Vous êtes sur la page 1sur 6

CHAPITRE15:L'Europeetl'nergie

Faceundurcissementdesenjeuxconomiques,cologiquesetgopolitiques,leseuropensnedisposent quededeuxarmesdfensives:rduireleurdpendanceetdvelopperunpartenariatquitableavecleurs fournisseursextracommunautaires. Chronologie 1973:1erchocptrolier 1980:Objectifspour1990adoptsparleConseil desministresdel'UE 1996:premiredirectiveeuropennesurla libralisationdesmarchsdel'lectricitetdugaz 1997:protocoledeKyoto 2002:dcisiondelaFinlandedeconstruireune nouvellecentralenuclaire 2005:consortiumgermanorussepourla constructiond'ungazoducsouslamerBaltique 2007:ouverturetotalelaconcurrencedes marchsdel'lectricitetdugaz;fusionGDFSuez 2008:prixmondialduptrole,enmoyenne annuelle:100$lebaril,Paquetnergieclimatde l'UE

I.

Ladiversitdessituationsnationales

SaufleDanemark,lesEtatsmembresdel'UEsonttousimportateursnetsd'nergie.

A. LepalmarsnergtiquesdesEtatseuropens
Parmiles9paysquiprsententuneintensitnergtique(rapportentrelePIBetlaconsommation d'nergied'unpays)suprieurelamoyenneoncompte5paysmridionaux.Maisl'effetdesconditions climatiquessurlaconsommationdesmnagesn'expliquepastout.L'UEdoitimporterunpeuplusdela moitidesesbesoins,soituntauxdedpendance(importationsnettesen%delaconsommation intrieurebrute+stocks)de54%en2006.LaplupartdespetitsEtatssontnaturellementdmunis,tandis quelesplustendusontdestauxdedpendancetrscontrasts.C'estquelesressourcesnaturellessont trsingalementrpartiessurleterritoiredel'UE.

B. Unegographiedesressourcestrsingalitaire
Laproductiond'nergieprimairedes27serpartitentrelecharbonetlalignite(21,9%en2006),le ptrole(13,4),legaznaturel(20,7),l'lectricitnuclaire(29,4)etlesnergiesrenouvelables(14,6). 1. 85%delaproductiondecharbonetlignitedans5pays Coteuxextrairedanslaplupartdesgisements,lecharbonreculedevantleshydrocarburesplussouples etmoinspolluants.Leschocsptroliersde1973et1979ralentissentlabaissedelaproductionsans l'interrompreetl'extractioncesseenItalie,auxPaysBas,enBelgique,enIrlandeetenFrance.En Allemagne,lespouvoirspublicsprolongentl'exploitationcoupdesubventionsmassives,maisle gouvernementadciden2007d'arrterlaproductionen2018.Leslargissementsde20042007 changentladonneenhissantlaPologneaupremierrang;lesPECOproduisenttousducharbonet assurentaujourd'hui57%dutotal,maisn'chappentpassondclinprogramm. 2. LeshydrocarburesdelamerduNord,miraclenergtiquepourlesriverains LaproductiondeptroledelUErestetrsmodestejusquen1973,ettendmmebaisser.Cestdu ptroleimportquicouvrealors62%delaconsommationnergtiquedesNeuf.Aujourdhuilessentiel estproduitparleRU(67%)etleDanemark(15%),dontlesressourcesspuisent.Laproductiondegaz natureldcollelafindesannes1960:surtoutauxPaysBas(Groningueen1965,puismerduNord)et auRU.Quaranteansplustard,leRUesttoujourslepremierproducteurdelUE(40%)devantlesPaysBas (31%).Maispartout,lesrservesspuisent.

C. Lebilanlectrique,rvlateurdeschoixnationaux
Lerapportentrellectricitthermiqueconventionnelle(ETC),llectronuclaireetlesnergies renouvelablesestunbonmarqueurdespolitiquesnationalesvisantrduireladpendanceptrolire. 1. Refusdunuclaireetexceptionfranaise 1Etatsmembresnontjamaiseudecentralenuclaire(Luxembourg,Italie,Danemark,Irlande,Grce, Portugal,Autriche,Estonie,Lettonie,Pologne,MalteetChypre)etdoiventimporterdescombustibles conventionnels.Parmiles15payslectronuclairesdelUE(34%delaproductionmondiale),lesPays Bas,laFinlandeet7PECOontuneproductionmodeste,mmequandellecouvredelaconsommation nationalednergie.6paysassurent7/8delaproductiontotale.LeRUtaitlepremierproducteur mondialen1970maislafaveurdesarichesseenhydrocarbures,ilacessdeconstruiredescentraleset laissvieillirsonparc.LaSude,lAllemagneetlaBelgiqueontdciddefermerlescentralesexistantes lhorizonde20102015.En2007,les58racteursfranaisdansles19centralesproduisent77%de llectricitfranaise,47%dellectricitnuclairedelUEet16%decelledumonde(2merang). 2. Energiesetrchauffementclimatique Ledbatsurlenuclaireinterfreaujourdhuiaveclaquestiondurchauffementclimatiquepar lmissiondegazeffetdeserreetsouvredsormaisunvraidbatcitoyensurlahirarchiedespriorits. Lescologistesprnentledveloppementdesnergiesrenouvelables.Leurproductionaaugmentde 50%danslUE27depuis1995maischacunnevalorisepaslesmmestechniques.Llectricit hydrauliqueestprincipalementproduiteparlaSudeetlespaysalpins(France,Italie,Autriche).LItaliea lequasimonopole(89%delUE,4merangmondial)delagothermie.LaGrce,lEspagneetlItaliese classentparmilescinqpremiersdelnergiesolaire.LAllemagneseclassepremirepourlaproduction dnergiebaseduvent,dusoleiletdelabiomasse. 3. Versunretourdunuclaire? LaFrancecontinuedanssalancedutoutnuclairealorsqueleParlementfinlandais,quistait engagen1993neplusautoriserdenouvellecentrale,adcidenmai2002dajouterun5meracteur sonparc.Enmai2007,legouvernementbritanniqueaannonclaconstructiondenouvellescentrales pourremplacerles18racteursgsquiserontfermsdici2023.LesPECOsontfavorablesau nuclairepourmoinsdpendredelaRussie.LaSlovaquieetlaLituaniedemandentBruxellesdepouvoir prolongerladuredeviedeleurscentralesdetypeTchernobyl,quidoiventenprincipefermeren2009.

II.

Unepolitiquenergtiquecommune?
A. Leschecsdupass

Facelasvreconcurrenceduptrole,laCECAneparviendrapasmettreenuvreunplan communautairederestructurationdescharbonnages,commeellesauralefaireplustardpourla sidrurgie.DixansaprslacrationdelaCommunauteuropennedelnergieatomique(CEEA),onpeut parlerdchec.Lnergienuclaireestdabordvictimedubasprixduptrolejusquen1973.LaFrance sopposeaussisespartenaires,ellesouhaitevalorisersatechnologieluraniumnatureletveutgarder salibertdactionetprotgersessecrets.

B. Lednominateurcommundesobjectifs
SelonlatraditionfranaisedelEtatdveloppeur,unevritablepolitiquesectoriellesupposeuneforte dosedinterventionpublique.Maislesdisparitsculturellesetlesdivergencesdintrtenempchentla transpositionlchellecommunautaire. 1. Larponseauxdeuxpremierschocsptroliers

AprsunpremierprogrammedelaCommission(mai1974)etlesobjectifspour1990adoptsparle Conseilenjuin1980,denouveauxobjectifssontarrtsenseptembre1986pour1995: 2. Lesnouveauxobjectifsdelastratgieeuropenne LUEsengageparleprotocoledeKyoto(dcembre1997)rduiresesmissionsdegazeffetdeserre (GES)de8%parrapport1990dici2012.LaccordinternationalquisuccderaauprotocoledeKyoto doittreadoptausommetdesNationsUnies,Copenhagueendcembre2009.Lemomentestvenu pourles27demettreenplaceunepolitiqueintgreenmatirednergieetdenvironnement,dote dobjectifsclairsetdchancesprcises.Les27adoptenten2008lespropositionschiffresdela Commission,devenuespaquetnergieclimat,quonpeutrsumerparlaformuledescinq20: lhorizon2020,amliorerlefficacitnergtiquede20%,augmenterjusqu20%lapartdesnergies renouvelablesdanslaconsommationtotale,rduirelesmissionsdeGESdaumoins20%parrapportau niveaude1990. abaisserletauxdedpendancenergtique diminuerlaconsommationtotalednergiepardesconomiesetuneintensificationdelefficacit rduirelapartduptroleetaugmenterlapartdesautresnergies diversifierlessourcesdapprovisionnement concilierlindpendancenergtiqueaveclaprotectiondelenvironnement.

C. Letriomphedumodlelibral
Lepaquetnergieclimatrappelleaussilavolontderaliserunmarchintrieurdelnergieapportant desbnficestangiblesauxparticuliersetauxentreprises. 1. Pourquoilibraliserlesmarchsdellectricitetdugaz? Lalibreconcurrenceestfausseparlesaidesaucharbonetparlesmonopolespublicsdellectricitetdu gaz.Lasuppressiondesfrontiresimpliqueaussiuneharmonisationdelafiscalitsurlesproduits ptroliersetdesnormesdescuritetdeprotectiondelenvironnement.DanslalignedelActeunique (1986),leslibrauxeuropenspoussentlaconstitutiondunmarchuniqueetconcurrentielde lnergie.Ladnationalisationquelleinduitsignifielafoisatomisationdeloffreetprivatisationdes entreprisespubliques.LaCourdeJusticedeLuxembourgadailleursjugen1997quelemonopolede EDFtaitcontraireauxtraits.Lespartisansdelaconcurrencelibreetnonfaussefontvaloirtrois arguments:ellefavoriselesinvestissements,stimulelinnovationetprofiteauconsommateuren liminantlesrentesdesituation.Commelaconcurrencenesauraitaboutirlamiseenplacederseaux parallles,letransportfaitfiguredemonopolenaturel.Uneentitindpendantegarantiralaccsdes tiersaurseau(ATR)etprlveraunpagepourletransportentreleproducteuretleclient.La librationdesmarchsdellectricitetdugazconsistedoncrestaurerlaconcurrenceloelleest possible(production,exportation,importation,serviceslislavente)etinstaurerunergulation efficienteparlATRsurlesactivitsquirvlentduseulmonopolenaturel. 2. Lestapesdelalibralisationetsesconsquencessurlesstructures Laperspectivedunmarchuniqueetconcurrentiellchelleducontinentadclenchlesgrandes manuvresdelaconcentration.Danslespaysstructuredcentralise,lesgouvernementsprfrentpar patriotismeconomiqueetsoucidelascurit,laconcentrationdomestiquepourfairemergerdes championsnationaux(E.ONetRWEenAllemagne).Lesacquisitionstransfrontaliressuscitentdonc souventdefortesrsistancescommeenBelgique(Electrabel/Suez),enItalie(Edison/EDF).Les oprationssemultiplientcependantcarellespermettentungroupedecompenserltrangerlerecul sursonmarchnational.Llectricitntantpastransportablesurdetrslonguesdistances,lemoyenle plussimplepourouvrirlesmarchslaconcurrenceinternationaleestdelaisserfairelechasscrois desacteursnationaux.Lesfusionsacquisitionsrsultentaussidelavolontdecertainesentreprisesde devenirdesnergticiens,voiredesmultiprestatairesdeservicesurbains.Deuxpaysillustrentlescas extrmes,entrelesquelssesituentlesautresEtatsmembres.EnFrance,larvolutionlibraleresteen trompelil,puisquelEtatpossdeen2008prsde85%ducapitaldEDFetconserve35,6%deGDF,et

quelestarifssonttoujoursrglements.AuRU,lesdistributeursquiacheminentlecourantdeslignes hautetensionauconsommateurfinalsontsparsdepuis2001desfournisseursquicommercialisent auprsdeleursclientsllectricitachetelaBourse,olesproducteursproposentleuroffre.

III.

Lesenjeuxgopolitiquesdelapprovisionnementeuropenenhydrocarbures

LesEuropensontdeuxpolitiquesnergtiques.Lunepostulequelesnergiessontdesmarchandises ordinaires,etveutlaisserfairelesacteursprivs.Pourrduireenmmetempsladpendanceextrieure etlmissiondeGES,lautresupposeunengagementminimumdesEtats.

A. Lesrisquesdinterruptiondelapprovisionnement
Seulleptrole,indispensablecarburantciviletmilitaire,estunenergiestratgique. 1. Deladpendancelascurit LadpendanceptrolireetgaziredelUEestclatante.Elledevientunproblmeconomique secondairesilepaysalesmoyensdepayerlafacture,lexempledelAllemagne.MaisaucunEtatnepeut esquiverlaquestiondelascuritdelapprovisionnement,cddelassurancedunfluxrgulieret continu,dulieudeproductiondelnergieprimaireauconsommateurfinal.Audeldelampleurdes besoinsdimportation,ilconvientdvaluerlepoidsdeshydrocarburesdanslebilannergtique,le nombredefournisseursetlesrisquesencourus. 2. Lagographiedesimportationsextracommunautairesdhydrocarbures Pourleptrole:leDanemarkestexportateurnet,leRUnelestplusdepuis2006etimporte9%desa consommationLespaysdelOPEPfournissentenviron40%desimportationseuropennes.Pourlegaz, sionexcluslesfluxintracommunautaires,lesimportationsdelUEatteignentprsde300milliardsdem3 en2007.LeDanemarkestexclusivementexportateuretlesPaysBassontexportateursnets.LIrlande,le LuxembourgetlaSudeachtentleursvoisinsdelUE.Restentvingtpaysquisefournissenthorsde lUE,dontlamoitiexclusivement.Autotal,lAllemagnedpenddeuxfoisplusdeGazpromquelaFrance quiveutdiversifiersessources. 3. Lerisquegopolitique Lerisqueglobalestdautantplusfaiblepourunpaysquesessourcesdapprovisionnementsont nombreusesetlocalisesdansdesairesgopolitiquesdiffrentes.Lascuritvarieaussienfonctiondu moyendetransport.Danslecasdeslivraisonsdeptroleparlavoiemaritime,linanitdunembargo ciblnexclutpaslerisquegopolitiquecommedsquilibrebrutaletinvolontairedunmarchtrs tendu.LEuroperestelamercideladfaillancedunpaysfournisseur,quellequensoitlacause: agitationsocialprolonge,crisepolitiqueaigu,attentatsterroristescontrelesinfrastructuresptrolires, guerrecivileouinternationale.Danslecasdeslivraisonsparoloducsetgazoducs,laRussieadmontr auxEuropensquilnefallaitpasexclurelafermeturedlibrepourraisonpolitique.Enjuillet2006,elle afermdfinitivementatelleprcisunanplustarloloducquiapprovisionnelaLituanieetla Lettonie.Lesdeuxpayssontaujourdhuiprivsdurevenudestaxesdetransitetdoiventimporterle ptroleparlavoiemaritimeuncotfinalpluslev.MaiscestaveclUkrainequelescrisessontlesplus graves.MaiscestaveclUkrainequelescrisessontlesplusgraves.PourimposerKievlalignementdu prixdugazsurletarifpayparlUE,MoscounapashsitfermerleprincipalgazoducverslUkraine entrele1eretle3janvier2006.Comme80%deslivraisonsrusseslUEtransitentparcettevoie,les volumesontbaissde2550%selonlespays.Lacriserebonditenjanvier2009quandlarrtdes livraisonsrussesle1erjanvierserpercutetotalementsurlapprovisionnementde12Etatsmembresde lUEentreles7et20janvier.ChaquepartiechercheaussiprendrelUEenotagepourquellefasse pressionsurlautre.LaRussiefournit30%desimportationsextracommunautairesdeptroledelUE27 et41%desesimportationsdegaz.MaisaudeldescontentieuxmercantileslemessageduKremlinest clairementpolitique.MoscounepardonnepasauxpaysBaltesdavoirfortementcontribulclatement delURSSpourrejoindrelUEetlOTAN.MaislerisquerusseesttropvariantpourquelespaysdelUE prennentconsciencedunedpendanceglobale.IlestmaximalpourlaFinlande,lesEtatsbaltes,la SlovaquieetlaBulgariequiachtentlatotalitdeleursimportationsetdeleurconsommationdegaz Gazprom.

B. Ladfenseextrieure
1. Labatailledesconduites DsladisparitiondelURSS,lescompagnieseuropennesconvoitentlesrservesdelaCaspienne.Pour viterlaRussie,cequilamcontentefort,lesOccidentauxmettentenserviceen2005loloducBakou TbilissiCeyhan.Pourlegaz,leprojetNabucco,prioritaireetstratgiqueselonBruxelleset Washington,relieraientlUEauxgisementsdAsiecentralevoiredIranparlaTurquieenvitantlaRussie etlUkraine.LeprojetnatoutefoisdesensquesiltraverselamerCaspienne.Deuxobstaclesmajeurssy opposent:lhypothquesurlestatutjuridiquedelamer,ensuspensdepuis1991,etleseffortsdploys parMoscouetPkinpourprempterlegazdelargion.Gazpromsestassurleconcoursdugroupe italienENIpourpromouvoirleprojetSouthstreamavecuntracalternatifentrelaRussieetlaBulgarie souslamerNoire.Demme,lAllemagnefaitcavalierseulavecNorthstream(gazoducreliantSaint PtersbourglAllemagneen2010,enpassantsouslamerBaltique).Varsovie,inquiteparcepactequi lapriveraitdesrevenusdutransit,aproposenmars2006lamiseenplaceduneorganisation euratlantiquedescuritnergtiquedontlesmembresseporteraientassistanceencasdeproblme dapprovisionnement.CetteidedunOTANdelnergie,quiincluraitlesEtatsUnisetlaTurquie,en ditlongsurlamfiancedelaPologneetdesautresPECOlgarddelaRussie. 2. Lepartenariatstratgique Lespaysimportateursetexportateurspartagentlemmebesoindescurit,desapprovisionnementset desdbouchs,unprixoptimal.Conscientsdeleurinterdpendanceetdeleurcomplmentarit,ilsont intrtdvelopperunerelationdeconfianceinscritedansladure.LUEaconcluen1988unaccordde cooprationaveclessixEtatsduConseildecooprationduGolfe,etatenusapremirerunionbilatrale aveclOPEPle9juin2005.LaChartedelnergiesigneen1994,visaitrendrelesfluxnergtiqueset plussrsparunaccsrciproqueauxmarchsdelnergieetdesgarantiespourlesinvestissementsetle transit.ProfitantdeladifficultdelUEparlerduneseulevoix,Gazpromaconcludesaccords individuelsavecBASFetE.ON,ENIetGDF.Lesambitionsdugantrussesuscitentdefortesrticences parcequeMoscounapasratifilaCharte.Gazpromrefusedouvrirlemarchrusselaconcurrenceetde perdresonmonopolesurlesgazoducsetlesexportations. 3. Lamondialisationdumarchdugaz Ilnyapaspourlegazdemarchmondialcommepourleptrole,maisunergionalisationdesfluxetdes prix,propicelabilatrationetlapolitisationdesrelationsentrelespartiescontractantessituesaux deuxextrmitsdugazoduc.PourdesserrerlecarcanrusseetanticiperlpuisementdelamerduNord,la filiredugaznaturelliqufi(GNL)permetdediversifierlagographiedelapprovisionnementet prsentelavantage,pourdesraisonstechniques,dtredifficileetcoteuseinterrompre.Septpays europensimportentduGNL.

C. Larponseintrieure
1. Lasolidaritdesrseauxnationaux Lasommedesrseauxnationauxnefaitpasunrseaueuropen.LesEtatsmembresdelUEschangent dellectricitentrevoisins,maislesrseauxdetransportnesontnisuffisammentrelisentreeux,ni coordonnsparuneinstanceeuropenne.Orledveloppementdesinterconnexionstransfrontalires auraitledoubleavantagedoptimiserlarticulationentreleslectricitsdebaseetdepointe,etde fluidifierleschangesinternationauxdecourant.Uneunificationeffectivedesmarchsnationauxdugaz impliquedesinterconnexionsentrelesgazoducsetuneaugmentationdesstocks.Elleauraitpoureffetde renforcerlepouvoirdengociationdesacheteursfaceauxgrosfournisseurscommeGazprom.Seulement untelprogrammedinterconnexionsimpliquedesmoyensfinanciersnormesetunefortecoopration desacteurs.Lclatementdesstructuresaunomdelaconcurrencenefavorisepasunecoordinationdes dpensesprivesdanslintrtgnral.Aprslaguerredaot2008,laprsidencefranaiseavoqula miseenplacedunecentraleeuropennedachatdugaz.Enattendant,danslesconditionsactuellesqui

cumulentlesinconvnients,lalibralisationdesmarchsetlinachvementdumarchuniquemenacent lascuritdelapprovisionnementduconsommateurfinal. 2. Leslimitesdeladsintgrationlibrale LaCommissioneuropenneademandenjanvier2007labandondescontratsgazierslongterme,etla dissociationsurlemodlebritanniquedesactivitsdetransport,dedistributionetdecommercialisation dellectricitetdugaz.Laffrontemententrelesultralibrauxetlesgouvernementsfranais,allemand, belge,nerlandais,italienetespagnolquidfendentleurschampionsnationauxsestsoldparle compromisdu6juin2008:lesrseauxresterontlapropritdesgroupesmaisserontgrspardes entitsindpendantesdelamaisonmre,souslahoulettedunrgulateurauxpouvoirsrenforcs.

Vous aimerez peut-être aussi