Ieoo 8OlAN, vlvte, cest ctlte

Leven ls schrl[ven

Sl c'esL la c'esL lcl

Lmlsslon 3/12




1raducLlon en neerlandals



1

5l cest l,


1
uaar


2

cest lcl.


2

ls hler.


J

Ie sols Jotlqloe cooqololse, Je letbole Mooqo, oo est Jes qeos Je lpooteot ,

Notte cbef-lleo, cest MbooJoko, l o je sols o, pol se ttoove llotetsectloo Jo
fleove cooqo et Je lpooteot Jo ct ooest.


3


lk ben van Congolese afkomsL, van de Mongo-eLnle, wl[ zl[n een volk ulL de
Lvenaarprovlncle.

Cnze provlnclehoofdplaaLs ls Mbandaka, waar lk geboren ben. PeL llgL aan de
krulslng van de CongosLroom en de wesLkanL van de evenaar.


4

lo sltootloo est Jlffteote oossl pot toppott oos volslos twooJols oo botooJols potce
poe boo l-bos, lls oot Jeox etboles, cbez ooos, oo eo o 450 !

Mols ll y o poooJ mme ltte bomolo oo-Jessos Je toot o et le teste, cest fotlle.


4



ue slLuaLle verschllL wel waL van dle van onze 8wandese of 8urundese buren wanL
daar hebben ze maar Lwee bevolklngsgroepen, Lerwl[l er bl[ ons wel 430 zl[n!

Maar daarboven sLaaL Loch wel de mens, de resL ls mlnder belangrl[k.


5

cest comme o pooo vo se coosttolte oo mooJe oo peo molos compllpo.


3

Zo bouwen we aan een mlnder lngewlkkelde wereld.



6

Ieoo 8ofooe,

6
!ean 8ofane,


7


vlvte, cest ctlte

7


Leven ls schrl[ven

8

toot cooqolols, cest oo peo blzotte Je se tettoovet eo 8elqlpoe joste opts
lloJpeoJooce. Mols ll se folt poe mo mte ovolt poos oo eotopeo ptotlpoemeot
opts mo oolssooce, et ooos ovoos J folt , et je sols ottlv eo 8elqlpoe tts tt, jollols
ovolt slx oos. Ie sols ottlv lcl oo momeot o le people belqe occeptolt tts mol cette
loJpeoJooce.

OoooJ je sols ottlv lcl je teptseotols ooe espce Je cotloslt. Moo ftte, mo soot,
mo mte et mol, oo tolt oo qeote Je cotloslt.

les qeos se ptessoleot poot veolt ooos volt, oo peo peot tte, comme les explototeots
pol ottlvoleot oo cooqo lpopoe.


8

Als Congolees was heL een beeL[e vreemd om ln 8elgle Le zl[n neL na de
onafhankell[kheld. Ml[n moeder was bl[na onmlddelll[k na ml[n geboorLe meL een
Luropeaan geLrouwd. We zl[n moeLen vluchLen. lk ben heel [ong ln 8elgle
aangekomen, lk was bl[na zes [aar. Cp daL momenL hadden de belgen moelLe meL heL
aanvaarden van de onafhankell[kheld.

1oen lk hler aankwam had lk heL gevoel een soorL curlosum Le zl[n voor de mensen.
Ml[n broer, ml[n zus, ml[n moeder en lk, we waren een curlosum.

ue mensen verdrongen zlch om naar ons Le komen kl[ken, een beeL[e als Loen de
onLdekklngsrelzlgers lnderLl[d ln Congo aankwamen.


9

1oot oo Jbot, je sols ottlv lcl, oo tolt ovec moo pte, moo ftte et mo soot, oo
tolt toe Je lo kqeoce, pts Jo sobloo, et ll y ovolt ooe moolfestotloo moostte, Jooc
Jes collcots, Jes qeos pol botloleot pottoot, boo.
uooc ooos, oo se ptessolt oo peo cootte les mots, poot folte posset les moolfestoots et
ll y ovolt oo sloqoo pol tolt mls pot lo foole, pol tolt yskeos oo poteoo .

9

Pelemaal ln heL begln llep lk eens meL ml[n vader, ml[n broer en ml[n zus door de
8egenLschapssLraaL aan de Zavel, er was een enorme beLoglng aan de gang meL
spandoeken en mensen dle schreeuwden langs alle kanLen.

uus wl[ drukLen ons Legen de muur om de beLogers Le laLen voorbl[gaan en de
menlgLe droeg een slogan waarop sLond: Lyskens aan de paal .


10

Iol pos lo poestloo moo pte Je sovolt ce poe voololt Jlte yskeos oo poteoo . ll
mo Jlt po oo poteoo o voololt Jlte le poteoo Jexcotloo. Alots, je me Jls mols
poest-ce poe yskeos o bleo po folte poot mtltet le poteoo Jexcotloo ?. ce poe
yskeos ovolt folt, ctolt slqoet lloJpeoJooce Jo cooqo.

uooc je me Jlsols poe ces qeos l soot eo ttolo Je moolfestet potce poe mol,
oojootJbol, je sols loJpeoJoot.

co, cest lo ptemlte petceptloo poe jol eo Je lotope lpopoe, et Je lo 8elqlpoe eo
pottlcollet.


10

lk heb Loen aan ml[n vader gevraagd waL daL beLekende: Lyskens aan de paal . Pl[
zel daL dle paal een execuLlepaal beLekende. Ln Loen dachL lk maar waL heefL
Lyskens gedaan om de execuLlepaal Le verdlenen ? . WaL Lyskens gedaan had, was
Lekenen voor de onafhankell[kheld van Congo.

1oen dachL lk: dus dle mensen beLogen omdaL lk vandaag onafhankell[k ben.

uaL was ml[n eersLe lndruk van Luropa lnderLl[d, en van 8elgle ln heL bl[zonder.


11

cette mlssloo est ptopose pot kcN Iostlce & umoctotle, ooe ONC belqe pol oppole
lo tecoosttoctloo Je ltot Je Jtolt Joos les poys eo ctlse. Ao coots Je ootte blstolte,
ooos ovoos teocoott Jes qeos poe ooos vooJtloos voos ptseotet, potce polls oot
loveot oo moJe Jtte, Jes tpooses ptofooJmeot bomoloes oox qtooJes poestloos
Jo mooJe JoojootJbol, so vloleoce, soo lojostlce et ses coofllts.

Noos olmetloos poe voos teocoottlez leot bomoolt et poe leot bomoolt teocootte lo
vtte, potce poe sl cest l, cest lcl.



11

ueze ulLzendlng wordL verzorgd door 8Cn !usLlce & uemocraLle, een 8elglsche nCC
dle de nadruk legL op de heropbouw van de rechLssLaaL ln crlslslanden. ln de loop van
ons besLaan heefL heL verhaal van bepaalde mensen ons sLerk aangegrepen en we
wlllen ze graag aan u voorsLellen omdaL ze een manler van leven hebben gevonden,
dlep mensell[ke anLwoorden op de groLe vragen van de wereld van vandaag, zl[n
geweld, onrechL en confllcLen.

We hopen daL [ullle de mensell[kheld ln hun verhaal zullen herkennen, wanL daar ls
hler.

1
12

AojootJbol, ooos olloos teocoottet Ieoo 8ofooe, oo ctlvolo cooqolols.


12

vandaag onLmoeLen we !ean 8ofane, een Congolees schrl[ver.


1J

N eo 1954, Ieoo 8ofooe o ttovets lo flo Je lo ptloJe coloolole belqe, lloJpeoJooce
Jo cooqo et les J0 oos Je Jlctotote mobotlste pol oot offolbll ce voste poys.
5es sjoots soccesslfs eo 8elqlpoe oot t cooJltlooos olots pot les voemeots
polltlpoes pol oot secoo soo poys jospooojootJbol.

1
13


!ean 8ofane ls geboren ln 1934. Pl[ beleefde heL elnde van de 8elglsche kolonlale
perlode, de onafhankell[kheld van Congo en de 30 [aren dlcLaLuur onder MobuLu dle
dlL ulLgesLrekLe land hebben onderulL gehaald.

Zl[n opeenvolgende perlodes ln 8elgle werden bepaald door de pollLleke
gebeurLenlssen dle zl[n land hadden dooreengeschud.


14

Assls sot oo booc lote Je lo fott Je 5olqoes, ll vopoe soo blstolte tomoltoeose
ovec toos les potoJoxes Je lo fotce et Je lo Jooceot cooqololses.


14

Cp een bank[e aan de rand van heL Zonlenwoud doeL hl[ zl[n verhaal, daL doorweven
ls meL paradoxen van conglolese krachL en zachLheld.


15

Ie me ttoovols Joos ooe tqloo lpopoe pol soppelle lobooql, oo bobltolt kotowo,
Jo ct Je Cemeoo, Joos le ootJ-ooest Jo cooqo, cest ooe petlte bootqoJe, o veot
Jlte ooe toe ptloclpole et poelpoes moqoslos, oo ttlboool, pos Je poste, pos Je
boopoe.

13

lk woonde ln de reglo Lubangl, ln karawa, aan de kanL van Cemena, ln heL
noordoosLen van Congo, ln een kleln dorp meL een hoofdweg, enkele wlnkels, een
gerechLshof, geen posL, geen bank.


16

Mo mte ovolt poos oo eotopeo.

Iol eo ctoyet les Jeox peoples mols poels Jeox peoples ? Mo mte o poos oo
eotopeo Jooc moo ftte et mo soot soot mtlsses et oo o qtooJl toos eosemble.
uj lol, Jj, le pte pol mo lev, ll oovolt pos lolt Je me volt comme oo ttooqet,
pos Jo toot.


16

Ml[n moeder was meL een Luropeaan geLrouwd.

lk kwam ln aanraklng meL Lwee volkeren, maar welke waren dle Lwee volkeren? Ml[n
moeder was geLrouwd meL een Luropeaan dus zl[n ml[n broer en zus mesLlezen. We
zl[n samen opgegroeld. Pun vader, de vader dle ook ml[ heefL opgevoed, zag ml[
helemaal nleL als een vreemde.


17

Iol t lev comme ses ptoptes eofoots Jooc ce ptoblme-l, je sols Jj poe cest
posslble, Je oe pos volt lo cooleot Je lootte. Mol, je oe le voyols pos comme oo blooc,
je le voyols comme oo pte et je oe voyols pos poll tolt blooc et lol oe voyolt pos poe
jtols oolt Jooc voll, ll y ovolt lomoot pol tqoolt eotte ooos.


17

lk werd opgevoed als een van zl[n elgen klnderen en - geloof me daL heL mogell[k ls -
lk zag de kleur van de andere gewoon nleL. voor ml[ was hl[ geen blanke, hl[ was voor
ml[ een vader. lk zag nleL daL hl[ blank was en hl[ zag nleL daL lk zwarL was, heL was
gewoonweg de llefde Lussen ouder en klnd.


18

uooc o Jlt poe je vlvols ooe sltootloo oo peo pottlcollte pot toppott lo mosse Jes
cooqolols, c'est--Jlte poe je vlvols Joos lo molsoo Joo blooc toot eo toot oolt, ce
pol tolt lpopoe poelpoe cbose Je tts pottlcollet potce poe les 8loocs et les Nolts
oe se mlooqeoleot pos.
ctolt comme oo ptlvllqe Je poovolt volt, Jcootet ce poe les bloocs Jlsoleot Joos
ootte soloo, Je volt oo peo commeot les 8loocs ttoltoleot les Aftlcolos lexttleot et
poovolt toJlet ces cboses Je toot pts, mme ovec oo teqotJ Jeofoot et pol est peot-
tte oo teqotJ llmplJe.
lotce poe le teqotJ Je leofoot petolt loototltotlsme, petolt le potetoollsme, petolt
tootes ces cboses-l.

18

uaL maakL daL lk ln vergell[klng meL andere Congolezen ln een vrl[ unleke slLuaLle
opgroelde: als zwarLe ln heL huls van een blanke wonen was ln dle Ll[d leLs heel
ulLzonderll[k,s aangezlen blanken en zwarLen nleL samen leefden.

lk kon horen en zlen waL de blanken zelden ln onze woonkamer en daL was een
voorrechL. lk zag van dlchLbl[ hoe de blanken de zwarLen bulLen behandelden, gezlen
door klnderogen wellswaar, maar [ulsL daarom meL een heldere bllk.

WanL de bllk van een klnd kan zakenals auLorlLarlsme en paLernallsme opvangen.


19

volt Je tts pts, o veot Jlte pool ? lot exemple, popo est lovlt poelpoe pott, oo
Jbotpoe l-bos et sopposoos poe jottlve oo peo eo tetotJ, poe je sots Je lo voltote
oo peo totJ et poe moo ftte et mo soot pol toleot mtlsses, ovec moo popo
teotteot Joos lo molsoo. OoooJ jottlvols opts, jtols blopo lo potte. poest-ce
poe voos foltes l ? , je Jevols ovolt 5 oos, Jooc potfols oo me cbossolt cottmeot
olots popo Jevolt veolt lotetveolt ob ooo, cest moo flls, cest moo flls potce poll
moppelolt soo flls , molqt poe ctolt moo beoo-pte et o, cest Jes cboses poe
jol vcoes.


19

WaL beLekenL daL, van dlchLbl[ zlen? 8l[voorbeeld: papa werd ergens ulLgenodlgd, we
kwamen daar aan en sLel daL lk een beeL[e Le laaL was, daL lk leLs laLer ulL de auLo
sLapLe dan ml[n broer en zus dle meL ml[n papa heL huls al blnnen glngen. Als lk dan
aankwam, hlelden ze ml[ Legen aan de deur. waL doe [l[ hler? lk was Loen rond de
3 [aar, en dus werd lk soms echL wegge[aagd en moesL papa Lussenbelde komen ah
neen, daL ls ml[n zoon, daL ls ml[n zoon wanL hl[ noemde ml[ zl[n zoon , ook al
was hl[ ml[n sLlefvader.

2
20

Iol vo commeot les qeos toleot losolts ossez focllemeot. les ttovollleots toleot. oo
les ttoltolt ptotlpoemeot. oo les losoltolt toot le temps.

le ltoools poot mol, ctolt ooe solte Jlosoltes eo folt. cest ooe solte Jlosoltes, ooe
solte JotJtes. uollleots, poooJ jtols petlt, poooJ oo me Jlsolt . Ieoo, potle oo peo
ftoools , je Jlsols Jes mots qtosslets, je potlols ovec le teqotJ ftooc et le sootcll
ftooc, Jooc poelpooo pol commooJe et pol Joooe Jes otJtes.

cest lo petceptloo Jo ftoools poe jovols eo toot poeofoot.



20

lk zag hoe gemakkell[k mensen beledlgd werden. Arbelders bl[voorbeeld. men
behandelde hen bl[na. men beledlgde ze voordurend.

PeL lrans sLond vol beledlglngen voor ml[. 8eledlglngen en bevelen. 1oen lk kleln was,
zel men soms Legen ml[: !ean, praaL eens waL lrans , en lk clLeerde onbeleefde
woorden, lk sprak meL gefronsLe wenkbrauwen zoals lemand dle commandeerde en
bevelen gaf.

uaL was ml[n percepLle van heL lrans.


21

uooc eo 60, lloJpeoJooce est Jclote , molqt lloJpeoJooce, les offlclets toleot
tests Jes offlclets belqes. Alots vlJemmeot, les solJots cooqolols ooot plos voolo
oblt oox offlclets belqes et o o t le pttexte poot eovoyet Jes ttoopes belqes et
lONu opts oo cooqo.

Assez vlte, oo o vo Jbotpoet Jes solJots Je lONu Joos ootte bootqoJe. ctolt ossez
ttooqe, potce poe poot lo ptemlte fols, je voyols Jes loklstoools, Jes 5oJols, Jes
qeos comme o, poe je oovols jomols vos.


21

ln 1960 werd de onafhankell[kheld verklaard, maar ondanks de onafhankell[kheld
bleven de offlcleren 8elglsche offlcleren. Ln naLuurll[k wllden de Congolese soldaLen
de 8elglsche offlcleren nleL meer gehoorzamen en daarom werden er 8elglsche
Lroepen en vn-soldaLen naar Congo gesLuurd.

We zagen ze al redell[k snel aankomen, dle soldaLen. PeL was raar wanL lk zag voor
heL eersL aklsLanezen, Zweden enzovoorL, mensen dle lk noolL eerder had gezlen.


22

Mols ll se folt poe potml les poto commooJos belqes pooo o eovoys, ll y ovolt le flls
Je ootte pte, pol lpopoe, ovolt t motl ovoot ovec ooe femme belqe, et ll ovolt
oo eofoot. pol folsolt soo setvlce mllltolte lpopoe oo cooqo et pot bosotJ, ll se
tettoove Joos ootte tqloo.

2
22

Maar bl[ de 8elglsche paracommando's dle ze ons gesLuurd hadden, was de zoon van
ml[n vader, dle lnderLl[d meL een 8elglsche vrouw geLrouwd was en een klnd had. hl[
deed Loen zl[n legerdlensL ln Congo en per Loeval belandde hl[ ln onze sLreek.



2J

t lol pol oovolt plos vo soo pte Jepols Jes oooes vlJemmeot, ll o commeoc
folte Jes tecbetcbes sot soo pte, je cbetcbe moo pte, je cbetcbe moo pte. .

t pols, les solJots cooqolols oot eoteoJos poe potml les poto commooJos belqes, ll y
eo ovolt oo pol tecbetcbolt soo pte, olots lls se soot poss lo poestloo, Mols
commeot. le moosleot eo poestloo, oo le cooooit, ll est motl ooe femme
cooqololse, ll o Jes eofoots ovec cette femme cooqololse et soo eofoot est veoo lcl
poot toet Jes cooqolols .


23

Pl[ had zl[n vader al [aren nleL meer gezlen en ls een zoekLochL naar hem begonnen,
lk ben op zoek naar ml[n vader, lk ben op zoek naar ml[n vader.

Ln laLer, Loen de Congolese soldaLen hoorden daL er Lussen de 8elglsche
paracommando's lemand was dle zl[n vader zochL, begonnen ze vragen Le sLellen:
Maar. dle man ln kwesLle, dle kennen we, hl[ ls meL een Congolese vrouw
geLrouwd, hl[ heefL klnderen meL dle vrouw en nu komL zl[n klnd hler de Congolezen
vermoorden .


24

lls ooot pos opptcl poe pot bosotJ, ll y ovolt ce poto commooJo pol tolt l, potml
les oottes solJots mols poe soo pte tolt sot ploce. Mols, lls ooot pos opptcl, eo se
Jlsoot po ll poose ooe Je oos femmes, ll sest eotlcbl lcl, ll o folt so vle lcl. Molqt
o, ll y o poooJ mme soo flls pol est veoo lcl ooos toet . lls oot ptls o vtolmeot oo
1
et
Jeqt, toot slmplemeot, ptespoe comme oo offtoot petsoooel.


24

Ze apprecleerden heL nleL daL er daar Loevalllg een paracommando bl[ was van wle de
vader daar was. Ze apprecleerden daL nleL en ze dachLen: hl[ LrouwL meL een van
onze vrouwen, hl[ heefL zlch hler verrl[kL en hler zl[n leven opgebouwd en dan komL
zl[n zoon hler ledereen vermoorden !. Ze zagen daL slmpel, bl[na als een persoonll[ke
beledlglng.


25

Alots vlJemmeot, oo o eo lo vlslte Jes solJots cooqolols mols beoteosemeot, popo
otolt pos l. lls ooos oot meoocs Je mott, lls oot voolo ooos foslllet et pols oo o t
soovs qtce llotetveotloo Je volslos belqes, pol soot veoos ovec Jes foslls, et pols
les solJots Je lONu pol soot veoos.

o o t oo peo lo cocopboole peoJoot poelpoes mlootes ossez Jtomotlpoes.


2
23

Ln naLuurll[k kregen wl[ Lhuls Loen bezoek van Congolese soldaLen maar gelukklg was
papa er nleL. Ze bedrelgden ons meL de dood, ze wllden ons neerschleLen maar we
werden gered door LussenkomsL van 8elglsche buren dle meL geweren kwamen, en
een beeL[e laLer kwamen de vn-soldaLen.

PeL was een enorme drukLe dle enkele dramaLlsche mlnuLen aanhleld.


26

Oo o cbopp lo mott. t oo J folt.

Oo o templl lo voltote Je blJoos Jesseoce et oo sest Jltlq toot Jtolt vets lo
kpobllpoe ceottoftlcoloe. Oo sest tettoov Jmools, Jo joot oo leoJemolo.


26

We zl[n aan de dood onLsnapL en Loen zl[n we moeLen vluchLen.

We vulden de auLo meL benzlnebldons en verLrokken rlchLlng CenLraal-Afrlkaanse
8epubllek. van de ene dag op de andere hadden we nleLs meer.


27

Oo o ptls oo ovloo 8ooqol, et 8toxelles vlJemmeot, oo sest tettoovs oox molos
Je lo ctolx-kooqe, Jooc ovec les coovettotes, les polls eo loloe, les pootoloos oo peo
plos cbooJs. Jes cboses comme o, pooo Jevolt tecevolt comme ooe oomoe. Mes
ptemlets momeots eo 8elqlpoe !


27

We namen heL vllegLulg ln 8angul, en ln 8russel kwamen we ln handen van heL 8ode
kruls LerechL, we kregen dekenL[es, wollen Lrulen, warmere broeken. dlngen dle we
als aalmoes moesLen onLvangen. Ml[n eersLe momenLen ln 8elgle!



28

Ieoo 8ofooe posse olots Jeox oos eo 8elqlpoe, ll pootsolt so scolotlt lcl pols lo fomllle
tetootoe oo cooqo eo 196J. ll vleot Jovolt bolt oos.

2
28

!ean 8ofane verbll[fL dan Lwee [aar ln 8elgle, hl[ gaaL hler naar school en keerL Lerug
naar Congo ln 1963. Pl[ was neL achL [aar.


29
Oo tetootoe toojoots Joos le ootJ-est Jo cooqo et pols eo 64, ll y o lo tbellloo
molllste pol clote. ctolt lpoovoote , ll oy ovolt poe Jes tclts poovootobles, Jes
cboses looommobles, Jes omls Jes poteots pol ovoleot t tos, pol ovoleot t
tottots, etc.
Ieo qotJe oo tts tts moovols sooveolt. ctolt poovootoble.

29

We gaan alLl[d Lerug naar heL noordoosLen van Congo en ln '64 breekL de opsLand van
Mulele ulL. PeL was verschrlkkell[k, er gebeurden schokkende dlngen, onbeschrl[fell[k,
vrlenden van ouders dle vermoord werden, dle gemarLeld werden, enz.

lk heb er heel slechLe herlnnerlngen aan overgehouden. Cruwell[k.


J0

l, jol t eocote ooe fols, eo toot poeofoot, lmmetq Joos lo vloleoce.

Iovols Jj vo Jes otmes eo 60, ctolt Jot, meoocs, etc. t l eocote ooe fols, je me
tettoovols eo pleloe vloleoce, c'est--Jlte ovec Jes c1J0 pol Jbotpooleot Jes otmes
et Jes mooltloos toos les joots, les metceooltes pol Jbotpooleot Cemeoo, Jes 5oJ-
Aftlcolos, Jes ltoools, Jes 8elqes.


30

1oen werd lk, als klnd, weeral ondergedompeld ln heL geweld.

lk had al wapens gezlen ln 1960, daL was zwaar, de bedrelglngen en zo voorL. Ln nu
sLond lk weer mldden ln heL geweld, meL C130's dle alle dagen landden meL wapens
en munlLle, huursoldaLen dle aankwamen ln Cemena, Zuld-Afrlkanen, lransen,
8elgen.

J
J1

uooc je possols moo temps ovec Jes bommes eo otmes, eo ttelllls, pol potloleot Je
qoette et Je combots. 1ts tt lmmetq Joos lo vloleoce exttme, lo vloleoce Je lo
qoette.

t pols eo 65, mes poteots oot ttoov poe lo sltootloo tolt oo peo Jlfflclle poot qotJet
Jes eofoots et oo est teveoos eo 8elqlpoe.

3
31

lk brachL dus ml[n dagen door meL gewapende mannen ln gevechLspak, dle over de
oorlog en de gevechLen praaLLen. lk werd heel vroeg ondergedompeld ln exLreem
geweld, ln oorlogsgeweld.

Ln ln '63 vonden ml[n ouders daL de slLuaLle leLs Le moelll[k werd om meL de klnderen
Le bll[ven en zl[n we Leruggekeerd naar 8elgle.


J2

uooc poooJ oo est teveoo lcl, jovols ooe Jlzoloe Joooes. Iol poss moo eofooce
comme olmpotte poel petlt 8elqe. Iospooo momeot o jol tetmlo mes toJes et je
sols tetooto Joos moo poys Joos les oooes 80.

3
32

1oen we hler Lerug aankwamen, was lk een [aar of Llen. lk heb ml[n klnderLl[d als
eender welke klelne 8elg doorgebrachL. 1oLdaL lk ml[n sLudles heb afgemaakL en ln de
[aren '80 naar ml[n land ben Leruggekeerd.


JJ

Oo o coooo Jeox pllloqes klosboso . eo septembte 91 et eo joovlet 9J. o folt, les
pllloqes, Jopts ce pooo eo solt eo otope, Joos lo ptesse, ctolt cbopoe fols,
lotme cooqololse sest motloe.
Mols ooo, ce otolt pos Jes motloetles. ctolt cbopoe fols poe lo popolotloo ctlolt
oo peo ttop Jmoctotle, Jmoctotle, Jmoctotle !!! , oo momeot Jooo, Moboto
poot oo peo colmet toot le mooJe, ll voos folsolt seotlt loJeot Je lo pooJte, eo 91 o
o Jot J joots, ll ooos o tlt Jessos peoJoot J joots.
3
33

We hebben Lwee plunderlngen meegemaakL ln klnshasa: ln sepLember '91 en [anuarl
'93. ueze plunderlngen waren volgens de Luropese pers mulLerl[en van heL Congolese
leger.

Maar heL waren helemaal geen mulLerl[en. PeL was opsLand van heL volk daL heL
ulLschreeuwde: democraLle, democraLle, democraLle! , en op een gegeven
momenL wou MobuLu heL proLesL de kop lndrukken. Cm Le laLen voelen wle de
machL had, schooL hl[ gedurende 3 dagen op heL volk, 3 dagen lang. uaL was ln '91.


J4

Alots, eo qotol boo loJeot Je lo pooJte o colme oo peo toot le mooJe !


34

Cver heL algemeen kalmeren de mensen wel van de geur van munlLle!


J5

o 9J, ll o tclJlv, solte oo boycott Joo blllet Je boopoe. ll o sottl oo blllet Je boopoe
Je clop mlllloos Je zottes et lpopoe, les qeos ooot pos toocb ce blllet... lo seole
fooo Je oe pos lotqtet ce blllet Joos le cltcolt mootolte tolt Je le boycottet.

ll oy ovolt poe o folte. uooc oo lo boycott . poelpooo voos ptseote oo blllet Je 5
mlllloos, voos tefosez. Iospooo momeot o Moboto sest Jlt boo, toot ce poll me
teste folte, cest Je poyet mes solJots ovec o .

comme les solJots oovoleot plos t poys peoJoot 2, J, 4 mols poot cettolos, ll les o
poys ovec Jes blllets Je 5 mlllloos Jooc moloteooot, le solJot se ptseotolt ovec le
blllet Je 5 mlllloos et soo fosll ootomotlpoe et Jooc oo ovolt le cbolx. Oo pos Je cbolx
Jo toot mols oo o tefos poooJ mme, les qeos oot commeoc se folte toet. OoooJ
ll sest teoJo compte poe mme ovec lo kolocbolkov, ll oy ovolt pos moyeo Jlmposet
ce blllet, ll o eovoy ses mllltoltes sot lo vllle et voll, ll y o eo les secooJs pllloqes.

33

ln '93 heefL hl[ nog eens ulLgehaald, als reacLle op de boycoL van een bankbll[eL. Pl[
had bankbll[eLLen van vl[f mll[oen zaires ulLgebrachL, maar nlemand nam dle aan. ue
enlge manler om dlL bll[eL nleL ln omloop Le krl[gen was een boycoL.

Meer moesL er nleL gedaan worden. uus werd er een boycoL georganlseerd: als
lemand [e een bankbll[eL van vl[f mll[oen gaf, nam [e heL nleL aan. 1oL daL MobuLu
dachL goed, dan zal lk er ml[n soldaLen mee beLalen .

Aangezlen heL leger al Lwee, drle, vler maanden nleL meer beLaald was, beLaalde
MobuLu de soldaLen nu meL bll[eLLen van 3 mll[oen. uan verscheen dle soldaaL meL
zl[n bll[eL van 3 mll[oen en zl[n auLomaLlsch geweer, en had men de keuze. Cf
helemaal geen keuze. Welgerden mensen Loch, werden ze neergeschoLen . 1oen
MobuLu begon ln Le zlen daL hl[ dlL bll[eL zelfs nleL meL kalashnlkovs kon opdrlngen,
sLuurde hl[ zl[n soldaLen naar klnshasa, en Loen vond de Lweede plunderlng plaaLs.


J6

cest--Jlte oo teotte Joos to molsoo, oo te pteoJ toot ce pol o te pteoJte, oo te
vlole to femme, oo te vlole tes eofoots et voll.


36

'L ls Le zeggen: ze drongen [e huls blnnen, ze namen alles mee waL ze maar konden, ze
verkrachLLen [e vrouw, ze verkrachLLen [e klnderen.


J7

le ptemlet joot vlJemmeot oo tolt ttoolss Je peot. le leoJemolo, pot bosotJ, oo
o ttoov oo fosll, eo foce Je cbez mol, Joos les betbes, pol ovolt t jet pot oo
mllltolte poelcoopoe. Oo sest empot Jo fosll, oo volslo mo Jooo oo ootte fosll, et
oo sest tettoov ovec 2 foslls.

Mo toe tolt lo llqoe Je ftoot sl oo peot Jlte, potce poll y ovolt oo comp mllltolte
500 mttes. uooc, ll se folt poovec moo volslo et oos Jeox foslls, oo sest mls eo tte
Je JfeoJte lo clt. Alots ce pooo o folt, cest pooo o mobllls toote ootte clt.

3
37

ue eersLe dag waren we ulLeraard verlamd van angsL. ue volgende dag vonden we
Loevalllg een geweer, rechL Legenover ons, ln heL gras, daL daar door een of andere
soldaaL was neergegoold. We namen heL geweer mee, en een buur gaf me een ander
geweer en Loen hadden we ploLs 2 geweren.

Cnze sLraaL konden we de fronLll[n noemen, wanL er was een legerkamp op 300
meLer afsLand. uus ml[n buur en lk besllsLen daL we meL dle Lwee geweren de wl[k
glngen beschermen. We hebben heel onze wl[k gemoblllseerd.


J8

t oo o mls eo ploce ooe tecbolpoe pooo oppelolt lo tecbolpoe Je lo cossetole ,
c'est--Jlte poe Js poe les mllltoltes ftoppeot votte potte, voos topez sot les
cossetoles , le volslo tope sot les cossetoles et toot le mooJe tope sot les cossetoles,
toos les volslos topeot sot les cossetoles et ooos pol ovloos Jes otmes, oo ottlve et oo
commeoce tltet eo lolt.

38

We hebben een Lechnlek op poLen gezeL dle we de Lechnlek van de kookpoL
noemden, dus als soldaLen aan [e deur kwamen kloppen, sloeg [e op [e kookpoL, de
buur sloeg op zl[n kookpoL en alle buren sloegen op hun kookpoLLen en wl[ kwamen
aangelopen meL onze wapens en begonnen ln de luchL Le schleLen .



J9

o qotol, o folsolt folt les mllltoltes eo poestloo potce pooo ottlvolt oombteox,
potce poeotte-temps, oo ovolt mobllls sottoot les jeooes, 200 petsoooes pol ovoleot
Jes btoos et Jes looces et Jes flcbes et Jes otcs et oo o folt lo Jfeose comme o,
peoJoot ooe Jlzoloe Je joots.
t oo o t oo Jes poottlets pol o t le molos plll Je klosboso.
3
39

MeesLal glngen de soldaLen dan lopen, wanL we kwamen meL velen. CnderLussen
hadden we de [ongeren gemoblllseerd en waren er 200 mensen dle meL sLokken en
speren en pl[l en boog ln de verdedlglng glngen, en daL gedurende een LlenLal dagen.

Wl[ waren een van de mlnsL geplunderde buurLen van klnshasa.


40

AojootJbol poooJ jy peose, cest oo peo lttel. co oo pos lolt polpoble comme o.
OoooJ jy peose, cest oo peo ce seotlmeot pol mo folt polttet le poys.


40

Als lk er nu aan Lerugdenk, ll[kL heL een beeL[e lrreeel. PeL ll[kL zo onwaarschl[nll[k. lk
denk daL daL gevoel gemaakL heefL daL lk heL land heb verlaLen.


41

Mol je voolols testet. Ie mtols Jlt, moJome vo ollet eo 8elqlpoe, elle vo soccopet Jes
eofoots l-bos, mol je teste lcl. Mols fotce Je vlvte Joos cette vloleoce, oo sy
bobltoe.
Oo sy bobltoe eo se Jlsoot poe cest le cootexte. Mols oo momeot Jooo je me sols
pos lo poestloo sll tolt ootmol poot oo tte bomolo Je vlvte Joos oo cootexte potell
et jospooojootJbol, je petols toojoots o oo peo comme ooe espce Je coocbemot
poe jootols vco.
t jol voolo folt o. 5looo, oo sy bobltoe. ltte bomolo soJopte toot et beoocoop
plos lolo pooo peot le ctolte. Oo slmoqloe pos jospo poel polot oo tte bomolo peot
soJoptet Jes sltootloos comme o. t l je oe voolols pos, et jol poltt le poys.

41

lk wllde wel bll[ven. lk dachL, ml[n vrouw gaaL naar 8elgle, zl[ gaaL daar voor de
klnderen zorgen en lk bll[f hler. Maar hoe langer men mldden ln geweld leefL, hoe
meer men eraan wenL.

Men wenL eraan en denkL, heL zl[n de omsLandlgheden. Maar op een gegeven
momenL ben lk me beglnnen afvragen of heL wel normaal was voor een mens om ln
zo'n omsLandlgheden Le leven en nu nog ervaar lk heL als een soorL nachLmerrle.

lk wllde daL verml[den. Anders wen [e er aan. ue mens pasL zlch aan alles aan en zelfs
meer dan [e denkL. !e kunL [e nleL voorsLellen hoever een mens zlch kan aanpassen
aan zo'n slLuaLles. lk wllde daL nleL langer en lk heb heL land verlaLen.


42

lootpool voos Jltes pooo olmoqloe pos poel polot les ttes bomolos peoveot
soJoptet o ?


42

wootom zeq je Jot meo zlcb olet koo vootstelleo lo boevette eeo meos zlcb Jootooo
koo oooposseo?


4J

lotce pooo sbobltoe Jes sltootloos pol soot exttmes. lbyslpoemeot, oo vlt lo peot,
cest ooe peot looommoble .

loot potlet volqoltemeot, oo o eovle Je plsset Joos soo ftoc Joos Jes sltootloos
potellles et o oe vo pos. Oo se Jlt cest ootmol, cest le poys, cest le 2otte, cest le
cooqo et ooo, ooo, ooo. Iovols Jj lo vlsloo Jooe sltootloo pol ollolt Jqotet, pol
ollolt Jeveolt plte poe ce poelle tolt, potce poelle Jeveoolt plte Je joot eo joot.


43

CmdaL exLreme slLuaLles wennen. lyslek gesproken voel [e angsL, heL ls een
onbeschrl[fell[ke angsL.

Cm heL vulgalr ulL Le drukken: [e zou ln [e broek kunnen plssen ln zo een slLuaLle en
daL gaaL nleL. !e denkL heL ls normaal, heL hoorL bl[ heL land, heL hoorL bl[ Zaire, bl[
Congo en nee, nee, nee. lk voorspelde al daL de slLuaLle glng onLsporen, daL ze zou
verergeren, omdaL ze gewoon erger werd meL de dag.


!!

"# $%&'%()*+%,- .%$/) 0'%1 0'234 %/ 53% 63##3 +,1#',(3 )% 7'/8'- 9$ :$/,;(3 )'/#
0'%1 9*$034 0<6%3 )3 9*,/#<(,3%(- 631 $993(1=(3#'%(1 3/#(3 9$ >398,.%3 3# 93 7'/8'-
.%3993 ,:$83 0'%1 $034 3/ #?#3 .%$/) 0'%1 53/134 @ 63 6'/#3A#3 $% /,03$% )3
9*+,1#',(3 B

!!

"/ $91 &3 0$/)$$8 )$# 1#%C&3 8316+,3)3/,1 0$/ 7'/8' D3C,&C#- )3 :$/,3( E$$('5 &3
),# 0$/ D,//3/ %,# +3D# D3933F)- +3# +33/= 3/ E33( (3,43/ #%113/ >398,G 3/ 7'/8'-
E39C D339) +3D &3 )$/ 0''( '83/B


45

Oo est oo peo le jooet Jo Jestlo. Mol poooJ jtols pottl oo cooqo Joos les oooes 80,
ctolt Joos lespolt poe plos jomols je oe vlvtol les sltootloos poe jovols vcoes Joos
les oooes 60.

t mes eofoots oot vco exoctemeot ce poe jovols vco oox mmes qes . jol J
eofoots, oo tolt J eofoots et mo fllle oloe ovolt le mme qe poe mol poooJ elle o
poltt le cooqo.

4
43

We zl[n ergens heL speelL[e van heL loL. 1oen lk naar Congo Lerugkeerde ln de [aren
'80 hoopLe lk daL lk noolL meer dezelfde slLuaLle zou meemaken als dle lk ln de [aren
60 had meegemaakL.

Maar ml[n klnderen hebben exacL heLzelfde meegemaakL als lk op dezelfde leefLl[d: lk
heb 3 klnderen, wl[ waren desLl[ds ook meL 3 en ml[n oudsLe dochLer was even oud
als lk Loen ze Congo verlleL.


46

t elle sest tettoove lcl lotopott mllltolte Je Melsbtoek Joos les molos Je lo
ctolx-kooqe, comme mol je mtols tettoov Joos les molos Je lo ctolx tooqe poooJ je
sols ottlv eo 8elqlpoe.


46

Ln zl[ ls hler ln de mlllLalre luchLhaven van Melsbroek aangekomen, ln handen van heL
8ode kruls, neL zoals lk ln de handen van heL 8ode kruls beland was bl[ ml[n aankomsL
ln 8elgle.


47

Oo o poy oo ptlx pottlcolltemeot lev, ooos oottes, les cooqolols, ovec pootte
mlllloos Je motts. t jespte poe le cooqolols commeoce compteoJte poll foot poe
o sottte. Oo o vo cette qoette, beoocoop Je qeos soot lmpllpos Joos cette qoette.
ce soot Jes fotces pol soot l et ce oest pos olmpotte pol, ce oest pos olmpotte
pool, lls soot Jtetmlos poot obteolt leot colombo tootollte, leot ot, leots Jlomoots,
leot pttole. t lls oe voot pos lcbet le qteoo comme o, potce poe cest oo qteoo
soccoleot.
ce soot Jes fotces pol soot eo ptseoce pol soot toojoots l, jospo oojootJbol.
1oojoots les mmes, toojoots les mmes eojeox, cooomlpoes, floooclets. t lls oot les
moyeos Je folte Jes qoettes.
4
47

We hebben een bl[zonder dure prl[s beLaald, wl[ Congolezen, meL vler mll[oen doden
. lk hoop daL de Congolezen beglnnen Le begrl[pen daL er een elnd aan moeL komen.
We hebben de oorlog gezlen, en veel mensen zl[n er ln beLrokken geweesL.

Lr zl[n alLl[d machLen acLlef en nleL de eersLe de besLe, ze wlllen absoluuL hun colLan,
hun goud, hun dlamanLen, hun peLroleum vlnden. Ln ze gaan daL nleL zomaar
opgeven wanL heL ls veel Le aanLrekkell[k.

ueze machLen zl[n alLl[d al aanwezlg geweesL en ook vandaag nog. AlLl[d dezelfde,
alLl[d om dezelfde economlsche en flnanclele redenen. Ln ze hebben de mlddelen om
oorlog Le voeren.


48

OoooJ jol poltt lo 8elqlpoe jovols 28/29 oos.


48

lk ben ulL 8elgle weg gegaan Loen lk zo'n 28/29 [aar was.


!#

H'/6 0'%1 $0,34 #($0$,99< %/ 53#,# 53% 3/ >398,.%3 3# 0'%1 )<6,)34 )3 (35$(#,( $%
7'/8'- 5'%(.%', B


!#

I3 +$) )%1 33/ #,&)&3 ,/ >398,G 83E3(C# 3/ +3D# )$/ D319,1# ': #3(%8 #3 C3(3/ /$$(
7'/8'J K$$(':B


50

ctolt ossez Jlfflclle. uooc je oe poovols pos me tollset, je oe poovols pos ttovolllet...
et je sols pottl poot poovolt folte moo mtlet Je pobllclt, Je commoolcotloo. uooc je
sols tepottl Joos moo poys.


30

uaL was nogal lngewlkkeld. lk kon me nleL waarmaken, lk kon hler nleL werken. lk
ben verLrokken om ml[n beroep Le kunnen waarmaken ln de wereld van de reclame
en de communlcaLle. uaarom ben lk Leruggekeerd naar ml[n land.


51

uooc, eo 90 poooJ Moboto met eo ploce soo ptocessos sol-Jlsoot Jmoctotlpoe, l,
joovte ooe molsoo JJltloo.


31

Ln dan, ln 1990, wanneer MobuLu zl[n zogenaamd democraLlserlngsproces sLarLLe,
ben lk een ulLgeverl[ gesLarL.

52

Iospooo momeot o jol poltt le poys potce poe molsoo JJltloo et Jlctotote, o vo
pos vtolmeot eosemble. uooc eo 9J, opts les secooJs pllloqes Je klosboso, je me
tettoove Je oooveoo eo 8elqlpoe.


32

1oL lk op een bepaald momenL heL land heb verlaLen omdaL een ulLgeverl[ en een
dlcLaLuur nleL echL bl[ elkaar passen. uus ln '93, na de Lweede golf van plunderlngen
ln klnshasa, ben lk opnleuw ln 8elgle aanbeland.


$%

L9'(1- '/ 0$ (303/,( %/ 53% 1%( 9*'%03(#%(3 )3 63##3 :$,1'/ )*<),#,'/- 5'%(.%', 0'%1
)<6,)34 )3 F$,(3 M$- .%39 83/(3 )3 6+'131 0'%1 <),#34- 6'::3/# M$ 13 5$113 B


$%

N$#3/ E3 303/ #3(%8C':3/ '5 )3 '53/,/8 0$/ ),3 %,#8303(,&- E$# +$) &3 #'# ),#
D319%,# 83D($6+#B K$# 1''(# 5%D9,6$#,31 E3() 3( %,#838303/B O'3 8,/8 )$# $993:$$9
,/ 4,&/ E3(CB


54

Ie mtols ploc Joos le ctoeoo booJe Jessloe potce poe je voolols Joooet Je
llofotmotloo mols comme ll otolt pos vtolmeot posslble Je potlet soos le tqlme Je
Moboto, Jooc ce pooo folsolt, poooJ ll y ovolt oo voemeot polltlpoe, oo le
tomooce, oo cbooqe oo peo le oom Jes ptotoqoolstes, Je telle fooo poe les qeos
polsseot les lJeotlflet poooJ mme et oo ctlvolt.



34

lk vond een gaL ln de markL meL sLrlpverhalen. lk wllde lnformeren. Maar aangezlen
spreken onder heL reglme van MobuLu bl[na onmogell[k was, sLopLen we een
pollLleke gebeurLenls ln een sLrlpverhaal, we veranderden de namen van de
personages op een manler daL de mensen ze Loch konden herkennen, en zo konden
we dus Loch schrl[ven.


55

Iovols ooe molsoo JJltloo pol soppelolt les pobllcotloos Je lxo 7 . Oo ctlvolt
Jes ottlcles, Jes tepottoqes, Jes eopotes, sot Jes sojets Je soclt, mols llofotmotloo
tolt poooJ mme ocessolte cot oo tolt eo ttolo Je coosttolte ooe Jmoctotle oo
cooqo eo 90.

uooc ll follolt seoslblllset, follolt potlet, follolt Jooocet...



33

lk had een ulLgeverl[ dle ue publlcaLles van Lxo 7 heeLLe. We schreven arLlkels,
reporLages, enquLes, we schreven over maaLschappell[ke kwesLles. ln leder geval,
lnformaLle was nodlg wanL er werd ln de [aren '90gebouwd aan democraLle ln Congo.

uus moesLen we senslblllseren, spreken, bekendmaken.


$&

'()* +,(-* ./0+-.1 2 3/+- 4(5+-/ ./ -()* 678/ )- /9:8+7: ./ *(- 67,8/; < =31
<.%,9,D(3 ,/1#$D931 > ? 76 @ A+86/ ./ 6+ 5+70; B)C76 D(0A+8/ 2 )- A@:E(- 2 .()F6/ :G:/H


$&

I/ ,8+J/- 3/+- 4(5+-/ (0 //- 58+J0/-: ,+- K7L- F(/M < O3# P/1#$D,393
"03/E,6+# > ,((8 :/ 6/K/-H N++87- *A8//M: E7L (,/8 ./ E(-J/8 .7/ E7L ,/8J/67LM: 0/:
//- :O//M(AA7J/ A@:E(-H

5
57

Mols toot celo otolt poe lltttotote. otte-temps, lo lolm, oo mllleo Je lo
popolotloo, qoqoolt Jo tettolo, folsolt Jes tovoqes cooslJtobles. lle ptoqtessolt eo
tompoot, lmpltoyoble comme oo pytboo Jeox ttes. lle se lovolt Joos les veottes,
mols comme oo teptlle pottlcolltemeot botqoeox pol fetolt le vlJe totol ootoot Je so
petsoooe.

5es vlctlmes ovoleot opptls soblt so lol. o Jbot Je jootoe, ovoot poelle oe se
moolfeste, oo oy peosolt pos ttop, obsotb pot le lobeot pol petmetttolt jostemeot Je
mooqet et olosl obteolt oo sotsls.


37

Maar daL was allemaal maar llLeraLuur. CnderLussen won de Ponger Lerreln bl[ de
bevolklng en rlchLLe aanzlenll[ke schade aan. Pl[ sloop voorL, meedogenloos als een
Lweekopplge pyLhon. Pl[ kronkelde door de bulken van de mensen, als een bl[zonder
nl[dlg repLlel daL een LoLale leegLe rond zlch laaL.

Zl[n slachLoffers hadden haar weL leren ondergaan. 8l[ heL begln van de dag, voor hl[
zlch manlfesLeerde, dachL men er nleL zo hard aan, opgeslorpL als men was door heL
werk daL ervoor zorgde daL men kon eLen en zo waL ulLsLel bekwam.

5
58

Oo folsolt sembloot Joobllet, mols looqolsse petslstolt cbopoe momeot. o Jbot
Jopts-mlJl, ovec le solell Je plomb pol occlte lo JsbyJtototloo, celo Jeveoolt plos
compllpo.
loolmol pol, Jepols looqtemps, ovolt ptls lo ploce Jes vlsctes, moolfestolt so
ptseoce eo offolbllssoot le mtobollsme, se ooottlssoot Je cbolt et Joottes
sobstooces vltoles.
3
38


ue mensen deden alsof ze hem vergaLen, maar de angsL bleef alLl[d aanwezlg. ln de
vroege namlddag, onder de loodzware zon dle de ulLdroglng versnelde, werd heL veel
moelll[ker.

PeL beesL daL zlch al lang ln de lngewanden had genesLeld, manlfesLeerde zl[n
aanwezlgheld door heL meLabollsme Le verzwakken door zlch meL heL vlees en andere
vlLale sLoffen Le voeden.


59

Oo tolt obllq Je vlvte sot ses molqtes tsetves. leffott folsolt ttemblet les membtes,
teoJolt les molos moltes et ftolJes, le coot ovolt teoJooce sembollet.


3
39


Mensen leerden op hun schrale reserves leven. ledere lnspannlng deed beven en
maakLe de handen klam en koud, heL harL nelgde door Le slaan.

6
60


loot colmet lo bte, oo lol folsolt olots ooe offtooJe Jeoo ftolJe, poot poelle se seote
qlotlfle. celo oe Jotolt pos, cot joste opts, elle jooolt sot le cetveoo et Joottes
otqooes Je lo voloot et Jo seos combotlf.

Oo ovolt teoJooce pomooJet et meoJlet. cettolos Jeveooleot mme lmplotoots,
potce poelle lomloolt, Je soo veotte tcbe, Jes cboses oossl ptcleoses poe lotqoell et
lo flett. lle tolt omolptseote et omolpoteote.


60


Cm heL beesL Le Lemmen, brachLen ze heL een offer van koud waLer, zodaL heL
zlch verheerll[kL voelde. Maar daL bleef nleL duren, wanL snel daarna speelde heL
gewllllg en sLrl[dlusLlg ln op de hersenen en op andere organen.

ue mensen glngen schoolen en bedelen. Sommlgen glngen zelfs smeken, omdaL de
pyLhon meL zl[n ruwe bulk kosLbare zaken als LroLs en hoogmoed verbrl[zelde. Pl[ was
alomLegenwoordlg en almachLlg.

6
61

Oo oe coojoqoolt plos le vetbe ovolt folm . A lo poestloo Je sovolt commeot oo
poovolt ollet, lo tpoose tolt . Nzolo !, lo lolm !. lle stolt lostltotloooollse.


61

Men vervoegde heL werkwoord honger hebben nleL meer. Cp de vraag hoe heL
glng, was heL anLwoord: nzala! , de Ponger! . ule was een felL.


62

Mols molqt ses foces peo oveoootes et lo tpolsloo poelle lospltolt, oo Jlsolt poe Jes
lmoqes Jelle se veoJoleot tts cbet lttooqet. lo lolm cbetcbolt olosl ocpotlt
Jes letttes Je ooblesse. Oo lvopoolt poot se jostlflet, poot obteolt Jes cltcoostooces
ottooootes eo cos Je foote qtove.

lo lolm pottlclpolt pleloemeot lo tJemptloo Jes loJlvlJos. ctolt Jollleots le seol
qolo pooo poovolt eo esptet. o Jebots Je celo, elle tolt comme oo polsoo pol
Jttolt les cotps, eo eo folsoot Jes ptoles lJoles poot lo molotlo et lo bllbotzlose. lle
empcbolt ses vlctlmes Je ptollftet, eo ooqmeotoot lo mottollt lofootlle.


6
62

Cndanks zl[n afsLoLell[ke gezlchLen en de walglng dle hl[ oprlep, beweerden de
mensen daL afbeeldlngen van de Ponger veel geld waard waren ln heL bulLenland. ue
Ponger probeerde zo adelsbrleven Le verwerven. Men gebrulkLe de honger om zlch Le
veranLwoorden, voor verzachLende omsLandlgheden bl[ heL maken van een zware
fouL.

ue Ponger parLlclpeerde helemaal aan de verlosslng van heL lndlvldu. uaL was
Lrouwens heL enlge voordeel daL men er van kon hopen. Afgezlen daarvan was hl[ als
een glf daL heL llchaam vernleLlgde door er een ldeale prool van Le maken voor
malarla en schlsLosomlasls. ue Ponger verhlnderde haar slachLoffers zlch Le
vermenlgvuldlgen door de klndersLerfLe Le laLen Loenemen.


6J

loot lo soblt, ll follolt tte otm psycboloqlpoemeot, potce poelle oqlssolt oossl pot
coosttlctloo Jo seos motol et Joottes voleots oossl leves. ceox pol tslstoleot se
pteooleot Jollleots focllemeot poot Jes btos oo Jes solots. les oottes, poot tte
exempts Jes tootmeots pootlJleos, teololeot leots coovlctloos et occeptoleot le pot-
Je-vlo Joos lexetclce Je leots fooctloos.


63

Cm hem Le verdragen, moesL men psychologlsch gewapend zl[n, wanL de Ponger
handelde ook door heL geweLen en belangrl[ke waarden af Le snl[den. uegenen dle
hem konden overwlnnen, beschouwden zlchzelf als helden of helllgen. Anderen zagen
af van hun overLulglngen en accepLeerden smeergeld bl[ heL ulLoefenen van hun
funcLle om vrl[gesLeld Le worden van de dagell[kse kwelllng.


64

lo jeooe fllle ptoJe ttoblssolt soo Jocotloo et Jeveoolt voole. le ptofesseot folsolt fl
Je ltblpoe eo cbooqe Je blllets Je boopoe. le solJot ctocbolt sot le coJe mllltolte,
poot Jqotet eo oo ptJoteot ossolff Je pllloqe.

6
64

PeL preuLse mels[e lleL haar sLudles ln de sLeek en verhuurde haar llchaam. ue leraar
keerde zlch Legen de morallLelL ln rull voor bankbll[eLLen. ue soldaaL spuwde op heL
mlllLalre weLboek om Le onLaarden ln een hongerlg plunderend roofdler.


65

cbopoe joot, lo lolm oJJltloooolt Jes polots. lle ptoqtessolt slooeosemeot Joos les
fomllles, loJlstloctemeot, lolssoot lo mott et lo Jsolotloo. lle Jotclssolt les coots.
lle obtosolt Je ses collles toqoeoses ce pol testolt Jespolt.

6
63


Llke dag Lelde scoorde de Ponger meer punLen. kronkelend gleed hl[, zonder
onderscheld, langs gezlnnen, en lleL dood en verdrleL achLer. Pl[ maakLe de harLen
harder. MeL zl[n ruwe schubben LasLLe hl[ aan waL er nog van hoop overbleef.


66

Aflo Je ptsetvet les comptes Jo ltslJeot Je lo kpobllpoe et polllbtet lo bolooce Je
polemeots Jo looJ Mootolte lotetootloool, les klools stoleot otqoolss poot qtet
llosotloblllt Jo moostte Jooble mcbolte. 5ottoot oe pos polset ttop vlte lo
tsetve Jes vlctlmes ptopltlotoltes.

loot ce folte, lls ovoleot tql lo jootoe eo qooqs , c'est--Jlte, eo tepos. uepols
looqtemps Jj, lls ovoleot lostlto le qooq oolpoe , oottemeot Jlt le tepos oolpoe,
ptls eo flo Je jootoe, lotspooo mltocle stolt ptoJolt et poe le pytboo lmmooJe
ovolt JclJ, eo ce joot, Jtte moqooolme. lols, soccJo lte Jo qooq olteto .
uoos les fomllles, ooe moltl Je ses membtes mooqeolt oo joot, lootte otteoJolt le
leoJemolo, et olosl Je solte.

6
66

Cm de rekenlngen van de resldenL van de 8epubllek Le beschermen en om de
afspraken meL heL lnLernaLlonaal MunLlonds ln evenwlchL Le houden, probeerde
klnshasa de onverzadlgbaarheld van heL monsLer Le sLlllen. vooral door de reserves
van de slachLoffers nleL Le snel ulL Le puLLen.

Cm daL Le doen, deelden ze de dagen ln meL gongs , maalLl[den. Slnds lang hadden
ze de unleke gong lngesLeld, meL andere woorden de enlge maalLl[d, op heL elnde
van de dag. 1oL er een wonder gebeurde en de lmmense pyLhon op een dag had
besllsL edelmoedlg Le zl[n. uaarna volgde heL Ll[dperk van de alLernerende gong .
ue ene helfL van een gezln aL op een dag, de andere wachLLe LoL de dag erna, en zo
verder.


67

cest cettolo, le combot tolt Jot, mols testolt, somme toote loyol, toot poe les coops
toleot potts oo-Jessos Je lo celotote.

67

PeL gevechL was echL hard, maar bleef alles ln beschouwlng genomen leefbaar,
zolang de slagen boven de gordel gegeven werden.


68

le looJ Mootolte lotetootloool opplooJlt Jevoot toot Je combotlvlt. ll se fllclto Je
lo cooJltloo pbyslpoe Jo klools, Je soo seos Je lespolve, mols sottoot, Je so focolt
eocolsset les ctocbets Je lo bte lestomoc.
Molqt Je volos soobtesoots, lbyJte lofme teoolt le people eo tespect, ovec vloleoce,
eo coottoctoot ses oooeoox oo fooJ Jes obJomeos, ptolooqeoot loqoole, se voottoot
cbopoe joot Joos ooe vlctolte soos flo, sembloble ltetolt, obscote, sectte .

68

PeL lnLernaLlonaal MunLlonds loofde zoveel sLrl[dlusL en fellclLeerde de mensen van
klnshasa voor hun fysleke condlLle, hun LalenL om heL beesL Le omzellen en hun
vermogen om heL beesL ln hun bulk Le hebben verdragen.

Maar de gemene slang hleld meL geweld heL volk ln bedwang, Lrok zl[n rlngen dlep ln
hun bulk samen, en verlengde zo hun doodsLrl[d, zlch elke dag ln een elndeloze
overwlnnlng wenLelend, als de eeuwlgheld, donker en gehelm.


69

Ie sols teveoo eo 8elqlpoe eo Jsespolt Je coose potce po oo momeot Jooo,
Moboto o commeoc plostlpoet tootes les mocbloes lmptlmetle Je lo vllle oo c4, le
polo plostlpoe.
Iovols lo cbooce Jovolt ooe petlte mocbloe poe je poovols Jmooqet toos les joots
et cest comme o poe jol po tcboppet. Mols fotcmeot, jtols Jeveoo clooJestlo
comme lo plopott Jes Jlteots et toos ceox pol Jooooleot llofotmotloo.
Oo oe ttoovolt plos petsoooe, oo oe voyolt plos petsoooe, les lofos sottoleot, les
jootooox sottoleot mols oo oe ttoovolt jomols les qeos pol les ctlvoleot !
1oot le mooJe tolt eott Joos lo clooJestlolt.

6
69

ulL wanhoop ben lk naar 8elgle Leruggekeerd, wanL op een gegeven momenL begon
MobuLu alle drukpersen van de sLad op Le blazen meL C-4's, kneedbare explosleven.

lk had heL geluk daL lk een klelne machlne had dle lk dagell[ks kon verplaaLsen en zo
ben lk daaraan kunnen onLsnappen. Maar hlerdoor was lk een clandesLlene ulLgever
geworden zoals de meesLe van ml[n collega's en ledereen dle lnformaLle versLrekLe.

nlemand was Le vlnden, nlemand was zlchLbaar, maar de lnformaLle werd
gepubllceerd, de kranLen werden verspreld en Loch vond men de schrl[vers ervan
noolL Lerug.

ledereen zaL ln heL clandesLlene clrculL.


70

Iovols oo boteoo offlclel mols je ttovolllols sot ooe mocbloe poe jovols ploopoe cbez
mol lo molsoo. Iovols moo systme lofotmotlpoe poe jovols mls Joos loooexe Joo
testootoot klosboso, et oo essoyolt Je ttovolllet comme o, Joos lo Jlscttloo lo plos
totole, jospooo momeot o les mllltoltes oot commeoc otttet les qeos pol
veoJoleot lo booJe Jessloe eo poestloo. lls se folsoleot tobosset et cest ce
momeot-l pooo est vtolmeot Jeveoo clooJestlos.


70

lk had een offlcleel kanLoor maar lk werkLe op een machlne dle lk Lhuls versLopL had.
lk had ml[n compuLersysLeem ln heL bl[gebouw van een resLauranL ln klnshasa
geinsLalleerd en zo probeerden we verder Le werken, ln volle dlscreLle, LoL wanneer
de soldaLen de mensen aanhlelden dle heL sLrlpverhaal ln kwesLle verkochLen. Ze
werden afgeranseld en op daL momenL zl[n we helemaal ln de clandesLlnlLelL gegaan.


71

Iottlve lcl compltemeot Jmool, je me Jls, poest-ce poe je fols ? Mo ptemlte
polsloo o t Je voololt tmolqoet oo peo Je ce poe jovols vco l-bos.
t l je me Jls, je vols tmolqoet. t je vols tmolqoet commeot ? lot moo ctltote.
7
71

lk ben ln 8elgle helemaal bluL aangekomen en lk vroeg me af waL lk hler kon gaan
doen. Ml[n eersLe gevoel zel daL lk moesL geLulgen over waL lk daar had meegemaakL.

Ln Loen dachL lk lnderdaad: lk ga geLulgen. Ln hoe kon lk daL doen? uoor Le schrl[ven.


72

Alots, jol ctlt oo ptlt llvte. IeoteoJols le Jlscoots oo peo Jsobos Jes oJoltes olots
jol JclJ Jctlte oox eofoots, lo jeooesse. t jol otllls le coote. Iol commeoc pot
l. Iol voolo moJtesset oox jeooes potce poll foot leot Joooet cette fotce-l, potce
poe cest ooe fotce.
cest toojoots cette teototlve Jessoyet Je folte Je telle sotte poe les cboses oe se
teposseot plos comme elles se soot posses. Alots polspoe mol je Jteools cettoloes
cboses, ootoot le mettte Jevoot lo ploce pobllpoe et poe cbocoo polsse y polset oo peo
ce poll peot.
7
72

Ln, dan heb lk een boek[e geschreven. lk hoorde onLgoochellng ln heL dlscours van
vele volwassenen, dus beslooL lk om voor klnderen Le gaan schrl[ven, voor de [eugd.
verhaalL[es. lk ben meL verhaalL[es begonnen. lk wllde me LoL [ongeren rlchLen om
hen dle krachL Le geven, wanL heL ls een krachL.

lk wll bll[ven doen waL lk kan om Le verml[den daL de geschledenls zlch herhaalL. lk
had dlngen gezlen en meegemaakL dle lk beLer publlekell[k kon delen, zodaL ledereen
er kon ulLhalen waL zlnvol leek.

P% N/ 8/:()8 /- 4/6J7B)/; 3/+- 4(5+-/ */ 6+-D/ .(-D .+-* 6C1D87:)8/H Q6 A)F67/ .C+F(8.
D/ A/:7: D(-:/ A()8 /-5+-: *)8 6+ .7D:+:)8/ 7-:7:)61 < Q'%(.%', 93 9,'/ /*31# 59%1 93 (',
)31 $/,:$%A >H

R+8+66S6/0/-:; 76 D(00/-D/ )- :8+,+76 ./ */-*7F767*+:7(- 2 6+ D7:(@/--/:1 .+-* 6/*
1D(6/*H

N15/-*/)8 ./ 6+ A+8(6/ D(00/ 0(@/- ./ 81*(6):7(- ./* D(-567:*; 76 ,7/-: ./ *(8:78 )-
8(0+- B)C76 + +AA/61 < N31 ".%,9,D(31 R/1#$D931>H


P%

T/8)J 7- 4/6J7U *:(8: 3/+- 4(5+-/ K7DE (A E/: *DE87L,/-H V7L A)F67D//8: //8*: //-
,/8E++6:L/ ,((8 M7-./8/- (,/8 ./ .7D:+:))8; J/:7:/6. < I++8(0 ./ 6//)O ./ M(-7-J
,+- ./ .7/8/- -7/: 0//8 7* >H

T/J/67LM *:+8: E7L 0/: //- (A,(/.7-J*A8(L/D: :(: F)8J/8K7- 7- *DE(6/-H

V7L (-./8*:8//A: E/: F/6+-J ,+- J/*A8/M 7- D(-567D:(A6(**7-J /- E//5: 8/D/-: //-
8(0+- )7:J/F8+DE:W < V/: (-*:+F7/6/ /,/-O7DE: >H


74

t l boo, je oe sols toojoots pos sottl Je mo ptoblmotlpoe potce poe le tomoo potle
Je moolpolotloos polltlpoes.

7
74

8on, lk kan dle problemaLlek bll[kbaar nleL loslaLen wanL dle roman gaaL over
pollLleke manlpulaLle.


P$

"1#=63 .%3 0'%1 5'%034 /'%1 3A59,.%3( 5'%(.%', M$ 1*$553993 931 <.%,9,D(31
,/1#$D931 B

P
P$

S$/ &3 '/1 %,#93883/ E$$(': +3# D'3C TO3# '/1#$D,393 303/E,6+#U +33#B


76

ce tltte mest veoo polllbtes lostobles potce pooo potle Jpolllbtes polltlpoes,
toos ces qeotes Jpolllbtes, pol potfols Jspolllbteot les peoples jostemeot.


76

ule LlLel ls ln ml[ opgekomen omdaL heL boek gaaL over pollLlek evenwlchL, al dle
soorLen evenwlchL dle mensen soms neL ulL hun evenwlchL halen.


77 uoo polot Je voe tomooespoe, jol compot o ooe Joose pol tqoolt lpopoe flo
Jo mobotlsme Jbot Jo koblllsme, et pooo oppelolt oJombolo. oo Joosolt Joo pleJ
sot lootte, et o Jctlvolt oo peo lo cooJltloo soclole, polltlpoe, cooomlpoe Jo
cooqolols.

lootpool posset Joo pleJ sot lootte ?


77

vanulL schrl[versoogpunL heb lk heL vergeleken meL een dans dle op heL elnde van
heL mobuLu-Ll[dperk en ln heL begln van heL kablla-Ll[dperk ln" was, de oJombolo.
we dansLen van de ene voeL op de andere om de soclale, pollLleke en economlsche
LoesLand van de Congolezen ulL Le beelden.

Waarom van de ene voeL op de andere?


78

Oo lmoqloe oo qotllle pol se ttoove Jeboot sot le fleove, lmoqloez, ll y o Jes ploocbes
sot le fleove, le qotllle pose oo pleJ sot ooe ploocbe, lo ploocbe vlJemmeot vo
seofoocet Joos le fleove olots poot se soovet, ll vo mettte le pleJ sot ooe ootte
ploocbe. uooc poot poovolt testet sot le fleove, ll seto obllq Je posset Joo pleJ sot
lootte, comme o, poot essoyet Je qotJet cet polllbte pol est Je toote fooo lostoble.

lotce poe cest ce poe le cooqolols essole Je folte Jepols Jes Jceooles, Je oe pos
sombtet, et ll est Jeveoo tts fott Joos lo qestloo Je lpolllbte lostoble.


78

8eeld [e een gorllla ln dle op een rlvler sLaaL, en beeld [e daarbl[ ook planken ln op dle
rlvler, en dle gorllla zeL een voeL op een plank, ulLeraard gaaL dle plank ln de rlvler
zlnken, dus moeL hl[, om zlchzelf Le redden, zl[n andere voeL op een andere plank
zeLLen. Cm op de rlvler Le kunnen bll[ven, zal hl[ dus van de ene voeL op de andere
moeLen balanceren, om heL evenwlchL Le behouden daL sowleso onsLablel ls.

WanL heL ls daL waL de Congolezen al LlenLallen [aren proberen Le doen: nleL Le
zlnken. Ln ze zl[n heel sLerk geworden ln heL beheersen van heL onsLablele
evenwlchL.


79

cest peot-tte lo fotce Jo cooqolols Je poovolt tcoptet les cboses Jtomotlpoes et
Jeo folte poelpoe cbose Je loJlpoe potce poooe sltootloo bypet Jtomotlpoe est
Jeveoo ooe Joose Jooc ce soot Jes moyeos pol petmetteot Je ttoosceoJet les cboses,
et je ctols poe cest o pol ooos tleot Jeboot.

co o toojoots t comme o Joos ootte coltote.

79 ue krachL van de Congolezen llgL 'm mlsschlen ln heL felL daL ze dramaLlsche
gebeurLenlssen consLrucLlef gebrulken door er leLs ludleks van Le maken, zo wordL
een heel dramaLlsche slLuaLle omgezeL ln dans. Wl[ vlnden manleren dle ons LoelaLen
om problemen Le oversLl[gen, en lk denk daL heL daL ls waL ons rechL houdL .

uaL ls ln onze culLuur alLl[d zo geweesL.


80



80



81

Oo oe peot pos vopoet cette tqloo Jes CtooJs locs soos lmpllpoet les ttols peoples .
kwooJo, cooqo, 8otooJl. oo est lls, poolpooo Jlse, poolpooo fosse, oo est lls.
t voll, jol voolo coocbet sot le poplet et poe cbocoo polsse volt le Jestlo Je cbocoo
soos teolt compte Je lo polltlpoe. cest le Jestlo Jttes bomolos, Je 1otsls, Je
cooqolols, Je 8otooJols, Je noto.
lotce poe cbocoo o sooffett Joos cette qoette. 1oos. A Jlffteots Jeqts, mols oo o
toos sooffett et ll tolt temps Je tecoellllt oo peo leots lotmes Joos cet oovtoqe, cest
ce poe jol voolo folte.

8
81

We kunnen heL CroLe Merengebled nleL vernoemen zonder haar drle landen Le
vernoemen: 8wanda, Congo, 8urundl. We zl[n verwanL, waL men ook zegL of doeL.

Ln dus wllde lk alles op papler zeLLen zodaL ledereen heL loL van ledereen kon zlen,
zonder er pollLlek ln Le zlen. PeL loL van mensen, 1uLsl, Congolezen, 8urundezen,
PuLu.

WanL ledereen heefL geleden ln deze oorlog. ledereen. nleL ln dezelfde maLe, maar
Loch, en lk vond daL heL Ll[d was om alle verdrleL bl[een Le rapen en daarom heb lk dlL
boek geschreven.


82

lotlet Je lo Jooleot Jo noto, Jo 1otsl, Jo 8otooJols, Jo cooqolols , poe le cooqolols
polsse volt ce poe le 1otsl o po eoJotet, poe le 1otsl polsse volt ce poe le noto o
eoJotet. Iol voolo mettte lo Jooleot Je toot le mooJe plot et poe cbocoo polsse
exomloet lo Jooleot Jo volslo et oe pos tltet Jes cooclosloos ttop btlves.
5ottlt Je ces omolqomes. lteoJte lo potole et ttoosmettte cette potole poot
compteoJte cette qoette potce po ptemlte voe elle est locomptbeoslble et peot-
tte poopts ovolt Jooo lo potole ces qeos, peot-tte pooo compteoJto oo peo
mleox Jooc o, o o t moo soocl. potce poe cest tts obscot.


82 raLen over de pl[n van de PuLu, de 1uLsl, de 8urundees en de Congolees, zodaL de
Congolees kon zlen waL de 1uLsl had moeLen doorsLaan, zodaL de 1uLsl kon zlen waL
de PuLu had meegemaakL. lk wllde leders pl[n zlchLbaar maken zodaL ledereen de pl[n
van zl[n buurman kon begrl[pen zonder overhaasLe conclusles Le Lrekken.

ulL deze mengelmoes komen. PeL woord nemen en daL woord doorgeven om deze
oorlog Le begrl[pen, wanL op heL eersLe zlchL ls oorlog onbegrl[pell[k en mlsschlen zou
men alles een beeL[e beLer versLaan door mensen aan heL woord Le laLen. uaL was
ml[n grooLsLe zorg. wanL heL bll[fL allemaal heel vaag.



8J

Iol commeoc oo peo tootoet Joos les coles. t pols vlvte lcl vlJemmeot, o mo
folt volt les ptoblmes poe cbocoo lcl poovolt ovolt.

Iessole Je potlet, jessole Je seoslblllset, jessole poe lespolt tevleooe poooJ ll oy o
plos Jespolt.

lotce poll y o oo Jlscoots ossez sombte poooJ mme, poooJ je sols ottlv eo
8elqlpoe, poooJ oo potle Joo ptoblme, cest toojoots bo, mols to sols Ieoo, ll oy o
tleo folte. tel ptoblme, ll oy o tleo folte, ll oy o tleo folte, ll oy o tleo folte,
o mo tts fott lotetpell.


83

lk ben beglnnen werken ln scholen. Ln heL leven hler heefL me ulLeraard ook laLen
zlen meL welke problemen mensen hler geconfronLeerd worden.

lk praaL. lk probeer Le senslblllseren, de hoop Lerug Le halen daar waar ze verdwenen
ls.

WanL heL dlscours hler ls Loch wel somber. 1oen lk ln 8elgle aankwam en er hler over
een probleem gesproken werd, was heL alLl[d van: Ah, maar weeL [e !ean, daar ls
nleLs aan Le doen. daL probleem, daar ls nleLs aan Le doen, daar ls echL nleLs aan Le
doen . lk sLelde ml[ daar vragen bl[.


84

commeot est-ce poe ooos, sl oo peot tleo folte, poest-ce pooo peot folte l-bos Joos
oo poys l-bos comme le cooqo ? lcl, toot o lolt oo peo vlJeot, toot est l, toot o lolt
bleo ooct, etc.

Mols je ctols poll y o folte, ll y o moyeo Je folte. Mme sl cest Jes mlctos
moovemeots, cest Jes petltes cboses, mols o motcbe.



84

Als we hler nleLs kunnen doen, hoe kunnen we dan leLs doen ln een land als Congo?
Pler ll[kL alles nogal vanzelfsprekend, alles ls aanwezlg, alles ll[kL goed verankerd.

Maar lk denk daL er wel leLs gedaan kan worden, daL er manleren kunnen gevonden
worden. Cok al zl[n heL klelnschallge beweglngen, klelne dlngen, wanL [a, daL werkL.


85

Ie ttovollle sot pos mol Je sojets mols o tootoe toojoots ootoot Je lo cltoyeooet,
potce poe cest pottlt Je l pooo pootto folte le teste et pooo pootto veolt boot
Je toos les ptoblmes pol ooos eovoblsseot, poe ce solt lcl eo otope oo poe ce solt oo
cooqo.


83

lk werk rond verschlllende onderwerpen maar meesLal draalen ze rond burgerschap,
wanL voor een grooL deel ls heL van daarulL daL we de resL kunnen doen en alle
problemen dle ons overkomen kunnen overwlnnen, zowel ln Luropa als ln Congo.


86

Iessole Je seoslblllset les qeos pteoJte lo potole.

voll, tte octeot, tte octlf.

ll foot commeocet pot pteoJte lo potole, Je poelpoes fooos poe ce solt.


86

lk moedlg mensen aan om heL woord Le nemen.

uus om acLeur Le zl[n, acLle Le ondernemen.

Ln daL beglnL door heL woord Le nemen, hoe dan ook.


87

cest--Jlte poe lo potole eo Aftlpoe est poelpoe cbose Je ptlmotJlol, cest ooe
jotlJlctloo pott eotlte . cest--Jlte poe poot tqlet oo coofllt, ll oy ovolt pos Je
pollclets, ovoot lo coloolsotloo, ll oy ovolt pos Je ptlsoos, Jooc fotcmeot o se
possolt pot lo potole, pot lo Jlscossloo, pot lo polobte, comme oo Jlt.

uooc elle temploce pos mol Je jotlJlctloos pol se ttooveot lcl eo OcclJeot.

8
87

Llgenll[k ls heL woord ln Afrlka enorm belangrl[k, heL ls rechLspraak op en Lop. voor de
kolonlsaLle besLond er geen pollLle om Lussen Le komen bl[ een confllcL, er waren
geen gevangenlssen, dus gebeurde alles ulLeraard vla heL woord, de dlscussle, heL
palaveren zoals men zegL.

uaL vervangL dus ln groLe maLe de rechLspraak dle men ln heL WesLen kenL.


88

5l oo pteoJ les occotJs Je 5oo clty pot exemple, pol oot ottt lo Jetolte qoette Jo
cooqo , ce soot poooJ mme Jes ttoctotloos pol oot Jot looqtemps. les qeos oot
potl, potl, potl et pols oo temotpoeto poe ces occotJs Je polx oot t slqos. ll y
ovolt lo commoooot lotetootlooole pol tolt lmpllpoe vlJemmeot, mols elle o t
slqoe oolpoemeot pot Jes cooqolols. lootpool ?


88

kl[k nu bl[voorbeeld naar de akkoorden van Sun ClLy, dle een elnd gemaakL hebben
aan de laaLsLe oorlog ln Congo, daL zl[n Loch onderhandellngen dle heel lang hebben
geduurd. Lr werd gepraaL, gepraaL en gepraaL en Loen was er de onderLekenlng van
heL vredesakkoord . ue lnLernaLlonale gemeenschap was erbl[ beLrokken ulLeraard,
maar alleen de Congolezen hebben heL akkoord onderLekend. Waarom?


89

lotce poe les qeos oot potl, potl, potl et eo flo Je compte, les oottes toleot
tellemeot fotlqos Je potlet, le focllltoteot, les qeos Je lONu, les teptseotoots Je
kofl Aoooo, toos ces qeos-l, lls se soot fotlqos, lls oot t Jotmlt et les cooqolols
soot tests potlet, potlet, potlet jospooo momeot o lls oot slqo les occotJs Je
polx.

cest poot o poe je Jls poe cest ooe jotlJlctloo pott eotlte mols sottoot, eo se
tftoot oos cootomes.


89

CmdaL ledereen rond de Lafel praaLLe, praaLLe, praaLLe en ulLelndell[k waren de
anderen zo moegepraaL -de bemlddelaar, de mensen van de verenlgde naLles, de
verLegenwoordlgers van kofl Annan- ze waren zo moe, daL ze zl[n gaan slapen en de
Congolezen zl[n bll[ven doorpraLen, praLen, praLen LoL daL heL momenL er was daL ze
heL vredesakkoord hebben onderLekend.

uaarom noem lk heL op en Lop rechLsspraak, maar dan vooral meL verwl[zlng naar
onze culLuur...

9
90

Ooe les cboses se tqleot pot lo potole poll foot potlet, ll foot cbooqet, jospooo
momeot o oo obtleot Jes tsoltots. t oo obtleot Jes tsoltots.

AojootJbol, jotlllse lo potole et jotlllse oossl lctltote, pol est ooe ptolooqotloo Je lo
potole.

90

roblemen kunnen worden opgelosL door Le praLen en menlngen Le delen, LoLdaL er
resulLaLen komen. Ln we boeken resulLaaL.

vandaag gebrulk lk heL woord en gebrulk lk ml[n pen, en schrl[ven ls een verlenglng
van heL woord.


91

OoooJ jottlve Joos Jes coles, pooo potle Je lo tsolotloo Jes coofllts eo Aftlpoe,
ovoot lottlve Jes otopeos, lolJe Je lo potole, cette jotlJlctloo, mes
lotetlocoteots soot ossez Jcolffs pot ce poe je leot tocoote , lls me teqotJeot ovec
Jes qtooJs yeox, toot le mooJe se JemooJe mols poest-ce poll tocoote ce type ?

st-ce poe je peox mooqet ovec oo voleot. Ie peox lol potlet ? lcl, cest lmposslble,
potce poll oo pos cette bobltoJe-l , lcl, ll y o le coJe pool . oo voleot, cest 6 mols Je
ptlsoo, mols cbez ooos, oo voyolt les cboses Jlfftemmeot.


91

Wanneer lk ln scholen verLel daL confllcLenbemlddellng ln Afrlka voor de komsL van
de Luropeanen gebeurde door mlddel van heL woord, en daL dlL heL rechLssysLeem
was, dan kl[kL heL publlek me sLomverbaasd aan, en ze vragen zlch af, 'WaL zlL dle
man hler elgenll[k allemaal Le verLellen?'

kan lk eLen meL een dlef? kan lk meL hem praLen? Pler ls daL onmogell[k, wanL hler
heefL men dle gewoonLe nleL, hler kenL men de sLrafweL, een dlef krl[gL 6 maanden
celsLraf, maar bl[ ons bekeek men daL anders.


92

Ie teotte Joos Jes closses, potfols, o pot exemple, oo Jbot Je lo secooJe lotlfoJo,
opts les btlses Je 5botoo, les jeooes Atobes toleot compltemeot Jstoblllss pot
ce poll stolt poss l-bos eo lolestloe.
Alots, lls ovoleot Jes Jlscoots exttmlstes mols eo qotol, poooJ je teotte Joos ooe
closse, poooJ je sots Jeox beotes opts, cest tetmlo le Jlscoots exttmlste, eo Jeox
beotes ! ll foot pos Jlx oos, . lcbooqe est tel, lcbooqe oe peot tte poe potteot !

9
92

Soms kom lk ln klassen waar, bl[voorbeeld ln heL begln van de Lweede lnLlfada, na de
sLommlLelLen van Sharon, de [onge Arableren volledlg gedesLablllseerd waren door
waL er zlch afspeelde ln alesLlna.

Ze hlelden er exLremlsLlsche sLandpunLen op na en voerden verhlLLe dlscussles. Maar
meesLal, wanneer lk Lwee uur laLer ulL dle klas verLrek, ls heL gedaan meL daL
exLremlsLlsche dlscours, ln Lwee uren! uaar ls geen Llen [aar voor nodlg. ue
ulLwlssellng ls echL en ze ls veelbelovend!
9
9J

co, cest ooe tollt poe je vls toos les joots.

Oo est toos les mmes. Ab ooo, ce soot Jes tettotlstes. Mols ooo !

Oo est toos les mmes. o JpeoJ commeot oo lol expllpoe, pot o oo posse. o
fooctloooe, potce poe lo potole, ce oest pos vloleot.


93

uaL ls voor ml[ dagell[kse reallLelL.

We zl[n allemaal gell[k. Ab oee, zlj zljo tettotlsteo. Maar nee!

We zl[n allemaal gell[k. heL hangL ervan af hoe [e leLs verklaarL, waL [e meemaakL.
maar heL werkL, omdaL heL woord op zlch geen geweld ulLlokL.


94

uoe jostlce telle et plos oJpoote, ce setolt jostemeot Jossoclet les Jeox.

les ptlsoos soot sototes oojootJbol, oo oe vo pos cootlooet comme o. o Joottes
moyeos, ll y o beoocoop Je Jttesse octoellemeot et ll y o beoocoop Je qeos pol
petJeot leots teptes et pol commetteot Jes octes pol foot polls se tettooveot Joos
oo cltcolt joJlclolte.
t ll y o moyeo Je ttoovet Joottes solotloos, potlet plos peot-tte. 5l oo ossocle le
mooJe occlJeotol et lAftlpoe, o oe peot tte poe potteot. Oo le volt toos les joots.


94

LchLe en meer aangepasLe [usLlLle, dle Lwee kunnen comblneren.

ue gevangenlssen zlLLen vol, zo kunnen we nleL bll[ven doorgaan. Lr zl[n andere
manleren, er ls zoveel ellende en zoveel mensen raken gedesorlenLeerd en doen
dlngen waardoor ze ln heL gerechLell[k clrculL LerechLkomen.

Lr zl[n manleren om andere oplosslngen Le vlnden: meer praLen mlsschlen. ue
WesLerse wereld en Afrlka comblneren, daL zou pas zl[n vruchLen kunnen afwerpen.
We zlen daL alle dagen.


95

ll foot oommet les cboses, foot mettte le Jolqt Jessos, foot otttet ovec lo looqoe Je
bols, lo looqoe Je bols o toe pos mol. loot lJeotlflet les ptoblmes, foot les oppelet
pot leot oom. uollleots cbez ooos, poooJ lo Jlscossloo vo lolo, oo oppelle o ttlpet
le boo .
ll o mooq, mooq, oo lol oovte le veotte, oo lttlpe et oo sott toot ce pol o JeJoos.
1oot, toot, toot, toot.

93

We moeLen de dlngen durven benoemen, aanwl[zen, sLoppen meL blabla, wanL daL
maakL veel kapoL. We moeLen problemen ldenLlflceren, ze benoemen. 8l[ ons zeggen
ze wanneer een dlscussle Le ver gaaL, daL men de lngewanden ulL de boa aan heL
halen ls .

ue boa heefL gegeLen, geschrokL, we snl[den zl[n bulk open, we halen al zl[n
lngewanden er ulL. Alles erulL.


96

Molqt les sltootloos les plos obscotes, les plos sombtes, les plos Jtomotlpoes, ll y o
toojoots ooe lomlte Jespolt poot mol. 1oojoots, toojoots. ll foot lo coptet, ll foot
toojoots potlet, potlet, et potlet oox oottes. et soscltet Jes cboses, soscltet lo tvolte,
soscltet les lotetpellotloos.


96

Cok al ll[kL een slLuaLle de meesL dulsLere, de meesL sombere, de meesL dramaLlsche
., er ls alLl[d een sprankelL[e hoop voor ml[. AlLl[d, alLl[d. !e moeL heL kunnen vangen,
[e moeL praLen, praLen, en nog eens praLen meL andere mensen. en dlngen ln
beweglng brengen, opsLand opwekken, bevraglng ulLlokken.


97

les ptemltes meooces poe jol teoes petsoooellemeot poooJ jtol petlt eo 60,
poooJ Jes mllltoltes oot Jbotpo cbez ooos lo molsoo, ptts ooos toet, ll y o
poooJ mme Jes volslos pol soot lotetveoos , ll y o Jes cospoes bleos pol possoleot pot
l, pol oot eoteoJo . cbez moosleot koes, ll y o eo oo ptoblme et lls soot ottlvs !

uooc ll y o toojoots cette loeot Jespolt, et cest pot lo tslstooce pooo ottlve volt lo
lomlte, je ctols.

9
97

ue eersLe persoonll[ke bedrelglngen heb lk gekregen Loen lk kleln was, ln 1960, Loen
de soldaLen ons huls blnnenvlelen en ons hadden kunnen doden. ue buren zl[n Loen
Lussenbelde gekomen, er kwamen neL blauwhelmen voorbl[ dle hoorden roepen: t
ls eeo ptobleem blj meoeet koes en ze zl[n ons Ler hulp gekomen!

Lr ls dus alLl[d daL sprankelL[e hoop, en heL ls door verzeL daL men daL llchL kan zlen,
denk lk.



98

lot exemple, peoJoot cette oltetcotloo sl oo peot Jlte, eotte les fotces pobllpoes et lo
fomllle, le popo pol otolt pos l, oo momeot Jooo, boo, les mllltoltes meooceot.
Mo mte sopplle, le ttovollleot pol tolt l sopplle les mllltoltes . foot pos ooos toet,
foot pos ooos toet , et pols o Jlscote, o Jlscote et potml les mllltoltes, yeo o oo pol
sest Jlt boo oo o ossez potl lcl .

t oo ovolt ooe potte sot le ct pol Joooolt Joos le moqoslo sot lo toe ptloclpole.

uo Jes mllltoltes Jlt, boo, cootez, yo ttop Je Jlscossloo . le type teotte Joos le
moqoslo, et ll pteoJ ooe mocbette , ll sott ovec lo mocbette.

Iospoe l, mo mte soppllolt, mols poooJ le type est sottl ovec lo mocbette, elle o
commeoc eoqoeolet le type, cottmeot, je oe sols pos ce poll lol est ottlv mols l,
elle o Jlt oo type cootez, voos ollez me toet mol ? Avec pool ? Avec lo mocbette Je
moo motl ? voos sovez, ces mocbettes, elles soot foltes poot tte veoJoes. 1ol, to
pteoJs ooe mocbette qtotoltemeot, poot me toet mol, eo plos, ovec mo ptopte
mocbette ?

9
98

8l[voorbeeld, Ll[dens dle woordenwlssellng - als we heL zo mogen noemen- Lussen de
soldaLen en ml[n famllle. apa was nleL Lhuls. Ln de soldaLen begonnen Le drelgen.
Ml[n moeder smeekLe, de bedlende dle erbl[ was smeekLe mee: Maak ons nleL af,
vermoord ons nleL , en Loen werd er gedlscussleerd en gedlscussleerd, LoL een van
dle soldaLen zel LulsLer, er ls hler genoeg geklapL.. Wl[ hadden een zl[deur dle
ulLkwam op de wlnkel ln de hoofdsLraaL. Ln een van dle mlllLalren zel: 8on, er ls hler
Le veel gedlscussleerd". Ln hl[ glng de wlnkel blnnen, nam een hakmes, een macheLLe,
en kwam ermee naar bulLen.

1oL dan had ml[n moeder alleen gesmeekL, maar Loen dle man aankwam meL heL
hakmes, ls ze hem rondulL beglnnen ulLschelden, lk weeL nleL waL haar overkwam,
maar ze rlep 2ljt qlj voo ploo mlj te vetmootJeo? wootmee? Met Je mocbette voo
mljo moo? weet qe, Jle messeo llqqeo Joot om vetkocbt te wotJeo. o qlj pokt bet
qtotls, om mlj te vetmootJeo, met mljo elqeo bokmes ooq wel?


99

lle ovolt ttoov o scooJoleox, et eo folt, o o ottt le moovemeot toot Je solte , le
type est test l ovec so mocbette teqotJet mo mte et cest ce temps-l, ce temps
o cette femme tolt eo ttolo Je leot ctlet Jessos potce polls stoleot occopots Joo
bleo polls oovoleot pos poys et ce soot ces mlootes-l pol oot petmls oox volslos
Jottlvet ovec leot fosll, et poe les cospoes bleos ottlveot eosolte.



99

Ze vond daL schandallg, en elgenll[k heefL daL ledereen lneens doen versLommen. ule
man bleef daar meL zl[n hakmes naar ml[n moeder sLaan kl[ken. Ln op daL momenL,
heL momenL waarop zl[ Legen hen schreeuwde omdaL ze leLs ln hun bezlL hadden
genomen waarvoor ze nleL hadden beLaald, dle mlnuLen hebben de buren de Ll[d
gegeven om meL hun geweer bl[ ons blnnen Le komen, en vlak daarna de
blauwhelmen.


100

Ie oovols pos slx oos, mols. lo peot, lo peot, lo peot, ool, mols oo momeot Jooo, ll
foot lo ttoosceoJet, ll foot potlet. lle o soppll, soppll mols oo momeot Jooo, elle
o teveoJlpo poelpoe cbose , le bleo tolt elle, le type oovolt pos lotlllset cootte
soo qt, mme sl ctolt ooe mocbette, mme sl ctolt poot les toet, cest lo
teveoJlcotloo, cest le Jtolt lo potole, ce Jtolt poelle ovolt ptls ce momeot-l. et
cest o pol ooos o soovs.

100

lk was nog geen zes, maar. de angsL, de angsL, de angsL, [a, maar op een gegeven
momenL, moeL [e ze oversLl[gen, moeL [e praLen. Moeder smeekLe, ze smeekLe LoL ze
op een gegeven momenL leLs opelsLe, daL voorwerp was van haar, dle man had daL
nleL zonder haar LoesLemmlng mogen gebrulken, zelfs al was heL een hakmes en
dlende heL om Le doden, heL ls de els, heL rechL op gesprek, daL rechL daL ze op daL
momenL opelsLe. daL ons gered heefL.


101

volcl moloteooot oo secooJ exttolt Je soo llvte les polllbtes lostobles , pol se lle
Jltectemeot oo ptemlet et poe ooos ovoos lotltol lo cooscleoce polltlpoe .
uoos cet exttolt, ll vopoe le combot eotte le pytboo Jooble tte poest lo folm et
pols oo tte mooocpbole et moltlcellololte poest lo cooscleoce polltlpoe.

101

Pler volgL een Lweede fragmenL ulL zl[n boek PeL CnsLablele LvenwlchL , daL dlrecL
op heL eersLe volgL en daL wl[ PeL ollLleke CeweLen genoemd hebben .

ln dlL fragmenL heefL hl[ heL over heL gevechL Lussen de Lweekopplge pyLhon dle de
honger voorsLelL en een eenhoofdlg meercelllg wezen daL heL pollLleke bewusLzl[n
voorsLelL.



102

lo popolotloo, pooot elle, elle ovolt Joottes cbots fooettet. A Jfoot Je poovolt se
mettte les bestloles soos lo Jeot, elle soblssolt lo lolm joot opts joot, lostoot opts
lostoot. ll est clolt poe le moostte Jooble tte exetolt so polssooce sot les ttes et
cbocoo Je ses cetveoox tolt ptoqtomm poot ooe fooctloo ptclse. 5l lo ptemlte tte
Jttolsolt les cotps pot Jes ptocJs poosl mcoolpoes, lo secooJe pot cootte,
Jqoqeolt Jes flolJes polssoots pol llpofloleot les esptlts, Joos ooe teototlve Je
tJolte ooot lo voloot Jo leople.
1
102

ue bevolklng had wel waL anders Le doen. 8l[ gebrek aan eLen onderglng ze de
Ponger dag na dag, uur na uur. PeL ls duldell[k daL heL Lweekopplg beesL zl[n machL
ulLoefende op de mensen en daL elk van zl[n Lwee hersenhelfLen geprogrammeerd
was voor een bepaalde funcLle. Als heL eersLe hoofd heL llchaam quasl mechanlsch
vernleLlgde, gaf heL Lweede daarenLegen krachLlge sappen af dle de geesLen vloelbaar
maakLen ln een poglng om de wll van heL volk Le vernleLlgen.


10J

Molqt celo, les Jeox cetveoox ovoleot J se llqoet poot essoyet Je Jbospoet le
poovolt pol moloteoolt le klools Jeboot, et poe cettolos oppelleot lo cooscleoce
polltlpoe.

1
103


uesondanks moesLen de Lwee hersenhelfLen zlch verenlgen om de krachL Le ver[agen
dle de mensen van klnshasa overelnd hleld, en dle sommlgen heL pollLleke 8ewusLzl[n
noemden.


104

le setpeot object ttoovolt lo cooscleoce polltlpoe petolcleose et footbe. Oo oe sovolt
jomols Je pool elle tolt copoble. lle eovoblssolt les coots soos ctlet qote. lle tlssolt
Jes lleos poot ctet oo tseoo. uo tseoo pol JevleoJtolt vlte loexpoqooble et cootte
lepoel lo lolm oe poottolt peot-tte plos tleo.

4
104

ue verachLell[ke slang vond heL pollLleke 8ewusLzl[n verderfell[k en bedrlegll[k. Men
wlsL noolL waL zl[n krachL was. PeL vlel onverwachLs de harLen blnnen. PeL smeedde
banden om een neLwerk Le creeren. Len neLwerk daL snel onneembaar zou worden
en waar de Ponger alllchL weerloos Legen zou worden.


105

uo tseoo est poelpoe cbose Jlocoottloble potce poe, lotspoooe loflme pottle Je
celol-cl teolt ooe lmpolsloo, elle est ootomotlpoemeot tpetcote oo teste Jo tseoo.

llos Jes tlocelles Je coltes et Je tvolte se moolfestoleot so sotfoce, plos le people
Jeveoolt sollJolte. ues sceptlpoes mettoleot celo sot le compte Je llostloct qtqolte,
mols oo obsetvoteot ovettl tel poe le teptlle oo Jooble ctoe sovolt poe ctolt coose
Je cet tte mooocpbole potolt lo cooscleoce polltlpoe poe loo fobtlpoolt Jes
tvolotloos.

t ctolt sooveot coose Jelle poe lo lolm ovolt ptespoe Jlspoto Je cettoloes
coottes.


1
103


Len neLwerk ls leLs waar men geen conLrole over heefL, wanL wanneer een mlnuscuul
deel ervan een lmpuls krl[gL, wordL dlL auLomaLlsch aan de resL van heL neLwerk
doorgegeven.

Poe meer vonken van woede en opsLand zlch aan zl[n oppervlak manlfesLeerden, hoe
meer heL volk solldalr werd. ScepLlcl schreven daL Loe aan heL kudde-lnsLlncL, maar
een gewaarschuwd waarnemer als heL Lweehoofdlge repLlel wlsL daL men door heL
eenhoofdlge wezen daL heL pollLleke 8ewusLzl[n was, revoluLle maakLe.

Ln heL was vaak dankzl[ daL bewusLzl[n daL de Ponger ln sommlge sLreken bl[na
verdwenen was.


106

leotlt moltlcellololte se moovolt plos leotemeot poe le moostte lmmooJe, cest vtol,
mols elle ovolt besolo Je Jovootoqe Je temps poot ottlvet mototlt et exetcet
tellemeot soo lofloeoce.


106

ue meercelllge eenheld bewoog zlch veel Lrager voorL dan heL gemene monsLer,
lnderdaad, zl[ had meer Ll[d nodlg om Le rl[pen en haar lnvloed echL ulL Le oefenen.


107

cbocoo Jolt tte locteot Je so vle et oe pos seolemeot tte spectoteot et soblt les
cboses mols tte octeot, pteoJte les cboses eo molo potce poe poooJ oo Jtome ottlve
oo o teoJooce plott sosseolt, se pteoJte so tte eotte les molos et pleotet sot soo
sott. Oo peot pleotet sot soo sott mols pos ttop looqtemps.

1
107

ledereen moeL acLeur worden van zl[n leven en nleL gewoon Loeschouwer zl[n dle
alles ondergaaL. AcLeur zl[n, de zaken ln handen nemen wanL als er een drama sLaaL
aan Le komen, ls men genelgd Le gaan zlLLen, heL hoofd ln de handen, en Le beglnnen
hullen. !e mag over [e loL Lreuren, maar nleL Le lang.


108

cest se topptoptlet so ptopte vle, poe cbocoo polsse tte moitte Je so ptopte vle.

tte oo cltoyeo, cest se pteoJte eo cbotqe JobotJ, mols je ctols poe cest oo ttovoll
pol oe peot pos se folte seol. Oo o besolo Je coocettotloo, Jessoyet JlJeotlflet les
ptoblmes.

ll y o ooe ptlse Je cooscleoce loJlvlJoelle mols cest oo ttovoll pol Jolt tte folt
plosleots. t jy ctols.

1
108

!e moeL [e [e elgen leven weer Loe-elgenen, zodaL [e er weer meesLer van wordL.

8urger zl[n beLekenL eersL en vooral zl[n leven ln handen nemen maar lk denk daL dlL
leLs ls daL [e nleL alleen kan doen. !e hebL overleg nodlg, [e moeL proberen de
problemen Le ldenLlflceren.

lndlvlduele bewusLwordlng besLaaL, maar [e bouwL heL samen meL anderen op. uaL
geloof lk.


109

Oo est toos coocetos et cest les mmes levlets pol foot booqet les cboses, toojoots.
cest poot o poe je oe vols pos ce poe je folsols oo cooqo, ce poe je fols lcl, toot est
ll.

lotce poe, oo est oo peo toos Joos le mme vlvlet et les meooces soot toojoots les
mmes. ceox pol veoleot ollet pteoJte le Jlomoot et le pttole Jo cooqo, cest poot
voos lmposet Jes Nlke et Jo coco-colo, foot oe pos oobllet o. uooc cest les mmes
qeos.


109

PeL gaaL ons allemaal aan en heL zl[n alLl[d dezelfde hefbomen dle doen kanLelen.
uaarom maak lk geen onderscheld Lussen waL lk ln Congo deed en waL lk hler doe
wanL alles ls meL elkaar verbonden.

We zlLLen allemaal een beeL[e ln heLzelfde schulL[e en de bedrelglngen zl[n alLl[d
dezelfde. Zl[ dle dlamanLen en peLroleum ulL Congo wlllen plunderen, zl[n dlegenen
dle u nlke en Coca-Cola opdrlngen, vergeeL daL nleL. uaL zl[n dezelfde mensen.


110

Mol, ce poe jessoye Je folte, cest oo peo comme ooe mosotpoe , ooos ovoos cette
bomoolt compose Je peoples moltlples, pol cbocoo, est cooftoot oo ptoblme oo
oo ootte, poe ce solt le 8elqe pol est cooftoot tel ptoblme, lltokleo pol est
cooftoot Joottes ptoblmes, le cooqolols, voll.


110

WaL lk probeer Le doen, ll[kL een beeL[e op een mozaiek, de mensheld ls
samengesLeld ulL meerdere volkeren, elk volk wordL geconfronLeerd meL een of
ander probleem, of heL nu een 8elg ls, een lrakees of een Congolees.


1
111

Oo est toos cooftoots Jes ptoblmes mols je ctols poe sll y ovolt plos Je lleos eotte
ooos, sl oo scootolt oo peo plos les oos les oottes, peot-tte mol je ool pos lo
solotloo mols peot-tte lltokleo o ooe solotloo, peot-tte le cooqolols, peot-tte le
cblools, cest llJe, oo Jevtolt ctet ooe mooJlollsotloo Jes lJes plott poooe
mooJlollsotloo cooomlpoe.

commeot se sottlt Je ces cboses. vlJemmeot pot lo ooo-vloleoce. Oo est Joos oo
mooJe o oo ooos lmpose lo vloleoce, toot est vloleot. Oo est mol botts, mols poot
mol, ovec toojoots beoocoop Jespolt.

Ie ctols poe les solotloos soot posslbles mols oo Jevtolt se coosoltet oo peo plos, se
volt oo peo plos, scootet oo peo plos, essoyet JobotJet le mooJe Je lootte, je ctols
poe cest sottoot o...
volt pooo ptoblme pol se posse 8000 km Jlcl, voll, o ooos teqotJe, potce pooo
est lls, oo est lls, oo o beoo Jlte, poolpooo Jlse, oo est lls, toojoots.

1
111

We worden allemaal meL problemen geconfronLeerd. Maar als er meer banden
zouden zl[n Lussen de volkeren, als we meer naar elkaar zouden lulsLeren. Wanneer
lk geen oplosslng zle, zleL de lrakees, de Congolees of de Chlnees er mlsschlen wel
een. PeL ls heL ldee daL LelL, we zouden beLer een mondlallserlng van ldeeen creeren
ln plaaLs van een economlsche mondlallserlng.

Poe kunnen we een ulLweg ulL de problemen vlnden?. zonder geweld ulLeraard. We
leven ln een wereld waarln ons geweld wordL opgedrongen, geweld ls overal. We
zl[n er slechL aan Loe, maar voor ml[ ls er nog veel hoop.

lk geloof daL er oplosslngen mogell[k zl[n maar we moeLen vooral meer Le rade gaan
bl[ elkaar, elkaar meer onLmoeLen, meer naar elkaar lulsLeren, de wereld van de
ander durven blnnengaan... volgens ml[ ls heL vooral daL.

8eseffen daL een probleem daL zlch 8000 km verder afspeelL ook ons aangaaL omdaL
we verbonden zl[n meL elkaar. WaL ze ook zeggen, we zl[n alLl[d verbonden.


112

Oo oe peot pos Jlte poe les cboses, o se posse eo lolestloe, o se posse oo cooqo
coote, cest lolo, jeoteoJs sooveot ! je tootoe beoocoop ovec Jes jeooes et jeoteoJs
beoocoop ce Jlscoots . Oools, mols cest lolo, poest-ce poe to veox pooo fosse.
Ie veox bleo, mols foot pos oobllet po oo momeot, le cooqo tolt potml les ptemlets
ptoJocteots Je colvte et poe sl oo tolt ptospte lpopoe, cest potce poll y ovolt lo
qoette oo vletoom et poe les Joollles Jes bolles pol toleot tltes oo vletoom toleot
foltes ovec Jo colvte cooqolols, olots eo toot poe cooqolols, commeot Jlte le
vltoom, l-bos, o oe mlottesse pos ... commeot est-ce poe je peox Jlte o ?

112

We kunnen nleL zeggen, daL gebeurL ln alesLlna, daL gebeurL ln Congo, daL gebeurL
ver van ons bed. uaL hoor lk zo vaak! lk kom dlkwl[ls ln conLacL meL [ongeren en hoor
dlkwl[ls dezelfde opmerklng: Io, moot Jot ls vet weq, wot wll je Jot we etooo
Joeo.

Ck, maar men mag nleL vergeLen daL Congo op een bepaald momenL een van de
eersLe koperproducenLen was en daL we ln dle Ll[d welvaarL kenden door de oorlog ln
vleLnam en omdaL de kogels dle geschoLen werden ln vleLnam gemaakL waren van
Congolees koper, dus hoe kan [e dan als Congolees zeggen vletoom lotetesseett me
olet, heL ls zo ver weg . Poe kan lk zoleLs zeggen?


11J

uooc, commeot est-ce pooo peot Jlte pooo oest pos. lotetJpeoJoots... Oo est
lotetJpeoJoots ! t cest oo Jlscoots poe jeoteoJs beoocoop lcl eo otope, ce
Jlscoots qotste Mols oools, o ooos teqotJe pos , ooo !
Noo, o ooos teqotJe !

113

Poe kunnen we zeggen daL we nleL onderllng afhankell[k zl[n? We zl[n onderllng
afhankell[k! Sowleso! Ln hler ln Luropa hoor lk daL egoisLlsche dlscours wel vaker,
Moot Jot qoot oos olet ooo , nee!

uaL gaaL ons wel aan!


114







OoooJ oo cbef Jtot occlJeotol Jclote lo qoette oo poys comme moo poys oo oo
poys eo Aftlpoe, ce type-l, je sols poe cest le people Je tel poys pol lo vot Jooc mol,
o me qoe poelpoe pott Je Jlte ooo, ooos oe sommes pos tespoosobles. 8osb, cest
poooJ mme le people omtlcolo pol lo mls l et pol o vot poot lol, cest poot o poe
lo cltoyeooet, cest ttop lmpottoot !
t pooo oe peot pos Jlte pooo est cbocoo poot sol. ooo ! Noo. t ll oe peot pos me
Jlte, poe ooo, o me teqotJe pos. je Jls ool, cest tol pol lo mls l. t oo eo est l.
1oos. 1oos. nltosblmo, ctolt Je lotoolom cooqolols, commeot je vols Jlte celo oe me
teqotJe pos ?

114

Wanneer een wesLerse sLaaLschef de oorlog verklaarL aan een land als heL ml[ne of
aan een ander Afrlkaans land, een man dle door heL volk verkozen ls, schaam lk me
als we zeggen daL we nleL veranLwoordell[k zl[n. 8ush was Loch presldenL doordaL heL
volk hem verkozen had? uaarom ls burgerschap zo belangrl[k!

We kunnen nleL zeggen leder voor zlch . nee! Pl[ gaaL me Loch nleL zeggen daL heL
ml[n zaken nleL zl[n. lk zeg [a, [l[ hebL hem aan de machL geholpen. Ln hler sLaan we
nu. Allemaal. PeL uranlum van Plroshlma kwam ulL Congo, hoe kan lk dan zeggen daL
heL ml[n zaken nleL zl[n?

115

Oo Jolt se coosoltet et toot le mooJe Jolt Jeveolt beoocoop plos cltoyeo, ce oest pos
potce poe moo poovolt Jocbot est ptsetv, poe moo bleo-tte est ptsetv, poe ce
poll se posse cbez le volslo, o oe me teqotJe pos, ooo ! Ie oe peox pos Jlte o. Ie oe
peox pos Jlte o.


113

We moeLen overleggen meL elkaar. ledereen zou meer burgerzln moeLen voelen. PeL
ls nleL omdaL ml[n koopkrachL gevrl[waard ls daL ook ml[n welzl[n beschermd ls, daL
waL er bl[ de buren gebeurL, ml[n zaken nleL zl[n, nee! uaL mag lk nleL zeggen.


XX&

V, 0'%1 )30,34 0'%1 $)(3113( $%A $%),#3%(1- .%*31#=63 .%3 0'%1 93%( ),(,34 B

X
XX&


L91 &3 &3 #'# )3 9%,1#3($$(1 4'% (,6+#3/- E$# 4'% &3 +3/ )$/ E,993/ 43883/B

117

1oot ce poe mol je peox leot Jlte, cest Jollet lo teocootte Je lootte, et folte oo
petlt effott poot cootet lootte, teqotJet oo peo et oe pos testet btopo sot Jes
ptjoqs, tte vlqlloot. je ctols poll foot toojoots testet vlqlloot poooJ oo eoteoJ oo
Jlscoots et sovolt ce poll eo est Je ce Jlscoots.

Ie sols tts cbotoollleox vls--vls Jo Jlscoots potce poe jol ooe fotmotloo Je
pobllcltolte, Jooc je cooools bleo le Jlscoots poot moolpolet le volslo. cest poot o
moloteooot poe je ttovollle Joos lootte seos, Joos lootl pobllcltolte. je fols
exoctemeot le coottolte oojootJbol et je ctols poll foot volt poe telle petsoooe o
Jllvt tel messoqe, et volt o ll voololt eo veolt, pootpool et commeot.


117

PeL enlge daL lk hen wll zeggen, ls de sLap naar de ander Le zeLLen, moelLe doen om
naar hem Le lulsLeren, Le kl[ken zonder vooroordelen, en waakzaam Le zl[n. lk denk
daL men alLl[d waakzaam moeL bll[ven als men een dlscours hoorL en daL men zlch
bewusL moeL zl[n van de lnhoud.

lk sLa heel gevoellg Legenover dlscours wanL lk heb een opleldlng publlclLelL gevolgd
en lk weeL dus heel goed hoe men door gepraaL anderen kan manlpuleren. uaarom
werk lk nu ln de LegengesLelde rlchLlng, lk doe aan anLlpubllclLelL. lk doe nu exacL heL
LegenovergesLelde. lk denk daL men moeL zlen wle welke boodschap overbrengL, waL
lemand wll zeggen, waarom en hoe.



118

cbocoo peot folte ce ttovoll et volt poll y o toojoots poelpoe cbose Je bleo poe je peox
tetltet Jo coot Jo volslo. ll y o Jes cboses pooo peot polset cbez cbocoo et ll oy o poe
comme o pooo pootto ovoocet eosemble poot coosttolte. ootte mooJe ooos, eo
folt, cest ootte mooJe !

OoooJ o lto mol, oo olto pos toos se tfoqlet sot Mots ! Oo seto lcl, cest ootte
mooJe ooos.


118

ledereen kan daL doen en vasLsLellen daL er alLl[d leLs goeds Le vlnden ls ln heL harL
van de ander. We kunnen dlngen leren van elkaar en alleen op dle manler kunnen we
samen voorulLgaan om samen Le bouwen aan onze wereld, [a, elgenll[k ls heL onze
wereld!

Als alles slechL zal gaan, zullen we nleL naar Mars vluchLen! We zullen hler bll[ven, ln
onze elgen wereld.


WWX

7*<#$,# I3$/ >'F$/3-



XX#


N+: O+* 3/+- 4(5+-/H


WYZ

[,0(3- 6*31# <6(,(3


XYZ

=/,/- 7* *DE87L,/-


WYW

V, 6*31# 9@- 6*31# ,6,


XYX

N++8 7* E7/8H


WYY

\/3 1<(,3 )*<:,11,'/1 5('5'1<31 3# 5(')%,#31 5$( ]7^ I%1#,63 _ H<:'6($#,3-


XYY

[/- 8//M* )7:K/-.7-J/-; ,/8K(8J. .((8 \]' 3)*:7D/ ^ N10(D8+:7/H


WY`

]<$9,1<31 5$( Q$16$9,/3 L)$:$/#,),1-


XY%

_/8/+67*//8. .((8 R+*D+67-/ `.+0+-:7.7*H


XY!

a791/* A+8 R+:87D/ V+8.@;


XY!

_/079: .((8 R+:87D/ V+8.@H


XY$

b)8 )-/ 0)*7B)/ ./ N+-7/6 b:(M+8:;


XY$

cA 0)K7/M ,+- N+-7/6 b:(M+8:;


XY&

a791/ A+8 c67,7/8 \)::/-H

X
XY&


_/079: .((8 c67,7/8 \)::/-H

XYP

]/::/ 107**7(- + 1:1 81+67*1/ +,/D 6/ *():7/- .) a7-7*:S8/ d1.18+6 ./* `55+78/*
[:8+-JS8/*; .) ](00/8D/ [9:187/)8 /: ./ 6+ ]((A18+:7(- +) N1,/6(AA/0/-: /-
4/6J7B)/H



XYP

N/K/ )7:K/-.7-J MO+0 :(: *:+-. 0/: ./ *:/)- ,+- ./ [)8(A/*/ e-7/; E/: 4/6J7*DE/
d/./8+6/ a7-7*:/87/ ,+- 4)7:/-6+-.*/ f+M/-; 4)7:/-6+-.*/ V+-./6 /-
c-:O7MM/67-J**+0/-O/8M7-JH


XYg

]/::/ :8+.)D:7(- + 1:1 81+67*1/ A+8 h; D(-:1/ A+8 h /: *():/-)/ A+8 6+ N78/D:7(-
_1-18+6/ ./ 6+ ]((A18+:7(- +) .1,/6(AA/0/-: /- 4/6J7B)/H


XYg

N/ ,/8:+67-J O/8. )7:J/,(/8. .((8 =7/ 4(**+/8:* /- R/:8+ 3((*; ,/8:/6. .((8 h
/- J/*:/)-. .((8 E/: 4/6J7*DE/ N78/D:(8++: _/-/8++6 ,((8
c-:O7MM/67-J**+0/-O/8M7-JH