BAØI 1

KHAÙI NIEÄM HAØM MOÄT BIEÁN

I. CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN

1.) Ñònh nghóa

Ñònh nghóa : AÙnh xaï
f : XR  YR
x ֏ y  f( x )
ñöôïc goïi laø haøm soá moät bieán. X ñöôïc goïi laø xaùc ñònh cuûa haøm f vaø thöôøng ñöôïc kyù
hieäu laø Df, xX goïi laø bieán soá, y = f(x)Y ñöôïc goïi laø haøm soá cuûa bieán x, y coøn ñöôïc
goïi laø aûnh cuûa x qua f.
Taäp giaù trò cuûa haøm f ñöôïc kyù hieäu laø Rf vaø ñöôïc xaùc ñònh bôûi
Rf = yY / xX ñeå y = f(x)
Vôùi taäp E  X, ta goïi f(E) = f(x) / xE laø aûnh cuûa taäp E qua f. Deã thaáy f(X)
= Rf  Y.
Chuù yù
Neáu haøm soá y = f(x) cho ôû döôùi daïng coâng thöùc, thì taäp xaùc ñònh Df cuûa haøm soá
ñöôïc hieåu laø taäp taát caû caùc giaù trò cuûa bieán xR ñeå bieåu thöùc f(x) coù nghóa.
Ví duï :
- haøm y = f(x) = x2 + 1 coù taäp xaùc ñònh laø Df = R, taäp giaù trò laø Rf = [1, +)
- haøm y = g(x) = 3  x coù taäp xaùc ñònh laø Dg = (-, 3], taäp giaù trò laø Rg = [0,+).
2.) Ñoà thò
Trong heä truïc toïa ñoä Oxy, taäp hôïp caùc ñieåm M(x, f(x)) (xDf) taïo thaønh ñoà thò
cuûa haøm y = f(x).

II. HAØM NGÖÔÏC, HAØM HÔÏP

1.) Haøm ngöôïc

Neáu aùnh xaï
f : XR  YR
x ֏ y  f( x )
laø moät song aùnh, thì toàn taïi aùnh xaï ngöôïc f-1, xaùc ñònh bôûi
f 1 : YR  XR
y  f ( x ) ֏ x  f 1( y )
AÙnh xaï ngöôïc naøy coøn ñöôïc goïi laø haøm ngöôïc cuûa haøm f.
Chuù yù:
+ Thoâng thöôøng, ta quen goïi x laø bieán, y laø haøm soá, neân aùnh xaï ngöôïc x = f-1(y)
ñöôïc vieát ôû daïng y = f-1(x).
+ Do hai ñieåm M(x, y) vaø N(y,x) ñoái xöùng nhau qua ñöôøng y = x, neân ñoà thò cuûa
haøm y = f(x) vaø haøm ngöôïc y = f-1(x) laø hai ñöôøng cong ñoái xöùng nhau qua ñöôøng
thaúng y =x (laø ñöôøng phaân giaùc goùc phaàn tö thöù I vaø III).
Ví duï 1 : Haøm soá
f : XR  YR
x ֏ y  2x  3
y3
laø moät song aùnh, neân  f-1. Ta coù y = 2x+3  x = , vaäy haøm ngöôïc
2
f 1 : R  R
x 3
x ֏ y
2
Ví duï 2 : Haøm soá
f : XR  YR
x ֏ y  x 2  2x  2
khoâng phaûi laø song aùnh neân khoâng toàn taïi haøm ngöôïc f-1. Tuy nhieân neáu ta giôùi haïn X,
Y nhö sau
g : X  1,    Y   4 ,  
x ֏ y  x 2  2x  5
thì g laïi laø moät song aùnh, neân  g-1, Ta coù y = x2 – 2x + 5  y = (x-1)2 + 4  x = 1 +
y  4 (nhaän) vaø x= 1 - y  4 (loaïi). Do ñoù, aùnh xaï ngöôïc
g 1 :  4,   1, 
x ֏ y  1 x  4
2.) Haøm hôïp
Ñònh nghóa : Xeùt hai aùnh xaï
f : XR  ZR g : ZR  YR
vaø
x ֏ y  f( x ) x ֏ y  g( x )
aùnh xaï hôïp cuûa g vôùi f kyù hieäu laø gof ñöôïc xaùc ñònh bôûi
g f : XR  YR
x ֏ y  ( g f )( x )  g( f ( x ))
Ví duï 1 : Cho caùc haøm
f : R  1,   g : 1,    3, 
vaø
x ֏ y  2x  1 x ֏ y  x 2  2x  4
Haøm hôïp
g f : R   3, 
x ֏ y  g( f ( x ))  ( 2 x  1 )2  2( 2 x  1 )  4

III. CAÙC DAÙNG ÑIEÄU CUÛA HAØM SOÁ

Trong toaøn boä muïc naøy, ta xeùt haøm

f : XR  YR
x ֏ y  f( x )

1.) Haøm bò chaën

Ñònh nghóa Haøm y = f(x) ñöôïc goïi laø :
+ Bò chaën treân neáu  M  R ñeå f(x)  M x  Df = X.
+ Bò chaën döôùi neáu  m  R ñeå f(x)  M x  Df = X.
+ Bò chaën neáu  M, m  R ñeå m  f(x)  M x  Df = X.
Ví duï
 Haøm f(x) = 2x + 1 bò chaën döôùi bôûi m = 1, khoâng bò chaën treân.
 Haøm g(x) = -x2 + 3 bò chaën treân bôûi M = 3, khoâng bò chaën döôùi.
1 1
 Haøm h(x) = 2
bò chaën bôûi m = 0 vaø M = .
x 2 2
2.) Haøm chaün, haøm leû
Ñònh nghóa Haøm y = f(x) ñöôïc goïi laø :
+ Haøm chaün neáu xDx thì -xDx vaø f(-x) = f(x).
+ Haøm leû neáu xDx thì -xDx vaø f(-x) = -f(x).
Daùng ñieäu ñoà thò :
Ñoà thò haøm chaün laø ñöôøng cong ñoái xöùng qua truïc Oy. Ñoà thò haøm leû laø ñöôøng
cong ñoái xöùng qua goác toaï ñoä.
Ví duï :
 Haøm f(x) = x2 laø haøm chaün.
 Haøm g(x) = x3 laø haøm leû.
3.) Haøm tuaàn hoaøn
Ñònh nghóa Haøm y = f(x) ñöôïc goïi laø haøm tuaàn hoaøn neáu  T>0 thoûa:
+ x  Dx thì x  T Dx.
+ x  Dx thì f(x + T) = f(x).
Soá döông To nhoû nhaát thoûa maõn hai ñieàu kieän treân ñöôïc goïi laø chu kyø cuûa haøm
tuaàn hoaøn f(x).
Daùng ñieäu ñoà thò :
Ñoà thò haøm tuaàn hoaøn laø nhöõng ñoaïn cong ñöôïc laëp ñi laëp laïi sau 1 chu kyø To. Do
ñoù, ñeå veõ ñoà thò haøm tuaàn hoaøn, ta chæ caàn veõ trong 1 chu kyø, vaø tònh tieán phaàn ñoà thò
veõ ñöôïc doïc theo truïc Ox moät ñoaïn kTo (kZ).
Ví duï :
 Haøm f(x) = sinx laø haøm tuaàn hoaøn chu kyø To = 2.
 Haøm g(x) = tgx laø haøm tuaàn hoaøn chu kyø To = .
4.) Haøm ñôn ñieäu taêng, ñôn ñieäu giaûm
Ñònh nghóa Haøm y = f(x) ñöôïc goïi laø :
+ Haøm ñôn ñieäu taêng ngaët (khoâng ngaët) treân mieàn A  Dx neáu x1, x2  A, x1
< x2 thì f(x1) < f(x2) (f(x1)  f(x2)).
+ Haøm ñôn ñieäu giaûm ngaët (khoâng ngaët) treân mieàn A  Dx neáu x1, x2  A,
x1 < x2 thì f(x1) > f(x2) (f(x1)  f(x2)).
Haøm ñôn ñieäu taêng coøn ñöôïc goïi laø haøm ñoàng bieán, ñôn ñieäu giaûm coøn ñöôïc goïi
laø haøm nghòch bieán.
Daùng ñieäu ñoà thò :
Ñoà thò haøm ñoàng bieán laø ñöôøng cong coù höôùng ñi leân töø traùi qua phaûi. Ñoà thò haøm
nghòch bieán laø ñöôøng cong coù höôùng ñi xuoáng töø traùi qua phaûi,
Ví duï :
 Haøm f(x) = 2x+1 laø haøm ñôn ñieäu taêng (ngaët) treân R.
 Haøm g(x) = -3x+2 laø haøm ñôn ñieäu giaûm (ngaët) treân R
 Haøm h(x) = x2 ñôn ñieäu giaûm treân (-,0) ñôn ñieäu taêng treân 0,+)
IV. CAÙC HAØM SÔ CAÁP

1. Haøm sô caáp cô baûn

Caùc haøm soá :

- Luyõ thöøa : y = x, R
- Haøm muõ : y = ax, 0 < a  1
- Haøm loâgarit : y = logax, 0 < a  1, x > 0.

- Haøm löôïng giaùc y = sinx (xR), y = cosx (xR), y = tgx (xR\  k ),
2
y = cotgx, (xR\k).
- Haøm löôïng giaùc ngöôïc y = arcsinx, y = arcosx, y = arctgx, y = arccotgx (Giaûng
kyõ phaàn haøm löôïng giaùc ngöôïc)
ñöôïc goïi laø caùc haøm sô caáp cô baûn.

2. Haøm sô caáp

Ñònh nghóa : Haøm sô caáp laø haøm soá ñöôïc taïo thaønh töø moät soá höõu haïn caùc pheùp toaùn
coäng, tröø, nhaân, chia, pheùp laáy haøm hôïp ñoái vôùi caùc haøm sô caáp cô baûn vaø caùc haèng
soá.
Chuù yù : Taát caû caùc haøm soá ñaõ thöôøng gaëp ñeàu laø haøm sô caáp.
 BAØI 2
GIÔÙI HAÏN VAØ SÖÏ LIEÂN TUÏC
CUÛA HAØM SOÁ MOÄT BIEÁN
I. GIÔÙI HAÏN HAØM MOÄT BIEÁN
1.) Caùc khaùi nieäm cô baûn
a.) Ñònh nghóa giôùi haïn
Ta coù theå ñònh nghóa giôùi haïn haøm soá moät bieán theo ñònh nghóa giôùi haïn daõy soá,
hoaëc ñònh nghóa theo ngoân ngöõ laân caän  -  vaø hai ñònh nghóa laø töông ñöông.
Ñònh nghóa 1: (theo giôùi haïn daõy soá) Haøm soá y = f(x) xaùc ñònh trong laân caän cuûa ñieåm
x0 (coù theå tröø taïi ñieåm x0), ñöôïc goïi laø coù giôùi haïn A (höõu haïn) khi x  x0 neáu laáy daõy
soá xn baát kyø xn  x0 thì daõy töông öùng f(xn)  A, vaø ta kyù hieäu laø lim f ( x ) = A hay
x x0

f(x)  A khi x  x0.

Ñònh nghóa 2: (theo ngoân ngöõ  - ) Haøm soá y = f(x) xaùc ñònh trong laân caän cuûa ñieåm
x0 (coù theå tröø taïi ñieåm x0), ñöôïc goïi laø coù giôùi haïn A (höõu haïn) khi x  x0, neáu   > 0
nhoû tuøy yù,  () > 0 ñeå f ( x)  A <  khi x  x0 < (), vaø ta kyù hieäu laø lim f ( x ) = A
x x0

hay f(x)  A khi x  x0.

Ví duï : Tính lim(2 x  1)
x2

Giaûi
Laáy daõy soá xn baát kyø xn  2 thì daõy töông öùng f(xn) = 2xn – 1  3, vaäy
lim(2 x  1) = 3.
x2

 1
Ví duï : Tính lim  sin 
x 0  x
Giaûi
1 1
Laáy hai daõy soá xn = vaø yn = , ta coù xn  0 vaø yn  0, nhöng
 
 2n  2n
2 2
    
hai daõy töông öùng f(xn) = sin   2n  = 1 vaø f(yn) = sin   2n  = -1 n, vaäy
2   2 
 1
lim  sin  khoâng toàn taïi.
x 0  x
b.) Ñònh nghóa giôùi haïn môû roäng
Ñònh nghóa : (Giôùi haïn taïi voâ cuøng)
 lim f ( x) = A    > 0 nhoû tuøy yù, M() > 0 ñeå f ( x)  A <  khi x > M()
x
 lim f ( x) = A    > 0 nhoû tuøy yù, M() < 0 ñeå f ( x)  A <  khi x < M()
x
Ñònh nghóa (haøm soá daàn ra voâ cuøng)
 lim f ( x) = +  M > 0 lôùn tuøy yù, (M) ñeå f(x) > M khi x  x0 < (M)
x x0

 lim f ( x) = -  M < 0 nhoû tuøy yù, (M) ñeå f(x) < M khi x  x0 < (M)
x x0

Chuù yù : Giaùo vieân coù theå duøng giôùi haïn daõy soá ñeå ñònh nghóa caùc giôùi haïn môû roäng
treân.
c.) Giôùi haïn moät phía
Ñònh nghóa : (giôùi haïn phaûi, giôùi haïn traùi)
 x  x0
Neáu f(x)  A khi  thì ta noùi haøm soá y = f(x) coù giôùi haïn phaûi taïi x0 vaø
 x  x0
kyù hieäu laø lim f ( x) = A.
x x0

 x  x0
Neáu f(x)  A khi  thì ta noùi haøm soá y = f(x) coù giôùi haïn traùi taïi x0 vaø kyù
 x  x0
hieäu laø lim f ( x) = A.
x x0

d.) Moái lieân heä giöõa giôùi haïn moät phía vaø giôùi haïn
Ñònh lyù : lim f ( x) = A khi vaø chæ khi lim f ( x) = lim f ( x) = A.
x x0 x x0 x x0

Ví duï : ( Minh hoïa baèng ñoà thò)

3 x  1 (x > 0)
Ví duï : Cho haøm f ( x)   , tính lim f ( x) = ?
2 x  3 (x < 0) x 0

Giaûi
lim f ( x) = lim (3 x  1) = 1
x 0 x 0
lim f ( x) = lim (2 x  3) = -3
x 0 x 0
Do lim f ( x)  lim f ( x)  khoâng toàn taïi lim f ( x)
x 0 x 0 x 0

2.) Tính chaát

Tính chaát 1: (Quy taéc tính giôùi haïn)
Neáu lim f ( x) = A, lim g ( x) = B (A, B höõu haïn) thì
x x0 x x0

 lim  C. f ( x)  = C. lim f ( x) = C.A (C = const)

x x0 x x0

 lim  f ( x )  g ( x )  = lim f ( x )  lim g ( x ) = A  B

x x0 x x0 x x0

 lim  f ( x ).g ( x)  = lim f ( x ) . lim g ( x ) = A.B

x x0 x x0 x x0

lim f ( x)
f ( x) x x0 A
 lim = = (g(x)  0, B  0)
x x0 g ( x ) lim g ( x) B
x x0
Tính chaát 2: (nguyeân lyù keïp giöõa)
 f ( x)  h( x)  g ( x) x  (a,b)
Cho ba haøm soá f(x), g(x), h(x) thoûa  lim f ( x)  lim g ( x)  A x 0  ( a, b) thì
 x x0 x  x0

ta coù lim h( x ) = A.
x x0

Tính chaát 3: Cho hai haøm f(x), g(x) thoûa

 f ( x )  g ( x) x  laân caän xo
 lim f ( x)  A, lim g ( x )  B (A,B höõu haïn) thì A  B.
 x x0 x  x0

Tính chaát 4:
 Haøm y = f(x) taêng treân R vaø bò chaën treân thì toàn taïi lim f ( x )
x
 Haøm y = f(x) giaûm treân R vaø bò chaën döôùi thì toàn taïi lim f ( x)
x

 g ( x) bò chaën
Tính chaát 5: Cho  lim f ( x)  0 thì lim  g ( x). f ( x)   0
x x0
 x x0
sin(3 x  1)
Ví duï : Tính I = lim
x x2  2
Giaûi
1 sin(3 x  1) 1
Caùch 1: AÙp duïng nguyeân lyù keïp 2  2
 2
x 2 x 2 x 2
Caùch 2 : AÙp duïng tính chaát 5

3.) Caùc giôùi haïn cô baûn

sin x
 lim =1 (x : radian)
x 0 x

tgx
 lim =1 (x : radian)
x 0 x

1  cos x 1
 lim 2
= (x : radian)
x 0 x 2
arcsin x
 lim =1
x 0 x
arc tgx
 lim =1
x 0 x
 lim tgx = lim  tgx = lim cotgx = lim cotgx = +
  x 0 x
x x
2 2
 lim tgx = lim  tgx = lim cotgx = lim cotgx = - 
  x 0 x
x x
2 2
 
 lim arctgx = , lim arctgx = -
x 2 x 2
 lim arccotgx = 0, lim arccotgx = 
x x

*) Vôùi a > 1
 lim a x = +, lim a x = 0.
x x
 lim log a x = +, lim log a x = - .
x x 0

*) Vôùi 0 < a < 1

 lim a x = 0, lim a x = +.
x x
 lim log a x = - , lim log a x = + .
x x 0

*) Vôùi 0 < a  1
log a 1  x  1
 lim =
x 0 x ln a
ln 1  x 
 lim =1
x 0 x
ax 1
 lim = lna
x 0 x
ex 1
 lim =1
x 0 x
*) Caùc giôùi haïn khaùc
x 1
 1
 lim 1   = e, lim 1  u  u = e
x  x u 0

(1  x)  1
 lim =
x 0 x
4.) Haøm töông ñöông
f ( x)
Ñònh nghóa : Neáu lim  1 thì ta noùi f(x) vaø g(x) laø hai haøm töông ñöông trong
x x0 g  x 

quaù trình xxo. Kyù hieäu laø f(x)  g(x), xxo.

Ñònh lyù : haøm töông ñöông coù caùc tính chaát
+) f(x)  f(x), xxo.
+) f(x)  g(x), xxo  g(x)  f(x), xxo
+) f(x)  g(x), xxo vaø g(x)  h(x), xxo  f(x)  h(x), xxo
Ñònh lyù : (Quy taéc thay theá caùc haøm töông ñöông)
+) Neáu f(x)  g(x), xxo. thì
-) lim f  x  = lim g  x 
x x0 x x0

-) n f  x  ∼ n g  x  , xxo.
+) Neáu f(x)  f1(x), xxo, g(x)  g1(x), xxo thì
-) lim  f  x  .g  x   = lim  f1  x  .g1  x  
x x0 x x0

f  x f  x
-) lim = lim 1
x x0 g  x  x x0 g1  x 
5.) Voâ cuøng beù (VCB), Voâ cuøng lôùn (VCL)
Ñònh nghóa :
 Haøm f(x) ñöôïc goïi laø moät VCB trong quaù trình xxo, neáu lim f ( x) = 0.
x x0

 Haøm f(x) ñöôïc goïi laø moät VCL trong quaù trình xxo, neáu lim f ( x) = .
x x0
(xo coù theå höõu haïn hoaëc voâ cuøng)
x 1
Ví duï : Haøm f(x) = laø moät VCB trong quaù trình x1 vaø laø moät VCL trong quaù
x2
trình x - 2.
Nhaän xeùt : Neáu f(x) laø moät VCB trong quaù trình xxo, thì f(x) laø moät VCL trong
quaù trình xxo vaø ngöôïc laïi.
*) So saùnh caùc VCB (VCL).
So saùnh hai VCB töùc laø xeùt xem VCB naøo coù toác ñoä hoäi tuï veà 0 nhanh hôn (töông töï,
VCL naøo coù toác ñoä tieán ra  nhanh hôn).
Ñònh nghóa : Cho hai VCB f(x), g(x) trong cuøng moät quaù trình xxo, neáu
f ( x)
 lim = 0 thì ta noùi f(x) laø VCB baäc cao hôn g(x) (ta coøn noùi g(x) laø VCB
x xo g ( x )

baäc thaáp hôn f(x)), kyù hieäu laø f(x) = o(g(x)), xxo.
f ( x)
 lim = 1 thì ta noùi f(x) vaø g(x) laø hai VCB töông ñöông, kyù hieäu laø f(x) 
x xo g ( x )

g(x), xxo.
f ( x)
 lim = C = const (C0, C1) thì ta noùi f(x) vaø g(x) laø hai VCB cuøng baäc,
x xo g ( x )

kyù hieäu laø f(x) = O(g(x)), xxo.

f ( x)
 lim khoâng toàn taïi, thì ta noùi f(x) vaø g(x) laø hai VCB khoâng theå so saùnh
x xo g ( x )

ñöôïc vôùi nhau khi xxo.

f ( x)
(so saùnh caùc VCL töông töï chæ khaùc ôû choã laø neáu lim   thì ta noùi f(x) laø
x xo g ( x )

VCL baäc cao hôn g(x) (ta coøn noùi g(x) laø VCL baäc thaáp hôn f(x)))
Chuù yù : Khaùi nieäm VCB (VCL) töông ñöông laø tröôøng hôïp rieâng cuûa khaùi nieäm haøm
töông ñöông.
Ví duï :
sin x
 Do lim = 1  sinx  x, x0.
x 0 x

x2
 Do lim x = 0  x2 = o(ex-1), x0.
x 0 e  1

x2  1 x 1 2
 Do lim 2 = lim =  x2 – 1 = O(x2 – 5x + 4), x1.
x 1 x  5 x  4 x 1 x  4 3
*) Quy taéc thay theá VCB töông ñöông.
Ñònh lyù: Cho caùc VCB töông ñöông f(x)  f1(x), xxo vaø g(x)  g1(x), xxo.
f ( x) f ( x)
Luùc ñoù, ta coù lim = lim 1 .
x xo g ( x ) x xo g ( x )
1
Ví duï : Tính caùc giôùi haïn
1  cos x
1) I1  lim
x 0 tg 2 x
 1  cos( x 2 )
2) I 2  lim 2
x  0 x sin( x 2 )

Giaûi
1  cos x 1 x2
1) Do lim =  1 – cosx  , x0.
x 0 x2 2 2
tg 2 x
lim 2 = 1  tg2x  x2, x0.
x 0 x

x2
1
AÙp duïng quy taéc thay theá VCB töông ñöông, ta coù I = lim 22 = .
x 0 x 2
 
1  cos x 2
1 x4
2) Do lim
x 0 x4
=
2
 1  cos x 2

2
 
, x0.

 
sin x 2
lim
x 0 x 2    
= 1  sin x 2  x2, x0  x 2 sin x 2  x4, x0.

x4
1
AÙp duïng quy taéc thay theá VCB töông ñöông, ta coù I 2  lim 24 = .
x 0 x 2
*) Quy taéc ngaét boû caùc VCB caáp cao.
n

 f ( x)
i
Xeùt giôùi haïn daïng I  lim i 1
m
trong ñoù f i ( x) , g j ( x) (i  1,..., n,
x  xo
 g ( x)
j 1
j

j  1,..., m) laø caùc VCB trong cuøng moät quaù trình xxo. Luùc ñoù, ta coù theå boû caùc
f ( x)
VCB caáp cao ôû töû soá vaø maãu soá, töùc laø I  lim k (vôùi f k ( x) , gl ( x) laø caùc VCB
x  xo g ( x)
l
baäc thaáp nhaát töông öùng ôû töû soá vaø maãu soá)
Ví duï : Tính caùc giôùi haïn
x  3sin 2 x  4sin 3 x
1) I1  lim
x 0 5 x  x 3  x8
arcsin 3 x  2 arcsin 2 x  3arcsin x
2) I 2  lim
x 0 x3  2 x 2  x
1  cos x  ln 1  tg 2 2 x   2arcsin 3 x
3) I 3  lim
x 0 1  cos x  sin 2 x
arcsin 3 x  sin 2 5 x  sin 2 x
4) I 4  lim
x 0 sin x  arcsin 2 x  x 2
Giaûi
1) ÔÛ töû soá thì x, 3sin 2 x, 4sin 3 x ñeàu laø caùc VCB trong quaù trình x  0, vaø x laø VCB
baäc thaáp nhaát.
ÔÛ maãu soá thì 5 x, x3 , x8 ñeàu laø caùc VCB trong quaù trình x  0, vaø 5x laø VCB baäc
thaáp nhaát.
AÙp duïng quy taéc ngaét boû caùc VCB baäc cao ta ñöôïc
 x 1
 I1  lim =
x 0 5 x 5
2) ÔÛ töû soá thì arcsin 3 x, 2arcsin 2 x, 3arcsin x ñeàu laø caùc VCB trong quaù trình x  0,
vaø 3arcsin x laø VCB baäc thaáp nhaát.
ÔÛ maãu soá thì x, - 2 x 2 , x 3 ñeàu laø caùc VCB trong quaù trình x  0, vaø x laø VCB baäc
thaáp nhaát.
AÙp duïng quy taéc ngaét boû caùc VCB baäc cao ta ñöôïc
3arcsin x
 I 2  lim = 3.
x 0 x
3) ÔÛ töû soá thì 1  cos x, ln 1  tg 2 2 x  , 2arcsin 3 x ñeàu laø caùc VCB trong quaù trình x
 0, vaø ta coù
1 2
1  cos x ∼ x , x0
2
ln 1  tg 2 2 x  ∼ tg 2 2 x ∼ 4 x 2 , x  0
2 arcsin 3 x  2 x 3 , x  0
1 2
Do ñoù, 1  cos x  ln 1  tg 2 2 x  ∼ x  4x2 , x  0
2
ÔÛ maãu soá thì 1  cos x, sin x ñeàu laø caùc VCB trong quaù trình x  0, vaø ta coù
2

1
1  cos x ∼ x 2 , x  0
2
2 2
sin x  x , x  0
1 2
Do ñoù, 1  cos x  sin 2 x ∼ x  x2 , x  0
2
AÙp duïng quy taéc ngaét boû caùc VCB baäc cao ta ñöôïc
1 2
1  cos x  ln 1  tg 2 2 x  2
x  4x2
 I 3  lim = lim = 3.
x 0 1  cos x  sin 2 x x0 1 2
x  x2
2
4) ÔÛ töû soá thì arcsin 3 x,  sin 5 x, sin x ñeàu laø caùc VCB trong quaù trình x  0, vaø
2 2

ta coù
arcsin 3x  3x, x  0
 sin 2 5 x  - 25 x 2 , x  0
sin 2 x  x 2 , x  0
ÔÛ maãu soá thì sin x, arcsin 2 x, x 2 ñeàu laø caùc VCB trong quaù trình x  0, vaø ta coù
sin x ∼ x, x  0
arcsin 2 x  x 2 , x  0
AÙp duïng quy taéc ngaét boû caùc VCB baäc cao ta ñöôïc
arcsin 3 x 3x
 I 4  lim = lim = 3.
x0 sin x x  0 x
*) Quy taéc ngaét boû caùc VCL caáp thaáp.
 n

 f ( x) i
Xeùt giôùi haïn daïng I  lim i 1
m
trong ñoù f i ( x) , g j ( x) (i  1,..., n,
x  xo
 g ( x)
j 1
j

j  1,..., m) laø caùc VCL trong cuøng moät quaù trình xxo. Luùc ñoù, ta coù theå boû caùc
f ( x)
VCL caáp thaáp ôû töû soá vaø maãu soá, töùc laø I  lim k (vôùi f k ( x) , gl ( x) laø caùc VCL
x  xo g ( x)
l
caáp cao nhaát töông öùng ôû töû soá vaø maãu soá)
Ví duï : Tính caùc giôùi haïn
3 3
3x3  2 x  1  7 x2  8
1) I1  lim
x 
x2  2  3
x 1
10 x 4 3 x  x  1
2) I 2  lim 5
x  x  x 4  x  2

Giaûi
1) ÔÛ töû soá thì 3
3x3  2 x  1 , 3
7 x 2  8 ñeàu laø caùc VCL trong quaù trình x  +, vaø
3
3 x3  2 x  1 laø VCL baäc cao nhaát.
ÔÛ maãu soá thì x 2  2 , 3 x  1 ñeàu laø caùc VCL trong quaù trình x  +, vaø x2  2
laø VCL baäc cao nhaát.
AÙp duïng quy taéc ngaét boû caùc VCL baäc thaáp ta ñöôïc
3 3
3x3  2 x  1 3x3
 I1  lim = lim 3. = 3
x  2 x 2
x 2 x
2) ÔÛ töû soá thì 10 x 4 3 x , x  1 ñeàu laø caùc VCL trong quaù trình x  +, vaø 10x 4 3 x laø
VCL baäc cao nhaát.
ÔÛ maãu soá thì x5 , x 4 , x  2 ñeàu laø caùc VCL trong quaù trình x  +, vaø x5 laø VCL
baäc cao nhaát.
AÙp duïng quy taéc ngaét boû caùc VCL baäc thaáp ta ñöôïc
10 x 4 3 x 10
 I 2  lim 5
= lim = 0.
x  x x  3 2
x
6.) Caùc daïng voâ ñònh
Ta coù caùc daïng voâ ñònh sau
 f ( x)
 Daïng : laø giôùi haïn lim vôùi lim f ( x)   , lim g ( x)  
 x xo g ( x ) x xo x xo

0 f ( x)
 Daïng : laø giôùi haïn lim vôùi lim f ( x)  0 , lim g ( x)  0
0 x xo g ( x ) x xo x xo

 Daïng    : laø giôùi haïn lim  f ( x)  g ( x)  vôùi lim f ( x)  () ,

x xo x xo
lim g ( x)  ()
x xo

 Daïng 0. : laø giôùi haïn lim  f ( x) g ( x)  vôùi lim f ( x)  0 , lim g ( x)  

x xo x xo x xo
 Daïng 1 : laø giôùi haïn lim f ( x) g ( x ) vôùi lim f ( x)  1 , lim g ( x)  
x xo x xo x xo

 Daïng 0 : laø giôùi haïn lim f ( x)

0 g ( x)
vôùi lim f ( x)  0 , lim g ( x)  0
x xo x xo x xo

 Daïng  : laø giôùi haïn lim f ( x)

0 g ( x)
vôùi lim f ( x)   , lim g ( x)  0
x xo x xo x xo

Ñeå tìm giôùi haïn daïng voâ ñònh, ta caàn khöû voâ ñònh, töùc laø laøm cho giôùi haïn maát
tính voâ ñònh.
7.) Ví duï
Tính caùc giôùi haïn sau
2 x3  x  1
1) I1 = lim 3
x x  3 x 2

x x x
2) I2 = lim
x x 1
x  2 x2  x  2
3
3) I3 = lim
x2 x2  x  6
3
x 1
4) I4 = lim
x 1 x  1

5) I5 = lim
x
4x2  1  2 x 
6) I = lim 
6
x
3
x3  x 2  1  x 
x 2
7) I7 = lim 2
x  5x  4
x4
( x 1)
 2x 1 
8) I8 = lim  
x  2 x  3 

9) I9 = lim x 1  2 x
x 0
10) I10 = lim  sin ln  x  1  sin ln x 
x
sin 3 x.sin 5 x
11) I11 = lim
x4
x  x  3 2

12) I12 = lim  sin x 

x
x 0

13) I13 = lim


ln 2  e x 
x x
14) I14 = lim cos x x
x 0
1
15) I15 = lim  sin x  cos x

x
2
tgx  sin x
16) I16 = lim
x 0 sin 3 x
ln cos x
17) I17 = lim
x0 tgx 2
 sin( a  x)  sin(a  x)
18) I18 = lim
x 0 x
q
x p 1
19) I19 = lim (m,n,p,q  N+).
x 1 m
x 1n

20) I20 = lim  x  3x x  3x  1  x  3 x  4 

x
3 3 4

21) I = lim  2 x  4 x  1  4  x  x 
21
3 3 2 3 2 3
x

Chuù yù : lim  4  x  x   - 
3 2 3
x

II. SÖÏ LIEÂN TUÏC CUÛA HAØM MOÄT BIEÁN

1.) Caùc khaùi nieäm
Trong toaøn boä muïc naøy ta xeùt haøm y = f(x) xaùc ñònh taïi ñieåm xo vaø laân caän cuûa
ñieåm xo.
a) Ñònh nghóa
Ñònh nghóa : Haøm f(x) ñöôïc goïi laø lieân tuïc taïi ñieåm xo neáu lim f ( x) = f(xo).
x xo

b) Lieân tuïc moät phía

Ñònh nghóa : Haøm f(x) ñöôïc goïi laø
- lieân tuïc phaûi taïi ñieåm xo neáu lim f ( x) = f(xo).
x xo

- lieân tuïc traùi taïi ñieåm xo neáu lim f ( x) = f(xo).

x xo

Töø ñònh nghóa cuûa söï lieân tuïc vaø tính chaát cuûa giôùi haïn ta coù
Ñònh lyù : Haøm f(x) lieân tuïc taïi ñieåm xo  f(x) lieân tuïc traùi vaø phaûi taïi ñieåm xo.
c) Lieân tuïc treân khoaûng, ñoaïn
*) Lieân tuïc treân (a,b)
Ñ/n : Haøm f(x) lieân tuïc treân (a,b) neáu f(x) lieân tuïc taïi xo(a,b).
*) Lieân tuïc treân [a,b]
Ñ/n : Haøm f(x) lieân tuïc treân [a,b] neáu
- f(x) lieân tuïc treân (a,b).
- f(x) lieân tuïc phaûi taïi a, lieân tuïc traùi taïi b.
Chuù yù : Haøm f(x) lieân tuïc treân [a,b] thì ñoà thò cuûa haøm f(x) laø moät ñöôøng cong lieàn
neùt treân [a,b].
d) Ñieåm giaùn ñoaïn vaø phaân loaïi ñieåm giaùn ñoaïn
Ñ/n : Neáu haøm f(x) khoâng lieân tuïc taïi ñieåm xo thì ñieåm xo ñöôïc goïi laø ñieåm giaùn
ñoaïn cuûa haøm f(x). Töø ñònh nghóa veà söï lieân tuïc, ta suy ra ñieåm xo laø ñieåm giaùn ñoaïn
neáu xaûy ra moät trong caùc tröôøng hôïp sau :
- Haøm f(x) khoâng xaùc ñònh taïi xo (xo  Df).
- Haøm f(x) xaùc ñònh taïi xo (xo  Df) nhöng lim f ( x)  f(xo).
x xo

Ñ/n : Cho xo laø moät ñieåm giaùn ñoaïn cuûa haøm f(x).
- xo laø ñieåm giaùn ñoaïn loaïi I cuûa haøm f(x) neáu lim f ( x) vaø lim f ( x) toàn taïi höõu
x xo x xo

haïn. Trong ñoù xo ñöôïc goïi laø ñieåm giaùn ñoaïn khöû ñöôïc neáu lim f ( x) =
x xo
 lim f ( x) = A (ta khöû giaùn ñoaïn baèng caùch ñaët f(xo) = A). xo goïi laø ñieåm nhaûy
x xo

neáu lim f ( x)  lim f ( x) , vaø h = lim f ( x) - lim f ( x) ñöôïc goïi laø böôùc nhaûy
x xo x xo x xo x xo

taïi xo.
- Trong caùc tröôøng hôïp coøn laïi, ñieåm xo laø ñieåm giaùn ñoaïn loaïi II.
Ví duï :
- haøm f(x) = x  1 lieân tuïc taïi xo  1, giaùn ñoaïn taïi xo < 1 vaø taát caû caùc ñieåm
naøy ñeàu laø ñieåm giaùn ñoaïn loaïi II.
2 2
- Haøm f(x) = lieân tuïc taïi xo  1, giaùn ñoaïn taïi xo = 1 vaø do lim = ,
x 1 x 1 x  1

neân xo = 1 laø ñieåm giaùn ñoaïn loaïi II.

sin x sin x
- Haøm f(x) = lieân tuïc taïi xo  0, giaùn ñoaïn taïi xo = 0 vaø do lim =
x x 0 x
sin x
lim = 1 neân xo = 0 laø ñieåm giaùn ñoaïn khöû ñöôïc (ta khöû giaùn ñoaïn baèng
x 0 x
caùch ñaët f(0) = 1).
2 x  1 vôùi x  1
- Haøm f(x) =  lieân tuïc taïi xo 
2 x  1 vôùi x<1
1, taïi xo = 1 ta coù lim f ( x) = lim (2 x  1) = 3 
x1 x1
lim f ( x) = lim (2 x  1) = 1, vaäy xo = 1 laø ñieåm giaùn
x1 x1
ñoaïn loaïi I vaø laø ñieåm nhaûy vôùi böôùc nhaûy h = 2.
2.) Tính chaát
Tính chaát 1 : Haøm sô caáp lieân tuïc treân toaøn boä mieàn
xaùc ñònh cuûa haøm.
Tính chaát 2 : Cho f(x), g(x) laø hai haøm lieân tuïc taïi xo, thì caùc haøm C.f(x) (C = const),
f(x)g(x), f(x).g(x), f(x)/g(x) (g(xo)  0) cuõng laø caùc haøm lieân tuïc taïi xo.
Tính chaát 3 : (söï lieân tuïc cuûa haøm hôïp) Cho haøm u(x) l ieân tuïc taïi xo, haøm f(u) lieân
tuïc taïi uo = u(xo) thì haøm hôïp f(u(x)) laø
haøm lieân tuïc taïi xo.
Tính chaát 4 : Haøm y = f(x) lieân tuïc treân
ñoaïn [a,b] thì ñaït moïi giaù trò trung gian
naèm giöõa f(a) vaø f(b). (töùc laø
m[f(a),f(b)], luoân  c [a,b] ñeå f(c) =
m).
Tính chaát 5 : Haøm y = f(x) lieân tuïc treân
ñoaïn [a,b] thì ñaït giaù trò lôùn nhaát (GTLN),
giaù trò nhoû nhaát (GTNN) treân [a,b]. (töùc laø
 ,  [a,b] ñeå f()  f(x)  f()
x[a,b])
Tính chaát 6 : Haøm y = f(x) lieân tuïc treân [a,b], coù f(a).f(b) < 0 thì  c (a,b) ñeå f(c)
= 0 (hay noùi caùch khaùc phöông trình f(x) = 0 coù ít nhaát moät nghieäm c (a,b)).
Ví duï : Chöùng minh phöông trình x3 + x – 1 = 0 (*) coù ít nhaát moät nghieäm thuoäc
(0,1).
Giaûi
Ñaët f(x) = x3 + x – 1  f(x) laø haøm sô caáp neân lieân tuïc treân R, do ñoù lieân tuïc treân
[0,1].
Maët khaùc f(0).f(1) = - 1 < 0  theo tính chaát 6  ñfcm.
3) Ví duï
Ví duï 1 : Tìm vaø phaân loaïi ñieåm giaùn ñoaïn cuûa caùc haøm soá sau
3
1) f(x) = x  2 2) f ( x)  2
x  3x
1  cos x  sin 3 x
 vôùi x  0  vôùi x  0
3) f(x) =  x 4) f ( x)   x
0 vôùi x = 0 2 vôùi x = 0
 x3  1  x2
 vôùi x  1 x+ vôùi x  0
5) f(x) =  x  1 6) f ( x)   x
3 vôùi x = 1 1 vôùi x = 0
 
1  cos x
 3x 2  2 x  2
vôùi x  
 vôùi x  0  x   
7) f(x) =  x 8) f ( x)  
1 vôùi x = 0 1
  2 vôùi x = 

Ví duï 2 : Xaùc ñònh a, b ñeå haøm soá sau lieân tuïc treân toaøn boä mieàn xaùc ñònh
 1  x2  1
 vôùi x  0 x 2 -1 vôùi x  2
1) f(x) =  x 2 2) f ( x)  
a vôùi x = 0 3x + a vôùi x < 2

1  3 cos x 2x - 1 vôùi x  1
 vôùi x  0 
3) f(x) =  sin 2 x 4) f ( x)  x 2 + ax + b vôùi 0  x < 1
a vôùi x = 0  bx + 2 vôùi x < 0
 
Giaûi
Ví duï 1 :
1) f(x) = x  2 laø haøm sô caáp neân lieân tuïc treân toaøn boä mieàn xaùc ñònh Df = [2,+).
Caùc ñieåm xo (-,2) laø ñieåm giaùn ñoaïn loaïi II cuûa haøm soá (vì lim f ( x) khoâng toàn
x xo

taïi).
3
2) f ( x)  2
laø haøm sô caáp neân lieân tuïc treân toaøn boä mieàn xaùc ñònh Df =
x  3x
R\0,3. xo = 0 vaø xo = 3 laø hai ñieåm giaùn ñoaïn loaïi II cuûa haøm soá vì lim f ( x)   vaø
x 0
lim f ( x)   .
x 3
1  cos x
3)  x0  f(x) = laø haøm sô caáp neân lieân tuïc.
x
Xeùt taïi x = 0, ta coù lim f ( x) = lim
1  cos x
= lim
1  cos x  ' = 0 = f(0)  f(x) lieân tuïc
x 0 x 0 x x 0 x'
taïi xo = 0.
1  cos x
 vôùi x  0
Vaäy haøm soá f(x) =  x lieân tuïc treân toaøn boä R. (haøm khoâng coù
0 vôùi x = 0
ñieåm giaùn ñoaïn).
 sin 3 x
 vôùi x  0
4) Töông töï nhö treân, haøm f ( x)   x lieân tuïc taïi xo  0. Xeùt taïi
2 vôùi x = 0
sin 3 x
xo = 0, ta coù lim f ( x) = lim = 3  f(0) = 2  ñieåm xo = 0 laø ñieåm giaùn ñoaïn
x 0 x 0 x
khöû ñöôïc cuûa haøm f(x) (ta khöû giaùn ñoaïn baèng caùch ñaët f(0) = 3).
 x3  1
 vôùi x  1
5) Haøm f(x) =  x  1 lieân tuïc taïi xo 1. Taïi xo = 1, ta coù lim f ( x) =
x 1
3 vôùi x = 1

x3  1
lim = lim( x 2  x  1) = 3 = f(1)  Haøm f(x) lieân tuïc taïi xo = 1  lieân tuïc treân
x 1 x  1 x 1

toaøn boä R.
 x2
x+ vôùi x  0
6) Haøm f ( x)   x lieân tuïc taïi xo  0. Xeùt taïi xo = 0, ta coù
1 vôùi x = 0

lim f ( x) = lim ( x  1) = 1  lim f ( x) = lim ( x  1) = - 1  ñieåm xo = 0 laø ñieåm
x 0 x 0 x 0 x 0
nhaûy cuûa haøm f(x) vôùi böôùc nhaûy h = lim f ( x) - lim f ( x) = 2.
x 0 x 0
2
 3x  2 x
 vôùi x  0
7) Haøm f(x) =  x lieân tuïc taïi xo  0. Xeùt taïi xo = 0, ta coù
1 vôùi x = 0

lim f ( x) = lim (3 x  2) = 2  lim f ( x ) = lim (3 x  2) = - 2  ñieåm xo = 0 laø ñieåm
x 0 x 0 x 0 x 0
nhaûy cuûa haøm f(x) vôùi böôùc nhaûy h = lim f ( x) - lim f ( x ) = 4.
x 0 x 0

1  cos x
 2
vôùi x  
 x   
8) Haøm f ( x)   lieân tuïc taïi xo  . Xeùt taïi xo = , ta coù
 1
 2 vôùi x = 

lim f ( x) = lim
1  cos x
= lim
1  cos x  ' = lim sin x = lim  sin x  ' = 1 = f()
2 x 2  x    x 2  x    '
x

x x  
 x 

 x   '
2

2

 Haøm f(x) lieân tuïc taïi xo =   lieân tuïc treân toaøn boä R.
Ví duï 2 :
 1  x2  1
 vôùi x  0
1) Haøm f(x) =  x2 lieân tuïc taïi lieân tuïc taïi xo  0. Ñeå haøm
a vôùi x = 0

lieân tuïc treân toaøn mieàn xaùc ñònh thì haøm phaûi lieân tuïc taïi xo = 0, töùc laø lim f ( x) = f(0)
x 0
x

 lim
1  x2  1
= a  lim
 1  x  1 ' = a  lim
2
1  x2 = a  a =  1 .
x 0 x2 x 0
x '
2 x 0 2x 2
2) x > 2  f(x) = x2 – 1 laø haøm sô caáp neân lieân tuïc.
x < 2  f(x) = 3x + a laø haøm sô caáp neân lieân tuïc.
Ñeå haøm lieân tuïc treân toaøn mieàn xaùc ñònh thì haøm phaûi lieân tuïc taïi xo = 2  lim f ( x)
x2

= lim f ( x) = f(2)  lim ( x  1) = lim (3 x  a ) = 3  a = -3.

2
x2 x2 x2

1  cos x
3
 vôùi x  0
3) Haøm f(x) =  sin 2 x lieân tuïc treân toaøn boä mieàn xaùc ñònh 
a vôùi x = 0


lim f ( x) = f(0)  lim

1  3 cos x
= a  lim

1  3 cos x ' 1
=aa= .

x 0 x 0 2
sin x x 0 2
sin x ' 6 
2x - 1 vôùi x  1

4) Haøm f ( x)  x 2 + ax + b vôùi 0  x < 1 lieân tuïc treân toaøn boä mieàn xaùc ñònh
 bx + 2 vôùi x < 0

 lim f ( x)  lim f ( x)  f (1)  lim (2 x  1)  lim ( x 2  ax  b)
 x1 x 1  x1 x 1
  
 xlim f ( x)  lim f ( x)  f (0) 2
 lim ( x  ax  b)  lim (bx  2)
0 x 0  x 0 x 0

a  b  0  a  2
   
b  2 b  2
 BAØI 3
KHAÙI NIEÄM HAØM NHIEÀU BIEÁN

I. CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN

Ñònh nghóa Trong taäp Rn , moät phaàn töû x Rn laø moät boä soá thöïc (x1, … , xn). Ta cuõng
coù theå xem (x1, … , xn) laø toïa ñoä cuûa moät ñieåm M trong moät heä truïc toïa ñoä naøo ñoù vaø
vieát M = (x1, … , xn). Ta goïi khoaûng caùch giöõa hai ñieåm M = (x1, … , xn) vaø N = (y1, … ,
yn) laø d(M,N) vaø xaùc ñònh bôûi
n
d(M,N) = ( x
i 1
i  yi )2

Ñònh nghóa AÙnh xaï

f : D  Rn  R
M  ( x1 ,..., x n ) ֏ f( M )  f( x1 ,..., x n )
ñöôïc goïi laø haøm n bieán xaùc ñònh treân taäp D.
- n =2 ta goïi laø haøm hai bieán vaø thöôøng kyù hieäu haøm z = f(x,y).
- n =3 ta goïi laø haøm 3 bieán vaø thöôøng kyù hieäu laø u = f(x,y,z).
Ví duï :
- Dieän tích S cuûa hình chöõ nhaät coù ñoä daøi hai caïnh laø x, y ñöôïc xaùc ñònh bôûi
S = x.y laø haøm 2 bieán cuûa x, y.
- Chu vi p cuûa tam giaùc, coù ñoä daøi ba caïnh laø x, y, z ñöôïc xaùc ñònh bôûi
p = x + y + z laø haøm 3 bieán cuûa x, y, z.
Chuù yù
Trong khuoân khoå chöông trình, Ñeå ñôn giaûn, chuùng ta chæ xeùt haøm 2 bieán
(n = 2). Caùc haøm n bieán (n>2) ñöôïc xeùt töông töï.

II. MIEÀN XAÙC ÑÒNH, MIEÀN GIAÙ TRÒ CUÛA HAØM NHIEÀU BIEÁN

Ñònh nghóa : Neáu haøm 2 bieán cho ôû daïng coâng thöùc z = f(x,y) thì taäp xaùc ñònh Df cuûa
haøm soá laø taäp taát caû caùc boä (x,y) ñeå bieåu thöùc f(x,y) coù nghóa.
Ñònh nghóa : Taäp giaù trò Rf cuûa haøm z = f(x,y) laø taäp taát caû caùc giaù trò haøm soá thu
ñöôïc khi (x,y) thay ñoåi trong mieàn xaùc ñònh Df cuûa haøm.
R f  z  R : ( x , y )  D f , f ( x , y )  z

Ví duï: Tìm taäp xaùc ñònh Df , taäp giaù trò Rf cuûa haøm z = f(x,y) vôùi
a) z = f(x,y) = ln(x - y2)
 b) z = f(x,y) = x 2
 y 2  4 1  y 2  x 2 

Giaûi
a) Mieàn xaùc ñònh Df cuûa haøm soá laø (x,y)R2 ñeå f(x,y) =
ln(x - y2) coù nghóa.
Df = (x,y)R2 : x - y2>0 = (x,y)R2 : x > y2

Vaäy Df laø toaøn boä mieàn naèm trong phaàn Parabol x = y2. (hình veõ)
Theo tính chaát cuûa haøm logarit, suy ra taäp giaù trò cuûa haøm soá laø Rf = R.
b) Mieàn xaùc ñònh Df cuûa haøm soá laø (x,y)  R2 ñeå f(x,y)

= x 2
 y 2  4 1  x 2  y 2  coù nghóa.

 Df   x , y   R 2
: x 2
 y 2  4 1  x 2  y 2   0
 D f   x , y   R 2 : 1  x 2  y 2  4

Ñaët u = x2 + y2 vôùi ñieàu kieän 1  u  4. Xeùt haøm g(u) = (u - 4)(1 - u), deã thaáy
9  3
0  g(u)  . Suy ra, mieàn giaù trò cuûa haøm f(x,y) laø Rf = 0 , 2 
4

III. ÑOÀ THÒ HAØM HAI BIEÁN

Ñònh nghóa : Trong heä truïc toïa ñoä Ñeàcaùc Oxyz, xeùt haøm hai bieán z = f(x,y), mieàn xaùc
ñònh Df laø taäp hôïp caùc ñieåm M(x,y) treân maët phaúng Oxy. Vôùi moãi ñieåm M(x,y)  Df
cho töông öùng moät giaù trò haøm soá z = f(x,y), do ñoù ta coù töông öùng moät ñieåm P(x,y,z)
trong khoâng gian. Taäp taát caû caùc ñieåm P(x,y,z) vôùi (x,y)  Df , z = f(x,y) taïo thaønh ñoà
thò cuûa haøm z = f(x,y). Thoâng thöôøng ñoà thò cuûa haøm z = f(x,y) laø moät maët trong khoâng
gian Oxyz.
Ñònh nghóa : Ñöôøng möùc hay ñöôøng ñaúng trò cuûa haøm hai bieán z = f(x,y) laø taäp taát caû
caùc ñieåm (x,y) Df sao cho f(x,y) = C = const. (Haøm n
bieán - n  3 - goïi laø maët ñaúng trò).
Ví duï : Xeùt haøm z = f(x,y) = 4  x 2  y 2 , ñoà thò cuûa
haøm laø nöûa maët caàu coù taâm taïi goác toïa ñoä O(0,0), baùn
kính R = 2. Ñöôøng möùc z = 2 cuûa haøm laø ñöôøng troøn
 4  x 2  y 2 = 2  x2 + y2 = 2.

IV. BAØI TAÄP

Baøi 1 : Tìm mieàn xaùc ñònh, mieàn giaù trò cuûa caùc haøm soá sau
a) z = 4  x 2  y2 b) z = lnx – lny c) z = y sin x

Giaûi
a) Df = (x,y) R2: 4 - x2 - y2  0
= (x,y) R2: x2 + y2  4.
Deã thaáy Rf = [0,2]. (hình 1).

Hình 1

b) Df = (x,y)  R2 : x > 0, y > 0. Theo tính chaát haøm logarit

ta thaáy taäp giaù trò Rf = (-, +). (hình 2)

Hình 2

c) Df = (x,y)  R2 : ysinx  0
= y 0, 2k  x  (2k+1)y  0, (2k-1)  x  2k .
Deã thaáy 0  y.sinx  , do ñoù, taäp giaù trò Rf = [0,+).

Hình 3
 BAØI 4
ÑAÏO HAØM VAØ VI PHAÂN HAØM NHIEÀU BIEÁN
I. CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN

Trong muïc naøy ta xeùt haøm z = f(x,y) xaùc ñònh taïi ñieåm Mo(xo, yo) vaø  - laân caän
cuûa Mo.

1. Soá gia

Ñònh nghóa : Ta goïi

 xf = f(xo + x, yo) – f(xo, yo) laø soá gia rieâng phaàn cuûa haøm f(x,y) theo bieán x taïi
ñieåm Mo(xo, yo).
 yf = f(xo, yo + y) – f(xo, yo) laø soá gia rieâng phaàn cuûa haøm f(x,y) theo bieán y taïi
ñieåm Mo(xo, yo).
 f = f(xo + x, yo + y) – f(xo, yo) laø soá gia toaøn phaàn cuûa haøm f(x,y) taïi ñieåm
Mo(xo, yo).

2. Ñaïo haøm rieâng

Ñònh nghóa : Cho y = yo vaø ta xem haøm f(x,yo) laø haøm moät bieán cuûa bieán x. Neáu
f(x,yo) coù ñaïo haøm taïi xo thì ñaïo haøm ñoù ñöôïc goïi laø ñaïo haøm rieâng cuûa haøm f ñoái vôùi
f
bieán x taïi ñieåm Mo(xo, yo) vaø kyù hieäu laø z'x ( x o , y o ) hay f x' ( x o , y o ) hay ( x o , yo ) .
x
f  f
Vaäy ( x o , yo ) = Lim x .
x x  0 x
Hoaøn toaøn töông töï, ta coù ñònh nghóa ñaïo haøm rieâng cuûa f theo bieán y taïi ñieåm
f f
Mo(xo, yo) vaø kyù hieäu laø z'y ( x o , yo ) hay f y' ( x o , yo ) hay ( x o , y o ) . Vaäy ( x o , yo )
y y
y f
= Lim .
y0 y
Chuù yù :
f f
+) , laø moät kyù hieäu khoâng phaûi moät thöông, f , x hay y ñöùng rieâng
x y
khoâng coù yù nghóa gì.
f
+) Trong thöïc teá, ñeå tính ñaïo haøm rieâng , ta xem haøm z = f(x,y) nhö laø haøm cuûa
x
f
moät bieán x (y xem laø tham soá). Vaø tính ñaïo haøm nhö ñaïo haøm cuûa haøm moät
x
 f
bieán g(x) = f(x,y). Töông töï, khi tính ta xem haøm z = f(x,y) nhö laø haøm cuûa moät
y
bieán y (x laø tham soá).
Ví duï : Xeùt caùc haøm
f f
1) z(x,y) = 3x + 2y  =  3x  2y  x = 3, =  3x  2y  y = 2
' '

x y
f f
2) z(x,y) = 3xy  =  3xy  x = 3y, =  3xy  y = 3x.
' '

x y
3) z(x,y) = 3x 2 y  5x  y
f f
=  3x 2 y  5x  y  = 6xy + 5, =  3x 2 y  5x  y  = 3x2 + 1.
' '

x x y y

'
2x  3y f  2x  3y  2( x  5y )  ( 2x  3y ) 13y
4) z(x,y) =  =  = 2
= ,
x  5y x  x  5y  x ( x  5y ) ( x  5y )2
'
f  2x  3y  3( x  5y )  5( 2x  3y ) 13x
=  = 2
= .
y  x  5y  y ( x  5y ) ( x  5y )2

f f
5) z = f(x,y) = x2.y2 + 2x.y + cosx  = 2xy2 + 2x.y.ln2 – sinx, = 2x2y + 2x.
x y

3. Vi phaân toaøn phaàn

Ñònh nghóa : Neáu soá gia toaøn phaàn f coù theå bieåu dieãn ñöôïc ôû daïng f = Ax +By
+ x + y, trong ñoù A, B laø caùc ñaïi löôïng chæ phuï thuoäc vaøo (xo, yo) vaø Lim  = 0,
x 0
y 0

Lim  = 0, thì ta noùi haøm z = f(x,y) laø haøm khaû vi vaø bieåu thöùc Ax +By ñöôïc goïi laø
x 0
y 0

vi phaân toaøn phaàn cuûa haøm z = f(x,y) taïi ñieåm Mo(xo, yo), kyù hieäu laø dz(xo, yo) hay
df(xo, yo).
Haøm z = f(x,y) ñöôïc goïi laø khaû vi trong mieàn D neáu f(x,y) khaû vi taïi moïi ñieåm
thuoäc mieàn ñoù.
Chuù yù : Trong haøm 1 bieán, haøm soá coù ñaïo haøm töông ñöông vôùi haøm soá khaû vi, vaø
luùc ñoù ta suy ra ñöôïc haøm soá lieân tuïc. Nhöng trong haøm soá nhieàu bieán, coù ñaïo haøm
rieâng vaø khaû vi laø khoâng töông ñöông, hôn nöõa coù ñaïo haøm rieâng cuõng khoâng suy ra
ñöôïc lieân tuïc. (xem phaàn baøi taäp).
Ñònh lyù : (moái lieân heä giöõa khaû vi vaø söï lieân tuïc)
Neáu haøm z = f(x,y) khaû vi taïi ñieåm Mo(xo, yo) thì lieân tuïc taïi Mo(xo, yo).
Chöùng minh : (gôïi yù raèng Lim f = 0).
x 0
y 0

Ñònh lyù : (moái lieân heä giöõa vi phaân toaøn phaàn vaø ñaïo haøm rieâng)
Neáu haøm z = f(x,y) coù caùc ñaïo haøm rieâng trong laân caän ñieåm Mo(xo,yo) vaø caùc
ñaïo haøm rieâng ñoù lieân tuïc taïi Mo thì f(x,y) laø khaû vi taïi Mo vaø ta coù
dz = df = f x' ( x o , y o ) x + f x' ( x o , y o ) y.
Chuù yù :
 Neáu x, y laø hai bieán ñoäc laäp thì ta coù x = dx vaø y = dy neân df = f x' .dx + f y' dy

 Toång quaùt, haøm n bieán z = f(x1, x2, …, xn) thì ta coù ñònh nghóa vi phaân töông töï vaø
df = f x'1 .dx1 + f x' 2 dx2 + … + f x' n .dxn.

Ví duï :
1) z = f(x,y) = x2 + 3y  dz = 2xdx + 3dy
2) z = f(x,y) = x3 + y3 – 3xy  dz = (3x2 – 3y)dx + (3y2 – 3x)dy
3) z = f(x,y) = sin(xy)  dz = y.cos(xy)dx + x.cos(xy)dy

4. Ñaïo haøm haøm hôïp

Xeùt haøm hôïp (x,y)  D 


 (u(x,y), v(x,y))  (D) 
f
 f(u(x,y), v(x,y))  R.
f f
Ñònh lyù : Neáu haøm hôïp f(u(x,y), v(x,y)) coù caùc ñaïo haøm rieâng , lieân tuïc trong
u v
u u v v
mieàn (D) vaø neáu u(x,y), v(x,y) coù caùc ñaïo haøm rieâng , , , trong mieàn
x y x y
f f
D, thì toàn taïi caùc ñaïo haøm rieâng , vaø
x y
 f f u f v
 x  u x  v x
 f f u f v
  
 y u y v y
 u u 
 f f   f f   x y 
Vieát ôû daïng ma traän ta coù:  ,  =  ,   
 x y   u v   v v 
 x y 

 u u 
 x y 
vôùi   ñöôïc goïi laø ma traän JACOÂBI cuûa u, v ñoái vôùi x,y. Ñònh thöùc cuûa ma
 v v 
 x y 

 D( u , v )
traän treân ñöôïc goïi laø ñònh thöùc JACOÂBI cuûa u, v ñoái vôùi x,y vaø kyù hieäu laø .
D( x , y )
Chuù yù :
- Vôùi haøm n bieán f(u1, u2, … , un) vôùi ui = ui(x1, x2, …, xm) (i = 1,2, …, n) thì ta coù
f n
f u j
x i
=  u (i = 1,2, …, m)
j1 j x i

f f
- Vi phaân toaøn phaàn (caáp 1) df coù daïng baát bieán df = .dx + dy cho duø x, y laø
x y
bieáân ñoäc laäp hay bieán phuï thuoäc.
f f
Ví duï : Cho f(u,v) = u.ev vôùi u(x,y) = 2x+y, v(x,y) = xy. Tính (1,1), (1,1).
x y
Giaûi
f f
=  u .e v  = e v = e xy , =  u .e v  = u .e v = ( 2x  y )e xy .
' '
Ta coù
u u v v

u u
=  2x  y  x = 2, =  2x  y  y = 1
' '

x y
v v
=  x .y  x = y, =  xy  y = x
' '

x y
f f
 = 2e xy  y( 2x  y )e xy , = e xy  x( 2x  y )e xy
x y
f f
 ( 1,1 ) = 5e, ( 1,1 ) = 4e.
x y
II. VEÙC TÔ GRADIENT, ÑAÏO HAØM HAØM AÅN
1. Véc tơ Gradient
a. Véc tơ Gradient của hàm hai biến z = f(x, y).
Cho hàm z  f  x, y  có tồn tại các đạo hàm riêng tại điểm M o  xo , yo  . Gradient
của hàm z  f  x, y  tại điểm M o  xo , yo  được ký hiệu là f  xo , yo  hoặc

grad f  xo , yo  và được xác định bởi công thức

f f
grad f  xo , yo    xo , yo  .i   xo , yo  . j
x y
với i, j lần lượt là hai véc tơ đơn vị của các trục Ox và Oy.
Hay nói cách khác f  xo , yo    f '  x , y ;
x o o f ' y  xo , yo   .
Ví dụ : Tính véc tơ Gradient của các hàm số sau
1) f  x, y   x3 y 2  3x  2 y tại điểm M  2; 1
 2x  y
2) f  x, y   tại điểm M 1; 2 
x  3y
Giải
1) Ta có các đạo hàm riêng của hàm f  x, y  là

f x  x, y   x y3 2
 3 x  2 y ' x  3 x 2 y 2  3

f y  x, y   x y3 2
 3 x  2 y ' y  2x 3 y  2

 grad f  x, y    3x 2
y 2  3; 2x 3 y  2 

 grad f  2, 1   9 ,  14 
2) Sinh viên tự giải
b. Véc tơ Gradient của hàm ba biến u = f(x, y, z).
Gradient của hàm u  f  x, y,z  tại điểm M o  xo , yo , zo  được ký hiệu là

f  xo , yo , zo  hoặc grad f  xo , yo , zo  và được xác định bởi công thức

f f f
grad f  xo , yo , zo    xo , yo , zo  .i   xo , yo , zo  . j   xo , yo , zo  .k
x y z
với i, j, k lần lượt là các véc tơ đơn vị của các trục Ox, Oy và Oz.
Hay nói cách khác
grad f  xo , yo , zo    f '  x , y , z ;
x o o o f ' y  xo , yo , zo  ; f ' z  xo , yo , zo   .
Ví dụ : Tính véc tơ Gradient của các hàm số sau
1) f  x, y,z   x 2  y 2  z 2  5 xyz tại điểm M o 1; 1; 0 
2) f  x, y,z   ln  3 x  2 yz  tại điểm M o 1; 2; 1
Giải
1) Ta có các đạo hàm riêng của hàm f  x, y,z  là

f ' x  x, y,z   x 2
 y 2  z 2  5 xyz ' x  2 x  5 yz  f ' x 1,1,0   2

f ' y  x, y,z   x 2
 y 2  z 2  5 xyz ' y  2 y  5 xz  f ' y 1,1,0   2

f ' z  x, y,z   x 2
 y 2  z 2  5 xyz ' z  2 z  5 xy  f ' z 1,1,0   5

 grad f  x, y,z    2 x  5 yz; 2 y  5 xz; 2 z  5 xy 

 grad f 1,1,0    2, 2, 5

2) Sinh viên tự giải
2. Đạo hàm hàm ẩn
a. Hàm ẩn 1 biến
Cho hàm ẩn y(x) xác định bởi hệ thức F(x, y) = 0
Trong đó, hàm hai biến F(x, y) có tồn tại các đạo hàm riêng liên tục F ' x ; F' y (với
F' y  0 ). Lúc đó, ta có thể xác định đạo hàm của hàm ẩn này bởi công thức :
F 'x
y'   .
F' y
b. Hàm ẩn 2 biến
Cho hàm ẩn z(x, y) xác định bởi hệ thức
F(x, y, z) = 0
Trong đó, hàm ba biến F(x, y, z) có tồn tại các đạo hàm riêng liên tục F ' x ; F' y ; F' z (với
F' z  0 ). Lúc đó, ta có thể xác định các đạo hàm riêng của hàm ẩn bởi công thức :
F 'x F 'y
z' x   ; z' y   .
F' z F' z

Ví dụ : Tính đạo hàm của hàm ẩn cho bởi công thức sau :
1) cos( x  y)  xey
2) z 3  y 2  4  4 xz . Tính z x , z y tại M 0 (1, 2, 2) .
Giải
1) Hệ thức biến đổi về dạng : cos( x  y)  xey  0 .
Đặt F  x, y   cos( x  y)  xey .

 F ' x   sin( x  y)  ey ; F 'y  sin( x  y)  xey .

F 'x  sin( x  y )  e y sin( x  y )  e y
 y'      .
F' y sin( x  y )  xe y sin( x  y )  xe y

2) Sinh viên tự giải

III. ÑAÏO HAØM VAØ VI PHAÂN CAÁP CAO
Ñònh nghóa : Cho haøm soá hai bieán z = f(x,y). Ta goïi
f f
- Caùc ñaïo haøm rieâng f x' = , f y' = ñöôïc goïi laø caùc ñaïo haøm rieâng caáp 1.
x y
- Caùc ñaïo haøm rieâng cuûa caùc ñaïo haøm rieâng caáp 1 (neáu toàn taïi) ñöôïc goïi laø caùc ñaïo
haøm rieâng caáp 2. Ta coù boán ñaïo haøm rieâng caáp hai sau:
  f   2 f
 = 2
= f x''2 ( x , y )
x  x  x
  f  2 f
  = = f yx'' ( x , y )
x  y  xy
  f   2 f
  = 2
= f y''2 ( x , y )
y  y  y
   f  2 f
 = = f xy'' ( x , y )
y  x  yx
Caùc ñaïo rieâng cuûa caùc ñaïo haøm rieâng caáp hai, ñöôïc goïi laø caùc ñaïo haøm rieâng
caáp ba …..

Ñònh lyù : (Schwarz) Neáu trong moät laân caän naøo ñoù cuûa ñieåm Mo(xo, yo), haøm soá
z = f(x,y) coù caùc ñaïo haøm rieâng f xy'' ( x , y ) , f yx'' ( x , y ) . Caùc ñaïo haøm rieâng naøy laø caùc

haøm lieân tuïc taïi Mo thì ta coù f xy'' ( x , y ) = f yx'' ( x , y ) taïi Mo.

Ñònh nghóa : Cho haøm soá hai bieán z = f(x,y). Ta goïi

 df(x,y) = f x' .dx + f y' dy ñöôïc goïi laø vi phaân toaøn phaàn caáp 1.

 Vi phaân toaøn phaàn cuûa df(x,y) ñöôïc goïi laø vi phaân toaøn phaàn caáp 2, kyù hieäu laø
d2f(x,y)  d2f(x,y) = d(df(x,y)).
 Toång quaùt, vi phaân toaøn phaàn caáp n laø vi phaân cuûa vi phaân toaøn phaàn caáp n-1, vaø
ñöôïc kyù hieäu laø dnf(x,y)  dnf(x,y) = d(d(n-1)f(x,y)).
Ta chöùng minh ñöôïc
 d2f(x,y) = f x''2 ( x , y ) (dx)2 + 2 f yx'' ( x , y ) dxdy + f y''2 ( x , y ) (dy)2.

Neáu kyù hieäu

2 2
   2 f 2    2 f 2     2 f
 dx  f = dx ,  dy  f = dy ,  dx dy  f = dxdy
 x  x 2  y  y2  x y  yx
Thì d2f(x,y) ñöôïc vieát ôû daïng hình thöùc nhö sau
2
   
d f(x,y) =  dx  dy  f(x, y)
2

 x y 
n
   
 Toång quaùt, ta coù d f(x,y) =  dx  dy  f(x, y)
n

 x y 
 Haøm n bieán u = f(x1, x2, …, xn) coù vi phaân toaøn phaàn caáp n ñöôïc tính theo coâng thöùc
 n
    
d f(x,y) = 
n
dx1  dx 2  ...  dx n  f( x1 , x 2 ,..., x n )
 x1 x 2 x n 

IV. BAØI TAÄP (Sinh viên tự giải)

Baøi 1 : Tính caùc ñaïo haøm rieâng caáp 1 cuûa caùc haøm soá sau :
x
1) z(x,y) = ln  x 2  y 2  2) z(x,y) =
x 2  y2
x 3  y3
3) z(x,y) = 4) z(x,y) = x 2 ln 2x  3y
x 2  y2
3 3 x 2  y2
5) z(x,y) = x y  y x 6*) z(x,y) = arcsin
x 2  y2
Baøi 2 : Tính caùc ñaïo haøm rieâng caáp 2 cuûa caùc haøm soá sau :
1) z(x,y) = x3y – y3x – 3xy 2) z(x,y) = ln  x 2  y 

3) z(x,y) = arctg
y
x 
4) z(x,y) = ln x  x 2  y 2 
x
5) z(x,y) = y 2 sin 6) z(x,y) = x y  y 2
y
Baøi 3 : Tính
xy
1) dz(1,2) = ? vôùi z(x,y) = arctan
xy
2) dz(1,1) = ? vôùi z(x,y) = sin( x 2  y 2 )
3) d2z(1,1) = ? vôùi z(x,y) = x + y2ex
4) dz(1,2) = ? vaø d2z(1,2) = ? vôùi z(x,y) = x2 + 2y + y2 – 4lnx – 10lny
Baøi 4 : Tính ñaïo haøm rieâng caáp 1 cuûa caùc haøm soá hôïp sau
x
1) z(u,v) = ln  u 2  v 2  vôùi u = xy, v  .
y
x
2) z(u,v) = u 2 ln v vôùi u  , v = 3x – 2y.
y
3) z(u,v) = u.v vôùi x = u + v, y = u – v.
Baøi 5 : Chöùng minh raèng haøm
1  2z  2z
1) z(x,y) = ln thoûa  =0
x 2  y2 x 2 y 2

z z
y
2) z(x,y) = xy + xe x thoûa x  y. = 2xy + z
x y
 BAØI 5
CÖÏC TRÒ HAØM NHIEÀU BIEÁN
I. ÑÒNH NGHÓA

Ñònh nghóa : Haøm z = f(x,y) xaùc ñònh taïi ñieåm Mo(xo,yo) vaø laân caän cuûa Mo(xo,yo)
ñöôïc goïi laø
 Ñaït cöïc ñaïi chaët (ñòa phöông) taïi ñieåm Mo(xo,yo) neáu toàn taïi -laân caän cuûa ñieåm
Mo(xo,yo) ( > 0 nhoû tuøy yù) ñeå f(M) = f(x,y) < f(xo,yo)  M(x,y)  -laân caän naøy cuûa
Mo(xo,yo).
 Ñaït cöïc tieåu chaët (ñòa phöông) taïi ñieåm Mo(xo,yo) neáu toàn taïi -laân caän cuûa ñieåm
Mo(xo,yo) ( > 0 nhoû tuøy yù) ñeå f(M) = f(x,y) > f(xo,yo)  M(x,y)  -laân caän naøy cuûa
Mo(xo,yo).
 Neáu f(x,y)  f(xo,yo) (f(x,y)  f(xo,yo)) thì ñieåm Mo(xo,yo) ñöôïc goïi laø ñieåm cöïc
ñaïi khoâng chaët (cöïc tieåu khoâng chaët).
 Ñieåm cöïc ñaïi, cöïc tieåu ñöôïc goïi chung laø ñieåm cöïc trò.
Ví duï :
+ Haøm f(x,y) = - x2 - y2 ñaït cöïc ñaïi chaët taïi ñieåm (0,0).
+ Haøm f(x,y) = x2y2 + 2 ñaït cöïc tieåu khoâng chaët taïi ñieåm (0,0).

II. QUY TAÉC TÌM CÖÏC TRÒ

Ñònh lyù (ñieàu kieän caàn cuûa cöïc trò)

Neáu haøm soá z = f(x,y) coù cöïc trò taïi ñieåm Mo(xo,yo) thì caùc ñaïo haøm rieâng taïi
ñieåm Mo(xo, yo) laø f x' (Mo) , f y' (Mo) hoaëc baèng 0 hoaëc khoâng toàn taïi.

Chöùng minh :
Haøm hai bieán f(x,y) ñaït cöïc trò taïi Mo(xo,yo) thì haøm moät bieán g(x) = f(x,y) (xem
y laø tham soá) cuõng ñaït cöïc trò taïi Mo(xo,yo)  g’(xo) = f x' (Mo) = 0.
Töông töï, ta cuõng coù f y' (Mo) = 0.

Chuù yù :
- Neáu f x' (Mo) , f y' (Mo) hoaëc baèng 0 hoaëc khoâng toàn taïi thì Mo ñöôïc goïi laø ñieåm

tôùi haïn.
- Neáu f x' (Mo) = 0, f y' (Mo) = 0 thì ñieåm Mo(xo, yo) ñöôïc goïi laø ñieåm döøng.

- Töø keát quaû cuûa ñònh lyù treân ta thaáy, haøm soá f(x,y) chæ coù theå ñaït cöïc trò taïi caùc
ñieåm tôùi haïn. Moät haøm soá coù theå coù nhieàu ñieåm tôùi haïn, trong soá caùc ñieåm tôùi
 haïn ñoù, coù ñieåm laø cöïc trò cuûa haøm soá, coù ñieåm khoâng phaûi laø cöïc trò. Ñònh lyù
sau ñaây cho ta daáu hieäu nhaän bieát ñieåm cöïc trò trong soá caùc ñieåm tôùi haïn cuûa
haøm soá.
Ñònh lyù (ñieàu kieän ñuû cuûa cöïc trò)
Giaû söû haøm soá z = f(x,y) coù ñaïo haøm rieâng lieân tuïc ñeán caáp hai trong laân caän
cuûa ñieåm döøng Mo(xo,yo). Ñaët
A = f x''2 ( xo , yo ) , B = f xy'' ( xo , yo ) , C = f y''2 ( xo , yo ) ,  = AC – B2.

Neáu
+  > 0, A > 0 thì Mo(xo,yo) laø ñieåm cöïc tieåu.
+  > 0, A < 0 thì Mo(xo,yo) laø ñieåm cöïc ñaïi.
+  < 0 thì Mo(xo,yo) khoâng phaûi laø ñieåm cöïc trò.
+  = 0 thì chöa theå keát luaän ñöôïc gì veà ñieåm Mo(xo,yo) (tröôøng hôïp nghi ngôø).
Ví duï : Tìm cöïc trò cuûa caùc haøm soá
1) z = f(x,y) = x3 + y3 – 3xy
2) z  x, y   x 2  xy  y 2  2 x  y

3) z  x, y   2 x3  6 x 2 y  9 x 2  2 y 3

4) z  x, y   x3 y 2  6  x  y  vôùi x  0, y  0

Giaûi
1) z = f(x,y) = x3 + y3 – 3xy
 y  x2
 f x' ( x, y )  0 3 x 2  3 y  0  y  x 2 
Giaûi heä  '   2  2 2   x  0
 f y ( x, y )  0 3 y  3x  0  x   x  0  x  1

 M1(0,0) vaø M2(1,1) laø hai ñieåm döøng.
Ta coù f x''2 ( x, y ) = 6x, f xy'' ( x, y ) = -3, f y''2 ( x, y ) = 6y.

 Taïi M1(0,0)
A = f x''2 (0,0) = 0, B = f xy'' (0,0) = -3, C = f y''2 (0,0) = 0,  = AC – B2 = -9 < 0.

 M1(0,0) khoâng phaûi laø ñieåm cöïc trò.

 Taïi M2(1,1)
A = f x''2 (1,1) = 6, B = f xy'' (1,1) = -3, C = f y''2 (1,1) = 6,  = AC – B2 = 27 > 0.

 M2(1,1) laø ñieåm cöïc tieåu.

2) Sinh viên tự giải
3) Sinh viên tự giải
4) z  x, y   x3 y 2  6  x  y  vôùi x  0, y  0

 f x' ( x, y )  0  x 2 y 2 18  4 x  3 y   0 18  4 x  3 y  0 x  3

Giaûi heä  '   3    
 f y ( x, y )  0  x y 12  2 x  3 y   0 12  2 x  3 y  0 y  2
(Chuù yù ñieàu kieän x  0, y  0 ).
 M  3, 2  laø ñieåm döøng.

Ta coù
f x''2 ( x, y )  36xy 2  12 x 2 y 2  6 xy 3

f y''2 ( x, y )  12 x 3  2 x 4  6 yx 3

f xy'' ( x, y )  36x 2 y  8 x 3 y  9 x 2 y 2 .

 A = f x''2 (3, 2)  -144 , B = f xy'' (3, 2)  -108 , C = f ''2 (3, 2)  -162 ,   A.C  B 2
y

> 0.
A  0
   M  3, 2  laø ñieåm cöïc ñaïi zmax  z  3, 2   108 .
  0

II. CÖÏC TRÒ COÙ ÑIEÀU KIEÄN

Ñònh nghóa : Ta goïi cöïc trò cuûa haøm soá z = f(x,y), trong ñoù bieán x, y bò raøng buoäc bôûi
heä thöùc g(x,y) = 0 laø cöïc trò coù ñieàu kieän.
1. Ñieàu kieän caàn cuûa cöïc trò coù ñieàu kieän
Ñònh lyù : Giaû söû Mo(xo, yo) laø ñieåm cöïc trò coù ñieàu kieän cuûa haøm soá z = f(x,y) vôùi raøng
buoäc g(x,y) = 0. Giaû söû
+ f(x,y), g(x,y) coù caùc ñaïo haøm rieâng caáp moät lieân tuïc trong laân caän cuûa Mo.
+ Caùc ñaïo haøm rieâng g x' , g 'y khoâng ñoàng thôøi baèng khoâng taïi Mo.

f x' f y'
Khi ñoù taïi Mo ta coù = 0.
g x' g 'y

Töø keát quaû cuûa ñònh lyù treân ta suy ra

Heä quaû : Giaû söû Mo(xo, yo) laø ñieåm cöïc trò coù ñieàu kieän cuûa haøm soá z = f(x,y) vôùi raøng
buoäc g(x,y) = 0. Giaû söû
+ f(x,y), g(x,y) coù caùc ñaïo haøm rieâng caáp moät lieân tuïc trong laân caän cuûa Mo.
+ Caùc ñaïo haøm rieâng g x' , g 'y khoâng ñoàng thôøi baèng khoâng taïi Mo.

 f x' ( M 0 )   g x' ( M 0 )  0
Khi ñoù R sao cho taïi Mo ta coù  '
 f y ( M 0 )   g y ( M 0 )  0
'
Chuù yù :
+ Soá  ñöôïc goïi laø nhaân töû Lagrange, haøm L(x,y,) = f(x,y) + g(x,y) ñöôïc goïi laø
 z  f ( x, y )
haøm Lagrange. Luùc ñoù baøi toaùn tìm cöïc trò coù ñieàu kieän  daãn tôùi vieäc
 g ( x , y )  0
nghieân cöùu cöïc trò thoâng thöôøng cuûa haøm Lagrange L(x,y,) = f(x,y) + g(x,y).
+ Trong thöïc haønh ta tìm caùc giaù trò , M0(x0,y0) töø heä phöông trình
 f x' ( x, y )   g x' ( x, y )  0
 '
 f y ( x, y )   g y ( x, y )  0
'


 g ( x, y )  0
2. Ñieàu kieän ñuû cuûa cöïc trò coù ñieàu kieän
Giaû söû haøm f(x,y), g(x,y), ñieåm M0(x0,y0) thoûa maõn caùc ñieàu kieän cuûa ñònh lyù
treân (luùc ñoù ñieåm M0(x0,y0) coøn ñöôïc goïi laø ñieåm döøng cuûa baøi toaùn cöïc trò coù ñieàu
kieän). Giaû söû theâm raèng, caùc haøm f(x,y) vaø g(x,y) coù ñaïo haøm rieâng ñeán caáp hai, lieân
tuïc trong laân caän ñieåm M0(x0,y0) vaø  laø giaù trò töông öùng vôùi ñieåm M0(x0,y0). Xeùt vi
phaân caáp hai cuûa haøm Lagrange L(x,y) taïi M0(x0,y0)
d 2 L( x0 , y0 )  L''x2 ( x0 , y0 ) dx 2  2 L''xy ( x0 , y0 )dxdy  L''y 2 ( x0 , y0 ) dy 2

trong ñoù dx, dy ñöôïc raøng buoäc bôûi heä thöùc

dg(x0,y0) = g’x(x0,y0)dx + g’y(x0,y0)dy = 0 (dx2 + dy2  0)
Luùc ñoù
+ Neáu d 2 L( x0 , y0 ) > 0 thì haøm f(x,y) ñaït cöïc tieåu coù ñieàu kieän taïi M0(x0,y0).
+ Neáu d 2 L( x0 , y0 ) < 0 thì haøm f(x,y) ñaït cöïc ñaïi coù ñieàu kieän taïi M0(x0,y0).
Ví duï : Tìm cöïc trò coù ñieàu kieän sau
 1 1 cöïc trò z  x 2  y 2
cöïc trò z   
1)  x y 2)  x y
 ñ/k x  y  1 ñ/k  1
  2 3
cöïc trò z  xy
 cöïc trò z  6  4 x  3 y 
3)  4)  x2 y 2
ñ/k x2  y2  1  ñ/k  1
 8 2
Giaûi
 1 1
cöïc trò z  
1)  x y
 ñ/k x  y 1

1 1
Haøm Lagrange L  x, y         x  y  1
x y
  ' 1  1 1  1
 Lx    x 2  0   x 2   x
   2
  x2 
 1 1 1 
  1
Giaûi heä  L'y    2  0   2  2  0   x 2  y 2   y 
 y x y x  y  1  2
x  y  1 x  y  1    4
   
  
2 L 2 2 L 2 2L
Ta coù  ,  ,  0.
x 2 x 3 y 2 y 3 xy
 1 1 
Vi phaân caáp hai d 2 L( x, y )  2  3 dx 2  3 dy 2  vôùi dx, dy raøng buoäc bôûi ñieàu kieän
x y 
1 1
 
dx  dy  0  d 2 L  ,   16 dx 2  dy 2 = 32 dx 2  0
2 2
1 1 1 1
 haøm ñaït cöïc tieåu coù ñieàu kieän taïi M  ,   zmin  z  ,   4 .
2 2 2 2
Chuù yù :
+) Trong baøi naøy ta coù theå khoâng caàn söû duïng ñieàu kieän raøng buoäc dx  dy  0 vaãn
1 1
 
suy ra ñöôïc d 2 L  ,   16 dx 2  dy 2  0 . Tuy nhieân ñoái vôùi caùc baøi toaùn cöïc trò coù
2 2
ñieàu kieän khaùc, noùi chung ñeå xaùc ñònh daáu cuûa d 2 L ( x, y ) ta caàn phaûi söû duïng theâm
raøng buoäc cuûa dx, dy .
+) ÔÛ baøi naøy, ngoaøi caùch söû duïng phöông phaùp nhaân töû Lagrange nhö treân ta coù theå
1 1
tính tröïc tieáp baèng caùch theá y  1  x töø ñieàu kieän x  y  1 vaøo haøm z   ta
x y
1 1 1 1
ñöôïc haøm z   . Sau ñoù khaûo saùt haøm 1 bieán f  x    ta thaáy haøm
x 1 x x 1 x
1
naøy ñaït cöïc tieåu taïi x   keát quaû nhö phöông phaùp treân.
2
2) Sinh viên tự giải
3) Sinh viên tự giải
 x2 y2 
4) Haøm Lagrange L( x, y )  xy      1
 8 2 
 x
y  4  0

Giaûi heä  x   y  0  (, x, y) =  2, 2,1 ,  2, 2, 1 ,  2, 2,1 ,  2, 2, 1
 2 2
x  y 1
 8 2
 
Vi phaân caáp hai d 2 L( x0 , y0 )  dx 2  2dxdy   dy 2
4
x
Vôùi dx, dy lieân heä vôùi nhau theo heä thöùc dx  ydy  0 (*)
4
+) vôùi (, x, y) =  2, 2,1
1 2 1
 d 2 L(2,1)  dx  2dxdy  2dy 2 = (dx  2dy ) 2 = 8dx 2 > 0
2 2
1
(chuù yù ñ/k (*) trôû thaønh  dx  dy  0 )
2
 haøm ñaït cöïc tieåu coù ñieàu kieän taïi M 1 ( 2,1) , zmin = -2.
+) vôùi (, x, y) =  2, 2, 1 , töông töï  d 2 L(2, 1) > 0

 haøm ñaït cöïc tieåu coù ñieàu kieän taïi M 1 (2, 1) , zmin = -2.
+) vôùi (, x, y) =  2, 2,1
1 1
 d 2 L(2,1)   dx 2  2dxdy  2dy 2 =  (dx  2dy )2 = 8dx 2 < 0 (chuù yù ñ/k (*) trôû
2 2
1
thaønh dx  dy  0 )
2
 haøm ñaït cöïc ñaïi coù ñieàu kieän taïi M 1 (2,1) , zmax = 2.
+) vôùi (, x, y) =  2, 2, 1  d 2 L(2, 1) < 0

 haøm ñaït cöïc ñaïi coù ñieàu kieän taïi M 1 (2, 1) , zmax = 2.

III. GIAÙ TRÒ LÔÙN NHAÁT VAØ NHOÛ NHAÁT CUÛA HAØM NHIEÀU BIEÁN

Baøi toaùn : Tìm giaù trò lôùn nhaát, nhoû nhaát (cöïc trò tuyeät ñoái) cuûa haøm lieân tuïc z = f(x,y)
trong mieàn ñoùng bò chaën D.
Nhaän xeùt:
Haøm lieân tuïc z = f(x,y) ñaït giaù trò lôùn nhaát, nhoû nhaát trong mieàn ñoùng, bò chaën D
taïi ñieåm Mo(xo,yo) thì ñieåm Mo(xo,yo) hoaëc laø ñieåm cöïc trò (ñòa phöông) cuûa f(x,y),
hoaëc ñieåm Mo(xo,yo) phaûi naèm treân bieân D cuûa mieàn D. Do ñoù ñeå tìm giaù trò lôùn nhaát,
nhoû nhaát cuûa haøm z = f(x,y) treân mieàn ñoùng, bò chaën D ta tieán haønh caùc böôùc sau:
Böôùc 1 : Tìm taát caû caùc ñieåm tôùi haïn Mo cuûa haøm f(x,y) trong mieàn D.
Böôùc 2 : Tính giaù trò cuûa haøm taïi caùc ñieåm tôùi haïn ôû böôùc 1 laø f(Mo) vaø so saùnh vôùi
giaù trò cuûa haøm soá treân bieân D laø f ( x, y ) D .

Böôùc 3 : Giaù trò lôùn nhaát cuûa haøm soá treân mieàn D chính baèng giaù trò lôùn nhaát ôû buôùc
2, giaù trò nhoû nhaát cuûa haøm soá treân mieàn D chính baèng giaù trò nhoû nhaát ôû böôùc 2.
 GTLN  f ( x, y )  D = maxf(Mo), f ( x, y ) D 

GTNN  f ( x, y )  D = minf(Mo), f ( x, y ) D 

Ví duï : Tìm giaù trò lôùn nhaát vaø nhoû nhaát cuûa caùc haøm soá
1) z  x, y   x3  3 x  2 y 3  6 y treân mieàn D   0, 2   0,3

2) z  x, y   x3  3 xy 2  15 x  12 y treân mieàn

x  0 x  0
 
D : y  0 3) z = f(x,y) = x y(2 - x - y) D :  y  0
2

 
x  y  4 x  y  6
Giaûi

1) z  x, y   x3  3x  2 y 3  6 y treân mieàn D   0, 2   0,3

 z x'  3 x 2  3  0
Giaûi heä  ' 2
 z y  6 y  6  0

 M1(1,1), M2(1,-1), M1(-1,1), M4(-1,-1) laø 4 ñieåm döøng

 chæ coù ñieåm M 1 1;1 thuoäc mieàn D vaø f 1;1  6 . (1)

Xeùt giaù trò cuûa haøm soá treân bieân D goàm boán ñoaïn D1  OA , D2  AB ,
D3  BC , D4  CO .
) Treân bieân D4  CO thì x = 0
 f ( x, y ) D  2 y 3  6 y vôùi y   0,3 .
4

Khaûo saùt haøm soá g  y   2 y 3  6 y vôùi y   0,3

 g '  y   6 y 2  6  0  y  1

 f  0,1   4  g  y   f ( x, y ) D  36  f  0,3 (2)

4

) Treân bieân D2  AB thì x = 2

 f ( x, y ) D  2 y 3  6 y  2 vôùi y   0,3 .
2

Khaûo saùt haøm soá h  y   2 y 3  6 y  2 vôùi y   0,3

 h '  y   6 y 2  6  0  y  1

 f  2,1   2  h  y   f ( x, y ) D  38  f  2,3 (3)

2

) Treân bieân D3  BC thì y = 3

 f ( x, y ) D  x3  3 x  36 vôùi x   0, 2 .
3

Khaûo saùt haøm soá k  x   x3  3 x  36 vôùi x   0, 2 .

 k '  x   3 x 2  3  0  x  1

 f 1,3  34  k  x   f ( x, y ) D  38  f  2,3 (4)

3

) Treân bieân D1  OA thì y = 0

 f ( x, y ) D  x 3  3 x vôùi x   0, 2 .
1

Khaûo saùt haøm soá l  x   x3  3x vôùi x   0, 2 .

 l '  x   3x 2  3  0  x  1

 f 1,0   - 2  l  x   f ( x, y ) D  2  f  2,0  (5)

3

Töø (1), (2), (3), (4), (5) ta suy ra

GTLN f ( x, y ) D  38  f  2,3 vaø GTNN f ( x, y ) D  -6  f 1,1

 2  2 2
 z  3 x  3 y  15  0
' 2 2 x     5  0
 x
2) Giaûi heä  '
x
 
 z y  6 xy  12  0 y  2
 x

 M1(1,2), M2(-1,-2), M3(2,1), M4(-2,-1) laø 4 ñieåm döøng.

 chæ coù ñieåm M 1 1; 2  vaø M 3  2;1 thuoäc mieàn D vaø f  M 1  = f 1;2   26 ,

f  M 3  = f  2;1  28 (1)

Xeùt giaù trò cuûa haøm soá treân bieân D goàm ba ñoaïn D1  OB , D2  AB ,
D3  AO .
) Treân bieân D1  BO thì y = 0
 f ( x, y ) D  x3  15 x vôùi x   0, 4 .
1

Khaûo saùt haøm soá g  x   x3  15 x vôùi x   0, 4

 g '  x   3x 2  15  0  x   5

f  5,0    10 5  g  x   f ( x, y ) D  4  f  4,0 
1
(2)

) Treân bieân D3  OA thì x = 0

 f ( x, y ) D  12 y vôùi y   0, 4 .
3
Deã thaáy f  0, 4    48  f ( x, y ) D  12 y  0  f  0,0  (3)
3

) Treân bieân D2  BA thì y = 4 - x

 f ( x, y ) D  x 3  3 x  4  x   15 x  12  4  x  vôùi x   0, 4 .
2
2

 f ( x, y ) D  4 x 3  24 x 2  45 x  48 vôùi x   0, 4 .
2

Khaûo saùt haøm soá

h  x   4 x3  24 x 2  45 x  48

vôùi x   0, 4 .

 h '  x   12 x 2  48 x  45  0
3 5
 x , x .
2 2

 f  0, 4   - 48  h  x   f ( x, y ) D  4  f  4,0  (4)
3

Töø (1), (2), (3), (4) ta suy ra

GTLN f ( x, y ) D  4  f  4,0  vaø GTNN f ( x, y ) D  -48  f  0, 4 

3) Ta caàn tìm taát caû caùc ñieåm tôùi haïn trong mieàn D.
 f x' ( x, y )  0  xy (4  3 x  2 y )  0
Giaûi heä  '   2
 f y ( x, y )  0  x (2  x  2 y )  0
Vì caùc ñieåm döøng naèm trong mieàn D neân ta tìm ñöôïc
1 1
M (1, )  f(M) = .
2 4
Xeùt giaù trò cuûa haøm soá treân bieân D goàm ba ñoaïn D1 = OA, D2 = OB, D3 = AB.
Treân bieân D1 = OA thì x = 0  f ( x, y ) D = 0.
1

Treân bieân D2 = OB thì y = 0  f ( x, y ) D = 0.

2

Treân bieân D3 = AB thì y = 6 - x  f ( x, y ) D = x2(6 – x)(2 - x – 6 + x) = -4x2(6 – x)

3

vôùi 0  x  6  f ( x, y ) D = 4x3 – 24x2

3

= g(x) vôùi 0  x  6.
g’(x) = 12x2 – 48x = 0  x = 0  x = 4
(ñeàu thoûa ñieàu kieän 0  x  6)
treân bieân D3 = AB thì max f ( x, y ) D 
3

= f(0,0) = f(6,0) = 0.
min f ( x, y ) D  = f(4,2) = -128.
3

1 1
Vaäy max f ( x, y ) = f (1, ) = , min f ( x, y ) = f(4,2) = -128.
D 2 4 D

IV. BAØI TAÄP (Sinh viên tự giải)

Baøi 1 : Tìm cöïc trò caùc haøm soá

a) z(x,y) = 3x2 – x3 + 2y2 + 4y

b) z(x,y) = x3 – 3x + 2y3 – 6y

c) z(x,y) = x3 + 3xy2 – 15x – 12y

Baøi 2 : Tìm GTLN, NN cuûa haøm soá

a) z(x,y) = x3 + 3xy2 – 15x – 12y, D laø mieàn giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng y = x, truïc Ox,
ñöôøng x = 3.
2
 y2 )
b) z(x,y) = e  ( x (2x2 + 3y2), D laø mieàn x2 + y2  4

c) z(x,y) = x2 + 2y2 – x, D laø mieàn x2 + y2  1.

Baøi 3 : Tìm caùc cöïc trò coù ñieàu kieän sau :

 1 1
cöïc trò z  x  y cöïc trò z  cos 2 x  cos 2 y
 
a)  b)  
ñ/k 1  1  1 ( a  0)  ñ/k yx
 4
 x2 y 2 a 2