baùnh raêng ñöôïc söû duïng
phoå bieán trong kyõ thuaät, do vaäy trong giaùo trình naøy ñöôïc trình baøy kyõ trong
phaàn C, ôû caùc chöông 10, 11, 12.

1. Haõy neâu caùc loaïi khôùp ñoäng loaïi 5 vaø löôïc ñoà cuûa chuùng.
2. Vì sao khôùp noái giöõa hai vaät daïng tieáp xuùc taïi moät ñieåm vaø coù chuyeån ñoäng
töông ñoái vôùi nhau laø song phaúng thì thuoäc loaïi 4.
3. Ñeå truyeàn chuyeån ñoäng quay töø moät vaät sang moät vaät khaùc coù caùc truïc quay cuûa
chuùng song song nhau thì ta coù theå söû duïng nhöõng loaïi cô caáu naøo.
4. Haõy veõ löôïc ñoà vaø giaûi thích caùch chuyeån ñoäng cuûa caùc cô caáu: tay quay con
tröôït, eâ-líp, cam, caùc-ñaêng.
5. Ñeå taïo chuyeån ñoäng ñöùt quaõng thì ta coù theå söû duïng cô caáu naøo, giaûi thích
nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa noù.
6. Nguyeân lyù hoaït ñoäng vaø coâng duïng cuûa cô caáu baùnh coùc.
7. Ñeà taïo quy luaät chuyeån ñoäng quay mong muoán ta choïn cô caáu cam daïng naøo,
töông töï ñeå taïo quy luaät chuyeån ñoäng tònh tieán mong muoán ta choïn cô caáu cam
daïng naøo.
8. Neâu söï khaùc bieät giöõa cô caáu baùnh raêng daïng thöôøng vaø cô caáu baùnh raêng daïng
haønh tinh.
38
Chöông 3
ÑOÄNG LÖÏC HOÏC
3.1 TAÙC ÑOÄNG CÔ HOÏC
3.1.1 Moät soá khaùi nieäm
1- Löïc
Moïi nguyeân nhaân gaây ra söï chuyeån ñoäng cuûa caùc chaát ñieåm cuûa cô heä thì
goïi laø taùc ñoäng cô hoïc, hay goïi laø löïc.
Vì caùc ñaëc tröng chuyeån ñoäng cuûa ñieåm nhö vò trí, vaän toác, gia toác, ñöôïc
theå hieän baèng ñaïi löôïng veùctô, do vaäy nguyeân nhaân gaây ra chuyeån ñoäng, töùc
löïc, cuõng phaûi theå hieän baèng ñaïi löôïng veùctô vôùi caùc yeáu toá xaùc ñònh laø: ñieåm
ñaët, phöông chieàu vaø ñoä lôùn. Tuøy theo ñieåm ñaët löïc chæ laø moät ñieåm caùch ly vôùi
caùc ñieåm ñaët löïc khaùc, hay laø moät taäp hôïp ñieåm keà caän nhau maø ta goïi löïc laø löïc
taäp trung hay löïc phaân boá.
a) Löïc taäp trung (H.3.1a)) ñöôïc bieåu thò baèng moät veùctô. Ñöôøng thaúng ñi
qua ñieåm ñaët löïc vaø truøng phöông vôùi veùctô bieåu thò löïc ñöôïc goïi laø ñöôøng taùc
duïng cuûa löïc. Ñoä lôùn cuûa löïc ñöôïc ño trong heä thoáng SI bôûi ñôn vò coù thöù
nguyeân laø Newton, kyù hieäu N.
Hình 3.1: Bieåu thò löïc

a) Löïc taäp trung; b) Löïc phaân boá
b) Löïc phaân boá (H.3.1b)) ñöôïc bieåu thò baèng taäp hôïp caùc veùctô coù ñieåm
ñaët keà caän nhau. Ñoä lôùn cuûa löïc phaân boá ñöôïc goïi laø cöôøng ñoä. Tuøy theo ñaëc
ñieåm hình hoïc cuûa quyõ tích caùc ñieåm ñaët löïc maø löïc phaân boá thuoäc moät trong ba
loaïi sau:
- Löïc phaân boá ñöôøng, khi quyõ tích ñieåm ñaët löïc taïo thaønh moät ñöôøng. Cöôøng ñoä
⎡ Löïc ⎤ N kG
⎢ Chieàu daøi ⎥ ,
cuûa löïc phaân boá ñöôøng coù thöù nguyeân laø ⎣ ⎦ , ví duï m cm ,...
- Löïc phaân boá beà maët. Khi quyõ tích cuûa ñieåm ñaët löïc taïo thaønh moät beà
39
⎡ Löïc ⎤
maët, cöôøng ñoä cuûa löïc phaân boá beà maët coù thöù nguyeân laø ⎢
2
⎥ , ví
⎣⎢ (Chieàu daøi) ⎦⎥
N kG
duï: , ,...
2
m cm2
- Löïc phaân boá theå tích. Khi quyõ tích cuûa ñieåm ñaët löïc taïo thaønh moät hình theå ba
⎡ Löïc ⎤
chieàu, cöôøng ñoä cuûa löïc phaân boá theå tích coù thöù nguyeân laø ⎢ ⎥ , ví
3
⎣⎢ (Chieàu daøi) ⎦⎥
N kG
duï: , ,...
3
m cm3
2- Heä löïc vaø phaân loaïi heä löïc
Taäp hôïp caùc löïc taùc duïng leân cô heä thì goïi laø heä löïc. Coù nhieàu caùch phaân
loaïi heä löïc, sau ñaây laø moät soá caùch phaân loaïi:
1- Döïa treân cô sôû nguyeân nhaân gaây ra löïc töø beân trong hay töø beân ngoaøi
cô heä maø löïc ñöôïc goïi laø ngoaïi löïc hay noäi löïc.
2- Döïa vaøo ñaëc ñieåm boá trí ñöôøng taùc duïng cuûa heä löïc maø heä löïc thuoäc
vaøo moät trong caùc loaïi sau:
a) Heä löïc ñoàng quy laø heä löïc maø ñöôøng taùc duïng cuûa taát caû caùc löïc giao
nhau taïi moät ñieåm (H.3.2a)). Ñieåm giao nhau ñoù, ñieåm O treân hình, goïi laø ñieåm
ñoàng quy.
Hình 3.2: Caùc loaïi heä löïc

a) Heä löïc ñoàng quy; b) Heä löïc song song; c) Ngaãu löïc
d) Heä hai löïc tröïc ñoái; e) Heä löïc phaúng f) Heä löïc ñoàng truïc
b) Heä löïc song song laø heä löïc maø ñöôøng taùc duïng cuûa chuùng song song nhau
(H.3.2b). Heä goàm hai löïc coù ñoä lôùn baèng nhau vaø ngöôïc chieàu nhau, ñöôøng taùc
40
duïng song song nhau thì goïi laø ngaãu löïc (H.3.2c)). Heä goàm hai löïc cuøng
ñöôøng taùc duïng, coù cuøng ñoä lôùn, ngöôïc chieàu nhau thì ñöôïc goïi laø heä hai löïc tröïc
ñoái (H.3.2d).
c) Heä löïc phaúng laø heä löïc maø ñöôøng taùc duïng cuûa taát caû caùc löïc cuøng naèm trong
moät maët phaúng (H.3.2e).
d) Heä löïc ñoàng truïc laø heä löïc maø ñöôøng taùc duïng cuûa taát caû caùc löïc cuøng naèm
treân moät ñöôøng thaúng (H.3.2f)
e) Heä löïc khoâng gian laø heä löïc khoâng thuoäc ba loaïi neâu treân.
3.1.2 Moâmen cuûa löïc

1- Moâmen cuûa löïc ñoái vôùi moät ñieåm
r
Giaû söû ta coù löïc F coù ñieåm ñaët
taïi ñieåm A (H.3.3). Veùctô ñònh vò cuûa
r
A coù goác ñaët taïi O, kyù hieäu laø r .
r Hình 3.3 Moâmen cuûa löïc ñoái vôùi
Moâmen cuûa löïc F ñoái vôùi ñieåm O,
uuur uur moät ñieåm
kyù hieäu laø
mo F( )
, laø ñaïi löôïng ñöôïc
xaùc ñònh bôûi coâng thöùc sau:
uur uur r uur
( )
mo F = r × F
(3.1)
Döïa vaøo ñònh nghóa xaùc ñònh moâmen cuûa löïc ñoái vôùi moät ñieåm, töùc coâng
thöùc (3.1), ta coù caùc nhaän ñònh sau:
1- Ñaây laø moät ñaïi löôïng veùctô.
uur uur
2- Phöông cuûa
mo F( ) vuoâng goùc vôùi maët phaúng chöùa rr vaø Fr .
uur uur
3- Chieàu cuûa
( )
mo F r
veà phía maø töø ngoïn cuûa noù ta thaáy F coù xu höôùng
laøm vaät xoay quanh ñieåm O theo chieàu ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà. Vì lyù do ñoù,
uur uur
nhieàu khi keøm vôùi veùctô bieåu thò
mo F( ) ngöôøi ta coøn bieåu thò theâm moät veùctô
voøng nhö treân hình 3.3.
r
4- Neáu töø O ta keû ñöôøng vuoâng goùc ñeán ñöôøng taùc duïng cuûa F thì
khoaûng caùch d töø O ñeán ñieåm giao cuûa hai ñöôøng naøy chính laø khoaûng caùch töø
r
ñieåm O ñeán ñöôøng taùc duïng cuûa löïc F . Theo coâng thöùc (3.1) thì ñoä lôùn cuûa
uur uur
mo F( ) baèng:
uuur uur
( )
mo F = r.sin α. F
(3.2)
41
r r
Trong coâng thöùc (3.2) thì α laø goùc hôïp bôûi hai veùctô F vaø r . Deã daøng
thaáy raèng:
r.sinα = d (3.3)
Vaäy khi naøy coâng thöùc (3.2) trôû neân:
uuur uur
( )
mo F = d. F
(3.4)
r r
5- Ñoä lôùn cuûa mo (F ) seõ baèng 0, töø coâng thöùc (3.4) ta thaáy, khi khoaûng
r
caùch d baèng 0, töùc khi ñieåm O naèm treân ñöôøng taùc duïng cuûa löïc F .
6- Moâmen cuûa löïc ñoái vôùi hai ñieåm khaùc nhau noùi chung seõ khaùc nhau:
uuur uur uuuur uur
( )
mo F # mo ' F ( ) (3.5)
Vì lyù do naøy kyù hieäu moâmen cuûa löïc ñoái vôùi ñieåm naøo thì kyù hieäu ñieåm
ñoù phaûi ñöôïc keøm trong kyù hieäu moâmen, vaø ñöôïc bieåu dieãn sao cho coù ñieåm ñaët
taïi ñieåm laáy moâmen.
2- Moâmen cuûa löïc ñoái vôùi moät truïc
Ñònh nghóa
r
Cho truïc Δ ñi qua ñieåm O laáy moâmen cuûa löïc F
r r
(H.3.4). Hình chieáu cuûa veùctô mo (F ) leân truïc Δ ñöôïc goïi
r
laø moâmen cuûa löïc F ñoái vôùi truïc Δ
Phöông phaùp thöïc haønh xaùc ñònh moâmen cuûa löïc ñoái vôùi moät truïc
Giaû söû ta caàn laáy hình chieáu
r
cuûa löïc F ñoái vôùi truïc z treân hình 3.5.
Ñeå tieän cho vieäc phaân tích
sau naøy, ta thieát laäp heä truïc toïa ñoä
Oxyz. Kyù hieäu:
r r r
- i , j , k : caùc veùctô ñôn vò chæ
phöông vaø chieàu döông cuûa caùc truïc
x, y, z.
- x, y, z: hình chieáu treân caùc truïc toïa Hình 3.5: Phaân tích moâmen
r
ñoä x, y, z cuûa veùctô ñònh vò cuûa cuûa löïc F ñoái vôùi truïc z
r
ñieåm A, ñieåm ñaët cuûa löïc F .
r
- Fx, Fy, Fz: hình chieáu cuûa löïc F treân caùc truïc toïa ñoä x, y, z.
r r
Töø coâng thöùc (3.1) ta thaáy mo (F ) tính ñöôïc töø ñònh thöùc sau:
42
r r r
i j k
r r r r r
mo (F ) = x y z = im x + jm y + km2 (3.6)
Fx Fy Fz
r
Trong coâng thöùc (3.6) thì haïng thöùc cuoái, kmz , chính laø hình chieáu cuûa
r r
mo (F ) leân truïc z. Töø coâng thöùc treân ta thaáy:
mz = xFy - yFx (3.7)

Trong coâng thöùc (3.7), thì caùc haïng thöùc veá phaûi coù nghóa nhö sau:
r
a) xFy laø giaù trò moâmen cuûa Fy ñoái vôùi ñieåm O.
r
b) (-yFx) laø giaù trò moâmen cuûa Fx ñoái vôùi ñieåm O, chieàu cuûa moâmen naøy
höôùng theo chieàu aâm cuûa truïc z neân bieåu thöùc yFx keøm theo daáu (-).
r
Vaäy toång hai haïng thöùc veá phaûi cuûa (3.7) laø toång moâmen cuûa hai löïc Fx
r
vaø Fy ñoái vôùi ñieåm O. Vaäy:
r r r r r
( )
kmz = mo Fx + mo Fy ( ) (3.8)
Löu yù hình 3.5 thì coâng thöùc cuoái trôû neân:
r uuuur r uuuur r
kmz = OA ' × Fx + OA ' × Fy
(3.9)
trong ñoù A’ laø hình chieáu ñieåm A treân maët toïa ñoä xy.
Bieåu thöùc (3.9) vieát goïn laïi ôû daïng:
r uuuur r r
(
kmz = OA ' Fx + Fy ) (3.10)
r r r
( )
Tuy nhieân toång Fx + Fy cho ta hình chieáu cuûa löïc F leân maët toïa ñoä xy,
r
kyù hieäu laø hcxy (F ) :
r r r
Fx + Fy = hc xy (F )
Vaäy coâng thöùc (3.10) coù theå vieát laïi laø:

r uuuur r
kmz = OA ' × hcxy F ( ) (3.11)
uuuur r r r
Löu yù hai veùctô OA' vaø hcxy (F ) khoâng thay ñoåi khi ta chieáu r vaø F leân baát
kyø moät maët phaúng naøo vuoâng goùc vôùi truïc z, neân töø coâng thöùc cuoái ta ñöa ra quy taéc
r
thöïc haønh xaùc ñònh veùctô moâmen cuûa löïc F ñoái vôùi truïc z theo trình töï sau:
43
1- Döïng maët phaúng vuoâng goùc vôùi truïc z, giao cuûa maët naøy vôùi truïc z ta kyù
hieäu laø O.
r
2- Xaùc ñònh hình chieáu cuûa F leân maët phaúng treân.
r
3- Tính veùctô moâmen cuûa veùctô hình chieáu cuûa F vöøa xaùc ñònh ôû böôùc 2 ñoái vôùi
ñieåm O.
Quy taéc treân ñöôïc söû duïng khoâng nhöõng ñeå tính moâmen ñoái vôùi truïc z, maø
coøn ñoái vôùi truïc baát kyø naøo.
Caùc tröôøng hôïp moâmen cuûa löïc ñoái vôùi truïc baèng khoâng
Töø coâng thöùc (3.11) ta thaáy mz seõ baèng khoâng trong hai tröôøng hôïp sau:
r
- Khi khoaûng caùch töø veùctô hcxy( F ) ñeán ñieåm O baèng khoâng, töùc khi
r
ñöôøng taùc duïng cuûa F caét truïc z.
r r
- Khi giaù trò cuûa hcxy( F ) baèng khoâng, töùc khi löïc F song song truïc z.
Goäp caû hai tröôøng hôïp treân ta ñöôïc ñieàu kieän toång quaùt ñeå moâmen cuûa löïc
r
F ñoái vôùi truïc z baèng khoâng laø khi chuùng ñoàng phaúng. Môû roäng cho tröôøng hôïp
toång quaùt ta phaùt bieåu ñöôïc nhö sau: Moâmen cuûa löïc ñoái vôùi moät truïc naøo ñoù seõ
baèng khoâng neáu ñöôøng taùc duïng löïc vaø truïc ñoù ñoàng phaúng.
3- Moâmen cuûa heä löïc
Ta seõ coù hai ñònh nghóa sau:
a) Moâmen cuûa heä löïc ñoái vôùi moät ñieåm
r r r
Giaû söû heä löïc goàm n löïc: F1, F2 ,...Fn . Toång moâmen caùc löïc cuûa heä löïc ñoái
r
vôùi ñieåm O goïi laø moâmen cuûa heä löïc ñoái vôùi ñieåm O, kyù hieäu laø M o :
r n r
∑m (F )
r
Mo = o i
i =1 (3.12)
Töông töï nhö moâmen cuûa moät löïc ñoái vôùi
r
ñieåm O, Mo phuï thuoäc vaøo ñieåm laáy moâmen,
neân trong kyù hieäu cuûa noù keøm theo kyù hieäu ñieåm
laáy moâmen, vaø treân hình bieåu dieãn thì goác cuûa noù
ñaët taïi ñieåm ñoù (H.3.6).
b) Moâmen cuûa heä löïc ñoái vôùi moät truïc
Toång moâmen cuûa caùc löïc thaønh phaàn ñoái vôùi truïc Δ ñöôïc goïi laø moâmen
cuûa heä löïc ñoái vôùi truïc Δ, kyù hieäu laø MΔ:
44
r
MΔ = ∑m ( ) Δ Fi
(3.13)
3.2 VÍT XOAÉN CUÛA HEÄ LÖÏC, VÍT XOAÉN ÑOÄNG LÖÏC HOÏC CUÛA CÔ HEÄ
3.2.1 Vít xoaén cuûa heä löïc
r r r
Cho moät heä löïc goàm caùc löïc ( F1 , F2 ,... Fn ) (H.3.7)
taùc duïng laàn löôït ôû caùc ñieåm c, d , ... Ta goïi caùc löïc ñoù
laø caùc löïc thaønh phaàn cuûa heä löïc. Ta ñöa ra caùc khaùi
nieäm sau ñaây:
r
a) Veùctô chính cuûa heä löïc, kyù hieäu R , laø toång hình
hoïc taát caû caùc löïc thaønh phaàn:
r n r
R= ∑F i
i =1 (3.14)
b) Veùctô moâmen chính cuûa heä löïc ñoái vôùi moät ñieåm O ñöôïc choïn tröôùc,
r
kyù hieäu laø Mo , baèng toång moâmen ñoái vôùi ñieåm O cuûa caùc löïc thaønh phaàn:
r n r
∑m (F )
r
Mo = o i
i =1 (3.15)
c) Vít xoaén cuûa heä löïc: kyù hieäu laø Tl , laø moät ñaïi löôïng ñöôïc xaùc ñònh bôûi
r r
hai veùctô: veùctô chính R vaø veùctô moâmen chính Mo cuûa heä löïc ñoái vôùi moät
r r
ñieåm O naøo ñoù. Caùc veùctô R vaø Mo ñöôïc goïi laø caùc thaønh phaàn cuûa vít xoaén.
3.2.2 Vít xoaén ñoäng löïc hoïc

r
w
Cho cô heä, ta kyù hieäu mj vaø j laø khoái löôïng vaø gia toác cuûa chaát ñieåm
thöù j. Vít xoaén ñoäng löïc hoïc cuûa cô heä laø ñaïi löôïng ñöôïc xaùc ñònh bôûi hai ñaïi
r
löôïng: veùctô chính ñoäng löïc hoïc R ñl vaø veùctô moâmen chính ñoäng löïc hoïc ñoái
r
vôùi moät ñieåm O naøo ñoù ñöôïc choïn, kyù hieäu laø M o,ñl ñöôïc tính theo caùc coâng
thöùc sau:
∑m w
r
r j j
R ñl = j =1
(3.16)
∑ mo ( m j w j )
r r
r
M o,ñl = j =1
(3.17)
r r
Töông töï nhö khaùi nieäm vít xoaén cuûa heä löïc, caùc ñaïi löôïng R ñl, M o,ñl
ñöôïc goïi laø caùc thaønh phaàn cuûa vít xoaén ñoäng löïc hoïc. Ta kyù hieäu vít xoaén ñoäng
löïc hoïc laø Tñl.
45
3.2.3 Tính keát hôïp cuûa caùc vít xoaén
Giaû söû heä caùc veùctô khaûo saùt ñöôïc chia thaønh hai nhoùm, nhoùm thöù nhaát coù
r r
vít xoaén laø T1 vôùi caùc thaønh phaàn laø R1 , Mo1 vaø nhoùm thöù hai coù vít xoaén laø T2
r r
vôùi caùc thaønh phaàn laø R2 , Mo2 . Deã daøng chöùng minh ñöôïc raèng vít xoaén cuûa toaøn
r r
heä, kyù hieäu laø T, seõ coù caùc thaønh phaàn R , Mo thoûa maõn caùc phöông trình sau:
r r r
R= R1 + R2 (3.18)
r r r
M o = M o1 + M o2 (3.19)
hay vieát ngaén goïn laø:
T = T1 + T2 (3.20)
Töùc vít xoaén cuûa toaøn heä baèng toång caùc vít xoaén thaønh phaàn.
Ta ñöa ra khaùi nieäm veà söï baèng nhau cuûa hai vít xoaén: hai vít xoaén goïi laø
baèng nhau neáu caùc thaønh phaàn töông öùng cuûa chuùng baèng nhau.
3.3 NGUYEÂN LYÙ CÔ BAÛN ÑOÄNG LÖÏC HOÏC
3.3.1 Phaùt bieåu nguyeân lyù
r r
Töø nay ta seõ kyù hieäu T laø vít xoaén heä ngoaïi löïc, töông öùng caùc veùctô R , M o
laø caùc thaønh phaàn vít xoaén ngoaïi löïc. Nguyeân lyù cô baûn ñoäng löïc hoïc ñöôïc phaùt bieåu
nhö sau: Vít xoaén cuûa heä ngoaïi löïc baèng vít xoaén ñoäng löïc hoïc cuûa cô heä, töùc:
T = Tñl (3.21)
Hay caùc thaønh phaàn töông öùng cuûa hai vít xoaén baèng nhau:
r r
R = R ñl (3.22)
r r
M o = M o,ñl (3.23)
3.3.2 Caùc heä quaû

Töø nguyeân lyù cô baûn ñoäng löïc hoïc ta suy ra caùc heä quaû sau:
1- Tröôøng hôïp cô heä chæ chöùa moät chaát ñieåm
Luùc naøy heä löïc laø heä löïc ñoàng quy taïi ñieåm khaûo saùt, coøn heä ñoäng löïc thì
r
chæ coù moät veùctô mw coù ñöôøng taùc duïng cuøng ñi qua ñieåm khaûo saùt (H.3.8), do
vaäy caû hai veá cuûa phöông trình (3.23) ñeàu baèng khoâng khi ta laáy moâmen ñoái vôùi
ñieåm khaûo saùt. Hai veá cuûa phöông trình (3.22) laàn löôït baèng:
46
Hình 3.8: Cô heä chöùa moät chaát ñieåm

r r r
∑F ,
r
R= i R ñl = mw
Do vaäy phöông trình (3.21) coù daïng:

r
r
mw = ∑F i
(3.24)
Phöông trình (3.24) truøng vôùi phöông trình ñònh luaät II Newton quen
thuoäc: “Tích khoái löôïng vaø veùctô gia toác cuûa ñieåm baèng veùctô toång caùc löïc taùc
duïng leân noù.”
2- Heä löïc töông ñöông
Khaùi nieäm heä löïc töông ñöông
Hai heä löïc ñöôïc goïi laø töông ñöông neáu chuùng gaây ra vít xoaén ñoäng löïc
hoïc cuûa cô heä nhö nhau. Töø phöông trình (3.22) vaø (3.23) ta suy ra caùc heä löïc coù
veùctô chính vaø veùctô moâmen chính ñoái vôùi cuøng moät ñieåm maø baèng nhau thì seõ
r
töông ñöông nhau. Giaû söû heä löïc thöù nhaát coù caùc thaønh phaàn vít xoaén laø R 1,
r r r
M o1, vaø heä löïc thöù hai coù caùc thaønh phaàn vít xoaén laø R 2, M o2. Theo ñònh nghóa
vöøa neâu thì hai heä löïc naøy seõ töông ñöông neáu thoûa maõn hai ñieàu kieän sau:
r r
R1= R2 (3.25)
r r
M o1 = M o2 (3.26)
ÖÙng duïng
1- Ñöa heä löïc veà daïng ñôn giaûn.
Ta nhaän thaáy neáu ta coù moät heä löïc goàm
r r r
moät löïc F vaø moät ngaãu löïc F1 , − F1 coù
r
veùctô moâmen laø M (H.3.9), thì neáu ta Hình 3.9: Heä löïc goàm moät
choïn ñieåm O naèm treân ñöôøng taùc duïng löïc vaø moät ngaãu löïc
r
cuûa F ñeå laáy moâmen, ta seõ coù veùctô
chính vaø veùctô moâmen chính cuûa heä löïc naøy laø:
r r r r
R = F , Mo = M
47
Vaäy neáu moät heä löïc coù veùctô

r
chính laø R vaø veùctô moâmen chính ñoái
r
vôùi ñieåm O baèng Mo thì heä löïc naøy
töông ñöông vôùi heä löïc coù moät löïc Hình 3.10. Heä löïc töông ñöông
r
baèng R , coù ñöôøng taùc duïng ñi qua O, vaø ñôn giaûn
r
M
moät ngaãu löïc coù moâmen baèng o . Ñieàu
naøy coù nghóa, moät heä löïc baát kyø naøo ñoù, coù soá löïc baát kyø, seõ töông ñöông vôùi
moät heä löïc goàm moät löïc vaø moät ngaãu löïc.
Vieäc thay theá heä löïc ban ñaàu bôûi heä löïc goàm moät löïc coù ñöôøng taùc duïng qua O,
r
vaø ngaãu löïc coù moâmen baèng Mo goïi laø thu goïn heä löïc veà ñieåm O. Ñieåm O goïi
laø taâm thu goïn cuûa heä löïc.
2- Tröôït löïc treân ñöôøng taùc duïng.
Giaû söû treân vaät khaûo saùt coù löïc
r
F taùc duïng taïi A (H.3.11). Neáu ta di
chuyeån ñieåm ñaët töø A ñeán B thì ta
r
thaáy moâmen cuûa löïc F khoâng ñoåi. Hình 3.11 Tröôït löïc töø ñieåm A ñeán
Vaäy löïc taùc duïng taïi A vaø B töông
ñieåm B
ñöông nhau. Trong cô hoïc, vieäc di
chuyeån ñieåm ñaët cuûa löïc tôùi caùc ñieåm
khaùc nhau treân ñöôøng taùc duïng cuûa noù goïi laø tröôït löïc. Vaäy ta coù keát luaän nhö
sau: caùc heä löïc do tröôït löïc treân ñöôøng taùc duïng ñeán caùc ñieåm khaùc nhau laø
nhöõng heä löïc töông ñöông.
3.4 PHAÂN LOAÏI CAÙC HEÄ LÖÏC
r r
R Mo
Khi thu goïn heä löïc veà ñieåm O, tuøy theo giaù trò cuûa vaø coù baèng
khoâng khoâng, ta coi heä löïc thuoäc vaøo moät trong caùc loaïi sau:
r r r r
- Heä löïc coù hôïp löïc, khi M o = 0 , R ≠ 0
r r r r
- Heä löïc töông ñöông ngaãu löïc, khi M o ≠ 0 , R=0
r r r r
- Heä löïc caân baèng, khi Mo = 0 , R = 0
r r r r
- Heä löïc toång quaùt, khi M o ≠ 0 , R ≠ 0
Sau ñaây ta seõ khaûo saùt töøng loaïi heä löïc trong soá boán loaïi vöøa neâu treân.
3.4.1 Heä löïc coù hôïp löïc
Giaû söû khi ta choïn ñieåm O ñeå tính veùctô moâmen chính cuûa heä löïc thì
r r r
M o = 0 . Khi naøy heä löïc töông ñöông chæ vôùi löïc R , vaø löïc naøy phaûi coù ñöôøng
48
r
taùc duïng ñi qua ñieåm O, vì moâmen cuûa R ñoái vôùi moïi ñieåm treân ñöôøng taùc
duïng ñeàu baèng khoâng.
r
Veùctô chính R luùc naøy ñöôïc goïi laø hôïp löïc. Ta
kyù hieäu ñöôøng taùc duïng cuûa hôïp löïc laø ñöôøng t – t
(H.3.12). Giaû söû ta choïn ñieåm ñeå tính veùctô moâmen
chính cuûa heä löïc khoâng naèm treân ñöôøng t – t, thì veùctô
moâmen chính seõ khaùc khoâng, töùc heä löïc ban ñaàu töông
r
ñöông vôùi moät löïc R , vaø moät ngaãu löïc. Vaán ñeà ñaët ra laø trong soá caùc heä löïc
töông ñöông khaùc nhau, thì heä löïc coù soá löïc ít nhaát baèng bao nhieâu. Trong
tröôøng hôïp heä löïc coù hôïp löïc thì soá löïc ít nhaát laø 1. Caâu hoûi tieáp theo ñaët ra laø
ñieàu gì cho ta nhaän bieát sôùm laø heä löïc cho tröôùc seõ coù hôïp löïc.
1- Daáu hieäu cuûa heä löïc coù hôïp löïc
r
Giaû söû ta coù moät heä löïc coù hôïp löïc R vôùi
ñöôøng taùc duïng ñi qua ñieåm O. Ñoái vôùi heä löïc naøy
ta laáy veùctô moâmen ñoái vôùi ñieåm O’ khoâng naèm
treân ñöôøng taùc duïng cuûa hôïp löïc (H.3.13).
Ta coù:
r uuuuur r
Mo ' = O ' O × R (a)
r r
vaø Mo ' # 0
r
Theo ñònh nghóauuuuu
tích
r
höõu höôùng, thì veùctô M o , tính theo (a), seõ vuoâng goùc
r
vôùi maët phaúng chöùa O ' O vaø R (treân hình 3.13 kyù hieäu maët phaúng naøy laø T).
r r
M
Vaäy veùctô o seõ vuoâng goùc vôùi R .
Ñieàu naøy coù nghóa neáu heä löïc coù hôïp löïc thì veùctô moâmen cuûa heä löïc ñoái vôùi
moïi ñieåm khoâng naèm treân ñöôøng taùc duïng cuûa hôïp löïc seõ vuoâng goùc vôùi veùctô
r
R . Ñaây chính laø daáu hieäu cho bieát moät heä löïc coù hôïp löïc.
2- Caùc heä löïc coù hôïp löïc

1- Heä löïc ñoàng quy
Cho heä löïc ñoàng quy coù ñieåm
Hình 3.14 Hôïp löïc cuûa heä löïc
ñoàng quy
49
ñoàng quy kyù hieäu laø O (H.3.14). Neáu ta laáy moâmen cuûa heä löïc ñoái vôùi ñieåm
ñoàng quy thì chuùng ñeàu baèng khoâng, töùc ta coù:
r r r
( )
mo Fi = 0, i = 1, 2,..., n
Do ñoù veùctô moâmen chính ñoái vôùi ñieåm O baèng khoâng:

r n r r
∑m (F ) = 0
r
Mo = o i
i =1
r
Vaäy heä löïc töông ñöông seõ laø löïc R coù ñöôøng taùc duïng ñi qua ñieåm ñoàng
quy O.
2- Heä löïc phaúng
Cho heä löïc cuøng taùc duïng trong moät maët phaúng.
Ta döïng heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc coù maët toïa ñoä xy naèm
truøng vôùi maët phaúng taùc duïng löïc (H.3.15). Sau ñaây ta
r r
seõ xeùt phöông cuûa R vaø Mo cuûa heä löïc naøy.
Theo ñònh nghóa veà veùctô chính, coâng thöùc
(3.14), thì:
r n r
R= ∑F i
i=1 (b)
r r
Fi
Vì taát caû caùc löïc ñeàu naèm trong maët phaúng xy, vaäy R naèm trong maët
phaúng xy.
r
Theo ñònh nghóa veà veùctô Mo , coâng thöùc (3.15), thì:
r n r
∑m (F )
r
Mo = o i
i =1 (c)
r r
Xeùt veùctô
mo Fi ( ) , vôùi i laø soá baát kyø töø 1 ñeán n. Giaû söû löïc r
Fi
khaûo saùt coù
ñieåm ñaët laø A, ta coù:
r r uuur r
( )
mo Fi = OA × Fi
(d)
r r
Theo ñònh nghóa veà tích höõu höôùng thì veùctô
( )
mo Fi
seõ vuoâng goùc vôùi
uuur r
maët phaúng chöùa veùctô OA F
vaø veùctô i . Tuy nhieân caû hai veùctô naøy ñeàu naèm
r r
trong maët phaúng xy, vaäy veùctô
mo Fi ( )
coù phöông vuoâng goùc vôùi maët phaúng xy,
r r r r
töùc
( )
mo Fi
song song vôùi truïc z. Vì moïi veùctô
mo Fi ( )
vôùi i = 1, 2, ..., n ñeàu
r
song song truïc z neân töø coâng thöùc c), ta coù veùctô moâmen chính M o song song
50
r
truïc z. Toùm laïi veùctô chính R naèm trong maët phaúng xy, coøn veùctô moâmen
r
chính M o vuoâng goùc vôùi maët phaúng xy, vaäy hai veùctô naøy coù phöông vuoâng goùc
nhau. Theo keát luaän 1 cuûa muïc 3.4.1 veà daáu hieäu cuûa heä löïc coù hôïp löïc ta suy ra
heä löïc phaúng laø heä löïc coù hôïp löïc.
3- Heä löïc song song
Cho heä löïc coù ñöôøng taùc duïng cuûa caùc löïc
song song nhau. Ta thieát laäp heä truïc toïa ñoä Ñeà
Caùc coù truïc z truøng phöông vôùi ñöôøng taùc duïng
cuûa caùc löïc thaønh phaàn (H.3.16). Töông töï nhö
ñoái vôùi heä löïc phaúng, ñeå xem heä löïc song song
coù hôïp löïc khoâng, ta seõ xeùt phöông cuûa veùctô
r
chính R vaø veùctô moâmen chính ñoái vôùi ñieåm O,
r
Mo , xem chuùng coù vuoâng goùc nhau khoâng.
r r
Tröôùc tieân, xeùt phöông cuûa R . Vì taát caû caùc löïc Fi ñeàu song song truïc z
r
neân theo coâng thöùc (b), veùctô R coù phöông song song truïc z. Sau ñaây ta xeùt
r
Mo
phöông cuûa . Ta seõ xeùt phöông cuûa töøng haïng thöùc veá phaûi cuûa bieåu thöùc (c),
r r
töùc xeùt phöông cuûa veùctô
( ).
mo Fi
Duøng ñaëc ñieåm veà vieäc tröôït löïc treân ñöôøng taùc duïng (öùng duïng thöù 2
r
F
trong phaàn 2 cuûa muïc 3.3.2), ta di chuyeån ñieåm ñaët cuûa löïc i ñeán ñieåm A laø
r
giao cuûa maët phaúng xy vôùi ñöôøng taùc duïng cuûa löïc Fi (H.3.16). Thieát laäp veùctô
r r
uuur
OA , sau ñoù ta tính
m o Fi( ) . Ta vieát ñöôïc nhö sau:
r r uuur r
( )
mo Fi = OA × Fi
r r uuur r
Veùctô mo (F ) vuoâng goùc vôùi maët phaúng chöùa OA vaø Fi , chöùng toû veùctô
r r
mo (Fi ) naèm trong maët phaúng xy.
r r
Moïi veùctô mo (Fi ) , vôùi i = 1, 2, ..., n, naèm trong maët phaúng xy neân veùctô
r r
Mo , tính theo coâng thöùc c), naèm trong maët phaúng naøy. Nhaéc laïi veùctô R cuøng
r r
phöông truïc z, vaäy hai veùctô R vaø Mo vuoâng goùc nhau. Löu yù daáu hieäu coù hôïp
löïc cuûa heä löïc trình baøy trong muïc 3.4.1 ta keát luaän
ñöôïc raèng heä löïc song song laø heä löïc coù hôïp löïc.
3- Hôïp löïc cuûa heä löïc phaân boá ñöôøng song song
Giaû söû ta coù heä löïc phaân boá ñöôøng song song
51
trong ñoaïn chieàu daøi l (H.3.17). Ta caàn xaùc ñònh hôïp löïc cuûa heä löïc naøy.
Döïng truïc toïa ñoä x vuoâng goùc vôùi ñöôøng taùc duïng cuûa heä löïc. Kyù hieäu
r
q( x ) laø haøm bieán thieân theo x coù giaù trò baèng cöôøng ñoä cuûa heä löïc phaân boá. Kyù
r
hieäu Q laø veùctô hôïp löïc cuûa heä löïc naøy.
r
Ñeå xaùc ñònh veùctô hôïp löïc Q , ta caàn xaùc ñònh caùc yeáu toá: phöông chieàu,
giaù trò, vò trí ñöôøng taùc duïng.
r
a) Phöông chieàu: vì q( x ) laø löïc treân moät ñôn vò chieàu daøi, vaäry löïc phaân toá
r
taùc duïng trong ñoaïn chieàu daøi phaân toác laø q( x ) dx, kyù hieäu laø d Q , coù phöông
r
r dQ ∫
chieàu theo phöông chieàu cuûa heä löïc. Vaäy Q = l seõ coù phöông chieàu cuûa heä
löïc phaân boá.
r
b) Giaù trò: Vì veùctô d Q treân moïi ñoaïn dx coù phöông nhö nhau, neân giaù trò
Q seõ baèng toång ñaïi soá caùc giaù trò dQ:
∫
Q = dQ = q( x )dx ∫
l l (3.27)
r
c) Vò trí ñöôøng taùc duïng: Vò trí ñöôøng taùc duïng cuûa Q ñöôïc ñònh bôûi
r
khoaûng caùch töø ñieåm goác O cuûa truïc toïa ñoä x ñeán ñöôørng taùc duïng Q , kyù hieäur laø
lQ l
(H.3.17). Q ñöôïc tìm töø ñieàu kieän: moâmen cuûa Q ñoái vôùi ñieåm O, mo( Q ),
thì baèng moâmen cuûa toaøn boä heä löïc phaân boá mo(q) ñoái vôùi ñieåm O: giaù trò
r r
moâmen cuûa Q ñoái vôùi ñieåm O, töùc mo( Q ), ñöôïc tính bôûi coâng thöùc:
r
( )
mo Q = lQ .Q
(e)
Giaù trò moâmen cuûa caùc löïc phaân toá q(x)dx ñoái vôùi ñieåm O baèng x.q(x)dx.
Vaäy moâmen toaøn heä löïc phaân boá ñoái vôùi ñieåm O:
mo ( q ) = ∫ xq ( x ) dx
l (f)
r
Töø ñieàu kieän
( )
mo Q = mo ( q )
vaø caùc bieåu thöùc (e), (f) ta suy ra:
∫
lQ .Q = xq ( x ) dx
l
Hay, löu yù theâm bieåu thöùc tính Q töø haøm q(x) (coâng thöùc 3.27), ta coù:
52
∫ xq ( x ) dx
lQ = l
∫ q ( x ) dx
l (3.28)
r
Sau ñaây ta xaùc ñònh Q cuûa moät soá heä löïc phaân boá ñöôøng song song ñaëc
bieät.
1- Heä löïc phaân boá ñeàu
Giaû söû ta coù heä löïc phaân boá ñöôøng treân
ñoaïn chieàu daøi l vôùi cöôøng ñoä khoâng ñoåi, baèng
qo (H.3.18). Ta goïi heä löïc phaân boá coù cöôøng ñoä
nhö nhau treân mieàn taùc duïng cuûa heä löïc laø heä
löïc phaân boá ñeàu.
Hình bieåu thò bieán thieân cöôøng ñoä q cuûa
heä löïc doïc theo ñöôøng quyõ tích caùc ñieåm taùc duïng, ta goïi laø bieåu ñoà cuûa heä löïc
phaân boá (H.3.17, 3.18).
Giaù trò Q tính theo coâng thöùc (3.27)
∫
Q = q( x )dx = qo l
l (3.29)
Ñieåm ñaët cuûa ñöôøng taùc duïng coù theå tính hoaëc theo coâng thöùc (3.28), hoaëc
töø laäp luaän sau: Moâmen cuûa toaøn boä heä löïc ñoái vôùi ñieåm giao O cuûa ñöôø
r
ng ñoái
xöùng cuûa bieåu ñoà heä löïc vôùi truïc x baèng khoâng. Moâmen cuûa hôïp löïc Q ñoái vôùi
r
ñieåm naèm treân ñöôøng taùc duïng cuûa Q cuõng baèng khoâng. Vaäy ñöôøng taùc duïng
r
cuûa löïc Q phaûi ñi qua ñieåm O, töùc ñi qua ñieåm giöõa cuûa ñoaïn chieàu daøi l taùc
duïng cuûa heä löïc.
2- Heä löïc phaân boá tam giaùc
Giaû söû ta coù heä löïc phaân boá bieán thieân
theo quy luaät tuyeán tính nhö treân hình 3.19,
coù giaù trò cöôøng ñoä taïi ñieåm O baèng khoâng,
vaø coù giaù trò lôùn nhaát baèng qo. Choïn ñieåm O
laøm goác truïc toïa ñoä x doïc theo ñöôøng quyõ
tích caùc ñieåm taùc duïng cuûa heä löïc.
Haøm q(x) seõ laø:
x
q( x) = qo
l (3.30)
53
Giaù trò Q ñöôïc tính theo coâng thöùc (3.27)
x l qo
Q= ∫ l q dx =
o
2
l (3.31)
lQ
Khoaûng caùch ñöôïc tính theo coâng thöùc (3.28)
x2
∫ l
qo dx
2
lQ = l
= l
lqo 3
2 (3.32)
3.4.2 Heä löïc töông ñöông ngaãu löïc
Moät heä löïc goïi laø töông ñöông moät ngaãu
r
löïc khi veùctô chính R cuûa heä löïc baèng khoâng,
coøn veùctô moâmen chính ñoái vôùi ñieåm laáy
r r r r
moâmen O khaùc khoâng, töùc Mo ≠ 0, R = 0 . Khi
naøy toaøn boä heä löïc ban ñaàu seõ töông ñöông vôùi
r r
caëp löïc (F , − F ) taïo thaønh ngaãu löïc sao cho taïo
r
neân veùctô moâmen baèng Mo .
Giaû söû ñoái vôùi heä löïc naøy, ta laïi laáy moâmen ñoái vôùi moät ñieåm O’ khoâng
truøng ñieåm O. Deã daøng nhaän thaáy veùctô moâmen chính cuûa heä löïc ñoái vôùi ñieåm
r r
O’, kyù hieäu Mo ' , baèng Mo :
r r
Mo ' = M o (3.34)
Vaäy ta ruùt ra ñöôïc keát luaän raèng khi heä löïc töông ñöông ngaãu löïc thì
moâmen chính cuûa heä seõ khoâng phuï thuoäc ñieåm laáy moâmen (ñieåm ñöôïc choïn
laøm taâm thu goïn), ta coù theå kyù hieäu veùctô moâmen khoâng keøm theo kyù hieäu ñieåm
r r
laáy moâmen, töùc kyù hieäu M thay cho kyù hieäu Mo , Heä löïc töông ñöông vôùi heä
löïc naøy coù soá löïc ít nhaát laø 2 löïc taïo thaønh ngaãu löïc.
3.4.3 Heä löïc caân baèng

r
Heä löïc ñöôïc goïi laø heä löïc caân baèng khi veùctô chính R vaø veùctô moâmen
chính ñoái vôùi ñieåm O thoûa maõn heä phöông trình sau:
r r r r
Mo ' = Mo , R = 0 (3.35)
Heä löïc naøy töông ñöông vôùi khoâng coù löïc naøo taùc duïng leân heä. Ngöôøi ta
coøn goïi heä löïc naøy laø heä löïc töông ñöông khoâng. Ta coù nhaän xeùt sau ñaây veà heä
löïc caân baèng: giaû söû ta choïn ñieåm O’ khoâng truøng vôùi ñieåm O ñöôïc choïn ñeå tính
54
veùctô moâmen chính cuûa heä löïc, töø tröôøng hôïp vöøa xeùt ôû muïc 3.4.2, ta coù:
r r
Mo ' = Mo
r r r
Tuy nhieân trong tröôøng hôïp naøy Mo ' = 0 , vaäy Mo cuõng baèng khoâng. Vaäy
ta ñöa ra keát luaän raèng moät heä löïc caân baèng seõ luoân thoûa maõn heä phöông trình
(3.35), khoâng phuï thuoäc ñieåm choïn ñeå tính moâmen (hay ñieåm choïn laøm taâm thu
goïn cuûa heä löïc).
3.4.4 Heä löïc toång quaùt
r r
Khi veùctô chính R vaø veùctô moâmen chính M o ñoái vôùi ñieåm O ñeàu khaùc
khoâng vaø khoâng vuoâng goùc vôùi nhau, töùc:
r r r r r r
R ≠ 0, M o ≠ 0, R ⊥ M o
(3.36)
thì ta ñöôïc heä löïc töông ñöông coù soá löïc ít nhaát laø moät löïc vaø moät ngaãu löïc, ta
goïi heä löïc naøy laø heä löïc toång quaùt.

1. Löïc laø gì. caùc yeáu toá xaùc ñònh löïc.
2. Ñeå xaùc ñònh moâmen cuûa löïc ñoái vôùi moät ñieåm phaûi thöïc hieän nhöõng ñoäng taùc gì.
3. Trình töï xaùc ñònh moâmen cuûa löïc ñoái vôùi moät truïc goàm nhöõng ñoäng taùc gì.
4. Phaân bieät vít xoaén cuûa heä löïc vaø vít xoaén ñoäng löïc hoïc cuûa heä.
5. Haõy phaùt bieåu nguyeân lyù cô baûn ñoäng löïc hoïc.
6. Neâu ñònh nghóa vaø neâu ñieàu kieän ñeå hai heä löïc töông ñöông nhau.
7. Hôïp löïc laø gì. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøo thì heä löïc coù hôïp löïc.
8. Neâu phöông phaùp xaùc ñònh hôïp löïc cuûa heä löïc phaân boá ñöôøng song song.
9. Khaùi nieäm “taâm thu goïn” cuûa heä löïc haøm yù gì.
10. Haõy chöùng minh heä löïc töông ñöông vôùi moät ngaãu löïc seõ khoâng phuï thuoäc ñieåm
ñöôïc choïn laøm taâm thu goïn.
11. Haõy chöùng minh heä löïc caân baèng khoâng phuï thuoäc ñieåm ñöôïc choïn laøm taâm thu
goïn.
55
Chöông 4
PHAÛN LÖÏC LIEÂN KEÁT
4.1 MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM

1- Vaät theå töï do hay vaät töï do laø nhöõng vaät coù khaû naêng thöïc hieän moïi
daïng chuyeån ñoäng. Nhöõng vaät theå lô löûng trong khoâng gian hay trong moâi
tröôøng chaát loûng laø nhöõng vaät theå töï do.
2- Vaät theå chòu lieân keát hay vaät chòu lieân keát hay vaät khoâng töï do laø nhöõng
vaät maø moät soá chuyeån ñoäng khoâng thöïc hieän ñöôïc, hay noùi caùch khaùc chæ thöïc
hieän ñöôïc moät soá daïng chuyeån ñoäng. Vaät theå ñaët treân baøn khoâng theå chuyeån
ñoäng xuoáng phía döôùi maët baøn, laø moät ví duï veà vaät chòu lieân keát. Caùnh cöûa chæ
coù theå chuyeån ñoäng quay quanh truïc cuûa baûn leà, vaäy caùnh cöûa laø vaät chòu lieân
keát …
3- Lieân keát hay vaät lieân keát laø nhöõng vaät theå gaây ra caûn trôû chuyeån ñoäng
cuûa vaät khaûo saùt. Ví duï caùi baøn laø vaät lieân keát cuûa taát caû caùc vaät theå treân maët
baøn.
4- Löïc hoaït ñoäng laø caùc ngoaïi löïc khieán vaät coù xu höôùng chuyeån ñoäng.
Neáu vaät khoâng chòu lieân keát thì döôùi taùc duïng cuûa löïc hoaït ñoäng nhaát ñònh vaät
seõ chuyeån ñoäng. Taäp hôïp caùc löïc hoaït ñoäng taùc duïng leân vaät khaûo saùt ñöôïc goïi
laø heä löïc hoaït ñoäng, moät soá taøi lieäu coøn goïi laø taûi troïng.
5- Phaûn löïc lieân keát: taùc ñoäng cô hoïc cuûa vaät lieân keát laøm caûn trôû chuyeån
ñoäng cuûa vaät khaûo saùt ñöôïc goïi laø phaûn löïc lieân keát. Caùc yeáu toá xaùc ñònh phaûn
löïc lieân keát coù caùc ñaëc ñieåm sau:
a) Ñieåm ñaët cuûa phaûn löïc lieân keát chæ ñaët taïi ñieåm tieáp xuùc cuûa vaät lieân
keát vôùi vaät khaûo saùt.
b) Cuøng phöông vaø ngöôïc chieàu vôùi chuyeån ñoäng bò caûn trôû. Neáu chuyeån
ñoäng bò caûn trôû laø chuyeån ñoäng tònh tieán thì phaûn löïc lieân keát laø moät löïc cuøng
phöông vôùi phöông tònh tieán. Neáu chuyeån ñoäng bò caûn trôû laø chuyeån ñoäng quay
quanh truïc Δ thì phaûn löïc lieân keát goàm hai löïc taïo thaønh ngaãu löïc coù veùctô
moâmen cuøng phöông vôùi truïc Δ.
56
c) Giaù trò cuûa phaûn löïc lieân keát phuï thuoäc vaøo ñaëc ñieåm cuûa heä löïc hoaït
ñoäng. Chính vì ñaëc ñieåm naøy maø phaûn löïc lieân keát luoân laø ñaïi löôïng caàn phaûi
ñöôïc tính toaùn xaùc ñònh.
Löu yù ñònh nghóa veà ngoaïi löïc thì phaûn löïc lieân keát taïi lieân keát cuûa heä
khaûo saùt vôùi caùc vaät naèm ngoaøi heä thì thuoäc loaïi ngoaïi löïc.
6- Traïng thaùi caân baèng cuûa heä
Neáu cô heä coù vaän toác moïi ñieåm luoân khoâng ñoåi thì cô heä ñöôïc noùi laø ñang
ôû traïng thaùi caân baèng. Trong thöïc tieãn thì traïng thaùi caân baèng cuûa cô heä phoå
bieán laø tröôøng hôïp vaän toác moïi ñieåm luoân baèng khoâng, hay noùi caùch khaùc, moïi
ñieåm cuûa heä khoâng chuyeån ñoäng ñoái vôùi heä quy chieáu. Ta seõ quy öôùc töø sau ñaây
khi noùi veà traïng thaùi caân baèng cuûa cô heä, hay vaät theå, laø noùi veà tröôøng hôïp moïi
ñieåm thuoäc heä khoâng chuyeån ñoäng töùc tröôøng hôïp vaän toác moïi ñieåm cuûa heä luoân
baèng khoâng. Vì raèng moïi ñieåm thuoäc heä khoâng chuyeån ñoäng neân luùc naøy baäc töï
do cuûa toaøn heä (hay vaät) khoâng theå baèng hay lôùn hôn 1. Vaäy khi noùi vaät theå
ñang ôû traïng thaùi caân baèng thì coù nghóa laø baäc töï do cuûa vaät ít hôn 1, töùc baèng 0
hoaëc nhoû hôn.
4.2 NGUYEÂN LYÙ CÔ BAÛN ÑOÄNG LÖÏC HOÏC ÑOÁI VÔÙI VAÄT CHÒU LIEÂN KEÁT
4.2.1 Daïng toång quaùt

Ñoái vôùi vaät theå chòu lieân keát thì taùc ñoäng cô hoïc leân vaät goàm hai loaïi: moät
loaïi coù xu höôùng khieán chuùng chuyeån ñoäng, töùc laø löïc hoaït ñoäng, vaø moät loaïi coù
xu höôùng caûn trôû chuyeån ñoäng, töùc laø phaûn löïc lieân keát. Döïa vaøo tính keát hôïp
cuûa vít xoaén (xem muïc 3.2.3 chöông 3) thì vít xoaén cuûa heä ngoaïi löïc laø toång cuûa
vít xoaén heä löïc hoaït ñoäng vaø vít xoaén heä caùc phaûn löïc lieân keát. Kyù hieäu vít xoaén
cuûa heä löïc hoaït ñoäng laø Ta vaø vít xoaén cuûa heä phaûn löïc lieân keát laø Tr, thì vít
xoaén heä ngoaïi löïc, kyù hieäu laø T, seõ baèng:
T = Ta + Tr (4.1)
Löu yù phöông trình (4.1) thì bieåu thöùc toång quaùt cuûa nguyeân lyù cô baûn
ñoäng löïc hoïc (3.21) trôû neân:
Ta + Tr = Tñl(4.2)
Neáu kyù hieäu caùc thaønh phaàn cuûa vít xoaén heä caùc löïc hoaït ñoäng laø
uuur uuuuur uuur uuuuur
a r
R a , M o vaø cuûa vít xoaén cuûa heä caùc phaûn löïc lieân keát laø R r , M o thì phöông trình
(4.2) cho ta hai phöông trình sau:
uuur uuur uuuur
Ra + Rr = Rñl
(4.3)
uuuuur uuuuur uuuuuur
a r
M o + M o = M o,ñl
(4.4)
57
4.2.2 Tröôøng hôïp vaät chòu lieân keát ôû traïng thaùi caân baèng
1- Ñieàu kieän lieân keát ñeå vaät theå ôû traïng thaùi caân baèng
Nhö ñaõ bieát töø muïc 1.2 chöông 1 thì baäc töï do cuûa vaät theå töï do laø 6; maët
khaùc, theo ñònh nghóa veà traïng thaùi caân baèng cuûa vaät neâu ôû muïc 4.1 thì ñeå cho
vaät luoân ôû traïng thaùi naøy duø cho heä löïc hoaït ñoäng taùc duïng leân vaät nhö theá naøo
thì vaät phaûi chòu lieân keát ñeå sao cho vaät coù baäc töï do baèng khoâng, hoaëc nhoû hôn
khoâng. Vaäy ñeå cho vaät khaûo saùt ôû traïng thaùi caân baèng thì caùc khôùp noái noù vôùi heä
quy chieáu phaûi haïn cheá töø 6 baäc töï do trôû leân.
2- Quan heä giöõa heä löïc hoaït ñoäng vaø heä caùc phaûn löïc lieân keát
Khi vaät ôû traïng thaùi caân baèng thì veá phaûi cuûa phöông trình (4.3) vaø (4.4)
baèng khoâng, vaäy ta coù quan heä giöõa heä löïc hoaït ñoäng vaø heä caùc phaûn löïc lieân
keát nhö sau:
uuur uuur r
R a + R r = 0 (4.5)
uuuuur uuuuur r
a r
Mo + Mo = 0 (4.6)
uuur uuur
hay Rr = − Ra
uuuuur uuuuur
r a
Mo = − Mo
(4.8)
Töø phöông trình (4.7) vaø (4.8), ta coù nhaän xeùt sau:
1- Neáu heä löïc hoaït ñoäng coù veùctô chính vaø veùctô moâmen chính baèng
khoâng, thì caùc thaønh phaàn töông öùng cuûa heä caùc phaûn löïc lieân keát cuõng baèng
khoâng. Ta aùp duïng nhaän xeùt naøy ñeå ruùt ra keát luaän raèng khi treân vaät khaûo saùt
khoâng coù löïc hoaït ñoäng taùc duïng thì caùc phaûn löïc lieân keát coù giaù trò baèng khoâng.
2- Chieáu hai veá cuûa caùc phöông trình (4.7), (4.8) leân 3 truïc toïa ñoä
Ñeà Caùc thì ta seõ coù ñöôïc 6 phöông trình ñaïi soá, goïi chung laø caùc phöông trình
caân baèng, nhö sau:
Rxr = − Rxa a) M xr = − M xa d)
Ryr = − Rya b) M yr = − M ya e) (4.9)
Rzr = − Rza c) M zr = − M za f)
Töø caùc phöông trình treân ta thaáy neáu heä löïc hoaït ñoäng cho hình chieáu cuûa
thaønh phaàn vít xoaén leân truïc naøo baèng khoâng thì hình chieáu leân truïc aáy cuûa
thaønh phaàn vít xoaén töông öùng cuûa heä caùc phaûn löïc lieân keát cuõng baèng khoâng .
Hay noùi caùch khaùc, neáu heä löïc hoaït ñoäng laø heä löïc phaúng thì heä caùc phaûn löïc
lieân keát cuõng laø heä löïc phaúng; neáu heä löïc hoaït ñoäng laø heä löïc song song thì heä
58
caùc phaûn löïc lieân keát cuõng laø heä löïc song song v.v… Cuõng coù theå noùi ñieàu
nhaän xeùt treân moät caùch khaùc: Neáu heä löïc hoaït ñoäng coù löïc gaây hình chieáu treân
truïc naøo thì seõ toàn taïi phaûn löïc lieân keát coù thaønh phaàn hình chieáu treân truïc aáy.
Do vaäy ñeå tìm caùc phaûn löïc lieân keát thì töø 6 phöông trình cuûa (4.9) ta chæ
söû duïng phöông trình naøo maø veá phaûi khaùc khoâng. Vaäy soá phöông trình thöïc söï
duøng ñöôïc ñeå tìm phaûn löïc lieân keát coù theå ít hôn 6 vaø baèng bao nhieâu thì do ñaëc
ñieåm cuûa heä löïc hoaït ñoäng. Neáu soá löôïng caùc aån veà phaûn löïc lieân keát baèng soá
phöông trình thöïc söï duøng ñöôïc thì chaéc chaén caùc phaûn löïc lieân keát naøy seõ xaùc
ñònh ñöôïc coøn neáu soá aån veà phaûn löïc lieân keát lôùn hôn thì chæ baèng caùc phöông
trình cuûa heä (4.9) ta khoâng giaûi ñöôïc.
3- Phaân loaïi baøi toaùn xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát
Tuøy vaøo quan heä giöõa soá aån vaø soá phöông trình caân baèng söû duïng ñöôïc töø
heä (4.9) maø ngöôøi ta chia caùc baøi toaùn xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát laøm 2 loaïi:
Neáu caùc phaûn löïc lieân keát coù soá aån baèng soá phöông trình töø ñieàu kieän caân baèng
(4.9) söû duïng ñöôïc thì baøi toaùn ñöôïc goïi laø baøi toaùn tónh ñònh. Trong tröôøng hôïp
soá aån gaây bôûi caùc phaûn löïc lieân keát lôùn hôn soá phöông trình söû duïng ñöôïc töø
(4.9) thì baøi toaùn ñöôïc cho vaøo loaïi baøi toaùn sieâu tónh. Ñoái vôùi baøi toaùn sieâu tónh,
ta phaûi laäp boå sung theâm caùc phöông trình treân caùc cô sôû khaùc. Vaäy ñieàu tröôùc
tieân ta phaûi xem laø vaät theå maø ta ñang khaûo saùt ôû traïng thaùi caân baèng hay coù
khaû naêng chuyeån ñoäng. Sau ñoù neáu vaät ôû traïng thaùi caân baèng thì thuoäc loaïi tónh
ñònh hay sieâu tónh. Muoán vaäy ta phaûi thöïc hieän caùc ñoäng taùc sau:
a) Xem xeùt heä löïc hoaït ñoäng thuoäc loaïi heä löïc naøo: khoâng gian, phaúng
hay song song… Töø ñaáy bieát ñöôïc heä phaûn löïc lieân keát seõ thuoäc loaïi ñoù. Sau ñoù,
ñoái vôùi moãi loaïi heä löïc, xem xeùt coù bao nhieâu phöông trình töø heä phöông trình
(4.9) seõ söû duïng ñöôïc. Ta goïi ñoäng taùc naøy laø xaùc ñònh soá phöông trình caân baèng
thieát laäp ñöôïc töø ñieàu kieän caân baèng cuûa heä löïc.
b) Xem xeùt coù bao nhieâu aån phaûn löïc lieân keát do caùc khôùp gaây ra. Ta goïi
ñoäng taùc naøy laø xaùc ñònh soá löôïng aån.
c) So saùnh soá phöông trình caân baèng vaø soá aån, neáu soá aån lôùn hôn soá
phöông trình caân baèng thì ta seõ ñöôïc baøi toaùn sieâu tónh. Neáu chuùng baèng nhau
thì baøi toaùn thuoäc loaïi tónh ñònh. Cuoái cuøng, neáu soá phöông trình caân baèng lôùn
hôn soá aån caàn tìm laø caùc phaûn löïc lieân keát thì baøi toaùn thuoäc loaïi ñoäng löïc hoïc,
loaïi naøy seõ khoâng xem xeùt trong giaùo trình naøy.
4.3. SOÁ LÖÔÏNG PHÖÔNG TRÌNH CAÂN BAÈNG

Sau ñaây ta seõ ñöa ra quy taéc thöïc hieän böôùc a) trong phaàn 3 cuûa muïc 4.2.2
vöøa neâu treân. Sau ñaây ta seõ kyù hieäu chung ngoaïi löïc, khoâng phaân bieät laø löïc
r
hoaït ñoäng hay phaûn löïc lieân keát, taùc duïng leân vaät khaûo saùt, laø löïc Fi vôùi i = 1, 2,
59
3, …, n, maø n laø toång soá caùc löïc cuûa heä löïc. Caùc phöông trình (4.5), (4.6) bieåu
thò nguyeân lyù cô baûn ñoäng löïc hoïc ñoái vôùi vaät theå chòu lieân keát ôû traïng thaùi caân
baèng trôû neân:
n uur r
∑F = 0 i
i=1 (4.10)
n uuur uur r
∑m (F ) = 0 o i
i =1 (4.11)
Chieáu caùc phöông trình veùctô (4.10), (4.11) leân ba truïc toïa ñoä x, y, z cuûa
heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc coù goác taïi O, ta ñöôïc 6 phöông trình sau:
n n uur
∑F
i =1
ix =0 a) ∑m (F ) = 0
i=1
x i d)
n n uur
∑F
i =1
iy =0 b) ∑m (F ) = 0
i =1
y i e) (4.12)
n n uur
∑i =1
Fiz = 0 c) ∑m (F ) = 0
i =1
z i f)
r
Trong heä phöông trình (4.12) thì Fix, Fiy, Fiz laø hình chieáu cuûa löïc Fi leân
r r r r
laàn löôït caùc truïc x, y, z; mx( Fi ), my( Fi ), mz( Fi ) laø moâmen cuûa löïc Fi laàn löôït ñoái
vôùi caùc truïc x, y, z ñi qua ñieåm O.
Sau ñaây ta seõ xem xeùt coù nhöõng phöông trình naøo söû duïng ñöôïc ñeå xaùc
ñònh phaûn löïc lieân keát cuûa töøng loaïi heä löïc.
r
1- Tröôøng hôïp heä löïc ñoàng truïc, töùc taát caû caùc löïc Fi , i = 1, 2, 3, …, n, coù
cuøng ñöôøng taùc duïng (H.4.1).
Hình 4.1: Heä löïc ñoàng truïc

Giaû söû ta choïn ñöôøng taùc duïng cuûa heä löïc laøm truïc x, vaø choïn ñieåm treân
ñöôøng taùc duïng laøm ñieåm O ñeå laáy moâmen, thì ngoaïi tröø phöông trình a), coøn taát
caû caùc phöông trình khaùc cuûa (4.12) ñeàu töï nghieäm. Vaäy phöông trình caân baèng
söû duïng ñöôïc chæ coù 1 , ñoù laø:
ΣFix = 0 (4.13)
60
uur uur
2- Tröôøng hôïp heä löïc ( , … Fn ) laø ñoàng quy (H.4.2).
F i
uuur uur
Ta choïn ñieåm ñoàng quy O laøm taâm thu goïn thì taát caû veùctô mo ( Fi ) ñeàu
baèng khoâng . Do vaäy phöông trình (4.11), vaø do ñoù, caùc phöông trình d), e), f)
cuûa (4.12) ñeàu töï nghieäm. Vaäy soá caùc phöông trình caân baèng chæ coøn laïi 3, ñoù laø:
n
∑F
i=1
ix =0
∑F iy =0
i=1 (4.14)
n
∑F iz =0
Hình 4.2: Heä löïc ñoàng quy i=1
3- Tröôøng hôïp heä löïc song song (H.4.3).

Giaû söû ta thieát laäp heä truïc toïa ñoä sao cho truïc z song song vôùi ñöôøng taùc
duïng cuûa caùc löïc. Khi naøy trong heä phöông trình (4.12) caùc phöông trình töï
nghieäm laø a), b), f). Vaäy soá caùc phöông trình caân baèng chæ coøn laø 3, ñoù laø:
n
∑F
i=1
iz =0
n uur
∑m (F ) = 0
x i
i=1 (4.15)
n uur
∑m (F ) = 0y i
Hình 4.3: Heä löïc song song i =1
4- Tröôøng hôïp heä löïc ñoàng phaúng (H.4.4).

Giaû söû ta thieát laäp heä truïc toïa ñoä sao cho maët toïa ñoä xy naèm truøng vôùi maët
phaúng taùc duïng cuûa heä löïc. Khi naøy trong heä phöông trình (4.12) caùc phöông
trình töï nghieäm laø c), d), e). Vaäy soá caùc phöông trình caân baèng chæ coøn laø 3, ñoù
laø:
n
∑F
i=1
ix =0
∑F iy =0
i=1 (4.16)
61
n uur
∑m (F ) = 0 z i
Hình 4.4: Heä löïc ñoàng phaúng i =1
Ta cuõng coù theå chöùng minh ñöôïc raèng phöông trình caân baèng ñoái vôùi heä löïc
phaúng vieát ñöôïc ôû hai daïng khaùc. Ta quy ñònh daïng theå hieän bôûi heä phöông trình
(4.16) laø daïng 1, hai daïng sau ñöôïc goïi laø daïng 2 vaø daïng 3:
Daïng 2:
n
∑F
i =1
ix =0
uur
ΣmzA( Fi ) = 0 (4.17)
uur
ΣmzB( Fi ) = 0
trong ñoù: A, B laø 2 ñieåm treân hình phaúng naèm treân ñöôøng khoâng vuoâng goùc vôùi
truïc x;
mzA - laø moâmen ñoái vôùi truïc z ñi qua ñieåm A;
mzB - laø moâmen ñoái vôùi truïc z ñi qua ñieåm B.
Daïng 3:
uur
ΣmzA( Fi ) = 0
uur
ΣmzB( Fi ) = 0 (4.18)
uur
Σm ( Fi ) = 0
zC
Trong ñoù caùc ñieåm A, B, C khoâng thaúng haøng.

5- Tröôøng hôïp heä löïc ñoàng phaúng ñoàng quy.
Ñaây laø tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa tröôøng hôïp 4 vaø 2. Töø heä phöông trình
(4.14) vaø hình 4.4 ta thaáy phöông trình caân baèng chæ coøn laïi hai phöông trình
ñaàu:
n n
∑F ix =0 ∑F iy =0
i =1 , i=1 (4.19)
6- Tröôøng hôïp heä löïc ñoàng phaúng song song.
62
Ñaây cuõng laø tröôøng hôïp ñaëc

bieät cuûa tröôøng hôïp 4 vaø 3. Döïng heä
truïc toïa ñoä sao cho ñöôøng taùc duïng
cuûa heä löïc song song truïc x (H.4.5).
Töø phöông trình (4.16) ta thaáy
phöông trình thöù 2 cuûa (4.16) laø töï
nghieäm. Vaäy phöông trình caân baèng
Hình 4.5: Heä löïc phaúng song song
luùc naøy chæ coøn 2, ñoù laø:
n n uur
∑F ix =0 ∑m (F ) = 0
z i
i=1 i =1 (4.20)
Hoaëc söû duïng daïng thöù 2 cuûa heä löïc phaúng:
ta coù phöông trình caân baèng laø:
uur uur
ΣmzA( Fi ) = 0, ΣmzB( Fi ) = 0 (4.21)
Ñieåm A vaø B neân choïn laø hai ñieåm naèm treân ñöôøng taùc duïng cuûa hai löïc
chöa bieát. Ñöôøng noái hai ñieåm A, B coù theå vuoâng goùc ñöôøng taùc duïng cuûa heä
löïc.
7- Tröôøng hôïp heä löïc khoâng gian toång quaùt thì ñieàu kieän caân baèng cho
pheùp söû duïng toaøn boä phöông trình caân baèng (4.12), goàm 6 phöông trình.
4.4 SOÁ LÖÔÏNG AÅN TRONG BAØI TOAÙN XAÙC ÑÒNH PHAÛN LÖÏC LIEÂN KEÁT
Sau ñaây ta seõ ñöa ra quy taéc thöïc hieän böôùc b trong phaàn 3 cuûa muïc 4.2.2.
Soá aån taïi moãi khôùp noái phuï thuoäc vaøo loaïi khôùp vaø ñaëc ñieåm hình hoïc cuûa heä
löïc hoaït ñoäng taùc duïng leân vaät khaûo saùt . Giaû söû heä löïc taùc duïng leân vaät khaûo
saùt laø heä löïc phaúng, thì soá aån gaây ra bôûi
caùc loaïi khôùp nhö sau:
1- Ngaøm:
Giaû söû vaät khaûo saùt 1 ñöôïc ngaøm
vaøo vaät 2 taïi A (H.4.6), treân vaät 1 coù heä
löïc hoaït ñoäng taùc duïng trong maët phaúng Hình 4.6
hình veõ. Thieát laäp heä truïc toïa ñoä x, y, z Phaûn löïc lieân keát taïi ngaøm
taïi A coù maët phaúng toïa ñoä xy naèm truøng
maët phaúng hình veõ . Ñoái vôùi heä truïc naøy thì heä löïc hoaït ñoäng coù hình chieáu leân
truïc x, y vaø moâmen ñoái vôùi truïc z, do vaäy, nhö nhaän xeùt 2 muïc 4.2.2 thì phaûn löïc
lieân keát taïi ngaøm seõ coù caùc thaønh phaàn töông öùng: XA, YA, MzA (hay kyù hieäu vaén
taét laø MA thay kyù hieäu MzA). Vì vaät 1 khoâng theå chuyeån ñoäng ñöôïc , neân noùi
chung caû 3 thaønh phaàn naøy toàn taïi trong tröôøng hôïp toång quaùt, vaäy soá aån laø 3.
63
2- Khôùp baûn leà:

Giaû söû vaät 1 vaø 2 noái vôùi
nhau baèng khôùp baûn leà vaø vaät 1
chòu taùc duïng cuûa heä löïc hoaït ñoäng
trong maët phaúng vuoâng goùc vôùi
truïc quay (H.4.7). Hình 4.7
Phaûn löïc lieân keát taïi khôùp baûn leà
Laäp luaän töông töï nhö ñoái vôùi
ngaøm, heä löïc hoaït ñoäng phaúng luoân
coù hình chieáu leân hai truïc x, y vaø moâmen ñoái vôùi truïc z. Tuy nhieân vì vaät coù khaû
naêng chuyeån ñoäng quay neân taïi khôùp A khoâng toàn taïi ngaãu löïc caûn trôû chuyeån
ñoäng quay. Vaäy phaûn löïc lieân keát chæ coøn laïi 2 thaønh phaàn laø XA, YA, töùc soá aån laø
2.
3- Khôùp baûn leà con laên:
Giaû söû heä löïc phaúng taùc duïng leân
vaät 1 khaûo saùt trong maët phaúng vuoâng
goùc vôùi truïc quay cuûa baûn leà (H.4.8).
Ta döïng heä truïc toïa ñoä coù maët x, y
Hình 4.8: Phaûn löïc lieân keát taïi
truøng maët phaúng taùc duïng cuûa heä löïc vaø
khôùp baûn leà con laên
truïc x truøng phöông tieáp tuyeán quyõ ñaïo
cuûa con laên.
Cuõng laäp luaän töông töï nhö ñoái vôùi khôùp baûn leà, trong soá 3 thaønh phaàn
hình chieáu cuûa heä löïc hoaït ñoäng thì khôùp chæ caûn trôû chuyeån ñoäng theo phöông
y, neân phaûn löïc lieân keát chæ toàn taïi thaønh phaàn töông öùng theo phöông y, töùc YA.
Vaäy loaïi khôùp baûn leà con laên coù soá aån laø 1.
4- Khôùp töïa treân beà maët nhaün:
Trong tröôøng hôïp naøy chuyeån ñoäng bò caûn trôû laø chuyeån ñoäng theo
phöông phaùp tuyeán n-n vaø höôùng vaøo vaät lieân keát (vaät 2 treân hình 4.9). Vaäy
phaûn löïc lieân keát höôùng theo phaùp tuyeán vaøo vaät khaûo saùt (vaät 1). Loaïi khôùp
naøy coù soá aån laø 1.
Hình 4.9: Phaûn löïc lieân keát taïi khôùp töïa treân beà maët nhaün
5- Khôùp töïa treân beà maët nhaùm (H.4.10):
64
Trong tröôøng hôïp naøy, ngoaøi chuyeån ñoäng theo phöông phaùp tuyeán n-n
bò caûn trôû thì chuyeån ñoäng theo phöông tieáp tuyeán cuõng bò caûn trôû, do vaäy phaûn
löïc lieân keát goàm löïc phaùp tuyeán NA höôùng theo phöông phaùp tuyeán vaøo vaät vaø
löïc ma saùt, kyù hieäu Fms. Vaäy khôùp loaïi naøy chöùa 2 aån.
Hình 4.10: Phaûn löïc lieân keát taïi khôùp töïa treân beà
maët nhaùm
6- Khôùp noái baèng daây khoâng giaõn:
Neáu vaät khaûo saùt noái vôùi vaät lieân keát baèng
daây khoâng giaõn (H.4.11) thì höôùng chuyeån ñoäng
bò caûn trôû laø höôùng keùo daây, vaäy phaûn löïc lieân
keát höôùng veà phía daây, töùc ra khoûi vaät theo
höôùng cuûa daây. Khôùp noái loaïi naøy chöùa moät aån.
4.5 ÑAËÏC ÑIEÅM HEÄ LÖÏC CAÂN BAÈNG GOÀM HAI LÖÏC VAØ BA LÖÏC
1- Heä hai löïc caân baèng
Giaû söû ta bieát vaät theå ñang ôû traïng thaùi caân baèng , chòu taùc duïng cuûa heä
löïc chæ goàm hai löïc taïi hai ñieåm A vaø B (H.4.12). Vì ta chöa roõ veà chuùng neân ta
uuur uuur
bieåu dieãn löïc taùc duïng taïi A vaø B laàn löôït laø FA vaø FB baèng neùt ñöùt quaõng treân
hình 4.12. Hai löïc naøy seõ thoûa maõn heä phöông trình caân baèng (4.10) vaø (4.11).
Phöông trình (4.10) cho ta
uuur uuur r
FA + FB = 0
uuur uuur
FB = − FA (a)
hay
Hình 4.12: Heä hai löïc caân baèng

Phöông trình (a) cho thaáy hai löïc naøy baèng nhau vaø ngöôïc chieàu nhau, coù
ñöôøng taùc duïng cuøng phöông.
65
Phöông trình (4.11) trong tröôøng hôïp naøy trôû neân:
uuur uuur uuur uuur r
mo ( FA ) + mo ( FB ) = 0
Löu yù phöông trình (a) thì phöông trình cuoái trôû neân:
uuur uuur uuur uuur r
OA × FA − OB × FA = 0
(b)
Phöông trình (b) chæ thoûa maõn neáu khoaûng caùch töø O ñeán ñöôøng taùc duïng
uuur uuur uuur uuur
FA FB FA FB
cuûa vaø ñöôøng taùc duïng cuûa nhö nhau. Vaäy vaø coù ñöôøng taùc
uuur
duïng truøng nhau, töùc hai ñieåm A, B phaûi naèm treân ñöôøng taùc duïng cuûa FA . Löu
uuur uuur
yù theâm bieåu thöùc (a) thì ta nhaän thaáy F A vaø FB phaûi laø hai löïc baèng nhau,
ngöôïc chieàu nhau cuøng ñöôøng taùc duïng ñi qua A, B, töùc taïo thaønh heä 2 löïc tröïc
ñoái (bieåu thò baèng veùctô neùt lieàn treân hình 4.12). Vaäy neáu coù hai löïc taïo neân heä
löïc caân baèng thì hai löïc naøy laø heä hai löïc tröïc ñoái. Ta cuõng coù theå deã daøng
chöùng minh ñöôïc ñieàu sau ñaây: Heä hai löïc tröïc ñoái laø heä löïc caân baèng.
2- Heä ba löïc caân baèng
Giaû söû ta coù vaät theå khaûo saùt ôû traïng thaùi caân baèng, vaø ta bieát raèng vaät chæ
chòu löïc taùc duïng taïi ba ñieåm A, B, C (H.4.13). Vaán ñeà ñaët ra laø caùc löïc naøy coù
uuur uuur uuur
FA FB FC
ñaëc ñieåm theá naøo. Kyù hieäu caùc löïc taùc duïng taïi A, B, C laàn löôït laø , , .
Vì chöa bieát phöông chieàu neân ta bieåu dieãn chuùng treân hình 4.13a bôûi neùt ñöùt
quaõng. Ñieàu kieän maø chuùng phaûi thoûa maõn laø caùc phöông trình (4.10) vaø (4.11),
töùc:
uuur uuur uuur r
FA + FB + FC = 0
(c)
uuur uuur uuur uuur uuur uuur r
mo ( FA ) + mo ( FB ) + mo ( FC ) = 0 (d)
Hình 4.13: Heä löïc caân baèng goàm ba löïc taùc duïng taïi ba ñieåm
Giaû söû ta choïn ñieåm B laøm ñieåm laáy moâmen thì phöông trình (d) trôû neân:
Khaûo saùt hai veùctô veá traùi cuûa (e) ta nhaän thaáy:
uuuur uuur uuur uuur
- mB ( FA ) vuoâng goùc maët phaúng chöùa BA vaø FA
66
uuuur uuur uuuur uuur
- mB ( FC ) vuoâng goùc maët phaúng chöùa BC vaø FC
uuuur uuur uuuur uuur
- Hai veùctô mB ( FA ) vaø mB ( FC ) , theo (e), thì phaûi coù cuøng phöông, vaäy
uuur uuur uuuur uuur
hai maët phaúng ( BA , FA ) vaø ( BC , FC ) seõ song song nhau. Tuy nhieân, hai maët
phaúng naøy coù chung ñieåm B , vaäy chuùng truøng nhau. Vaäy töø nhaän xeùt treân, ta coù
uuur uuur
FA FC
ñöôïc caùc veùctô vaø cuøng naèm trong maët phaúng chöùa 3 ñieåm A, B, C.
uuur uuur
- Vì FA vaø FC cuøng naèm trong maët phaúng neân neáu chuùng giao nhau thì ta
uuuuur
coù theå thay theá chuùng bôûi 1 löïc, kyù hieäu laø FAC , coù ñöôøng taùc duïng ñi qua ñieåm
uuur uuur uuur
giao nhau, kyù hieäu O, (H.4.13b). Vaäy luùc naøy heä ba löïc FA , FB , FC ) ñöôïc thay
(
uuuuur uuur
FAC
theá bôûi hai löïc vaø FB .
uuuuur uuur
Ñoái vôùi heä hai löïc FAC vaø FB taùc duïng leân vaät theå caân baèng, ta söû duïng
ñieàu vöøa chöùng minh, ñaây seõ laø 2 löïc tröïc ñoái, töùc coù ñöôøng taùc duïng truøng
uuur uuuuur
nhau, hay ñöôøng taùc duïng cuûa FB truøng ñöôøng taùc duïng FAC . Vaäy caû ba löïc
uuur uuur uuur
FA , FB , FC seõ cuøng naèm trong maët phaúng chöùa ba ñieåm A, B, C vaø laø heä löïc
ñoàng quy. Trong tröôøng hôïp chuùng khoâng ñoàng quy, thì chuùng seõ song song
nhau. Ñieàu naøy hoïc vieân coù theå töï chöùng minh.
4.6 XAÙC ÑÒNH PHAÛN LÖÏC LIEÂN KEÁT CUÛA HEÄ NHIEÀU VAÄT
Khi ta gaëp moät baøi toaùn tónh ñònh, töùc khi cô heä coù soá caùc thaønh phaàn
phaûn löïc lieân keát baèng toång soá caùc phöông trình caân baèng thieát laäp cho moïi vaät
cuûa heä, thì veà nguyeân taéc ta seõ xaùc ñònh ñöôïc baát kyø thaønh phaàn phaûn löïc lieân
keát mong muoán naøo baèng caùch söû duïng caùc phöông trình caân baèng. Khi xaùc ñònh
thaønh phaàn phaûn löïc lieân keát naøo thì ta caàn taùch lieân keát (taùch khôùp) ñeå thaønh
phaàn phaûn löïc lieân keát caàn tìm trôû thaønh ngoaïi löïc. Thaønh phaàn phaûn löïc taïi
khôùp naøo maø khoâng caàn quan taâm thì ta khoâng taùch khôùp ñoù ra, coi phaûn löïc taïi
khôùp ñoù laø caùc noäi löïc. Do vaäy neáu ta coù cô heä laø moät taäp hôïp nhieàu vaät thì ñeå
xaùc ñònh caùc phaûn löïc lieân keát quan taâm ta coù theå phaân cô heä thaønh töøng vaät
rieâng leû hay thaønh töøng nhoùm vaät, thaäm chí giöõ nguyeân toaøn cô heä. Ñoái vôùi moãi
vaät hay moãi nhoùm vaät nhö vaäy, ñieàu kieän caân baèng ñöôïc vieát nhö ñoái vôùi moät
vaät. (Vì vaäy trong trong nhieàu taøi lieäu khi coi caû nhoùm vaät nhö moät vaät, ngöôøi ta
noùi raèng ñaõ hoùa raén caùc vaät cuûa nhoùm ñoù laïi).
Tuøy töøng tröôøng hôïp cuï theå, ta coù theå phoái hôïp vieäc khaûo saùt caân baèng
töøng vaät vôùi töøng nhoùm vaät ñeå vieát ñuû soá phöông trình caân baèng sao cho vieäc
giaûi heä caùc phöông trình ñoù ñöôïc deã daøng. Möùc ñoä deã daøng khi giaûi heä phöông
trình tuøy thuoäc ôû choã ta coù theå taùch toaøn heä phöông trình thaønh töøng nhoùm
phöông trình cho pheùp xaùc ñònh soá löôïng aån baèng soá phöông trình cuûa nhoùm.
Nhoùm thoûa maõn ñieàu kieän treân coù soá löôïng phöông trình caøng ít thì vieäc giaûi
67
caøng deã daøng.

1. Haõy phaân bieät hai khaùi nieäm “vaät töï do” vaø “vaät chòu lieân keát”.
2. Haõy phaân bieät hai khaùi nieäm “löïc hoaït ñoäng” vaø “phaûn löïc lieân keát”.
3. Trong tröôøng hôïp naøo thì vaät theå ñöôïc cho raèng ñang ôû traïng thaùi caân baèng, khi
naøy thì quan heä cuûa caùc löïc hoaït ñoäng vaø caùc phaûn löïc lieân keát thoûa maõn ñieàu
kieän gì.
4. Haõy thoáng keâ soá löôïng vaø bieåu thöùc caùc phöông trình caân baèng ñoái vôùi caùc loaïi
heä löïc khaùc nhau.
5. Haõy thoáng keâ soá aån vaø caùc thaønh phaàn phaûn löïc lieân keát cuûa caùc loaïi khôùp trong
tröôøng hôïp heä löïc hoaït ñoäng laø heä löïc phaúng.
6. Laøm theá naøo ñeå bieát ñöôïc moät baøi toaùn xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát thuoäc loaïi
tónh ñònh.
7. Heä löïc caân baèng chæ coù hai löïc thì coù ñaëc ñieåm gì.
8. Heä löïc caân baèng chæ coù ba löïc thì coù ñaëc ñieåm gì.
HÖÔÙNG DAÃN GIAÛI BAØI TAÄP

r
4.1. Cho khung ABCD coù troïng löôïng G = 1 kN; chòu taùc duïng cuûa löïc P doïc caïnh
DC (H.B.1a). Caùc kích thöôùc cuûa khung ñöôïc cho: AD = BC = 60cm; AB = CD =
100cm; α=30o; β=60o. Khung chòu lieân keát baèng khôùp baûn leà taïi B vaø khôùp baûn
leà chaën taïi A, vôùi truïc quay chung cuûa baûn leà doïc theo AB, vaø ñöôïc choáng baèng
thanh CE. Haõy xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát. Cho P = 2 kN
Toùm taét baøi toaùn
Cho sô ñoà löïc:
- Vaät chòu lieân keát.
- Loaïi lieân keát, heä löïc hoaït ñoäng.
- Caùc kích thöôùc hình hoïc
68
Hình B.1
Yeâu caàu: Xaùc ñònh caùc phaûn löïc lieân keát
Trình töï thöïc hieän
TT
Teân coâng
Coâng Thöïc hieän
vieäc
vieäc
Thieát laäp
- Choïn goác taïi A.
heä truïc toïa
01 - Truïc y: doïc theo truïc baûn leà AB.
ñoä Ñeà Caùc
- Truïc z höôùng song song phöông löïc troïng tröôøng G (H.B.1a).
gaén vôùi vaät.
• Taïi B: Khôùp baûn leà, neân phaûn löïc lieân keát naèm trong maët phaúng vuoâng goùc truïc baûn leà.
Bieåu dieãn Vaäy phaûn löïc lieân keát goàm hai thaønh phaàn song song theo truïc z vaø truïc x: zB, xB.
phaûn löïc • Taïi A: Khôùp baûn leà - chaën: chaén chuyeån ñoäng doïc truïc baûn leà, chæ cho quay quanh truïc
lieân keát taïi AB. Vaäy phaûn löïc lieân keát goàm:
02
caùc khôùp. - Do chaën chuyeån ñoäng doïc truïc y: yA.
Tính toång - Do taïi A khoâng cho di ñoäng trong maët phaúng zx: zA, xA.
soá aån. • Taïi C: Khôùp noái laø thanh CE, vì vaäy phaûn löïc lieân keát höôùng doïc theo CE: S (H.B.1b)
* Toång soá aån laø 6: zB, xB, zA, xA, yA, S
Xaùc ñònh Loaïi heä löïc: toång quaùt
loaïi heä löïc Caùc phöông trình caân baèng söû duïng laø goàm 6 phöông trình:
r
03
vaø caùc ∑ Fix = 0 (a) ( )
∑ m xA Fi = 0 (d)
phöông r
trình caân
∑ Fiy = 0 (b) ∑ m yA (F ) = 0
i (e) (B.1)
r
baèng. ∑ Fiz = 0 (c) ∑ mzA (F ) = 0
i (f)
Thoáng keâ toaøn boä heä löïc taùc duïng leân vaät khaûo saùt goàm:
r r
- Heä löïc hoaït ñoäng: P , G
r r r r r
z x z y x
- Heä phaûn löïc lieân keát: B , B , A , A , A .
Chuaån bò
Laäp baûng tính caùc hình chieáu löïc vaø moâmen löïc leân caùc truïc.
laäp caùc r r
Fi r
P
r
G zB r
xB r
zA
r
xA r
yA
r
S
phöông
trình caân Fix 0 0 0 xB 0 xA 0 -Scos60o
baèng (B.1): Fiy P 0 0 0 0 0 yA 0
04 xaùc ñònh Fiz 0 -G ZB 0 zA 0 0 S.sin 60o

Fix, Fiy , Fiz r - AB S.sin60o.
r ( )
( )
mx Fi 1 −G.
m xA Fi o 2 ZB.AB 0 0 0 0
, , P.AD.cos30 AB
r
( )
myA Fi
, r G.
AD
sin 30o
-
r
my Fi ( ) 0
2
0 0 0 0 0 .sin60o.B
( )
mzA Fi
C
-
r S.cos60o.
mz Fi ( ) P.AD.sin30o 0 0 xB.A 0 0 0
AB
B
∑ Fix = x B + x A − Scos60 = 0
o
Laäp caùc (a)
05
phöông ∑ Fiy = P + y A = 0 (b)
69
∑ Fiz = −G + zB + zA + S sin 60 = 0
o
trình (B.1) (c)
r AB
( )
∑ mx Fi = −P.AD.cos60 − G.
o
2
+ zB .AB + S.AB sin 60o = 0 (d)
r AD
( )
∑ m y Fi = G.
2
sin 30o − S.BC sin 60o = 0 (e)
r
( )
∑ mz Fi = P.AD. sin 30 − x B .AB + S.ABcos60 = 0
o o
(f)
(B.2)
G. sin 30o 1 × 0, 5
(e) ⇒ S= = = 0.289 kN
2. sin 60o 2 × 0.866
AB
P.AD.cos30o + G. − S.AB. sin 60o
zB = 2
Giaûi heä
(d) ⇒ AB
phöông 2 × 60 × 0.866 + 1 × 50 − 0.289 × 0.866 × 100
= = 1.29 kN
trình (B.2) 100
06
ñeå xaùc ñònh P.AD. sin 30o + S.AB.cos60o 2 × 60 × 0.5 + 0.289 × 0.5 × 100
xB = =
giaù trò caùc (f) ⇒ AB 100
= 0.744 kN
aån.
(a) ⇒ x A = − x B + S.cos60o = −0.744 + 0.289 × 0.5 = −0.6 kN
(b) ⇒ y A = −P = −2 kN
(c) ⇒ zA = G − zB − S. sin 60o = 1 − 1.29 − 0.289 × 0.866 = −0.54 kN
4.2. Cho keát caáu nhö treân hình B.1a. Keát caáu chòu taùc duïng cuûa heä löïc trong maët
phaúng hình veõ, goàm: P1, P2, ngaãu löïc moâmen M, heä löïc phaân boá ñeàu vôùi cöôøng
ñoä q. Caùc giaù trò ñöôïc cho nhö sau: P1 = 10 kN; P2 = 12 kN; M = 25 kN.m; q = 2
kN/m; α = 60 . Haõy xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát taïi caùc goái ñôõ vaø khôùp baûn leà noái
o
giöõa caùc khaâu.
Hình B.1
Cho sô ñoà löïc cuûa heä:
- Cô heä goàm 2 vaät thanh gaãy khuùc ACD vaø thanh thaúng BC lieân keát vôùi nhau taïi
C vaø toaøn heä lieân keát vôùi giaù ñôõ taïi A vaø B baèng caùc khôùp baûn leà.
- Heä löïc hoaït ñoäng taùc duïng leân heä.
- Caùc kích thöôùc hình hoïc.
Yeâu caàu: xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát taïi A, B, C.
TT
coâng Teân coâng vieäc Thöïc hieän
vieäc
01 Khaûo saùt ñieàu 1- Tính soá aån R:

70
kieän giaûi baøi toaùn a) Bieåu dieãn taát caû caùc thaønh phaàn phaûn löïc lieân keát (H.B.1b)
b) Thoáng keâ caùc aån: yA, xA, yC, xC, yB, xB, töùc R = 6
2- Tính soá phöông trình caân baèng thieát laäp ñöôïc T:
Heä löïc taùc duïng leân cô heä laø heä löïc phaúng cô heä goàm 2 vaät. Ñoái vôùi moãi vaät thieát
laäp ñöôïc 3 phöông trình caân baèng, vaäy ñoái vôùi toaøn heä soá phöông trình caân baèng
thieát laäp ñöôïc laø 6, töùc T = 6 .
So saùnh R vaø T ta thaáy: R = T
Vaäy baøi toaùn thuoäc loaïi tónh ñònh.
Khaûo saùt heä löïc taùc duïng leân töøng vaät cuûa heä.
1- Vaät ACD
Sô ñoà löïc nhö treân hình B.2a. Laäp heä truïc toïa ñoä (x, y) coù goác taïi A, naèm trong maët
phaúng taùc duïng löïc.
Hình B.2
Caùc phöông trình caân baèng goàm:

∑ Fix = 0
(a)
∑ Fiy = 0
(b)
r
( )
∑ mzA Fi = 0
(c)
Tröôùc khi thieát laäp caùc phöông trình a), b), c), ñeå thuaän tieän, ta thöïc hieän moät soá thao
Laäp caùc phöông
02 taùc sau:
trình caân baèng
a) Phaân löïc P1 thaønh 2 thaønh phaàn theo phöông cuûa truïc x vaø truïc y (H.B.2b). Ta coù
giaù trò tuyeät ñoái cuûa P1y vaø P1x :
P1y = P1 sinα; P1x = P1 cosα
r
Q
b) Thay theá heä löïc phaân boá ñeàu cöôøng ñoä q bôûi hôïp löïc cuûa noù, kyù hieäu (H.B.2c),
vôùi Q = q.4.
Hình B.2c
Caùc phöông trình a), b), c) coù daïng cuï theå nhö sau:
-P1x + Q + xC + xA = 0
-P1y + yA + yC = 0 (B.1)
P1y.3 – Q.2 + yC.3 – xC.4 = 0
2- Vaät CB
Sô ñoà löïc nhö treân hình B.3
71
Hình B.3
Caùc phöông trình caân baèng ñöôïc choïn:
∑ Fix = 0
(d)
∑ Fiy = 0
(e)
r
( )
∑ mzC Fi = 0
(f)
Caùc phöông trình (d), (e), (f) coù daïng:
-xC + xB = 0
-yC – P2 + yB = 0 (B.2)
-M – P2.2 + yB.4 + xB.4 = 0
Keát hôïp phöông trình (B.1) vaø (B.2) ñöôïc moät heä 6 phöông trình chöùa 6 aån caàn tìm:
keát quaû cho trong baûng sau:
Giaûi heä phöông
trình ñeå xaùc ñònh Löïc , kN
03
caùc ñaïi löoïng caàn
xA yA xB yB xC yC
tìm
-7.39 12.8 4.39 7.86 4.39 -4.14
4.3. Ñeå toaøn boä heä thoáng ngöng chuyeån ñoäng ngöôøi ta aùp vaøo tang 1 maù phanh 4
bôûi löïc P (H.B.1). Yeâu caàu xaùc ñònh giaù trò löïc P nhoû nhaát (Pmin) ñeå heä thoáng
ngöng chuyeån ñoäng, vaø vôùi giaù trò Pmin thì xaùc ñònh caùc phaûn löïc lieân keát taïi O,
A, B. Cho raèng löïc ma saùt chæ xuaát hieän taïi lieân keát giöõa tang 1 vaø maù phanh 4.
Cho bieát G = 2kN; Q = 20kN; α= 20o; a = 10cm; b = 20cm; ft - heä soá ma
saùt tónh, ft = 0.1.
Toùm taét baøi toaùn: Cho: cô heä caân baèng, sô ñoà löïc cuûa heä.
Yeâu caàu: Xaùc ñònh löïc hoaït ñoäng Pmin vaø caùc phaûn löïc lieân keát.
Hình B.1
72

TT coâng
Teân coâng vieäc Thöïc hieän
vieäc
1- Tính soá aån R:
a) Bieåu dieãn taát caû caùc thaønh phaàn phaûn löïc lieân keát treân caùc vaät 1, 3, 4 (H.B.2)
Hình B.2
b) Thoáng keâ caùc aån: y0, x0, T, N1, Fms, NA, NB, N3, Pmin. Vaäy toång soá aån R laø 9.
2- Tính soá phöông trình thieát laäp ñöôïc: T
2.1- Soá phöông trình töø ñieàu kieän caân baèng:
Khaûo saùt ñieàu a) Vaät 1: Heä löïc taùc duïng leân vaät 1 laø heä löïc phaúng, vaäy soá phöông trình thieát laäp
01
kieän giaûi baøi toaùn ñöôïc laø 3.
b) Vaät 4: Heä löïc taùc duïng leân vaät 4 laø heä löïc phaúng, vaäy soá phöông trình thieát laäp
ñöôïc laø 3.
c) Vaät 3: Heä löïc taùc duïng leân vaät 3 laø heä löïc phaúng ñoàng quy, vaäy soá phöông trình
thieát laäp ñöôïc laø 2.
Vaäy toång soá phöông trình thieát laäp ñöôïc T laø 8.
⇒ so saùnh T vaø R ta thaáy: R – T = 1
Vaäy baøi toaùn thuoäc loaïi sieâu tónh baäc 1, ta caàn phaûi boå sung theâm 1 phöông trình
nöõa.
3- Laäp phöông trình boå sung:
Söû duïng ñònh luaät ma saùt khoâ, ta coù ñöôïc quan heä giöõa aùp löïc N1 vaø löïc ma saùt Fms:
Fms = ft.N1 (B.1)
trong ñoù: ft - heä soá ma saùt tónh.
73
a) Vaät 1: Heä löïc taùc duïng leân vaät 1 goàm (H.B.2a): x0, y0, T, N1, Fms. Caùc phöông
trình caân baèng cuûa heä löïc treân coù daïng:
∑ Fix = 0 ⇒ T + x 0 + Fms . cos α − N1 sin α = 0 ( B.2)
∑ Fiy = 0 ⇒ y 0 + Fma sin α + N1 cosα − G = 0 ( B.3)
r
( )
∑ mz0 Fi = 0 ⇒ −T × R + Fms × 1.5R = 0 ( B.4 )
b) Vaät 4: Heä löïc taùc duïng leân vaät 4 goàm (H.B.4.3b): N1, Fms, NA, NB, Pmin. Caùc
Vieát caùc phöông phöông trình caân baèng cuûa heä löïc treân coù daïng:
02
trình caân baèng ∑ Fix = 0 ⇒ N1 − Pmin = 0 ( B.5)
∑ Fiy = 0 ⇒ N A + NB − Fms = 0 ( B.6)
∑ mzA = 0 ⇒ Fms × a + NB × b = 0 ( B.7 )
c) Vaät 3: Heä löïc taùc duïng leân vaät 3 goàm (H.B.2c): T, N3, Q. Caùc phöông trình caân
baèng coù daïng:
∑ Fix = 0 ⇒ −T + Q cos 45 = 0
o
( B.8)
∑ Fiy = 0 ⇒ N3 − Q sin 45 = 0
o
( B.9)
Heä caùc phöông trình chöùa caùc aån goàm caùc phöông trình töø (B.1) ñeán (B.9), sau khi
Giaûi caùc phöông
giaûi ta ñöôïc giaù trò caùc aån nhö sau (ñôn vò ño löïc laø kN):
03 trình, xaùc ñònh giaù
trò caùc aån X0 Y0 T N1 Fms NA NB N3 Pmin
9.2 -89.6 14.1 94 9.4 14.1 -4.7 14.1 94
74
PHAÀN B
Chöông 5
CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ SÔÛ CUÛA

CÔ HOÏC VAÄT RAÉN BIEÁN DAÏNG
5.1 PHÖÔNG PHAÙP MAËT CAÉT
5.1.1 Noäi dung phöông phaùp maët caét
Keå töø chöông naøy trôû ñi chuùng ta seõ nghieân cöùu caùch xaùc ñònh noäi löïc, töùc
löïc taùc duïng leân moät ñieåm cuûa moät vaät töø caùc ñieåm khaùc thuoäc vaät. Noäi löïc
trong chöông naøy ñöôïc giôùi haïn bôûi moät soá ñieàu kieän nhö sau:
a) Khi khoâng coù ngoaïi löïc taùc duïng leân vaät thì noäi löïc khoâng toàn taïi, töùc noäi löïc
sinh ra do ngoaïi löïc.
b) Heä ngoaïi löïc laø moät heä löïc caân baèng, vaø traïng thaùi cuûa vaät khaûo saùt laø traïng
thaùi caân baèng.
Vì bao quanh moãi ñieåm laø voâ soá ñieåm, neân noäi löïc taùc duïng leân moãi ñieåm
laø moät taäp hôïp voâ soá löïc taùc duïng leân ñieåm khaûo saùt töø caùc ñieåm quanh noù. Ñeå
bieåu thò vaø khaûo saùt löïc taùc duïng leân ñieåm khaûo saùt bôûi moät ñieåm keà noù ñöôïc
choïn thì ngöôøi ta ñöa ra phöông phaùp sau:
Hình 5.1: Phöông phaùp maët caét

Kyù hieäu phöông noái giöõa ñieåm khaûo saùt B vôùi ñieåm keà noù ñöôïc choïn, kyù
r
hieäu laø D, bôûi veùctô n (H.5.1a)
Töôûng töôïng vaät goàm hai phaàn, kyù hieäu I vaø II treân hình 5.1b, ñöôïc phaân
75
r
bôûi maët phaúng T1 ñi qua ñieåm B vaø vuoâng goùc vôùi n , taäp hôïp caùc ñieåm thuoäc
vaät naèm treân T1 ñöôïc goïi laø tieát dieän cuûa vaät treân maët caét T1 (hay goïi taét laø tieát
dieän maët caét), kyù hieäu laø A1. Vì raèng vaät ôû traïng thaùi caân baèng nhö ñieàu kieän b)
neâu ôû treân neân moãi phaàn vaät I hoaëc II ñeàu ôû traïng thaùi caân baèng. Ñeå coù theå öùng
duïng caùc bieåu thöùc quan heä giöõa caùc löïc cuûa moät heä löïc caân baèng neâu trong
chöông 3 trong vieäc xaùc ñònh moät löïc taïi B thì ta seõ khaûo saùt rieâng heä löïc taùc
duïng leân chæ phaàn I hoaëc phaàn II. Giaû söû ta khaûo saùt phaàn I (H.5.1c). Löu yù
raèng:
r
a) n truøng phöông vôùi phaùp tuyeán cuûa maët caét T1, hay tieát dieän A1. Sau
r
naøy ta seõ quy ñònh neáu chieàu cuûa n höôùng ra phía ngoaøi phaàn vaät khaûo saùt (töùc
r
veà phía phaàn vaät lieân keát vôùi noù) thì n ñöôïc goïi laø phaùp tuyeán ngoaøi cuûa maët
caét.
b) Löïc taùc duïng cuûa phaàn II leân phaàn I, vaø
ngöôïc laïi, coù ñieåm ñaët laø caùc ñieåm cuûa tieát dieän A1,
do vaäy löïc taùc duïng töø phaàn II leân phaàn I laø moät heä
löïc phaân boá beà maët (H.5.2). Kyù hieäu noäi löïc taïi ñieåm
ur ur
B treân A1 laø p B . Ñoä lôùn cuûa p B , laø cöôøng ñoä cuûa heä
löïc phaân boá beà maët, neân coù thöù nguyeân laø
⎡ löïc ⎤
⎢ ⎥
⎢ ( chieàu daøi )2 ⎥
⎣ ⎦
N
2
Ngöôøi ta quy öôùc goïi m laø Pascal, vaø kyù hieäu laø Pa.
ur
c) Trong cô hoïc vaät raén bieán daïng, veùctô p B ñöôïc goïi laø veùctô öùng suaát
taïi ñieåm B treân tieát dieän A1 (hay treân maët caét T1).
d) Khi khaûo saùt cuûa chæ rieâng phaàn I thì heä noäi löïc taùc duïng töø phaàn II leân
phaàn I theå hieän bôûi öùng suaát cuûa moïi ñieåm treân A1 seõ trôû neân laø caùc ngoaïi löïc.
Vì phaàn I ôû ñieàu kieän caân baèng, do vaäy heä löïc goàm caùc ngoaïi löïc taùc duïng leân I
vaø heä noäi löïc (caùc öùng suaát) treân tieát dieän A1 seõ thoûa maõn ñieàu kieän caân baèng.
Ñaây chính laø moái lieân heä raøng buoäc giöõa ngoaïi löïc taùc duïng leân vaät vaø noäi löïc
taïi moãi ñieåm.
5.1.2 Veùctô chính laø veùctô moâmen chính cuûa heä noäi löïc treân maët caét
Ñieàu mong muoán cuûa chuùng ta laø xaùc ñònh öùng suaát taïi ñieåm B vaø, noùi
chung, öùng suaát taïi moïi ñieåm treân A1. Tuy nhieân coâng cuï maø chuùng ta coù laø ñieàu
kieän caân baèng giöõa caùc ngoaïi löïc vaø öùng suaát treân A1 nhö phaàn löu yù d) vöøa neâu
treân. Nhôù raèng, töø ñieàu kieän caân baèng ta chæ laäp ñöôïc toái ña 6 phöông trình, xaùc
ñònh ñöôïc toái ña 6 aån (chöông 4, muïc 4.3). Vì vaäy ta seõ söû duïng ñieàu kieän caân
76
baèng ñeå xaùc ñònh veùctô chính vaø veùctô moâmen chính cuûa heä noäi löïc (heä caùc
öùng suaát) treân tieát dieän khaûo saùt. Hình chieáu cuûa veùctô chính vaø veùctô moâmen
chính cuûa heä noäi löïc leân 3 truïc toïa ñoä Ñeà Caùc goïi laø caùc thaønh phaàn noäi löïc.
Nhö vaäy coù taát caû 6 thaønh phaàn noäi löïc, chuùng ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän caân
baèng: (caùc ngoaïi löïc taùc duïng leân phaàn vaät khaûo saùt, heä noäi löïc treân tieát dieän
r
maët caét) ~ 0 .
Trong cô hoïc vaät raén bieán daïng quy ñònh raát chaët cheõ veà caùch laäp heä truïc
toïa ñoä Ñeà Caùc ñeå töø ñoù xaùc ñònh caùc thaønh phaàn noäi löïc. Ñoái vôùi moãi maët caét seõ
thieát laäp rieâng moät heä truïc toïa ñoä phuï thuoäc vaøo hình daïng hình hoïc cuûa tieát
dieän maët caét. Muïc 5.1.3 tieáp sau seõ trình baøy caùc ñaëc tröng hình hoïc cuûa moät
hình phaúng laøm cô sôû ñeå thieát laäp heä truïc toïa ñoä naøy.
5.1.3 Caùc ñaëc tröng hình hoïc cuûa hình phaúng
1- Caùc khaùi nieäm
Cho moät hình phaúng H (H.5.3a) trong maët phaúng cuûa hình veõ
Hình 5.3: Hình phaúng

Ta thieát laäp heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc xyz coù goác taïi O sao cho maët toïa ñoä
Oxy naèm trong maët phaúng cuûa hình H (H.5.3b). Khi ñoù truïc z seõ vuoâng goùc vôùi
hình H.
Ta seõ quan nieäm hình H laø taäp hôïp cuûa caùc hình coù dieän tích voâ cuøng beù,
goïi laø caùc dieän tích phaân toá, kyù hieäu laø dA. Vò trí cuûa dieän tích phaân toá dA ñöôïc
xaùc ñònh bôûi caùc toïa ñoä x, y cuûa noù. Caùc ñaïi löôïng sau ñaây ñöôïc goïi laø caùc ñaëc
tröng hình hoïc cuûa hình phaúng H:
1- Dieän tích cuûa hình phaúng
Kyù hieäu dieän tích toaøn hình phaúng laø A, thì A laø toång caùc dieän tích phaân toá dA:
∫
A = dA
A (5.1)
2
⎡ chieàu daøi⎦⎤ : m2 , dm2 ,...
Ñôn vò ño cuûa dieän tích laø ⎣
Neáu hình phaúng coù theå ñöôïc coi laø goàm nhieàu hình coù dieän tích ñaõ bieát
77
gheùp laïi, thì coâng thöùc (5.1) bieåu thò ñöôïc ôû daïng:
n
A= ∑A i
(5.2)
i =1
trong ñoù n - toång soá löôïng caùc hình thaønh phaàn;

Ai - dieän tích cuûa hình thöù i.
Moät hình phaúng coù theå coi laø toå hôïp cuûa caùc hình coù dieän tích laø döông vaø caùc
hình coù dieän tích aâm.
Ví duï, hình troøn roãng treân hình 5.4 (phaàn hình coù gaïch cheùo) coù theå ñöôïc
coi laø toå hôïp cuûa hình troøn baùn kính R, dieän tích döông, vaø hình troøn baùn kính r
dieän tích aâm.
2- Moâmen tónh dieän tích cuûa hình phaúng ñoái vôùi truïc toïa ñoä naèm trong
hình phaúng
Vì ta coù 2 truïc toïa ñoä naèm trong hình phaúng, ñoù laø x vaø truïc y, neân ta coù 2
Sx , Sy
ñaïi löôïng moâmen tónh töông öùng, kyù hieäu laàn löôït laø , tính theo caùc coâng
thöùc sau:
Sx = ∫ y dA
A
( a)
Sy = ∫ x dA (b)
A (5.3)
Sx ñöôïc goïi laø moâmen tónh cuûa hình phaúng ñoái vôùi truïc x. Trong coâng thöùc
(5.3a), y laø toïa ñoä cuûa dieän tích phaân toá dA, coøn ñöôïc hieåu laø khoaûng caùch cuûa
dieän tích phaân toá dA ñeán truïc x.
Sy ñöôïc goïi laø moâmen tónh cuûa hình phaúng ñoái vôùi truïc y. Trong coâng thöùc
(5.3b), x laø toïa ñoä cuûa dieän tích phaân toá dA, coøn ñöôïc hieåu laø khoaûng caùch cuûa
dieän tích phaân toá dA ñeán truïc y. Töø caùc coâng thöùc (5.3) ta thaáy:
3
⎡ chieàu daøi⎤⎦ : m3 , dm3 , cm3 ,...
• Thöù nguyeân cuûa moâmen tónh laø ⎣
• Giaù trò moâmen tónh coù theå aâm, döông hoaëc baèng khoâng. Tröôøng hôïp ñaëc
bieät khi truïc y laø truïc ñoái xöùng cuûa hình phaúng thì Sx = 0 , coøn khi truïc y laø truïc
Sy = 0
ñoái xöùng thì .
3- Moâmen quaùn tính dieän tích cuûa hình phaúng ñoái vôùi truïc toïa ñoä
Vì raèng coù 3 truïc toïa ñoä, neân ta coù 3 ñaïi löôïng moâmen quaùn tính dieän tích
Jx , J y , Jz
cuûa hình phaúng, kyù hieäu laø , ñöôïc xaùc ñònh laàn löôït bôûi caùc coâng thöùc
sau:
78
∫ y dA
2
Jx = ( a)
A
∫ x dA
2
Jy = (b)
A
∫
J z = ρ2 dA ( c)
(5.4)
Jx ñöôïc goïi laø moâmen quaùn tính dieän tích cuûa hình phaúng ñoái vôùi truïc x.
Trong coâng thöùc (5.4a), y laø toïa ñoä treân truïc y cuûa dieän tích phaân toá dA, ñoàng
thôøi ñöôïc hieåu laø khoaûng caùch cuûa dA ñeán truïc x.
Jy ñöôïc goïi laø moâmen quaùn tính dieän tích cuûa hình phaúng ñoái vôùi truïc y.
Töông töï treân, trong coâng thöùc (5.4b) thì x coøn ñöôïc hieåu laø khoaûng caùch cuûa dA
ñeán truïc y.
Jz ñöôïc goïi laø moâmen quaùn tính dieän tích cuûa hình phaúng ñoái vôùi truïc z.
Trong coâng thöùc (5.4c), thì ρ laø khoaûng caùch cuûa dA ñeán truïc z (H.5.3b). Löu yù
truïc z, khaùc vôùi caùc truïc x, y, vuoâng goùc vôùi hình phaúng, do vaäy Jz coøn ñöôïc goïi
laø moâmen quaùn tính dieän tích ñoäc cöïc.
Töø caùc coâng thöùc (5.4) ta thaáy:
4
⎡ chieàu daøi⎦⎤ ;
a) Ñôn vò ño cuûa caùc moâmen quaùn tính dieän tích laø ⎣ ví duï
m4 , dm4 , …
b) Giaù trò cuûa Jx, Jy, Jz luoân döông.

2 2 2
c) Töø hình 5.3b thì ρ = x + y , neân ta suy ra
Jz = Jx + J y
(5.5)
4- Moâmen quaùn tính dieän tích hoãn hôïp ñoái vôùi hai truïc x vaø y, kyù hieäu laø
J xy
, tính theo coâng thöùc
J xy = ∫ xydA
A (5.6)
J xy
Giaù trò coù caùc ñaëc ñieåm sau:
4
⎡ chieàu daøi⎤⎦
a) Ñôn vò ño laø ⎣ .
J
b) xy coù giaù trò coù theå döông, aâm, hoaëc baèng khoâng. Trong tröôøng hôïp
ñaëc bieät, neáu trong soá 2 truïc x, y coù toái thieåu moät truïc laø truïc ñoái xöùng cuûa hình
J xy
phaúng thì coù giaù trò baèng khoâng.
79
c) Ta coù theå chöùng minh ñöôïc raèng, duø goác toïa ñoä ñaët
taïi ñieåm naøo treân maët phaúng cuûa hình phaúng, thì ta luoân tìm
ñöôïc 2 ñöôøng vuoâng goùc nhau ñi qua ñieåm ñoù ñeå laøm heä
J xy = 0
truïc toïa ñoä xy sao cho . Hai truïc toïa ñoä x, y thoûa
J xy = 0
maõn ñieàu kieän thì ñöôïc goïi laø caùc truïc quaùn tính
chính.
5- Khoái taâm cuûa hình phaúng
r
Kyù hieäu r laø veùctô ñònh vò cuûa phaân toá dA (H.5.5)
Hình 5.5: Bieåu thò vò trí dieän tích phaân boá baèng veùctô ñònh vò
r
Ta tính veùctô, kyù hieäu laø r c , theo coâng thöùc sau:
r
r ∫
A
rdA
rc =
A (5.7)
r
Ñieåm treân maët phaúng chöùa hình phaúng coù vò trí xaùc ñònh bôûi veùctô r c
ñöôïc goïi laø khoái taâm cuûa hình phaúng. Sau ñaây laø caùc ñieàu löu yù:
a) Töø coâng thöùc (5.7), ta suy ra toïa ñoä cuûa khoái taâm ñöôïc tính theo coâng
thöùc sau:
∫ xdA
A
∫ ydA
A
xc = yc =
A ; A (5.8)
b) Löu yù coâng thöùc (5.3) thì caùc coâng thöùc (5.8) vieát laïi ñöôïc ôû daïng:
Sy Sx
xc = yc =
A ; A (5.9)
Töø ñaây suy ra caùc moâmen tónh coù theå tính theo coâng thöùc ñôn giaûn sau:
80
Sx = yc A ; Sy = xc A (5.10)
Coâng thöùc (5.10) coù theå phaùt bieåu thaønh lôøi nhö sau: "Moâmen tónh cuûa
hình phaúng ñoái vôùi truïc naøo ñoù (ví duï truïc x) baèng tích cuûa dieän tích hình phaúng
nhaân vôùi khoaûng caùch cuûa khoái taâm cuûa hình phaúng ñeán truïc ñoù (khoaûng caùch
yc )".
c) Neáu ñieåm goác O cuûa heä truïc toïa ñoä ñaët taïi khoái taâm, thì yc = xc = 0 , do
vaäy töø coâng thöùc (5.10) suy ra moâmen tónh cuûa hình phaúng ñoái vôùi caû hai truïc
toïa ñoä ñeàu coù giaù trò baèng khoâng. Heä truïc toïa ñoä coù goác ñaët taïi khoái taâm goïi laø
heä truïc toïa ñoä trung taâm.
d) Ñieåm khoái taâm coù theå truøng vôùi moät ñieåm thuoäc hình phaúng vaø coù theå
naèm ngoaøi hình phaúng.
e) Töø coâng thöùc (5.9) ta suy ra xc=0 khi Sy=0. Xeùt tröôøng hôïp ñaëc bieät vaät
coù truïc ñoái xöùng. Giaû söû ta choïn truïc y truøng vôùi truïc ñoái xöùng cuûa hình phaúng
thì Sy=0, khi ñoù xc=0, töùc ñieåm C naèm treân truïc ñoái xöùng. Vaäy khi vaät coù truïc
ñoái xöùng thì ñieåm C seõ truøng vôùi moät ñieåm treân truïc naøy. Khi vaät coù töø hai truïc
ñoái xöùng trôû leân, thì ñieåm C naèm taïi giao ñieåm cuûa chuùng.
Heä truïc toïa ñoä coù goác O ñaët taïi khoái taâm, vaø coù caùc truïc x, y sao cho Jxy=0
thì ñöôïc goïi laø heä truïc toïa ñoä quaùn tính chính trung taâm.
Löu yù nhaän xeùt b) trong phaàn ñònh nghóa veà moâmen quaùn tính dieän tích
hoãn hôïp vaø nhaän xeùt e) trong phaàn ñònh nghóa veà khoái taâm vöøa neâu treân ta suy
ra neáu hình phaúng coù ñöôïc toái thieåu moät truïc ñoái xöùng thì truïc ñoái xöùng seõ laø
moät truïc quaùn tính chính trung taâm. Truïc coøn laïi seõ vuoâng goùc vôùi truïc ñoái xöùng,
ñi qua ñieåm khoái taâm cuûa hình phaúng.
Caùc böôùc tieán haønh
Soá
thöù Teân
töï coâng Thöïc hieän
coâng vieäc
vieäc
(1) (2) (3)
Vì heä löïc hoaït ñoäng chæ laø löïc phaân boá theo phöông thaúng
Phaân ñöùng neân taïi caùc lieân keát xuaát hieän caùc phaûn löïc lieân keát
1 tích cô laø RB, RA, MA, laø aån cuûa baøi toaùn. Ñieàu kieän caân baèng cuûa
heä heä löïc (H.B.1b) cho pheùp ta vieát ñöôïc 2 phöông trình maø
aån soá laø 3. Do vaäy, ñaây laø baøi toaùn sieâu tónh.
Thieát Phöông trình boå sung ñöôïc laäp töø ñieàu kieän: chuyeån vò
2
laäp vA,d cuûa ñieåm A thuoäc daàm baèng chuyeån vò vA,c cuûa daây
81
phöông caùp, töùc laø:
trình töø vA,d = vA,c (B.1)
ñieàu Löïc taùc duïng leân daây caùp laø RA (H.B.1d). Chieàu caùc phaûn
kieän löïc lieân keát ta giaû thieát nhö H.B.1b vaø H.B.1d.
töông Ta seõ laäp bieåu thöùc tính vA,d vaø vA,c: chuyeån vò vA,c baèng
thích ñoä bieán daïng daøi cuûa daây caùp döôùi taùc duïng cuûa RA:
veà v A, c = δ c =
3 ⋅ RA
(B.2)
AC ⋅ Ec
chuyeån
vò. Chuyeån vò vA,d baèng ñoä voõng yd cuûa daàm AB taïi A
(H.B.1c) döôùi taùc duïng cuûa heä löïc nhö treân hình B.1b. Ñeå
xaùc ñònh yd taïi A, ta laäp phöông trình ñöôøng ñaøn hoài cuûa
daàm AB treân hình B.1b. Ta coù:
- Haøm löïc phaân boá:
q(z) = RA <z>–1+MA <z>–2 – q<z>o
Suy ra:
RA q
EJ x θ x = < z >2 + M A < z >1 − < z > 3 + C1 (B.3)
2 6
− RA M q
EJ x ⋅ yd = < z >3 − A < z >2 + < z > 4 − C1 ⋅ z + C2
6 2 24
Ñieàu kieän lieân keát (H.B.1c) cho ta:
Khi z = 0 thì θ = 0 ⇒ C1 = 0
RA 3 M A 2 q 4
Khi z = 3 thì y = 0 ⇒ – ⋅3 − ⋅3 + ⋅ 3 + C2 = 0
6 2 24
RA 2 MA 2 q 3
⇒ C2 = .3 + .3 − 3 .3 (B.4)
2 2 2
1 ⎡ RA 3 M A 2 q 4 RA 2 M A 2 33 ⎤
⇒ yd = ⎢− z − z + z + 3 + 3 − q⋅ 3⎥
EJ x ⎢⎣ 6 2 24 2 2 2 ⎥⎦
(B.5)
Vaäy bieåu thöùc (B.1) trôû neân:
3 ⋅ RA 1 ⎡ 32 32 33 ⎤
= ⎢ RA ⋅ + MA ⋅ − q⋅ 3 ⎥
AC ⋅ EC EJ x ⎢⎣ 2 2 2 ⎥⎦
Hay laø:
⎡ 3 ⋅ EJ x 9 ⎤ 9 33
⎢ − ⎥ RA − ⋅ M A = − q ⋅ 3
⎣ AC ⋅ EC 2 ⎦ 2 2
Sau khi laép giaù trò soá cuûa E, Jx, AC, EC vaøo bieåu thöùc treân
ta ñöôïc:
9 33
−3 ⋅ RA − MA = − q ⋅ 3 (B.6)
2 2
Laäp Töø ñieàu kieän caân baèng cuûa heä löïc taùc duïng leân daàm
phöông H.B.1b ta coù 2 phöông trình:
3
trình töø
∑ Fiy = 0 ⇒ 3 ⋅ q − RA − RB = 0 (B.7)
ñieàu
82
kieän 32
(B.8)
∑ mA = 0 ⇒ − M A − q ⋅ 2
+ 3 ⋅ RB = 0
caân
baèng.
Xaùc
Keát hôïp (B.6), (B.7), (B.8) ta tìm ñöôïc caùc giaù trò RA, RB,
ñònh
MA:
phaûn
4 MA = – 1, 92857 kN.m
löïc
RA = 9,6429 kN
lieân
RB = 8,3571 kN
keát
Xaùc
ñònh
RA 9, 6429 ⋅ 103
öùng σc = = = 0,12.109 ( N / m2 )
AC 80 ⋅ 10−6
5 suaát
Vaäy σc = 0,12 (GPa)
trong
daây
caùp
Töø (B.4) ⇒ C2 = 14,4640 kN.m3.
Ñeå tìm vò trí K coù ñoä voõng lôùn nhaát ta söû duïng (B.3))
9, 6429 2 6 3
0= ⋅ zK − 1, 92857 zK − ⋅ zK
2 6
2
zK ⋅ ( zK − 4, 8215 ⋅ zK + 1, 9285) = 0
zK1 = 0 m
zK2 = 4,3814 m
Xaùc zK3 = 0,4402 m
ñònh Gía trò zK2 khoâng hôïp lyù.
6 ñoä Taïi zK1 coù y laø ñoä voõng cuûa ñieåm A
3 ⋅ RA
voõng yA = δ c =
AC ⋅ EC
= −6, 027mm
cöïc ñaïi
Taïi zK3, ñoä voõng ñöôïc tính theo (B.5)
⎡ 9, 6429 ⎤
⎢− 6 ⋅ 0, 44023 + ⎥
1
yK = ⎢ ⎥ = 6, 05mm
EJ x ⎢ 1, 92852 2 6 4 ⎥
⎢ ⋅ 0, 4402 + ⋅ 0, 4402 + 14, 464 ⎥
⎣ 2 24 ⎦
Vaäy ñoä voõng lôùn nhaát taïi z = zK3 = 0,4402(m) vaø coù giaù trò
laø
|y|max = 6,05 (mm)
2- Quan heä moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi caùc truïc song song nhau
Cho hình phaúng, dieän tích A, coù moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi truïc quaùn tính chính trung taâm x laø Jx. Cho truïc x1 song
song vaø caùch truïc x khoaûng caùch a (H.5.6). Ta caàn tìm moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi truïc x1. Theo ñònh nghóa, töø coâng thöùc
(5.4a) ta coù
2
J x1 = ∫ ( y − a)
A
dA
Hình 5.6: Khoaûng caùch cuûa dieän tích phaân toá dA ñoái
vôùi hai truïc song song nhau x vaø x1
Trieån khai bieåu thöùc döôùi daáu tích phaân thì bieåu thöùc treân coù daïng
∫(y ) ∫ y dA − 2a ∫ ydA + a
2
J x1 = − 2 ya + a2 dA = 2 2
A
A A A (5.11)
Xeùt veá phaûi cuûa bieåu thöùc (5.11), thì ta coù
- Haïng thöùc ñaàu laø Jx

- Haïng thöùc thöù 2: löu yù coâng thöùc (5.3a), ta coù:
∫
2a ydA = 2a ⋅ Sx
A
Vì truïc x laø truïc trung taâm neân theo nhaän xeùt c) trong phaàn ñònh nghóa khoái taâm cuûa hình phaúng thì Sx = 0 . Vaäy haïng thöùc
naøy baèng khoâng.
Vaäy bieåu thöùc (5.12) vieát laïi ñöôïc ôû daïng sau
J x1 = J x + a2 A
(5.12)
2 2
Coâng thöùc (5.11) cho ta nhaän xeùt sau: vì tích cuûa dieän tích A vôùi ñaïi löôïng a , töùc haïng thöùc a A , luoân coù giaù trò döông,
J
neân x1 luoân lôùn hôn Jx. Vì vaäy ta coù theå neâu ra keát luaän raèng: giöõa caùc truïc song song nhau thì moâmen quaùn tính dieän tích ñoái
vôùi truïc ñi qua khoái taâm coù giaù trò nhoû nhaát.
3- Trình töï xaùc ñònh caùc ñaëc tröng hình hoïc cuûa hình phaúng phöùc taïp
Löu yù caùc bieåu thöùc tính dieän tích, moâmen tónh, moâmen quaùn tính dieän tích cuûa hình phaúng ñeàu laø caùc coâng thöùc tích phaân treân
A ,( S ) ,( J )
toaøn dieän tích, do vaäy khi gaëp moät hình phöùc taïp ta neân chia hình aáy thaønh caùc hình ñôn giaûn. Giaû söû kyù hieäu i x i x i laø
dieän tích, moâmen tónh ñoái vôùi truïc x vaø moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi truïc x cuûa hình ñôn giaûn thöù i. Khi ñoù ñoái vôùi toaøn hình
phöùc taïp ta seõ coù caùc ñaïi löôïng töông öùng laø
n
A= ∑A i
i =1 (a)
n
Sx = ∑(S ) x i
i=1 (b) (5.13)
n
Jx = ∑(J )
x i
i =1 (c)
trong ñoù n - toång soá hình ñôn giaûn.
Ñeå xaùc ñònh moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi truïc quaùn tính chính trung taâm cuûa hình phöùc taïp ta thöïc hieän theo trình töï
sau:
1- Laäp heä truïc quaùn tính chính trung taâm
- Phaân hình thaønh caùc hình ñôn giaûn
- Laäp heä truïc toïa ñoä (x, y) trong maët phaúng chöùa hình phaúng
- Xaùc ñònh toïa ñoä khoái taâm Oi cuûa caùc hình ñôn giaûn thöù i trong heä truïc toïa ñoä (x, y).
- Xaùc ñònh dieän tích Ai caùc hình ñôn giaûn
- Xaùc ñònh moâmen tónh cuûa töøng hình phaúng
( Sx )i = yCi ⋅ Ai ; ( Sy )i = xC i ⋅ Ai
Xaùc ñònh dieän tích A, moâmen tónh cuûa Sx, Sy cuûa hình phaúng (coâng thöùc 5.13a, b).
- Xaùc ñònh vò trí khoái taâm xc , yc cuûa hình phaúng trong heä truïc toïa ñoä xy (coâng thöùc 5.9)
- Laäp heä truïc quaùn tính chính trung taâm X, Y cuûa toaøn hình
2- Xaùc ñònh moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi truïc quaùn tính chính trung taâm
- Tính moâmen quaùn tính dieän tích cuûa caùc hình ñôn giaûn thöù i ñoái vôùi truïc quaùn tính chính trung taâm cuûa hình aáy (baûng 5.1)
- Chuyeån ñoåi moâmen quaùn tính dieän tích cuûa hình ñôn giaûn ñoái vôùi caùc truïc quaùn tính chính trung taâm cuûa noù sang ñoái vôùi truïc
quaùn tính chính trung taâm cuûa toaøn hình.
- Söû duïng coâng thöùc (5.13c) tính moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi truïc quaùn tính chính trung taâm cuûa toaøn hình.
5.1.4 Caùc thaønh phaàn noäi löïc vaø caùc thaønh phaàn öùng suaát treân maët caét
1- Moät soá quy öôùc
Hình 5.7
a) Bieåu thò caùc thaønh phaàn öùng suaát treân maët caét
b) Bieåu thò caùc thaønh phaàn noäi löïc treân maët caét
ur
Kyù hieäu veùctô öùng suaát taïi ñieåm B treân tieát dieän A (hay nhieàu khi ngöôøi ta noùi laø treân maët caét A) (H.5.7a) laø p , veùctô chính
uur uur ur
vaø veùctô moâmen chính heä öùng suaát caùc ñieåm treân A laø R vaø M o (H.5.7b). Caùc hình chieáu cuûa p treân ba truïc toïa ñoä Ñeà Caùc thì
uur uur
goïi laø caùc thaønh phaàn öùng suaát. Caùc hình chieáu cuûa R vaø M o leân ba truïc toïa ñoä Ñeà Caùc, nhö ñaõ neâu trong muïc 5.1.2, thì goïi laø
caùc thaønh phaàn noäi löïc.
a) Quy öôùc laäp heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc
Treân A thieát laäp heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc Oxyz nhö sau:
- Goác O ñaët taïi khoái taâm cuûa tieát dieän A
- Truïc z vuoâng goùc vôùi A coù chieàu döông höôùng ra phía ngoaøi cuûa phaàn vaät khaûo saùt, töùc cuøng chieàu vôùi phaùp tuyeán ngoaøi.
- Hai truïc x, y laø caùc truïc quaùn tính chính trung taâm cuûa tieát dieän A
b) Quy öôùc kyù hieäu vaø teân goïi
ur
Ñoái vôùi veùctô öùng xuaát p , hình chieáu treân truïc z kyù hieäu laø σ z vaø goïi laø öùng suaát phaùp, hình chieáu treân maët caét A (töùc maët
τ ;τ
toïa ñoä xy) goïi laø öùng xuaát tieáp, kyù hieäu laø τ. Hai thaønh phaàn cuûa τ theo phöông x vaø y kyù hieäu laø zx zy , goïi laàn löôït laø öùng suaát
tieáp theo phöông x vaø phöông y.
uur
Ñoái vôùi veùctô chính R cuûa heä noäi löïc treân A thì hình chieáu treân phöông caùc truïc x vaø y, kyù hieäu laàn löôït laø Qx, Qy vaø goïi laø
caùc löïc caét; hình chieáu treân phöông truïc z, kyù hieäu laø N z , goïi laø löïc keùo ñuùng taâm, neáu N z > 0 hay löïc neùn ñuùng taâm, neáu
Nz < 0 .
uur
Veùctô moâmen chính cuûa heä noäi löïc phaûi ñöôïc laáy ñoái vôùi ñieåm O, töùc khoái taâm cuûa maët caét, kyù hieäu laø M o . Hình chieáu cuûa
uur
M o treân caùc truïc x vaø y kyù hieäu laàn löôït laø Mx, My vaø goïi laø caùc moâmen uoán, hình chieáu treân truïc z, kyù hieäu laø M z , goïi laø
moâmen xoaén.
2- Quan heä giöõa caùc thaønh phaàn noäi löïc vaø caùc thaønh phaàn öùng suaát
treân maët caét
ur
Kyù hieäu öùng suaát taïi ñieåm coù toïa ñoä x, y treân maët caét laø p vôùi caùc
σ ,τ ,τ
thaønh phaàn laø z zx zy (H.5.8). Cho raèng öùng suaát moïi ñieåm treân dieän
tích phaân toá dA bao quanh ñieåm Hình 5.8: Xaùc ñònh caùc thaønh phaàn noäi aáy ñeàu baèng nhau. Khi naøy veùctô noäi löïc treân dA
löïc töø caùc thaønh phaàn öùng suaát
ur
goïi laø noäi löïc phaân toá baèng pdA . Veùctô chính cuûa heä noäi löïc chính laø toång cuûa caùc noäi löïc phaân toá treân moïi dieän tích phaân toá cuûa
hình phaúng:
r ur
∫
R = pdA
A (a)
ur
pdA
Veùctô moâmen chính cuûa heä noäi löïc ñoái vôùi ñieåm O, töông töï, laø toång moâmen ñoái vôùi ñieåm O cuûa cuûa moïi dieän tích
phaân toá
uur ur
∫ (
M o = mo pdA )
A (b)
ur
Hình chieáu cuûa noäi löïc phaân toá pdA treân caùc truïc toïa ñoä x, y, z laàn löôït laø:
ur
dQx = hcx pdA = τ zx dA ⎫
ur ⎪⎪
dQy = hcy pdA = τ zy dA ⎬
ur ⎪
dN z = hcz pdA = σ z dA ⎪⎭
(c)
ur
pdA
Hình chieáu veùctô moâmen cuûa ñoái vôùi ñieåm O treân caùc truïc toïa ñoä x, y, z laàn löôït laø:
dM x = yσ z dA ⎫
⎪⎪
dM y = − xσ z dA ⎬
⎪
dM z = ( xτ zy − yτ zx ) dA ⎪⎭
(d)
σ z , τ zx , τ zy
Töø caùc coâng thöùc (c) vaø (d) ta coù ñöôïc caùc coâng thöùc lieân heä giöõa caùc thaønh phaàn öùng suaát cuûa ñieåm treân maët caét
vôùi caùc thaønh phaàn noäi löïc treân toaøn maët caét nhö sau:
∫
Qx = τ zx dA Qy = τ zy dA ∫ ∫
N z = σ z dA
A ; A ; A
Mx = ∫ yσ dA
z ∫
M y = − xσ z dA M z = ∫ ( xτ zy − yτ zx ) dA
A ; A ; A (5.14)
5.1.5 Bieåu ñoà noäi löïc
1- Ñònh nghóa
Do treân phaàn vaät khaûo saùt thì heä goàm caùc ngoaïi löïc vaø noäi löïc phaûi thoûa maõn ñieàu kieän caân baèng, neân khi ta phaân vaät bôûi
caùc maët caét khaùc nhau thì noùi chung noäi löïc treân caùc maët caét ñoù seõ khaùc nhau. Neáu ta quy ñònh dòch chuyeån maët caét theo phöông
cuûa moät truïc naøo ñoù thì noäi löïc, do ñoù caùc thaønh phaàn noäi löïc, seõ laø haøm bieán thieân theo toïa ñoä cuûa truïc ñoù. Ñoà thò cuûa haøm bieán
thieân cuûa moät thaønh phaàn noäi löïc theo toïa ñoä cuûa truïc ñöôïc choïn, thöôøng choïn truïc z, goïi laø bieåu ñoà noäi löïc. Nhö vaäy, vì coù 6
thaønh phaàn noäi löïc, ta seõ coù 6 bieåu ñoà noäi löïc.
2- Quy ñònh bieåu dieãn bieåu ñoà noäi löïc
Sau ñaây ta giôùi haïn hình daùng vaät ñöôïc khaûo saùt trong giaùo trình naøy. Trong giaùo trình naøy caùc vaät ñöôïc khaûo saùt laø caùc vaät
coù kích thöôùc veà moät phöông raát lôùn so vôùi hai phöông coøn laïi, daïng vaät theå nhö vaäy goïi laø daïng thanh. Vaät theå daïng thanh coù theå
ñöôïc coi nhö hình khoâng gian ñöôïc taïo thaønh khi cho moät hình phaúng di chuyeån sao cho khoái taâm cuûa noù dòch chuyeån treân moät
ur
ñöôøng, goïi laø ñöôøng truïc cuûa thanh (vaén taét: truïc thanh) (H.5.9), vaø phaùp tuyeán n cuûa hình phaúng luoân truøng phöông tieáp tuyeán
cuûa truïc thanh. Truïc thanh coù theå thaúng (H.5.9a), coù theå cong (H.5.9b).
Hình 5.9: Vaät theå daïng thanh
Khi laäp caùc bieåu ñoà noäi löïc cuûa vaät theå daïng thanh ta tuaân theo caùc quy ñònh sau:
1- Maët caét duøng ñeå phaân chia vaät phaûi vuoâng goùc vôùi tieáp tuyeán cuûa truïc thanh. Neáu truïc thanh laø ñöôøng thaúng (H.5.9a) thì maët
caét seõ vuoâng goùc vôùi truïc thanh.
2- Ñeå xaùc ñònh vò trí cuûa maët caét ñoái vôùi thanh thì duøng moät truïc toïa ñoä truøng vôùi ñöôøng truïc thanh, coù goác ñaët ôû moät ñaàu thanh. Thoâng
thöôøng truïc naøy cuõng ñöôïc kyù hieäu bôûi kyù töï gioáng kyù töï cuûa truïc toïa ñoä truøng phöông phaùp tuyeán maët caét khi ta thieát laäp heä truïc
toïa ñoä treân tieát dieän maët caét, kyù töï z nhö treân hình 5.8. Heä truïc toïa ñoä (x, y, z) duøng ñeå xaùc ñònh vò trí maët caét nhö vaäy goïi laø heä
truïc toïa ñoä chung (H.5.10), ñeå phaân bieät heä truïc toïa ñoä ñöôïc thieát laäp treân töøng maët caét.
3- Caùc bieåu ñoà noäi löïc ñöôïc thieát laäp sao cho coù truïc hoaønh song song vôùi truïc thanh.
Khi truïc thanh laø ñöôøng thaúng thì taát caû caùc bieåu ñoà noäi löïc ñeàu ñaët sao cho caùc truïc
hoaønh cuûa chuùng song song vôùi truïc thanh, khoaûng bieåu dieãn cuûa ñoà thò naèm trong
giôùi haïn chieàu daøi thanh (H.5.11).
Hình 5.10: Heä truc toa ñoä chung

Hình 5.11: Bieåu dieãn bieåu ñoà noäi löïc
4- Truïc tung cuûa caùc bieåu ñoà noäi löïc khoâng bieåu thò treân hình. Chieàu döông (hay aâm) cuûa truïc tung ñöôïc quy öôùc bôûi caùc kyù hieäu
Ρ (hay Σ).
5- Teân cuûa moãi bieåu ñoà ñöôïc kyù hieäu bôûi kyù hieäu thaønh phaàn noäi löïc khaûo saùt, ñöôïc cho vaøo moät voøng troøn, ñaët ôû moät phía, thoâng
thöôøng phía traùi cuûa bieåu ñoà (xem hình 5.1).
6- Treân moãi bieåu ñoà, khoaûng khoâng gian giöõa ñoà thò vaø truïc hoaønh ñöôïc veõ baèng caùc soïc vuoâng goùc vôùi truïc hoaønh cuûa bieåu ñoà.
7- Giaù trò cuûa caùc ñaïi löôïng ñöôïc theå hieän bôûi ñoä lôùn vaø ñôn vò ño. Ñôn vò ño ñöôïc ñaët beân caïnh bieåu ñoà, beân caïnh kyù hieäu bieåu
ñoà, hay phía beân kia cuûa ñoà thò. Ví duï ñôn vò ño cuûa Qx laø kN, ñôn vò ño cuûa M x laø kN.m nhö treân hình 5.11. Ñoä lôùn cuûa caùc ñaïi
löôïng ñöôïc ghi roõ treân bieåu ñoà taïi caùc toïa ñoä maø noù coù giaù trò lôùn nhaát trong töøng ñoaïn, hay taïi caùc vò trí ñaëc bieät maø ta quan taâm.
3- Trình töï veõ bieåu ñoà noäi löïc
Cho moät thanh chòu lieân keát, chòu taùc duïng cuûa heä löïc hoaït ñoäng. Ñeå veõ bieåu ñoà noäi löïc ta tuaân thuû trình töï sau:
1- Xaùc ñònh taát caû caùc phaûn löïc lieân keát (xem chöông 4).
2- Phaân thanh laøm hai phaàn bôûi maët caét vuoâng goùc vôùi truïc thanh taïi toïa ñoä z naøo ñoù cuûa heä truïc toïa ñoä chung. Choïn moät
phaàn thanh ñeå khaûo saùt, bieåu thò taát caû caùc ngoaïi löïc treân phaàn thanh naøy vaø caùc thaønh phaàn noäi löïc treân maët caét.
3- Thieát laäp caùc phöông trình caân baèng cuûa toaøn boä heä löïc goàm caùc ngoaïi löïc vaø noäi löïc treân phaàn thanh khaûo saùt. Töø caùc
phöông trình naøy laäp caùc coâng thöùc tính caùc thaønh phaàn noäi löïc.
4- Söû duïng caùc coâng thöùc tính thaønh phaàn noäi löïc ñeå veõ caùc ñoà thò trong ñoaïn caùc giaù trò z maø caùc coâng thöùc töông öùng thích
hôïp, töùc trong mieàn giaù trò z maø heä ngoaïi löïc khoâng thay ñoåi.
Löu yù:
a) Khi ta caét thanh baèng caùc maët caét coù toïa ñoä z khaùc nhau thì heä ngoaïi löïc treân phaàn thanh khaûo saùt noùi chung khaùc nhau.
Do ñoù ta phaûi söû duïng, noùi chung, khoâng chæ moät maët caét ñeå chia thanh laøm 2 phaàn. Trình töï söû duïng maët caét neân ñi töø maët caét coù
toïa ñoä z nhoû hôn roài sang maët caét coù toïa ñoä z lôùn hôn. Phaàn thanh ñöôïc choïn khaûo saùt laø phaàn thanh chöùa goác toïa ñoä z (H.5.12).
Hình 5.12: Choïn phaàn thanh khaûo saùt

b) Soá löôïng caùc maët caét caàn thieát tuøy thuoäc ñaëc ñieåm cuûa heä ngoaïi löïc. Moãi maët caét ñöôïc söû duïng ñeå veõ bieåu ñoà noäi löïc cho
ñoaïn thanh maø khi di chuyeån maët caét trong ñoaïn ñoù phaàn thanh khaûo saùt (phaàn chöùa goác toïa ñoä z) coù cuøng heä ngoaïi löïc. Treân
hình 5.13, ví duï veà caùch bieåu dieãn vaät ñöôïc khaûo saùt laø thanh AB vôùi caùc lieân keát, heä löïc hoaït ñoäng taùc duïng leân noù vaø khoaûng
caùch giöõa caùc vò trí seõ ñöôïc duøng ñeå tính toaùn. Moät hình bieåu thò caùc yeáu toá nhö vaäy ñoái vôùi vaät khaûo saùt thì goïi laø sô ñoà löïc cuûa
vaät aáy. Nhìn vaøo sô ñoà löïc nhö vaäy, ta deã daøng thaáy soá maët caét söû duïng laø 4.
Hình 5.13: Sô ñoø löïc

4- Ñaëc ñieåm bieåu ñoà noäi löïc
Soá löôïng caùc bieåu ñoà noäi löïc caàn veõ
Hình 5.14: Moät soá daïng heä ngoaïi löïc

Nhö ñaõ bieát, soá löôïng caùc thaønh phaàn noäi löïc treân maët caét laø 6. Do vaäy noùi chung soá löôïng caùc bieåu ñoà noäi löïc caàn veõ laø 6.
Tuy nhieân, neáu moät thaønh phaàn noäi löïc naøo coù giaù trò baèng khoâng vôùi moïi toïa ñoä z thì ta seõ khoâng caàn veõ. Vì theá soá löôïng caùc
bieåu ñoà noäi löïc caàn veõ coù theå seõ ít hôn 6.
Ta chæ caàn veõ caùc bieåu ñoà noäi löïc naøo coù caùc giaù trò khaùc khoâng. Khaû naêng nhaän bieát ñöôïc sôùm bieåu ñoà naøo caàn veõ giuùp cho
quaù trình thöïc hieän vieäc veõ caùc bieåu ñoà ñöôïc nhanh choùng. Ñeå ñöa ra phöông phaùp nhaän bieát caùc bieåu ñoà naøo caàn veõ, ta löu yù moät
soá ñieåm sau:
a) Ñieàu kieän caân baèng treân phaàn thanh khaûo saùt ñöôïc bieåu dieãn ôû daïng toång quaùt sau:
r
(Heä ngoaïi löïc, heä noäi löïc) ~ 0 , hay neáu ta chieáu phöông trình treân leân caùc truïc toïa ñoä thì ta vieát ñöôïc 6 phöông trình:
∑ hc z ( ngoaïi löïc) = − N z (a) ∑m z ( ngoaïi löïc) = − M z (d)
∑ hc y ( ngoaïi löïc) = −Qy (b) ∑ my ( ngoaïi löïc ) = − M y (e) (5.15)
∑ hc x ( ngoaïi löïc) = −Qx (c) ∑m x ( ngoaïi löïc ) = − M x (f)
Phöông trình (5.15a) coù nghóa toång hình chieáu treân truïc z cuûa taát caû ngoaïi löïc treân phaàn thanh khaûo saùt baèng giaù trò cuûa
thaønh phaàn noäi löïc N z vôùi daáu ngöôïc laïi. Nhö vaät treân phaàn thanh khaûo saùt neáu taát caû ngoaïi löïc khoâng coù hình chieáu treân truïc z
thì N z = 0 . Neáu treân toaøn thanh, taát caû caùc ngoaïi löïc ñeàu khoâng coù hình chieáu treân truïc z, thì giaù trò N z luoân baèng khoâng vôùi moïi
toïa ñoä z. Nhaän xeùt naøy ta coù theå môû roäng khi quan saùt caùc phöông trình coøn laïi cuûa heä phöông trình (5.15).
b) Xeùt moät soá heä ngoaïi löïc treân hình 5.14.
b1. Treân hình 5.14a taát caû ngoaïi löïc ñeàu coù ñöôøng taùc duïng truøng vôùi truïc z. (Nhaéc laïi ñieàu löu yù: phaân bieät heä truïc toïa ñoä
Axyz laø heä truïc toïa ñoä cuûa toaøn thanh, goïi laø heä truïc toïa ñoä chung, heä truïc toïa ñoä Oxyz thieát laäp taïi maët caét khaûo saùt goïi laø heä
truïc toïa ñoä rieâng, ngoaøi ra caùc truïc toïa ñoä ghi treân caùc phöông trình (5.15) lieân quan ñeán heä truïc toïa ñoä rieâng). Ñoái vôùi heä ngoaïi
löïc naøy, duø maët caét taïi vò trí toïa ñoä z naøo cuûa heä truïc toïa ñoä chung, thì treân phaàn thanh khaûo saùt (phaàn phía traùi) caùc ngoaïi löïc chæ
cho hình chieáu treân truïc z cuûa heä truïc toïa ñoä rieâng. Hình chieáu treân caùc truïc x, y, vaø moâmen ñoái vôùi taát caû caùc truïc x, y, z cuûa heä
truïc toïa ñoä rieâng cuûa caùc ngoaïi löïc luoân baèng khoâng. Vaäy ta chæ caàn veõ bieåu ñoà N z .
b2. Treân hình 5.14b, taát caû ngoaïi löïc laø caùc ngaãu löïc taùc duïng trong maët phaúng vuoâng goùc vôùi truïc z. Cuõng laäp luaän töông töï
nhö treân, ta thaáy chæ caàn quan taâm ñeán giaù trò M z , töùc chæ caàn veõ bieåu ñoà M z .
b3. Treân hình 5.14c, ngoaïi löïc goàm 2 loaïi: caùc löïc coù ñöôøng taùc duïng theo phöông y vaø caùc ngaãu löïc naèm trong maët phaúng y
– z. Xeùt noäi löïc taïi maët caét toïa ñoä z naøo ñoù. Deã daøng nhaän thaáy heä ngoaïi löïc chæ coù hình chieáu treân truïc y vaø gaây ra moâmen ñoái
Qy
vôùi truïc x neân caùc bieåu ñoà noäi löïc caàn veõ laø vaø M x .
b4. Treân hình 5.14d, ngoaïi löïc goàm 2 loaïi: caùc löïc coù ñöôøng taùc duïng theo phöông x vaø caùc ngaãu löïc naèm trong maët phaúng x
– z. Laäp luaän nhö tröôøng hôïp b3, ta thaáy caùc bieåu ñoà noäi löïc caàn veõ laø Qx vaø My.
Neáu heä ngoaïi löïc laø toå hôïp cuûa caùc tröôøng hôïp xeùt treân hình 5.14, thì ta neân taùch chuùng ra thaønh caùc loaïi ñeå ñaùnh giaù soá
löôïng caùc bieåu ñoà caàn veõ vaø thöïc hieän vieäc veõ bieåu ñoà cho thuaän lôïi.
Quan heä giöõa daïng bieåu ñoà noäi löïc vaø daïng ngoaïi löïc
Daïng cuûa ñöôøng ñoà thò bieåu ñoà noäi löïc phuï thuoäc vaøo ñaëc ñieåm cuûa ngoaïi löïc laø löïc taäp trung hay löïc phaân boá
a) Tröôøng hôïp ngoaïi löïc laø löïc taäp trung.
Xeùt thanh AB chòu taùc duïng cuûa heä ngoaïi löïc caân baèng goàm 3 löïc taäp trung coù ñöôøng taùc duïng naèm truøng truïc z vaø coù ñieåm
ñaët taïi A, B, C (H.5.15).
Hình 5.15: AÛnh höôûng cuûa löïc taäp trung ñeán daïng bieåu ñoà noäi löïc
Deã daøng thaáy raèng ta chæ caàn veõ bieåu ñoà Nz.
Duøng maët caét 1, toïa ñoä z1 ñeå phaân thanh laøm 2 phaàn. Xeùt caân baèng phaàn traùi cuûa thanh (H.5.16a). Phöông trình caân baèng
hình chieáu treân truïc z coù daïng P1 + N z = 0
Vaäy: Nz = –P1 (a)
Hình 5.16: Heä löïc taùc duïng leân phaàn thanh khaûo saùt giôùi haïn bôûi maët caét
Khi ta dòch chuyeån maët caét 1 (H.5.15) trong ñoaïn z vôùi 0 ≤ z1 ≤ a thì bieåu thöùc tính Nz theo (a) laø khoâng ñoåi. Vaäy ñoà thò Nz
trong ñoaïn naøy laø ñöôøng song song vôùi truïc hoaønh. Khi ta caét thanh baèng maët caét 2 taïi toïa ñoä z2>α thì heä ngoaïi löïc taùc duïng leân
phaàn traùi cuûa thanh seõ coù theâm löïc taäp trung P2 taùc duïng taïi C (H.5.16b). Phöông trình caân baèng hình chieáu heä löïc taùc duïng treân
truïc z coù daïng:
P1 + P2 + N z = 0
N z = − ( P1 + P2 )
Vaäy (b)
Bieåu thöùc (b) xaùc ñònh N2 phuø hôïp trong khoaûng a ≤ z ≤ l. Vì vaäy trong khoaûng naøy ñoà thò laø ñöôøng thaúng vôùi tung ñoä laø
− ( P1 + P2 )
(H.5.15b). Ñieàu ta löu yù nhö sau: taïi C ñoà thò nhaän 2 giaù trò laø − P1 vaø ( 1 2 ) . Hieän töôïng taïi 1 toïa ñoä z ñoà thò nhaän
− P +P
2 giaù trò khaùc nhau goïi laø böôùc nhaûy. Trò soá cuûa böôùc nhaûy laø ñoä cheânh leäch tuyeät ñoái cuûa 2 giaù trò. Taïi C trò soá böôùc nhaûy baèng
P2
. Nhö vaäy ta thaáy vò trí treân bieåu ñoà coù böôùc nhaûy laø nôi treân sô ñoà löïc coù löïc taäp trung taùc duïng, vaø giaù trò böôùc nhaûy baèng giaù
trò tuyeät ñoái cuûa löïc taäp trung. Keát luaän naøy ñöôïc môû roäng cho caùc bieåu ñoà khaùc: treân bieåu ñoà Qx coù böôùc nhaûy taïi nôi coù löïc taäp
trung theo phöông x taùc duïng, treân bieåu ñoà M x coù böôùc nhaûy taïi nôi coù ngaãu löïc taäp trung naèm trong maët phaúng (y, z) (töùc veùctô
moâmen song song truïc x) taùc duïng v.v…
b) Tröôøng hôïp ngoaïi löïc laø heä löïc phaân boá taùc duïng
Hình 5.17: AÛnh höôûng cuûa löïc phaân boá ñeán daïng cuûa bieåu ñoà noäi löïc
Giaû söû ta coù tröôøng hôïp thanh chòu taùc duïng cuûa heä löïc caân baèng goàm caùc löïc coù ñöôøng taùc
duïng cuûa hôïp löïc truøng vôùi truïc z nhö treân hình 5.17a. Taïi maët caét A vaø C thanh chòu taùc duïng cuûa
caùc löïc taäp trung laàn löôït laø P1 vaø P2. Trong khoaûng chieàu daøi thanh töø maët caét D ñeán maët caét K thanh chòu taùc duïng cuûa heä löïc
phaân boá coù cöôøng ñoä laø q. Giaù trò q noùi chung laø haøm cuûa toïa ñoä z, töùc q = q(z). Ñeå tìm quan heä giöõa q(z) vaø Nz, ta xeùt moät phaân
toá thanh chieàu daøi dz naèm trong khoaûng DK cuûa thanh. Heä löïc taùc duïng leân phaân toá nhö treân hình 5.18.
Ñieàu kieän caân baèng löïc cho ta phöông trình:
∑F iz = 0 ⇔ N z + dN z + q( z) dz − N z = 0
Vaäy ta coù:
dN z
= − q( z)
dz (5.16)
töø ñaây ta suy ra ∫

N z = − q( z) dz
(5.17)
Töø (5.16) ta suy ra quy luaät cuûa N z ( z) döïa vaøo haøm q(z) ñaõ cho:
- Neáu treân ñoaïn thanh naøo khoâng coù taûi troïng phaân boá (q(z) = 0) thì N z ( z) coù giaù trò khoâng ñoåi;
- Neáu treân ñoaïn thanh naøo coù q(z) = const thì haøm N z ( z) seõ laø haøm baäc nhaát;
- Töông töï, neáu treân ñoaïn thanh coù q(z) laø haøm baäc n thì Nz(z) seõ laø haøm baäc n + 1.
Töø (5.17) ta suy ra:
z2
∫
N z ( z2 ) − N z ( z1 ) = − q( z) dz
z1
(5.18)
Bieåu thöùc (5.18) cho thaáy söï bieán thieân cuûa giaù trò Nz giöõa 2 maët caét baèng dieän tích bieåu ñoà q(z) giöõa hai tieát dieän ñoù.
Giaû söû heä löïc phaân boá treân hình 5.17a coù cöôøng ñoä q(z) = const thì bieåu ñoà (Nz) trong ñoaïn DK seõ laø ñöôøng thaúng (H.5.17b).
Keát hôïp ñaëc ñieåm veà böôùc nhaûy vaø ñaëc ñieåm veà quan heä vi phaân giöõa löïc phaân boá vôùi thaønh phaàn noäi löïc thì bieåu ñoà Nz
cuûa thanh treân hình 5.17a coù daïng nhö treân hình 5.17b.
Keát luaän töø coâng thöùc (5.16) vaø (5.18) ñöôïc môû roäng cho caùc tröôøng hôïp khaùc: quan heä giöõa Qx vôùi löïc phaân boá taùc duïng
theo phöông x, quan heä giöõa Mx vôùi ngaãu löïc phaân boá taùc duïng trong maët phaúng (y, z), ….
Quan heä vi phaân giöõa löïc phaân boá, löïc caét vaø moâmen uoán
Sau ñaây ta xeùt tröôøng hôïp ñaëc bieät khi heä löïc phaân boá vuoâng goùc vôùi truïc thanh, giaû söû coù phöông truøng truïc y. Xeùt phaân toá
thanh chieàu daøi dz, thì heä löïc taùc duïng leân phaân toá goàm caùc löïc nhö treân hình 5.19.
Hình 5.19: Heä löïc taùc duïng leân phaân toá thanh
Ñieàu kieän caân baèng cho ta vieát ñöôïc hai phöông trình sau:
∑F iy = 0 ⇔ Qy + dQy − q( z) dz − Qy = 0
(a)
dz dz
∑m xc = 0 ⇔ M x + dM x − ( Qy + dQy )
2
− M x − Qy
2
=0
(b)
dQy
= q( z)
Töø (a) ta coù: dz (5.19)
Töø b), boû qua caùc ñaïi löôïng beù baäc cao, ta coù:
dM x
= Qy
dz (5.20)
Keát hôïp (5.19) vaø (5.20) ta ñöôïc:
d2 M x
= q( z)
dz2 (5.21)
Qy ( z), M x ( z)
Caùc bieåu thöùc (5.19) ÷ (5.20) giuùp ta deã daøng khaûo saùt caùc haøm khi bieát haøm q(z).
5.2 TRAÏNG THAÙI ÖÙNG SUAÁT TAÏI MOÄT ÑIEÅM

5.2.1 Caùc khaùi nieäm
1- Traïng thaùi öùng suaát
Trong muïc 5.1.1, ta ñaõ thaáy öùng suaát taïi moät ñieåm phuï thuoäc vaøo maët caét. Treân caùc maët caét khaùc nhau cuøng ñi qua ñieåm
khaûo saùt thì öùng suaát seõ khaùc nhau vì heä ngoaïi löïc taùc duïng leân phaàn khaûo saùt seõ khaùc nhau. Vì vaäy maø ngöôøi ta ñöa ra khaùi nieäm
traïng thaùi öùng suaát taïi moät ñieåm: taäp hôïp öùng suaát taïi ñieåm khaûo saùt treân taát caû caùc maët caét ñi qua ñieåm ñoù ñöôïc goïi laø traïng thaùi
öùng suaát (TTÖS) taïi ñieåm ñoù. Sau ñaây ta coâng nhaän caùc ñieåm ñöôïc chöùng minh trong lyù thuyeát ñaøn hoài:
a) Neáu bieát ñöôïc öùng suaát treân ba maët caét naøo ñoù vuoâng goùc nhau thì öùng suaát treân moïi maët caét coøn laïi seõ xaùc ñònh ñöôïc.
Noùi moät caùch khaùc, moät TTÖS hoaøn toaøn xaùc ñònh (hay ñöôïc cho) bôûi öùng suaát treân ba maët caét vuoâng goùc nhau.
b) Ñoái vôùi moãi TTÖS, luoân toàn taïi ba maët caét vuoâng goùc nhau maø ba öùng suaát coù phöông vuoâng goùc vôùi maët caét chöùa noù, coù
nghóa truøng phöông vôùi phaùp tuyeán cuûa maët caét. Caùc öùng suaát naøy goïi laø öùng suaát chính. Vì öùng suaát chính truøng phöông vôùi phaùp
tuyeán neân chuùng ñeàu ñöôïc kyù hieäu baèng chöõ σ, keøm theo caùc soá thöù töï 1, 2, 3, töùc kyù hieäu caùc öùng suaát chính cuûa moät TTÖS nhö
sau: σ1 , σ2 , σ3 . Caùc chæ soá 1, 2, 3 coù theå gaùn baát kyø hoaëc gaùn theo quy luaät sao cho σ1 ≥ σ2 ≥ σ3 . Caùc maët caét maø öùng suaát treân ñoù
laø öùng suaát chính thì ñöôïc goïi laø caùc maët chính. Phöông cuûa phaùp tuyeán ngoaøi cuûa maët chính thì goïi laø phöông chính.
2- Phöông phaùp bieåu thò traïng thaùi öùng suaát
Nhö vöøa trình baøy, TTÖS ñöôïc xaùc ñònh bôûi öùng suaát treân ba maët vuoâng goùc nhau. Vaäy ñeå bieåu thò TTÖS ta chæ caàn bieåu thò
öùng suaát treân ba maët vuoâng goùc nhau. Ñeå deã bieåu dieãn, ta thöïc hieän moät soá ñoäng taùc sau:
Hình 5.20: Bieåu thò traïng thaùi öùng suaát

a) Döïng heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc xyz coù chieàu döông cuûa caùc truïc truøng vôùi phöông phaùp tuyeán ngoaøi cuûa caùc maët coù öùng
suaát ñaõ bieát (H.5.20a).
b) Döïng moät hình khoái chöõ nhaät coù ba maët coù phaùp tuyeán ngoaøi (so vôùi hình khoái) truøng chieàu döông cuûa caùc truïc toïa ñoä
(caùc maët naøy ñöôïc goïi laø caùc maët döông), ba maët coøn laïi coù phaùp tuyeán ngoaøi truøng chieàu aâm cuûa caùc truïc toïa ñoä – goïi laø caùc maët
aâm. Kích thöôùc cuûa hình khoái ñöôïc coi laø voâ cuøng beù, neân kyù hieäu laø dx, dy, dz. Hình khoái coù kích thöôùc voâ cuøng beù goïi laø phaân
toá hình khoái (H.5.20b).
c) Kyù hieäu caùc thaønh phaàn öùng suaát treân moãi maët
- Maët coù phaùp tuyeán song song truïc x coù caùc thaønh phaàn öùng suaát laø:
σ x , τ xy , τ xz
- Maët coù phaùp tuyeán song song truïc y coù caùc thaønh phaàn öùng suaát laø:
τ yx , σ y , τ yz
- Maët coù phaùp tuyeán song song truïc z coù caùc thaønh phaàn öùng suaát laø:
τ zx , τ zy , σ z
d) Bieåu thò caùc veùctô cuûa caùc thaønh phaàn öùng suaát treân phaân toá hình khoái (H.5.20c). Caùc thaønh phaàn öùng suaát bieåu thò treân
maët döông seõ coù giaù trò döông neáu coù chieàu cuøng chieàu döông cuûa caùc truïc cuûa heä truïc toïa ñoä xyz. Caùc thaønh phaàn öùng suaát bieåu
thò treân maët aâm theo chieàu aâm cuûa caùc truïc neáu chuùng coù giaù trò döông. Treân hình 5.20c bieåu thò phöông chieàu caùc thaønh phaàn öùng
suaát coù giaù trò döông treân caùc maët döông (neùt lieàn, coù kyù hieäu keøm theo) vaø treân maët aâm (neùt ñöùt, khoâng coù kyù hieäu keøm theo).
Trong tröôøng hôïp caùc maët cuûa phaân toá hình khoái chöõ nhaät coù caùc maët truøng vôùi caùc maët chính thì phaân toá ñöôïc goïi laø phaân
toá chính. Bieåu thò TTÖS treân phaân toá chính chæ goàm caùc öùng suaát chính (H.5.21).
3- Phaân loaïi traïng thaùi öùng suaát
Vieäc phaân loaïi TTÖS döïa treân cô sôû soá löôïng caùc öùng suaát chính coù giaù trò khaùc khoâng, do
vaäy coù ba loaïi TTÖS nhö sau:
1- Traïng thaùi öùng suaát ñôn: khi chæ coù moät öùng suaát chính khaùc khoâng (H.5.22).
Hình 5.22: Traïng thaùi öùng suaát ñôn

a) Keùo; b) Neùn
2- Traïng thaùi öùng suaát phaúng: khi coù hai öùng suaát chính coù giaù trò khaùc khoâng (H.5.23a).
3. Traïng thaùi öùng suaát khoái: khi coù ba öùng suaát chính coù giaù trò khaùc khoâng (H.5.23b).
Hình 5.23: Traïng thaùi öùng suaát

a) Phaúng; b) Khoái
Ngöôøi ta coøn goïi TTÖS phaúng vaø TTÖS khoái laø traïng thaùi öùng suaát phöùc taïp hay traïng thaùi öùng suaát phöùc.
4- Quan heä giöõa caùc thaønh phaàn öùng suaát tieáp
Trong muïc naøy, phaàn 1, ta thaáy moät TTÖS xaùc ñònh bôûi 9 thaønh phaàn öùng suaát:
σ x , τ xy , τ xz ⎫
⎪
τ yx , σ y , τ yz ⎬
τ zx , τ zy , τ z ⎪⎭
(5.22)
Khi vaät khaûo saùt ôû traïng thaùi caân baèng, thì phaân toá cuûa vaät cuõng seõ ôû traïng thaùi caân baèng. Giaû thieát raèng öùng suaát taïi moïi
ñieåm treân maët caïnh cuûa phaân toá (xem H.5.20c) baèng nhau, thì ñieàu kieän caân baèng cuûa heä löïc taùc duïng treân caùc maët cuûa phaân toá seõ
cho ta söï lieân heä giöõa caùc thaønh phaàn öùng suaát. Trong giaùo trình naøy ta chæ ruùt ra caùc quan heä töø vieäc khaûo saùt ba phöông trình caân
baèng moâmen ñoái vôùi ba truïc.
Hình 5.24
Khaûo saùt phaân toá hình khoái chöõ nhaät nhö treân hình 5.24. Thieát laäp heä truïc toïa ñoä xyz coù goác taïi khoái taâm C cuûa phaân toá, caùc
truïc song song vôùi caùc caïnh cuûa phaân toá. Kích thöôùc theo caùc phöông x, y, z kyù hieäu laø dx, dy, dz.
Löïc taùc duïng treân moãi maët caïnh cuûa phaân toá gaây bôûi moãi thaønh phaàn öùng suaát baèng giaù trò cuûa thaønh phaàn öùng suaát ñoù nhaân
vôùi dieän tích maët caïnh.
σ ,σ ,σ
Löu yù löïc gaây bôûi caùc öùng suaát phaùp x y z coù veùctô truøng vôùi caùc truïc x, y, z, ñi qua ñieåm C, neân khoâng gaây ra moâmen
ñoái vôùi caùc truïc aáy. Löïc gaây ra moâmen ñoái vôùi caùc truïc seõ laø löïc taïo bôûi caùc öùng suaát tieáp.
Giaû söû ta tieán haønh laäp phöông trình caân baèng moâmen ñoái vôùi truïc z. Trong tröôøng hôïp naøy caùc öùng suaát treân caùc maët coù
phaùp tuyeán theo phöông truïc z gaây ra caùc löïc coù veùctô caét truïc z neân khoâng gaây ra moâmen ñoái vôùi truïc z. Ngoaøi ra öùng suaát tieáp
τ xz gaây ra löïc coù ñöôøng taùc duïng song song truïc z cuõng khoâng gaây ra moâmen ñoái vôùi truïc z. Vaäy chæ coøn löïc gaây ra bôûi öùng suaát
τ xy τ yx
tieáp vaø laø gaây ra moâmen ñoái vôùi truïc z. Phöông trình caân baèng moâmen ñoái vôùi truïc z coù daïng nhö sau:
−τ yx .dxdzdy + τ xy .dzdydx = 0
(c)
Töø ñaây suy ra
τ xy = τ yx
(5.23)
Töø hình 5.24 vaø coâng thöùc (5.23), ta ruùt ra caùc nhaän xeùt sau:
a) Giaù trò tuyeät ñoái cuûa hai thaønh phaàn öùng suaát coù kyù töï bieåu thò nhö nhau, ñaûo vò trí (kyù töï xy) thì baèng nhau.
r r
b) Veùctô τ xy vaø τ yx coù phöông vuoâng goùc vôùi giao tuyeán cuûa hai maët chöùa chuùng, coù chieàu cuøng höôùng vaøo giao tuyeán aáy.
τ xy τ yx
Trong tröôøng hôïp, giaû söû höôùng theo chieàu ngöôïc laïi, thì ñeå thoûa maõn phöông trình (c) phaûi coù chieàu ngöôïc laïi, töùc hai
r r
τ xy τ yx
veùctô vaø luùc naøy cuøng höôùng ra khoûi giao tuyeán.
Neáu ta tieán haønh laäp phöông trình caân baèng moâmen ñoái vôùi caùc truïc x vaø y thì ta seõ ñöôïc keát quaû töông töï, töùc ta coù caùc
ñaúng thöùc sau:
τ xy = τ yx
τ xz = τ zx
τ zy = τ yz
(5.24)
Chieàu cuûa töøng caëp veùctô treân coù ñaëc ñieåm töông töï nhö neâu trong nhaän xeùt (b).
Ñaëc ñieåm môùi neâu treân giöõa caùc thaønh phaàn öùng suaát tieáp ñöôïc goïi laø ñònh luaät ñoái öùng öùng suaát tieáp.
5.2.2 Traïng thaùi öùng suaát phaúng
1- Baøi toaùn xaùc ñònh öùng suaát treân maët nghieâng
Ñaët vaán ñeà
Trong thöïc teá thöôøng hay gaëp baøi toaùn khaûo saùt TTÖS phaúng ôû daïng nhö sau:
Hình 5.25: Traïng thaùi öùng suaát phaúng

* Cho TTÖS phaúng sao cho trong ba maët vuoâng goùc coù öùng suaát ñöôïc cho thì coù moät maët laø maët chính maø öùng suaát baèng
khoâng. Treân hình 5.25a bieåu dieãn maët truøng vôùi maët phaúng hình veõ, töùc vuoâng goùc truïc z, laø maët chính coù öùng suaát baèng khoâng.
Hai maët coøn laïi coù theå truøng hoaëc khoâng truøng vôùi caùc maët chính. Xeùt tröôøng hôïp toång quaùt khi hai maët coøn laïi khoâng truøng vôùi
caùc maët chính. Khi naøy treân caùc maët naøy seõ coù caùc thaønh phaàn öùng suaát sau:
σ x , τ xy
- Treân maët vuoâng goùc vôùi truïc x seõ coù , coøn τ xz thì baèng khoâng vì treân maët vuoâng goùc truïc z caùc thaønh phaàn öùng suaát
σ z = τ zx = τ zy = 0 τ
ñeàu baèng khoâng, töùc . Theo ñònh luaät ñoái öùng öùng suaát tieáp (5.24) thì τ xz vaø yz cuøng baèng khoâng.
σy τ yx τ yz = 0
- Treân maët vuoâng goùc vôùi truïc y seõ coù vaø , coøn vì lyù do vöøa noùi treân.
σ x , σ y , τ xy τ yx = τ xy
Toùm laïi, ta noùi raèng moät TTÖS phaúng ñöôïc cho, hoaëc ñöôïc xaùc ñònh, khi cho caùc giaù trò sau: (vì ).
ur
* Yeâu caàu cuûa baøi toaùn: xaùc ñònh öùng suaát treân maët vuoâng goùc vôùi maët coù öùng suaát baèng khoâng, vaø coù phaùp tuyeán ngoaøi n
hôïp vôùi phöông truïc x goùc α (H.5.25b).
Phöông phaùp giaûi quyeát
Cô sôû lyù luaän ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh öùng suaát treân maët naøo ñoù laø söû duïng ñieàu kieän caân baèng cuûa heä ngoaïi löïc taùc duïng leân
moät phaân toá taùch töø vaät theå khaûo saùt ôû traïng thaùi caân baèng, töông töï nhö khi ta tieán haønh trong phaàn 4 muïc 5.2.1. Tuy nhieân phaân
toá ñöôïc taùch ra phaûi coù caùc ñaëc ñieåm sau:
a) Chöùa ñieåm khaûo saùt,
b) Ñöôïc giôùi haïn bôûi caùc maët coù phaùp tuyeán ngoaøi truøng vôùi ba maët coù öùng suaát ñaõ bieát vaø moät maët coù öùng suaát caàn xaùc
ñònh. Vì vaäy phaân toá ñöôïc choïn laø phaân toá laêng truï nhö treân hình 5.25c, giôùi haïn bôûi naêm maët, trong ñoù coù hai maët song song vôùi
maët chính coù öùng suaát baèng khoâng (maët coù phaùp tuyeán truøng phöông truïc z), hai maët khaùc song song vôùi hai maët maø treân ñoù öùng
suaát ñaõ bieát (hai maët coù phaùp tuyeán song song truïc x, vaø truïc y). Maët cuoái cuøng cuûa phaân toá coù phaùp tuyeán truøng phöông vôùi phaùp
ur
tuyeán n cuûa maët nghieâng coù öùng suaát caàn xaùc ñònh.
c) Kích thöôùc cuûa phaân toá voâ cuøng beù, sao cho öùng suaát caùc ñieåm treân moãi maët caïnh ñeàu coù theå coi nhö baèng nhau vaø baèng
öùng suaát taïi ñieåm khaûo saùt treân maët caét coù phaùp tuyeán ngoaøi truøng phöông chieàu vôùi phaùp tuyeán ngoaøi treân maët caïnh khaûo saùt cuûa
phaân toá.
Vì phaân toá laø moät phaàn cuûa vaät theå caân baèng neân phaân toá ôû traïng thaùi caân baèng. Khi khaûo saùt phaân toá nhö moät caù theå ñoäc
laäp thì heä löïc taùc duïng leân noù chính laø öùng suaát taïi caùc ñieåm cuûa caùc maët ngoaøi bao quanh phaân toá vaø raøng buoäc vôùi nhau bôûi ñieàu
kieän caân baèng.
ÖÙng suaát phaùp treân maët nghieâng ñöôïc kyù hieäu laø σα , vaø öùng suaát tieáp laø τα . Thieát laäp heä truïc toïa ñoä treân maët nghieâng sao
ur
cho coù moät truïc truøng phöông vaø coù chieàu döông theo chieàu cuûa n , kyù hieäu laø truïc n (H.5.25c), vaø moät truïc kyù hieäu laø truïc t naèm
trong maët nghieâng, song song vôùi giao tuyeán cuûa maët nghieâng vaø maët chính. Khi naøy, theo ñònh luaät ñoái öùng öùng suaát tieáp, veùctô
r
τα seõ coù phöông cuûa truïc t.
Kích thöôùc cuûa phaân toá kyù hieäu nhö treân hình 5.25d.
Ta coù caùc quan heä sau
dx = dl.sin α ; dy = dl.cos α (5.25)
Ñeå xaùc ñònh σα vaø τα ta seõ söû duïng phöông trình caân baèng löïc treân phöông truïc n vaø truïc t (H.5.25c).
Treân baûng 5.2 tính dieän tích vaø caùc thaønh phaàn löïc taùc duïng leân phaân toá treân cô sôû söû duïng caùc kyù hieäu treân hình 5.25c, d vaø
coâng thöùc (5.25).
Baûng 5.2: Dieän tích caùc maët caïnh chòu löïc vaø bieåu thöùc
caùc thaønh phaàn löïc
Maët caïnh Dieän tích Löïc
Maët coù phaùp tuyeán truøng phöông truïc x
- Löïc theo phöông truïc x dzdy = dzdlcosα σ x dzdl cos α
- Löïc theo phöông truïc y τ xy dzdl cos α
Maët coù phaùp tuyeán truøng phöông truïc y

- Löïc theo phöông truïc x τ xy dzdl sin α
dzdx = dzdlsinα
- Löïc theo phöông truïc y σ y dzdl sin α
Maët coù phaùp tuyeán truøng phöông truïc n σα dzdl

- Löïc theo phöông truïc n dzdl τα dzdl
- Löïc theo phöông truïc t
Phöông trình caân baèng hình chieáu löïc theo phöông truïc n coù daïng sau:
–σxdzdlcos2α – τxydzdlcosαsinα – τxydzdlsinαcosα–
–σydzdl sin2α + σαdzdl = 0
Sau khi giaûn öôùc thöøa soá chung dzdl vaø chuyeån 4 haïng thöùc ñaàu sang veá phaûi, ta ñöôïc bieåu thöùc sau:
σα = σ x cos2 α + σ y sin 2 α + 2τ xy sin α cos α
(d)
Phöông trình caân baèng hình chieáu löïc theo phöông truïc t coù daïng sau:
– σ x dzdl cos α sin α + τ xy dzdl cos2 α –
– τ xy dzdl sin 2 α + σ y dzdl sin α cos α + τα dzdl = 0
Sau khi bieán ñoåi töông töï ñoái vôùi phöông trình hình chieáu theo phöông truïc n, ta ñöôïc:
(
τα = ( σ x − σ y ) sin α cos α − τ xy cos2 α − sin 2 α ) (e)
Söû duïng caùc heä thöùc löôïng giaùc
1
sin α cos α = sin 2α
cos2 α = (1 + cos 2α) / 2 ; sin 2 α = (1 − cos 2α) / 2 ; 2 (f)
ta vieát laïi caùc coâng thöùc (d) vaø (e) ôû daïng sau:
σx + σ y σx − σ y
σα = + cos 2α + τ xy sin 2α
2 2 (5.26)
σx − σ y
τα = sin 2α − τ xy cos 2α
2 (5.27)
Söû duïng coâng thöùc (5.26) vaø (5.27) ta coù theå xaùc ñònh öùng suaát treân moïi maët vuoâng goùc vôùi maët chính coù öùng suaát baèng
khoâng baèng caùch thay ñoåi giaù trò goùc α trong khoaûng 0 ≤ α ≤ 2π.
2- Voøng troøn Mohr öùng suaát
Giaù trò tuyeät ñoái lôùn nhaát cuûa öùng suaát phaùp vaø cuûa öùng suaát tieáp coù vai troø quyeát ñònh ñoái vôùi ñoä beàn cuûa vaät lieäu, vì vaäy
trong kyõ thuaät ngöôøi ta mong muoán ñöa ra bieän phaùp xaùc ñònh nhanh choùng caùc giaù trò aáy. Moät trong caùc bieän phaùp khaù giaûn tieän
laø phöông phaùp ñoà thò xaùc ñònh σα , τα theo α treân cô sôû söû duïng moät voøng troøn goïi laø voøng troøn Mohr öùng suaát. Trình töï veõ voøng
troøn Mohr öùng suaát nhö sau:
1- Thieát laäp heä truïc toïa ñoä σ – τ nhö sau:

Giaû söû ta coù phaân toá bieåu thò traïng thaùi öùng suaát nhö treân hình 5.26a vôùi phöông naèm ngang kyù hieäu laø phöông x, öùng suaát
σ
treân maët vuoâng goùc vôùi phöông x laø σ x , xy . Truïc toïa ñoä σ (H.5.26b) ñöôïc thieát laäp sao cho song song truïc x, truïc τ vuoâng goùc
vôùi truïc σ vaø coù chieàu döông cuøng chieàu vôùi chieàu döông truïc y cuûa phaân toá.
Hình 5.26: Xaây döïng voøng troøn Mohr öùng suaát
2- Xaây döïng voøng troøn Mohr öùng suaát:

- Töø goác toïa ñoä ñaët caùc ñoaïn OM = σy vaø ON = σx
- Chia ñoâi ñoaïn MN, ta ñöôïc ñieåm C:
- Xaùc ñònh vò trí ñieåm P coù toïa ñoä . P ( σ yÑieå xy )P ñöôïc goïi laø ñieåm cöïc cuûa voøng Mohr.
, −τ m
- Laáy ñieåm C laøm taâm, veõ voøng troøn baùn kính R baèng ñoaïn CP.
σ x , σ y , σ xy
Löu yù daáu cuûa öùng suaát ñöôïc quy ñònh trong phaàn d, muïc 2 cuûa muïc 5.2.1.
Ñeå tìm öùng suaát treân maët caét xaùc ñònh bôûi goùc α (xem laïi H.5.25c) ta laøm nhö sau: Töø P keû ñöôøng song song vôùi truïc hoaønh,
caét voøng troøn taïi ñieåm D. Hoaønh ñoä cuûa ñieåm D laø ñieåm N. Deã daøng nhaän thaáy DN song song PM. Töø P keû tia Pn hôïp vôùi truïc σ
goùc α. So saùnh giöõa hình 5.26b vaø hình 5.25c, ta thaáy tia Pn truøng phöông chieàu vôùi phaùp tuyeán ngoaøi cuûa maët caét xaùc ñònh bôûi
goùc α. Giao cuûa Pn vôùi voøng troøn ta kyù hieäu laø G. Toïa ñoä cuûa G treân truïc hoaønh vaø truïc tung laàn löôït cho ta caùc giaù trò σα , τα . Sau
ñaây ta seõ chöùng minh nhaän ñònh treân. Töø G keû GH vuoâng goùc vôùi truïc hoaønh, caét truïc hoaønh taïi ñieåm H. Ta caàn chöùng minh
OH = σ a vaø GH = τa . Kyù hieäu goùc < DCB = β . Töø caùch döïng voøng troøn ta coù moät soá heä thöùc sau:
< GCD = 2α
MN = σ x − σ y
CM = CN = MN / 2 = ( σ x − σ y ) / 2
OC = OM + CM = σ y + ( σ x − σ y ) / 2 = ( σ x + σ y ) / 2
2
R = CM 2 + MP 2 = ⎡⎣( σ x − σ y ) / 2⎤⎦ + τ2xy
1 2
= 4τ2xy + ( σ x − σ y )
2 (5.28)
Vaäy ta seõ coù:
CH = R.cos(< GCD− < DCB) = R.cos(2α − β)
= R.cos 2α.cos β + R.sin 2α.sin β (g)

Ñeå yù CD = R, töø tam giaùc CDN ta coù:
R.cos β = CN = ( σ x − σ y ) / 2
;
R.sin β = DN = τ xy
neân bieåu thöùc (g) coù daïng:

σx − σ y
CH = .cos 2α + τ xy .sin 2α
2 (h)
OH = OC + CH = + .cos 2α + τ xy .sin 2α
Suy ra: 2 2
So saùnh bieåu thöùc cuoái vôùi bieåu thöùc (5.26), ta nhaän thaáy hoaønh ñoä ñieåm G cho ta giaù trò öùng suaát phaùp σα . Töông töï ta coù:
GH = CG.sin(< GCD− < DCB) = R.sin(2α − β)
= R.sin 2α.cos β − R.cos 2α.sin β
σx − σ y
= .sin 2α − τ xy .cos 2α
2
So saùnh bieåu thöùc GH vöøa thu ñöôïc vôùi bieåu thöùc (5.27) ta thaáy GH = τα
Vaäy thay ñoåi goùc α hôïp bôûi tia Pn vôùi phöông truïc σ ta coù theå xaùc ñònh öùng suaát treân moïi maët nghieâng vuoâng goùc vôùi maët
chính coù öùng suaát baèng khoâng baèng caùch tìm giao cuûa Pn vôùi voøng troøn.
3- Caùc ñaëc ñieåm cuûa traïng thaùi öùng suaát maët phaúng
Voøng troøn Mohr öùng suaát khoâng nhöõng cho pheùp ta xaùc ñònh baèng phöông phaùp ñoà thò öùng suaát treân maët nghieâng baát kyø xaùc
ñònh bôûi goùc α, vôùi 0 ≤ α ≤ 2π maø coøn cho pheùp ta ruùt ra moät soá quan heä giöõa caùc öùng suaát phaùp vaø öùng suaát tieáp cöïc trò töø caùc
nhaän xeùt sau:
Hình 5.27: Quan heä giöõa caùc thaønh phaàn öùng suaát cöïc trò
1- Giao cuûa voøng troøn vôùi truïc hoaønh (ñieåm A vaø ñieåm B hình 5.27) laø nôi coù öùng suaát tieáp baèng khoâng. Vaäy OA, OB laàn
löôït cho ta hai giaù trò öùng suaát chính coøn laïi. Ngoaøi ra, ta coøn nhaän thaáy trong moïi giaù trò öùng suaát phaùp thì OA cho ta giaù trò nhoû
nhaát vaø OB cho ta giaù trò lôùn nhaát.
OA = σ min = σ2 ; OB = σ max = σ1
(öùng suaát chính thöù 3 baèng 0, treân maët vuoâng goùc truïc z);
r
2- Phöông cuûa phaùp tuyeán n cuûa maët caét so vôùi truïc x treân hình 5.25c truøng vôùi phöông tia Pn treân hình 5.26b Vì vaäy tia
ur ur
PB, PA laàn löôït laø phöông phaùp tuyeán ngoaøi cuûa maët chính thöù nhaát vaø maët chính thöù hai, kyù hieäu n1 , n2 .
ur ur
Ñeå yù goùc < APB chaén cung nöûa voøng troøn, vì vaäy n1 vuoâng goùc n2 , vaäy 2 maët chính töông öùng vuoâng goùc nhau, ñoàng thôøi
vuoâng goùc vôùi maët chính thöù 3 laø maët coù truïc z laøm phaùp tuyeán. Keát luaän naøy chöùng minh ñieàu ta ñaõ coâng nhaän maø khoâng chöùng
minh vôùi tröôøng hôïp TTÖS toång quaùt neâu ôû ñieàu b) phaàn 1 muïc 5.2.1.
Töø hình veõ ta suy ra giaù trò 2 öùng suaát chính coøn laïi:
σx + σ y
1 2⎫
σmax = OB = OC + R = 4τ2xy + ( σ x − σ y ) ⎪
+
2 2 ⎪
⎬
σx + σ y 1 2
σmin = OA = OC − R = − 4τ2xy + ( σ x − σ y ) ⎪
2 2 ⎪⎭
(5.29)
PM τ xy ⎫
tgα1 = = ⎪
MB σmax − σ y ⎪
⎬
PM τ xy ⎪
tgα 2 = − =−
AM σ y − σmin ⎪⎭
(5.30)
3- Ñieåm treân voøng troøn cho giaù trò öùng suaát tieáp lôùn nhaát laø ñieåm giao ñöôøng troøn vôùi ñöôøng kính song song truïc tung, töùc
taïi caùc ñieåm E, F. Ta coù:
1 2
τmax = −τmin = R = 4τ2xy + ( σ x − σ y )
2 (5.31)
ur ur
4- Phöông cuûa veùctô phaùp tuyeán cuûa maët nghieâng cho trò öùng suaát tieáp lôùn nhaát laø phöông PE vaø PF (kyù hieäu 3 , n4 treân
n
ur ur
hình 5.27). Ñeå yù goùc EPF chaén nöûa voøng troøn, vaäy n3 vuoâng goùc n4 hay caùc maët chöùa öùng suaát tieáp lôùn nhaát vuoâng goùc nhau.
Ngoaøi ra:
EJ R + JC R + PM R + τ xy ⎫
tgα 3 = = = = ⎪
PJ MC MC ( σx − σ y ) 2 ⎪⎪
⎬
− JF R − JC R − PM R − τ xy ⎪
tgα 4 = =− =− =−
PJ MC MC (σx − σ y ) 2 ⎪⎪
⎭ (5.32)
ur ur
5- Goùc chaén cung hôïp bôûi n3 vaø n2 laø 90o, vaäy caùc phaùp tuyeán naøy hôïp vôùi nhau goùc 45o. Töø ñaây suy ra maët chính vaø maët
chöùa öùng suaát tieáp cöïc trò hôïp vôùi nhau goùc 45o.
6- Töø caùc bieåu thöùc (5.29) ta suy ra:
σmax + σmin = σ x + σ y
(5.33)
töùc toång öùng suaát phaùp treân 2 maët vuoâng goùc nhau laø moät haèng soá.
7- Töø hình 5.27, ta coù:
τmax = ( σmax − σmin ) / 2
(5.34)
5.3 TRAÏNG THAÙI BIEÁN DAÏNG TAÏI MOÄT ÑIEÅM
1- Khaùi nieäm bieán daïng
Khi chòu taùc duïng cuûa ngoaïi löïc hay söï bieán thieân nhieät ñoä thì khoaûng caùch giöõa caùc ñieåm thuoäc vaät theå thay ñoåi, gaây ra söï
thay ñoåi veà hình daïng vaø kích thöôùc cuûa vaät. Söï thay ñoåi naøy goïi laø söï bieán daïng. Ngöôøi ta phaân bieät hai khaùi nieäm bieán daïng:
bieán daïng cuûa toaøn vaät vaø bieán daïng taïi moät ñieåm. Bieán daïng cuûa toaøn vaät laø keát quaû cuûa bieán daïng moïi ñieåm thuoäc vaät, seõ ñöôïc
ñeà caäp ôû chöông 8. Bieán daïng taïi moät ñieåm laø söï bieán daïng cuûa phaân toá voâ cuøng beù quanh ñieåm khaûo saùt, seõ ñöôïc neâu ra sau ñaây.
Ñaùnh giaù söï thay ñoåi veà kích thöôùc vaø hình daïng cuûa phaân toá chöùa vuøng laân caän ñieåm khaûo saùt ñöôïc döïa treân hai khaùi nieäm: bieán
daïng daøi vaø bieán daïng goùc.
2- Bieán daïng daøi
Giaû söû ta xeùt bieán daïng taïi ñieåm A (H.5.28) cuûa moät vaät theå bò bieán daïng.
Tröôùc khi vaät bò bieán daïng, khoaûng caùch giöõa ñieåm A vaø ñieåm B, keà caän noù, naèm
ur
treân ñöôøng xaùc ñònh bôûi veùctô a1 , kyù hieäu laø dl. Sau khi vaät bò bieán daïng vò trí A, B
laàn löôït laø A', B'. Khoaûng caùch A'B' trôû neân dl + δ(dl). Ñoä bieán thieân δ(dl) goïi laø
δ( dl)
ur
bieán daïng daøi tuyeät ñoái taïi ñieåm A theo phöông a1 . Tyû soá dl goïi laø bieán daïng
Hình 5.28: Bieán daïng taïi ñieåm A ε
daøi tyû ñoái (hay töông ñoái) cuûa ñieåm A theo phöông a1 vaø kyù hieäu laø a1
δ( dl)
ε a1 =
dl (5.35)
Bieán daïng daøi δ(dl) seõ ñöôïc cho laø döông neáu chieàu daøi A'B' lôùn hôn chieàu daøi AB, vaø seõ ñöôïc cho laø aâm neáu ngöôïc laïi.
Dó nhieân töø A ta coù theå keû voâ soá ñöôøng thaúng cho ta caùc phöông khaùc nhau, do vaäy taïi moät ñieåm ta coù voâ soá bieán daïng daøi.
3- Bieán daïng goùc
Tröôùc khi vaät bieán daïng, ta keû hai ñöôøng vuoâng nhau, ví duï ñöôøng Aa1 vaø
Aa2 treân hình 5.29. Sau khi vaät bò bieán daïng ñieåm A, ñöôøng Aa1 , Aa2 di chuyeån
laàn löôït laø A', A ' a1 , A a2 . Noùi chung thì goùc
′ ′ ′
ñeán vò trí môùi trong khoâng gian
hôïp bôûi A a1 vaø A a2 seõ khoâng
′ ′ ′ ′
coøn vuoâng nöõa, ta kyù hieäu laø α. Söï thay ñoåi
goùc vuoâng hôïp bôûi Aa1 vaø Aa2 ban ñaàu ñöôïc goïi laø bieán daïng goùc, kyù hieäu laø
Hình 5.29: Bieán daïng goùc taïi ñieåm A
γ a1a2
:
π
γ a1a2 = −α
2 (5.36)
Dó nhieân taïi A coù theå keû voâ soá caëp ñöôøng vuoâng goùc nhau töông töï caëp ñöôøng ( 1
Aa , Aa2 )
, do vaäy ta seõ coù voâ soá bieán daïng
goùc taïi ñieåm A.
4- Traïng thaùi bieán daïng
Nhö treân ta vöøa nhaän ñònh, taïi moãi ñieåm thuoäc vaät theå bieán daïng coù voâ soá bieán daïng daøi vaø voâ soá bieán daïng goùc. Taäp hôïp
caùc bieán daïng daøi vaø bieán daïng goùc taïi moät ñieåm ñöôïc goïi laø traïng thaùi bieán daïng taïi ñieåm ñoù. Sau ñaây ta seõ coâng nhaän ñieàu
ñöôïc chöùng minh nhö sau: traïng thaùi bieán daïng taïi moät ñieåm seõ hoaøn toaøn ñöôïc xaùc ñònh neáu ñöôïc cho tröôùc bieán daïng daøi theo
ba phöông vuoâng goùc nhau baát kyø vaø ba bieán daïng goùc treân ba maët vuoâng goùc nhau taïo bôûi ba phöông ñoù. Giaû söû taïi ñieåm A khaûo
saùt, ta thieát laäp heä truïc toïa ñoä Ñeà Caùc coù phöông caùc truïc x, y, z truøng vôùi caùc phöông coù bieán daïng daøi ñaõ bieát, thì vôùi ñieàu vöøa
ε ,ε ,ε , γ ,γ ,γ
coâng nhaän treân, ta coù theå noùi raèng traïng thaùi bieán daïng taïi A ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc ñaïi löôïng: x y z xy xz yz . Saùu ñaïi löôïng
naøy ñöôïc goïi laø saùu thaønh phaàn bieán daïng (caùc baïn hoïc, hoïc vieân coù theå lieân heä vôùi khaùi nieäm traïng thaùi öùng suaát taïi moät ñieåm,
σ x , σ y , σ z , τ xy , τ xz , τ yz
TTÖS taïi moät ñieåm cuõng ñöôïc xaùc ñònh bôûi saùu thaønh phaàn öùng suaát )
5.4 ÑÒNH LUAÄT HUÙC
5.4.1 Phaùt bieåu ñònh luaät
Döôùi taùc duïng cuûa ngoaïi löïc thì beân trong vaät theå sinh ra noäi löïc theå hieän bôûi öùng suaát taïi moïi ñieåm thuoäc vaät. Noäi löïc
khieán cho vaät theå bò bieán daïng theå hieän bôûi bieán daïng ôû taïi moãi ñieåm. Vaäy neáu moái quan heä giöõa öùng suaát vaø bieán daïng taïi moãi
ñieåm ñöôïc bieát thì khi bieát ngoaïi löïc ta seõ suy ra ñöôïc bieán daïng taïi caùc ñieåm. Tuy nhieân moái quan heä naøy heát söùc ña daïng vaø chæ
xaùc ñònh ñöôïc treân cô sôû thöïc nghieäm cho töøng tröôøng hôïp cuï theå. Ñeå phuïc vuï ñöôïc trong thöïc teá kyõ thuaät, ngöôøi ta phaûi coá tìm
bieän phaùp ñôn giaûn hoùa vaán ñeà. Moät trong caùc bieän phaùp ñöôïc giôùi kyõ thuaät chaáp nhaän laø ñeà xuaát do nhaø baùc hoïc teân Robert
Hooke ñöa ra vaøo cuoái theá kyû 17, ñöôïc goïi laø ñònh luaät Huùc, phaùt bieåu nhö sau: "Quan heä giöõa caùc thaønh phaàn bieán daïng vaø caùc
thaønh phaàn öùng suaát taïi moät ñieåm laø quan heä tuyeán tính".
Vì raèng ta coù 6 thaønh phaàn bieán daïng vaø 6 thaønh phaàn öùng suaát, do vaäy döïa treân phaùt bieåu cuûa ñònh luaät Huùc thì söï raøng
buoäc giöõa chuùng phuï thuoäc bôûi 36 heä soá:
σ x = a11ε x + a12 ε y + a13ε z + a14 γ xy + a15 γ yz + a16 γ zx ⎫
σ y = a21ε x + a22 ε y + ........ ⎪
⎪
σ z = a31ε x + a32 ε y + ......... ⎪⎪
⎬
τ xy = a41ε x + a42 ε y + .......... ⎪
τ yz = a51ε x + a52 ε y + ............ ⎪
⎪
τ zx = a61ε x + a62 ε y + a63ε z + a64 γ xy + a65 γ yz + a66 γ zx ⎪⎭
(5.37)
Trong coâng thöùc (5.37) thì giaù trò cuï theå cuûa
aij ( i = 1, 6, j = 1, 6) ñöôïc xaùc ñònh cho töøng loaïi vaät lieäu cuï theå.
5.4.2 Ñôn giaûn hoùa bieåu thöùc ñònh luaät Huùc - Giaû thieát veà tính chaát vaät lieäu
Vieäc xaùc ñònh ñaày ñuû 36 giaù trò cuûa caùc heä soá aij trong coâng thöùc (5.37) laø coâng vieäc heát söùc phöùc taïp, toán keùm vaø khoâng
khaû thi, vì vaäy ngöôøi ta coá gaéng haïn cheá soá löôïng caùc heä soá caàn xaùc ñònh. Bieän phaùp ñöôïc ñöa ra laø ñôn giaûn hoùa tính chaát cuûa vaät
lieäu.
Vaät lieäu ñöôïc giaû thieát raèng coù caùc ñaëc ñieåm sau ñaây:
a) Lieân tuïc, coù nghóa vaät chaát ñöôïc laáp ñaày beân trong vaät tröø caùc loã khoeùt, raõnh … ñöôïc cheá taïo do yeâu caàu thieát keá. Giaû
thieát naøy ñöa ra nhaèm laøm nheï coâng cuï toaùn hoïc, tính chaát cuûa vaät lieäu ôû caùc ñieåm khaùc nhau thuoäc vaät ñöôïc bieåu dieãn baèng moät
haøm lieân tuïc;
b) Ñoàng nhaát, coù nghóa tính chaát cô hoïc taïi moïi ñieåm cuûa vaät theå khaûo saùt nhö nhau. Ñoái vôùi caùc vaät lieäu khoâng ñoàng nhaát,
sau khi tính theo giaû thieát ñoàng nhaát thì giaù trò löïc tính toaùn ñöôïc seõ nhaân theâm vôùi moät heä soá lôùn hôn 1;
c) Ñaúng höôùng, coù nghóa tính chaát vaät lieäu veà moïi phöông nhö nhau. Nhieàu vaät lieäu nhö goã, beâ toâng, chaúng haïn, ôû caùc phöông
khaùc nhau coù tính chaát khaùc nhau. Song ta cuõng xöû lyù töông töï nhö khi ta chaáp nhaän tính chaát ñoàng nhaát ôû treân;
d) ÔÛ traïng thaùi ngoaïi löïc khoâng taùc duïng thì noäi löïc baèng khoâng: Thaät ra caùc noäi löïc coù theå toàn taïi khi vaät khoâng chòu taùc
duïng cuûa ngoaïi löïc (noäi löïc naøy coøn goïi laø öùng löïc ban ñaàu). Chuùng xuaát hieän trong quaù trình cheá taïo (gaáp neáp, haøn... Neáu caùc löïc
naøy khoâng theå coi laø nhoû thì ta phaûi khöû chuùng baèng caùc bieän phaùp kyõ thuaät hoaëc xaùc ñònh chuùng töø thöïc nghieäm ñeå boå sung khi
tính toaùn.
Vôùi giaû thieát treân thì soá löôïng caùc heä soá coøn laø 3, caùc phöông trình (5.37) trôû neân:
1 ⎫
εx = ⎡σ x − μ ( σ y + σ z )⎤
E⎣ ⎦ ⎪
⎪
1 ⎪
ε y = ⎡⎣σ y − μ ( σ x + σ z ) ⎤⎦ ⎪
E ⎬
1 ⎪
ε z = ⎡⎣σ z − μ ( σ y + σ x ) ⎤⎦ ⎪
E ⎪
τ xy = Gγ xy ; τ yz = Gγ yz ; τ zx = Gγ zx ⎪⎭
(5.38)
Trong coâng thöùc (5.38) thì caùc heä soá coù teân goïi sau:
E - moâñun Young, hay moâñun ñaøn hoài keùo (hoaëc neùn);
G - moâñun ñaøn hoài tröôït; μ - heä soá Poùat xoân.
Thöù nguyeân cuûa E vaø G laø thöù nguyeân cuûa öùng suaát, coøn μ laø ñaïi löôïng khoâng thöù nguyeân.
Caâu hoûi oân taäp lyù thuyeát
1. Noäi löïc ñöôïc hieåu trong cô hoïc vaät raén bieán daïng ñöôïc xaùc ñònh trong caùc ñieàu kieän ñöôïc giaû thieát nhö theá naøo.
2. Noäi löïc theå hieän taïi moät ñieåm bôûi ñaïi löôïng gì. Thöù nguyeân cuûa ñaïi löôïng aáy.
3. Trình baøy phöông phaùp xaùc ñònh veùctô chính vaø veùctô moâmen chính cuûa heä noäi löïc baèng phöông phaùp maët caét.
4. Quy ñònh phöông phaùp laäp heä truïc toïa ñoä treân maët caét.
5. Caùc thaønh phaàn noäi löïc laø gì. Teân goïi vaø kyù hieäu.
6. Bieåu ñoà noäi löïc laø gì, quy ñònh caùch theå hieän nhö theá naøo.
7. Böôùc nhaûy treân bieåu ñoà laø gì. Vò trí vaø giaù trò cuûa böôùc nhaûy coù gì ñaëc bieät.
8. Döïa vaøo quan heä naøo ñeå coù theå xaùc ñònh moät caùch ñònh tính daïng cuûa bieåu ñoà noäi löïc.
9. Laøm theá naøo ñeå xaùc ñònh ñöôïc nhanh soá löôïng cuûa caùc bieåu ñoà noäi löïc caàn veõ.
10. Sô ñoà löïc laø gì.
11. Caùc thaønh phaàn öùng suaát treân maët caét laø gì. Teân goïi vaø kyù hieäu.
12. Haõy ruùt ra quan heä giöõa caùc thaønh phaàn noäi löïc vaø caùc thaønh phaàn öùng suaát treân maët caét.
13. Vì sao öùng suaát taïi moät ñieåm treân caùc maët caét khaùc nhau laïi khaùc nhau.
14. Traïng thaùi öùng suaát taïi moät ñieåm laø gì, ñöôïc xaùc ñònh bôûi bao nhieâu giaù trò.
15. Ñònh luaät ñoái öùng öùng suaát tieáp coù öùng duïng gì.
16. Coù bao nhieâu loaïi traïng thaùi öùng suaát, yeáu toá naøo duøng ñeå phaân loaïi traïng thaùi öùng suaát.
17. Baøi toaùn xaùc ñònh öùng suaát treân maët nghieâng cuûa TTÖS phaúng coù caùc yeáu toá cho vaø yeáu toá caàn tìm laø gì.
18. Haõy neâu trình töï veõ voøng troøn Mohr öùng suaát.
19. Haõy vieát bieåu thöùc tính öùng suaát phaùp vaø öùng suaát tieáp cöïc trò cuûa caùc TTÖS sau: ñôn, tröôït thuaàn tuùy, phaúng ñaëc bieät, phaúng.
20. Phöông cuûa phaùp tuyeán caùc maët chöùa öùng suaát chính vaø öùng suaát tieáp cöïc trò quan heä vôùi nhau nhö theá naøo.
21. Coâng thöùc (5.33) coù yù nghóa gì.
22. Theá naøo laø bieán daïng daøi vaø bieán daïng goùc taïi moät ñieåm.
23. Traïng thaùi bieán daïng taïi moät ñieåm laø gì, ñöôïc xaùc ñònh bôûi bao nhieâu yeáu toá.
24. Ñònh luaät Huùc ñöa ra giaû thieát veà quan heä giöõa caùc thaønh phaàn öùng suaát vaø caùc thaønh phaàn bieán daïng tuaân thuû quy luaät gì.
25. Bieåu thöùc theå hieän ñònh luaät Huùc daïng (5.38) ñöôïc ñöa ra treân cô sôû giaû thieát vaät lieäu coù caùc ñaëc ñieåm gì.
26. Bieåu thöùc moâmen tónh dieän tích vaø moâmen quaùn tính dieän tích cuûa hình phaúng ñoái vôùi cuøng moät truïc khaùc nhau ôû ñieåm naøo.
28. Ñaëc ñieåm cuûa heä truïc quaùn tính chính trung taâm laø gì.
29. Haõy neâu trình töï xaùc ñònh heä truïc quaùn tính chính trung taâm cuûa
- Moät hình phaúng baát kyø
- Hình phaúng coù moät truïc ñoái xöùng
- Hình phaúng coù hai truïc ñoái xöùng
30. Haõy laäp bieåu thöùc moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi caùc truïc quaùn tính chính trung taâm cuûa
- Hình chöõ nhaät,
- Hình troøn.
Höôùng daãn giaûi baøi taäp
5.1. Cho hình phaúng coù kích thöôùc nhö treân hình B.1. Haõy laäp heä truïc quaùn tính chính trung taâm vaø tính moâmen quaùn tính dieän tích
ñoái vôùi truïc quaùn tính chính trung taâm vuoâng goùc vôùi truïc ñoái xöùng cuûa hình vaø moâmen tónh cuûa phaàn hình phaúng naèm veà moät
phía cuûa truïc ñoù ñoái vôùi truïc ñoù.
Hình B.1
Cho: hình phaúng coù truïc ñoái xöùng
Yeâu caàu
- Laäp heä truïc quaùn tính chính trung taâm
- Tính moâmen quaùn tính chính vaø moâmen tónh ñoái vôùi truïc quaùn tính chính vuoâng goùc vôùi truïc ñoái xöùng cuûa phaàn dieän tích cuûa
hình phaúng naèm moät phía cuûa truïc ñoù.
Thöù töï
Teân coâng
coâng Thöïc hieän
vieäc
vieäc
1 2 3
Phaân hình Phaân hình thaønh 2 hình chöõ nhaät 1 vaø 2

1 thaønh caùc
hình ñôn
giaûn
Choïn truïc ñoái xöùng laøm truïc y, truïc x ñi qua caïnh ngaén cuûa hình thöù 2
Laäp heä truïc

2
toïa ñoä
xc = 0
Vì truïc y laø truïc ñoái xöùng neân khoái taâm naèm treân truïc y, coù nghóa ; Toïa
y
ñoä c ñöôïc tìm töø coâng thöùc (5.9):
Tính toïa ñoä Sx
yc yc =
khoái taâm A (B1)
cuûa toaøn
3 2
hình trong Sx = ∑ ( Sx )i
heä truïc toïa i =1
trong ñoù (B2)
ñoä (x, y)
( Sx )i
vôùi - moâmen tónh cuûa dieän tích thöù i ñoái vôùi truïc x
( Sx )i = Ai yci
(B3)
yci
trong ñoù - toïa ñoä khoái taâm cuûa hình thöù i
150.50(150 + 25) + 50.150.75

yc = = 125, 0mm
Vaäy 2.150.50
Laäp heä truïc

quaùn tính
chính trung
taâm (X, Y).
4 Xaùc ñònh
khoaûng caùch
c c
töø 1 vaø 2
ñeán truïc xi (i = 1, 2)
( laø truïc quaùn tính chính trung taâm cuûa hình thöù i,
hoaønh X
song song truïc X)
Ta laäp baûng sau

Tính moâmen
Dieän Moâmen quaùn hi -
quaùn tính
5 tích tính dieän tích khoaûng Ai hi2 I xi + Ai hi2
dieän tích ñoái Soá thöù
Ai cuûa hình thöù i caùch töø
vôùi truïc X töï hình
x truïc X mm3 mm4
ñoái vôùi truïc i
mm2
song song truïc ñoái
X truïc
4
xi
mm
mm
(6) = (3) +
(1) (2) (3) (4) (5)
(5)
1
.150.503 =
1 7500 12 50 18750000 20,3125.106
1562500
1
.50.1503 =
2 7500 12 50 18750000 32,8125.106
14062500
∑ giaù
trò cuûa 53,125.106
coät
Moâmen quaùn tính dieän tích tính theo coâng thöùc 5.13 c)
J X = ( J X )1 + ( J X )2
( J X )i
vôùi tính theo coâng thöùc (5.12):
( J X )i = Jxi + Ai hi2
2
JX = ∑ Jxi + Ai hi2
i= L
Vaäy , coù giaù trò baèng toång caùc giaù trò tính ôû coät (6)
J X = 53, 125.106 mm6 = 53, 125m4

Ad , ycd
Kyù hieäu laàn löôït laø dieän tích vaø toïa ñoä khoái taâm cuûa phaàn hình phaúng
naèm döôùi truïc X.
Tính moâmen Sx = Ad ⋅ ycd

Ta coù:
tónh ñoái vôùi
truïc X cuûa Ad = 125.50 mm2
6
phaàn hình
125
phaúng naèm ycd = = 62, 5 mm2
2
döôùi truïc X
Sx = 125 . 50 . 62, 5 = 3, 906.105 mm3
3
= 3, 906.10−4 m
Vaäy:
5.2. Veõ caùc bieåu ñoà noäi löïc cuûa sô ñoà löïc treân hình B.1. Cho
R = 1200N; M = 10 kN.cm; P = 500N; Pr = 300 N ; a = 40cm
Hình B.1
Soá thöù töï Teân coâng

Thöïc hieän
coâng vieäc
vieäc
1 2 3
a) Heä ngaãu löïc taùc duïng trong caùc maët phaúng vuoâng goùc truïc z
Hình B.2
Phaân heä b) Heä löïc song song truïc y vaø caùc ngaãu löïc trong maët phaúng yz
löïc hoaït
ñoäng
1 thaønh caùc
heä löïc
thaønh
phaàn Hình B.3
c) Heä löïc song song truïc x vaø caùc ngaãu löïc trong maët phaúng xz
Hình B.4
Xaùc ñònh YB YA
a) Trong maët phaúng yz: xaùc ñònh vaø .
2 caùc phaûn
Söû duïng hai phöông trình caân baèng
löïc lieân
keát - Toång moâmen ñoái vôùi truïc x ñi qua B:
∑ mxB = R.a − Pr .a − 2aYa = 0
1
YA = ( ( R − Pr ) = 0, 45kN
Suy ra 2
- Toång moâmen ñoái vôùi truïc x ñi qua A:

∑ mxA = 3a.R − 2a.YB + a.Pr = 0
1
YB = ( 3R + Pr ) = 1, 95kN
Suy ra 2
b) Trong maët phaúng xz: xaùc ñònh

X B vaø X A
Söû duïng hai phöông trình caân baèng

- Toång moâmen ñoái vôùi truïc y ñi qua B:
∑ myB = − a.P − 2aX A = 0
P
XA = = 0, 25kN
Suy ra 2
- Toång moâmen ñoái vôùi truïc y ñi qua A:

∑ myA = − a.P + 2aX B = 0
P
XB = = 0, 25kN
Suy ra 2
Mz Qy Mx
Duøng H.B2 ñeå veõ bieåu ñoà ( ) , H.B3 veõ bieåu ñoà ( ) vaø ( ), H.B4
Veõ caùc Q My
veõ bieåu ñoà ( x ) , ( ).
3 bieåu ñoà
noäi löïc Khi veõ löu yù quan heä giöõa daïng bieåu ñoà noäi löïc vaø daïng ngoaïi löïc (phaàn 4
muïc 5.1.5).
Hình B.5
5.3. Cho phaân toá vôùi caùc thaønh phaàn öùng suaát tính theo ñôn vò kN/cm2 nhö hình B.1.
a) Haõy xaùc ñònh caùc giaù trò, phöông, chieàu cuûa caùc öùng suaát treân maët caét nghieâng vaø caùc öùng suaát phaùp vaø tieáp cöïc trò (töï choïn
phöông x, y, z).
ur ur 4 2
b) Tính bieán daïng daøi tyû ñoái theo phöông coù phaùp tuyeán ngoaøi nα vaø nα+ 90o . Cho E = 10 kN / cm , μ = 0, 3 .
Hình B.1
Cho: cho TTÖS phaúng
Yeâu caàu
- Xaùc ñònh öùng suaát treân maët nghieâng,
- Caùc öùng suaát phaùp vaø caùc öùng suaát tieáp cöïc trò,
- Bieán daïng daøi töông ñoái theo phöông α vaø phöông α + 90o.
Soá
thöù Teân coâng
Thöïc hieän
töï vieäc
coâng
vieäc
1 2 3
Laäp heä truïc toïa ñoä coù truïc z vuoâng goùc vôùi maët phaúng hình veõ, chieàu döông höôùng
ra ngoaøi, truïc x, y naèm trong maët phaúng hình veõ coù phöông theo phöông caùc öùng
suaát phaùp, taïo thaønh tam dieän thuaän (H.B.2a).
Laäp heä
truïc toïa
ñoä vaø kyù
1 hieäu caùc
thaønh Hình B.2
phaàn öùng
suaát
Khi naøy, theo quy ñònh veà kyù hieäu vaø daáu cuûa caùc thaønh phaàn öùng suaát (phaàn d)
cuûa phaàn 2. cuûa muïc 5.2.1), ta seõ coù giaù trò caùc thaønh phaàn öùng suaát nhö sau:
(thöù nguyeân laø kN/cm2 theo ñaàu baøi)
σ x = 0; τ xy = −3; τ xz = 0
τ yx = τ xy = −3; σ y = −6; τ yz = 0
τ zx = τ zx = 0; τ zy = τ yz = 0; σ z = 0
2 Xaùc ñònh Söû duïng coâng thöùc (5.26), (5.27), vôùi α = 90o + 30o = 120o
giaù trò
öùng suaát
treân maët
nghieâng
Hình B.3
σα = + cos 2α + τ xy sin 2α
2 2
0−6 0+6
=
2
+
2
(
cos 2.120o − 3 sin 2.120o ) ( )
= −1, 9kN / cm2
σx − σ y
τα = sin 2α − τ xy cos 2α
2
0+6
=
2
(
sin 2.120o + 3 cos 2.120o) ( )
= −4, 1kN / cm2
σα τα σα τα
Vôùi daáu cuûa vaø nhö trong bieåu thöùc (B1) vaø (B2) thì chieàu cuûa vaø
treân maët nghieâng ñöôïc bieåu thò nhö treân hình B.4
Hình B.4
ÖÙng suaát phaùp cöïc trò tính theo coâng thöùc (5.29) vaø phöông phaùp tuyeán cuûa caùc
maët chöùa chuùng so vôùi chieàu döông truïc x tính theo coâng thöùc (5.30)
σx + σ y 1 2 0−6 1
σmax =
2
+
2
(
4τ2xy + σ x − σ y ) =
2
+
2
4(−3)2 + 62
= 1,24 kN/cm2
σx + σ y 1 2
σmin =
2
−
2
(
4τ2xy + σ x − σ y ) = −7, 2kN / cm2
Xaùc ñònh
öùng suaát τ xy −3
phaùp cöïc tgα1 = = = −0, 41 ⇒ α1 = −22, 5o
3 σmax − σ y 1, 24 + 6
trò vaø öùng
suaát tieáp τ xy −3
cöïc trò tgα 2 = − =− = 2, 42 ⇒ α 2 = 67, 5o
σ y − σmin −6 + 7, 24
α1 − α 2 = 90o
(Deã daøng kieåm tra )
ÖÙng suaát tieáp cöïc trò tính theo coâng thöùc (5.31) vaø phöông phaùp tuyeán ngoaøi cuûa
caùc maët chöùa chuùng so vôùi chieàu döông cuûa truïc x tính theo coâng thöùc (5.32)
1 2
τmax = −τmin =
2
4τ2xy + σ x − σ y( ) = 4, 24 kN / cm2
τmax + τ xy 4, 24 − 3
tgα 3 = = = 0, 41
(σx − σ y ) / 2 −6 / 2
α 3 = 22, 5o
⇒
τmax − τ xy
tgα 4 = − = 2, 41 ⇒ α 4 = −67, 5o
(σx − τ y ) / 2
α 3 − α 4 = 90o α1 − α 3 = 45o
(Deã daøng kieåm tra vaø )
Söû duïng coâng thöùc (5.38), ta vieát ñöôïc:
1⎡
εα =
E⎣
(
σα − μ σα+ 90o + σ z ⎤
⎦ )
(B.10)
Xaùc ñònh Löu yù nhaän xeùt töø coâng thöùc (5.33) ta coù:
bieán daïng σ x + σ y = σα + σα+ 90o
daøi theo
hai σα+ 90o = σ x + σ y − σα = 0 − 6 + 1, 9 = −4, 1kN / cm2
Vaäy
4 phöông
xaùc ñònh Vaäy bieåu thöùc (B.10) trôû neân:
ur
bôûi nα
1
vaø εα = [ −1, 9 − 0, 3(−4, 1 + 0)] = −0, 67.10−4
ur 104
nα+90o
1⎡
εα+ 90o = σ o − μ ( σα + σ z ) ⎤
E ⎣ α+ 90 ⎦
1
= ⎡⎣ −4, 1 − 0, 3 ( −1, 9 + 0 ) ⎤⎦ = −3, 53.10−4
104
Chöông 6
CAÙC CHÆ TIEÂU BEÀN
6.1 ÑAËC TRÖNG CÔ HOÏC CUÛA VAÄT LIEÄU
Caùc bieåu thöùc (5.38) cho thaáy neáu öùng suaát taêng thì bieán daïng taêng, öùng suaát taêng voâ haïn thì bieán daïng taêng voâ haïn. Ñieàu
naøy khoâng phuø hôïp thöïc tieãn. Vaán ñeà ñaët ra laø khi naøo vaät khaûo saùt bò hö hoûng, noùi caùch khaùc, khi öùng suaát taïi ñieåm khaûo saùt ñaït
tôùi giaù trò naøo thì söï lieân keát cuûa noù vôùi caùc ñieåm keà noù bò phaù vôõ. Vieäc traû lôøi caâu hoûi naøy chæ coù theå döïa treân cô sôû caùc soá lieäu
thu ñöôïc töø thöïc nghieäm. Thí nghieäm ñôn giaûn nhaát laø thöû nghieäm ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát ñôn ñeå tìm quan heä giöõa thaønh phaàn
öùng suaát phaùp vaø thaønh phaàn bieán daïng daøi cuøng phöông.
1- Thí nghieäm keùo ñuùng taâm
Hình 6.1: Maãu vaät thí nghieäm

Hình daùng vaät theå ñöôïc choïn ñeå tieán haønh thí nghieäm laø daïng thanh thaúng, vôùi tieát dieän khoâng ñoåi A doïc chieàu daøi lo tính toaùn
(H.6.1). ÔÛ hai ñaàu, thanh coù tieát dieän lôùn hôn, laø nôi ñeå keïp vaøo thieát bò taïo löïc keùo (hoaëc neùn) ñoái vôùi thanh. Ngoaïi löïc taùc duïng ôû
hai ñaàu thanh sao cho töông ñöông vôùi löïc P taùc duïng doïc truïc, nhaèm taïo neân traïng thaùi chòu löïc laø taïi moïi maët caét cuûa thanh trong
ñoaïn lo chæ coù moät thaønh phaàn noäi löïc laø Nz. Neáu Nz > 0 thì thí nghieäm ñöôïc goïi laø thí nghieäm keùo ñuùng taâm, coøn neáu Nz < 0 - thí
nghieäm neùn ñuùng taâm. Vôùi caùch thieát laäp thí nghieäm nhö vaäy thì giaù trò Nz. nhö nhau taïi moïi tieát dieän, vaø coù giaù trò baèng:
Nz = P
Thöïc nghieäm cho thaáy hoaøn toaøn coù theå chaáp nhaän moät soá giaû thieát sau trong ñoaïn lo xa nôi taùc duïng tröïc tieáp cuûa ngoaïi
löïc:
- Trong quaù trình thí nghieäm vôùi caùc giaù trò P coøn nhoû thì coù theå cho dieän tích cuûa caùc tieát dieän laø khoâng ñoåi.
- Moïi ñieåm cuûa thanh trong ñoaïn lo ôû traïng thaùi öùng suaát ñôn, vôùi thaønh phaàn öùng suaát chính khaùc khoâng truøng phöông vôùi truïc
thanh, ta seõ kyù hieäu laø σ.
- Giaù trò σ nhö nhau taïi moïi ñieåm, baèng
P
σ=
A (6.1)
Cho giaù trò P taêng töø giaù trò khoâng. Vôùi caùc giaù trò P khaùc nhau ngöôøi ta ño ñoä daõn daøi theâm ∆l trong khoaûng giöõa hai tieát dieän I vaø
II (xem H.6.1) cuûa thanh. Bieán daïng daøi taïi caùc ñieåm theo phöông truïc thanh ñöôïc coi nhö nhau vaø baèng:
ε = ∆l / lo
(6.2)
Duøng caùc giaù trò σ vaø ε ñeå veõ ñoà thò σ-ε (H.6.2)
Ñoà thò seõ laø ñöôøng cong coù vò trí ban ñaàu taïi goác heä truïc toïa ñoä σ-ε vaø vò trí cuoái khi thanh bò ñöùt hay coù daáu hieäu ñöùt (vò trí
B treân caùc ñoà thò hình 6.2a, b vaø vò trí D treân ñoà thò hình 6.2c, d).
Caùc keát quaû thí nghieäm cho thaáy ñöôøng cong σ-ε coù theå coù 1 trong 4 daïng tuøy thuoäc töøng loaïi vaät lieäu nhö treân hình 6.2.
Caùc vaät lieäu (ví duï thuûy tinh) coù quan heä σ-ε laø tuyeán tính cho ñeán khi phaù huûy nhö treân hình 6.2a, goïi laø vaät lieäu doøn. Vaät
lieäu coù quan heä σ-ε nhö treân hình 6.2b goïi laø vaät lieäu baùn deûo, quan heä (σ-ε) tuyeán tính trong khoaûng OA; trong khoaûng AB quan
heä naøy khoâng tuyeán tính. Ñieåm B laø thôøi ñieåm vaät lieäu bò phaù huûy. ÖÙng suaát taïi A goïi laø giôùi haïn tyû leä (hay coøn goïi laø giôùi haïn
ñaøn hoài) vaø ñöôïc kyù hieäu laø σtl . Caùc vaät lieäu coù quan heä σ-ε coù daïng nhö treân hình 6.2d goïi laø vaät lieäu deûo. Khi öùng suaát ñaït
ñöôïc giaù trò taïi B thì maët caét ôû ñoaïn giöõa thanh ñoät ngoät thaét laïi vaø maëc duø giaûm löïc taùc duïng, bieán daïng vaãn tieáp tuïc taêng cho
ñeán khi thanh bò gaãy theå hieän taïi ñieåm D treân hình 6.2c, d. Caùc loaïi theùp ít caùcbon coù ñöôøng (σ-ε) ñaëc tröng bôûi ñoaïn AC (H.6.2d),
khi σ khoâng taêng maø ε taêng. Giai ñoaïn naøy cuûa ñoà thò goïi laø giai ñoaïn chaûy vaø ñöôïc kyù hieäu laø σtl , öùng suaát ôû giai ñoaïn naøy goïi
laø giôùi haïn chaûy. Ñaëc tröng cuûa giai ñoaïn theå hieän bôûi ñoaïn OA treân caùc hình 6.2 laø quan heä cuûa σ-ε tuyeán tính vaø nhö nhau khi
taêng vaø giaûm σ, coù nghóa trong giai ñoaïn naøy vaät lieäu chæ theå hieän ñaëc tính ñaøn hoài. Ta goïi giai ñoaïn naøy laø giai ñoaïn ñaøn hoài hay
giai ñoaïn tyû leä. Giai ñoaïn theå hieän bôûi ñoaïn CBD treân hình 6.2d ñöôïc goïi laø giai ñoaïn cuûng coá. ÖÙng suaát taïi ñieåm B ñöôïc goïi laø
giôùi haïn beàn vaø ñöôïc kyù hieäu laø σb . Treân hình 6.2c vaø hình 6.2d ñöôøng cong BD coù σ giaûm laø vì khi tính toaùn σ theo coâng thöùc
(6.1) ta coi A khoâng ñoåi, maø thöïc chaát baét ñaàu töø ñieåm B dieän tích tieát dieän ngang giaûm roõ reät, töùc trong thöïc teá σ seõ phaûi taêng.
Khaùc vôùi giai ñoaïn tyû leä, khi öùng suaát vöôït quaù giaù trò σtl , neáu ta giaûm öùng suaát, thì ñoà thò (σ – ε) seõ laø ñöôøng thaúng song song vôùi
OA (ñöôøng neùt ñöùt treân hình 6.2c, d), töùc khi σ = 0 seõ toàn taïi moät löôïng bieán daïng goïi laø bieán daïng dö, kyù hieäu ε d
Hình 6.2: Ñoà thò keùo (neùn) ñuùng taâm
2- Caùc ñaëc tröng cô hoïc cuûa vaät lieäu

Töø caùc ñöôøng cong σ – ε thu ñöôïc trong thí nghieäm keùo caùc thanh maãu, ñoái vôùi moãi loaïi vaät lieäu ngöôøi ta ruùt ra ñöôïc caùc
giaù trò sau ñaây, goïi laø caùc ñaëc tröng cô hoïc cuûa vaät lieäu khaûo saùt:
a) Moâñun ñaøn hoài (coøn goïi laø moâñun Young), kyù hieäu laø E, ñöôïc xaùc ñònh bôûi coâng thöùc:
E = σ/ε (6.3)
Giaù trò E xaùc ñònh theo coâng thöùc (6.3) bôûi caùc giaù trò σ, ε trong ñoaïn OA cuûa ñoà thò treân hình 6.2b, c, d vaø trong ñoaïn OB
treân hình 6.2a.
b) Giôùi haïn tyû leä, kyù hieäu laø σtl . Giaù trò naøy raát khoù xaùc ñònh neân ít ñöôïc söû duïng.
c) Giôùi haïn chaûy, kyù hieäu σch ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch döïng ñöôøng ñi qua ñieåm treân truïc hoaønh coù ε = 0,2% (töùc ε = 0,002
m/m) song song vôùi ñöôøng OA cho caét ñoà thò (σ-ε). Tung ñoä cuûa giao ñieåm thu ñöôïc cho ta σch . Vieäc xaùc ñònh σch luoân thöïc hieän
ñöôïc deã daøng, vì vaäy trong tính toaùn ngöôøi ta hay duøng giaù trò σch maø khoâng duøng σtl .
d) Giôùi haïn beàn, kyù hieäu σb , laø giaù trò öùng suaát khi baét ñaàu coù daáu hieäu vaät lieäu bò phaù huûy, töùc xuaát hieän söï co thaét tieát
dieän. Döïa vaøo daïng ñoà thò σ-ε ngöôøi ta chia vaät lieäu laøm hai loaïi: vaät lieäu deûo vaø vaät lieäu doøn. Vaät lieäu deûo laø vaät lieäu maø ñoà thò
σ-ε cuûa noù coù chöùa giai ñoaïn chaûy (ñoaïn AC treân hình 6.2d). Vaät lieäu doøn laø vaät lieäu maø ñoà thò σ-ε cuûa noù khoâng chöùa giai ñoaïn
chaûy. Ñoà thò σ-ε tieâu bieåu cuûa vaät lieäu doøn treân hình 6.2a, b.
3- Ñieàu kieän beàn
Trong kyõ thuaät, daáu hieäu cuûa söï hö hoûng cuûa vaät theå khaûo saùt ñöôïc nhaän bieát hoaëc laø do coù bieán daïng dö ñaùng keå hoaëc toàn
taïi trong vaät theå söï maát lieân keát giöõa caùc ñieåm thuoäc vaät. Döïa vaøo ñoà thò (σ-ε) ta thaáy, ñeå traùnh bieán daïng dö, thì öùng suaát moïi
ñieåm thuoäc vaät khoâng ñöôïc vöôït quaù giôùi haïn tyû leä σtl ; ñeå traùnh bieán daïng dö lôùn thì öùng suaát thuoäc vaät khoâng ñöôïc vöôït quaù giôùi
haïn chaûy σch ; ñeå traùnh hieän töôïng ñöùt, vôõ cuûa vaät theå thì khoâng vöôït quaù giôùi haïn beàn σb . Tuøy theo nhieäm vuï laøm vieäc cuûa vaät
khaûo saùt maø ta choïn moät trong ba giaù trò giôùi haïn treân laøm ngöôõng caàn traùnh. Ta goïi chung caùc giaù trò ngöôõng ñoù laø caùc öùng suaát
nguy hieåm, kyù hieäu laø σo . Ñeå döï tính söï khaùc nhau giöõa ñieàu kieän thí nghieäm vaø ñieàu kieän thöïc teá, ngöôøi ta ñöa ra khaùi nieäm heä
soá an toaøn, kyù hieäu laø n. Ñeå ñaûm baûo vaät theå laøm vieäc an toaøn, thì öùng suaát lôùn nhaát cuûa caùc ñieåm thuoäc vaät khaûo saùt phaûi thoûa
maõn ñieàu kieän sau:
σo
σ max ≤
n (6.4)
vôùi n ≥ 1.
σo
= [σ]
Kyù hieäu n , vaø goïi laø öùng suaát cho pheùp, thì baát ñaúng thöùc treân ñöôïc vieát ôû daïng:
σ max ≤ [ σ ]
(6.5)
Baát ñaúng thöùc (6.5) ñöôïc goïi laø ñieàu kieän beàn.
6.2 CAÙC GIAÛ THUYEÁT BEÀN

6.2.1 Ñaët vaán ñeà
Caùc ñaëc tröng cô hoïc cuûa vaät lieäu, vaø do ñoù caùc giaù trò öùng suaát nguy hieåm σo , öùng suaát cho pheùp [ ] , ñöôïc ñöa ra cho
σ
tröôøng hôïp TTÖS ñôn. Ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát phöùc toàn taïi töø hai thaønh phaàn öùng suaát trôû leân, thì vieäc xaùc ñònh toå hôïp giaù trò
naøo cuûa chuùng seõ laøm cho vaät theå ñöôïc laøm töø loaïi vaät lieäu khaûo saùt baét ñaàu hö hoûng, laø moät vieäc heát söùc khoù khaên, trong ñaïi ña
soá tröôøng hôïp laø khoâng khaû thi. Phöông phaùp giaûi quyeát phuø hôïp thöïc tieãn laø taän duïng caùc soá lieäu vaø ñaëc tröng cô hoïc vaät lieäu thu
ñöôïc trong caùc thí nghieäm ñoái vôùi TTÖS ñôn. Ngöôøi ta tìm kieám giaûi phaùp ñeå suy ra giaù trò öùng suaát nguy hieåm cuûa TTÖS phöùc töø
caùc giaù trò öùng suaát nguy hieåm cuûa TTÖS ñôn cho loaïi vaät lieäu khaûo saùt. Muoán vaäy caàn phaûi coù tieâu chuaån veà söï töông ñöông ñoä
beàn giöõa TTÖS ñôn vaø TTÖS phöùc. Caùc tieâu chuaån ñöa ra ñöôïc thieát laäp töø quan saùt thöïc nghieäm, ñöôïc goïi laø caùc giaû thuyeát beàn.
Caùc giaû thieát, treân cô sôû ñeà xuaát yeáu toá chuû yeáu phaù huûy vaät lieäu, seõ ñöa ra tieâu chuaån veà söï töông ñöông ñoä beàn giöõa caùc TTÖS
khaùc nhau. Nhieàu giaû thuyeát beàn ñaõ ñöôïc ñöa ra. Sau nhieàu naêm kieåm nghieäm thöïc teá cho thaáy moät soá giaû thuyeát phuø hôïp cho vaät
lieäu deûo, moät soá giaû thuyeát phuø hôïp cho vaät lieäu doøn, vaø toàn taïi nhöõng giaû thuyeát khoâng phuø hôïp. Caùc giaû thuyeát ñöôïc ñaùnh soá thöù töï,
ñöôïc goïi theo soá thöù töï, hay theo teân ñaïi löôïng ñöôïc ñöa ra laøm cô sôû quyeát ñònh ñoä beàn, hay teân nhaø khoa hoïc ñeà xuaát noù. Trong
giaùo trình naøy chæ ñöa ra caùc giaû thuyeát hieän ñöôïc söû duïng phoå bieán.
6.2.2 Tröôøng hôïp vaät lieäu deûo

1- Giaû thuyeát öùng suaát tieáp lôùn nhaát
Giaû thuyeát naøy coøn coù hai teân goïi khaùc laø giaû thuyeát beàn thöù III vaø giaû thuyeát beàn Tresca.
Theo giaû thuyeát naøy thì öùng suaát tieáp laø yeáu toá quyeát ñònh söï phaù huûy vaät lieäu. Do vaäy hai traïng thaùi öùng suaát khaùc nhau seõ
coù ñoä beàn nhö nhau khi hai giaù trò öùng suaát tieáp lôùn nhaát baèng nhau.
Ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát phaúng, giaù trò τmax ñöôïc tính theo coâng thöùc (5.31) hoaëc theo (5.34). Ñeå xaùc ñònh τmax cuûa traïng thaùi
τ = σy = 0
öùng suaát ñôn, ta coù theå söû duïng coâng thöùc (5.31) cho xy , coøn σ x laø öùng suaát chính σ cuûa traïng thaùi öùng suaát ñôn. Vaäy öùng suaát
tieáp lôùn nhaát cuûa TTÖS ñôn coù giaù trò tính töø σ nhö sau:
σ
τmax =
2 (6.6)
σ x , σ y , τ xy
Vaäy moät TTÖS phaúng vôùi caùc giaù trò seõ coù ñoä beàn töông ñöông vôùi moät TTÖS ñôn coù öùng suaát kyù hieäu σtñIII suy
töø (6.6) vaø (5.31) nhö sau:
2
σ tñIII = 2τmax = 4 τ2xy + ( σ x − σ y )
(6.7)
σ tñIII ≤ [ σ]
Ñieàu kieän beàn cuûa TTÖS ñôn töông ñöông laø , vaäy ñoái vôùi TTÖS phaúng khaûo saùt thì ñieàu kieän beàn theo giaû
thuyeát beàn öùng suaát tieáp lôùn nhaát seõ laø:
2
4τ2xy + ( σ x − σ y ) ≤ [ σ ]
(6.8)
σx = σ y = 0 τ xy ≠ 0 τ xy
Trong tröôøng hôïp TTÖS tröôït thuaàn tuùy, , coøn , kyù hieäu laø τ, thì ñieàu kieän (6.8) trôû neân
2τ ≤ [ σ]
(6.9)
τ≤
[σ]
hay 2 (6.10)
σ x = σ, σ y = 0 τ xy = τ
Trong tröôøng hôïp TTÖS phaúng ñaëc bieät, , thì ñieàu kieän (6.8) trôû neân
4 τ2 + σ 2 ≤ [ σ ]
(6.11)
2- Giaû thuyeát theá naêng bieán ñoåi hình daïng

Giaû thuyeát naøy coøn coù caùc teân goïi laø giaû thuyeát naêng löôïng, giaû thuyeát beàn thöù IV, giaû thuyeát beàn Von–Mises. Theo giaû
thuyeát naøy thì yeáu toá chuû yeáu khieán vaät lieäu bò phaù huûy laø phaàn naêng löôïng laøm cho vaät theå bò thay ñoåi veà hình daùng. Khi vaät bò
bieán daïng, naêng löôïng cuûa ngoaïi löïc ñöôïc vaät tích luõy vaø goïi laø theá naêng bieán daïng cuûa noù, vì vaäy trong teân goïi cuûa giaû thuyeát,
thay vì chöõ “naêng löôïng”, thì ngöôøi ta hay duøng chöõ “theá naêng”. Theo giaû thuyeát naøy thì öùng suaát töông ñöông cuûa moät traïng thaùi
öùng suaát phöùc ñöôïc chöùng minh tính theo bieåu thöùc sau:
1
σ tñIV =

( σ1 − σ2 )2 + ( σ2 − σ3 )2 + ( σ3 − σ1 )2 
2 (6.12)
Trong tröôøng hôïp TTÖS phaúng, cho raèng σ3 = 0 , σ1 vaø σ2 khaùc khoâng, bieåu thöùc (6.12) trôû neân
σ tñIV = σ12 + σ22 − σ1σ2

(6.13)
Trong tröôøng hôïp TTÖS tröôït thuaàn tuùy σ1 = τ, σ2 = −τ thì bieåu thöùc (6.13) trôû neân:
σ tñIV = 3.τ
(6.14)
Vaäy ñieàu kieän beàn trôû neân
3τ ≤ [ σ]
(6.15)
hay ñieàu kieän beàn coù daïng:
τ≤
[σ]
3 (6.16)
σ x = σ, σ y = 0, τ xy = τ
Trong tröôøng hôïp TTÖS phaúng ñaëc bieät, , thì theo coâng thöùc (5.29) ta coù:
σ 1
σ1 = σmax = + 4 τ 2 + σ2
2 2
σ 1
σ2 = σ min = − 4 τ2 + σ 2
2 2
Bieåu thöùc σtñIV cho TTÖS phaúng ñaëc bieät, töø coâng thöùc (6.13), trôû neân:
σ tñIV = 3τ2 + σ2
(6.17)
Vaäy ñieàu kieän beàn cho tröôøng hôïp TTÖS phaúng ñaëc bieät theo giaû thuyeát beàn theá naêng bieán ñoåi hình daïng laø:
3τ2 + σ2 ≤ [ σ]
(6.18)
6.2.3 Tröôøng hôïp vaät lieäu doøn

Giaû thuyeát beàn ñoái vôùi vaät lieäu doøn ñöôïc söû duïng nhieàu hôn caû laø giaû thuyeát beàn Mohr, hay coøn goïi laø giaû thuyeát traïng thaùi
giôùi haïn. Giaû thuyeát beàn Mohr cho raèng yeáu toá quyeát ñònh ñoä beàn laø giaù trò vaø daáu cuûa öùng suaát chính lôùn nhaát σ1 vaø öùng suaát
chính nhoû nhaát σ3 . ÖÙng suaát chính giöõa hai öùng suaát treân, σ2 , aûnh höôûng khoâng ñaùng keå ñeán ñoä beàn. Thöïc nghieäm cho thaáy sai
soá do vieäc boû aûnh höôûng gaây bôûi σ2 lôùn nhaát laø 12 ÷ 15%. Hình 6.3 bieåu thò hai voøng troøn Mohr giôùi haïn: voøng troøn öùng vôùi traïng
thaùi giôùi haïn khi keùo ñuùng taâm vaø voøng troøn giôùi haïn khi neùn ñuùng taâm. Nhöõng traïng thaùi giôùi haïn trung gian theå hieän baèng caùc
voøng troøn naèm trong khoaûng giöõa hai voøng troøn ñoù. Ñöôøng bao cuûa caùc voøng troøn giôùi haïn cho ta vuøng beàn. Theo giaû thuyeát naøy
thì moïi TTÖS phaúng coù voøng troøn Mohr naèm trong ñöôøng giôùi haïn cuûa bieåu ñoà treân hình 6.3 ñeàu seõ ñaûm baûo ñieàu kieän beàn vaø
ngöôïc laïi. Ñöôøng giôùi haïn beàn ñöôïc xaây döïng moät caùch ñôn giaûn nhö treân hình 6.3. Döïa treân cô sôû thieát laäp vuøng beàn thì ñieàu
kieän beàn cuûa moät traïng thaùi öùng suaát coù caùc öùng suaát chính σ1 , σ3 theå hieän nhö sau:
σbk
σ1 − σ3 ≤ σbk
σbn
(6.19)
ÖÙng suaát töông ñöông theo giaû thuyeát beàn Mohr:
σ tñ = σ1 − γ σ3 ≤ [ σ]k
(6.20)
trong ñoù: σbk , σbn - giôùi haïn beàn keùo vaø giôùi haïn beàn neùn
γ = σbk / σbn
Hình 6.3: Bieåu ñoà giôùi haïn beàn theo giaû thuyeát Mohr
6.3 CAÙC YEÁU TOÁ AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN PHÖÔNG PHAÙP XAÙC ÑÒNH ÖÙNG SUAÁT VAØ CHÆ TIEÂU BEÀN
Trong chöông 5 chuùng ta ñaõ thaáy, taïi moãi ñieåm coù voâ soá öùng suaát vaø quan heä giöõa öùng suaát cuûa caùc ñieåm treân moãi maët caét
phuï thuoäc heä noäi löïc treân maët caét aáy. Quan heä giöõa caùc thaønh phaàn noäi löïc vaø caùc thaønh phaàn öùng suaát bieåu thò bôûi pheùp toaùn tích
phaân (caùc coâng thöùc 5.14). Ñieàu khoù khaên ôû ñaây laø bieåu thöùc döôùi daáu tích phaân trong caùc coâng thöùc (5.14) laïi laø caùc öùng suaát, laø
caùc ñaïi löôïng caàn tìm. Vaäy quan heä giöõa caùc thaønh phaàn öùng suaát vôùi noäi löïc, vaø do ñoù laø quan heä vôùi caùc ngoaïi löïc, seõ ñöôïc bieåu
thò bôûi caùc haøm vi phaân. Lôøi giaûi chuùng seõ phuï thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän bieân. Ñeå ñôn giaûn, khi tìm moái quan heä giöõa öùng suaát vôùi
heä ngoaïi löïc, trong kyõ thuaät, ngöôøi ta quy caùc tröôøng hôïp thöïc teá thaønh ba loaïi:
1- ÖÙng suaát taïi caùc ñieåm tieáp xuùc giöõa vaät khaûo saùt vaø vaät taùc duïng löïc leân vaät khaûo saùt, töùc taïi caùc ñieåm taùc duïng cuûa ngoaïi löïc.
2- ÖÙng suaát taïi caùc ñieåm naèm xa vuøng taùc duïng cuûa ngoaïi löïc leân vaät theå ñöôïc quy öôùc coù hình daùng daïng thanh.
3- ÖÙng suaát taïi caùc ñieåm naèm xa vuøng taùc duïng cuûa ngoaïi löïc ñoái vôùi vaät theå coù hình daïng phaúng (töùc coù kích thöôùc hai chieàu lôùn so vôùi
kích thöôùc coøn laïi), vaø vaät theå daïng khoái (kích thöôùc caû ba chieàu xaáp xæ nhau).
Trong giaùo trình naøy ta chæ ñeà caäp ñeán 2 loaïi ñaàu, trong ñoù loaïi thöù hai seõ trình baøy trong chöông 7, loaïi thöù nhaát trình baøy
trong muïc 6.3.2 döôùi ñaây.
6.3.2 ÖÙng suaát taïi ñieåm tieáp xuùc

1- ÖÙng suaát daäp
Khi quyõ tích caùc ñieåm tieáp xuùc giöõa vaät khaûo saùt vôùi vaät gaây ra taùc duïng löïc leân vaät khaûo saùt taïo thaønh moät beà maët thì öùng
suaát taïi caùc ñieåm tieáp xuùc ñöôïc goïi laø öùng suaát daäp. Ñeå tính öùng suaát daäp, ngöôøi ta giaû thieát chuùng chæ coù thaønh phaàn öùng suaát
phaùp theo phöông phaùp tuyeán cuûa maët tieáp xuùc, vaø löïc taùc duïng, kyù hieäu P, phaân boá ñeàu treân beà maët tieáp xuùc. Khi naøy giaù trò öùng
suaát daäp ñöôïc tính theo coâng thöùc sau:
P
σd =
Ad
(6.21)
trong ñoù: Ad - dieän tích cuûa hình chieáu maët bò daäp leân phöông vuoâng goùc vôùi phöông taùc duïng löïc. Trong tröôøng hôïp maët daäp laø
nöûa maët truï ñöôøng kính d, chieàu cao h (H.6.4) thì dieän tích Ad tính theo coâng thöùc:
Ad = d.h
(6.22)
Giaù trò öùng suaát daäp cho pheùp kyù hieäu [ σd ] .
Hình 6.4: Phöông löïc taùc duïng leân maët truï
2- ÖÙng suaát tieáp xuùc

Khi quyõ tích caùc ñieåm tieáp xuùc giöõa vaät khaûo saùt vaø vaät gaây ra taùc duïng löïc leân vaät khaûo saùt laø ñieåm hoaëc ñöôøng thì öùng
suaát phaùp taïi ñieåm tieáp xuùc ñöôïc goïi laø öùng suaát tieáp xuùc, kyù hieäu laø σtx . Trong tröôøng hôïp hai maët truï tieáp xuùc nhau theo ñöôøng
sinh (H.6.5), thì σtx ñöôïc tính theo coâng thöùc sau:
P E
σ tx = 0, 418 .
b ρ
(6.23)
vôùi: ρ - baùn kính cong töông ñöông
1 1 1
= ±
ρ ρ1 ρ2
(6.24)
ρ1 , ρ2
- baùn kính cong 2 beà maët tieáp xuùc;
daáu (+) duøng khi 2 beà maët tieáp xuùc ngoaøi (H.6.5a);
Hình 6.5: Hai maët truï tieáp xuùc theo ñöôøng sinh
daáu (–) duøng khi 2 beà maët tieáp xuùc trong (H.6.5b);
E - moâñun ñaøn hoài töông ñöông:
2 E1 E2
E=
E1 + E2
(6.25)
E1 , E2
- moâñun ñaøn hoài cuûa vaät lieäu laàn löôït cuûa oáng truï 1 vaø 2;
P - löïc neùn; b - chieàu daøi ñöôøng tieáp xuùc.
Giaù trò öùng suaát tieáp xuùc cho pheùp kyù hieäu [ σtx ] .
Beân caïnh vieäc söû duïng öùng suaát tieáp xuùc σtx ñeå kieåm tra beàn, ngöôøi ta coøn duøng giaù trò cuûa öùng suaát tieáp tuyeán beà maët lôùn
nhaát ñeå kieåm tra beàn. Giaù trò naøy goïi laø öùng suaát beà maët, kyù hieäu laø τtx . Giaù trò cho pheùp cuûa öùng suaát beà maët ñöôïc kyù hieäu laø
[ τtx ] .
3- Ñoä cöùng beà maët
Ñeå ñaùnh giaù moät caùch ñôn giaûn, nhanh choùng ñoä beàn cuûa vaät lieäu cuûa chi tieát khaûo saùt maø khoâng phaù huûy chuùng ngöôøi ta
duøng ñoä cöùng cuûa beà maët. Ñoä cöùng beà maët laø khaû naêng choáng laïi söï bieán daïng deûo cuûa vaät lieäu khi taùc duïng moät löïc vaøo lôùp beà
maët cuûa chuùng. Trong kyõ thuaät thöôøng duøng 2 loaïi ñôn vò ño ñoä cöùng beà maët sau:
a) Ñoä cöùng Brinell, ñôn vò ño kyù hieäu laø HB, ñöôïc xaùc ñònh bôûi ñöôøng kính d veát loõm treân beà maët chi tieát sau khi ta aán vieân
bi theùp cöùng coù ñöôøng kính D baèng moät löïc P.
2P
HB =
Khi naøy:
(
πD D − D2 − d2 ) (6.26)
b) Ñoä cöùng Rocwell, ñôn vò ño kyù hieäu laø HRA, HRB, HRC, ñöôïc xaùc ñònh bôûi chieàu saâu veát loõm cuûa vieân bi theùp (khi duøng
kyù hieäu HRB) hay muõi kim cöông hình noùn (khi duøng kyù hieäu HRA hoaëc HRC) bôûi taûi troïng P = Po + P1 ).
trong ñoù: Po = 10kG - löïc ban ñaàu;
P1
= 90 kG khi duøng kyù hieäu HRB;
P1
= 140 kg khi duøng kyù hieäu HRC;
P1
= 50 kG khi duøng kyù hieäu HRA.
Bieát ñöôïc ñoä cöùng beà maët, ngöôøi ta seõ suy ra giaù trò caùc öùng suaát giôùi haïn bôûi caùc coâng thöùc kinh nghieäm. Ví duï, ñoái vôùi
theùp caùcbon - gang: σb = 0, 36 HB , ñoái vôùi theùp hôïp kim σb = (0, 33 ÷ 0, 35) HB ….
6.4 HIEÄN TÖÔÏNG MOÛI

6.4.1 Caùc khaùi nieäm
Thöïc nghieäm cho thaáy khi vaät lieäu chòu taûi troïng bieán ñoåi coù chu kyø thì seõ bò hö hoûng sau moät soá chu kyø laøm vieäc maëc duø
giaù trò öùng suaát lôùn nhaát nhoû hôn raát nhieàu so vôùi caùc giaù trò giôùi haïn xaùc ñònh töø thöïc nghieäm.
Hieän töôïng naøy ñöôïc goïi laø hieän töôïng moûi. Nguyeân nhaân hoûng khi moûi laø do caùc veát nöùt xuaát hieän khi taûi troïng bieán thieân
coù chu kyø sau moät soá chu kyø taùc ñoäng leân vaät khaûo saùt.
Caùc vaät lieäu seõ bò phaù huûy khi chöa coù bieán daïng dö, gioáng nhö vaät lieäu gioøn.
Söï bieán thieân cuûa öùng suaát (sau naøy ta kyù hieäu laø σ chung cho caû öùng suaát phaùp vaø öùng suaát tieáp) trong moät chu kyø goïi laø
moät chu trình öùng suaát. Vì baát kyø haøm coù chu kyø naøo cuõng ñöôïc coi laø toå hôïp cuûa caùc haøm tuaàn hoaøn neân sau naøy ta chæ khaûo saùt
daïng tuaàn hoaøn cuûa chu trình öùng suaát. Ta quy ñònh moät soá teân goïi sau (H.6.6):
- Giaù trò öùng suaát lôùn nhaát, kyù hieäu laø σmax ; giaù trò öùng suaát nhoû nhaát, kyù hieäu laø σmin .
Hình 6.6: Caùc ñaëc tröng cuûa chu trình öùng suaát
- Bieân ñoä öùng suaát, kyù hieäu laø σa

σ max − σ min
σa =
2 (6.27)
- ÖÙng suaát trung bình, kyù hieäu laø σm

Hình 6.7: Caùc loaïi chu trình öùng suaát
σ max + σ min
σm =
2 (6.28)
- Heä soá baát ñoái xöùng, kyù hieäu laø r:
σmin
r=
σ max
(6.29)
Theo giaù trò cuûa r, ta coù moät soá loaïi chu trình ñaëc bieät sau:
- Khi r = –1 (H.6.7a): chu trình ñoái xöùng, luùc naøy σmax = −σmin = σ a
- Khi r = 0 (H.6.7b): chu trình maïch ñoäng döông, luùc naøy σmin = 0
- Khi r = ∞ (H.6.7c): chu trình maïch ñoäng aâm, luùc naøy σmax = 0 ;
- Khi r = 1 (H.6.7d): chu trình haèng, luùc naøy öùng suaát khoâng ñoåi.
6.4.2 Ñöôøng cong moûi. Bieåu ñoà giôùi haïn moûi

1- Ñöôøng cong moûi
Ñeå xaùc ñònh ñoä beàn moûi, ngöôøi ta cho thanh maãu, laøm baèng moät loaïi vaät
lieäu cho tröôùc, chòu taûi troïng bieán ñoåi theo moät chu trình r vaø giaù trò bieân ñoä σa cho
ñeán khi thanh bò phaù huûy ñeå xaùc ñònh soá chu kyø N maø thanh maãu chòu ñöôïc. Sau
ñoù thay ñoåi giaù trò σa vaø xaùc ñònh giaù trò N töông öùng. Caùc keát quaû thu ñöôïc cho ta
σa − N cho tröôùc, vaø giaù trò r cho tröôùc. Ñoà thò
ñoà thò cuûa loaïi vaät lieäu
σa − N
(H.6.8) xaây döïng nhö vaäy ñöôïc goïi laø ñöôøng cong moûi. Khaûo saùt caùc ñöôøng
cong moûi ngöôøi ta nhaän thaáy, ñöôøng cong moûi cuûa caùc loaïi theùp coù ñöôøng tieäm
caän. Giaù trò öùng suaát öùng vôùi ñöôøng tieäm caän cuûa ñöôøng cong moûi ñöôïc goïi laø
giôùi haïn moûi daøi haïn, ñoù laø giaù trò öùng suaát lôùn nhaát maø vaät lieäu coù theå chòu ñöïng
vôùi soá chu trình voâ haïn maø khoâng Hình 6.8: Ñöôøng cong moûi bò hö hoûng. Ñöôøng cong moûi cuûa theùp coù ñöôøng
7
tieäm caän khi soá chu kyø N ≥ 10 . Ñöôøng cong moûi cuûa caùc vaät lieäu khaùc theùp thì khoâng coù ñöôøng tieäm caän. Ngöôøi ta quy ñònh laáy
giaù trò σa khi N = 5.108 laøm giaù trò giôùi haïn moûi daøi haïn cho caùc loaïi vaät lieäu khaùc theùp. Giôùi haïn moûi daøi haïn öùng vôùi chu trình
7 8
coù heä soá baát ñoái xöùng r ñöôïc kyù hieäu laø σr . Caùc giaù trò No = 10 ñoái vôùi vaät lieäu theùp vaø No = 5.10 cuûa vaät lieäu khaùc theùp goïi laø
soá chu kyø cô sôû. Khi soá chu kyø laøm vieäc N nhoû hôn No thì öùng suaát lôùn nhaát ñeå khi vaät lieäu laøm vieäc N chu kyø bò hoûng goïi laø giôùi
haïn moûi ngaén haïn, kyù hieäu σ N . Thöïc nghieäm cho thaáy quan heä giöõa giôùi haïn moûi daøi haïn vaø giôùi haïn moûi ngaén haïn theo coâng
thöùc sau:
No
σ N = σr m
N (6.30)
σa σ ai
Trong tröôøng hôïp bieán thieân k giaù trò maø moãi giaù trò , vôùi
σa
i = 1, …, k, ñöôïc laëp ni laàn, ngöôøi ta quy ñoåi quaù trình naøy thaønh moät quaù trình töông ñöông coù baèng giaù trò lôùn nhaát trong soá
σ ai
caùc (kyù hieäu laø σmax ). Khi naøy soá chu kyø laøm vieäc cuûa quaù trình töông ñöông ñöôïc tính theo coâng thöùc sau:
k m
 σ ai 
Ntñ = ∑ 
σ
i =1  max
 ni
 (6.31)
Hoaëc quaù trình töông ñöông cho raèng coù soá chu kyø laøm vieäc baèng ∑ n , coù öùng suaát töông ñöông tính theo coâng thöùc sau:
i
σ tñ = m
∑ σ .nm
ai i
∑n i
(6.32)
2- Bieåu ñoà giôùi haïn moûi
Nhö vaäy khaûo saùt 1 loaïi vaät lieäu cho tröôùc, thì moãi giaù trò r, ta coù ñöôïc caëp giaù trò ( a m ) , öùng vôùi giôùi haïn moûi. Bieåu ñoà
σ ,σ
σa − σm
giôùi haïn moûi cho moïi giaù trò r (H.6.9) ñöôïc goïi laø bieåu ñoà giôùi haïn moûi. Sau ñaây ta seõ chöùng minh caùc ñieåm naèm treân
cuøng 1 tia keû töø goác bieåu ñoà giôùi haïn moûi coù cuøng giaù trò heä soá baát ñoái xöùng.
Hình 6.9: Bieåu ñoà giôùi haïn moûi
σa
σm
Thaät vaäy, xeùt 2 ñieåm L, M1 treân cuøng 1 tia OM1 (H.6.9) thì chuùng coù cuøng tyû soá , maët khaùc vì:
σ σ − σ a 1 − σa / σm
r = min = m =
σ max σm + σ a 1 + σ a / σm
(6.33)
Vaäy heä soá r cuûa 2 ñieåm seõ nhö nhau.
Ñieåm M1 naèm treân ñöôøng cong moûi laø ñieåm giôùi haïn. Ñieåm L naèm döôùi ñöôøng cong moûi cho ta chu trình öùng suaát an toaøn.
Vaäy heä soá an toaøn moûi cuûa ñieåm L, kyù hieäu laø nr, tính theo coâng thöùc sau:
( σm ) M1 OM1
nr = =
( σm ) L OL
(6.34)
Bieåu ñoà giôùi haïn moûi ñöôïc veõ gaàn ñuùng nhôø 2 ñöôøng sau (H.6.10):
σ σ 
E o , o 
- Ñöôøng AE coù toïa ñoä ñieåm A(0, σ−1 ) vaø ñieåm  2 2  ;
C ( σ ch , 0 )
- Ñöôøng CD keû töø C nghieâng goùc 45o so vôùi truïc hoaønh. Vôùi ñieåm , caùc ñieåm naèm treân ñöôøng CD bieåu thò caùc chu
σ ch
trình coù öùng suaát cöïc ñaïi baèng giôùi haïn chaûy . Ví duï ñieåm M coù öùng suaát cöïc ñaïi:
σ max = σ m + σ a = ON + NM = ON + NC = σ ch
6.4.3 Caùch tính ñoä beàn moûi

1- Bieåu ñoà giôùi haïn moûi thöïc teá
Thöïc nghieäm cho thaáy giôùi haïn moûi phuï thuoäc khoâng nhöõng vaøo heä soá baát ñoái xöùng r maø coøn phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá
khaùc nhö söï taäp trung öùng suaát, chaát löôïng beà maët, kích thöôùc tuyeät ñoái cuûa chi tieát. Ñeå xeùt ñeán caùc aûnh höôûng cuûa caùc yeáu toá ñoù,
ngöôøi ta duøng ñeán heä soá thöïc teá αr, vôùi:
σr
αr = >1
σ rt
(6.35)
trong ñoù: σr - giôùi haïn moûi cuûa chi tieát maãu;
σrt - giôùi haïn moûi cuûa chi tieát thöïc.
Thöïc nghieäm cho thaáy αr nhö nhau cho moïi loaïi r. Luùc naøy treân
bieåu ñoà giôùi haïn moûi (H.6.10) ta chia caùc tung ñoä (bieåu thò bieân ñoä)
cuûa caùc ñieåm treân AE cho heä soá αr. Ta ñöôïc ñöôøng A'E' vaø ñöôøng naøy caét
DC taïi D'. Bieåu ñoà giôùi haïn moûi thöïc teá giôùi haïn bôûi ñöôøng A'D'C.
2- Xaùc ñònh ñoä beàn moûi
Ñoä beàn moûi ñöôïc xaùc ñònh bôûi heä soá an toaøn moûi nr so vôùi heä soá
an toaøn moûi cho pheùp [nr] theo ñieàu kieän:
nr ≥ [ nr ]
(6.36)
Caùch tính nr nhö sau. Cho chu trình öùng suaát khaûo saùt bieåu thò bôûi
Hình 6.10: Bieåu ñoà giôùi haïn moûi gaàn ñuùng
ñieåm L treân hình 6.10. Ta gaëp caùc tröôøng hôïp sau.
a) Khi tia OL caét ñöôøng D'C: giôùi haïn beàn laø giôùi haïn chaûy σch coøn öùng suaát lôùn nhaát cuûa chu trình öùng suaát bieåu thò bôûi
ñieåm L:
( σmax ) = σa + σm
Vaäy heä soá an toaøn
σ ch
nr =
σ a + σm
(6.37)
b) Khi tia OL caét ñöôøng A'D' thì giôùi haïn beàn seõ laø giôùi haïn moûi.
gh
Kyù hieäu caùc öùng suaát cuûa ñieåm naèm treân ñöôøng A'D' coù cuøng heä soá baát ñoái xöùng vôùi ñieåm L (ñieåm K treân hình 6.10) laø σa
gh
vaø σm . Theo ñònh nghóa heä soá an toaøn (coâng thöùc 6.34) ta coù:
gh
σm σ agh
nr = nr =
σm σa
vaø
gh gh
= nr σ m
Vaäy: σm
; σa = nr σa (6.38)
gh gh
Maët khaùc σ a , σm laø toïa ñoä caùc ñieåm naèm treân ñöôøng A'D', seõ thoûa maõn phöông trình:
1  2σ −1 − σ o  gh σ−1
σ agh = −   σm +
αr  σo  αr
(6.39)
Cho bieåu thöùc (6.38) vaøo (6.39) ta ñöôïc:
1  2σ −1 − σ o  σ −1
nr σ a = −   nr .σm +
αr  σo  αr
σ −1
nr =
 2σ −1 − σ o 
αrσa +   σm
 σo 
Suy ra: (6.40)
c) Khi öùng suaát taïi ñieäm khaûo saùt coù caû hai thaønh phaàn öùng suaát phaùp vaø öùng suaát tieáp, caùc heä soá an toaøn cho thaønh phaàn
öùng suaát phaùp (kyù hieäu laø nσ) vaø cho thaønh phaàn öùng suaát tieáp (kyù hieäu laø nτ) ñöôïc tính töông töï nhö trình baøy ôû muïc a) vaø b) treân.
AÙp duïng giaû thuyeát öùng suaát tieáp lôùn nhaát hoaëc giaû thuyeát theá naêng bieán ñoåi hình daïng, ta ñöôïc heä soá an toaøn cho öùng suaát toaøn
phaàn:
nσ .nτ
nr =
nσ2 + nτ2
(6.41)
6.5 HIEÄN TÖÔÏNG TAÄP TRUNG ÖÙNG SUAÁT

Ñeå ñôn giaûn, caùc coâng thöùc tính öùng suaát cuûa caùc ñieåm thuoäc vaät theå thöôøng ñöôïc tính cho tröôøng hôïp caùc vaät theå coù hình
daïng ñôn giaûn. Ví duï, neáu vaät theå daïng thanh thì tieát dieän cuûa thanh doïc theo truïc thanh hoaëc khoâng thay ñoåi hoaëc thay ñoåi moät
caùch töø töø. Tuy nhieân thöïc nghieäm vaø lyù thuyeát chöùng minh cho thaáy raèng taïi nhöõng nôi maø kích thöôùc vaät theå thay ñoåi ñoät ngoät
thì öùng suaát lôùn hôn ñaùng keå so vôùi caùc ñieåm ôû nôi khaùc. Hieän töôïng naøy goïi laø hieän töôïng taäp trung öùng suaát. Tyû leä giöõa giaù trò
öùng suaát lôùn nhaát (σmax) taïi nôi coù hieän töôïng taäp trung öùng suaát so vôùi giaù trò tính khi giaû thieát khoâng coù söï thay ñoåi kích thöôùc ñoät
ngoät (σt) ñöôïc goïi laø heä soá taäp trung öùng suaát vaø kyù hieäu laø K. Taïi cuøng moät ñieåm, heä soá taäp trung ñoái vôùi öùng suaát phaùp khaùc vôùi
heä soá taäp trung ñoái vôùi öùng suaát tieáp, vì vaäy ta coù hai kyù hieäu töông öùng K σ vaø K τ :
σmax τmax
Kσ = Kτ =
σt τt
; (6.42)
Hình 6.11: Hieän töôïng taäp trung öùng suaát
Treân hình 6.11 cho ví duï tröôøng hôïp taäp trung öùng suaát cuûa taám chòu keùo coù khoeùt loã ôû giöõa. Taïi tieát dieän coù beà roäng b bò
giaûm löôïng a do loã khoeùt thì öùng suaát keùo tính σt xaùc ñònh bôûi coâng thöùc:
P
σt =
(b − a) t
trong ñoù: t laø beà daøy cuûa taám.
Lyù thuyeát ñaøn hoài chöùng minh ñöôïc raèng khi b >> a thì σmax gaáp 3 laàn σt töùc K σ = 3 .
Giaù trò heä soá taäp trung öùng suaát phuï thuoäc daïng hình hoïc cuûa söï thay ñoåi tieát dieän, loaïi taûi troïng, loaïi vaät lieäu. Caùc giaù trò
naøy ñöôïc xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm hay lyù thuyeát, vaø cho trong caùc soå tay kyõ thuaät. Ta coù theå hình dung söï taäp trung öùng suaát
baèng caùch veõ caùc "ñöôøng löïc" (H.6.12). ÖÙng suaát coù giaù trò caøng lôùn ôû nôi caùc ñöôøng löïc caøng sít vôùi nhau. Vì vaäy nôi thay ñoåi tieát
dieän coù baùn kính cong caøng nhoû thì söï taäp trung öùng suaát caøng lôùn, ví duï treân hình 6.12a loã khoeùt B seõ cho heä soá taäp trung öùng
suaát lôùn hôn taïi nôi coù loã khoeùt A, maëc duø beà ngang 2 loã khoeùt nhö nhau.
Hình 6.12: Ñöôøng löïc
Treân hình 6.13. trình baøy moät soá daïng thay ñoåi tieát dieän thöôøng gaëp trong kyõ thuaät.
Hình 6.13: Caùc daïng thay ñoåi kích thöôùc tieát dieän thanh
Khi giaù trò öùng suaát lôùn nhaát σmax ôû vuøng taäp trung öùng suaát ñaït tôùi giôùi haïn σch (ñoái vôùi vaät lieäu deûo), thì taïi vuøng naøy seõ
xuaát hieän bieán daïng deûo. Mieàn bieán daïng deûo lôùn leân khi taûi troïng taêng leân, song chieám moät vuøng raát beù trong toaøn boä vaät theå, do
vaäy ñoä beàn cuûa vaät khoâng bò aûnh höôûng. Chính vì vaäy ñoái vôùi vaät lieäu deûo chòu taûi troïng tónh ngöôøi ta khoâng quan taâm tôùi hieän
töôïng taäp trung öùng suaát. Ñoái vôùi vaät lieäu gioøn, khi öùng suaát σmax ñaït tôùi giôùi haïn beàn σb thì taïi ñaáy seõ xuaát hieän caùc veát nöùt. Caùc
veát nöùt teá vi seõ thuùc ñaåy quaù trình taäp trung öùng suaát khieán giaù trò öùng suaát cöïc ñaïi σmax taêng leân laøm cho veát nöùt caøng lôùn vaø ñöa
ñeán söï phaù huûy vaät theå. Hieän töôïng töông töï cuõng xaûy ra neáu taûi troïng taùc ñoäng laø taûi troïng ñoäng. Do vaäy, neáu vaät lieäu gioøn hay vaät
lieäu baát kyø maø chòu taûi troïng ñoäng thì ta phaûi chuù yù giaûm taùc ñoäng cuûa hieän töôïng taäp trung öùng suaát baèng caùch haïn cheá söï bieán thieân
hình daïng cuûa vaät theå moät caùch ñoät ngoät.

1. Haõy trình baøy phöông phaùp laäp ñoà thò σ – ε.
2. Ñaëc tröng cô hoïc cuûa vaät lieäu ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng ñaïi löôïng naøo. YÙ nghóa vaät lyù cuûa chuùng.
3. Haõy phaân bieät khaùi nieäm öùng suaát nguy hieåm vaø öùng suaát cho pheùp.
4. Ñieàu kieän beàn theå hieän bôûi bieåu thöùc theá naøo.
5. Caùc giaû thuyeát beàn ñöôïc ñöa ra nhaèm muïc ñích gì.
6. Giaû thuyeát beàn naøo phuø hôïp ñoái vôùi vaät lieäu deûo vaø giaû thuyeát beàn naøo phuø hôïp ñoái vôùi vaät lieäu gioøn.
7. Haõy phaân bieät hai khaùi nieäm öùng suaát daäp vaø öùng suaát tieáp xuùc.
8. Khaùi nieäm ñoä cöùng beà maët ñöôïc ñöa ra nhaèm muïc ñích gì. Coù bao nhieâu phöông phaùp theå hieän ñoä cöùng beà maët.
9. Hieän töôïng moûi laø gì. Phöông phaùp ñaùnh giaù ñoä beàn khi ta löu yù ñeán hieän töôïng moûi
10. Haõy phaân bieät khaùi nieäm giôùi haïn moûi daøi haïn vaø giôùi haïn moûi ngaén haïn vaø quan heä giöõa chuùng.
11. Phöông phaùp thieát laäp bieåu ñoà giôùi haïn moûi thöïc teá vaø phöông phaùp tính heä soá an toaøn moûi.
12. Vì sao trong kyõ thuaät, ñoái vôùi caùc chi tieát laøm vieäc trong tình traïng ñoøi hoûi coù söï an toaøn cho ngöôøi ta haïn cheá söï thay ñoåi kích
thöôùc ñoät ngoät khi thieát keá hình daïng cuûa chuùng.
Höôùng daãn giaûi baøi taäp

2
6.1. Cho ñieåm khaûo saùt thuoäc vaät lieäu deûo coù TTÖS laø tröôït thuaàn tuùy vôùi τ = 250kN / cm . Haõy kieåm
tra beàn theo giaû thuyeát beàn thöù III vaø thöù IV, bieát raèng [ σ] = 1200kN / cm2
Hình B.1
Soá thöù töï
coâng vieäc
(1) (2) (3)
[σ] = 600kN / cm2

Ta coù 2
2
Kieåm tra theo giaû thuyeát Vaäy, vôùi τ = 250kN / cm thì ñieàu kieän beàn theo giaû
1
beàn thöù III thuyeát beàn III, theå hieän bôûi coâng thöùc (6.10)
τ≤
[σ]
2 laø thoûa
[σ] = 629, 8kN / cm2

Ta coù 3
2
Kieåm tra theo giaû thuyeát Vaäy vôùi τ = 250kN / cm thì ñieàu kieän beàn theo giaû
2
beàn thöù IV thuyeát beàn IV, theå hieän bôûi coâng thöùc (6.16)
τ≤
[σ]
3 laø thoûa
6.2. Cho ñieåm khaûo saùt thuoäc vaät lieäu deûo coù TTÖS laø phaúng ñaëc bieät (H.B.1) vôùi
2 2
σ tñIII
σ = 11, 2kN / cm , τ = 1, 2kN / cm . Haõy xaùc ñònh vaø σtñIV .
Hình B.1
Soá thöù töï
coâng vieäc
(1) (2) (3)
Xaùc ñònh öùng suaát Söû duïng coâng thöùc (6.11), ta coù
1 töông ñöông theo giaû
thuyeát beàn thöù III σtñIII = 4 τ2 + σ2 = 4.1, 22 + 11, 22 = 11, 45kN / cm2
Xaùc ñònh öùng suaát Söû duïng coâng thöùc (6.17), ta coù:
2 töông ñöông theo giaû
thuyeát beàn thöù IV σtñIV = 3τ2 + σ2 = 3.1, 22 + 11, 22 = 11, 39kN / cm2
Chöông 7
TRAÏNG THAÙI ÖÙNG SUAÁT CAÙC ÑIEÅM
CUÛA THANH
7.1 CAÙC TIEÂN ÑEÀ CÔ SÔÛ

1- Ñaët vaán ñeà
Ñeå ñaùnh giaù khaû naêng laøm vieäc cuûa vaät theå, ta caàn xaùc ñònh caùc öùng suaát lôùn nhaát. Muoán vaäy ta caàn bieát ñöôïc traïng thaùi öùng suaát
cuûa moïi ñieåm thuoäc vaät. Nhö ñaõ trình baøy trong phaàn 1 muïc 5.2.1 chöông 5, ñeå bieát ñöôïc TTÖS taïi moãi ñieåm, ta caàn bieát ñöôïc öùng suaát
treân 3 maët caét vuoâng goùc nhau ñi qua ñieåm khaûo saùt.
Caàn nhaéc laïi moâ hình vaät theå nghieân cöùu trong giaùo trình laø thanh. Töø muïc 5.1.5 chöông 5 ta ñaõ bieát caùch xaùc ñònh caùc
thaønh phaàn noäi löïc treân maët caét vuoâng goùc vôùi truïc thanh sau khi bieát toaøn boä heä ngoaïi löïc. Vaán ñeà tieáp theo caàn ñöôïc giaûi quyeát
trong chöông naøy laø tìm caùc thaønh phaàn öùng suaát nhö haøm cuûa caùc thaønh phaàn noäi löïc vaø cuûa toïa ñoä. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy
ngöôøi ta phaûi keát hôïp khaûo saùt thöïc nghieäm vôùi daãn daét lyù thuyeát. Treân cô sôû caùc keát luaän ruùt ra ñöôïc töø thöïc nghieäm ngöôøi ta ñöa
ra caùc tieân ñeà veà quan heä giöõa noäi löïc vaø öùng suaát, giöõa öùng suaát vaø bieán daïng, vaø veà ñaëc ñieåm bieán daïng gaây bôûi caùc thaønh phaàn
noäi löïc.
2- Nguyeân lyù coäng taùc duïng

Nguyeân lyù coäng taùc duïng, hay coøn coù teân laø nguyeân lyù ñoäc laäp taùc duïng phaùt bieåu ôû daïng toång quaùt nhö sau:
"Taùc duïng cuûa moät heä löïc baèng toång taùc duïng cuûa caùc löïc thuoäc heä löïc". Vôùi nguyeân lyù naøy ta suy ra:
1- Bieåu ñoà noäi löïc cuûa moät heä ngoaïi löïc baèng toång bieåu ñoà noäi löïc cuûa töøng ngoaïi löïc.
2- ÖÙng suaát (bieán daïng) baèng toång öùng suaát (bieán daïng) gaây bôûi töøng thaønh phaàn noäi löïc rieâng reõ. Nhôø nhaän ñònh naøy maø vaán
ñeà xaùc ñònh öùng suaát (bieán daïng) ñöôïc taùch thaønh caùc baøi toaùn xaùc ñònh chuùng khi maø treân caùc maët caét treân suoát chieàu daøi thanh chæ
coù moät loaïi thaønh phaàn noäi löïc. Trong kyõ thuaät ngöôøi ta goïi tröôøng hôïp thanh chòu taùc duïng cuûa heä ngoaïi löïc sao cho treân caùc maët caét
chæ coù moät loaïi thaønh phaàn noäi löïc naøo ñoù laø tröôøng hôïp chòu löïc ñôn giaûn.
Caùc tröôøng hôïp chòu löïc ñôn giaûn coù caùc teân goïi sau:
a) Keùo (neùn) ñuùng taâm, khi treân maët caét chæ toàn taïi thaønh phaàn Nz ≠ 0. Neáu Nz > 0, thì thanh chòu keùo ñuùng taâm, khi Nz < 0 thì
thanh chòu neùn ñuùng taâm;
b) Uoán thuaàn tuùy, khi treân maët caét chæ toàn taïi thaønh phaàn Mx (hoaëc My) khaùc khoâng;
c) Xoaén thuaàn tuùy, khi treân maët caét chæ coù Mz khaùc khoâng;
d) Caét, khi treân maët caét, heä noäi löïc töông ñöông vôùi 1 löïc naèm trong maët caét coù ñöôøng taùc duïng ñi qua khoái taâm.
Khi treân maët caét heä noäi löïc chöùa töø 2 thaønh phaàn trôû leân thì ta noùi raèng thanh chòu löïc phöùc taïp. Ñeå tính öùng suaát (hay bieán
daïng) khi thanh chòu löïc phöùc taïp, ta tính öùng suaát (hay bieán daïng) gaây bôûi töøng thaønh phaàn noäi löïc, roài coäng caùc thaønh phaàn öùng
suaát (hay bieán daïng) töông öùng vôùi nhau. Rieâng trong tröôøng hôïp treân maët caét thanh heä noäi löïc cho löïc caét vaø ngaãu löïc moâmen
uoán cuøng naèm trong 1 maët quaùn tính chính trung taâm (Qy vaø Mx hay Qx vaø My) thì thöïc nghieäm cho thaáy khoâng theå duøng nguyeân
lyù ñoäc laäp taùc duïng. Tröôøng hôïp thanh chòu löïc nhö vöøa neâu treân, goïi laø chòu uoán ngang phaúng, ñöôïc xeùt rieâng.
3- Ñònh luaät Huùc

Trong kyõ thuaät ngöôøi ta coâng nhaän giaû thieát cho raèng trong quaù trình laøm vieäc thöïc teá thì ñaëc tính cô hoïc cuûa vaät lieäu tuaân
theo ñònh luaät Huùc (muïc 5.4 chöông 5), coù nghóa cho raèng quan heä giöõa öùng suaát vaø bieán daïng laø tuyeán tính vaø khoâng toàn taïi bieán
daïng dö sau khi ngoaïi löïc thoâi taùc duïng. Vaät lieäu tuaân theo ñònh luaät Huùc ñöôïc goïi laø vaät lieäu ñaøn hoài tuyeán tính. Löu yù caùc keát
quaû thöïc nghieäm (trình baøy trong phaàn 1 muïc 6.1 chöông 6) thì giaû thieát naøy chæ coù theå ñöôïc chaáp nhaän trong tröôøng hôïp giaù trò
bieán daïng vaø öùng suaát coøn beù. Do vaäy caùc coâng thöùc ñöôïc thieát laäp treân cô sôû ñònh luaät Huùc, bao goàm caùc coâng thöùc thieát laäp ñeå
tính öùng suaát ñöa ra trong chöông naøy, chæ ñuùng trong tröôøng hôïp thanh khaûo saùt döôùi taùc duïng cuûa taûi troïng coù bieán daïng beù.
4- Tieân ñeà maët caét ngang phaúng

Quy luaät bieán thieân giaù trò (hay goïi laø quy luaät phaân boá) cuûa caùc thaønh phaàn öùng suaát treân maët caét coù theå ñöôïc quy ñònh
tröôùc döïa vaø keát quaû quan saùt thöïc nghieäm veà ñaëc ñieåm bieán daïng. Moät trong hai tieân ñeà veà ñaëc ñieåm bieán daïng cuûa thanh ñöôïc
trình baøy trong muïc naøy laø tieân ñeà maët caét ngang phaúng nhö sau "Caùc ñieåm naèm treân cuøng moät maët caét vuoâng goùc vôùi tieáp tuyeán
truïc thanh tröôùc khi thanh bò bieán daïng thì seõ tieáp tuïc naèm trong cuøng moät maët phaúng vuoâng goùc vôùi tieáp tuyeán truïc thanh sau khi
thanh bò bieán daïng".
Nhôø tieân ñeà naøy maø khi thöïc hieän thí nghieäm, thay vì phaûi khaûo saùt söï di chuyeån cuûa moïi ñieåm naèm treân tieát dieän thì ta chæ
caàn khaûo saùt söï di chuyeån cuûa caùc ñieåm naèm treân chu vi cuûa hình phaúng tieát dieän baèng caùch khaûo saùt ñöôøng keû treân beà maët thanh
vuoâng goùc vôùi truïc thanh. Tieân ñeà naøy thöïc ra khoâng phuø hôïp cho tröôøng hôïp thanh ôû traïng thaùi chòu löïc uoán ngang phaúng.
5- Tieân ñeà caùc thôù doïc

Ñeå ñöa ra tieân ñeà naøy, ngöôøi ta quan nieäm thanh ñöôïc gheùp laïi bôûi caùc sôïi coù cuøng chieàu daøi, goïi laø caùc thôù doïc. Tieân ñeà
ñöôïc phaùt bieåu nhö sau: "Trong quaù trình thanh bò bieán daïng thì caùc thôù doïc khoâng xoâ ñaåy laãn nhau".
Nhôø tieân ñeà caùc thôù doïc maø ta cho raèng caùc thaønh phaàn öùng suaát gaây ra caùc bieán daïng naèm trong maët caét baèng khoâng, töùc
ta coù ñöôïc:
σ x = σ y = τ xy = 0
(7.1)
Vaäy khi nghieân cöùu laäp bieåu thöùc öùng suaát cuûa thanh ta chæ quan taâm thieát laäp bieåu thöùc cho caùc thaønh phaàn öùng suaát
σ z , τ zx , τ zy
(löu yù quy ñònh thieát laäp heä truïc toïa ñoä xyz nhö trong phaàn 1 muïc 5.4 chöông 5).
Keát hôïp hai tieân ñeà veà maët caét ngang phaúng vaø caùc thôù doïc cho pheùp chuùng ta nhaän ñònh raèng khi thanh bò bieán daïng thì
caùc tieát dieän thanh tröôùc khi thanh bò bieán daïng vuoâng goùc vôùi tieáp tuyeán truïc thanh (hay vuoâng goùc vôùi truïc thanh neáu truïc thanh
laø thaúng) seõ chuyeån ñoäng nhö moät hình phaúng raén tuyeät ñoái. Vaán ñeà laø caàn khaúng ñònh tieáp trong caùc tröôøng hôïp chòu löïc khaùc
nhau thì caùc tieát dieän thöïc hieän daïng chuyeån ñoäng naøo.
Trình töï chung ñeå laäp bieåu thöùc caùc thaønh phaàn öùng suaát coøn laïi cuûa thanh nhö sau:
Böôùc 1: Döïa vaøo quan heä giöõa caùc thaønh phaàn öùng suaát vaø thaønh phaàn noäi löïc (coâng thöùc 5.14) tieán haønh thí nghieäm quan
saùt quy luaät chuyeån ñoäng, töùc daïng chuyeån ñoäng, cuûa caùc tieát dieän cuûa thanh ôû caùc traïng thaùi chòu löïc maø taïo ra treân maët caét
thanh caùc thaønh phaàn öùng suaát töông öùng.
Böôùc 2: Thieát laäp bieåu thöùc bieán daïng nhö haøm cuûa chuyeån vò cuûa tieát dieän vaø toïa ñoä ñieåm khaûo saùt.
Böôùc 3: Söû duïng ñònh luaät Huùc (coâng thöùc 5.38) laäp bieåu thöùc öùng suaát nhö haøm cuûa chuyeån vò cuûa tieát dieän vaø toïa ñoä cuûa
ñieåm.
Böôùc 4: Söû duïng quan heä giöõa caùc thaønh phaàn noäi löïc vaø caùc thaønh phaàn öùng suaát (coâng thöùc 5.14) ñeå thieát laäp bieåu thöùc
cuûa chuyeån vò tieát dieän nhö haøm cuûa noäi löïc.
Böôùc 5: Sau khi coù haøm cuûa chuyeån vò phuï thuoäc vaøo noäi löïc, söû duïng bieåu thöùc thieát laäp ôû böôùc 3 ñeå vieát laïi bieåu thöùc öùng
suaát nhö haøm cuûa caùc thaønh phaàn noäi löïc treân tieát dieän vaø toïa ñoä cuûa ñieåm khaûo saùt.
Trong muïc 7.2.1. vaø phaàn 1 muïc 7.3.2 tieáp theo, khi thieát laäp bieåu thöùc tính öùng suaát phaùp σz vaø öùng suaát tieáp treân tieát dieän
troøn gaây bôûi thaønh phaàn noäi löïc Mz, ta seõ söû duïng trình töï vöøa neâu treân.
7.2 BIEÅU THÖÙC TÍNH ÖÙNG SUAÁT PHAÙP σZ

7.2.1 Laäp bieåu thöùc
Böôùc 1: Trong soá caùc coâng thöùc ôû (5.14) thì caùc coâng thöùc sau ñaây cho ta quan heä giöõa σz vôùi caùc thaønh phaàn noäi löïc:
∫
N z = σ z dA
A (a)
Mx = ∫ yσ dA z
A (b)
∫
M y = − xσ z dA
A (c)
AÙp duïng nguyeân lyù ñoäc laäp taùc duïng ta coù theå tính rieâng cho tröôøng hôïp chæ coù Nz khaùc khoâng, tính rieâng cho tröôøng hôïp chæ
coù Mx khaùc khoâng, vaø tính rieâng cho tröôøng hôïp My khaùc khoâng, töùc khaûo saùt caùc tröôøng hôïp chòu löïc ñôn giaûn ñoäc laäp nhau, roài
coäng caùc keát quaû σz cuûa ba tröôøng hôïp ñoù laïi vôùi nhau. Caùch thöïc hieän nhö vaäy raát hay gaëp trong caùc giaùo trình Söùc beàn vaät lieäu.
Ñeå ngaén goïn, trong giaùo trình naøy ta seõ xeùt tröôøng hôïp toång quaùt khi toàn taïi treân caùc maët caét cuûa thanh caû ba thaønh phaàn noäi löïc
Nz , Mx , M y
. Tröôøng hôïp thanh chòu löïc nhö vaäy coù teân laø chòu keùo (neùn) leäch taâm.
Khaûo saùt chuyeån ñoäng cuûa caùc tieát dieän thanh khi thanh chòu keùo (neùn) leäch taâm, khi bieán daïng thanh coøn beù thì thöïc
nghieäm cho pheùp giaû thieát chuyeån ñoäng cuûa chuùng laø hôïp cuûa ba chuyeån ñoäng cô baûn sau:
- Chuyeån ñoäng tònh tieán doïc theo truïc thanh (ñeå ñôn giaûn ta cho raèng truïc thanh tröôùc bieán daïng laø thaúng), chuyeån vò trong
chuyeån ñoäng naøy kyù hieäu laø dlo (H.7.1).
Hình 7.1: Chuyeån vò cuûa tieát dieän thanh chòu keùo leäch taâm
- Chuyeån ñoäng quay quanh truïc x, chuyeån vò quay theå hieän bôûi goùc quay dθ x .
dθ y
- Chuyeån ñoäng quay quanh truïc y vôùi chuyeån vò .
Böôùc 2. Thieát laäp bieåu thöùc bieán daïng daøi taïi moät ñieåm H coù toïa ñoä x, y cuûa tieát dieän: chuyeån vò cuûa ñieåm H laø hôïp cuûa
uur
chuyeån vò cuûa noù khi tieát dieän thöïc hieän ba chuyeån ñoäng. Ta kyù hieäu veùctô chuyeån vò cuûa ñieåm H laø δl H , thì
uur uur uur uur
δl H = δl H ( dlo ) + δl H ( dθ x ) + δl H ( dθ y )
(d)
uur
δl H ( dlo )
trong ñoù - chuyeån vò cuûa ñieåm H trong chuyeån ñoäng tònh tieán cuûa tieát dieän, coù phöông theo phöông cuûa truïc z, vaø coù giaù
trò:
δlH ( dlo ) = dlo
(e)
uur
δl H ( dθ x )
- chuyeån vò cuûa ñieåm H trong chuyeån ñoäng quay cuûa tieát dieän quanh truïc x. Moät caùch gaàn ñuùng ta coù theå cho
chuyeån vò naøy theo phöông truïc z, vaø coù giaù trò:
δlH ( dθ x ) = y.dθ x
(f)
uur
δl H ( dθ y )
- chuyeån vò cuûa ñieåm H trong chuyeån ñoäng quay cuûa tieát dieän quanh truïc y. Gaàn ñuùng, ta coù theå cho raèng chuyeån
δlH ( dθ y )
vò naøy theo phöông truïc z, löu yù chieàu döông quy ñònh nhö treân hình 7.1 thì giaù trò seõ coù daáu aâm
δlH ( dθ y ) = − x dθ y
(g)
Vaäy chuyeån vò cuûa ñieåm H, cho keát quaû cuûa (e) ÷ (g) vaøo bieåu thöùc d), seõ theo phöông z vaø coù giaù trò baèng:
δlH = dlo + ydθ x − xdθ y
(h)
Cho khoaûng caùch giöõa ñieåm H vôùi moät ñieåm laân caän keà noù theo phöông z tröôùc khi bieán daïng laø dz, thì bieán daïng daøi tuyeät
ñoái cuûa khoaûng caùch giöõa chuùng khi tieát dieän chöùa ñieåm H chuyeån ñoäng seõ ñöôïc xaùc ñònh bôûi bieåu thöùc h). Vaäy bieán daïng daøi
töông ñoái taïi H theo phöông z, töùc ε z , baèng:
δlH dlo dθ dθ y
εz = = + y x −x
dz dz dz dz (7.2)
Böôùc 3. Bieåu thò σ z nhö haøm cuûa chuyeån vò cuûa tieát dieän:
Töø coâng thöùc 3 trong coâng thöùc (5.38), löu yù caùc coâng thöùc (7.1) vaø (7.2) ta coù:
 dl dθ dθ y 
σz = E  o + y x − x 
 dz dz dz 
(7.3)
Böôùc 4. Laäp bieåu thöùc tính caùc chuyeån vò töông ñoái cuûa tieát dieän nhö haøm cuûa caùc thaønh phaàn noäi löïc: cho bieåu thöùc (7.3)
dlo dθ x dθ y
E, , ,
vaøo caùc coâng thöùc (a), (b), (c). Löu yù dz dz dz khoâng phuï thuoäc toïa ñoä cuûa ñieåm treân tieát dieän, vaäy caùc coâng thöùc (a) ÷ (c)
trôû neân:
dlo dθ x dθ y 
Nz = E
dz
A
∫ dA + E
A
dz ∫ dz
ydA − E
A

∫ x dA

dlo dθ x dθ y 
∫ ∫ ∫
2
Mx = E y dA + E y dA − E xy dA 
dz dz dz 
A A A

dl dθ dθ y
∫
M y = − E o x dA − E x xy dA + E ∫ x2 dA  ∫
dz dz dz 
A A A  (7.4)
Trong heä phöông trình (7.4) caùc bieåu thöùc tích phaân chính laø caùc ñaëc tröng hình hoïc cuûa maët caét. Vôùi caùch xaây döïng heä truïc toïa ñoä
theo quy ñònh trong phaàn 1 muïc 5.4 chöông 5 thì heä truïc oxyz laø heä truïc quaùn tính chính trung taâm. Ta coù:
∫ dA = A ; ∫ ydA = ∫ xdA = ∫ xydA = 0;
A A A A

∫ x dA = J ; ∫ y dA = J
2 2
y x 

A A (7.5)
chuù yù caùc keát quaû (7.5), thì heä (7.4) trôû neân:
dlo 
Nz = E .A 
dz

dθ x 
Mx = E .J x 
dz 
dθ y 
My = E .J y 
dz  (7.6)
dlo dθ x dθ y
, ,
Töø ba phöông trình (7.6) ta tìm ñöôïc 3 aån dz dz dz
dlo N z
=
dz EA (7.7)
dθ x Mx
=
dz EJ x
(7.8)
dθ y My
=
dz EJ y
(7.9)
Trong caùc coâng thöùc (7.7) ÷ (7.9) thì:
- EA goïi laø ñoä cöùng choáng keùo (neùn)
EJ x , EJ y
- goïi laø caùc ñoä cöùng choáng uoán
Böôùc 5. Vieát bieåu thöùc xaùc ñònh σz nhö haøm cuûa caùc thaønh phaàn noäi löïc: söû duïng caùc bieåu thöùc (7.7) ÷ (7.9) ta vieát laïi coâng
thöùc (7.3):
Nz M My
σz = +y x −x
A Jx Jy
(7.10)
7.2.2 Khaûo saùt phaân boá giaù trò σz treân tieát dieän
Coâng thöùc (7.10) cho thaáy giaù trò σz taïi moãi tieát dieän laø haøm baäc nhaát cuûa toïa ñoä x, y veà vò trí cuûa ñieåm khaûo saùt treân tieát
Nz , Mx , M y
dieän. Chuùng ta seõ khaûo saùt söï bieán thieân giaù trò σz treân tieát dieän gaây bôûi töøng thaønh phaàn noäi löïc vaø toå hôïp cuûa chuùng.
1- Keùo (neùn) ñuùng taâm

Sau ñaây ta seõ xeùt söï phaân boá öùng suaát treân tieát dieän khi chæ coù thaønh phaàn Nz khaùc khoâng. Neáu treân moïi maët caét cuûa thanh
chæ coù giaù trò cuûa Nz thì nhö trong phaàn 2 muïc 7.1 ta coù tröôøng hôïp thanh chòu löïc ñôn giaûn coù teân goïi laø chòu keùo (neùn) ñuùng taâm.
Khi treân maët caét chæ coù thaønh phaàn Nz khaùc khoâng, thì bieåu thöùc (7.10) trôû neân:
Nz
σz =
A (7.11)
Luùc naøy öùng suaát taïi moïi ñieåm treân maët caét nhö nhau, töùc noäi löïc Nz ñöôïc phaân boá ñeàu
nhö treân hình 7.2b. Trong thöïc teá, ta gaëp thanh chòu keùo (neùn) ñuùng taâm trong caùc tröôøng
hôïp sau:
Hình 7.2
Bieåu ñoà phaân boá σ z
a) Thanh chòu taûi troïng taùc duïng theo phöông doïc truïc.
b) OÁng truï thaønh moûng chòu aùp suaát.
Sau ñaây ta seõ thieát laäp bieåu thöùc öùng suaát cho tröôøng hôïp oáng truï thaønh moûng chòu aùp suaát. Seõ coù 2 loaïi oáng chòu aùp suaát:
oáng hôû vaø oáng kín.
b.1. OÁng truï hôû
Ta goïi oáng truï chòu aùp suaát laø hôû khi chieàu daøi b cuûa oáng raát lôùn so vôùi ñöôøng kính 2r cuûa oáng (H.7.3a). Luùc naøy boû qua bieán daïng
daøi doïc truïc (töùc cho σ z = 0 ), vaø coi nhö aùp suaát taùc duïng leân thaønh oáng theo phöông höôùng kính (H.7.3b).
Neáu ta caét töôûng töôïng oáng truï baèng maët caét chöùa ñöôøng kính (H.7.3c), thì vì tính chaát ñoái xöùng cuûa oáng truï, öùng suaát treân
caùc tieát dieän a–a, b–b cuûa maët caét chæ coù theå höôùng theo phöông vuoâng goùc maët caét. Ta kyù hieäu caùc öùng suaát naøy laø σθ vaø goïi laø
t 1 
 ≤ 
öùng suaát voøng. Khi beà daày oáng truï raát beù so vôùi ñöôøng kính  r 10  ta coù theå coi σθ phaân boá ñeàu treân a–a, b–b. Ñeå tính σθ ta
duøng phöông trình caân baèng löïc theo phöông y cuûa nöûa oáng truï:
π
∑i
∫
Fiy = 0 ⇔ −2σθ tb + pbrdθ sin θ = 0
0
Hình 7.3: OÁng truï hôû thaønh moûng chòu aùp suaát
π
2σθ tb = − pbr cos θ = 2 pbr
0
Vaäy
pr
σθ =
suy ra: t (7.12)
Hình 7.4: Traïng thaùi chòu löïc cuûa thaønh oáng truï hôû
thaønh moûng chòu aùp suaát
Töôûng töôïng caét oáng truï treân (H.7.3a) baèng 1 maët caét chöùa ñöôøng kính truïc treân 1 thaønh cuûa noù (H.7.4a) vaø taùch nheï 2 meùp
ra. Ta seõ ñöôïc 1 taám chieàu daøi 2πr , roäng b, daøy t, chòu keùo vôùi öùng suaát phaùp phaân boá ñeàu treân tieát dieän b × t, coù giaù trò baèng σθ
tính theo (7.12) (H.7.4b). Vaäy ta coù tröôøng hôïp cuûa thanh chòu keùo ñuùng taâm.
b.2. OÁng truï kín

Neáu 2 ñaàu oáng truï ñöôïc bòt kín thì aùp löïc taùc duïng leân 2 maët ñaùy seõ taïo ra theâm thaønh phaàn öùng suaát doïc truïc, kyù hieäu σz,
vaø goïi laø öùng suaát doïc truïc (H.7.5a). Ñieàu kieän caân baèng löïc theo phöông z giöõa öùng suaát taùc duïng leân thaønh oáng vôùi aùp suaát treân
maët ñaùy cho ta phöông trình:
πr2 p = 2πrt.σ z
Töø ñaây suy ra:

pr
σz =
2t (7.13)
Traïng thaùi öùng suaát cuûa 1 ñieåm khi naøy seõ khaùc vôùi tröôøng hôïp chòu keùo (neùn) ñuùng taâm. Ba maët caét ñi qua ñieåm khaûo saùt:
maët vuoâng goùc vôùi truïc z (H.7.5b), maët chöùa truïc z, vaø maët truï coù truïc laø truïc z laø 3 maët chính, vôùi 2 öùng suaát chính khaùc khoâng laø
σθ (tính theo 7.12) vaø σz (tính theo 7.13). Vaäy khi naøy 1 ñieåm thuoäc oáng truï seõ coù TTÖS laø phaúng.
Hình 7.5: Traïng thaùi chòu löïc cuûa oáng truï kín thaønh moûng chòu aùp suaát
2- Uoán thuaàn tuùy

Sau ñaây ta seõ xeùt söï phaân boá öùng suaát treân tieát dieän khi chæ coù moät moâmen uoán Mx, hay My, laø khaùc khoâng. Neáu treân moïi
maët caét cuûa thanh coù giaù trò cuûa Mx (hay chæ coù giaù trò cuûa My) khaùc khoâng thì traïng thaùi chòu löïc ñoù cuûa thanh thuoäc loaïi ñôn giaûn,
vaø nhö trong phaàn 2 muïc 7.1, teân goïi cuûa traïng thaùi naøy laø uoán thuaàn tuùy.
Tröôøng hôïp thaønh phaàn noäi löïc Mx khaùc khoâng
Khi treân maët caét ngang cuûa thanh chæ toàn taïi 1 thaønh phaàn moâmen uoán Mx thì coâng thöùc (7.10) trôû neân:
Mx
σz = y
Jx
(7.14)
Luùc naøy öùng suaát caùc ñieåm treân maët caét laø haøm tuyeán tính cuûa toïa ñoä y, töùc moïi ñieåm naèm treân cuøng 1 ñöôøng song song
truïc x coù öùng suaát nhö nhau (H.7.6).
Hình 7.6: Bieåu ñoà phaân boá σz gaây bôûi Mx

Caùc ñieåm naèm treân truïc x, coù y = 0 seõ coù öùng suaát σz = 0. Sau naøy ta seõ goïi quó tích caùc ñieåm treân maët caét coù öùng suaát σz =
0 laø ñöôøng trung hoøa. Trong tröôøng hôïp ñang khaûo saùt, truïc x ñoàng thôøi laø ñöôøng trung hoøa.
Bieåu ñoà öùng suaát cuûa caùc ñieåm naèm treân cuøng 1 ñöôøng song song truïc y bieåu thò treân hình 7.6b. Töø bieåu ñoà naøy ta coù caùc
nhaän xeùt:
a) Ñöôøng trung hoøa chia tieát dieän thaønh 2 phaàn: caùc ñieåm naèm phía döông truïc y chòu keùo, caùc ñieåm naèm phía aâm cuûa truïc
y chòu neùn (neáu cho Mx > 0).
b) Ñieåm coù trò soá öùng suaát lôùn nhaát laø ñieåm naèm xa truïc trung hoøa nhaát. Kyù hieäu yk , yn (H.7.6a) laø caùc khoaûng caùch xa nhaát
ñeán truïc trung hoøa laàn löôït cuûa vuøng chòu keùo vaø chòu neùn. Ta coù trò öùng suaát keùo lôùn nhaát vaø trò öùng suaát neùn lôùn nhaát laàn löôït
baèng:
Mx Mx
σ k,max = yk . =
Jx J x / yk
(7.15)
Mx Mx
σ n,max = yn . =
Jx J x / yn
(7.16)
Trong caùc soå tay kyõ thuaät, ngöôøi ta thöôøng cho caùc ñaëc tröng hình hoïc cuûa caùc loaïi tieát dieän thöôøng duøng trong kyõ thuaät.
Jx
ymax
Kyù hieäu ymax laø giaù trò lôùn nhaát trong 2 giaù trò tuyeät ñoái yk vaø yn . Tyû soá ñöôïc kyù hieäu laø Wx vaø coù teân goïi laø moâmen
tieát dieän choáng uoán ñoái vôùi truïc x.
Jx
Wx =
ymax
(7.17)
c) Caùc ñieåm naèm gaàn truïc trung hoøa coù öùng suaát khoâng ñaùng keå. Do vaäy trong tröôøng hôïp thanh chòu uoán, ñeå tieát kieäm
nguyeân vaät lieäu, tieát dieän thanh thöôøng ñöôïc choïn sao cho ôû phaàn giöõa, naèm gaàn truïc trung hoøa, dieän tích laø nhoû, ví duï nhö caùc
loaïi tieát dieän nhö treân hình 7.7. Caùc tieát dieän coù daïng nhö vaäy ñöôïc goïi chung laø tieát dieän hôïp lyù ñoái vôùi uoán. Caùc thanh theùp
trong kyõ thuaät ñöôïc cheá taïo coù hình daïng tieát dieän töông töï nhö caùc loaïi treân hình 7.7, coù kích thöôùc tieát dieän theo tieâu chuaån, goïi
chung laø theùp daùt ñònh hình. Soá lieäu veà kích thöôùc vaø caùc ñaëc tröng hình hoïc tieát dieän theùp daùt ñònh hình ta coù theå tham khaûo trong
phuï luïc trình baøy ôû cuoái giaùo trình.
Hình 7.7: Tieát dieän hôïp lyù cuûa thanh chòu uoán thuaàn tuùy
Neáu vaät lieäu cuûa thanh khoâng thuoäc loaïi deûo, töùc thuoäc loaïi vaät lieäu coù öùng suaát cho pheùp vuøng keùo
[ σ]k khoâng baèng öùng
suaát cho pheùp vuøng neùn
[ σ]n , thì khoaûng caùch yk
vaø yn neân choïn sao cho thoûa maõn ñieàu kieän:
yk [ σ]k
=
yn [ σ ]n
(7.18)
Vieäc choïn kích thöôùc yk , yn tuaân theo coâng thöùc (7.18) khieán cho möùc ñoä nguy hieåm cuûa vuøng chòu neùn vaø vuøng chòu keùo
cuûa tieát dieän töông ñöông nhau. Ta goïi ñieàu kieän naøy laø ñieàu kieän beàn ñeàu.
Tröôøng hôïp thaønh phaàn noäi löïc My khaùc khoâng
Khi treân maët caét ngang cuûa thanh chæ toàn taïi 1 thaønh phaàn moâmen uoán My thì coâng thöùc (7.10) trôû neân:
My
σz = − x
Jy
(7.19)
Luùc naøy öùng suaát caùc ñieåm treân maët caét laø haøm tuyeán tính cuûa toïa ñoä x, töùc moïi ñieåm naèm treân cuøng moät ñöôøng song song
truïc y coù öùng suaát nhö nhau (H.7.8). Caùc ñieåm naèm treân truïc y, coù x = 0 seõ coù σz = 0. Vaäy khi naøy truïc y seõ laø truïc trung hoøa. Bieåu
thöùc giaù trò caùc öùng suaát keùo lôùn nhaát vaø neùn lôùn nhaát coù daïng töông töï nhö caùc bieåu thöùc (7.15), (7.16), chæ thay theá kyù töï y sang
kyù töï x:
Hình 7.8: Bieåu ñoå phaân boá σz gaây bôûi My
My
σ k,max = xk
Jy
(7.20)
My
σ n,max = xn .
Jy
(7.21)
Jy
W
Neáu kyù hieäu xmax laø giaù trò lôùn nhaát trong hai giaù trò tuyeät ñoái xk vaø xn , thì tyû soá xmax ñöôïc kyù hieäu laø y
Jy
Wy =
xmax
(7.22)
Wy ñöôïc goïi laø moâmen tieát dieän choáng uoán ñoái vôùi truïc y.
3- Uoán xieân
Sau ñaây ta xeùt söï bieán thieân cuûa σz khi treân maët caét coù hai thaønh phaàn moâmen uoán Mx, My ñeàu khaùc khoâng. Neáu treân suoát
chieàu daøi thanh, moïi maët caét chæ chòu taùc duïng cuûa Mx vaø My thì ta noùi raèng thanh ôû traïng thaùi chòu löïc uoán xieân. Coâng thöùc (7.10)
trôû neân:
Mx My
σz = y −x
Jx Jy
(7.23)
Trong tröôøng hôïp naøy σz laø haøm tuyeán tính cuûa caû hai toïa ñoä x vaø y. Töông töï nhö trong caùc tröôøng hôïp xeùt ôû phaàn 2 muïc
7.2.2, ta suy ra caùc ñieåm cuøng caùch ñeàu ñöôøng trung hoøa seõ coù giaù trò öùng suaát nhö nhau, vaø ñieån caøng xa ñöôøng trung hoøa thì seõ
coù giaù trò öùng suaát tuyeät ñoái caøng lôùn, bieán ñoåi theo quy luaät tuyeán tính. Do vaäy, ñeå veõ bieåu ñoà phaân boá σz, tröôùc tieân caàn phaûi tìm
vò trí ñöôøng trung hoøa. Kyù hieäu toïa ñoä caùc ñieåm naèm treân ñöôøng trung hoøa laø y* vaø x*, thì töø ñieàu kieän öùng suaát σz cuûa caùc ñieåm
treân ñöôøng trung hoøa baèng khoâng, töø coâng thöùc (7.23) ta coù:
Mx My
y*⋅ − x* =0
Jx Jy
Vaäy ta suy ra ñöôøng trung hoøa coù phöông trình nhö sau:
M y Jx
y* = . x*
Mx Jy
(7.24)
Coâng thöùc (7.24) cho thaáy ñöôøng trung hoøa ñi qua goác toïa ñoä, vaø coù phöông hôïp vôùi truïc x moät goùc α sao cho (H.7.9):
M y Jx
tgα = .
Mx J y
(7.25)
Hình 7.9: Bieåu ñoà phaân boá σz gaây bôûi ñoàng thôøi Mx vaø My
Caùc ñieåm cuøng naèm caùch ñöôøng trung hoøa khoaûng giaù trò h thì seõ coù cuøng giaù trò σz. Do vaäy ñoà thò bieåu ñoà σz seõ coù truïc hoaønh
vuoâng goùc vôùi ñöôøng trung hoøa, caùc veùctô bieåu thò giaù trò σz höôùng song song vôùi ñöôøng trung hoøa, ngoïn cuûa caùc veùctô bieåu thò σz
noái laïi cho ñöôøng thaúng. Hoaøn toaøn töông töï nhö ñaõ phaân tích trong phaàn 2 muïc 7.2.2, ñöôøng trung hoøa chia tieát dieän laøm hai
phaàn, moät phaàn coù σz mang daáu (+), töùc chòu keùo, moät phaàn coù σz mang daáu (–), töùc chòu neùn. Caùc ñieåm naèm xa ñöôøng trung hoøa
nhaát veà phía keùo chòu öùng suaát keùo lôùn nhaát
( σk,max ) , caùc ñieåm naèm xa ñöôøng trung hoøa nhaát veà phía neùn chòu öùng suaát neùn lôùn
nhaát
( σn,max ) (caùc ñieåm D, B treân hình 7.9).
4- Keùo (neùn) leäch taâm

Nz , Mx , M y
Sau ñaây ta xeùt söï bieán thieân cuûa σz khi treân maët caét coù ñaày ñuû ba thaønh phaàn . Nhö ñaõ neâu ôû treân, traïng thaùi
chòu löïc cuûa thanh laø keùo (neùn) leäch taâm. Coâng thöùc xaùc ñònh σz laø coâng thöùc (7.10):
Nz M My
σz = +y x −x
A Jx Jy
So saùnh bieåu thöùc treân vôùi bieåu thöùc (7.23) cuûa σz trong tröôøng hôïp uoán xieân thì ta deã daøng nhaän thaáy chæ khaùc nhau moät
Nz
haèng soá A . Taän duïng caùc keát quaû phaân tích trong tröôøng hôïp uoán xieân, ta coù theå suy ra cho tröôøng hôïp keùo (neùn) leäch taâm nhö
sau:
°Ñöôøng trung hoøa coù cuøng ñoä nghieâng nhö trong tröôøng hôïp N z = 0 , töùc hôïp vôùi truïc x goùc α coù tgα xaùc ñònh theo coâng
thöùc (7.25).
Nz
σz =
° Ñöôøng trung hoøa khoâng ñi qua goác toïa ñoä, vì khi x = y = 0 thì A .
Bieåu ñoà σz ñöôïc bieåu thò nhö treân hình 7.10.

Hình 7.10: Bieåu ñoà phaân boá σz gaây bôûi ñoàng thôøi Nz, Mx, My
Nhìn vaøo hình 7.10 ta nhaän thaáy, khi coù theâm thaønh phaàn Nz thì, giaû söû Nz > 0, phaàn tieát dieän chòu keùo seõ taêng, phaàn tieát
dieän chòu neùn seõ thu nhoû laïi. Neáu giaù trò Nz lôùùn ñeán möùc naøo ñoù thì toaøn tieát dieän coù theå chòu keùo hoaøn toaøn. Trong tröôøng hôïp Nz
< 0 thì hình aûnh seõ ngöôïc laïi. Nhö vaäy, khi tieát dieän chæ chòu Mx hoaëc My, hoaëc ñoàng thôøi caû Mx, My thì luoân toàn taïi hai phaàn chòu
keùo vaø neùn. Coøn khi treân tieát dieän coù caû ba thaønh phaàn Nz, Mx, My thì coù khaû naêng moïi ñieåm treân tieát dieän coù σz cuøng moät daáu.
7.2.3 Kieåm tra beàn

Löu yù töø caùc coâng thöùc (a), (b), (c) (muïc 7.2.1) thì trong tröôøng hôïp keùo (neùn) leäch taâm (vôùi caùc tröôøng hôïp rieâng suy töø ñaây
nhö keùo (neùn) ñuùng taâm, uoán thuaàn tuùy, uoán xieân) thì traïng thaùi öùng suaát caùc ñieåm chæ chöùa coù moät thaønh phaàn öùng suaát laø σz.
Vaäy caùc ñieåm cuûa thanh luùc naøy ôû traïng thaùi öùng suaát ñôn. Do ñoù, ñieàu kieän beàn (6.5) theå hieän bôûi baát ñaúng thöùc:
σ z ≤ [σ]
Tuy nhieân öùng suaát σz caùc ñieåm khaùc nhau treân maët caét coù giaù trò khaùc nhau, neân chæ caàn kieåm soaùt caùc ñieåm coù giaù trò
tuyeät ñoái öùng suaát keùo vaø neùn lôùn nhaát. Neáu caùc ñieåm naøy thoûa maõn ñieàu kieän beàn thì caùc ñieåm khaùc cuõng thoûa maõn ñieàu kieän
beàn. Nhöõng ñieåm coù giaù trò tuyeät ñoái cuûa öùng suaát keùo vaø neùn lôùn nhaát ñöôïc goïi laø ñieåm nguy hieåm treân tieát dieän. Trình töï ñeå
kieåm tra beàn noùi chung nhö sau:
° Tìm maët caét nguy hieåm: Maët caét nguy hieåm laø maët caét maø taïi ñoù caùc thaønh phaàn noäi löïc töông ñoái lôùn so vôùi caùc maët caét
khaùc.
° Tìm ñieåm nguy hieåm treân maët caét nguy hieåm: tuøy theo traïng thaùi chòu löïc cuûa thanh (hay nhöõng thaønh phaàn noäi löïc naøo
treân tieát dieän khaûo saùt khaùc khoâng) maø ta coù vò trí caùc ñieåm nguy hieåm seõ khaùc nhau.
° Döïa vaøo toïa ñoä ñieåm nguy hieåm, tính öùng suaát taïi ñieåm ñoù, kyù hieäu σmax .
° Kieåm soaùt baát ñaúng thöùc:
σ max ≤ [ σ ]
Giaû söû ta gaëp tröôøng hôïp keùo (neùn) ñuùng taâm, öùng suaát moïi ñieåm nhö nhau treân tieát dieän, vaäy ñieàu kieän beàn laø
Nz
σ= ≤ [ σ]
A (7.26)
Giaû söû ta gaëp tröôøng hôïp uoán thuaàn tuùy vôùi M x ≠ 0 , thì töø coâng thöùc (7.15) vaø (7.16), ñieàu kieän beàn seõ laø:
Mx Mx
σ k,max = ≤ [ σ ]k σ n,max = ≤ [ σ ]n
J x / yk J x / yn
, (7.27)
7.3 BIEÅU THÖÙC TÍNH ÖÙNG SUAÁT TIEÁP

Khaûo saùt caùc coâng thöùc (5.14) ta thaáy caùc ñieåm treân tieát dieän thanh seõ coù theå coù öùng suaát tieáp neáu treân tieát dieän toàn taïi löïc
caét Qx, Qy vaø moâmen xoaén Mz. Tuy nhieân khaûo saùt thöïc nghieäm cho thaáy phöông veùctô öùng suaát tieáp gaây bôûi caùc thaønh phaàn noäi
löïc khaùc nhau raát khaùc nhau. Do vaäy vieäc söû duïng bieän phaùp khaûo saùt nhö ñaõ söû duïng trong muïc 7.2 ñeå xaùc ñònh σz laø khoâng phuø
hôïp. Ñoái vôùi vieäc laäp bieåu thöùc öùng suaát tieáp, ta seõ duøng nguyeân lyù ñoäc laäp taùc duïng, xeùt rieâng töøng tröôøng hôïp chòu löïc ñôn giaûn:
xoaén thuaàn tuùy (khi chæ coù Mz khaùc khoâng), caét (khi treân maët caét chæ coù thaønh phaàn löïc caét), uoán ngang phaúng (khi treân maët caét toàn
taïi caû löïc caét vaø ngaãu löïc uoán cuøng trong moät maët quaùn tính chính trung taâm).
7.3.2 Xoaén thuaàn tuùy

1- Tieát dieän thanh coù daïng hình troøn
Laäp bieåu thöùc
Vaän duïng trình töï neâu ôû cuoái muïc 7.1 ñeå laäp bieåu thöùc xaùc ñònh öùng suaát tieáp khi treân tieát dieän thanh chæ toàn taïi thaønh phaàn
Mz, vaø tieát dieän thanh laø hình troøn heát söùc tieän lôïi, vì vaäy ta seõ thöïc hieän theo trình töï aáy.
Böôùc 1: Quan saùt chuyeån ñoäng cuûa tieát dieän: Taïo traïng thaùi chòu löïc thuaàn tuùy, ví duï nhö theo sô ñoà löïc treân hình 7.11.
Khaûo saùt ñaëc ñieåm chuyeån ñoäng cuûa caùc tieát dieän thanh vuoâng goùc vôùi truïc thanh
thì thaáy raèng caùc tieát dieän naøy ñeàu chæ thöïc hieän chuyeån ñoäng quay quanh truïc
thanh. Ta seõ kyù hieäu goùc quay cuûa tieát dieän khaûo saùt laø ϕ.
Hình 7.11: Thanh chòu xoaén thuaàn tuùy

Hình 7.12: Bieán daïng goùc khi
Böôùc 2: Laäp bieåu thöùc bieán daïng töø chuyeån vò cuûa tieát dieän: Sau ñaây ta seõ
thanh tieát dieän troøn chòu xoaén
thuaàn tuùy
laäp bieåu thöùc bieán daïng goùc: töùc söï thay ñoåi goùc vuoâng. Goùc vuoâng maø thöïc nghieäm cho thaáy söï thay ñoåi laø goùc giöõa ñöôøng sinh
(ñöôøng BH treân hình 7.12) vaø ñöôøng troøn taâm O treân tieát dieän (ñöôïc veõ treân HH hay BB). Ta seõ khaûo saùt chuyeån ñoäng töông ñoái
giöõa 2 tieát dieän B vaø H caùch nhau khoaûng chieàu daøi phaân toá dz. Kyù hieäu goùc quay töông ñoái cuûa tieát dieän B so vôùi tieát dieän H laø
dϕ. Ñieåm B, naèm caùch truïc quay z ñoaïn ρ, seõ dòch chuyeån ñeán vò trí
B', töùc ñöôøng BH trôû thaønh ñöôøng B'H. Bieán daïng goùc, kyù hieäu laø γ, chính laø goùc BHB'. Trong ñieàu kieän bieán daïng beù, ta vieát
ñöôïc:
BB '
γ=
BH
Vì BB ' = ρ.dϕ , BH = dz , vaäy ta vieát ñöôïc nhö sau:

dϕ
γ=ρ
dz (7.28)
Böôùc 3: Laäp bieåu thöùc öùng suaát tieáp nhôø ñònh luaät Huùc (5.38), ta coù
τ = Gγ
Löu yù coâng thöùc (7.28) thì bieåu thöùc cuoái trôû neân
dϕ
τ = Gρ
dz (7.29)
r
Böôùc 4: Thieát laäp quan heä giöõa τ vaø thaønh phaàn noäi löïc Mz. Vôùi bieán daïng goùc γ nhö treân hình 7.12 thì phöông cuûa veùctô τ
höôùng doïc theo BB', goàn ñuùng laø vuoâng goùc vôùi baùn kính r ñi qua OB. Bieåu thöùc quan heä giöõa Mz vaø τ coù daïng:
Mz = ∫ ( τ dA) .ρ = ∫ τρ dA
A A
Löu yù coâng thöùc (7.29) thì bieåu thöùc cuoái coù daïng:
dϕ
∫
M z = Gρ2 .
A
dz
dA
dϕ
G⋅
Vì dz khoâng phuï thuoäc toïa ñoä cuûa ñieåm khaûo saùt treân tieát dieän neân ta vieát laïi ñöôïc nhö sau:
dϕ 2
Mz = G ⋅
dz ∫
ρ dA
A (7.30)
Bieåu thöùc tích phaân trong coâng thöùc (7.30) chính laø moâmen quaùn tính dieän tích cuûa tieát dieän ñoái vôùi truïc z (xem coâng thöùc
5.4c), kyù hieäu Jz, vaäy luùc naøy ta vieát ñöôïc coâng thöùc (7.30) ôû daïng:
dϕ
Mz = G ⋅ ⋅ Jz
dz
Töø coâng thöùc cuoái suy ra chuyeån vò goùc töông ñoái cuûa tieát dieän tính theo coâng thöùc sau:
dϕ Mz
=
dz G J z
(7.31)
Tích GJx goïi laø ñoä cöùng choáng xoaén.
dϕ
Böôùc 5. Coâng thöùc xaùc ñònh giaù trò cuûa τ trong (7.29) seõ coù daïng sau, sau khi söû duïng bieåu thöùc dz nhö trong coâng thöùc
(7.31):
Mz
τ = ρ⋅
Jz
(7.32)
Khaûo saùt phaân boá giaù trò τ treân tieát dieän
Khaûo saùt coâng thöùc (7.32) ta nhaän thaáy giaù trò τ taïi taâm tieát dieän troøn coù giaù trò baèng khoâng (vì ρ = 0), vaø bieán thieân theo
quy luaät baäc nhaát cuûa ρ, töùc cuûa khoaûng caùch töø ñieåm khaûo saùt ñeán taâm tieát dieän. Veùctô caùc öùng suaát tieáp vaø söï phaân boá giaù trò
cuûa chuùng taïi caùc ñieåm treân cuøng moät baùn kính ñöôïc bieåu thò nhö treân hình 7.13. ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát taïi ñieåm naèm treân chu vi
tieát dieän, töø coâng thöùc (7.32), baèng:
Mz
τmax = R ⋅
Jz
(7.33)
Hình 7.13: Bieåu ñoà phaân boá öùng

suaát tieáp treân tieát dieän troøn
Neáu ta kyù hieäu

Jz
Wz =
R (7.34)
thì coâng thöùc (7.33) vieát goïn laïi ôû daïng:
Mz
τmax =
Wz
Wz ñöôïc goïi laø moâmen tieát dieän choáng xoaén.

Caùc ñieåm naèm gaàn taâm cuûa tieát dieän, theo coâng thöùc (7.32), coù giaù trò τ beù. Vì lyù do ñoù neân khi thanh chòu xoaén thuaàn tuùy,
ñeå tieát kieäm nguyeân vaät lieäu vaø laøm nheï thanh, thöôøng coù tieát dieän roãng.
2- Tieát dieän thanh coù daïng thaønh moûng kín
Hình 7.14
Tieát dieän loaïi naøy coù daïng nhö treân hình 7.14 maø chieàu daøy thaønh t nhoû so vôùi kích thöôùc tieát dieän. Ñöôøng chia ñoâi beà daøy cuûa
thaønh, ñöôøng ñöôïc bieåu dieãn baèng neùt chaám - gaïch treân hình 7.15a, goïi laø ñöôøng trung bình cuûa tieát dieän.
Ñeå tìm bieåu thöùc öùng suaát, ngöôøi ta giaû thieát raèng öùng suaát nhö nhau taïi caùc ñieåm treân beà daøy cuûa thaønh, vaø phöông cuûa
chuùng theo phöông tieáp tuyeán cuûa ñöôøng trung bình. Ñeå tìm trò τ treân beà daøy naøo ñoù, ta thöïc hieän nhö sau: Xeùt phaân toá dieän tích
treân tieát dieän coù ñoä daøi cung treân ñöôøng trung bình tieát dieän laø ds, beà daøy phaân toá laø t (H.7.15a). Hôïp löïc caùc öùng suaát tieáp treân
dieän tích phaân toá seõ laø τ.t.ds, moâmen ñoái vôùi truïc z laø:
dM z = τtds.h( s)
(7.35)
trong ñoù h(s) laø khoaûng caùch töø phaân toá dieän tích ñeán truïc z.
Vaäy:
∫
M z = τ.t.h( s) ds
S (7.36)
Hình 7.15
Ñeå yù ñieàu kieän caân baèng cuûa phaân toá chieàu daøi theo truïc z laø 1 ñôn vò, vaø giôùi haïn bôûi 2 maët phaúng 1,2 chöùa truïc z
(H.7.15b). Cho raèng öùng suaát τi khoâng ñoåi trong moãi maët i (i = 1,2), thì phöông trình caân baèng treân phöông z cho ta:
τ1t1 = τ2t2
Vaäy tích τ.t taïi moïi vò trí xaùc ñònh bôûi toïa ñoä s laø haèng soá:
τ(s) . t(s) = const (7.37)
Vaäy bieåu thöùc (7.36), chuù yù (7.37), seõ coù daïng:
∫
M z = τ( s).t( s) h( s) ds
S
Bieåu thöùc tích phaân trong phöông trình cuoái cho ta 2 laàn dieän tích giôùi haïn bôûi ñöôøng trung bình, ta kyù hieäu laø 2 A . Vaäy bieåu
thöùc cuoái trôû neân:
Mz = 2 . τ(s) . t(s) . A
Mz
Vaäy τ( s) = (7.38)
2 A.t( s)
Töø (7.38) ta nhaän thaáy treân tieát dieän nôi naøo thaønh moûng (t nhoû) thì öùng suaát tieáp seõ lôùn.
3- Tieát dieän thanh coù daïng thaønh moûng hôû
Tieát dieän thaønh moûng hôû coù daïng töông töï nhö treân hình 7.16. Ñeå tính öùng suaát τ treân loaïi tieát dieän naøy ngöôøi ta coi nhö
tieát dieän ñöôïc gheùp bôûi caùc tieát dieän chöõ nhaät coù chieàu roäng b vaø chieàu daøy t (H.7.16a) vaø kích thöôùc b lôùn so vôùi t.
Hình 7.16: Daïng tieát dieän thaønh moûng hôû
Moâmen xoaén Mz ñöôïc coi nhö phaân boá treân caùc dieän tích chöõ nhaät thaønh phaàn, töùc cho raèng:
n
Mz = ∑M
i =1
zi
vôùi: M zi moâmen xoaén taùc duïng treân tieát dieän bi × ti.
Ñeå tìm M zi ngöôøi ta xuaát phaùt töø ñieàu kieän goùc xoaén moïi tieát dieän thaønh phaàn nhö nhau, vaø baèng goùc xoaén toaøn tieát
dieän. Söû duïng coâng thöùc (7.31) ta vieát ñöôïc:
M z1 dz M z2 dz M z .dz
dϕ = = =L = (7.39)
G J z1 G J z2 G.J z
vôùi: J z , J zi laø moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi truïc z laàn löôït cuûa toaøn dieän tích, vaø dieän tích chöõ nhaät thöù i.
Vaäy ta suy ra:

J zi
M zi = M z ⋅
Jz
ÖÙng suaát tieáp treân moãi dieän tích chöõ nhaät ñöôïc coi coù phöông theo caïnh beà roäng b (H.7.17a) vaø bieán thieân theo quy luaät
baäc nhaát (H.7.17b) ñoái vôùi khoaûng caùch ñeán truïc y (truïc y höôùng song song caïnh beà roäng b).
Ta coâng nhaän coâng thöùc sau:
2M z
τ= ⋅x (7.40)
Jz
n
1
vôùi Jz = ∑
η bi ti3
3 i=1
(7.41)
Heä soá η cho trong baûng 7.1

Baûng 7.1
Daïng maët caét Trò soá η
Chöõ L 1.00
Chöõ I 1.20
Chöõ T 1.15
Chöõ [ 1.12
Giaù trò öùng suaát lôùn nhaát baèng:

M z ti
τimax = (7.42)
Jz
Tröôøng hôïp neáu tieát dieän laø moät hình chöõ nhaät khoâng heïp, thì öùng suaát tieáp seõ bieán thieân khoâng nhöõng theo toïa ñoä x, maø
theo caû toïa ñoä y (H.7.17c). Treân moãi caïnh, öùng suaát tieáp seõ lôùn nhaát taïi ñieåm giöõa cuûa moãi caïnh:
Hình 7.17: Phaân boá öùng suaát tieáp treân tieát dieän chöõ nhaät
Treân caïnh daøi:

Mz
τmax = (7.43)
α b t2
Treân caïnh ngaén:

τ1 = γ τmax (7.44)
Giaù trò caùc heä soá α, γ trong coâng thöùc (7.43) vaø (7.44) laø caùc ñaïi löôïng phuï thuoäc tyû soá b/t cho trong baûng 7.2.
Baûng 7.2
b/t 1 1,5 1,75 2 2,5 3 4 6 8 10 ∞
α 0,208 0,231 0,239 0,246 0,256 0,267 0,282 0,299 0,307 0,313 0,333
γ 1,000 0,859 0,820 0,795 0,766 0,753 0,745 0,743 0,742 0,742 0,742
7.3.3 Caét
ur
Sau ñaây ta thieát laäp bieåu thöùc tính öùng suaát tieáp khi treân maët caét chæ toàn taïi löïc caét Q, cho raèng Q coù phöông baát kyø,
khoâng nhaát thieát truøng vôùi truïc x hay truïc y. Tröôøng hôïp chòu löïc khi naøy ñöôïc goïi laø thanh chòu caét. Thanh chòu caét chæ xaûy ra
khi thanh chòu taùc duïng cuûa 2 löïc cuøng phöông ngöôïc chieàu taïi 2 maët caét raát gaàn nhau, caùch nhau khoaûng ∆l (H.7.18). Luùc naøy
maët caét giöõa 2 ñöôøng taùc duïng cuûa löïc seõ coù noäi löïc goàm 2 thaønh phaàn laø löïc caét vaø moâmen uoán. Song vì khoaûng caùch raát beù
neân thaønh phaàn cuûa moâmen uoán coù theå ñöôïc boû qua. Quan saùt bieán daïng thanh coù theå ñöa ñeán keát luaän raèng öùng suaát tieáp coù
ur
phöông chieàu cuûa Q vaø coù giaù trò ñöôïc coi gaàn ñuùng laø baèng nhau taïi moïi ñieåm treân tieát dieän. Ta chaáp nhaän coâng thöùc sau:
Q
τ= (7.45)
A
7.3.4 Uoán ngang phaúng
Trong muïc naøy ta seõ khaûo saùt phöông phaùp laäp bieåu thöùc tính öùng suaát tieáp khi heä noäi löïc treân maët caét goàm thaønh phaàn löïc caét
vaø moâmen uoán cuøng naèm trong moät maët phaúng quaùn tính chính trung taâm. Nhö trong phaàn 2 muïc 7.1 ñaõ ñöa ra ñònh nghóa, tröôøng
hôïp chòu löïc nhö vaäy goïi laø uoán ngang phaúng. Thaønh phaàn noäi löïc coù theå laø Qy vaø Mx hay Qx vaø My. Ñeå ñôn giaûn ta xeùt tröôøng hôïp
uoán ngang phaúng vôùi hai thaønh phaàn noäi löïc Qy vaø Mx. Trong tröôøng hôïp naøy, maëc duø Qy ≠ 0, song öùng suaát tieáp khoâng xaùc ñònh bôûi
coâng thöùc (7.45) nhö trong tröôøng hôïp caét vöøa xeùt vôùi Mx = 0 vì giöõa Qy vaø Mx toàn taïi quan heä vi phaân bôûi coâng thöùc (5.20).
dM x
= Qy (i)
dz
Ñoàng thôøi veùctô öùng suaát tieáp taïi moät ñieåm treân tieát dieän cuõng coù phöông chieàu chöa ñöôïc bieát (H.7.19), coù nghóa ñeå tìm
öùng suaát tieáp ta phaûi xaùc ñònh caû hai thaønh phaàn τzx vaø τzy.
Hình 7.19: ÖÙng suaát tieáp treân tieát dieän thanh chòu uoán ngang phaúng
2- Bieåu thöùc tính τzy

Ñeå laäp bieåu thöùc tính τzy ta xeùt caân baèng cuûa moät phaân toá cuûa thanh chòu uoán ngang phaúng ñöôïc taùch ra bôûi caùc maët caét
sau:
- Hai maët caét vuoâng goùc vôùi truïc z, caùch nhau khoaûng caùch dz, ñöôïc kyù hieäu laø maët (1) vaø (2) treân hình 7.20a.
- Maët caét song song vaø caùch maët toïa ñoä xz khoaûng caùch xaùc ñònh bôûi toïa ñoä y, ñöôïc kyù hieäu laø maët almd treân hình 7.20a.
Phaân toá khaûo saùt laø moät trong hai phaân toá ñöôïc chia ra bôûi maët almd cuûa phaân toá thanh chieàu daøi dz. Giaû söû sau ñaây ta seõ
choïn ñeå khaûo saùt phaân toá phía döôùi maët almd nhö treân hình 7.20b.
Hình 7.20: Taùch phaân toá ñeå thieát laäp coâng thöùc tính τzy
Löïc taùc duïng leân phaân toá bao goàm:
° Treân maët (1): (σz)1, (τzx)1, (τzy)1.
° Treân maët (2): (σz)2, (τzx)2, (τzy)2.
°Treân maët almd do ñònh luaät ñoái öùng öùng suaát tieáp coù öùng suaát tieáp vôùi ñoä lôùn tuyeät ñoái baèng τzy nhöng taùc duïng theo
phöông cuûa truïc z. Treân hình 7.20b, ta kyù hieäu öùng suaát tieáp treân maët almd baèng kyù töï τzy.
Trong quaù trình chöùng minh ta giaû thieát raèng:
- Beà roäng cuûa tieát dieän theo phöông x laø beù, töùc khoaûng caùch dm (hay al) treân hình aldm laø nhoû, vì vaäy chaáp nhaän τzy taïi
moïi ñieåm treân dm coù giaù trò nhö nhau.
Ñieàu naøy coù nghóa chaáp nhaän τzy laø haøm khoâng phuï thuoäc vaøo toïa ñoä x.
- ÖÙng suaát tieáp taïi moïi ñieåm treân maët caét almd nhö nhau.
Vì baøi toaùn chæ ñöa ra moät aån caàn xaùc ñònh laø τzy cho neân khi khaûo saùt caân baèng cuûa phaân toá ta chæ söû duïng moät phöông
trình caân baèng, ñoù laø phöông trình caân baèng cuûa hình chieáu löïc treân phöông z. Vì leõ ñoù maø treân hình 7.20b ta chæ bieåu thò caùc
öùng suaát coù phöông doïc truïc z.
Kyù hieäu beà roäng tieát dieän vuoâng goùc truïc z taïi maët caét almd laø b(y) (töùc b(y) = md = al).
- A(y) dieän tích maët beân cuûa phaân toá treân hình 7.20b.
Ñieàu kieän caân baèng löïc cuûa phaân toá treân phöông z cho ta:
∑F iz = 0 ⇔ −τ zy b( y) dz − ∫ (σ z)1 dA + ∫ (σ z)2 dA = 0
A ( y) A ( y)
Vaäy τ zy b( y) dz = ∫ [ (σ z )2 − (σ z )1 ]dA (7.46)

A ( y)
AÙp duïng coâng thöùc (7.14), ta coù:

( M x )1 ( M x )2
(σ z)1 = y ;(σ z)2 = y (7.47)
Jx Jx
vôùi (Mx)1, (Mx)2 laàn löôït laø moâmen uoán treân maët 1 vaø 2, ngoaøi ra:
(Mx)2 = (Mx)1 + dMx (7.48)
Chuù yù (7.47), (7.48) thì bieåu thöùc (7.46) coù daïng:
dM x
τ zy b( y) dz = ∫
A ( y)
y
Jx
dA
dM x
Trong phöông trình cuoái, chuù yù bieåu thöùc laø haèng soá trong pheùp laáy tích phaân treân toaøn dieän tích tieát dieän neân ta
Jx
vieát ñöôïc:
dM x
τ zy b( y) dz =
Jx ∫
A( y)
ydA (7.49)
Chuù yù raèng ∫ ydA chính laø moâmen tónh cuûa dieän tích A(y) ñoái vôùi truïc x, neân ta kyù hieäu ∫ ydA = Sx ( y) .
A ( y) A ( y)
Vaäy (7.49) coù daïng:

Sx( y)
τ zy b( y) dz = dM x
Jx
Sx ( y) dM x
hay τ zy = ⋅
J x b( y) dz
Chuù yù coâng thöùc (i) thì bieåu thöùc τzy coù daïng:
Sx ( y).Qy
τ zy = (7.50)
J x b( y)
Khaûo saùt bieåu thöùc tính τzy theo (7.50) ta coù caùc nhaän xeùt sau:
a) Treân moãi tieát dieän τzy laø haøm cuûa toïa ñoä y, töùc τzy = τzy (y).
b) Löu yù coâng thöùc tính moâmen tónh dieän tích Sx, coâng thöùc (5.10), thì neáu
dieän tích trôû neân baèng khoâng, Sx seõ baèng khoâng. Vaäy neáu ta cho taêng toïa ñoä y
ñeán giaù trò lôùn nhaát cuûa tieát dieän thì dieän tích A(y) treân hình 7.20b seõ baèng
khoâng, vaäy Sx taïi ñoù baèng khoâng. Töông töï, neáu ta khaûo saùt caân baèng phaâân toá
naèm phía treân maët almd Sx cuõng seõ baèng khoâng. Toùm laïi haøm Sx(y) seõ coù caùc
giaù trò baèng 0 taïi caùc vò trí cuûa tieát dieän xa truïc x nhaát veà hai phía.
c) Haøm τzy(y) coù daïng cao hôn baäc nhaát, vaø do ñaëc ñieåm giaù trò cuûa haøm
Sx(y) vöøa neâu treân, haøm τzy(y) seõ coù giaù trò baèng khoâng taïi caùc vò trí tieát dieän xa
Hình 7.21: Bieán thieân giaù trò τzy(y)

truïc x nhaát veà hai phía. Ñoà thò haøm τzy coù daïng töông töï nhö treân hình 7.21. ÖÙng suaát τzy coù giaù trò lôùn nhaát thöôøng taïi toïa ñoä y
= 0, töùc taïi caùc ñieåm naèm treân truïc x,
d) Giaù trò τzy tyû leä nghòch vôùi ñoä lôùn beà roäng b(y). Taïi nôi coù giaù trò b lôùn thì giaù trò τzy seõ nhoû. Giaû söû thanh coù tieát dieän
nhö treân hình 7.7 thì caùc ñieåm taïi hai phaàn ñeá coù giaù trò τzy nhoû, thoâng thöôøng seõ ñöôïc boû qua.
3- Bieåu thöùc tính τzx
Ñeå tìm bieåu thöùc τzx, ta seõ xeùt caân baèng phaân toá ñöôïc taïo ra nhö sau (H.7.22a).
- Caét moät ñoaïn thanh chieàu daøi dz baèng 2 maët caét (1), (2);
- Caét ñoâi phaân toá vöøa taïo ra baèng maët caét alef song song vaø caùch maët toïa ñoä yz khoaûng x. Phaân toá khaûo saùt laø phaân toá
phía döông cuûa truïc x (bieåu thò treân hình 7.22b). Löïc taùc duïng leân phaân toá bao goàm:
° Treân maët 1: (σz)1, (τzx)1, (τzy)1.
° Treân maët 2: (σz)2, (τzx)2, (τzy)2.
° Treân maët alef, do ñònh luaät ñoái öùngø öùng suaát tieáp seõ coù öùng suaát tieáp vôùi ñoä lôùn tuyeät ñoái baèng τzx , taùc duïng theo
phöông z. Treân hình 7.22b, ta kyù hieäu öùng suaát tieáp treân maët alef baèng kyù töï τzx.
Hình 7.22
Cho raèng τzx khoâng ñoåi treân maët caét alef, ta seõ coù:
(τzx)1 = τzx)2 = τzx
Ñeå tìm giaù trò τzx ta xeùt caân baèng löïc treân phöông z. Treân hình 7.22b chæ bieåu thò caùc thaønh phaàn öùng suaát theo phöông z.
Kyù hieäu:
- t(x): bieåu thò beà daøy cuûa tieát dieän ngang taïi maët caét alef töùc
t(x) = af = le.
- A(x): dieän tích maët beân cuûa phaân toá.
Ñieàu kieän caân baèng löïc treân phöông z cuûa phaân toá cho ta:
∑F iz = 0 ⇔ −τ zx ⋅ t( x) ⋅ dz − ∫ (σ z )1 dA + ∫ (σ z )2 dA
A( x ) A( x )
Daãn daét töông töï nhö trong phaàn laäp bieåu thöùc cho τ zy ta seõ coù:
dM x
τ zx ⋅ t( x) ⋅ dz =
Jx ∫
A( x)
y.dA
Chuù yù ∫
A( x)
ydA laø moâmen tónh ñoái vôùi truïc x cuûa dieän tích A(x), neân ta kyù hieäu ∫ ydA = S ( x) , ñoàng thôøi löu yù quan heä (i),
A
x
thì bieåu thöùc cuoái cho ta coâng thöùc tính τzx nhö sau:
Qy Sx ( x)
τ zx = (7.51)
J x t( x)
Khaûo saùt bieåu thöùc τzx theo (7.51) ta coù caùc nhaän xeùt töông töï nhö khi khaûo saùt bieåu thöùc (7.50) tính τzy nhö sau:
a) Treân moãi tieát dieän τzx laø haøm cuûa toïa ñoä x, töùc τzx = τzx(x);
b) Haøm τzx(x) laø haøm cao hôn baäc nhaát, coù giaù trò baèng khoâng taïi caùc ñieåm naèm xa truïc y nhaát veà hai phía, vaø coù giaù trò
lôùn nhaát thöôøng taïi toïa ñoä x = 0, töùc taïi caùc ñieåm naèm treân truïc y;
c) Giaù trò τzx(x) tyû leä nghòch vôùi ñoä lôùn beà daøy t(x). Taïi nôi coù giaù trò t lôùn thì giaù trò τzx seõ nhoû. Giaû söû thanh khaûo saùt coù tieát
dieän ñònh hình nhö treân hình 7.23, thì caùc ñieåm taïi phaàn thaân τzx seõ beù, thoâng thöôøng seõ
ñöôïc boû qua.
d) Vì hôïp löïc gaây bôûi τzx cho Qx = 0, vaäy chieàu cuûa caùc veùctô τzx treân phaàn ñeá
(H.7.23) seõ ngöôïc nhau.
Keát hôïp nhaän xeùt d) ôû muïc tính bieåu thöùc τ zy vaø c) d) vöøa neâu treân thì chieàu öùng
suaát tieáp treân tieát dieän ñònh hình I coù daïng nhö treân hình 7.23.
Khi khoâng coù yeâu caàu ñöa ra thì thöôøng thöôøng ngöôøi ta chæ tính τzy theo coâng
thöùc (7.50), boû qua τzx.
4- Traïng thaùi öùng suaát caùc ñieåm treân tieát dieän
Hình 7.23: Chieàu öùng suaát
Trong tröôøng hôïp uoán ngang tieáp treân tieát dieän chöõ I phaúng vôùi hai thaønh phaàn noäi löïc Mx vaø Qy xeùt
trong muïc naøy, thì taïi moãi ñieåm, neáu boû qua thaønh phaàn τzx, noùi chung toàn taïi 2 thaønh
phaàn öùng suaát:
- σz tính theo coâng thöùc (7.14):
Mx
σz = y
Jx
- τzy tính theo coâng thöùc (7.50):

Sx ( y).Qy
τ zy =
J x b( y)
Hình 7.24: Traïng thaùi öùng suaát caùc ñieåm treân tieát dieän thanh
chòu uoán ngang phaúng
Nhö ñaõ phaân tích, caû hai thaønh phaàn naøy ñeàu laø haøm cuûa toïa ñoä y, do vaäy caùc ñieåm coù cuøng toïa ñoä y, töùc cuøng naèm treân
moät ñöôøng song song truïc x seõ coù giaù trò caùc thaønh phaàn öùng suaát nhö nhau. Keát hôïp bieåu ñoà phaân boá σz treân hình 7.6 vaø bieåu
ñoà phaân boá τzy treân hình 7.21 ta ñöôïc hình 7.24b, c:
Phuï thuoäc vaøo toïa ñoä y maø giaù trò σz, τzy seõ khaùc nhau vaø do ñoù traïng thaùi öùng suaát cuõng seõ khaùc nhau:
- Caùc ñieåm B vaø H treân tieát dieän (H.7.24a) chæ coù thaønh phaàn σz khaùc khoâng, vaäy caùc ñieåm naøy ôû TTÖS ñôn (H.7.24d).
- Ñieåm O treân tieát dieän chæ coù thaønh phaàn τzy khaùc khoâng, vaäy ñieåm naøy ôû TTÖS tröôït thuaàn tuùy (H.7.24e).
- Ñieåm D treân tieát dieän coù caû hai thaønh phaàn σz, τzy khaùc khoâng, vaäy ñieåm naøy ôû TTÖS phaúng ñaëc bieät (H.7.24f)
7.4 ÑIEÀU KIEÄN BEÀN

Nhö ñaõ bieát töø chöông 6, muïc 6.1, 6.2, thì ñieàu kieän beàn seõ ñöôïc theå hieän tuøy thuoäc traïng thaùi öùng suaát. Ñoái vôùi TTÖS
ñôn ta duøng ngay giaù trò öùng suaát chính khaùc khoâng ñeå so saùnh vôùi giaù trò öùng suaát cho pheùp. Ñoái vôùi TTÖS phöùc thì ta phaûi
duøng giaù trò öùng suaát töông ñöông ñeå so saùnh vôùi giaù trò öùng suaát cho pheùp. Coâng thöùc tính giaù trò öùng suaát töông ñöông phuï
thuoäc giaû thuyeát beàn ñöôïc söû duïng vaø loaïi TTÖS phöùc khaûo saùt. Khi xeùt beàn toaøn thanh ta chæ caàn xeùt ñoái vôùi ñieåm coù öùng
suaát lôùn nhaát (ñoái vôùi TTÖS ñôn) hay ñieåm coù öùng suaát töông ñöông lôùn nhaát (ñoái vôùi TTÖS phöùc). Nhöõng ñieåm naøy ñöôïc goïi
laø ñieåm nguy hieåm. Trình töï xaùc ñònh ñieåm nguy hieåm nhö sau: Tröôùc heát phaûi xaùc ñònh maët caét nguy hieåm, töùc maët caét coù giaù
trò caùc thaønh phaàn noäi löïc treân ñoù lôùn nhaát so vôùi caùc maët khaùc, sau ñoù xaùc ñònh vò trí ñieåm nguy hieåm treân maët caét nguy hieåm.
Ñeå thuaän lôïi cho caùc baïn hoïc vieân giaûi baøi taäp, sau ñaây seõ ñöa ra bieåu thöùc öùng suaát töông ñöông cuûa ñieåm nguy hieåm trong
caùc tröôøng hôïp maët caét nguy hieåm ôû traïng thaùi chòu löïc xeùt trong caùc muïc 7.3.2 ÷ 7.3.4 cuûa chöông naøy.
7.4.1 Tröôøng hôïp thanh chòu xoaén thuaàn tuùy
Trong muïc 7.3.2, ta ñaõ bieát trong tröôøng hôïp naøy taïi moïi ñieåm chæ toàn taïi thaønh phaàn öùng suaát tieáp khaùc khoâng. Do vaäy
moïi ñieåm ñeàu ôû TTÖS tröôït thuaàn tuùy. Ñieåm nguy hieåm laø ñieåm naèm treân chu vi tieát dieän. Sau ñaây ta kyù hieäu öùng suaát taïi
ñieåm nguy hieåm laø τ, thay vì τmax.
Neáu tieát dieän thanh laø troøn thì töø coâng thöùc (7.33), vaø (7.34) ta coù:
Mz M
τ= ⋅R= z
Jz Wz
Löu yù baûng 5.1, thì ñoái vôùi hình troøn, Wz = 0,2 D3 vôùi D laø ñöôøng kính tieát dieän, thì bieåu thöùc cuoái ñöôïc vieát ôû daïng:
Mz
τ= (7.52)
0, 2 D3
ÖÙng suaát töông ñöông theo giaû thuyeát beàn thöù III, töø coâng thöùc (6.9), coù daïng:
Mz
σ tñIII = 2τ =
0, 1D3
Ñieàu kieän beàn theo giaû thuyeát beàn III trôû neân:
Mz
≤ [σ] (7.53)
0, 1D3
ÖÙng suaát töông ñöông theo giaû thieát beàn thöù IV, töø coâng thöùc (6.14), coù daïng:
3 Mz
σ tñIV = 3 τ = ⋅
0, 2 D3
Ñieàu kieän beàn theo giaû thuyeát beàn IV trôû neân:

3 Mz
≤ [ σ] (7.54)
0, 2 D3
Neáu tieát dieän khoâng phaûi hình troøn thì tuøy theo hình daïng tieát dieän laø thaønh moûng hôû, thaønh moûng kín hay chöõ nhaät ta seõ
tìm vò trí ñieåm coù öùng suaát τ lôùn nhaát, roài tính öùng suaát töông ñöông σtñ, sau ñoù vieát ñieàu kieän beàn.
σ tñ ≤ [σ]
7.4.2 Tröôøng hôïp thanh chòu caét

Trong muïc 7.3.3 ta ñaõ bieát taïi moïi ñieåm treân maët caét chæ toàn taïi thaønh phaàn öùng suaát tieáp, tính theo coâng thöùc (7.45). Vaäy
moïi ñieåm ñeàu ôû TTÖS tröôït thuaàn tuùy, vaø coù ñoä beàn töông ñöông nhau, vì giaù trò öùng suaát tieáp baèng nhau.
ÖÙng suaát töông ñöông theo giaû thuyeát beàn III:
Q
σ tñIII = 2τ = 2 ⋅
A
ÖÙng suaát töông ñöông theo giaû thuyeát beàn IV:

Q
σ tñIV = 3 τ = 3
A
Vaäy ñieàu kieän beàn theo giaû thuyeát beàn III:
Q
2 ≤ [ σ] (7.55)
A
Ñieàu kieän beàn theo giaû thuyeát beàn IV:

Q
3 ≤ [ σ] (7.56)
A
7.4.3 Tröôøng hôïp thanh chòu uoán ngang phaúng

Trong phaàn 4 muïc 7.3.4 ta ñaõ thaáy caùc ñieåm coù toïa ñoä y khaùc nhau (hay ngöôøi ta hay noùi laø "caùc ñieåm ôû caùc lôùp thôù khaùc
nhau") seõ ôû caùc TTÖS khaùc nhau. Khaûo saùt laïi hình 7.24, ta nhaän thaáy treân tieát dieän coù ba loaïi TTÖS cuûa caùc ñieåm: ñôn, tröôït
thuaàn tuùy, phaúng ñaëc bieät. Veà nguyeân taéc ta phaûi kieåm tra beàn ñoái vôùi caùc ñieåm nguy hieåm cuûa töøng loaïi traïng thaùi öùng suaát
neâu treân. Rieâng ñoái vôùi TTÖS phaúng ñaëc bieät coù raát nhieàu lôùp thôù cuøng ôû loaïi TTÖS naøy, thì vieäc xaùc ñònh ñieåm naøo laø ñieåm
nguy hieåm raát khoù khaên. Thoâng thöôøng, khi laøm baøi taäp, quy öôùc nhö sau:
- Neáu tieát dieän coù daïng ñaëc bieät laø thay ñoåi beà roäng b(y) ñoät ngoät, ví duï tieát dieän hình chöõ I (H.7.23), hay L, T…, thì ñieåm
nguy hieåm naèm taïi toïa ñoä y tieáp giaùp giöõa thaân vaø ñeá, töùc taïi nôi beà roäng thay ñoåi ñoät ngoät.
- Neáu tieát dieän coù beà roäng b(y) khoâng bieán thieân ñoät ngoät, ví duï hình chöõ nhaät, hình troøn …, thì hoaëc giaùo vieân seõ chæ ñònh
ñieåm (toïa ñoä y) caàn kieåm tra, hoaëc ta seõ boû qua, khoâng kieåm tra ñoái vôùi loaïi TTÖS naøy.
7.4.4 Tröôøng hôïp thanh chòu uoán xoaén ñoàng thôøi
Trong tröôøng hôïp treân, tieát dieän thanh vöøa toàn taïi thaønh phaàn noäi löïc Mz vöøa toàn taïi caùc thaønh phaàn moâmen uoán Mx, My thì
duø coù toàn taïi caùc thaønh phaàn löïc caét hay khoâng ta vaãn goïi chung traïng thaùi chòu löïc naøy laø traïng thaùi chòu uoán xoaén ñoàng thôøi.
Trong thöïc teá caùc thanh chòu uoán xoaén ñoàng thôøi thöôøng ñöôïc tính cho caùc truïc truyeàn chuyeån ñoäng trong caùc thieát bò maùy
moùc. Khi naøy öùng suaát tieáp gaây bôûi moâmen xoaén lôùn hôn raát nhieàu so vôùi öùng suaát tieáp gaây bôûi uoán ngang phaúng. Trong
tröôøng hôïp naøy öùng suaát tieáp gaây bôûi uoán ngang phaúng seõ ñöôïc boû qua.
Vaäy moãi ñieåm treân tieát dieän coù hai thanh phaàn öùng suaát: öùng suaát phaùp gaây bôûi caùc moâmen Mx, My vaø öùng suaát tieáp gaây
bôûi moâmen xoaén Mz. ÖÙng suaát phaùp tính theo coâng thöùc (7.23), öùng suaát tieáp theo caùc coâng thöùc ñöa ra trong muïc 7.3.2 veà
xoaén thuaàn tuùy. Trong thöïc teá thanh chòu xoaén, goïi laø truïc, ñöôïc cheá taïo coù tieát dieän troøn. Sau ñaây ta seõ ñöa ra caùc coâng thöùc
tính öùng suaát cho truïc tieát dieän troøn. Kyù hieäu baùn kính tieát dieän laø R vaø ñöôøng kính laø D, hôïp cuûa Mx vaø My laø Mu (H.7.25):
Mu = M x2 + M y2 (7.57)
Mu ñöôïc goïi laø moâmen uoán.
Hình 7.25: Bieåu dieãn veùctô moâmen uoán

uur
Löu yù veùctô M u höôùng theo moät trong caùc ñöôøng kính cuûa hình troøn, maø moïi ñöôøng kính cuûa hình troøn ñeàu laø truïc quaùn tính
chính trung taâm, vì vaäy truïc khoâng bò uoán xieân maø vaãn chòu uoán thuaàn tuùy neáu chæ chòu taùc duïng cuûa Mx vaø My. ÖÙng suaát phaùp, kyù
hieäu laø σz, tính theo coâng thöùc töông töï coâng thöùc (7.14):
Mu
σz = v⋅ (7.58)
Ju
uur
trong ñoù u, v laø hai truïc cuûa heä truïc toïa ñoä Ñeà caùc naèm trong maët caét, vôùi truïc u truøng vôùi ñöôøng taùc duïng cuûa veùctô M u .
Löu yù hình troøn coù moâmen quaùn tính tieát dieän ñoái vôùi moïi ñöôøng kính nhö nhau neân:
Ju = Jx = Jy
Coâng thöùc (7.58) vieát ñöôïc ôû daïng:
Mu
σz = v⋅
Jx
Töông töï nhö phaân tích trong phaàn 2 muïc 7.2.2, truïc u laø truïc trung hoøa, caùc ñieåm A, B naèm treân chu vi hình taïi ñieåm giao
vôùi truïc v laø caùc ñieåm maø öùng suaát σz coù giaù trò tuyeät ñoái lôùn nhaát, taïi ñieåm A thì σz > 0, taïi ñieåm B thì σz < 0. Kyù töï σ ñeå bieåu
thò giaù trò tuyeät ñoái öùng suaát phaùp lôùn nhaát, ta coù:
M u Mu
σ=R = (7.59)
Jx Wx
Löu yù baûng 5.1 (chöông 5), ñoái vôùi hình troøn thì
π 3
Wx = R ≈ 0, 1D3 (7.60)
4
Vaäy bieåu thöùc cuoái trôû neân:

Mu
σ= (7.61)
0, 1 D3
Hình 7.26: Traïng thaùi öùng suaát taïi ñieåm nguy hieåm treân tieát dieän truïc troøn chòu uoán xoaén ñoàng thôøi
ÖÙng suaát tieáp gaây bôûi Mz ñöôïc xaùc ñònh theo (7.32). Caùc ñieåm coù giaù trò öùng suaát tieáp lôùn nhaát naèm taïi chu vi cuûa tieát
dieän. Kyù hieäu giaù trò öùng suaát tieáp lôùn nhaát laø τ, theo (7.33) vaø coâng thöùc xaùc ñònh Jz cuûa hình troøn treân baûng 5.1 thì ta coù bieåu
thöùc xaùc ñònh τ nhö sau:
Mz M Mz Mz
τ=R =R z = ≈ (7.62)
Jz 2J x 2Wx 0, 2 D3
Döïa vaøo giaù trò öùng suaát phaùp vaø öùng suaát tieáp thì ñieåm nguy hieåm treân tieát dieän laø ñieåm A vaø ñieåm B treân hình 7.25.
Traïng thaùi öùng suaát taïi caùc ñieåm naøy laø TTÖS phaúng ñaëc bieät. Löu yù öùng suaát tieáp gaây bôûi Mz coù phöông vuoâng goùc vôùi baùn
kính tieát dieän neân phaân toá duøng ñeå bieåu thò TTÖS coù daïng nhö treân hình 7.26a, phaân toá giôùi haïn bôûi 6 maët goàm: 2 maët beân
naèm treân hai tieát dieän vuoâng goùc truïc z, caùch nhau khoaûng caùch dz; hai maët naèm treân hai maët phaúng chöùa truïc z leäch nhau goùc
dϕ, hai maët coøn laïi laø hai maët cong naèm treân hai maët truï ñoàng truïc truøng vôùi truïc z, caùch nhau moät khoaûng doïc baùn kính laø dρ .
Vôùi kích thöôùc voâ cuøng beù thì 2 maët cong cuûa phaân toá coù theå coi xaáp xæ laø maët phaúng, phaân toá ñöôïc coi gaàn ñuùng nhö treân hình
7.26b. Treân hình 7.26, bieåu dieãn traïng thaùi öùng suaát taïi ñieåm coù öùng suaát phaùp mang daáu döông, töùc taïi ñieåm A treân hình 7.25.
ÖÙng suaát töông ñöông theo giaû thuyeát beàn thöù III xaùc ñònh theo coâng thöùc (6.11):
σ tñIII = 4 τ2 + σ2
Löu yù coâng thöùc (7.59) vaø (7.62) thì bieåu thöùc cuoái trôû neân:
M z2 Mu2 1
σ tñIII = 4 ⋅ + = M z2 + Mu2
4 Wx2 Wx2 Wx
Löu yù bieåu thöùc tính Mu (7.57) vaø bieåu thöùc tính Wx ñoái vôùi hình troøn (7.60), coâng thöùc cuoái trôû neân:
1
σ tñIII = 3
M z2 + M x2 + M y2 (7.63)
0, 1 D
Ñieàu kieän beàn theo giaû thuyeát beàn III coù daïng:
1
3
M x2 + M y2 + M z2 ≤ [ σ] (7.64)
0, 1D
ÖÙng suaát töông ñöông theo giaû thuyeát beàn thöù IV xaùc ñònh theo coâng thöùc (6.17)
σ tñIV = σ2 + 3 τ2
Bieán ñoåi töông töï nhö vöøa thöïc hieän ñoái vôùi bieåu thöùc σtñIII, ta coù:
1
σ tñIV = M x2 + M y2 + 0, 75 M z2 (7.65)
0, 1D3
Ñieàu kieän beàn theo giaû thuyeát beàn IV coù daïng:
1
3
M x2 + M y2 + 0, 75M z2 ≤ [ σ] (7.66)
0, 1D
Neáu vieát vaén taét
1
σ td = ⋅ Mtd (7.67)
0, 1D3
thì töø coâng thöùc (7.63) vaø (7.65), tuøy theo giaû thuyeát beàn ñöôïc söû duïng, ta coù
MtdIII = M x2 + M y2 + M z2 (7.68)
MtñIV = M x2 + M y2 + 0, 75 M z2 (7.69)

1. Trong tröôøng hôïp naøo thì thanh ñöôïc cho raèng chòu löïc ñôn giaûn. Cho bieát teân goïi vaø ñaëc ñieåm cuûa caùc tröôøng hôïp chòu
löïc ñôn giaûn.
2. Trong tröôøng hôïp thanh chòu löïc phöùc taïp, treân cô sôû nguyeân lyù naøo ñeå tìm bieåu thöùc toång quaùt cuûa öùng suaát.
3. Ñeå tìm quy luaät phaân boá öùng suaát treân maët caét, ta coù theå chæ duøng caùc bieåu thöùc lieân heä giöõa öùng suaát vaø noäi löïc ñöôïc
khoâng. Lyù do, phöông höôùng giaûi quyeát.
4. Ñaëc ñieåm bieán daïng cuûa thanh, töø ñoù suy ra ñaëc ñieåm TTÖS caùc ñieåm cuûa thanh.
5. Ñaëc ñieåm bieán daïng trong tröôøng hôïp treân maët caét thanh chæ toàn taïi caùc thaønh phaàn noäi löïc Nz, My, Mx. Taïi sao trong
tröôøng hôïp naøy traïng thaùi öùng suaát caùc ñieåm laø TTÖS ñôn.
6. Haõy chöùng minh coâng thöùc toång quaùt xaùc ñònh öùng suaát phaùp. Giaù trò öùng suaát coù phuï thuoäc vaøo loaïi vaät lieäu khoâng.
7. Coâng thöùc xaùc ñònh bieán daïng daøi töông ñoái gaây ra bôûi töøng thaønh phaàn noäi löïc Nz, Mz, My.
Vôùi caùc loaïi vaät lieäu khaùc nhau, trong cuøng ñieàu kieän veà kích thöôùc hình hoïc, taûi troïng thì bieán daïng coù gioáng nhau
khoâng. Taïi sao.
8. Ñoä cöùng choáng keùo (neùn) laø gì. Ñoä cöùng choáng uoán laø gì. Neâu yù nghóa vaät lyù cuûa chuùng.
9. Bieåu ñoà phaân boá öùng suaát phaùp treân maët caét cuûa thanh trong caùc tröôøng hôïp chòu löïc ñôn giaûn vaø phöùc taïp gaây bôûi toå
hôïp caùc thaønh phaàn Nz, Mz, My coù daïng ra sao.
10. Ñeå tieát kieäm nguyeân vaät lieäu, trong tröôøng hôïp thanh chòu uoán neân choïn daïng maët caét cuûa thanh nhö theá naøo.
11. Ñöôøng trung hoøa laø gì. Laøm theá naøo ñeå dòch chuyeån song song ñöôøng trung hoøa ñeán vò trí môùi. Ñieàu naøy coù yù nghóa gì trong
thöïc tieãn.
12. Caùc ñieåm treân thaønh bình coù beà daøy moûng chòu aùp suaát coù caùc öùng suaát chính naøo. Teân goïi vaø coâng thöùc xaùc ñònh chuùng.
Khi bình chæ chòu aùp suaát trong thì TTÖS cuûa ñieåm ôû thaønh trong vaø thaønh ngoaøi coù gì khaùc nhau.
13. ÔÛ traïng thaùi chòu löïc laø caét taïi sao TTÖS cuûa caùc ñieåm treân maët caét laø tröôït thuaàn tuùy. Coâng thöùc xaùc ñònh öùng suaát döïa
treân giaû thieát gì.
14. Ñaëc ñieåm phaân boá öùng suaát khi thanh tieát dieän troøn chòu xoaén.
15. Haõy chöùng minh coâng thöùc tính öùng suaát trong tröôøng hôïp thanh chòu xoaén tieát dieän troøn.
16. Ñoä cöùng choáng xoaén laø gì. YÙ nghóa vaät lyù.
17. Ñaëc ñieåm phaân boá öùng suaát khi thanh coù tieát dieän thaønh moûng, chòu xoaén.
18. Coâng thöùc tính öùng suaát cuûa thanh chòu xoaén coù tieát dieän thaønh moûng vaø tieát dieän chöõ nhaät.
19. Taïi sao thanh chòu xoaén thuaàn tuùy thöôøng ñöôïc choïn coù tieát dieän troøn roãng.
20. Tröôøng hôïp chòu löïc cuûa thanh nhö theá naøo thì ñöôïc goïi laø uoán ngang phaúng. Phaân bieät caùc tröôøng hôïp chòu löïc: uoán
thuaàn tuùy, uoán xieân, uoán ngang phaúng, keùo leäch taâm.
21. Taïi sao ñeå tính öùng suaát tieáp trong tröôøng hôïp uoán ngang phaúng ta khoâng theå duøng coâng thöùc khi thanh chòu caét.
22. Phaân toá ñöôïc khaûo saùt ñeå chöùng minh coâng thöùc tính thaønh phaàn öùng suaát tieáp τzx vaø τzy treân tieát dieän thanh chòu uoán
ngang phaúng coù gioáng nhau khoâng. Lyù do.
23. Chöùng minh coâng thöùc tính τzx vaø τzy treân tieát dieän thanh chòu uoán ngang phaúng. Caùc haïn cheá veà hình daùng hình hoïc tieát
dieän khi söû duïng caùc coâng thöùc aáy.
24. Haõy cho bieát phöông chieàu öùng suaát tieáp treân tieát dieän thanh chòu uoán ngang phaúng, trong caùc tröôøng hôïp hình daïng tieát
dieän treân hình L1.
25. Caùc TTÖS giöõa caùc ñieåm treân maët caét cuûa thanh chòu uoán ngang phaúng khaùc nhau nhö theá naøo.
Hình L1
26. Haõy phaân bieät khaùi nieäm ñoä cöùng choáng uoán vôùi khaùi nieäm moâmen tieát dieän choáng uoán, khaùi nieäm ñoä cöùng choáng xoaén vôùi
khaùi nieäm moâmen tieát dieän choáng xoaén.

7.1. Heä thoáng naâng nhö treân hình B.1 goàm caùc thanh BC, DC, daây caùp KH vaø heä thoáng eùp xi lanh - pit-toâng. Cho KH song song
BC; dieän tích tieát dieän thanh CB: ACB = 1200 mm2; ñöôøng kính pit-toâng: D = 110mm; ñöôøng kính caàn pit-toâng vaø thanh CN : d =
70mm.
Cho raèng caùc thanh vaø xi lanh ñöôïc cheá taïo töø moät loaïi vaät lieäu, coù [σ]k = 150 MPa, [σ]n = 90 MPa.
a) Haõy xaùc ñònh khoái löôïng lôùn nhaát, kyù hieäu mo, cuûa vaät ñöôïc naâng ñeå öùng suaát trong caùc thanh BC, DP, CN khoâng vöôït
quaù giaù trò cho pheùp;
b) Khi khoái löôïng vaät naâng baèng mo thì aùp suaát caàn thieát trong xi lanh ñeå cô heä ñöôïc caân baèng baèng bao nhieâu. Khi naøy beà
daøy caàn thieát cuûa thaønh xi lanh phaûi baèng bao nhieâu.
Toùm taét baøi toaùn: Cho cô heä goàm caùc boä phaän ôû traïng thaùi chòu löïc keùo (neùn) ñuùng taâm; cho kích thöôùc chieàu daøi vaø
ñöôøng kính caùc thanh, öùng suaát cho pheùp keùo vaø öùng suaát cho pheùp neùn.
Yeâu caàu: xaùc ñònh giaù trò lôùn nhaát mo cuûa khoái löôïng m vaø aùp suaát trong xi lanh.
- Kích thöôùc toái thieåu beà daøy thaønh xi lanh.
Hình B.1 Hình B.2

Soá thöù töï
coâng vieäc
(1) (2) (3)
Xaùc ñònh löïc taùc duïng
1
leân thanh CB, DP, NC
Caùc thanh CB, DP, NC chæ chòu lieân keát ôû hai ñaàu,
vaäy heä löïc taùc duïng leân moãi thanh laø 2 phaûn löïc lieân
Xaùc ñònh traïng thaùi keát. Ñieàu kieän caân baèng cuûa moãi thanh cho ta ruùt ra
1.1 chòu löïc cuûa caùc thanh nhaän ñònh heä phaûn löïc lieân keát taùc duïng leân moãi
CB, DP, NC thanh laø hai löïc tröïc ñoái, coù ñöôøng taùc duïng doïc theo
chieàu daøi thanh, vaäy traïng thaùi chòu löïc cuûa caùc thanh
ñeàu laø keùo (hoaëc neùn) ñuùng taâm
Khaûo saùt caân baèng cuûa puli.
Heä löïc taùc duïng leân puli goàm:
- Phaûn löïc lieân keát töø thanh BC vaø thanh NC taùc duïng
taïi khôùp C, töùc NCB vaø NCD
- Löïc caêng cuûa daây caùp taïi 2 nhaùnh. Cho raèng daây
caùp khoâng daõn, thì löïc caêng cuûa hai nhaùnh nhö nhau,
kyù hieäu laø T. Xeùt caân baèng vaät naëng khoái löôïng m thì
deã daøng nhaän thaáy
T = mg (B.1)
Heä löïc taùc duïng leân puli laø heä löïc phaúng. Ñieàu kieän
Xaùc ñònh phaûn löïc lieân caân baèng cho ta thieát laäp 3 phöông trình caân baèng.
keát taïi C leân thanh BC Tuy nhieân, vì ta chæ caàn xaùc ñònh 2 aån neân ta chæ duøng
1.2
vaø thanh NC, kyù hieäu 2 phöông trình, ñoù laø phöông trình caân baèng hình
laàn löôït laø NCB vaø NCD chieáu cuûa heä löïc leân hai phöông vuoâng goùc nhau.
Treân hình B.2 bieåu thò hai truïc toïa ñoä xy vaø caùc veùctô
bieåu thò caùc löïc taùc duïng leân puli. Goác toïa ñoä vaø ñieåm ñaët
cuûa caùc veùctô löïc ñaët taïi ñieåm C ñeå tieän thöïc hieän pheùp
laáy hình chieáu. Caùc phöông trình caân baèng coù daïng:
∑ Fix = 0 

⇒ − NCB cos α B + NCD cos α D − T cos α B = 0 
 (B.2)
∑ Fiy = 0 
⇒ NCB sin α B + T sin α B − NCD sin α D + T = 0
Vôùi caùc kích thöôùc ñaõ cho ta coù
α B = 32o ; α D = 45o (B.3)
Giaûi heä phöông trình (B.2), löu yù (B.3) ta thu ñöôïc caùc
giaù trò caàn tìm
NCB = 2,14T ; NCD = 3, 77T (B.4)
Löïc taùc duïng leân thanh CB coù chieàu ngöôïc vôùi veùctô
uur
N CB vaäy thanh CB chòu keùo. Töông töï thanh CD
chòu neùn.
Giaù trò mo caàn thoûa maõn ñieàu kieän beàn cuûa caû 2 thanh
BC vaø DC. Ñieàu kieän beàn cuûa thanh CB:
NCB
σCB = ≤ [ σ]k
ACB
Löu yù giaù trò NCB töø (B.4), ta coù
2,14T
≤ [ σ]k
ACB
Löu yù bieåu thöùc (B.1) ta suy ra
2,14.m. g
≤ [ σ]k
ACB
Xaùc ñònh giaù trò khoái
2 löôïng m toái ña, kyù hieäu Ñieàn caùc giaù trò soá vaøo, ta coù ñöôïc
laø mo 150.106.1200.10−6
m= = 85838kg (B.5)
2,14.9, 8
Ñieàu kieän beàn cuûa thanh CD:
NCD
σCD = ≤ [ σ]n
ACD
Tieán haønh töông töï treân ta coù giaù trò thöù 2 cuûa m.
π
90.106 ⋅ ⋅ 702 ⋅ 10−6
m= 4 = 9187, 2kg (B.6)
3, 77.9, 8
So saùnh hai giaù trò m töø (B.5) vaø (B.6) ta coù giaù trò
khoái löôïng toái ña mo baèng:
mo = 8582,8 kg
AÙp suaát trong xi lanh caàn taïo ra löïc baèng löïc doïc
thanh CD, töùc baèng NCD:
π
Xaùc ñònh aùp suaát p ⋅ D2 ⋅ p = NCD
3 4
trong xi lanh
3, 77.8582, 8.9, 8
Vaäy p = = 33, 36.106 Pa
π
⋅ 1102 ⋅ 10−6
4
Thaønh xi lanh caàn coù beà daøy sao cho öùng suaát khoâng
vöôït quaù giaù trò cho pheùp, cho raèng xi lanh thuoäc loaïi
oáng truï hôû thaønh moûng chòu aùp suaát, aùp duïng coâng
thöùc (7.12), ta coù:
Beà daøy toái thieåu cuûa
4 p.r
thaønh xi lanh σθ =
t
≤ [ σ]k
Vaäy beà daøy t cuûa thaønh

p.r 33, 36.106.55.10−3
t= = = 12, 21.10−3 m
[ σ] 150.106
7.2. Ngöôøi ta duøng 2 daây caùp DB vaø DC (H.B.1a) ñeå treo vaät khoái löôïng m.
a) Cho m = 600 kg. Haõy tính giaù trò öùng suaát phaùp xuaát hieän trong moãi daây caùp.
b) Neáu öùng suaát cho pheùp cuûa vaät lieäu daây caùp laø 280 MPa thì khoái löôïng m lôùn nhaát laø bao nhieâu.
Hình B.1

Soá thöù töï Teân coâng Thöïc hieän
coâng vieäc vieäc
(1) (2) (3)
Söû duïng ñieàu kieän caân baèng taïi ñieåm D. Heä löïc taùc duïng leân
ñieåm D goàm: troïng löôïng P cuûa khoái löôïng m, löïc keùo cuûa
daây BD vaø daây CD, kyù hieäu laàn löôït laø F1 vaø F2. Heä löïc
ñöôïc bieåu thò nhö treân hình B.1b. Daây laø heä löïc phaúng ñoàng
quy, ta vieát ñöôïc 2 phöông trình caân baèng
Xaùc ñònh löïc
∑ Fix = 0 ⇒ − F1 cos 60o + F2 cos 45o = 0  (B.1)
1 taùc duïng treân 
caùc daây caùp ∑ Fiy = 0 ⇒ F1 cos 30 o + F2 cos 45 o − P = 0
Giaûi heä hai phöông trình treân ta suy ra
F1 = 0,732 P; F2 = 0,5176 P (B.2)
Löïc taùc duïng taïi D leân caùc daây coù chieàu ngöôïc vôùi chieàu töø
daây taùc duïng leân ñieåm D, töùc ngöôïc vôùi chieàu bieåu dieãn treân
( H.B.1b). Vaäy caùc daây caùp ñeàu chòu keùo.
ÖÙng suaát treân daây caùp BD:
F1 0, 732 P
σ1 = =
A1 A1
π 2
vôùi P = m.g; A1 = ⋅ d1
4
Xaùc ñònh öùng Ñieàn soá vaøo ta ñöôïc:
2 suaát trong 0, 732.600.9, 8
σ1 = = 152, 3 N/mm 2
moãi daây caùp π 2
⋅6
4
Töông töï, öùng suaát treân daây caùp CD:
F2 0, 5176.600.9, 8
σ2 = = = 155, 0 N/mm 2
A2 π 2
⋅5
4
Trong hai daây caùp thì daây caùp CD coù öùng suaát lôùn hôn neân
ñieàu kieän beàn caàn thoûa maõn tröôùc tieân ñoái vôùi daây naøy:
Xaùc ñònh giaù
σ2 ≤ 280 MPa = 280.106 Pa
trò lôùn nhaát
töø coâng thöùc tính σ2 ta vieát ñöôïc:
3 cuûa khoái
0, 5176.m.9, 8
löôïng m ñöôïc σ2 = ≤ 280.106 Pa
π 2
treo 4
⋅5
Suy ra m ≤ 1083,6 kg
7.3. Moâtô coù coâng suaát N = 11 kw cung caáp naêng löôïng cho moät maùy coâng taùc nhôø truïc truyeàn ñoäng coù tieát dieän troøn ñaëc. Truïc
coù öùng suaát tieáp cho pheùp [τ] = 70 MPa.
a) Haõy tính ñöôøng kính nhoû nhaát cho pheùp cuûa truïc, bieát raèng truïc quay vôùi vaän toác voøng n = 600 vg/ph.
b) Neáu vaän toác voøng cuûa truïc giaûm thì ta caàn taêng hay giaûm ñöôøng kính truïc.
Toùm taét baøi toaùn: Cho cheá ñoä laøm vieäc vaø öùng suaát cho pheùp.
Yeâu caàu: xaùc ñònh kích thöôùc truïc.
Soá thöù töï
coâng vieäc
(1) (2) (3)
Truïc truyeàn ñoäng ôû traïng thaùi chòu löïc xoaén thuaàn
tuùy. Vôùi tieát dieän troøn ñaëc, thì öùng suaát lôùn nhaát treân
tieát dieän ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc (7.38)
M
τmax = z ⋅ R (B.1)
Jz
trong ñoù: a) Mz - moâmen xoaén taùc duïng leân truïc ñöôïc
tính töø coâng thöùc
N = Mz (B.2)
vôùi ω - vaän toác goùc cuûa truïc truyeàn
2π.n πn
ω= = sec −1 (B.3)
60 30
b) Jz - moâmen quaùn tính dieän tích ñoäc cöïc cuûa tieát
Xaùc ñònh ñöôøng kính dieän, ñoái vôùi tieát dieän troøn ñaëc thì töø baûng 5.1 ta coù:
1 truïc π
J z = R4
2
Kyù hieäu d - ñöôøng kính cuûa tieát dieän thì
J z π 3 πd3
= R = (B.4)
R 2 16
Söû duïng caùc coâng thöùc (B.2 ÷ B.4), töø (B.1) ta vieát
ñöôïc ñieàu kieän beàn
τmax ≤ [τ]
ôû daïng:
N ⋅ 30 ⋅ 16 [ ]
≤ τ (B.5)
π.n.πd3
30 ⋅ N ⋅ 16
Vaäy d ≥ 3 (B.6)
π2 n [ τ ]
Ñieàn caùc giaù trò soá vaøo baát ñaúng thöùc treân:
30 ⋅ 11 ⋅ 103 ⋅ 16
d≥ 3 = 0, 034 m = 34 mm
π2 ⋅ 600 ⋅ 70 ⋅ 106
Thay ñoåi ñöôøng kính Töø baát ñaúng thöùc (B.5) ta suy ra khi n giaûm thì d phaûi
2. khi vaän toác n giaûm. taêng.
7.4. Moâtô A coù vaän toác voøng n1 = 1800 vg/ph cung caáp naêng löôïng cho hai maùy coâng taùc theo sô ñoà treân hình B.1, coâng suaát
n4 1
tieâu thuï treân maùy B vaø maùy C laàn löôït laø N B = 7,5 HP, N C = 6 HP. Tyû soá truyeàn giöõa truïc 1 vaø truïc 4 laø i41 = = vaø giöõa
n1 1
n3 1
truïc 3 vaø truïc 2 laø i32 = = . Cho bieát [τ] = 40 MPa.
n2 2
a) Xaùc ñònh ñöôøng kính toái thieåu cuûa caùc truïc 1, 2, 3, 4.

b) Neáu ôû moãi boä bieán toác coâng suaát bò thaát thoaùt 10% thì ñöôøng kính cuûa caùc truïc seõ τ bò thay ñoåi nhö theá naøo.
Hình B.1
Soá thöù töï
coâng vieäc
(1) (2) (3)
Xaùc ñònh ñöôøng Caùc truïc truyeàn ñeàu ôû traïng thaùi xoaén thuaàn tuùy. Coâng thöùc xaùc ñònh
1.
kính cuûa caùc truïc ñöôøng kính truïc ñöôïc söû duïng laø coâng thöùc (B.6) trong baøi taäp 7.3.
Töø sô ñoà truyeàn ñoäng (H.B.1) vaø döõ lieäu ñaàu baøi ta coù:
n1 = n2 = 1800vg / ph
Xaùc ñònh vaän toác
1.1. 1
voøng cuûa caùc truïc n3 = i32 ⋅ n2 = ⋅ 1800 = 900vg / ph
2
n4 = i41.n1 = 1.n1 = 1800 vg/ph
N 3 = N B = 7,5Hp = 7,5.746 = 5595w
Xaùc ñònh coâng suaát N 4 = N C = 6Hp = 6.746 = 4476w

1.2.
truyeàn cuûa moãi truïc N 2 = N 3 = 5595w
N 1 = N 2 + N 4 = 5595 + 4476 = 10.471w
Söû duïng coâng thöùc (B.6) baøi taäp 7.3 ta coù:
30 ⋅ N ⋅ 16 N
d≥ 3 = 3, 653 (B.1)
π2 ⋅ n [ τ ] n [ τ]
Ta laàn löôït coù ñöôøng kính caùc truïc nhö sau:
N1 10471
d1 ≥ 3, 653 = 3, 653
Truïc 1: n1 [ τ] 1800.40.106
Tính ñöôøng kính = 0, 01895m = 18, 95mm
1.3.
caùc truïc
N2 5595
d2 ≥ 3, 653 = 3, 653
Truïc 2: n2 [ τ] 1800.40.106
= 0, 0156m = 15, 6mm
N3 5595
d3 ≥ 3, 653 = 3, 653
Truïc 3: n3 [ τ] 900.40.106
= 0, 01962m = 19, 62m
N4 4476
d4 ≥ 3, 65 3 = 3, 653
Truïc 4: n4 [ τ] 1800.40.106
= 0, 0145m = 14, 5mm
Khi coâng suaát bò thaát thoaùt ôû boä truyeàn, thì ñeå ñaûm baûo coâng suaát taïi caùc
maùy coâng taùc B, C khoâng ñoåi, coâng suaát taïi moâ tô A phaûi lôùn hôn toång
coâng suaát söû duïng cuûa maùy B vaø maùy C. Coâng suaát truyeàn töø truïc 2 ñeán
truïc 3 khoâng coøn baèng coâng suaát truyeàn treân truïc 3 maø baèng:
100 100
Xaùc ñònh laïi ñöôøng N2 = N3 = ⋅ 5595 = 6216.667w
90 90
kính caùc truïc neáu
2. keå ñeán thaát thoaùt Coâng suaát truyeàn töø truïc 1 ñeán truïc 4, töông töï, baèng:
coâng suaát taïi caùc boä 100 100
N 1,4 = N4 = ⋅ 4476 = 4973, 333w
truyeàn. 90 90
Coâng suaát truyeàn töø truïc 1 ñeán caùc truïc 3,4 seõ baèng:
N 1 = N 2 + N 1,4 = 6216,667 + 4973,333 = 11190w
Sau khi coù caùc giaù trò môùi cuûa N 1 vaø N 2 , ta tính laïi ñöôøng kính d1
vaø d2 theo coâng thöùc (B.1) (hoïc vieân thöïc hieän tieáp phaàn tính toaùn)
7.5. Cho thanh coù sô ñoà chòu löïc nhö treân hình B.1a vaø tieát dieän coù hình daïng vaø kích thöôùc nhö treân hình B.1 trong baøi taäp 5.1.
Haõy xaùc ñònh:
a) ÖÙng suaát phaùp keùo lôùn nhaát vaø öùng suaát neùn coù giaù trò tuyeät ñoái lôùn nhaát.
b) ÖÙng suaát tieáp theo phöông y coù giaù trò lôùn nhaát.
Toùm taét baøi toaùn: Cho sô ñoà löïc cuûa thanh
Yeâu caàu xaùc ñònh: ÖÙng suaát phaùp vaø öùng suaát tieáp coù giaù trò tuyeät ñoái lôùn nhaát.
Hình B.1
Thöïc hieän
(1) (2) (3)
Heä ngoaïi löïc taùc duïng leân daàm theå hieän treân
Xaùc ñònh phaûân löïc lieân
1. (H.B.1b), trong ñoù YA vaø YC laø caùc phaûn löïc lieân
keát
keát. Söû duïng phöông trình caân baèng cuûa heä ngoaïi
löïc ñeå xaùc ñònh YA vaø YC: phöông trình caân baèng
moâmen ñoái vôùi truïc x ñi qua ñieåm A vaø phöông
trình caân baèng moâmen vôùi truïc x ñi qua ñieåm C:
∑ mxA = 0 ⇒ −10.4 + YC .8 − 4.12 = 0 (B.1)
∑ mxC = 0 ⇒ −YA .8 + 10.4 − 4.4 = 0 
Giaûi heä hai phöông trình ta coù ñöôïc:
YC = 11 kN; YA = 3kN
Thanh AD ôû traïng thaùi chòu uoán ngang phaúng trong
maët phaúng zy, do vaäy caùc bieåu ñoà noäi löïc caàn veõ laø
bieåu ñoà Qy vaø Mx (H.B.1c) d))
Veõ bieåu ñoà noäi löïc vaø
Töø bieåu ñoà Qy vaø Mx ta nhaän thaáy maët caét nguy
2. xaùc ñònh maët caét nguy
hieåm laø maët caét ñi qua ñieåm C, nôi coù giaù trò Qy vaø
hieåm.
Mx lôùn nhaát so vôùi moïi maët caét khaùc treân toaøn
thanh. Giaù trò Qy, Mx taïi maët caét ñi qua C.
Qy = 7kN, Mx = 16 kN.m
ÖÙng suaát phaùp σz tính theo coâng thöùc (7.14). Bieåu
ñoà phaân boá öùng suaát phaùp nhö treân hình 7.24b), hay
hình 7.6. Giaù trò öùng suaát keùo lôùn nhaát, kyù hieäu
σk,max vaø öùng suaát neùn lôùn nhaát, kyù hieäu σn, max, tính
theo coâng thöùc (7.15) vaø (7.16).
Mx Mx
σk,max = ; σn,max = (B.2)
Xaùc ñònh öùng suaát J x / yk J x / yn
3. phaùp keùo vaø neùn lôùn Ñeå coù caùc ñaëc tröng hình hoïc cuûa tieát dieän: Jx, yk, yn
nhaát ta söû duïng keát quaû tính toaùn cuûa baøi taäp 5.1. Trong
baøi taäp 5.1 ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc heä truïc quaùn tính
chính trung taâm xy, tính ñöôïc moâmen quaùn tính
chính ñoái vôùi truïc x.
Jx = 53,125 10-6 m4
Khoaûng caùch xa nhaát ñeán truïc x ôû hai phaàn cuûa tieát
dieän, kyù hieäu laø h1, h2 (H.B.2)
Hình B.2
h2 = 125mm; h1 = 200 - 125 = 75mm
Taïi maët caét ñi qua C nôi daáu cuûa Mx laø aâm, h1 chính
laø yk vaø h2 laø yn trong coâng thöùc (B.2), coøn taïi maët
caét ñi qua B nôi daáu cuûa Mx laø döông thì h1 laø yn vaø
h2 laø yk. Vì hai giaù trò h1 vaø h2 khoâng baèng nhau neân
ñeå tìm giaù trò σk, max vaø σn,max ta kieåm tra giaù trò lôùn
nhaát keùo vaø neùn taïi caû hai tieát dieän.
Maët caét B:
12.103.125.10−3
σk,max = = 28, 24 MPa
53, 125.10−6
12.103.(200 − 125).10−3
σn,max = = 22, 59 MPa
53, 125.10−6
Maët caét C:
16.103 ⋅ (200 − 125).10−3
σk,max = = 22, 59 MPa
53, 125.10−6
16.103.125.103
σn,max = = 37, 65 MPa
53, 125.10−6
Vaäy ñoái vôùi toaøn thanh thì:
σk, max = 28,24 MPa
σn,max = 37,65 MPa.
Xaùc ñònh öùng suaát tieáp ÖÙng suaát tieáp theo phöông y, τzy, tính theo coâng
4.
theo phöông y lôùn nhaát thöùc (7.50). Bieåu ñoà phaân boá giaù trò τzy(y) nhö treân
hình 7.21, theo ñoù ta thaáy, noùi chung, giaù trò τzy lôùn
nhaát taïi caùc ñieåm naèm treân truïc x, vaäy.
Sx ( y = 0).Qy
τ zy,max =
J x .b( y = 0)
Theo H.B.1 baøi taäp 5.1 ta coù b(y = 0) = 50.10–3m vaø
töø keát quaû baøi ñoù thì Sx (y = 0) = 3,906.10–4 m3.
3, 906.10−4.7.103
Vaäy τ zy,max = = 1, 03MPa
53, 125.10−6.50.10−3
7.6. Cho sô ñoà chòu löïc nhö treân hình B.1, cuûa baøi taäp 5.2. Haõy
a) Xaùc ñònh ñieåm nguy hieåm theo giaû thuyeát beàn Tresca.
b) Söû duïng giaû thuyeát beàn Von-Mises ñeå xaùc ñònh ñöôøng kính D cuûa truïc, cho [σ] = 14 kN/cm2.
Soá thöù töï
coâng vieäc
(1) (2) (3)
Söû duïng keát quaû veõ bieåu ñoà noäi löïc töø baøi taäp 5.2, treân thanh
toàn taïi caùc thaønh phaàn noäi löïc moâmen uoán vaø moâmen xoaén,
thì nhö ñaõ trình baøy trong muïc 7.4.4, ta seõ coi thanh nhö chæ
chòu uoán vaø xoaén, boû qua aûnh höôûng cuûa caùc löïc caét Qx, Qy
trong tröôøng hôïp naøy, öùng suaát taïi ñieåm nguy hieåm ñöôïc tính
Xaùc ñònh maët theo coâng thöùc (7.67), vôùi Mtd tính theo (7.68) hoaëc (7.69).
1.
caét nguy hieåm Vaäy maët caét nguy hieåm seõ laø maët caét coù Mtd lôùn nhaát. Töø caùc
bieåu ñoà noäi löïc treân hình B.5 cuûa baøi giaûi baøi taäp 5.2 ta nhaän
thaáy maët caét nguy hieåm coù theå taïi B hoaëc taïi C vôùi giaù trò caùc
thaønh phaàn moâmen noäi löïc nhö sau:
Taïi maët caét B:
Mx = 48kN.cm; My = 0; Mz = 10 kN.cm
Taïi maët caét C:
Mx = 18 kN.cm; My = 10 kN.cm; Mz = 10 kN.cm
Tính Mtñ theo giaû thuyeát beàn Tresca (giaû thuyeát beàn thöù III)
taïi B vaø C ta coù:
MtñIII , B = 482 + 02 + 102 = 49, 03 kN.cm
MtñIII ,C = 182 + 102 + 102 = 22,89 kN.cm

So saùnh MtñIII,B vaø MtñIII,C thì ta thaáy MtñIII,B lôùn hôn, vaäy maët
caét nguy hieåm laø maët caét B. Vaäy sau naøy ta seõ duøng caùc giaù trò
thaønh phaàn moâmen noäi löïc taïi maët caét B ñeå tính toaùn.
Treân maët caét B coù hai thaønh phaàn Mx vaø Mz khaùc khoâng
(H.B.2). Ñieåm nguy hieåm laø ñieåm H vaø K nôi coù öùng suaát tieáp
vaø giaù trò öùng suaát phaùp lôùn nhaát. Taïi ñieåm H öùng suaát phaùp
coù daáu döông, taïi ñieåm K - daáu aâm. Giaù trò tuyeät ñoái σ cuûa
öùng suaát phaùp taïi H vaø K tính theo coâng thöùc (7.61), vì My = 0,
Mx
neân: σ =
0, 1 D3
Xaùc ñònh ñieåm
nguy hieåm vaø
bieåu thöùc öùng
2.
suaát töông
ñöông taïi ñieåm
nguy hieåm
Hình B.2
ÖÙng suaát tieáp taïi caùc ñieåm H, K coù giaù trò tính theo coâng thöùc
(7.62):
Mz
τ=
0, 2 D3
ÖÙng suaát töông ñöông taïi caùc ñieåm treân, theo giaû thuyeát beàn
Tresca, tính theo coâng thöùc (7.67)
1 1
σtñIII = ⋅ MtñIII = ⋅ 49, 03 (B.1)
0, 1 D3 0, 1 D3
Trong coâng thöùc treân, vì ñöôøng kính tieát dieän chöa bieát neân ta
chöa theå tính ra ñöôïc giaù trò σtñ cho ñieåm nguy hieåm.
ÖÙng suaát töông ñöông taïi ñieåm nguy hieåm, theo giaû thuyeát
beàn Von-Mises (giaû thuyeát beàn thöù IV) tính theo coâng thöùc
(7.67):
1
σtñIV = ⋅ MtñIV (B.2)
0, 1 D3
Trong bieåu thöùc treân, MtñIV tính theo coâng thöùc (7.69):
MtñIV = M x2 + M y2 + 0, 75 M z2 = 482 + 0, 75.102 = 48, 8 kN .cm
(B.3)
Xaùc ñònh
Ñieàu kieän beàn coù daïng:
ñöôøng kính
σtñ ≤ [σ]
3. truïc theo giaû
hay
thuyeát beàn
1
Von-Mises ⋅ Mtñ ≤ [σ]
0, 1 D3
Töø ñaây suy ra bieåu thöùc xaùc ñònh ñöôøng kính D cuûa truïc
Mtñ
D≥ 3 (B.4)
0,1 [ σ]
Ñieàn giaù trò Mtñ tính töø coâng thöùc (B.3) ta coù:
48, 8
D≥ 3 = 3, 26cm = 32, 6mm
0, 1.14
Ta choïn giaù trò D = 35 mm
Qua caùc baøi taäp höôùng daãn caùc baïn hoïc vieân coù theå ruùt ra trình töï chung cuûa caùc baøi toaùn ñöôïc thöïc hieän nhö sau:
Böôùc 1: Xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát
Böôùc 2: Veõ bieåu ñoà noäi löïc, sau ñoù xaùc ñònh maët caét nguy hieåm.
Böôùc 3: Xaùc ñònh ñieåm nguy hieåm treân maët caét nguy hieåm. Tính hoaëc laäp bieåu thöùc öùng suaát töông ñöông taïi ñieåm nguy
ñieåm.
Böôùc 4: Söû duïng ñieàu kieän beàn ñeå thöïc hieän 1 trong 3 loaïi baøi toaùn sau:
Chöông 8
BIEÁN DAÏNG CUÛA THANH
8.1 MÔÛ ÑAÀU

Trong chöông naøy ta seõ nghieân cöùu phöông phaùp tính bieán daïng chung cuûa toaøn thanh. Trong chöông 5 ta ñaõ ñeà caäp ñeán
khaùi nieäm bieán daïng taïi moät ñieåm. Keát quaû bieán daïng taïi moïi ñieåm cuûa vaät theå taïo thaønh bieán daïng cuûa toaøn vaät.
Ñoái vôùi vaät theå daïng thanh, bieán daïng goàm ba loaïi:
- Bieán daïng daøi, hay coøn goïi laø ñoä daõn daøi, kyù hieäu ∆l, cuûa toaøn thanh döôùi taùc duïng cuûa thaønh phaàn noäi löïc keùo (neùn)
ñuùng taâm Nz (H.8.1a);
- Bieán daïng xoaén, hay coøn goïi laø goùc xoaén, kyù hieäu ∆ϕ hay ñôn giaûn laø ϕ cuûa vaø toaøn thanh döôùi taùc duïng cuûa thaønh phaàn
noäi löïc moâmen xoaén Mz (H.8.1b);
- Ñoä voøng, kyù hieäu laø y, vaø goùc xoay, kyù hieäu laø θ, cuûa maët caét ngang döôùi taùc duïng cuûa thaønh phaàn noäi löïc moâmen uoán
trong tröôøng hôïp thanh chòu uoán thuaàn tuùy hay uoán ngang phaúng (H.8.1c).
Hình 8.1: Caùc loaïi bieán daïng ñôn giaûn cuûa thanh
Treân hình 8.1c bieåu thò tröôøng hôïp thanh chòu uoán trong maët phaúng zy döôùi taùc duïng cuûa thaønh phaàn noäi löïc moâmen uoán
Mx. Ñöôøng a - a bieåu thò hình chieáu treân maët toïa ñoä zy cuûa tieát dieän trong maët caét vuoâng goùc truïc z, tröôùc khi thanh bò bieán
daïng, coøn ñöôøng a' - a' laø hình chieáu cuûa tieát dieän sau khi thanh bò bieán daïng, töùc vò trí cuûa a - a sau khi thanh bò bieán daïng.
Treân hình 8.1c goùc xoay θ bieåu thò bôûi kyù hieäu θx - goùc xoay quanh truïc x.
Caùc phöông phaùp ñeå tính caùc ñaïi löôïng bieán daïng toaøn thanh vöøa neâu treân (∆l, ϕ, y, θ) coù theå chia laøm hai höôùng chính:
1- Tích phaân phöông trình vi phaân bieåu thò quan heä bieán daïng vôùi caùc ñaïi löôïng veà noäi löïc, ñaëc tröng hình hoïc tieát dieän,
tính chaát cô hoïc cuûa vaät lieäu thanh. Vieäc tính tích phaân coù theå baèng phöông phaùp giaûi tích, goïi laø phöông phaùp tích phaân tröïc
tieáp, hoaëc baèng caùc phöông phaùp bieán theå töø phöông phaùp giaûi tích, hay baèng caùc phöông phaùp gaàn ñuùng.
2- Söû duïng quan heä veà naêng löôïng giöõa coâng cuûa ngoaïi löïc vaø naêng löôïng tích luõy trong thanh khi thanh bieán daïng.
Phöông phaùp naøy goïi laø phöông phaùp naêng löôïng.
Thöïc teá cho thaáy phöông phaùp naêng löôïng ñeã söû duïng hôn nhieàu khi duøng cho caùc baøi toaùn phöùc taïp khaùc nhau vì vaäy
phöông phaùp naøy ñöôïc cho laø phöông phaùp vaïn naêng, ñöôïc söû duïng phoå bieán hôn. Tuy nhieân trong giaùo trình naøy seõ trình baøy
moät vaøi phöông phaùp cuûa höôùng thöù nhaát vaø phöông phaùp naêng löôïng.
8.2 PHÖÔNG PHAÙP TÍCH PHAÂN PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN

8.2.1 Phöông phaùp tích phaân tröïc tieáp
Ñeå tính bieán daïng daøi, bieán daïng xoaén, goùc xoay ta seõ laàn löôït söû duïng caùc bieåu thöùc vi phaân 7.7, 7.31, 7.8 ôû chöông 7:
dl N z
= (8.1)
dz EA
dϕ M z
= (8.2)
dz GJ z
dθ x Mx
= (8.3)
dz EJ x
Trong coâng thöùc (8.1), ta thay kyù hieäu dlo baèng kyù hieäu dl vì moïi ñieåm treân tieát dieän ñeàu coù bieán daïng daøi nhö nhau theo
phöông z döôùi taùc duïng cuûa Nz.
Trong caùc coâng thöùc (8.1) ÷ (8.3) thì dl, dϕ, dθx laø bieán daïng cuûa ñoaïn thanh chieàu daøi phaân toá dz.
dl dϕ dθ x
, , ñöôïc goïi laàn löôït laø bieán daïng daøi töông ñoái, goùc xoaén töông ñoái, goùc xoay töông ñoái.
dz dz dz
2- Ñoä daõn daøi

Ñeå tính ñoä daõn daøi (bieán daïng daøi) cuûa toaøn thanh ta söû duïng coâng thöùc (8.1). Ta coù bieán daïng daøi dl cuûa phaân toá chieàu
daøi dz cuûa thanh ñöôïc bieåu thò bôûi coâng thöùc
Nz
dl = dz (8.4)
EA
Ñoä bieán daïng ∆l cuûa toaøn thanh seõ baèng toång toaøn boä bieán daïng daøi cuûa caùc phaân toá chieàu daøi dz cuûa thanh khi chia thanh thaønh
caùc ñoaïn coù chieàu daøi dz.
Nz
∆l = ∑ dl = ∫ EA dz (8.5)
l
trong ñoù l - chieàu daøi toaøn thanh.

Sau ñaây ta vieát coâng thöùc (8.5) cho moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät.
Nz
a) Khi tyû soá coù giaù trò khoâng ñoåi treân toaøn chieàu daøi thanh.
EA
N z .l
∆l = (8.6)
EA
Nz
b) Khi, tyû soá coù giaù trò khoâng ñoåi treân töøng ñoaïn thanh li, li - chieàu daøi cuûa ñoaïn thöù i, i = 1, n , vôùi n laø toång caùc ñoaïn
EA
thanh ñöôïc chia, töùc
n
∑l = l
i =1
i (8.7)
thì: ∆l = Σ∆li (a)

N 
trong ñoù: ∆li =  z  ⋅ li (b)
 EA  i
Löu yù bieåu thöùc (b) thì bieåu thöùc (a) trôû neân:
n
 Nz 
∆l = ∑
i =1
 EA  ⋅ li
 i
3- Goùc xoaén
Tröôøng hôïp tieát dieän thanh hình troøn
Luùc naøy, söû duïng coâng thöùc (8.2), ta seõ tính goùc xoaén cuûa toaøn thanh. Löu yù veà maët toaùn hoïc thì hình thöùc cuûa coâng thöùc
(8.1) vaø (8.2) gioáng nhau neân laäp luaän töông töï nhö trong muïc tính ñoä daõn daøi vöøa trình baøy ôû treân ta seõ thu ñöôïc caùc coâng thöùc
töông töï nhö (8.5 ÷ 8.7):
Bieåu thöùc tích phaân xaùc ñònh goùc xoaén toaøn thanh
Mz
ϕ= ∫ GJ
l z
dz (8.8)
Mz
Khi tyû soá coù giaù trò khoâng ñoåi treân toaøn chieàu daøi thanh:
GJ z
M z .l
ϕ= (8.9)
GJ z
Mz
Khi tyû soá coù giaù trò khoâng ñoåi trong töøng ñoaïn thanh li, sao cho:
GJ z
n
∑l = l
i =1
i
n
 Mz 
thì ϕ= ∑  GJ
i =1
 li
z i
(8.10)
dϕ
Tröôøng hôïp tieát dieän thanh coù thaønh moûng kín: Trong tröôøng hôïp naøy ta khoâng söû duïng ñöôïc bieåu thöùc tính theo (8.2).
dz
dϕ
Sau ñaây ta seõ phaûi thieát laäp bieåu thöùc cho tröôøng hôïp tieát dieän thanh coù thaønh moûng kín. Löu yù coâng thöùc (7.38) tính öùng
dz
suaát tieáp treân tieát dieän thanh thaønh moûng kín.
Mz
τ( s) = (8.11)
2 A t( s)
Treân hình 8.2 bieåu thò tieát dieän thaønh moûng, s laø toïa ñoä töï nhieân vò trí doïc theo ñöôøng trung bình cuûa thaønh.
dϕ
Ñeå tìm bieåu thöùc , goïi laø goùc xoaén töông ñoái, hay goùc xoaén tyû ñoái, ta seõ tính coâng tích luõy cuûa ñoaïn thanh chieàu daøi dz,
dz
kyù hieäu dU, khi thanh bò bieán daïng xoaén. Tuaân theo ñònh luaät Huùc thì quan heä giöõa bieán daïng vôùi öùng suaát laø tuyeán tính tuyeät
ñoái, hay giöõa bieán daïng cuûa thanh vôùi giaù trò noäi löïc laø tuyeán tính tuyeät ñoái, ta coù quan heä giöõa Mz vaø dϕ bieåu thò nhö treân hình
8.3. Vaäy coâng dU baèng:
1
dU = M z dϕ (8.12)
2
Maët khaùc, bieåu thöùc dU coù theå ñöôïc tính bôûi bieán daïng goùc sinh bôûi öùng suaát tieáp treân moïi ñieåm cuûa ñoaïn thanh dz [1].
1 2
dU = τ dV (8.13)
2G
Coâng thöùc (8.13) trong giaùo trình naøy ñöôïc coâng nhaän, maø khoâng chöùng minh. Trong coâng thöùc (8.13) thì dV laø theå tích
cuûa ñoaïn thanh coù chieàu daøi phaân toá dz:
∫
dV = dz. t( s) ds
s
(8.14)
Hình 8.2: Ñoaïn thanh phaân toá Hình 8.3: Quan heä giöõa moâmen
thanh thaønh moûng kín xoaén vaø bieán daïng xoaén
Keát hôïp coâng thöùc (8.12) vaø (8.13), löu yù (8.14) vaø (8.11)ta thu ñöôïc ñaúng thöùc sau:
1   Mz  
2
1
2
M z dϕ =  
∫  t( s) ds dz
2G   2 A t( s)  
 
Vaäy suy ra:

dϕ Mz ds
=
dz 4 A2 G ∫ t(s) (8.15)
Töø coâng thöùc (8.15) ta suy ra:
 Mz ds 
dϕ =  2
 4 A G ∫ t(s)  dz (8.16)
Vaäy goùc xoaén ϕ cuûa toaøn thanh seõ thu ñöôïc khi ta tieán haønh tích phaân veá phaûi bieåu thöùc (8.16) treân toaøn chieàu daøi thanh:
 Mz ds 
ϕ= ∫

2
l 4A G
∫  dz
t( s) 
(8.17)
Tröôøng hôïp tieát dieän thanh coù thaønh moûng hôû söû duïng coâng thöùc (7.39) ta coù
Mz
dϕ = dz (8.18)
GJ z
trong ñoù Jz tính theo coâng thöùc (7.41).

Goùc xoaén toaøn thanh ñöôïc tính baèng caùch tích phaân bieåu thöùc veá phaûi cuûa (8.18) treân toaøn chieàu daøi thanh.
Tröôøng hôïp tieát dieän thanh coù daïng laø hình chöõ nhaät heïp, ta coâng nhaän bieåu thöùc sau:
dϕ Mz
= (8.19)
dz βGbt3
vôùi β coù caùc giaù trò theo baûng 8.1.

Baûng 8.1
b/t 1 1,5 1,75 2 2,5 3 4 6 8 10 ∞
β 0,141 0,196 0,214 0,229 0,249 0,263 0,281 0,299 0,307 0,313 0,333
4- Goùc xoay
Sau ñaây ta xeùt tröôøng hôïp thanh chòu uoán bôûi moâmen Mx. Söû duïng coâng thöùc (8.3) ta tính goùc xoay cuûa tieát dieän coù vò trí
treân truïc ñònh bôûi toïa ñoä z.
Mx
θ x ( z) = ∫ EJ x
dz + C1 (8.20)
Trong coâng thöùc (8.20), thì haïng thöùc thöù nhaát ôû veá phaûi laø tích phaân khoâng haïn ñònh, coøn C1 laø haèng soá tích phaân, ñöôïc
xaùc ñònh bôûi ñieàu kieän lieân keát cuûa thanh. Taïi vò trí thanh bò ngaøm, tieát dieän thanh khoâng xoay ñöôïc thì ñieàu kieän lieân keát seõ
cho θx = 0.
5- Ñoä voõng
Khaûo saùt trôû laïi hình 8.1c, bieåu thò laïi treân hình 8.4. Döôùi taùc duïng cuûa
moâmen uoán Mx, thöïc nghieäm cho thaáy truïc thanh, tröôùc khi thanh bò bieán daïng
naèm truøng vôùi truïc z, seõ di chuyeån vaø coù daïng laø ñöôøng cong. Ta noùi raèng thanh
bò bieán daïng uoán
Ñöôøng truïc thanh khi thanh bò Hình 8.4: Chuyeån vò cuûa truïc bieán daïng uoán ñöôïc goïi laø ñöôøng ñaøn hoài.
Thöïc nghieäm cho thaáy ñöôøng ñaøn thanh khi thanh chòu uoán hoài khi thanh chòu uoán bôûi caùc moâmen uoán Mx
seõ naèm trong maët phaúng zy (khi thanh chòu uoán bôûi ngaãu löïc noäi löïc coù moâmen
My - naèm trong maët phaúng zx).
Xeùt ñieåm B treân truïc thanh. Sau khi thanh bò uoán, ñieåm B di chuyeån ñeán vò trí B':
ur ur uur
BB′ = v + w
ur uur
trong ñoù v chuyeån vò theo phöông y, w - chuyeån vò theo phöông z. Trong tröôøng hôïp chaáp nhaän ñònh luaät Huùc, ta chæ xeùt khi
uur
thanh bieán daïng beù (phaàn 3 muïc 7.1 chöông 7), ta coù theå boû qua thaønh phaàn chuyeån vò w , coi raèng ñieåm B dòch chuyeån ñeán
ñieåm B'', töùc cho raèng caùc ñieåm treân truïc thanh dòch chuyeån theo phöông y thoâi. Toïa ñoä môùi cuûa caùc ñieåm treân truïc thanh phuï
thuoäc vò trí, xaùc ñònh bôûi toïa ñoä z, töùc
y = y(z) (8.21)
y(z) laø ñoä voõng cuûa truïc thanh taïi toïa ñoä z. Phöông trình y(z) ñöôïc goïi laø phöông trình ñöôøng ñaøn hoài.
Hình 8.5: Vò trí cuûa tieát dieän treân ñöôøng truïc thanh tröôùc (a - a) vaø sau (a' - a') khi thanh bò bieán daïng
Ñeå tìm phöông trình y(z) ta seõ söû duïng tieân ñeà maët caét ngang phaúng (phaàn 4 muïc 7.1 chöông 7). Theo tieân ñeà naøy, veùctô
phaùp tuyeán cuûa tieát dieän seõ luoân truøng vôùi tieáp tuyeán cuûa ñöôøng ñaøn hoài. Treân hình 8.5, töông töï nhö treân hình 8.1c, ñöôøng a -
a vaø a' - a' bieåu thò hình chieáu cuûa tieát dieän treân maët toïa ñoä zy laàn löôït tröôùc vaø sau khi thanh bò uoán, theo tieân ñeà maët caét
r r
ngang phaúng thì veùctô τ - veùctô tieáp tuyeán cuûa ñöôøng ñaøn hoài seõ vuoâng goùc a' - a', vaäy goùc hôïp bôûi phöông τ vôùi truïc z baèng
goùc hôïp bôûi a - a vaø a' - a' töùc chính laø θx. Vaäy ta vieát ñöôïc:
dy( z)
θx = − (8.22)
dz
Trong veá phaûi cuûa bieåu thöùc (8.22) coù daáu (–) do quy ñònh chieàu döông cuûa truïc y vaø quy ñònh chieàu döông cuûa θx gaây ra.
Töø coâng thöùc (8.22) ta suy ra phöông trình xaùc ñònh ñoä voõng taïi toïa ñoä z:
∫
y( z) = − θ x dz + C2
Löu yù coâng thöùc (8.20), ta vieát ñöôïc bieåu thöùc cuoái ôû daïng:
 Mx 
∫∫
y( z) = − 
 EJ x
dz + C1  dz + C2

(8.23)
Trong coâng thöùc (8.23), thì haïng thöùc thöù nhaát laø tích phaân khoâng haïn ñònh, C1 vaø C2 laø caùc haèng soá tích phaân. Caùc giaù trò
C1, C2 ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän lieân keát.
Nhö vaäy ñeå xaùc ñònh caùc ñaïi löôïng bieán daïng cuûa thanh, ta ñeàu phaûi thöïc hieän pheùp tính tích phaân (caùc coâng thöùc (8.5),
(8.8), (8.17), (8.20), (8.23). Thöïc hieän pheùp tính tích phaân baèng phöông phaùp giaûi tích chæ coù theå neáu caùc bieåu thöùc döôùi daáu
tích phaân ñôn giaûn. Trong thöïc teá, caùc thaønh phaàn noäi löïc bieán thieân theo toïa ñoä z vaø trong caùc ñoaïn khaùc nhau ñöôïc bieåu thò,
noùi chung, baèng caùc haøm khaùc nhau. Tình traïng töông töï cuõng xaûy ra ñoái vôùi caùc bieåu thöùc ñoä cöùng EA, GJz, EJx cuûa thanh,
chính vì vaäy phöông phaùp tích phaân tröïc tieáp ít khi ñöôïc söû duïng
8.2.2 Phöông phaùp haøm ñaëc bieät

Ñeå xaùc ñònh ñoä voõng, töø coâng thöùc (8.23), ta thaáy raèng phaûi thöïc hieän hai laàn pheùp tích phaân. Thöïc hieän pheùp toaùn naøy
trong baøi toaùn xaùc ñònh ñoä voõng cuûa thanh trong phaàn lôùn tröôøng hôïp laø raát khoù khaên. Phöông phaùp haøm ñaëc bieät ñöôïc ñöa ra
cho tröôøng hôïp ñoä cöùng EJx coù giaù trò khoâng ñoåi doïc theo truïc thanh. Luùc naøy coâng thöùc (8.20) vieát ñöôïc ôû daïng:
∫
EJ x θ x = M x dz + C1 (8.24)
Coâng thöùc (8.23) vieát laïi ôû daïng sau:
∫
EJ x y = − EJ x θ x dz + C2 = − ∫∫ M dz − C z + C
x 1 2 (8.25)
Phöông phaùp naøy ñöôïc xaây döïng treân khaùi nieäm : a) quan heä vi phaân giöõa löïc phaân boá q(z), löïc caét Qy, moâmen uoán Mx,
goùc xoay θx, ñoä voõng y, b) khaùi nieäm veà haøm ñaëc bieät baäc n.
2- Quan heä giöõa caùc ñaïi löôïng taûi troïng, noäi löïc, bieán daïng
Sau ñaây ta seõ löu yù caùc quan heä vi phaân sau:
+ Caùc quan heä (5.19), (5.20)
dQy
= q( z) (c)
dz
dM x
= Qy( z) (d)
dz
+ Coâng thöùc (8.3)

dθ x Mx
= (e)
dz EJ x
+ Coâng thöùc (8.22)

dy
= −θ x ( z) (f)
dz
Töø caùc coâng thöùc (c), (d) ta ruùt ra caùc bieåu thöùc tích phaân sau:
Qy(z) = ∫ q( z)dz + C3 (8.26)
∫
M x ( z) = Qy ( z) dz + C4 (8.27)
Trong tröôøng hôïp EJx = const treân suoát chieàu daøi thanh thì bieåu thöùc (e) cho ta coâng thöùc:
∫
EJ x θ x = M x ( z) dz + C1 (8.28)
vaø bieåu thöùc (f) coù theå vieát ñöôïc ôû daïng:
EJ x y = − EJ x θ x dx + C2 = −  M x ( z) dz dz − C1 z + C2
∫ ∫∫ (8.29)
 
Töø caùc coâng thöùc (8.26) ÷ (8.29) ta thaáy raèng neáu ta coù bieåu thöùc bieåu thò heä ngoaïi löïc nhö löïc phaân boá q(z) thì sau khi coù
haøm q(z) ta seõ tính ñöôïc ñoä voõng vaø goùc xoay.
3- Haøm ñaëc bieät vaø öùng duïng
Khaùi nieäm haøm ñaëc bieät baäc n
Ta laøm quen vôùi ñònh nghóa haøm ñaëc bieät baäc n. Kyù hieäu haøm ñaëc bieät baäc n vôùi bieán z laø fn(z) vaø < z – a>n:
fn(z) = < z – a>n (8.30)
Haøm ñaëc bieät baäc n coù caùc tính chaát sau:
Hình 8.6: Ñoà thò haøm ñaëc bieät baäc n
- Khi n < 0, (H.8.6a)) thì

fn ( z) = ∞ khi z = a 
 (8.31)
fn ( z) = 0 khi z ≠ a 
Khi n ≥ 0 (H.8.6b) thì
fn ( z) = ( z − a) n khi z ≥ a 
 (8.32)
fn ( z) = 0 khi z < a 
Ta coù nhaän xeùt, haøm fn(z) coù giaù trò xaùc ñònh khi n ≥ 0 vaø z ≥ a. Tích phaân cuûa haøm ñaëc bieät cho caùc bieåu thöùc sau:
Khi n < 0
z
∫ < z−a > dz =< z − a > n+1 (8.33)

n
−∞
Khi n ≥ 0
z
< z − a > n+1
∫
−∞
< z − a > n dz =
n+1
(8.34)
Bieåu thò ngoaïi löïc

Sau ñaây ta seõ coâng nhaän caùc bieåu thöùc bieåu thò caùc daïng ngoaïi löïc taùc duïng leân daàm nhö laø haøm phaân boá baèng caùc haøm
ñaëc bieät.
Hình 8.7: Caùc loaïi ngoaïi löïc taùc duïng leân thanh
a) Moâmen uoán Mo taùc duïng taïi maët caét coù toïa ñoä z = a (H.8.7a):
q(z) = Mo <z – a>–2 (8.35)
b) Löïc taäp trung Po taùc duïng taïi maët caét coù toïa ñoä z = a (H.8.7b):
q(z) = Po <z – a>–1 (8.36)
c) Heä löïc phaân boá ñeàu q(z) = qo taùc duïng töø maët caét toïa ñoä z = a cho ñeán z = ∞ (H.8.7.c):
q(z) = qo <z – a>o (8.37)
d) Heä löïc phaân boá bieán thieân theo quy luaät baäc nhaát, taïi maët caét coù toïa ñoä z = a coù giaù trò q(a) = 0, vaø taïi maët caét coù toïa
ñoä z = b coù giaù trò q(b) = qo (H.8.7d):
qo
q( z) = < z − a >1 (8.38)
b− a
Nhôø caùc bieåu thöùc (8.35) ÷ (8.38) ta coù theå thaønh laäp haøm löïc phaân boá q(z) cho caùc tröôøng hôïp taûi troïng khaùc nhau. Ví duï
ta coù caùc tröôøng hôïp nhö treân hình 8.8. Bieåu thöùc q(z) cho töøng tröôøng hôïp nhö sau:
Hình 8.8: Ví duï caùc loaïi heä ngoaïi löïc
- Tröôøng hôïp hình 8.8a

q(z) = 10 <z – 1>o – 10 <z – 3>o KN/m
- Tröôøng hôïp hình 8.8b
40 40
q( z) = < z − 1 >1 − < z − 3 >1 − 40 <z – 3>o
3 −1 3 −1
- Tröôøng hôïp hình 8.8c
30 − 10 30 − 10
q( z) = −30 < z − 1) o + < z − 1 >1 − < z − 3 >1 +10 < z − 3 > o
3 −1 3 −1
- Tröôøng hôïp hình 8.8d
q(z) = 10 <z – 1>–2 + 100 <z – 2,5>–1 – 50 <z – 4>–1 – 20 <z – 5,5>–2.
4- Phöông phaùp thöïc hieän
Töø sô ñoà cuûa daàm, sau khi xaùc ñònh ñöôïc caùc phaûn löïc lieân keát, ta coù ñöôïc toaøn boä heä ngoaïi löïc. Sau ñoù thieát laäp haøm q(z)
döôùi daïng haøm ñaëc bieät nhôø caùc coâng thöùc (8.35) ÷ (8.38). Sau ñoù duøng caùc coâng thöùc (8.26) ÷ (8.29) ñeå laäp phöông trình Qy(z),
Mx(z), θx(z), y(z) döôùi daïng haøm ñaëc bieät. Cuoái cuøng chuyeån phöông trình döôùi daïng haøm ñaëc bieät sang daïng haøm giaûi tích. Löu
yù moät soá ñieåm sau:
1- Neáu laáy goác toïa ñoä truïc z taïi bieân cuûa thanh thì, vôùi moïi z < 0, haøm q(z) = 0, Qy(z) = 0 vaø Mx(z) = 0. Vì lyù do naøy maø
giaù trò C3 vaø C4 trong coâng thöùc (8.26), (8.27) seõ baèng khoâng, neáu ta choïn goác truïc z taïi bieân cuûa thanh.
2- Vieäc thieát laäp caùc phöông trình Qy(z), Mz(z) chæ laø böôùc chuyeån tieáp ñeå laäp phöông trình θx(z), y(z), khoâng coù yù nghóa ñeå
laäp phöông trình giaûi tích cho caùc thaønh phaàn noäi löïc Qy(z) vaø Mx(z).
8.3 PHÖÔNG PHAÙP NAÊNG LÖÔÏNG
8.3.1 Nguyeân lyù löïc aûo
Xeùt vaät theå bieán daïng döôùi taùc duïng cuûa moät heä löïc. Moãi ñieåm thuoäc vaät chòu taùc duïng cuûa öùng suaát seõ di chuyeån. Söï di
chuyeån caùc ñieåm thuoäc vaät phaûi ñaûm baûo caùc lieân keát cuûa vaät vôùi caùc vaät khaùc khoâng bò phaù vôõ. Ngöôøi ta noùi raèng bieán daïng
cuûa vaät phaûi ñaûm baûo ñieàu kieän töông thích.
Töôûng töôïng ta seõ taùc duïng leân vaät moät heä löïc caân baèng maø heä löïc naøy khoâng gaây ra söï dòch chuyeån cuûa caùc ñieåm thuoäc
vaät. Heä löïc treân goïi laø heä löïc aûo. Heä löïc aûo sinh ra tröôøng öùng suaát taùc duïng treân caùc ñieåm thuoäc vaät, goïi laø caùc öùng suaát aûo.
Khi vaät bieán daïng, ñieåm ñaët cuûa caùc löïc aûo dòch chuyeån. Coâng cuûa löïc aûo sinh ra bôûi söï dòch chuyeån treân goïi laø coâng aûo ngoaïi
löïc, kyù hieäu laø δWe* . Neáu ta kyù hieäu δPi vaø ∆i laàn löôït laø giaù trò löïc aûo vaø ñoä dòch chuyeån theo phöông taùc duïng löïc cuûa ñieåm
ñaët löïc aûo thöù i, kyù hieäu δMj vaø ϕj laø giaù trò moâmen vaø goùc xoay cuûa maët caét chöùa ngaãu löïc aûo thöù j, ta vieát ñöôïc:
n m
δWe* = ∑
i =1
δPi .∆ i + ∑ δM .ϕ
j =1
j j (8.39)
Kyù hieäu caùc thaønh phaàn öùng suaát aûo laø δσx, δσy, δσz, δτxy, δτz, δτxz, ñoù laø öùng suaát gaây bôûi heä löïc aûo.
Coâng bieán daïng aûo treân moät ñôn vò theå tích kyù hieäu laø d(δU*). Khi naøy coâng bieán daïng aûo treân toaøn theå tích, kyù hieäu δU*,
baèng tích phaân d(δU*) treân toaøn theå tích.
∫
δU * = d(δU *) dV (8.40)
v
trong ñoù V - theå tích toaøn thanh.

Nguyeân lyù löïc aûo phaùt bieåu nhö sau: "Coâng aûo ngoaïi löïc thì baèng coâng bieán daïng aûo", töùc
δWe* = δU * (8.41)
8.3.2 Bieåu thöùc coâng bieán daïng aûo
Sau ñaây ta seõ thieát laäp bieåu thöùc coâng bieán daïng aûo gaây bôûi caùc thaønh phaàn noäi löïc khaùc nhau.
a) Coâng bieán daïng aûo gaây bôûi Nz.
Döôùi taùc duïng cuûa Nz, nhö ta bieát, bieán daïng taïi caùc ñieåm treân tieát dieän xaùc ñònh theo coâng thöùc (8.1):
dl N z
εz = = (8.42)
dz EA
Cho raèng heä löïc aûo gaây ra löïc keùo (neùn) aûo, kyù hieäu laø δNz, thì öùng suaát cuûa heä löïc aûo, töùc öùng suaát aûo, baèng:
δN z
δσ z = (8.43)
A
Xeùt phaân toá hình khoái chöõ nhaät kích thöôùc dxdydz (H.8.9).
Hình 8.9: Bieán daïng cuûa phaân toá
Löïc aûo taùc duïng treân caïnh beân baèng tích cuûa öùng suaát aûo δσz vôùi dieän tích maët beân dxdy. Vaäy löïc aûo taùc duïng treân maët
beân baèng δσ2 dxdy . Di chuyeån cuûa maët beân ñoaïn dl, töø coâng thöùc (8.4), ta coù dl baèng:
Nz
dl = .dz (8.44)
EA
Coâng aûo sinh ra bôûi löïc aûo treân di chuyeån dl baèng:
Nz
δσ z .dxdy ⋅ dz (8.45)
EA
Chia bieåu thöùc (8.45) cho dxdydz, töùc theå tích cuûa phaân toá, ta ñöôïc coâng aûo sinh ra trong 1 ñôn vò theå tích, töùc d(δU*),
baèng:
Nz
d(δU *) = δσ z ⋅
EA
Löu yù bieåu thöùc (8.43) thì bieåu thöùc cuoái vieát ñöôïc ôû daïng
δN z .N z
d(δU *) = (8.46)
EA2
Coâng thöùc tính coâng bieán daïng aûo treân toaøn theå tích δ*, töø coâng thöùc (8.40), löu yù coâng thöùc (8.46), coù daïng:
δN z . N z
δU * = ∫
V
EA2
dV (8.47)
Ñoái vôùi thanh thì caùc ñaïi löôïng döôùi daáu tích phaân trong veá phaûi cuûa bieåu thöùc (8.47) ñeàu laø haøm cuûa toïa ñoä z. Ta bieåu thò
dV = dA.dz
vôùi dA = dxdy laø dieän tích tích phaân toá treân tieát dieän.
Vieát laïi bieåu thöùc (8.47) ôû daïng:
 δN . N   δN .N 
∫
l  A
∫  l
∫
δU * =  z 2 z ⋅ dA  dz =  z 2 z ⋅ A  ⋅ dz
 EA  EA 
Sau khi giaûn öôùc A, ta coù ñöôïc:
δN z . N z
δU * = ∫
l
EA
dz (8.48)
b) Coâng bieán daïng aûo gaây bôûi Mx.

Döôùi taùc duïng cuûa Mx, nhö ta bieát, taïi moãi ñieåm treân maët caét toàn taïi öùng suaát phaùp σz xaùc ñònh theo coâng thöùc (7.14):
Mx
σz = y (8.49)
Jx
Theo ñònh luaät Huùc, bieán daïng daøi theo phöông z baèng:
σz M
εz = = y⋅ x (8.50)
E EJ x
Kyù hieäu δMx laø moâmen uoán gaây bôûi heä löïc aûo. ÖÙng suaát aûo δσz gaây bôûi δMx ñöôïc xaùc ñònh bôûi bieåu thöùc töông töï nhö
bieåu thöùc (8.49).
δM z
δσ z = y ⋅ (8.51)
Jx
Duøng phaân toá nhö treân hình 8.9 ñeå tính coâng bieán daïng aûo treân moät ñôn vò theå tích, laäp luaän nhö trong phaàn a) treân, ta coù:
δM x .M x y2
d(δU *) = (8.52)
EJ x2
δM x .M x y2
δU * = ∫
V
EJ x2
dV (8.53)
Bieán ñoåi tieáp veá phaûi cuûa bieåu thöùc cuoái nhö ñaõ thöïc hieän ñoái vôùi bieåu thöùc (8.47) ta laàn löôït coù ñöôïc:
 δM .M 
∫ ∫
x x 2
δU * =  ⋅ y dA  dz
 EJ x2 A

δM x .M x
Vì ∫ y dA = J
2
x vaäy: δU * = ∫ dz (8.54)
EJ x
A l
c) Coâng bieán daïng aûo gaây bôûi Mz.

Chöùng minh töông töï nhö ñaõ thöïc hieän trong muïc a), b) treân, ta seõ thu ñöôïc bieåu thöùc sau:
δM z .M z
δU * = ∫ l
GJ z
dz (8.55)
8.3.3 Phöông phaùp thöïc hieän

Trong kyõ thuaät hay gaëp tröôøng hôïp chòu löïc uoán ngang phaúng. Phaàn coâng bieán daïng aûo gaây ra bôûi löïc caét thöôøng raát nhoû
so vôùi phaàn gaây bôûi moâmen uoán, do vaäy coù theå boû qua, cho neân coâng bieán daïng aûo cuûa thanh ñöôïc xaùc ñònh bôûi bieåu thöùc
(8.54). Trong ñoù heä löïc aûo laø löïc taäp trung coù trò soá laø 1 ñôn vò taïi vò trí caàn xaùc ñònh ñoä voõng hay laø moâmen uoán coù trò soá 1 ñôn
vò ñaët taïi vò trí caàn xaùc ñònh goùc xoay cuûa maët caét. Khi ta caàn xaùc ñònh ñoä voõng yD taïi maët caét D naøo ñoù, ta ñaët löïc aûo 1 ñôn vò
δ P = 1 taïi maët caét D. Luùc naøy coâng ngoaïi löïc aûo seõ baèng:
δWe* = δP. yD = 1. yD (8.56)
Ñeå yù bieåu thöùc δU* xaùc ñònh bôûi (8.54), vì δU* = δWe* neân ta seõ coù:
δM x .M x
l
yD = ∫ o EJ x
dz (8.57)
Pheùp tính tích phaân daïng ∫ f ( z).f ( z)dz
1 2 goïi laø pheùp tích phaân chaäp. Trong tröôøng hôïp thöïc hieän tích phaân naøy baèng
phöông phaùp ñoà thò döïa treân cô sôû caùc ñoà thò f1(z), f2(z) thì goïi laø nhaân bieåu ñoà. Sau ñaây ta seõ laøm quen vôùi phöông phaùp nhaân
bieåu ñoà.
Hình 8.10: Bieåu ñoà noäi löïc

Giaû söû ta coù daàm chòu taûi troïng nhö treân hình 8.10a, caàn xaùc ñònh ñoä voõng taïi maët caét D.
Trình töï thöïc hieän pheùp tính (8.57) nhö sau:
- Veõ bieåu ñoà Mx(z) do taûi troïng thöïc taùc duïng leân thanh (H.8.10b);
- Ñaët löïc δ P = 1 taïi vò trí caàn tính ñoä voõng, töùc taïi maët caét D, toïa
ñoä z = d (H.8.10c);
- Veõ bieåu ñoà moâmen uoán δMx do löïc δP gaây ra (H.8.10d).
Ñeå yù bieåu ñoà δMx ta thaáy ñöôïc theå hieän bôûi 2 phöông trình ñöôøng thaúng trong ñoaïn 0 ≤ z ≤ d vaø ñoaïn d ≤ z ≤ l. Do vaäy
vieäc tính tích phaân (8.57) ôû moãi ñoaïn gioáng nhö trong tröôøng hôïp tính tích phaân sau:
z2
F= ∫ f ( z).f ( z)dz
z1
1 2 (8.58)
trong ñoù: z1, z2 - laø ñieåm ñaàu vaø ñieåm cuoái cuûa ñoaïn caàn laáy tích phaân
(H.8.11);
f1(z) - haøm tuyeán tính theo z:
f1(z) = a1 + a2z (8.59)
vôùi: a1, a2 - laø caùc haèng soá; f2(z) - haøm coù daïng baát kyø.
Hình 8.11: Ñoà thò f1(z) vaø f2(z) trong ñoaïn tính tích phaân chaäp
Khi naøy ta vieát laïi coâng thöùc (8.58) nhö sau:
z2
F= ∫ (a
z1
1 + a2 z). f2 ( z) dz
z2 z2
hay F = a1 ∫ f2 ( z) dz + a2 ∫ z. f2 ( z) dz (8.60)
z1 z1
Trong (8.60) thì caùc tích phaân coù yù nghóa sau:

z2
a) ∫ f2 ( z) dz laø giaù trò dieän tích giôùi haïn bôûi ñoà thò f2(z) vaø truïc hoaønh trong mieàn z1 ≤ z ≤ z2, kyù hieäu giaù trò dieän tích
z1
naøy laø δz2.

z2
b) ∫ z. f2 ( z) dz laø moâmen tónh cuûa dieän tích Ω2 ñoái vôùi truïc Ω2, do vaäy
z1
z2
∫z1
zf2 ( z) = Ω2 .z2
trong ñoù: z2 - toïa ñoä khoái taâm cuûa dieän tích Ω2. Vaäy coâng thöùc (8.60) coù daïng:
F = a1 Ω2 + a2 z2 Ω2 = Ω2 (a1 + a2 z2 )
Ñeå yù bieåu thöùc (8.59) thì coâng thöùc cuoái trôû neân:
F = Ω2 f1( z2 ) (8.61)
Ñeå duøng coâng thöùc (8.61) ta caàn phaûi bieát caùch tính dieän tích vaø toïa ñoä khoái taâm cuûa caùc hình phaúng. Baûng 8.2 cho ta dieän
tích vaø toïa ñoä khoái taâm cuûa moät soá hình phaúng thöôøng gaëp.
Baûng 8.2
Hình veõ Dieän tích Ω Toïa ñoä khoái taâm zc
hb b/2
hb
b/3
2
1 n +1
Ω1 = bh b
n+1 n+2
n n+1
Ω2 = bh b
n+1 2( n + 2)
Treân hình veõ trong baûng 8.2, thì C laø vò trí khoái taâm, C1, C2 - vò trí khoái taâm cuûa hình coù dieän tích Ω1 vaø Ω2.

1. Haõy phaân tích khaùi nieäm bieán daïng taïi moät ñieåm vaø bieán daïng cuûa thanh.
2. Haõy chöùng minh coâng thöùc tính bieán daïng daøi tuyeät ñoái (ñoä daõn daøi) cuûa thanh.
3. Haõy chöùng minh coâng thöùc tính goùc xoaén (goùc xoaén tuyeät ñoái) trong tröôøng hôïp tieát dieän troøn.
4. Coâng thöùc (8.15) ñöôïc thieát laäp treân cô sôû giaû thuyeát gì.
dy
5. Cô sôû naøo cho pheùp ta vieát quan heä giöõa ñoä voõng vaø goùc xoay laø: θ x = − .
dz
6. Phaân bieät söï khaùc nhau giöõa khaùi nieäm ñoä voõng vaø phöông trình ñöôøng ñaøn hoài.
7. Treân cô sôû naøo maø caùc haèng soá C3, C4 trong coâng thöùc, (8.26) vaø (8.27) ñöôïc cho baèng 0.
8. Neâu phaïm vi söû duïng cuûa töøng phöông phaùp ñeå tính bieán daïng cuûa thanh: phöông phaùp tích phaân tröïc tieáp, phöông phaùp
haøm ñaëc bieät, phöông phaùp naêng löôïng.
9. Neâu caùc ñaëc tính cuûa haøm ñaëc bieät ñöôïc söû duïng ñeå bieåu thò caùc loaïi löïc khaùc nhau taùc duïng treân thanh ñeå ñöôïc hieåu
haøm ñoù töông töï veà maët toaùn hoïc nhö haøm löïc phaân boá.
10. Haõy phaùt bieåu nguyeân lyù löïc aûo.
11. Haõy chöùng minh bieåu thöùc (8.48), (8.54).
12. Trong tröôøng hôïp naøo thì tích phaân F daïng nhö trong bieåu thöùc (8.58) ñöôïc tính bôûi coâng thöùc (8.61).
13. Vieát caùc bieåu thöùc ñoä cöùng choáng keùo (neùn), ñoä cöùng choáng uoán, ñoä cöùng choáng xoaén. Caùc ñaïi löôïng naøy phuï thuoäc
nhöõng yeáu toá naøo. YÙ nghóa vaät lyù cuûa caùc khaùi nieäm veà ñoä cöùng neâu treân.

Khi thöïc hieän baøi taäp ta löu yù moät soá ñieàu sau:
1. Duø yeâu caàu cuûa baøi toaùn caàn tính bieán daïng hay öùng suaát hay caû hai thì ta ñeàu phaûi thöïc hieäân vieäc veõ bieåu ñoà noäi löïc.
Ñeå veõ bieåu ñoà noäi löïc phaûi xaùc ñònh caùc phaûn löïc lieân keát, tröø tröôøng hôïp heä laø thanh ngaøm moät ñaàu.
2. Khi xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát, neáu cô heä laø sieâu tónh thì phaûi boå sung phöông trình treân cô sôû xem xeùt söï töông thích veà
chuyeån vò.
Trình töï chung giaûi moät baøi toaùn chöông 7 vaø 8 coù theå dieãn taû nhö sau:
3. Öu vieät cuûa phöông phaùp haøm ñaëc bieät laø cho pheùp thieát laäp phöông trình ñöôøng ñaøn hoài vaø phöông trình ñoä voõng cuûa
daàm nhö caùc haøm cuûa toïa ñoä z moät caùch thuaän lôïi so vôùi phöông phaùp tích phaân tröïc tieáp. Phöông phaùp naêng löôïng coù öu theá
laø duøng ñöôïc cho caùc thanh khoâng thaúng vaø EJ bieán thieân, tuy nhieân chæ cho pheùp xaùc ñònh giaù trò bieán daïng taïi moät vò trí yeâu
caàu. Neáu baøi toaùn yeâu caàu xaùc ñònh ñoä voõng lôùn nhaát, nhö trong baøi taäp 8.10, thì ta phaûi xaùc ñònh phöông trình ñöôøng ñaøn hoài ñeå
khaûo saùt cöïc trò cuûa haøm. Khi naøy neân duøng phöông phaùp haøm ñaëc bieät.
8.1. Thanh BC cöùng tuyeät ñoái, ñöôïc treo bôûi 3 daây caùp IB, BH, DC (H.B.1.) coù cuøng tieát dieän. Tröôùc khi chòu löïc P taùc duïng,
thanh BC naèm ngang. Cho P = 64 KN taùc duïng taïi ñieåm G. Caùc daây caùp baèng theùp, coù öùng suaát cho pheùp [σ] = 120 MPa vaø
moâñun ñaøn hoài keùo neùn E = 200 MPa. Haõy tính tieát dieän cuûa caùc daây caùp vaø chuyeån vò cuûa ñieåm G.
Hình B.1
Toùm taét baøi toaùn: Cho cô heä vôùi caùc daây IB, BH, DC ñöôïc coi laø vaät raén bieán daïng, thanh BC laø vaät raén tuyeät ñoái.
Yeâu caàu
a) Xaùc ñònh dieän tích tieát dieän caùc daây IB, BH, DC ñeå ñaûm baûo ñieàu kieän beàn.
b) Tính chuyeån vò cuûa ñieåm G do söï bieán daïng cuûa caùc daây.
Soá thöù töï coâng
vieäc
(1) (2) (3)
Xaùc ñònh löïc taùc
1 duïng leân caùc daây
caùp
Caùc daây caùp ñeàu chæ chòu taùc duïng cuûa phaûn löïc lieân keát ôû hai
Phaân tích traïng
ñaàu, do vaäy theo tính chaát cuûa heä hai löïc caân baèng, hai löïc naøy
1.1 thaùi chòu löïc cuûa
ñeàu höôùng doïc theo daây.
caùc daây caùp
Vaäy traïng thaùi chòu löïc cuûa caùc daây caùp laø keùo (neùn) ñuùng taâm.
Kyù hieäu löïc taùc duïng leân caùc daây IB, BH, DC laàn löôït laø NIB,
NBH, NDC . Taïi caùc ñieåm B vaø C caùc löïc taùc duïng töø daây leân
thanh BC bieåu thò nhö treân hình B.2. Ñeå xaùc ñònh caùc löïc treân
ta seõ xeùt caân baèng thanh BC. Heä löïc taùc duïng leân thanh BC
ngoaøi caùc phaûn löïc lieân keát keå treân coøn coù theâm löïc hoaït ñoäng
P.
Xaùc ñònh löïc taùc

1.2
duïng leân thanh BC
Hình B.2
Quy ñònh phöông caùc truïc toïa ñoä x,y,z nhö treân hình B.2, ta laäp
caùc phöông trình töø ñieàu kieän caân baèng cuûa heä löïc taùc duïng leân
thanh BC.
∑ Fix = 0 ⇒ NIB + P ⋅ sin 30o = 0
∑ mzB = 0 ⇒ −1, 8 ⋅ P ⋅ co s 30o + 3 ⋅ NCD = 0
∑ mzC = 0 ⇒ −3. N HB + 1, 2 ⋅ P ⋅ co s 30o = 0
Töø heä 3 phöông trình treân ta coù ñöôïc:
N IB = − P ⋅ sin 30o = −32, 0 KN
1, 8
NCD = P ⋅ cos 30o = 33, 25KN
3
1, 2
N HB = P ⋅ cos 30o = 22,17 KN
3
Daáu cuûa giaù trò NCD vaø NHB döông, coù nghóa chieàu choïn cuûa caùc
löïc treân treân hình B.2 laø ñuùng. Daáu cuûa giaù trò NIB aâm coù nghóa
chieàu thöïc söï cuûa NIB taùc duïng leân thanh BC laø ngöôïc laïi vôùi
chieàu bieåu dieãn treân hình B.2. Treân hình B.3 bieåu dieãn laïi caùc
veùctô cuûa heä löïc taùc duïng leân thanh BC ñuùng theo chieàu cuûa
chuùng.
Hình B.3
Phaûn löïc lieân keát taùc duïng töø thanh BC leân daây caùp ngöôïc vôùi
Phaân tích chieàu taùc chieàu cuûa phaûn löïc lieân keát töø daây caùp leân thanh BC. Vaäy taïi B
duïng cuûa phaûn löïc cuûa daây BH, chieàu cuûa phaûn löïc lieân keát leân daây BH höôùng
1.3
lieân keát leân caùc xuoáng (H.B.4.a)). Taïi ñieåm B cuûa daây IB chieàu cuûa phaûn löïc
daây caùp lieân keát leân daây IB höôùng sang phaûi (H.B.4b)). Taïi ñieåm C cuûa
daây CD chieàu cuûa phaûn löïc lieân keát leân daây CD höôùng xuoáng
(H.B.4c)). Phaûn löïc lieân keát taùc duïng taïi ñaàu coøn laïi cuûa moãi
daây seõ coù chieàu ngöôïc laïi vôùi chieàu phaûn löïc lieân keát taïi caùc
ñaàu ñaõ bieát vöøa phaân tích (H.B.4). Vaäy töø hình B.4 ta nhaän
thaáy taát caû ba daây ñeàu ôû traïng thaùi chòu löïc keùo ñuùng taâm.
Hình B.4
Tieát dieän caùc daây caùp ñöôïc choïn töø ñieàu kieän beàn
N
σ= = [ σ] (B.1)
A
trong ñoù N - löïc taùc duïng leân daây caùp.
Vì dieän tích A tieát dieän caùc daây ñöôïc choïn baèng nhau neân ta seõ
choïn A töø ñieàu kieän beàn cuûa daây chòu löïc lôùn nhaát, ñoù laø daây
Xaùc ñònh tieát dieän CD. Khi naøy bieåu thöùc (B.1) ñöôïc vieát laïi nhö sau:
2
caùc daây caùp
N
σCD = CD ≤ [ σ]
A
Suy ra dieän tích tieát dieän A cuûa caùc daây caùp phaûi thoûa maõn
ñieàu kieän sau:
N 33, 25
A ≥ CD = = 2,77 ⋅ 10−4 m2
[ σ] 120.106
Chuyeån vò cuûa thanh BC ñöôïc gaây bôûi söï bieán daïng cuûa caùc
daây caùp. Caùc bieán daïng laø caùc ñaïi löôïng beù. Boû qua sai soá coù
baäc beù cao hôn baäc beù cuûa bieán daïng thì ta coi söï dòch chuyeån
Xaùc ñònh chuyeån
3 caùc ñieåm thuoäc thanh BC nhö sau:
vò ñieåm G.
a) Moïi ñieåm coù chuyeån dòch ngang nhö nhau vaø baèng ñoä bieán
daïng cuûa daây IB. Kyù hieäu bieán daïng theo phöông ngang cuûa
ñieåm G laø hG, bieán daïng daøi (ñoä daõn daøi) cuûa daây IB laø ∆IB, thì
ta vieát ñöôïc:
N IB ⋅ lIB 32 ⋅ 103 ⋅ 0, 9
hG = ∆ IB = = = 0, 52 ⋅ 10−3 m (sang
A. E 554 ⋅ 105
phía phaûi)
b) Dòch chuyeån theo phöông thaúng ñöùng cuûa ñieåm B baèng ñoä
bieán daïng daøi cuûa daây HB. Kyù hieäu dòch chuyeån theo phöông
thaúng ñöùng cuûa ñieåm B laø vB, vaø kyù hieäu ñoä daõn daøi cuûa daây
HB laø ∆HB. Ta vieát ñöôïc:
vB = ∆ HB
maø
N HB ⋅ lHB 22,17 ⋅ 103 ⋅ 1, 2
∆ HB = = = 0, 48 ⋅ 10−3 m
A⋅E 554 ⋅ 105
c) Dòch chuyeån theo phöông thaúng ñöùng cuûa ñieåm C baèng ñoä
daõn daøi cuûa daây CD. Kyù hieäu dòch chuyeån theo phöông thaúng
ñöùng cuûa ñieåm C laø vC, ñoä daøn daøi cuûa daây CD laø ∆CD, thì ta
vieát ñöôïc
vC = ∆ CD
NCD ⋅ lCD 33, 25 ⋅ 103 ⋅ 1, 8
maø ∆ CD = = = 1, 081 ⋅ 10−3 m
A⋅ E 554 ⋅ 105
d) Dòch chuyeån theo phöông thaúng ñöùng cuûa ñieåm G, kyù hieäu
laø vG, phaûi thoûa maõn ñieàu kieän sao cho caùc vò trí cuûa B,G,C ôû vò
trí sau khi caùc daây bieán daïng laø B', G', C' phaûi thaúng haøng vì
ñieàu kieän ñaàu baøi cho laø thanh BC cöùng tuyeät ñoái. Töø hình B.5
ta vieát ñöôïc:
1, 8
vG = GG′ = vB + ( vC − vB ) ⋅
3
1, 8
= ∆ HB + ( ∆ CD − ∆ HB ) ⋅
3
−3 1, 8
= 0, 48 ⋅ 10 + (1, 081 − 0, 48) ⋅ 10−3 = 0, 84 ⋅ 10−3 m
3
Hình B.5
8.2. Cho heä goàm 2 thanh 1, 2 vaø oáng 3 nhö treân. Dieän tích tieát dieän vaø moâñun ñaøn hoài
cuûa 3 chi tieát laàn löôït:
A1 = 600 mm2; E1 = 210 GPa
2
A2 = 800 mm ; E2 = 210 GPa
2
A3 = 1000 mm ; E3 = 105 GPa
Tröôùc khi coù löïc P taùc duïng, taám cöùng tuyeät ñoái K tieáp xuùc vôùi 1 vaø 3. Haõy xaùc
ñònh giaù trò P lôùn nhaát sao cho öùng suaát trong oáng 3 khoâng vöôït quaù 130 MPa, luùc naøy
taám H chuyeån dòch bao nhieâu.
Toùm taét baøi toaùn: Cho sô ñoà löïc vaø kích thöôùc, cô tính vaät lieäu caùc chi tieát caàn tính.
Yeâu caàu: a) Xaùc ñònh giaù trò cho pheùp cuûa löïc P
b) Chuyeån vò. Hình B.1

vieäc
(1) (2) (3)
Cô heä ñoái xöùng chòu taùc duïng cuûa löïc hoaït ñoäng P taùc duïng
theo truïc ñoái xöùng neân taát caû caùc thanh 1,2,3 ñeàu ôû traïng
thaùi chòu löïc keùo (neùn) ñuùng taâm bôûi heä löïc goàm 2 phaûn löïc
lieân keát taïi hai ñaàu. Kyù hieäu löïc taùc duïng leân thanh 1laø F1.
Löïc taùc duïng leân oáng 3 kyù hieäu laø F3, treân moãi beân cuûa oáng
laø F3/2. Ñeå xaùc ñònh caùc löïc treân ta xeùt caân baèng cuûa taám K.
Heä löïc taùc duïng leân taám K goàm löïc P vaø caùc phaûn löïc lieân
keát F1, F3 töø thanh 1 vaø 2 oáng 3 (H.B.2)
Phaân tích cô heä:

traïng thaùi chòu löïc
1 cuûa caùc thanh 1,2,3,
soá löôïng aån vaø loaïi
cuûa baøi toaùn
Hình B.2
Ñieàu kieän caân baèng cuûa heä löïc treân cho pheùp ta chæ thieát
laäp ñöôïc moät phöông trình
P = F1 + F3 (B.1)
Soá aån caàn xaùc ñònh laø 2, ñoù laø F1 vaø F3. Vaäy ñaây laø baøi toaùn
sieâu tónh. Ñeå giaûi baøi toaùn sieâu tónh ta caàn tìm caùch thieát laäp
theâm phöông trình. Trong tröôøng hôïp naøy ta seõ duøng ñieàu
kieän töông thích veà chuyeån vò ñeå laäp theâm phöông trình.
Vì taám K cöùng tuyeät ñoái, luoân tieáp xuùc vôùi thanh 1, 2 vaø
oáng 3 neân chuyeån vò cuûa ñieåm tieáp xuùc vôùi oáng 3 vaø thanh 1
Thieát laäp ñieàu kieän phaûi baèng nhau.
2 töông thích veà Kyù hieäu ñoä daõn daøi cuûa caùc thanh 1, 2 vaø oáng 3 laàn löôït laø
chuyeån vò ∆1, ∆2, ∆3. Ñieàu kieän vöøa neâu treân cho pheùp ta vieát ñöôïc:
∆3 = ∆1 + ∆2 (B.2)
Trong phöông trình (B.2) thì:
F1l1 0, 24 
∆1 = = F1 = 1, 9048 ⋅ 10−9 F1 
A1 E1 600 ⋅ 10−6 ⋅ 210.109 
Fl 0, 36 
∆2 = 1 2 = F1 = 2,1428 ⋅ 10−9 F1 
A2 E2 800 ⋅ 10−6 ⋅ 210.109 
F3l3 0, 6 −9

∆3 = = F3 = 5, 7143 ⋅ 10 F3 
A3 E3 1000 ⋅ 10−6 ⋅ 105.109 
(B.3)
Löu yù caùc keát quaû (B.3), ta vieát ñöôïc phöông trình (B.2) ôû
daïng:
5,7143.10–9F3 = 1,9048.10–9F1 + 2,1428.10–-9F1
(B.4)
Keát hôïp phöông trình (B.1) vaø (B.4) ta tìm ñöôïc bieåu thöùc
Xaùc ñònh bieåu thöùc
xaùc ñònh F1 vaø F3:
3 löïc taùc duïng leân caùc
F1 = 0,5853P
thanh 1,3
F3 = 0,4146P
Giaù trò P lôùn nhaát laø giaù trò maø ñieàu kieän beàn thoûa maõn cho
oáng 3 theo ñieàu kieän cuûa ñeà baøi, töùc:
F
Xaùc ñònh giaù trò löïc σ3 = 3 ≤ [ σ ]
4 A3
P lôùn nhaát cho pheùp
0, 4146 P
hay: ≤ 130 ⋅ 106
1000 ⋅ 10−6
Vaäy Pmax = 315,56kN.
Luùc naøy löïc taùc duïng leân thanh 1 vaø thanh 2 nhö nhau,
baèng:
F1 = 0,5853.Pmax = 0,5853.315,56 = 183,55kN
Xaùc ñònh dòch Ñoä dòch chuyeån cuûa taám H baèng ñoä bieán daïng neùn cuûa
5
chuyeån cuûa taám H thanh 2:
183, 55 ⋅ 103 ⋅ 0, 36
vH = ∆ 2 = = 0, 393mm
800 ⋅ 10−6 ⋅ 210 ⋅ 109
8.3. Cho heä goàm 3 daây caùp noái vôùi nhau nhö treân hình B.1. Moâñun ñaøn hoài keùo neùn cuûa caùc daây 1 vaø 3 nhö nhau, baèng: E1 = E3
= 70 GPa; cuûa daây 2:
2 2
E2 = 210 GPa. Tieát dieän: A1 = A3 = 360 mm , A2 = 120 mm . Heä chòu taùc duïng cuûa löïc P = 18 KN. Haõy xaùc ñònh öùng suaát trong
moãi daây, vaø ñoä chuyeån dòch cuûa ñieåm B.
Hình B.1
vieäc
(1) (2) (3)
Töông töï nhö baøi taäp 8.2, caùc daây 1,2,3 ôû traïng thaùi chòu löïc
keùo (neùn) ñuùng taâm bôûi heä löïc laø hai phaûn löïc lieân keát taùc
duïng ôû hai ñaàu daây, taïo thaønh heä löïc tröïc ñoái. Kyù hieäu löïc taùc
duïng leân caùc daây 1,2,3 laàn löôït laø F1, F2, F3. Ñeå xaùc ñònh caùc
löïc naøy ta phaûi xeùt ñieàu kieän caân baèng cuûa nuùt B. Heä löïc taùc
duïng leân nuùt B (H.B.2) goàm caùc löïc P, F1, F2, F3. Ñaây laø heä
löïc phaúng ñoàng quy.
Ñieàu kieän caân baèng cuûa heä löïc cho pheùp chuùng ta thaønh laäp 2
phöông trình sau:
∑ Fix = 0 ⇒ F1 sin 45° = F3 sin 45° (B.1)
Phaân tích cô heä:
∑ Fiy = 0 ⇒ F2 + F1co s 45° + F3co s 45° = P (B.2)
traïng thaùi chòu löïc
1 cuûa caùc daây, soá
löôïng aån vaø loaïi baøi
toaùn
Hình B.2
Trong hai phöông trình treân coù 3 aån, vaäy baøi toaùn thuoäc loaïi
sieâu tónh. Ta caàn phaûi laäp theâm phöông trình.
Phöông trình boå sung ñöôïc thieát laäp töø ñieàu kieän töông thích
Thieát laäp phöông veà chuyeån vò taïi ñieåm B. Do tính ñoái xöùng veà sô ñoà löïc, veà
2
trình boå sung keát caáu cuûa cô heä neân khi cô heä bò bieán daïng thì ñieåm B seõ di
chuyeån ñeán vò trí môùi B’ naèm treân phöông cuûa thanh 2
(H.B.3). Vôùi giaû thuyeát bieán daïng beù ta cho raèng phöông giöõa
caùc thanh 1,2,3 taïi B’ khoâng ñoåi, vaø bieán daïng daøi (ñoä daõn
daøi) cuûa chuùng laàn löôït baèng:
∆2 = BB’, ∆1 = ∆3 = IB’ = JB’
Döïa vaøo H.B.3 ta coù quan heä giöõa ∆1, ∆2, ∆3 nhö sau
∆1 = ∆3 = ∆2 . cos 45o (B.3)
Trong coâng thöùc (B.3) thì
F ⋅l 4 2
∆ 3 = ∆1 = 1 1 = F1 = 0, 225 ⋅ 10−6 F1
E1 ⋅ A1 70 ⋅ 109 ⋅ 360 ⋅ 10−6
F2 ⋅ l2 4
∆2 = = F2 = 0,159 ⋅ 10−6 F2
E2 ⋅ A2 210 ⋅ 109 ⋅ 120 ⋅ 10−6
Hình B.3
Löu yù hai bieåu thöùc cuoái thì coâng thöùc (B.3) trôû neân:
0,225 F1 = 0,159 F2.cos 45o (B.4)
Giaûi heä 3 phöông trình (B.1), (B.2), (B.4) ta tìm ñöôïc:
F2 = 0,5859P = 10,54kN
F1 = F3 = 0,2928P = 5,27kN
Xaùc ñònh giaù trò caùc
3 Caùc giaù trò F1, F2, F3 tìm ñöôïc ñeàu mang daáu döông, coù nghóa
löïc F1, F2, F3
chieàu cuûa löïc töø caùc daây leân ñieåm B ñaõ choïn ñuùng. Töø ñaây
suy ra löïc taùc duïng leân caùc daây theo chieàu ngöôïc laïi. Ta deã
daøng thaáy ñöôïc, vì vaäy, caû 3 daây ñeàu ôû traïng thaùi chòu keùo.
Xaùc ñònh öùng suaát Kyù hieäu öùng suaát trong caùc daây 1,2,3 laàn löôït laø σ1, σ2, σ3.
4
trong caùc daây Giaù trò öùng suaát nhö sau:
F1 5, 27 ⋅ 103
σ1 = σ3 = = = 0, 0147 ⋅ 109 Pa = 14, 7 MPa
A1 360 ⋅ 10−6
F2 10, 54 ⋅ 103
σ2 = = = 0, 0879 ⋅ 109 Pa = 87, 9 MPa
A2 120 ⋅ 10−6
Ñieåm B dòch chuyeån töø vò trí B ñeán B' theo phöông thaúng
ñöùng. Ñoä dòch chuyeån cuûa ñieåm B, kyù hieäu laø vB baèng khoaûng
Xaùc ñònh chuyeån vò
5 caùch BB', baèng ñoä daõn daøi cuûa daây 2:
cuûa ñieåm B
vB = ∆2 = 0,159.10–6.F2 = 0,159.10–-6.10,54.103.
= 1,676.10–3m = 1,676mm
8.4. Cho thanh ODC cöùng tuyeät ñoái ñöôïc lieân keát baèng khôùp baûn leà vôùi hai thanh BD, CF nhö treân hình B.1. Khi nhieät ñoä baèng
To, To = 20oC, heä khoâng chòu öùng suaát. Thanh BD vaø CF sau ñoù bò thay ñoåi nhieät ñoä ∆T1, ∆T2.
a) Haõy tính öùng suaát trong caùc thanh theo ∆T1, ∆T2;
b) Trong hai tröôøng hôïp khi ∆T1 = ∆T2 = –12oC vaø ∆T1 = ∆T2 = 12oC haõy tính öùng suaát trong caùc thanh vaø chuyeån vò cuûa
ñieåm C. Caùc thanh BD, CF laàn löôït coù dieän tích tieát dieän, moâñun ñaøn hoài keùo - neùn vaø heä soá daõn nhieät:
A1 = 1200 mm2; E1 = 210 GPa; α1 = 11.10–6/oC;
A2 = 800 mm2; E2 = 70 GPa; α2 = 22.10–6/oC.
Hình B.1
Soá thöù töï coâng vieäc Teân coâng vieäc Thöïc hieän
(1) (2) (3)
Töông töï nhö caùc baøi taäp ñaõ khaûo saùt, ta nhaän thaáy caùc
thanh 1,2 ñeàu ôû traïng thaùi chòu löïc laø keùo (neùn) ñuùng taâm.
Heä löïc taùc duïng leân chuùng ñeàu laø heä goàm 2 phaûn löïc lieân
keát. Vì vaäy ñeå xaùc ñònh löïc taùc duïng leân thanh 1 vaø 2 ta
phaûi xeùt ñieàu kieän caân baèng cuûa thanh ODC.
Heä löïc taùc duïng leân thanh ODC laø caùc phaûn löïc lieân keát
taïi O, D vaø C (H.B.2), goàm 4 löïc: xo, yo, F1, F2. Ñaây laø heä
löïc phaúng, neân ñieàu kieän caân baèng chæ cho pheùp thieát laäp
3 phöông trình, trong luùc ta coù 4 aån, vaäy ta gaëp baøi toaùn
1 Phaân tích cô heä sieâu tónh.
Hình B.2
Phöông trình boå sung ñöôïc thieát laäp töø ñieàu kieän töông
thích chuyeån vò nhö sau: Khi heä bò bieán daïng thì vò trí môùi
cuûa D, kyù hieäu laø D', cuûa C, kyù hieäu laø C', seõ phaûi thoûa
maõn ñieàu kieän ba ñieåm O, D', C' thaúng haøng (H.B.3). Töø
hình B.3 ta suy ra.
CC' = 2DD'
Khoaûng caùch DD' baèng ñoä daõn daøi cuûa thanh 1, coøn
khoaûng caùch CC' baèng ñoä daõn daøi cuûa thanh 2, vaäy ta vieát
ñöôïc:
∆2 = 2∆1 (B.1)
trong ñoù:
F .l
∆1 = 1 1 + α1l1∆T1
A1 E1
F2 l2
∆2 = + α2l2 .∆T2
A2 E2
Xaùc ñònh phaûn löïc
2 lieân keát cuûa thanh
ODC
Hình B.3
Löu yù hai bieåu thöùc cuoái thì phöông trình (B.1) trôû neân:
F2 ⋅ l2 2 ⋅ F1 ⋅ l1
+ α2 ⋅ l2 ⋅ ∆T2 = − − 2 ⋅ α1 ⋅ l1 ⋅ ∆T1
A2 ⋅ E2 A1 ⋅ E1
Sau khi bieán ñoåi, bieåu thöùc cuoái trôû neân:
l l
F2 ⋅ 2 + 2 F1 ⋅ 1 = −2α1 ⋅ l1 ⋅ ∆T1 − α2 ⋅ l2 ⋅ ∆T2
A2 E2 A1 E1
(B.2)
Vì ta chæ quan taâm 2 aån F1 vaø F2 neân ta chæ caàn söû duïng 2
phöông trình. Phoái hôïp vôùi phöông trình (B.2), ta laäp
theâm 1 phöông trình caân baèng töø ñieàu kieän caân baèng cuûa heä
löïc treân hình B.2, ñoù laø phöông trình caân baèng moâmen ñoái
vôùi ñieåm O:
F1.0,6 – F2.1,2 = 0 (B.3)
Phoái hôïp hai phöông trình (B.2) vaø (B.3) ta tìm ñöôïc:
F1 = 2F2.
 l 4l1 
F2  2 +  = −2α1l1∆T1 − α2l2∆T2
 A2 E2 A1 E1 
Cho caùc giaù trò soá vaøo bieåu thöùc cuoái, ta coù ñöôïc:
F2.2,9762.10–8 = –22.10–6 (0.75.∆T1 + ∆T2)
Suy ra
F2 = – 739,2 (0,75.∆T1 + ∆T2) (B.4)
F1 = 2F2 = –1478,4 (0,75.∆T1 + ∆T2) (B.5)
a) Bieåu thöùc öùng suaát trong caùc thanh 1, 2 laàn löôït nhö
sau:
σ1 = F1/A1 = – 1,2320.106.(0,75.∆T1 + ∆T2) (B.6)
σ2 = F2/A2 = –0,924.106 (0,75.∆T1 + ∆T2) (B.7)
b) Khi ∆T1 = ∆T2 = –12oC thì
σ1 = –1,2320.106 (0,75.(–12)–12)
= 25,87.106 Pa = 25,87 MPa
σ2 = –0,9240.106 (0,75.(–12)–12)
= 19,4.106 Pa = 19,4 MPa
Vôùi chieàu quy ñònh F1, F2 taùc duïng leân thanh ODC nhö
treân hình B.2 laø döông, thì chieàu döông cuûa phaûn löïc lieân
keát F1, F2 treân thanh 1 vaø 2 seõ nhö sau (H.B.4).
Vaäy caùc giaù trò öùng suaát σ1, σ2 döông chöùng toû caû hai
Xaùc ñònh öùng suaát
3 thanh trong tröôøng hôïp naøy chòu keùo.
trong thanh 1 vaø 2
Hình B.4
c) Khi ∆T1 = ∆T2 = 12oC
σ1 = –25,87 MPa (thanh 1 chòu neùn)
σ2 = – 19,4 MPa (thanh 2 chòu neùn)
Ñieåm C coù chuyeån vò theo phöông thaúng, kyù hieäu laø vC.
Chuyeån vò cuûa ñieåm C baèng ñoä daõn daøi cuûa thanh 2, kyù
Xaùc ñònh chuyeån vò hieäu laø ∆2:
4
cuûa ñieåm C σ l
vC = ∆ 2 = 2 2 + α2 .l2 .∆T
E2
a) Khi ∆T1 = ∆T2 = – 12oC thì
19, 4 ⋅ 106 ⋅ 1
vC = + 22 ⋅ 10−6 ⋅ 1 ⋅ ( −12) = 0, 0131mm
70 ⋅ 109
thanh 2 bò keùo
b) Khi ∆T1 = ∆T2 = 12oC thì
−19, 4 ⋅ 106 ⋅ 1
vC = + 22 ⋅ 10−6 ⋅ 1 ⋅ 12 = −0, 0131mm
70 ⋅ 109
thanh 2 bò neùn
8.5. Cho truïc ABC (H.B.1a) ngaøm ôû ñaàu A, vaø ñaàu coøn laïi, ñaàu C, töï do. Truïc coù tieát dieän troøn ñaëc trong ñoaïn AB, ñöôøng kính
d1 = 20mm. Trong ñoaïn BC tieát dieän troøn roãng, ñöôøng kính ngoaøi laø d1, ñöôøng kính trong d2 = 15mm. Truïc ñöôïc laøm töø vaät lieäu
theùp, coù G = 33GPa. Taïi ñaàu C truïc chòu taùc duïng ngaãu löïc coù moâmen M naèm trong maët phaúng vuoâng goùc vôùi truïc. Haõy tính:
a) Giaù trò M khieán tieát dieän C xoay goùc 2o.
b) Vôùi giaù trò M tính ñöôïc trong phaàn a), thì öùng suaát tieáp lôùn nhaát baèng bao nhieâu.
Toùm taét baøi toaùn: Cho sô ñoà löïc, kích thöôùc tieát dieän, cô tính cuûa cô tính vaät lieäu.
Yeâu caàu: Xaùc ñònh
a) Giaù trò löïc taùc duïng.
b) ÖÙng suaát lôùn nhaát.
Hình B.1

Soá thöù Teân
töï coâng coâng Thöïc hieän
vieäc vieäc
.(1) (2). (3)
Phaân Heä löïc hoaït ñoäng chæ coù moät ngaãu löïc moâmen M neân
1 tích cô phaûn löïc lieân keát chæ coù 1 thaønh phaàn taïi A, kyù hieäu laø
heä, veõ MA. Ñieàu kieän caân baèng moâmen ñoái vôùi truïc z cho ta:
bieåu ñoà MA = – M (B.1)
noäi löïc Ñaây laø baøi toaùn tónh ñònh, cho pheùp xaùc ñònh ñöôïc phaûn
löïc lieân keát töø ñieàu kieän caân baèng.
Thanh coù moät ñaàu ngaøm taïi A, vaø moät ñaàu töï do neân ñeå
veõ bieåu ñoà noäi löïc ta coù theå veõ töø ñaàu töï do.
Khi ñoù ta khoâng caàn phaûi thöïc hieän böôùc xaùc ñònh phaûn löïc
lieân keát MA.
Soá löôïng caùc bieåu ñoà noäi löïc laø 1, ñoù laø bieåu ñoà moâmen
xoaén Mz (H.B.1.b)). Thanh ABC do vaäy chòu xoaén thuaàn
tuùy.
Vì tieát dieän thanh laø troøn neân quan heä giöõa goùc xoaén ϕ
vaø moâmen Mz laø quan heä (8.8):
ϕ=∫
Mz
dz (B.2)
l
GJ z
Moâmen tieát dieän Jz coù giaù trò khaùc nhau trong hai ñoaïn
AB vaø BC, trong moãi ñoaïn thì giaù trò M z khoâng ñoåi,
GJ z
Xaùc
neân ta vieát laïi coâng thöùc (B.2) ôû daïng cuûa coâng thöùc
2 ñònh giaù
(8.10):
trò M
ϕ=
M.lAB
+
M.lBC
(B.3)
G( J z ) AB G( J z ) BC
M  lAB 
ϕ= 
l
+ BC  (B.4)
G  ( J z ) AB ( J z )BC 
Trong coâng thöùc (B.4) thì

4
π  d1 
= .0, 014 = 1, 571.10−8 m4 ;
π
( J z ) AB =
2  2  2
π  d1 
4 4
d 
 = ( 0, 014 − 0, 00754 ) = 1, 074.10−8 m4 ;
π
( J z ) BC =  − 2 
2  2   2   2

lAB = 0,25m; lBC = 0,2m; G = 33.109 Pa
vôùi ϕ = 2o =
2π
rad thì töø (B.4) ta suy ra
180
M = 35,38N.m
Söû duïng coâng thöùc tính öùng suaát tieáp lôùn nhaát:
M z .R
Xaùc τmax =
Jz
ñònh giaù Trong suoát chieàu daøi thanh; giaù trò Mz = const = M, baùn
trò öùng kính ngoaøi R = const = d1
, coøn giaù trò Jz thay ñoåi, trong
3
suaát 2
tieáp lôùn ñoù (Jz)AB lôùn hôn (Jz)BC, vaäy giaù trò öùng suaát tieáp lôùn nhaát
nhaát naèm trong ñoaïn BC:
M.d1 / 2 35, 38.0, 01
τ max = = = 33MPa
( J z )BC 1, 074.10−8
8.6. Cho 2 truïc AB vaø CD noái vôùi nhau bôûi ñóa cöùng Q. Caùc ñaàu A vaø D cuûa caùc truïc chòu lieân keát ngaøm (H.B.1a). Caû hai ñoaïn
truïc ñeàu laøm töø vaät lieäu nhoâm coù G = 27GPa. Haõy tính:
a) ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát trong moãi truïc nhö haøm cuûa moâmen hoaït ñoäng M = F.a taùc duïng leân ñóa Q.
b) Giaù trò F lôùn nhaát, vaø goùc xoay ϕ cuûa ñóa Q.
Cho: [τ] = 70MPa; d1 = 40mm; d2 = 80mm; d3 = 40mm; a = 0,2m.
Hình B.1
Cho: sô ñoà löïc, kích thöôùc tieát dieän, cô tính vaät lieäu
Yeâu caàu: Xaùc ñònh:
a) ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát
b) Fmax vaø goùc xoay ϕ cuûa ñóa Q.
Soá thöù töï
Teân coâng
vieäc
vieäc
(1) (2) (3)
Heä löïc hoaït ñoäng chæ coù moät ngaãu löïc moâmen M.
Vaø vì thanh bò ngaøm ôû hai ñaàu neân seõ coù 2 thaønh
phaàn phaûn löïc lieân keát taïi A vaø D, laàn löôït kyù
Phaân tích hieäu laø MA, MD. Vì ñieàu kieän caân baèng chæ cho ta
1
cô heä moät phöông trình chöùa 2 aån MA, MD. Do ñoù ñaây
laø baøi toaùn sieâu tónh. Ñeå xaùc ñònh ñöôïc MA, MD,
ta caàn laäp theâm 1 phöông trình nöõa, ñoù laø phöông
trình töông thích chuyeån vò.
Ñieàu kieän caân baèng cuûa cô heä cho ta phöông
trình:
M – MA – MD = 0 (B.1)
trong ñoù: M = F.a
Xaùc ñònh Ñeå laäp theâm moät phöông trình, ta khaûo saùt ñieàu
2 phaûn löïc kieän töông thích chuyeån vò: goùc xoay töông ñoái
lieân keát giöõa 2 maët caét taïi A vaø taïi D baèng 0:
ϕ AD = 0
Coi khoaûng caùch BC laø raát beù, coù theå boû qua so
vôùi kích thöôùc AB vaø CD, khi ñoù, töông töï nhö
baøi taäp (8.5) ñaõ khaûo saùt ôû treân, ta coù:
ϕ AD =
M A .lAB
+
− M D .lBD
=0 (B.2)
G.( J z ) AB G.( J z ) BD
Trong ñoù:
4
π  d1 
( J z ) AB =
π
= ⋅ ( 0, 02)4 = 8π.10−8 m4 (B.3)
2  2  2
π  d2 
4 4
d  π
( J z ) BD =  − 3   = ( 0, 04 4 − 0, 024 ) = 120π.10−8 m4
2  2   2   2

lAB = 0,3m; lBD = 1,5m;
Chuù yù (B.3), ta vieát ñöôïc phöông trình (B.2) ôû
daïng:
MA ⋅ 0, 3 MD ⋅ 1, 5
− =0
G ⋅ 8π ⋅ 10−8 G ⋅ 120π ⋅ 10−8
(B.4)
Keát hôïp (B.1)vaø (B.4) ta tìm ñöôïc MA , MD :
1 1
M A = M = F.a; MD
3 3
= M = . F.a .
4 4 4 4
Söû duïng coâng thöùc tính öùng suaát tieáp lôùn nhaát:
M z .R
τmax =
Jz
Xaùc ñònh
ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát trong ñoaïn AB:
giaù trò öùng
3 MA d F.a.20.10−3 106
suaát tieáp τmax AB = ⋅ 1 =
( J z ) AB 2 4.8π.10−8
=
16π
⋅ F.a (Pa)
lôùn nhaát ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát trong ñoaïn CD:
− M D .d2 −3 F.a.40.10−3 106
τmax CD = = −8
=− . F.a (Pa)
J z .2 4.120π.10 40π
Gía trò Fmax ñöôïc choïn sao cho thoûa maõn yeâu
caàu::
|τmax| ≤ 70.106 Pa (B.5)
Trong 2 giaù trò τmax AB vaø τmax BD thì τmax AB coù trò soá
lôùn hôn, vaäy ñieàu kieän (B.5) ñöôïc vieát:
106
⋅ F ⋅ a ≤ 70.106
16π
Vôùi a = 0,2m
70
⇒F≤ ⋅ 16 ⋅ π = 17, 593.103 N
0, 2
Goùc xoay cuûa ñóa Q luùc ñoù baèng:
17, 593.103.0, 2.0, 3
ϕ = ϕ BA = = 0, 0389rad = 2, 23o cuøng
4.27.109.8π.10−8
chieàu vôùi M.
8.7. Cho oáng truï ñöôïc gheùp bôûi truïc 2 roãng vaø truïc 1 ñaëc baèng hai loaïi vaät lieäu nhö treân hình B.1. Taïi nôi tieáp xuùc, hai truïc ñöôïc
noái cöùng vôùi nhau. OÁng truï chòu moâmen xoaén Mo. Haõy tính öùng suaát tieáp lôùn nhaát trong truïc 1 vaø 2. Haõy tính tyû leä R2/R1 sao cho
toaøn thanh truï coù ñoä beàn lôùn nhaát. Kyù hieäu baùn kính ngoaøi, moâñun ñaøn hoài tröôït vaø öùng suaát cho pheùp cuûa oáng truï trong vaø ngoaøi
laàn löôït laø: R1; G1; [τ1]; R2; G2; [τ2].
Hình B.1
Toùm taét baøi toaùn: Cho sô ñoà löïc, kích thöôùc, tieát dieän, cô tính vaät lieäu.
a) ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát trong truïc 1 vaø 2,
b) R2/R1 sao cho toaøn oáng truï coù ñoä beàn lôùn nhaát.
Soá thöù tuï coâng vieäc Teân coâng vieäc Thöïc hieän
(1) (2) (3)
Khi oáng truï chòu xoaén bôûi
moâmen Mo, caùc truïc 1, 2 seõ
chòu taùc ñoäng cuûa caùc moâmen
laàn löôït laø M1, M2 Vì ñieàu kieän
caân baèng cuûa toaøn heä gheùp chæ
1 Phaân tích cô heä cho ta 1 phöông trình chöùa 2
aån laø M1, M2, do ñoù, ñaây laø baøi
toaùn sieâu tónh. Ñeå xaùc ñònh M1,
M2, ta caàn thieát laäp theâm 1
phöông trình nöõa phöông trình
töông thích chuyeån vò.
Ñieàu kieän caân baèng cho toaøn
heä gheùp cho ta:
Mo = M1 + M2 (B.1)
Ñieàu kieän töông thích veà
chuyeån vò:
Xaùc ñònh phaûn löïc Kyù hieäu goùc xoay cuûa oáng truï
2
lieân keát 1 laø ϕ1, cuûa oáng truï 2 laø ϕ2. Vì
chuùng noái cöùng vôùi nhau neân:
ϕ1 = ϕ2 (B.2)
Vì moâmen xoaén ngoaïi löïc taùc
duïng ôû hai ñaàu truïc neân
moâmen xoaén noäi löïc khoâng
ñoåi trong suoát chieàu daøi thanh
vaø coù giaù trò trong caùc oáng truï
1, 2 cuõng baèng M1, M2. Khi ñoù
goùc xoaén cuûa caùc oáng truï ñöôïc
xaùc ñònh theo coâng thöùc (8.9)
nhö sau:
M1 L M .L
ϕ1 = ; ϕ2 = 2
G1.J1 G2 .J2
Khi ñoù (B.2) coù daïng:

M1. L M2 . L
=
G1 .J1 G2 .J2
Suy ra: M1 = M2 ⋅
G1.J1
G2 .J2
(B.3)
Thay (B.3) vaøo (B.1), ta ñöôïc:
G1 .J1
Mo = M2 (1 + )
G2 .J2
Mo
⇒ M2 =
G .J
1+ 1 1
G2 .J2
(B.4)
Cho bieåu thöùc M2 tính theo
(B.4) vaøo (B.3) ta suy ra:
Mo
M1 =
G .J
1+ 2 2
G1.J1
(B.5)
Söû duïng coâng thöùc tính öùng
suaát tieáp lôùn nhaát.
M z .R
τmax =
Jz
Trong oáng 1:
Xaùc ñònh öùng suaát M1. R1 M o .G1 . R1
3 τmax1 = =
tieáp lôùn nhaát J1 G1.J1 + G2 J2
(B.6)
Trong oáng 2:
M2 . R2 M o .G2 .R2
τmax 2 = =
J2 G1 .J1 + G2 J2
(B.7)
Ñeå oáng gheùp coù ñoä beàn lôùn
nhaát thì öùng suaát lôùn nhaát cuûa
oáng 1, 2 phaûi cuøng ñaït tôùi giaù
trò cho pheùp, vaäy töø (B.6) vaø
Xaùc ñònh R1/R2 ñeå (B.7) ta coù:
4 toaøn thanh truï coù ñoä Mo .G1 . R1 M o .G2 . R2
= [ τ1 ]; = [ τ2 ]
beàn lôùn nhaát G1 J1 + G2 J2 G1 J1 + G2 J2
[ τ1 ]−1 .G1 R1 [ τ2 ]−1.G2 R2
⇒ M o−1 = =
G1 J1 + G2 J2 G1 .J1 + G2 .J2
R1 [ τ1 ].G2
⇒ =
R2 [ τ2 ].G1
8.8. Cho thanh ñöôïc taïo thaønh baèng caùch haøn 2 thanh L 125 × 75 × 8 mm nhö treân hình B.1. Thanh chòu ngaøm 1 ñaàu, coøn ñaàu töï
do chòu taùc duïng cuûa moâmen xoaén M. Cho bieát [τ] = 85 MPa. Haõy xaùc ñònh giaù trò M lôùn nhaát vaø ñoä beàn R nhoû nhaát cuûa moái haøn
(ñoä beàn nhoû nhaát cuûa moái haøn: löïc nhoû nhaát treân 1 ñôn vò chieàu daøi maø moái haøn chòu ñöôïc).
Hình B.1
Toùm taét baøi toaùn: Cho sô ñoà löïc, kích thöôùc tieát dieän, cô tính vaät lieäu.
a) Giaù trò M lôùn nhaát
b) Ñoä beàn R nhoû nhaát cuûa moái haøn.
vieäc
(1) (2) (3)
Trong tröôøng hôïp naøy, ta coù tieát dieän cuûa thanh
1 Phaân tích cô heä thuoäc loaïi moûng kín coù tieát dieän trung bình A vaø beà
daøy t:
A = 117.67 = 7839 mm2
t = 8mm
Heä löïc hoaït ñoäng chæ coù moät ngaãu löïc moâmen M neân
phaûn löïc lieân keát chæ coù moät thaønh phaàn taïi ngaøm, kyù
hieäu laø M1. Ñieàu kieän caân baèng moâmen ñoái vôùi truïc
z cho ta:
M1 = – M
Ñaây laø baøi toaùn tónh ñònh, cho pheùp xaùc ñònh ñöôïc
phaûn löïc lieân keát töø ñieàu kieän caân baèng.
Moâmen xoaén noäi löïc trong tröôøng hôïp chòu löïc vaø
lieân keát naøy laø haèng trong suoát chieàu daøi thanh, do
vaäy ta coù:
M
τ = const =
2. A.t
Ñieàu kieän τmax ≤ [τ] cho ta phöông trình:
Xaùc ñònh giaù trò M
≤ [ τ] ⇒ M ≤ 2. A.t.[ τ] = 2.7839.10−6.8.10−3.85.106
2
M. 2. A.t
Löïc taùc duïng leân moät ñôn vò chieàu daøi thaønh gaây bôûi
öùng suaát tieáp taùc duïng treân tieát dieän doïc truïc:
Mz 10061 N
q = τ.t = = = 680.103
2. A 2.7839.10−6 m
Vaäy ñoä beàn moái haøn caàn thoûa maõn:
R ≥ q = 680.103 N/m
8.9. Treân hình B.1a cho heä thoáng goàm 2 truïc AB vaø CD lieân keát vôùi nhau nhôø söï tieáp xuùc cuûa 2 pu-li P, p gaén laàn löôït treân hai truïc. Caùc pu-li
giöõ chaët daây cu-roa K. Caùc ñaàu A vaø D cuûa 2 truïc ñöôïc ngaøm. Haõy tính:
a) ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát trong moãi truïc khi löïc keùo cuûa daây K baèng
F = 2 KN.
b) Löïc keùo lôùn nhaát cho pheùp.
Ñöôøng kính, moâñun ñaøn hoài tröôït, öùng suaát tieáp cho pheùp cuûa truïc AB vaø CD laàn löôït nhö sau:
d1 = 20mm; G1 = 80GPa; [τ]1 = 90MPa;
d2 = 15mm; G2 = 60GPa; [τ]2 = 140MPa;
Hình B.1
a) ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát trong moãi truïc
b) Löïc keùo lôùn nhaát cho pheùp.
vieäc
(1) (2) (3)
Khi keùo daây cu-roa K moät löïc keùo F, löïc keùo naøy seõ
truyeàn leân caùc pu-li P, p laàn löôït caùc löïc laø F1, F2.
Khi ñoù, caùc pu-li cuõng taùc duïng leân daây cu-roa caùc
löïc laø F1, F2 nhöng theo chieàu ngöôïc laïi. Heä löïc taùc
duïng leân daây cu-roa ñöôïc bieåu thò treân hình B.1c.
Ñieàu kieän ñeå daây cu-roa caân baèng cho ta 1 phöông trình
F1 + F2 = F (B.1)
Ta caàn xaùc ñònh giaù trò cuûa hai aån F1, F2, nhöng
ñieàu kieän caân baèng chæ cho ta 1 phöông trình. Ñaây
Phaân tích cô heä, veõ laø baøi toaùn sieâu tónh. Ñeå xaùc ñònh ñöôïc F1, F2, ta
1
bieåu thöùc noäi löïc caàn laäp theâm moät phöông trình nöõa, ñoù laø phöông
trình töông thích chuyeån vò.
Kyù hieäu caùc goùc xoay cuûa pu-li P, p laàn löôït laø
ϕ1, ϕ2 . Giaû thieát raèng cu-roa khoâng tröôït treân caùc
pu-li, khi ñoù ta coù:
ϕ1.0,1 = ϕ2 .0, 05 (B.2)
Caùc truïc ñeàu coù moät ñaàu ngaøm vaø moät ñaàu chòu
moâmen xoaén gaây ra bôûi löïc keùo cuûa daây cu-roa K,
neân ñeå veõ bieåu ñoà noäi löïc, ta coù theå veõ töø phía pu-
li theo caùc giaù trò F1, F2 nhö H.B.1.d. Khi ñoù caùc
goùc xoaén ϕ1, ϕ2 cuûa caùc pu-li P, p ñöôïc xaùc ñònh
theo coâng thöùc (8.8) nhö sau:
Mz
ϕ=∫ .dz
l
GJ z
Mz
Vì laø haèng treân suoát chieàu daøi moãi truïc neân
GJ z
ta coù:
M z1 .0, 5 0,1. F1.0, 5
ϕ1 = ϕ BA = = (B.3)
G1 .J1 G1 .J1
M z2 .0, 4 0, 05. F2 .0, 4
ϕ2 = ϕCD = = (B.4)
G2 .J2 G2 .J2
Thay (B.3), (B.4) vaøo (B.2) ta ñöôïc:
0,1 F1.0, 5 0, 05. F2 .0, 4
0,1 ⋅ = 0, 05 (B.5)
G1.J1 G2 .J2
0, 052.0, 4 G1 .J1 GJ
⇒ F1 = ⋅ ⋅ F2 = 1 1 ⋅ 0, 2 ⋅ F2 (B.6)
0,12.0, 5 G2 J2 G2 J2
Trong ñoù:
π
.0, 014
G1 J1 80 2 8.0, 014
= ⋅ =
G2 J2 60 π ⋅ 0, 00754 6.0, 00754
2
Do ñoù (B.6) trôû thaønh:
8.0, 2.0, 014
F1 = ⋅ F2 (B.7)
6.0, 00754
Thay F1 töø (B.7) vaøo (B.1) ta ñöôïc:
 8.0, 2.0, 014 
 1 +  ⋅ F2 = F
 6.0, 00754 
⇒ F2 = 0,5426F
Thay bieåu thöùc F2 treân vaøo (B.7) ta ñöôïc:
F1 = 0,4574.F
Treân hình B.1.d, ta thaáy moâmen noäi löïc Mz treân
moãi truïc coù giaù trò khoâng ñoåi. Khi ñoù öùng suaát tieáp
lôùn nhaát treân moãi truïc ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
M z .R
τ=
Jz
Truïc AB:
M z1.0, 01 0,1. F1.0, 01 0, 4574.10−3
τ1 = = = ⋅F
J1 J1 J1
trong ñoù:
Xaùc ñònh öùng suaát π
J1 = ( 0, 01)4 = 1, 571.10−8 m4
2 tieáp lôùn nhaát treân 2
moãi truïc vôùi F = 2.103N thì:
τ1 = 0,5824.103.F = 1,164 MPa (B.8)
Truïc CD:
M z2 .0, 0075 0, 05. F2 .0, 0075 0, 2054.10−3
τ2 = = = ⋅F
J2 J2 J2
trong ñoù:
π
J2 = ( 0, 0075)4 = 0, 497.10−8 m4
2
Vôùi F = 2.103N thì:
τ2 = 0,7676.103.F = 1,5356 (MPa) (B.9)
Ñeå thoûa ñieàu kieän beàn thì ta phaûi coù:
Truïc AB: τ1 ≤ 90.106 (Pa)
Töø (B.8), ta coù:
Xaùc ñònh löïc keùo
3 0,5824.103.F ≤ 90.106
lôùn nhaát cho pheùp.
⇒ F ≤ 154,53 (kN)
Ñoái vôùi truïc CD: τ2 ≤ 140.106 (Pa)
0,7676.103.F ≤ 140.106
⇒ F ≤ 182,387 kN
Vaäy ñeå thoûa maõn ñoä beàn caû hai truïc thì ta caàn
choïn:
Fmax = 154.53 (kN)
8.10. Xaùc ñònh phöông trình ñöôøng ñaøn hoài vaø ñoä voõng lôùn nhaát cuûa daàm trong caùc tröôøng hôïp cho treân hình B.1a, H.B.2a, H.B.3a, cho bieát EJ
khoâng ñoåi.
Kieåm tra ñoä voõng taïi ñieåm C treân hình B.1a baèng 2 phöông phaùp: phöông phaùp haøm ñaëc bieät vaø phöông phaùp naêng löôïng.
Hình B.1 Hình B.2 Hình B.3

Cho: sô ñoà löïc, caùc kích thöôùc, ñoä cöùng choáng uoán
- Phöông trình ñöôøng ñaøn hoài
- Ñoä voõng lôùn nhaát.
Tröôøng hôïp H.B.1a:
Soá thöù töï coâng vieäc Teân coâng vieäc Thöïc hieän
(1) (2) (3)
Heä löïc hoaït ñoäng chæ coù moät moâmen uoán Mo
1 Phaân tích cô heä
neân phaûn löïc lieân keát chæ coù 1 thaønh phaàn taïi
A, kyù hieäu laø MA.
Ñieàu kieän caân baèng moâmen quanh truïc x cho
ta:
MA = – Mo
Ñaây laø baøi toaùn uoán ngang phaúng, tónh ñònh,
cho pheùp xaùc ñònh ñöôïc phaûn löïc lieân keát töø
ñieàu kieän caân baèng.
Tröôùc tieân, ta xaây döïng haøm löïc phaân boá
q(z) vaø sau ñoù tích phaân ñeå tìm bieåu thöùc Qy,
Mx, θx, y.
q(z) = Mo <z>–2 – Mo <z– a>–2
Qy = Mo <z>–1 – Mo <z – a>–1
Mx = Mo <z>o – Mo <z – a>o
EJθx = Mo <z>1 – Mo <z –a>1 + C1
Mo M
EJ. y = − < z >2 + o < z − a >2 −C1. z + C2
2 2
Töø ñieàu kieän bieân khi z = 0 thì θx = 0, y = 0
⇒ C1 = C2 = 0
Xaùc ñònh phöông trình Vaäy bieåu thöùc ñoä voõng:
2
ñöôøng ñaøn hoài Mo
y=− ( < z >2 − < z − a >2 ) (B.1)
2 EJ
Töø coâng thöùc (B.1), ta coù phöông trình ñoä
voõng cuûa daàm nhö sau:
Khi 0 ≤ z ≤ a:
Mo
y=− ⋅ z2 (B.2)
2 EJ
Khi a ≤ z ≤ l:
Mo  2
y=− ⋅ z − ( z − a )2 
2 EJ  
M o .a
hay: y=− (2 z − a ) (B.3)
2 EJ
Töø caùc phöông trình (B.2) vaø (B.3) ta thaáy:
Trong khoaûng: 0 ≤ z ≤ a, y ñaït cöïc ñaïi taïi toïa
ñoä z = a.
Trong khoaûng z ≥ a, y ñaït cöïc ñaïi taïi toïa ñoä
Xaùc ñònh ñoä voõng cöïc z = l.
3
ñaïi töø ñoù ta coù ñoä voõng lôùn nhaát cuûa chung caû
hai ñoaïn taïi toïa ñoä z = l.
Mo  2 M a
| y|max = l − ( l − a )2  = o ⋅ ( 2l − a )
2 EJ   2 EJ
(B.4)
Kieåm tra ñoä voõng taïi C baèng phöông phaùp naêng löôïng
Hình B.4
Bieåu ñoà noäi löïc Mx cuûa heä nhö treân hình B.4a.
Ñeå tính ñoä voõng taïi ñieåm C, ta ñaët taïi C löïc aûo ñôn vò δP = 1 (H.B.4b). Ñoà thò noäi löïc aûo δMx gaây bôûi löïc aûo δP = 1 cho treân hình B.4c. Ñoä voõng
taïi C baèng keát quaû nhaân bieåu ñoà Mx vôùi bieåu ñoà δMx trong ñoaïn AB, vì trong ñoaïn BC thì Mx = 0.
Vì trong ñoaïn AB giaù trò Mx = Mo neân duø toïa ñoä troïng taâm cuûa bieåu ñoà δMx naèm taïi ñaâu thì giaù trò Mx taïi toïa ñoä ñoù vaãn nhö nhau.
Kyù hieäu dieän tích bieåu ñoà δMx trong khoaûng AB laø ΩAB, thì
1
yC = ( M o .Ω AB )
EJ
Töø hình B.4c deã daøng tính ñöôïc:
a
Ω AB = ( 2l − a )
2
1 a
Vaäy yC = ⋅ M o ( 2l − a ) (B.5)
EJ 2
Vaäy ta coù keát quaû tính ñoä voõng taïi C theo hai phöông phaùp laø nhö nhau.
vieäc
(1) (2) (3)
Löïc hoaït ñoäng P gaây ra taïi A hai thaønh phaàn phaûn löïc,
ñoù laø thaønh phaàn thaúng ñöùng YA vaø moâmen MA. Töø ñieàu
kieän caân baèng löïc theo phöông y vaø caân baèng moâmen
1 Phaân tích cô heä
quanh truïc x, ta xaùc ñònh ñöôïc: YA = P; MA = P.a. Ñaây
laø baøi toaùn tónh ñònh, caùc phaûn löïc lieân keát ñöôïc xaùc
ñònh töø ñieàu kieän caân baèng.
Töông töï nhö tröôøng hôïp treân, ta laäp haøm löïc phaân boá
q(z) vaø tích phaân ñeå tìm bieåu thöùc θx, y.
Xaùc ñònh phöông
Döïa vaøo sô ñoà chòu löïc treân hình B2.b ta coù:
2 trình ñöôøng ñaøn
q(z) = YA <z>–1 – MA <z>–2 – P <z – a)–1
hoài
Chuù yù bieåu thöùc tính YA, MA, ta coù:
q(z) = P <z>–1 – P.a <z>–2 – P <z – a>–1
P P
EJθ x = < z > 2 − P.a < z > 1 − < z − a )2 + C1
2 2
P P . a P
EJ. y = − < z >3 + < z >2 + < z − a >3 − C1 z + C2
6 2 6
Töø ñieàu kieän bieân, khi z = 0 thì θx = 0, y = 0. Suy ra C1 = C2 = 0
Vaäy:
P
y= ( − < z >3 + 3a < z >2 + < z − a >3 ) (B.6)
6 EJ
Töø coâng thöùc (B.6), ta coù phöông trình ñoä voõng cuûa daàm
nhö sau:
Khi 0 ≤ z ≤ a:
P
y= ( − z3 + 3az2 ) (B.7)
6 EJ
Khi a ≤ z ≤ l:
P
y= [ − z3 + 3az2 + ( z − a )3 ]
6 EJ
Xaùc ñònh ñoä
3 P.a2
(B.8)
voõng cöïc ñaïi y= ( 3z − a )
6 EJ
Trong khoaûng: 0 ≤ z ≤ a, y ñaït cöïc trò taïi toïa ñoä z = a
Trong khoaûng: a ≤ z ≤ l, y ñaït cöïc trò taïi toïa ñoä z = l
Vaäy ñoä voõng lôùn nhaát cuûa chung caû hai ñoaïn taïi toïa ñoä
z=l
P.a2
| y|max = ( 3l − a )
6 EJ
Thöïc hieän
(1) (2) (3)
1 Phaân tích Löïc phaân boá qo gaây ra taïi A hai thaønh phaàn phaûn löïc, ñoù laø thaønh
cô heä phaàn thaúng ñöùng YA vaø moâmen MA. Töø ñieàu kieän caân baèng löïc
theo phöông y vaø caân baèng moâmen quanh truïc x ta xaùc ñònh ñöôïc:
YA = qo.a : höôùng leân treân
1
MA = qo a2 : ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà.
2
Ñaây laø baøi toaùn tónh ñònh, cho pheùp xaùc ñònh caùc thaønh phaàn phaûn
löïc lieân keát töø ñieàu kieän caân baèng.
q(z) = YA <z>–1 – MA <z>–2 – qo <z>o + qo <z – a>o
Chuù yù caùc bieåu thöùc YA vaø MA, ta coù:
qo a2
q( z ) = qo .a < z > −1 − < z > −2 − qo < z > o + qo < z − a > o
2
Xaùc ñònh qo a q a2 q q
EJθ x = < z > 2 − o < z >1 − o < z > 3 + o < z − a >3 + C1
phöông 2 2 6 6
2
trình ñöôøng qo a q a2 q q
EJy = − < z >3 + o < z >2 + o < z > 4 − o < z − a >4 − C1 z + C2
ñaøn hoài 6 4 24 24
Khi z = 0 thì y = 0, θx = 0. Suy ra C1 = C2 = 0
Vaäy:
qo
y= ( −4 a < z >3 + 6a2 < z >2 + < z >4 − < z − a >4 ) (B.9)
24 EJ
Töø phöông trình (B.9), ta coù phöông trình ñoä voõng cuûa daàm nhö sau:
Khi 0 ≤ z ≤ a:
qo
y= ( −4 az3 + 6a2 z2 + z4 ) (B.10)
24 EJ
Xaùc ñònh Khi z ≥ a:
3 ñoä voõng y=
qo 
−4 az3 + 6a2 z2 + z4 − ( z − a )4 
cöïc ñaïi 24 EJ  
qo .a3
y= (4 z − a ) (B.11)
24 EJ
Trong khoaûng: 0 ≤ z ≤ a, y ñaït cöïc trò taïi toïa ñoä z = a
Trong khoaûng: a ≤ z ≤ l, y ñaït cöïc trò taïi toïa ñoä z = l
Vaäy ñoä voõng lôùn nhaát cuûa chung caû hai ñoaïn taïi toïa ñoä z = l
qo a3
| y|max = ( 4l − a )
24 EJ
8.11. Cho sô ñoà chòu löïc cuûa daàm treân hình B.1a. Haõy xaùc ñònh ñoä voõng taïi ñieåm C. Caàn ñaët taïi C moät löïc bao nhieâu ñeå ñoä voõng taïi C baèng 0.
Cho E = 9GPa; Jx = 3,2.109mm4; qo = 15 kN/m; P = 30kN.
Hình B.1
Cho: Sô ñoà löïc, moâmen quaùn tính, tieát dieän, cô tính vaät lieäu
- Ñoä voõng taïi C
- F taïi C sao cho chuyeån vò cuûa C baèng 0.
Soá
thöù Teân
coâng vieäc
vieäc
(1) (2) (3)
Heä löïc hoaït ñoäng bao goàm löïc taäp trung P vaø löïc phaân boá qo. Vì caùc löïc naøy
chæ taùc duïng theo phöông thaúng ñöùng neân caùc phaûn löïc lieân keát chæ goàm caùc
thaønh phaàn thaúng ñöùng taïi B vaø D laàn löôït kyù hieäu laø YB, YD.
Ñieàu kieän caân baèng moâmen ñoái vôùi B vaø D cho ta caùc phöông trình sau:
∑ M B = 0 ⇒ 1.P + 6.YD − 7.2.qo = 0
14.qo − P 14.15 − 30
Phaân ⇒ YD = = = 30kN
6 6
1 tích cô
heä
∑ MD = 0 ⇒ 7.P − 6.YB − 1.2.qo = 0
7 P − 2qo 7.30 − 2.15
⇒ YB = = = 30kN
6 6
Keát quaû tính YB, YD coù giaù trò döông, coù nghóa chieàu giaû thieát treân hình B.1b
laø ñuùng.
Ñaây laø baøi toaùn tónh ñònh, cho pheùp xaùc ñònh caùc phaûn löïc lieân keát töø ñieàu
kieän caân baèng.
Theo sô ñoà löïc treân hình B.1b thì haøm q(z) coù daïng
Laäp
q(z) = – P <z>–1 + YB <z – 1>–1 + YD <z – 7>–1 – qo <z – 7>o
phöông
2 Vaäy haøm goùc xoay θx vaø ñoä voõng y ñöôïc tính:
trình ñoä
P Y Y q
voõng EJθ x = − < z >2 + B < z − 1 >2 + D < z − 7 >2 − o < z − 7 >3 +C1 (B.1)
2 2 2 6
P Y Y q
EJy = < z >3 − B < z − 1 >3 − D < z − 7 >3 + o < z − 7 >4 − C1. z + C2
6 6 6 24
(B.2)
Ñeå xaùc ñònh C1, C2 ta söû duïng ñieàu kieän bieân: y = 0 khi z = 1 vaø z = 7.
P 3
0= 1 − C1.1 + C2 ⇒ C1 − C2 = 5.103 (B.3)
6
P Y 30 3 30 3
0 = .73 − B (7 − 1)3 − C1.7 + C2 ⇒ 7C1 − C2 = ⋅7 − ⋅6
6 6 6 6
⇒ 7C1 − C2 = 135.103 (B.4)
Keát hôïp (B.3) vaø (B.4) ta tính ñöôïc:
C1 = 1,05.105; C2 = 105
Töø phöông trình (B.2) ta coù phöông trình ñoä voõng cuûa daàm trong ñoaïn AD
nhö sau:
Xaùc y=
1  P 3 YB
z −

( z − 1)3 − C1 z + C2 
ñònh ñoä EJ  6 6 
3
voõng Taïi ñieåm C thì z = 4, ñeå yù giaù trò P, YB, E, J ta coù:
taïi C 1  30 3 30 3  3 −3
yc =  ⋅ 4 − 6 ⋅ 3 − 105.4 + 100 ⋅ 10 = −4, 69.10 m
3, 2.109.10−12.9.109  6 
Vaäy ñieåm C chuyeån dòch leân phía treân.
AÙp duïng nguyeân lyù coäng taùc duïng, ta tìm löïc F taùc duïng taïi ñieåm C (H.B.1c)
sao cho yC = 4,69.10–3m.
Xaùc Vôùi sô ñoà löïc nhö treân hình B.1c thì yC tính baèng coâng thöùc sau:
3
ñònh löïc yC =
F.lBD
(B.5)
taùc 48 EJ
4 duïng Trong coâng thöùc (B.5) thì lBD laø khoaûng caùch hai goái ñôõ B vaø D.
leân Vaäy ñieàu kieän ñeå xaùc ñònh giaù trò löïc F baèng
ñieåm C 3
F.lBD
= 4, 69.10−3 m
ñeå 48 EJ
4, 69.10−3.48.3, 2.109.10−12.9.109
Suy ra: F= = 30.103 N
63
8.12. Cho daàm baèng theùp (E = 200 GPa) tieát dieän chöõ nhaät 10 × 14 mm2 chòu taûi troïng P taïi ñieåm B giöõa daàm (H.B.1). Ngöôøi ta muoán giaûm ñoä
voõng taïi B coøn moät nöûa baèng caùch gia cöôøng theâm 2 taám R ôû giöõa nhö treân hình B.1. Haõy tính chieàu daøy t caàn thieát.
Hình B.1
Yeâu caàu: Xaùc ñònh beà daøy t ñeå giaûm ñoä voõng taïi B coøn moät nöûa.
Soá thöù töï Teân coâng Thöïc hieän
(1) (2) (3)
Phaân tích cô Heä löïc hoaït ñoäng chæ goàm löïc taäp trung P taùc duïng
heä theo phöông thaúng ñöùng. Moät ñaàu daàm lieân keát baèng
khôùp baûn leà, ñaàu kia lieân keát baèng khôùp baûn leà con
1
laên, do ñoùù chæ coù hai thaønh phaàn phaûn löïc theo phöông
thaúng ñöùng taïi A vaø C vaø coù giaù trò laø P/2, höôùng leân
treân (H.B.1c).
2 Xaùc ñònh Vôùi sô ñoà heä löïc taùc duïng treân hình B.1c, ta coù haøm
phöông trình q(z) trong khoaûng 0 ≤ z ≤ l/2 coù daïng:
ñoä voõng q( z ) =
P
< z > −1
2
Vì trong ñoaïn AB, J chæ laø haèng trong töøng ñoaïn AD,
DB, do ñoù ta vieát ñöôïc haøm goùc xoay vaø ñoä voõng cho
ñoaïn AD vaø DB nhö sau:
- Ñoaïn AD:
P 2
EJ1θ1 = z + C1 (B.1)
4
P 3
EJ1. y1 = − z − C1. z + C2 (B.2)
12
- Ñoaïn DB:
P 2
EJ2θ2 = z + C3 (B.3)
4
P 3
EJ2 y2 = − z − C3 z + C4 (B.4)
12
Caùc haèng soá C1, C2, C3, C4 ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän bieân
sau ñaây:
z = 0 : y = 0 ⇒ y1 = 0
Töø phöông trình (B.2) ⇒ C2 = 0
(B.5)
l
z= : θ = 0 ⇒ θ2 = 0
2
Töø phöông trình (B.3) ta coù:
2
P l
0= + C3
4  2 
l2
⇒ C3 = − P = − P.a2 (B.6)
16
(trong (B.6) ta kyù hieäu a = l/4)
z = a = l /4 : θ1 = θ2 vaø y1 = y2.
Vôùi : θ1 = 1  P z2 + C1 
EJ1  4 
1 P 2 
θ2 = z − Pa2 
EJ2  4 
1  −P 3 
y1 = z − C1 . z  (B.7)
EJ1  12 
1  P 3 
y2 = − z + Pa2 . z + C4  (B.8)
EJ2  12 
Vaäy ta coù caùc phöông trình sau:
1 P 2  1 P 2 2
a + C1  =  a − Pa  (B.9)
EJ1  4  EJ2  4 
1  P 3  1  P 3 
− a − C1 .a  = 3
 − a + Pa + C4  (B.10)
EJ1  12  EJ2  12 
Keát hôïp (B.9) vaø (B.10) ta tìm ñöôïc:
C1 Pa2  3 1 
=−  + 
EJ1 E  4 J2 4 J1 
C4 17 Pa3 Pa3
= ⋅ + (B.11)
EJ2 12 EJ2 6 EJ1
Xaùc ñònh ñoä Trong phöông trình (B.8) thay z = l /2 vaø a = l /4 vaø
voõng cuûa caùc giaù trò C3 ôû (B.6), C4 ôû (B.11) vaøo ta ñöôïc:
ñieåm B vaø beà 1  P l
3
l2 l  17 Pl  l 
3
P l
3
y2 = − ⋅  + P ⋅ 2 ⋅  + ⋅   +  
3 daøy t cuûa taám EJ2  12  2 
 4 2  12 EJ2  4  6 EJ1  4 
gia cöôøng Pl3  7 1 
y2 =  + 
48.8 E  J2 J1 
Khi chöa gia cöôøng hai taám R, ta coù J1 = J2. Khi ñoù:
Pl3
y=
48 EJ1
Vaäy ñeå giaûm ñoä voõng moät nöûa thì quan heä J1 vaø J2 caàn
thoûa ñieàu kieän:
Pl3  7 1  1 Pl3
 + = ⋅ (B.12)
48.8 E  J2 J1  2 48 EJ1
7
Suy ra: J2 = J1
3
Trong ñoù:
1
J1 = ⋅ 10 ⋅ 143 mm3
12
1
J2 = ⋅ 10 ⋅ (14 + 2t )3 mm3
12
Thay vaøo (B.12), ta ñöôïc:
1 7 1
⋅ 10(14 + 2t)3 = ⋅ ⋅ 10 ⋅ 143
12 3 12
Suy ra: t = 2,28 mm
2
8.13. Daàm treân hình B.1a coù tieát dieän chöõ nhaät 100 × h mm (H.B.1e).
Hình B.1
Haõy xaùc ñònh giaù trò h nhoû nhaát ñeå thoûa maõn caùc yeâu caàu sau:
- Ñoä voõng lôùn nhaát cuûa daàm laø: 8mm
- ÖÙng suaát phaùp do uoán lôùn nhaát: 65 MPa
- ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát theo phöông y: 10MPa
Cho E = 200 GPa.
Yeâu caàu: Xaùc ñònh hmin thoûa:
- Ñoä voõng lôùn nhaát: 8mm
- ÖÙng suaát phaùp do uoán lôùn nhaát: 65MPa
- ÖÙng suaát tieáp lôùn nhaát theo phöông y: 10MPa
Thöïc hieän
(1) (2) (3)
Heä löïc hoaït ñoäng chæ goàm moät ngaãu löïc moâmen
M taùc duïng vaøo ñaàu töï do C. Do ñoù taïi baûn leà A
vaø khôùp baûn leà con laên B chæ xuaát hieän caùc
thaønh phaàn phaûn löïc theo phöông thaúng ñöùng
vaø ñöôïc kyù hieäu laø RA, RB - Giaû thieát chieàu cuûa
RA, RB nhö hình veõ H.B.1b.
Ñieàu kieän caân baèng veà löïc theo phöông thaúng
ñöùng vaø caân baèng moâmen ñoái vôùi ñieåm A cho
Phaân tích cô ta:
1 heä, veõ bieåu ∑ mA = 0 ⇒ RB ⋅ 4 − 18 = 0 ⇒ RB = 4, 5 ⋅ 103 N
ñoà noäi löïc ∑ Fiy = 0 ⇒ RA − RB = 0 ⇒ RA = 4, 5 ⋅ 103 N
Caùc giaù trò cuûa RA, RB tìm ñöôïc ñeàu döông. Vaäy
chieàu treân hình B.1b cuûa RA, RB laø ñuùng.
Ñaây laø baøi toaùn tónh ñònh, cho pheùp xaùc ñònh
caùc thaønh phaàn phaûn löïc lieân keát töø ñieàu kieän
caân baèng.
Töø caùc giaù trò RA, RB tìm ñöôïc ôû treân, ta veõ
ñöôïc bieåu ñoà löïc caét vaø bieåu ñoà moâmen nhö
H.B.1c vaø H.B.1d. Löïc caét chæ xuaát hieän trong
ñoaïn AB vaø giöõ giaù trò haèng trong suoát ñoaïn
naøy.
Theo sô ñoà treân hình B.1b, haøm q(z) coù daïng:
q(z) = – RA <z>–1 + RB <z – 4>–1
Phöông trình goùc xoay vaø ñoä voõng:
EJθ = −
RA R
< z >2 + B < z − 4 >2 +C1 (B.1)
2 2
EJ. y =
RA R
< z >3 − B < z − 4 >3 −C1 ⋅ z + C2 (B.2)
6 6
C1, C2 ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän bieân
Khi z = 0 thì y = 0, suy ra : C2 = 0
Khi z = 4 thì y = 0, suy ra:
RA 3
0= ⋅ 4 − C1 ⋅ 4
Xaùc ñònh 6
4, 5.103.43
2 phöông trình ⇒ C1 = = 12 ⋅ 103
6.4
ñoä voõng
Vaäy phöông trình (B.1), (B.2) trôû thaønh:
 4, 5 4, 5 
EJ ⋅ θ =  − < z >2 + < z − 4 >2 +12 ⋅ 103 (B.3)
 2 2 
 4, 5 4, 5 
EJ ⋅ y =  < z >3 − < z − 4 >3 −12 z  ⋅ 103 (B.4)
 6 6 
Töø (B.3), (B.4) ta coù phöông trình goùc xoay vaø
ñoä voõng ôû ñoaïn AB vaø BC nhö sau:
- Trong ñoaïn AB:
 4, 5 2 
EJ ⋅ θ =  − ⋅ z + 12 ⋅ 103 (B.5)
 2 
 4, 5 3 
EJ ⋅ y =  z − 12 z  ⋅ 103 (B.6)
 6 
- Trong ñoaïn BC:
 4, 5 2 4, 5 
EJ ⋅ θ =  − z + ( z − 4 )2 + 12 ⋅ 103 (B.7)
 2 2 
 4, 5 3 4, 5 
EJ ⋅ y =  ⋅z − ( z − 4 ) − 12 z  ⋅ 103 (B.8)
3
 6 6 
Xeùt trong ñoaïn AB:
Trong ñoaïn AB ñieåm coù chuyeån vò lôùn nhaát laø
ñieåm maø maët caét ngang cuûa daàm taïi ñoù coù goùc
xoay baèng 0. Kyù hieäu toïa ñoä ñieåm ñoù laø zk. Khi
ñoù, töø (B.5) ta coù:
4, 5 2 12.2
− zk + 12 = 0 ⇒ zk2 = ⇒ zk = 2, 31m
2 4, 5
1  4, 5  1
yk = ⋅ 2, 313 − 12.2, 31 ⋅ 103 = ⋅ 18, 475.10m
Xaùc ñònh ñoä EJ  6  EJ
3
voõng cöïc ñaïi (B.9)
Xeùt trong ñoaïn BC:
Theo (B.8), ta thaáy y ñaït cöïc ñaïi taïi z = zc = 5m,
khi ñoù
1  4, 5 3 4, 5 3  1
y = yc = ⋅5 − ⋅ 1 − 12.5  ⋅ 103 = 33 ⋅ 103 m
EJ  6 6  EJ
(B.10)
So saùnh yk vaø yc thì ñoä voõng lôùn nhaát laø yc.
1
ymax = ⋅ 33 ⋅ 103 m
EJ
- Xaùc ñònh h töø ñieàu kieän veà ñoä voõng:
4 Xaùc ñònh h
Theo ñieàu kieän ñaàu baøi:
ymax ≤ 8.10–3m.
Vôùi E = 200 GPa; J=
1
⋅ 0,1 ⋅ h3 , thì ñieàu kieän
12
treân coù daïng:
33 ⋅ 103 ⋅ 12
≤ 8 ⋅ 10−3
200 ⋅ 109 ⋅ 0,1 ⋅ h3
⇒ h ≥ 0,135m (B.11)
- Xaùc ñònh h töø ñieàu kieän beàn öùng suaát phaùp
uoán. ÖÙng suaát phaùp gaây ra bôûi uoán ñöôïc xaùc
ñònh theo coâng thöùc:
σz =
Mx
⋅y (B.12)
J
Döïa vaøo coâng thöùc (B.12) thì öùng phaùp do uoán
lôùn nhaát seõ xaûy ra taïi tieát dieän coù Mx lôùn nhaát
vaø taïi thôù xa ñöôøng trung hoøa nhaát. Töø bieåu ñoà
Mx (H.B.1d) vaø hình daïng tieát dieän daàm, ta coù:
h
M x,max = 18 ⋅ 103 N .m;| y|max =
2
Ñieàu kieän σmax ≤ 65 MPa ñöôïc vieát
h
18 ⋅ 103
σmax = 2 ≤ 65 ⋅ 106
1
⋅ 0,1 ⋅ h3
12
18 ⋅ 103 ⋅ 12
⇒ h2 ≥ = 16, 62 ⋅ 10−3
0,1 ⋅ 2 ⋅ 65 ⋅ 106
⇒ h ≥ 0,129m (B.13)
- Xaùc ñònh h töø ñieàu kieän beàn theo öùng suaát tieáp
τzy:
Coâng thöùc öùng suaát tieáp theo phöông y gaây bôûi
moâmen uoán Mx:
Qy ⋅ Sx
τ zy = (B.14)
Jx ⋅ b
Vì daàm coù tieát dieän vaø beà roäng tieát dieän ñeàu
khoâng ñoåi (J = const, b = const = 100mm) neân
theo coâng thöùc (B.14), τzy lôùn nhaát taïi tieát dieän
coù |Qy| lôùn nhaát vaø taïi thôù chia maët caét cho
moâmen tónh Sx lôùn nhaát. Döïa vaøo bieåu ñoà Qy
(H.B.1d), ta coù:
|Qy|max = 4,5.103N
Ñoái vôùi tieát dieän chöõ nhaät, lôùp thôù naèm treân
ñöôøng trung hoøa (truïc x) cho Sx lôùn nhaát:
h h 0,1 2
Sxmax = b ⋅ ⋅ = ⋅h
2 4 8
0,1 2
4, 5 ⋅ 103 ⋅ ⋅h
8 6, 75 ⋅ 104
( τ zy )max = =
1 h
⋅ 0,1 ⋅ h3 ⋅ 0,1
12
Ñieàu kieän:
(τzy)max ≤ 10MPa
6, 75 ⋅ 104
hay: ≤ 10 ⋅ 106
h
⇒ h ≥ 6,75.10–3m
(B.15)
Ñeå thoûa caû 3 yeâu caàu ñeà ra, töø keát quaû tính h
theo (B.11), (B.13), (B.15), ta choïn h = 0,135m
8.14. Cho daàm ôû traïng thaùi ban ñaàu thaúng vaø ngaøm ôû 2 ñaàu (H.B.1a). Sau ñoù, ñaàu B bò dòch 1 khoaûng e. Haõy tính phaûn löïc lieân
keát, cho bieát ñoä cöùng EJ = const.
Hình B.1
Cho: sô ñoà cô heä, khoaûng dòch chuyeån (chuyeån vò), ñoä cöùng EJ
Yeâu caàu: Xaùc ñònh phaûn löïc lieân keát.
vieäc
(1) (2) (3)
1 Phaân tích Vì ñaàu B cuûa daàm chæ dòch chuyeån
theo phöông y khoâng dòch chuyeån
theo phöông z neân noäi löïc trong
daàm chæ coù moâmen uoán vaø löïc
caét. Phaûn löïc lieân keát taïi 2 ñaàu
ngaøm goàm caùc thaønh phaàn nhö
trong H.B.1b.
Ñieàu kieän caân baèng cho ta hai
phöông trình:
∑ Fiy = 0 ⇒ RA − RB = 0
⇒ RA = RB (B.1)
∑ miA = 0 ⇒ M B − M A − RB ⋅ l = 0(B.2)
Ñieàu kieän caân baèng cho ta 2
phöông trình chöùa 4 aån soá, vaäy
ñaây laø baøi toaùn sieâu tónh. Do ñoù ta
caàn boå sung theâm 2 phöông trình
ñöôïc laäp treân cô sôû töông thích veà
chuyeån vò.
Ta coù:
Laäp caùc phöông - Taïi z = 0 : y = 0, θ = 0
trình boå sung - Taïi z = l : y = e, θ = 0
2. Thieát laäp phöông Vôùi sô ñoà chòu löïc treân hình B.1.b
trình goùc xoay vaø thì haøm löïc phaân boá q(z) coù daïng:
ñoä voõng q(z) = RA <z>–1 + MA . <z>–2
Suy ra:
RA
EJθ = < z >2 + M A < z >1 + C1
2
(B.3)
RA M
EJ ⋅ y = − < z >3 − A < z >2 −C1 z + C2
6 2
(B.4)
Töø ñieàu kieän treân z = 0 thì
y = 0 ⇒ C2 = 0
θ = 0 ⇒ C1 = 0
Khi ñoù (B.3), (B.4) trôû thaønh:
RA 2
EJ ⋅ θ = ⋅ z + M A .z
2
R M
EJ ⋅ y = − A z3 − A ⋅ z2
6 2
Töø ñieàu kieän z = l thì y = e vaø θ =
0 ta coù:
EJ ⋅ e = −
RA 3 M A 2
⋅l − l (B.5)
6 2
0=
RA 2
l + MA ⋅ l B.6)
2
Töø (B.5), (B.6), ta tìm ñöôïc:
RA =
12 ⋅ EJe
(B.7)
l3
Xaùc ñònh phaûn löïc 6 ⋅ EJ ⋅ e
(B.8)
3 MA = −
lieân keát l2
Töø (B.1) vaø (B.7), suy ra:
12 ⋅ EJ ⋅ e
RB =
l3
(B.9)
Keát hôïp (B.2), (B.8) vaø (B.9) ta
ñöôïc:
EJ ⋅ e EJ ⋅ e 6 EJ ⋅ e
M B = −6 + 12 ⋅ ⋅l =
l2 l3 l2
(B.10)
Vaäy chieàu giaû ñònh cuûa RA, RB,
MB laø ñuùng, coøn chieàu thöïc cuûa
MA laø ngöôïc laïi. Chieàu thöïc cuûa
caùc phaûn löïc lieân keát cho treân
hình B.1c.
8.15. Cho daàm chòu taûi troïng nhö treân hình B.1a. Haõy veõ bieåu ñoà löïc caét, moâmen uoán vaø tính ñoä voõng taïi ñieåm C.
Cho EJx = 5,75.105 N.m2; q = const = 1,5 kN/m
Hình B.1
Cho: Sô ñoà löïc, ñoä cöùng cuûa daàm
Yeâu caàu
- Veõ bieåu ñoà löïc caét, moâmen uoán
- Tính ñoä voõng taïi ñieåm C.
Soá thöù
Teân
töï
coâng
vieäc
vieäc
(1) (2) (3)
Heä löïc hoaït ñoäng chæ goàm löïc phaân boá taùc duïng theo
phöông thaúng ñöùng, do ñoù chæ xuaát hieän caùc phaûn löïc lieân
keát RA, MA taïi A vaø RB taïi B. Caùc ñaïi löôïng naøy chöa bieát
moâñun vaø chieàu, töùc ta coù 3 aån. Chieàu giaû ñònh cuûa 3 ñaïi
Phaân löôïng naøy nhö H.B.1b.
1 tích cô - Ñieàu kieän caân baèng cuûa cô heä:
heä ∑ Fiy = 0 ⇒ RA + RB − 2q = 0 (B.1)
r
∑ miA ( Fi ) = 0 ⇒ − M A + 1, 6RB − 2q = 0 (B.2)
Vì ñieàu kieän caân baèng cuûa cô heä chæ cho pheùp ta laäp ñöôïc
2 phöông trình, trong ñoù chöùa 3 aån soá. Do ñoù ñaây laø baøi
toaùn sieâu tónh.
Thieát Ta thieát laäp theâm 1 phöông trình töông thích chuyeån vò
laäp nhö sau:
2 phöông yB = 0 (B.3)
trình boå Ñeå xaùc ñònh yB, ta laäp phöông trình ñöôøng ñaøn hoài. Vôùi sô
sung tìm ñoà löïc nhö treân hình B.1b, ta coù:
phaûn löïc - Haøm löïc phaân boá:
lieân keát q(z) = RA <z>–1 + MA <z>–2 – q<z>o +RB <z – 1,6>–1
vaø veõ (B.4)
bieåu ñoà Suy ra:
noäi löïc EJθ =
RA q R
< z >2 + M A < z >1 − < z >3 + B < z − 1, 6 >2 + C1
2 6 2
(B.5)
RA M q R
EJ ⋅ y = − < z >3 − A < z >2 + < z >4 − B < z − 1, 6 >3 − C1 z + C2
6 2 24 6
(B.6)
Caùc heä soá C1, C2 ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän bieân nhö sau:
- Khi z = 0 thì:
 y = 0 ⇒ C2 = 0

θ = 0 ⇒ C1 = 0
- Khi z = 1,6 thì y = yB = 0
⇒0=−
RA M
⋅ 1, 63 − A ⋅ 1, 62 +
q
⋅ 1, 64 (B.7)
6 2 24
Töø (B.1) ⇒ RB = 2q – RA
(B.8)
Thay (B.8) vaøo (B.2), ta suy ta:
MA = 1,6 RB – 2q = 1,6 (2q – RA) – 2q = 1,2q – 1,6 RA
(B.9)
Thay (B.9) vaøo (B.7), ta ñöôïc:
1, 63 1, 62 1, 64
0=− ⋅ RA − (1, 2q − 1, 6. RA ) ⋅ + q⋅
6 2 24
⇒ RA = 1,3825 kN
(B.8) ⇒ RB = 2.1,5 - 1,3825 = 1,6125 kN
(B.9) ⇒ MA = 1,2.1,5 - 1,6.1,3825 = - 0,42kN.m
Vaäy chieàu thöïc cuûa RA, RB gioáng nhö treân hình B.1.b, coøn
chieàu cuûa MA thì ngöôïc laïi.
Veõ bieåu ñoà noäi löïc
* Bieåu ñoà Qy:
- Trong ñoaïn AB, q = const, vaäy bieåu ñoà Qy laø ñöôøng baäc
nhaát.
Taïi A : z = 0; Qy = RA = 1, 3825 kN
Taïi B : z = 1,6; Qy = RA – 1,6.q = 1,3825 - 1,6.1,5 = –
1,0125 kN
Taïi B coù löïc taäp trung RB taùc duïng, vaäy taïi ñaây coù böôùc
nhaûy:
Phía traùi cuûa B: (Qy)tr = – 1,0125 kN
Phía traùi cuûa B: (Qy)ph = (Qy)tr + RB = –1,0125 + 1,6125 =
0,600kN
- Trong ñoaïn BC, q = const, do ñoù bieåu ñoà cuûa Qy cuõng laø
ñöôøng baäc nhaát.
Taïi B : Qy = (Qy)ph
Taïi C: Qy = 0
Bieåu ñoà Qy ñöôïc veõ treân hình B.1c.
Treân bieåu ñoà, Qy = 0 taïi toïa ñoä zk sao cho haøm θ = 0.
Töø (B.5), chuù yù caùc giaù trò RA, RB, MA, C1 ta coù phöông
trình ñeå tính zk trong ñoaïn 0 ≤ z ≤ 1,6 nhö sau:
1, 38252 2 1, 5 3
0= ⋅ zk − 0, 42 ⋅ zk − ⋅ zk
2 6
 zk = 1, 863 > 1, 6 (loaïi)
⇒ 
 zk = 0, 90155
Vaäy Qy = 0 taïi zk = 0,90155 (m)
* Bieåu ñoà Mx:
Haøm q = const neân haøm Mx laø haøm baäc 2, beà loõm theo
höôùng taùc duïng cuûa q.
- Trong ñoaïn AB:
z = 0 ⇒ Mx = – 0,42 kN.m
qzk2
z = zk ⇒ M x − M A − RA ⋅ zk + =0
2
1, 5
⇒ M x = −0, 42 + 1, 3825 ⋅ 0, 90155 − ⋅ 0, 901552 = 0, 2168kN .m
2
1, 5
z = 1, 6 ⇒ M x = −0, 42 + 1, 3825 ⋅ 1, 6 − ⋅ 1, 62
2
M x = −0,128kN .m
- Trong ñoaïn BC:
z = 1,6: Vì taïi B khoâng coù moâmen taäp trung neân khoâng
coù böôùc nhaûy. Mx = –0,128 kN.m
z = 2 ⇒ Mx = 0.kN.m
Bieåu ñoà Mx nhö treân hình B.1d.
Ñoä voõng taïi C ñöôïc xaùc ñònh töø phöông trình (B.6) öùng
Xaùc vôùi z = 2:
ñònh ñoä 103  1, 3825 3 0, 42 2 1, 5 4 1, 6125 
3 yc =
EJ 
− ⋅2 + ⋅2 + ⋅2 − ( 2 − 1, 6)3 
voõng taïi 6 2 24 6 
C Vôùi EJ = 5,75.105 N.m2
⇒ yc = 0,0357.10–3m.
8.16. Tröôùc khi chòu taûi q, daàm ABC (H.B.1a) vöøa chaïm loø xo R taïi ñieåm B. Haõy xaùc ñònh ñoä voõng cuûa daàm taïi ñieåm B. Cho q =
const = 90kN/m, E = 200 GPa; Jx = 5.10–5 m4; ñoä cöùng cuûa loø xo k = 18 MN/m.
Hình B.1
Cho: sô ñoà löïc, ñaëc tính maët caét, cô tính vaät lieäu, ñoä cöùng loø xo.
Yeâu caàu: Xaùc ñònh ñoä voõng cuûa daàm taïi ñieåm B.
Soá thöù
töï Teân coâng
Thöïc hieän
coâng vieäc
vieäc
(1) (2) (3)
Döôùi taùc ñoäng cuûa taûi troïng phaân boá q, taïi caùc lieân keát
seõ xuaát hieän caùc phaûn löïc lieân keát. RA, RB, MA laø 3 aån
Phaân tích cuûa baøi toaùn, coù chieàu ñöôïc giaû ñònh nhö treân hình B.1b.
1
cô heä Töø ñieàu kieän caân baèng, ta laäp ñöôïc 2 phöông trình
∑ Fiy = 0 vaø ∑ mA = 0 . Vaäy ñaây laø baøi toaùn sieâu tónh.
Phöông trình thöù 3 ñöôïc thieát laäp töø ñieàu kieän töông
thích chuyeån vò cuûa ñieåm B.
Xeùt loø xo R (H.B.1d), ta coù:
yB = +
RB
(B.1)
k
Caùc phöông trình caân baèng:
∑ Fiy = 0 ⇒ − RA − RB + q ⋅ 1 = 0 (B.2)
Thieát laäp (B.3)
∑ mA = 0 ⇒ M A + RB ⋅ 1, 5 − q ⋅ 2 = 0
phöông
Ñeå tính ñoä voõng taïi ñieåm B, töùc yB, ta laäp phöông trình
trình boå
2 ñöôøng ñaøn hoài. Theo sô ñoà treân hình B.1b , thì:
sung, tìm
q(z) = RA <z>–1 – MA <z>–2 + RB <z – 1,5>–1 – q <z –
phaûn löïc
1,5>o
lieân keát
Vaäy phöông trình ñoä voõng vaø goùc xoay:
RA R q
EJθ = < z >2 − M A < z >1 + B < z − 1, 5 >2 − < z − 1, 5 >3 + C1
2 2 6
RA M R q
EJy = − < z >3 + A < z >2 − B < z − 1, 5 >3 + < z − 1, 5 >4 − C1 z + C2
6 2 6 24
(B.4)
Phöông trình ñöôøng ñaøn hoài phaûi thoûa maõn caùc ñieàu
kieän:
Khi z = 0 thì y = 0 ⇒ C2 = 0
θ = 0 ⇒ C1 = 0
Vaäy töø (B.4), ta coù phöông trình ñoä voõng cuûa daàm laø:
- Trong ñoaïn AB: 0 ≤ z ≤ 1,5
−1  RA 3 M A 2 
y= ⋅z − z  (B.5)
EJ  6 2 
- Trong ñoaïn BC: 1,5 < z ≤ 2,5
1  RA 3 M A 2 RB q 
y=− z − ⋅z + ⋅ ( z − 1, 5)3 − ( z − 1, 5)4 
EJ  6 2 6 24 
(B.6)
Ñieàu kieän (B.1) töông thích veà chuyeån vò giöõa daàm vaø
loø xo cho ta:
1  RA 
−
M R
⋅ 1, 53 − A ⋅ 1, 52  = + B (B.7)
EJ  6 2  k
Keát hôïp (B.2), (B.3) vaø (B.7) ta seõ tìm ñöôïc caùc phaûn
löïc lieân keát:
RA = – 0,370kN; RB = 90,37kN; MA = 44,445kN.m
Xaùc ñònh Theo (B.1):
3 ñoä voõng RB 90, 37.103
yB = = = 5, 02.0−3 m
taïi ñaàu B k 18.106
8.17. Cho daàm ABCD chòu taûi nhö treân hình B.1a. Tröôùc khi chòu taûi, giöõa daàm vaø goái ñôõ B toàn taïi khe hôû e. Haõy xaùc ñònh ñoä
voõng cuûa ñieåm D nhö haøm cuûa e. Tính cho caùc tröôøng hôïp cuï theå sau:
a) Khi e = 20 mm, tính caùc phaûn löïc lieân keát.
b) Giaù trò e caàn bao nhieâu ñeå chuyeån dòch cuûa ñieåm D theo phöông thaúng ñöùng baèng khoâng sau khi daàm chòu taûi.
Cho E = 200 GPa; q = const = 4 kN/m;
Kích thöôùc tieát dieän cho treân hình B.1b.
Hình B.1
Cho: sô ñoà löïc, kích thöôùc tieát dieän, chuyeån vò cuûa ñieåm B baèng e, cô tính vaät lieäu.
Yeâu caàu: a) Tính caùc phaûn löïc lieân keát, khi e = 20 mm;
b) Xaùc ñònh e ñeå yD = 0.
Soá thöù
Teân coâng
vieäc
vieäc
(1) (2) (3)
Döôùi taùc ñoäng cuûa taûi daàm bò voõng xuoáng vaø tieáp xuùc
vôùi goái ñôõ B. Vì taûi phaân boá q chæ taùc ñoäng theo
phöông thaúng ñöùng neân taïi caùc lieân keát xuaát hieän caùc
Phaân tích phaûn löïc lieân keát theo phöông thaúng ñöùng nhö treân
1 hình B.1c. Caùc phaûn löïc RA, RB, RC laø aån cuûa baøi toaùn.
cô heä
Töø ñieàu kieän caân baèng, cho pheùp ta thieát laäp ñöôïc hai
phöông trình ∑ Fiy = 0 vaø ∑ mc = 0 . Do ñoù ñaây laø baøi toaùn
sieâu tónh.
Ñieàu kieän töông thích laø ñoä voõng cuûa ñieåm B baèng e:
yB = e (B.1)
Ñeå xaùc ñònh yB ta vieát phöông trình ñöôøng ñaøn hoài nhö
sau:
Vôùi sô ñoà löïc treân hình B.1c, ta coù:
Thieát laäp - Haøm löïc phaân boá:
phöông q(z) = RA <z>–1 – q(z>o + RB <z – 4>–1 + RC <z – 8)–1
2 Suy ra:
trình boå
RA q R R
sung EJθ =
2
⋅ < z >2 − < z >3 + B < z − 4 >2 + C < z − 8 >2 + C1
6 2 2
RA q R R
EJy = − < z >3 + < z >4 − B < z − 4 >3 − C < z − 8 >3 − C1 z + C2
6 24 6 6
Ñieàu kieän bieân cuûa daàm cho ta:
z = 0 thì y = 0 ⇒ C2 = 0
RA 3 q 4 RB 3
z = 8 thì y = 0 ⇒ 0=– ⋅8 + ⋅8 − ⋅ 4 − C1.8
6 24 6
⇒ C1 = −
32 4
RA − ⋅ RB +
64
q (B.2)
3 3 3
Vaäy ñoä voõng taïi B cuûa daàm daïng H.B.1d:
1  RA 3 4  32 4 64  
yB = − ⋅4 − ⋅ 44 −  − ⋅ RA − RB + ⋅ q  ⋅ 4
EJ  6 24  3 3 3  
(B.3)
Keát hôïp (B.1) vaø (B.3) cho ta:
–6RA – RB = – 14q – 96.10–3e
(B.4)
Thieát laäp - Ñieàu kieän caân baèng cuûa cô heä:
phöông ∑ mc = 0 ⇒ RA .8 − RB.4 + 10.q.3 = 0
3
trình caân ⇒ 2RA + RB = 15q (B.5)
baèng ∑ Fiy = 0 ⇒ − RA − RB − RC + 10q = 0 (B.6)
Keát hôïp (B.4), (B.5), (B.6) ta tìm ñöôïc RA, RB, RC vaø
sau ñoù töø (B.2) ta tính ñöôïc C1 nhö sau:
Tính caùc
q + 24.103 e (N)
13
RA =
phaûn löïc 8
lieân keát RB =
17
q − 48.103.e (N)
4
4 vaø haøm
⋅ q + 24.103.e (N) (B.7)
33
ñoä voõng RC =
8
ñieåm D 5
C1 = − q − 192.103.e
theo e 3
(q : N/m; e : m)
Ñoä voõng cuûa ñieåm D:
  13 3  10
3
q 
 −  q + 24.10 e  ⋅ + ⋅ 104 
1   8  6 24 
yD =

EJ  17 3 
−    33  2  5 
3 2
⋅ q − 48.10 e  ⋅ 6 −  3
q + 24.10 e  ⋅ +  q + 192.10 e  ⋅ 10
3
  4   8  6  3  
= 1
( −4 q + 384.103 / e)
EJ
Vôùi q = 4000N/m; EJ = 512.103 N.m, ta coù:
yD = 0,0313 – 0,75e (m) (B.8)
a) Khi e = 20mm
Töø (B.7), (B.8), ta coù:
yD = 0,0313 – 0,75.20.10–3 = 0,0163m
RA = 6980N; RB = 16040N; RC = 16980N; C1 = –
10507
Xaùc ñònh Töø (B.8) ta coù:
5 e ñeå yD = 0 ⇔ 0,0313 – 0,75e = 0
yD = 0 ⇒ e = 0,0417m = 41,7mm
8.18. Cho daàm AB ñöôïc treo taïi ñaàu A baèng daây caùp noái vaøo vôùi con tröôït nhö treân hình B.1a. Khi cho con tröôït di chuyeån thì ñaàu
A cuûa daàm dòch theo phöông thaúng ñöùng maø tieát dieän taïi A khoâng bò xoay. Sau khi daàm chòu taûi, haõy xaùc ñònh öùng suaát trong daây
caùp vaø ñoä voõng lôùn nhaát cuûa daàm. Cho bieát q = const = 6kN/m; moâñun ñaøn hoài keùo, neùn cuûa caùp vaø cuûa daàm laàn löôït laø Ec = 60
GPa; E = 2000 GPa; dieän tích tieát dieän caét ngang cuûa caùp Ac = 80 mm2; moâmen dieän tích cuûa daàm Jx = 12.106 mm4.
Hình B.1
Cho: Sô ñoà löïc cô heä, ñaëc tính maët caét ngang cuûa caùp vaø daàm, cô tính vaät lieäu.
- ÖÙng suaát trong daây caùp
- Ñoä voõng lôùn nhaát cuûa daàm
Baûng 5.1: Moâmen quaùn tính dieän tích ñoái vôùi heä truïc quaùn tính chính trung taâm
Hình Jx Jy Jz
πR4 πD4 πR4 πD4 πR4 πD4

= ≈ 0, 05 D4 = ≈ 0, 05 D4 = ≈ 0, 1 ⋅ D4
4 64 4 64 2 32
π 4
4
(R − r4 =) π 4
4
(R − r4 =) π
64
D 4 − d4( ) π 4
2
(R − r4 =
π
32
)D4 − d4 ( )
π
64
( ) (
D4 − d4 ≈ 0, 05 D4 − d4 ) (
≈ 0, 05 D4 − d4 ) (
≈ 0, 1 D4 − d4 )
bh3 hb3 bh 2
12 12 12
(
h + b2 )
π
0, 00686 D4 D4 ≈ 0, 0245 D4 ≈ 0, 03136D4
128
Soá
thöù Teân
coâng vieäc
vieäc
(1) (2) (3)
Vì heä löïc hoaït ñoäng chæ laø löïc phaân boá theo phöông thaúng
Phaân ñöùng neân taïi caùc lieân keát xuaát hieän caùc phaûn löïc lieân keát
1 tích cô laø RB, RA, MA, laø aån cuûa baøi toaùn. Ñieàu kieän caân baèng cuûa
heä heä löïc (H.B.1b) cho pheùp ta vieát ñöôïc 2 phöông trình maø
aån soá laø 3. Do vaäy, ñaây laø baøi toaùn sieâu tónh.
Phöông trình boå sung ñöôïc laäp töø ñieàu kieän: chuyeån vò
vA,d cuûa ñieåm A thuoäc daàm baèng chuyeån vò vA,c cuûa daây
caùp, töùc laø:
vA,d = vA,c (B.1)
Löïc taùc duïng leân daây caùp laø RA (H.B.1d). Chieàu caùc phaûn
löïc lieân keát ta giaû thieát nhö H.B.1b vaø H.B.1d.
Thieát Ta seõ laäp bieåu thöùc tính vA,d vaø vA,c: chuyeån vò vA,c baèng
laäp ñoä bieán daïng daøi cuûa daây caùp döôùi taùc duïng cuûa RA:
phöông v A,c = δ c =
3 ⋅ RA
(B.2)
AC ⋅ Ec
trình töø
Chuyeån vò vA,d baèng ñoä voõng yd cuûa daàm AB taïi A
ñieàu
(H.B.1c) döôùi taùc duïng cuûa heä löïc nhö treân hình B.1b. Ñeå
2 kieän
xaùc ñònh yd taïi A, ta laäp phöông trình ñöôøng ñaøn hoài cuûa
töông
daàm AB treân hình B.1b. Ta coù:
thích
- Haøm löïc phaân boá:
veà
q(z) = RA <z>–1+MA <z>–2 – q<z>o
chuyeån
Suy ra:
vò.
EJ x θ x =
RA q
< z >2 + M A < z >1 − < z >3 + C1 (B.3)
2 6
− RA M q
EJ x ⋅ yd = < z >3 − A < z >2 + < z >4 − C1 ⋅ z + C2
6 2 24
Ñieàu kieän lieân keát (H.B.1c) cho ta:
Khi z = 0 thì θ = 0 ⇒ C1 = 0
Khi z = 3 thì y = 0 ⇒ – RA 3 M A 2 q 4
⋅3 − ⋅3 + ⋅ 3 + C2 = 0
6 2 24
⇒ C2 =
RA 2 MA 2 q 3
.3 + .3 − 3 .3 (B.4)
2 2 2
1  RA 3 M A 2 q 4 RA 2 M A 2 33 
⇒ yd = − z − z + z + 3 + 3 − q⋅ 3
EJ x  6 2 24 2 2 2 
(B.5)
Vaäy bieåu thöùc (B.1) trôû neân:
3 ⋅ RA 1  32 32 33 
=  RA ⋅ + MA ⋅ − q⋅ 3
AC ⋅ EC EJ x  2 2 2 
Hay laø:
 3 ⋅ EJ x 9  9 33
 −  RA − ⋅ M A = − q ⋅ 3
 AC ⋅ EC 2  2 2
Sau khi laép giaù trò soá cuûa E, Jx, AC, EC vaøo bieåu thöùc treân
ta ñöôïc:
9 33
−3 ⋅ RA − MA = − q ⋅ 3 (B.6)
2 2
Laäp
phöông Töø ñieàu kieän caân baèng cuûa heä löïc taùc duïng leân daàm
trình töø H.B.1b ta coù 2 phöông trình:
3 ñieàu ∑ Fiy = 0 ⇒ 3 ⋅ q − RA − RB = 0 (B.7)
kieän 32
∑ mA = 0 ⇒ − M A − q ⋅ + 3 ⋅ RB = 0 (B.8)
caân 2
baèng.
Xaùc
Keát hôïp (B.6), (B.7), (B.8) ta tìm ñöôïc caùc giaù trò RA, RB,
ñònh
MA :
phaûn
4 MA = – 1, 92857 kN.m
löïc
RA = 9,6429 kN
lieân
RB = 8,3571 kN
keát
Xaùc
ñònh
RA 9, 6429 ⋅ 103
öùng σc =
AC
=
80 ⋅ 10−6
= 0,12.109 ( N / m2 )
5 suaát
Vaäy σc = 0,12 (GPa)
trong
daây
caùp
Xaùc Töø (B.4) ⇒ C2 = 14,4640 kN.m3.
ñònh Ñeå tìm vò trí K coù ñoä voõng lôùn nhaát ta söû duïng (B.3))
9, 6429 2 6 3
6 ñoä 0=
2
⋅ zK − 1, 92857 zK − ⋅ zK
6
voõng 2
zK ⋅ ( zK − 4, 8215 ⋅ zK + 1, 9285) = 0
cöïc ñaïi zK1 = 0 m
zK2 = 4,3814 m
zK3 = 0,4402 m
Gía trò zK2 khoâng hôïp lyù.
Taïi zK1 coù y laø ñoä voõng cuûa ñieåm A
3 ⋅ RA
yA = δc = = −6, 027mm
AC ⋅ EC
Taïi zK3, ñoä voõng ñöôïc tính theo (B.5)

 9, 6429 
− ⋅ 0, 44023 +
1  6 
yK =   = 6, 05mm
EJ x  1, 92852 6 
 ⋅ 0, 44022 + ⋅ 0, 44024 + 14, 464 
 2 24 
Vaäy ñoä voõng lôùn nhaát taïi z = zK3 = 0,4402(m) vaø coù giaù trò
laø
|y|max = 6,05 (mm)
Chöông 9
TÍNH OÅN ÑÒNH CUÛA THANH
9.1 CAÙC KHAÙI NIEÄM

Moãi taäp hôïp vò trí cuûa caùc ñieåm thuoäc cô heä khaûo saùt maø thoûa maõn ñieàu kieän
caân baèng cuûa heä löïc taùc duïng leân heä, thì goïi laø moät vò trí caân baèng cuûa heä. Cô heä
khaûo saùt coù theå coù nhieàu vò trí caân baèng. Caùc vò trí caân baèng cuûa cô heä khaûo saùt
coù theå thuoäc moät trong 3 loaïi sau: oån ñònh, phieám ñònh, baát oån ñònh. Vò trí caân
baèng naøo cuûa cô heä maø, neáu sau khi chaám döùt moät taùc ñoäng ñaõ laøm cô heä rôøi ra
khoûi vò trí ñoù. cô heä töï trôû laïi vò trí caân baèng ñoù, thì seõ ñöôïc goïi laø vò trí caân baèng
oån ñònh. Ngöôïc laïi, töùc cô heä khoâng theå trôû veà vò trí caân baèng tröôùc khi chòu taùc
ñoäng löïc, maø coøn coù xu höôùng rôøi xa khoûi vò trí naøy, thì vò trí caân baèng ñöôïc goïi
laø vò trí caân baèng baát oån ñònh. Vò trí caân baèng ñöôïc goïi laø phieám ñònh khi toàn taïi
vò trí laân caän vôùi noù cuõng laø vò trí caân baèng.
Quaû caàu ñöùng yeân treân hình 9.1 ñang ôû vò trí caân baèng töông öùng vôùi oån
ñònh (H.9.1a), phieám ñònh (H.9.1b), baát oån ñònh (H.9.1c).
Hình 9.1: Caùc vò trí caân baèng cuûa quaû caàu
Trong thöïc teá thöôøng hay gaëp baøi toaùn khaûo saùt tính oån ñònh cuûa thanh
ñaøn hoài chòu neùn. Khi thanh chòu neùn ñuùng taâm thì ñöôøng taùc duïng cuûa löïc
truøng vôùi truïc thanh, ñaây laø vò trí caân baèng cuûa thanh (H.9.2a).
Hình 9.2: Thanh chòu neùn ñuùng taâm

Vò trí naøy seõ oån ñònh neáu sau khi bò löïc taùc ñoäng laøm truïc thanh leäch khoûi
vò trí thaúng ñöùng (H.9.2b), thanh coù khaû naêng trôû laïi vò trí thaúng ñöùng ban ñaàu.
Thöïc nghieäm cho thaáy khi löïc neùn P nhoû hôn 1 giaù trò goïi laø löïc tôùi haïn,
kyù hieäu laø Pth, thì vò trí thaúng ñöùng cuûa thanh (H.9.2a) seõ oån ñònh. Trong
tröôøng hôïp P > Pth thì vò trí thaúng ñöùng cuûa thanh seõ baát oån ñònh.
Keát caáu caàn phaûi thoûa maõn caû 3 ñieàu kieän: beàn, cöùng vaø oån ñònh. Toàn taïi
moät soá phöông phaùp ñeå tính löïc tôùi haïn Pth. Phöông phaùp thöù nhaát goïi laø
phöông phaùp tónh hoïc, döïa treân cô sôû khaûo saùt phöông trình vò trí cuûa cô heä
thoûa maõn ñieàu kieän caân baèng. Theo phöông phaùp naøy thì giaù trò löïc P nhoû nhaát
thoûa maõn vò trí caân baèng khaùc vôùi vò trí ñöôïc khaûo saùt khi seõ laø giaù trò löïc tôùi
haïn. Phöông phaùp thöù hai goïi laø phöông phaùp naêng löôïng: neáu naêng löôïng
bieán daïng lôùn hôn coâng cuûa ngoaïi löïc thì heä seõ khoâng oån ñònh. Phöông phaùp
thöù ba goïi laø phöông phaùp ñoäng löïc hoïc tieán haønh treân cô sôû khaûo saùt chuyeån
ñoäng cuûa cô heä khi noù thöïc hieän di chuyeån beù khoûi vò trí caân baèng. Ñeå khaûo
saùt tính oån ñònh cuûa thanh chòu neùn ñuùng taâm ngöôøi ta thöôøng duøng phöông
phaùp tónh hoïc.
9.2 THANH TIEÁT DIEÄN KHOÂNG ÑOÅI MOÄT NHÒP CHÒU NEÙN ÑUÙNG TAÂM
Thanh goïi laø moät nhòp neáu noù chæ chòu lieân keát ôû ñaàu thanh (1 ñaàu hoaëc
caû 2 ñaàu). Sau ñaây ta seõ xeùt ñieàu kieän oån ñònh cuûa vò trí caân baèng khi truïc
thanh vaø ñöôøng taùc duïng cuûa löïc neùn truøng nhau (H.9.2a). Ta seõ söû duïng
phöông phaùp tónh hoïc, töùc xaùc ñònh giaù trò P nhoû nhaát cuûa vò trí caân baèng khi
truïc thanh bò uoán.
1- Phöông trình vi phaân ñöôøng ñaøn hoài
Hình 9.3: Thieát laäp phöông trình vi phaân ñöôøng ñaøn hoài thanh chòu uoán doïc do
neùn ñuùng taâm, moät nhòp, lieân keát baèng khôùp baûn leà
vaø baûn leà con laên
Xeùt tröôøng hôïp thanh lieân keát baèng khôùp baûn leà vaø baûn leà con laên chòu
neùn ñuùng taâm bôûi löïc P (H.9.3a). Khi caùc ñieåm truïc thanh bò rôøi ra khoûi vò trí
thaúng naèm ngang ban ñaàu (H.9.3b), ta noùi laø thanh chòu uoán doïc. Ta tieán haønh
khaûo saùt caân baèng phaân toá chieàu daøi dz (H.9.3c). Giaû söû thanh chòu uoán trong
maët phaúng (z – y), ñieàu kieän caân baèng moâmen quanh truïc x ñi qua ñieåm giöõa
ñoaïn dz cho ta:
dz dz
( M x + dM x ) − M x − ( Qy + dQy ) − Qy − Pdy = 0
2 2
Boû qua haïng thöùc beù baäc cao, sau khi bieán ñoåi, bieåu thöùc cuoái trôû neân:
dM x dy
−P = Qy (a)
dz dz
Ñaïo haøm 2 veá bieåu thöùc cuoái theo z ta coù:

d2 M x d dy dQy
2
− (P ) = (9.1)
dz dz dz dz
Coâng thöùc (e), (f) muïc 8.2.2 chöông 8 cho ta quan heä sau:
d2 y
M x = − EJ x (b)
dz2
Coâng thöùc (5.19) chöông 5 cho ta:

dQy
= q( z) (c)
dz
Vì trong tröôøng hôïp naøy doïc theo truïc thanh khoâng coù löïc phaân boá taùc
duïng, vôùi giaû thieát EJx = const, thì coâng thöùc (9.1) trôû neân:
d4 y dy2
EJ x +P =0 (9.2)
dz2 dz2
Phöông trình (9.2) laø phöông trình vi phaân ñöôøng ñaøn hoài cuûa thanh chòu
bieán daïng neùn uoán ngang phaúng ñoàng thôøi döôùi taùc duïng cuûa löïc neùn.
2- Xaùc ñònh löïc tôùi haïn
Töø (9.2) ta seõ tìm bieåu thöùc ñöôøng ñaøn hoài y(z) cuûa truïc thanh. Phöông
trình ñaëc tröng cuûa phöông trình vi phaân (9.2) coù daïng:
EJ x α4 + Pα2 = 0
hay: α 2 ( EJ α 2 + P ) = 0 (9.3)
α coù 4 nghieäm:
α1,2 = 0
α 3,4 = ± i P / EJ x
Vaäy haøm y(z) coù daïng toång quaùt nhö sau:

y( z) = c1 + c2 z + c3 sin ωz + c4 cos ωz (9.4)
P
trong ñoù: ω= (9.5)
EJ x
Caùc haèng soá c1, c2, c3, c4 ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän lieân keát. Vôùi lieân keát
nhö treân hình 9.3a thì caùc ñieàu kieän lieân keát ñöôïc theå hieän nhö sau:
y(0) = 0 (9.6)
y(l) = 0 (9.7)
Mx(0) = 0 (d)
Mx(l) = 0 (e)
Löu yù quan heä (b) thì ñieàu kieän Mx = 0 trôû neân thaønh ñieàu kieän:
d2 y
=0
dz2
hay caùc ñieàu kieän (d) vaø (e) trôû thaønh:

d2 y ( z = 0 )
=0 (9.8)
dz2
d2 y ( z = l )
=0 (9.9)
dz2
Phöông trình (9.4):
- Thoûa maõn ñieàu kieän (9.6) khi: c1 + c4 = 0 (9.10)
- Thoûa maõn ñieàu kieän (9.7) khi: c1 + c2l + c3sin ω l + c4cos ω l = 0 (9.11)
- Thoûa maõn ñieàu kieän (9.8) khi: ω c4 = 0
2
(9.12)
- Thoûa maõn ñieàu kieän (9.9) khi: c3 ω 2sin λ l + c4 ω 2cos ω l = 0 (9.13)
Giaûi heä phöông trình (9.10) ÷ (9.13) ta suy ra:
c1 = c2 = c4 = 0 (9.14)
c3sin ω l = 0 (9.15)
Töø (9.14) vaø (9.15) ta coù caùc tröôøng hôïp sau:
a) c1 = c2 = c3 = c4 = 0
Luùc naøy ñöôøng ñaøn hoài coù daïng: y(z) = 0.
Vaäy vò trí thaúng ñöùng laø vò trí caân baèng, khoâng phuï thuoäc giaù trò cuûa löïc
P.
b) c1 = c2 = c4 = 0, sin ω l = 0
Phöông trình ñöôøng ñaøn hoài (9.4) coù daïng:
y = c3 sin ωz (9.16)
Ñeå cho sin ωl = 0 thì ωl caàn nhaän moät trong caùc giaù trò sau:
ωl = π, 2π,..., nπ (9.17)
Vaäy coâng thöùc (9.16) coù daïng:

nπ
y = c3 sin z (9.18)
l
Khaûo saùt (9.18) ta coù caùc nhaän xeùt sau:

° Tuøy thuoäc caùc giaù trò cuûa n, daïng thanh seõ laø caùc hình sin nhö hình 9.4.
Hình 9.4: Daïng ñöôøng ñaøn hoài cuûa thanh chòu uoán doïc
° Khi n = 0 thì ta coù daïng ñöôøng ñaøn hoài truøng tröôøng hôïp a. trình baøy
phía treân.
° Caùc tröôøng hôïp n ≠ 0, bieân ñoä ñöôøng ñaøn hoài xaùc ñònh bôûi giaù trò c3
trong (9.18), vaø giaù trò laø khoâng xaùc ñònh, coù nghóa laø bao nhieâu cuõng ñöôïc.
Vaäy caùc daïng caân baèng cuûa thanh vôùi n ≠ 0 laø caùc daïng caân baèng phieám ñònh.
Keát hôïp (9.5) vaø (9.17) ta coù ñöôïc quan heä:
P ( nπ)2
= 2
EJ x l
Vaäy caùc vò trí caân baèng phieám ñònh ñaït ñöôïc khi P nhaän moät trong caùc giaù
trò:
( nπ)2
P= EJ x , n = 1, 2, 3, ..... (9.19)
l2
Trong bieåu thöùc (9.19) thì P coù giaù trò nhoû nhaát khi ñöôøng ñaøn hoài chòu
uoán laø khi n = 1, vaäy giaù trò löïc P tôùi haïn, kyù hieäu Pth , seõ baèng:
π2 EJ x
Pth = (9.20)
l2
Khi thanh coù lieân keát khaùc vôùi tröôøng hôïp nhö treân hình 9.3a thì coâng
thöùc (9.20) coù daïng:
π2 EJ x EJ x
Pth = 2
=η (9.21)
(µl ) l2
Coâng thöùc (9.21) do nhaø baùc hoïc L.Euler thieát laäp neân ñöôïc goïi laø coâng
thöùc Euler. µ ñöôïc goïi laø heä soá chieàu daøi.
Caùc giaù trò µ , η trong tröôøng hôïp thanh 1 nhòp, coù ñoä cöùng EJx khoâng
ñoåi, chòu caùc lieân keát khaùc nhau cho treân baûng 9.1.
Baûng 9.1
Sô ñoà
H
eä
soá
1 2
π = 1 2
π = π2 = π2 = 4 π2 =
η 4 4 20,19 20,19
2,467 2,467 9,870 9,870 39,48
µ 2 2 1 1 0,699 0,699 0,5
η' 7,87 _ 18,5 18,9 29,6 52,5 73,6
Löu yù: Heä soá µ ’ ñöôïc duøng khi löïc neùn phaân boá ñeàu doïc theo chieàu daøi
thanh
9.3 GIÔÙI HAÏN COÂNG THÖÙC EULER - KHAÙI NIEÄM ÑOÄ MAÛNH
Coâng thöùc (9.21) ñöôïc thieát laäp vôùi giaû thieát thanh chòu löïc trong mieàn
ñaøn hoài, töùc öùng suaát khoâng lôùn hôn giôùi haïn tyû leä σ tl . Vì vaäy giaù trò Pth xaùc
ñònh theo coâng thöùc (9.21) chæ coù yù nghóa neáu öùng suaát do Pth gaây ra khoâng
lôùn hôn σ tl , töùc thoûa bieåu thöùc sau:
Pth
≤ σ tl (a)
A
trong ñoù A laø dieän tích tieát dieän cuûa thanh.

Löu yù coâng thöùc (9.21) thì bieåu thöùc (a) trôû neân:
π2 EJ x
≤ σtl
(µl )2 A
π2 E
hay: ≤ σ tl (9.22)
λ2
(µl )2 A
vôùi: λ2 = (b)
Jx
Jx
Kyù hieäu = ix2 , ix ñöôïc goïi laø baùn kính quaùn tính dieän tích cuûa tieát dieän
A
ñoái vôùi truïc x.
Khi naøy bieåu thöùc (b) trôû neân:
2
 µl 
2
λ = 
 ix 
µl
hay: λ= (c)
ix
Khi chòu neùn, thanh bò uoán coù theå trong maët phaúng (y – z) hoaëc trong maët
phaúng (x –z) tuøy thuoäc trong maët naøo λ seõ lôùn hôn, töùc baùn kính quaùn tính tieát
dieän ñoái vôùi truïc naøo nhoû hôn, neân coâng thöùc (c) seõ ñöôïc vieát laïi:
µl
λ= (9.23)
imin
λ ñöôïc goïi laø ñoä maûnh cuûa thanh;

imin - giaù trò baùn kính quaùn tính tieát dieän nhoû nhaát.
Ñeå thoûa maõn ñieàu kieän (9.22) thì töø coâng thöùc (9.22), ñoä maûnh cuûa thanh
caàn thoûa maõn ñieàu kieän:
E
λ≥π (9.24)
σ tl
Khaûo saùt (9.24) ta thaáy raèng giaù trò λ ñeå coâng thöùc Euler öùng duïng ñöôïc
phuï thuoäc vaøo E vaø σ tl , töùc phuï thuoäc vaøo loaïi vaät lieäu, ví duïï vôùi theùp CT3 thì
λ ≥ 100 , theùp CT5 thì λ ≥ 85 , gang thì λ ≥ 80 , goã thì λ ≥ 70 , ...
9.4 PHÖÔNG PHAÙP TÍNH OÅN ÑÒNH CUÛA THANH CHÒU NEÙN
ÖÙng suaát töông öùng vôùi löïc neùn tôùi haïn Pth goïi laø giôùi haïn oån ñònh, kyù
hieäu laø σ oâñ :
Pth
σ oâñ = (9.25)
A
Coâng thöùc (9.25) ñöôïc söû duïng khi σ oâñ ≤ σtl . Trong tröôøng hôïp ngöôïc laïi
thì σ oâñ ñöôïc xaùc ñònh theo caùc coâng thöùc thöïc nghieäm. Moät trong caùc coâng
thöùc thöïc nghieäm laø coâng thöùc Iaxinski:
σ oâñ = a − bλ + cλ 2 (9.26)
trong ñoù: a, b, c laø caùc heä soá thöïc nghieäm, phuï thuoäc vaøo loaïi vaät lieäu, coù thöù
nguyeân cuûa öùng suaát. Treân baûng 9.2 cho caùc giaù trò a, b, c cuûa moät soá loaïi vaät
lieäu.
Baûng 9.2: Giaù trò caùc heä soá cuûa coâng thöùc Iaxinski
Heä soá
a b C
(kG/cm2) (kG/cm2) (kG/cm2)
Vaät lieäu
Theùp CT3 3100 11,4 0
Theùp CT5 4600 36,17 0
Gang 7760 120 0,53
Goã 293 1,94 0
Trong kyõ thuaät, nhieàu khi coâng thöùc (9.26) duøng cho tröôøng hôïp σ oâñ nhoû
hôn σ ch ñoái vôùi vaät lieäu deûo hoaëc nhoû hôn σb cho vaät lieäu doøn.
Kyù hieäu noâñ laø heä soá an toaøn veà oån ñònh, thì giaù trò öùng suaát cho pheùp veà
oån ñònh kyù hieäu [ σ oâñ ], ñöôïc tính theo coâng thöùc sau:
σ oâñ
[ σ oâñ ] = (9.27)
noâñ
Heä soá noâñ luoân luoân lôùn hôn heä soá an toaøn veà ñoä beàn moät chuùt. Khi thanh
chòu neùn thì seõ khoù traùnh ñöôïc bò leäch taâm. Hieän töôïng leäch taâm, hay truïc
thanh coù ñoä cong ban ñaàu vaø vaät lieäu khoâng ñoàng nhaát laø caùc hieän töôïng goùp
phaàn gaây theâm uoán doïc.
Heä soá an toaøn cho pheùp veà oån ñònh, kyù hieäu [noâñ] cuûa moät soá loaïi vaät lieäu
thöôøng coù giaù trò trong khoaûng sau:
- Theùp [noâñ] = 1,8 ÷ 3
- Gang [noâñ] = 5 ÷ 5,5
- Goã [noâñ] = 2,8 ÷ 3,2
[ σ oâñ ]
Tyû soá ñöôïc goïi laø heä soá giaûm öùng suaát cho pheùp khi uoán doïc hay
[σ]
heä soá uoán doïc hay heä soá oån ñònh, kyù hieäu laø ϕ :
[ σ oâñ ]
ϕ= (9.28)
σ
Giaù trò ϕ phuï thuoäc loaïi vaät lieäu vaø ñoä maûnh cuûa thanh, thöôøng cho döôùi
daïng baûng hay ñoà thò, ϕ luoân nhoû hôn 1 do vaäy ϕ coøn ñöôïc goïi laø laø heä soá suy
giaûm. Treân baûng 9.3 cho giaù trò ϕ cuûa thanh chòu neùn. Caùc giaù trò naøy ñöôïc
xaùc ñònh töø thöïc nghieäm.
Töø coâng thöùc (9.28) suy ra, ñeå thanh chòu neùn thoûa maõn vöøa ñoä beàn vöøa
ñoä oån ñònh thì öùng suaát neùn phaûi thoûa maõn baát ñaúng thöùc sau:
P
σ= ≤ ϕ[σ] (9.29)
A
Tính toaùn choïn tieát dieän maët caét töø ñieàu kieän veà oån ñònh ñöôïc thöïc hieän
theo hai phöông phaùp:
1- Cho tröôùc heä soá an toaøn veà ñoä oån ñònh [noâñ];
2- Söû duïng baûng ϕ(λ) (baûng 9.3).
Caùch thöù nhaát thieáu chính xaùc, vì phuï thuoäc vaøo ñoä maûnh cuûa thanh neân
heä soá [noâñ] khoâng theå gaùn giaù trò tröôùc ñöôïc. Caùch thöù hai laø caùch chuû yeáu ñeå
tính toaùn veà oån ñònh.
Baûng 9.3: Giaù trò heä soá uoán doïc (heä soá giaûm öùng suaát cho phep
Ñoä maûnh Ñoä maûnh
CT3 , CT4 CT5 CT3 , CT4 CT5
0 1,0 1,0 120 0,45 0,37
20 0,97 0,96 140 0,36 0,28
40 0,92 0,89 160 0,29 0,23
60 0,86 0,80 180 0,23 0,19
80 0,75 0,67 200 0,19 0,15
100 0,60 0,50 220 0,16 0,13
9.5 THANH MOÄT NHÒP CHÒU NEÙN VAØ UOÁN NGANG PHAÚNG ÑOÀNG THÔØI
9.5.1 Phöông trình vi phaân ñöôøng ñaøn hoài
Phía treân ñaõ xeùt ñieàu kieän maát oån ñònh khi thanh chæ ôû traïng thaùi chòu löïc
neùn ñuùng taâm. Khi thanh ôû trong traïng thaùi chòu löïc phöùc taïp vöøa neùn ñuùng
taâm vöøa chòu uoán ngang phaúng, khaû naêng maát oån ñònh caøng lôùn; tröôøng hôïp
chòu löïc naøy goïi laø uoán ngang vaø uoán doïc ñoàng thôøi. Ñeå xeùt ñieàu kieän maát oån
ñònh trong tröôøng hôïp naøy ta xem xeùt trôû laïi phöông phaùp thieát laäp phöông
trình vi phaân töø ñieàu kieän caân baèng phaân toá töông töï nhö phaân toá treân hình
9.3c, nhöng coù löïc phaân boá taùc duïng trong maët phaúng (z – y) (H.9.5).
Hình 9.5: Phaân toá chòu uoán ngang vaø uoán doïc ñoàng thôøi
Ñieàu kieän caân baèng cuûa heä löïc taùc duïng leân phaân toá cho pheùp ta vieát
ñöôïc 2 phöông trình :
∑F iy =0 (a)
∑M x = 0 (b)
Phöông trình (a) coù daïng:

Qy + dQy – Qy + q(z)dz = 0
Hay, sau khi giaûn öôùc, ta coù:
dQy
= − q( z) (c)
dz
Phöông trình (b) ñöôïc thieát laäp cho truïc x ñi qua khoái taâm cuûa phaân toá dz,
coù daïng:
dz dz
M x + dM x − M x − ( Qy + dQy ) − Qy − Pdy = 0
2 2
Hay, sau khi giaûn öôùc, ta coù:
dM x dy
−P = Qy
dz dz
Ñaïo haøm 2 veá bieåu thöùc cuoái, löu yù bieåu thöùc (c), thu ñöôïc phöông trình
sau:
d2 M x d dy
2
− ( P ) = −q ( z) (9.30)
dz dz dz
AÙp duïng coâng thöùc (e), f) muïc 8.2.2 chöông 8 ta coù :

d2 y
M x = − EJ x
dz2
thì phöông trình (9.30) trôû neân:

d2 d2 y d dy
2
( EJ x 2
)+ ( P ) = q( z) (9.31)
dz dz dz dz
Phöông phaùp giaûi phöông trình vi phaân (9.31) phuï thuoäc raát nhieàu vaøo
ñaëc ñieåm bieán thieân theo z cuûa caùc thaønh phaàn E, Jx, P, q(z). Chæ coù theå tìm
nghieäm cuûa (9.31) döôùi daïng giaûi tích trong moät soá tröôøng hôïp. Trong thöïc teá
thì ngöôøi ta hay söû duïng phöông phaùp gaàn ñuùng treân cô sôû giaù trò ñoä voõng uoán
khi giaû thieát löïc neùn P = 0, vaø giaù trò Pth tính cho tröôøng hôïp chæ bò uoán doïc
(töùc q(z) giaû thieát baèng 0).
9.5.2. Phöông trình ñöôøng ñaøn hoài khi ñoä cöùng EJx, löïc neùn P khoâng ñoåi theo
chieàu daøi thanh vaø haøm q(z) laø lieân tuïc
Vôùi giaû thieát EJx = const, P = const thì phöông trình (9.31) coù daïng:
d4 y d2 y
EJ x +P = q( z) (9.32)
dz4 dz2
Nghieäm (9.32) goàm nghieäm phöông trình ñoàng nhaát vaø nghieäm rieâng.
Nghieäm cuûa phöông trình ñoàng nhaát coù daïng phöônng trình (9.4). Kyù hieäu
nghieäm rieâng cuûa phöông trình (9.32) laø yP(z), thì nghieäm cuûa phöông trình
(9.32) coù daïng toång quaùt nhö sau:
y(z) = c1 + c2z + c3sin z + c4cos z + yP(z) (9.33)
Trong phöông trình (9.33) thì:
a) c1, c2, c3, c4 laø caùc haèng soá, ñöôïc tìm töø ñieàu kieän lieân keát.
P
b) ω =
EJ x
c) Haøm yP(z) coù daïng phuï thuoäc daïng cuûa haøm q(z), ví duï:
Khi q(z) = qo
qo z2
yP ( z ) = (9.34)
2 EJ x ω2
qo z
Khi q(z) =
b
qo z3
yP ( z ) = (9.35)
b6 EJ x ω2
Ví duï: Cho thanh coù sô ñoà chòu löïc nhö treân hình 9.6; cho raèng ñoä cöùng cuûa
thanh EJ, löïc uoán P vaø löïc phaân boá q khoâng ñoåi treân chieàu daøi thanh. Caàn xaùc
ñònh löïc neùn tôùi haïn.
Hình 9.6: Thanh chòu neùn uoán ñoàng thôøi vôùi löïc phaân boá khoâng ñoåi
Giaûi: Söû duïng bieåu thöùc (9.34) thì coâng thöùc (9.33) trôû neân:
qo z2
y( z) = c1 + c2 z + c3 sin ωz + c4 cos ωz − (d)
2 EJ ω2
Löu yù: trong coâng thöùc (d):

- Daáu tröø (–) tröôùc haïng thöùc cuoái laø vì chieàu cuûa q0 ngöôïc vôùi chieàu
ñöôïc giaû thieát treân hình 9.5 khi thieát laäp phöông trình vi phaân.
- Trong haïng thöùc cuoái, kyù hieäu J thay cho Jx bieåu thò moâmen quaùn tính
dieän tích nhoû nhaát cuûa tieát dieän.
Caùc ñieàu kieän bieân do lieân keát nhö sau:
Khi z=0 y(z) = y(0) = 0 (e)
z=l y(z) = y(l) =0 (f)
z=0 Mx(z) = Mx(0) = 0 (i)
z=l Mx(z) = Mx(l) = 0 (j)
Vôùi giaû thieát EJ = const, thì caùc ñieàu kieän (i), (k) trôû thaønh:
d2 y
z=0 ( z = 0) = 0 (k)
dz2
d2 y
z=l ( z = l) = 0 (l)
dz2
d2 y qo
Vôùi = − c3ω2 sin ωz − c4 ω2 cos ωz − (m)
dz2 2 EJ ω2
Söû duïng caùc bieåu thöùc (d) vaø (m) thì caùc ñieàu kieän (e), (f), (k), (l) cho ta
heä phöông trình sau:
c1 + c4 = 0 (n)
qo l2
c1 + c2 l + c3sin ω l + c4cos ω l - =0 (o)
2 EJ ω2
qo
-c4 ω 2 - = 0 (p)
EJ ω2
qo
c3n2sinn l + c4n2cos ω l - =0 (q)
2 EJ ω2
Heä phöông trình (n) ÷ (q) coù moät nghieäm duy nhaát:
qo
c1 = − c4 =
EJ ω4
qo l
c2 = (r)
2 EJ ω2
qo (cos ωl − 1)
c3 =
EJ ω4 sin ωl
Vaäy phöông trình ñöôøng ñaøn hoài (i) coù daïng:

qo  ω2 z sin ωz + sin ω ( l − z ) 
y ( z) = 4 
1 + ( l − z) −  (s)
EJ ω  2 sin ωl 
vaø phöông trình moâmen uoán coù daïng:
qo  sin ω ( l − z ) + sin ωz 
M x ( z) = 2 
− 1 (t)
ω  sin ωl 
Khaûo saùt bieåu thöùc cuoái, ta thaáy giaù trò ñoä voõng y(z) seõ trôû neân voâ cuøng
lôùn khi sin ω l = 0, töùc ω l = π hay:
π
ω=
l
P
Löu yù: ω = , ta suy ra giaù trò P nhoû nhaát khi y(z) → ∞ , töùc giaù trò löïc
EJ x
neùn tôùi haïn Pth, ñöôïc xaùc ñònh töø coâng thöùc sau:
π2 EJ
Pth =
l2
töùc gioáng nhö coâng thöùc (9.20), ví vaäy sau naøy vôùi caùc lieân keát khaùc ta seõ xaùc
ñònh Pth bôûi coâng thöùc (9.21).
9.5.3 Phöông phaùp gaàn ñuùng xaùc ñònh löïc tôùi haïn
Trong thöïc teá vieäc tìm nghieäm cuûa phöông trình vi phaân (9.31) cho caùc
tröôøng hôïp raát ña daïng veà lieân keát, veà bieán thieân ñoä cöùng EJ, veà bieán thieân
cuûa löïc phaân boá q(z) vaø P noùi chung khoù giaûi quyeát ñöôïc. Phöông phaùp gaàn
ñuùng ñöôïc söû duïng trong kyõ thuaät ñöôïc ñeà xuaát nhö sau: coâng thöùc tính ñoä
voõng vaø moâmen uoán ñöôïc tính theo coâng thöùc:
y(z) = y*(z).koâñ (9.36)
Mx(z) = Mx*(z).koâñ (9.37)
trong ñoù: koâñ - heä soá khueách ñaïi, tính theo coâng thöùc sau:
1
koâñ = (9.38)
P
1−
Pth
Pth ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc (9.21);

y*(z), M*(z) ñöôïc xaùc ñònh cho tröôøng hôïp giaû thieát P = 0.
ÖÙng suaát neùn toång coäng bao goàm öùng suaát neùn do löïc P gaây ra vaø öùng
suaát neùn do hieän töôïng uoán gaây ra
P Mx
σz = + y
A Jx
Giaù trò öùng suaát neùn lôùn nhaát, löu yù kyù hieäu Mx töø (9.37), ta coù:
*
P M x max koâñ
σz = + (9.39)
max A Wx
Löu yù caùc coâng thöùc (9.38) vaø (9.39) thì khi löïc hoaït ñoäng taêng, öùng suaát
khoâng taêng theo haøm baäc nhaát, maø taêng nhieàu hôn. Do vaäy, khi tính toaùn heä soá
an toaøn ngöôøi ta khoâng tính heä soá an toaøn cho giaù trò öùng suaát maø cho giaù trò
heä löïc hoaït ñoäng. Ñieàu kieän beàn ñöôïc vieát:
*
nP nMmax
σ max = + ≤ [ σ] (9.40)
A  nP 
Wx  1 − 
 Pth 
Trong coâng thöùc (9.40) thì n laø heä soá an toaøn cuûa löïc neùn P.
9.6 HIEÄN TÖÔÏNG MAÁT OÅN ÑÒNH UOÁN VEÂNH

Trong muïc 9.5, ta xeùt tröôøng hôïp maát oån ñònh khi daàm chòu löïc neùn vaø
uoán ngang phaúng, vôùi ñieàu kieän caùc traïng thaùi caân baèng ñöôïc tìm trong caùc vò
trí uoán ngang phaúng.
Khi daàm chæ chòu uoán ngang phaúng, thöïc tieãn khaûo saùt cho thaáy daàm coù
theå seõ bò maát oån ñònh, maø chuyeån vò cuûa caùc maët caét laø hôïp chuyeån vò xoay
quanh 3 truïc x, y, z. Bieán daïng nhö vaäy cuûa daàm bao goàm caû uoán ngang phaúng
vaø xoaén goïi laø uoán veânh. Sau ñaây ta tìm bieåu thöùc xaùc ñònh giaù trò tôùi haïn cuûa
moâmen Mx (truïc x vuoâng goùc vôùi maët phaúng taûi troïng) cuûa daàm moät nhòp.
Phöông phaùp xaùc ñònh giaù trò tôùi haïn cuûa Mx, kyù hieäu Mth, töông töï nhö
khi xaùc ñònh Pth trong tröôøng hôïp uoán doïc, töùc tìm giaù trò Mx nhoû nhaát cho vò trí
caân baèng khi daàm bò uoán veânh. Cho raèng maët caét cuûa daàm thöïc hieän caùc
chuyeån ñoäng quay quanh caùc truïc xo, yo, zo gaén vôùi tieát dieän laàn löôït laø caùc goùc
θ x, θ y, θ z. (truïc xo , yo laø truïc quaùn tính chính trung taâm).
Hình 9.7: Chuyeån ñoäng cuûa tieát dieän khi daàm uoán veânh
Kyù hieäu (x, y, z) vaø (xo, yo, zo) laàn löôït laø heä truïc toïa ñoä chung cuûa daàm vaø
heä truïc toïa ñoä rieâng gaén vôùi tieát dieän, khi daàm chöa bieán daïng giaû thieát caùc
truïc xo, yo, zo laàn löôït song song vôùi caùc truïc x, y, z (H.9.7a).
Giaû thieát hôïp caùc chuyeån ñoäng nhö sau: tröôùc tieân tieát dieän xoay quanh
truïc xo goùc θ x, sau ñoù xoay quanh truïc yo goùc θ y, cuoái cuøng xoay quanh truïc
zo goùc θ z. Sau ñaây ta kyù hieäu goùc θ z laø ϕ cho phuø hôïp kyù hieäu muïc 7.3.2
chöông 7.
Sau khi thöïc hieän caùc chuyeån ñoäng treân thì caùc truïc xo, yo, zo seõ khoâng
coøn truøng phöông vôùi caùc truïc x, y, z. Do vaäy veùctô Mx seõ coù hình chieáu leân
caùc truïc xo, yo, zo ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
- Chuyeån ñoäng xoay quanh truïc x0 khoâng aûnh höôûng ñeán hình chieáu treân
caùc truïc xo, yo, zo ôû vò trí môùi. Vò trí môùi xo, yo, zo kyù hieäu laø xo1, yo1, zo1
(H.9.8b), vôùi xo1 truøng vôùi xo.
- Chuyeån ñoäng xoay quanh truïc y01 goùc y (H.9.7b) khieán cho truïc quaùn
tính chính cuûa tieát dieän xo1, zo1 coù vò trí môùi, kyù hieäu laø x’, z’. Khi naøy veùctô
Mx seõ coù hình chieáu treân x’, z’ laàn löôït nhö sau:
Mx’ = Mxcos θ y
Mz’ = Mxsin θ y
dx
trong ñoù: tg θ y =
dz
dx
Vôùi θ y beù thì cos θ y ≈ 1; sin θ y =
dz
Vaäy ta coù:
Mx’ = Mx (a)
dx
Mz’ = Mx (b)
dz
Heä truïc quaùn tính chính cuûa tieát dieän luùc naøy laø x’, z’, y’ vôùi y’ truøng vôùi
yo1.
- Chuyeån ñoäng cuûa tieát dieän xoay quanh truïc z’ goùc ϕ khieán cho caùc truïc
quaùn tính chính cuûa tieát dieän x’, y’ coù vò trí môùi, kyù hieäu laø x’’, y’’ (H.9.7c).
Veùctô caùc moâmen Mx’, Mz’ coù hình chieáu treân truïc x’’ vaø y’’:
Mx’’ = Mx’cos ϕ (c)
My’’ = -Mx’sin ϕ (d)
Mz’’ = Mz’ (e)

Löu yù: bieåu thöùc (a), (b) vaø cho ϕ beù thì (c) ÷ (e) trôû neân:
Mx’’ = Mx (9.41)
My’’ = - Mx ϕ (9.42)
dx
Mz’’ = Mx (9.43)
dz
Phöông trình vi phaân ñöôøng ñaøn hoài trong tröôøng hôïp uoán trong maët
phaúng (x – z) vaø (y – z) laàn löôït nhö sau (xem coâng thöùc (b) muïc 9.2):
d2 y M x '' Mx
2
=− = (9.44)
dz EJ x EJ x
d2 x M y '' Mxϕ
2
= =− (9.45)
dz EJ y EJ y
Phöông trình vi phaân goùc xoaén gaây bôûi Mz’’ coù daïng sau (xem coâng thöùc
7.31):
dϕ dx
GJ z = M z '' = M x (9.46)
dz dz
Söû duïng heä 3 phöông trình vi phaân lieân ñôùi nhau (9.44 ÷ 9.46) ta tìm ra
phöông trình ñoä voõng vaø goùc xoay. Tuy nhieân, trong tröôøng hôïp naøy ta quan
taâm ñeán hieän töôïng veânh gaây ra xoaén neân ta seõ tìm haøm ϕ ( z ) . Vieäc giaûi heä
phöông trình vi phaân treân laø moät baøi toaùn phöùc taïp vì vaäy ñeå ñôn giaûn hoùa baøi
toaùn, ta seõ xeùt tröôøng hôïp khi Mx vaø ñoä cöùng choáng uoán, choáng xoaén laø caùc
haèng soá ñoái vôùi toïa ñoä z.
Ñaïo haøm theo z hai veá bieåu thöùc (9.46), ta coù:
d2 ϕ d2 x
GJ z = Mx
dz2 dz2
Löu yù phöông trình (9.45) ta coù:

d2 ϕ ϕ
GJ z 2
= − M x2 (9.47)
dz EJ y
M x2
Kyù hieäu m2 = (9.48)
( EJ y .GJz )
phöông trình cuoái trôû neân:
d2 ϕ
+ ϕ =0 (9.49)
dz2
Nghieäm cuûa phöông trình (9.49) coù daïng toång quaùt:

ϕ (z) = c1sinmz + c2cosmz (9.50)
Caùc giaù trò c1, c2 ñöôïc tìm töø ñieàu kieän lieân keát cuûa daàm, ñoù laø hai tieát dieän
ôû hai ñaàu khoâng thöïc hieän chuyeån ñoäng xoay quanh truïc daàm, töùc:
Taïi z = 0 thì ϕ = 0 (f)
Taïi z = l thì ϕ = 0 (g)
Töø ñieàu kieän (f) ta suy ra c2 = 0.
Vaäy coâng thöùc (9.50) trôû neân:
ϕ (z) = c1sinmz (9.51)
Ñieàu kieän (s) cho ta bieåu thöùc:

0 = c1sinm l (h)
Ñeå coù nghieäm ϕ (z) khaùc khoâng thì ñieàu kieän sau ñaây phaûi thoûa maõn:
ml = n π (9.52)
vôùi: n = 1, 2,...
Löu yù coâng thöùc (9.48), ta tìm ñöôïc caùc giaù trò Mx ñeå daàm caân baèng trong
tröôøng hôïp coù bò veânh (bò xoaén):
Mx
l = nπ
EJ y GJ z
nπ EJ y GJ z
hay: Mx = (9.53)
l
n =1, 2, ...
Bieåu thöùc giaù trò moâmen uoán tôùi haïn ñöôïc xaùc ñònh töø (9.53) khi cho
n = 1:
π
Mth = EJ y GJ z (9.54)
l

1. Haõy giaûi thích khaùi nieäm vò trí caân baèng cuûa moät cô heä.
Cho ví duï.
2. Trình baøy caùc loaïi traïng thaùi caân baèng cuûa moät vò trí caân baèng. Cho ví
duï.
3. Trình baøy trình töï khaûo saùt traïng thaùi cuûa moät vò trí caân baèng.
4. Thieát laäp phöông trình vi phaân toång quaùt ñöôøng ñaøn hoài cuûa thanh chòu
neùn vaø uoán ngang phaúng ñoàng thôøi.
5. Khaûo saùt traïng thaùi caân baèng cuûa thanh chòu ñoàng thôøi neùn vaø uoán
ngang phaúngtrong maët phaúng (y-z) coù ñoä cöùng choáng uoán EJx = const; löïc neùn
P = const vaø taûi troïng q(z) = 0 trong tröôøng hôïp hai ñaàu thanh chòu lieân keát
khôùp baûn leà.
6. Haõy vieát vaø giaûi thích coâng thöùc toång quaùt xaùc ñònh löïc tôùi haïn (coâng
thöùc Euler).
7. Ñoä maûnh λ laø gì. YÙ nghóa cuûa ñoä maûnh.
8. Giôùi haïn aùp duïng coâng thöùc Euler. Ñoái vôùi moãi loaïi vaät lieäu, ñeå söû duïng
ñöôïc coâng thöùc Euler, ñoä maûnh cuûa thanh phaûi thoûa maõn ñieàu kieän gì.
9. Trình baøy caùc caùch tính toaùn ñeå baûo ñaûm vöøa ñoä beàn vöøa ñoä oån ñònh cuûa
thanh chòu neùn.
10. Heä soá uoán doïc ϕ phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá gì. Taïi sao ngöôøi ta coøn goïi
heä soá ϕ laø heä soá giaûm öùng suaát cho pheùp.
11. Chöùng minh raèng ñöôøng ñaøn hoài cuûa thanh chòu neùn vaø uoán ngang
phaúng ñoàng thôøi vôùi EJx = const, P = const, q(z) coù daïng:
y( z) = C1 + C2 z + C3 sin ωz + C4 cos ωz + yP ( z)
P
trong ñoù: ω = - nghieäm rieâng yP(z) töông öùng vôùi
EJ x
qo z2
q( z ) = qo ⇒ yP ( z ) =
2 EJ x ω2
qo qo z3
q( z ) = z ⇒ yP ( z) =
b 6bEJ x ω2
12. Vieát caùc bieåu thöùc xaùc ñònh caùc ñaïi löôïng ñoä voõng y(z), goùc xoay θ(z),
moâmen uoán Mx(z), löïc caét Qy(z) cuûa thanh chòu neùn vaø uoán ngang phaúng ñoàng
thôøi vôùi EJx = const; P = const vaø taûi troïng
q(z) ≠ 0.
13. Trình baøy phöông phaùp tính gaàn ñuùng ñoái vôùi thanh chòu neùn vaø uoán
ngang phaúng ñoàng thôøi.

Khi thöïc hieän caùc baøi toaùn veà oån ñònh, ta löu yù moät soá ñieåm sau:
A. Neáu baøi toaùn laø baøi toaùn thieát keá, töùc yeâu caàu cuûa baøi toaùn laø xaùc ñònh kích
thöôùc, thì ta thöïc hieän phöông phaùp gaàn ñuùng hay coøn goïi laø phöông phaùp thöïc
nghieäm, söû duïng coâng thöùc (9.29). Luùc naøy vieäc choïn löïa kích thöôùc thöïc hieän
baèng phöông phaùp laëp. Trình töï nhö sau:
1. Cho tröôùc giaù trò ϕ, kyù hieäu laø ϕ1 trong khoaûng ϕ1 = 0,5÷0,8.
2. Tính dieän tích A cuûa tieát dieän theo (9.29), hay choïn kích thöôùc, hay soá
hieäu neáu ta choïn tieát dieän ñònh hình.
3. Tính moâmen quaùn tính tieát dieän nhoû nhaát, kyù hieäu Jmin, baùn kính quaùn
tính tieát dieän nhoû nhaát, kyù hieäu i, i = Jmin .
4. Vôùi giaù trò i tính ñöôïc, söû duïng coâng thöùc (9.23) tính heä soá maûnh λ.
5. Treân cô sôû caùc giaù trò λ tính ñöôïc ôû böôùc 4, xaùc ñònh ϕ theo baûng 9.3, kyù
hieäu giaù trò ϕ naøy laø ϕ1b. Neáu giaù trò ϕ1 vaø ϕ1b khaùc nhieàu thì ta thöïc hieän voøng
laëp choïn ϕ, kyù hieäu ϕ2 töø coâng thöùc:
1
ϕ2 = ( ϕ1 + ϕ1b )
2
6. Laëp laïi böôùc 2 ñeán böôùc 5 cho ñeán khi ϕi vaø ϕib khoâng cheânh leäch nhau
nhieàu thì choïn ϕ = ϕi.
7. Tính öùng suaát cho pheùp veà oån ñònh, [σoâñ], theo coâng thöùc (9.28) vaø öùng
suaát neùn σ cuûa thanh.
8. Kieåm tra ñieàu kieän
σ − σ oâñ  ≤ 5%
 
σ
Neáu baát ñaúng thöùc treân khoâng thoûa maõn thì

thöïc hieän laïi quaù trình treân, taêng theâm ñoä gaàn nhau
giöõa 2 giaù trò ϕi vaø ϕib.
B. Neáu trong quaù trình tính coù xaùc ñònh löïc tôùi haïn
thì ta luoân caàn löu yù ñeán ñieàu kieän (a) muïc 9.3. Neáu
ñieàu kieän naøy khoâng thoûa thì löïc tôùi haïn phaûi tính
Hình B.1
treân cô sôû söû duïng coâng thöùc (9.26).
9.1. Cho thanh coù tieát dieän chöõ I, chieàu daøi l = 1, 6m , moät ñaàu ngaøm, moät ñaàu
töï do (H.B.1) chòu löïc neùn P = 20.10 3 KG . Thanh ñöôïc cheá taïo töø theùp CT3 coù
[ σ] = 1600KG / cm 2 . Haõy xaùc ñònh tieát dieän thanh.

Cho: sô ñoà löïc, daïng maët caét, öùng suaát cho pheùp.
Yeâu caàu: Xaùc ñònh tieát dieän thanh.
Soá thöù töï
coâng vieäc
(1) (2) (3)
Choïn taïm giaù trò ϕ1 = 0.5 , theo coâng
thöùc (9.29) thì:
20.000
A≥ = 25cm2
0, 5 ⋅ 1600
Theo baûng phuï luïc, choïn tieát dieän I
soá hieäu 18a vôùi caùc thoâng soá sau:
A = 25, 4 cm2 ; Jmin = J y = 119cm4 ;
iy = 2, 17cm
Khi ñoù ñoä maûnh cuûa thanh laø:

π ⋅ l 2 ⋅ 160
λ= = = 147
imin 2, 17
Töø baûng 9.3, ta coù: Vôùi λ = 147 , theùp

CT 3 thì heä soá uoán doïc cuûa laàn tính
1 Choïn giaù trò ϕ thöù nhaát, kyù hieäu ϕ1b , baèng:
ϕ1b = 0, 332
Giaù trò ϕ1b khaùc nhieàu so vôùi giaù trò

ϕ1 choïnlaàn ñaàu. Vaäy ta choïn laàn hai
giaù trò ϕ , kyù hieäu ϕ2 :
ϕ1 + ϕ1b 0, 5 + 0, 332
ϕ2 = = = 0, 416
2 2
Dieän tích tieát dieän tính theo (9.29),
kyù hieäu A 2 , baèng:
20.000
A2 ≥ = 30cm2
0, 416 × 1600
Vaäy ta choïn tieát dieän I soá hieäu 22a,
vôùi A = 30, 2cm2 ; iy = 2, 26cm
Khi ñoù, ñoä maûnh cuûa thanh laø:
2 × 160
λ= = 146
2, 26
Töø baûng 9.3, ta coù heä soá uoán doïc, kyù
hieäu ϕ2b , baèng:
ϕ2b = 0, 336
Choïn laàn 3 giaù trò ϕ, kyù hieäu ϕ3 :

ϕ2b + ϕ2 0, 336 + 0, 416
ϕ3 = = = 0, 376
2 2
Dieän tích choïn laàn 3 theo (9.29):
20.000
A≥ = 33, 2cm2
0, 376.1600
Vaäy choïn tieát dieän chöõ I soá hieäu 24
vôùi: A = 34, 8cm2 ; iy = 2, 37
Luùc naøy, ñoä maûnh cuûa thanh laø:
2 × 160
λ= = 135
2, 37
Theo baûng 9.3 thì ϕ3b = 0, 38 , giaù trò
cuûa ϕ3b gaàn saùt vôùi giaù trò ϕ3 = 0, 376 .
Vaäy ta choïn ϕ = ϕ3b = 0, 38
Vaäy öùng suaát cho pheùp:

[ σoâñ ] = ϕ [σ] = 0, 38.1600 = 608kG / cm2
ÖÙng suaát neùn cuûa thanh baèng:
20.000
σ= = 575kG / cm2 ≤ [ σoâñ ] = 608kG / cm2
34, 8
Möùc ñoä cheânh leäch:
Kieåm tra ñieàu
2 σ − [ σ oâñ ] | σ − [ σ oâñ ] |
kieän ≤ 5% =
| 608 − 675 |
× 100% = 3, 78% < 5%
σ σ 608
Vaäy coù theå choïn theùp chöõ I soá hieäu
No 24.
Tieát dieän maët caét ñöôïc choïn laø tieát
dieän thoûa maõn ñieàu kieän :
| σ − [ σ oâñ ] |
≤ 5%
σ
9.2. Thanh chòu neùn coù chieàu daøi l, tieát dieän ngang hình chöõ nhaät
30mm × 5mm nhö treân hình B.1. Vaät lieäu cuûa thanh laø theùp
( )
CT3 E = 2.106 kG / cm 2 ; σ tl = 2.000kG / cm 2 . Haõy xaùc ñònh trò soá löïc tôùi haïn
Pth vaø öùng suaát tôùi haïn σ th cho thanh trong hai tröôøng hôïp sau:
a) l = 24cm; b) l = 10cm
Hình B.1

Cho: sô ñoà löïc cô heä, kích thöôùc maët caét ngang, cô tính vaät lieäu.
Yeâu caàu: Trong moãi tröôøng hôïp l = 24cm, l = 10cm, xaùc ñònh.
- Löïc tôùi haïn
- ÖÙng suaát tôùi haïn
Soá thöù
töï Teân coâng
Thöïc hieän
coâng vieäc
vieäc
(1) (2) (3)
Dieän tích tieát dieän
ngang: A = 30.5 = 150mm2 = 1, 50cm2
Moâmen quaùn tính nhoû nhaát cuûa tieát dieän ngang:
1 1
Jmin = Jx = ⋅ bh3 = ⋅ 30.53 = 312, 5mm4 = 312, 5.10−4 cm4
12 12
Baùn kính quaùn tính nhoû nhaát cuûa tieát dieän ngang:
Jmin 312, 5.10−4
imin = = ≈ 0, 1443cm
A 1, 5
1 Tính λ Thanh coù lieân keát khôùp ôû 2 ñaàu nhö hình veõ neân
heä soá chieàu daøi = 1.
Ñoä maûnh cuûa thanh ñöôïc tính theo coâng thöùc
(9.23):
µ⋅l
λ=
imin
a. Tröôøng hôïp: l = 24cm: λ1 =

µl
=
1 ⋅ 24
≈ 166
imin 0, 1443
Vì ñoä maûnh cuûa thanh

Kieåm tra ñieàu
π2 ⋅ E π2 ⋅ 2.106
kieän aùp duïng λ1 = 166 ≥ = = 100
2 σtl 2.000
coâng thöùc
Suy ra thanh laøm vieäc trong mieàn ñaøn hoài cuûa
Euler
vaät lieäu neân ta söû duïng ñöôïc coâng thöùc Euler.
- ÖÙng suaát tôùi haïn cuûa thanh suy töø coâng thöùc
(9.24)laø:
π2 ⋅ E π2 ⋅ 2.106
σth = = = 716, 3307 ⋅ kG / cm2
λ12 (166)2
Tính öùng suaát
tôùi haïn vaø - Löïc tôùi haïn cuûa thanh laø:
Pth . Kieåm tra Pth =
π2 ⋅ E
⋅A=
π2 ⋅ 2.106
⋅ 1, 5 = 1074, 4960kG
3 λ12
1662
ñieàu kieän aùp
duïng coâng b. Tröôøng hôïp l = 10cm
thöùc Euler Ñoä maûnh cuûa thanh: λ2 =
µl
=
1 ⋅ 10
= 69
imin 0, 1443
Xaùc ñònh Pth
π2 ⋅ E π2 ⋅ 2.106
Vì λ 2 = 69 < = ≈ 100
σtl 2.000
Suy ra thanh laøm vieäc vöôït quaù mieàn ñaøn hoài cuûa
vaät lieäu neân ta söû duïng coâng thöùc thöïc nghieäm
Iaxinxky.
Vôùi vaät lieäu laø theùp CT3 , ta coù: a = 3100kG / cm2 ;
c = 0.
b = 11, 4 kG / cm2
- ÖÙng suaát tôùi haïn cuûa thanh laø: σth = a − bλ + cλ 2
= 3100 − 11, 4.69 = 2313, 4 kG / cm2

- Löïc tôùi haïn cuûa thanh
laø: Pth = σth ⋅ A = 2313, 4 ⋅ 1, 5 = 3470, 1kG
9.3. Coät AB baèng theùp tieát dieän hình chöõ I soá hieäu No 22a, coù chieàu daøi
l = 1,1m ñöôïc ngaøm ôû ñaàu A, ñaàu B töï do, löïc chòu neùn P nhö treân hình B.1.
Cho bieát vaät lieäu cuûa coät laø theùp CT5 coù E = 200 GPa; [ σ] = 257MPa .
a) Tính giaù trò löïc neùn tôùi haïn cuûa coät AB.
b) Tính giaù trò cho pheùp cuûa löïc neùn P ñeå coät AB baûo ñaûm vöøa ñoä beàn,
vöøa oån ñònh theo heä soá oån ñònh ϕ .
c) Khi naøy haõy tính heä soá an toaøn veà oån ñònh.
Hình B.1

Cho: sô ñoà cô heä, soá hieäu maët caét, cô tính vaät lieäu
a) Pth
b) P sao cho vöøa beàn, vöøa oån ñònh.
c) Heä soá an toaøn veà oån ñònh.
Soá thöù
töï Teân
Thöïc hieän
coâng coâng vieäc
vieäc
(1) (2) (3)
Vôùi theùp chöõ I soá hieäu N o 22a thì theo baûng veà thoâng
soá cuûa tieát dieän (xem phuï luc, ta coù:
J x = 2790cm4 ; ix = 9, 22cm ; J y = 206cm4 ; iy = 2, 50cm
A = 32, 8cm2
Coät AB ñöôïc ngaøm ôû ñaàu A vaø töï do ôû ñaàu B neân heä
1 Tính λ soá = 2. Baùn kính quaùn tính nhoû nhaát cuûa tieát dieän
ngang laø:
i = imin = iy = 2, 50mm
Ñoä maûnh cuûa coät AB laø:

µl 2 ⋅ 1, 1
λ= = = 88
imin 2, 5.10−2
Kieåm tra Vì ñoä maûnh cuûa thanh

ñieàu kieän π2 E π2 ⋅ 200.103
λ = 88 ≥ = = 87, 6
2 aùp duïng σtl 257
coâng thöùc Suy ra thanh laøm vieäc trong mieàn ñaøn hoài cuûa vaät
Euler lieäu neân ta söû duïng ñöôïc coâng thöùc Euler.
Theo coâng thöùc Euler ta coù:
ÖÙng suaát tôùi haïn cuûa coät laø:
π2 ⋅ E π2 ⋅ 299 ⋅ 109
σth = 2
= = 254, 900 MPa
λ ( 88)2
Xaùc ñònh
3 Pth
< [ σ] = 275 MPa
Löïc tôùi haïn cuûa coät AB (giaù trò lyù thuyeát lôùn nhaát
cuûa löïc neùn P) laø:
Pth = σth ⋅ A = 254, 900 ⋅ 32, 8 ⋅ 10−4 = 0, 8361MN
Trong thöïc teá, ñeå ñaûm baûo vöøa ñoä beàn, vöøa ñoä oån
ñònh, öùng suaát trong coät ñöôïc xaùc ñònh theo coâng
Xaùc ñònh
thöùc sau:
P theo
P
ñieàu kieän σ= ≤ [σ]
4 ϕ⋅ A
vöøa beàn, Trong ñoù: ϕ laø heä soá uoán doïc coù giaù trò phuï thuoäc
vöøa oån
vaøo ñoä maûnh vaø loaïi vaät lieäu.
ñinh
Tra baûng 9.3, ta coù:
λ = 80 → ϕ = 0, 67
λ = 100 → ϕ = 0, 5
0, 67 − 0, 5
Vôùi λ = 88 , ta coù: ϕ = 0, 5 + ⋅ (100 − 88 )
100 − 80
= 0, 5 + 0, 0085 ⋅ 12 = 0, 602
Giaù trò cho pheùp cuûa löïc neùn P laø:
P ≤ ϕ [ σ] A = 0, 602 ⋅ 275 ⋅ 32, 8 ⋅ 10−4 = 0, 5430 MN
c) Xaùc
ñònh heä Heä soá an toaøn veà oån ñònh:
5 soá an P
noâñ = th =
0, 8361
= 1, 5398
toaøn oån P 0, 5430
ñònh
9.4. Cho moät keát caáu nhö treân hình B.1a goàm hai thanh ñöôïc noái vôùi nhau bôûi
caùc khôùp baûn leà. Haõy xaùc ñònh giaù trò lôùn nhaát cuûa löïc P coù theå taùc duïng. Cho
bieát:
- Thanh AB coù tieát dieän hình troøn, ñöôøng kính d = 32mm; E AB = 70GPa ;
[ σ] AB = 105MPa .
- Thanh BC coù tieát dieän hình chöõ nhaät 22mm × 36mm ; EBC = 200GPa ;
[ σ]BC = 160MPa .

Cho: sô ñoà löïc cô heä, kích thöôùc tieát dieän, cô tính vaät lieäu
Yeâu caàu: Xaùc ñònh Pmax
Hình B.1

Thöïc hieän
1 Phaân tích cô Döôùi taùc duïng cuûa löïc P caùc thanh AB, BC
heä, xaùc ñònh chæ chòu keùo neùn doïc truïc, laàn löôït ñöôïc kyù
noäi löïc trong hieäu laø PAB , PBC . Ñieàu kieän caân baèng cuûa cô
caùc thanh uur uur
heä: P = P AB + P BC
uur
Theo hình (H.8.1b), ta coù:

- Thanh AB chòu keùo vôùi löïc keùo:
PAB = P ⋅ cos 60o (B.1)
- Thanh BC chòu löïc neùn:
PBC = P ⋅ cos 30o (B.2)
Ñieàu kieän beàn cuûa thanh AB cho ta:
 πd2  π ⋅ 322
( PAB )max =   [ σ] AB = ⋅ 105 ⋅ 106 = 84, 4460 KN
 4  4
Töø (B.1) ta suy ra giaù trò P lôùn nhaát ñeå thanh
Xaùc ñònh Pmax
AB ñuû beàn laø:
( PAB )max 84, 4460
P1 = = = 168, 8920 KN (B.3)
cos 60o 0, 5
Thanh BC chòu neùn, coù tieát dieän hình chöõ

nhaät neân:
2 - Dieän tích maët caét ngang:
A = 22 × 36 = 792mm2
- Moâmen quaùn tính nhoû nhaát cuûa tieát dieän:
Xaùc ñònh ñoä 1
Jmin = .36.223 = 31944 mm4
2
maûnh λ Jmin 31944
⇒ imin = = = 6, 351mm
A 792
Thanh BC coù lieân keát ôû hai ñaàu neân µ =1
Ñoä maûnh cuûa thanh BC
µl 1 ⋅ 1, 2 cos 30o 1 ⋅ 1, 2 ⋅ ( 3 / 2 )
λ= = = = 163, 63
imin 6, 351 6, 351 ⋅ 10−3
Vì ñoä maûnh cuûa thanh:
π2 ⋅ E π2 ⋅ 200 ⋅ 103
λ = 163 ≥ = = 111, 07
[ σ]BC 160
Suy ra thanh laøm vieäc trong mieàn ñaøn hoài

Kieåm tra ñieàu cuûa vaät lieäu neân ta söû duïng ñöôïc coâng thöùc
kieän söû duïng Euler.
coâng thöùc Theo coâng thöùc Euler ta coù:
Euler - ÖÙng suaát tôùi haïn trong thanh, töø coâng thöùc
(9.24), xaùc ñònh nhö sau:
π2 E π2 ⋅ 200 ⋅ 103
σth = = = 73, 7231kN / m2
λ2 (163, 63)2
- Löïc tôùi haïn cuûa thanh:
( PBC )max = Pth = σth ⋅ A = 73, 7231 ⋅ 103 ⋅ 792 ⋅ 10−6
= 58, 3887kN
Töø (B.2) ta suy ra giaù trò lôùn nhaát cuûa P ñeå
thanh BC oån ñònh
(P ) 58, 3887
laø: P2 = BC max
o
= = 67, 4215kN (B.4)
cos 30 3/2
So saùnh (B.3), (B.4), ta thaáy giaù trò lôùn nhaát
cuûa P coù theå taùc duïng
laø: Pmax = min ( P1 , P2 ) = 67, 4215kN
9.5. Moät thanh ñöôïc ngaøm ôû hai ñaàu nhö treân hình B.1. ÔÛ nhieät ñoä 20 o C ,
trong thanh khoâng toàn taïi caùc noäi löïc. Thanh laøm baèng theùp CT5 coù tieát dieän
hình chöõ nhaät 80mm × 60mm , E = 200GPa , [ σ] = 250MPa vaø heä soá giaõn nôû
nhieät α = 19 ⋅ 10−6 / o C . Haõy xaùc ñònh ñoä taêng nhieät ñoä lôùn nhaát maø thanh coù
khaû naêng chòu ñöôïc theo hai caùch:
a) Tính toaùn theo lyù thuyeát,
b) Tính toaùn theo thöïc nghieäm.
Hình B.1
Cho: sô ñoà cô heä, cô tính vaät lieäu, kích thöôùc tieát dieän vaø heä soá giaõn nôû
nhieät
Yeâu caàu: Xaùc ñònh ∆Tmax theo:
- Tính toaùn theo lyù thuyeát.
- Tính toaùn theo thöïc nghieäm
Soá thöù töï
coâng vieäc
(1) (2) (3)
Thanh coù tieát dieän hình chöõ nhaät nhö treân
hình B.1 coù:
A = 80 ⋅ 60 = 4800mm2
1 3
Jmin = J z = ⋅ 80 ⋅ ( 60 ) = 1, 44 ⋅ 106 mm4
12
1 Xaùc ñònh λ
imin =
Jmin
=
1, 44 ⋅ 106
= 17, 32mm
A 4800
Thanh bò ngaøm ôû 2 ñaàu neân heä soá µ = 0, 5 .
- Ñoä maûnh cuûa
thanh: λ = µl
=
0, 5 ⋅ 3, 0
= 86, 61
imin 17, 32 ⋅ 10−3
Goïi P laø löïc neùn doïc truïc cuûa thanh,

∆T laø ñoä taêng nhieät ñoä trong thanh.
Phöông trình töông thích veà bieán daïng
2 Xaùc ñònh ∆Tmax cuûa thanh cho ta:
1  P
εx =  −  + α ⋅ ∆T = 0 (B.1)
E A
⇒ P = α.E.∆T. A (B.2)
Löïc tôùi haïn cuûa thanh laø:
π2 ⋅ E
Pth = ⋅A (B.3)
λ2
Ñieàu kieän ñeå thanh oån ñònh laø:
P ≤ Pth (B.4)
Tính toaùn theo Töø (B.2), (B.3) vaø (B.4), ta coù:
2a π2 ⋅ E
lyù thuyeát α.E.∆T. A ≤ ⋅A (B.5)
λ2
π2
⇒ ∆T ≤ 2
(B.6)
λ ⋅α
π2
⇒ ∆T ≤ = 69, 25o C
86, 61 ⋅ 19.10−6
2
ÔÛ traïng thaùi tôùi haïn, ta coù:

P
σ= = α.E.∆T
A
= 19.10−6.200.109.69, 25 = 263, 15 MPa
Vì σ > [σ] = 250MPa , do vaäy ta phaûi kieåm
tra laïi ∆T lôùn nhaát cho pheùp phaûi thoûa
maõn ñieàu kieän:
σ=
P
= α ⋅ E ⋅ ∆Tmax ≤ [ σ] (B.8)
A
Suy ra ñoä taêng nhieät ñoä lôùn nhaát maø
thanh coù theå chòu ñöôïc (tính theo lyù
thuyeát) laø:
[ ]
( ∆T )max = σ = 250.106
= 65, 8o C
α.E 19.10−6 ⋅ 200.109
Vôùi theùp CT5, tra baûng ta coù:
λ = 80 → ϕ = 0, 67
λ = 100 → ϕ = 0, 5
Vaäy vôùi λ = 86, 61 , ta coù:
100 − 86, 61
ϕ = 0, 5 + ( 0, 67 − 0, 5)
100 − 80
= 0, 5 + 0, 669.0, 17 = 0, 6138
ÖÙng suaát trong thanh phaûi thoûa maõn ñieàu
Tính toaùn theo
2b kieän:
thöïc nghieäm
σ=
P
=
α.E.∆T. A
≤ [σ] (B.9)
ϕ. A ϕ. A
ϕ.[ σ]
⇒ ∆T ≤ (B.10)
α.E
Ñoä taêng nhieät ñoä lôùn nhaát maø thanh coù
theå chòu ñöôïc (tính theo thöïc nghieäm):
[ ] 6
( ∆T )max = ϕ σ = 0, 6138.250.10 = 40, 38o C
α.E 19.10−6.200.109
9.6. Cho moät daàm theùp chöõ I soá hieäu No 18 daøi 3m chòu taùc duïng cuûa taûi troïng
ñeàu q = 15 KN/m vaø moät löïc doïc P = 100 KN nhö treân hình B.1. Bieát raèng
E = 2.104 KN / cm2 , σ ch = 24 KN/cm 2 . Haõy xaùc ñònh:
a) Ñoä voõng lôùn nhaát cuûa daàm.

b) Moâmen uoán lôùn nhaát trong daàm.
c) ÖÙng suaát neùn lôùn nhaát trong daàm.
d) Heä soá an toaøn veà taûi troïng n cuûa daàm.
e) Heä soá an toaøn veà oån ñònh noâñ cuûa daàm.

Cho: sô ñoà löïc cô heä, tieát dieän maët caét ngang, cô tính vaät lieäu
- Ñoä voõng lôùn nhaát cuûa daàm
- Moâmen uoán lôùn nhaát trong daàm.
- ÖÙng suaát neùn lôùn nhaát trong daàm.
- Heä soá an toaøn veà taûi troïng n cuûa daàm.
- Heä soá an toaøn veà oån ñònh noâñ cuûa daàm.
Hình B.1

Thöïc hieän
(1) (2) (3)
Heä löïc hoaït ñoäng bao goàm löïc phaân boá q vaø
löïc taäp trung P, caùc löïc naøy coù ñöôøng taùc duïng
Phaân tích cô
1 theo phöông vuoâng goùc vaø phöông doïc truïc
heä
cuûa daàm. Do ñoù daàm seõ chòu uoán ngang vaø uoán
doïc ñoàng thôøi trong maët phaúng yz.
Tra baûng vôùi theùp chöõ I soá hieäu No 18 (phu5
luïc), ta coù:
Caùc soá lieäu J x = 1290cm4 ; Wx = 143cm3 ; ix = 7, 42cm ;
2
veà maët caét
A = 23, 3cm2 ;
J y = 82, 6cm 4
; Wy = 18, 4 cm 3
; iy = 1, 88cm .
- Löïc tôùi haïn xaùc ñònh trong maët phaúng uoán yz
laø:
Xaùc ñònh π2 .E.J x π2 .2.104.1290
Pth = = 1420KN
Pth vaø heä soá
=
( µl )2 (1.300)2
3
khuyeách ñaïi - Heä soá khueách ñaïi cuûa daàm, coâng thöùc (9.38):
koâñ 1 1
K oâñ = = = 1, 0758
P 100
1− 1−
Pth 1420
- Ñoä voõng lôùn nhaát cuûa daàm chæ do taûi troïng
ñeàu q = const = 15KN/m (P = 0) gaây ra:
Xaùc ñònh ñoä
5 ql4 5.0, 15.3004
voõng lôùn y*max = ⋅ =
384 EJ x 384.2.104.1290
= 0, 6132cm
nhaát cuûa
- Ñoä voõng lôùn nhaát cuûa daàm chòu uoán ngang vaø
daàm
uoán doïc ñoàng thôøi laø:
ymax = y*max .K oâñ = 0, 6132.1, 0758 = 0, 6597 cm
- Moâmen uoán lôùn nhaát trong daàm chæ do taûi

troïng ñeàu q = const = 15KN/m (P = 0) gaây ra:
ql2 0, 15.3002
Xaùc ñònh *
Mmax =
8
=
8
= 1687, 5 KN .cm
moâmen uoán - Moâmen uoán lôùn nhaát trong daàm chòu uoán
lôùn nhaát ngang vaø uoán doïc ñoàng thôøi, coâng thöùc (9.37)
laø:
*
Mmax =Mmax ⋅ K oâñ = 1687, 5.1, 0758 = 1815, 4125KN .cm
Xaùc ñònh ÖÙng suaát neùn lôùn nhaát trong daàm chòu uoán
öùng suaát ngang vaø uoán doïc ñoàng thôøi laø:
P Mmax 100 1815, 4125
neùn lôùn nhaát max σ z =
A
+
Wx
=
23, 3
+
143
= 16, 987 KN / cm2
Goïi heä soá an toaøn veà taûi troïng cuûa daàm laø n.
ÔÛ traïng thaùi tôùi haïn, töø coâng thöùc (9.40), ta coù:
*
n.P n.Mmax
+ = σch
A  nP 
w x 1 − 
 Pth 
n.100 n.1687, 5
⇒ + = 24
23, 3  n.100 
143  1 − 
 1420 
Xaùc ñònh heä ⇒ 4, 2918n +
16756, 993.n
= 24
1420 − 100n
soá an toaøn
Vôùi 1420 − 100n ≠ 0 , töùc laø n ≠ 14, 2 , ta coù:
veà taûi troïng 2
6094, 356.n − 429, 18n + 16756, 993n = 34080 − 2400n
cuûa daàm
⇒ 429, 18n2 − 25251, 349n + 34080 = 0
⇒ n2 − 58, 8362n + 79, 4072 = 0
⇒ n1 = 1, 3821 ; n2 = 57, 4541
Nghieäm n2 = 57, 4541 khoâng coù yù nghóa vì khi n =
14,2 töùc nhoû hôn n2 thì max σ z → ∞
Vaäy heä soá an toaøn veà taûi troïng cuûa daàm laø:
n = n1 = 1, 3821
Vôùi sô ñoà nhö hình B.1, daàm coù

Jmin = J y = 82, 6cm4 . Do vaäy daàm seõ maát oån ñònh
trong maët phaúng xz, maët phaúng coù ñoä cöùng beù
nhaát.
Xaùc ñònh heä Löïc tôùi haïn cuûa daàm veà oån ñònh theo coâng
soá an toaøn thöùc Euler laø:
veà oån ñònh π2 .E.Jmin π2 .2.102.82, 6
Pth = 2
= = 181, 1621KN
( µl ) (1.300 )2
Heä soá an toaøn veà oån ñònh cuûa daàm:

Pth 181, 1621
noâñ = = = 1, 8116
p 100
Chuù yù:
- Trong tính toaùn uoán doïc vaø uoán ngang ñoàng thôøi, löïc tôùi haïn Pth ñöôïc
tính toaùn trong maët phaúng uoán ngang.
- Trong tính toaùn oån ñònh chæ rieâng uoán doïc thì löïc tôùi haïn Pth ñöôïc tính
toaùn trong maët phaúng coù ñoä cöùng nhoû nhaát.
PHẦN C
Chöông 10
TRUYEÀN ÑOÄNG ÑAI
10.1 KHAÙI NIEÄM CHUNG

Truyeàn ñoäng ñai laø moät kieåu truyeàn ñoäng phoå bieán trong ngaønh cô khí.
Veà cô baûn, boä truyeàn naøy goàm hai baùnh ñai - baùnh daãn vaø baùnh bò daãn - vaø
moät voøng ñai maéc caêng treân hai baùnh. Cô naêng ñöôïc truyeàn daãn nhôø ma saùt
giöõa ñai vaø baùnh ñai.
10.1.1 Phaân loaïi vaø öu nhöôïc ñieåm
Hình 10.1
Truyeàn ñoäng ñai coù theå boá trí theo kieåu thöôøng (H.10.1a), cheùo
(H.10.1b), nöûa cheùo (H.10.1c) vaø kieåu goùc (H.10.1d).
Trong quaù trình laøm vieäc ñai bò daõn ra, do ñoù coù theå duøng caùc bieän phaùp
ñieàu chænh ñeå taêng söùc caêng ñai: duøng baùnh caêng ñai hay thay ñoåi khoaûng
caùch truïc A (H.10.1e)
Öu ñieåm:
- Khoaûng caùch truïc khaù lôùn.
- Laøm vieäc eâm (vaät lieäu ñai coù tính ñaøn hoài).
- Giöõ an toaøn cho maùy khi quaù taûi (luùc ñoù ñai tröôït trôn hoaøn toaøn).
- Giaù thaønh reû, keát caáu ñôn giaûn, deã söû duïng.
Nhöôïc ñieåm:
- Kích thöôùc boä truyeàn lôùn
- Trong quaù trình truyeàn ñoäng coù hieän töôïng tröôït ñaøn hoài neân hieäu suaát
thaáp.
- Löïc taùc duïng leân truïc khaù lôùn.
- Tuoåi thoï thaáp khi laøm vieäc vôùi vaän toác lôùn.
Boä truyeàn ñai thöôøng duøng ñeå truyeàn coâng suaát khoaûng (0,3 ÷ 50)kW,
vaän toác (5 ÷ 30)m/s
Tyû soá truyeàn vôùi ñai deït: i ≤ 5
Tyû soá truyeàn vôùi ñai thang: i ≤ 10
10.1.2 Caùc loaïi ñai
1- Yeâu caàu cuûa vaät lieäu laøm ñai
- Ñuû ñoä beàn vaø ñoä beàn moøn.
- Heä soá ma saùt töông ñoái lôùn ñeå giaûm löïc caêng ñai.
- Moâñun ñaøn hoài nhoû ñeå öùng suaát uoán σu sinh ra khi ñai voøng quanh baùnh
ñai khoâng lôùn.
Vaät lieäu da ñaùp öùng ñaày ñuû caùc yeâu caàu treân, nhöng giaù thaønh ñaét vaø
khoâng duøng ñöôïc trong moâi tröôøng axít vaø aåm öôùt (ít duøng).
Vaät lieäu vaûi vaø len coù khaû naêng chòu taûi keùm neân ít phoå bieán.
Hieän nay ñai vaûi - cao su ñöôïc söû duïng roäng raõi, vì coù söùc beàn lôùn vaø tính
ñaøn hoài cao, ít bò aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä vaø ñoä aåm. Tuy nhieân ñai vaûi cao su
khoâng beàn trong moâi tröôøng daàu, khoâng chòu ñöôïc taûi troïng va ñaäp vaø moøn
nhanh trong truyeàn ñoäng cheùo.
Trong töông lai, ñai laøm baèng chaát deûo seõ ñöôïc öùng duïng roäng raõi, vì coù söùc
beàn, moâñun ñaøn hoài lôùn, tuoåi thoï cao, khaû naêng chòu quaù taûi lôùn.
2- Caùc loaïi ñai
a) Ñai deït
Ñöôïc cheá taïo thaønh baêng daøi, khi duøng phaûi noái ñai ñeå thích hôïp vôùi
khoaûng caùch truïc ñaõ tính toaùn cuûa boä truyeàn. Chaát löôïng moái noái coù aûnh höôûng
lôùn ñeán söï laøm vieäc cuûa boä truyeàn. Vì theá yeâu caàu cuûa moái noái:
- Ñaït söùc beàn ñeàu giöõa ñaàu noái vaø tieát dieän nguyeân ñoái vôùi ñai, coù theå
noái vaø phuïc hoài moái noái nhanh.
- Khoái löôïng, beà daøy vaø ñoä cöùng moái noái phaûi nhoû ñeå traùnh sinh taûi troïng
ñoäng.
b) Ñai hình thang
Coù tieát dieän ngang laø moät hình
thang caân. Khaùc vôùi ñai deït, beà maët
laøm vieäc cuûa ñai thang laø hai maët beân.
Do taùc duïng cheâm cuûa ñai thang neân
noù coù heä soá ma saùt lôùn (gaàn baèng ba
laàn heä soá ma saùt cuûa ñai phaúng töông
ñöông, vì theá coù theå giaûm löïc caêng Hình 10.2
ñai.
Tuy nhieân do chieàu cao daây ñai lôùn neân aûnh höôûng xaáu ñeán söùc beàn uoán.
Thöôøng caùc thoâng soá veà tieát dieän cuûa ñai deït, ñai thang vaø chieàu daøi cuûa
daây ñai thang ñöôïc tieâu chuaån hoùa (tham khaûo caùc soå tay thieát keá cô khí). Do
ñoù khi thieát keá phaûi choïn tieáât dieän ñai theo tieâu chuaån.
10.2 NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN CUÛA LYÙ THUYEÁT TRUYEÀN ÑOÄNG ÑAI
10.2.1 Quan heä giöõa caùc thoâng soá hình hoïc cuûa boä truyeàn
Hình 10.3a
D1, D2 - ñöôøng kính tính toaùn baùnh daãn vaø baùnh bò daãn;
A - khoaûng caùch giöõa 2 truïc;
α1 , α2 - goùc oâm cuûa ñai treân baùnh nhoû vaø baùnh lôùn;
γ - goùc giöõa 2 nhaùnh daây (γ = 2β);
i= D2/D1 - tyû soá truyeàn.
1- Tính goùc oâm α1
α1 = π - 2β, rad
D2 − D1
Thöïc teá: β ≤ 15° neân : β ≈ sinβ = , rad
1A
D2 − D1 D ( i − 1)
⇒ α1 = π − = π− 1 , rad (10.1)
A A
D1 ( i − 1)
Hay: α = 180o − .57o , ñoä
A
α1 quyeát ñònh khaû naêng taûi cuûa boä truyeàn neân khi thieát keá phaûi ñaûm baûo
ñuû lôùn.
Ñoái vôùi ñai deït: α1 ≥ 150°
Ñoái vôùi ñai thang: α1 ≥ 120°
2- Tính chieàu daøi ñai L
D1 D D D
L = 2 A.cos β + .α1 + 2 = 2 A.cos β + 1 ( π − 2β ) + 2 ( π + 2β )
2 2 2 2
π
= 2 A.cos β + ( D1 + D2 ) + β ( D1 − D2 )
2
vôùi α1, α2, β tính baèng radian.
Khai trieån haøm cosin:
1 2 1 4 1 6
cos β = 1 − .β + .β − .β ...
2! 4! 6!
D2 − D1
Vì β nhoû neân ta chæ laáy 2 soá haïng ñaàu, luùc ñoù: (chuù yù: β ≈ )
2A
2
π (D − D )
L = 2A + ( D2 + D1 ) + 2 1 (10.2)
2 4A
Neáu chieàu daøi L ñaõ bieát ta tính khoaûng caùch truïc:

2 2
2 L − π ( D2 + D1 ) +  2 L − π( D2 + D1 ) − 8 ( D2 − D1 )
A= (10.3)
8
10.2.2 Tính löïc taùc duïng leân ñai
Ñeå taïo löïc ma saùt giöõa ñai vaø baùnh ñai, caàn phaûi caêng ñai. Goïi So laø löïc
caêng ban ñaàu (khi boä truyeàn ñai chöa laøm vieäc)
Khi taùc duïng vaøo baùnh daãn moâmen xoaén M1 (boä truyeàn laøm vieäc), treân
nhaùnh daãn löïc taêng leân laø S1 vaø treân nhaùnh bò daãn löïc giaûm xuoáng coøn S2 . Ta
coù heä thöùc:
D1
M1 = (S1 - S2 )
2
2M1
hay: S1 − S2 = = P : löïc voøng (10.4)
D1
Neáu bieát coâng suaát N (kW) cuûa boä truyeàn vaø vaän toác ñai V (m/s) thì:
1000. N
P= , (N) (10.5)
V
Theo Euler, ta coù heä thöùc:

S1 = S2 . efα (10.6)
α - goùc oâm cuûa ñai treân baùnh ñai, rad
f - heä soá ma saùt
Quan heä giöõa S1 , S2 , So vôùi P:

ef α  (10.7)
S1 = P.
ef α − 1  P
 S1 = So +
1  2
S2 = P. f α ⇒ (10.8)
e −1  P
S2 = So −
P  e f α + 1  2
So = .  f α  (10.9)
2  e − 1  
Khi f = fmax , töø (10.9) ta tìm ñöôïc söùc caêng ban ñaàu nhoû nhaát Somin caàn
thieát ñeå truyeàn löïc voøng P. Khi So < Somin: ñai bò tröôït trôn. Vôùi So nhaát ñònh,
neáu taêng f vaø α thì khaû naêng taûi cuûa boä truyeàn taêng.
10.2.3 ÖÙng suaát trong ñai
+ ÖÙùng suaát do löïc ly taâm SV gaây ra:
SV
σV = , vôùi F: tieát dieän daây ñai (10.10)
F
+ ÖÙng suaát caêng ban ñaàu do löïc caêng So gaây ra:

So
σo = (10.11)
F
Ñeå löïc ma saùt ñuû cho boä truyeàn ñai laøm vieäc, trong kyõ thuaät quy ñònh:
Ñoái vôùi ñai deït: σo = (1.8 ÷ 2) N/mm2
Ñoái vôùi ñai thang: σo = (1.5 ÷ 1.7) N/mm2
+ ÖÙng suaát treân nhaùnh daãn do S1 gaây ra:
S1 So 2 P σp
σ1 = = + = σo + (10.12)
F F 2F 2
P
trong ñoù: σ p = - öùng suaát coù ích.
F
+ ÖÙng suaát treân nhaùnh bò daãn do S2 gaây ra:
S2 So P σp
σ2 = = − = σo − (10.13)
F F 2F 2
+ Khi ñai voøng qua baùnh ñai coøn xuaát hieän öùng suaát uoán theo ñònh luaät
Huùc:
σu = ε . E
E - moâñun ñaøn hoài cuûa vaät lieäu ñai;
y
ε - ñoä daõn daøi töông ñoái cuûa thôù ngang ngoaøi cuøng: ε =
ρ
d
vôùi y = - khoaûng caùch töø thôù ngoaøi cuøng ñeán thôù trung hoøa;
2
D
ρ - baùn kính cong thôù trung hoøa cuûa ñai, ρ ≈
2
δ
Do ñoù: σu = .E (10.14)
D
Hình 10.3b
Vì D1 < D2 ⇒ σu1 > σu2

ÖÙng suaát toång treân ñai ñöôïc bieåu dieãn treân hình 10.4. Treân nhaùnh daãn
cuûa ñai luùc ñai vaøo baùnh nhoû, ta coù öùng suaát lôùn nhaát:
σp δ
σ max = σ1 + σu1 + σv = σ o + + E + σv (10.15)
2 D1
Giaù trò naøy ñöôïc duøng trong tính toaùn ñai theo söùc beàn moûi.
Hình 10.4
10.2.4 Söï tröôït cuûa ñai

Theo Jukovxki coù 2 daïng tröôït cuûa ñai treân baùnh ñai:
- Tröôït ñaøn hoài, luoân xaûy ra khi ñai chòu taûi.
- Tröôït trôn chæ xaûy ra khi boä truyeàn quaù taûi.
Khi boä truyeàn ñai ñang laøm vieäc, löïc keùo beân nhaùnh daãn lôùn hôn löïc keùo
beân nhaùnh bò daãn laø P. Löïc P seõ laøm öùng suaát phaân boá treân daây ñai (ñoaïn oâm
baùnh ñai) thay ñoåi, do ñoù ñoaïn daây ñai naøy bieán daïng khoâng ñeàu gaây ra söï
tröôït treân baùnh ñai goïi laø tröôït ñaøn hoài. Cung tröôït ñaøn hoài naèm ôû phía nhaùnh
ra khoûi baùnh ñai. Treân hình 10.4, cung tröôït ñaøn hoài α c1 treân baùnh daãn 1 vaø
α c2 treân baùnh bò daãn 2.
Vì coù hieän töôïng tröôït ñaøn hoài neân vaän toác daøi cuûa baùnh ñai khaùc vôùi vaän
toác daøi treân daây ñai, hieäu suaát truyeàn ñoäng η thaáp. Tyû soá truyeàn thöïc teá:
D2 v −v
itt = , vôùi ξ = ( 0, 01 ÷ 0, 02 ) : heä soá tröôït ( ξ = 1 2 ) .
D1 (1 − ξ ) v1
10.2.5 Ñöôøng cong tröôït vaø ñöôøng cong hieäu suaát

Khaû naêng taûi cuûa boä truyeàn ñai ñöôïc ñaëc tröng baèng ñöôøng cong tröôït vaø
ñöôøng cong hieäu suaát. Caùc ñoà thò naøy ñöôïc xaây döïng theo keát quaû thí nghieäm
caùc loaïi ñai vaø vaät lieäu ñai (H.10.5).
Hình 10.5
V1 − V2
Truïc tung ghi heä soá tröôït: ξ= × 100%. (10.16)
V1
Vaø hieäu suaát: η%
P σp
Truïc hoaønh ghi heä soá keùo: ϕ= = (10.17)
2So 2σ o
Ñöôøng cong bieåu dieãn quan heä giöõa ξ vaø ϕ goïi laø ñöôøng cong tröôït.
Trong khoaûng 0 ≤ ϕ ≤ ϕo , ξ taêng theo tyû leä baäc nhaát, luùc naøy ôû boä truyeàn chæ
coù tröôït ñaøn hoài. Khi ϕ > ϕo seõ coù tröôït trôn töøng phaàn, heä soá ξ taêng khaùc quy
luaät baäc 1. Vaø ϕ > ϕmax thì xaûy ra tröôït trôn toaøn phaàn, luùc naøy hieäu suaát boä
truyeàn η = 0.
ÔÛ ñöôøng cong hieäu suaát, ban ñaàu v taêng theo ϕ (vì coâng suaát toån thaát
trong caùc oå truïc giaûm töông ñoái so vôùi coâng suaát coù ích). η max khi ϕ = ϕo ,
phaàn toån thaát coâng suaát trong khoaûng naøy chuû yeáu do noäi ma saùt trong daây ñai
(do ñoù khi baùnh ñai caøng nhoû hieäu suaát caøng giaûm).
Khi ϕ > ϕo , hieäu suaát ôû boä truyeàn giaûm nhanh do ñai tröôït nhieàu.
10.2.6 Vaän toác vaø tyû soá truyeàn
Vì coù tröôït neân V2 < V1 : V2 = V1 (1 − ξ ) (10.18)
π. D1 .n1 π. D2 .n2
trong ñoù: V1 = ; V2 =
60.1000 60.1000
n D2
Tyû soá truyeàn: i= 1 = (10.19)
n2 D1 (1 − ξ )
Trong caùc pheùp tính gaàn ñuùng coù theå boû qua heä soá tröôït, neân:
n1 D2
i= = (10.20)
n2 D1
10.3 TÍNH TRUYEÀN ÑOÄNG ÑAI

Thieát keá truyeàn ñoäng ñai laø xaùc ñònh kích thöôùc boä truyeàn theo caùc ñieàu
kieän laøm vieäc cuûa noù. Thöôøng thieát keá boä truyeàn ñai theo khaû naêng keùo vaø
nghieäm theo ñoä beàn laâu.
1- Tính ñai theo khaû naêng keùo
Phöông phaùp tính naøy döïa treân cô sôû cuûa ñoà thò ñöôøng cong tröôït khi
ϕ ≤ ϕo . Ñai chæ xaûy ra hieän töôïng tröôït ñaøn hoài, do ñoù taûi troïng coù ích cuûa boä
truyeàn khoâng ñöôïc vöôït quaù taûi troïng coù ích cho pheùp [ Po ] :
[ Po ] = 2.ϕo .So
Goïi σ p  - öùng suaát coù ích cho pheùp, ta coù:
o
[P ]
σ p  = o = 2σ o ϕo (10.21)
o F
Qua (10.21) ta thaáy σ o seõ quyeát ñònh khaû naêng taûi cuûa boä truyeàn, neáu σ o
quaù lôùn thì ñai choùng bò daõn vaø mau hoûng.
δ
Ngoaøi ra, baèng thí nghieäm ta thaáy raèng ϕo phuï thuoäc neân σ p  cuõng
D o
δ
phuï thuoäc vaø ñöôïc xaùc ñònh baèng coâng thöùc:
D
δ
σ p  = 2σ oϕ o = a − w. (10.22)
o D
Trò soá a vaø w xaùc ñònh qua thí nghieäm, vì ñieàu kieän thí nghieäm khaùc vôùi
ñieàu kieän thöïc teá neân öùng suaát coù ích cho pheùp thöïc teá seõ xaùc ñònh theo coâng
thöùc: σ p  =  σ p  .C (10.23)
o
Giaù trò cuûa σ p  cuûa ñai deït, α1 = 180o , v = 10 m/s taûi troïng eâm (baûng
o
10.1).
Baûng 10.1
Loaïi ñai  2
 σp  o N / mm  δ / D1
Ñai vaûi cao su 2,45 – 9,81 δ / D1 ≤ 1/ 40
Ñai vaûi 2,06 – 14,7 δ / D1 ≤ 1/ 30
Giaù trò cuûa σ p  cuûa ñai thang, α = 180 , v = 10 m/s taûi troïng eâm (baûng
o
o
10.2).
Baûng 10.2
2
Ñöôøn [σp]o , N/mm Ñöôøng [σp]o , N/mm2
g Loaïi vôùi vôùi kính Loaïi vôùi vôùi
kính ñai σ= σ= baùnh ñai σ= σ = 1.47
baùnh 1.18 1.47 nhoû 1.18 N/mm2
nhoû N/mm2 N/mm2 D1 N/mm2
D1 (mm)
(mm)
71 1,42 1,59 320 1,48 1,64
80 0 1,54 1,71 360 Γ 1,69 1,89
≥ 90 1,62 1,82 400 1,87 2,12
100 1,48 1,64 ≥ 450 1,88 2,20
112 A 1,58 1,76 500 1,48 1,64
≥125 1,67 1,87 560 1,69 1,89
140 1,48 1,64 ≥ 630 1,88 2,20
160 1,64 1,84 800 1,48 1,64
≥ 180 1,71 2,01 900 E 1,70 1,91
200 1,48 1,64 ≥ 1000 1,88 2,20
224 1,66 1,85
B
250 1,80 2,03
≥ 280 1,87 2,20
Ñoái vôùi ñai deït: C = Ct .Cα .Cv .Cb
Ñoái vôùi ñai thang: C = Ct .Cα .Cv
trong ñoù: Ct - heä soá noùi leân aûnh höôûng cuûa cheá ñoä taûi troïng ñeán tuoåi thoï cuûa boä
truyeàn (baûng 10.3)
Baûng 10.3
Taûi troïng eâm. Taûi troïng rung Taûi troïng rung Coù va ñaäp.
Ñaëc tính taûi
Giaù trò môû ñoäng nheï. ñoäng. Giaù trò môû

maùy baèng Giaù trò môû maùy Giaù trò môû maùy maùy baèng
120% giaù trò baèng 150% giaù trò baèng 200% giaù 300% giaù trò
ñònh möùc ñònh möùc. trò ñònh möùc. ñònh möùc.
Ct 1,0 0,9 0,8 0,7
Cα - heä soá aûnh höôûng cuûa goùc oâm (baûng 10.4)
Baûng 10.4
Goùc oâm baùnh nhoû,
180 170 160 150 140 130 120
α1°
Ñai deït 1,0 0,97 0,94 0,91 - - -
Ñai thang 1,00 0,98 0,95 0,92 0,89 0,86 0,83
Cv - heä soá aûnh höôûng cuûa vaän toác.

Ñoái vôùi ñoä deït: Cv = 1,04 – 0,0004 V2
Ñoái vôùi ñai thang: Cv = 1,05 – 0,0005 V2
Cb - heä soá aûnh höôûng cuûa vieäc boá trí boä truyeàn
Baûng 10.5
Giaù trò cuûa goùc θ giöõa ñöôøng noái taâm 2 baùnh ñai
Kieåu truyeàn ñoäng & phöông ngang
0 ÷ 60 60 ÷ 80 80 ÷ 90
Kieåu thöôøng 1,00 0,9 0,8
Kieåu cheùo 0,9 0,8 0,7
Chuù thích: ñoái vôùi boä truyeàn ñai coù baùnh caêng ñai thì:
Cb = 1, ∀θ
Ñoái vôùi boä truyeàn ñai deït caàn xaùc ñònh δ vaø b ñeå tyû soá δ / D1 khoâng vöôït
quaù giaù trò cho pheùp. Ta choïn δ vaø tính b:
P P
F = δ.b ≥ =
 σ p  σ p  .C
o
1000. N
⇒b≥ (10.24)
V .δ. σ p  .C
o
Ñoái vôùi boä truyeàn ñai thang, vì ñaõ choïn tröôùc loaïi ñai theo coâng suaát caàn
truyeàn neân tieát dieän F ñaõ bieát. Caàn xaùc ñònh soá ñai Z:
P 1000. N
Z≥ hay Z ≥ (10.25)
 σ p  .C. F σ p  .C. F.V
o o
2- Tính ñai theo ñoä beàn laâu

Trong quaù trình laøm vieäc, caùc tieát dieän ñai laàn löôït chòu caùc öùng suaát
khaùc nhau, tuøy theo vò trí cuûa noù, seõ laøm ñöùt daàn caùc lôùp ñai vaø sau moät soá chu
kyø laøm vieäc ñai khoâng duøng ñöôïc nöõa.
Phaân tích caùc keát quaû thí nghieäm veà tuoåi thoï ñai vaø nghieân cöùu thôøi haïn
laøm vieäc cuûa ñai trong thöïc teá, ngöôøi ta thaáy ñoái vôùi vaät lieäu ñai cuõng coù theå
aùp duïng heä thöùc: σ m . N = const
N - soá voøng laøm vieäc cuûa ñai ñeán khi hoûng (tuoåi thoï);
m - soá muõ, coù giaù trò khaùc nhau ñoái vôùi töøng loaïi ñai.
Ñeå tieän cho tính toaùn, phöông trình tuoåi thoï cuûa ñai vôùi tyû soá truyeàn i =1
vaø taûi troïng oån ñònh ñöôïc vieát döôùi daïng:
N o . N o (10.26)
σ m .3600.uxT1 = σ m
trong ñoù: σ - öùng suaát lôùn nhaát trong ñai;

u = v/L - soá voøng chaïy cuûa ñai trong 1 giaây;
x - soá baùnh ñai; T1 - tuoåi thoï cuûa ñai, giôø;
No - soá chu kyø cô sôû, No = 107;
7
σ N0 - giôùi haïn cuûa ñai öùng vôùi No = 10 .
Neáu i ≠ 1 , ñieàu kieän laøm vieäc cuûa ñai nheï hôn, vì öùng suaát uoán treân baùnh
lôùn coù trò soá nhoû hôn neân tuoåi thoï taêng:
T = Ψ.T1
Heä soá Ψ phuï thuoäc vaøo i vaø loaïi ñai (tra soå tay).
Tuy nhieân do chöa coù soá lieäu ñaày ñuû vaø kinh nghieäm veà tính ñai theo ñoä
beàn laâu neân ngöôøi ta thöôøng tính ñai baèng caùch haïn cheá soá voøng chaïy cuûa ñai
trong 1 giaây.
Vôùi vaän toác laøm vieäc yeâu caàu V, ta coù theå giaûm soá voøng chaïy u baèng
caùch taêng chieàu daøi L vaø ñöông nhieân ñeå ñai laøm vieäc laâu daøi phaûi coù ñieàu
kieän:
V V
u= ≤ umax ⇒ L ≥ Lmin = (10.27)
L umax
10.4 TRÌNH TÖÏ THIEÁT KEÁ TRUYEÀN ÑOÄNG ÑAI

Ñeå thieát keá caàn bieát nhöõng soá lieäu sau:
- Coâng duïng vaø ñieàu kieän laøm vieäc cuûa boä truyeàn, loaïi ñoäng cô phaùt
ñoäng. Ñoái vôùi ñai deït coøn caàn bieát kieåu truyeàn ñoäng.
- Coâng suaát caàn truyeàn: N(kw)
- Soá voøng quay trong 1 phuùt cuûa truïc daãn vaø truïc bò daãn.
Caàn xaùc ñònh loaïi ñai, kích thöôùc ñai vaø baùnh ñai, khoaûng caùch truïc A
(cuõng coù khi cho tröôùc khoaûng caùch truïc A), chieàu daøi ñai L vaø löïc taùc duïng
leân truïc.
Ñoái vôùi ñai hình thang vì khi choïn loaïi ñai thì dieän tích ñai ñaõ ñöôïc xaùc
ñònh cho neân caàn tìm soá ñai Z.
10.4.1 Trình töï thieát keá truyeàn ñoäng ñai deït
1- Choïn loaïi ñai tuøy theo ñieàu kieän laøm vieäc
Ñoâi khi xeùt 1 soá phöông aùn vaø choïn phöông aùn coù lôïi nhaát (veà kích thöôùc,
giaù thaønh,...)
2- Xaùc ñònh ñöôøng kính baùnh ñai nhoû
Ñöôøng kính baùnh ñai nhoû coù theå xaùc ñònh theo coâng thöùc Xaveârin.
N1
D1 = (1100 ÷ 1300 ) 3 , mm (10.28)
n1
vôùi: N1 - coâng suaát treân truïc daãn, kw;

n1 - soá voøng quay trong 1 phuùt cuûa truïc daãn.
Sau ñoù kieåm nghieäm vaän toác theo ñieàu kieän:
π. D1 .n1
v= ≤ ( 25 ÷ 30 ) , m / s (10.29)
60.1000
Neáu vaän toác ñai quaù lôùn phaûi giaûm ñöôøng kính baùnh ñai.
3- Tính ñöôøng kính baùnh ñai lôùn
n1
D2 = iD1 (1 − ξ ) = . D1 (1 − ξ ) (10.30)
n2
n1
hay coù theå tính gaàn ñuùng: D2 = iD1 = . D1 (10.31)
n2
D1 vaø D2 neân quy troøn theo tieâu chuaån, thöôøng laáy D1 veà phía taêng, D2 veà phía
giaûm (vì coù xeùt ñeán ñai bò tröôït).
Sau khi quy troøn D1 vaø D2 phaûi tính laïi soá voøng quay thöïc n′2 cuûa baùnh bò
daãn trong 1 phuùt:
D1
n2′ = (1 − ξ ) .n1 (10.32)
D2
Vaø so saùnh vôùi soá voøng quay n2 yeâu caàu: neáu n′2 cheânh leäch treân
( 3 ÷ 5% ) caàn choïn laïi D1 vaø D2 ñeå n′2 bôùt khaùc n2.
4- Xaùc ñònh khoaûng caùch A vaø chieàu daøi ñai L

Chieàu daøi toái thieåu cuûa ñai (theo (10.27)):
v
Lmin = , vôùi umax = 3 ÷ 5
umax
Tính A theo Lmin (duøng coâng thöùc (10.3))

Ñoái vôùi truyeàn ñoäng thöôøng ñeå α ñuû lôùn, do ñoù A caàn thoûa ñieàu kieän:
A ≥ 2. ( D1 + D2 ) (10.33)
Neáu A tính theo Lmin khoâng thoûa (10.33), caàn taêng A ñeå:
A = 2(D1 + D2)
Vaø tính laïi L theo A (coâng thöùc (10.2)). Ñeå noái ñai, sau khi tính xong caàn
taêng theâm chieàu daøi ñai khoaûng (100 ÷ 400 ) mm tuøy theo caùch noái.
5- Tính goùc oâm α1 theo (10.1) vaø kieåm nghieäm ñieàu kieän
α1 ≥ 150o (10.34)
Neáu α1 < 150o caàn taêng A (hay duøng baùnh caêng ñai)
6- Xaùc ñònh tieát dieän ñai

δ
Choïn tröôùc chieàu daøi ñai theo tyû soá , quy troøn theo tieâu chuaån (baûng
D1
10.7).
Chieàu roäng ñai tìm theo coâng thöùc (10.24) vaø quy troøn theo tieâu chuaån
(baûng 10.6).
Baûng 10.6: Chieàu roäng tieâu chuaån cuûa caùc loaïi ñai deït (mm)
Vaûi cao su Da Deät

Sôïi
Loaïi A Loaïi B Loaïi C Ñôn Keùp Sôïi vaûi
len
20 20 20 20 - - -
25 25 25 25 - - -
30 30 30 30 - - -
- - - 35 - - -
40 40 40 40 - 40 -
45 45 - 45 - - -
50 - 50 50 - 50 -
60 - 60 60 - 60 60
(65) - (65) - - - -
70 - 70 70 - - -
75 - 75 75 - 75 75
80 80 80 80 - - -
85 - 85 85 85 - -
90 90 90 90 90 90 -
- - - 95 95 - -
100 - 100 100 100 100 100
(115) - - 115 115 115 115
(120) - - - - - -
125 - 125 125 125 - 125
150 150 150 150 150 150 150
(175) - - 175 175 175 175
200 200 200 200 200 200 200
(225) - - 225 225 225 225
250 250 250 250 250 250 250
(275) - - 275 275 - -
300 300 300 300 300 - 300
- - - - - - 350
- 375 375 - - - -
400 400 400 - - - 400
- 425 425 - - - -
450 450 450 - - - 450
500 500 500 - - - 500
(550) - - - - - -
(600) - - - - - -
388
Baûng 10.7: Chieàu daøy tieâu chuaån cuûa caùc loaïi ñai deït (mm)
Ñai αa
(theo ΓOCT
Ñai vaûi cao su (theo ΓOCT 101-54) Ñai deät
KH II
5773/176)
Loaïi A & B,
Loaïi B & B
Chieàu roäng
Chieàu roäng
(khoâng nhoû
Loaïi A, (coù
(coù lôùp loùt)

chieàu roäng
chieàu roäng
chieàu roäng
chieàu roäng
Chieàu daøy
Chieàu daøy
(khoâng coù
chieàu daøy
chieàu daøy
chieàu daøy
lôùp loùt)
Loaïi A
Loaïi A
Loaïi B
Loaïi B
Soá lôùp
Soá lôùp
hôn)
loùt)
Baèng caùc loaïi vaûi
Ñai sôïi vaûi
ñai O, Π-5, ΠB-12
Baèng loaïi vaûi ñai B-820 Loaïi ñôn (theo ΓOCT 6982-
vaø baèng loaïi vaûi sôïi
54)
toát
- - - 3,0 20 ÷ 45 2,5 - 2 20 ÷ 30 3,0 30 ÷ 100 4,5 4
- - - - - - - - 35 ÷ 50 3,5 30 ÷ 175 6,5 6
(115) ÷ 20 ÷ 20 ÷
6 4,5 - 3,75 3 60 ÷ 80 4,0 50 ÷ 250 6,5 8
500 100 100
(20) ÷ 150 ÷ 50 ÷
400 ÷ 500 8 6,0 5,0 4 85 ÷ 115 4,5 - - -
350 300 300
Ñai sôïi len
(550) ÷ 20 ÷ 150 ÷ 50 ÷ 120 ÷
10 7,5 6,25 5 5,0 (theo ΓΟCΤ
(1200) 500 500 500 150
HKTU 3157)
... ÷ 1200 12 8 ÷ 500 9,0 150 ÷ 7,5 80 ÷ 6 175 ÷ 5,5 - - -
389
500 500 300
250 ÷ 250 ÷ 250 ÷
... ÷ 1200 14 10,5 8,75 7 Loaïi keùp - - - -
500 500 500
250 ÷ 250 ÷ 250 ÷ 100 ÷
... ÷ 1200 16 12,0 10,0 8 7,5 50 ÷ 90 6 3
500 500 500 115
125 ÷
- - 500 13,5 500 11,25 500 9 9,0 100 175 9 4
150
175 ÷
- - - - - - - - 9,5 200 ÷ 500 11 5
300
TRUYEÀ
390 N ÑOÄNG ÑAI
7- Xaùc ñònh chieàu roäng B cuûa baùnh ñai

Xaùc ñònh chieàu roäng B cuûa baùnh ñai theo coâng thöùc:
B = 1,1 . b + (10 ÷ 15 ) , mm (10.35)
ñoái vôùi truyeàn ñoäng thöôøng vaø laáy troøn theo tieâu chuaån (baûng 10.8)
8- Tính löïc caêng vaø löïc taùc duïng leân truïc
Hình 10.6
r r r
Goïi R = S1 + S2
R = S12 + S22 + 2S1 S2 .cosγ (10.36)

P
vôùi S1 = So + - löïc caêng nhaùnh daãn
2
P
S2 = So − - löïc caêng nhaùnh bò daãn
2
So - löïc caêng ban ñaàu
γ α1
Do ñoù R ≈ 2So .cos = 2So .sin (10.37)
2 2
Trong caùc boä truyeàn coù truïc khoâng di ñoäng, luùc ñaàu thöôøng caêng ñai vôùi löïc
lôùn hôn So ñeå buø laïi söï giaûm löïc caêng do ñai bò daãn sau moät thôøi gian laøm vieäc.
Do ñoù khi tính löïc taùc duïng leân truïc ta nhaân theâm 1,5 vaøo So:
α1
R ≈ 3So .sin (10.38)
2
Löïc caêng: So = σo .F (10.38’)
TRUYEÀN ÑOÄNG ÑAI 391
Baûng 10.8: Ñöôøng kính vaø chieàu roäng baùnh ñai deït (mm)
Sai
Sai Sai
Chieàu leäch
Ñöôøng leäch Ñöôøng leäch Khi chieàu
roäng baùnh cho
kính, D cho kính, D cho roäng ñai ba
ñai, B pheù
pheùp pheùp
p
50 560 30 40
63 630 40 50
±1
80 710 ±4 50 60 -2
800 60 70
900 70 vaø 75 85
90
100
120 ±2 80 85 vaø 90 100
125 1200 100 125 -4
140 1250 125 150
160 1400 ±6 150 175
180 1600 175 200 -6
200 1800 200 225
2000
2250
225 225 250
250
280 250 vaø 275 300 -8
320 ±3
360 1500 300 350
400 2800
450 3200 ±8 350 400
500 400 400 450
3600 450 500 -10
4000 500 vaø 550 600
10.4.2 Trình töï thieát keá truyeàn ñoäng ñai hình thang
1- Choïn loaïi ñai (tieát dieän ñai) theo coâng suaát caàn truyeàn
Theo baûng 10.9
Baûng 10.9: Baûng höôùng daãn choïn loaïi tieát dieän ñai thang
Coâng suaát Vaän toác ñai, m/s Coâng suaát Vaän toác ñai, m/s
truyeàn, <5 5 ÷ 10 > 10 truyeàn, < 5 5 ÷ 10 > 10
TRUYEÀ
392 N ÑOÄNG ÑAI
(kW) Loaïi tieát dieän (kW) Loaïi tieát dieän

<1 O,A O,A O 15 ÷ 30 - B, Γ B, Γ
1÷2 O,A, b O,A O,A 30 ÷ 60 - Γ, Π B, Γ
2÷4 A, b O,A, b O,A 60 ÷ 120 - Π Γ, Π
4 ÷ 7,5 b, B A, b A, b 120 ÷ 200 - Π, E Γ, Π
7,5 ÷ 15 B b, B b, B > 200 - - Π, E
Cuøng moät coâng suaát coù theå choïn vaøi loaïi tieát dieän. Neáu choïn loaïi tieát
dieän nhoû ñöôøng kính baùnh ñai coù theå nhoû (xem baûng 10.10) nhöng soá ñai caàn
thieát seõ taêng. Choïn loaïi ñai lôùn thì ngöôïc laïi. Vì theá caàn thieát keá theo moät soá
phöông aùn, roài tuøy ñieàu kieän cuï theå maø quyeát ñònh.
Baûng 10.10: Ñöôøng kính baùnh ñai nhoû (duøng cho ñai hình thang)
Loaïi
O A b B Γ Π E
ñai
Ñöôøng kính baùnh
ñai nhoû, (mm)
500 ÷ 1000
800 ÷ 1600
100 ÷ 200
140 ÷ 280
200 ÷ 400
315 ÷ 630
63 ÷ 140
2- Xaùc ñònh ñöôøng kính baùnh ñai nhoû

Tra baûng 10.10 (cho trò soá nhoû nhaát vaø trò soá neân duøng) tuøy loaïi ñai.
Ñöôøng kính baùnh ñai (ñöôøng kính tính toaùn, cuõng laø ñöôøng kính danh nghóa) laø
ñöôøng kính cuûa voøng troøn qua lôùp trung hoøa cuûa ñai (khi ñai voøng qua baùnh).
Neáu khoâng haïn cheá veà kích thöôùc neân laáy ñöôøng kính baùnh nhoû töông ñoái lôùn
ñeå vaän toác ñai gaàân trò soá coù lôïi nhaát: ( 20 ÷ 25m / s ) , nhö vaäy löïc coù ích khoâng
lôùn laém, soá ñai caàn thieát ít ñi vaø ñai ñöôïc beàn laâu (do öùng suaát uoán giaûm khi
ñöôøng kính taêng). Nhöng vaän toác ñai quaù lôùn seõ aûnh höôûng ñeán khaû naêng keùo
cuûa boä truyeàn:
Kieåm nghieäm vaän toác ñai:
π. D1 .n1
v= ≤ vmax = 30 ÷ 35 m / s
60.1000
3- Tính ñöôøng kính baùnh ñai lôùn vaø tính soá voøng quay thöïc n2′ cuûa
baùnh bò daãn
Töông töï nhö ñoái vôùi ñai deït.
4- Choïn sô boä khoaûng caùch truïc A
2 ( D1 + D2 ) ≥ A ≥ 0, 55. ( D1 + D2 ) + h
h - chieàu cao tieát dieän ñai (xem baûng 10.12). Coù theå choïn A theo tyû soá
truyeàn i (baûng 10.11).
TRUYEÀ
394 N ÑOÄNG ÑAI
Baûng 10.11: Baûng höôùng daãn choïn A cuûa ñai hình thang
I 1 2 3 4 5 ≥6
A 1,5 . D1 2,4 . D1 3 . D1 3,8 . D1 4,5 . D1 5 . D1
Baûng 10.12: Kích thöôùc tieát dieän ñai hình thang
Kyù Kích thöôùc tieát dieän caùc loaïi ñai, (mm)
Sô ñoà
hieäu O A b B Γ Π E
ao 8,5 11 14 19 27 32 42
h 6 8 10,5 13,5 19 23,5 30
a 10 13 17 22 32 38 50
z 2,1 2,8 4,1 4,8 6,9 8,3 11
F
(dieä
11
n 47 81 138 230 476 692
70
tích)
mm2
5- Tính chieàu daøi ñai L

Theo A sô boä (coâng thöùc (10.2)) vaø quy troøn theo tieâu chuaån (baûng 10.13):
Baûng 10.13: Caùc trò soá chieàu daøi ñai hình thang
Tieát dieän O A b B Γ Π E
Chieàu daøi
500 600
danh nghóa
ñeán ñeán - - - - -
laø chieàu daøi
1600 1600
trong Lo
Chieàu daøi
1700 1700 1700 1800 350 4750 6700
danh nghóa
ñeán ñeán ñeán ñeán ñeán ñeán ñeán
laø chieàu daøi
2500 4000 6300 9000 11200 14000 14000
tính L
Nhöõng chieàu daøi tieâu chuaån
Chieàu daøi trong laø chieàu daøi tieâu chuaån
50 53
560 600 630 670 710 750 800 850
0 0
90 95
1000 1060 1120 1180 1250 1320 1400 1500 1600
0 0
Chieàu daøi tính laø chieàu daøi tieâu chuaån
1700 1800 1900 2000 2120 2240 2360 2500 2650
2800 3000 3150 3350 3550 3750 4000 4250 4500
4750 5000 5300 5600 6000 6700 7100 7500 8000
1000 1060 1120 1180 1250 1320 1400
8500 9000 9500
0 0 0 0 0 0 0
Chuù thích: Khi ngaén hôn 1600 mm, chieàu daøi trong laø chieàu daøi danh
nghóa. Chieàu daøi tính (qua lôùp trung hoøa) seõ lôùn hôn chieàu daøi danh nghóa moät
TRUYEÀ
396 N ÑOÄNG ÑAI
löôïng x, ñoái vôùi ñai Ox = 25 mm, ñoái vôùi ñai Ax = 33 mm vaø ñoái vôùi ñai Bx
= 40 mm.
Kieåm nghieäm soá voøng chaïy cuûa ñai trong 1 giaây theo coâng thöùc:
v
u= ≤ umax = 10
L
Neáu u quaù lôùn, caàn taêng theâm chieàu daøi L (choïn theo tieâu chuaån).
6- Xaùc ñònh chính xaùc khoaûng caùch truïc A theo L ñaõ quy troøn
7- Tính goùc α1
Tính α1 theo coâng thöùc (10.1) vaø kieåm nghieäm ñieàu kieän α1 ≥ 120o
8- Xaùc ñònh soá ñai Z caàn thieát

Duøng coâng thöùc (10.25). Soá ñai Z khoâng neân laáy quaù 8 ÷ 12 ñai, vì soá ñai
caøng nhieàu taûi troïng phaân boá treân moãi ñai caøng khoâng ñeàu.
9- Tính chieàu roäng baùnh ñai
B = ( z − 1) .t + 2S
Caùc kích thöôùc cuûa baùnh ñai xem trong hình 10.7 vaø baûng 10.14.
Hình 10.7
Baûng 10.14: Kích thöôùc raõnh baùnh ñai hình thang
Kyù hieäu kích Loaïi tieát dieän
thöôùc
O A b B Γ Π E
(theo hình 8.29)
c 2,5 3,5 5 6 8,5 10 12,5
e 10 12,5 16 21 28,5 34 43
t 12 16 20 26 37,5 44,5 58
s 8 10 12,5 17 24 29 38
34° 10 13,1 17 22,7 - - -
36°
b khi 
ϕ=
10,1 13,3 17,2 22,9 32,5 38,5 -
38° 10,2 13,4 17,4 23,1 32,8 38,9 50,6
40°
10,3 13,5 17,6 23,3 33,2 39,3 51,1
Kích thöôùc, mm
10- Tính löïc caêng ban ñaàu vaø löïc taùc duïng leân truïc
* Löïc caêng ban ñaàu: So = σ o . F (ñoái vôùi moãi ñai), vôùi F - tieát dieän moät ñai
* Löïc taùc duïng leân truïc: α1 (10.39)
R ≈ 3So . z.sin
2
1. Caùc chi tieát cô baûn cuûa boä truyeàn ñoäng ñai
2. Nguyeân lyù truyeàn ñoäng ñai
3. Öu nhöôïc ñieåm boä truyeàn ñoäng ñai. Caùc thoâng soá chính cuûa boä truyeàn
ñoäng ñai.
4. Caùc loaïi ñai vaø öu nhöôïc ñieåm cuûa töøng loaïi ñai.
5. Moâ taû söï tröôït ñai.
6. Ñaëc ñieåm phaân boá öùng suaát treân daây ñai.
7. Trình töï thieát keá truyeàn ñoäng ñai.
398
Chöông 11
TRUYEÀN ÑOÄNG XÍCH
11.1 KHAÙI NIEÄM CHUNG

1.1 Phaân loaïi
Theo coâng duïng coù theå chia laøm xích ba loaïi:
1- Xích truyeàn ñoäng: truyeàn cô naêng töø truïc naøy sang truïc khaùc, coù khaû
naêng laøm vieäc vôùi vaän toác lôùn. Xích truyeàn ñoäng ñöôïc chia laøm nhieàu loaïi
böôùc xích t = ( 8 ÷ 50 ) mm.
2- Xích truïc: duøng trong caùc thieát bò maùy truïc, tôøi, palaêng (palan). Chuùng
caáu taïo bôûi caùc voøng hay caùc taám noái laïi vôùi nhau, vaän toác laøm vieäc thaáp
v ≤ 0, 25 m/s, böôùc xích t = (15 ÷ 140 ) mm.
3- Xích keùo: duøng ñeå vaän chuyeån caùc vaät naëng trong caùc maùy naâng, baêng
taûi, thang maùy, v ≤ 2 m/s vaø t = ( 60 ÷ 1250 ) mm.
11.1.2 Öu nhöôïc ñieåm
1- Öu ñieåm
- Coù khaû naêng chuyeàn taûi lôùn hôn truyeàn ñoäng ñai cuøng kích thöôùc.
- Coù theå truyeàn ñoäng trong phaïm vi khoaûng caùch khaù lôùn (A = 8 m), goùc
oâm khoâng yeâu caàu lôùn nhö ñai neân coù theå laøm vieäc khi khoaûng caùch truïc nhoû,
tyû soá truyeàn lôùn vaø tôùi nhieàu truïc bò daãn.
- Khoâng coù tröôït ñaøn hoài vaø tröôït - trôn, vaø hieäu suaát cao η = 0, 98
- Khoâng caàn löïc caêng ban ñaàu neân taûi troïng taùc duïng leân oå truïc nhoû.
2- Nhöôïc ñieåm
- Tyû soá truyeàn khoâng oån ñònh, dao ñoäng theo quy luaät hình sin.
- Baûn leà xích mau moøn, khi xích laøm vieäc sinh va ñaäp, taûi troïng ñoäng vaø
coù tieáng oàn (nguyeân nhaân do xích ñöôïc caáu taïo baèng nhieàu maét xích vaø phaân
boá treân dóa xích theo hình ña giaùc).
- Khoù ñöa daàu vaøo caùc baûn leà vì vaäy tuoåi thoï giaûm.
- Giaù thaønh cao vì cheá taïo, laép raùp chính xaùc hôn so vôùi truyeàn ñoäng ñai.
11.2 CAÙC CHI TIEÁT MAÙY TRONG BOÄ TRUYEÀN XÍCH

11.2.1 Caùc loaïi xích truyeàn ñoäng
399
Tuøy keát caáu vaø hình daùng, xích truyeàn ñoäng ñöôïc chia thaønh boán loaïi:
xích oáng con laên, xích oáng, xích raêng vaø xích ñònh hình. Ñaëc tröng hình hoïc
chuû yeáu laø böôùc xích t vaø chieàu roäng xích, ñaëc tröng löïc hoïc chuû yeáu laø taûi
troïng phaù hoûng.
1- Xích oáng con laên
Maù ngoaøi (1) laép chaët vôùi choát (3), maù trong (2) gaén chaët vôùi oáng (4).
Choát (3), oáng (4) vaø con laên (5) coù khe hôû ñeå chuùng coù theå chuyeån ñoäng töông
ñoái vôùi nhau taïo thaønh baûn leà, muïc ñích laø ñeå giaûm moøn raêng ñóa xích
(H.11.1). Ñeå taïo thaønh voøng xích kín, caàn phaûi noái xích; neáu soá maét xích leû
phaûi duøng maéc chuyeån tieáp coù maù cong. Trong tröôøng hôïp naøy maù xích bò yeáu
ñi do uoán neân ít duøng, neân choïn soá maét xích chaün.
Hình 11.1
Khi laøm vieäc vôùi coâng suaát vaø vaän toác lôùn, ñeå traùnh choïn böôùc xích t lôùn
ta duøng nhieàu daõy xích. Khaû naêng taûi cuûa xích nhieàu daõy tyû leä vôùi soá daõy xích.
2- Xích oáng
Töông töï xích oáng con laên nhöng khoâng coù con laên, xích choùng moøn vaø chæ
thích hôïp vôùi vaän toác nhoû. Troïng löôïng xích giaûm vaø giaù thaønh haï.
3- Xích raêng (H.11.2)
Hình 11.2
Xích raêng goàm nhieàu maù xích (1), (2) chaäp laïi roài noái nhau theo kieåu baûn
leà. Baûn leà quyeát ñònh phaàn lôùn khaû naêng laøm vieäc cuûa xích raêng goàm choát (3)
vaø maùng loùt (4); (3) vaø (4) seõ tröôït töông ñoái vôùi nhau trong quaù trình laøm
vieäc, khi hoûng caàn thay maùng loùt; xích aên khôùp vôùi raêng ñóa baèng raõnh giöõa
maù. Beà maët laøm vieäc (beà maët tieáp xuùc vôùi raêng ñóa) laø hai maët ngoaøi α = 60o .
Ñeå xích khoâng tröôït khoûi ñóa, xích ñöôïc laép theâm maù daãn höôùng (5) ôû hai beân
hay ôû giöõa.
Öu ñieåm cuûa xích raêng laø coù theå chòu taûi lôùn, laøm vieäc vaän toác cao vaø taûi
troïng va ñaäp nhoû hôn xích oáng.
4- Xích ñònh hình
Goàm caùc maét xích ñònh hình ñuùc baèng gang.
Xích moùc duøng khi v < 3 m/s.
Xích maù cong duøng khi v < 4 m/s
Xích ñònh hình duøng nhieàu khi ñieàu kieän boâi trôn vaø baûo veä khoâng toát nhö
trong nhöõng maùy noâng nghieäp, maùy xeáp dôõ vaø maùy khai thaùc ñaù.
11.2.2 Ñóa xích
Caáu taïo gioáng nhö baùnh raêng, goàm coù nhieàu raêng phaân boá treân 1 ñöôøng
troøn. Khi xích aên khôùp vôùi raêng ñóa xích thì taâm caùc baûn leà naèm treân voøng troøn
chia (dc) cuûa ñóa xích.
Giaù trò voøng chia ñóa xích:
t
dc = (11.1)
180o
sin
Z
Ñöôøng kính voøng ñóa xích:

 180o 
De = t  cotg

+K

(11.2)
 Z 
trong ñoù: Z - soá raêng ñóa xích

K = ( 0, 5 ÷ 0, 6 ) , K laáy giaù trò lôùn khi Z nhoû.
Ñöôøng kính voøng chaân ñóa xích:
Di = dc – 2r (11.3)
vôùi r = (0,5025.d + 0,05) mm
d - ñöôøng kính con laên.
Hình 11.3
11.2.3 Vaät lieäu xích vaø ñóa xích

1- Vaät lieäu xích
Maù xích laèm baèng theùp caùn nguoäi hay theùp hôïp kim caùn nguoäi 45, 50,
40X, 40XH, 30XH3. Maù chuyeån tieáp vaø maù cong laøm baèng theùp hôïp kim, maù
ñöôïc toâi ñaït HRC = 40 ÷ 50 .
Choát, oáng, con laên duøng theùp 15, 20, 15X, 20X, 12XH3, 20XH3, 30XH3
thaám than vaø toâi ñaït HRC = 45 ÷ 65 .
2- Vaät lieäu ñóa xích
- Khi vaän toác truyeàn, coâng suaát nhoû khoâng va ñaäp thì vaät lieäu ñóa xích
duøng gang CX21-40
- Coâng suaát trung bình, vaän toác lôùn, laøm vieäc giaùn ñoaïn duøng theùp caùcbon
trung bình, toâi ñaït HRC ≥ 40
- Coâng suaát lôùn, vaän toác lôùn, laøm vieäc lieân tuïc duøng theùp 40, 40X,
35 XΓC , 40 XΓ , 50 Γ2 toâi ñaït HRC = 50 ÷ 60 .
11.3 NHÖÕNG THOÂNG SOÁ CHÍNH CUÛA BOÄ TRUYEÀN

1.3.1 Vaän toác vaø tyû soá truyeàn
1- Vaän toác vaø tyû soá truyeàn trung bình
Z.t.n
V= , m/s (11.4)
60.103
Vaän toác V cuûa xích vaø soá voøng quay n (voøng/phuùt) cuûa ñóa xích bò giôùi
haïn bôûi ñoä moøn, taûi troïng ñoäng vaø tieáng oàn cuûa boä truyeàn. Vì vaäy, ñoái vôùi
töøng loaïi xích ta haïn cheá vaän toác lôùn nhaát Vmax vaø khi cho tröôùc Z1 ta seõ hoaøn
toaøn xaùc ñònh trò soá voøng quay ñóa xích nhoû n1.
Tyû soá truyeàn ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän: V1 = V2 ⇒ Z1.t.n1 = Z2.t.n2
n1 Z2
Do ñoù: i= = (11.5)
n2 Z1
Tyû soá truyeàn i bò giôùi haïn khuoân khoå kích thöôùc cuûa boä truyeàn, goùc oâm
vaø soá raêng ñóa xích Z2. Thöôøng i ≤ 8; khi vaän toác thaáp i ≤ 15.
2- Vaän toác vaø tyû soá truyeàn töùc thôøi
Hình 11.4
uur uur uur
Treân ñóa daãn 1: V = Vx + Vr
Vx = Vcosβ = ( ω1 .r1 ) .cosβ (11.6)
Vx laø vaän toác chaïy vaøo ñóa, roõ raøng vaän toác goùc ñóa daãn ω1 = const nhöng Vx
thay ñoåi phuï thuoäc vaøo goùc β vaø lôùn nhaát khi β = 0.
Treân ñóa 2: Vx = ( ω2 .r2 ) .cosβ ; vì vx baèng nhau treân 2 ñóa.
ω1 r2 .cosγ
i= = (11.7)
ω2 r1 .cosβ
ϕ1 ϕ ϕ ϕ
trong ñoù β bieán thieân töø − ñeán 1 vaø γ bieán thieân töø − 2 ñeán 2 .
2 2 2 2
Keát luaän:
Do Vx, ω2 bieán thieân theo chu kyø neân ñóa xích bò daãn quay khoâng ñeàu vaø
gaây neân taûi troïng ñoäng Pñ trong truyeàn ñoäng xích, duø cho ω1 = const.
Pd = mx . amax (11.8)
mx ≈ q.A
trong ñoù: q - khoái löôïng rieâng treân 1 m xích;
A - khoaûng caùch truïc.
dVx
Gia toác amax ≈ = ω12 .r1 .sin ω1 τ
dτ
ϕ1 π
Gia toác cuûa xích ñaït cöïc ñaïi khi ω1 τ = =
2 Z1
Thay caùc giaù trò treân vaøo Pd vaø chuù yù:
180o
D = t / sin
Z
q. A.n12 .t
ta coù: Pd = ,N (11.9)
1, 8.105
trong ñoù: A [m]; q [kg/m]; n1 [voøng/phuùt]; t [mm]
Vì Pd ñoåi chieàu neân ít aûnh höôûng ñeán söï maøi moøn xích, vì vaäy coù theå boû
qua khi tính xích theo aùp suaát cho pheùp, coù theå haïn cheá söï quay khoâng ñeàu
baèng caùch taêng Z1 vaø laáy chieàu daøi xích laø boäi soá cuûa t.
11.3.2 Soá raêng ñóa xích
1- Soá raêng toái thieåu Zmin: bò haïn cheá bôûi ñoä moøn cuûa baûn leà, bôûi taûi troïng
ñoäng vaø taûi troïng va ñaäp cuûa maét xích vaøo raêng. Thöôøng choïn soá raêng Z1 cuûa
baùnh chuû ñoäng theo i (baûng 11.1)
Tröôøng hôïp caàn haïn cheá khuoân khoå boä truyeàn, neáu aùp suaát treân baûn leà xích p
vaø löïc voøng P nhoû coù theå choïn Zmin = 7 ñoái vôùi xích oáng con laên vaø
Zmin = 13 ñoái vôùi xích raêng.
Baûng 11.1: Baûng höôùng daãn choïn soá raêng ñóa xích nhoû
Loaïi xích Tyû soá truyeàn i
Loaïi xích Tyû soá truyeàn i
1-2 2-3 3-4 4-5 5-6 >6
Soá raêng Z1
Xích oáng con
30-27 27-25 25-23 23-21 21-17 17-15
laên
Xích raêng 35-32 32-30 30-27 27-23 23-19 19-17
2- Soá raêng toái ña Zmax
Bò haïn cheá bôûi toác ñoä taêng böôùc xích ∆t do baûn leà bò moøn sau moät thôøi
gian laøm vieäc.
Khi böôùc xích taêng 1 löôïng ∆t xích bò keùo xa voøng chia 1 löôïng ∆D :
180o
∆D = ∆t / sin (11.10)
Z
Trong coâng thöùc treân, khi Z lôùn thì ∆D seõ lôùn, do ñoù ñeå taêng thôøi gian söû
duïng cuûa boä truyeàn ngöôøi ta söû duïng Zmax treân cô sôû giôùi haïn tyû soá
∆t
= (1, 25 ÷ 2 ) %
t
∆D ∆t 1
= ⋅ ≤B (11.11)
t t 180o
sin
Z
B laø heä soá tìm baèng thöïc nghieäm.

11.3.3 Böôùc xích t
Böôùc xích ñaëc tröng cho khaû naêng taûi cuûa boä truyeàn. Khi t caøng lôùn:
- Khaû naêng taûi cuûa boä truyeàn caøng lôùn
- Trò soá cho pheùp cuûa taàn soá va ñaäp [u] giaûm
- Taûi troïng ñoäng, tieáng oàn vaø va ñaäp taêng.
Vì theá vôùi boä truyeàn coù vaän toác vaø taûi troïng truyeàn lôùn neân choïn böôùc t
lôùn, coøn ñeå ñaûm baûo khaû naêng taûi thì taêng chieàu roäng xích (ñoái vôùi xích raêng)
hay taêng soá daõy xích (ñoái vôùi xích oáng, xích oáng con laên).
Baûng 11.2: Soá laàn va ñaäp cho pheùp [u] trong 1 giaây
Böôùc xích t
15 19,0
Loaïi 12 15 30 35 44,45 50
hoaëc 5
xích hoaëc hoaëc hoaëc hoaëc hoaëc hoaëc
15,8 hoaëc
12,7 25,4 31,75 40 45 50,8
7 20
Xích oáng
-
60 45 35 30 25 20 15 12
Xích oáng
con laên
Xích
80 65 50 30 25 - - -
raêng
11.3.4 Khoaûng caùch truïc A vaø soá maét xích w

1- Khoaûng caùch truïc nhoû nhaát Amin
Amin ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän goùc oâm ñóa nhoû α1 ≥ 120o .
De1 + De2
Khi i ≤ 3: Amin = + 30 ÷ 50 , [mm] (11.12)
2
De1 + De2 9 + i
Khi i > 3: Amin = × , [mm] (11.12’)
2 10
A nhoû thì soá maét xích ít, soá laàn moãi maét xích laøm vieäc trong 1 ñôn vò thôøi
gian taêng leân. A lôùn seõ laøm maét xích mau chuøng. Vì vaäy A toát nhaát:
A = ( 30 ÷ 50) t; Amax = 80t
2- Soá maét xích w

2
2 A Z1 + Z2  Z2 − Z1  t
w= + +  . (11.13)
t 2  2π  A
Trò soá w phaûi ñöôïc quy ñònh veà soá nguyeân chaün gaàn nhaát Wn roài tính laïi A
theo coâng thöùc:
 2 2
t Z + Z2  Z + Z2   Z1 + Z2  
An = wn − 1 + w − 1  − 8   (11.13’)
4 2  2   2π  
 
Ñeå xích khoûi chòu löïc caêng quaù lôùn caàn giaûm A moät löôïng
∆A = ( 0, 002 ÷ 0, 004 ) An khi laép raùp.
11.4 TÍNH TRUYEÀN ÑOÄNG XÍCH

11.4.1 Caùc daïng hoûng vaø chæ tieâu tính toaùn
- Baûn leà xích bò moøn laøm böôùc xích taêng, xích aên khôùp khoâng toát vôùi ñóa
xích.
- Xích bò ñöùt vì moûi, thöôøng chæ xaûy ra ñoái vôùi nhöõng boä truyeàn chòu taûi
lôùn, vaän toác laøm vieäc cao vaø ñöôïc boâi trôn toát.
- Con laên bò roã vôõ, raêng ñóa xích bò moøn.
Daïng hoûng ñaàu laø nghieâm troïng nhaát neân thöôøng tính truyeàn ñoäng xích
theo chæ tieâu aùp suaát cho pheùp roài kieåm nghieäm soá laàn va ñaäp trong 1 giaây.
11.4.2 Tính xích theo aùp suaát cho pheùp
KP
p= ≤ [ po ] (11.14)
F
P - löïc voøng [N]; F - dieän tích tieáp xuùc giöõa oáng vaø choát xích [mm2]:
F = dl
[po] - aùp suaát cho pheùp, xaùc ñònh töø thí nghieäm [N/mm2].
Baûng 11.3: AÙp suaát cho pheùp trong baûn leà xích
Böôùc xích t, Vaän toác goùc cuûa ñóa xích nhoû ω1, rad/s
mm 5,27 21 42 63 84 105 126 163
Ñoái vôùi xích oáng vaø xích oáng con laên
12,7÷15,875 34,3 30,9 28,1 25,7 23,7 22,0 20,6 18,1
19,05÷20,40 34,3 29,4 25,7 22,9 20,6 18,6 17,2 14,7
31,75÷38,10 34,3 28,1 23,7 20,6 18,1 16,3 14,7 -
Ñoái vôùi xích raêng
12,7÷15,875 19,6 17,6 16,1 14,7 13,7 12,9 11,8 10,3
19,05÷20,40 19,6 16,7 14,7 12,9 11,8 10,8 9,81 8,43
31,75 19,6 16,1 13,7 11,8 10,3 9,32 8,43 -
K - heä soá ñieàu kieän söû duïng xích.
K = Kñ . KA . Ko . Kñc . Kb . Kc
Kñ - heä soá xeùt ñeán tính chaát cuûa taûi troïng.
- Taûi troïng eâm vaø tónh: Kñ = 1
- Taûi troïng va ñaäp: Kñ = 1, 2 ÷ 1, 5
KA - heä soá xeùt ñeán chieàu daøi xích.
A = (30 ÷ 50)t: KA = 1
A = (60 ÷ 50)t: KA = 0,8
A = 25t: KA = 1,25
Ko - heä soá xeùt tôùi söï boá trí cuûa boä truyeàn so vôùi ñöôøng naèm ngang
α ≤ 60o : K o = 1 ; α > 60o : K o = 1, 25
Kñc - heä soá xeùt tôùi khaû naêng ñieàu chænh löïc caêng xích
Truïc ñieàu chænh ñöôïc: Kñc = 1
Coù baùnh raêng: Kñc = 1,1
Truïc khoâng ñieàu chænh ñöôïc: Kñc = 1,25
Kb - heä soá xeùt tôùi ñieàu kieän boâi trôn
Boâi trôn lieân tuïc: Kb = 0,8
Boâi trôn nhoû gioït: Kb = 1
Boâi trôn ñònh kyø: Kb = 1,5
Kc - heä soá xeùt tôùi cheá ñoä laøm vieäc cuûa boä truyeàn
Laøm vieäc 1 ca: Kc = 1
Laøm vieäc 2 ca: Kc = 1,25
Laøm vieäc 3 ca: Kc = 1,45
Vaäy: P ≤
[ po ] .F ; giaù trò [p ] theo baûng 11.3
o
K
hoaëc: N=
P.v
≤
[ po ].F.Z1 .n1 .t (11.14’)
3
10 103.K .60.103
Goïi: [ N ] =
[ po ].F.Zo1 .no1 .t (11.15)
6.107
[N] - coâng suaát cho pheùp cuûa boä truyeàn xích cô sôû - boä truyeàn coù böôùc t,
dieän tích tieáp xuùc giöõa choát vaø oáng F, soá raêng ñóa daãn Zo1 vaø soá voøng quay no1.
Nhö vaäy: N≤
[N] (11.14’’)
K .K z .K n
Zo1
Kz = - heä soá raêng ñóa daãn.
Z1
no1
Kn = - heä soá voøng quay ñóa daãn.
n1
Sau khi thoûa maõn ñieàu kieän Nt = N.K.Kz.Kn ≤ [N] ta coù theå choïn ñöôïc
böôùc t trong baûng (döïa vaøo soá voøng quay n1, soá raêng Z1 vaø loaïi xích).
Khi taûi lôùn, ñeå traùnh phaûi duøng xích coù böôùc lôùn coù theå duøng xích nhieàu
daõy (xích oáng) hay taêng chieàu roäng b cuûa xích (ñoái vôùi xích raêng).
11.4.3 Kieåm nghieäm soá laàn va ñaäp cuûa maét xích trong 1 giaây
Ñeå ñaûm baûo tuoåi thoï bình thöôøng cuûa xích, caàn haïn cheá soá laàn va ñaäp cuûa
maét xích trong 1 giaây. Khi moãi maét xích di chuyeån ñöôïc 1 voøng kín, baûn leà
chòu va ñaäp 4 laàn (vaøo vaø ra khôùp vôùi ñóa daãn vaø raêng ñóa bò daãn):
4V Z.n
u= = ≤ [ u] (11.16)
L 15.w
11.5 LÖÏC TAÙC DUÏNG TRONG TRUYEÀN ÑOÄNG XÍCH

Trong boä truyeàn xích coù caùc löïc sau:
P - Löïc voøng
1000. N 6.107. N
P= = (11.17)
v Z.t.n
So - löïc caêng ban ñaàu

So = ky.q.A (11.18)
vôùi: q - khoái löôïng 1 meùt xích, kg/m; A - khoaûng caùch truïc, m.
Ñoái vôùi boä truyeàn naèm ngang: ky = 60
Neáu goùc giöõa ñöôøng noái 2 taám vaø ñöôøng ngang < 40o: ky = 40
Neáu goùc giöõa ñöôøng noái 2 taám vaø ñöôøng ngang ≥ 40o: ky = 20
Neáu goùc giöõa ñöôøng noái 2 taám vaø ñöôøng ngang = 40o: ky = 10
A.q.n12 .t
- Taûi troïng ñoäng: Pñ = do boä truyeàn chuyeån ñoäng coù gia toác.
180.000
- Löïc caêng do löïc ly taâm gaây ra:
Sv = q.v2 (11.19)
- Löïc caêng treân nhaùnh daãn:
S2 ≈ max (So, Sv) + Pñ (11.20)
S1 – S2 = P
Löïc taùc duïng leân truïc:
6.107.kt . N
R ≈ kt . P = (11.21)
Z.t.n
vôùi kt - heä soá xeùt ñeán taùc duïng cuûa troïng löôïng xích leân truïc.
Khi boä truyeàn naèm ngang: kt = 1,15
Khi boä truyeàn thaúng ñöùng: kt = 1,05
11.6 TRÌNH TÖÏ THIEÁT KEÁ BOÄ TRUYEÀN XÍCH

1- Choïn loaïi xích
2- Choïn soá raêng ñóa nhö baûng 11.1, tuøy tyû soá truyeàn i, roài tính soá raêng z2
cuûa ñóa lôùn: z2 = i.z1
3- Tính böôùc xích t theo 4.2 vaø baûng 11.4. Kieåm nghieäm böôùc xích xem
coù nhoû hôn trò soá giôùi haïn cho trong baûng 11.5. Neáu caàn phaûi giaûm t vaø taêng soá
daõy xích x sao cho thoûa ñieàu kieän
Nt ≤ x.[N]
4- Ñònh khoaûng caùch truïc A, soá maét xích w vaø kieåm nghieäm soá laàn va ñaäp
cuûa baûn leà xích trong 1 giaây.
5- Tính ñöôøng kính ñóa xích theo coâng thöùc (11.1)
6- Tính löïc taùc duïng leân truïc theo (11.21)
Baûng 11.4: Trò soá coâng suaát cho pheùp (N) kW cuûa boä truyeàn xích
(vôùi Zo1 = 25)
Dieän
Tieâu
tích
Böôùc chuaån
baûn leà
xích t, Lieân Soá voøng quay cuûa ñóa daãn no1, voøng /phuùt
xích
mm Xoâ
F,
Γ OCT
mm2
Xích oáng con laên (moät daây)
12,7 22,0 3609- 0,2 0,7 1,3 1,9 2,3 2,6 3,0 3,54
52 1 5 8 0 0 8 2
12,7 38,7 3609- 0,3 1,2 2,3 3,1 3,9 4,5 5,0 5,96
52 5 7 2 4 0 0 6
12,7 50,4 3609- 0,4 1,6 3,0 4,1 5,0 5,9 6,6 7,75
52 6 5 2 4 8 0 5
15,875 52,5 3609- 0,6 2,1 3,9 5,3 6,6 7,7 8,6 10,0
52 0 4 4 5 2 0 0
15,875 67,5 3609- 0,7 2,7 5,0 6,9 8,4 9,8 11, 13,0
52 7 6 5 0 5 0 0
19,05 113,5 2599- 1,5 5,3 9,2 12, 14, 16, 18, 21,2
50 5 0 5 4 9 8 7
20 103 586- 1,4 5,0 8,8 11, 14, 16, 17, 20,2
41 8 5 5 8 2 1 7
25 197,5 586- 3,5 12, 21, 28, 34, 38, 42, 48,2
41 4 1 2 3 1 4 5
25,4 214 2599- 3,9 13, 23, 31, 37, 42, 46, 53,5
50 0 4 2 2 3 4 6
30 275 586- 5,9 19, 32, 42, 49, 56, 60, -
41 0 4 8 5 8 2 5
35 336 586- 8,4 27, 46, 61, 71, 80, 86, -
41 5 7 5 0 5 0 5
38 252 2599- 6,8 22, 38, 49, 58, 65, 70, -
50 5 4 0 5 3 3 5
40 403 586- 11, 34, 55, 69, 78, - - -
41 60 4 5 4 5
45 504 586- 16, 48, 78, 98, 11, - - -
41 20 5 2 0 5
Xích raêng chieàu roäng b = 10 mm
12,7 26,2 - 0,1 0,4 0,8 1,2 1,5 1,8 1,9 2,28
3 9 8 3 3 7
15,78 29,6 - 0,1 0,6 1,2 1,7 2,1 2,5 2,7 3,20
9 9 5 2 5 2 6
19,05 37,2 - 0,2 0,9 1,7 2,3 2,7 3,2 3,5 4,00
8 8 4 0 9 0 0
0,4 1,5 2,7 3,7 4,5 5,1 5,6
25,4 44,8 - 6,40
6 9 9 0 2 2 0
Baûng 11.5: Trò soá lôùn nhaát cuûa böôùc xích vaø soá voøng quay giôùi haïn
cuûa ñóa daãn
Soá Böôùc xích t, mm
raêng 12 15 20 25 30 40 45 50
35
ñóa (12, (15,8 (19,0 (25, (31,7 (38, (44,45 (50,8)
xích 7) 7) 5) 4) 5) 1) )
nhoû Soá voøng quay trong moät phuùt n1, voøng/phuùt
Xích oáng con laên
230
15 1900 1350 1150 1000 800 750 650 600
0
240
19 2000 1450 1200 1050 850 800 700 650
0
250
23 2100 1500 1250 1100 900 800 750 650
0
260
30 2200 1550 1300 1100 900 850 750 700
0
Xích raêng
17÷3 330
2650 2200 1650 1300 - - - -
5 0

1. Nguyeân lyù truyeàn ñoäng xích.
2. Caùc chi tieát maùy cô baûn cuûa boä truyeàn ñoäng xích.
3. Öu nhöôïc ñieåm cuûa boä truyeàn xích. Caùc thoâng soá chính cuûa boä truyeàn
xích.
4. Ñaëc ñieåm cuûa tyû soá truyeàn ñoäng i cuûa boä truyeàn xích.
5. Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng va ñaäp.
6. Trình töï thieát keá boä truyeàn xích.
Chöông 12
TRUYEÀN ÑOÄNG BAÙNH RAÊNG
12.1 ÑAÏI CÖÔNG VAØ PHAÂN LOAÏI

1- Ñònh nghóa
Cô caáu baùnh raêng laø cô caáu coù khôùp loaïi cao ñeå truyeàn chuyeån ñoäng
quay giöõa caùc truïc vôùi moät tyû soá vaän toác goùc xaùc ñònh. Tyû soá ñoù goïi laø tyû soá
truyeàn cuûa cô caáu.
2- Phaân loaïi: Coù hai loaïi cô caáu baùnh raêng chính.

- Cô caáu baùnh raêng phaúng: duøng ñeå truyeàn chuyeån ñoäng giöõa hai truïc song
song.
- Cô caáu baùnh raêng khoâng gian: duøng ñeå truyeàn chuyeån ñoäng giöõa hai truïc
khoâng song song.
Cô caáu baùnh raêng phaúng goàm caùc baùnh raêng truï raêng thaúng (H.12.1a), raêng
nghieâng (H.12.1b), raêng chöõ V (H.12.1c).
Cô caáu baùnh raêng khoâng gian coù caùc caëp baùnh raêng noùn duøng ñeå truyeàn
chuîeån ñoäng giöõa hai truïc caét nhau (H.12.2a,b), caëp baùnh raêng truï cheùo truyeàn
ñoäng giöõa hai truïc cheùo nhau moät goùc baát kyø (H.12.2c), caëp baùnh vít, truïc vít
truyeàn chuyeån ñoäng giöõa hai truïc cheùo nhau moät goùc 90o (H.12.2d).
Ngoaøi caùc cô caáu baùnh raêng truyeàn chuyeån ñoäng quay coøn coù cô caáu baùnh
raêng thanh raêng duøng ñeå bieán chuyeån ñoäng quay thaønh chuyeån ñoäng tònh tieán
hay ngöôïc laïi.
Hình 12.1
Hình 12.2
3- Coâng duïng
Truyeàn ñoäng baùnh raêng duøng thay ñoåi toác ñoä giöõa caùc truïc. Moät heä thoáng
caùc caëp baùnh raêng seõ coù taùc duïng giaûm vaän toác goùc töø vaän toác goùc cuûa ñoäng
cô (thöôøng cao) xuoáng vaän toác goùc theo yeâu caàu cuûa maùy laøm vieäc.
Kyù hieäu tyû soá truyeàn cuûa moät caëp baùnh raêng 1 vaø 2:
ω1 n1
i12 = = (12.1)
ω2 n2
ôû ñaây: ω - tính baèng rad/s; n - tính baèng voøng/phuùt

i12 > 1: heä thoáng giaûm toác
i12 < 1: heä thoáng taêng toác
Trong vieäc thieát keá hoäp soá (hoäp giaûm toác), ñeå ñôn giaûn, ta kyù hieäu i12 = i
laø tyû soá truyeàn töø baùnh daãn sang baùnh bò daãn. Taát nhieân, thöôøng i > 1.
12.2 CÔ CAÁU BAÙNH RAÊNG

12.2.1 Ñoäng hoïc vaø hình boä truyeàn baùnh raêng thaân khai
1- Bieán daïng thaân khai phuø hôïp ñònh lyù aên khôùp cô baûn
* Caùch hình thaønh ñöôøng thaân khai
Coù moät voøng troøn coá ñònh taâm O (voøng cô sôû), cho moät tieáp tuyeán laên
khoâng tröôït treân voøng troøn ñoù. Ñieåm baát kyø M treân tieáp tuyeán ñoù seõ veõ neân
moät ñöôøng cong goïi laø ñöôøng thaân khai cuûa voøng troøn (H.12.3).
Hình 12.3
* Tính chaát ñöôøng thaân khai

- Ñöôøng thaân khai chæ toàn taïi phía ngoaøi voøng troøn cô sôû.
- Tieáp tuyeán cuûa voøng troøn cô sôû laø phaùp tuyeán cuûa ñöôøng thaân khai.
- Taâm cong cuûa ñöôøng thaân khai naèm treân voøng cô sôû, baùn kính cong.
ρ = AM = M o A (12.2)
- Baùn kính rM cuûa voøng troøn qua ñieåm M cuûa ñöôøng thaân khai:
ro
rM = (12.3)
cosα M
α M - goùc aùp löïc ôû ñieåm M treân voøng troøn töông öùng rM (goùc aùp löïc baèng
goùc giöõa löïc taùc duïng vaø vaän toác ñieåm ñaët löïc ñoù)
2- Caáu taïo vaø thoâng soá hình hoïc cuûa baùnh raêng thaân khai tieâu chuaån
Hình 12.4
Hình 12.4 laø moät maët caét vuoâng goùc vôùi truïc quay cuûa moät baùnh raêng
thaân khai.
Kyù hieäu: re - baùn kính voøng ñænh raêng; ri - baùn kính voøng chaân raêng;
h - chieàu cao raêng, h = re - ri
Treân voøng troøn baát kyø, baùn kính rx, böôùc raêng laø tx
tx = Sx + wx
vôùi S - beà daøy raêng; w - beà roäng raõnh raêng.
rx
Vì 2 π rx = tx.Z ⇒ tx = 2 π (12.4)
z
rx, z laø soá höõu tyû; π laø soá voâ tyû neân tx cuõng laø soá voâ tyû.
- Caùc kích thöôùc chuû yeáu cuûa raêng (t, w, s, ...) thay ñoåi theo caùc baùn kính
rx khaùc nhau. Ñeå tieän kyù hieäu, so saùnh, tính toaùn caùc baùnh raêng thöôøng quy
ñònh moät voøng troøn treân baùnh raêng ñeå ño caùc thoâng soá cuûa raêng goïi laø voøng
chia (baùn kính r).
- Vò trí voøng chia do ñieàu kieän cheá taïo quy ñònh: cuõng do ñieàu kieän cheá taïo
treân voøng chia böôùc raêng t chæ coù theå coù nhöõng trò soá nhaát ñònh tính baèng:
t = π .m (12.5)
trong ñoù m goïi laø moâñun coù trò soá quy ñònh theo tieâu chuaån (tính baèng milimeùt). Töø
moâñun m coù theå tính ñöôïc caùc thoâng soá hình hoïc cuûa baùnh raêng:
2πr
t = π .m = ⇒
Z
- Baùn kính voøng chia:

m.Z
r= (12.6)
2
- Goùc aùp löïc treân voøng chia cuõng ñöôïc quy ñònh, thöôøng α = 20o
- Baùn kính voøng cô sôû:
m.Z
ro = r.cos α = cos20o (12.7)
2
- Hai thoâng soá m vaø α ñöôïc coi laø thoâng soá cô baûn ñaëc tröng cho kích
thöôùc, hình daùng cuûa raêng vaø baùnh raêng. Voøng chia coøn goïi laø voøng coù moâñun
vaø goùc aùp löïc tieâu chuaån.
Caùc thoâng soá hình hoïc khaùc
t π.m
- Treân voøng chia: So = Wo = = (12.8)
2 2
- Voøng ñænh: re = r + h’ = r + f’.m (12.9)
h’ - chieàu cao ñænh raêng, h’ = f’.m
f’ - heä soá chieàu cao ñænh raêng, f’ = 1
- Voøng chaân raêng: ri = r – h’’ = r – f’’.m
h’’ - chieàu cao ñænh raêng, h’’ = f’’.m
f’’ - heä soá chieàu cao ñænh raêng, f’’ = 1,25
- Chieàu cao raêng:
h = re – ri = (f’ + f’’).m = 2,25.m
- Tyû soá truyeàn cuûa caëp baùnh raêng:
ω1 r2 d2 z2
i= = = = (12.11)
ω2 r1 d1 z1
- Khoaûng caùch taâm:

d1 + d2 d1 (1 + i ) mZ1 (1 + i ) mZc
A= = = = (12.12)
2 2 2 2
vôùi: Zc = Z1 + Z2
3- Caùc ñieàu kieän aên khôùp cuûa baùnh raêng thaân khai
* Ñieàu kieän aên khôùp chính xaùc
α1 = α 2 = α
m1cos α1 = m1cos α 2 ⇒  (12.13)
 m1 = m2 = m
Vaäy hai baùnh raêng aên khôùp chính xaùc khi cuøng moâñun vaø cuøng goùc aùp löïc
treân voøng chia.
* Ñieàu kieän truøng khôùp: (ñieàu kieän ñuû ñeå aên khôùp lieân tuïc)
Ñeå truyeàn ñoäng lieân tuïc, khoâng coù hieän töôïng va ñaäp giöõa caùc raêng khi
aên khôùp thì soá ñoâi raêng aên khôùp phaûi caøng nhieàu caøng toát, nghóa laø phaûi coù heä
soá truøng khôùp cao (H.12.5)
B1 B2
Tyû soá: ε = >1 (12.14)
tN
ε =1,25 thì:
25% thôøi gian tieáp xuùc coù hai ñoâi raêng aên khôùp
75% thôøi gian tieáp xuùc coù moät ñoâi raêng aên khôùp
Hình 12.5
* Ñieàu kieän aên khôùp khít

Ñeå ñaûm baûo khi ñoåi chieàu quay thì hai raêng ñaõ saün saøng tieáp xuùc nhau. Muoán
vaäy thì böôùc raêng treân voøng laên phaûi baèng nhau:
tL1 = tL2 (12.15)

12.2.2 Caùc daïng phaù hoûng cuûa boä truyeàn baùnh raêng - vaät lieäu vaø öùng suaát cho
pheùp
1- Caùc daïng hoûng
Taûi troïng vaø öùng suaát thay ñoåi theo chu kyø laø nguyeân nhaân gaây ra gaõy
raêng vaø troùc beà maët tieáp xuùc vì moûi. Coøn ma saùt taïi caùc ñieåm aên khôùp gaây
moøn vaø dính raêng.
* Gaõy raêng: Nguyeân nhaân gaõy raêng laø do moûi vì
öùng suaát uoán laëp laïi nhieàu laàn. Nhöõng veát nöùt do moûi
sinh ra ôû tieát dieän chaân raêng vaø taïi vò trí coù öùng suaát
keùo lôùn nhaát. ÔÛ baùnh raêng thaúng, veát gaõy naèm treân tieát
dieän chaân raêng. ÔÛ baùnh raêng nghieâng, veát nöùt theo moät
tieát dieän xieân (H.12.6), ñeà phoøng gaõy raêng baèng caùch
tính toaùn ñoä beàn theo öùng suaát uoán [ σ]u , öùng duïng caëp
baùnh raêng dòch chænh, taêng ñoä chính xaùc cheá taïo vaø laép Hình 12.6
gheùp boä truyeàn.
* Troùc do moûi beà maët laøm vieäc cuûa raêng
Ñaây laø daïng hoûng cô baûn cuûa boä truyeàn kín,
sinh ra do öùng suaát tieáp xuùc thay ñoåi laëp ñi laëp laïi
nhieàu laàn. Quaù trình hoûng baét ñaàu ôû vuøng gaàn cöïc
aên khôùp phía chaân raêng (H.12.7), ôû ñaây löïc ma
saùt laø lôùn nhaát, taïo ra bieán daïng deûo vaø xuaát hieän
caùc veát nöùt teá vi treân beà maët raêng phaùt trieån
thaønh troùc roã beà maët raêng. Khi troùc, caùc ñieàu kieän
taïo thaønh lôùp daàu boâi trôn bò phaù vôõ (daàu doàn
maïnh vaøo caùc veát nöùt) daãn ñeán söï moøn vaø xaây Hình 12.7
xaùt thaønh beà maët raêng.
Ñeà phoøng troùc roã beà maët raêng baèng caùch tính toaùn ñoä beàn theo öùng suaát
tieáp xuùc, naâng cao ñoä chính xaùc, choïn ñuùng loaïi daàu boâi trôn.
ÔÛ caùc boä truyeàn hôû hieän töôïng troùc khoâng caàn xeùt ñeán vì quaù trình moøn
beà maët raêng xaûy ra tröôùc khi xuaát hieän caùc veát nöùt do moûi.
* Moøn raêng
Ñaây laø daïng hoûng cô baûn cuûa boä truyeàn baùnh raêng hôû. Moøn laøm giaûm beà
daøy raêng, do ñoù laøm yeáu chaân raêng, taêng khe hôû, gaây va ñaäp, oàn khi aên khôùp
vaø taát nhieân deã daãn ñeán gaõy raêng. Ñeà phoøng moøn raêng baèng caùch traùnh buïi baån,
taêng ñoä cöùng vaø ñoä boùng beà maët raêng, giaûm tröôït baèng caùch duøng baùnh raêng dòch
chænh (ñeå taêng ñöôøng kính chaân raêng).
* Dính raêng
Ñoù laø hieän töôïng ñoâi raêng bò dính vaøo nhau khi chuyeån ñoäng töông ñoái,
nhöõng maûnh kim loaïi nhoû bò ñöùt töø baùnh raêng naøy vaø baùm chaët leân beà maët
baùnh raêng kia. Nguyeân nhaân do aùp suaát, nhieät ñoä choã aên khôùp cao, maøng daàu
bò phaù vôõ laøm raêng tröïc tieáp tieáp xuùc nhau. Dính raêng laøm raêng bò xöôùc nhieàu,
daïng raêng bò phaù huûy. Hieän töôïng naøy thöôøng xaûy ra ôû caùc boä truyeàn chòu taûi lôùn,
vaän toác cao.
Caùc bieän phaùp choáng dính raêng nhö caùc bieän phaùp choáng moøn, ngoaøi ra
coøn choïn caëp vaät lieäu cuûa baùnh daãn vaø baùnh bò daãn thích hôïp, laøm nguoäi daàu
boâi trôn, vaùt ñænh raêng vaø hieäu quaû nhaát laø duøng daàu choáng dính raêng.
2- Vaät lieäu cheá taïo baùnh raêng
Choïn vaät lieäu cheá taïo baùnh raêng phuï thuoäc vaøo nhieäm vuï boä truyeàn, ñieàu
kieän laøm vieäc, loaïi phoâi vaø phöông phaùp gia coâng raêng. Hieän nay ngöôøi ta
duøng phoå bieán: theùp, gang, chaát deûo laøm vaät lieäu baùnh raêng.
* Theùp
Theùp nhieät luyeän laø vaät lieäu cô baûn ñeå cheá taïo baùnh raêng. Ngöôøi ta nhieät
luyeän ñeå taêng ñoä cöùng beà maët, do ñoù taêng ñoä beàn tieáp xuùc, taêng tính choáng
moøn, choáng dính cuûa raêng. Phuï thuoäc ñoä raén cuûa vaät lieäu, ngöôøi ta chia noù ra
laøm hai nhoùm.
- Nhoùm thöù nhaát: coù ñoä cöùng ≤ 350 HB
Ñöôïc söû duïng trong caùc boä truyeàn chòu taûi nheï vaø trung bình, trong nhoùm
naøy goàm theùp caùcbon 35, 40, 45, 50, 50Γ ; theùp hôïp kim 40X, 45X, 40XH, ...
Baùnh raêng thuoäc nhoùm naøy ñöôïc gia coâng chính xaùc sau khi nhieät luyeän, do ñoù
coù theå ñaït ñoä chính xaùc cao maø khoâng caàn theâm caùc nguyeân coâng tu söûa ñaét
tieàn.
Trong quaù trình söû duïng chaïy moøn toát khoâng bò gaõy vì gioøn khi chòu taûi
troïng ñoäng. Ñeå ñaûm baûo chaïy moøn toát hôn ñoä cöùng baùnh nhoû caàn lôùn hôn ñoä
cöùng baùnh lôùn khoaûng ( 25 ÷ 50) HB.
- Nhoùm thöù hai: coù ñoä cöùng > 350 HB.
Ñöôïc söû duïng trong caùc boä truyeàn taûi naëng. Ñoä cöùng cao ñaït ñöôïc baèng
caùch toâi beà maët, toâi theå tích, Xeâmentít hoùa, thaám N2, ... Baùnh raêng loaïi naøy
ñöôïc gia coâng raêng tröôùc luùc nhieät luyeän. Söûa tinh tieán haønh sau nhieät luyeän.
Vôùi caùc boä truyeàn coâng duïng chung, ñeå ñaûm baûo tính kinh teá, neân duøng
baùnh raêng coù ñoä cöùng beà maët ≤ 350HB.
Ngoaøi caùc loaïi theùp treân coøn duøng theùp ñuùc ( 35Λ ÷ 55Λ ). Vì ñoä beàn cuûa
noù thaáp neân chæ duøng cho caùc baùnh raêng kích thöôùc lôùn.
Phoái hôïp vaät lieäu theùp baùnh nhoû vaø baùnh lôùn cho trong baûng 12.1 (ñeå boä
truyeàn coù khaû naêng chaïy moøn toát).
Baûng 12.1
Ñoä
Maõ hieäu theùp
cöùng
Baùn
35X,
h 45 50 55 50 40XY
≤ 40X
nhoû
350HB
Baùn 35, 35, 35X,
45, 55A 45, 50 50, 55
h lôùn 40A 45A 40X
* Gang: duøng trong caùc baùnh raêng coù kích thöôùc lôùn, truyeàn ñoäng hôû, vaän
toác thaáp. Nhöôïc ñieåm chính laø ñoä beàn uoán thaáp neân kích thöôùc vaø moâñun baùnh
raêng gang lôùn hôn nhieàu so vôùi baùnh raêng theùp. Tuy nhieân gang choáng dính
toát, laøm vieäc ñöôïc ôû nhöõng boä truyeàn boâi trôn keùm, deã ñuùc hôn theùp, do ñoù reû
hôn. Thöôøng duøng gang töø CX?18 – 36 ñeán CX? 35 – 56
* Chaát deûo: thöôøng duøng cho baùnh nhoû toác ñoä cao, taûi nheï aên khôùp vôùi
caùc baùnh raêng lôùn baèng kim loaïi.
Öu ñieåm: truyeàn ñoäng eâm, giaûm taûi troïng ñoäng
3- ÖÙng suaát cho pheùp
Ñoái vôùi caùc boä truyeàn kín, tính toaùn theo ñoä beàn tieáp xuùc laø cô baûn trong
thieát keá, coøn tính veà uoán laø ñeå kieåm tra. Trong caùc boä truyeàn hôû chæ caàn tính
theo ñoä beàn uoán.
Khi chòu taûi troïng quaù taûi ngaén haïn khaù lôùn, ví duï thôøi kyø khôûi ñoäng,
haõm, ... coù theå gaây bieán daïng deûo beà maët laøm vieäc cuûa raêng, neáu ñoä raén cuûa
noù ≤ 350HB hay bò gioøn gaõy khi ñoä raén lôùn hôn.
Kieåm tra quaù taûi ñoä beàn cuûa raêng baèng öùng suaát cho pheùp quaù taûi.
* ÖÙng suaát tieáp xuùc cho pheùp
Thöïc nghieäm cho bieát raèng ñoä beàn tieáp xuùc cuûa caùc beà maët laøm vieäc cuûa
raêng ñöôïc xaùc ñònh phuï thuoäc vaøo ñoä cöùng caùc beà maët ñoù.
Ñoái vôùi caùc baùnh raêng baèng theùp, ñoä cöùng ≤ 350HB:
[ σ]tx = 2,75 (HBmin). KNt [N/mm2] (12.16)
Ñoái vôùi caùc baùnh raêng theùp ñöôïc toâi beà maët, ñoä cöùng > 350HB:
[ σ]tx = 24,1. (HRCmin). KNt (12.17)
ôû ñaây HBmin vaø HRCmin - trò soá nhoû nhaát cuûa ñoä raén vaät lieäu (xem baûng 12.2);
KNt - heä soá cheá ñoä taûi troïng khi tính toaùn raêng theo söùc beàn tieáp xuùc, xeùt ñeán
aûnh höôûng cuûa soá chu kyø taûi troïng N trong thôøi gian laøm vieäc ñeán [ σ]tx
107
K Nt = 6 (12.18)
NCK
Soá chu kyø taûi troïng cuûa raêng trong toaøn boä thôøi gian phuïc vuï:
NCK = 572,4. ω .T = 60.n.T.u (12.19)
trong ñoù: ω - vaän toác goùc, [rad/s];
T - thôøi gian phuïc vuï cuûa boä truyeàn tính baèng giôø.
Ñoái vôùi baùnh raêng theùp ñoä cöùng ≤ 350HB: KNmin = 1
Ñoái vôùi baùnh raêng theùp ñoä cöùng > 350HB vaø baèng gang: KNmin = 0,585
Tính toaùn boä truyeàn baùnh raêng thaúng ñöôïc tính theo trò soá nhoû nhaát
[ ]tx caùc trò soá nhaän ñöôïc cho baùnh nhoû vaø baùnh lôùn.
σ töø
ÔÛ boä truyeàn baùnh raêng nghieâng vôùi HBb.lôùn – HBb.nhoû > 50 ta tính theo
1
coâng thöùc: [ σ]tx = ([σ]tx1 + [ σ]tx2 ) (12.20)
2
[ σ]tx1 vaø [ σ]tx2 - öùng suaát tieáp xuùc cho pheùp ñoái vôùi baùnh nhoû vaø baùnh lôùn.
422
* ÖÙng suaát tieáp xuùc quaù taûi cho pheùp: [ σ]txq
Baûng 12.2: Ñaëc tính cô hoïc moät soá loaïi theùp duøng cheá taïo baùnh raêng
Ñöôøng Ñaëc tính cô hoïc Phaïm vi öùng
Maõ hieäu Ñoä raén
Daïng phoâi Nhieät luyeän kính phoâi, N/mm2 duïng
theùp
mm σB σC σ-1 HB HRC
Baùnh lôùn bò
40A Ñuùc Thöôøng hoùa Baát kyø 520 294 224 147 - truyeàn
taûi nheï
167- Baùnh lôùn caùc boä
45 Reøn Thöôøng hoùa ≤ 100 503 294 253 -
217 truyeàn
≤ 100 647 324 278
186- Baùnh nhoû vôùi v ≤
55 Reøn Thöôøng hoùa 100-300 628 314 270 -
229 8 m/s
300-500 608 304 262
≤ 150 637 363 274 190- Baùnh nhoû vaø baùnh
50Γ Reøn Thöôøng hoùa -
150-400 608 314 262 229 lôùn vôùi v ≤ 8 m/s
≤ 60 981 785 437

200- Baùnh nhoû vaø baùnh
40X Reøn Thöôøng hoùa 100-200 765 490 362 -
230 lôùn v ≤ 100 m/s
200-300 736 490 352
257-
40X Reøn Toâi caûi thieän ≤ 120 948 656 450 - Nt
255
423
500-
40X Reøn Toâi caûi thieän Baát kyø 736 490 351 51-55 Nt
550
Ñoái vôùi theùp:
- Ñoä raén ≤ 350HB: [ σ]txq = 2,5 [ σ]tx (12.21)
- Ñoä raén > 350HB: [ σ]txq = 2 [ σ]tx (12.22)
* ÖÙng suaát uoán cho pheùp: [ σ]u

- Khi maët raêng laøm vieäc 1 maët (chu kyø öùng suaát maïch ñoäng):
(1, 4 ÷ 1, 6) .σ−1
[ σ]u = .K Nu (12.23)
K σ . [ n]
- Khi raêng laøm vieäc caû hai maët (chu kyø öùng suaát ñoái xöùng):
σ −1
[ σ]u = .K Nu (12.24)
K σ . [ n]
vôùi: σ−1 - giôùi haïn moûi chu kyø ñoái xöùng (baûng 12.2)
K σ - heä soá taäp trung öùng suaát ôû chaân raêng. Ñoái vôùi baùnh raêng theùp
thöôøng hoùa: K σ = 1,8, toâi beà maët K σ = 1,2; vôùi baùnh raêng gang
K σ = 1,2
[n] - heä soá an toaøn cho pheùp. Ñoái vôùi baùnh raêng reøn thöôøng hoùa
[n] = 1,5; reøn toâi: [n] = 2,2; baùnh raêng ñuùc thöôøng hoùa [n] = 1,8
KNu - heä soá cheá ñoä taûi troïng khi tính toaùn raêng theo uoán.
5.106
K Nu = 9 (12.25)
NCK
ôû ñaây NCK xaùc ñònh theo (12.19), trò soá nhoû nhaát KNumin = 1, lôùn nhaát KNumax = 1,65.
* ÖÙng suaát uoán quaù taûi cho pheùp
- Vôùi baùnh raêng theùp:
Ñoä cöùng ≤ 350HB: [ σ]uq = 0, 8.σch (12.26)
Ñoä cöùng > 350HB: [ σ]uq = 0, 36.σc / K σ (12.27)
- Vôùi baùnh raêng gang: [ σ]uq = 0, 6.σ BK (12.28)
12.2.3 Tính toaùn boä truyeàn baùnh raêng

12.2.3.1 Tính toaùn beàn boä truyeàn baùnh raêng truï
Löïc taùc duïng taïi ñieåm aên khôùp luoân truøng vôùi phaùp tuyeán cuûa beà maët
raêng taïi ñieåm ñoù (boû qua löïc ma saùt khi aên khôùp, vì nhoû)
1- Ñoái vôùi baùnh raêng truï raêng thaúng
a) Löïc taùc duïng taïi ñieåm aên khôùp:
uur
Taïi cöïc aên khôùp P: Pn laø hôïp löïc cuûa caùc löïc taùc duïng khi raêng aên khôùp
nhau treân ñöôøng aên khôùp. Ñeå tính toaùn raêng, truïc vaø oå truïc Pn ñöôïc phaân
thaønh hai thaønh phaàn:
Hình 12.8: Sô ñoà löïc trong boä truyeàn baùnh raêng raêng thaúng
- Löïc voøng:
2M1 M1 (1 + i )
P = Pn.cos α = = (12.29)
d1 A
- Löïc höôùng taâm:

T = P.tg α (12.30)
ôû ñaây M1 laø moâmen quay treân baùnh nhoû.
Treân baùnh bò daãn chieàu löïc P truøng vôùi chieàu quay, coøn treân baùnh daãn -
ngöôïc vôùi chieàu quay.
b) Tính toaùn ñoä beàn truyeàn hôû baùnh raêng truï raêng thaúng:
Boä truyeàn baùnh raêng hôû ñöôïc tính theo ñoä beàn uoán, vì gaõy raêng do moûi vì
uoán laø nguyeân nhaân cô baûn phaù hoûng boä truyeàn. Khi ta thöøa nhaän caùc giaû thieát
sau:
1- Toaøn boä taûi troïng Pn khi aên khôùp truyeàn vaøo moät ñoâi raêng.
2- Raêng ñöôïc khaûo saùt nhö moät daàm coâng xoân, chòu löïc taäp trung Pn ñaët
vaøo ñænh raêng. Löïc Pn tröôït treân ñöôøng aên khôùp caét truïc ñoái xöùng cuûa raêng taïi
O, ñoù laø ñænh cuûa hình parabola xaùc ñònh hình daùng cuûa daàm beàn ñeàu cuûa raêng
bò uoán. Ñieåm F vaø N laø vò trí nguy hieåm nhaát cuûa tieát dieän chaân raêng.
3- Löïc ma saùt vaø löïc neùn gaây ra bôûi taùc duïng cuûa Pn aûnh höôûng ít ñeán giaù
trò öùng suaát, vì theá khoâng tính ñeán.
Vôùi nhöõng giaû thieát ñoù öùng suaát uoán trong tieát dieän nguy hieåm FN cuûa
raêng (H.12.9).
Hình 12.9
Mu Pn .l P.l
σu = = =
Wu Wu b.s2
.cosα
6
bs2
trong ñoù: Wu = - laø moâmen choáng uoán cuûa tieát dieän nguy hieåm ôû chaân raêng.
6
Caùnh tay ñoøn l cuûa löïc vaø beà daøy chaân raêng S ñöôïc bieåu thò qua moâñun
aên khôùp: l = µ.m vaø S = ν.m
ôû ñaây µ vaø ν laø caùc heä soá tính ñeán hình daùng raêng, khi ñoù:
P.µ.m P
σu = 2 2
=
b.ν .m m.b. y
.cosα
6
ν2
vôùi y = .cosα - heä soá hình daïng raêng y laø trò soá khoâng thöù nguyeân, phuï
6µ
thuoäc soá raêng Z, heä soá dòch chuyeån ξ , goùc aên khôùp α , heä soá chieàu cao ñaàu
h'
raêng f ' = (baûng 12.3).
m
So saùnh heä soá daïng raêng baùnh nhoû, (y1) vaø baùnh lôùn (y2) ta coù y1 < y2.
Giaù trò heä soá daïng raêng y ñoái vôùi boä truyeàn aên khôùp ngoaøi, khoâng dòch
chænh, α = 20o , f’ = 1
Baûng 12.3
Z hay
18 20 22 24 26 28 30 35 40
Ztñ
y hay 0,35 0,37 0,38 0,39 0,40 0,41 0,41 0,43 0,44
ytñ 4 2 8 5 4 1 6 1 2
Z hay
45 50 65 80 100 150 300 Thanh raêng
Ztñ
y hay 0,45 0,45 0,47 0,47 0,48 0,49 0,48
0,523
ytñ 1 7 2 8 1 0 6
Ñeå ñaûm baûo ñoä beàn ñoàng ñeàu raêng baùnh nhoû vaø baùnh lôùn, ta choïn phoái
hôïp vaät lieäu hai baùnh theo baûng 12.1. Raêng baùnh nhoû vaø baùnh lôùn seõ coù ñoä
beàn uoán nhö nhau neáu thoûa ñieàu kieän:
y1 [ σ ]u1 = y2 [ σ ]u2 (12.31)
2 M1 2M1
Sau khi thay P = = vaøo coâng thöùc σu :
d1 mZ1
2M1 9, 55.106. N
σu = 2
; M1 =
b.m .Z1 . y n2 .i
Neáu tính ñeán taùc duïng cuûa taûi troïng ñoäng vaø söï phaân phoái taûi troïng
khoâng ñeàu treân chieàu daøi raêng, ta theâm vaøo heä soá taûi troïng K. Coøn xeùt ñeán söï
moøn raêng, theâm vaøo heä soá γ ta nhaän ñöôïc coâng thöùc kieåm tra söùc beàn uoán boä
truyeàn hôû raêng thaúng:
2M1 .K.γ P.K.γ
σu = 2
= ≤ [ σ ]u (12.32)
b.m .Z1 .y b.m.y
ôû ñaây b = b2 - beà roäng baùnh raêng lôùn.
Bieåu dieãn trò soá b2 qua m, nghóa laø b2 = ψ m .m , ta nhaän ñöôïc coâng thöùc ñeå
tính toaùn thieát keá boä truyeàn hôû raêng thaúng:
2 M1 .K .γ 19,1.106.K . N
m≥ 3 = (12.33)
ψ m .Z1 . y. [ σ ]u y. z.ψ m .[ σ ]u .n
trong ñoù: M1 - moâmen quay treân baùnh nhoû.

K - heä soá taûi troïng. Khi boä truyeàn, vieäc maø do cheá taïo vaø laép gheùp coù
theå khoâng chính xaùc, seõ sinh ra taûi troïng ñoäng phuï. Ngoaøi ra do bieán daïng cuûa
oå, cuûa baûn thaân baùnh raêng daãn ñeán phaân boá khoâng ñoàng ñeàu taûi troïng theo
chieàu daøi raêng, gaây ra söï taäp trung taûi troïng.
Khi tính toaùn thieát keá, K ñöôïc choïn sô boä:
K = 1,3 khi laép ñoái xöùng baùnh raêng vôùi caùc oå ñôõ
K = 1,4 ÷ 1,6 khi laép baùnh raêng khoâng ñoái xöùng hay laép ôû ñaàu console.
Khi tính toaùn kieåm tra heä soá taûi troïng ñöôïc chính xaùc hoùa baèng coâng thöùc:
K = Kñ . Ktt (12.34)
vôùi Kñ - heä soá taûi troïng ñoäng (baûng 12.4)
Ktt - heä soá taäp trung taûi troïng (baûng 12.5)
Baûng 12.4: Trò soá gaàn ñuùng cuûa Kñ
Boä truyeàn Caáp chính xaùc Vaän toác voøng cuûa baùnh
1-3 3-8 8-12 12-18 18-23
6 1 1,2 1,3 - -
7 1,2 1,4 1,5 - -
Raêng thaúng
8 1,3 1,5 - - -
9 1,4 - - - -
6 1 1 1,05 1,15 1,3
Raêng nghieâng 7 1 1,1 1,15 1,25 1,4
8 1,1 1,25 1,35 - -
Baûng 12.5: Trò soá gaàn ñuùng Ktt ñoái vôùi baùnh raêng coù ñoä cöùng > 350HB
Vò trí baùnh Tyû soá b2/d1 (ñoái vôùi baùnh raêng coân:
Caáp chính
raêng b/dbk1)
xaùc
ñoái vôùi oå 0,4 0,8 1 1,2 1,6
7 1,05 1,1 1,15 1,25 1,3
Ñoái xöùng 8 1,15 1,2 1,25 1,3 1,4
9 1,25 1,3 1,35 1,45 1,5
7 1,2 1,3 1,35 1,35 1,4
Khoâng ñoái xöùng
8 1,3 1,4 1,5 1,5 1,55
hay console
9 1,4 1,53 1,6 1,6 1,65
Ñoái vôùi baùnh raêng coù ñoä cöùng < 350HB, khi taûi troïng thay ñoåi:
K 'tt + 1
K tt = (12.35)
2
ôû ñaây: K’tt - laáy töø baûng 12.5. Khi taûi troïng gaàn nhö khoâng ñoåi: Ktt = 1
γ - heä soá moøn; phuï thuoäc vaøo ñoä moøn cho pheùp cuûa raêng 10 ÷ 30% ta
nhaän thaáy γ = 1,25 ÷ 2
b2
ψm = - heä soá chieàu roäng raêng. Ñoái vôùi boä truyeàn raêng thaúng nhaän
m
ψ m = 10 ÷ 20 , tuaân theo ñieàu kieän b2 ≤ d1. Chieàu roäng baùnh nhoû b1 laáy lôùn hôn
khoaûng 5 ÷ 10 mm so vôùi tính toaùn.
Kieåm tra ñoä beàn uoán cuûa raêng khi bò quaù taûi ñoät xuaát, traùnh gaây bieán
daïng deûo hay gaõy theo [ σ]uq :
M1q
[ σ]uq ≥ σu . = σuq (12.36)
M1
trong ñoù: σuq - öùng suaát uoán quaù taûi do M1q taùc duïng treân baùnh nhoû trong
thôøi kyø khôûi ñoäng, haõm, ...
σu - öùng suaát uoán, tính theo (12.32) do moâmen ñònh möùc M1
taùc duïng treân baùnh nhoû.
c) Tính toaùn ñoä beàn boä truyeàn kín baùnh raêng truï raêng thaúng:
Boä truyeàn baùnh raêng kín ñöôïc tính toaùn beàn theo ñoä beàn tieáp xuùc vì daïng
hö hoûng chuû yeáu: troùc beà maët laøm vieäc do öùng suaát tieáp xuùc gaây ra.
Kích thöôùc boä truyeàn ñöôïc xaùc ñònh töø tính toaùn öùng suaát tieáp xuùc, sau ñoù
kieåm tra theo öùng suaát uoán.
Hình 12.10
Khi tính toaùn ñoä beàn tieáp xuùc, ngöôøi ta khaûo saùt taïi cöïc P; taïi ñoù chæ coù
moät ñoâi raêng aên khôùp vaø söï tieáp xuùc cuûa ñoâi raêng ñöôïc xeùt nhö söï tieáp xuùc
cuûa hai vaät hình truï (H.12.10). Vieäc tính toaùn ñöôïc tieán haønh cho baùnh raêng
naøo maø vaät lieäu cuûa noù coù ñoä beàn nhoû hôn.
ÖÙng suaát tieáp xuùc lôùn nhaát trong vuøng aên khôùp ñöôïc xaùc ñònh theo coâng
E
thöùc Heùc: σ tx = 0, 418 q. , vôùi:
ρ
q - taûi troïng rieâng - aùp löïc treân moät ñôn vò chieàu daøi tieáp xuùc cuûa raêng.
Ñoái vôùi baùnh raêng thaúng, chieàu daøi ñöôøng tieáp xuùc baèng beà roäng baùnh xe lôùn
b2.
Pn .K P.K M1 .K . (1 + i ) 9, 55.106.K . N (1 + i )
q= = = = (12.36’)
b2 b2 .cosα b2 . A.cosα n2 . A.i.b2 .cosα
trong ñoù: K - heä soá taûi troïng; N - coâng suaát truyeàn, kW;
2 E1 . E2
E= - moâñun ñaøn hoài töông ñöông.
E1 + E2
trong ñoù: E1, E2 - moâñun ñaøn hoài vaät lieäu baùnh nhoû vaø baùnh lôùn. Ñoái vôùi
theùp: E = E1 = E2 = 2,15.105 N/mm2;
ρ1 .ρ2
ρ= - baùn kính cong töông ñöông;
ρ1 + ρ2
ρ1 vaø ρ2 - baùn kính cong baùnh nhoû vaø baùnh lôùn taïi cöïc aên khôùp
(H.12.10).
Hình 12.11
d1 d
ρ1 = .sin α vaø ρ2 = 2 sin α
2 2
A A.i
ρ1 = .sin α vaø ρ2 = sin α
i +1 i+1
A.i sin α
⇒ρ= 2
, α = 20o
(1 + i )
Sau khi thay q vaø ρ vaøo coâng thöùc Heùc:
1.050.000 ( i + 1 )3 KN
α tx = . ≤ [ σ ]tx (12.37)
A.i b2 n2
b2
Neáu goïi ψ A = : heä soá chieàu roäng baùnh raêng, coù theå laáy caùc trò soá sau:
A
- Ñoái vôùi boä truyeàn chòu taûi nhoû: ψ A = 0,15 ÷ 0, 3
- Ñoái vôùi boä truyeàn chòu taûi trung bình: ψ A = 0, 3 ÷ 0, 45
- Ñoái vôùi boä truyeàn chòu taûi naëng: ψ A = 0, 45 ÷ 1, 6
- Ñoái vôùi baùnh raêng di ñoäng trong hoäp soá: ψ A = 0,12 ÷ 0,15
- Ñoái vôùi boä truyeàn baùnh raêng chöõ V: ψ A = 0, 8 ÷ 1, 0
Töø (12.37) ta thay b2 = ψ A .A
2
 1050000  KN
A ≥ ( i + 1) 3   . (12.38)
 [ σ ] .i  ψ A .n2
 tx 
Nhö vaäy töø ñieàu kieän beàn tieáp xuùc ta ñònh ñöôïc A, moâñun aên khôùp vaø soá
raêng coù theå coù caùc trò soá khaùc nhau chæ caàn thoûa maõn:
m ( Z1 + Z2 ) Z2
= A vaø i =
2 Z1
Kieåm tra beà maët raêng bò quaù taûi ñoät xuaát theo [ σ]txq (12.39)
2- Ñoái vôùi baùnh raêng truï raêng nghieâng
a) Löïc taùc duïng taïi vò trí aên khôùp (H.12.11):
ÔÛ boä truyeàn baùnh raêng nghieâng löïc phaùp tuyeán Pn taïo vôùi maët ñaàu muùt
moät goùc β . Phaân tích Pn ra caùc thaønh phaàn:
uur ur ur ur
Pn = P + T + Q
ur
- Löïc voøng P :
 2M1 2 M2
P = d = d
 1 2 (12.40)
 ur r
 P ⊥ ( truïc quay vaø r )
ur
- Löïc höôùng taâm T
 P
T = S.tgα = cosβ .tgα
 (12.41)
Tur
 höôùng taâm
ur
- Löïc doïc truïc Q
Q = P.tgβ
 ur (12.42)
Q // truïc
Khi xaùc ñònh chieàu caùc löïc phaûi chuù yù ñeán chieàu quay cuûa baùnh raêng vaø
chieàu nghieâng cuûa raêng (phaûi hay traùi).
Löïc doïc truïc Q taùc duïng theâm taûi troïng vaøo oå, Q taêng cuøng vôùi goùc β . Vì
vaäy, ñoái vôùi baùnh raêng nghieâng thöôøng β = 8 ÷ 15o . Toàn taïi löïc doïc truïc laø moät
nhöôïc ñieåm cuûa baùnh raêng nghieâng.
b) Nhöõng thoâng soá hình hoïc chuû yeáu cuûa baùnh raêng:
ur ur
- Maët phaùp - tieát dieän phaùp - laø maët phaúng chöùa S vaø T
- Tieát dieän ngang laø maët phaúng vuoâng goùc vôùi truïc
- Goïi tn, mn: böôùc raêng, moâñun trong tieát dieän phaùp
ts, ms: böôùc raêng, moâñun trong tieát dieän ngang
Ta coù quan heä:
tn mn
ts = ; ms =
cosβ cosβ
mn Z
- Ñöôøng kính voøng chia: dc = ms.Z = (12.43)
cosβ
- Caùc kích thöôùc chieàu cao raêng, ñöôøng kính voøng ñænh vaø voøng ñaùy raêng
xaùc ñònh theo caùc coâng thöùc nhö cuûa baùnh raêng thaúng, vôùi chuù yù laø thay m
baèng mn.
- Khoaûng caùch truïc trong boä truyeàn baùnh raêng nghieâng tieâu chuaån hay
dòch chænh ñeàu:
Z1 + Z2 mn
A= × (12.44)
2 cosβ
c) Tính toaùn beàn boä truyeàn hôû baùnh raêng truï raêng nghieâng.
Do ñaëc ñieåm aên khôùp cuûa baùnh raêng nghieâng, thöôøng xuyeân coù moät soá
caëp raêng ñoàng thôøi vaøo aên khôùp, neân laøm giaûm taûi troïng treân moät raêng, do ñoù
naâng cao ñoä beàn cuûa noù. Caùc raêng nghieâng laøm taêng ñoä cöùng cuûa noù khi uoán,
giaûm bôùt taûi troïng ñoäng, ... Xeùt ñeán taát caû yeáu toá ñoù laø raát khoù khi ñöa ra coâng
thöùc tính. Vì vaäy, tính ñoä beàn baùnh raêng nghieâng tieán haønh theo coâng thöùc cuûa
boä truyeàn baùnh raêng thaúng töông ñöông vaø ñöa vaøo noù caùc coâng thöùc ñieàu
chænh. Theo ñieàu kieän beàn, kích thöôùc cuûa boä truyeàn baùnh raêng nghieâng nhoû
hôn so vôùi baùnh raêng thaúng.
* Tính toaùn thieát keá: töông töï nhö tính boä truyeàn baùnh raêng thaúng (12.33),
moâñun phaùp cuûa baùnh raêng nghieâng:
2M1 .K .γ
mn ≥ t (12.45)
ψ m .Z1 . ytñ . [ σ]u .K bu
b2
trong ñoù: ψ m = - heä soá beà roäng baùnh raêng lôùn (baûng 12.6)
mn
Baûng 12.6: Trò soá lôùn nhaát cuûa ψ m
Ψm = b/m
Loaïi truyeàn ñoäng
Khoâng quaù
Boä truyeàn chính xaùc cao, chòu taûi lôùn; truïc, oå vaø goái 45 – 30
ñôõ oå coù
ñoä cöùng cao; HB ≤ 350 30 – 20
HB > 350
Boä truyeàn thoâng thöôøng trong hoäp giaûm toác; truïc vaø 30 -20
oå ñôõ
töông ñoái cöùng: HB ≤ 350 20 –15
HB > 350
Boä truyeàn choã taïo keùm chính xaùc, boä truyeàn hôû laép
15 - 10
treân truïc console
ytñ - heä soá daïng raêng (baûng 12.3) theo soá raêng töông ñöông Ztñ.
Trong 2 baùnh nhoû vaø lôùn, coâng thöùc (12.45) ñöôïc tính cho baùnh naøo coù
tích ytñ. [ σ]u nhoû hôn Ztñ = Z / cos3 β
Kbu = 1,3 ÷ 1,4 - heä soá xeùt ñeán söï naâng cao ñoä beàn uoán cuûa baùnh raêng
nghieâng so vôùi baùnh raêng thaúng.
* Tính toaùn kieåm tra:
Töông töï nhö tính boä truyeàn raêng thaúng, öùng suaát trong caùc baùnh raêng
nhoû vaø lôùn.
2M1 .K .γ
σu1 = ≤ [ σ]u1 (12.46)
b2 .mn2 .Z1 . ytd .K bu
ytñ1
σu2 = σu1 . (12.47)
ytñ 2
Kieåm tra quaù taûi cuûa raêng theo uoán töông töï nhö ôû boä truyeàn baùnh raêng
thaúng.
d) Tính toaùn beàn boä truyeàn kín baùnh raêng nghieâng:
* Tính toaùn thieát keá:
Töông töï nhö ôû boä truyeàn baùnh raêng thaúng, khoaûng caùch taâm giöõa caùc
baùnh raêng nghieâng aên khôùp baèng theùp:
2
 1050000  K .N
A ≥ ( i + 1).3   . (12.48)
 [ σ ] .i  ψ A .n2 .K bt
 tx 
trong ñoù: Kbt = 1,25 ÷ 1,35 - heä soá tính ñeán söï naâng cao ñoä beàn tieáp xuùc cuûa
raêng nghieâng so vôùi raêng thaúng.
* Tính toaùn kieåm tra:
1050000 ( i + 1 )3 KN
σ tx = . ≤ [ σ ]tx (12.49)
A.i b2 n2 .K bt
12.2.3.2 Tính toaùn boä truyeàn baùnh raêng coân, truïc vít baùnh vít
Tham khaûo theâm saùch chuyeân ngaønh
12.3 TRÌNH TÖÏ THIEÁT KEÁ BOÄ TRUYEÀN BAÙNH RAÊNG

Ñeå thieát keá boä truyeàn baùnh raêng, caàn bieát tröôùc:
- Coâng duïng vaø cheá ñoä laøm vieäc cuûa boä truyeàn
- Coâng suaát
- Soá voøng quay trong moät phuùt cuûa truïc daãn vaø bò daãn (coù khi coøn cho
bieát theâm vaät lieäu baùnh raêng, ñieàu kieän cheá taïo).
Caàn xaùc ñònh kích thöôùc baùnh raêng, soá raêng, moâñun, goùc nghieâng cuûa
raêng (ñoái vôùi baùnh raêng nghieâng), khoaûng caùch giöõa hai truïc (ñoái vôùi baùnh
raêng noùn thì xaùc ñònh chieàu daøi noùn).
Ngoaøi ra, ñeå laøm soá lieäu cho tính truïc, caàn xaùc ñònh löïc taùc duïng leân baùnh
raêng.
Ñoái vôùi boä truyeàn baùnh raêng kín, coù theå tieán haønh theo caùc böôùc sau:
1- Choïn vaät lieäu baùnh raêng, caùch nhieät luyeän vaø caùch xaùc ñònh cô tính
cuûa vaät lieäu: giôùi haïn beàn, giôùi haïn moûi, ñoä raén beà maët.
2- Tính öùng suaát cho pheùp
3- Ñònh taûi troïng tính (choïn sô boä heä soá taûi troïng K = 1,3 ÷ 1,5)
4- Choïn heä soá chieàu roäng baùnh raêng ψ A (hay ψ L , neáu thieát keá boä
truyeàn baùnh raêng noùn).
5- Xaùc ñònh khoaûng caùch truïc A (hay chieàu daøi noùn L) theo coâng thöùc tính
söùc beàn tieáp xuùc: coâng thöùc (12.38), (12.48).
6- Ñònh chính xaùc heä soá taûi troïng (theo vaän toác voøng, caáp chính xaùc vaø tyû
b
soá : duøng baûng (12.4) (12.5) vaø so saùnh vôùi heä soá taûi troïng ñaõ choïn ôû böôùc
d1
3. Neáu khaùc nhieàu vôùi trò soá ñaõ choïn, caàn choïn laïi K vaø tính laïi A (hay L).
7- Xaùc ñònh moâñun theo coâng thöùc:
mn = (0,01 ÷ 0,02).A (baùnh raêng truïc) (12.50)
ms = (0,02 ÷ 0,03).L (baùnh raêng noùn) (12.51)
soá raêng, goùc nghieâng (ñoái vôùi baùnh raêng nghieâng) vaø tính söùc beàn uoán cuûa
raêng.
8- Kieåm nghieäm söùc beàn cuûa raêng khi chòu quaù taûi ñoät ngoät (tröôøng
hôïp boä truyeàn bò quaù taûi luùc laøm vieäc).
9- Tính caùc kích thöôùc chuû yeáu cuûa boä truyeàn.
10- Tính löïc taùc duïng leân truïc.

1. Nguyeân lyù truyeàn ñoäng baùnh raêng.
2. Öu nhöôïc ñieåm boä truyeàn baùnh raêng.
3. Öu ñieåm cuûa bieân daïng thaân khai cuûa raêng baùnh raêng.
4. Caùc thoâng soá hình hoïc cuûa baùnh raêng.
5. Caùc daïng hoûng chuû yeáu cuûa boä truyeàn.
6. Trình töï thieát keá boä truyeàn baùnh raêng truï, raêng thaúng.
Chöông 13
TRUÏC - OÅ ÑÔÕ
13.1 TRUÏC
13.1.1 Ñaïi cöông
Truïc duøng ñeå ñôõ hay vöøa ñôõ vöøa truyeàn moâmen xoaén cho caùc chi tieát
maùy quay: baùnh ma saùt, baùnh ñaø, baùnh raêng, baùnh ñai,…
Phaân loaïi:
+ Theo ñaëc ñieåm chòu taûi, truïc chia ra laøm hai loaïi:
- Truïc taâm: chæ coù taùc duïng ñôõ, khoâng truyeàn moâmen xoaén. Thöôøng truïc
taâm khoâng quay.
- Truïc truyeàn: vöøa ñôõ caùc tieát maùy quay, vöøa truyeàn moâmen xoaén.
+ Theo hình daïng ñöôøng taâm truïc chia ra:
- Truïc thaúng: ñöôøng taâm truïc laø ñöôøng thaúng.
- Truïc khuyûu: ñöôøng taâm truïc laø ñöôøng gaõy khuùc.
- Truïc meàm: ñöôøng taâm truïc laø ñöôøng cong thay ñoåi.
+ Theo caáu taïo ta coù: truïc trôn, truïc baäc, truïc roãng, truïc ñaëc.
Truïc laø moät tieát maùy quan troïng, noù phöùc taïp veà coâng ngheä vaø veà keát
caáu. Chaát löôïng cuûa truïc aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán chaát löôïng truyeàn ñoäng cuûa
caùc boä truyeàn laép treân ñoù. Khi thieát keá truïc phaûi chuù yù ñeán keát caáu, söùc beàn,
ñoä cöùng vaø dao ñoäng cuûa truïc…
13.1.2 Keát caáu truïc
Keát caáu cuûa truïc ñöôïc quyeát ñònh bôûi trò soá vaø tình hình phaân boá löïc taùc
duïng leân truïc, caùch boá trí vaø coá ñònh caùc tieát maùy laép treân truïc, söï gia coâng vaø
laép raùp…
Hình 13.1
1- Keát caáu
a) Ngoõng truïc: ñeå laép oå (oå ñôõ, oå chaën…). Ngoõng truïc ñöôïc cheá taïo coù ñoä
boùng, ñoä chính xaùc cao. Neáu laép oå tröôït, ñoä cöùng beà maët ngoõng phaûi lôùn.
b) Thaân truïc: ñoaïn truïc coù laép caùc tieát maùy quay, vì vaäy cuõng coù ñoä boùng,
ñoä chính xaùc cao. Ñöôøng kính cuûa noù phaûi ñöôïc tieâu chuaån hoùa.
Ñeå truyeàn moâmen xoaén, thaân truïc thöôøng ñöôïc xeû raõnh then hay then
hoa. Caùc kích thöôùc: chieàu roäng, chieàu saâu cuûa caùc loaïi raõnh ñöôïc quy chuaån
hoùa.
c) Ñoaïn chuyeån tieáp: noái lieàn thaân vaø ngoõng truïc. Yeâu caàu veà ñoä boùng,
ñoä chính xaùc cuûa ñoaïn naøy khoâng cao, ñöôøng kính khoâng theo tieâu chuaån.
d) Phaàn ñònh vò caùc tieát maùy laép treân truïc (vai, gôø truïc ).
Taïi caùc vò trí naøy thöôøng coù söï taäp trung öùng suaát, aûnh höôûng ñeán söùc beàn
moûi cuûa truïc. Ñeå khaéc phuïc, duøng caùc keát caáu nhö hình 13.2. Ñeå ñaûm baûo tieát
maùy luoân tyø saùt vaøo beà maët ñònh vò, baùn kính cuûa vai truïc r1 phaûi nhoû hôn baùn
kính goùc löôïn r2 cuûa tieát maùy. Neáu tieát maùy ñöôïc vaùt goùc, kích thöôùc choã vaùt
laáy theo baûng 13.1
Hình 13.2
Baûng 13.1: Trò soá baùn kính goùc löôïn r vaø kích thöôùc caïnh vaùt c
Ñöôøng kính truïc, Ñöôøng kính
r c r c
mm truïc, mm
10 ÷15 0,5 1 45 ÷ 70 1,5 2,5
15 ÷ 30 1 1,5 70 ÷ 100 2 3
30 ÷ 45 1 2 100 ÷ 150 2,5 4
Ñeå coá ñònh tieát maùy ôû cuoái truïc coù theå duøng ren hay gheùp caêng.
2- Caùc bieän phaùp naâng cao söùc beàn moûi cuûa truïc
Coù theå naâng cao söùc beàn moûi cuûa truïc baèng caùc keát caáu giaûm taäp trung
öùng suaát ôû caùc vò trí caàn thieát hay vaùt meùp laøm meàm moayô.
Cuõng coù theå duøng caùc bieän phaùp coâng ngheä ñeå taêng beàn beà maët nhaèm
naâng cao söùc beàn moûi: thaám C, thaám N2, xianuya, laên eùp…
13.1.3 Vaät lieäu truïc
Yeâu caàu ñoái vôùi vaät lieäu truïc laø coù ñoä beàn cao, ít nhaïy vôùi taäp trung öùng
suaát, deã gia coâng vaø nhieät luyeän.
Truïc khoâng quan troïng coù theå duøng theùp CT5 khoâng nhieät luyeän.
Khi truïc yeâu caàu coù ñoä beàn cao, duøng theùp 45, 45X (thoâng duïng laø theùp
45). Truïc quan troïng duøng theùp 45X, theùp 40XHMA.
Truïc laép vaøo oå tröôït, muoán coù ñoä cöùng beà maët cao duøng theùp caùcbon hay
theùp hôïp kim ít caùcbon nhö theùp 20, 20X, 12XH3A, 18XTT thaám than roài toâi.
Baûng 13.2 cho cô tính moät soá loaïi theùp cheá taïo truïc.
Baûng 13.2: Cô tính moät soá loaïi theùp
Giôùi
Giôùi haïn
Nhaõn Ñöôøng haïn
chaûy Ñoä raén Nhieät
hieäu kính beàn
σch, HB luyeän
theùp phoâi mm σb,N/m
N/mm2
m2
Döôùi 100 550 280 - -
CT5
100-300 470 240 - -
Döôùi 100 600 360
45 170-220 Thöôøng hoùa
100-300 580 290
750-
850
60-90 450 210-240
700-
45 90-120 400 190-220 Toâi caûi thieän
800
180-250 350 180-210
650-
750
40X Döôùi 60 1000 800 200-230 Thöôøng hoùa
100-200 780 500
200-300 750 500
900-
1000
Döôùi 120 850- 700 250-280
120-150 950 600 240-270 Toâi caûi thieän
40X
150-180 800- 550 230-260
180-250 900 500 210-240
750-
850
Döôùi 60 1000 800
40XH 60-100 850 600 220-250 Thöôøng hoùa
100-300 800 580
900-
1000
Döôùi 150 700 269-290
850-
40XH 150-180 600 250-280 Toâi caûi thieän
950
180-250 550 230-260
800-
900
Chuù yù: Theùp hôïp kim ñaét vaø nhaïy vôùi taäp trung öùng suaát neân ít duøng. Maët
khaùc, duøng theùp hôïp kim söùc beàn taêng leân nhieàu, laøm cho ñöôøng kính truïc nhoû
ñi. Nhöng moâñun ñaøn hoài cuûa theùp hôïp kim khoâng lôùn hôn moâñun ñaøn hoài cuûa
theùp caùcbon laø bao, vì vaäy khoù ñaûm baûo ñoä cöùng.
13.1.4 Caùc daïng hoûng vaø chæ tieâu tính toaùn
Daïng hoûng chuû yeáu laø gaõy vì moûi. Nguyeân nhaân: truïc laøm vieäc quaù taûi
thöôøng xuyeân do khoâng ñaùnh giaù ñuùng söï taäp trung öùng suaát, do khoâng ñaûm
baûo ñuùng quy trình kó thuaät gia coâng truïc,…
- Hoûng beà maët ngoõng truïc: chæ xaûy ra vôùi truïc laép oå tröôït khoâng toâi.
- Truïc khoâng ñuû ñoä cöùng aûnh höôûng ñeán söï laøm vieäc cuûa tieát maùy khaùc.
- Truïc bò dao ñoäng nhieàu.
Vì vaäy chæ tieâu tính truïc: tính beàn, sau ñoù kieåm nghieäm theo ñieàu kieän
moûi. Tuøy tình hình laøm vieäc cuï theå cuûa truïc, coù theå kieåm nghieäm theo ñoä cöùng
uoán, ñoä cöùng xoaén, ñoä dao ñoäng, quaù taûi.
1- Tính truïc theo ñieàu kieän beàn
Khi ñaõ xaùc ñònh ñöôïc löïc taùc duïng leân truïc (trò soá, ñaëc ñieåm phaân boá, vò
trí, chieàu) phaûi tieán haønh choïn vaät lieäu truïc vaø xaùc ñònh kích thöôùc truïc theo
ñieàu kieän beàn.
Coù hai phöông phaùp tính toaùn:
a) Tính sô boä truïc: Coù theå duøng phöông phaùp kinh nghieäm ñeå tính sô boä
truïc.
- Truïc vaøo hoäp giaûm toác:
dv = ( 0,8 ÷ 1,2 )dñoängcô
- Truïc bò daãn hoäp giaûm toác:
d2 = ( 0,3 ÷ 0,35 )A, A- khoaûng caùch truïc
- Cuõng coù theå tính truïc chæ theo moâmen xoaén vaø keå ñeán aûnh höôûng
moâmen uoán ta haï thaáp giaù trò [τ]:
Xuaát phaùt töø ñieàu kieän: τ ≤ [τ] (13.1)
M x 9, 55.106 N
τ= = ≤ [ τ] (13.2)
wx 0, 2d3 .n
9, 55.106. N
⇒d≥ 3
0, 2.n. [ τ]
N - coâng suaát truyeàn, kW; n - soá voøng quay truïc, voøng/phuùt

9, 55.106
Ñaët c = 3 = 110 ÷ 130
0, 2. [ τ]
N
⇒ d ≥ (110 ÷ 130)3 (13.3)
n
Pheùp tính sô boä keùm chính xaùc, phaïm vi öùng duïng heïp ñeå chuaån bò cho
böôùc tính gaàn ñuùng truïc; coù theå duøng keát quaû naøy xaùc ñònh chieàu roäng oå, do ñoù
xaùc ñònh ñöôïc chieàu daøi truïc.
2- Tính gaàn ñuùng truïc
Trong pheùp tính naøy, ta tính ñöôøng kính truïc theo caû moâmen uoán vaø
moâmen xoaén. Muoán vaäy caàn phaûi xaùc ñònh chieàu daøi truïc, laäp bieåu ñoà noäi löïc
cuûa truïc, sau ñoù söû duïng moät trong caùc thuyeát beàn ñeå tính toaùn.
Giaû söû duøng thuyeát beàn thöù 4 (thuyeát beàn theá naêng bieán ñoåi hình daùng):
σtñ = σ2 + 3τ2 (13.4)

vôùi σ - öùng suaát phaùp do Mu gaây ra; τ - öùng suaát tieáp do Mx gaây ra.
2 2
Mu Muñ + Mun
σ = = (13.5)
Wu 0,1d3
Mu - moâmen uoán toaøn phaàn.

Mx Mx
τ = = (13.6)
Wx 0, 2d3
2 2
Muñ + Mun + 0, 75.M x2 Mutd
⇒ σtñ = 2
= ≤ [ τ]
Wu
( 0,1d )3
vôùi Mutd = Muñ

2 2
+ Mun + 0, 75.M x2 (13.7)
Mutd
Do ñoù: d≥ 3 (13.8)
0,1. [ σ]
Neáu laø truïc roãng:

Mutd
d≥ 3 (13.8’)
( )
0,1. 1 − β4 . [ σ ]
d'
vôùi β = , d’ - ñöôøng kính loã truïc.
d
Trò soá öùng suaát cho pheùp [σ] cuûa moät soá loaïi theùp laøm truïc cho ôû baûng
13.3.
Baûng 13.3: Trò soá öùng suaát cho pheùp [σ] cuûa theùp cheá taïo truïc
Loaïi theùp, caùch nhieät luyeän vaø cô tính,
Nguyeân Ñöôøng (N.mm2 )
nhaân taäp kính
35, CT5: 45, CT6: 45, toâi: 40X, toâi:
trung öùng truïc,
σb ≥ 500 σb ≥ 600 σb ≥850 σb ≥1000
suaát (mm)
σ-1≥ 220 σ-1≥ 260 σ-1≥ 340 σ-1≥ 100
[σ], N/mm2 +
30 58 63 67 70
Laép eùp 50 48 50 55 60
100 45 48 50 55
30 60 70 80 90
Goùc löôïn 50 55 65 75 80
100 50 55 65 80
Sau khi tính ñöôøng kính cho moät soá tieát dieän quan troïng, döïa vaøo yeâu caàu
laøm vieäc cuûa truïc ñònh caùc kích thöôùc (ñöôøng kính, ñoä daøi) cuûa caùc ñoaïn
chuyeån tieáp cho phuø hôïp.
3- Tính kieåm nghieäm truïc
ÔÛ ñaây chæ trình baøy pheùp kieåm nghieäm theo heä soá an toaøn vaø ñoä cöùng.
a) Kieåm nghieäm truïc theo söùc beàn moûi
Trong böôùc tính gaàn ñuùng ta chöa xeùt ñeán aûnh höôûng cuûa tính chaát chu kyø
cuûa taûi troïng, söï taäp trung öùng suaát, kích thöôùc tuyeät ñoái vaø traïng thaùi beà maët
cuûa truïc. Vì vaäy sau böôùc tính naøy caàn phaûi kieåm nghieäm truïc theo caùc nhaân
toá keå treân döôùi daïng heä soá an toaøn: [n] ≤ n
[n] - heä soá an toaøn cho pheùp cuûa truïc, coù theå xaùc ñinh theo kinh nghieäm
hay xaùc ñònh theo phöông phaùp heä soá thaønh phaàn: n = n1.n2.n3
n - heä soá an toaøn cuûa truïc xaùc ñònh theo söùc beàn vaät lieäu:
1 1 1 nσ .nτ
2
= + ⇒n= (13.9)
n nσ2 nτ2 nσ2 + nτ2
σ −1 2σ −1 − σ o
trong ñoù: nσ = , ωσ = (13.10)
Kσ σo
⋅ σ a + ωσ .σm
εσ
laø heä soá an toaøn chæ xeùt rieâng öùng suaát phaùp.
τ −1 2τ−1 − τo
nτ = , ωτ = (13.11)
Kτ τo
⋅ τ a + ωτ .τm
ετ
laø heä soá an toaøn chæ xeùt rieâng öùng suaát tieáp.
vôùi: σ-1, τ-1 - giôùi haïn moûi uoán, moûi xoaén ôû chu kyø ñoái xöùng; coù theå laáy
τ-1 ≈ 0,58.σ-1
σ-1 ≈ (0,4 ÷0,5).σb
Kσ, Kτ - heä soá taäp trung öùng suaát thöïc teá
εσ, ετ - heä soá kích thöôùc xeùt ñeán aûnh höôûng cuûa kích thöôùc tieát dieän
truïc ñeán giôùi haïn moûi. Tra baûng 13.4.
ψσ, ψτ - heä soá xeùt aûnh höôûng cuûa öùng suaát trung bình ñeán giôùi haïn moûi.
- Vôùi theùp ít carbon: ψσ = 0,05; ψτ = 0
- Vôùi theùp carbon trung bình: ψσ = 0,1; ψτ = 0,05
- Vôùi theùp hôïp kim: ψσ = 0,3; ψτ = 0,1
Bieân ñoä öùng suaát:
σmax − σmin τ − τmin
σa = ; τa = max
2 2
ÖÙng suaát trung bình:

σmax + σmin τ + τmin
σm = ; τm = max
2 2
Chuù yù:
- Treân tieát dieän truïc coù nhieàu nhaân toá ñoàng thôøi gaây ra söï taäp trung öùng
suaát do hình daùng thì laáy theo nhaân toá coù aûnh höôûng lôùn nhaát.
- Neáu coù caû söï taäp trung öùng suaát do hình daùng vaø ñoä nhaün gaây ra thì tính
theo heä soá taäp trung öùng suaát toång hôïp:
Kσth = Kσ + K’σ - 1; Kτth = Kτ + K’τ - 1 (13.12)
- Neáu tieát dieän truïc coù khoeùt raõnh then, loã suoát, khi tính σmax, τmax phaûi
laáy tieát dieän chính xaùc ñeå tính.
- Neáu n < [n] phaûi taêng ñöôøng kính truïc leân, neáu n >> [n] phaûi giaûm
ñöôøng kính truïc cho phuø hôïp.
b) Tính kieåm nghieäm ñoä cöùng truïc
- Kieåm nghieäm ñoä cöùng uoán: neáu ñoä cöùng truïc khoâng ñuû seõ gaây ra bieán
daïng uoán lôùn, aûnh höôûng ñeán söï laøm vieäc bình thöôøng cuûa truïc vaø caùc tieát
maùy laép treân truïc. Do ñoù khi tính caàn haïn cheá bieán daïng truïc.
Trò soá ñoä voõng: y ≤ [y] ñöôïc tính theo ñieàu kieän cuï theå cuûa truïc. Noùi chung:
[y] ≤ ( 0,002 ÷ 0.003 ).A = [y]
Ñoä voõng taïi vò trí laép baùnh raêng:
y ≤ ( 0,01 ÷ 0,03 ).m = [y]
m - moâñun baùnh raêng
Goùc xoay phaàn truïc taïi vò trí laép baùnh raêng: θ < 0,001 rad = [θ]
Goùc xoay phaàn truïc taïi vò trí laép oå tröôït: θ < 0,001 rad = [θ]
Goùc xoay phaàn truïc taïi vò trí laép oå bi ñôõ: θ < 0,001 rad = [θ]
Phöông phaùp tính ñoä voõng, goùc xoay ñöôïc trình baøy ôû caùc chöông tröôùc.
- Kieåm nghieäm ñoä cöùng xoaén: bieán daïng xoaén trong caùc cô caáu truyeàn
ñoäng aûnh höôûng ñeán ñoä chính xaùc laøm vieäc cuûa maùy. Truïc baùnh raêng neáu
khoâng ñuû ñoä cöùng xoaén, seõ gaây theâm taäp trung taûi troïng treân chieàu daøi raêng,
ngoaøi ra coøn gaây dao ñoäng xoaén nguy hieåm.
Yeâu caàu: goùc xoaén ϕ ≤ [ϕ]
[ϕ]: xaùc ñònh tuøy thuoäc töøng loaïi maùy vaø taàm quan troïng cuûa caùc loaïi truïc
laép treân noù.
13.2 OÅ TRUÏC
13.2.1 Khaùi nieäm chung
OÅ truïc duøng ñeå ñôõ caùc truïc quay. OÅ truïc chòu taùc duïng cuûa caùc löïc ñaët leân
truïc vaø truyeàn löïc naøy vaøo thaân maùy, beä maùy.
Theo daïng ma saùt trong oå, oå truïc ñöôïc chia ra: oå tröôït, oå laên. OÅ truïc coù
theå chòu löïc höôùng taâm goïi laø oå ñôõ, coù theå chòu löïc doïc truïc goïi laø oå chaën vaø
coù theå chòu caû löïc höôùng taâm vaø löïc doïc truïc goïi laø oå ñôõ chaën.
1- Caáu taïo vaø phaân loaïi
a) OÅ tröôït (H.13.3)
Phaàn töû cô baûn cuûa oå tröôït laø baïc loùt (1)
ñöôïc laép ôû thaân oå (2). Trong quaù trình laøm
vieäc, beà maët ngoõng truïc vaø baïc loùt tröôït töông
ñoái nhau (do truïc quay, baïc coá ñònh) vaø sinh ra
ma saùt tröôït. Ñeå heä soá ma saùt tröôït nhoû, baïc
loùt ñöôïc laøm baèng vaät lieäu giaûm ma saùt nhö: ba
bít, hôïp kim maøu, gang,…
Treân baïc loùt, ngöôøi ta cheá taïo raõnh daàu
(3), muïc ñích laø phaân boá ñeàu daàu boâi trôn
trong oå. Thoâng thöôøng raõnh daàu ñöôïc laøm doïc
theo chieàu truïc, ñeå ñaûm baûo khaû naêng taûi cuûa
lôùp daàu vò trí raõnh daàu ñöôïc boá trí ôû ngoaøi
Hình 13.3
vuøng coù aùp suaát thuûy ñoäng. Ñeå traùnh daàu chaûy ra ngoaøi, chieàu daøi raõnh neân
laáy baèng 0,8 chieàu daøi oå.
OÅ tröôït coù hai loaïi: oå nguyeân vaø oå gheùp. Baïc loùt oå nguyeân ñöôïc cheá taïo
theo daïng oáng vaø goïi laø oáng loùt, coøn baïc loùt trong oå gheùp thöôøng coù 2 nöûa vaø
goïi laø moùng loùt.
OÅ nguyeân ñöôïc cheá taïo ñôn giaûn vaø coù ñoä cöùng vöõng lôùn hôn oå gheùp. Noù
thöôøng ñöôïc söû duïng trong caùc maùy laøm vieäc khoâng lieân tuïc coù vaän toác thaáp,
taûi troïng nhoû. OÅ nguyeân coù nhöõng nhöôïc ñieåm:
- Khoâng ñieàu chænh ñöôïc khe hôû höôùng kính khi oå bò moøn.
- Khoâng laép gheùp ñöôïc ñoái vôùi truïc khuyûu.
OÅ gheùp tuy cheá taïo phöùc taïp hôn nhöng khaéc phuïc ñöôïc nhöôïc ñieåm cuûa
oå nguyeân, do ñoù phaïm vi öùng duïng roäng hôn.
b) OÅ laên
Phaàn töû cô baûn cuûa oå laên: voøng trong (2),
voøng ngoaøi (1), giöõa laø caùc con laên coù daïng caàu
(3) hay daïng truï. Ñeå traùnh caùc con laên tieáp xuùc
vôùi nhau khi oå laøm vieäc (choáng moøn), ngöôøi ta
laép voøng caùch 4 ñeå giöõ caùc con laên (1)
khoaûng caùch nhaát ñònh (H.13.4).
Tuøy theo hình daïng cuûa voøng trong, voøng
ngoaøi vaø caùc con laên, oå laên coù caùc loaïi sau:
- OÅ bi ñôõ 1 daõy (H.13.4): ñöôïc duøng phoå
bieán nhaát, chuû yeáu ñeå chòu löïc höôùng taâm nhöng
cuõng coù theå chòu ñöôïc löïc doïc truïc baèng 70% löïc
höôùng taâm khoâng duøng tôùi. Loaïi oå naøy coù khaû
naêng coá ñònh truïc caû 2 chieàu theo phöông doïc
truïc X cho pheùp phöông truïc nghieâng 1 goùc 1/4 Hình 13.4
ñoä. Kyù hieäu cô baûn 0000.
Khi laøm vieäc vôùi vaän toác lôùn, toån thaát do ma saùt cuûa loaïi oå naøy seõ nhoû
hôn so vôùi caùc loaïi oå khaùc cuøng kích thöôùc.
- OÅ bi ñôõ loàng caàu 2 daõy (H.13.5.b): chæ chòu löïc höôùng taâm, coù theå chòu
löïc doïc truïc baèng 20% giaù trò löïc höôùng taâm khoâng duøng tôùi. Kyù hieäu cô baûn
2000.
Khi laøm vieäc, loaïi oå naøy cho pheùp voøng trong vaø voøng ngoaøi leäch nhau
theo chieàu truïc moät giaù trò ñaùng keå. Khaû naêng töï löïa quyeát ñònh phaïm vi öùng
duïng cuûa oå.
Hình 13.5
- OÅ ñuõa ñôõ loàng caàu 2 daõy (H.13.5c): coù ñaëc tính gioáng nhö oå bi ñôõ loàng
caàu 2 daõy, nhöng khaû naêng taûi lôùn hôn so vôùi taát caû caùc loaïi oå ñôõ khaùc coù cuøng
kích thöôùc. Kyù hieäu ôû baûn 3000.
- OÅ ñuõa ñôõ truï ngaén (H.13.5d): chæ chòu löïc höôùng taâm; noù cho pheùp caùc
voøng oå dòch chuyeån doïc truïc töông ñoái vôùi nhau, oå ñöôïc laép treân caùc truïc ngaén
coù ñoä cöùng lôùn. Kyù hieäu cô baûn 2000.
- OÅ kim (H.13.5e): chæ chòu löïc höôùng kính. Khaû naêng taûi cuûa oå kim khaù
lôùn trong khi kích thöôùc höôùng kính khaù nhoû so vôùi caùc loaïi oå laên khaùc. Kyù
hieäu cô baûn 74000.
- OÅ bi ñôõ chaën (H.13.5g): OÅ chòu caû löïc höôùng kính vaø löïc doïc truïc, cuõng
coù khi chæ chòu löïc doïc truïc. Loaïi oå naøy, khi laép töøng ñoâi moät, chuùng coù theå
chòu löïc doïc truïc taùc duïng caû hai chieàu. Ngöôøi ta thöôøng duøng loaïi naøy treân
nhöõng truïc cöùng coù vaän toác quay cao. Kyù hieäu cô baûn 6000.
- OÅ ñuõa coân ñôõ chaën (H.13.5h): OÅ chòu ñöôïc caû löïc höôùng taâm vaø löïc doïc
truïc, thöôøng ñöôïc laép treân nhöõng truïc coù vaän toác quay nhoû vaø trung bình. Khaû
naêng taûi lôùn, ñieàu chænh oå thuaän lôïi. Vôùi oå naøy, voøng ngoaøi vaø voøng trong
khoâng cho pheùp dòch chuyeån töông ñoái, do ñoù yeâu caàu truïc phaûi cöùng vaø laép
ñaët chính xaùc. Cuõng nhö oå bi ñôõ chaën, oå ñuõa coân ñôõ chaën ñöôïc laép theo töøng
ñoâi ñeå khaéc phuïc löïc doïc truïc theo caû hai chieàu. Kyù hieäu cô baûn 7000.
- OÅ bi chaën: loaïi oå naøy chæ chòu ñöôïc löïc doïc truïc, laøm vieäc vôùi vaän toác
thaáp vaø trung bình. ÔÛ oå bi chaën 1 lôùp (H.13.5i) coù 1 voøng ñöôïc laép chaët vôùi
truïc, coøn voøng kia laép coù khe hôû vaø noù chòu löïc doïc truïc 1 chieàu; ôû oå bi chaën 2
lôùp (H.13.5k) coù voøng giöõa laép chaët vôùi truïc vaø noù chòu ñöôïc löïc doïc truïc theo
hai chieàu. Kyù hieäu cô baûn 8000.
2- Öu nhöôïc ñieåm vaø phaïm vi öùng duïng
Hieän nay phaïm vi öùng duïng cuûa oå tröôït heïp hôn oå laên, nhöng trong moät
soá tröôøng hôïp sau duøng oå tröôït coù nhieàu öu ñieåm hôn so vôùi oå laên:
- Khi truïc quay vôùi vaän toác raát cao, neáu duøng oå laên tuoåi thoï seõ thaáp.
- Khi yeâu caàu phöông truïc raát chính xaùc.
- Khi ñöôøng kính truïc khaù lôùn (d ≥ 1m), neáu duøng oå laên phaûi töï cheá taïo,
giaù thaønh seõ cao.
- Khi khoù thaùo laép (oå truïc khuyûu).
- Khi oå laøm vieäc trong moâi tröôøng ñaëc bieät (ví duï moâi tröôøng aên moøn),
luùc aáy caàn phaûi choïn vaät lieäu oå tröôït thích hôïp (goã, cao su, grafit…)
- Khi coù taûi troïng va ñaäp, dao ñoäng, duøng oå tröôït coù khaû naêng giaûm aûnh
höôûng xaáu cuûa nhöõng daïng taûi troïng naøy, nhôø taùc duïng giaûm chaán cuûa maøng
daàu.
- Trong caùc cô caáu coù vaän toác thaáp, khoâng quan troïng, reû tieàn.
Noùi chung so vôùi oå tröôït, oå laên coù öu ñieåm:
- Moâmen môû maùy thaáp, chaêm soùc vaø boâi trôn ñôn giaûn.
- Khoâng duøng kim loaïi maøu.
- Möùc ñoä tieâu chuaån hoùa vaø laép daãn raát cao neân giaù thaønh reû khi saûn xuaát
vôùi soá löôïng lôùn.
13.2.2 Tính toaùn oå
1- Tính oå tröôït
Phaàn naøy chæ trình baøy caùch tính toaùn oå tröôït ñôõ, laø loaïi duøng phoå bieán
trong thöïc teá.
a) Caùc cheá ñoä ma saùt
- Ma saùt öôùt xaûy ra giöõa hai beà maët coù chuyeån ñoäng töông ñoái nhöng giöõa
chuùng coù moät lôùp daàu boâi trôn.
- Ma saùt khoâ xaûy ra giöõa hai beà maët coù chuyeån ñoäng töông ñoái vaø tieáp
xuùc tröïc tieáp vôùi nhau.
- Ma saùt nöûa khoâ, nöûa öôùt laø daïng ma saùt trung gian cuûa ma saùt öôùt vaø ma
saùt khoâ.
Hình 13.6
Khi vaän toác goùc cuûa truïc taêng leân, trong oå tröôït coù theå laàn löôït toàn taïi ba
cheá ñoä ma saùt: nöûa khoâ, nöûa öôùt vaø ma saùt öôùt. Khi quay, truïc seõ cuoán daàu boâi
trôn vaøo khe hôû hình neâm giöõa ngoõng truïc vaø loùt oå, taïo ra löïc naâng thuûy ñoäng
vaø laøm ngoõng truïc noåi daàn leân (H.13.6b).
Khi vaän toác cuûa ngoõng truïc coøn nhoû ( khôûi ñoäng, taét maùy ) phaàn lôùn beà
maët tieáp xuùc trong oå chöa ñöôïc phuû ñaày daàu boâi trôn, luùc naøy oå laøm vieäc ôû cheá
ñoä ma saùt nöûa khoâ.
Khi vaän toác truïc taêng leân, beà maët daøy cuûa lôùp daàu boâi trôn taêng nhöng
caùc ñænh nhaáp nhoâ cuûa beà maët tieáp xuùc vaãn chöa ñöôïc phuû ñaày daàu boâi trôn,
neân cheá ñoä ma saùt trong tröôøng hôïp naøy laø nöûa öôùt.
Tieáp tuïc taêng vaän toác cuûa ngoõng truïc vaø tuaân theo caùc ñieàu kieän xaùc ñònh (seõ
noùi ôû phaàn tính oå tröôït) thì moät lôùp daàu boâi trôn oån ñònh vaø phuû kín caùc nhaáp
nhoâ cuûa beà maët tieáp xuùc trong oå ñöôïc hình thaønh, cheá ñoä ma saùt öôùt xuaát hieän,
noù laøm maát hieän töôïng moøn vaø dính giöõa caùc beà maët tieáp xuùc.
Trong moät soá tröôøng hôïp, khi vaän toác tröôït coøn nhoû, giöõa caùc beà maët tieáp
xuùc khoâng ñöôïc phuû kín daàu boâi trôn, nhöng coù baùm moät maøng haáp phuï moûng.
Ma saùt öôùt chæ xuaát hieän trong caùc oå tröôït ñaëc bieät tuaân theo nhöõng ñieàu
kieän nhaát ñònh, coøn phaàn lôùn caùc oå ñôõ tröôït laøm vieäc trong caùc ñieàu kieän ma
saùt öôùt.
Caùc loaïi ma saùt giôùi haïn, nöûa khoâ, nöûa öôùt goïi laø ma saùt coù boâi trôn
khoâng hoaøn toaøn.
b) Caùc daïng phaù hoûng vaø chæ tieâu tính toaùn
Tuøy thuoäc cheá ñoä taûi troïng vaø cheá ñoä ma saùt, trong oå tröôït coù theå xaûy ra
caùc daïng hoûng sau:
- Moøn: xaûy ra khi khoâng hình thaønh lôùp daàu boâi trôn ma saùt öôùt do daàu coù
laãn nhieàu haït maøi moøn. Moûi roã xaûy ra khi oå chòu taûi ñoäng.
- OÅ bò keït do bieán daïng nhieät hoùa.
Ñeå traùnh caùc daïng hoûng treân, toát nhaát cho oå laøm vieäc vôùi cheá ñoä boâi trôn
ma saùt öôùt, do ñoù tính toaùn boâi trôn ma saùt öôùt laø tính toaùn cô baûn ñoái vôùi oå
tröôït. Tuy nhieân ñeå traùnh sai moøn vaø nhieät ñoä quaù cao khi oå laøm vieäc, naâng
cao tuoåi thoï oå, caàn duøng phöông phaùp tính quy öôùc theo aùp suaát cho pheùp [p]
theo coâng rieâng phaàn khi oå laøm vieäc [p.v].
+ Tính toaùn theo aùp suaát cho pheùp [p]:
R
p= , (13.13)
dl
R - taûi troïng höôùng taâm, N; d - ñöôøng kính oå, mm; l - chieàu daøi oå, mm.
Ñieàu kieän:
R
p= ≤ [ p], N / mm2 (13.14)
dl
Trò soá [p] tra baûng 13.4

Neáu ñònh tröôùc ñöôïc tyû soá: l/d = ξ, ta tính ñöôïc ñöôøng kính truïc:
R
d≥ , mm (13.15)
ξ.[ p]
+ Tính theo coâng rieâng phaàn:

Tích [p.v] phaàn naøo ñaëc tröng cho söï sinh nhieät trong oå vaø söï maøi moøn oå;
ñieàu kieän:
p.v ≤ [p.v] (13.16)
R πd.n
vôùi p = vaø vaän toác v = . Trò soá [p.v] cho ôû baûng 13.4.
d.l 60.1000
Baûng 14.4: Trò soá [p] vaø [p.v]
Vaät lieäu truïc vaø baïc [p], N/mm2 [pv], Nm/mm2.s
Theùp vôùi ñoàng bφOUC663 4÷6 4÷6
Theùp toâi vôùi Babít 6 ÷ 10 15 ÷20
Theùp vôùi gang 2÷4 1÷3
+ Tính toaùn oå tröôït boâi trôn ma saùt öôùt:

Nhöõng ñieàu kieän ñeå oå tröôït laøm vieäc trong cheá ñoä ma saùt öôùt:
- Khe hôû giöõa baïc loùt vaø ngoõng truïc phaûi ñaït giaù trò yeâu caàu.
- Daàu phaûi coù ñuû ñoä nhôùt caàn thieát vaø lieân tuïc laøm ñaày khe hôû oå.
- Vaän toác tröôït ñuû lôùn ñeå taïo ra löïc naâng thuûy ñoäng caàn thieát vaø taïo khe
hôû daàu hình neâm.
Cheá ñoä ma saùt öôùt chæ nhaän ñöôïc khi thieát keá ñuùng vaø cheá taïo oå caån thaän.
Döïa vaøo lyù thuyeát boâi trôn thuûy ñoäng, ta thaáy aùp löïc thuûy ñoäng chæ ñöôïc
taïo ra trong khe hôû hình neâm (H.13.7). Chieàu daøy cuûa lôùp daàu taïi vò trí hôïp
nhaát hmin phuï thuoäc cheá ñoä laøm vieäc cuûa oå. Ñoä nhôùt cuûa daàu vaø vaän toác goùc
cuûa ngoõng truïc caøng lôùn thì hmin caøng lôùn, khi taûi troïng taêng hmin giaûm ñi.
Hình 13.7
Vôùi cheá ñoä laøm vieäc oån ñònh, hmin caàn lôùn hôn toång chieàu cao nhaáp nhoâ
beà maët ngoõng truïc vaø baïc loùt:
Hmin ≥ K(RZ1 + RZ2) (13.17)
vôùi RZ1, RZ2 - ñoä nhaáp nhoâ ngoõng truïc, baïc loùt
K - heä soá xeùt ñeán aûnh höôûng cuûa vieäc cheá taïo, laép raùp oå khoâng chính xaùc,
möùc ñoä bieán daïng ñaøn hoài cuûa truïc, K ≥ 2.
Ñeå xaùc ñònh hmin ta caàn tính heä soá khaû naêng taûi cuûa oå: Φ
p.ψ 2
Φ= (13.18)
µ.ω
Döïa vaøo Φ, ξ tra baûng tìm ñoä leäch taâm töông ñoái cuûa oå χ.
d
Hmin = ψ. (1 − χ ) (13.19)
2
D−d
vôùi: ψ =
d
D - ñöôøng kính baïc loùt; d - ñöôøng kính ngoõng truïc;
ψ - ñoä hôû töông ñoái; µ - ñoä nhôùt daàu boâi trôn;
πn
ω - vaän toác goác cuûa ngoõng truïc, ω = .
30
Khi ψ caøng nhoû thì p caøng lôùn.
2- Tính oå laên
a) Caùc daïng hoûng vaø chæ tieâu tính toaùn
- Bieán daïng deûo beà maët laøm vieäc: do chòu taûi va ñaäp hay taûi troïng tónh
quaù lôùn khi oå khoâng quay hay quay chaäm (oå caàu truïc maùy tôøi…).
- Troùc vì moûi beà maët laøm vieäc: do öùng suaát tieáp xuùc thay ñoåi khi oå quay.
Troùc laø daïng hoûng chuû yeáu trong caùc oå laøm vieäc vôùi soá voøng quay cao, chòu
taûi lôùn vaø khoâng coù buïi loït vaøo (oå trong hoäp toác ñoä, hoäp giaûm toác,…).
- Moøn voøng vaø con laên do oå giöõ khoâng saïch (oå trong oâtoâ maùy keùo, maùy xaây
döïng,…).
- Vôõ voøng caùch do löïc ly taâm vaø taùc duïng cuûa con laên gaây ra.
- Vôõ voøng oå vaø con laên, xaûy ra khi oå bò quaù taûi do va ñaäp, chaán ñoäng hay
laép gheùp khoâng chính xaùc.
b) Tính oå laên theo khaû naêng taûi tónh
Khi caùc oå khoâng quay, oå truïc quay laéc ñi laéc laïi hay quay vôùi n ≤ 1
voøng/phuùt seõ ñöôïc tính toaùn theo chæ tieâu naøy. Taûi troïng cho pheùp lôùn nhaát
nhoû hôn 1/4 taûi troïng phaù hoûng.
Ñoái vôùi oå bi:
Q
σtx = 20003 ≤ [ σ ]tx (13.20)
Z.db2
Do ñoù:
3
 [ σ]tx 
Q≤   .Z.db2 ; Z - soá bi, db - ñöôøng kính bi
 2000 
 
Ñoái vôùi oå ñuõa:

Q
σtx = 550 ≤ [ σ]tx (13.21)
Z.dñ .lñ
Do ñoù:
2
 [σ] 
Q ≤  tx  .Z.dñ .lñ = ψ.Z.dñ .lñ = [ Q].
 550 
 
vôùi: dñ, lñ - ñöôøng kính vaø chieàu daøi ñuõa;

[Q] - taûi troïng cho pheùp trong caùc soå tay veà oå laên
ψ - heä soá tính toaùn soá lieäu trong baûng 13.5 (ñeå so saùnh vôùi caùc giaù trò ñaõ
tính).
Baûng 13.5: Trò soá heä soá ψ cuûa moät soá loaïi oå laên
Loaïi oå bi ψ Loaïi oå ñuõa ψ
OÅ ñôõ moät daõy 8,5 OÅ ñuõa truï ngaén ñôõ 16
OÅ ñôõ loàng caàu hai OÅ ñôõ loàng caàu hai
7,2 30
daõy daõy
OÅ ñôõ chaën moät daõy 0,5cosβ OÅ ñuõa coân ñôõ chaën 16cosβ
OÅ ñôõ chaën 33 OÅ ñuõa truï chaën 60
Z - soá con laên; ñoái vôùi oå nhieàu daõy, Z laø soá con laên trong moät daõy.
c) Tính oå laên theo ñoä beàn laâu
Nhöõng oå coù soá voøng quay n ≥ 10 voøng/phuùt ñöôïc tính theo ñoä beàn laâu.
Qua thöïc nghieäm, quan heä giöõa taûi Q vaø tuoåi thoï (nh) cuûa oå ñöôïc bieåu thò
baèng coâng thöùc sau:
Q. (n.h)0,3 = C (13.22)
C - heä soá taûi cuûa oå; chính laø giaù trò taûi troïng Q cuûa oå laên coù vaän toác goùc ω
= 1 rad/s coù tuoåi thoï h = 1 giôø. Giaù trò cuûa C cho trong caùc soå tay töông öùng vôùi
loaïi vaø côõ oå.
Q ñöôïc tính baèng kg, daN vaø xaùc ñònh tuøy theo kieåu oå.
+ Ñoái vôùi oå ñôõ:
Q = (R. Kv + mA). Kñ.Kt (13.23)
trong ñoù: R - laø taûi höôùng taâm; A - laø taûi doïc truïc;
m - heä soá chuyeån ñoåi taûi doïc truïc thaønh taûi höôùng taâm (baûng 13.6);
Kv - heä soá ñoäng hoïc. Khi voøng ngoaøi quay: oå bi ñôõ loøng caàu hai daõy
coù Kv = 1,1; caùc oå khaùc Kv = 1,35. Khi voøng trong quay Kv = 1;
Kñ - heä soá taûi troïng va ñaäp (baûng 13.7);
Kt - heä soá nhieät ñoä. Khi t < 100oC: Kt = 1
Khi 100oC < t ≤ 125oC: Kt = 1,01
Khi 125oC < t ≤ 150oC: Kt = 1,1
Khi 150oC < t ≤ 200oC: Kt = 1,25
Khi 200oC < t ≤ 250oC: Kt = 1,4.
+ Ñoái vôùi oå ñôõ chaën:
Luùc naøy löïc doïc truïc ñöôïc thay baèng toång löïc doïc truïc ΣA taùc duïng leân oå
uur ur ur
goàm: A , S 1, S 2.
S1 = 1,3 R1.tgβ
S2 = 1,3 R2.tgβ (13.24)
β - goùc tieáp xuùc giöõa bi vaø voøng trong.
Hình 13.8
Q = (R. Kv + mΣA) Kt.Kñ

Chieàu döông cuûa löïc doïc truïc laø chieàu maø oå coù khaû naêng chòu ñöôïc löïc
doïc truïc. Khi ΣA < 0 thì xem nhö ΣA = 0.
+ Ñoái vôùi oå chaën: Q = A.Kt.Kñ (13.25)
Chuù yù: Moãi loaïi oå ñeàu laøm vieäc thích hôïp vôùi soá voøng quay nhaát ñònh, goïi
laø soá voøng quay giôùi haïn ngh. Khi oå laøm vieäc vôùi soá voøng quay
n > ngh (oå laên cao toác) löïc ly taâm laøm oå moøn nhanh, tuoåi thoï oå giaûm.
Vì vaäy, khi tính heä soá khaû naêng taûi cuûa oå coù n > ngh, ta ñöa vaøo heä soá kn:
Q
C= ( n.h)0,3 (13.26)
kn
kn - phuï thuoäc vaøo tyû soá n/ngh vaø cho ôû baûng 13.8.
* Heä soá m phuï thuoäc tyû soá R/A khi R/A (≤ 1; ≈ 2; > 2) thì giaù trò m trong
baûng ñöôïc nhaân töông öùng vôùi (1,25; 1,15; 1,0).
- Neáu oå laøm vieäc vôùi cheá ñoä taûi troïng thay ñoåi, ñeå tính C, duøng taûi troïng
töông ñöông xaùc ñònh theo ñieàu kieän coäng baäc 1 ñôn giaûn caùc toån thaát moûi:
m
Qtñ .n.h = ∑ Qim .ni .hi (13.27)
k
m nih
Do ñoù: Qtñ = m ∑Q
i =1
i .. i
n h
(13.28)
vôùi: h - toång soá giôø laøm vieäc cuûa oå; n - soá voøng quay trung bình trong 1 phuùt
m - baäc cuûa ñöôøng cong moûi, m = 3,33
K - soá baäc thay ñoåi cuûa taûi troïng (soá cheá ñoä taûi troïng).
Baûng 13.6: Trò soá heä soá m
Kieåu oå ñôõ Kyù hieäu kieåu vaø loaïi oå ñôõ m
OÅ bi ñôõ 1 daõy 100, 200, 300, 400 1,5
1200; 11200; 111200
Ñöôøng kính trong tính baèng mm
OÅ bi ñôõ loøng caàu côõ nhoû + ñeán 17 2,5

+ 20 ÷ 40 3,5
+ ≥ 45
 4,5
1300; 11.300; 111.300
OÅ bi ñôõ loøng caàu côõ trung Ñöôøng kính trong tính baèng mm
bình + ñeán 30 3

+ ≥ 35 4
1.500; 1.600; 11.500; 11.600; 111.500;
OÅ bi ñôõ loøng caàu côõ lôùn 2,5
111.600
OÅ bi ñôõ loøng caàu côõ nhoû 3.500; 13.500; 113.500 4,5
OÅ bi ñôõ loøng caàu côõ trung
3.600; 13.600; 113.600 3,5
bình
6.000 2,0
OÅ bi ñôõ chaën 1 daây 36.000 1,5
46.000 0,7
66.000 0,5
7100; 7200; 7500 1,5
OÅ ñuõa coân 7300; 7600 1,8
2700 0,7
Baûng 13.7: Trò soá heä soá taûi troïng ñoäng Kñ
Tính chaát cuûa taûi
Kñ Ví duïï
troïng taùc duïng leân oå
OÅ trong truyeàn ñoäng ma saùt (ñai,
Taûi troïng eâm, khoâng va
1 baùnh ma saùt), truyeàn ñoäng coù noái truïc
ñaäp.
ñaøn hoài, truïc truyeàn chung loaïi nhoû.
OÅ trong truyeàn ñoäng baùnh raêng chòu
Taûi troïng coù va ñaäp taûi eâm; trong maùy caét kim loaïi coù
nheï, quaù taûi tôùi 125% so 1 ÷ 1,2 chuyeån ñoäng chính quay troøn; ôû trong
vôùi taûi thöôøng ñoäng cô ñieän, quaït gioù, baêng taûi, maùy
vaän chuyeån,…
OÅ trong hoäp toác ñoä cuûa oâtoâ vaø maùy
Taûi troïng coù va ñaäp keùo, cô caáu quay vaø di chuyeån caàn
trung bình, quaù taûi tôùi truïc, hoäp giaûm toác (Kñ = 1,3 ÷ 1,5). OÅ
1,3÷ 1,8
150% so vôùi taûi bình baùnh oâtoâ vaø maùy keùo, oå ñoäng cô ñoát
thöôøng trong, maùy baùo vaø maùy xoïc (Kñ = 1,5
÷ 1,8)
Taûi troïng coù va ñaäp vaø
OÅ truïc caùn cuûa maùy caùn loaïi trung
chaán ñoäng maïnh, quaù
1,8÷ 2,5 bình, oå maùy nghieàn quaëng vaø ñaù,
taûi tôùi 200% so vôùi taûi
maùy reøn loaïi nhoû.
bình thöôøng.
Taûi troïng coù va ñaäp
OÅ truïc caùn cuûa maùy caùn loaïi naëng, oå
maïnh quaù taûi tôùi 300% 2,5 ÷ 3
maùy buùa loaïi naëng, maùy cöa.
so vôùi taûi bình thöôøng.
Baûng 13.8: Trò soá heä soá vaän toác Kn

n/ngh Kn n/ngh Kn n/ngh Kn
1 1 1,7 0,49 2,4 0,19
1,1 0,92 1,8 0,43 2,5 0,16
1,2 0,83 1,9 0,38 2,6 0,14
1,3 0,75 2,0 0,33 2,7 0,12
1,4 0,68 2,1 0,29 2,8 0,12
1,5 0,62 2,2 0,25 2.9 0,10
1,6 0,55 2,3 0,22 3,0 0,10

1. Vai troø cuûa truïc. Caùc loaïi truïc. Keát caáu truïc.
2. Caùc daïng hoûng chuû yeáu vaø chæ tieâu tính toaùn truïc truyeàn ñoäng. Taïi sao
phaûi tính truïc theo 3 böôùc.
3. Coâng duïng cuûa oå truïc. Caáu taïo oå tröôït, oå laên.
4. Phaïm vi söû duïng cuûa oå tröôït, oå laên
5. Tính toaùn oå tröôït, oå laên.
458
Phuï luïc
THEÙP DAÙT ÑÒNH HÌNH

THEÙP DAÙT
Maët caét chöõ I
Γ OCT 8239-56
Troïn TRÒ SOÁ CAÀN TÌM ÑOÁI VÔÙI CAÙC TRUÏC

Soá KÍCH THÖÔÙC THEO mm
g Dieä x-x y–y
hieä
löôïng n
u
treân tích
maë
1m maët Jx Wx ix Sx Jy Wy iy
t h b d t R r
tính caét cm4 cm3 cm cm3 cm4 cm3 cm
caét
baèng cm2
No
N
10 111 100 70 4,5 7,2 7,0 3,0 14,2 244 48,8 4,15 28,0 35,3 10,0 1,58
12 130 120 75 5,0 7,3 7,5 3,0 16,5 403 62,2 4,94 38,5 43,8 11,7 1,63
459
14 148 140 82 5,0 7,5 8,0 3,0 18,9 632 90,3 5,78 51,5 58,2 14,2 1,75
16 169 160 90 5,0 7,7 8,5 3,5 21,5 945 118 6,63 67,0 77,6 17,2 1,90
18 187 180 95 5,0 8,0 9,0 3,5 23,8 1330 148 7,47 83,7 94,6 19,9 1,99
18a 199 180 102 5,0 8,2 9,0 3,5 25,4 1440 160 7,53 90,1 119 23,3 2,17
20 207 200 100 5,2 8,2 9,5 4,0 26,4 1810 181 8,27 102 112 22,4 2,06

g Dieä x-x y–y
hieä
löôïng n
u
treân tích
maë
t h b d t R r
caét
baèng cm2
No
N
20a 222 200 110 5,2 8,3 9,5 4,0 28,3 1970 197 8,36 111 148 27,0 2,29
22 237 220 110 5,3 8,6 10,0 4,0 30,2 2530 230 9,14 130 155 28,2 2,26
22a 254 220 120 5,3 8,8 10,0 4,0 32,4 2760 251 9,23 141 203 33,8 2,50
24 273 240 115 5,6 9,5 10,5 4,0 34,8 3460 289 9,97 163 198 34,5 2,37
24a 294 240 125 5,6 9,8 10,5 4,0 37,5 3800 317 10,1 178 260 41,6 2,63
27 315 270 125 6,0 9,8 11,0 4,5 40,2 5010 371 11,2 210 260 41,5 2,54
27a 339 270 135 6,0 10,2 11,0 4,5 43,2 5500 407 11,3 229 337 50,0 2,80
30 365 300 135 6,5 10,2 12,0 5,0 46,5 7080 472 12,3 268 337 49,9 2,69
30a 392 300 145 6,5 10,7 12,0 5,0 49,9 7780 518 12,5 292 436 60,1 2,95
460
33 422 330 140 7,0 11,2 13,0 5,0 53,8 9840 597 13,5 339 419 59,9 2,79
36 486 360 145 7,5 12,3 14,0 6,0 61,9 13380 743 14,7 423 516 71,1 2,89
40 561 400 155 8,0 13,0 15,0 6,0 71,4 18930 947 16,3 540 666 75,9 3,05
45 652 450 160 8,6 14,2 16,0 7,0 83,0 27450 1220 18,2 699 807 101 3,12
50 761 500 170 9,3 15,2 17,0 7,0 96,9 39120 1560 20,1 899 1040 122 3,28
55 886 550 180 10,0 16,5 18,0 7,0 113 54810 1990 20,2 1150 1350 150 3,46
60 1030 600 190 10,8 17,8 20,0 8,0 131 75010 2500 23,9 1440 1720 181 3,62
10084
65 1190 650 200 11,7 19,2 22,0 9,0 151 3100 25,8 1790 2170 217 3,79
0
13389
70 1370 700 210 12,7 20,8 24,0 10,0 174 3830 27,7 2220 2730 260 3,96
0
15270
70a 1580 700 210 15,0 24,0 24,0 10,0 202 4360 27,5 2550 3240 309 4,01
0
17535
70b 1840 700 210 17,5 28,2 24,0 10,0 234 5010 27,4 2940 3910 373 4,09
0
461
THEÙP DAÙT
Maët caét chöõ I
Γ OCT 8239-56*
Troïng TRÒ SOÁ CAÀN TÌM ÑOÁI VÔÙI CAÙC TRUÏC

KÍCH THÖÔÙC THEO mm Dieän
Soá hieäu löôïng x-x y–y
tích
maët caét treân 1m
maët Jx Wx ix Sx Jy Wy iy
No tính baèng h b d t R r
caét cm2 cm4 cm3 cm cm3 cm4 cm3 cm
N
10 94,6 12,0 39, 23, 17, 1,2
100 55 4,5 7,2 7 2,5 198 4,06 6,49
7 0 9 2
12 115,0 14,7 58, 33, 27, 1,3
120 64 4,8 7,3 7,5 3 350 4,88 8,72
4 7 9 8
14 137,0 17,4 81, 46, 41, 11,5 1,5
140 73 4,9 7,5 8 3 572 5,73
7 8 9 0 5
16 159,0 20,2 62, 58, 1,7
160 81 5,0 7,8 8,5 3,5 873 109 6,57 14,5
3 6 0
18 184,0 23,3 81, 82, 1,8
180 90 5,1 8,1 9 3,5 1290 143 7,42 18,4
4 6 8
18a 199,0 25,4 89, 22,8 2,1
180 100 5,1 8,3 9 3,5 1430 159 7,51 114
8 0 2
20 210,0 26,8 23,1 2,0
200 100 5,2 8,4 9,5 4 1840 184 8,28 104 115
0 7
20a 227,0 28,9 28,2 2,3
200 110 5,2 8,5 9,5 4 2030 203 8,37 114 155
0 2
462
22 240,0 30,6 28,6 2,2
220 110 5,4 8,7 10 4 2550 232 9,13 131 157
0 7
22a 258,0 32,8 34,3 2,5
220 120 5,4 8,9 10 4 2790 254 9,22 143 206
0 0
24 273,0 10, 34,8 34,5 2,3
240 115 5,6 9,5 4 3460 289 9,97 163 198
5 0 7
24a 294,0 10, 37,5 10,1 41,6 2,6
240 125 5,6 9,8 4 3800 317 178 260
5 0 0 3
27 315,0 40,2 2,5
270 125 6,0 9,8 11 4,5 5010 371 11,2 210 260 41,5
4
27a 339,0 10, 43,2 2,8
270 135 6,0 11 4,5 5500 407 11,3 229 337 50,0
2 0
30 365,0 10, 46,5 2,6
300 135 6,5 12 5 7080 472 12,3 268 337 49,9
2 9
30a 392,0 10, 49,9 2,9
300 145 6,5 12 5 7780 518 12,5 292 436 60,1
7 5
33 422,0 11, 53,8 2,7
330 140 7,0 13 5 9840 597 13,5 339 419 59,9
2 9
36 486,0 12, 61,9 2,8
360 145 7,5 14 6 13380 743 14,7 423 516 71,1
3 9
40 561,0 13, 71,4 3,0
400 155 8,0 15 6 18930 947 16,3 540 666 85,9
0 5
45 652,0 14, 83,0 122 3,1
450 160 8,6 16 7 27450 18,2 699 807 101
2 0 2
463
50 768,0 15, 97,8 157 104 3,2
500 170 9,5 17 7 39290 20,0 905 122
2 0 0 6
55 898,0 10, 16, 114 200 115 135 3,4
550 180 18 7 55150 22,0 150
3 5 0 0 0 4
60 1040 11, 17, 132 251 145 172 3,6
600 190 20 8 75450 23,9 181
1 8 0 0 0 0
65 1200 12, 19, 153 10140 312 180 217 3,7
650 200 22 9 25,8 217
0 2 0 0 0 0 7
70 1380 13, 20, 176 13460 384 223 273 3,9
700 210 24 10 27,7 260
0 8 0 0 0 0 4
70a 1580 15, 24, 202 15270 436 255 324 4,0
700 210 24 10 27,5 309
0 0 0 0 0 0 1
70 1840 17, 28, 234 17537 501 294 391 4,0
700 210 24 10 27,4 373
5 2 0 0 0 0 9
464
THEÙP DAÙT
Maët caét chöõ [
Γ OCT 8240-56

g Dieä x-x y-y
hieä
löôïng n
u
treân tích
maë xo
t h b d t R r cm
caét
baèng cm2
No
N
8,4
5 54,2 50 37 4,5 7,0 6,0 2,5 6,90 26,1 10,4 1,94 6,36 3,59 1,10 1,36
1
465
11,
6,5 65,0 65 40 4,5 7,4 6,0 2,5 8,28 54,5 16,8 2,57 10,0 4,58 1,20 1,40
9
17,
8 77,8 80 45 4,8 7,4 6,5 2,5 9,91 99,9 25,0 3,17 14,8 5,89 1,34 1,48
8
25,
10 92,0 100 50 4,8 7,5 7,0 3,0 11,7 187 37,3 3,99 21,9 7,42 1,48 1,55
6
34,
12 108,0 120 54 5,0 7,7 7,5 3,0 13,7 313 52,2 4,78 30,5 9,01 1,58 1,59
4
45,
14 123,0 140 58 5,0 8,0 8,0 3,0 15,7 489 69,8 5,59 40,7 10,9 1,70 1,66
1
56,
14a 132,0 140 62 5,0 8,5 8,0 3,0 16,9 538 76,8 5,65 44,6 13,0 1,83 1,84
6
62,
16 141,0 160 64 5,0 8,3 8,5 3,5 18,0 741 92,6 6,42 53,7 13,6 1,87 1,79
6
77,
16a 151,0 160 68 5,0 8,8 8,5 3,5 19,3 811 101 6,48 58,5 16,0 2,00 1,98
3
108 85,
18 161,0 180 70 5,0 8,7 9,0 3,5 20,5 120 7,26 69,4 16,9 2,04 1,95
0 6
Soá Troïn Dieä TRÒ SOÁ CAÀN TÌM ÑOÁI VÔÙI CAÙC TRUÏC
KÍCH THÖÔÙC THEO mm
hieä g n x-x y-y xo
466
u löôïng tích cm
maë treân maët
t 1m caét Jx Wx ix Sx Jy Wy iy
h b d t R r
caét tính cm2 cm4 cm3 cm cm3 cm4 cm3 cm
No baèng
N
7,3
18a 172,0 180 74 5,0 9,2 9,0 3,5 21,9 1180 131 75,2 104 19,7 2,18 2,13
3
8,0
20 184,0 200 76 5,2 9,0 9,5 4,0 23,4 1520 152 87,8 113 20,5 2,20 2,07
7
8,1
20a 196,0 200 80 5,2 9,6 9,5 4,0 25,0 1660 166 95,2 137 24,0 2,34 2,27
5
8,9
22 209,0 220 82 5,3 9,6 10,0 4,0 26,7 2120 193 111 151 25,4 2,38 2,24
1
9,0
22a 225,0 220 87 5,3 10,2 10,0 4,0 28,6 2320 211 121 186 29,9 2,55 2,47
1
9,7
24 240,0 240 90 5,6 10,0 10,5 4,0 30,6 2900 242 139 208 31,6 2,60 2,42
3
9,8
24a 258,0 240 95 5,6 10,7 10,5 4,0 32,9 3180 265 151 254 37,2 2,78 2,67
4
10,
27 277,0 270 95 6,0 10,5 11 4,5 35,2 4160 308 178 262 37,3 2,73 2,47
9
467
12,
30 318,0 300 100 6,5 11,0 12 5,0 40,5 5810 387 224 327 43,6 2,84 2,52
0
13,
33 365,0 330 105 7,0 11,7 13 5,0 46,5 7980 484 281 410 51,8 2,97 2,59
1
1082 14,
36 419,0 360 110 7,5 12,6 14 6,0 53,4 601 350 513 61,7 3,10 2,68
0 2
1522 15,
40 483,0 400 115 8,0 13,5 15 6,0 61,5 761 444 642 73,4 3,23 2,75
0 7
468
Maët caét chöõ [
Γ OCT 8240-56
Troïn TRÒ SOÁ CAÀN TÌM ÑOÁI VÔÙI CAÙC TRUÏC +
Soá KÍCH THÖÔÙC THEO b
g Dieä x-x y–y
hieä
löôïng n
u
treân tích
maë xo
t h b d t R r cm
caét
baèng cm2
No
N
5 48,4 6,16 9,1 1,9 5,6 0,95
50 32 4,4 7,0 6 2,5 22,8 5,59 2,75 1,16
0 2 1 4
6,5 59,0 7,51 15, 2,5 8,7
65 36 4,4 7,2 6 2,5 48,6 9,00 3,68 1,08 1,24
0 4 0
8 70,5 8,98 22, 3,1 12,
80 40 4,5 7,4 6,5 2,5 89,4 13,3 4,75 1,19 1,31
4 6 8
10 85,9 10,9 34, 3,9 20,
100 46 4,5 7,6 7 3 174 20,4 6,46 1,37 1,44
8 0 4
12 104,0 13,3 50, 4,7 31,
120 52 4,8 7,8 7,5 3 304 29,6 8,52 1,53 1,54
6 8 2
14 123,0 15,6 70, 5,6 45,
140 58 4,9 8,1 8 3 491 40,8 11,0 1,70 1,67
2 0 4
14a 133,0 17,0 77, 5,6 57,
140 62 4,9 8,7 8 3 545 45,1 13,3 1,84 1,87
8 6 5
469
16 142,0 18,1 93, 6,4 63,
160 64 5,0 8,4 8,5 3,5 747 54,1 13,8 1,87 1,80
4 2 6
16a 153,0 19,5 6,4 78,
160 68 5,0 9,0 8,5 3,5 823 103 59,4 16,4 2,01 2,00
9 8
18 163,0 20,7 7,2 86,
180 70 5,1 8,7 9 3,5 1090 121 69,8 17,0 2,04 1,94
4 0
18a 174,0 22,2 7,3
180 74 5,1 9,3 9 3,5 1192 132 76,1 105 20,0 2,18 2,13
2
20 184,0 23,4 8,0
200 76 5,2 9,0 9,5 4 1520 152 87,8 113 20,5 2,20 2,07
7
20a 198,0 25,2 8,1
200 80 5,2 9,7 9,5 4 1670 167 95,9 139 24,2 2,35 2,28
5
22 210,0 26,7 8,8
220 82 5,4 9,5 10 4 2110 192 110 151 25,1 2,37 2,21
9
22a 226,0 28,8 8,9
220 87 5,4 10,2 10 4 2330 212 121 187 30,0 2,55 2,46
9
24 240,0 30,6 9,7
240 90 5,6 10,0 10,5 4 2900 242 139 208 31,6 2,60 2,42
3
24a 258,0 32,9 9,8
240 95 5,6 10,7 10,5 4 3180 265 151 254 37,2 2,78 2,67
4
27 277,0 35,2 10,
270 95 6,0 10,5 11 4,5 4160 308 178 262 37,3 2,73 2,47
9
30 318,0 40,5 12,
300 100 6,5 11,0 12 5 5810 387 224 327 43,6 2,84 2,52
0
470
33 365,0 46,5 13,
330 105 7,0 11,7 13 5,0 7980 484 281 410 51,8 2,97 2,59
1
36 419,0 53,4 1082 14,
360 110 7,5 12,6 14 6,0 601 350 513 61,7 3,10 2,68
0 2
40 483,0 61,5 1522 15,
400 115 8,0 13,5 15 6,0 761 444 642 73,4 3,23 2,35
0 7
471
THEÙP DAÙT
Theùp goùc ñeàu caïnh
Γ OCT 8509-57
Soá KÍCH THÖÔÙC THEO Dieän Troïng TRÒ SOÁ CAÀN TÌM ÑOÁI VÔÙI CAÙC TRUÏC +
hieä mm tích löôïng x-x xo – xo yo - yo x1 – x1
u maët treân Jx o ix o Jyo iyo zo
maët caét 1m Jx ix Jx1
b d R r max max min min cm
caét cm2 tính cm4 cm cm
cm4 cm cm4 cm
No baèng N
2 20 3 3,5 1,2 1,13 8,9 0,40 0,59 0,63 0,75 0,17 0,39 0,81 0,60
4 1,46 11,5 0,50 0,58 0,78 0,73 0,22 0,38 1,09 0,64
2,5 2,5 3 3,5 1,2 1,43 11,2 0,81 0,75 1,29 0,95 0,34 0,49 1,57 0,73
4 1,86 14,6 1,03 0,74 1,62 0,93 0,44 0,48 2,11 0,76
2,8 2,8 3 4 1,3 1,62 12,7 1,16 0,85 1,84 1,07 0,48 0,55 2,20 0,80
472
3,2 32 3 4,5 1,5 1,86 14,6 1,77 0,97 2,8 1,23 0,74 0,63 3,26 0,89
4 2,43 19,1 2,26 0,96 3,58 1,21 0,94 0,62 4,39 0,94
3,6 36 3 4,5 1,5 2,10 16,5 2,56 1,10 4,06 1,39 1,06 0,70 4,64 0,99
4 2,75 21,6 3,29 1,09 5,21 1,38 1,36 0,71 6,24 1,04
4 40 3 5 1,7 2,35 18,5 2,55 1,23 5,63 1,55 1,47 0,79 6,35 1,09
4 3,08 24,2 4,58 1,22 7,26 1,53 1,90 0,78 8,53 1,13
cm4 cm cm4 cm
No baèng N
4,5 45 3 5 1,7 2,65 20,8 5,13 1,39 8,13 1,75 2,12 0,89 9,04 1,21
4 3,48 27,3 6,63 1,38 10,5 1,74 2,74 0,89 12,1 1,26
5 4,29 33,7 8,03 1,37 12,7 1,72 3,33 0,88 15,3 1,30
5,0 50 3 5,5 1,8 2,96 23,2 7,11 1,55 11,3 1,95 2,95 1,00 12,4 1,33
4 3,89 30,5 9,21 1,54 14,6 1,94 3,80 0,99 16,6 1,38
5 4,80 37,7 11,2 1,53 17,8 1,92 4,63 0,98 20,9 1,42
5,6 56 3,5 6 2 3,86 30,3 11,6 1,73 18,4 2,18 4,80 1,12 20,3 1,50
4 4,38 34,4 13,1 1,73 20,8 2,18 5,41 1,11 23,3 1,52
5 5,41 42,5 16,0 1,72 25,4 2,16 6,59 1,10 29,2 1,57
6,3 63 4 7 2,3 4,96 39,0 18,9 1,95 29,9 2,45 7,81 1,25 33,1 1,69
5 6,13 48,1 23,1 1,94 36,6 2,44 9,52 1,25 41,5 1,74
6 7,28 57,2 27,1 1,93 42,9 2,43 11,2 1,24 50,0 1,78
473
7 70 4,5 8 2,7 6,20 48,7 29,0 2,16 46,0 2,72 12,0 1,39 51,0 1,88
5 6,86 53,8 31,9 2,16 50,7 2,72 13,2 1,39 56,7 1,90
6 8,15 63,9 37,6 2,15 59,6 2,71 15,5 1,38 68,4 1,94
7 9,42 73,9 43,0 2,14 68,2 2,69 17,8 1,37 80,1 1,99
8 10,7 83,7 18,2 2,13 76,4 2,68 20,0 1,37 91,9 2,02
7,5 75 5 9 3 7,39 58,0 39,5 2,31 62,6 2,91 16,4 1,49 69,6 2,02
6 8,78 68,9 46,6 2,30 73,9 2,90 19,3 1,48 83,9 2,06
7 10,1 79,6 53,8 2,29 84,6 2,89 22,1 1,48 98,3 2,10
8 11,5 90,2 59,8 2,28 94,9 2,87 21,8 1,47 113 2,15
9 12,8 101,0 66,1 2,27 105,0 2,86 27,5 1,46 127 2,18
8 80 5,5 9 3 8,63 67,8 52,7 2,47 83,6 3,11 21,8 1,59 93,2 2,17
6 9,38 73,6 57,0 2,47 90,4 3,11 23,5 1,58 102 2,19
7 10,8 85,1 65,3 2,45 104 3,09 27,0 1,58 119 2,23
8 12,3 96,5 73,4 2,44 116 3,08 30,3 1,57 137 2,27
474
cm4 cm cm4 cm
No baèng N
9 90 6 10 3,3 10,6 83,3 82,1 2,78 130 3,50 34,0 1,79 145 2,43
7 12,3 96,4 94,3 2,77 150 3,49 38,9 1,78 169 2,47
8 13,9 109,0 106 2,76 168 3,48 43,8 1,77 194 2,51
9 15,6 122,0 118 2,75 186 3,46 48,6 1,77 219 2,55
10 100 6,5 12 4 12,8 101,0 122 3,09 193 3,88 50,7 1,99 214 2,68
7,0 13,8 108,0 131 3,08 207 3,88 54,2 1,98 231 2,71
8 15,6 122,0 147 3,07 233 3,87 60,9 1,98 265 2,75
10 19,2 151,0 179 3,05 284 3,84 74,1 1,96 333 2,83
12 22,8 179,0 209 3,03 331 3,81 86,9 1,95 402 2,91
14 26,3 206,0 237 3,00 375 3,78 99,3 1,94 472 2,99
16 29,7 233,0 264 2,98 416 3,74 112 1,94 542 3,06
11 110 7 12 4 15,2 119,0 176 3,40 279 4,29 72,7 2,19 308 2,96
8 17,2 135,0 198 3,39 315 4,28 81,8 2,18 353 300
8 19,7 155,0 294 3,87 467 4,87 122 2,49 516 3,36
9 22,0 173,0 327 3,86 520 4,86 135 2,48 582 3,40
10 24,3 191,0 360 3,85 571 4,84 149 2,47 649 3,45
12,5 125 14 4,6
12 28,9 227,0 422 3,82 670 4,82 174 2,46 782 3,53
14 33,4 262,0 482 3,80 764 4,78 200 2,45 916 3,61
16 37,8 296,0 539 3,78 853 4,75 224 2,44 1051 3,68
475
9 24,7 194,0 466 4,34 739 5,47 192 2,79 818 3,78
14 140 10 14 4,6 27,3 215,0 512 4,33 814 5,46 211 2,78 911 3,82
12 32,5 255,0 602 4,31 957 5,43 248 2,76 1097 3,90
476
cm4 cm cm4 cm
No baèng N
774
844
10 31,4 247,0 913 4,96 1229 6,25 319 3,19 1356 4,30
11 34,4 270,0 104 4,95 1341 6,24 348 3,18 1494 4,35
12 37,4 294,0 6 4,94 1450 6,23 376 3,17 1633 4,30
16 160 14 16 5,3 43,3 340,0 117 4,92 1662 6,20 431 3,16 1911 4,47
16 49,1 385,0 5 4,89 1866 6,17 485 3,14 2191 4,55
18 54,8 430,0 129 4,87 2061 6,13 537 3,13 2472 4,63
20 60,4 474,0 9 4,85 2248 6,10 589 3,12 2756 4,70
141
9
18 180 11 16 5,3 38,8 305,0 121 5,60 1933 7,06 500 3,59 2128 4,85
12 42,2 331,0 6 5,59 2093 7,04 540 3,58 2324 4,89
131
7
477
182
3
196
1
12 47,1 370,0 6,22 2896 7,84 749 3,99 3182 5,37
209
13 50,9 399,0 6,21 3116 7,83 805 3,98 3452 5,42
7
14 54,6 428,0 6,20 3333 7,81 861 3,97 3722 5,46
236
20 200 16 18 6 62,0 487,0 6,17 3755 7,78 970 3,96 4264 5,54
3
20 76,5 601,0 6,12 4560 7,72 1182 3,93 5355 5,70
287
25 94,3 740,0 6,06 5494 7,63 1432 3,91 6733 5,89
1
30 111,5 876,0 6,00 6351 7,55 1688 3,89 8130 6,07
346
6
402
0
22 220 14 21 7 60,4 474,0 281 6,83 4470 8,60 1159 4,38 4941 5,93
16 68,6 538,0 4 6,81 5045 8,58 1306 4,36 5661 6,02
317
5
478
471
7
524
7
16 78,4 615,0 7,76 7492 9,78 1942 4,98 8286 6,75
576
18 87,7 689,0 7,73 8337 9,75 2158 4,96 9342 6,83
5
20 97,0 761,0 7,71 9160 9,72 2370 4,94 10401 6,91
627
25 250 22 24 8 106,1 833,0 7,69 9061 9,69 2579 4,93 11464 7,00
0
25 119,7 940,0 7,65 11125 9,64 2887 4,91 13064 7,11
700
28 133,1 1045,0 7,61 12244 9,59 3190 4,89 14674 7,23
6
30 142,0 1114,0 7,59 12965 9,56 3389 4,89 15753 7,31
771
7
811
7
479
THEÙP DAÙT
Theùp goùc khoâng ñeàu caïnh
Γ OCT 8510-57
KÍCH THÖÔÙC Troïng Dieä

TRÒ SOÁ CAÀN TÌM ÑOÁI VÔÙI CAÙC TRUÏC
THEO mm löôïng n
treân tích x-x y–y u–u
R xo yo
1m maë
r cm cm Wxma Wxmi
B b d tính t Jx ix Jy iy Ju iu
baèng caét cm4 x n
cm cm4 cm cm4 cm
cm3 cm3
N cm2
25 16 3 9,1 3, 5 1,1 0,8 0,70 0,82 0,43 0,78 0,22 0,44 0,13 0,34
1, 2
6 6
480
32 20 3 11,7 3, 5 1,4 1,0 1,52 1,41 0,72 1,01 0,46 0,55 0,28 0,43
1, 2
4 15,2 9 8 1,93 1,72 0,93 1,00 0,57 0,54 0,35 0,43
1,9 1,1
4 2
40 25 3 14,8 4, 0 1,8 0,4 1,3 3,06 2,32 1,14 1,27 0,93 0,70 0,56 0,54
1, 3
4 19,4 9 2 2 3,93 2,87 1,49 1,26 1,18 0,69 0,71 0,54
2,4 1,3
7 7
45 28 3 16,8 5 2,1 0,4 1,4 4,41 3,00 1,45 1,43 1,32 0,79 0,79 0,61
1, 3
4 22,0 4 9 7 5,68 3,75 1,90 1,42 1,69 0,78 1,02 0,60
2,8 0,5 1,5
0 3 1
THEO mm löôïng n
R xo yo
1m maë
r cm cm Wxma Wxmi
cm cm4 cm cm4 cm
cm3 cm3
N cm2
50 32 3 19,0 5, 5 2,4 0,5 1,6 6,17 3,85 1,81 1,60 1,99 0,91 1,18 0,70
1, 8
4 24,9 2 9 0 7,98 4,84 2,38 1,59 2,56 0,90 1,52 0,69
3,1 0,6 1,6
7 3 5
481
3,1 1,8
6 0,6 0
3,5 24,8 10,1 5,62 2,67 1,79 3,30 1,02 1,95 0,79
6, 0 3,5 4 1,8
56 36 4 28,1 11,4 6,27 3,02 1,78 3,70 1,02 2,19 0,78
2, 0 8 0,6 2
5 34,6 13,8 7,42 3,69 1,77 4,48 1,01 2,66 0,78
4,4 8 1,8
1 6
4,0 2,0
4 3
4 31,7 4,9 0,7 2,0 16,3 8,04 3,82 2,01 5,16 1,13 3,07 0,87
5 39,1 7, 0 8 2 8 19,9 9,57 4,72 2,00 6,26 1,12 3,73 0,86
63 40
6 46,3 2, 3 5,9 0,7 2,1 23,3 11,0 5,58 1,99 7,28 1,11 4,36 0,86
8 60,3 0 6 2 29,6 13,5 7,21 1,96 9,15 1,09 5,58 0,85
7,6 2,2
8 0
0,8
5,0 2 2,2
4,5 39,8 7, 5 7 0,8 5 25,3 11,2 5,32 2,23 8,25 1,28 4,88 0,98
70 45
5 43,9 2, 5 5,5 4 2,2 27,8 12,2 5,88 2,23 9,05 1,27 5,34 0,98
9 0,8 8
8
482
0,9
6,1 1 2,3
1 0,9 9
5 47,9 34,8 14,6 6,80 2,39 12,5 1,43 7,24 1,09
8 7,2 5 2,4
75 50 6 56,9 40,9 16,8 8,06 2,38 14,6 1,42 8,48 1,08
2, 7 5 0,9 4
8 74,3 52,4 20,8 10,5 2,35 18,5 1,40 10,9 1
9,4 9 2,5
7 1,0 2
7
6,3 1,0
2,6
5 49,9 8 6 3 41,6 16,0 7,70 2,56 12,7 1,41 7,58 1,09
80 50 2,6
6 59,2 2, 7 7,5 1,0 49,0 18,5 9,15 2,55 14,8 1,40 8,88 1,08
5
5 5
7,8 1,1 2,9
6 7 2
5,5 61,7 65,3 22,3 10,7 2,88 19,7 1,58 11,8 1,22
9 8,5 1,2 2,9
90 56 6 67,0 70,6 23,9 11,7 2,88 21,2 1,58 12,7 1,22
3, 0 4 1 5
8 87,7 90,9 29,9 15,2 2,85 27,1 1,56 16,3 1,21
11, 1,2 3,0
18 9 4
483
9,5 3,2
9 3
6 75,3 11, 1,1 3,2 98,3 30,4 14,5 3,2 30,6 1,79 18,2 1,38
7 87,0 10 1 3 8 113 34,5 16,8 3,19 35,0 1,78 20,8 1,37
100 63
8 98,7 3, 3 12, 1,1 3,3 127 38,3 19,1 3,18 39,2 1,77 23,4 1,36
10 121,0 6 7 2 154 45,3 23,4 3,15 47,1 1,75 28,3 1,35
15, 3,4
5 0
THEO mm löôïng n
R xo yo
1m maë
r cm cm Wxma Wxmi
cm cm4 cm cm4 cm
cm3 cm3
N cm2
11, 1,2 3,5
4 6 5
6,5 89,8 142 40 19,1 3,53 45,6 2,00 26,9 1,53
10 12, 1,2 3,5
110 70 7 96,4 152 42,6 20,4 3,52 48,7 1,99 28,8 1,53
3, 3 3 8 7
8 109,0 172 47,7 23,3 3,51 54,6 1,98 32,3 1,52
13, 1,3 3,6
9 6 1
484
14, 1,4 4,0
1 2 1
7 110,0 16, 1,4 4,0 227 65,6 26,8 4,01 73,7 2,29 43,4 1,76
8 125,0 11 0 6 5 256 63,2 30,3 4,00 83 2,28 48,8 1,75
125 80
10 155,0 3, 7 19, 1,5 4,1 321 75,5 37,4 3,98 100 2,26 59,3 1,74
12 183,0 7 0 4 365 86,5 44,1 3,95 117 2,24 69,5 1,72
23, 1,5 4,2
4 8 2
1,5
18, 4,4
8
8 141,0 12 0 9 364 81,1 38,3 4,49 120 2,58 70,3 1,98
140 90 1,6
10 175,0 4, 0 22, 4,5 444 96,9 47,1 4,47 146 2,56 85,5 1,96
1,6
2 8
4
5,1
22, 1,8
9
9 1,8
9 180,0 5,2 606 117 185 5,15 186 2,85 110 2,20
25, 4
10 198,0 13 3 667 128 243 5,13 204 2,84 121 2,19
160 100 3 1,9
12 236,0 4, 3 5,3 784 147 271 5,11 2,39 2,82 142 2,18
30 2
14 273,0 2 897 166 299 5,08 272 2,80 162 2,16
34, 2,0
5,4
7 0
0
28, 2,0 5,8 107
10 222,0 14 3 3 8 952 162 116 5,8 276 3,12 165 2,42
180 110
12 264,0 4, 7 33, 2,1 5,9 1123 188 135 5,77 324 3,1 194 2,40
7 2 7 152
485
34, 2,2
6,5
9 3
6,5
11 274,0 37, 2,2 1449 222 6,45 446 3,58 264 2,75
4
12 297,0 14 9 8 1568 240 78,6 6,43 482 3,57 285 2,74
200 125 6,6
14 344,0 4, 7 43, 2,3 1801 272 93,5 6,41 551 3,54 327 2,73
2
16 391,0 9 6 2026 302 6,38 617 3,52 367 2,72
6,7
49, 2,4
1
8 3
48, 7,9
3 7
12 379,0 63, 2,4 8,1 3147 395 56,1 8,07 1032 4,62 604 3,54
16 499,0 18 6 4 4 4091 502 61,9 8,02 1333 4,58 781 3,50
250 160
18 558,0 6, 0 71, 2,5 8,2 4545 552 73,5 7,99 1475 4,56 866 3,49
20 617,0 1 2 3 4987 600 84,6 7,97 1613 4,53 949 3,48
78, 8,3
5 1
486
Taøi lieäu tham khaûo
1, Andreù Bazergui, Buøi Quoác Thaêng, Andreù Biron, Georges McIntyre, Charles
Laberge, Reùsistance des Mateùriaux, EÙdition de l’ecole Polytechnique de
Montreùal, Canada, 1987.
2. Andreù Bazergui, Buøi Quoác Thaêng, Andreù Biron, Georges McIntyre, Charles
Laberge, Reùsistance des Mateùriaux, Recueil de probleømes, Tome I, II, EÙdition
de l’ecole Polytechnique de Montreùal, Canada, 1989.
3. Bhandari V.B., Design of Machine Elements, McGraw-Hill, New Delhi, 1995.
4. Hamilton H. Mabie, Fred W. Ocvirk, Mechanisms and Dynamics of Machinery,
Second Edition, Wiley, 1963.
5. Charles E. Wilson, J. Peter Sadier, Kinematics and Dynamics of Machinery,
Harder Collins, 1993.
6. Ferdinand P. Beer, E. Russell Johnston Jr., Vector Mechanics for Engineers,
McGraw-Hill, 1990.
7. Leâ Quang Minh, Söùc beàn vaät lieäu, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc
chuyeân nghieäp, 1988.
8. Ñinh Gia Töôøng, Nguyeãn Xuaân Laïc, Traàn Doaõn Tieán, Nguyeân lyù maùy, Nhaø
xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, 1970.
a) Kieåm tra ñieàu kieän beàn taïi ñieåm nguy hieåm coù thoûa khoâng (baøi toaùn kieåm tra)
b) Xaùc ñònh kích thöôùc caàn thieát cuûa thaønh (baøi toaùn thieát keá)
c) Xaùc ñònh giaù trò toái ña cuûa löïc hoaït ñoäng (coøn goïi laø taûi troïng) (baøi toaùn xaùc ñònh taûi troïng).
Trong quaù trình thöïc hieän böôùc 1 vaø böôùc 2 coù theå phaûi xaùc ñònh giaù trò hoaëc bieåu thöùc tính caùc ñaëc tröng hình hoïc cuûa tieát
dieän.

GIÁO TRÌNH - Cơ ứng dụng (Ngô Kiều Nhi Cb)

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

GIÁO TRÌNH - Cơ ứng dụng (Ngô Kiều Nhi Cb)

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

1

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

Ngoâ Kieàu Nhi (chuû bieân) - Tröông Tích Thieän

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Hình1.1: Chuyeån ñoäng cuûa ñieåm M ñoái vôùi vaät A

Hình 1.2: Bieåu thò chuyeån ñoäng cuûa ñieåm

Hình 1.4: Vò trí ñieåm M treân quyõ ñaïo

Hình 1.8: Ñieåm chuyeån ñoäng trong maët phaúng

Hình 1.10: Heä nhieàu ñieåm rôøi raïc

Hình 1.11: Heä nhieàu ñieåm noái cöùng

trong ñoù v tính theo coâng thöùc (1.7)

Hình 1.14: Vaät chuyeån ñoäng tònh tieán

Hình 1.16: Vaät chuyeån ñoäng song phaúng

CAÂU HOÛI OÂN TAÄP LYÙ THUYEÁT

2.1 MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM

Hình 2.1: Löôïc ñoà khôùp quay loaïi 5

Hình 2.2: Löôïc ñoà khôùp tònh tieán

Hình 2.5: Löôïc ñoà khôùp töïa loaïi 4

Hình 2.8: Löôïc ñoà cô caáu

2.2 CÔ CAÁU BOÁN KHAÂU CHÖÙA CAÙC KHÔÙP LOAÏI 5

2- Cô caáu tay quay con tröôït

Hình 2.11: Löôïc ñoà cô caáu tay quay con tröôït

Hình 2.14: Cô caáu Cu-lít

Hình 2.16: Cô caáu eâ-líp

2.3 CÔ CAÁU BA KHAÂU

Hình 2.35 Hình 2.36

Hình 2.37: Löôïc ñoà cô caáu baùnh coùc

2.4 TRUYEÀN ÑOÄNG NHÔØ PHAÀN TÖÛ MEÀM

CAÂU HOÛI OÂN TAÄP LYÙ THUYEÁT

Hình 3.1: Bieåu thò löïc

Hình 3.2: Caùc loaïi heä löïc

3.1.2 Moâmen cuûa löïc

mz = xFy - yFx (3.7)

Vaäy coâng thöùc (3.10) coù theå vieát laïi laø:

3.2.2 Vít xoaén ñoäng löïc hoïc

3.3.2 Caùc heä quaû

Hình 3.8: Cô heä chöùa moät chaát ñieåm

Do vaäy phöông trình (3.21) coù daïng:

Vaäy neáu moät heä löïc coù veùctô

2- Caùc heä löïc coù hôïp löïc

Do ñoù veùctô moâmen chính ñoái vôùi ñieåm O baèng khoâng:

3.4.3 Heä löïc caân baèng

CAÂU HOÛI OÂN TAÄP LYÙ THUYEÁT

PHAÛN LÖÏC LIEÂN KEÁT

4.1 MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM

4.2.1 Daïng toång quaùt

4.3. SOÁ LÖÔÏNG PHÖÔNG TRÌNH CAÂN BAÈNG

Hình 4.1: Heä löïc ñoàng truïc

3- Tröôøng hôïp heä löïc song song (H.4.3).

Hình 4.3: Heä löïc song song i =1

4- Tröôøng hôïp heä löïc ñoàng phaúng (H.4.4).

Hình 4.4: Heä löïc ñoàng phaúng i =1

Trong ñoù caùc ñieåm A, B, C khoâng thaúng haøng.

Ñaây cuõng laø tröôøng hôïp ñaëc

2- Khôùp baûn leà:

Hình 4.12: Heä hai löïc caân baèng

CAÂU HOÛI OÂN TAÄP LYÙ THUYEÁT

HÖÔÙNG DAÃN GIAÛI BAØI TAÄP

Xaùc ñònh Loaïi heä löïc: toång quaùt

baèng (B.1): Fiy P 0 0 0 0 0 yA 0

04 xaùc ñònh Fiz 0 -G ZB 0 zA 0 0 S.sin 60o

(c) ⇒ zA = G − zB − S. sin 60o = 1 − 1.29 − 0.289 × 0.866 = −0.54 kN

giöõa caùc khaâu.