Mi̇lli̇ Forklor F. Kırzıoğlu

MLL FOLKLOR
Aylk Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi
Trkiyede
ilk halkbilimi
enstits 1966
ylnda bu adla
kuruldu.
International and Quarterly Journal of Folklore

Revue Internationale et Trimestrielle des Arts et Traditions Populaires
Cilt/Volume/Tome: 8 Yl/Year/Anne: 15 Say/Number/Nombre: 58

Yaz/Summer/t: 2003 ISSN 1300-3984
NDEKLER / Contents / Sommaire

Hakem Kurulu /Editorial Board / Comit d'Experts ............................................................................3
Birka Sz/Foreword/ Par l'diteur ........................................................................................................4
M. cal OUZ
Prof. Dr. M. Fahrettin Krzolu: Hayat ve Eserleri/A scholarly works and autobiography of
Prof. Dr. Fahrettin Krzolu/Ouvrages et autobiographie de Prof. Dr. Fahrettin Krzolu .......5
Yunus ZEYREK
Birincil Szl Kltr a ve Karacolan iiri/The First Oral Cultural Era and the Poems of
Karacolan/Lre de la premire culture orale et la posie de Karacolan .................................31
Prof. Dr. M. cal OUZ
Trk Dnyas Folklor ve Halk Edebiyatna Hizmet Edenler-I/Folklore Scholarship In Turkish
World - I/Serviteurs du folklore et de la littrature populaire du monde turc I ..........................39
Do. Dr. Metin ERGUN
Evliy-y Cedid ve Zeyl-i Evliy-y Cedid Adl Eserlerde Halk Bilimsel eler/Folklorik Elements
in the Works of Evliya-Cedid and Zeyl-i Evliya-y Cedid/Elments folkloriques dans
Evliy-y cedid et son appendice Zeyl-i Evliy-y cedid..................................................................47
Do. Dr. Abide DOAN
Fu-Y Krgzlarnn Gnlk Hayatta Kullandklar Baz Kelimeler/An Evaluation On Some
Words Used in the Daily Life of Fu-Y Krgz People/De certains vocables utiliss par les
Kirghizes Fu-Y dans la vie quotidienne ........................................................................................58
Prof. Dr. Hu ZHEN-HUA
Aktaran: Do. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL
Trk Kahramanlk Destanlarnn ksz-Yetim Bahadrlar/The Orphan Heroes of Turkish Heroic
Epics/Les hros orphelins des popes turques ..............................................................................67
Do. Dr. Mehmet AA
Erzurum ar Pazar/The Folksong Erzurum ar Pazar/Le chant populaire Erzurum
ar Pazar......................................................................................................................................76
Yard. Do. Dr. Dilaver DZGN
Samsunda cra Edilen Bir Yamur Duas Riteli ve Trk Kltr Tarihi Balamnda
Dndrdkleri/A Rain Prayers Ritual As Performed In the Region of Samsun and An
Evaluation of This Ritual According to Turkish Cultural-Historical Context/Rituel dune
prire pour la pluie pratiqu Samsun et penses sur la culture turque dans ce contexte .........86
Yard. Do. Dr. Bekir MAN
Masallarn Metafizii zerine/On the Metaphysics of Folktales/Sur la mtaphysique des contes ...93
Yard. Do. Dr. Saadet KARAKSE
Mill Folklor
Krehir Yresinde Berdi Yastklk/Berdi Style Pillow Making Tradition in Krehir Region/
La tradition de loreiller au style de Berdi de la rgion de Krehir.........................................106
Yard. Do. Dr. Filiz Nurhan LMEZ
XVIII. Yzyl airi Edirneli Ntkn Kaleminden Bir Ak Hikyesi/A Love Story in XVIII. Century
Written by Edirneli Ntk/Un rcit damour d Edirneli Ntk au XVIII sicle ........................114
Do. Dr. . Hakk AKSOYAK
ki Trke Cevhir-Nmeye ve Cevherlerin Etkilerine Dair/On Two Turkish Cevahir-Names and
the Influence of the Cevhers/Sur deux Cevhir-nme en langue turque et sur linfluence des
pierres prcieuses ............................................................................................................................121
Yard. Do. Dr. Fatma S. KUTLAR
Deiik Bir Nat rnei: Feyz-i Kefevnin Mstezd Kasidesi/A Different Example of Nat Genre:
The Mztezad Kaside of Feyzi- Kefevi/Un loge particulier du prophte (nat): La Qasida de
Feyz-i Kefev ..................................................................................................................................129
Muvaffak EFLATUN
XIX. Asrda Sosyo-Kltrel ve Folklorik zellikler Tayan Bir Kaside: Kside-i Garr-y nek/
A 19th Century Kaside That Includes Social, Cultural and Folklorik Elements: Kaside-i
Garra-y nek/Une Qasida du dix-neuvime sicle ayant des particularits socio-culturelles
et folkloriques : Kaside-i Garra-y nek ......................................................................................133
srafil BABACAN
Afyonda Yunan gali: Gazilerin Dilinden Kurtulu Sava ve Yunan Mezalimi/Greek Occupation
in Afyon: The War of Independence and Greek Atrocities from the Veterans/Loccupation
greque Afyon: la guerre indpendance et la torture greque selon les guerriers........................150
Dr. Ahmet OUZ
Halk Bilimi (Folklor) ve Antropoloji/Folklore and Anthropology/Folklore et anthropologie ...........162
Yazan: William R. BASCOM
eviren: Do. Dr. Metin EKC
Szl iir/Oral Poetry/Posie orale......................................................................................................171
Ruth FNNEGAN
ev: Sema DEMR
Yugoslavyadan Gelerek Ege Blgesine Yerleen Trk Kkenli Arnavutlara Ait Dn
Gelenekleri/The Wedding Traditions of Turkish-Albanians Migrated from Former Yugoslavia
to Turkey and Settled In Aegean Region/Traditions nuptiales des Albanais dorigine turque
venus de Yougoslavie et tablis dans la rgion de la Mer Ege....................................................175
Kadriye TRKAN
Krgz Ataszleri/Krgz Proverbs/Proverbes kirghizes ......................................................................178
Hseyin YILDIZ
Kitaplar zerine / Comptes rendus
Karl Reichl, Trk Boylarnn Destanlar (Gelenekler, ekiller, iir Yaps) Ankara 2002,
Trk Dil Kurumu Yaynlar: s: 441 ...............................................................................................182
Tuba SALTIK ZKAN
Mill Folklor-Uluslararas Halkbilimi Dergisi Yayn lkeleri /The Publication Principles/
Principes de publication........................................................................................................................186
Mill Folklor
HAKEM KURULU
Editorial Board/Comit d'Experts
Prof. Dr. Ziyad AKKOYUNLU
Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKN
Prof. Dr. Ensar ASLAN
Prof. Dr. Sarah G. Moment ATI
Prof. Dr. Muhan BAL
Prof. Dr. lhan BAGZ
Prof. Dr. Mustafa CEMLOLU
Prof. Dr. Ali DUYMAZ
Prof. Dr. kr ELN
Prof. Dr. Grbz ERGNER
Prof. Dr. smail GRKEM
Prof. Dr. Nevzat GZAYDIN
Prof. Dr. Umay GNAY
Prof. Dr. Abdurrahman GZEL
Prof. Dr. Abdulhamid HNA
Prof. Dr. akir BRAYEV
Prof. Dr. Metin KARADA
Prof. Dr. Kamil V. NERMANOLU
Prof. Dr. James P. LEARY
Prof. Dr. Hasan ZDEMR
Prof. Dr. Karl REICHL
Prof. Dr. Saim SAKAOLU
Prof. Dr. Bilge SEYDOLU
Prof. Dr. Abdeljelil TEMM
Prof. Dr. Ali TORUN
Prof. Dr. Fikret TRKMEN
Prof. Dr. Dursun YILDIRIM
Prof. Dr. Kemal YCE
Do. Dr. Mehmet AA
Do. Dr. Erman ARTUN
Do. Dr. Pakize AYTA
Do. Dr. Ali ELK
Do. Dr. smet ETN
Do. Dr. Ahmet DOAN
Do. Dr. Metin EKC
Do. Dr. Metin ERGUN
Do. Dr. eyma GNGR
Do. Dr. Nerin KSE
Do. Dr. Nebi ZDEMR
Do. Dr. Hayrettin RAYMAN
Do. Dr. Esma MEK
Do. Dr. Naciye YILDIZ
Bu Sayya Ek
Prof. Dr. Hakk ACUN
Prof. Dr. erif AKTA
Prof. Dr. Ahmet B. ERCLASUN
Prof. Dr. Osman HORATA
Prof. Dr. Ahmet MERMER
Do. Dr. smail Hakk AKSOYAK
Mill Folklor
Hacettepe niversitesi (Trkiye)

Seluk niversitesi (Trkiye)
Dicle niversitesi (Trkiye)
University of Madison-Wisconsin (A.B.D)
Atatrk niversitesi (Trkiye)
Yznc Yl niversitesi (Trkiye)
Uluda niversitesi (Trkiye)
Balkesir niversitesi (Trkiye)
Ankara niversitesi (Trkiye)
Erciyes niversitesi (Trkiye)
Gazi niversitesi (Trkiye)
Tunus Bir niversitesi (Tunuseli)
Ahmet Yesev Trk-Kazak niv. (Kazakistan)
Dokuz Eyll niversitesi (Trkiye)
Azerbaycan Devlet niversitesi (Azerbaycan)
University of Madison-Wisconsin (A.B.D)
University of Bonn (Almanya)
Atatrk niversitesi (Trkiye)
Temimi Vakf (Tunuseli)
K. Dumlupnar niversitesi (Trkiye)
Ege niversitesi (Trkiye)
anakkale On Sekiz Mart niversitesi (Trkiye)
Balkesir niversitesi (Trkiye)
ukurova niversitesi (Trkiye)
Karadeniz Teknik niversitesi (Trkiye)
Karadeniz Teknik niversitesi (Trkiye)
stanbul niversitesi (Trkiye)
Yznc Yl niversitesi (Trkiye)
Frat niversitesi (Trkiye)
BRKA SZ
ARMAAN OLSUN
Saygdeer okur,
52. sayy Prof. Dr. kr Elin, 56.
sayy Prof. Dr. Umay Gnay armaan
olarak sizlere sunmutuk. Alanmza
uzun yllar hizmet ettikten sonra niversitedeki grevlerinden ayrlan bu iki deerli halkbilimci iin hazrladmz armaan saylar meslektalarmzdan ok
byk ilgi grd. Bu armaan saylar
hazrlarken alanmza hizmet eden ve
emekliye ayrlan hocalarmza armaan
say hazrlamaya devam edeceimizi bildirmitik. Bu ilke dorultusunda bu saymz Dr. Yaar Kalafatn nerisiyle,
Yunus Zeyrekin kaleminden okuyacanz gibi hayatnn byk bir blmn
halkbilimi derleme ve incelemelerine
vermi olan Prof. Dr. M. Fahrettin Krzoluya ayrdk. Bu armaan, hocann
alnmza katklarna kk bir teekkr saylrsa ne mutlu bize.
60. saymz yine halkbilimi aratrmalarna salad katklar dolaysyla
teekkr borlu olduumuz ve getiimiz gnlerde niversitedeki resm grevinden emekliye ayrlan nceki Mula
niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Ethem Ruhi Flalya ayrdk. Halkbilimi,
zellikle tasavvuf Trk edebiyat ve tekke gelenekleri zerine yapt almalarla tannan hocamzn biyografisi ve
eserleri neri sahibi Yrd. Do. Dr. Ali Abbas nar tarafndan hazrlanmaktadr.
Mill Folklor, bundan sonra da halkbilimi alannda almalaryla tannan
ve niversitedeki resm grevlerinden
emekli olan hocalarmza armaan say
hazrlamaya devam edecek ve bu konudaki kararlarn sizinle buradan paylaacaktr.
YAZILARINIZ
Sayn yazarlarmzn dergimize
gnderdii yazlarn Yayn lkelerimize
biim ve ierik bakmndan uygun olmas gerekmektedir. Gereksiz yazmalarla zaman ve kaynak srafn nlemek
iin Yayn lkelerimize uymayan yazlar hakemlere gndermemekteyiz. Dier
yandan halkbilimi konu ve inceleme
yntemlerine gre hazrlanmayan yazlarn dergimize gnderilmemesi konusunu -gelen bu tr yazlarn okluundan dolay- bir kez daha hatrlatmak
zorunda kaldk.
ESK TRK EDEBYATI
DOSYASI
Eski Trk Edebiyat ve Halkbilimi
etkileimini ne karan bir dosya hazrladk. Eski Trk Edebiyat alannda gelenekten nasl yararlanld konusunu
deerlendiren bu dosyann bu konuyla
ilgilenenlerin dikkatini ekeceini umuyoruz.
BLKENT ZEL SAYISI
Bildiiniz zere, 55. saymz Trk
Halkbiliminde Gen Bilkentliler zel
Says olarak hazrlamtk. Bu say
meslektalarmzdan umduumuzdan
fazla ilgi grd ve yeni saylar iin bizi
cesaretlendirdi. Yaklak alt aydr Bilkent Yksek Lisans rencilerimizle yeni bir zel saynn hazrl niteliinde
almalar yrtyoruz. Bu almalar
olumlu sona ularsa gelecek saymz
Trk Halkbiliminde Bilkent Yaklam
zel Says olarak yaymlamay plnlyoruz.
Bu saynn da Franszca dzeltmelerini yapan Dr. Laurent Mignona teekkr ediyor ve yeni zel ve zellikli saylarmzda bulumak zere...
M. cal OUZ
Yayn Ynetmeni
Mill Folklor
Prof. Dr. Fahrettin Krzolu
Krzolu, Cengiz Aytmatov ve Yaar Kalafat ile
PROF. DR. M. FAHRETTN KIRZIOLU:

HAYATI VE ESERLER
A scholarly works and autobiography of Prof. Dr. Fahrettin Krzolu
Ouvrages et autobiographie de Prof. Dr. Fahrettin Krzolu
Yunus ZEYREK*
A) Hayat
1914 ylnda balayan Birinci Dnya Sava, btn cephelerde iddetle devam ediyordu. O zamanlar Rus igalinde
bulunan Kars ve evresinde, sava ortamndan yararlanan ve Ruslarn da desteini alan Ermeniler, gemi azya alm,
blge halkna yapmadklarn brakmyorlard. te byle bir ortamda, korkunun her tarafa sindii bir gnde, Rus ordusunda grev yapan Kazan Trklerinden Tatar asll Yarbay Ablayev, Karsl
Mehmet Dervi Efendiye, ehirden dar knz. Ermeniler Erzurum-Gmr
hattnda anayol boyunca byk bir katliama hazrlanyorlar! diye uyarmas
zerine Mehmet Dervi Efendi, o akam
ulaabildiklerine haber vererek geceleyin Kars yaknlarndaki Susuzun Mama kyne gitti.
Karsn en eski ve yerli bir ailesine
mensup olan Krzolu Mehmet Dervi
Efendi ve ei Hesna Hoca Hanmn, sndklar Mama kynde, bir akraba
evinde ilk ocuklar dnyaya geldi. Baba, Kuran- Kerimin son sayfasnn yan
tarafna u derkenr dt: Olum
Fahreddin, 25 ubat 1332 Cumartesi gn sabaha kar Mamada Dlger Ali
Aann misafir odasnda dnyaya geldi. Buradaki Rumi tarih, yeni takvimle
*
10 Mart 1917 gnne tesadf etmektedir.1

1917 ylnda Rusyada Bolevik htilli oldu ve arlk idaresi ykld. Bunun yerine kurulan Sovyet ynetimiyle
Osmanl Devleti arasnda yaplan antlamalarla ksm bir rahatlama grld
ve hatta 3 Mart 1918 tarihinde imzalanan Brest-Litovs Bar Antlamasyla
Kars Trkiyeye brakld. Ruslardan
kurtulan ehir, Ermeni igaline urad.
25 Nisan 1918de Trk ordusu Karsa girince, drt yldan beri Mamata yaayan
Mehmet Dervi Efendi, ailesini alarak
Karsn Kaleii Mahallesindeki evine
dnd.
Byle bir ortamda dnyaya gzlerini aan Fahrettinin ailesi, evredeki
okumu ailelerden biriydi. Ana dedesi
olan Mderris Yemenhalifeolu Muhyiddin Efendi ve ei Kymet Hoca, ayr ayr
mahallenin kz ve erkek ocuklarn okutuyor, onlara din ve mill bilgiler veriyorlard.
Fahrettinin babas, Karsn savunmas srasnda yaralanmt. Buna ok
zlen gen anne, henz 13 aylk bir ocuk olan Fahrettini ksz brakt. Baba
Mehmet Dervi Efendi, baldzyla evlendi; Fahrettin de kszlkten kurtuldu.
Daha sonra bu hanm da vefat edecek,
Gazi niversitesi Trk Dili Blm.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Mehmet Dervi Efendi nc defa evlenecekti. Bylece hanmdan toplam on
ocuk dnyaya gelmiti. Bu kardelerin
en by Fahrettindi.
Fahrettin, kk yalarda iken aile
iinde okutuldu ve halas Safiye Hocadan iki hatim indirdi. 1923 ylnda mahalle mektebine verildi. 1928 ylnda alt yllk ilkokulu ve 1931de ortaokulu
Karsta tamamladktan sonra Erzurum
Lisesine gnderildi. Haziran 1934te bu
liseyi husus yatl olarak bitiren gen
Fahrettin, Maliye Tahsil Mfettii olarak Arpaayda memuriyete balad. Bu
memuriyeti, bir yl srd.2 Bu sralarda
babas da Belediye Tahsildar olarak grev yapmaktayd.
1935 yl austosunda, Salk Bakanl hesabna yatl olarak stanbul
niversitesi Tp Fakltesinde tahsile
balad. O, bu faklteyi bitirip doktor
olacak ve Afganistana giderek oradan
Trkistann kurtuluuyla ilgili faaliyete
katlacakt. Bu hayallerle fakltenin
FKB ksmn tamamlad; sertifika ald.
stanbulda renci olduu bu srada Karstaki evleri soyuldu. Bu soygun,
aileyi fakir drmt. Artk stanbulda tahsile devam etme imkn kalmamt.
Faklteyi brakp Karsa dnen
Fahrettin, ailenin geimine katkda bulunmak iin yeniden memuriyete balad
ve yine Husus Muhasebe Tahsil Mfettii olarak Posofa gitti. Burada on ay grev yapt.3 Ky tahsildarlarn denetlemekle grevli atl memur olarak ile, kasaba, ky, yayla ve klaklar dolaarak
blgeden yetien klarn deyileri, hikyelerini ve blgenin folklor ve etnografyasyla ilgili hayli malzeme toplad.
O, bu grevi zevkle yaptn sylemektedir.
Posoftaki grevindeyken yedek su-
Mill Folklor
bay olarak Sarkamta askere alnd.

Bu birinci askerlik dnemi, on sekiz ay
srd.
Soyad Kanunu yrrle girince
aile adlar verilmeyip elik soyad verildiyse de, 9 Kasm 1943 tarihli mahkeme
kararyla tashih edildi ve aile, Krzolu soyadn ald. Bundan sonraki yazlarnda imzasn, genellikle Krzolu M.
Fahrettin eklinde kulland.
Askerlik dn, 1938 ylnda Kars
Lisesinde Yardmc Trke retmenlii
yapmaa balad. Bu arada Kars Halkevi dergisi Douun idaresini stlendi.
Aylk olarak neredilen bu dergi, onun
ynetiminde yeni bir dneme girdi. Bata stanbul ve Ankara olmak zere yurdun drt bir yanndan ses getirdi. Daha
nce Posof ve Arpaayda derledii halk
kltr verimlerini ve ilk tarih aratrmalarn, bu dergide yaymlad. Doutaki bu yazlar ona, bu alanda alanlar arasnda yurt apnda bir n kazandrd. Yine bu dnemde Kars gazetesinde birok aratrma yazlar neredildi.
Krzolu, Alman-Rus Sava balaynca 1941 ylnda yeniden yksek tahsil
yapma frsat buldu. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde okumaya balad. Bir yandan da stanbul Sleymaniye Ktphanesinde
memurluk yapt.4
1941 ylnda lk dergisinde kan
Dede Korkut Kitabndaki Coraf simler balkl incelemesiyle, ilim leminin
dikkatini ekti. Bu alma, 1952 ylnda
kitaplaacak ve Krzolu Dede Korkut
Destanlar mtehassslarndan biri saylacakt.
Krzolu, 1943te ikinci defa silh
altna alnarak Sarkamtaki ktasna
gitti. Bu on yedi aylk ikinci askerlik dnemiyle toplam 35 ay askerlik yaptktan
Yl: 15 Say: 58
sonra Topu Temeni olarak terhis edildi. Askerlii srasnda kayak sporuna ilgi duydu ve bu sporla megul oldu. kinci askerlikle faklte renimi kesintiye
uradysa da, 1944te tekrar faklteye
dnerek tahsile devam etti.
Krzolu, niversite rencisiyken
aratrmalarn neretmeye devam ediyordu. Bu sralarda naralt, Trk Yurdu, Tanrda, Trk Amac, Halkbilgisi
Haberleri, Tarihten Sesler ve Ycel dergilerinde aratrmalarn neretti. Sevilen ve kendisinden ok ey beklenen
mstakbel bir bilim adam olarak stanbulun nl aydnlar ve bilim muhitine
girdi.
Krzolunun evrak arasndaki
mektuplardan anlalyor ki o, ok geni
bir dost evresine sahipti. Bu evre, zamann ilim ve sanat leminde zirvelere
km nl kiilerden olumaktayd. te onlardan birka: Zeki Velid Togan,
Ziyaeddin Fahri Fndkolu, erafettin
Erel, Mirza Bala, Orhan aik Gkyay,
Osman Turan, smail Hami Danimend,
Pertev Nail Boratav, Arif Nihat Asya,
Nihal Atsz, Faruk Smer, Hamit Zbeyir Koay, Cahit ztelli, Necati Akder,
Rfk Salim Burak, M. Halit Bayr, Necmettin Esin, Tark Zafer Tunaya, Faruk
Kaleli, brahim Kafesolu, Bekir Ktkolu, M. Altay Kymen, Hikmet Dizdarolu, Nejat Diyarbekirli, hsan Hner,
Fazlolu Cemal Ouz cal ve dierleri...
1946 ylnda niversite renimini
tamamlayan Krzolu, iki yl stanbulda serbest alt. Bu srada hocas
Prof. Cavid Baysun ile Tezkir-i Cevdetin ilk 12 tezkiresini, mellif yazmasndan kopya ile nere hazrlad. Drt tane tarih eserinin metin ve sadeletirmesini Trkiye Yaynevine verdi.5
Krzolu, 1948 ylnda Kars Lisesinde retmenlie balad.6 Bu grevi
srasnda, 15 Mart 1949 tarihinde,

emekli Binba Kzm Gkselin kz ve
ayn lisede corafya retmeni olan Nebahat (Gksel) Hanmla evlendi.
1951 ylnda istei dnda Diyarbakr Lisesine tayin edildi. Bu ehirde, sosyal ve kltrel faaliyetler yrten Krzolu, blge halknn etnoloji, etnografya
ve folklorunu aratrd. Bu aratrma ve
incelemelerinin bir ksmn Diyarbakrda karmaya balad Kara Amid,
Dicle ve Ouz dergileriyle mahall gazetelerde neretti. Mahall basn ve erafla yakn ilikiler kuran ve evrede sevilen Krzolu, bu ehirde silinmez izler
brakt.
Krzolunun Diyarbakrda yapt
almalar, yine Diyarbakrl bir aydn
olan Avukat evket Beysanolunun 31
Mart 1963 tarihli bir mektubunda yle
anlatlmaktadr: 1939 ylnda Kars Halkevi dergisi Dou ve stanbul gazetelerinden Tanin, Vakit, Tasvir ve Hrsesteki yazlaryla tandmz Krzolunun,
mutlu bir tesadf eseri olarak 1951 martnda Diyarbakr Lisesi Tarih hocalna
tayin edilii, kendisini yakndan tanmamza vesile oldu. 1957 yl sonuna kadar
Ziya Gkalp Lisesi ve arada da Diyarbakr retmen Okulunda tarih hocal
yaparken, Ziya Gkalp ailesi ve mzesinin incelenip tannmas; Trk Milliyetiler Dernei ve Diyarbakr Tantma Derneinin kurucu azas olarak almalar,
ehrin antlar, yaztlar ve Lice, Atak,
ermik kasaba ve kaleleriyle blge folklorunun yakndan inceleyici ve aratrcs olarak Kara Amid dergimizde yaynlad makaleler, blgemiz ve mill kltrmz iin ok verimli olmutur.
Diyarbakr Ziya Gkalp Lisesi Tarih retmeni bulunduu srada, 17 Eyll 1953 tarihinde Trk Dil Kurumu
yeliine kabul edildi.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Bu sralarda Krzolunun nclnde Diyarbakr Milliyetiler Dernei
kurulmutu. Hocann ei Nebahat Hanm da, bu dernein yesiydi. Okul mdrnn yazd 5 ubat 1953 tarihli yazda, Hoca Hanmn, bu dernekle ilikisinin kesilmesi istenmekteydi. Fotokopisini verdiimiz bu yaz, yakn tarihle ilgilenenlere bir fikir vermesi bakmndan
nemlidir.
1953 ylnda Istanbulda baslan
Kars Tarihi, adl eseriyle bilim evrelerinde takdir toplayan Krzolu, bunun
ardndan 1855 Kars Zaferiyle Edebiyatmzda Kars yaymlad.
1957 ylnda Adapazar Lisesine tayin olunan Krzolu, Arifiye retmen
Okulunda Tarih retmenlii yapt.
1961 ylnda Ankarada Mill Eitim
Bakanl retmeni banda Yetitirme Brosunda ube Mdrlne getirildi. 1966da ayn bakanln Ariv Dairesinde Mdr Yardmcs ve ayn zamanda Trk Ansiklopedisinde de uzman olarak alt. Yine bu sralarda bir
yandan da Ankara niversitesi DTCFde
Prof. Dr. Akdes Nimet Kuratn danmanlnda doktora almasn yrtt.
Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi konulu tezini pekiyi dereceyle veren Krzolu, 11 Mays 1967da Tarih Doktoru oldu.
Dr. Krzolu, 1 Kasm 1967 tarihinde Erzurum Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih blmnde retim
Grevlisi olarak almaya balad.
1972-1973 tarihlerinde bir sre Fransada kald. Kr ve oruk Boylarnda
Kpaklar adl teziyle, 18 Kasm 1975
tarihinde Orta a Tarihi Doenti oldu.
Uzun yllar bu fakltenin Tarih Blm
Bakanln yrtt. 1982 ylnda Orta
a Tarihi Profesr unvann ald. Kadrosuzluktan dolay iki yl Dileri Ba-
Mill Folklor
kanl Aratrma Dairesinde ariv uzman olarak altktan sonra Ankara

Gazi niversitesi Eitim Fakltesi Tarih retmenlii Blm retim yeliine geti. Prof. Dr. Krzolu, 1985 ylnda buradan emekliye ayrldysa da, 1990
ylna kadar ayn fakltede szlemeli
retim yesi olarak grev yapt.
Krzolu, sosyal hayatta birok
dernek ve kurulun kurucusu, yneticisi veya yesi olarak grev yapmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Kars Turizm ve Tantma Dernei, Seluklu Tarihi ve Medeniyeti
Enstits, Trk Folklor Dernei,
Trk Ocaklar, Trk Dil Kurumu,
Diyarbakr Milliyetiler Dernei, Diyarbakr Turizm ve Tantma Dernei, Gayrimenkul Eski Eserler ve
Antlar Yksek Kurulu, Trk Tarih
Kurumu, Malazgirt Fetih bidesini
Yaptrma Dernei, stanbul-Kars Lisesinden Yetienler Cemiyeti, Ankara-Seluklu Fethini Kutlama Komitesi... Hocann hayatnda bunlardan
halen asli yesi bulunduu Trk Tarih Kurumunun phesiz ayr bir
yeri vardr.
lk ei Nebahat Hanmdan olu
var. Bunlarn en by olan Ilgar, Isparta Sleyman Demirel niversitesi
mimarlk blmnde profesrdr. Ortanca olu Dede Korkut, Ankara Teknik
Ziraat Mdrlnde ziraat mhendisi
ve kk olu Seyfettin Krat da bir
irkette mtercim ve proje koordinatr
olarak almaktadr.
eker hastalndan mustarip olan
Nebahat Hanm, 5 Mart 1986 tarihinde
vefat etti. Krzolu, 1988 ubatnda
Prof. Dr. Neriman Grgnayla zmirde
evlenmitir.
Prof. Krzolu, Trk bilim hayatnn ok nemli ahsiyetlerinden biri ola-
Yl: 15 Say: 58
rak Trkolojinin her sahasnda stad olduu, herkes tarafndan kabul edilmitir. Bu sahann akademisyenleri ona ok
ey borludur. Bugn 87 yana gelmi
olan Krzolu, mrnn 70 yln ilm
aratrma ve incelemelerle geirmitir.
Dil, tarih, edebiyat, folklor, etnografya
ve etnoloji dallarnda alanlar, ona mracaat etmektedir. Kimsenin bilmedii
yahut kurcalamaya cesaret edemedii
birok konu, onun gayretiyle aklk kazanm ve literatrmze girmitir.
Prof. Krzolu, genel tarih bahisleri yannda blge tarihiliine de ayr bir
nem vermi, bu sahada data r amtr. Bata kendi vilayeti Kars ve evresi olmak zere, Artvin, Erzurum, Rize,
Trabzon, Bayburt, Gmhane, Ar,
Van, Bitlis, Siirt, Bingl, Diyarbakr,
Elaz, Malatya ve Adyaman illerimizle
ilgili almalar yapmtr. Hoca, bu ehirlerle ilgili olarak ya etrafl aratrmalar yaparak yaymlam yahut da mahallinde konferanslar vermitir. Buralarda
km mahall basn zerinde yaplacak
aratrmalar, Hocann bu faaliyetini
aka ortaya koyar. Buralardan yetien
gen tarihiler, onun at yolda ilerlemilerdir. Hocann arivinde, bunlarla
ilgili birok mektuba rastladk.
Kendisine 30 Kasm 1965 tarihinde
Malatyadan bir mektup yazan Cell
Yalva, Kars Tarihinin kendisi iin iyi
rnek olduunu belirtmi ve okuyamad kitabelerin fotoraflarn Hocaya gndererek yardm istemitir. Bu mektuba 2
Aralkta cevap yazan Krzolu, yle diyordu: Mektubunuz, bir Anadolu blge
tarihisiyle beni tantrd iin, dn
akamdan beri ok mutluyum. Malm,
bizde ehir ve iller tarihi incelenip yazlamadan, geni bir yurt ve millet tarihi
yazlamaz. Bu bakmdan Dou Anadolumuzdan Urfa, Diyarbekir, Siirt, Har-
10
put, Erzincan, Erzurum, Kars ili tarihlerinden sonra Malatya tarihinin de sizin
kaleminizden km olarak Mill Ktphanemize mal edilmesi, byk bir saadet
ve kazan olacaktr. zemediiniz kitabelerin fotorafisini lutfederseniz, burada halleder size takdim edebilirim. Hoca, ayrca bu mektupta Yalvaa Malatya
tarihiyle ilgili geni bir bibliyografya da
veriyor.
Krzolu, bir tarih bilgini olduu
gibi ayn zamanda halkbilimcidir. Tertip
edilen klar bayram ve halk oyunlar
yarmasnda birok defa jri yelii
yapmtr. O, gen yanda balad
halkbilimi derlemeleri yannda halk irlerinin de biricik dostu olmutur. Birok k, onun iin vc manzumeler
yazmtr. Mektuplar arasnda dost ve
bilim evrelerinden gelenlerden baka
klarn mektuplar da dikkat ekmektedir. Bata ldrl enlik ve Posoflu Zll ile Mdam olmak zere Yusufelili
Huzur, Kazmanl Cemal Hoca, Bardzl Nihan ve daha birok k, onun
sayesinde edebiyatmza kazandrlmtr.
Krzolu, bata Trk Folklor Aratrmalar dergisi olmak zere bu sahada
kan yayn organlarnda yazmtr.
Onun bu ynn ne karan ilk biyografisi, Ali Rza nder tarafndan kaleme
alnan yazdr.7
Prof. Krzolu, nceleri valilik ve
Halk Eitim Merkezlerinin davetiyle,
son zamanlarda da Atatrk Dil ve Tarih
Yksek Kurumunun programlaryla
Anadolu ehirlerinde birok konferans
vermitir. Bu konferanslar, byk kalabalklar tarafndan dinlenmi ve mahall basnda yer almtr.
Prof. Krzolu, yurt dndaki Trkoloji evrelerinde bilinen ve almalar
takip edilen bir bilim adamdr. alma-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
larndan dolay eitli dller almtr.
Bunlarn hepsinin Hocay ok sevindirdiini biliyoruz. Yalnz 1998 ylnda Milletleraras Dede Korkut Kollokyumunda
Bak Devlet niversitesi tarafndan verilen Dede Korkut Adna Hamid Arasl
Plaketi nin ayr bir yeri olduu muhakkak...
phesiz Prof. Krzolunun muarzlar da olmutur. Ama bunlar, hibir
ilm mahfilde karsna kamam, urada burada konumadan ileriye gidememilerdir. n snrlarmz aan Krzolunun yurt dndaki muarzlaryla
grmelerinin ve mektuplamalarnn
bir ksmna ahit oldum. Bu ilikilerde
kendisine nasl sayg gsterildiini burada anlatmak, ar bir gayretkelik olacaktr.
Prof. Krzolu, kendi hocalarnn
takdir ve sevgisini kazanm, birok bilim adam iin de, bilgisine bavurulmas gereken stad olmutur. Bunlardan
birkana rnek vermek istiyoruz.
Dil ve Tarih Corafya Fakltesinin
nl Halkyats P. Nail Boratavn,
henz niversitede renci olan Krzoluna yazd birok mektuptan birisi u
satrlarla balamaktadr:
Aziz Kardeim Fahreddin,
Birok malmatla dolu ve istediim
eylere cevaplarla ykl mektubunu aldm. Arkadalnn kymetini takdir ettiim in her mektubun benim in byk bir sevin mevzuu oluyor. Eksik olma
kardeim.
Boratavn Dou Anadoluda yapt
folklor ve halk edebiyat derlemelerinin
hatr saylr aptaki byk bir ksmnda
Krzolunun pay vardr.8
19 Mays 1951 tarihinde Mersinden
mektup gnderen Halkbilimci Cahit ztelli, Hocann Diyarbakra nakledilmesinden dolay duyduu znty belirte-
Mill Folklor
rek baz bahislerle ilgili fikir sormakta

ve incelemekte olduu cnklerden birinde okuyamad kelimelerin zm konusunda yardm istemektedir. ztelli,
daha sonra yazd mektubunda, yardm iin Krzoluna teekkr etmektedir. Yine bu gibi konularda Krzolunun
bilgisine bavurduu mektuplarndan
anlalan halkbilimcilerden biri de Hikmet Dizdaroludur.
Krzolunun, gerek ahsiyetine,
gerek fikirlerine ve gerekse ilmine hayran olduu kiilerin banda Hocas olan
Zeki Velid Togan gelmektedir.9 Togan da
onu bir renci olmaktan ok bir dost
olarak grmtr. te bu yaknla ahadet eden 1 Mart 949 tarihli mektubu:
Pek Muhterem Kardam Fahreddin,
Ya Karstan alacaz midiyle ya
alamadk. imdi artk ilkbahar aylar
balad. Bundan sonra gndereceksen
ancak yarm teneke gnderin. Byk teneke, yaz aylarna kadar sarf edilemez.
Yaz scaklarnda aylarca erimi hlde
kalan ya, sonbahara kadar tadn kaybediyor. Bu yzden ancak yarm teneke
istiyoruz. Fakat bunu gndermekte mkilt varsa heman haber verin. Biz burada alrz.
Sizin orada Rus usul kzak ustalar var m? Kzan altndaki eklindeki
aacna bizde dugum diyorlar. Karsta
buna ne diyorlar ve bunlar nasl yapyorlar? Byk kazanda kaynatarak bkyorlar m? Yoksa sadece eri aa m
kullanyorlar? Ve hangi aalardan yapyorlar? Bir ifti ka liraya satlyor?
Sayg ve sevgimizle.
Ahmed Zeki Velid Togan
Tarihten Sesler dergisinin neriyat
mdr tarafndan 10 Eyll 1943te yazlm olan bir mektuptaki u ifadeler de
11
Yl: 15 Say: 58
hocann dost evresi hakknda bir fikir
vermektedir:
Sevgili Kardeim,
Uzun mddet mektubunu bekledim.
Fakat herhlde askerlik dolaysyla olacak yazamadn. Bugn seni aramak artk farz oldu.
Naslsn? Herhlde byk tevazuunla yine herkese kendini sevdirmi olacaksn. Bundan eminim.
.... imdilik hasretle gzlerinden
perim canm kardeim. Acele cevap beklerim.
Kardein
Tark Zafer Tunaya
Faruk Smer tarafndan yazlan
bir mektubun baz satrlar da yledir:
Muhterem kardeim Fahreddin
Bey,
Diyarbakr Mzesindeki koyun ve
kei heykelleri zerindeki kitabelerin mahiyeti nedir? Bu mektubu, bu hususlarda
beni tenvir etmek lutfunda bulunmanz
iin yazm bulunuyorum. Sizin yardmnz sayesinde, bu mhim mesele halledilecektir.
denilmektedir. Krzolu, Smerin bu
mektubuna 25 ubat 1955 tarihinde cevap yazd anlalmaktadr. Bu cevab
alan Smer, 21 mays 1955 tarihli uzun
mektubuna u satrlarla balamaktadr:
Muhterem Kardeim Fahreddin
Beg, kymetli bilgilerle dolu olan mektubunuza teekkr edebilmek iin ancak
imdi vakit bulabildim. nk doentlik
imtihanna alyordum...
Grlyor ki Prof. Krzolu, baz
muarzlarnn zannettii gibi ie dnk
deil, evreye, bilim alanna ve btn insanla dnk yaamtr. Uzak yakn
demeden kendisinden yardm isteyen
herkese enmeden bu kadar faydal
olabilen ka kii gsterilebilir?
Hocann yakn dostlarndan olan
12
Nihal ATSIZn 9 Ocak 1954 tarihinde

Diyarbakrda bulunan Krzoluna yazd mektuplardan biri de yledir:10
Kardeim Krzolu,
Galiba yaknda Kars zerine sefer
edp o ehri btn yresiyle tahrip edeceim. Bunun nne geenin tek aresi
sratle ve taahhtl olarak bana bir
Kars Tarihi gndermektir.
Bu kadar unutkanlk, ihml, teseyyb-i beeriyetin tarihinde grlmemitir. Kitap, kitab bana gsterip, Tabii
size sahibi gndermitir. dedii zaman
yedi kat gk bama ykld. Bir de tarihin Trklere ait blmleri in ksaca fikirlerini yazacaktn.
Istanbulda toplanan ordu, Gmhane, Bayburt istikametinde Karsa yrmek in hazrlanmaktadr. Bunu bylece bilesin. Protokol cridir.
Tanr Trk Korusun.
Atsz
1994 ylnda, yurtd retmenlii
grevimden dndkten sonra Ankarada
Hocayla sk grr olmutuk. Karlkl olarak ziyaretler balamt. Bu ziyaretlerde, sz arasnda ok nemli eyler
anlatrd. Bunlarn hepsini not edemedim. Not ettiim bilgilerin bazlarn, yine onunla ilgili yazlarmda deerlendirdim.
Hocamzn, ocukluunda baba dostu kirvesinin babas olan ihtiyardan dinledii bir fkra da sohbet srasndaki notlarm arasndadr:
Hocann bir ir arkada varm.
Onu iki sene grememi. Bir gn ziyarete gitmi. Bakm ki kandiller yanyor,
bir eyler yazyor:
-Naslsn?
-Sorma Hoca! Geen hafta garip bir
ey grdm. Bir hatun, yayl ile gidiyor.
ocuu vard; sar, hastalkl, ipeklere
brnmt. Fakir ocuklarnn yanak-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
lar ise krmz, ayaklar yaln... Buna
bir eyler yazmak istiyorum, imlya getiremiyorum.
-Bunda ne var ki:
Gidi dnya eri br dnerest
Dostun koyup dmann erest
Lle smbl gmlek bulmaz giymeye
Ac soan kat kat gmlek giyerest!
air kalkp Hocann elini pyor,
Sen benim ustamsn. diyor.
b) Eserleri
Prof. Dr. M. Fahrettin Krzolu,
1934 ylndan bugne kadar, aralksz
yazm nadir bilim adamlarndandr.
Onun aratrc ve eletirici kiilii ile ilm birikiminin eseri olan almalar,
yalnz bir sahaya mnhasr kalmamtr.
Krzolu, nce bir tarih bilgini olmakla
birlikte ayn zamanda nl bir halkyat ve edebiyatdr.
Prof. Krzolu, Cumhuriyet devrinin drst, alkan ve veld bilginlerinden biridir. Trk bilim hayatndaki yeri,
onun urat bilim sahalarnn mtehassslar tarafndan deerlendirilecektir. Bu konuda unu hemen ifade etmeli
ki, o, Trkolojinin her sahasnda etrafl
bir ekilde alm, birok bilim adamnn yolunu amtr.
Prof. Krzolu, 1934-1943 yllar
arasnda kaleme ald yazlarnda, ELK soyadn kullanmtr. O, bu tarihten sonra, Kars mahkemesi kararyla aile adlar olan KIRZIOLU soyadn alm ve yazlarnda da bu ad kullanmtr. Bununla beraber zaman zaman Dou, Karsakl, K. Krz, F. Saltkan,
Mamal M. Kuzu, Kars TTD Aratrma Kolu, Kars TTD Tantma Kolu,
Mollaolu, Ilgar Kizirolu, M. K., Aksakallolu, M. erif oruklu gibi imzalarla da yaz yazmtr. Ayrca Dou
ve Kara Amid dergilerinde, dergi isimle-
Mill Folklor
rini tayan yazlar da Krzoluna aittir.

Prof. Krzolu, yetmi yla yaklaan yaz hayatnda, belli bal eserleri
dnda, birok yayn organnda yaz yazmtr. Bu kadar uzun zamana yaylan
sreli yaynlar toplamak, hepsini incelemek kolay deildir. Buna, Trkiyede
ktphane ve arivciliin durumu da eklenince, bu sahada alanlarn iinin ne
kadar g olduu anlalr.
Bibliyografyay hazrlarken u tasnife gre altk:
I. Basl Eserler
A. Kitaplar
B. Ayr Basmlar
II. Sreli Yaynlar
A. Gazeteler
A.a. Kars Gazetesi
A.b. Dier Gazeteler
B. Dergiler
III. Makale ve Bildiriler
IV. Ansiklopedi Maddeleri
V. Yllklar
VI. Hakknda Yazlanlar
VII. Dier Yazlar
Kitaplar, ayr basmlar ile makale
ve bildirilerin knyesi, basldklar tarih
srasna gre verildi. Sreli yaynlarn
balangcnda, Hocann yaz hayatnn
ilk yllarnda en ok yaz yazd Kars
gazetesinin ayr bir blm hlinde verilmesi uygun grld. Bunun arkasndan
da dier gazetelerdeki yazlar verildi.
Bu yazlar verilirken tarih sras gzetildi.
Dergilerde yer alan yazlar verilirken, dergi isimlerinin alfabetik sras takip edildi. Dergi isminin nne de, parantez iinde, dergiyle ilgili ksa bilgiler
yazld. Bir dergide kan yazlar da yine
tarih srasna konuldu.
Bibliyografyann baz blmlerinde
13
Yl: 15 Say: 58
farkl bir yol tutulduu grlecektir. Yazlarn knyesi tablo hlinde verilmitir.
Bu yolu tutmamzn sebepleri unlardr:
Yazlarn okluu ve tr bakmndan eitlilii,
Bu yazlarn yaynland sreli
yayn trnn okluu,
Okuyucu ve aratrmaclarn kolay yararlanmalar.
Prof. Krzolunun bibliyografyas
karlrken, en ok zorluk ekilen noktalardan biri de phesiz ansiklopedi maddeleriydi. Zira o, birok ansiklopedide,
birok madde yazmtr. Bunlardan tespit edilebilenler, ansiklopedi isminin altnda alfabetik ve numaral olarak verilmitir.
Hakknda Yazlanlar blmnde
yer alan yaz knyelerinde de tarih sras gzetilmitir.
Prof. Krzolunun, daktilo edilmi,
fakat ne zaman, nerede neredildii, yahut yaynlanp yaynlanmad mehul
yazlarna da son blmde yer verilmitir.
Gnlk gazetelerde kan ve birbirinin devam olan seri yazlar, bir maddede verilmi; Romen rakamlaryla yaznn blmleri belirtilmi, balang ve
biti tarihleri gsterilmitir. Dergilerde
kan yazlar ise ayr ayr gsterilmitir.
Bazen bir yaznn birden fazla yerde ktna rastlanmaktadr. Bunun, neredilmi bir yaznn, bir baka yayn organ
tarafndan iktibas eklinde olduu anlalmaktadr. almamzda, bu tr ayrntlara girmeden, her yayn organ belirtilmeye allmtr.
Biz, Hocamzn eserlerini ve dier
yazlarn byk bir titizlik ve gayretle
aratrdk; yazlarnn tamamna yaknn bulduk, inceledik ve knyesini kaydettik. Ama bu almamzn, bunca yl
yaz yazan veld bir limin yazlarnn
14
hepsini ihtiva ettii sylenemez. mit

ediyoruz ki, dier aratrmaclar, bu bibliyografyay tamamlayacaklardr.
I. BASILI ESERLER
A. KTAPLAR
1. 1939, Malakanlar (Konferans-Bror),
Kars.
2. 1943, Kars (Corafya, Tarihe ve Karsl Bykler), Halkevi Yay., stanbul.
3. 1943, Yusufelili Huzurden Deyiler
(Bror), stanbul, 8 s.
4. 1946, Kars Yaylas (Tarih Edebiyat/Bror), stanbul, 40 s.
5. 1950, Karsn Kurtulu Hatras, Kars
Halkevi Yay., Kars, 24 s.
6. 1952, Dede Korkut Ouznameleri, I. Kitap, stanbul, 132 s.
7. 1953, Kars Tarihi, I. Cilt, stanbul, 640 s.
8. 1955, 1855 Kars Zaferi, Kars Tantma
Dernei Yay., stanbul, 232 s.
9. 1956, Kara Amid (Diyarbekir) Tarihesi
ve bidelerinin Kk Klavuzu, Diyarbakr.
10. 1956, Ziya Gkalp Mzesi ve Ziya Gkalp, Diyarbakr Tantma Dernei Neriyat, stanbul, 96 s.
11. 1956, Yazl Vesikalara Gre Ziya Gkalp, stanbul.
12. 1958, Edebiyatmzda Kars, II. Kitap
(1877-1921 tarihleri arasnda Kars ve ileleri zerine sylenip yazlm, nazm, nesir, belge metinleri ve
ksa izahlar), stanbul, 184 s.
13. 1960, Mill Mcadelede Kars, I. KitapBelgeler, Kars Tantma Dernei Yay., stanbul, 80
s.
14. 1963, Krtlerin Kk -I. Blm, Diyarbakr Tantma Dernei Yay., Ankara, 32 s.
15. 1964, Her Bakmdan Trk Olan Krtler, Ankara.
16. 1968, Krtlerin Trkl, Ankara; (2.
bs. st.1995) 134 s.
17. 1968, Atatrk niversitesi Erzurum
Yazma ve Basma Eserler Sergisi (mzasz), Erzurum, 16 s.
18. 1970, 27 Asrlk Trklk Blgesi spir
(Bror), Erzurum, 33 s.
19. 1970, Kars li ve evresinde Ermeni
Mezalimi (Belge ve risaleleri sadeletirme, ekleme
ve izahlarla) Ankara (Trke ve ngilizce, 2. bs. Ankara 1999), 136 s.
20. 1972, Dede Korkut Ouznameleri Inda Karapapaklar, Trkoca Yay., Erzurum, 32
s.
21. 1972, Kanada Karsna Armaan, Atatrk niversitesi Yay., Erzurum.
22. 1976, Eski Yazl Trih Metinleri, A..
Yay., Erzurum, 174 s.
23. 1976, Malta Konferanslar-Ziya Gkalp
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
(Haz. M.F. Krzolu, Sunu: s. 10-32), Kltr Bakanl Yay., Ankara.
24. 1976, Osmanllarn Kafkas Ellerini
Fethi (1451-1590), A.. Yay., 1. bs. Ankara (2. ve 3.
bs. Trk Tarih Kurumu 1993, 1998), 550 s.
25. 1977, Trk nklp Tarihi Ders Notlar, A. . Yay., Erzurum, 122 s.
26. 1979, Erzurum Kongresinin 60.Yldnmne ARMAAN (mzasz), Erzurum, 16 s.
27. 1982, An ehri Tarihi, 1. bs. Ankara,
118 s.
28. 1984, Dastan-Aras-Dicle-Altay ve
Trkistan Trk Boylarndan Krtler, TKAE,
Ankara, 80 s.
29. 1986, Trk Mill Btnl erisinde
Dou Anadolu (lm heyetle), TKAE, Ankara.
30. 1986, Karahanolu Aile Tarihesi ve
Karahanolu M. Muhtarn iirleri-Kitapl,
(Karahanolu M. Hatif ile) A.. Yay., Erzurum, 219
s.
31. 1990, Ardahan Armaan (Bror) Ankara, 24 s.
32. 1991, Kzm Karabekir, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 250 s.
33. 1992, Rize ve Dolaylarnda Bilinmeyen Tarih Gerekleri (Bror), Rize Hoytur Dernei Yay., Ankara.
34. 1992, Yukar Kr ve oruk Boylarnda
Kpaklar, Trk Tarih Kurumu Yay., 1. bs. Ankara,
278 s.
35. 1993, Btnyle Erzurum Kongresi I,
II, III. Cilt birlikte, Ankara, 196+282+232 s.
36. 1994, Karadeniz Blgesindeki Trk
Boylarndan Lazlar ve Heminlilerin Tarihesi
(Bror), Ankara, 16 s.
37. 1995, Trk Tarihinde Ermeniler (Komisyonla), Kafkas . Yay., Ankara (9-76, 77-84 s.).
38. 2000, Tarihe-i (Gazavat-i) Dastan,
Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul,
XVII+164 s.
39. 2000, Dede Korkut Ouznameleri I, II.
(ki kitap bir arada) Atatrk Kltr Merkezi Yay.,
Ankara, 132+114 s.
B. AYRI BASIMLAR
1. 1966 Aran/Gence-Karabada Yiirmidrtl ile Otuzikili Adl Uluslarn Oymaklar ve
Kr-Aras Krtlerinin Menei, VI. Trk Tarih
Kongresi Bildiriler (1961), Ankara, s. 263-413.
2. 1963 Lehce-i Erzurum Yazmasndaki
Halk Szleri (ebinkarahisarl Abdden izahl sadeletirme), TDK Trk Dili Aratrmalar Yll
Belleten 1962 Ankara, s.195-244.
3. 1964 Kars Kalemizin 900. Fetih Yldnm, Trk Dili dergisinin C. XIII, S. 155, Ankara,
s. 809-830.
4. 1966 Krolu Boylarnda Ouz Dzeni
Saylar, Reit Rahmet Arat in (TKAE Yay.), Ankara, s.323-330.
Mill Folklor
5. 1966 Kr-Aras/Aran Krtleri, VI. Trk

Tarih Kongresi (1961)Teblileri, Ankara s.363-413.
6. 1971 Seluklularn Any Fethi ve Buradaki Seluklu Eserleri, Seluklu Aratrmalar
Dergisi II (1970), Ankara, s. 111-139.
7. 1972 Lazlar/anarlar, VII. Trk Tarih
Kongresi (1970) C.I, Tebliler, Ankara s. 420-445.
8. 1972 ark Anadolu Mdafa-i Hukuk
Cemiyetinin Karar Defterindeki Kararlarn
Suretleri, A.. Ed. Fak. Aratrma Dergisi, S.5,
s.153-162.
9. 1973 Amerikan Mandasn Kimler stiyorlard ve Nasl neriyorlard, Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi, S.67, s. 18-24.
10. 1974 Mustafa Kemal Paann Erzurumdaki Evi, A. . 50. Yl Armaan-I, Erzurum,
s. 189-196.
11. 1976 Grcistanda Eski Trk nan ve
Geleneklerinin zleri, I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C.IV, Ankara, s. 141-166.
12. 1976 Kaaime, (Karsl Bedreddinzade
Mirliva Ali Beden izahl sadeletirme), A.. Ed.
Fak. Aratrma Dergisi, S.7, Ankara, s. 87-170.
13. 1979 1593 Yl Osmanl Vilyet Tahrir
Defterinde Anlan Gence-Karaba Sancaklar
Ulus ve Oymaklar, A. . Ed. Fak. Aratrma Dergisi-A. Caferolu zel Says, Ankara, s.199-222.
14. 1982 Hazarlarda Yabanc Cesediyle
Yamur Yadrtma Gelenei, II. Milletleraras
Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C.IV. Ankara, s.
263-277.
15. 1983 Seluklulardan nce Armenyaya Hkim Olanlar, Trk Tarihinde Ermeniler
Sempozyumu, zmir, s.195-264.
16. 1987 Mill Destanlarmzdan Dede
Korkut Ouznamelerinin Tarih Belgesi Bakmndan Deerleri: Armenya/Yukar Eller Tarihinin yz, TTK Belleten (1986) C.L, S.198, Ankara, s. 915-928.
17. 1991 M. Kemal Paa-Erzurum likileri zerine Belgeler, Atatrk Aratrma Merkezi
Dergisi, C.VII, S. 20, Ankara, s. 223-283.
18. 1992 Kitab-i Dedem Korkuttaki Kam
Bura Be Olu Bams Bayarak Boyunun Tarihteki Yeri (Bagratl Sllesinin Trkmenlii), IV.
Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara, s.137-146.
19. 1994 Gence-Karaba ve irvandan
Oluan Kuzey Azerbaycanda Albanlar Tarihi
zerine, XI. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara.
20. 1985 Cihangirolu brahim Aydndaki
Mill Mcadelede Kars ve Atatrk ile lgili Belgeler, TTK, Belleten, C. 48, Ankara (1984) s. 109165.
21. 1995 Hazarlarn Boral ve Kazak Boylarndan Oluan Karapapaklarda nsan Heykeli ve Kabirta Yapma Gelenei, Trk Kltr
15
Yl: 15 Say: 58
Aratrmalar, Prof. O. Aslanapa Armaan, Ankara, s. 229-254.
22. 1994, Albanlar Tarihi zerine, XI. Trk
Tarih Kongresi Bildirileri, Trkiye Azerbaycan
Dostluk Dernei Yay., Ankara, 68 s.
23. 1995 Trkistan ve Anadoluda Teke
Trkmenleri: Tahtaclar, I. Akdeniz Yresi Trk
Topluluklar Sosyo-Kltrel Yaps Sempozyumu
Bildirileri, Ankara, s.115-131.
24. 2000 ldrl k enlik (1853-1912)te
Vatan ve Millet Duygular, k enlik Sempozyumu Bildirileri (22-23 Mays 1997), Ankara, s. 161173.
C. MAKALELER ve BLDRLER
1. 1945 Yukar Kr ve oruk Boyu-Atabek
Yurdu Tarihinin Ksa Bir z, oruh-avat Kitab, stanbul, s. 29-35, 54-58.
2. 1949 Cm- Cem-yn (Akkoyunlulardan
Bayatl Mahmud Olu Hasandan izahl sadeletirme), Osmanl Tarihleri, C.I, stanbul, s. 371-403.
3. 1956 Ziya Gkalp Mzesinin Al (Nutuk:13-17 ve birok dipnot ve aklamalar), Z.Gkalp ve Z. Gkalp Mzesi, Diyarbakr Tantma
Dernei neriyat, stanbul (Krzolunun, Ziya Gkalp Mzesi ve Ziya Gkalp adl eseri, birok konuma ve aratrmann bulunduu bu kitapta da yer almaktadr: s.148-240).
4. 1958 Vakayiname, (Mar-Yeuadan Terc.
M. Ylmaz; Eklemeler, Aklamalar, Notlar: M.F.Krzolu), stanbul.
5. 1966 Kr-Aras-Aran Krtleri, VI. Trk
Tarih Kongresi (1961) Teblileri, Ankara, s. 363-413.
6. 1966 Drt lemiz zerine Deyiler, ldr Ardahan Hanak Posof, Ankara, s. 17-20.
7. Ardahan Sancamzda Moskoflarn
Krgn ve Zulmleri, AHP(ldr Ardahan Hanak Posof), s. 23-25.
8. ldr Efsanelerinden Bei, AHP, s. 2930.
9. Blgenin Dalar ile Sular zerine Deyiler, AHP, s. 30-32.
10. Osmanl Fethinden nceleri Ardahan-ldr-Posof Blgesinin Trkl, AHP,
s. 34-40.
11. ldr ve Posof zerine Derlemeler,
AHP, s. 41.
12. Ahska zerine Halk Deyilerimizden,
AHP, s. 43-47.
13. Hanakl Mfti Mehmed Tevfik Balc,
AHP, s. 47-50.
14. Uuz Kardeler ve Uuz Da Efsaneleri, AHP, s. 51-53.
15. Mhendis Server Atabek, AHP, s. 5458.
16. Posoflu k Zll, AHP, s. 69-71.
17. Drt leden Yetien Halk irlerimizin Adlar, AHP, s. 75-77.
16
18. 1967 Dil Tartmalar, (Rdvan ongur),

Ankara, s. 30-45.
19. 1967 Trabzon Fethi Srasnda Fatih
Sultan Mehmedin Yaya At Bulgar Da Neresidir? VI. Trk Tarih Kongresi Teblileri, Ankara,
s. 322-332.
20. 1967 lm Yldnmnde Mehmet
Akifi Anarken, Erzurum, s. 10-12.
21. 1970 Erzurum Kongresine Ait Yeni
Belgeler, A.. Ed. Fak. Aratrma Dergisi, Erzurum, C.I, s. 79-94.
22. 1969 Grcistanda Trke Eski Yer ve
Kii Adlar.
23. 1970 Tav Elinin Dou Merkezi Oltunun Tarih izgileri, Oltu dergisi, Ankara,
Mart, s. 8-19.
24. 1972 Karsn An ve Kazman Kesimindeki Kamsarakan/Kalba Hanedan, VII.
Trk Tarih Kongresi (1970) Bildirileri, C.I, Ankara,
s. 176-229.
25. 1974 Gazinin Kuzeydou Gezileri1924, A.. 50. Yl Armaan I, Erzurum, s. 133-196.
26. 1974 Dede Korkut Kitabndaki
Destann Tarihteki Yeri, I. Uluslararas Trk
Folklor Semineri Bildirileri, Ankara, s. 95-106.
27. 1974 XV-XVI. Yzyllarda Krolu Adl
ki Trkmen Oyma, I. Uluslararas Trk Folklor Semineri Bildirileri, Ankara, s. 107-125.
28. 1976 1753 ve 1846 Yllarnda Erzurum
arlar ile Esnafn Tantan Kazmanlzadelerin ki Vakfiyesi, A.. Ed. Fak. Aratrma Dergisi, S. 7, Ankara, s. 25-86.
29. 1976 Fndkolunun Folklorcu Yetitirme Yn ve Folklorculara Yardm (19021974), lmnn lk Yldnmnde Ord.Prof.Dr.Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Ankara, s. 56-59.
30. 1976 erefnmede Eski Ouz Tresi
ve Folklor Unsurlar, Uluslararas Folklor ve
Halk Edebiyat Semineri Bildirileri (Konya-1975),
Ankara, s. 60-68.
31. 1976 Yeryznde Alt Krt Blgesi ve
Bunlardan Dicle Krtleri-Krmanlar-I, Trk
Kltr ve Medeniyeti-Makaleler C.I, (A. . Yay.) Ankara, s. 177-188.
32. 1977 Karsl Eski Saz airi: k Hasan, Keiolu, Abo Aa (Zihn), Trk Folkloru
Aratrmalar Yll (1976), Ankara, s. 141-159.
33. 1978 Anafartalar Grubu ve kinci Ordu Kum. V. M. Kemal mzal Drt Belge, A..
Atatrk Devrimleri Enstits Dergisi, S.I, Ankara,
s.10-22.
34. 1978 Atatrk niversitesine Kitaplar
Balananlar, Anin Kuruluunun XX.Yl Armaan-IV.Kitap: eitli Konular, Ankara, s. 200-238.
35. 1978 Armenya/Yukar Ellerde 2700
Yllk Trk Varl, Ermenilerin Rus stilsna
let Olmas ve Mezalimi, Ermeniler Hakknda
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
(Makaleler-Derlemeler) II, A. . XX. Yl Armaan,
Ankara, s. 45-65.
36. 1979 Khazar, Durdzuk, Khunan, Tukhars, Khozankh, Trk, Kpak, Bun-Turki,
Sarkn, Kala, Sam-wilde ve Kankar zerine,
I. Milletleraras Trkoloji Kongresi (Ekim 1973) Tebliler, stanbul, s. 155-175.
37. 1979 M. Kemalin Erzurumdaki Evi,
A.. 50.Yl Armaan I, Erzurum, s. 189-196.
38. 1979 Altay-Sayan, Horasan-Afgan, Dastan-Tunaboyu, Kr-Aras ve Dicle Blgelerindeki Krt Uruu Kollar; Krmanlar Arasnda Dede Korkut Ouznameleri Gelenekleri,
XVI. Milletleraras Altaistik Kongresi (Ankara 1973)
Bildiriler, Ankara, s. 195-214.
39. 1980 Bakumandan Gazi M.K. Paann
stanbulda Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini Kurdurma abalar, A.. Ed. Fak. Aratrma Dergisi,
S.12/1, Ankara, s. 207-249.
40. 1980 Dede Korkut Ouznamelerinin
Corafyas ve Dnceler, Birinci Trkoloji
Kongresi (1978-stanbul) Tebliler, stanbul, s. 269317.
41. 1983 ran Hkmdar Trkmen Afarl Nadir ahn 1744 Kars Muhasaras ve Bunu
Anlatan Emekli Kars Kads Osman Sfn Risalesi, Birinci Asker Tarih Semineri Bildirileri, Ankara, s. 13-50.
42. 1983 ki Konuma, Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu Tebliler, zmir, s. 165-167,
189-194.
43. 1984 Seluklu Fetihlerinden nce Dou Anadoluda Trk Boy ve Oymaklarndan
Kalma Da ve Su Adlar, Trk Yer Adlar Sempozyumu Bildirileri, Ankara, s. 75-96.
44. 1984 Grcistan Ocakl Babular enastandan Gelme Gogaret Hakimi amsoldeli (=oklu) Orbelyanlar/ Ouz Belerinden Gogaret Kocaolu or amsoldin Hanedan (M. 680-MS. 1177)
stanbul (26 Eyll 1984).
45. 1985 Armenya-Yukar Eller Tarihinin
Yz, Dede Korkut Ouznamelerinin Mahiyeti, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile
likileri Sempozyumu Bildirileri, Ankara, s. 133139.
46. 1986 Dede Korkutta Apkaza, Aznavur,
avkal Melik Deyimleri ve Amran, or-amsoldn Ktkleri, III. Milletleraras Trk Folklor
Kongresi Bildirileri, C.II, Ankara, s. 165-182.
47. 1986 Ziya Gkalpn Trk Tarihi ve
Medeniyeti zerine Grleri, Dicle . Z. Gkalp Sempozyumu Bildirileri, (25 Mart 1986) Ziya
Gkalp dergisi, S.43, Nisan-Haziran 1986, s. 33-49.
48. 1986 XV.Yzyl Malatya Yazmas Manzum Battal Gazi Destan, I. Battal Gazi ve Malatya evresi Halk Kltr Sempozyumu, Tebliler,
nn niversitesi, Malatya, s. 159-178.
49. 1987 Trkiyenin En Eski Serhaddi
Mill Folklor
Kars Elindeki Tarih Koaklamalardan Birka, I. Uluslararas Trk Halk Edebiyat Semineri
(Mays 1983), Eskiehir, s. 155-168.
50. 1989 Atatrkn Bilinmeyen Bir Mektubu, Atatrk Armaan, Ankara, s. 9-17.
51. 1989 Fotoraflarla Kbrs Trk slm
Kitabeleri, Arkaik Dnemden Bugne Kbrsta
Trk Kltr ve Turizm Politikas Sempozyumu,
Lefkoa, s. 52-74.
52. 1989 Atatrkn Bilinmeyen Bir Mektubu/Ocak 1914, Atatrk Haftas Armaan, Genkur. Bk. Yay., Ankara, s. 9-17.
53. 1989 Melik Danimend Gazinin Tarihi, III. Battal Gazi ve Malatya evresi Halk Kltr
Sempozyumu(1988), Tebliler, nn niversitesi,
stanbul, s. 187-197.
54. 1990 Karadenizin Dou Kylar, Grcistan ve Eski Turabozan Vilyetimiz Blgesinde Osmanl Fethine Kadar Yerleen Trkler ve
Corafyada Yaayan Hatralar, Tarih Boyunca
Karadeniz Kongresi Bildirileri, Ondokuz Mays .
Et. Fak. Yay., Samsun, s. 83-91.
55. 1990 Osmanllarn Gence Eyaleti Tahrir Defterinden Sancaklar, Nahiyeler ve Gence
Eyaleti Kanunu ile Gebe Oymaklar, Trk
Mill Btnl inde Dou ve Gneydou Anadolu Sempozyumu Bildirileri, Erciyes . Yay., Kayseri,
s. 79-103.
56. 1990 Vann Dman galinden Kurtuluunu Anarken, Yakn Tarihimizde Van Sempozyumu, 100. Yl . Yay., Ankara, s. 69-102.
57. 1990 Dede Korkut Ouznameleri Corafyas ve Dnceler, I. Mill Trkoloji Kongresi,
stanbul, s. 269-317.
58. 1991 Hangi Ermenistan? Trkiye, Akademia Yaynclk (Trke, ngilizce, Almanca Franszca), zmir, s. 83-88.
59. 1991 Son Alt Trk-Rus Savanda
Karstaki Serhat Ruhunu Besleyen Halk Geleneklerimiz, Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu-Tebliler, Ankara, s.169-189.
60. 1991 Kars Tarihi zerine (Konuma),
Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu-Tebliler, Ankara, s. 343-350.
61. 1991 Osmanl Tapu Tahrir ve Mhimme Defterlerinde Gmhane Blgesi Trk
Boy/Oymak Hatralar ve Madenler zerine
Hkmlerden rnekler, Gemite ve Gnmzde
Gmhane Sempozyumu-1990, Ankara, s. 69-77.
62. 1992 Son Alt Trk-Rus Savanda
(1807-1917) Karstaki Serhad Ruhunu Besleyen
Halk Geleneklerimiz, Yakn Tarihimizde Kars ve
Dou Anadolu Sempozyumu Bildirileri-1991, Ankara, s. 167-189.
63. 1992 ldr (Ahska) Eyaleti Musevleri ve Son ldr/Ahska Kad Sicili Defterindeki (H. 1233-1241) Mhim lmlar, Osmanl ncesi
ve Osmanl Aratrmalar Uluslar aras Komitesi
17
Yl: 15 Say: 58
(CIEPO) X. Sempozyumu (31 Austos-5 Eyll 1992),
Ankara.
64. 1994 Akkoyunlu Trkman Belerinin
Asl ve Bayundurlular Sllesinin Kk/Pahlavuni Hanedan, XII. Trk Tarih Kongresi Bildiri
zetleri, Ankara, s. 65-69.
65. 1994 Belgelerle Ardahan ve Artvin Kazalarnn Kurtuluu, I. Uluslararas Atatrk Sempozyumu Bildiriler, Ankara, s. 921-932.
66. 1995 Armenya-Yukar Eller Tarihinin
Yz (Konuma), Aydnlar Oca Blteni, S.3,
Ankara, s. 23-29.
67. 1995 Dede Korkut Ouznamelerinde
Bakent Srmel/Idr, Milletleraras Idr Sempozyumu, Nevruz, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara, s. 65-88.
68. 1997 Eski Trk Dinindeki Drt Rengin
Corafyamzdaki Yeri, V. Milletleraras Trk
Halk Kltr Kongresi-Genel Konular Bildirileri, s.
151-165, Ankara.
69. 1998 Halcln En Gelimi lkesi
Saylan Trkmenistan Trk Boylarnn Anadoluda ve evresindeki Uzantlar, Trk Soylu
Halklarn Hal, Kilim ve Cecim Sanat, Uluslar
Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, s. 187-203.
70. 1998 Batum Sanca zrine, 5. Trk
Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultay (st., 11-13 Nisan 1997), Ankara, s. 302307.
71. 1999 Osmanllarn Yukar Kr ve oruk Boylarndaki Ortodoks Kpakl Atabekler
lkesini Fethi ve ldr/Ahska Vilyetinin Kuruluu, XII. Trk Tarih Kongresi, 4-8 Ekim Ankara
(baslmam).
72. 1999 Dede Korkut Ouznameleri Corafyas ve Belerinin Tarihteki Kimlikleri, IV.
Trk Dnyas Yazarlar Kurultay-Bildiriler (5-6 Kasm 1998), Ankara, s. 231-291.
73. 1999 Tarih Boyunca Trk-Grc likileri, Atatrk 4. Uluslararas Kongresi Bildiri
zetleri, (Kazakistan, 25 Ekim), Ankara, s. 84-86.
74. Mill Tarihimizde Tunceli ve evresi,
Dou Anadolunun Sosyal Kltrel ve ktisad Meseleleri Sempozyumu.
75. 2001 Trabzona En Yakn Komu lke:
Grcistan, Trabzon ve evresi Uluslararas TarihDil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mays 2001/Bildiriler), c. I, Trabzon 2002, s. 847-854.
76. 2001 ncesi ve Sonrasyla Trabzonun
Fethi, Trabzon Belediyesi Kltr Yaynlar, Ankara.
77. 2002 Karsn arlk Rusyas Esreti
(1878-1917) Yllarndaki Durumunu Anlatan
Karsl mam-ir Kurban (Yurtseven) Efendinin Elyazmas Htralar, XIV. Trk Tarih Kongresi (9-13 Eyll) Bildiri zetleri, Ankara 2002, s.
142-143.
II. SREL YAYINLAR
A. GAZETELER
A.a. KARS GAZETES (Karsta haftada iki
defa kan gazete)
1. Karsta mesuyunun Tarihesi, 9-23
Eyll 1938.
18
2. Ardahann Kurtuluu Dolaysile I-IX,

24 ubat-14 Nisan 1939.
3. Karsn En Eski Yaps Knbet Camii ve
Bunu Yaptran Bagrat Hanlarnn Menei I-VIII, 4 Ocak-21 ubat 1939.
4. 12 Mart 1918 Erzurumun Kurtuluu, 12
Mart 1939.
5. Kazmanl k Seza, 19 Nisan 1940.
6. Karsl Divan airleri, 7 Mays 1939.
7. Malakanlar (Tefrika), Nisan-Haziran
1939.
8. Yetimler Babas Kzm Karabekir Paa, 14 ubat 1948.
9. Kars ve Kzm Karabekir Paa, 21 ubat 1948.
10. Kurtuluunun 30. Yldnm Dolaysyla Erzurum, 17 Mart 1948.
11. Trk oruhta Kurtulu ve Anavatana
Kavuma Anlam (A. zderin kitab zerine), 10
Nisan 1948.
12. Karsn krk Yllk Karagnlerden
Kurtuluu, 21 Nisan 1948.
13. 93 Koaklamalar I-III, 14 Nisan-12 Mays 1948.
14. 93 Koaklamalar I-II, 14-17 Nisan 1948.
15. Posoflu k Zlal, 8 Mays 1948.
16. Ahska ve Mihrali Bey Destanlar, 15
Mays 1948.
17. Karsn Son 70 Yllk Maarif Hayatna
Bir Bak I-IV, 8-22 Mays 1948.
18. Rahmetli Cihangirolu brahim Aydn
Bein Tercmeihli I-II, 26-29 Mays 1948.
19. Mill Mcadelede lk Kurun Nerede
Atlmtr? I-III, 11-19 Haziran 1948.
20. Halk Edebiyatnda Sarkam ve Allahuekber ehidleri I-II, 30 Haziran, 3 Temmuz
1948.
21. Karsl Byklerimizden: Byk Kahramanlar I-III, 10-17 Temmuz 1948.
22. Rahmetli Nazan Danimend Hanmefendi I-VI, Ekim-Aralk 1948.
23. Mill urada alan Karsl Kahramanlar, 26 Ocak 1949.
24. Mill Kltrmz Bakmndan: stanbul I-III, 5-12 Mart 1949.
25. Erzurumun Kurtuluunun Otuz Birinci Yldnm I-II, 16, 19 Mart 1949.
26. Kurtuluunun 28. Yldnm Dolaysyla: Ardahan I-V, 23 ubat-30 Mart 1949.
27. Karsl Gen Halk airimiz: k Mdam I-IX, 28 Mays-10 Austos 1949.
28. Karsl airlerimizden: alkavurlu Feda I-III, 21-28 Ocak 1950.
29. Kafkas Kyafeti ve Oyunu Balkl
Yazya Cevap I-VIII, 21 Ocak-22 ubat 1950.
30. Yeni Eserler: Yusufelili Huzur I-III,
21-28 Ocak 1950.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
31. Kurtuluunun 29uncu Yldnm Dolaysyla Ardahan, 15 ubat 1950.
32. Erzurumun Kurtuluu, 8 Mart 1950.
33. Karsl airlerimizden: k Bahri I-III,
8-15 Mart 1950.
34. Kkreyi (iirler, S. Ertrk) I-II, 15-19
Mart 1950.
35. 1579da Kars ehir Harabelerinin
Devlet Eliyle enlendirilmesi (Tefrika), Eyll
1949-Nisan 1950.
36. 23 Nisan 1920-Yeni Trkiyenin Kuruluu, 29 Nisan 1950.
37. Anadolu Ftihi Seluklu Alp Arslann
Soy Kt, 22 Kasm 1965.
38. Kars Tarihinde Geen Mehur simler, 23 Kasm 1965.
39. Son On Ylda Yaplan Kars Zaferleri
Kutlamalar I-II, 24, 25 Kasm 1965.
40. Kars limizin Tarihteki Ana izgilerine Bir Bak, 21 Mays 1991.
A.b. DER GAZETELER
1. Kars Kurtuluunun 15. Yln Kutluyor,
Tan gazetesi, stanbul, 30 Ekim 1935.
2. Kars li Tarihinin Ksa Bir z I-II, Tanin
gazetesi, stanbul, 30 Haziran, 3 Temmuz 1945.
3. Ardahan ve ldrda Trk Bahadrl ve
ki Koaklama, Tasvir gazetesi, stanbul, 11 Temmuz 1945.
4. Krman Krtlerinin Asl I-III, Tasvir gazetesi, stanbul, 1, 22 Mays ve 14 Haziran 1946.
5. Grc Profesrlerine Cevap I-VI, Hrses
gazetesi, stanbul, 17-22 Ocak 1946.
6. Prof. A. Caferoluya Cevap I-III, Vakit gazetesi, stanbul, 12-14 Ekim 1946.
7. ehidler Yata Koca Kars, Memleket, stanbul, 25 Nisan 1947.
8. Halk iirlerine Gre 1878-1918 Yllarnda
Kars, Tanin gazetesi, stanbul, 26 Nisan 1947.
9. Kars Krk Yllk Rus Esaretinden 29 Sene
Evvel Kurtulmutu, Tasvir gazetesi, stanbul, 21
Nisan 1947.
10. Karsn Krk Yllk Kara Gnlerden Kurtulu Yldnm, Tanin, gazetesi, stanbul, 26 Nisan
1947.
11. Bu Millet Kars Uruna ki Milyon ehit
Vermitir, Tasvir gazetesi, 29 Ekim 1947.
12. Karsta Avukat Cengiz Ekinciye kinci Cevabm, Yeni ark gazetesi, Diyarbakr, 3 Haziran
1952.
13. Byk Kumandan, Olgun Terbiyeci ve zl Mellif Kzm Karabekir Paa, Yeni ark gazetesi, Diyarbakr, 29 Ocak 1953.
14. stanbul Fethini Anarken, ark Postas
gazetesi, Diyarbakr, 30 Mays 1953.
15. Yz Yl nce Sylenmi ki Kars Koaklamas I-VI, Birlik gazetesi, Kars, 20, 25 Austos
1954.
Mill Folklor
16. Kbrsn Yeri, Ad ve Eski Tarihi I-II, Birlik gazetesi, Kars, 17-18 Eyll 1954.
17. Diyarbakr Tarihi I-V, ark Postas gazetesi, Diyarbakr, 25-30 Ocak 1955.
18. Kara-Amidin Fethi (440. Yldnm),
Dnya gazetesi, stanbul, 11, 12 Eyll 1955.
19. Ardahan Yaylas zerine Notlar I-XII,
Serhad Ardahan, Ardahan, 8-21 Mays 1955.
20. Halk airinin Dilinde Karsn Kurtuluu,
Havadis gazetesi, stanbul, 25 Nisan 1958.
21. Karsn Kurtuluu, Dnya gazetesi, stanbul, 25 Nisan 1958.
22. Kazmanl k Seza, Son Havadis gazetesi, stanbul, 25 Nisan 1958.
23. Halk airinin Dilinden Karsn Kurtuluu
I-II, Bugn gazetesi, Kars, 11,12 Eyll 1958.
24. Kars li Meskn Yer Adlar ve Bunlardan
Yabanc Dildekiler I-IX, Bugn gazetesi, Kars, 7-19
Austos 1958.
25. Kurtuluunun 40nc Ylnda Hudut ehrimiz Kars, Bugn gazetesi, Kars, 25 Nisan 1958.
26. Karsta Tarih Eserlerin Korunmas ve
Mze Almas Yolunda Gdlecek Mill Bir Dava IVI, Bugn gazetesi, Kars, 14-26 Austos 1959.
27. 1959da Grdm Karsta vnlecek
Benliimize Doru Gelime Admlarmz I-III, Bugn gazetesi, Kars, 27-29 Austos 1959.
28. Allahuekber ehidler bidesi I-II, Bugn
gazetesi, Kars, 3, 4 Eyll 1959.
29. Kars Halk Oyunlar ve alglar: Krzolunun kaz, Hr Sz gazetesi, Erzurum 26 Eyll
1960.
30. Kars Kalesi I-III, Bugn gazetesi, Kars,
14-16 Austos 1960.
31. Erzurum niversitesi in Dede Korkut
Enstits-Fndkoluna Ak Mektup, Hr Sz, Erzurum, 12 Austos 1960.
32. spir Firuzesi ile Erzurum Nefti I-II, Hr
Sz gazetesi, 21, 23 ubat 1961.
33. Mill Eitim Bakanl ve Trk Klsikleri,
Mill Cephe (Haftalk gazete) Ankara, 16 Haziran
1967.
34. Erzurumun Kurtuluu, Hr Sz gazetesi,
11 Mart 1961.
35. Issz ve ren Erzurumun enlendirilmesi,
Hr Sz gazetesi, Erzurum, 8 Austos 1961.
36. air Nefnin Sekiz Arka Atas I-VIII, Hr
Sz gazetesi, 21 Eyll-30 Ekim 1961.
37. Osmanl Eyaleti Erzurumun lk 45 Ylndan izgiler: Erzurum ehir Halk Tebrizden Gelmitir, Hr Sz gazetesi, Erzurum, 15 Austos
1962.
38. Lehce-i Erzurum Yazmasndaki Halk Szleri (tefrika), Hr Sz gazetesi, Erzurum, 21 Austos-Eyll 1963.
39. Krtlerin Kk I-IX, Yeni Diyarbakr
Sesi gazetesi, Diyarbakr, 30 Mart-10 Nisan 1963.
40. Kanadadaki Kars Ky 108 Yldr Zaferi-
19
Yl: 15 Say: 58
mizi Kutluyor, Vatan gazetesi, stanbul, 29 Eyll
1963.
41. Artvin Tarihinin Ksa Bir zeti ve Osmanllarn Ardanu Sancan Fethi (20 gn tefrika),
Hakimiyet gazetesi, Bursa, 29 Mart-18 Nisan 1964.
42. Fethin Hikyesi, Su gazetesi, Kazman,
15 Austos 1964.
43. Kazmanl Firgan I-II, Su gazetesi, Kazman, 1, 15 Temmuz 1964.
44. 900. Yldnm (Karsn Fethi) I-II, Ekinci gazetesi, Kars, 18-19 Austos 1964.
45. Kars Kalemizin 900. Ylna Bir Bak I-III,
Hr Sz gazetesi, Erzurum, 15-17 Austos 1964.
46. Kars Fethini Kutlama (Tekzip), Ekinci gazetesi, Kars, 22 Nisan 1965.
47. Pasinler Tarihinden, (Tefrika), Pasinlerin
Sesi gazetesi, Hasankale, Nisan-Temmuz 1965.
48. Tuhfe-i Naildeki Karsl Divan airleri IIII, Hryurt gazetesi, Kars, 26-28 Ekim 1965.
49. Trk Akademisinin Yokluunda Uradmz Byk Kayplar I-IV, Mill Cephe, Ankara, Haziran-Temmuz 1967.
50. 93 (1877) Bayazt Atndan Paralar, Mesuliyet gazetesi, Ar, 4 Ocak 1968.
51. Trk-Rus Savalarnda: Erzurum Muharebeleri-Erzurumun Kurtuluu, I-IX, Hr Sz gazetesi, Erzurum, 4-13 Ocak 1968.
52. Bir Konferans Veren Krzolunun Basn
Toplantsndaki Beyanlar, Kuakkaya gazetesi,
Gmhane, 31 Mays 1968.
53. Ouzlarn ki Boyundan Gelen Krtler,
Devlet gazetesi, S. 18, 25, stanbul 1969.
54. Grcstan Adl Kitap Hakknda Bir
Aratrma, Meslek gazetesi, stanbul, S. 147-148,
Nisan-Mays 1969.
55. Erzurumun Kurtuluu, (Konuma metni),
Hr Sz, 16 Mart 1970.
56. Hasankaleli brahim Hakk Hazretleri III, Hr Sz, 1-3 Temmuz 1971.
57. TRTyi Protesto (Kars oyunlar alet ve kyafetleriyle ilgili basn aklamas) Hr Sz, 19
Temmuz 1971.
58. Alparslann Bat Seferindeki Fetihler
ve Aknlar I-II, Ufuk gazetesi, stanbul, S. 109-110,
Eyll 1971.
59. Gmhanenin Tarihteki Yeri ve Kurtuluu I-II, Kuakkaya gazetesi, Gmhane, 28 Mart1 Nisan 1975.
60. Rus Akademilerinin lm Yaynlarna Gre
Anadolu: erkez, Lezgi, Grc, Ermeni, Hatta
Trklerin Anayurdudur I-V, Orta Dou gazetesi,
stanbul, 6-10 Mart 1975.
61. Mogrov Han Saray (Krzolunun basn
aklamas), Hr Sz, Erzurum, 22 Mays 1978.
62. Mogrov Klas, Milletin Sesi gazetesi,
Erzurum, 23-24 Mays 1978.
63. Korkun Oyun I-III, Byk Anadolu gazetesi, S. 14, 17, 18, Ankara 1989.
20
64. Trkiye Aleyhine Yaplan Plnlar, Mill

rade gazetesi, Eskiehir, 21 Mays 1990.
65. Kurtulu Savanda Nahcivanllar da Destek verdi, Tercman gazetesi, 9 Haziran 1992.
66. Mslman Trkiyenin Temeli Anda Atld, Trkiye gazetesi, 13 Mart 1992.
67. Enver Paa Kilimi ve Trkistana Gidelim
iiri, Son Sz gazetesi, Erzurum, 4 Eyll 1998.
B. DERGLER
ALTIN IIK (stanbul, Aylk dergi)
1. Osmanllarn Hazar Kylarn Fethi ve Tiflis Mdafaas, 1, 11-13, Ocak 1941
2. Umumi Trk Tarihine Giri (Kitap Tantma), 3, 9,19, Mart 1947
3. Ermeni stekleri ve Tarih I, 6, 14-18, Haziran1947
4. Ermeni stekleri ve Tarih II, 7, 12-15, Austos1947
5. Rahmetli Rza Nur Bein Mill Siyaset, Kltr Gr ve lks, 8, 9-10, Eyll 1947
ALTINYURT (Kars, Aylk dergi)
6. Karsl k Kahraman Baba (1863-1944), 1,
6-7, Ekim1957
ALTINYURT (Kars, Haftalk gazete)
7. Kars li Meskn Yer Adlar ve Bunlarn Yabanc Dildekileri, 5, 1, 7 Nisan 1958
ANAYURTTAN ATAYURDA TRK DNYASI (Ankara, Aylk dergi)
8. Trkistan Corafya Adlarnn Trkiyedeki
Adalarndan Birka, 3, 19-24, Haziran1993
AZERBAYCAN (Ankara, Aylk dergi)
9. Ne Mesket Ne Misket, Ahska Trkleridir,
268, 17-21, Haziran 1989
BARI DNYASI (stanbul, Aylk dergi)
10. Krtlerin Kk, 11, 272-275, ubat 1963
11. Krtlerin Kk Ouzlardandr (Mahkeme kararyla), 14, 305-307, Mays 1963
12. Cevabmz (Mahkeme Kararyla/Tekzib),
14, 309-310, Mays 1963
13. Bar Dnyasnn Tarih ve Dil Otoritesine
(Mahkeme Kararyla), 18, 535-537, Kasm1963
BELGELERLE TRK TARH (stanbul, Aylk dergi)
14. Belgelerle Erzurum Kongresinin lk Gn,
35, 4-33, Austos1970
15. Amerikan Mandasn Kimler stiyorlard
ve Nasl neriyorlard? (Ayrbasm), 67, 18-24, 1973
16. Hocamz Prof. Dr. Akdes Nimet Kuratn
Ansna, 13, 41-45, Kas-Oc1974
17. Trk Mill Geleneinde Kzlalma ve Yerleri I, 1, 30-36, Mart1985
18. Trk Mill Geleneinde Kzlalma ve Yerleri II, 2, 41-47, Nisan 1985
19. Seluklu Fethinden nce Ouz Ellerinde
Halclk, Trkmen/Ouz iydi, 3, 27-35, Mays1985
20. Seluklu Fethinden nce Trklerin Armenyada Yaadn Gsteren Belgeler, 11, 45-51,
Ocak 1986
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
21. Eski Trklerde ve Ouz/Trkmenlerde:
kili, Drtl, Altl, Onikili, Yirmidrtl Dzen, 26,
37-43, Nisan 1987
BZM ORUH
22. Ahska lmlar Defterinden oruh line
Ait Vesika, 1, Nisan 1950
BORLUK (Kars Lisesi Aylk dergisi)
23. Tarihte Karsn izgileri, 1, 6-7, Mays
1948
24. Kars Madalyas, 3-4, 2-5, Tem-A 1948
25. ldrda Uuz Kardeler Efsanesi, 5,
3,6-7, Eyll 1948
BOZKURT (stanbul, Aylk dergi)
26. Ergenekon Bayram: 9 Mart Sultan Nevruz, 4, 65, Mart1942
CORAFYA DNYASI (stanbul, Aylk dergi)
27. Ar Da, 4, 299-302, Mart1951
INARALTI (stanbul, Haftalk dergi)
28. Douda Derlenmi Koaklama Trklerimizden I, 17,
29. Douda Derlenmi Koaklama Trklerimizden II, 18, 4-5, I.Kanun 1941
30. Douda Derlenmi Koaklama Trklerimizden III, 19, 4-5, I.Kanun 1941
31. Douda Derlenmi Koaklama Trklerimizden IV, 20, 5-6, I.Kanun 1941
32. Douda Derlenmi Koaklama Trklerimizden V, 22, 10-12, II.Kanun1942
33. Gkeli Elesger, 23, 10-11, II.Kanun 1942
34. Ahskal erkezolu, 24, 9-10, II.Kanun
1942
35. Ar Da zerine Trk Efsane ve nanlar, 25, 10-11, II.Kanun 1942
36. Ahskada Musev Trkler, 26, 5-7, II.Kanun 1942
37. Kars Eli Krolu Anlatmalarndaki Eski
Dzen ve Trelerimiz, 27, 6-7, ubat 1942
38. Seme Beik Trkleri I, 28, 10-11, ubat
1942
39. Seme Beik Trkleri II, 29, 10-11, ubat
1942
40. Kzlalmann Yerleri 1, 30, 10-11, ubat
1942
41. Kzlalmann z Yeri 2, 31, 13-14, Mart
1942
42. Kzlalmann Tresini Yaatan amkallarn Soyu 3, 33, 11-12,15, Mart 1942
43. Macaristan Kzlalmalar 4, 37, 12, Nisan
1942
44. Macaristan Kzlalmalar 5, 38, 10, Nisan
1942
45. Roma Kzlalmas 6, 39, 6-7, Mays 1942
46. Grcistan Ad, 41, 10, Temmuz 1942
47. Halk Edebiyatnda Sarkam, 43, 6-7,
Temmuz 1942
DADA (Ankara)
48. Erzurum Halk, 1535te Tebrizdn Gme
Akkoyunlulardandr, 12-13, 12 Mart 1967
Mill Folklor
DCLE (Diyarbakr, Aylk dergi)

49. Eski Ouzlar anda Amid Blgesi, 1, 2628, Nisan 1952
DYANET (Ankara, Aylk dergi)
50. Karsl ki Byk slm Bilgini, 7-8, 188191, Tem-As1967
DOU (Kars, Halkevi Aylk dergisi)
51. Karsta Edebiyattan L K Y A Z I, 14, 3-4,
1 Aralk 1934
52. Karsl k Kurban, 26, 3-5, Aralk 1935
53. Karsta Saltk Yaztlar-1, 42, 3-6, Haziran
1939
54. Poshovlu k Zll-1, 42, 8-13, Haziran
1939
55. Karsta Sylenen Taprmasz iirler-1, 42,
14, Haziran1939
56. Bar ve en Gnlerde Sylenenler-1, 42,
23-25, Haziran1939
57. Karsta Saltk Yaztlar-2, 43, 3-5, Temmuz1939
58. Karsa Sylenen Taprmasz iirler-2, 43,
5-9, Temmuz1939
9-14, Temmuz1939
60. Azerbaycan Halk Edebiyatndan: Bayatlar, Maniler, 43, 20-22, Temmuz1939
61. Memleket ncelemeleri: Kars-1 (T.Tokerin
Kars Adl Kitabnn Tenkidi), 43, 26-31, Temmuz1939
62. Poshoflu Noksannin Hatay Destan, 44,
6-8, Austos1939
63. Karsta Sylenen Taprmasz iirler-3, 44,
9-12, Austos1939
64. Poshovlu Zll-2, 44, 15-22, Austos 1939
65. Memleket ncelemeleri: Kars-2, 44, 37-40,
Austos1939
66. Kars Blgesinin Eski alardan Beri Grd Yerleme Akn ve Hakimiyetlerin Ksa Bir izelgesi-1, 45, 3-8, Eyll 1939
8-10, Eyll 1939
13-16, Eyll 1939
69. Memleket ncelemeleri: Kars-3, 45, 19-24,
Eyll 1939
70. 30 Eyll Sarkamn Kurtuluu, 46, 1-3,
lkterin 1939
71. Kars Blgesinin Eski alardan Beri Grd Yerleme Akn ve Hakimiyetlerin Ksa Bir izelgesi-2, 46, 4-11, lkterin 1939
12-16, lkterin 1939
24-27, lkterin 1939
74. Trk Ellerine (iir), 46, 31-32, lkterin
1939
21
Yl: 15 Say: 58
75. Karsn Kurtuluu Bayrammz, 47, 3-5,
Sonterin1939
76. Kars Blgesinin Eski alardan Beri Grd Yerleme Akn ve Hakimiyetlerin Ksa Bir izelgesi-3, 47, 6-9, Sonterin1939
77. Yusufelili k Huzur ve Kars Destan,
47, 10-14, Sonterin1939
78. Ouz Yahut Kars Eli, 47, 20-21, Sonterin939
79. Karsn Karagnlerinde Halk Edebiyatnda Ulusal Ruh, 47, 22-24, Sonterin1939
80. Tanyabildiimiz Karsl En Eski k:
Baykan, 47, 25-27, Sonterin1939
81. Dman Karsnda Karsllar ve Kars Kalemiz, 47, 28-31, Sonterin1939
82. Kars lindeki Eski ehir renlerinden:ANI-1, 48, 2-4, I.Knun 1939
83. Ardahanl k Mazlum, 48, 11-17, I. Knun1939
84. Gmr Muahedesinin mzas, 49, 1-2,
II.Knun 1940
85. Kars lindeki Eski ehir renlerinden:ANI-2, 49, 2-5, II.Knun 1940
86. avetli Reca-1, 49, 26-29, II.Knun 1940
87. Ulusal Ant (Mill Misak), 50, 1-2, ubat
1940
88. Karsl Serv (Valih), 50, 13-17, ubat 1940
89. Kars lindeki Eski ehir renlerinden:
ANI-3, 50, 2-6, ubat 1940
90. Karsn z San: ALP KALA, 51, 1-2, Mart
1940
ANI-4, 51, 2-9, Mart 1940
92. Karsn Dmesi Felketine 1293 Harbi
Destan Paralar, 51, 13-17, Mart 1940
93. avetli Reca-2, 51, 25-28, Mart 1940
94. Ardahann Kurtuluu, 52, 1-2, Nisan 1940
95. Erzurumun Kurtuluu, 52, 2-4, Nisan
1940
96. Yaayan Karsl airlerimizden Niyazi Sabri Ergl-1, 52, 6-15, Nisan 1940
97. Mehmet evki zdemir, 52, 13-19, Nisan
1940
98. Poshovlu Hakik, 52, 19-22, Nisan 1940
99. Musa Eyp Zeem, 52, 22-27, Nisan 1940
100. Poshovlu Mahsun, 52, 27-31, Nisan 1940
101. Ardahanl Mahzun-1, 52, 31-32, Nisan
1940
102. Karsn lk Kurtuluu, 53, 2-3, Mays
1940
103. Yaayan Karsl airlerimizden N. Sabri
Ergl-2, 53, 8-16, Nisan 1940
104. Ardahanl Mahzun-2, 53, Mays1940
ANI-5, 54, 21-28, Haz-Tem1940
106. Karsl ki air Ailesi, 54, 11-15, HazTem1940
107. Kazmanl Hfz, 56, 1-16, ubat 1941
22
108. Ardahanl Natk-1, 56, 23-32, ubat

1941
109. Ardahanl Natk-2, 57, 1-9, Mays1941
ANI-6, 57, 13-23, Mays 1941
111. Karsl airlerden: M. Salim Balc-1, 57,
28-32, Mays1941
112. slm Ansiklopedisinde KARS Maddesi1, 57, 24-27, Mays1941
113. M. Salim Balc 2, 58, 8-13, Temm 941
114. slm Ansiklopedisinde KARS Maddesi2, 58, 17-21, Temm 941
115. ldrl k enlik ve Ondan Bahseden
Yaz ve Risaleler, 58, 26-33, Temm 941
116. Bibliyografya: Dounun Kaps Kars, 62,
1,17, Ocak 1950
117. Douun Bundan nceki 61 Says Nasl
kt?, 62, 1-3, Ocak 1950
118. 1855 Kars Zaferi ve Kars Madalyasna
Ait Vesikalar-1, 62, 3,8, Ocak 1950
119. Yusufelili Huzur-I (Dizdarolunun Kitab Hk.), 62, 5-6,14-15, Ocak 1950
120. alkavurlu Feda-1, 62, 7-11,
121. ldrl k lyas Brorn Tenkit,
63, 1,17, ubat 1950
122. Kurtuluun 29. Yldnm Dolaysyla
Ardahan, 63, 1-4, ubat 1950
123. Karsl airlerimizden: k Bahr, 63, 68, ubat 1950
124. 1855 Kars Zaferi ve Kars Madalyasna
Ait Vesikalar-2, 63, 12-13, ubat 1950
125. Yusufelili Huzur-2 (Dizdarolunun Kitab Hk.), 63, 15-16, ubat 1950
126. K. lgenin Kars Oyunlar Kitab, 64,
1,17, Mart 1950
127. Erzurumun Kurtuluu, 64, 3-5, Mart
1950
128. 93 Savanda Kars Kyllerinin Yararlk
ve Kahramanlklar, 64, 6-8, Mart 1950
129. Yeni Eserler: Kkreyi (S. Ertrk), 64, 14,
Mart 1950
130. Karsl airlerimizden: k Bahr-2, 64,
11-13, Mart 1950
131. Karsn Krk Yllk Karagnlerden Kurtuluu Hatras, 65, 1-18, Nisan 1950
132. Rus stils Karsnda Dou Kilidimiz
Kars Kalesi ve Kurtuluu, 65, 1-2, Nisan 1950
133. 93 (1877)de Kars Sanca Memurlar ve
Baz statistikler, 65, 2-7, Nisan 1950
134. 93 (1877) Trk-Rus Savanda Karsllarn Kahramanlk ve Yararlklar, 65, 3-5, Nisan 1950
135. Ruslarn Anadolu Hududuna Sokulmalar ve 93 Savana Kadar Kars Saldrmalar, 65, 710, Nisan 1950
136. 93 Savanda Kars Muharebeleri ve D Felketi, 65, 10-14, Nisan 1950
137. Muahedeler ile Elviye-i Selsenin Elden
kmas ve Muhaceret, 65, 14-17, Nisan 1950
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
ELF (Erzurum, Aylk dergi)
138. Dede Korkutta Ouzdan Erzurum ve
evresi, 1, 2-5
139. Armenya-Yukar Eller Tarihinin Yz:
Dede Korkut Ouznamelerinin Mahiyeti, 1, 3-8
ERGENEKON (stanbul)
140. Tepegz Destannn Mahiyeti, 1, 11, 1970
ERZURUM (Erzurum Halkevi dergisi)
141. Yukar Kr ve oruk Boyu, 8-9, 9-17,
1946
FOLKLOR POSTASI (stanbul, Aylk dergi)
142. Kars linde Yerli Halk Takvimi Deyimleri zerine, 9, 9,19, Haziran1945
143. Posoflu Yusuf Zllnin Karsn Kurtulu
Destan, 11, 7-8, Austos-Ekim1945
144. Kars linde Yel Bulut Yamur Kar ve Buz
Adlar-1, 16, 13-15, Mays 1946
145. Kars linde Yel Bulut Yamur Kar ve Buz
Adlar-2, 17, 5-7, 19, Haz-Tem1946
146. Krolunun ahsiyeti (Boratava Cevap)1, 18, 3-5, Tem-Ey1946
147. Krolunun ahsiyeti-2, 19, 3-6, Aralk
1946
GKBR
148. Yusufelili Huzurnin Bugn Git Yarn
Gel Destan, 3, 15. I.Knun 1942
HALK BLGS HABERLER (stanbul, Aylk
dergi)
149. Ahskal Glal, 112, 92-96, ubat 1941
150. Karsl k Kurban, 114, 133-142, Nisan194111
151. Kars ve evresinde Kroluna Ait Anlatma ve nanlar, 117, 205-215, Temm1941
HALKEVLER DERGS (Ankara)
152. Dede Korkut Ouznamelerini Brakan
Ouz Kavmi Kimlerdir?, 2, 24-25, 1966
HAYAT TARH ve EDEBYAT MECMUASI
(stanbul, Aylk dergi)
153. Karsn Tarihi ve Kanada Kars, 7, 34-40,
Temmuz 1978
HEMN
154. Hemenli Boyu ve Kyleri, 3, 3,34-36,
Mart 1967
155. Eski Ouz (Arsakl/Part) Kalnts Heminliler, 8, 75-80, 1974
-OUZ (Diyarbakr, Aylk dergi)
156. Admz ve Yolumuz, 1, 1-2, Kasm1951
157. Canm Diyarbekir, 1, 3-4, Kasm1951
158. Dede Korkut ile erefname Kitaplarna
veya Mill Krt Ananesine Gre: Krtlerin Asl
Ouzlarn Bdz Boyundandr, 1, 6-8, Ocak1952
DERGS
159. 1883 Nfus Ktne Gre Z. Gkalpn
Ailesi, 2, 14-28, 1956
160. Gorgor Baba-Dastanda Dede Korkut,
266, 2-7, Haziran1969
VE DNCE (stanbul, Aylk dergi)
161. Tarih, Grc simli Bir Halk, Corafya
Mill Folklor
Grcistan Adl Bir Saha Tanmyor, 246, 31-37, Haziran 1946

KADIN VE ALE (stanbul, Aylk dergi)
162. Prof. Krzolu ile Azerbaycan zerine,
59, 23-25, Mart 1990
KARA AMD (Diyarbakr, 15 gnlk dergi)
163. Amid, Kara-Amid, Kara-Hemid ehri
Ad-1, 1, 5,16, 1Nisan 1953
164. Hamravat Suyu ve Tarihesi-1, 1, 3, 1Nisan 1953
165. Amid, Kara-Amid ehrinin Ad-2, 2, 15,
Nisan 1953
166. Hamaravat Suyu ve Tarihesi-2, 2, 6, Nisan1953
167. Diyarbekir Valisi Karsl Hatunolu Kurt
smail Hakk Paa-1, 3, 13,18, Mays 1953
168. Amid, Kara-Amid ehrinin Ad-3, 3, 5,
Mays 1953
169. Diyarbekir Valisi Karsl Hatunolu Kurt
smail Hakk Paa-2, 4, 11, 1955
170. Trkln Ak-Kurumu stanbul, 4, 1,
Ocak1955
171. Vali Karsl Hatunolu Kurt smail Hakk
Paa-3, 5, 2-3, Ocak 1955
Paa-4, 6, 1-2, Ocak 1955
Paa-5, 7, 1-3, ubat 1955
174. ehrimizin Eski Ad Amid, Kara Amid ve
Bu Unvanla kan Eser ve Dergiler, 1, 241-244, Eyll 1956
175. ermik Kasabas zerine Notlar, 1, 266281, Eyll 1956
176. Ziya Gkalp Mzesi Klavuzu, Aile Kt, Kronolojisi ve Gkalp Albm, 1, 148-240, Eyll
1956
177. Ziya Gkalpin Atalarna Ait Vesikalar, 1,
161-189, 1956
178. Mustafa Kemal Paann Bir Telgraf, 1,
281-283, Eyll 1956
179. Neb/Peygamber Camii Minaresi Yeniden
Yaplmaldr, 1, 283-286, Eyll 1956
180. Sefernamenin Ahlat, Mafarkn, Amd
zerine Verdii Haberlere Ekleme, 4, 305-311, 195658
181. Kara Amidde Deli Behram Paaya Kar
Ayaklanma ve Sonucu, 4, 350-358, 1956-58
182. Atakta Artuklu Vali Melik Adilin Minare Kitabesi ve Atak/Lice Ocakl Beleri Zrkler, Lice
Kitabeleri, 4, 370-375, 1956-58
KARS EL (Kars, Aylk dergi)
183. Sarkam ehitleri zerine Halk iirleri-1, 2, 11-12, Eyll 1964
184. Sarkam iirleri-2, 3, 10, Ekim 1964
185. Sarkam iirleri-3, 4, 10, Kasm1964
186. Seluklularn Kars Fethinin 901.Yldnmn Kutlarken, 13, 3-4,22, Austos1965
23
Yl: 15 Say: 58
187. Tuhfe-i Naildeki Karsl Divan airleri-I,
17, 7,10, Aralk 1965
188. Tuhfe-i Naildeki Karsl Divan airleriII, 18, 6, Ocak 1966
189. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-I, 16, 4,13, Kasm 1965
190. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-II, 17, 4,13, Aralk 1965
191. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-III, 18, 4,11, Ocak 1966
192. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-IV, 19, 4,13, ubat 1966
193. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-V, 20, 4,13, Mart 1966
194. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-VI, 21, 4,13, Nisan 1966
195. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-VII, 22, 4, 13, Mays1966
196. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-VIII, 23, 4, Haziran1966
197. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-IX, 24, 4, 13, Tem 1966
198. Mill urada alan Karsl Kahramanlar-X, 26, 11, Eyll1966
199. Kars linin Turizm Deerleri-I, 20, 8-9,
Mart 1966
200. Kars linin Turizm Deerleri-II, 21, 1011, Nisan 1966
201. Kars linin Turizm Deerleri-III, 22, 8-9,
Mays1966
202. Kars linin Turizm Deerleri-IV, 23, 6,
Haziran1966
203. Kars linin Turizm Deerleri-Kars linin
Turizm Deerleri-V, 24, 6,11, Temm 1966
KARS KALES (Ankara, Yllk dergi)
204. Karsn lk Kurtuluunu Kutlarken, 1, 24, Nisan1964
205. Kars li Yer Adlar (14 le ad), 1, 24-26,
Nisan 1964
206. Eski-Yeni Kars-Bilig Fkralarndan, 1,
28-30, Nisan 1964
207. Ar Da Efsanesi, 2, 10-11, Ekim 1964
208. Karsl Divan airlerinden: Ali evket
Efendiden Gazeller, 2, 6, Ekim 1964
KARSLININ SES (stanbul)
209. Mill Destanlar ve Corafya Adlarnn
Deeri, 2, 18, Haziran1991
210. Son Alt Trk-Rus savanda Karstaki
Serhat Ruhunu Besleyen Halk Geleneklerimiz, 3-4,
40, Tem-Austos 1991
211. Karsn Son Kurtuluu, 6, 22-24,
Ekim1991
KYE DORU
212. Halk airi Diliyle: Huzurnin rtl/enkaya Destan, 2, Nisan 1943
KZ (Erzurum, Aylk dergi)
213. Erzurumlu air Mehmed erif ve Pend-i
Glistan, 5, 1980
24
KLTR VE SANAT
214. Erzurum Kongresi Beyannamesinin 45
Mmessili, 5, 153-159, Ocak 1977
KMBET (Erzurum, Aylk dergi)
215. Erzurumlu Otuz Divan airi, 2, 1, Ocak
1968
MEFKRE (Ankara, Haftalk dergi)
216. Ziya Gkalpin Doum Tarihi, 25, 1-2, Nisan 1952
MLL IIK (stanbul, Aylk dergi)
217. Bir Kitabn Anatomisi: Grcstan, 28,
10-13, Austos1969
218. Grcstann Yazar ve Gerekler- I, 38,
20-23, Haziran1970
219. Grcstann Yazar ve Gerekler-II, 40,
29-31, Austos1970
220. Grcstann Yazar ve Gerekler-III, 41,
18-21, Eyll 1970
221. Grcstann Yazar ve Gerekler-IV, 42,
27-28, Ekim 1970
MLL KLTR (Ankara, Aylk dergi)
222. Akkoyunlu anda Yazlm Amidli
eyh Ahmedin Edebiyat Kitab, 77, 64-66, Ekim
1990
223. Hocam Ord.Prof.Dr. A. Zeki Velid Togan
ve Hatralarm, 79, 27-32, Aralk 1990
224. Trk Tarihini Aratrma Usulnde Mill
Destanlar ve Corafya Adlarnn Yeri, 81, 23-26, ubat 1991
ORKUN (stanbul, Haftalk dergi)
225. Ali Savinin Hyva Kitab ve Trkl, 25, 4-6, Mart 1951
226. Moskoflarn Krtlk Cereyan Yaratma Gayretleri, 35, 10-14, 1951
227. Karsn Namk Kemal zerinde Tesirleri,
48, 11-12, 1951
228. Kadn Bal Fes ve eyh Said syan,
54, 4-6, 1951
ORKUN (Ankara, Aylk dergi)
229. Trk Destan Kahraman Kroluyu Sovyet Rusya ve Halk Edebiyat Profesr Pertev N. Boratav Nasl tantmaya alyorlar?, 5, 2-4, Haziran
962
230. Rza Nurun Tarihe Ait ki Eseri: Ermeni,
Trk Tarihi, 9, 17-19, Ekim 1962
231. Mill Folklor: Sad-Sold Geleneimiz,
10, 11, Kasm 1962
232. Trkolojide Yeni Aratrmalar ve Pertev
N. Boratav, 11, 7-9, Aralk1962
233. Seluklu Sultan Alparslann Kars Fethinin 900. Yldnm Yaklarken, 20, 2-4, Eyll1963
234. Anadolu Etnolojisi Aratrmalar: Manavlar, 24, 14-15,19, Ocak 1964
235. Ankara Radyosundaki Bolevik Mal Sreyya arks, 24, 22-23, Ocak 1964
236. Gmhaneden Mulaya, Gaziantepten
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Edirneye Varnca Yaylan Trkmenler: Danimendl Eli-1, 25, 2-4, ubat 1964
237. Gmhaneden Mulaya, Gaziantepten
Edirneye Varnca Yaylan Trkmenler: Danimendl Eli-2, 26, 16-17, 31, Mart 1964
238. Folklorumuzdan rnekler: St ekmi,
7, 25, Austos 1962
ZLEY (Ankara, Aylk dergi)
239. 90 Yl nceki Trk-Rus Savan Tasvir
Eden Bir Manzum Eserden ayan- Dikkat Paralar, 5, 8-9, ubat 1947
POSOFUN SES (Ankara, Aylk dergi)
240. Tarihte Posof Blgesi ve Posof Adn Veren Hun Boyu, 1-6, 2, Ocak-Temm 1987
241. Karagnlerde (1877-78) Ardahanllarn
Mill Duygular, 1, 12-15, Temm1992
242. Ardahan ile ldrda Trk Bahadrl ve
ki Koaklama, 3, 24-25, Austos 1993
243. Divan airlerimizden Ardahanl Natk,
6, 15-16, Kasm 1994
244. Osmanl Fethinden nceleri Ardahan
ldr Posof Blgesinin Trkl, 9, 20-25, Ekim
1995
RZENN SES
245. Heminliler, 1, 9-10, Mart 1986
246. Bir Alman Dergisinde kan HEMNL
Adl Yazdaki Yanllar, 6, 48-51, Mart 1991
SARI EK (Erzurum)
247. Artvin Elinin 2700 Yllk Trklk zleri:
Kalar/Kalalar ve Tokar/Tukharlar, 1, 3-15, Nisan
1975
SELUKLU ARATIRMALARI DERGS
248. Seluklularn Any Fethi ve Buradaki
Seluklu Eserleri, II, 111-139, 1970
249. Alparslann Fethettii Nemrut binKenan/ertulni Blgesi (Malazgirt Zaferi zel Says) , III, 371-390, Austos1971
TANRIDA (stanbul, Haftalk dergi)
250. Byk Halk airlerimizden ldrl k
enlik I, 9, 9-12, Temm1942
251. enlikin Yurt ve Ulus Yolundaki iirleri
II, 11, 13-15, Temm1942
252. enlikin Yurt ve Ulus yolundaki iirleri
III, 13, 12-15, Temm1942
253. Bayburtlu Zihnnin Yurt ve Ulus Yolundaki Deyilerinden, 18, 11-14, Eyll 1942
TARH YOLUNDA ERZURUM (Erzurum, Aylk dergi)
254. -Ouzdan Kazan Han-Kk Arsakl
Sllesinin Yurdu Karun Eli I, 1, 16-19, Ocak 1959
255. -Ouzdan Kazan Han-Kk Arsakl
Sllesinin Yurdu Karun Eli II, 2, 6-7, Mart 1959
256. 1522 Ylnda Issz ve Harap Duran Erzurum Blgesi (Nahiyeleri), 5-6, 9-10, Mart-Haziran1960
257. Erzurum ve evresinde Azerbaycanllarn Karde Kmei, 1/17, 25-28, Haziran1980
Mill Folklor
258. Erzurumun Eski Adlar Nelerdi?, 1/17,

2,11, Haziran1980
259. Erzurum ve evresinde Azerbaycanllarn Karde Kmei, 1/18, 48-50, Temm1983
TARHTEN SESLER
260. Yusufelili Huzur I, 1, 29-35, Aralk1943
261. Yusufelili Huzur II, 2, ubat 1944
TURZM BLTEN (Ankara, Aylk blten)
262. Ecdadmzn Anadoluya Gelilerinin 900,
Yldnm Dolaysyle KARS, 37, 4-6, Kasm 1964
263. Artvin, 38, 5, Aralk 1964
264. Ar, 51, 4-5, Ocak 1966
TRK AMACI (stanbul, Aylk dergi)
265. Trklerde Drt Ynn Drt Renkle Adlandrlmas 1, 1, 38-41, Temm1942
266. Trklerde Drt Ynn Drt Renkle Adlandrlmas 2, 2, 81..., Austos1942
267. Trklerde Drt Ynn Drt Renkle Adlandrlmas 3, 3, 132-138, Eyll1942
268. Trklerde Drt Ynn Drt Renkle Adlandrlmas 4, 4, 177..., Ekim1942
269. Tebrizi en Bir Halk airi, 2, 93-96,
Austos1942
270. Ahskal k rfan, 5, Kasm 1942
271. Karsl k Kaya Hoca, 6, 286, 1943
TRK DL (Ankara, Aylk dergi)
272. air Nefinin Sekiz Atas ve Babasnn
Bir Tarih iiri, 120, 919-923, Eyll 1961
273. emigezek, Ki ve Sincarda Eski Trke Erkek Adlar, 121, 35-38, Ekim 1961
274. Halk Edebiyat Deyimlerimiz I, 124, 214218, Ocak 1962
275. Halk Edebiyat Deyimlerimiz II, 125,
286-288, ubat1962
276. Halk Edebiyat Deyimlerimiz III, 126,
350-353, Mart1962
277. Halk Edebiyat Deyimlerimiz IV, 128,
655-660, Mays1962
278. Halk Edebiyat Deyimlerimiz V, 130, 786788, Temm1962
279. Halk Edebiyat Deyimlerimiz VI, 131,
848-851, Austos1962
280. Halk Edebiyat Deyimlerimiz VII, 132,
910-912, Eyll1962
281. Halk Edebiyat Deyimlerimiz VIII, 133,
62-67, Ekim1962
282. 2.Ordu Kumandan Vekili Mustafa Kemal
Paann 230 Numaral Raporu (28 Aralk 1916),
134, 83-87, Kasm1962
283. ran Devlet Dilindeki Trke Szlerden
Birka, 137, 252-257, ubat 1963
284. Dede Korkut Ouznameleri Arsakllar
Devleti Ouzlarnn Destanlardr, 139, 363-369, Nisan1963
285. Krtlerde Ouzcann zleri ve Aileye Ait
Szler, 141, 511-515, Haziran1963
286. Dede Korkut Ouznameleri Alplarnn
Adyla Anlan XVI. Yzyl Hristiyanlar, 143, 752755, Austos1963
25
Yl: 15 Say: 58
287. Emrah ile Selvide Revan zerine Deyiler-I, 144, 801-806, Eyll 1963
288. Emrah ile Selvide Revan zerine Deyiler-II, 148, 213-217, Ocak 1964
289. Krolunun a ve Silhlar Destan,
151, 408-410, Nisan1964
290. Kars Kalemizin 900 Ylna Bir Bak,
155, 809-813, Austos1964
291. Srmeli ukurunda Tuzluca Ayrmlar,
155, 825-830, Austos1964
292. Kazmanl Hfz (1893-1918), 155, 815817, Austos1964
293. Kars leleri zerine Eski Yeni Halk iirleri, 155, 818-822, Aust1964
294. Kars Kalemizin 900. Ylna Bir Bak,
155, 809-814, Austos1964
295. Krolu Adl Dulkadrl ve Avarl Oymaklar, 167, 759-762, Aust1965
296. ldr Glnde Badat ile Hafzn At,
168, 790-793, Eyll1965
297. Atatrkn Karsa Gelii ve Kemalpaa
Oyunu, 170, 111-115, Kasm1965
298. Trl Ynleriyle Aya (Mehmet Aldan),
172, 274-275, Ocak 1966
299. Trk Dilini Sevme Bakmndan Nevanin Yeri, 173, 306-316, ubat 1966
300. Halk Hikyecilerinde Deme Syleme
Gelenei, 207, 470-782, Aralk1968
301. Behet Kemal alar ve Son iiri zerine, 230, 167-169, Kasm1971
TRK DNYASI TARH (stanbul, Aylk dergi)
302. Trkiyede En Eski Seluklu Camii:
Anda Manuahr Camii ve Medresesi (1073), 4, 1416, Nisan 1987
303. Trk Dnyas Corafya Adlarnn Trkiyedeki Adalarndan Birka, 3, 19-28, Haziran
1993
TRKEL (stanbul, Aylk dergi)
304. oruh-avat (Kitap Tantma), 2, 8-9,
Ocak 1947
TRK FOLKLOR ARATIRMALARI (stanbul, Aylk dergi)
305. Kuzeydou Anadoluda Kullanlan Trke Erkek Adlar, 5, 75-76, Aralk1949
306. On ki Hayvan zerine Dnen Yl ve
Trke Ay Adlar, 11, 170-172, Hazira1950
307. Bebek Sevme Trkleri, 18, 276-7, Ocak
1951
308. ldrda Uuz Kardeler Efsanesi, 21,
332-334, Nisan 1951
309. Gkten nen Ejderha Efsanesi, 44, 697-8,
Mart 1953
310. 1791 Anapa At, 87, 1384, Ekim 1956
311. Kars ehrinde Karagz Oyunu, 112,
1789-90, Kasm 1958
312. Karsta Derlenen Sayac Trkleri-I, 115,
1847-50, ubat 1959
26
313. Karsta Derlenen Sayac Trkleri-II,

117, 1881-85, Nisan 1959
314. Kars li Halk Oyunlarnn Adlar-I, 126,
2067-9, Ocak 1960
315. Kars li Halk Oyunlarnn Adlar-II, 127,
2083-6, ubat 1960
316. Karsta Hizmetkr zerine Kelolan
Menkbesi, 170, 3164-5, Eyll 1963
317. Karsn Fethi-Anadoluda Trk Elinin
Balangc, 181, 3477-9, Aust1964
318. Karsl Derun/Torun, 181, 3482
319. Karsta Halk nanlar: Gk-Bulut-Ejderha, 181, 3486-89
320. Karsta Yerli Halk Klklar, 181, 3490-3
321. Kars-Ardahan Trkmanlar, 181, 349597
322. Karsl Halk airlerinden k Tccar,
181, 3499-501
323. Karsta K zerine Fkralar, 181, 3501
324. Ar Da Efsaneleri, 193, 3821-4,
Aust1965
325. I.Selim anda Hopa-Artvin Kyleri,
201, 4038-40, Nisan 1966
326. Eski Ouz (Arsakl-Part) Kalnts: Heminliler, 203, 4100-4, Hazira1966
327. ldrl k enlik, 210, 4292-3, Ocak
1967
328. Eleyim-Sama Renkleri zerine nanlar, 234, 5167, Ocak 1969
329. Bir Erzurum Cngnde Ataszleri ve
Halk airleri, 238, 5285-7, Mays1969
330. Karsa Ait Be Efsane, 244, 5449-52, Kasm1969
331. Akordeonlu Takm, Trk Kars Temsil
Edemez, 256, 5801-2, Kasm1970
332. Bakuda Baslan Kitab-i Dede Korkut,
260, 5899-900, Mart 1971
333. rtlde Halk Takvimi, evre Az, Yemi ve Ot Adlar, 262, 5950-53, Mays1971
334. 1828 Ahska Atlarndan Biri, 267,
6106-9, Ekim 1971
335. enkayann En Yal Halk airi H. Yetimolu, 270, 6190-1, Ocak 1972
336. Atatrk niversitesine Bal Dede Korkut Enstits Kuruldu, 294, 6853-5, Ocak 1974
337. Kurt-Oyunu, 300, 7025-6, Temm1974
338. 1686 ve 1697de Yaklan Budin ve BosnaSaray Ad, 304, 7149-50, Kasm1974
339. Tiflis-Boral Sanca Karabulak Ky
Defteri, 338, 8092-94, Eyll 1977
340. Artvinli Edip Dinin Tarih 1914-15 Batum Destan, 345, 8283-85, Nisan 1978
341. Karsl Eski Saz airi:k Hasan, Keiolu, Abo Aa (Zihn)-(TFA Yll), 141-159, 1976
TRK HALK BLGS HABERLER (stanbul, Aylk dergi)
342. Trkiyede Folklor Aratrmalar ve Siyas deolojiler, 125, 22-23, Ocak 1947
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
343. ocuk Masallarndan nce Sylenen Demelerden kisi, 125, 26-30, Ocak 1947
TRK KLTR (Ankara, Aylk dergi)
344. Krtlerin Kk Ouzlarn Boduz ile Becen Boyundandr, 6, 29-53, Nisan 1963
345. Kzl inde Olup Bitenler, 8, 51, Haziran1963
346. Revan Trkleri, 11, 31-36, Eyll 1963
347. Alp-Arslandan Atatrke Dein Kars li,
22, 145-151, Austos1964
348. Kanada Kars zerine Yeni Bilgiler, 22,
166-169, Austos1964
349. Trk-Rus Savalarnda Karsllar, 22,
170-175, Austos1964
350. Kars Kbrs Gibi Olmaktan Kurtaran
Fetva, 22, 185-190, Austos1964
351. Karsta Boy ve Oymaklardan Kalma Ky
Adlar, 22, 197-199, Austos1964
352. Kars linde Halk Saz ve Oyun Havalarnn Adlar, 22, 200-203, Austos1964
353. Kars Tantma Dernei Seluklu Fethini
Kutlama Komitesi Gaye ve Program, 22, 219-220,
Austos1964
354. Kars Tantma Dernei Seluklu Fethini
Kutlama Komitesi almalar, 22, 221-222, Austos1964
355. Ziya Gkalp Mzesine Nihat Gkalp Ailesinin Verdii Belgeler, Fotoraflar, 24, 18-28, Ekim
1964
356. Ahskal 14 Halk airimizden Birer Para, 47, 84-98, Eyll 1966
357. 1967 Ankara Halk Oyunlar enlii, 55,
38-44, Mays 1967
358. Avarl ile Dulkadrl Trkmanlarnn
Krolu Oymaklar, 66, 19-27, Nisan1968
359. Cenubi Garb Kafkas Cumhuriyeti/Mill
ura Hkmeti, 72, 60-80, Ekim 1968
360. Kocabey (H. Tokdemirin Kitab), 74, 187190, Aralk 1968
361. Erzurum Kongresinin Sa Kalan Be
Mmessili, 85, 53-57, Kasm1969
362. Kizirolunun Notas, 86, 55-56, Aralk1969
363. Ahska Blgesi ve Trklk, 87, 35-38,
Ocak 1970
364. Denizli Tarihi kinci Ksm (Tuncer Baykara): 1070-1429, 105, 61-63, Temm1971
365. Atatrke Ait Bilinmeyen Yedi Vesika
(TBMM Arivi), 164, 486-488, Haziran1976
366. I.Kars ile Kbrsn Sevinli ve Acl Kader
Benzerlikleri, II. Kbrs Osmanl a Kitabelerinde
Trklk Duygular, 230, 47-58
507-518, Haziran1982
367. Krt Trklerini Afrasyab Soylu ve Ouz
Kolundan Gsteren Mill Gelenekler, 240, 42-51, Nisan 1983
TRK SAZI
368. Karsl k Bahr, Mays1944
Mill Folklor
TRK YURDU (stanbul, Aylk dergi)

369. Ziya Gkalp ve Onu Tanmayanlar, 5-6,
185-193, Sonte1942
370. Dede Korkut Kitab zerine: Ouzdan
Arpaay Boyu, 1-2, 29-32, Aralk 1943
371. Fundamenta ve Pertev N. Boratav, 5, 3537, Aust 1962
372. Byk Ermenistan Hlyas, 3/
345, 29-31, Mart 1970
373. Haz. Nuhun Vatan Kars, 4/ 346, 33-35,
Nisan-Mays 1970
374. Yz Yl nce Sylenmi ki Kars Koaklamas, 243, 771-778, Nisan 1955
LKEMZ (Ankara, Aylk dergi)
375. Erzurum Folklor Gecesindeki Folklor Aykrlklar, 10, 24-25, Mart 1967
376. Bitlis li-I, 11, 12-14,31, Nisan 1967
377. Bitlis li-II, 12, 8-10,31, Mays 1967
378. Namk Kemalin Karsta lk iirini Yazd Konak, 13, 7-10, Haziran 1967
379. Ertulu/Hertl Boyu, 14, 5-9, Temmz
1967
380. Bingl li-I, 16, 7-9, Eyll 1967
381. Bingl li-II, 17, 11-12, Ekim 1967
LK (Ankara, Aylk dergi)
382. Ardahanda Uuz Da Efsanesi, 96, 509513, ubat 1941
383. Dede Korkut Kitabndaki Coraf simler,
101, 449-456, Temm1941
384. Allahuekber Dalar zerine, 27, 16-18,
Mart 1949
385. Nuhun Gemisi ve Ar Da, 31, 14-16,
Temm1949
386. Ardahan Yaylas, 39, 25-27, Mart 1950
MT (Kars, Aylk dergi)
387. Umudum-I, 2, 4, 21, Nisan 1959
388. Umudum-II, 3-4, 17, 20, Mays 1959
YAMUR (Erzurum, Aylk dergi)
389. Erzurumun Tarih izgileri, 3, 49-50, Haziran 1977
YEN BLG (stanbul, Aylk dergi)
390. Edebiyat retimi ve deoloji Hastal,
9, 1-2, ubat-1948
YEN FIRAT (Elaz, Aylk dergi)
391. Mamratlaziz Sancanda Keban Maden-i Hmayunu, 22, 4-5, Nisan 1964
392. Harput-Mamuratlaziz eriye Sicilleri,
26, 11-14, Nisan 1966
393. Dede-Korkut Kitabnda Harput Blgesi
lbeyleri, Ekim 1968
YESEV (stanbul, Ayl dergi)
394. Trkiyenin En Eski Serhaddi, Gaziler
Oca, ehidler Yata KARS, 58, 24-31, Ekim 1998
YURD (stanbul)
395. Kzlalmann Yeri,7, 20-23, Kasm1941
YCEL (stanbul, Aylk dergi)
396. Halk Edebiyat Haberleri, 84, 236-238,
ubat 1942
397. 1855 Kars Muharebesine Dair Bir Destan, 84, 248-249, ubat 1942
27
Yl: 15 Say: 58
III. ANSKLOPED MADDELER
Trk Ansiklopedisi:
1. An
2. Cagat/Cakat
3. Ca/Cak-su
4. Cavak
5. Cavaket/Cavakhet
6. Cen/Cenasdan
7. Czklar
8. Cicerek
9. Cingiz Han
10. ldr
11. ldr Atabekleri
12.ldr Eyaleti
13. ldr Gl
14. in-avat
15. oban-Gerek
16. oruk/orukh
17. ukur-Sahat
18. Danimentl Eli
19. Dariyunk
20. Daron
21. Dayk
22. Dede-Korkut
23. Deli-Domrul
24. Del-Avran
25. Del-Dondar
26. Demirkap (Derbend)
27. Deream
28. Drsa-Han
29. Digor
30. Divin
31. Diyadin
32. Diyarbakr
33. Dou Bayazt
34. Dger
35. Dlek/Dolak
36. Dumans/Doman
37. Duruberan
38. Dz-Mrd
39. Emiyazin
40. Eger
41. Ekerek
42. Elegert
43. Emir-Gne
44. Endirey
45. Ercili Emrah
46. Ergine
47. Erivan/Revan
48. Ermenistan
49. Erzurum
50. Erzurum Eyaleti
51. Erzurum Vilyeti
52. Gence
53. Gog/Gagu
54. Gogaren
55. Gk-Alp
56. Gke Deniz
57. Gkeda
58. Gkda
59. Gle
60. Grkl Su
28
61. Gmr
62. Gndousu Genk Yer
63. Grcistan
64. Hakri
65. Hamur
66. Hanak
67. Hasankala
68. Hemin
69. Hns
70. Hozat
71. Idr
72. Kazman
73. Karakse
74. Karapapak
75. Kars
76. Kr
77. Krtler
78. Lazlar
slm Ansiklopedisi
Kars
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi
(Dergh Yaynlar, I-VIII, stanbul, 19771998)
C I:
1. Bahr
2. Bah
3. Balabe
4. Balasan
5. Ba, balama
6. Bayat
7. Benzetme
C.II
8. Cell
9. Celil
10. Cevln
11. Ceyhun
12. erkezolu
13. evirme
14. rpnrdn Karadeniz
15. irkin
16. ukurova
17. Dadaolu emseddin
18. Dan-dan, dan-dn
19. Dede Kasm
20. Delikz
21. Demirciolu
22. Derun
23. Deyi
24. Deme
C.III
25. Emrah (Ahskal)
26. Garib
27. Gerayl
28. Gezmece
29. Gleli Nalbant
30. Gftar
31. Gl Ali
C.V
32. Kl, Dursun
33. Kemal Ali Efendi
C.VIII
34. anl, Cafer (Cevher)
35. Turan, smail (Cemal Hoca)
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Trk airleri (Sadeddin Nzhetin)
(stanbul, 1936-1945)
C. II
1. Bahr
2. Balabey
3. Cell (Bayburtlu)
C. III
3. Ceyhun
4. Derun
5. erkezolu
6. irkin (Ahskal)
7. Emrah (Ahskal)
8. Enver
9. Erbab
10. Ervah
11. Fakir
IV. YILLIKLAR
1. Artvin l Yll 1967, s.95-127
2. Artvin l Yll 1973, s.1-27
3. Siirt l Yll 1967, s.36-39
4. Kars l Yll 1999, s.13-36
V. HAKKINDA YAZILANLAR
1. Necdet ge, Dou Mecmuas ve Tahasssler, Kars gazetesi, 8 ubat 1950.
2. Hikmet Dizdarolu, Dede Korkut Ouznameleri, Trk Dili, S.26, Ankara, Kasm 1953, s.99102.
3. Mehmet Emin Resulzade, Dede Korkud
Ouznameleri, Azerbaycan, S.7, Ankara, Ekim
1953.
4. Hseyin Namk Orkun, Dede Korkut
Ouznameleri; Kars Tarihi, Trk Yurdu S.4/237,
Ekim 1954, s.324-325, 328.
5. Ali Rza Arslan, Kars Tarihi Hakknda,
Halk Hizmetleri (Haftalk gazete), Ankara, S. 2,
1954.
6. Krzolu ehrimizde, Serhat Ardahan gazetesi, 21 Austos 1954.
7. M. Halit Bayr, k rfan, (Krzolundan bahis), Trk Dili dergisi, S. 41, ubat 1955,
s.302-305.
8. Ahmet Halil (Prof. Z. F. Fndkolu), Kars
Tarihi ve Bir Zaferin 100. Yldnm, Yeni stanbul gazetesi, stanbul, 6 Ekim 1955.
9. Cavit Orhan Ttengil, Ziya Gkalp in
Yeni yaynlar, Dnya gazetesi, 24 Temmuz 1956.
10. Krzolu Karsa Geliyor, Bugn gazetesi,
Kars, 6 Austos 1959.
11. M. Fahreddin Krzolu Geliyor, Hryurt
gazetesi, Kars, 7 Austos 1959.
12. Hikmet Dizdarolu, Edebiyatmzda
Kars, Trk Dili, S. 98, Ankara, Kasm 1959, s.104106.
13. Kars Derneinin Gecesi, Bugn gazetesi,
Kars, 21 Austos 1959.
14. bret Tablosu, Ekinci gazetesi, Kars, 19
Austos 1959.
15. Veli zkan, Mahall Oyunlar ve Fahret-
Mill Folklor
tin Krzolu I-II, Birlik gazetesi, Kars, 17-18 Austos 1960.

16. Krtlerin Menei Konulu Konferans,
Trk Folklor Aratrmalar, S.133, Austos 1960.
17. Gner aman, Hryurta Ak Mektup,
Hryurt gazetesi, 22 Austos 1960.
18. Suzan apan, Mahall Oyunlarmz Milletimizin Mal Olmutur, Hryurt gazetesi, 23
Austos 1960.
19. Faik Reit Unat, Atatrkn Biyografisi
ile lgili Baz Tarih ve Belgeler Hakknda, Trk Dili, S. 137, Ankara, ubat 1963.
20. A. Rza nder, Folklorcularmz: M. Fahrettin Krzolu, Trk Folklor Aratrmalar,
S.185, stanbul, Aralk 1964, s.3595-3597.
21. H. Dizdarolu, 1855 Kars Zaferi, Ankara, Trk Dili, S.53, ubat 1956, s.323-327.
22. Orhan Erkanl Adaletten Kayor I-II,
Adalet gazetesi, stanbul, 12, 13 Mays 1965.
23. Krzolunun Bana Gelenler, Hr Sz
gazetesi, Erzurum, 28 Mays 1965.
24. ESEN, Krzolu Bayram, Hryurt gazetesi, Kars, 16 Austos 1966.
25. Sosgertli k Mehmet, Kars Mnevverlerinden Sayn Fahrettin Krzolunun Zmrecilik
ve Irklk Destan, Yeni Dou gazetesi, Kars, 27
Austos 196.
26. Ahmet zkan, Grcstan Adl Kitab
Eletiren F. Krzolunu Cevap, Mill Ik dergisi,
S. 35, Mart 1970, s.28-29.
27. Nee Akzm, eyh amil Adl Oyun/ Ya
da Bir Yazarn Fobisi, TFA, S. 260, Mart 1971.
28. Fahrettin Krzolu Kprye Ta Koydu,
Yeni Dou gazetesi, Kars, 21 Austos 1972.
29. Kitaplar Arasnda: Osmanllarn Kafkas
Ellerini Fethi, Ufuk gazetesi, Malatya, 4 Austos
1976.
30. Yavuz Akpnar, Krzolu M. Fahrettin,
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C.V, stanbul 1982, s.328-329.
31. Ahmet Karaca, Prof. Dr. Fahrettin Krzoluna Zaruri Bir Cevap, Azerbaycan Kltr
Dergisi, S. 257, Ankara, Kasm 1986, s. 31-47.
32. Heminliler Yardmlama Dernei Prof.
Dr. Krzolunu Hemine Davet Etti, Hr Sz gazetesi, 26 Temmuz 1986.
33. Prof. Dr. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab-I, Ankara 1994, s.53, 62, 63.
34. Dr. Esin Day, Cumhuriyetimizin Temellerinin Atld Erzurum Kongresi zerine Bir Eser:
Btnyle Erzurum Kongresi, Atatrk niversitesi
Trkiyat Aratrmalar, S. 9, Erzurum 1998, s.
189-202.
35. Kim Kimdir? stanbul, 1987.
36. Yavuz Blent Bakiler, Bir Grcistan Eksikti, Trkiye gazetesi, stanbul,
37. Yavuz Blent Bakiler, Cumhurbakan-
29
Yl: 15 Say: 58
mza Saygyla Arz Ederim, Trkiye gazetesi, 5 Eyll 1998.
38. Yunus Zeyrek, Krzoluna Sayg, Trk
Yurdu, S. 156, Ankara 2000, s. 46-48.
VI. DER YAZILAR12
1. Agop Martayan Dilaarn Tekzibine Cevap,
2 s.
2. Prof. Hamid Ongunsu ve Dou niversitesi, 2 s.
3. Kars linin En Kuzey lesi Posofun Adnn Kpak Olarak Deitirilmesi Gerekesi, 6 s.
4. Lise I. Ve II. Snf Tarih (N. Akit-E. Oktay)
Kitaplarndaki Hatalar, 5 s.
5. Lise III. Snf Tarih (C. Baysun-A.M. Mansel-E.Z. Karal) Kitabndaki lm Hatalar, (1951) 2 s.
6. Trkiye ve Mahkm Trk Dnyas, 4 s.
7. Trk Folkloruna ftiralar ve Bouna natlk, 7 s.
8. Digorun Yeri ve Turizm Deerleri, 6 s.
9. Siyas Bakmdan anakkale Zaferimizin
Deeri, (1979), 4 s.
10. Karsta 93 Felketimizden Sonraki Rus gal Ve Esareti andan Kalma Kt zlerden Hemen Kaldrlmas Gerekenler (1951), 3 s.
11. Mill Eitim Bakanlmzn Dou Anadolu ve Krtler zerine Okul Tarih Kitaplar Mfredatna Dahil Etmesi Gereken Hususlar, 3 s.
12. Sarkam Harekt zerine Sylenen
Halk iirlerinde Enver Paa, 3 s.
13. Kars Elindeki Ahali ve Nfus, 11 s.
14. Ziya Gkalpn Atayurdu ermik Kasabas
Tantma Notlar, 2 s.
15. Liselerde Okunan Trke-Edebiyat Kitaplar Hakknda . Hami Danimend Beyle Mlkat, 6
s.
16. Trk Medeniyeti Tarihi Notlar, 18 s.
17. Kara Amid/Diyarbakr ve 1515 Kurtulu
Destan, 12 s.
18. ldr Gl (1965), 3 s.
19. Divan- Vl-i midden Seme iirler, 4 s.
20. Bardzl Nihannin iirleri, 6 s.
21. Sekiz lemizin Grc galinden Kurtuluunun 45. Yl, 23 ubat 1966, 2 s.
22. A.. Fen-Ed. Fak. Sosyoloji Asistan Dr. .
Beikinin Dou Mitinglerinin Analizi Adl Brornn Mahiyet ve Gayesi (1968), 11 s.
23. Edebiyatmzda Sarkam Savalar, 2 s.
24. Yanardalk andan Kalma Bir Ar Da Efsanesi, 1 s.
25. 15 Nisan 1967 Ar limizin Kurtuluunun
49. Yldnm, 1 s.
26. Siirt limizin Tarih, Etnoloji, Etnografya
ve Folkloru zerine Notlar (1966) 3 s.
27. Ar li Blgesi Tarihesine Bir Bak
(Konferans-1969), 5 s.
28. Gazi M. Kemal Paann Karsa Gelii/Yeni
Bir Hatra
29. Elaz li Yer Adlarndan: an, Huun,
Hun, Baskil, Abdela, Mevali-Ua, solu, 6 s.
30
30. stanbulun Fethinin 520 Yldnm: stanbulun Fethinin Manev Ynleri, (Konferans1973), 2 s.
31. Grcistan, 6 s. (Yaymlanmam Ansiklopedi maddesi)
32. Hlimiz Ahvlimiz (Fantezi), 1 s.
33. Artvin limizin Mill Tarih ve Kltrmzdeki Yeri (15 Haziran 1969 Pazar/ Konferans metni
tasla, 1 s.
34. Ercili Emrah ile Selvihann Kabirleri Nasl Ortaya karld? 4 s.
35. Ord. Prof. Dr. Ahmed Zeki Velid Togan
Hocamzn Kimmerler ile Sakalarn Trkln Kesinlikle Belirtmesinin nemi, s. 19?
36. Seluklu Fetihlerinden nce Kuzey Azerbaycanda Trkler ve Bunlarn Dede Korkut Ouznamelerindeki Hatralar (Konferans Tasla), 2 s.
37. Stte Osmanl Beliini Kuracak Olan
Kay Boyu ile Ertorul Gazi, Yedi Yl Kars li Topraklarnda/Pasn Yaylasnda ve Srmeli ukurunda
Kaldlar (Konferans tasla) 3 s.
NOTLAR
Krzolu, ayn sayfann altna u notu
eklemitir: 10 Mart 1980 Pazartesi sabah 63
yama basyorum. Ksmet olursa 73 ve 83 yam da idrak ederim. Fahreddin
2
28.7.1934-30.7.1935 tarihleri arasnda.
3
4
5
Bunlardan yalnz Cm- Cem-ynin sadeletirmesi 1949da basld (Bkz. Bibliyografya).
6
Bu stajyerlik dnemi 23.3.1948-26.5.1949
tarihleri arasndadr.
7
Ali Rza nder, Folklorcularmz: Mehmet Fahrettin Krzolu, TFA, S. 185, Aralk
1964.
8
Bkz. A-DTCF Dergisi, S. 1, 1942 ve c. IV,
S. 1, 1945.
9
Prof. Krzolu, 1978 ylnda Atatrk
niversitesi Edebiyat Fakltesinde Tarih Blm Bakan olduu srada, fakltenin karmakta olduu Aratrma Dergisinin bir saysnn A. Zeki Velid Togan zel Says olarak kmas iin gayret gstermi, bilim adamlarnn
yazlarn toplamtr. Bu dergi ancak 1985 ylnda baslabilmitir. Krzolunun akademik
hayatnn on alt yln verdii bu niversite,
ne yazk ki, bu tr bir vefay Krzoluna gstermede ar davranmtr.
10
Hocann, bu mektuba 20 Ocak 1954 tarihinde cevap yazd anlalmaktadr.
11
Derginin 116. Saysnda bu yazyla ilgili bir
dzeltme kmtr.
12
Bu yazlar, daktilo edilmi hlde Hocann
dosyalar arasnda grld. Neredilip edilmediklerini tespit edemedik.
1
Mill Folklor
BRNCL SZL KLTR AI VE

KARACOLAN R
The First Oral Cultural Era and the Poems of Karacolan
Lre de la premire culture orale et la posie de Karacolan
Prof. Dr. M. cal OUZ

ZET
Walter J. Ong, yazsz kltr birincil szl kltr olarak tanmlyor. O halde Karacolan birincil szl kltr ana aittir. Karacolan iirlerini tarihsel kimlii bilenen bir airin yaratmalar olarak dnmemek gerekir. Karacolan bir szl gelenek tipidir ve bu ynyle Nasreddin Hocadan farkszdr. Karacolan
adna kaytl iirler, Karacolann iirleri deildir. Karacolan tipine mal edilen iirlerdir. Bu nedenle, Karacolan iirlerinden hareketle bir Karacolan biyografisi oluturulamaz.
Anahtar Kelimeler
Szl Kltr, Karacolan, kr Elin, lhan Bagz
RSUM
Walter J. Ong dfinit la culture non-crite comme la premire culture orale. Donc Karacolan appartient lre de la premire culture orale. Il ne faut pas concevoir les pomes de Karacolan comme tant les
oeuvres dun pote dont lidentit historique serait connue. Karacolan est un personnage de la tradition
orale et cet gard il est pareil Nasreddin Hodja. Les pomes attribus Karacolan ne sont pas les pomes
de Karacolan. Ils sont attribus au personnage de Karacolan. Pour cette raison il est impossible de reconstituer la biographie du Karacolan historique partir des pomes de Karacolan
Mots-cls
Culture orale, Karacolan, kr Elin, lhan Bagz
Szl kltrn oluum, geliim ve

nakil biimleriyle, bu biimlerin tarihsel
sreleri ve yazl kltrle karlamasnn dourduu sonular zerinde duran
almalaryla tannan Walter Ong, szl kltrle yazl kltr arasndaki farklar sorgulad Szl ve Yazl Kltr
adl almasnda, szl kltr iki aa
ayrarak inceler. yaz ve matbaa kavramlarnn varln bile bilmeyen, iletiimin yalnz konuma dilinden olutuu
kltrleri, birincil szl kltr olarak nitelendirdim. Buna karlk gnmz ileri teknolojisiyle yaantmza giren telefon, radyo, televizyon ve dier
elektronik aralarn szl nitelikleri,
Mill Folklor
retimi ve ilevi nce yaz ve metinden

kp sonra konuma diline dnt
iin ikincil szl kltr oluturur.(23-24) (Vurgular bana ait)
Alntdan kolaylkla anlalaca
zere Ong, yaz ve matbaann yaygnlamasna bal olarak birincil szl kltrn ortadan kalkmakta olduunu, kitle
iletiim aralarnn gelimesiyle de, yeni
bir szl kltr ann ortaya ktn
savlamaktadr. Trk szl kltr asndan son derece ilgi ekici inceleme
alanlar dourabilecek olan bu yaklamda Milman Parrynin (1902-1935) Homeros yaratmalarna ynelen dikkatinin
nemli sonularndan biri olan kelime
31
Yl: 15 Say: 58
ve kelime seimi, heksametrik dizi lsne bamldr (Alntlayan Ong, 35)
grnden balayarak, szl kltrn
ezberleme bellekte saklama, dntrme, kalplatrma ve hatrlama
gibi yazl kltrn ihtiya duymad
yaratma ve yaatma sreleri irdelenmektedir. Parrynin buluundan nce
Fransz aratrc Arnold van Gennepin
modern szl kltrlerde iirlerin kalplam yapsna dikkat ektiini, M.
Murkonun ise, szl kltrde szl iirlerin her sylenite kelimesi kelimesine
aktarlmad gereini ortaya koyduunu (34) zetleyen Ong, Parry, Havelock
ve Lord izgisinde yryen aratrmalaryla ortaya kan szl ozanlarn her
aktarlar, dizelerin kelimesi kelimesine ezberlenmi olmasna dayanmad
iin birbirinden farkl (35) olduu grn paylar.
Szl kltr iirinin kalplama sorunu konusunda Parrynin balatt almalar Havelockun daha da ileri gtrdn syleyen Ong, Homoros devri Yunan kltr iin kalp deyiler deerliydi. nk airlerin yan sra btn
szl dnce dnyas bu tr kalplardan yararlanyordu. Szl kltrlerde
kazanlan, renilen bilginin unutulup
kaybolmamas iin srekli tekrar gerekiyordu; kalplam dnme biimleri,
hem bilgelik hem de etkili bir kamu ynetimi iin elzemdi ve lk dnem ve ge
dneme zg on ve Aiol lehelerinin birbirine binbir biimde kart Homeros
destanlarnn dili, eitli metinlerin st
ste birikmi dilinden ziyade, nesilden
nesile destan ozanlarnn dize lsn
tutturmak iin koruyup ve/veya yeniden
birletirdikleri kalplam deyilerin dilidir (Aktaran Ong,37) eklindeki grlerini paylar.
ada yazl kltrler zerindeki
32
szl kltr egemenliinin dahi bsbtn krlamadn, kalp syleyilerde

(atasz ve deyim vb.) bu etkinin devam
ettiini belirten Ong kalplam biem,
birincil szl kltrde sadece iire deil,
hemen hemen tm dnme ve anlatm
biimine hakimdir (40) ve Asrlardr
yaz yazmasn bilmelerine karn henz
yazy iselletirmemi pek ok modern
kltr, rnein Arap ve Yunan gibi dier
Akdeniz kltrleri, kalplam dnme ve anlatm biimine hala sk skya
baldr(41) demektedir.
Ongun Parry ile balayan ve onun
yolundan giden bata Eric A. Havelock
ve Albert B. Lord olmak zere, szl kltrn dinamii zerine ynelen dikkatleri deerlendirdii szn ettiimiz almasnn ilgili blmnde, Homeros
zerine odaklanan alnt ve grnden
yorumlayacak olursak, bireysel yaratclar olarak grlen halk airlerinin, kalplar nakleden birer montaj iisi olduu kantlanmaktadr. ( 36)
Ongun tanmlama ve savlarndan
yola karak dikkatimizi Karacolana
yneltelim. Ongun szn ettii birincil
szl kltr a, rnlerin szl olarak
retildii, yaatld ve nakledildii bir
adr ve metinden yoksundur.(49) Bu
konuda Karacolan adl eserinde Bagz, bir iir geleneinin szl niteliini
anlatrken Szl yaratma, szl alp
syleme(icra) ve szl yaylma(14) kuralna iaret etmektedir. Karacolan yaratmalar, gerek metinden yoksunluk
anlamnda gerekse, szl nakil sreleri
ve kalplama asndan birincil szl
kltr ana aittir. Karacolan iirlerinin metinden yoksun oluunu, elimizde
yazl metinler bulunmay olarak anlamamalyz. Burada vurgu retimin yazl veya szl olup olmamas zerine yaplmaldr. Bugne kadar Karacolan
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
hakknda yaplan hibir aratrma,
Ben Karacolanm ve bu iirler
benimdir, ben yazdm kayd tamamaktadr. Aksine olarak, onun iirlerinin kulaktan kulaa, kuaktan kuaa,
dilden dile yaylarak gnmze geldii
vurgulanmaktadr. Karacolann yan
sra, Pir Sultan Abdal ve Krolu gibi
halk airleri, Nasreddin Hoca gibi fkra
tipleri de Ongun tanmlad birincil
szl kltr anda yaratlarak gnmze ulatrlmtr.
Yaadklar varsaylan dnemle
syledikleri yazya geirilen dnem arasnda en azndan yzyl gibi, szl kltr bellei asndan olduka uzun bir
zaman dilimi bulunan halk sanats
proto-tiplerinin, szl kltrn dinamiklerini bir kenarda tutarak, eer varsa bireysel yaratclklarnn szl kltr denizinde nasl canl kald ciddi bir
sorudur. Kald ki, yaadklar varsaylan
dnemden en az bir yzyl sonra yazya
geirilen metinlerin yan banda, artk
birer szl kltr tipine dnen bu kiilerin etrafnda szl gelenein retime
devam ettiini unutmamak gerekir. rnein, bir masaln bir kerelik anlatmnn bir biimde yazya geirilmesi, nasl
ki o masaln kendi anlatm ortamndaki
yeni anlatmlarna engel oluturmazsa,
halk airi tipi adna retimleri de bir defalk yazya geirmeler durduramaz. Birincil szl kltr retmeye ve nakletmeye devam ettike, bu tiplere ait iir
says da artmaya devam edecektir.
Halk airlerinin szl kltr iinde
tiplemesi, Trk halkbilimi almalarnda dile getirilmi bir konu deildir.
Dursun Yldrmn Bektai tipi zerinde
dururken tanmlad fkra tiplerinden
dnlediimiz tip terimi, szl gelenek iinde bireysel kimliklerinden syrlarak, belli bir tarzn yaratcs olarak
Mill Folklor
nlenen halk sanatlar iin kullanlabilir. Nitekim halk anlatlarna ynelik

proto-tip yaklamlar da, tipin varln dorulamaktadr. Trk halk iiri gelenei iinde, uh bir eda ile kadn gzelliini anlatmak Karacolan tipi, snni
otorite karsnda alevi duyarlln dile
getirmek Pir Sultan Abdal tipi ve hakszlk karsnda silaha sarlmak Krolu tipi ile zdeletirilmitir. Dolaysyla
da szl gelenek ortamnn yaratma,
nakletme, ezberleme ve hatrlama srelerinde sahipsiz kalan iirler, ieriklerine gre bu tiplerden birine mal edilmektedir. Bizim tipleme olarak tanmlamaya altmz olguyu, Karacolan zerine alan lhan Bagz
farkl bir yaklam iinde gelenek (8)
olarak tanmlamtr. Bata lhan Bagz olmak zere, aratrmaclarn yapt ierik zmlemeleri birden fazla Karacolann varln ortaya koymaktadr. Pir Sultan Abdal iirlerinin ierik zmlemesi de brahim Arslanolunu
birden fazla Pir Sultan Abdaln varl
grne gtrmektedir. Halk arasnda
dolaan rivayetler ve bir halk airinin
dilinden/elinden kmad apak belli
olan iirler byle bir yargya varmak iin
tahrik edici belgeler sunmaktadr.
Nasreddin Hoca fkralar ile Karacolan iirlerinin birincil szl kltr
andaki retim, nakil, ezberleme ve
hatrlama sreleri zerinde paralellikler bulunduu konu zerinde alan
aratrclar tarafndan dnlmemektedir. Nasreddin Hoca aratrmalarnda
farkl yzyllar ve Asyadan Afrikaya
uzanan geni bir corafyay kapsayan
anlatm ortamlarnda yaayan fkralar,
szl kltrn yaratt bir tipin rn olarak ele alnrken, Karacolan iirleri, yazl kltrn bireysel yaratclarnn eserleri gibi incelenmektedir. Bize
33
Yl: 15 Say: 58
gre Nasreddin Hoca fkralarna uygulanan yntem, Karacolan, Pir Sultan ve
Krolu iirine de aynen uygulanmaldr. Karacolan yazl kltr iinde eser
veren bir birey deil, szl kltrn yaratt bir halk airi tipidir.
Szl kltrn yaratt tiplerde
ise, yazl edebiyatn zgnl yerine
szl kltrn kalplar egemendir.(Ong
36-41) Bu nedenle yapsal bir zmlemeyle szl gelenek iinde yer alan Karacolan iirinin zgnlk alannn son
derece snrl olduunu syleyebiliriz.
(Bilkent niversitesi Trk Edebiyat
Yksek Lisans program birinci snf rencileriyle Karacolan zerine yaptmz snf ii almada, Karacolan iirlerinin kalp ifadelerle rldn snrl rnekler zerine yaptmz incelemede bir n fikir olarak ortaya koymutuk,
bunu derinletirmek bir aratrma konusu olabilir) Karacolan adl almasnn
nsznde, kitabna ald iir saysn
neden snrl tuttuunu Her byk air
gibi, Karacolan da bize sayl gzel iirler ve dizeler ile gelmitir. eklinde
aklayan Bagz Bu kadarnda bile
okuyucu ayn duygular benzer kalplar
iinde sunan bir biteviyelik sezecektir
(8) cmlesiyle Karacolan iirindeki kalplamaya ve zgnln snrllna
vurgu yapmaktadr.
Bir gelenekten sz edilmesine
karn, Karacolann bir szl kltr tipi deil de, yazl kltr alglamas iinde szl kltr ortamnda yaam bir
air olarak tuhaf bir yntemle incelenmesi, inanlmaz boyutta ve birbiriyle elien bir Karacolan belge dnyas ortaya koymutur. Onlarca almann temel konusu olan ve temel amac Karacolan Biyografisi ortaya koymak
olan bu almalara burada yer vermek,
belgeleri yorumlamak gerek bu yaz, ge-
34
rekse genel olarak yntemimiz asndan

gereksizdir. Ancak yine de bir iki konuyu
Ong okumalar dorultusunda ele almak, dncemizi daha iyi anlatabilmek
iin yararl olabilir.
Karacolan biyografileri iki kaynaktan elde edilen bilgilerle oluturulmaktadr: birinci kaynak dorudan Karacolan iirleri. Bagz, bunu yle
zetliyor: teki aklarmzn ou gibi,
Karacolann da hayat, iirleri olmakta devam edecee benzer.(8). Karacolann yaamyksn biimlendiren iirlerin gnmze nasl geldii konusunda Bagz izleyebiliriz: Karacolan
ulu bir rmak, tekiler kk aylar gibi
gelip bu rmaa katlmlar. Bylece usta kim rak kim ayrmann kolay kalmamhalk da kendi katks ile bir
yandan Karacolan iirlerini dzeltip,
bir yandan bozarak glklerimizi artryor(11) 1930 ylnda Karacolan iirlerinin bir kitapta toplanmasyla sreli
yenilenmenin yavaladn syleyen
Bagz, cnk ve mecmualardaki iirlerin
hibirisinin an kendi kaleminden
kmadn belirttikten sonra Bunlarn
ou 18inci yzyldan sonra, okur yazarlk halk arasnda yaygnlamaa balaynca, merakllar tarafndan yazya geirilmiler. Onlarn da asl kayna szl
gelenek. Szl gelenekte yaylma srdke, kayna isterse yazl olsun, halk
iiri deiir olma olmak niteliini srdrecektir. Bu nedenle Karacolan iirleri,
eitli Karacolanlarn ve halkn elbirlii ile dokuduu bir kuma, imece ile yaplm bir halk kilimi saylmaldr:(12)
Szl gelenekte, aklarn iirleri deitirme nedenlerini sorgulayan Bagz,
1945 ylnda Trkiyeye gelen Hint filmi
Avaramunun arksnn 1957 ylnda
davul zurna ile alnan Avareyime dnmesini szl gelenein hzl deiim
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
ve yaylma sreleri asndan irdelemekte(16) ve son tahlilde Karacolan
gibi ok sevilen bir saz airinin eserleri,
bize kadar deimeden gelmiyor. Karacolan iirlerinin hibirinin onun dilinden kt ekilde, szl gelenein
arkndan geerek, bize ulatn sanmyoruz. Onunla balayan, ondan kuvvetli ya da zayf izler tayan, ona yakan iirlerdir elimizde olan iirler. Bu iir tomarna bu nedenle gelenek diyoruz(23) grne yer vermektedir.
Grld zere, szl kltr yaklamlar asndan Karacolan iirlerini Karacolann biyografisini oluturmak amacyla kullanmakla, Nasreddin
Hoca fkralarn Nasreddin Hocann biyografisini oluturmak iin kullanmak
arasnda yntem asndan hibir fark
yoktur. Biri doruysa dieri de dorudur,
biri yanlsa dieri de. u halde birka
iiri yaad varsaylan dnemden en
erken ortalama bir yzyl sonra yazya
geirilen Karacolann, ounluu 18.
yzyldan sonra szl gelenekten cnk
ve mecmua ad verilen defterlere kaydedilen iirlerinden yola karak oluturulan biyografilerini, yazl kltr yazar ve
airlerinin biyografileri gibi deerlendirmek doru bir yaklam olamaz.
Karacolan biyografilerinin ikinci
kayna ise, iirlerin dndaki yazl belgelerdir. 16. yzyl sonras belgelerin ou, Karacolan tipinin oluumundan
sonra ortaya kt iin, bu tipin szl
gelenekteki yaylmas balamnda deerlendirilmelidir. Karacolann varlna iaret eden en eski iki kaynak, bilindii zere 16. yzyla aittir. Bu ilk
kaynaklarn iyi anlalmas ve yorumlanmas, Karacolan tipini zmlemek
asndan son derece nemlidir. Birinci
kaynak, 1582 ylnda nc Muradn
yaptrd bir snnet dnn anlatan
Mill Folklor
Surnamedir. Burada Kaptan Ali Paann askerlerinin geit treninde Karacolan trks ile gnln elendiren
bir grubu canlandrd anlatlmaktadr.
(Aktaran Bagz 48). Dikkat edilirse, bu
kayt bize Karacolan trk syledi demiyor. Ancak, Karacolann temsil ve taklit edildiini sylyor. Bu kaynakta Karacolann tarihi kiilii ve dnemi hakknda bir ey sylenmiyor. Biz
bu bilgiden yola karak, ya Karacolann bu tarihte veya bu tarihten nce
yaam olduunu yorumlayabiliriz ya
da 1582 ylndan nceki bir tarihte bizim
savmzla tipin olutuunu syleyebiliriz. Bu yzyln dier nemli kayna
Gelibolulu Mustafa Alinin 1599-1600
yllarnda yazd Mevaidn Nefais fi
Kavaidil Mecalistir. Gelibolulu Ali, yaratllarnda vezin ustalndan zenginlik bulunmayan hayvanlarn, ahmak
insanlara rast gelip inandrabilirlerse bu
szleri biz syledik diye yalan uydururlar. Darda kalrsa Karacolana isnat
olunur ve Halil Abdalndr dey aklanr nice varsalar vardr. (Gnmz
Trkesi Bagz 48) Bu ikinci kaynak da
Karacolan syledi demiyor. stelik, Karacolan ile Halil Abdal arasnda
ciddi bir ayrm yaparak, Karacolan
isnad olunur ifadesiyle adeta efsane
dnyasna telemektedir. Karacolan
hakkndaki en gvenilir iki kaynak da
Karacolan grdk, dinledik,
duyduk, o filan adamdr, filan yerdendir demiyor. Kendi dnemlerinde
yaadn sylemiyor.
zgn Karacolan aratrmalarnn saygn ismi, halkbilimi aratrmalarnn duayeni saygdeer hocam lhan
Bagz, Karacolan sorunsaln bir ok
adan zmleyen yntemli almalar
yapt. Bu almalarndan Karacolan
adl kitabnda, farkl corafyalarda fark-
35
Yl: 15 Say: 58
l yzyllarda yaayan be Karacolann
varln savlad. Bu almasnda ukuroval Karacolan olarak tannann
17. yzylda yaam olarak gsterirken,
16. yzylda Rumeliyi de gren YenieriBektai bir Yozgatl Karacolann varl zerinde durmaktadr. 19. yzylda
Silifke ve Yozgatta yaayan iki Karacolann daha bulunduunu, 20. yzylda da Karacolan mahlasn kullanan
bir an yaadn syledi.(47-81)
Hayatn szl kltrn yazl belgeleri olan cnk ve mecmualarn tozlu
yapraklar arasnda kalm metinlerini
gn na karmaya adam halkbiliminin dier saygn ismi ve duayeni saygdeer hocam kr Elin, Halk Edebiyat Aratrmalar adl eserinde 16. yzylda bir Rumelili Karacolan olduunu savlyor, Yozgatl Karacolann varln kabul etmiyordu.
Yozgatta Halk airliinin Dn ve
Bugn adl almamda ben de 16. yzylda Yozgatta bir Karacolann yaadna dair belge bulamadm ve Yozgatta 16. yzyldan gnmze hibir air adnn ulamadn sylemitim.(114116)
Benim bu aratrmam kaynak gsteren kr Elin, lhan Bagzn 16.
yzyl Karacolannn Yozgatl olduuna dair fikrini doru bulmadn, benim
aratrmamn bu soruya iyi bir cevap olduunu Umay Gnay Armaanna yazd Yeil Abdal ve Karacolan zerine
Notlar balkl yazsnda dile getirdi.
lhan Bagz, Folklor/Edebiyatn
31. saysnda Sayn kr Eline Geciken Bir Cevap balkl yazsnda . Eline ve bana cevap verdi. Bu yazda,
Bagz, 16. Yzylda Yozgatl Karacolann yaam olduunu, Karacolan iirlerine ve Ylmaz Gksoyun 20. yzyln ikinci yarsnda Yozgatta szl gele-
36
nekten derledii efsanelere dayandrd.(215-220)

ncelikle belirtmeliyim ki, halkbilimi aratrmalarnn iki duayeni arasnda geen bu bilimsel tartmann dzlemi, benim savmdan ok farkldr. Her
iki aratrmac da 16. yzylda yaayan
Karacolann daha ok nereli olmas
gerektii zerinde fikir yrtmektedirler. Ben ise, bir tip kavramndan sz
aarak, Karacolann nereli olduu
bir yana, 16. yzylda yaayp yaamadnn bile bilinmediini, bu yzyldan
mmkn olduunca nceki yzyllara
telenen bir efsane yuma veya Karacolan iirlerinin proto-tipi bulunduunu savunuyorum.
Bagz, Yozgatl Karacolann 15.
yzyln sonunda doduunu, orduya katldnda 18-22 ya civarnda olmasnn
kabul edilebileceini 1517 ylnda Yavuz
Sultan Selimin Msr Seferine katldn ve 16. yzyln son eyreinden fazla
yaam olamayacan sylyor.(58) Bu
savn kayna olarak, Polonyal Trkolog T. Majdann Wroclaw niversite ktphanesindeki 1613 tarihli bir yazmada bulduu Karacolan mahlasl Var
Msr Gr Msr kavutak msral iiri
kant olarak gsteriyor.(57) Bagz, 16.
yzyldaki tarihi olay ve kiilerden sz
eden dier Karacolan iirlerini ayn
yntemle analiz ederek ve Ylmaz Gksoyun derledii Karacolan efsanelerindeki tarihsel paralellikleri, grn
dorulayan kantlar olarak deerlendirmektedir.(56)
Grld zere, Bagzn en
nemli tarihsel delili T. Majdann yaymlad iirdir. Sekiz heceli be drtlkten oluan bu iirde, Karacolan,
Msr grdn, grlmesi gerektiini, gzellerinden de sz aarak anlatr.
Bagz, bu iirin 1517 ylnda Karaco-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
lann Yavuz Sultan Selimin Msr Seferine katldnn delili olarak grmekte
ve bu grn hem Karacolan kitabnda (57), hem de Folklor/Edebiyattaki
makalesinde yinelemektedir.(217) Bu
durumda bu iirin Msr Seferinin heyecanyla sylenmi olduunu varsayarsak, ortalama olarak bir yzyl boyunca
szl gelenekte yaadktan sonra yazya
aktarlm olduu ortaya kar. Bir szl
kltr iirinin yz yl boyunca szl gelenekte ne tr deiimler geirebilecei,
gerek Ongun szl kltr yaklam gerekse Bagzn konuyla ilgili kitabnn
Karacolan Gelenei (11-23) balkl
blmnde vurgulanmaktadr. Dier
yandan, aklarn hangi durumlarda nasl iir yarattklar konusunda kinci Karacolan blmnde dokunan Bagz,
Gezginci sanat erleri olan aklar, dolap grdkleri yerlerin adlarn iirlerinde dinleyiciye sunmulardr. Ama buna
bakp da iirde geen her yeri, an
ille de grm olduu sanlmamaldr.(77) (Vurgu bana ait)
Doal olarak, Karacolan iirlerinin biyografik veya tarihsel kant olarak
kullanlmasndaki sakncalar bununla
bitmemektedir. Szl kltr iirinin kalplama ve bu kalplarnn ezberlenme,
ezberlenenlerin hatrlanma sreleri
asndan Ongun girite zetlenen grleri, kolektif yapy vurgulamaktadr. Bu yapdaki metinlerin ferdi olmak
yerine anonim olduu ve ortaklaa yaratld gibi ortaklaa kullanld da bilinmektedir. Szl gelenekte bir iirin
az-ok deimelerle onlarca aa mal
edildiini biliyoruz. Acemi airlerin ustalarnn mahlasn kullanarak iirlerini
ortaya koyduunu daha 16. yzylda Gelibolulu Ali sylyor. (Aktaran Bagz
48) Pir Sultan Abdal, Kul Himmet gibi
airlerin mahlaslarnn nasl taklit edil-
Mill Folklor
dii konusu en az Karacolan kadar

yaygndr. Btn bu ekincelere karn,
bu iiri kuku duyulmayan bir kant olarak nasl alabiliriz?
Ylmaz Gksoyun derlemelerine gelince, Gksoyun Yozgattan derledii efsane ve szel tarih kaytlar son derece ayrntl gzkyor. Yavuz Sultan Selim dneminin bir panoramasn veren
bu rivayetlerin gnmzde derlendii
gz nne alnrsa, hangi szl bellek,
hangi gerekeyle, hangi anlatm ortamnda, hangi kalplama ltlerinde ortalama olarak 450 yl bu bilgiyi yaatm
ve nakletmitir. Bu bilgi, 450 yllk szl
kltr srecinde nasl bir ilev stlenmitir? Kulaa fsldanan bilginin be alt kii tarafndan nakledildikten sonra
nasl deitiini anlatan oyunlar ve fkralar vardr. Szl nakillerin dilden dile,
kulaktan kulaa kuaktan kuaa nasl
deitiini e metin ve benzer metin almas yaplan her szl kltr alan
aka gstermektedir. Szl kltr iinde deimeden korunan noktalar ise,
Ongun vurgulad kalp ifadelerdir.
Szl kltrde yaayan biri, diyelim olduka g bir sorunu incelemeye baladktan sonra o sorun kadar g, karmak ve birka yz kelimeden oluan bir
sonuca vard. G bela inceleyip szelletirdiini ileride anmsamak iin nasl
aklda tutabilir(49) diyen Ong szl
kltrdeki kalplamaya vurgu yapmaktadr. Gksoyun derledii Karacolan anlatlar, temel epizot ve motifleriyle bir halk hikayesinin kalplama zelliklerini yanstmaktadr. Gksoyun derlerdikleri, Yozgat balamnda teden beri anlatlan bir halk hikayesinin vaka
zeti olmaldr. Bu vaka zetine ben Yozgatta Halk airliinin Dn ve Bugn
adl kitabmda dokunmu, bu metnin bir
halk hikayesi olduunu sylemi-
37
Yl: 15 Say: 58
tim.(115) Fakat bunu ifade ederken,
Bagzn hakl olarak son yazsnda
eletirdii gibi Ylmaz Gksoyun tespit
ettii rivayetlerden yola kan Bagze
gre(115) eklinde bir giri cmlesiyle
bu halk hikayesi vaka zetini nakletmiim. Geri metnin btnl iinde konu, Bagzn Folklor Edebiyattaki yazsnda belirttii gibi bu ifadeyi okuyan,
hakl olarak, zannedecek ki bana gre(218) diyerek kayglanmasn gerektirmeyecek kadar aksa da, daha
ak bir ifade kullanmam ynndeki
eletirisine katlyorum ve bu vesileyle
kendisinden zr diliyorum.
Sonu olarak, benim Yozgatl halk
airleri ile ilgili kitabmdaki grm,
z itibariyle 16. yzylda Yozgatta bir
Karacolann yaamam olduunu savunmaktan daha ok, belgelerin byle
bir an yaadn kantlamamza yetmedii
eklindedir.(119)
Bugnse,
Ongun yaklam dorultusunda bakacak olursak, ortaya konulan kantlarn
szl kltrn yaratlma, yaylma ve
nakledilme sre ve niteliine uygun
metinler ve bilgiler olduunu, dolaysyla, yineleyerek sylemek gerekirse, bu
iir metinlerinin ve tarihsel bilgilerin 16.
yzylda bir Karacolann yaam olduunu gstermeyeceini dnyorum.
Belki de, Karacolan iirlerinin proto-tipi 15. yzylda yaamt, kim bilebilir.
Trkmenistandan Azerbaycana Krmdan Balkanlara yaylan Karacolan
iiri, szl gelenein imzasn tamaktadr. Bu iirler, gerek anlamda Karacolan iirleridir, ama Karacolann
iirleri olmayabilirler. Pir Sultan, Krolu ve Karacolan gibi halk airleri, szl kltr iinde yani metinsiz alanda ortaya kp gelitikleri iin ur-form, urtip veya proto-tip araylar sonu vermeyebilir. Nitekim, Karacolann yaa-
38
myks aratrmalarnn fenomene

dnmesi, Dorsonun yorumuyla Tarihi-Corafi Yntemin amazlarna eklemlenebilir. Halk iirini incelerken bugne
kadar olduu gibi, sorunlar yumana
dnen mahlaslarn peinden gitmek
yerine, szl kltrn yaratma ve rnlerinin yazl metne dnme srelerini
inceleyen, zeli daha genelden kavrayan
yaklamlar retilmelidir. Bir baka adan sylemek gerekirse, Nasreddin Hoca
fkralarna tandmz szl kltre ait
olma hakkn veya szl kltrn Nasreddin Hoca fkralarn yaratt yaklamn, Karacolan tipine de uygulamalyz.
KAYNAKLAR
Aslanolu, brahim. Pir Sultan Abdallar. stanbul:ASY, 1985
Bagz, lhan. Karacolan. stanbul:Pan Yaynclk, 1992.
Bagz, lhan. Gemiten Gnmze Nasreddin Hoca. stanbul: Pan Yaynclk, 1999.
Bagz, lhan. Sayn kr Eline Geciken
Bir Cevap. Folklor/Edebiyat 31(2002/3):215-220.
Dorson, Richard M. Gnmz Folklor Kuramlar. ev. Nermin Uluta. zmir: Ege niversitesi,
1984.
Elin, kr. Yeil Abdal ve Karaca Olan
zerine Notlar, Prof. Dr. Umay Gnay Armaan,
Ankara, 1996
Elin, kr. Halk Edebiyat Aratrmalar I11. Ankara: Aka Yaynlar, 1998.
Gksoy, Ylmaz. Yozgatl Karacolan, Erciyes 5,59(Kasm 1982):23-24.
Gksoy, Ylmaz. Yozgatl Karacaolan. Erciyes 8,95(Temmuz 1985): 16-17.
Gksoy, Ylmaz, Yozgatl Karacaolan. Erciyes 10,112(Nisan 1987):21.
Gnay, Umay. Trkiyede Ak Tarz iir
Gelenei ve Rya Motifi. Ankara: Aka Yaynlar,
1993.
Ouz, M. cal. Yozgatta Halk airliinin
Dn ve Bugn. Ankara: Kltr Bakanl Yayn,
1994.
Ong, Walter J. Szl ve Yazl Kltr. ev.
Sema Postacolu Banon. stanbul: Metis Yaynlar,
1995.
Yldrm, Dursun. Trk Edebiyatnda Bektai
Fkralar. Ankara: Aka Yaynlar, 1999
Mill Folklor
TRK DNYASI FOLKLOR VE HALK EDEBYATINA

HZMET EDENLER -I
Folklore Scholarship In Turkish World - I
Serviteurs du folklore et de la littrature populaire du monde turc I
Do. Dr. Metin ERGUN*

ZET
Bu almada, Trk dnyas folklor ve halk edebiyatna hizmet eden; ancak, Trkiye Trkologlarnca
ok fazla bilinmeyen Trk limlerinin hayatlarndan ve almalarndan bahsedilecektir. Biyografi almalarnn folklor ve halk edebiyat aratrmalarndaki nemi, bu almada bu konunun seilmesinde etkili olmutur.
Anahtar Kelimeler
Trk Dnyas, Folkloristika, Baymuhammet Atalyevi Garryev, Seyt Atalyevi Garryev
ABSTRACT
Biography studies about turkologs who attended to Turkish folklore and folk literature are very important for Turkish folklore studies. In this study, will be taken informations about turkologs who attended to
Turkish folklore and folk literature.
Key Words
Turkish World, Folkloristika, Baymuhammet Atalyevi Garryev, Seyt Atalyevi Garryev
Uzun sredir yazmak istediimiz;

fakat, eitli sebeplerden dolay yazamadmz Trk Dnyas Folklor ve Halk
Edebiyatna Hizmet Edenler adl seri yazmz, Mill Folklorun bu saysndan
itibaren yazmaya alacaz. Mill
Folklor yaadka ve sayfalarnda bize
yer vermeye devam ettike eitli corafyalarda Trklk bilimine hizmet eden
aratrclar tantmaya gayret sarf edeceiz.
Burada, neden byle bir yaz yazma
ihtiyac duyduumuz sorusu akla gelebilir. Bunun sebebini yle izah edebiliriz:
Genellikle aratrmalar arar, bulur,
okur, tanrz; fakat, bu aratrmalar yapanlar, onlarn arkasnda gz nuru dkenleri, strap, sknt ekenleri bilmeyiz. Ne yazk ki, bizde biyografi almalar hep ihmal edilmi, bu yzden bu konudaki eksilik bir hayli fazladr. Bu ek*
siklik folkloristika eksikliini de beraberinde getirmitir.

Aratrmalar deil, aratrma yapanlar tantmaya alacamz bu yaz
dizimizde, boylar esas alnacaktr. Boylar balarna birer harf yazlmak suretiyle belli bir ekilde tasnif edilecektir.
Biyografisi verilen aratrc, hangi boydan ise o boyun altnda verilecektir. Her
sayda sadece belli bir boyun aratrclarndan bahsedilmeyecek; belli bir sra
gzetilmeden hangi biyografiyi hazrlamsak o verilecektir.
Boylar aadaki ekilde tasnif ettik:
A) Trkiye
B) Azerbaycan
C) Trkmen
) zbek
D) Krgz
E) Kazak
Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi
Mill Folklor
39
Yl: 15 Say: 58
F) Kazan Tatarlar
G) Bakurt
H) Saha (Yakut)
J) Altay
K) Hakas
L) Tuva
M) Karakalpak
N) uva
O) Karaay-Balkar
) Gagauz
P) Uygur
R) Krm Tatarlar
S) Kumuk
) Tofa
T) Dolgan
U) or
) Sar Uygur
V) Baraba
Y) Balkan (Bulgaristan, Romanya,
Makedonya, Yunanistan)
Z) Dierleri
Bu ilk yazmzda, Trkmen folklor
ve halk edebiyatna hizmet eden limlerden bazlarn tantmaya alacaz.
C) TRKMEN FOLKLOR VE
HALK
EDEBYATINA
HZMET
EDENLER
1. Baymuhammet Atalyevi
Garryev (1914-1981)
Trkmenistan limler Akademisi
yesi, filoloji doktoru, Profesr Baymuhammet Atalyevi Garryev, 1914 ylnn 22 Aralk gn Agabat ehrinin kysndaki Gke kynde dnyaya gelmitir. limin ailesi; devrinin kltrl,
aydn ailelerindendir. Babas Atal Garr, Gke obasnn nde gelenlerinden biri olup kendi evinde okul aacak kadar
okumaya dkn birisidir. Annesi Hyrcemal da devrine gre olduka kltrl
bir kadndr. Hyrcemal okuma yazma
bilmenin tesinde iyi derecedeki Arapa
ve Farsa bilgisiyle de zamannn sekin
kadnlarndan birisidir. Kendi ocuklarn yetitirmenin yannda, obadalarnn
ocuklarn da okutup halknn derdiyle
dertlenen sorumlu birer fert eklinde
terbiye etmitir.
40
Atal Garr ile kars Hyrcemalin

bu emelleri boa gitmez. ocuklar ksa
zamanda Trkmenistann mehur limleri arasna girer.
Baymuhammet, yukarda da belirttiimiz gibi ilk tahsilini babasnn evlerinde am olduu okuldan alr. Sonra
Agabata giderek Rus okulunda okur.
ocukluundan itibaren ilme ve aratrmaya merakl olan Baymuhammet, burada ksa srede hocalarnn dikkatini
eker.
Rus okulunu bitiren Baymuhammet, 1929 ylndan 1938 ylna kadar eitli kurumlarda mtercim ve retmen
olarak alr. 1938 ylnda Agabat Pedinstitutnn Filoloji Fakltesini bitirir.
1939 ylnda ayn enstitnn Tarih Fakltesini, bir yl sonra da Corafya Fakltesini ekstern olarak bitirir. 1940
ylnda, yani, Corafya Fakltesini bitirdii yl, SSSR limler Akademisinin
Trkmenistan ubesinin Dil ve Edebiyat Enstitsnde blm bakan, 1945
ylnda da Enstitnn mdr olur.
Gen lim, doktorasn 1942 ylnda
M. V. Lomonov Adndaki Moskova Devlet niversitesinde bitirir. Bununla
Baymuhammet, Moskovada doktora yapan ilk Trkmen unvanna sahip olur.
1944 ylnda doent olur. Doent olmasna bakmadan 1945 ylnda Trkmen
Devlet Tp Enstitsn bitirir. 1948 ylnda iki ciltlik Magtmgul ve Onu eper Dili adl eserini nereder. Bu eser,
onun profesrlk (doktorluk) takdim tezinin esasn tekil eder. Profesrlk tezi, SSSR limler Akademisi arkiyat
Enstitsnn Moskova ubesince Pekiyi dereceyle kabul edilir. Bu arada B.
A. Garryev, Magtmgulnn eserlerinin
tenkitli metinlerini hazrlayp yaymlar.
Bunlara ilve olarak lim, bu sre iinde
Magtmgulnn diliyle ve eserlerindeki
folklorik unsurlarla ilgili onlarca makale
nereder. 1951 ylnda Trkmenistan
limler Akademisinin muhabir yeliine
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
seilir. Sonra onlarca ilm alma ve
ders kitab nereder.
B. A. Garryev, 1940 ylnda H. Baylyev ile birlikte ilk byk TrkmeneRusa Szlgi, 1941 ylnda yine Baylyev ile birlikte Ruslar in Trkmen
Dilini vreni Kitabn, 1943 ylnda
Trkmen Dilinden Okuv Kitab adl almalarn nereder. Dil bilimi ile ilgili
birok almada redaktrlk ve editrlk yapar. limin tiyatro, saz iiri ve tercme edebiyatyla ilgili almas da olduka fazladr. Fakat onun almalarnn esasn, edebiyat tarihi ve folklor
aratrmalar tekil eder. Bununla birlikte metin nerine de olduka fazla
emek harcamtr. zellikle XVIIIXIX.yzyl Trkmen edebiyatnn temsilcileri olan Mollanepes, Ak, Seydi,
Abdsettar Kaz, Ktibi, Magrup, Mtci, abende, eyday, Yusup Hoca, Magtmgul, Znhar ve Azadnn tenkitli
metinlerini hazrlayp neretmitir. 1940
ylnda itibaren Hyrulkga-Hemra, Necep Oglan, Asl-Kerem, Totn Hekayalar, Melike-Dilaram, Sayatl Hemra,
Ray-n, Gl-Bilbil, Gl-Senuber, Yusup-Ahmet gibi halk hikyelerini nere
hazrlamtr. Vatan ve Gahrmanlk
Hakndak Aydmlar, ahrlar Sesi,
Gllek, Trkmen Halk Aydmlar,
Totn Hekayalar, Trkmen Halk Drediciligi, Nakllar ve Atalar Szi,
Moncukatdlar, Trkmen Nakllar,
Trkmen Hvdleri, Gorkut Ata Kitab, Trkmen Poeziyasn Antologiyas, Trkmen Yumorlar, Altn Dneler, lem Goar gibi eserleri okuyuculara ulatrmtr.
Baymuhammet Atalyevi Garryev,
Trkmen klasik edebiyatnn ve folklorunun aratrlmasnda emsalsiz bir
limdir. Sadece Magtmgul Prag ile ilgili aratrmalarna bakmak bile bunun
iin yeterlidir. Magtmgul ile ilgili olarak altmtan fazla ilm makale ve ok
sayda kitap neretmitir. Bunlar iinde,
800 sayfa civarnda olan Magtmgul ve
Mill Folklor
Onu eper Dili adndaki almas,

onun doktora almasdr. Magtmgul
ile ilgili almalar Rusa, zbeke, Kazaka ve Franszca olarak yaymlanmtr.
Onun yazd ve yayna hazrlad
makale ve kitaplarn says 500den fazladr. Bu almalar iinde edebiyat tarihi, biyografiler, folklor ve halk edebiyat eserleri vardr. Garryev, bu zellikleriyle Trkmenlerin Fuad Kprlsdr.
B. A. Garryev, Trkmenlerin iinden kan ilk folklor derleyicisidir. Derlemeler iin btn Trkmenistana seyahatler dzenlemi ve derledii materyalleri Trkmenistan limler Akademisi,
Magtmgul Adndaki Dil ve Edebiyat
Enstitsnn Golyazmalar arivine
balamtr.
Garryev, 1952 ylnn banda Gorkut Ata kitabnn ilk nerini hazrlayp
yaymlamtr. Bu kitab yznden kendisine Pan-trkist damgas vurulur ve
Trklkten dolay hapse atlr. Alt yl
hapiste yattktan sonra kar ve 1957 ylnda SSSR limler Akademisinde almaya balar. 1958 ylnda ise A. V. Lunaarskiy Enstitsne profesr olarak atanr. Moskovada alt yllarda ok sayda makalesinin yannda Epieskie
Skazaniya o Kor-ogl u Tyurkoyaznh
Narodov (Moskova 1968) adl almasn yaymlar.
Garryev, 1964 ylnn Austos aynda Magtmgul Adndaki Dil ve Edebiyat
Enstitsnn bakanlna getirilir.
ok gemeden de Trkmenistan limler
Akademisinin Akademikliine seilmitir. 1968 ylndan lmne kadar A.
M. Gorkiy Adndaki Trkmen Dvlet
niversitetini Trkmen Edebiyat Blm profesr olarak almtr. Sovyetler Birliinde tertip edilen Trkoloji
ile ilgili ok sayda sempozyuma katlmtr.
Baymuhammet Atalyevi Garryev,
1981 ylnda lmtr. Folklor ve halk
edebiyat ile ilgili almalar unlardr:
41
Yl: 15 Say: 58
I. KTAPLARI
1. Hyrlukga-Hemra. Trkmen
Halk Dessan, Agabat 1941.
2. Vatan ve Gahrmanlk Hakndaki Aydmlar, Agabat 1941.
3. Asl-Kerem. Folklor Dessan, Agabat 1943.
4. Yusup Hoca Bak Ogl-Ray ini
Dessan, Agabat 1943.
5. Glelek: Trkmen Folklor Eserleri, Agabat 1944.
6. Trkmen Halk Aydmlar, Agabat 1944.
7. ahrlar Sesi: Vatan ve Gahrmanlk Hakndak Eserleri Ygnds,
Agabat 1944.
8. 1000 Turkmenskih Poslovits i Pogovorok, Agabat 1945.
9. abende. Sayat i Hemra: Destan,
Agabat 1945.
10. Saenem i Garib: Narodny Destan, Agabat 1945.
11. Melike Dilaram: Folklor Dessan, Agabat 1946.
12. Turkmen Folklorndan Usul
Follanma, Agabat 1947.
13. Vostokovedeniye v Turkmenkoy
SSR:/Obzor Rabot/.-TR. Mosk. n-ta Vostokovedeniya, 1947.
14. Trkmen Hvdleri, Krasnovodsk 1948.
15. Trkmen Nakllar, Agabat
1949.
16. Hyrlukga-Hemra, Agabat
1950.
17. Hrestomatiya Po Turkmenskoy
Literature XVIII-XIX Vekov i Narodnomu Tvorestvu, Agabat 1950.
18. Turkmenskiye Narodny Pesni,
Agabat 1961.
19. Turkmenskiy Yumor, Agabat
1961.
20. Poslovits i Pogovorki Narodov
Vostoka, Moskova 1961.
21. Totn Hekayalar, Agabat
1962.
1962.
42
23. Narodna Tvorist Ta Etnografiya, Kiev 1962.

24. Yomaklar ve Degimeler, Agabat 1964.
25. Trikpen Skag, Almat 1966.
1967.
27. Epieskiye Skazaniya o Kr-ogl
u Tyurkoyaznh Narodov: ssledovaniya po Teorii i storii Eposa, Moskva
1968.
28. Poet Turkmenii, Leningrad
1971.
29. Ustnoye Poetieskoye Tvorestvo Jenin-Turkmenski. Geli Gzlar
Gzel Poeziyas, Agabat 1975.
30. Trkmen Edebiyat-Folklornda
Ayal-Gzlar Obraz, Agabat 1975.
31. Trkmen Halk Nakllar, Agabat 1976.
32. Lle, Moncugatd. Hvdi, Agabat 1977.
33. Halk Gahrmanlk Epos Grogl, Agabat 1977.
34. Geroy Vsenarodno Usnovlyayet
Oveza / Ob Epose Gr-ogl, Moskva 1979.
35. Trki Dilli Golyazmalarn Katalog, Agabat 1980.
36. Yomaklar, Agabat 1980.
37. Trkmen Halk Drediciligi Barada Shbet, Agabat 1982.
38. Gr-ogl: Turkmenskiy Geroieskiy Epos, Moskva 1983.
II. MAKALELER
1. Magtmgul Haknda Halk Yatlamalar, Ya Kommunist, 1941.
2. Magtmguln Kesbi-Kri Haknda Halk Rovayatlar, Sovet Trkmenistan, 1941.
3. Magtmguln Tze Taplan
Eserleri ve Halk Rovayatlar, Sovet
Edebiyat, 1941.
4. Melike Dilaram Dessan, Sovet
Edebiyat, 1943.
5. Ray ini, Sovet Edebiyat,
1943.
6. Trkmen Nakllar, Sovet Edebiyat, 1943.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
7. Beyik Rus Basnyas Krlov ve
Trkmen Basnyalar, Sovet Trkmenistan, 1944.
8. Gelin-Gzlar Lleleri, Sovet
Trkmenistan, 1944.
9. Magtmgul ve Baglar, Sovet
Edebiyat, 1944.
10. Basnya v Turkmenskoy Literature, Sovet Edebiyat, 1944.
11. Krlov na Turkmenskom Yazka
i Turkmenskiye Basni, Turkmenskaya
skra, 1944.
12. asenem i Garip: / Opera A. aponikova i Ovezova v Turkmenskiye Teatre Oper i Baleta, Turkmenskaya skra, 1944.
13. Acayp Mekdep Sovet Turkmenistan, 1945.
14. Narodny Roman Asl-Kerem,
Sovet Edebiyyat, 1945.
15. Roman abende Sayat i Hamra, Sovet Edebiyat 1945.
16. Gorkud Ata Kitab, SSR IAn Trkmen Filialn Habarlar, 1946.
17. Trkmen Matallar, Sovet
Edebiyat, 1946.
18. Trkmen Folklorndak Aglar
SSSR IAn Trkmen Filialn Habarlar, 1946.
19. Kenesip Piken Ton Kelte Bolmas, Sotsialistik Kazahstan, 1946.
20. Moncukatd, SSSR IAn
Trkmen Filialn Habarlar, 1948.
21. Magtmgul ve Halk Drediciligi-I, SSSR IAn Trkmen Filialn
Habarlar, 1950.
22. Magtmgul ve Halk Drediciligi-II, SSSR IAn Trkmen Filialn
Habarlar, 1950.
23. Otkrby Gorizont, Drujba Narodov, 1963.
24. Cemler ve Perspektivalar, Mugallm Gazeti, 1964.
25. Egin-Egne Berip, Edebiyat ve
Sungat, 1964.
26. O Proishojdenii i Rasprostranenii Eposa Krogl, v kn.: Problem Sravnitelnoy Filologii, M.-L., 1964.
Mill Folklor
27. Ob Epose Kr-ogl, zv. AN

TSSR. Ser.Ob. Nauk 1965.
28. Problema Proishojdeniya Krogl, zv. AN TSSR. Ser.Ob. Nauk
1965.
29. Stilistika Barada Birleen lm
Konferentsiya, Sovet Trkmensitan,
1966.
30. Ul Konferentsiyan Yannda, Mugallm Gazeti, 1966.
31. Asrlar Bvsp Gelen Hekayat, Trkmen Yadgerlikleri, 1967.
32. Beyik ahr Magtmguln
Adna, Mugallm Gazeti, 1967.
33. Gemiimiz ve Gelecegimiz,
Ya Kommunist, 1967.
34. Grogl Han-Feodallara Gar
Green Gahrman, Trkm. Kommunist, 1967.
35. Literatura i Folklor Kak stonik Dlya zueniya Etnogeneza Turkmenskogo Naroda, Vsesoruznoye Soveaniye Po Etnogenezu Turkmenskogo
Naroda, 1967.
36. Odna z Stareyih Zapisey Krogl, zv. AN TSSR. Sr. Ob. Nauk
1967.
37. Russkiy Konsul-Sobiratel pesen o Krolgl, Ahabad / 4, 1967.
38. Skazaniye, Proedeye erez
veka, Pamyatniki Turkmenistana,
1967.
39. Epieskoye Sotvorestvo Bratskih Narodov, zv. AN TSSR. Ser. Ob.
Nauk, 1967.
40. Bogetsie Folklorike, Kultura,
1967.
41. Beyik Yazc ve Halk Drediciligi, Sovet Trkmenistan, 1968.
42. Bizi Guvancmz, Sovet Trkmensitan, 1968.
43. Trkmen Halk Drediciligini
Canr Baylg, Trkmen Halk Magarf,
1969.
44. Atalar-Szi Akl Gzi, Mugalm Gazeti, 1970.
45. Folklor Baylg ve Yalar, Ya
Kommunist, 1970.
43
Yl: 15 Say: 58
46. Egsilmez Hazna, Mugalm
Gazeti, 1970.
47. Acayp Aydmlar, Trkmen
Halk Magarf, 1971.
48. Geli-Gzlar Moncugatdlar, Mugalm Gazeti, 1971.
49. Pikir-Payhasn Gzba, Ya
Kommunist, 1971.
50. Tsin Dessanlar, Mugalm Gazeti, 1971.
51. Folklornoe Bogatstvo Sovetskogo Turkmenistana, XIX Naunaya Konferentsiya Professorsko-Prepodavatelskogo Sostava, Agabat 1971.
52. Bal Syci, Baldan Bala Syci,
Mugalm Gazeti, 1972.
53. Geli-Gzlar Llesi, Trkmen Halk Magarf, 1972.
54. Payhasa Bay orta Szler,
Trkmen Halk Magarf, 1972.
55. Toy Aydmlar, Mugalm Gazeti, 1972.
56. Nekotorye togi zueniya
Turkmenskogo Geroieskogo Eposa, zvestiya AN TSSR Ser. Ob. Nauk, 1972.
57. Poeziya Mudrosti i Mudrost Poezii, Det. Lit. ra, 1972.
58. Epos Krogl, tog i Perspektiv Yevo zueniya, Professor-Mugallmlar Sostavn XX Ilm Konferentsiyasn Pokladlarn Tezisleri, Agabat
1972.
59. Acayp Gndogarnas, Edebiyat ve Sungat, 1973.
60. Dr Dneleri, Ya Kommunist,
1973.
61. Magtmgul ve Epos-Dessanlar, TSSR IAn Habarlar, 1973.
62. Matallar Imkl vreneli,
Trkmen Halg Magarf 1973.
63. Folklor-Genci-Haznamz, Mugalm Gazeti, 1973.
64. Halk Drediciligi Haknda Kbir Bellikler, Sovet Edebiyat, 1973.
65. Epos i Destan, zv. AN TSSR
Ser.Ob. Nauk, 1973.
66. Bilmedige Garak, Sovet
Trkmen Ayallar, 1974.
44
67. Oayl Terbiyeni emesi,

Mugallm Gazeti, 1974.
68. Oat vrenilmeli Canr, Trkmen Halk Magarf, 1974.
69. Sz Sungatn Balangc,
Mdam Tayyar, 1974.
70. Trkmen Sovet Folkloristikasn Aan Sahpalar, TSSR IA-n Habarlar, Cemg. Ilm. Ser. 1974.
71. Trkmen Sovet Folkloristikasn Gazananlar, TSSR IA-n Habarlar, 1974.
72. Filologiyan Ezber Ussad,
Edebiyat ve Sungat, 1974.
73. Folkloristikamz stnlikleri, Trkmen Halk Magarf, 1974.
74. aga Terbiyesi Hvdden Balanyar, Trkmen Halk Magarf, 1974.
75. agal y Bazar..., Mdam
Tayyar, 1974.
76. Yalar ahrana Ukb, Ya
Kommunist, 1974.
77. Maksim Gorkiy ve Trkmen
Halk Drediciligi, Trkmen Halk Magarf, 1975.
78. Gzel Epos Grogl, Sovet Edebiyat, 1975.
79. Gzlar Bahar Aydmlar,
80. Moncugatd Canr MekdepVuzlarda, Trkmen Halk Magarf,
1975.
81. Pikir-payhay emesi, Edebiyat ve Sungat, 1975.
82. Ukbn sdryen Setirler, Mdam Tayyar, 1975.
83. Rojdeniye Geroya Grogl,
zv.AN TSSR Ser. Ob. Nauk, 1975.
84. Yldzdan Yol Yasap..., Mdam
Tayyar, 1976.
85. Matalm Matd..., Mdam Tayyar, 1976.
86. Nakl-Akl ycgi, Mdam
Tayyar, 1976.
87. Grogl Gotovitsya k Mesti,
zv. AN TSSR Ser. Ob. Nauk 1976.
88. Grogl Priobretayet Bogatrskiye Dospehi, zv. AN TSSR Ser.
Ob.Nauk, 1987.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
89. Ac Ayralk, Edebiyat ve Sungat, 1977.
90. Bizi Borcumz, Edebiyat ve
Sungat, 1977.
91. Grogln Dypli vreneli,
92. Guvanyars ve Buysanyars,
Oktyabr Yalkm, 1977.
93. Gzlar Lle Kakal!, Mdam
Tayyar, 1977.
94. Gzkl Oyun, Mdam Tayyar,
1977.
95. Lle Moncugatd Hvd, Pioner, 1977.
96. Novruz Poeziyas, Oktyabr
Yalkm, 1977.
97. lrml eper Szler Dvngi, Mdam Tayyar, 1977.
98. Bogatrskaya Svadba Grogl,
zv. AN TSSR Ser.Ob.Nauk, 1977.
99. Geroy et Primnogo Sna,
zv. AN TSSR Ser. Ob. Nauk, 1977.
100. Podvig Narodnogo Geroya,
101. Grogl-Halk Baylg, Mugalm Gazeti, 1978.
102. Nakllar Okuv-Terbiyeilik
inde, Trkmen Halk Magarf, 1978.
103. Sanavalar, Mdam Tayyar,
1978.
104. Sovet Dvrnde Dren Ktdepmeler, Oktyabr Yalkm, 1978.
105. Stavropol Trkmenlerini
Arasnda, Trkmen Halk Magarf,
1978.
106. Edep, Tertip-Terbiyeni Gzba, Trkmen Halk Magarf, 1978.
107. Grogl Nahodit Oveza, zv.
AN TSSR Ser. Ob. Nauk, 1978.
108. Grogl Usnovlyaet Oveza,
109. Poisk Oveza, zv. AN TSSR
Ser. Ob. Nauk, 1978.
110. Anekdot-orta Szler, Trkmen Halk Magarf, 1979.
2. Seyt Atalyevi Garryev
(1923- )
1923 ylnda Agabata bal Gke
obasnda dnyaya gelmitir. Magtmgul
Mill Folklor
Adndaki Trkmen Devlet niversitesinin Filoloji Fakltesini bitirmitir. 19421943 yllarnda Gorkiy Adndaki Pedagoji Enstitsnn asistan olarak almtr. 1943-1944 yllarnda ise Rus ordusuna asker olarak alnmtr. 1950 ylnda doktorasn tamamlamtr. Doktora tezi byk Trkmen iri Ata Salih
ile ilgilidir. 1968 ylnda Trkmen Edebiyatn Orta Aziya Halklarn Edebiyatlar Birlen Tarh zara Arabaglanklar adl teziyle profesr unvan almtr. Trkmen Edebiyatnn Tarh
adl 12 ciltlik projenin hazrlanmasnda
bakanlk ve redaktrlk etmitir. Trkmen edebiyat ve folkloru hakknda
200den fazla almann mellifidir.
almalarndan bazlarn aada
veriyoruz:
1. Cebir eken Aklar Barada
Oerk, Sovet Edebiyat, 1961.
2. Geen Oerklerden, Agabat,
SP TSSR 1961.
3. Zhre ve Tahr zbek Folklorna ve Edebiyatna zara Tesiri, Sovet
Edebiyat, 1962.
4. Mollanepes ve Edebiyat, zvestiya AN TSSR Cemgyetilik Ilmlarn_
Seriyas, 1963.
5. Gndoar Grnkli Poeziya
Ussad, Sovet Edebiyat, 1963.
6. Trkmen Dessanlar ve Gndoar Halklarn Folklor, Sovet Edebiyat, 1965.
7. Trkmenleri Kbir Dessanlar
ve Sovet Gndogar Halklarn Edebiyat, zvestiya AN TSSR Cemgyetilik
Ilmlarn Seriyas, 1966.
8. okan Velihanov ve Trkmen
Halk Dredicilii, Turkmenskaya skra,
1961.
9. Zhre ve Tahr ve Edebiyat Aragatnag, Edebiyat ve Sungat, 1961.
10. Trkmen ve Garagalpak Baglarn zara Gatnaklar, Mugallmlar Gazeti, 1962.
11. Manenedaran Golyazmalar,
Edebiyat ve Sungat, 1962.
45
Yl: 15 Say: 58
12. Goslematl Golyazmalar Habar
Beryer, Edebiyat ve Sungat, 1963.
13. Dakendi Zhre ve Tahir Golyazmasn Bir Nusgas Barada, Edebiyat ve Sungat, 1963.
14. Grgz Halkn Grnkli Aydms, Edebiyat ve Sungat, 1964.
15. zara Baylamaklg Yolunda, Turkmenskaya skra, 1966.
16. Sofiya Neirleri, Edebiyat ve
Sungat, 1966.
17. Ata Salih ve Halk Dredicilii,
Sovet Edebiyat, 1967.
18. Trkmenistan Halk ahr
Ata Salih, Sovet Edebiyat, 1949.
19. Gndogar Tekstologiyas, Edebiyat ve Sungat, 1967.
20. Bizi Oglumz, Takent kol,
1968.
21. Halklara Yurtlara Belli Eserler, Edebiyat ve Sungat, 1971.
22. Halk Aydms, Pamyatniki
Turkmenistana, 1971.
23. Trkmen Edebiyat-1300 Yl,
Veerny Akabad 1973.
3. amuhammet Halmuhammedov (1938-1997)
1938 ylnda Trkmenistann Mar
vilyetinin Mar (Yeni ad Vekilbazar) ilesinin 1. Gke kynde dnyaya gelmitir.
1955 ylnda A. M. Gorkiy (imdiki
Magtmgul) Adndaki Trkmen Devlet
niversitesinin Filoloji Fakltesine girmi ve oradan 1960 ylnda mezun olmutur.
1962 ylnda Trkmenistan limler
Akademisi Magtmgul Adndaki Edebiyat Enstitsnde asistan olarak greve
balar ve 1966 ylnda Trkmen Folklorn Anekdot Canr / Traditsion Halk
Drediciligini Esasnda adl doktora
tezini savunmu ve edebiyat doktoru olmutur.
46
1993 ylnda Trkmen Halk Ertekilerini eperilik Dbi adl teziyle de

profesrlk unvann almtr.
Halmuhammedov, 1966 ylnda
Trkmenistan limler Akademisi Magtmgul Adndaki Edebiyat Enstitsnde nce asistan, sonra ba asistan
olarak almtr. 1989 ylnda ayn
Enstitnn Folklor blm bakanlna seilir. Daha sonra Trkmen Milli
Konservatoryasnda profesr olarak
almtr.
Halmuhammedov, 1997 ylnda Agabatta lmtr.
Halmuhammedov, ilm almalarna 1960larn balarndan itibaren balamtr. Aaya eserlerinden bazlarn
aldk:
1. Svece Satira, Agabat 1975.
2. Trkmen Halk Satirasn ve Yumorn Canr zbolullg, Agabat
1977.
3. Glkini Gyci, Agabat 1978.
4. Trkmen Ertekilerinde Halk Satirasn eper Terleri, Agabat 1984.
5. Trkmen Ertekilerinde Durnukl
eperilik Dpleri, Agabat 1989.
6. Trkmen Ertekiilik Satirasnda
Obrazlar Sistemas, 1989. (Rusa)
7. Mergen Hatasz Atyar, Agabat
1978.
8. Memetveli Kemine, Agabat
1971. (A. Meredov ile birlikte).
9. Eider Bolsa..., Agabat 1971.
(N. Atdayev ile birlikte).
10. Trkmen Ertekileri, 1. c., Agabat 1978; 2. c., 1979; 3.c., 1980.
11. amar-Trkmen Halk Ertekileri, Agabat 1981.
12. Srl Hazna, Agabat 1985.
13. Grogl, Agabat 1990. (Komisyon).
Mill Folklor
EVLY-YI CEDD VE ZEYL- EVLY-YI CEDD ADLI

ESERLERDE HALK BLMSEL ELER
Folklorik Elements in the Works of Evliya-Cedid
and Zeyl-i Evliya-y Cedid
Elments folkloriques dans Evliy-y cedid et son
appendice Zeyl-i Evliy-y cedid
Do. Dr. Abide DOAN*

ZET
Bu makalede Ercment Ekremin Evliy-y Cedid ve Zeyl-i Evliy-y Cedid adl eserlerindeki halk bilimsel geler zerinde durulmutur. Eserler stanbuldaki yeme-ime, dans, mzik, elence, oyun, piknik, ar-pazar, kutlama ve trenler gibi halk kltrn yakndan ilgilendiren zengin malzemeye sahiptir. Geleneksel ile modernin yanyana grld eserlerden yaplan alntlar makalede gnmz Trkesiyle zetlenerek
verilmitir.
Anahtar Kelimeler
Evliy-y Cedid, Zeyl-i Evliy-y Cedid, stanbul, ehzadeba, Direkler Aras, geleneksel, det
ABSTRACT
In this article, the scientific elements of the folklore in Evliy-y Cedid and Zeyl-i Evliy-y Cedid written by Ercment Ekrem, are clarified. These books cover the rich folkloric material from Istanbul, as such the
eating-drinking, the dancing, the music, the joys, the plays, the picnic, the bazaars, the celebrations and the
communications. Traditional and modern lines seen both in the novels are summarized by means of using contemporary Turkish.
Key Words
Evliy-y Cedid, Zeyl-i Evliy-y Cedid, Istanbul, ehzadeba, Direkler Aras, traditional, customs,
folklore
Giri
Cumhuriyet devri mizah ustalarndan olan Ercment Ekrem Talu, 13381340/1922-1924 yllar arasnda leri gazetesinde tefrika edilen Evliy-y Cedid
ile 1339/1923 ylnda vatan gazetesinde
yaynladktan sonra 1341/1925 ylnda
Zeyl-i Evliy-y Cedid adyla kitap haline getirdii eserleriyle Evliya elebi tarzn devam ettirmi bir edibimizdir. Bundan dolay da Evliy-y Sni olarak anlmtr. Eserlerin meydana gelmesinde
Evliy elebi (Hafz Mehmet Zll Bin
Dervi Hazretleri)nin byk katks olmutur. Eseri yazmaktaki amac, eserde
zikredilen olaylar ve bahsi geen mahedeleri unutulmadan gelecek nesillere
yadigr brakmaktr. Zira, stanbulda

Evliy elebinin zamanndan (17.yzyl) beri epeyce deiiklik olmutur. elebi, Sultan IV. Murad zamanna kadar
meydana gelen olaylar Seyahatnamesinde anlatm, ondan sonra hibir himmet sahibi kp da onun eserini taklit ve
ikmal etmemitir. Evliy-y Cedide yazd mukaddemede Hseyin Rahminin
de belirttii gibi, bu zahmetli ie Ercment Ekrem cesaret etmitir. Hseyin
Rahmiye gre, Evliy-y Cedid eskinin
hemen hemen yz seneye yakn bir
zaman sonra gelen yenisidir. Evliy elebi birok lkeyi dolaarak alt ciltlik
Seyahatnameyi bize yadigr brakm,
fakat yeni Evliy eskisi kadar gezip do-
* Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi
Mill Folklor
47
Yl: 15 Say: 58
laamamtr. nk Evliylk eskiye
oranla ok zordur. Bu devirde insanlar
hereye kolayca inanmamaktadr. Tenkid de imdiki gibi ayaa dmemitir
(Ercment Ekrem 1338-1340: 2-3).
te byle bir devirde byle bir ie
kalkan Ercment Ekrem, iki eserinde
Seyahatnamede bulunmayan imrt,
hayrat, rf-det, yaay, zevk, dans,
mzik, elence, giyim, kuam, oyun,
alveri, dekorasyon, kutlamalar, enlikler vb. konularla ilgili eitli bilgileri
gzlemlerine dayanarak, zaman zaman
da bir yk kurgusu iinde, nkteli bir
biimde yanstarak bir dnem stanbulunu ebediletirmitir.
Evliy-y Cedid ve Zeyl-i Evliyy Cedidde Halk Bilimsel geler
Ercment Ekrem, gezilerini stanbulla snrlandrd iki eserinde halk
biliminin kapsamna giren u konular
zerinde durmutur:
1. Dans, mzik, elence, oyun.
a. Geleneksel ramazan elenceleri ve elence meknlar
Evliy-y Sninin (bundan byle sadece Evliy olarak anlacaktr) stanbul
gezintileri ilk kitapta ounlukla, ikincisinde ise tamamen ramazana rastlamaktadr. Evliy dostlaryla beraber iftar ve namazdan sonra Sarahaneba,
Direkler Aras, Vezneciler, ehzadeba
ve Sultan Beyazid meydannda dolamay det edinmitir. stanbulun ramazan
dnyada mehurdur ve stanbul byle
zamanlarda, btn alveri merkezlerinin bulunduu bir belde, byk bir gezinti yeridir. zellikle ehzadeba denilen byk bir ana yol vardr ki, gezip grlmeye deerdir (Ercment Ekrem
1338-1340:47).
Evliy dostlaryla birlikte bir arkadann tavsiyesine uyarak, Harbiye Nezretinin nnden geip Maliye hazinesine yakn olmasndan dolay Vezneciler
diye anlan semte, oradan da Darlfnun binasnn sana ynelip Direkler
48
Arasna varr. Buras ok byk salam

tatan stunlar zerine kurulmu ve gzel atlarla sslenmitir. Ancak daha
sonra bu stunlar, beldenin hayratnn
tamam gibi, yklp tahrip edilerek, ad
geen semt, garp medeniyetine yakr
bir cadde (!) haline getirilmitir. te bu
Direkler Aras mamur ve en bir ar
olup esnaf burada toplanmtr. Ayn zamanda ilim ve kalem erbab iin dinlenecek bir yerdir. lim-irfan mektebine benzer ayhane ve kraathaneleri vardr.
Bunlardan Mersin Efendi ve Yakup
Efendinin mehur ayhanelerinde toplanan emekli vs. kalabalk fecrden akama
kadar buray mekn tutar, tavla, babalk, prafe, sitte ve sittin gibi nice oyunlar
oynar, can sohbetleri ederler. Evliy ve
dostlar da bu ayhanelerden birine girip
gzel kokulu ay ve nargile ierlerken
darda dalga misali coan bir kalabalk grrler. Bu insanlarn nereye gittiklerini soran Evliy piyasaya (prasa vezninde) cevabn alr. Sonradan bu halkn
bir ksmnn tiyatro ve sinema denilen
temahnelere gittiklerini anlar.
On dokuzuncu yzyln nemli elence merkezlerinden biri olan Direkler
Aras, Osmanl dneminden bu yzyla
kadar yenierilerin gezinti ve elence yeridir. Trk sahne hayatnn kurulu ve
gelimesinde byk pay olmutur. O yllarda Direkler Arasnn asl elenceleri
Karagz, Meddah ve pehlivan greleridir. Gll Agop burada temsiller vermitir. Ancak onun suflrl tiyatro oynama
tekelini elde etmesinden sonra baz
oyuncular suflrsz oyun oynamaya girimi, bunun sonucunda da tult tiyatrolar denilen ve Hamdi, smail, evki, Abdrrezzak ve Kel Hasan gibi devrin byk oyuncularnn kurduu topluluklar Direkler Arasnda sahnelenmeye
balamtr. 1880den sonra burada eitli tiyatro binalar yaptrlmtr. stanbulda gece hayatnn Beyoluna kaymasyla Direkler Aras da eski canll-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
n kaybetmitir (Ana Britannica 1993:
307-308).
Evliy ad geen eserlerinde Direkler Arasn eski ve yeni haliyle tantr.
Artk eski geleneklerin, elencelerin yerini yenileri alm, Direkler Aras tiyatro
ve gre oyunlarnn yannda yeni elence ve oyunlara da mekn olmutur.
Eserin zeylinde de ramazan akamlarnda stanbul halknn elencelerine
yer verilmitir. ftardan sonra Fatih trbesinden itibaren cokun bir kalabalk
det caddelerden taar. Yakkl erkeklerle, gzel, melek yzl kadnlar kolkola, birbirlerine iltifatlar ederek geerler.
Yer yer, neeli ocuklar maytaplar yakarak, koarak ve glerek birbirlerini
kovalar. Ana caddenin her iki tarafnda
kepenk ve duvar beyaz ile krmzyla boyanm, eitli Uak ve ran kk hallaryla ssl, aydnlk ve gsterili ayhane ve kahvehaneler azna kadar insanla dolar; kimi in ii fincan iinde
mis kokulu kahve veya kokulu ay, kimi
de billur nargilelerle ran tnbekisi ier.
Bu ayhane ve kahvehanelerin bazlarnda ingene stadlar geleneksel zurna
ve nekkre ile evki arttrc fasllarla
cana can katarlar. Bazlarnda da modern bir mzik aleti olan gramofon alr (Ercment Ekrem 1341:52-53).
Evliynn, gezintilerinde ehzadeba, Direkler Aras, Vezneciler, Beyazid
Meydan gibi semtleri tercih nedeni, buralarn Beyoluna gre daha geleneksel
oluudur. Ona gre Beyolu, elence,
meyhane, kahvehane ile dolu, saz, sz,
kadn ve ikiyle vakit geiren, hay huy
eden insanlarn mekn olduu iin er
ve fesat yuvasdr.
b. Yeni elence biimleri
Evliy-y Cedid ve zeylinde geleneksel elence biimleri ile yenileri zerinde
durularak zamanla birlikte meydana gelen deiimler ortaya konmutur.
Eskiden zevk erbab ve gam ile tasay unutmu saf sahipleri felekten
Mill Folklor
km almak istediklerinde, yer yer birer

aydnlk yerde toplanp saz stadlarn
davet edip saz, r, ney ve tambur ile
Hseyin Baykara fasllar1 dzenleyerek
rahatlamak, canlanmak isterlerdi. Uak, gerdaniye, buselik, rast gibi makamlarnda karar klarlard. Ama durum imdi eskisinden farkldr ve elence biimleri deimitir.
1920li yllarda, Evliynn gzyle,
stanbullunun elence biimini ayhane
ve kraathanelerdeki sazl szl elencelerden baka sinema, tiyatro, opera ve
operetler, bar, bale ve kulplerdeki faaliyetler oluturur.
Ramazan geceleri ehzadebandaki tiyatro salonunda hnende, szende,
rakkas, piekr, mukallid vb. kiiler yetmi tastan felein emberinden gemi
ehir ocuklarnn hepsi bir araya gelerek tiyatroya gider, tatan binalarn iinde otuz gece oyunlar oynar, her gecesinde oyun izlemeye gelen halktan keseler
dolusu paralar alrlar. Bunlar aa yukar ikiyz kiiden oluur; snflarna da
kumpanya denir. Evliy ksa ksa bu
kumpanyalar yle tantr:
1. Drlbedyi Snf: Bunlar dnemin nl oyunculardr. adi elebi,
Behzat elebi, Rait elebi, efkati Nureddin elebi, Adil elebi ve arkadalar
dnemin yegne mukallidleridir. Eliza
Banu ile Roza Banu ise stad ve sanat
ehli bayanlardr. Bunlarn kendilerine
zg kyafetleri ve salar vardr. Oyun
icab glp alamalarn grenlerin akl
perian olur. Oyunlar da grlmeye deerdir. Kiinin bin derdi olsa, gidip bir
kez bunlarn mukallidliklerini izlese, skntsndan kurtulur. Bir kaynana ve damat oyunu vardr ki grlmeye deer.
Grubun dier oyunlar unlardr: Sekizinci, Gnl Oyunu, Bir Donanma Gecesi Oyunu, Haner Oyunu, Bayku ve Bora Oyunlar... (Ercment Ekrem
1341:48-49).
49
Yl: 15 Say: 58
2. Esnaf- Operetciyn- stanbul: Bu da ok mehur bir operettir. Kk mer, Aynar, Cemal, Sahir elebi,
Nevvaret (kadn arkc) mensuplarndandr. Hepsi de ok baarldr. Hakk
Necip elebi Moda lgnlar arasndaki
Paal Arif oyununda, Sezai Nmk elebi Atl Ases oyununda baarl taklitleriyle dikkat ekerler. Bunlarn hreti t
Hindu Sinde kadar ulamtr.
stanbulun operetlerinde gzel alp syleyen saz ve sz sanatlar vardr.
Bunlar oyuna balamadan nce halkn
huzurunda fasl yaparlar. Bu gsteriler
deil stanbulda, belki demden beri
yeryznde grlmemitir. Bunlarn
gsterilerinden elde edilen gelir sava
meydannda mll olan gazilere harcanacandan izlemesi sevaptr (Ercment
Ekrem, 1341:50).
3. Nait Kulu elebi: Nait elebi
de ok iyi bir mukalliddir. Gnahkr kfirlerin, vesirin dillerini ve tavrlarn
hiciv ve taklid konusunda benzeri yoktur. Sohbet srasnda yle ltif ve zarif,
nkteli szler syler ki, kimse bir tekini
bile tanzir edemez: Her gece kyafet deitirip civan, nigr, Arap ve Arnavud,
bekri, klhanbeyi, abdal, bozac, turucu, haremaas, hamile kadn taklitleri
yapar ki, bir kere dinleyen glmekten
baylr. II. Abdlhamidin huzurunda
zel olarak hikye ve fkra anlatm ve
Sultan elendirmitir. Kendisi ok kymetli, her dilde kssa anlatan, gzel ve
zarif konuan biri ise de rakkas ve rakkaselerin ne yazk ki lisanlar acayiptir
ve kendileri de gzellikten yoksun kimselerdir (Ercment Ekrem, 1341:50-51).
4. Esnaf Operetciyan- Hle:
Bunlar Beyolu Tepebanda hnerlerini gsterirler. Mhir ve stad adamlardr. Prleri, gzellikte sekin, uh ve nazl matmazel Efraz adnda taze bir gzeldir ve engi tefii almakta hepsinden
ileridir. Mahmut brahim elebi, mer
Aydn elebi de ok mstesna mukallid-
50
lerdir. Bayanlar ise boy ve endamlar yerinde, gl yzl, nergis gzl gzellerdir.
Gsterileri her gece izleyenleri byler
(Ercment Ekrem, 1341:51).
stanbulda izlemeye deer bir de
opera fasllar vardr. Trkede bselik mnsna gelir. Feryad figandan
ibarettir. stad bestekr Muhlis Sabahattinin aresz adyla besteledii birinci operas vardr ki dinleyeni hayran
brakr. ehzadeba semtinde bulunan
oyun yerinde stad sanatkrlar her gece
bunu ve baarl bir ekilde dzenlenmi
dier fasllar icr edip milleti enlendirirler. Ltif temdr (Ercment Ekrem, 1341:20).
stanbulda tarabhne (sevin ve
cokunluk evi) ve tiyatrohneler gece yars tatil olduklarndan, aklar da kaplardan grup grup kan yosmalarn gzel
yzn seyretmek istediklerinden bu saatte buralar dim adam deryas kesilirmi. Evliy da hemen hemen geleneksel
bir hal alan bu durumdan dolay evine
gitmekte gecikmitir (Ercment Ekrem,
1341:55).
stanbulda halkn rabet ettii elence yerlerinden bir ksm da bar ve balolardr. Buralara girmek iin de detler vardr. Bu raks lemlerine girmek
iin siyah ukadan zel bir elbise giymek
zorunludur. Bu, pantolon, cmedan ve firak denen etei uzun bir eit hrkadan
ibarettir. Adam bu acayip elbisenin iinde o derece muzip olur ki, gnlk giydii
ferah esvabndan sonra bu firakyla baya inler. Fakat gzel kadn ve kzlarn
naz ve iveyle yanna gelip iltifat etmeleriyle abucak iinde bulunduu gam ve
skntdan kurtulur, en ve mutlu olur
Halkn elence meknlarndan biri
de kulplerdir. Buralarda toplantlar
dzenlenip sabaha kadar ebger sohbetleri edilir. Bu, ok gzel bir oyundur ancak mptellarn ksa srede iflsa
mahkm eder. Onu icad eden kiinin,
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
tm maln mlkn kaybettikten sonra
yle beddua ettii rivayet olunur: Her
kimse ebuger oynar ise hnmn harap
olsun Ercment Ekrem, 1341:47).
Deien elence biimine uygun
olarak kullanlan sazlarda da farkllk
vardr. Geleneksel sazlarn yannda Bat
kaynakl yeni sazlar da elencenin bir
parasdr. rnein, viyolonsel. Byk
ve garip bir alet olarak tantlan viyolonsel, Evliyaya gre, gelen gidenin ayan
ekip yere drd iin bu ad almtr: Vay-olan-el. ok byk olduu iin,
alan kii onu canan yaslar gibi sinesine
yaslayp yle alar.
Halk dilinde cezbend olarak anlan
cazband ise Evliy hay huy olarak deerlendirir. Viyolonselde olduu gibi
bunda da nkteli bir aklama yapar:
Onu srekli dinleyen cezbesine kaplp
esiri olur. Bu yzden de cezbend, zincirbendden galattr (Ercment Ekrem,
1341:20-21).
c. Spor
Spor daha ok erkeklerin rbet ettii bir oyundur. Burada geleneksel bir
spor olan ve bir zamanlar Direkler Arasnda moda olan grein yannda, boks
ve futbol gibi Batl oyunlara da yer verilmitir.
Evliy gezintileri srasnda bir adra girip gre de izler. Rumeli ve Anadolunun grbz, gl, hnerli, ulu erleri
her gece teravihten sonra toplanp gre
ederler. Evliy da bu geleneksel sporumuzu zevkle seyreder.
stanbullular yaz k, souk scak
demeden, bo kaldklar zaman ehrin
meydan ve bo arsalarna giderek orada
futbol denen oyun oynarlar. Bu, ocuklar
hatta bykler arasnda bile makbul ve
ok sevilen bir oyundur. Evliy eserinde
Taksimde seyrettii bir futbol ma ile
yeni bir oyun olan boks man nkteli
bir biimde anlatr.
2. Beyolu
Evliynn iki eserinde de yeni ya-
Mill Folklor
am tarznn benimsendii Beyolunun

ayr bir yeri vardr. er ve fesat yuvas
olarak deerlendirdii Beyolunu, Vezneciler, Direkler Aras, ehzadeba gibi
geleneksel yaantnn devam ettii
semtlerden ayr tutar. Beyolunun tarihesini verir: Burasn Frenkler kurmutur. II. Murad zamannda Fransa
Kral III. Hanrynin elisi (valye de
Jermini) adl ahs, bugn Fransa elilik
binasnn bulunduu yere bir kk ina
ettirerek buraya yerlemitir. Daha sonra Venedik, Leh ve Flemenk elileri de
onu taklit edip Beyolunu mekn tutmulardr. Beyolunun binalar stad
Mimar elinden km, gzellik bidesidir. Kat kat olan bu binalara apartman
denir. Apartman, isminin nasl ortaya
ktn nkteli bir dille anlatan Evliy,
semtteki ticar hayatn aznlklarn elinde olduunu belirtir (Ercment Ekrem,
1341:14).
Evliy eski Beyolu ile yenisini bir
arada tantr. Eski Beyolunun etraf epeevre drt yz bin admdr. Bur ve barusu yoktur. Kalesi harap olup yklmtr. Ceneviz devrinden kalma bir kalesi
vardr ve yz yirmi zir2 bir binadr.
Gkyzne ba ekmitir det. Zirvesinde kule aalar gece gndz nbet
bekleyip stanbulun herhangi bir yerinde yangn balangc grseler, gndz ise
rengrenk bayrak ekerek, gece ise kandil yakarak ahaliye iln ederler. det
byledir. Bu kulenin ekli yuvarlaktr.
indeki merdivenle zirvesine kldnda ehrin her tarafn buradan gzelce
seyretmek kolaydr. Buras bugn Galata kulesi dediimiz kuledir (Ercment
Ekrem, 1341:14).
Evliy, Evliy-y Atktan da nakiller yapar. Eski Evliynn ifadesine gre,
Beyolunun meyhaneleri Rum, satclar Ermeni, halclar Yahudidir. Ama zamann hkm hereyi deitirdiinden
bu sanat bugn yalnz Rumlarn elindedir (Ercment Ekrem, 1341:15).
51
Yl: 15 Say: 58
Beyolunun yiyecek ve iecei de
dnyada mehurdur. Has ve beyaz francala ekmei, ekerleri, ll-gn katresi
haram, trl trl arapnblar vardr
ki, yemekten sonra yolunu aranlar
oradan geerken, kokusuyla sarho olur
3. Giyim-Kuam
Evliyya gre stanbulda yaam
tarzna bal olarak giyim tarz da deimitir. Eskiden Konstantaniyede oturan
erkekler balarna imame ve kavuk takarken, imdi kurnaz Bulgar gibi, siyah
kuzu derisinden kalpak veya Cezayir
Rumlar gibi krmz fes, uka don yerine
pantalon, bir nevi dar dizlik ve zekt
vezninde cekt denilen bir eit hrka giyerler. Eski tarzda giyinen Evliyy da
yadrgarlar.
Evliyy erkeklerden ok kadnlarn giyimi ilgilendirdiinden, biz burada
kadn konusuna da deinmeyi uygun buluyoruz.
Evliy elebiden beri stanbulda
ok deiiklik olduunu kaydeden Evliy, ie zamann stanbul kadnlarnn giyim-kuam ve yaam tarz ile ilgili bilgiler vermekle balar. Ona gre stanbulun kadnlar cennetteki hurileri andrr, melek yzl, nazl ve ivelidir. Kyafetleri de kendileri gibi gayet ho ve
zariftir. Hanto vezninde manto denen bir
uzun hrka giyip yle dolarlar. Bunlar
sanki tavus kuu gibi, rem banda salna salna naz ve ed ile yryen gzellerdir. Bazlarnn mantolar tek para
samurdandr ve ok deerli kaftana benzer. Nedendir bilinmez, baz kadnlar bu
krkleri ters giyip yle gezerler. Bu acayip durumu bir trl anlayamayan Evliy yle dnr: Muhtemeldir ki, lnetlenmi iblisi batan karmaya kar
bir tedbir olsun. Kadnlarn etekleri gayet ksadr; ayak ve bacaklar onlara
hasret olanlarn gzlerine grnr. Fakat her ksa etekli kadn namuslu deildir. Baz kir ve pislikten korunursalar da
52
dier tehlikelerden korunmak iin tedbir

yeterli olmaz (Ercment Ekrem,
1341:18).
Kadnlarn hemen hepsinin giysileri ensesinden kesiktir. Daima spor yaparak zayf ve nahif kalrlar. Bu nedenle
her biri yeni yetiip gelen delikanl kleye benzerler ve klarn makbul olurlar. Bundan byle meclislerde her kim
sa uzun akl ksa diye sr-i lisan etse
hemen fkelenip bizim samz ksa aklmz uzundur, diyerek o zat azarlarlar.
Kadnlar arasnda kaptan, svari, hkmet kaleminde ktip, hatta doktor olanlar da vardr. Ama bunlara gnl vermek
iyi deildir (Ercment Ekrem, 1341:21).
stanbulun mehur kadnlar genellikle zevk ve elenceye dkndr,
meclisleri bezm-i Cem, muhabbetleri
gamdan uzaktr. Kn ay yinleri, saz
ve raks fasllar icr edip felekten km
alrlar. Yazn ise Kadky, Moda Sahilleri, Ayastefanos taraflarna veya Kzl
Adalara (Heybeli, Knal, Burgaz, Bykada) giderler. Gl dolu cennet gibi bahelerde dolarlar veya denizde yzerek
onlara mptel olanlarn akllarn balarndan alrlar (Ercment Ekrem,
1341:21).
Kadnlar genellikle aya dkndr. ay tek balarna deil de cemaatle ime alkanlklar vardr. Bektailerin toplanma yinlerini taklit ederek ay
yinleri dzenlerler. Evliy da bazlarnda bulunmutur. Bazlar iir ve musikide Nabi ve Farabinin rencileri gibidir.
Dnyann hibir yerinde (Hind, ran,
Frengistan ve Trkistan zemininde) byle kadnlar yoktur.
ay ayini srasnda dans denilen bir
eit rakslar vardr. Bunlardan emmi
(koklamayla ilgili) denen bir tr dans
dikkati eker. Evliy da bu dans izlemi
ve hayran kalmtr. Dans yledir: ki
gzel ve ho grnml kadn kar karya geip hareketlerini saza uydurarak
saral gibi bedenlerinin her bir uzvunu
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
ayr ayr titreterek bir saat kadar dans
ederler. Kadnlarn parfm de orada
bulunanlar etkiler. Bu nedenle bu oyunun ad emmi olmutur. Yani koku ile
ilgili bir oyundur. Bununla beraber kadnlar fokstrot, vanastip, tango ve vals
gibi, dnemin modern ve ibret verici, ayn zamanda btn kadnlar tarafndan
beenilen danslarn da bilir ve uygularlar.
Kadnn kyafetini ve zarafetini tamamlayan makyajdan da sz edilir ikinci kitapta. Yzlerine pudra sren, trnaklarn kedi trna gibi sivriltip cilalayan -ou kez aklarn bunlarla yaralarlar- bu kadnlar effaf kyafetleriyle
adamn akln bandan alrlar (Ercment Ekrem, 1341:18-21).
Burada sz edilen 20li yllarn kadnlar yaam tarzlarna uygun setikleri kyafetleri ve makyajlar ile zarafet ve
gzelliklerini btnletiren modern kadnlardr.
4. Parklar, gezinti ve pazar yerleri
Evliy dneminin mesire ve pazar
yerlerine de dikkat ektii ikinci eserinde buralarn zelliklerinden ve insanlar
arasndaki sosyal ilikilerden de bahseder.
stanbul halk o yllarda bu gezinti
yerlerinde, zellikle yaz aylarnda vakit
geirip elenir. Her yerin mterisi farkldr. rnein, Sarayburnundaki
Park evi bark olmayan serserilerin mekndr, ayn zamanda aklarn da buluma yeridir. Ondan biraz daha kk
olan Sultan Ahmet Park da klarn
mekndr. Gl bahesi mehur olan Fatih Park da stanbullunun urad
gezinti yerlerinden biridir.
stanbulluyu evsiz barksz brakan
acmasz yangnlar, ehrin baz ksmlarn harabeye evirmitir. Buralar herkesin, zellikle de kt ve fesat insanlarn
urak yeri olduundan tekin deildir.
Mill Folklor
Zorunlu olmadka namuslular yangn

yerlerinden gemezler.
skdardaki Doanclar Park,
skdarn nl dilberlerinin sevgilileriyle buluma yeridir. Yine skdarda
deniz kenarnda bulunan emsi Paa
Seyrangh da klarn mekndr.
Marmara sahilinde ho bir gezinti yeri
olan Moda Burnu- Avratbdda akam olunca Kadkyndeki bayanlar eit eit elbiselerle hava alrlar. zerlerindeki ebboy, yasemen, misk, anber ve
trhi kokularyla hava kokuya boulur. Bu kokulu kadnlar kol kola yrrken onlar grenler seyyar iek bahesi
sanr.
Byk amlca denen mesire yeri,
skdar civarnda yksek bir tepenin
zerine kurulmu, insana ferahlk veren
bir yerdedir. Yazn binlerce zevk ve safa
sahibi gelip burada sabahtan akama
kadar sazl szl vakit geirirler. Havas
ve suyu ok temizdir. Dnyada ei yoktur. Karadenizden Marmaraya kadar
btn ehri buradan seyretmek cana
can katar. Buraya ulamak, dierlerine
gre daha zordur.
Bugn Kathne-Gubrbd,
eskiden de Sadbd olarak anlan bu
mesire yeri zamannda yle gzelmi ki,
buray gren Acem, Hind, Yemen ve Habe seyyahlar dnyada benzeri olmadn sylemilerdir. Damad brahim Paa
tarafndan imar edilip byk bir saray
yaptrlan Sadbd devrin nemli mesire
yerlerindendir. air Nedim Sadbd ile
ilgili gazel ve kasideler syleyerek buray ebediletirmitir. Birka sene evveline
kadar tatil gnleri binlerce gen ve gzel
k bu insan ferahlatan yere gelip elenirlerdi. Ortadaki ho nehrin etrafndaki aalarn altnda kokulu ot ve yoncadan ibaret imenlik zerine bek bek
toplanp Hseyin Baykara sohbetleri
ederlerdi. Burada saz ve szn snr
yoktur. Ama gnmzde bu gnl aan
gezinti yeri terkedilmi ve unutulmu,
53
Yl: 15 Say: 58
ara sra gidip gelenler toza bulanm bir
ekilde dnmler ve grdkleri hznl manzara karsnda cierleri paralanmtr.
Marmarann ortasnda bulunan
drt adet havadar ada Kzl Adalar olarak anlr. stanbulun kibar tccarlar
hava deiiklii iin yazn oralara giderler. Gzellerinin gzelliklerini ve yzn anlatmaya dil yetmez. Bu adalarn
balcalar olan Bykada ve Heybeliadada byk am ormanlar olduundan iklimi deitirir. Ancak akan suyu
olmad iin Ada halk sarnlar kazp
yamur sularn biriktirirler. Adann baz iek ve meyveleri nldr. Yasemen
ve anber iei, Frenk erii zevkini bilenler iin makbuldr. Bykadann en
yksek yerinde Ayayorgi adnda bir kilise vardr. Adann sahili tamamen kumsaldr. Binlerce gzel, temmuz aynda
pembe gl misali nazik vcutlarn lcivert ibriimden futalara sarp balk gibi
yzerler. Grenlerin akl perian olur.
Mavi gletinden krmz renkli lezzetli
ve nefis bir balk kar, bu balk damak
zevki olanlar iin vazgeilmezdir (Ercment Ekrem, 1341:40-43).
Bir dnemin gzde park ve gezinti
yerlerinden baka Evliy ar-pazarlardan da bahseder.
stanbulun arlar da mehurdur.
Alverie giderken gzel giyinmek de
dettendir. rnein, Byk arya kadnlar en gzel elbiselerini ve ziynetlerini takp gelirler. Artlarndan dkkan sahipleri dkkanlarndan dar karak
Buyur Sultanm! Aradnz bizde vardr. Al verelim, sarverelim. Terif edin
iki gzm! diye lf atarlar, bayanlar ise
buna alak sesle glerek karlk verirler. Byk arda her eit esnafn aralarnda iltifat etmeleri eski bir adetmi.
Bu arda eski pirin mangallar,
sedefli, yeil ve pembe dalgal sedeften
rahleler, deerli ev eyalar, resimler vb.
eyalar satlr.
54
Mahmut Paada ise caddenin ortasna satlacak eyalar koyan tccarn

gelip geene seslenerek al verie tevik
etmesi de gelenektendir. Yedi cihanda en
uygun alveri yeri burasdr. Ku stne varncaya kadar hereyi ucuza burada bulmak mmkndr (Ercment Ekrem, 1341:62-63).
5. Yeme-ime
Evliy bu konuyla ilgili olarak ilide davetli olduu bir iftar sofrasn anlatr. Bu sofra elit tabakaya ait olmakla
birlikte, yiyeceklerin bir ksm (hurma,
reel, portakal, zeytin vb.) ramazan sofralarna ait geleneksel yiyeceklerdir. Akam olunca stanbulun yedi yerinden
atlan birer pre balyemez toplar gnein batn haber verince, herkes iftar
iin odaya girer. Byk bir sofra zerinde krk bir adet in ii tabak iinde mis
kokulu hamurlar, krmz renkli Flemenk peynirleri, her biri elma iriliinde
zeytinler, Frenk zm, ahududu, unnb3, taze ceviz, meneke, portakal, mis
kokulu reeller, ll renkli Kayseri pastrmas, Tunus hurmas ve daha bir ok nefis yiyecek yendikten sonra sra orbaya
gelir. Ondan sonra kebap yaplm koyun eti kavurmas yenir. Onu takiben on
yedi trl nefis nimetlerden yiyen misafirler krederek sofradan kalkarlar. Yemekten sonra salonda, stne mcevher
zarfl fincanlarla kahveler iilerek yemee son verilir (Ercment Ekrem,
1341:80-83).
stanbul sosyetesi bu mkellef sofradan ay partileri ve nefis Beyolu yiyeceklerinden baka baz ikilere de dkndr. Bunlar vermud, bira, vokta, cin,
koktely, mder ve ampanyadr. Bir
damlas karum olan ikileri iip sarho
olan sosyete mensuplar, Ankarada Millet Meclisinin bu ikilerin satn ve
kullanmn yasaklamasndan dolay bir
rahatszlk duysalar da, bir aresini bularak bunlar kendi evlerinde yapma karar alrlar.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Baban bir gl iin bin hra hizmetkr olur fetvasnca her trl sknty gze alp istediklerini yapmaktan da
geri kalmazlar (Ercment Ekrem, 1341:
47).
Daha nce de belirtildii gibi, Beyolunun has beyaz francala ekmei, ekerleri ve araplar nldr. Ayrca, stanbullu hanmlarn ay partileri de belli bir zevki, yaanty yanstmas bakmndan dikkate deerdir.
6. Ev demesi
Evliy apartmann moda olduu dnemlerde, ilide gittii bir apartman
dairesinin demesi hakknda da bilgi
verir. Kendi fakirhanesinin yannda olduka gsterili eyalarla denmi olan
bu ev, dnemin -yine belli bir kesime aitev deme zevki ve detini gstermesi
bakmndan nemlidir.
Evliy, cmle kapsndan ieri girdikten sonra yz on sekiz basamakl
mermer bir merdivenden yukar kp
kalayc krei benzeri, can azndan kacakm gibi soluyarak durup bekler ve
kapy alar. Kapy matemli siyah elbiseler iinde, billr gerdanl, kollar yar
ak, salar bir eit altndan ta gibi
bann tepesinde toplu, srmeli bir rum
kz aar ve gnl avlayan bir sesle misafiri buyur eder.
Hizmetilerin genellikle rum kz
olmas ve giyim tarz o dnem iin ok
eski olmamakla birlikte, daha sonralar
bu hizmeti tipi geleneksel hale gelmitir.
Evin demesi mkemmeldir. Ev
Hind ii, in ii, Avrupa ii, sedef, ssl
ve nakl eyalarla delidir. Yerde
renkli, tek para esiz ran hals serilidir. ahn saraynda bile bylesi yoktur.
Frenk ii, renkli ssl bir sedir (kanepe),
alt adet drt ayakl sandalye, ayrca
drder ayak ve ikier kollu fotvi sandalye, bir adet piyano, bir dnen, cilal, tek
para odundan yaplm geridun denilen sofra, iinde altn ve gm kapka-
Mill Folklor
caklar, kehribar tesbihler, mcevher saatler, kymetli in porselenden yaplm

kseler, buhardan, lledan, gm sini
ve sahanlar, nadide kalemtra ve divitler, gl aacndan yaplm byk camekn dolap (vitrin), altn yaldzl erevelerle evrilmi bukelemun resimli peri
yzler ve billr avizelerle oda azna kadar dolu olduundan serbeste iip hareket edecek bo yer yoktur.
Evde geleneksel ve kymetli eyalarn yannda bir de gnn teknolojik yeniliklerinden olan ve modern semt ilideki apartmanlarda faaliyete geen
kalorifer dikkati eker (Ercment Ekrem, 1341:80-83).
7. Trenler, kutlamalar
Evliy bu balk altnda toplanabilecek yazlarnda 23 Nisan, zmir ve stanbulun dman igalinden kurtulmasndan sonra yaplan trenler ve kutlamalardan sz eder. Gazete yazlar olduu iin o gnlerde gncel olan bu konularn aa yukar gn gnne yazlm
olabileceini tahmin etmekteyiz. Evliynn anlatt 23 Nisan trenleri de ilk
olmas bakmndan nem tar.
23 Nisan 1923teki bayram treni
eitli enlik ve elencelerin dzenlendii zel bir gndr. Bu gnde hkmet
daireleri, okullar, ar ve bedestendeki
dkknlar kapatlm, tramvaylarn hareketi yasaklanmtr. stanbulun her
kesi lle bahesi gibi sslenmitir. Sabahn erken saatlerinden beri insanlar
dalga dalga ar pazara dklm, cokun bir sel gibi Glhane Ba taraflarna
aceleyle komaktadr. Ksa srede etraf
yle kalabalklar ki, adam dnyas
buna derler. At meydan, Ayasofya Meydan ve Sarayii hibir zaman byle kalabalk grmemitir. Bu merasim
1048de Sultan IV. Murad fermanyla
Badat fethine Sultann gidii gereklemeden nce dzenlenen byk merasime benzer.
Bu trene asker, izci, renci, dk-
55
Yl: 15 Say: 58
kn sahibi, esnaf, amele, eyhler,kethdalar, yiitbalar, avular ve piyadelerden oluan byk bir kalabalk katlm,
gece de eitli fenerler ve mealeler yaklarak ana caddeler ve alveri merkezleri iki defa dolalmtr.
Trene air ve yazarlar da katlr.
Bunlar Ali Ekrem, Yusuf Ziya, Yahy
Kemal, Ahmet Haim ve Cell Sahirdir.
Gndz yaplan treni ayrntlaryla anlatan Evliy, gece dzenlenen elenceler hakknda da unlar syler:
Gece halk sokaklara dklr, imsak
vaktine kadar herkes saz ve szle vakit
geirir, can sohbetleri ve Hseyin Baykara fasllar icra eder. Bu milli bayram
gnn kutlamaktan herkes memnundur (Ercment Ekrem, 1341:32-39).
Evliy ikinci olarak zmirin dman igalinden kurtulmak zere olduunun haberini alan stanbullular tarafndan dzenlenen kutlama trenlerini
anlatr. Buna gre, dmann zmiri terketmek zere olduu mjdesini alan stanbullular ban topraa koyup kran
secdesine kapanmlar, taze can bulmulardr. stanbul bir utan bir uca bayrak
ve sancaklarla bir lle bahesine dnm; her yerde davul-zurnalar vurulmu, ney, zurna, tambur ve sentur ile
Hseyin Baykara fasllar yaplp geceden sehere kadar elenilmi, yer gk
gm gm gmlemitir.
Sevincinden bir yerde duramayan
halk, blk blk Fatih, Sultan Ahmet,
Beyazid vb. meydanlara giderek gruplar
oluturmu, eitli fener ve mealeler
yakp tekbir sesleriyle etraf inletmilerdir. Mustafa Kemal Paaya dualar,
Konstantin gibilere de beddualar edilmitir.
Ayrntl bir biimde anlatlan trenin bir ksm da yabanclarn youn olduu Galata ve Beyolu semtlerinde gerekletirilerek gvde gsterisine dntrlmtr. zmir alay bylece tamamlanmtr (Ercment Ekrem, 1925: 125129).
56
Lozan Antlamasndan sonra dman kuvvetleri stanbulu terketmilerdir. smet Paann yardmclarndan
Adnan Paann huzuruna gelen dman
komutanlar yaptklarndan dolay zr
diler ve askerlerini toplayp giderler. Bugn, stanbullu iin bir bayram gn gibidir.
Gazeteler o sabah dman kuvvetlerinin Dolmabahe Meydannda toplanp veda merasimi yapacaklarn haber
verince halk sevincinden ne yapacan
bilemez. Sokaklar erkenden dolar, her
taraf det maher yeri gibi kalabalktr.
Kk bir tren dzenlenir. Yabanc generaller askeri tefti edip her devletin
bandrasn ve Trk sancan ayr ayr
selamlayp ekilirler (Ercment Ekrem,
1925:130-234).
Byk millet Meclisi tarafndan stanbulu teslim almakla grevlendirilen
Rafet Paann stanbula gelii de halk
zerinde bayram sevinci etkisi yaratr
ve bu zel gn de kutlanr (Ercment
Ekrem, 1925: 135-138).
smet Paann Lozan Antlamasnn imzalanmasndan sonra yurda dnecei haberi zerine karlama treni dzenlenir. atalcaya trenle giden stanbulun ileri gelenleri dnte smet Paa
ile ho sohbetler eder. Aralarnda Evliy
da vardr (Ercment Ekrem, 1925:139143).
zel gnler iin dzenlenen btn
bu kutlama ve trenlerden 23 Nisan treni hari, dierleri birer kere yaplm,
23 Nisan treni ise geleneksellemitir.
Sonu
Evliy-y Cedid ile Zeyl-i Evliy-y
Cedid adl eserlerin yazar Ercment
Ekrem, Evliy-y Sni olarak anlm,
modern bir Evliy elebidir. Bu eserleri
yazarak Evliy elebiyi yirminci yzyla tamtr. elebinin nkteli ve eletirici tavrn taklid ederek, onun gibi uzun
cmleler kurmu ve zaman zaman da
olaylar bir yk gibi kurgulamtr.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Evliy elebinin yaad zamandan o gne dein stanbulda meydana
gelen deiiklikleri kaydederek gelecek
nesillere ulatrmay kendine grev bilen Ercment Ekrem, gerekten de
1920li yllarn stanbulunu eitli ynleriyle aksettirmeyi baarmtr.
Eserler muhtev ynnden olduka
zengindir. Biz burada yazarn, halk bilimini ilgilendiren zevk, elence, oyun,
dans, mzik, giyim-kuam, yeme-ime,
spor, ar-pazar, piknik yerleriyle ilgili
hususlar, ksacas stanbullunun o yllardaki yaam biimini nasl ortaya koyduunu gstermek istedik. Burada dikkat edilmesi gereken husus, Evliynn
dolat muhitlerdeki insanlarn yaam
tarz ve alkanlklarnn madd ve kltrel ynden iyi durumda olduklardr.
rnein, Evliy ilideki apartman dairesinin denii, iftar sofras, misafir
karlan gibi hususlar anlatt yazsnda, oray kendi fakirhanesinden ok
ok farkl bulur. Pahal ve zevkli eyalarla deli evdeki iftar sofras da ayn zevki ve maddi gc yanstr. Oradaki insanlar pahal yiyecekler yiyip mcevher
zarfl fincanlarda kahve ierler. Moda
sahilleri ve Kzl Adalarn sahillerinde
bayanlar mayo giyer, denize girip kumsalda gnelenir. Bu kadnlarn giyimkuam da ok modern ve bazen pahaldr. Yine bunlar tiyatro, sinema, bar, balo ve kulplere gidip elenirler. Dans ve
ay partileri dzenlerler. Her ne yaparlarsa yapsnlar bu kadnlar yere gre giyinip davranmasn bilen grgl kadnlardr.
Eserlerde, zellikle Zeylde geleneksel olan baz deer ve alkanlklardan
da sz edilir. rnein, stanbulun ayhane ve kahvehanelerinde baz geleneklerin hl devam ettii grlr. Buralarda ilim-irfan sahiplerinin buluup sohbet etmesi, ilim ve kalem erbabnn kokulu ay ve nargile ierek dinlenmesi,
zurna, nekkare ile ingene stadlarn fa-
Mill Folklor
sllar yapmas, Hseyin Baykara fasllar vb. piknik, mesire, ar pazara gzel
giyinilerek gidilmesi, Bykarda esnafn zellikle bayanlar alverie tevik iin nazikne lf atmalar da geleneksellemitir.
Ercment Ekrem 1920li yllarn geleneksel ile moderni birarada yaayan
stanbullunun yaam tarzn, alkanlk
ve davranlarn nktedan bir bak asyla anlatmaya alt bu iki eseriyle
edebiyatmzda Evliya elebi geleneini
srdrmtr.
NOTLAR
1
Hseyin Baykara, lkb Ebul-gazi, tam ad:
Hseyin Bin Gyaseddin Mansur Bin Baykara
(d.Haziran 1438, Herat, -4 Mays 1506, Baba lahi,
Herat yaknlar). Timurlu hkmdar ve air. Taht
kavgalar ve savalarla geen uzun saltanat dneminde bilim, sanat ve edebiyatta byk gelimeler
salanmtr.
Timurlu soyunun son byk hkmdar olan
H.Baykara, Trk kltrnn in, Kuzey Asya ve
hatta Hind etkilerini zmleyerek parlak bir dzeye
ulamasnda nemli rol oynamtr. Herattaki sarayn canl bir bilim merkezi durumuna getirmi, dneminin nde gelen dnr ve sanatlarn koruma altna alm ve onlarn yaknlklarn kazanmtr. (...) Hseyin mahlasyla Trke ve Farsa iirler
de yazan H. Baykarann Trke iirleri Divan- Sultan Hseyin Mirza Baykara adyla yaynlanmtr
(Ana Britannica 1993:316, Trk Ans. 1971:416).
2
Dirsekten orta parmak ucuna kadar olan bir
uzunluk ls birimi; 75-90 cm. arasnda deien
ekilleri vardr (Develliolu, 1978:1430).
3
Bir eit sert meyve.
KAYNAKLAR
Ana Biritannica (1993) Hseyin Baykara
c:11, s:316.
Ana Britannica (1993) Direkler Aras, c:7,
s:307-308.
Develliolu, Ferit (1978) Osmanlca-Trke
Ansiklopedik Lugat.
Ercment Ekrem (1338-1340) Evliy-y Cedid
ehzadeba: Evkaf Matbaas.
Ercment Ekrem (1341) Zeyl-i Evliy-y Cedid, stanbul: Kanaat Matbaas.
Trk Ansiklopedisi (1971) Hseyin Baykara
c:19, Ankara: Milli Eitim Basmevi.
57
FU-Y KIRGIZLARININ GNLK HAYATTA

KULLANDIKLARI BAZI KELMELER
An Evaluation On Some Words Used in the Daily Life
of Fu-Y Krgz People
De certains vocables utiliss par les Kirghizes Fu-Y
dans la vie quotidienne
Prof. Dr. Hu ZHEN-HUA*

Aktaran: Do. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL**
ZET
Fu-y Krgzcas, Trkoloji dnyas iin yeni bir aratrma alandr. Bugn Manuryada Harbinin kuzeyinde yaamlarn srdren Fu-y Krgzlarnn, Yenisey Krgzlarnn bir kolu olduu; Fu-y Krgzcasnn da Yenisey Krgzcasndan gelitii belirtilmektedir. Baz ses ve ekil zellikleriyle Hakasa ile Sar Uygurcaya yakn olan Fu-y Krgzcas, Krgzca ile de ortak zelliklere sahiptir.
Anahtar Kelimeler
Fu-y Krgzcas, Hu Zhen-hua, Manurya, Yenisey Krgzcas, Krgzca
ABSTRACT
The Fu-y Krghz is e new domain for the world of Turkology. It is reported that the Fu-y Krghz
Community, who is living in the north of Harbin in Manchuria today, is a branch of the Krghz of Yenisey and
that the Fu-y Krghz language has been developed out of the Krghz language of Yenisey. The language of
Fu-y Krghz, which is similar to the languages of Hakas and Sar Uyghur in terms of sound and form, has
common features with the Krghz language as well.
Key Words
the Fu-y Krghz, Hu Zhen-hua, Manchuria, the Krghz language of Yenisey, the Krghz language
I. Giri
Bu yaz, in Halk Cumhuriyeti, Pekin Devlet niversitesi Profesr Hu
Zhen-hua tarafndan yazlan ve Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisinin 3. saysnda yaymlanan Fu-y Krgzdar y tiriiliginde
koldongon kee bir szdr balkl Krgzca makalenin Trkiye Trkesine aktarmasdr. Bu aktarma, KrgzistanTrkiye Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisinin 5. saysnda yaymlanmtr; ancak, Trkiyedeki Trkoloji evrelerinin konudan haberdar olmas bakmndan bu aktarmay, baz ilvelerle
*
**
58
birlikte tekrar yaymlamay uygun grdk. nceki yazmzda sadece aktarma

yer almtr. Bu yazmzda ise aktarmadan nce Fu-y Krgzlar ve Fu-y Krgzcasyla ilgili ksaca bilgi vermenin,
yerinde olacan dndk. Yaznn orijinalinde Fu-y Krgzcasna ait kelimeler ikinci stunda yer alm; Krgzcadaki karlklar ilk stunda verilmitir.
lk aktarmamzda bu ekle mdahale etmedik. Elinizdeki yazda, Fu-y Krgzcasna ait kelimeleri ilk stuna aldk.
Orijinal yazda kelimeler, alfabetik olarak sralanmamtr. Biz, Fu-y Krgzcasndaki kelimeleri, daha kolay istifade
Pekin Devlet niversitesi profesr.

Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi retim yesi.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
edebilmek iin alfabetik srayla verdik.
Ayrca, aktarmadaki dipnotlar bize aittir.
Son yllarda adndan ska sz edilen Fu-y Krgzlar, bir gre gre,
XVII. yzyln ikinci yarsnda Altay topraklarndan g edip Kingan dalarn
aarak inin kuzey blgesine yerlemilerdir. Bir baka gre gre, imparator
en Lung zamannda (1736-1796) incandan gmlerdir. in kaynaklarna
gre, XIII. yzyln sonunda Mool imparatoru Kubilay Han zamannda (12141294) Yenisey blgesinden kuzeydou
inin bat blgelerine ve iikarn yaknndaki blgeye gelmilerdir.
Krgzlarn u anda yaad Fu-y
blgesi, Harbinin kuzeyinde yer alr. Saylar 1957de 460 iken 1980de 614 olmutur (Teniev, 1997: 455; Teniev,
1966: 88). Daha sonraki yllarda bu say
900 olmu ve 70 ya zeri dokuz kiinin
bu dili akc bir ekilde kulland; 50 yan stndeki insanlarn bu dili anlad;
fakat konuamad ve orta ya grubunun iki dilli olup o blgede yaygn olarak
kullanlan Oyrat Moolcasn konutuklar tespit edilmitir (Hu Zhen-hua, G.
Imart, 1987: 2). 2002 ylnn Austos
aynda blgeye giden Kadral Konkobayev ise Fu-y Krgzlarnn nfusunun
1457 olduunu belirtmektedir.
Fu-y Krgzlar, Moolistan ve in
ile komu olup Moolca ve ince de bilmektedirler. ince yaz dili, Fu-y Krgzcas konuma dili olarak kullanlmaktadr (Teniev, 1997: 455).
Fu-y Krgzcas ise XVI. ve XVII.
yzyllardaki Yenisey Krgzcasndan gelimitir. Yenisey Krgzcasnn kayna
ise eski Krgzlarn IX. ve XI. yzyldaki
dilleridir. Fu-y Krgzcas, /z/ grubu, yani azaq grubuna (azaq ayak, qoz- koymak) mensup olup Hakasa, orca, Sa-
Mill Folklor
r Uygurca ile olduka yakndr. Bunun

yannda Lobnor ile modern Krgzcann
kuzey azlaryla da balantldr (Teniev, 1997: 456).
Fu-y Krgzlar din olarak amanizm ve ksmen Lamaizme mensupturlar (Hu Zhen-hua, G. Imart, 1987: 2).
Trkiye ve Trkiye dndaki Trkoloji dnyasnn ilgisiz kald Fu-y
Krgzcasyla ilgili ilk bilgileri ve malzemeleri, E. R. Teniev ile Hu Zhen-hua
vastasyla elde etmekteyiz. Fu-y Krgzcasn bilim dnyasna tantan ilk yayn, Tenievin, 1966 ylnda Vopros yazkoznaniye (Dilbilim sorunlar) adl dergide kan O yazke krgzov uyezda Fuyuy (Fu-y Krgzlarnn Dili) adl makalesidir. Daha sonra Zhen-hua, alanla ilgili birka makale yaymlamtr. Bunu,
Hu Zhen-huann G. Imartla birlikte hazrlad Fu-y Grgs adl alma izler.
1987de yaymlanan bu yazda Fu-y
Krgzcasna ait 729 kelime, Krgzca
karlklaryla birlikte verilmitir. A
Krghz Reader adl eserde ise Fu-y Krgzlarna ait sadece bir ark metni bulunmaktadr.
Tenievin son almalar, 1997 ylna ait olmakla birlikte Yazki Mirada
kan Fuyuyskih krgzov yazk adl yaz
ile Drevne krgzskiy yazkta verilen bilgiler, 1966 ylndaki bilgilerden fazla
teye gidememitir.
Claus Schnig ve M. lmez, yukardaki almalarn nda birer makale
yaymlamlardr. Bunun yannda Schnig, Doerferin konuyla ilgili 1997deki
bir almasndan sz etmektedir, fakat
bu almay henz elde edemedik. Talt
Tekin ile lmezin birlikte kardklar
Trk Dilleri adl almada bu dille ilgili
ksa bilgi yer almtr. Biz, Hu Zhen-hua
ile Imartn Fu-y Grgs ile Zhenhuann aada evirisini verdiimiz a-
59
Yl: 15 Say: 58
lmasndaki kelime listesinden, ayrca,
yukarda bahsettiimiz almalardan
faydalanarak iki yaz hazrladk. Fu-y
Krgzcasnn Ses zellikleri, 9-12 Ekim
2002 tarihleri arasnda Trkistanda Ahmet Yesevi niversitesi tarafndan dzenlenmi olan Trkoloji Kongresinde; O
leksike yazka krgzov Fu-yu (Fu-y
Krgzcasnn Leksikolojisi zerine), 2122 Kasm 2002 tarihleri arasnda Almatda Ablay Han niversitesinin dzenledii Mir yazka (Dnya Dilleri) adl
konferansta tebli olarak sunulmutur.
Alanla ilgili bugne kadar yaplan almalar, eksik verilerden dolay ok iddial
olmamakla birlikte ilk aratrmalar olmas bakmndan nemlidir. 2002 ylnn
Austos aynda Hu Zhen-hua ile Kadral Konkobayev, Fu-y Krgzlarnn yaad blgeye giderek ekimlerle birlikte
metin derlemesi yapmlardr. Bundan
sonraki almalarn daha salkl olabilmesi iin bu metinlerin yaymlanmasna ihtiya vardr.
II. Aktarma
1950 yllar Hyluncyan (Heylocya, Rusa transkripsiyonda Heyluntszyan) blgesinin Fu-y (Fuy) kasabasnda Beycin (Pekin) Merkez Milletler Enstitsne okumak iin gelen Krgz genleri vard. Ben o srada bir yandan Enstitde Krgzlarn okuduu snfta retmen olarak ders verirken bir
yandan da Trkoloji asistan olarak
Moskovadan gelen Trkolog Ethem Rahimovi Teniev hocadan ders alyordum.
Fu-y Krgzlarnn dilini aratrmaya baladm. Hocam E. R. Tenievin,
bana bir dilin bilimsel neminin ok byk olduu konusunda syledikleri u
an bile aklmda. Sonra E. R.Teniev, benim seyahatlerim sonucunda topladm
leksik malzemeleri alp Moskovada -
60
kan Vopros Yazkoznaniya (Dil Bilim Sorunlar) adl derginin 1996 yl 2. saysnda Fu-y Krgzdarnn Tili (Fu-y
Krgzlarnn Dili) adyla yaymlad. Bu
makale, Fu-y Krgzlarnn dilini bilim
dnyasna tantan ilk alma oldu.
1980 ylnn yaz mevsiminde Heylonciyan blgesi Fu-y kasabasna bal
Ucyaz (Caz) ve icaz adl kylere giderek iki ay boyunca gezip malzeme topladm. Pekine dndkten sonra ince
makale yaymladm:
1. Hylucya provintsiyas Fu-y
uyezdindegi krgzdar (Hyluncyan Blgesi Fu-y lesindeki Krgzlar ve Dil
zellikleri), Borborduk Uluttar institunun ilimiy curnal, 1983, S. 2.
2. Hylucya provintsiyasnn Fuy uyezdindegi krgzdar (Hyluncyan
Blgesinin Fu-y lesindeki Krgzlar),
Folklor curnal, 1981, S. 7.
3. g tndktg krgzdardn
tilinin fonetikasnn kskaa abal (Kuzeydou Krgzlarnn Dilinin Ksaca Fonetik zellikleri), Uluttardn til, cazuularn izild cynag, Suan Uluttar
basmas, 1984.
1983 ylnda Prof. G. Imartn daveti zerine Fransaya gittim. Prof. G.
Imartla birlikte Fu-y krgzdar (Fuy Krgzlar) adl bilimsel bir makale
yazp Indiana niversitesinin (AK)
dergisinde yaymladk. 1989 ylnda yine
G. Imartla birlikte Krgz tilinin okuu
kitebi (Krgz Dili Okuma Kitab) (A
Kirgiz Reader) adl almamz ngilizce
olarak kt. Bu almann iinde Fu-y
Krgzlarnn dili ile ilgili malzemeler de
yer almt.
Fu-y Krgzlarnn gnlk hayatta
kullandklar baz kelimeleri, Trk dilini
konuan okuyuculara ve ayrca, Krgz
okuyucularna tantmay uygun grdm.
Bu dile ilgi duyan meslektalarmn
bundan yararlanmasn diliyorum.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Fu-y
Krgz dili
Krgz yaz
dili
Trkiye
Trkesi
aal
aar
aas
abuga
a gs
ayl
oor
ooz
aba1
aya karnda
a ool
aya ini
ax
agalcan
agaragragrn
agrx
ax dm~sodal
ax
axsax
axsr at
axsy-
auu
crgm
agarooruakrn
ooru
dos
ak
tkr
aygr
ala tur-
axt at
axti
ak~garnda
alald
aldx
alx
altan
alt
altn gadas
akta at
agan (bayram)
aga
alald
ke4
alakan
altm
alt
ceti arkar
(altn kazk)
altn
altn
o4oy
es alcttuu
andan so4
ana
anda
anday
a4
a4 uulamergen-a4
oodaral
sandk
ar() cak
aar
arbn~kp
arak
arstan
araan
art
artk
arttrg
aa
at
ataba
ay kyay
ky
ar
az
amca
ok yakn arkadan
kzkardei
ok yakn arkadan
erkek kardei
ac
rmcek
aarmak
hastalanmak
yava
ar
dost
ak
sakat
aygr
geri vermek zere
almak
idi at
ay ba
aabey
almak
n
geni
avu
altm
alt
byk ay
altn
altnc
amrxan
amrlaamndx
anan so4
anca
anda
andax
a4
a4la4lar gji
a4tlapx
aptr
ar
ara
arbn
arx
arsln
aran
art
artx
arttarasar
aa
at
atata
ay dotay
Mill Folklor
altn
altnc
kolay
dinlenmek
gzel kokulu
ondan sonra
o kadar
o zaman
yle
av
avlamak
avc
devirihtiyar
sandk
te
ar
ok
rak
arslan
kaynak
art, arka
fazla
bytmek, oaltmak
dou
amak
a, yemek
at
atmak
aabey
ayn kmas
ay
ayur
ayk~ayax
aymx
azxdraz
azx
baarn
baatr
baca
bax
bala
balga
balgbalx
bal
baltr
ba4barbar
bars
basba irba
baga
batabay gji
beer
bax
bx
bxr
bl
blbl
bln
bltr
bnz
br gzik so4
brbr
brg
brnc
bs (<brs)
gn
bs
bs
bbt
bt
bzrbibek
bicixn
biibiik urgn
biik
bixn sx
bii at
biin cl,
bn cl
bilebilen da
bn gn,
bn gn
bi
biyce
bizen
bizinci
kol cooluk
ayak
aymak
cutaytan
ayak
boor
baatr
baca
mugalim
bala
balk
baylabalk
sk
baltr
cardam berbarcolbors
baar
basba iyba
baka
batabay
ber(i) cak
bak
bek
bkr
bel
bilmenen
cluu
bltr
depter
bir azdan so4
berbir
birge
birini
brs kn2
earp
fincan, anak
arazi, toprak
yutmak
eytan
ayak; son
karacier
bahadr
bacanak
muallim
ocuk
amur
balamak
balk
dar
baldr, bacak
yardm etmek
varmak, gitmek
kaplan
hepsi
yrmek
ba emek
ba
baka
balamak
zengin
beri
bak
bey
kambur
bel
bilmek
ile
lk
geen yl
defter
bir az sonra
vermek
bir
birlikte
birinci
br gn
biz
ibege
bbit
bilerik
brtmn
az
cazokuuu
kitep
maa
bee
byl
biz
biz, t
pimek
bit
bilezik
piirmek
aa
az
yazmak
renci
kitap
sivrisinek
ksrak
bu yl
blbl
bgn
bilemek
bilei
bugn
be
ece
el
beini
be
abla
elli
beinci
61
Yl: 15 Say: 58
bodx
bodibolot
bor
bos
bos
bosogo
bo
boyunda bar~
bozna dor
bblcn
bdrn
br
bug~sn
buga
bult
bulux
bulu4
burux
burxan
burux~burx
burun gn
burun
bust gn
but
buus
buz
buza
buzk
bcl
caacaa
caan
cabl
cabs
cak
calgadx
calt
capcarx
cark gn
carlcarn
cas
castx
ca
catx gji
cay
cemis
ces
cest
ceti~iti
ceyrin
cl
clan~cln
clts
cmcx
cn
cralx
cstx
cicibidr-
boyok
boyobolot
toru
boz
dene
bosogo
bo
boya
boyamak
polat, elik
doru
boz, ak toprak rengi
ten, gvde
eik
bo
boykat bolkkk~zeynep
bdn
br (byrk)
bugu
buka
bulut
bulak
bulu4
burak
burkan~but
tebetey
murdag kn
murun
brkk kn
but
boz3
muz
muzoo
biyik
balit
caacaa
pil
caman
capz
cak
sayma
calkoo
capcark
ak kn
carlcarm
caz
cazdk
ca
karya
cay
cemi
cez
cezde
ceti
ceyren
cl
clan
cldz
cumak
carm kilo
krkm
sask
cela-
cibir
cibirinci
cidil-
cyrma
cyrman
ctl-
hamile
guguk
bldrcn
bbrek
erkek geyik
boa
bulut
bulak, pnar
ke, bucak
fasulye
put
kalpak
evvelsi gn
burun; nce
kapal hava
ayak
rt, kuma
buz
buza
yksek
pis, mundar
yamak
yay
fil
kt
alak, ksa
iyi
nakl
tembel
kapamak
aydnlk
ak hava
yarlmak
yarm
bahar
yastk
gen
ihtiyar
yaz
yemi
bakr
enite
yedi
ceren
yl
ylan
yldz
yumuak
yarm kilo
gzel
kt koku
yemek
bir eyi suyun
iine koymak
yirmi
yirminci
ksrmek
62
ciit
cip
cir
cirg
cirlik at
citcitn~itn
citinci
cogor
cogorgon
~coorgon
cogu
cox gji
cox
coxu
col
cool-~cogolcoon
corgo
cugurcuuck~toxay
balaz
crcrx
cs
czn
aasn
ax
ay
kiirincyu
oltux
o4xo
un
ud
da
cigit
cip
cer
karga
kulan
cetcetimi
cetini
cogor
cuurkan
yiit
ip
yer
atmaca
bir at eidi
yetimek
yetmi
yedinci
yukar
yorgan
cuka
kedey
cok
ook
col
cogolcoon
corgo
cgrcuucc
ince
yoksul
yok
ocak
yol
yok olmak
youn, kaln
yorga at
komak
ykamak
civciv
crcrk
cz
raa44
kagaz
ak
ay
szg
kcek krkzl mur
kska
tereze
kazk
kkrt
da
yrmek
yrek, kalp
yz
renk
kt
zaman
ay
cetvel
kmak
nefret etmek
krmz biber
ksa
pencere
kazk
kkrt
da, de pekitirme
edat
komu
yakn
tatl, lezzetli
tanmak
taban
yaka
da
dahi
dalamak
deniz
krek kemii
yarn
taramak; yaylmak
her eit ufak ku
doru
tartmak, ekmek
kel, dazlak
ta
day, amca
dilemek
tepmek
ifti
beyin
kuzey
dikmek
dil
daa ib
daa
daamdx
daandabx
daga
dax
daxu
daladalay
dal
danda
daradarnda
dars
dartdas
da
day
dendepderen geji
derik
ddr
dkdl
ko4u
cakn
tattuu
taantaman
caka
too
dag
talade4iz
dal
erte4
taramk
durus
tarttaz
ta
taga-tayake
titetepdykan
mee
tndk
tiktil
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
dledndrdntd4
d4g
d4gr
drdx
drgin
dra
dgar
dz
didix
diledimir gomus
dimir
dir
di
dobrx
dogs
dogznc
dogzon
dogudoldon
dopn
dor
dos-
izdeten-5
cay4
te4ge
asman
trmak
araba
t
t
tize
detik
tiletemir komuz
temir
ter
ti
topurak
toguz
toguzunu
tokson
kotolton
topu
bar
tos-
dosdosn
doy
dux
duman
dum
durak
durdnc
durgl
durt catx at
durt
durtn
dus
dus
dudutduuduurx
duus
duybn
dk
dlg
d
dtn burun
dtn gdr
edli
ee
emcek
erx
gabrga
gacan
gadax
gadx
gadur
gaxa~drdx
gal
galn
toytozo4
toy
tuugan
tmn
t
tuyak
trtn
trkk
bt
trt
krk
t
tuz
ttuttuudumbak6
tamr
srg~irendi
tk
tlk
t
ttn murun
ttn kiyin
tz
ee
emek
alap
kabrga
kaan
kanday
katuu
orok
do4uz~oko
familiya
kal4
Mill Folklor
aramak
sermek, yaymak
salam
para
gk
trnak
at arabas
ok
d
diz
demek
dik
dilemek
demir kopuz
demir
ter
di
toprak
dokuz
dokuzuncu
doksan
katmak
dolmak
krk, gocuk
dme
var
karlamak;
yol kesmek
doymak
toz
toy, ziyafet
akraba
on bin
deve
hayvan trna
drdnc
direk, destek
drt yanda at
drt
krk
d, gs
tuz
inmek
tutmak, yakalamak
domak
kk, damar
rende
ty
tilki
le
leden nce
leden sonra
dz; doru
sahip
meme
ayran
kaburga
ne zaman
nasl
sert
orak
domuz
soyad
kaln
gam
gamn
gan
ganagan
ganat
gandasn
gantgapxa
gar
gar
gara
garax
garaxna4 gar
garga
garga
garga
garga
garxa
gar
garool
gart
gasgastx aba
gastx ice
gagak
gargate
gatn-gat
gayc
gaye
gayz~gaz
gaz
gazan
gazxnd
gb
gci
gji
glglr cl
gm
gmxy
gms
gmn
gndx
gr
grgre
grgl
grgsgrma
gs domo
gs
gsr bii
g (ge)
g
gzgzl gurt
gzl
giix dil
giix
giix
giin
giis
gim
gindik
oorular
ce4
kan
e4
kanat
bemant7
kaynatapa4
kar
kara
tn
kz
karak
brkt
lan
karga
abalakey
kara4g
kar
karool
iegi
kaztayata
tayane
kakak
caktrszsz
katn
kay
kayda
kays
kaz
kazan
dayma
kiyim
keee
kii
kelkeler cl
kim
iynelik
kmz
ka
arzan
kr
kirara
krgool
talacan
karnda
kz
ksr bee
ke
k
kiykantala
kzl
kiine til
kiine
tar
meyman
kiyiz
keme
kindik
hastalklar
yen, kol
kan
en (zarf)
kanat
st giyim
kaynatmak
abuk, hzl
kar
kara
gece
gz
gz siperi
kartal
doan
karga
krlang
karanlk
kar
beki
barsak
kazmak
anne tarafndan dede
anneanne
kamak
kak
onaylamak
phesiz
hatun
makas
nerede
hangisi
kaz (hayvan ismi)
kazan
daima
giyim
dn
kii
gelmek
gelecek yl
kim
austos bcei
kmz
ka
ucuz
tepe, kenar
girmek
testere
sln
tartmak
yan, cihet
kk kzkarde
kz
ksr ksrak
ge
k
giymek
tahta kurusu
kzl
kk dil
kk
dar
misafir
kee
gemi
gbek
63
Yl: 15 Say: 58
gintxn
gigiyik
gox
gol
gongo4o
googoor
gorgol
gorxgoron
got
got
goy balaz
goy bugz
goy
goyux
gozan
gk
ggt
gx
gl
gtrgy
gubu4
gudux
gulgulax
guld
gul ag
gul
gulun
tuyuksuz
kekiyik
tabarsk
kol
kondly
eeritkyak
korgoun
korkntk
rux
aar
kozu
kokor
koy
koyuu
koyon
camba
cala
kk
kl
ktrtayace
pakta
kuduk
klkulak
ark
at
kula
kulun
gum
kum
gurkrgur
kur
gurcax
ayal
gji~ibdik
gurgax
kurgak
gurt
kurt
gus-~gustr- kusgu~guzx
ku
guyun
kuyun
guzaxtrkuaktaguzrux
kuyruk
gtix
kt
gl
kl
gmkmgm~mngnkm
gn dotkn kygn
kn
gnd
kndz
grk
akek
gs
kz
gkgydrkydrxancl
karmoo
Xrgs~Grgs Krgz
lcgn
eek8
nn
mr9
rx
raak
rt4 (erte4)
erte4 menen
zx
sk
zrmas bol-
64
engelsiz
gemek
geyik
sidik kovuu
el
konmak
sar
birlikte gtrmek
keman
kurun
korkmak
cep
ruh
ehir
kuzu
ko
koyun
koyu, kat
tavan
but, kala kemii
sebze, yeillik
mavi
gl
kaldrmak
teyze
pamuk
kuyu
glmek
kulak
ark, daire
tahta el merdiveni
kula
kulun, bir
yandaki at
kum
grmek
kuak
kadn
kurak, kuru
kurt
ksmek
ku
kasrga
kucaklamak
kuyruk
gl
kl
gmmek
gm
gnein kmas
gne
gndz
yzk
gz
gmek
yakmak
avc
Krgz
eek
omuz
rak, uzak
sabah
ttslenen ey
scak
sarho olmak
zrga
ib
ibir
ice
igi ulsn4 br
igi
iginci
iin
ijik
ililgir
ilim
inge
inx
ir gji~gurlux
irgi
iri4
i gayz
i
iitiitim
it
ititxdritilix
kzl sakal
kiix ilga
kp~kbidrk cox
la
lanux
la4ko
lapn
le
ma
iymek
y
aylana
ene
ekiden bir
eki
ekini
iyin
eik
ilttk
tandadar
iyne
uy
er
eski~kn
iri4
e kays
i
iuketeme
et
etiendiritelgi
bandit
kzl
iksz
am
br~karkr
btlk
calbrak
ele
-b/-bi, -bu/-b
-p/-pi, -pu/-p
mal~maln mal
Manc
Mancur
mann
tuman
marl
maral
azr ele
maa4
maz
aar
mexan
ak y~boz y
memei gji
soodager
meyz
buuday
mn
moyun10
mltx~multux mltk
mn~ul
sorpo
mnca
mna
mnda
mnda
mndax
mnday
miin
mayml11
min
men
modiaramonux
monok
Mool
Mongol
mi4
mu4
mndr
mndr
mrn
dariya, suu
naa bos
boydok
naa
baya
naa
ca4
naax
caak
nagas garax calgz kz
kpe
ev
etraf
anne
ikide bir
iki
ikinci
omuz
eik, kap az
takmak
gney
semek
il
ine
inek
erkek
eski, khne
irin
hibirisi
i
imek
iitmek
hibir ey
et
etmek
inandrmak
ahin
soyguncu
kzlck
imek
gsz
mum
kurt
ie
yaprak
kuvvetlendirme edat
m/mi (soru eki)
oban
Manu
sis
maral
daha imdi
iek bozuu
keeden adr
tccar
buday
boyun
tfek
orba
bu kadar
burada
byle
maymun
ben
yorulmak
boncuk
Mool
bin
dolu
rmak
bekr
demin
yeni
ene
tek gz
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
namr
nannandrnardan
nem
ngd
nrg
nice~ninci
nixn
nike
nizix
nogon
nogoo
nom
nomurtga
ogs
ox
ol
olor~alar
oml
on alt
on br
on bi
on citi
on dogs
on durt
on siygis
on u
on
o
onnc
onigi
ool
oonioonim
Oros
ort
ortun
oononot gamstrot
ot
ota
otus
ozrx
prpapga
peyci~feyci
sagl
sag cobulsax
sal
salsala
sala
salgn
samnada
san
sanisapxn
sardrx
sargltrsarx us
sarx
camgr
kaytkaytartaruu
emne
ce4e
sulu
nee
Ktay (Xanzu)
ike
ce4
cal
emne n
Kuran
cumurtka
uul-kz
ok
al
alar
nebere
on alt
on bir
on be
on ceti
on toguz
on trt
on segiz
on
on
o4
onunu
on eki
uul
oynooyun
Orus
orto
carm tn
ala saloygonrot tutadrot
ot~p
ata~baba
otuz
oosurak
ylcarkanat12
aeroplan
sakal
kayglansak
sal
salbarmak13
butak
amal
booluk
san
sanak
eki
sargarsar may
sar
Mill Folklor
yamur
dnmek
geri vermek
dar
ne
yenge
yulaf
ne kadar
in
ince
yen, kol
yeil
niin
kutsal kitap
yumurta
oul-kz
ok
o
onlar
torun
on alt
on bir
on be
on yedi
on dokuz
on drt
on sekiz
on
on
sa
onuncu
on iki
oul
oynamak
oyun
Rus
orta
gece yars
ykmak
uyanmak
ykselmek
ate yakmak
ate
ot
baba
otuz
osuruk
evlenmek
yarasa
uak
sakal
kayglanmak
sa
sal (deniz tat)
salmak, koymak
parmak
dal, budak
rzgr
ba
say
saymak
dar
kei
sararmak
sar ya, tereya
sar
sarn
r
sarndrrdasatsatsaunda
sarmsak
sgr
sokur
sx
mn
sms
semiz
sndrsndrbilek
s4lax
sydk
siydik
silek
kirpik
siler
siler
sin
sen
sirin
salkn
sirtkx~siriktibrg
siygis
segiz
siygizen
seksen
siygizinci
segizini
siyrik
taram
sol
sol
gy ata
so4 ata
gy ene
so4 ice
so4
so4~sono4
soox
suuk
slsylsx
sk
sz
sz
suaz
tka
sugnarn
suyuk
sugonagn
elek, aka
sugsusuusasuxdiglsuxun
balta
sulp brcoop bersurasurasuux
beyit
suzruzarst
st
adga
sagzgan
kelte
anxa4
kartoka
a4yu
apiapa
bok
a
a
aaaln
aglgan
erik
erik
br
taza
xtx~ul
nm
mx
kotur
tetan
m
ili
aynek
ire
stl
irek
tkrk
orbn
tuttuk
uxu
eke
asan-sn
ul4
uru
uru
uu
cgr
uurdiprtamx
tamga
taygan
taygan
tetey
o4 ene
tocen
cga
toxay
took
ark, iir
ark sylemek
satmak
sarmsak
kr
sinek
etli, iman
krmak
bilek
sidik
kirpik
siz
sen
serin
pire
sekiz
seksen
sekizini
sinir
sol
vey baba
vey anne
sonra
souk
sylemek
kemik
sz
fra
sv
kova, f
susamak
diz kmek
balta
cevap vermek
sormak
mezar ta
uzamak
st
saksaan
tifo
patates
el rpmak; vurmak
bok, gbre
sa
samak
imek
eri
temiz
nem
uyuz
zmek, karmak
pantalon
ayna, cam
masa
tkrk
reme hastal
akak
gkkua
mercan
msr
sprmek
damga, alfabe
taz
babaanne
marangoz
tavuk
65
Yl: 15 Say: 58
toxo
tort
tu4pn
turturxul
tutx
udx
udrudurugm
ux
uxu
uxuulul gurgn
ulux ilga
ulux ool
ulux
un~unx
unlx
untaruntiurn
urnus d4cen
us
ususar
ustar
ustx
uu
uu
uyattruyg gluzuznc
uzun
st
ya
ylgyy
yiz
kanak
dirsek
toos
tavus
das
byk kazan
turkalkmak
kulpu
kilit
gvercin
kepter14
tk
izme
ltrldrmek
oltur-~oturoturmak
ki ene
kk anne
baypak
uzun orap
rk15
taarndarlmak
llmek
sogon
yaban soan
eek
iek hastal
uluu uul~tun uul byk oul
uluu
ulu
un
un
kmbat
pahal
unutunutmak
boorloda boyunca yrmek
uruk
uyruk, tohum
yrnrenmek
may rak
kandil, mum
may
ya
sbymek
bat
bat
ulut
millet
mayluu
yal
snmek
u
u
uumak
uyaltutandrmak
uyku keluykusu gelmek
uktauyumak
n
nc
uzun
uzun
st
st
ooba
evet
ylaalamak
baba tarafndan dede
o4 ata
orunduk
sandalye
NOTLAR
1
Bu kelime, Krgzcada aabey anlamnda
da kullanlr: KRS, 17.
2
Zhen-hua, kelimenin Krgzca karl olarak birini kn ifadesini kullanmtr. Biz, bunun
sehven yazldn dnyoruz. Krgzcada bu anlamda brs kn ifadesi kullanlr.
3
Krgzcada boz kelimesi, renk ismi olarak
kullanlmakta; bu anlam, Krgz szlklerinde gememektedir.
4
Bu kelime, Krgz szlklerinde ra eklinde
ksa nlldr: KRS, 436; KTTS, 751.
5
Bu fiil, Krgz szlklerinde bulunmamaktadr.
6
Krgz szlklerinde bu kelime gememektedir.
7
Makalede bemat eklinde geen bu kelime,
66
Krgz szlklerinde bemant eklindedir: KRS, 133;

KTTS, 99.
8
Bu kelime, makalede iek eklinde yazlmtr. Biz, Krgz szlklerindeki ekli esas alarak kelimeyi eek eklinde gsterdik: KRS, 470; KTTS,
773.
9
Bu kelime, Krgz szlklerinde mr ve mr eklinde gemekte ve kelimenin iyin ile e anlaml kullanld belirtilmektedir: KRS, 44; KTTS, 442.
10
Yaznn orijinalinde Fu-y Krgzcasndaki
mn kelimesinin Krgzca karl olarak sehven
ma4day; Zhen-huann dier kelime listesinde moyun (Hu Zhen-hua; G. Imart, 1987: 49) yazlmtr.
11
Krgz Trkesinde mein kelimesi de kullanlmaktadr: KRS, 27; KTTS, 428.
12
Bu kelime, makalede carkanat eklinde gemektedir. Yudahinin szlnde kelimenin aslnn
carganat olduu yazlm ve ayrca, carkanat eklinin kullanld da belirtilmitir: KRS, 234-235.
13
Krgzcada Fu-y ile paralel olarak salaa kelimesi de kullanlmaktadr: KRS, 126.
14
Krgz Trkesinde kgkn kelimesi de
mevcuttur: KRS, 414; KTTS, 341.
15
Krgz szlklerinde bu kelimeye rastlayamadk.
KAYNAKLAR VE KISALTMALAR
ABDULDAYEV, E.; SAYEV, D., 1984, Krgz
Tilinin Tndrm Szdg, Frunze.
Hu Zhen-hua, Fu-y Krgzdar y tiriiliginde koldongon kee bir szdr, Manas Universiteti, Koomduk limder Jurnal, Bikek 2002, s. 102-119.
Hu Zhen-hua; IMART, G., Fu-y Grgs. A tentative description of the easternmost Turkic Language. Papers on Inner Asia No. 8. Bloomington (Indiana) 1987.
KRS: Kirgizsko-russkiy slovar, bk. YUDAHN.
KTTS: Krgz Tilinin Tndrm Szdg,
bk. ABDULDAYEV.
LMEZ, Mehmet, Fu-y Krgzcas ve akrabalar, XII. Dilbilim Kurultay Bildirileri, Mersin
1998.
SCHNG, Claus, Bemerkungen zum Fu-yKirgisischen, Klaus Rhrborn Armaan, s. 317-348,
stanbul 1998.
TENEV, E. R., O yazke krgzov uyezda Fuyuy (KNR), Vopros yazkoznaniya, 1, s. 88-96, 1966.
________,1997, Drevne-krgzskiy yazk, Bikek.
________, Fuyuyskix krgzov yazk, Yazki mira, Bikek 1997.
YUDAHN, K. K., 1985, Kirgizsko-russkiy slovar, Moskva.
Mill Folklor
TRK KAHRAMANLIK DESTANLARININ

KSZ-YETM BAHADIRLARI*
The Orphan Heroes of Turkish Heroic Epics
Les hros orphelins des popes turques
Do. Dr. Mehmet AA**

ZET
Wu-Sunlarla Kk-Trklerin treyiini anlatan metinlerde grlen ksz-yetim bahadrlar, daha sonraki dnemlerde teekkl eden Trk kahramanlk destanlarnda da sklkla yer almakta ve ksz-yetim bahadrlarn ba kahraman olarak yer ald bu tr destan metinlerinde olaylar, bahadrn intikam almas ve bozulan dzeni yeniden kurmaya almas giriimleri etrafnda ekillenmektedir. Kazak, Krgz, Altay, or,
Hakas, Tva gibi Trk topluluklarnn kahramanlk destanlarnda destan kahramannn, obasn yamalayan, ulusunu tutsak eden, ailesini tutsak eden ya da ldren han ve kabilelere kar yrtt intikam mcadelesi sklkla ilenmitir.
Anahtar Kelimeler
ksz-yetim bahadrlar, Trk kahramanlk destan, Maaday-Kara, Wu-Sun
ABSTRACT
The orphan heroes who are seen in the texts expressed the derivation of Kok-Turks and Wu-Suns, are
oftenly been in Turkish heroic epics which occurs in the later periods. The events in these epic texts where
the role of orphan heroes was a star, have been figured out the works of the heroes such as taking revenge
and reconstruct the destroyed cosmos. The revenge struggle througout the khans and tribes that killed, kidnapped the familly or nation and destroyed the nomad group of epics hero is often pointed out in the heroic
epics of Turkish communities such as Kazak, Krgz, Altay, or, Hakas, Tva.
Key Words
Orphan heroes, Turkish heroic epic, Maaday-Kara, Wu-Sun
Bahadrn obasnn, ilinin dman

tarafndan yamalanmas, ailesinin tutsak edilmesi ya da ortadan kaldrlmas
ve ksz-yetim kalmas, pek ok kahramanlk destannda konunun ekillenmesi ve geliiminde nemli bir yere sahiptir. Kazak, Krgz, Altay, or, Hakas, Tva gibi Trk topluluklarnn kahramanlk destanlarnn konu zellikleri gzden
geirildiinde destan kahramannn,
obasn yamalayan, ulusunu veya anababasn tutsak eden ya da ldren d*
**
man han ve kabilelere kar yrtt

intikam mcadelesinin sklkla ilendii
grlecektir.1 Baz destanlarda bahadrlarn babalar, destana adlarn vermektedirler (Maaday-Kara, vd.) ve destann
banda komu uluslar ya da rakip hanlar tarafndan ldrlmektedirler. Bu
durum, destann ilerleyen blmlerinde
yaanacak olaylarn en nemli habercisidir; nk, anas-babas ldrlen, obas
ve ulusu yamalanan bahadr, intikam
seferine kacak ve bylece destandaki
31 Ekim-1 Kasm 2002 tarihleri arasnda Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezi tarafndan dzenlenen Sava ocuklar: ksz ve Yetimler konulu uluslararas sempozyumda bildiri olarak sunulmutur.
Balkesir niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.
Mill Folklor
67
Yl: 15 Say: 58
olaylar ksz-yetim bahadr etrafnda
geliecektir. ksz-yetim bahadrlarn
intikam almak amacyla giritikleri mcadeleleri de oklukla kazandklar grlmektedir.
Trk kahramanlk destanlarnn,
lkeleri, uluslar yamalanan ve aileleri
ldrlen ksz-yetim bahadrlarn en
eski rneklerine, Wu-sunlarla Kk-Trklerin treyilerini anlatan efsanelerde
rastlamaktayz.2 Hem Wu-sunlarn hem
de Kk-Trklerin treyi efsanesinde aileleri ve uluslar ortadan kaldrlan ve
lme terk edilen ocuklar, eitli hayvanlar (Kurt, karga, vd.) tarafndan beslenmektedirler. Kk-Trklerin treyiini
anlatan efsanede ailesi ve ulusu yok
edildikten sonra ayaklar kesilerek lme terk edilen ocuk, kendisini besleyen
dii kurtla birlikte bir maaraya snr
ve kurtla kar koca hayat yaar. Dii
kurt on ocuk dnyaya getirir ve Kk
Trkler bu on ocuktan trerler. Bir dnem yok olma tehlikesiyle kar karya
kalan Trkler, bylece yeniden trerler
ve gl bir devlet kurarlar. Wu-sunlarla ilgili efsanede ise dii kurt ve karga
tarafndan beslenen ocuk, Hun hakan
tarafndan tanrsal bir varlk olarak grlerek lme terk ediliten kurtarlr,
hakann himayesinde gl, sava, zeki bir bahadr olur. Hun hakan, bahadra babasnn yurdunu geri verir ve Wusunlar, bu delikanldan trerler. Grlecei zere her iki efsanede de yok olu
tehlikesi, bata Tanr kutunu temsil
eden kurt olmak zere, hayvanlar tarafndan himaye edilerek lmden kurtarlan ksz-yetim bahadrlar ve bu bahadrlar sayesinde yeniden treyi yer almaktadr.
Her iki treyi efsanesinde de ulusu
terk eden Tanr kutunun lme terk edilen han ocuklarnn tanrsal varlklar
tarafndan korunmas ve hayatta kalmalar sonucunda ulusa geri dndn
grmekteyiz. Nitekim, aada ele alaca-
68
mz baz destanlarda da dmandan

karlan han ocuklarnn brakldklar
kutsal meknlarda (Kutsal da, kutsal
am, vb.) tanrsal varlklar tarafndan
korunduklar ve belli bir yaa ulatktan
sonra da ili ve ulusu terk eden Tanr kutunun geri dnmesi iin mcadele ettiklerini grmekteyiz. Mcadele, iyi ile ktnn, yani, lgen ile Erlikin mcadelesidir.
Altay Trklerinin destanlarndan
Maaday-Kara (Naskali 1999; Maaday
Kara, Altayskiy Geroieskiy Epos,
Moskva 1973) ve onun varyantlar olan
Kan Pdey (Arat 1994: 90-133; gel
1989: 311-313) ile sks Uul (Altay
Baatrlar, 2. c., Gorno Altaysk 1959,
281-305; Surazakov 1985, 210-211)da da
kahramann ailesi, obalarna hcum
eden dmanlar tarafndan esir edilmekte / ldrlmektedir. Maaday-Karada, kars Altn-Targa ile birlikte ihtiyarlk alarn yaayan Maaday- Karann obasna ktlk timsali olan Kara-Kula Kan saldrmak iin harekete
getiinde oba halk obay, hayvanlar otlaklar terk eder. Oba halk ile hayvanlarn peine den Maaday-Kara obasna
geri dnerken kars Altn-Targann bir
olan ocuu dnyaya getirdiini haber
alr. Doan ocuk, Tanr kutunun ili-obay terk ettii bir dnemde, yani, kaotik
ortamda dnyaya gelmitir. Nitekim,
Manas destan bata olmak zere pek
ok kahramanlk destannda destan
kahraman, ilin-obann felaketler yaad dnemlerde dnyaya gelmektedir.
Destan kahramanlarnn oklukla olaan d olaylarn yaand dnemlerde
dnyaya gelmesini, Kk Trk yaztlarndaki ar felaketler yaayan Trk bodunu yok olmasn diye Kk Teri tarafndan tahta oturtulan hanlarla birlikte ele
almak gerekmektedir. Ktlk timsali
olan, yani, Erlikin temsilcisi olan ve
Tanrsal nizam bozmakla ykml Kara-Kula Kann saldrsna kar koyacak
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
durumda olmayan Maaday-Kara, areyi
olunu dokuz katl bir dan tepesindeki drt gvdeli kayn aacnn altna brakmakla bulur. Yani, Tanr kutunun geri gelmesini salayacak ve Erlikin temsilcileri ile Tanr adna savaacak olan
ocuk, kutsal meknlar vastasyla Tanrya emanet edilmektedir. Trk inannda, han ya da beylerin kutsal aalar
vastasyla Tanr katndan yer yzne
indirildii, grevlerini tamamladktan
sonra yine kutsal aalar vastasyla
Tanr katna dndrldkleri ve kutsal
olarak kabul edilen aa ve dalarn
Tanry ya da Tanr kutunu temsil ettiini gz nnde tutacak olursak Maaday-Karann olunu neden dokuz katl kutsal dan tepesindeki drt gvdeli
kayn aacnn altna braktn anlamamz kolaylaacaktr.3 Maaday-Karann olu Kgdey-Mergeni kutsal dan tepesindeki drt gvdeli kutsal kayn
altna brakmas, destanda u ekilde
anlatlmaktadr:
Zil seslerinin yankland /Alacakaranlk dan /Tepesine kt./Kars Altn-Targa, /Maaday-Kara yiit /Kapsndan karken, /ki gznn ya /ki kara
rmak olup /Kapdan dar akt./ki memesini st /Birbirine e iki ak gle dnt, /adrn artk atlan deliinden
akp gitti./Alayp inleyip kalakald./Naml anl Maaday-Kara /Dokuz
katl /Kara dan bana yneldi./Tepede
bir kayann banda /Drt kaynn altna
/Bahadr oluna bir beik kurdu. /Bu
kara da, /Baban olsun, yavrum dedi./Bu drt gvdeli kayn, /Anan olsun,
yavrum dedi./Drt kaynn zsuyu /Bahadr olunun azna /Her gn damla
damla aksn diye /Bir oluk yerletirdi.
/Anasnn altm kula /Barsaktan ilk
st /Yavrusunun azna /Her gn damla damla aksn diye /Kayn aacnn budana /Sallansn diye balad./lecek
olursan, /Kemiklerin burada kalsn, dedi./Byrsen de bundan sonra /Ayak izin
Mill Folklor
burada izi braksn, dedi./Bana sa rdren /Bereketli Altayn sana yardm

etsin, dedi./Baldrna et veren /Gr kayn seni kutsasn, dedi... (Naskali 1999:
57-58)
Bu ekilde olunu dokuz katl
kutsal dan tepesindeki drt gvdeli
kayn aacnn altna brakan MaadayKara, obasna geri dner ve Kara-Kula
Kann saldrs sonucunda esir der.
Erlikin temsilcisi Kara-Kula Kan, btn Altay yerle bir eder, Maaday-Karann kendisini, karsn, ulusunu ve
maln srp gtrr. Destann ilerleyen
blmlerinde babas tarafndan dokuz
katl kutsal dan tepesindeki drt
gvdeli kayn altna braklan KgdeyMergen, Tanrnn esirgeyen ve balayan vasflarn temsil eden nesne ve canllar tarafndan kurtarlp yetitirilir. Bu
arada, kutsal kayn aacnn gvde ya da
tepesinden kan z sunun dirilik, canllk, genlik, g-kuvvet veren kutsal
bir nesne olduunu, pek ok destanda
yaral, gten dm ve hatta ldrlm bahadrlarn kutsal aalardan szan z su vastasyla hayata dndkleri, yaralarnn iyiletii, eski glerine
yeniden sahip olduklar anlatlmtr.
Bunlara bir rnek vermek gerekirse
Manas destanndaki Bay Terek 4 ile Saha (Yakut) Trklerinin Er-Sogotoh destanndaki dnyann gbeindeki kutsal
aatan sz etmek gerekmektedir.5
Maaday-Kara destannda, kutsal
kayn aac altna braklan KgdeyMergenin kutsal kayn aac tarafndan
beslenmesi ve Altayn sahibesi yal kadn tarafndan kurtarlmas u ekilde
anlatlmaktadr:
[Altayn sahibesi yal kadn]Maaday-Karann Altaynda/Tek bir ocuk
bile kalmad m?/Tek bir babo adam
bile kalmad m?/Halktan bir insan buralarda kalm olmal deyip/mitsizlie
kapld./mitsiz mitsiz otururken,/Kara dan banda/Bahadr olunun bar-
69
Yl: 15 Say: 58
d/Altayn sahibesi hatunun/Sa kulanda duyuldu,/Sol kulanda nlad./Ey, dedi,/Nedir bu imdi? dedi./Sar
bakrdan yaplm krmz/ deneine
dayanp, /Kara dan bana/ nefes
alp trmand./Gece vakti ran/Yaman kuun sesi mi bu? Dedi,/Gndz
vakti alayan/Yavru ocuun sesi mi bu?
Dedi/Gidip bir bakaym dedi./Yedi gn
yol ald./Vard ki,/Tepede bir kayann banda,/Drt kaynn dibinde/Bahadr olum uyuyor,/Drt kaynn z suyu/Azna damlyordu/Oluktan akp./Kayn aacnn z suyu kurumu/Oluktan
akp/Yavru ocuun azna yaz geirdi./Anasnn st/Altm kula barsak
ile/kayn aacnn budana/getirilip
balanm./Otuz kula kala sr kesilip
kalm./Balanan bu emziin/Az kuruyup kalm,/Yiit olum yedi gn byle
dayanm,/Derken alamaya balam,/Upuzun kocaman bir ukura/Benziyordu beii,/Yass bir tepecie/Benziyordu yast./Bahadr olum byle yatyordu./Srt silme altn./Bunu byle grnce yal kadn/Yzn evirip alad,/Tekrar ona dnp bir kahkaha sald./Gnlmn sevdas,/Gzmn nuru,
dedi./Benim biricik yavrum, /Annen Altn-Targay/imdi sevindireceksin,/Baban Maaday-Karay/Baba diye aracaksn,dedi./Yrtc dili kll kara
at/yelesine uzanp kalacak, dedi./Erkek
takmndan Kara-Kula/Yenine yaslanacak, yavrumdedi./Bu yeni balanm
yavruyu/Beikle birlikte ald,/Altm kulalk barsaktaki stn/Artakalann
da alp/Emzik ile birlikte bu stl barsa/Dirseine sard./Beikteki bahadr
olan/Kucaklayp ald./Kara dan bandan/Aaya doru inerken/...(Naskali 1999: 82-83)
Destann ilerleyen blmlerinde
Kgdey-Mergen, Kara-Kula Kana kar mcadele etmek ve ailesini kurtarmak
iin yola kar. Yolda bata Erlikin
adamlar olmak zere pek ok engelle
70
(zehir sars deniz, ap kapanan iki da,

vs.) karlar, onlar ap Kara-Kula
Kan yenerek anasyla babasn kurtarr. Fakat, Erlikin kznn devreye girmesiyle anasn ve babasn Altayda
mutlu bir ekilde yaarken kaybeder.
Kgdey-Mergen, bunun zerine yer altna inerek Erlik ve adamlaryla mcadele eder, yer altn dzene sokar. Tanr
adna mcadele eden bahadrlarn yer
altna inerek Erlik ve onun adamlaryla
mcadele etmesi, Er Ttk (Sarpbekov-Mukasov 1996) ve Ak Tay (Dilek
2002: 112-171) bata olmak zere, dier
baz Trk kahramanlk destanlarnda
da ilenmitir.
Maaday-Kara destannn varyantlarndan olan ve Wilhelm Radloff tarafndan derlenip yaymlanan Kan Pdey ya da Karatt Kan Pergende hi ocuu olmayan Karatt-Han, bir olunun
dnyaya geldiini kutsal bir aacn
(hu-kayn) tepesine konan ku vastasyla renir. Dman Kara-Kulann
saldrsna maruz kalan ve kar koyacak gc olmayan Karatt-Han, olunu
bir dan tepesindeki kutsal aacn (hukayn) altna saklar. Aa, ocuun doacan mjdeleyen kuun konduu
aatr ve ocuun aacn altna braklmas, kutsal aaca (hu-kayn) snmay, yani, Tanr kutunu sembolize eden
kutsal aa vastasyla Tanrya snmay ifade etmektedir. Karatt-Han, Kara-Kula tarafndan ldrlr, obas ortadan kaldrlr. Hu ya da kayn aac altna braklan ocuk, bir yal kadn tarafndan bulunur ve yetitirilir. Doutan olaan st zelliklere sahip olan
Kan Pdey, Tanry temsilen ktln
timsali olan varlklara kar mcadeleye
giriir ve bu mcadele srasnda babasn ldrp obasn datan Kara-Kulay
ldrerek intikamn alr (Radloff 1999:
67-96).6
Kan Pdeyin iki Ms ile savan
anlatan ve yine Radloff tarafndan yaz-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
ya geirilen dier bir varyantta Kan Pdey, babasnn iki Ms tarafndan lmnden sonra dnyaya gelir. Yani, bahadr, doutan yetimdir. Babasnn iki
Ms tarafndan ldrldnden, oyun
oynad ocuklar yendikten ve ocuklarn kendilerini yenmek yerine babasn
aramasn sylemelerinden sonra haberdar olan bahadr, bunun zerine babasnn intikamn almak zere sefere kmak ister. Annesinin engelleme abalarna ramen sefere atlanr. kt sefer
sonucunda iki Ms ldren Kan Pdey,
iki Msn eini, halkn ve srlerini
yanna alarak obasna geri dner (Radloff 1999: 24-29).
Babas ya da aabeyleri dman tarafndan tutsak edilen/ldrlen bahadrdan olup bitenlerin gizlenmesi hususu ile bahadrn bir tesadf sonucu bu
durumdan haberdar olmas hususu, Dede Korkut Kitabndaki baz boylar bata
olmak zere, pek ok destan ve halk hikyesinde de ilenmitir. Destanlarda
bazen kahramann kendisinden yetim
olduu, kendisinden karlan bir szlsnn olduu da gizlenmektedir ve kahraman bu durumlardan da bir vesile ile
haberdar olmaktadr. Er Tstik destannda, aabeyleri sefere kan ve geri
dnmeyen Er Tstik, bir kocakarnn nce rmeini koparr daha sonra da bir
kavga srasnda olunu ldrr. Kocakar, bunun zerine ona, kzp avarelik
edeceine kaybolan kardelerini bulmasn syler. Bylece Er Tstik, kendisinden gizlenen srr, yani, aabeylerinin
olduunu ve onlarn gidip de bir daha geri dnmediklerini renmi olur (Aa
2002: 129-130). Tahir ile Zhrenin Uygur varyantnda Tahir, yetim olduunu
bir kocakarnn su kaban krnca renir (nayet 1995: 34). Yine Tahir ile
Zhrenin bir zbek varyantnda Tahir,
bir szlsnn varln ip eirme arkn misketiyle krd bir kocakardan renir.7 Dede Korkut Kitabndaki Kazlk
Mill Folklor
Koca Olu Yigenek boyunda Yigenek,

babasnn on alt yldr kfir elinde tutsak olduunu Karagne olu Budak ile
laf atrken renir. Budak ona Bunda
laf atup nidersin? Ne grlersin? nk
er dilersin varup baban kfir elinden
kurtarsana der (Ergin 1989: 200-201).
Bir dier boy olan Uun Koca Olu Segrekte Segrek, kardei Egrekin Alnca
kalasnda tutsak olduunu, kavga eden
iki ocuu ayrrken att tokatlar neticesinde renir. Yolu bir gn bir dernee
urar, yeme ime arasndan sarho olur
ve ayak yoluna kt zaman da ksz
olann bir kzanla ekitiini grr.
Nolduuz diyerek bir aplak birine, bir
aplak da brne vurur. Bunun zerine
ocuklardan biri Bizi niye vurursun?
Hnerin varsa karda Alnca kalasnda tutsaktr, var onu kurtar, der (Ergin
1989: 226-228). Salur Kazan Olu
Uruzun Tutsaklktan kard boyda
Uruz, babas Salur Kazann Tomann
kalasnda tutsak olduunu atlanp divana gelirken yolda rastlad bir kimseden renir (Ergin 1989: 239). Grlecei zere Dede Korkut Kitabnda yer alan
baz kahramanlar, kendilerinden gizlenen srr tesadfen renmektedirler.
Ayrca, yiitlik tasladklar zaman da
dman elinde esir olan baba ya da kardelerini kurtarmadklar iin knanmaktadrlar. Altay Trklerinin destanlarndan Kan enteyde Kars Kara adl
alp, dmanlarnn eline esir derek
zindana atlmaktadr. Evde kalan kars
bir olan ocuu dourur. Anas oluna
babasna dair bir malumat vermez. Olan bir gn yedi kocakardan babasnn
tutsak olduunu renir. Daha sonra
dmann memleketine giden olan babasn kurtarmaktadr (nan 1987: 190).
Kan entey, Dede Korkut Kitabndaki
Salur Kazann esir oluunu ve olu tarafndan kurtarlmasn anlatan boyla
byk benzerlikler gstermektedir. Tva
Trklerinin kahramanlk destan Ba-
71
Yl: 15 Say: 58
yan Toolayda kahraman Mge, atasnn
kendisini daha doar domaz kendisiyle
birlikte doan bir kzla (Maln EgeHan) szlediini dedesi Mgenin en byk kardei olan Aldn-Aastan renir
ve bunun zerine szlsn aramak iin
yola koyulur (Baysklan 1987: 8). AlpManan Tatar varyant olan AlpMemende Alp-Memenin sonradan
doan kardei, ok atma yarna gittii
srada ok atnn Alp-Memene benzetilmesi zerine anasna gelip bir aabeyinin olup olmadn sorarak dman
elinde esir olan aabeyinin varlndan
haberdar olur (Ergun 1997: 62). Koz
Krpe-Bayan Sulu destannn pek ok
varyantnda da (Altay, Kazak, Bakurt,
Tatar) kahraman Koz, kendisinden karlan bir szlsnn olduunu bir rastlant sonucunda renmekte ve szlsn aramak iin yola kmaktadr (Aa
1998).
Tva Trklerinin kahramanlk destanlarndan Mge Bayan Toolayda ana
ve babas ldrlerek ksz-yetim kalan
Kskl Attg Mge agaan-Toolayn, kendisinden karlan szlsn aramak
iin atlan ve mcadelesi ile babasn
ldrenlerden intikam almas anlatlmaktadr. Destan u ekilde zetlemek
mmkndr: Tuman Kskl Attg Mge
Bayan-Toolay, kars ile yapayalnz yaamaktadr ve bir gn Ak-Taygada avlanrken yabanc bir bahadrla karlar.
ki bahadr henz domam olan ocuklarn kendi aralarnda szleyip dnr
olurlar. Eve dnen Mge Bayan-Toolay,
karsnn bir olan ocuu dourduunu
grr ve bunun zerine bir toy dzenler.
Toya, Karat-Han da gelir ve KaratHan, Mge Bayan Toolayn zenginliini
grnce Mge Bayan-Toolay ile karsn
kendi obasna davet edip ldrr ve olan da kendisine oban yapar. Zavall
oban, bir gn bir tayla karlar. Tay,
ona babas tarafndan maaraya saklanan sava silahlar ve kyafetlerini nasl
72
bulacan anlatr. Sava elbisesini giyen

ve silahlar kuanan ocuk, olaan st
bir ekilde bir bahadra dnr. Tay da
ocukla birlikte olaan st bir ekilde
geliir ve alp ata dnr. Tay, delikanlya Tuman Kskl Attg Mge agaan-Toolay adn verir ve domadan nce szlendii nianlsndan haber verip onu
nasl ve nerede bulacan syler. Mge
agaan-Toolay, nianls gzeller gzeli
Altn Dangn bulur ve btn rakiplerini yenerek kz almaya hak kazanr. Bahadr, ei ile birlikte evine dner. Eve dnerlerken bir ormanda dinlenmeye karar verirler. Mge, karsn dinlendikleri
yerde brakr ve avlanmaya kar. Avdan
dnnce kars ve eyalarnn AmrgaKara Moos tarafndan karldn, karsnn geride brakt mektup vastasyla renir. Mge, pelerine der ve
Amrga-Kara Moosu ldrp karsyla
birlikte Ak-Hem rmann kysnda bulunan evlerine dner. Daha sonra Mge
agaan-Toolay, Karat-Handan intikam
alr ve karsyla birlikte bar ve huzur
iinde yaamaya balar (Baysklan 1987:
9-10).8
Verilen zetten de anlalaca zere, anas ve babas szlsnn babas tarafndan ldrlen ve szls kendisinden karlan bahadr, olaan st zelliklere sahip olan atnn yardmyla hem
szlsne kavuur hem de ana ve babasn ldren Karat-Han ldrerek intikamn alr. Ana ve babas Karat-Han
tarafndan ldrlerek oban yaplan
bahadrn en byk yardmcs olaan
st zelliklere sahip tay, Tanrnn bahadra uzanan eli konumundadr. Trk
kltrndeki kutsal atlarn Tanr katndan gnderildiklerine, Tanr adna yer
yzne egemen olma yolunda mcadele
eden bahadrlarn en byk yardmclar
olduklarna dair inan, alann uzmanlarnca bilinen bir husustur.
W. Radloff tarafndan or Trkleri
arasndan derlenen Karatt Pergen de,
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
olu ve kz olmayan Altn Han, Kuskun
Alp tarafndan ldrlr ve geride kalan
kars bir olan ocuk dnyaya getirerek
onu Kuskun Alptan koruyabilmek iin
yerin yedi kat altna gizler. Daha doduu andan itibaren babasz olan Karatt
Pergen, kendisini ldrmek isteyen Kuskun Alptan amcas sayesinde kurtarlr
ve yetitirilir. Destann ilerleyen blmlerinde Karatt Pergenin amcas ile birlikte girdii mcadeleler olaan st bir
atmosferde anlatlmaktadr (Radloff
1999: 389-405).
Ulusun, ilin yaad bir felaket
sonrasnda dnyaya gelen bahadrn
varlnn dmandan gizlenmesi hususu, Manas bata olmak zere baz destanlarda da ilenmitir. Karatt Pergeni
bulup ldrmek isteyenlerle Manasn
doduunu khinler sayesinde renip
onu ortadan kaldrmak isteyenlerin korkular ve amalar ayndr. Her iki durumda da dnyaya gelen bahadrlar,
uluslarna, illerine yaplanlarn hesabn
soracak, kaotik durumun ortadan kalkmasn salayacaklardr.
Yine Radloff tarafndan or Trkleri arasndan derlenip yaymlanan Altn
Ergek adl destanda, Altn Sabak adndaki bir kadnn yetim bir olan kardeinden sz edilmektedir. Yetim olan,
grd ryalarda babasnn bir bey olduunu, dmanlar tarafndan ldrldn grr. Sonunda ablasndan, bir
bey olan babasnn Dokuz Kara Monguz
tarafndan ldrldn renir. Henz yanda olmasna ve ablasnn yedi yan beklemesini sylemesine ramen yetim ocuk beyaz sar at Arandjula ile yola koyulur. Kahramana Altn Ergek ad da bizzat at tarafndan verilmektedir. Gn yedinci katna kadar
atyla birlikte kan Altn Ergek, yolculuu srasnda bir dostuna urar ve
onunla birlikte yoluna devam eder. Dokuz Monguzun yurduna vardklarnda
Altn Ergekin at, Dokuz Kara Mon-
Mill Folklor
guzun olu tarafndan yakalanp ldrlmek istenir. At, olann elinden

Altn Periste tarafndan kurtarlr. Altn
Periste, sallad kamyla olann
kafasn koparr. Atyla birlikte Dokuz
Kara Monguzun yurduna saldran Altn
Ergek, lkeyi yamalar, canl namna
bir ey brakmaz. Bahadr, bylece babasn ldren ve hayvanlarn srp gtren Dokuz Kara Monguzdan intikamn
alm olur (Radloff 1999: 419-435).
Kazak Trklerinin destanlarndan
Er Kosayda, alt kardei Kalmak (Kalmuk) bahadrlar tarafndan ldrlen,
ancak altmna bastnda Er Kosay
adnda oul evlat sahibi olan, alt kardeinin intikamn almak iin ordusuyla
sefere kan Er Bke, kardelerini ldren Kalmaklara kar giritii savata
ldrlr, geride brakt alt yandaki
olu Er Kosay yetim kalr. Destanda babas Er Bkenin lm haberini babasnn askerlerinden alan Kosayn bu durum karsndaki psikolojik durumu ve
tavr u ekilde anlatlmaktadr:
O zaman Kosay alad/Tepesindeki ifte peremin/Birisini dahi koymadan yoldu/le vakti olana dek/Ba ellerinin arasnda alad/le vakti dolduktan sonra/Yerinden kalkp Er Kosay/Yryp evine gelir/Anasna syler/Mjde
ana, mjde/Evinin iini toplasana/Nianc kara avcn/Atanla anana itaat etmeden/Ban koup erdiin/Bilmezsin
devenin geldiini/Altm yandaki babacm/Kz girmiti koynuna/ htiyarl itiraf etme/Kara kar da kzl giy/Bu
layktr bedenine/Anas burada syler/Syleyince ne der/Kara dada rmam/Kocan geldi dediine/nanmamt
kulam/ Kzln kzl da karan ne/aaym dedim karam/O zaman Kosay syler/Syleyince ne der/Kara dada ifte rmak/Barnda iki lak/Kocan geldi denmesine/nandn m sen bahtsz/Elden
kaan sungurun/Yolunu bulup at
yak/Kocan ld dedikten sonra/Knal
73
Yl: 15 Say: 58
parmak, gm trna/Ak yzne alar/Yz kanla dolar/Barp arr/Kosay kap yneldi/ gn boyunca bozkrda/Kosay gelse evine/Alayp durur
anas/Sz koup syler/Knal parmak,
gm trnak/kardn yzn yana/Barp arsan atee d/Getirmez
senin kocan/Getirmezsen kocan/Byle
edip karma huzurumu/Her gn etein
dolar/Gznden akan yanla/Barp arsan atee d/Gelmez kocan yanna/Anam, anam deyip gelsem/Analn
bu mudur/Bu feryad fign kesmezsen/Ben de savaa giderim/Oturmam yannda... (Aa 2002: 256-257)
Babasnn lm haberini alr almaz
zntye gark olan Er Kosay, ok gemeden kendisini toparlar ve perian hallere
den anasn teselli eder. Babasndan
sonra beylii devralan bahadr, Kalmaklara kar yrtt mcadeleyi yolda
Kodarn9 da yardmyla kazanr ve amcalar ile babasn ldrenlerden intikamn alr.
Trk kahramanlk destanlarnn
ksz yetim kahramanlarna daha pek
ok rnek vermek mmkndr. Fakat,
yukarda verilen bilgiler bile, Trk kahramanlk destanlarnn konular arasnda ili, ulusu dman tarafndan yamalanan, ana ve babas ldrlen bahadrlarn bu duruma neden olanlardan intikam almak iin seferlere knn nemli bir yer igal ettiini gstermek iin yeterli olacaktr, kanaatindeyiz. li, ulusu
yamalayan, bahadrlarn oklukla han
ya da bey olan babalarn ldren/tutsak
eden dman, ktln, yani, Erlikin
temsilcisidir. Onlara kar intikam mcadelesi yrten bahadrlar ise, Tanr
kutu tayan nesne ve canllar tarafndan kollanan Tanr temsilcileridirler.
Trk dncesindeki hanlarn ve han
soyundan gelenlerin yer yzne treyi,
adaleti ve huzuru hakim klmalar iin
bizzat Tanr tarafndan yer yzne indirildikleri inan gz nne alndnda
74
han soyundan olan ksz yetim bahadrlarn yrttkleri mcadelelerin sadece

intikam almak amacyla gerekletirilmediini, tanrsal nizam tehdit eden
adaletsizlii, zulm ortadan kaldrmak,
Erlik ya da ktln temsilcisi olanlar
cezalandrmak, dize getirmek amacyla
gerekletirildiini sylemek daha anlaml olacaktr.
Tarihinin en eski dnemlerinden
itibaren srekli mcadele etmek, savamak durumunda kalan Trk ulusunun
destanlarnda, sava maduru ksz-yetim ocuklara zel bir yer ayrlmas ve
bu ocuklarn yrttkleri mcadelelerin ayrntl bir ekilde anlatlmasndan
daha doal bir ey olamaz. Fakat, grnen odur ki, girdii savalar sonrasnda
zaman zaman ar yenilgiler alan ve ilini tresini kaybeden Trk ulusu, yeniden ayaa kalkmasn ve eski gzel gnlerine dnmesini bilmitir. Nitekim, ksz-yetim bahadrlarn konu edildii
destanlarda da yaanan ar felaketlerden felaketlere neden olanlar ksz-yetim kahramanlar tarafndan cezalandrlarak kurtulunmakta, yeniden huzurlu
ve mutlu gnlere dnlmektedir.
NOTLAR
1
Nitekim Altay, Tva gibi Gney Sibirya Trklerinin destanlarnn konu zellikleri zerinde duran baz aratrclar, ilenen konular arasnda, kahramanlarn hanlara ya da dier yabanc istilaclara
kar yrttkleri mcadelelerin nemli bir yer igal ettiini ifade etmektedirler. L. V. Grebnev, Tva
Trklerinin kahramanlk destanlarnn konularn
u ekilde snflandrmaktadr: a. Kahramann sadece e (gelin) aramak iin yapt mcadeleler, b.
Kahramann e (gelin) aramakla birlikte hanlarla
yapt mcadeleler (Burada hanlar genellikle mitik
glere sahiptir), c. Kahramann, hanlara ya da dier yabanc istilaclara kar yrtt mcadele
(Grebnev 1960tan Baysklan 1987: 7). Altay Trklerinin destanlar ve destanclk gelenei zerine
nemli almalar yapan . V. Puhov, Altay Trklerinin kahramanlk destanlarnn konularn be grupta ele almaktadr: a. Kahramann canavarlarla mcadelesi, b. Kahramann yer alt dnyasnn hakimi
Erlikle mcadelesi, c. Kahramann dnrl ve
dn, . Kahramann yabanc hanlarn igalleri-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
ne kar yrtt mcadelesi, d. Kahramann smrc-zulmedici kt hanlarla mcadelesi (Puhov
1973: 30).
2
Efsane metinleri ve metinler zerinde yaplan kapsaml bir inceleme iin bk. gel 1989: 13-29.
3
Kutsal aacn Trk inan ve dnce sisteminde neyi ifade ettii konusunda bk. Ergun 2000:
22-30.
4
Manasn lmnden sonra kt insanlarn
saldrsndan olu Semeteyi korumak iin kaan
Kankey, Bukara giderken uzun, strapl bir yolda
a susuz azap ektii srada nne rast gelen Bay
Tereke yle seslenir: Evliya isen el ap/Duac ol
Bay Terek/Evliyamdan ayrlp/Karart bulmadan
duruyoruz,/Bizim gibi fakire/Ata ol Bay Terek/Sevgili candan getik/Gizleyip (saklayp) gitmek
iin/Vah kurban olaym Bay Terek/Yoruldum can
dinlendirsene/Nerede uyuyaym Bay Terek?/Yetimine g versene/Kurban olaym Bay Terek/Haksz
kaldm st versene,/Snen ateimi yandrsana/len
can diriltsene/Kopup gittim birletirsene. Kankeyin yakarn duyan Bay Terek, kutup tarafndaki budandan rmak gibi edip st aktr, ona iirir,
g kuvvet kazandrp eskisi gibi dinletirir (Sarpbekov 1995: 127-128).
5
Dnyamz Yakutlarca, sekiz keli imi,/Yerin ortas ise sar gbekli imi,/Dnyann gbeinde
bir de aa var imi/Bu aa byk imi, gklere kar imi./Bu aacn her yan Tanrdan hep sslym,/Kabuklar, kt, tpk som gmlym./Aacn gvdesinden bir usare akarm,/Bu kutsal suyun rengi, altn gibi parlarm./Aacn budaklar, ta gklere uzanm,/Gren sanrm sanki dokuz kollu amdanm!/Yapraklar bykm, dallarndan sarkarm,/Yapraklarn her biri, bir at derisi
kadarm,/Aacn tepesinde bir usare karm,/Kpk kpk kaynayp, sar renkte akarm! (gel
1989: 100)
6
Destann Ouz Kaan destanyla olan ilikisi ve genel bir deerlendirme iin bk. gel 1989:
311-313.
7
zbek Halk cadi-Dastanlar, Takent
1974, 15-19.
8
Destann dier baz varyantlar iin bk. Tva
Maadrlg Tooldar, (hzl. S. M. Orus-ool), 1. c., Kzl 1990, 239-265; Tva Tooldar, Kzl 1947, 267289; Tva Ulustu Tooldar, Kzl 1967, 168-182;
Skazaniya o Bogatryah, Kzl 1960, 143-167; Geroieskiy Epos Narodov SSSR, 1. c., Moskva
1975, 352-367.
9
Kodar tiplemesi, Koz Krpe-Bayan Sulu
gibi baz destanlarda olumsuz bir karakteri canlandrmakla birlikte bu destanda olumlu bir karakter
sergilemektedir. Bu hususta bk. Aa 1998.
KAYNAKLAR
AA (Mehmet), 1998, Koz Krpe-Bayan
Sulu Destan zerinde Mukayeseli Bir Aratrma, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Konya (Baslmam doktora tezi).
Mill Folklor
AA (Mehmet), 2002, Kazak Trklerinin

Destanlar ve Destanclk Gelenei, Konya: Kmen Yaynlar.
Altay Baatrlar, 2. c., Gorno Altaysk 1959.
ARAT (Reit Rahmeti), 1994, Gney Sibirya
Trkesi Metinleri, (hzl. Osman Fikri Sertkaya),
Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits.
BAYSKLAN (S. M.), 1987, Poetika Tuvinskogo Geroieskogo Eposa, Kzl: Tuvinskoe Knijnoe zdatelstvo.
DLEK (brahim), 2002, Altay Destanlar I,
Ankara: Trk Dili Kurumu Yaynlar.
ERGN (Muharrem), 1989, Dede Korkut Kitab I, 2. b., Ankara: Trk Dili Kurumu Yaynlar.
ERGUN (Metin), 1997, Altay Trklerinin
Kahramanlk Destan Alp Mana, Konya: Cemre.
ERGUN (Metin), 2000, Trk Aa Klt
nancnn Dede Korkut Hikyelerindeki Yansmalar, Mill Folklor, VI, 47: 22-30.
Geroieskiy Epos Narodov SSSR, 1. c.,
Moskva 1975.
GREBNEV (L. V.), 1960, Tuvinskiy Geroieskiy Epos, Moskva.
NAN (Abdlkadir), 1987, Makaleler ve ncelemeler I, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
NAYET (Alimcan), 1995, Uygur Halk Hikyeleri zerinde ncelemeler, Ege niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, zmir (Yaymlanmam
doktora tezi).
Maaday Kara, Altayskiy Geroieskiy
Epos, Moskva 1973.
NASKAL (Emine Grsoy), 1999, Altay Destan Maaday Kara, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
GEL (Bahaeddin), 1989, Trk Mitolojisi I,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
zbek Halk cadi-Dastanlar, Takent
1974.
PUHOV (. V.), 1973, Altayskiy Narodny Geroieskiy Epos, Maaday Kara, Altayskiy Geroieskiy Epos, Moskva: 8-60.
RADLOFF (Wilhelm), 1999, Trklerin Kkleri Dilleri ve Halk Edebiyat, (ev. Arzu EkinciYasemin nl), I. c., Ankara: Ekav Yaynlar.
SARIPBEKOV (Raykul), 1995, Bayterek,
Manas Entsiklopediya, 1. c., Bikek: 127-128.
SARIPBEKOV (Raykul)-Muratal Mukasov,
1996, Er Ttk, El Adabiyat Seriyas, 2. c., Bikek: am Baspas.
Skazaniya o Bogatryah, Kzl 1960.
SURAZAKOV (S. S.), 1985, Altayskiy Geroieskiy Epos, Moskva.
Tva Maadrlg Tooldar, (hzl. S. M. Orusool), 1. c., Kzl 1990.
Tva Tooldar, Kzl 1947.
Tva Ulustu Tooldar, Kzl 1967.
75
ERZURUM ARI PAZAR

The Folksong Erzurum ar Pazar
Le chant populaire Erzurum ar Pazar
Yard. Do. Dr. Dilaver DZGN*

ZET
Balangta bir kii tarafndan ortaya konulan trkler, azdan aza dolaarak, kolektif uurla yorulup anonim rn nitelii kazanrlar. Anonim halk iiri rnlerinden biri olan Erzurum ar Pazar trks birbirinden bamsz iki ayr mani metninin bir araya getirilmesiyle elde edilmitir. Her msra arasna nakarat msralar eklenerek belli bir ahenk oluturulmutur. Trk, ortaya konulduu dnemin kenti ve insan hakknda baz ipularn iermektedir. Anadolu trklerinin birounda yer alan sar gelin tamlamas,
bu trkde de karmza kyor. Metinde yer alan ar pazar, divit kalem ve mor smbll ba ifadeleri, trknn eski bir dnemde ortaya ktn gstermektedir. Trk, Erzurum corafyasnda domutur. Trkn
sevgisini, heyecann, zlem ve hogrsn dikkatlere sunmaktadr.
Anahtar Kelimeler
Trk, Erzurum, Palandken, Sar Gelin
ABSTRACT
Originally, the folk songs are created by a person. Then they are transfered orally and shaped with collective conscious. So they acquire quality of anonymous product. Erzurum ar Pazar, one of the anonymous folk poems, is a combination of two different mania text. A certain harmony has been established by adding the refrain verses between each verses. The folk song contains clues about of city and people of time
when it was established. Compound of sar gelin, which places in many of Anatolian folk songs, has been
encountered in this folk song, too. The words ar pazar, divit kalem and smbll ba reveal the ancientness of the folk song. This folk song emerged in Erzurum. It presents the affection, enthusiasm, longing
and tolerance of the Turks.
Key Words
Folk Song, Erzurum, Palandken, Sar Gelin
GR
Anonim halk iiri kapsamnda deerlendirilen trkler, balangta bir
kii tarafndan ortaya konulur. Daha
sonra azdan aza dolaarak farkl kiilerin deiik yorumlaryla bir tr denetimden geip topluma mal olur. lk ortaya k ile son ulat nokta arasnda
trkler, birtakm deiikliklere maruz
kalabilirler. Yeni szlerin eklenmesi veya karlmas, baz kelimelerin yerlerinin deitirilmesi, yeni bentler veya nakarat ksmlar eklenmesi, hep bu sre
iinde gerekleir. Kolektif uurun yo*
urduu trkler, her geen gn sanatsal adan da mkemmelleme eilimi

gsterirler. Halk, onlar kendi kalplar
iinde biimlendirir. Bylece trkler,
anonim birer rn olarak karmza karlar.
Trklerin vazgeilmez iki unsuru
sz ve ezgidir. Bu bakmdan aratrclar,
dier halk iiri rnlerinde olduu gibi
trklerin gruplandrlmasnda da konu
ve biimsel zelliklerin yan sra ezginin
de dikkate alnmas gerektii grnde
birleirler (Onay, 1996: 8; Ouz, 1993:
13-18).
Atatrk niversitesi Fen-edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi
76
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Bu yazda bir Erzurum trksn
ele alarak onunla daha yakndan temasa
gemek, trknn arka planm aratrmak istiyoruz. ncelenmesi dnlen
trk, Tanpnarn canlandrma kudretine daima hayran oldum (Tanpnar,
1979: 201) dedii Erzurum ar Pazar
trksdr:
Erzurum ar pazar
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Sar gelin
inde bir kz gezer
Hop nenen lsn sar gelin aman
Sar gelin aman sar gelin aman
Suna yarim
Elinde divit kalem
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Sar gelin
Katlime ferman yazar
Suna yarim
***
Palandken yce da
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Sar gelin
Alt mor smbll ba
Suna yarim
Seni vermem yadlara
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Sar gelin
Nice ki bu canm sa
Hop nenen lsn san gelin aman
Suna yarim1
Mill Folklor
I. TRKNN BMSEL VE
FONETK ZELLKLER
Elimizdeki trknn bentleri 7 heceli msralarla rl iki ayr drtlkten
ve her dizenin arasna yerletirilen nakarat ksmlarndan ibarettir. Nakarat
ksmlarn kardmzda ortaya kan
drtlkler unlardr:
Erzurum ar pazar
inde bir kz gezer
Elinde divit kalem
Katlime ferman yazar
Palandken yce da
Alt mor smbll ba
Seni vermem yadlara
Nice ki bu canm sa
Bu drtlklerin kafiye dzeni aaxa,
bbxb eklindedir. Birinci drtlkte pazar-gezer-yazar kelimeleri arasnda bir
ses benzerlii meydana getirilirken ikinci drtlkte da-ba-sa szckleri ile
kafiye oluturulmutur.
Trknn her iki bendinde de birinci ve nc msralardan sonra
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Neynim amman aman
Sar gelin
szlerinden oluan bir nakarat ksm,
ikinci ve drdnc msralardan sonra ise
Suna yarim
biiminde bir nakarat ksm yer almaktadr. Nakarat ksmlarnn ilkinde sar
gelin ikincisinde ise suna yarim kelimeleri zerinde vurgu yaplmtr. Bu
ksmlar, neynim, aman, hop, nenen lsn, sar gelin, suna yarim kelime veya
kelime gruplarnn ahenkli bir biimde
tekrar yahut yer deitirmesinden ibarettir. Neynim kelimesi, ne yapaym, ne
77
Yl: 15 Say: 58
edeyim anlamndadr. Kelimenin etimolojisi yledir:
neynim < neylim < neyleyim < ne
eyleyeyim.
Trk metninin tamamnda belirli
seslerin ska kullanlmasyla meydana
gelen bir aliterasyon sz konusudur. En
ok kullanlan nszler n (104 kez), m
(73 kez), r (31 kez), l (27 kez), s (27 kez)
nszleridir. Bu seslerin belirgin zellikleri, srekli nsz olulardr. Ayrca,
snin dndaki sesler, sedal nszler
grubuna girmektedir. En ok tekrarlanan n nsznn nazal zelliini de dikkate alrsak trk metnindeki mzikaliteyi oluturan ses unsurlarnn nasl dzenli ve bilinli bir biimde yerletirildiini anlam oluruz. Bu seslerin younluu, trkye bir akclk salam, kulakta gzel bir ahenk olumutur.
B,c,,t,k nszleri ok az kullanlmtr.
Bu, sreksiz nszlerden zellikle kanld anlamna gelmektedir.
II. TRKNN ER
Trknn asl blmleri drtlklerden meydana gelmektedir. Drtlklerden her birinin ilk dizesiyle onu izleyen
msralar slup ve ierik ynnden farkllk arz eder. lk dizelerde bir mekn
tasviri dikkatlere sunulur. Drtln ortalarnda bir olayn anlatmna yer verilirken sonuna doru duygu yknn younlatn gryoruz. Yani burada tasvirle balayan, tahkiye ile devam eden
ve bir duygunun ortaya konulmasyla
sonlanan bir sralama sz konusudur.
Birinci drtlkte ar pazarlaryla
bir ticaret merkezi grnts ortaya koyan Erzurum kenti tasvir edildikten
sonra bu kentin iinde bir kzn gezdii
ve elindeki kalemiyle trk yakcsnn
katline ferman yazd anlatlr. Son dize, konuan kiinin iinde bulunduu
trajik atmosferi gzler nne serer. A-
78
n lm ferman ile yz yze gelmesi,

anlatlan olaya duygusal bir boyut kazandrr. Baz varyantlarda bu dize
dertlere derman yazar biiminde yer
alyor. Buradaki dert ve derman kelimeleri de iirsellii yakalamaya yarayan
yap elamanlardr.
kinci drtlkte ise Palandkenin
yksek ve heybetli bir da olduu, alt ksmlarnda mor smbll balarn bulunduu biiminde bir tasvirle karlayoruz. Takip eden dizeler hem bir olay
anlatmakta, hem de kuvvetli bir ak, vefa ve sadakat duygusunu sezdirmektedir. Yaadm srece seni bakalarna
vermem biiminde bir kararllk ortaya
konulmaktadr.
iirin btnnde farkl yerlere serpitirilmi olan eitli yap elamanlarn
bir araya getirdiimizde iki nemli unsurla karlayoruz: mekn ve insan.
Mekn:
ehrin yaknnda Palandken adl
yce bir da mevcuttur. Burada Palandkenden bahsederken yksek kelimesi
yerine ycenin tercih edilmesi tesadfi
deildir. Yce kelimesi yksekliin yannda ona atfedilen kutsiyeti de bnyesinde barndrr. Onunla bir kaderi paylaan insanlarn eitli efsanevi hatralarla btnleen bir birikime sahip olduklar Palandken hakknda byle bir
deerlendirmeyi doal kabul etmek gerekir. Huma kuu ykseklerden seslenir
dizesiyle balayan trknn de bu corafyada vcut bulduunu dnrsek
mitolojik unsurlarn burada nasl bir
nem kazandn grrz.
Sz edilen heybetli dan etekleri
mor smbll balarla doludur. Buradaki tabiat tasvirinde iiri ortaya koyan
kolektif uurun bir estetik kayg tad
anlalr.
Ad bilinmeyen airimiz, ayn at-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
mosferi biraz daha genileterek bizi ehir merkezine gtrr. Buras, belli bir
kentleme srecini tamamlam, ekonomik adan olduka canl bir yerleim
merkezi olan Erzurumdur. ar pazar
ifadesi bize sadece ekonomik canlln
deil, dzenli bir ehir planlamasnn da
varln hissettirir. Gerekli yaplaryla,
cadde ve sokaklaryla dizayn edilmi bir
kent sz konusudur.
iirdeki sralann dikkate almakszn gzlerimiz nne serilen tabloya
baktmzda nce yksek ve heybetli bir
da, sonra yamalarndaki rengrenk
ieklerin at ba ve bu ban kuatt bir kenti grrz. Palandkenin bugnk plak grnmne bakldnda
trk yakcsnn olduka eski bir dnemde yaadn dnmek istiyoruz.
nsan:
Yukardaki ar pazar tasviri nce
bizi kalabalk bir kentle kar karya
getirir. Fakat airin dikkati bu kalabalklardan ziyade, bir kii zerinde younlamaktadr. Bu, dier insanlardan
ncelikli olarak airin hayatna giren bir
kzdr. Bu dizelerden hareketle kzn fiziksel zellikleri hakknda herhangi bir
bilgi edinemiyoruz. Ancak, trknn
arm dnyasnn snrlarn dikkate
alan smail Bingl, onun fiziksel ve duygusal zelliklerini yle sralar: Salna
salna yrr bu kz... Boyu bosu, ka,
gz, bak, duruu Erzurumu artrr ve her hali bu ehri anlatr. (...) Gzellii ise dillere destandr bu kzn...
Trk, belki de bir bar yank tarafndan ona yaklmtr ve herkes hayrandr
ona... Bir bak cihan deen kzn, baknn dedii her civandan bir ahhh nidas ykselmektedir. (Bingl, 1999: 40).
Bingln verdii bu ayrntlar iirde
yoktur, ama belli bir tarihsel sreten
geerek ortak kltrel duyarla sahip
Mill Folklor
olan insanlarn byle bir gzel portresi

izmesi kanlmazdr. Metni anlamann,
onun arka planna nfuz etmenin en
doru yollarndan biri de budur kukusuz. Bu, metindeki her kelimenin, kullanld dil iinde yklendii deerleri
kefetmek anlamna gelir.
ster gerek, isterse mecazi anlamyla kullanlm olsun, kzn elinde divit kalemin bulunduundan bahsedilmesi bize baz ipular veriyor. Eskiden saraylarda ktiplerin divit kalem kullandklarn dnrsek sz edilen kzn
entelektel olmasa da okumu bir insan
olduu ihtimali ortaya kmaktadr. Yapt ii de kesin olarak belirleyemiyoruz.
Katlime ferman yazar dizesinden yola karak bu kelime grubunun ilk anlamnda karmza kt ekliyle kzn hukuk
ilerinden sorumlu, st dzeyde bir ynetici olduunu mu kabul edeceiz? Trknn dier varyantlarnda bu dizenin
dertlere derman yazar biiminde yer aldna baklrsa kz, hastalklarn tedavisi iin reete yazan bir hekim, yahut
bugnk anlamyla hukuki sorunlar yazl hale getiren bir noter veya arzuhalci
olarak grnyor. Halbuki trknn iirsel atmosferi iinde kzn akla balantl bir fonksiyon stlenmesi gerekir ve
tabii ki yine Bingln ifadesiyle bilinen
ama anlatlamayan, dnlen ama sylenemeyen dertleri hep o kzn kalemi
anlatr. (Bingl, 1999: 40). Kz, ak ikliminin duygu ktibidir, gnl yaralanm
kiilere ifa sunan bir tabiptir. Hatta ak
lkesinin padiah olduu da sylenebilir. Baka trklerimizde de sevgiliye tabiplik, yarglk vb. misyonlarn yklendii dizelere rastlarz. Elimizdeki metinde sz edilen kz, hakimlik, tabiplik, arzuhalcilik gibi meslekleri srdrmese de
btn bunlar, dikkatlere sunulan ehirde belli bir eitim dzeyinin varln
gstermez mi?
79
Yl: 15 Say: 58
Trknn tamamnda ehir hayatnn kalabalk ve skc ortam ile ehir
dndaki dan tenhal bir arada anlmtr. Burada ehir, sosyal hayatla ilgili fonksiyonlarn icras iin kanlmaz
bir mekn olarak karmza karken
da, duygusal bir atmosferin olumasna
zemin hazrlamaktadr. Bir baka syleyile adn bilmediimiz trk yakcs,
ak, tabiat ve sosyal hayat olgularn
ahenkli bir biimde bir araya getirmeyi
baarmtr. Yani, yerleik dzene gemi, ehir denilen bir mekna balanm, topraa bal yaam tarzn benimsemi bir insann bak gzler nne serilmektedir.
III. TRKNN ORTAYA IKII
Trkler, genellikle bir olay, bir arzu ve bir heyecan zerine doarlar. Balangta sahibi belli rnlerdir. Ancak
zamanla, trknn asl sahipleri unutulur ve sonraki nesiller tarafndan halkn
dilinde dolaa dolaa farkl corafyalara
yaylr. Trkler, bylece anonimleir.
(Kaya, 1999:132)
Yemen trks gibi, zellikle bilinen bir tarihi olayla balantl olarak ortaya konulan anonim halk kltr rnlerinin dou zamann az ok tahmin etmek mmkndr. Ancak, belli bir olaya
dayandrlmayan ve sahibi belli olmayan
rnlerin ortaya k zamann tespit
etmek mmkn deildir. Bununla birlikte elimizdeki metnin yap, tr v.b. nazm
zelliklerinden hareketle edebiyat tarihimizin hangi dnemine ait olabileceini
tahmin edebiliriz. Ayrca metnin ieriindeki baz ipular ile ait olduu sosyal
ortam arasnda iliki kurulabilir ve bu
iliki bizi tarihin belli bir dnemine gtrebilir. Ama bu, hibir zaman kesinlik
ifade etmez. Byle bir aratrmada trknn hikyeli olmas da bize yardmc
olabilir.
80
Erzurum ar pazar trks hakknda anlatlan herhangi bir gvenilir

hikye sz konusu deildir. Trk metninde bir tarihi olayla balant kurulabilecek ipular da mevcut deildir.2 Ancak, trknn asl blmlerine baktmzda bunlarn 7 heceli dizelerden meydana gelen mani drtlkleri biiminde
olutuu grlr. Trk bentlerinin manilerden olumas, her zaman maninin
trkye dnt anlamna gelmez.
Dier taraftan maniler, mstakil ve anlaml nazm ekilleri olduundan, zaman zaman trk olarak okunduu olur.
Bunun iin de halk, ayn konuda (szgelii; gurbet, vuslat dncesi, dert, mutluluk vs...) olan manileri ardarda sralayarak yahut katar manilerden birkan
ardarda sralayarak trkler meydana
getirir. Bunu yaparken de ilave msra
veya aman, hey bre, dost vs. gibi ilave kelimeler getirerek trklerin tabi olduu
esaslara uyar. Bu tarz trkler, trk
repertuarmz iinde hi de azmsanmayacak sayda bir yekn tutar. (Kaya,
1999: 89) Ay akamdan ktr, Bu tepe
pullu tepe, Kavurma koydum tasa gibi
TRT repertuarna girmi nl trkler,
mani drtlklerinden oluan trkler
iin gsterilebilecek rneklerden sadece
birkadr. (Tuna, 2001: 22,26,28)
Erzurum ve evresinde yaptmz
derlemelerde Erzurum ar pazar trksnn bentlerini oluturan drtlklerin, kimi kaynak kiilerce mani olarak
kabul edildiini grdk. zellikle ilk
drtln ok yaygn bir biimde mani
syleme gelenei iinde varln koruduu biliniyor. Bu, bize trknn bentlerini meydana getiren manilerin ok nceleri olutuunu, daha sonra bu manilerin dizelerinin arasna nakarat msralar eklenerek trk formuna sokulduunu ima etmektedir. Zaten bir trk
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
metninde nakarat ksmlar da nemli
olmakla birlikte asl anlamn nakarat ksmlar dnda kalan ana blmde younlat grlr. Nakarat ksmlarnn
sk sk deiiklie maruz kalmasna ramen dier blmlerin kolayca deimedii grlmektedir. Ad bilinmeyen halk
sanats, kar cinsten birine duyduu
kalbi alakay terennm etmek zere daha nce var olan mani metinlerini arka
arkaya getirmi, bu gelerle birlikte kullanm ahenkli bir btnlk oluturan
ve iinde bulunduu artlar arpc bir
biimde ifade eden nakarat szlerini eklemi, Erzurum ar pazar trksn
ortaya karmtr. Daha sonra trk
azdan aza dolaarak, belki ilk eklinden biraz farkl bir zemine oturtulmu,
her sylendiinde yeniden yaratlarak
mkemmellemitir. Asl drtlklerde
bir kzdan sz edilmesine karlk nakarat ksmlarnda gelinin gndeme
gelmesi, drtlklerin bamsz manzum
geler olduunun bir baka kantdr.
Nakarat ksmnda tekrarlanan ve
ne eyleyeyim ifadesinden ksaltlm
olan neynim kelimesinin Kuzey Dou
Anadoluda, Azerbaycanda ve Irak
Trkmenleri arasnda varln koruduunu biliyoruz. Bir Kerkk manisinde
bu kelime redif fonksiyonuyla yle yer
alyor:
Seher sebehti neynim
Lebiv kadehti neynim
Lebleriv koy azma
Dnye temehti neynim (Terziba,
1970: 83)
Nakarat ksmnn oluumunda Azeri etkisinden sz etmek mmkndr. Erzurumda anan lsn deyimi yaygndr.
Hatta yarm yzyldan beri Erzurumda
anlatlan bir fkrada yer alan anan lsn kompostu, her gelene taze ay ifadesinde grld gibi, anan lsn de-
Mill Folklor
yimi eyvah, yazklar olsun anlamnda

bir znt ifadesi olarak ska kullanlr. Azeri Trkesinde ise ana anlamnda bazen nene kelimesinin kullanldn (Altayl. 1994: 913) ve nenen lsn
deyiminin yaygn olduunu biliyoruz.(Adilov, 2000) Nenenin ana anlamndaki kullanm Azeri ve Anadolu
azlarnda da yaygndr (Li, 1999: 102).
Trknn Azeri varyantnda da asl blmler farkl olmakla birlikte nakarat
ksmlarnda neylim aman aman, neylim aman aman, sar gelin szlerine yer
verilmektedir:
San ucun hrmezler,
Neylim aman, aman, neylim aman,
aman,
Sar gelin!
Seni mene vermezler
Neylim aman, aman, sar gelin!
Sar gelin aman, sar gelin, boy-boy!
Sar gelin!
Gel-gel seni alm.
* *
Bu derenin uzunu,
Neylim aman, aman, neylim aman,
aman,
Sar gelin!
oban gaytar guzunu
Neylim aman, aman, sar gelin,
boy-boy,
Sar gelin!
Gel-gel seni alm!
(Azerbaycan K.H.E.K., 1982: 451)
Trknn nakarat ksmlarndaki
ekirdek eleman sar gelin kelime grubudur. Gerek sar ve gelin kelimeleri,
gerekse ikisi bir arada olmak zere sar
gelin tamlamas, bizim trk ve manilerimizde ska rastlanan szlerdir. Sar
gelin yerine bazen sar kz biiminin
tercih edildiine de rastlarz. Byle bir
tespit iin TRT repertuarna girmi trkleri gzden geirmemiz yeterlidir.
81
Yl: 15 Say: 58
Hatta 1937-1949 yllar arasnda Anadolunun farkl blgelerinden yzlerce trk derlemi olan Muzaffer Sarszenin
repertuar da bizi byle bir sonuca gtrmektedir. Sarszenle ilgili bir aratrmadaki (Eli, 1997: 128-336) ezgi adlarn ve derlendikleri yerleri incelediimizde yle bir tablo ile karlayoruz:
Sar:
At sar sazm da sar (Balkesir-Edremit)
Atmn yelesi sar (Eskiehir)
Bahelerde sar gl (Erzurum-Hasankale)
Ekiya Sar Hseyin havas (Isparta)
Oy sar (Trabzon-Vakfkebir)
Sar blbl (Yozgat)
Sar iek (Kayseri, Nide-Ortaky)
Sar iek mor meneke zaman
(Urfa)
Sar iekle sarlan dalar (orumAlaca)
Sar durna (Tokat-Zile)
Sar gavun dildin mi (Isparta-Yalva)
Sar glm var benim (Mula)
Sar kavunu dildim (Mu)
Sar kavunun dilimi (Gmhane)
Sar kaya (Kahramanmara)
Sar Memet (Biz gderken u ekinlerin gvd) (Bursa-negl)
Sar mestim (Kayseri-Bnyan)
Sar Veliolu horonu: Kprn alt
(Giresun)
Sar yldz (Ordu-Glky, Tokat)
Sar yldz-oyun havas (AnkaraHaymana)
Sar zeybek (Konya, Antalya, Bingl, el-Silifke)
Saralan kynden Molla Mustafann ldrlen olu (Amasya)
Sarya boyanmsn (Kastamonu)
Saz sar zlf sar (Trabzon)
82
Sar Kz:
Haydi ilan akt gamie. Sar kz
(Burdur-Tefenni),
Sar kz (orum-Alaca, Konya-Bozkr, Amasya-Merzifon, Samsun-Havza,
Samsun-Bafra, Ordu-Mesudiye, Giresun-Grele)
Sar kz (Kara tavuk) (Yozgat)
Sar kzn akndan (Urfa)
Sargz boaz havas (Mula-Fethiye)
Sargz dediiz bir ince kzdr (Erzincan)
Sar Gelin:
Sar gelin (Erzincan)
almamzn sonunda verilen kaynakann taranmas, sar, sar kz, sar
gelin szlerinin Anadoluda, Balkanlarda, hatta zbek, Kazak, Trkmen, Tatar
sahalar gibi geni Trk corafyasnda
okunan halk ezgilerinde ne kadar youn
bir biimde yer aldn gstermektedir.
Ayrca Trk mitolojisinde sar rengin nemli bir motif olarak kullanldn da belirtmek gerekir. Manas destannda nemli ziyafetlerde sar at veya sar
inekle sar devenin kesilmesine dikkat
eken Bahaeddin gel, konuyla ilgili yorumunu yle srdrr: Sar renkte
hayvanlarn etlerinin daha iyi bir vasfta olduundan m, yoksa altn gibi sar
renklerin kutsal oluundan veya soylu
tabakay gsterdiinden dolay m byk
sayg ziyafetlerinde sar hayvanlarn kesildiini bilmiyoruz. (gel, 1993: 522)
Kanaatimizce elimizdeki trkde
geen sar gelin tamlamas ile ten rengi
kastedilmemi, elbise veya aksesuardan
hareketle byle bir nitelemeye gidilmitir. XVII. yzyln Erzurumundaki halk
hayat ile ilgili nemli bilgiler aktaran
Evliya elebi, o dnemde mslman kadnlarn ayaklarna kadife akr, sar
izme giydiklerini belirtir. (Evliya elebi, 1314:214)
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Trkdeki ar pazar, divit kalem
ve mor smbll ba ifadeleri, trknn
eski bir dnemde ortaya ktm gstermektedir.
Erzurumun ekonomik adan kayda deer bulunduu, eitli ticaret yollarna kavak olduu, bu nedenle hanlarn
ve kervansaraylarn inasna ihtiya duyulduu dnemin XVI., XVII. yzyllara
rastlad bilinmektedir. 1611-1682 yllar arasnda yaam olan Evliya elebi,
XVII. yzyln Erzurumundaki ary
yle tasvir eder: Sekiz yz kadar dkkn vardr. Drt kapl, krgir kubbeli,
mamur bir bedesteni var. Sarahanesi,
kazazlar, kuyumcular, terzileri, sipah
pazar, tahtel-kalesi mzeyyendir.
Darphanesi Erzincankaps kurbndedir. (Evliya elebi, 1314: 212) Burada
anlatlan ar, elimizdeki trknn dikkatlere sunduu ar pazara ne kadar
benzemektedir.
Devat olarak da adlandrlan divit
kalemin revata bulunduu dnem, yine
bu yzyllara rastlar. (ubuku, 1994:
221-222; Derman. 1994: 450-451) XVII.
yzyl airlerinden Hseyin Cana ait
olan
hokka devatnda dedi yar ne
vardr
Dedim ana ey hsrev-i irin eker-leb
Zlf-i siyahn, lal-i lebin, em-i kebudun
Evsafn tahrir in trl mrekkeb (nce, 1976-1977: 242)
dizelerinden saraylardaki ktiplerin yan sra air, yazar ve hattatlarn da
divit kalemi kullandklar, bu kalemin
sevgili mazmunu etrafnda yeni bir anlam yklendii anlalmaktadr. Tanzimattan sonra divit kalem kullanm giderek azalm ve zamanla ilevini tamamen yitirmitir. (Pakaln, 1993: 468) Di-
Mill Folklor
vit kalemiyle ar pazar iinde gezdii

sylenen kzn konumundan yola karak onun yaad dnemde halkla aydnlarn ve yneticilerin i ie yaadklar, ehrin yerleim alanlarnn ok geni
olmad ynnde bir yargya varabiliriz. Burada sz konusu edilen Erzurum,
18. yzyldan nceki surlarla evrili Erzurumdur.
Palandken iin yaplan alt mor
smbll ba tasviri de Evliya elebinin kendi dnemindeki Palandkenle
ilgili bilgilerle uygunluk arz etmektedir.
Evliya elebi, Palandken dann ehre
yakn olan ve Eerli Da olarak bilinen
ksm hakknda bilgi verirken bu dada
hukema edviyesi ile tutya iei rayihasndan adamn dima muattar olur diyerek eitli ieklerin ve ifal bitkilerin
adlarn sayar ve yle devam eder: Nice kehhallar, burada tutya cem edip krk
senelik alillerin gzne mil ile eker,
mahvolmu emleri ruen ederler. Yz
elli haneli snbl ve mk-i rumisi olur.
Lalesi, zerrini, akayk ve terfili, sakr,
nanesi mehur olup buy- hou adama
hayat verir. (Evliya elebi, 1314: 217)
Bu verilerden hareketle elimizdeki
trknn dou tarihini kesin bir biimde belirleyememekle birlikte birka yzyl nce ortaya km olabileceini sylememiz mmkndr. Ancak ulaabildiimiz kadaryla yazl belge olarak trkden ilk sz edilen yer Ahmet Hamdi
Tanpnarn Be ehir adl kitabdr
(Tanpnar. 1979: 201). Tanpnar, bu eserinde trk ile ilk karlat tarihi belirtmez. Ancak onun, Cumhuriyetin kuruluunu takip eden yllarda Erzurumda retmenlik yaptn ve Erzurum musikisi ile ilgili gzlemlerinin ounun bu yllara ait olduunu biliyoruz.
Daha sonra Muzaffer Sarszen, trky Erzurumlu Hafz Faruk Kaleliden
83
Yl: 15 Say: 58
derleyip notaya alarak TRT repertuarna kazandrmtr.(zarslan, 1997: 69)
SONU
Erzurum ar pazar trks, btnyle bize aittir. Ezgisi, yaps, konusu,
btn ynleriyle Trk halk kltrnn
bir rn olduu muhakkaktr. Trknn ana blmlerinde ve nakarat ksmlarnda kullanlan btn kelimeler Trk
insannn duyu tarzn, hayat karsndaki tavrn yanstr. Trk milletini
ayakta tutan dinamikler ve kltrmzn temel talar doru tespit edilirse
trknn dizeleri arasnda bizim sesimizi duymamak, bizim tarihsel servenimizi okumamak mmkn deildir. Erzurum ar pazar, Erzurum corafyasnda
doarak bu corafyann havasyla, suyuyla beslenen, Trkn sevgisini, heyecann, zlem ve hogrsn dikkatlere
sunan ok eski bir trkdr. Tanpnarn
ifadesiyle tabiatla dorudan doruya temas gibi insan saran bir hummas vardr ve bize topra, hayat, insan, onun
talihini ve aclarn verir. (Tanpnar,
1979: 197)
NOTLAR
(1) Trk metninin tespitinde TRT repertuar
esas alnm, ayn trknn yer ald dier yazl ve
sesli kaynaklar da karlatrma amacyla kullanlmtr.
(2) Baz aratrmaclar, XI. yzyla ait bir efsane etrafnda ortaya kan ve
Vardm kilisesine baktm hana
Mail oldum blk blk sana
Kz seni gtrem islam iine
Vay Sinan lsn sar gelin
Ah seni vermem dnya malna
biiminde balayan trk ile Erzurum ar
Pazar trks arasnda bir ilgi kurma abas sergilemilerdir.
Ahmet Refik [Altnay], gezi yazlarn toplad Kafkas Yollarnda adl eserinin 18 Mays 1334
Ardahan blmnde Vardm kilisesine baktm hana trksnn metnini vermi (Ahmet Refik,
1919: 21-22), Fahrettin Krzolu ise bu trkde yer
alan Vay Sinan lsn sar gelin dizesiyle Erzurum
84
ar Pazar trksndeki Hop nenen lsn sar gelin dizesi arasnda bir iliki kurarak her iki trky XI. yzylda yaayan Kuman-Kpak Trkleriyle
ilgili eyh Sanan efsanesinin uzants olarak deerlendirmitir (Krzolu, 1953: 381). Mahmut Ragp
Gazimihal de Krzolunun konuyla ilgili grlerini aynen eserine aktarmtr (Gazimihal, 1997:253256).
Son dnemlerde konuyla ilgili tartmalara
dikkat eken etin Baydar (Baydar, 2000) ve . Necdet etinok (etinok, 2001) da ayn kanaati paylatklarn ifade etmektedirler.
KAYNAKLAR
ADLOV, Vahit: Do. Dr. Atatrk niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi ada Trk Leheleri ve
Edebiyatlar
Blm retim yesi, 1950 Bak doumlu
(Grme tarihi ve yeri: 25.02.2000. Erzurum)
Ahmet Refik, Kafkas Yollarnda - Hatralar ve
Tahasssler, stanbul 1919
AKALIN, L. Sami: Trk Folklorunda Kular,
Ankara 1993
AKAY1R, Nurullah: Yazn Yaar Kar Bama, Yapm: ner Yapm Yayn Audio ve Video Bant
San. Tic. A.., KTB 92.06, 737.005
AKSELUK, Emine: Mahalli Halk Trklerimiz, Tarih Yolunda Erzurum, yl: l, say: 4, Aralk
1959, s. 17-19
ALTAY, Halife: Anayurttan Anadoluya, Ankara 1998
ALTAYL1, Seyfettin: Azerbaycan Trkesi
Szl, 2 cilt, stanbul 1994
ARTUN, Erman: Tekirda Folklorundan rnekler, Tekirda 1983
Azerbaycan Halg Musigisi (Redaktr: Emine
Eldarova), Bak 1981
Azerbaycan Klassik Edebiyyat Kitabhanas1. Cild-Halk Edebiyyat,Bak 1982,
BAYDAR, etin: Vay Sanan (Sinan) lsn
Sar Gelin!, Palandken Gazetesi, 28 ubat 2000
BELEKOLU, Nabi: Erzurum Trkleri,
Adana 1971
BEYGU, Abdurrahim erif: Erzurum-Tarihi,
Antlar, Kitabeleri, stanbul 1936
BNGL, smail: Nenen lsn Sar Gelin,
Erzurum Gazetesi, 21 ubat 2000
BNGL, smail: Trklerde Yaayan ehir
Erzurum, Erzurum 1999
BORATAV, Pertev Naili: 100 Soruda Trk
Halk Edebiyat, stanbul 1988
BULUT, Sebahattin: Erzurum ar Pazar,
Palandken Gazetesi, 13 Mart 2000
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
BULUT, Sebahattin: Damla Damla Erzurum,
Ankara 1989
BULUT, Sebahattin: Erzurum ar Pazar,
Erzurum 1997
CEFERZADE, Ezize: Azerbaycan Poeziyasnda Halg eri slubu, Bak 1981
ETNOK, . Necdet: Sar Gelin Trks ve
Ermenilik, Erciyes, yl: 24, say: 282, Haziran 2001,
s.7-13
UBUKU, Asri: Devatdar md. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 9, stanbul 1994
DERMAN, M.Uur: Divit md. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 9, stanbul 1994
DLN, Cem: rneklerle Trk iir Bilgisi,
Ankara 1983
DZDAROLU, Hikmet: Halk iirinde Trler,
Ankara 1969
DNDAR, Can: Sar Gelin, Sabah Gazetesi,
4 Mart 2000
EL, Armaan Cokun: Muzaffer SarszenHayat, Eserleri ve almalar, Ankara 1997
ELN, kr: Kerem le Asl Hikayesi, Ankara 2000
Evliya elebi Muhammet Zlli bni Dervi,
Evliya elebi Seyahatnamesi, c. II, (Nereden: Ahmet Cevdet), stanbul 1314
GAZMHAL, Mahmut Ragp: Trk Halk
Oyunlar Katalogu, II. Cilt, (Haz: Nail TAN-Ahmet
AKIR), Ankara 1997, 287 s.
GZAYDIN, Nevzat: Anonim Halk iiri zerine, Trk Dili, Trk Halk iiri zel Says (Halk
iiri), say:445-450, Ocak-Haziran 1989
HAFIZ, Nimetullah: Bulgaristan Trk Halk
Edebiyat Metinleri, Ankara 1990
HIZLAN, Doan: Sar Gelin Bir Ses Akrabaldr, Hrriyet Gazetesi, 22 ubat 2000
NCE, Adnan: Salim Tezkiresi-ncelemeTranskripsiyonlu Metin, 1976-1977, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi
KABULNYAZOV, C.: Harezm Halk Koklar,
Takent 1965
KARABA, Seyfi: Btncl Trk Budunbilimine Doru, stanbul 1999
Karlatrmal Trk Leheleri Szl, Ankara 1991
KAYA, Doan: Anonim Halk iiri, Ankara
1999
KINA, Mucip: Salkm Hanmn Taneleri ve
Sar Gelin, Palandken Gazetesi, 21 ubat 2000
Mill Folklor
KIRZIOGLU, M. Fahrettin: Kars Tarihi, I.

Cilt, stanbul 1953
KONUKU, Enver: Seluklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara 1992
Li, Yong-Song: Trk Dillerinde Akrabalk Adlar, (yaymlayan: Mehmet lmez), stanbul 1999
OUZ, M. cal: Halk iirinde Tr ve ekil
Meselesi, Milli Folklor, say: 19, Gz 1993, s. 13-18
OUZ, M. cal: Trk Dnyas Halk Biliminde Yntem Sorunlar, Ankara 2000
ONAY, Ahmet Talat: Trk Halk iirlerinin ekil ve Nevi, (Haz. Cemal KURNAZ), Ankara 1996
GEL, Bahaeddin: Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve Aklamalar ile Destanlar), Ankara 1993
OZARSLAN, Metin: Erzurum Trklerine
Ses Veren Sanatkr Hafz Faruk Kaleli, Milli Folklor, say: 36, K 1997, s. 66-69
ZTRK, Ali Osman: Trk Yazlar, Ankara
1995
ZTRK, Ali: Trk Anonim Edebiyat, stanbul 1986
PAKAL1N, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. 1, stanbul 1993
Sar Gel inin Gerek Hikyesi, Erzurum Gazetesi, 21 ubat 2000
SEYDOLU, Bilge: Mitoloji, Metinler-Tahliller, Kayseri 1995
AHN, Erdal: Yurt Konulu Tatar Crlar (Giri-Metin-Aktarma-Dizin), Ankara 1999
TANPINAR, Ahmet Hamdi: Be ehir, stanbul 1979
TERZBAI, Ata: Kerkk Hoyratlar ve Manileri, c.I, Badat 1970
TUNA, Kenan: Erzurum Trkleri ve Nazariyat, Ankara 2001
TURHAN, Salih: Anadolu Halk Trkleri ve
Ezgileri, Ankara 1999
Trk Halk Mziinden Semeler-1, Ankara
1998
Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi-10-Trkmenistan Trk Edebiyat, Ankara 1998
NAL, Rahmi Hseyin: Erzurum md., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 11, stanbul 1995, s. 329-334
VELYEV, Kmil: Elimizden Obamzdan, Bak 1980
YARDIMCI, Mehmet: Balangcndan Gnmze Halk iiri Ak iiri Tekke iiri, Ankara 1998
85
SAMSUNDA CRA EDLEN BR YAMUR DUASI

RTEL VE TRK KLTR TARH BALAMINDA
DNDRDKLER
A Rain Prayers Ritual As Performed In the Region of Samsun
and An Evaluation of This Ritual According to
Turkish Cultural-Historical Context
Rituel dune prire pour la pluie pratiqu Samsun
et penses sur la culture turque dans ce contexte
Yard. Do. Dr. Bekir MAN*

ZET
Yamur duas riteli Trkiyenin pek ok yerinde olduu gibi Samsun yresinde de zenle uygulanmaktadr. slam bir yaklamla ele alnan ritelin esas kayna slamiyet ncesi Trk Kltrne dayanmaktadr.
Anahtar Kelimeler
Yamur, ritel, Trk Kltr Tarihi
ABSTRACT
As it is seen all around the Turkey, the rain pray ritual is practiced around Samsun region. Although
the rain pray ritual is held within Islamic frame today, its roots goes back to pre-Islamic Turkish culture.
Key Words
Rain, ritual, History of Turkish Culture
Yamur, atmosferde bulunan su

zerreciklerinin yeryzne inii olarak
tanmlanabilir. Yamurun z sudur. Su
ise hayat kaynadr (bu nedenle rahmet
olarak adlandrlr); toprak, hava ve ate
ile birlikte kainatn zn oluturur.
Yamurun yamamas, tabiat (topra,
bitkileri ve hayvanlar); dolaysyla da
insanlar olumsuz ynde etkiler. nsanlar bundan dolay kayglanrlar ve bir
beklenti ierisine girerler. Onlar ilah
bir gce dayanmaya ve o gten yamur
talep etmeye sevk eden bu beklentinin
sonucunda ortaya kan pratikler, belirli
bir dzen ierisinde tekrarlanarak Anadoluda Yamur Duas olarak tanmlanan bir ritel zellii kazanmtr.
Anadolunun pek ok yerinde oldu*
u gibi Samsun yresinde de yamurun

yamad, kurakln ba gsterdii dnemlerde yamur duasna klmaktadr. Duann yapl biimi bakmndan
yre ierisinde blgesel farkllklar da
grlmektedir.
Birbirlerine yakn olmalar nedeniyle Demircisu ve Kzlolak Ky halk yamur duasna birlikte karlar. Kzlolak Ky snrlar ierisinde bulunan Dua Tepesinde bir hoca nezaretinde
beraberce dua ederler. Daha sonra yanlarnda getirdikleri yiyecekleri Cennet
Pnar denilen emenin yannda topluca yerler.
Yine Samsunda merkez ileye bal
Karakavuk Kynde ise yamur duas
iin, komu ky olan Erikli Ky snrla-
Ondokuz Mays niv. Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm r. yesi
86
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
r ierisinde bulunan Yamur Dede trbesine gidilir ve orada yine bir hoca nezaretinde dua edilir.
Toybelen Ky halk ise yamur duasna civardaki alt kyle birlikte kar.
Bu kyler: Bala, Beypnar, obanl, obanz, Derecik ve Kamal kyleridir.
Duann yaplaca gn kyller tarafndan yedi bin adet ta toplanr. Bu talara dualar (ayetler) okunur; tren iin
kurbanlar kesilir ve bir hoca nezaretinde
dua edilir. Daha sonra hayatnda hi zina etmemi bir kii bu torbalara doldurulmu olan talar alr, dereye gtrr
ve suya brakr. Bu uygulamann peinden yaan yamur yeterli grlrse dereye braklan talar oradan alnr ve
yamur durur.
Glalan Kynde ise yamur yamad vakitlerde bir kiremit paras hocaya okutulur (hoca okuduu duay halka duyurmaz) ve bu kiremit derenin kenarna balanr. Bu ilemden sonra yaan yamuru dindirmek iin ise dere kenarna balanan kiremidi oradan almak
yeterlidir.
Buraya kadar rneklendirmeye altmz lokal uygulamalarda ta, su,
tepe, ikram (sa) ve hoca faktrne almamzn ilerleyen blmlerinde ayrntl olarak deinileceinden, imdilik
bu unsurlara sadece dikkat ekmekle yetiniyor; almamzda esas olarak ve genie ele alacamz Demirci Kynde
uygulamas yaplan Yamur Duas riteline gemek istiyoruz:
Samsunda 26 mays 2002 tarihinde, Demirci Ky merkezli, geni katlml (yaklak bin be yz kii) bir yamur duas riteli icra edildi. Burada verilen bilgiler doal - katlml gzlem ve
mlakat tekniklerine gre yaplm olan
bir ritel derleme almasn yanstmaktadr.
Mill Folklor
Yrede yamur duasnn vakti, yamursuzluun eitli ynlerden rahatszlk vermeye balad dnemdir. zellikle pazar gn katlmn youn olmasn
salama asndan tercih edilen gndr.
Demirci Ky muhtar ve imam bu organizasyonun ba aktr olmulardr.
Duaya katlmn fazlaca oluunda bir
makbuliyet gzlendiinden bata evre
kyler (Aa Avdan, andr, orak, Demircisu, Kzlolak, Yeniky,) ve ehirden baz tandklar dua iin Demirci Kyne davet edilmilerdir. Dayanmann
temini asndan yaplan harcamann
byk bir ksm Demirci Ky halk tarafndan (1 milyar TL), kalan ksm ise
(500 milyon) dier kylerin halk tarafndan karlanmtr.
Toplanan bu para ile duadan sonra
katlmclara pilav, et ve ayrandan oluan bir yemek ikram edilecektir. Hatta
bunun iin birka koyun ve bir de dana
kurban edilmitir.
Duann yaplaca gnden en az bir
hafta nce olmak zere krk bir bin adet
kk ta bir dere kenarndan toplanr;
bunlar derede ykanarak ve saylarak
uvallara doldurulur. (Toplanan bu talar bir sonraki uygulamada da kullanlmak zere saklanmaktadr.) Talar toplandktan sonra farkl mekanlarda gruplar halinde bir araya gelen ky halk tarafndan (erkek, bayan, yal, gen fark
etmez) bu talarn her birine Kuran-
Kerimin ra Sresi 28. ayeti (meal: insanlar mitlerini kesmiken semadan
yamur indiren Allah basirdir, her eyden haberdardr) okunur. Talara ayet
okuma iinden sonra okunan her bir ta
dil ile slatlr. Bu ilem talarn yamura araclk etmesi temennisiyle yaplr.
Eer talar dil ile slatlmayp onlara flenilecek olursa bu eylem rzgara dnr; hatta frtna kopmasna bile sebep
olabilir.
87
Yl: 15 Say: 58
Okunduktan sonra tekrar uvallara
doldurulan talar yamur duasnn yaplaca gn katlmclarn eliinde bir
akarsuyun kenarna tekbir sesleriyle gtrlr ve yine dualar eliinde kaybolmayacak biimde bir akarsuya braklr.
Talarn akarsuya braklmasnda;
dualar (ayetler) okunmu talarn suya
temas etmesi ve o suyun da deniz-deryalara ulamas, oradan da yamura dnmesi (hidrolojik dng: su dolam)
amalanmaktadr.
Bu ilem tamamlandktan sonra
tm katlmclar hep birlikte kyn st
tarafnda bulunan yksek bir tepeye karlar. Burada nce le namaz birlikte
klnr. Daha sonra imam mevcut durumun tersine dnmesi, yani yamursuzluun yamura dnmesi iin cppesini
ters giyer ve Cuma namaz hutbesine
benzer bir hutbe okur. Hutbe esnasnda
yamur duasnn ve namaznn amac ve
ekli hakknda bilgi verir.
Yamur duas riteli, bir imamn
nclnde topluca klnan iki rekatlk
yamur duas namaz ile balar ve namaz sonras topluluun ayakta yapaca
dua ile devam eder. Dua; topluluk ayakta olduu halde, avu ileri aa evrili
ve parmaklar topra gsterecek biimde
icra edilir. Bu hal yamurun (rahmetin)
topraa iniini de sembolize eder. Ancak
slam kaynaklarda da afattan, kuraklktan, ktlkten kurtulmak iin bir temenni amacyla ellerin ters evrilerek
dua edilmesi tavsiyesi mevcuttur (Dikmen 1983: 340).
Topluluk, ayakta bu halde beklerken, nde bulunan imamn Arapa ve
Trke yapt dualara amin szleriyle
itirak eder. Duann sonunda fatiha okunur ve bylelikle ritelin nemli bir blm tamamlanm olur.
Yamur Duasna katlan evre hal-
88
kna ve dardan gelen misafirlere dua

sonras pilav, et ve ayranda oluan bir
yemek ziyafeti sunulur. Yemekler o gn
erkenden byk kazanlarda piirilir ve
dua sonras mbadil (Selanik gmeni)
olan Demirci Kynn genleri tarafndan kilimlerin zerinde kmeler halinde
oturan katlmclara ikram edilir. Kazanlarda bulunan yemekleri tabaklara
servis yapan kyl kadnlarn o gn adna saya denilen ve tepeden trnaa siyah
bir rt grnts veren elbiseler giyinmi olmalar da kayda deer bir unsur
olarak dnlmelidir.
Duann sonunda verilen ziyafet, yre halk tarafnda birlik-beraberliin
salanmas, dualarn kabul iin vesile
olarak grlmekte, kesilen kurbanlar da
ayn dnce ierisinde deerlendirilmektedir. Yenilen yemeklerin krntlar
ve artklarnn bir ksm kularn, karncalarn ve doada yaayan dier hayvanlarn da nasiplenmeleri amacyla evreye salr. Bylelikle, onlarn da duaya
katlmlar salanm olur.
Tren sonunda yamur iddetli biimde yamaya balar ya da yaan yamur yeterli grlrse talar uvallarla
birlikte brakldklar yerden hemen karlr. Aksi halde yamurun bir afete
dnebileceine inanlr. Hatta talarn
sudan karlmasna ramen bir afet
meydana gelmise acaba talardan biri
suda m kald veya kayp m oldu? diye
dnlr. Yamur o gn deil de daha
sonraki gnlerde yaarsa, talar brakldklar yerden yamur sonras yine ayn
dnce ile alnr ve saklanmak zere
tenha bir yere uvallarla birlikte gmlr. Okunmu olan talar artk kutsallk
zellii kazanmtr ve ayak altnda kalmamaldr.
Genel olarak bakldnda, gerekletirilmi olan bu ritelin daha ok din
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
mahiyet ve yorum ierdii elbette dnlebilir. Zira slam kaynaklarda istiska denilen yamur duas namazndan;
bu namazn da Cuma namaz gibi iki rekat olduundan ve imamn namaz ncesi bir hutbe okuduundan bahsedilmektedir. Hatta dua iin eski elbiseler giyinilmi halde, yaya olarak sahraya kld; imamn da dua esnasnda kaftann
(cbbesini) ters evirdii belirtilmektedir. Duadan nce duann kabul temennisiyle kurban kesmenin ve sadaka vermenin slam esaslara uygun olduu da
yine din kaynaklarda bildirilmektedir
(Zuhayl 1994: 506). Yine Kuran- Kerimin Hud Suresi 52. ayetinde yer alan
Rabbinize istifar edin ki, gkten size
bol yamur indirsin eklindeki ilahi
mesajn da bu tr uygulamalara din bir
boyut kazandrd dnlebilir.
Ancak, bu almamzda dikkati
ekmek istediimiz asl husus, ritelin
uygulannda kullanlan baz unsurlarn ve pratiklerin Trk Kltr Tarihi
balamnda ele alnarak tarih kaynaklarna inilmesi ve bunlarn gnmzde
temayz edi biimlerinin incelenmesi
ve irdelenmesidir.
Demirci Kynde icra edilen trenin en vazgeilmez temel unsuru tatr.
Taa dua okumak ya da okunmu olan
talar suya brakmak suretiyle yamur
yadrmaya almak, yamur yadrma
ritellerinin bir paras olarak Anadolunun pek ok yerinde uygulanan bir
yntemdir. Bu uygulamalara birka rnek vermek gerekirse: anlurfa ilinde
kuraklk olduu zamanlarda krk kk
tan okunup Halil brahim glne atlmas, Mardinde tan Tanrya sa klnmas ile yamurun yaaca inancnn
bulunmas (Kalafat 1999: 121), Krklarelinin Ahmete Kynde nohut byklnde toplanan yetmi bin adet taa, dil
Mill Folklor
ile slatldktan sonra Kurandan bir

ayet okunmas ve daha sonra bu talarn
dereye gmlmesi (Kurtulmu 1995:
120), Kayserinin Turan Kynde toplanan kk talarn, says yetmi bini
bulunca havuza atlmas (nder 1982:
51), Ankarann Bayndr Kynde ise
toplanan yetmi bin tan her birine bir
hoca tarafndan dua okunmas ve talarn teker teker dil ile slatldktan sonra
bir su kaynana braklmas (Tanyu
1987: 112), eitli tarihlerde tespiti yaplm uygulamalardan birkadr.
Yukardaki rneklerin yan sra, almamzda esas aldmz Demirci Kyndeki pratikler ierisinde de ta unsurunun bu denli ne kmas (krk bir
bin tan toplanmas; bu talarn okunmas ve okunduktan sonra da su iyesine
sunulan bir sa rnei olarak akarsuya
braklmas), Eski Trkler tarafndan
kullanld eitli kaynaklar tarafndan
bize aktarlan yada tan ve bu tala ilgili sylenceleri akla getirmektedir.
Eski Trklerde, yat (kam) ad verilen kimselerin, bu ta kullanarak bulutlar harekete geirdikleri; gkten kar
ve yamur yadrdklar, frtna kardklar bilgisi eitli kaynaklar tarafndan gnmze kadar aktarlmtr. Bu
konuda en gvenilir kaynaklardan biri
olan Mahmud Kagar yamur tan yat
olarak adlandrdktan sonra, tala ilgili
olarak u bilgiyi vermektedir: Bu bir khinliktir. Belli bal talarla yaplr. Bylece yamur ve kar yadrlr, rzgar estirilir. Bu, Trkler arasnda tannm bir
eydir. Ben bunu yama lkesinde gzlerimle grdm. Orada bir yangn kmt; mevsim yazd. Bu suretle kar yadrld. Ulu Tanrnn izniyle yangn sndrld (Kagar 1992: 3).
Ziya Gkalp, Eski Trklerde Din konusunu ilerken Mahmud Kagarnin
89
Yl: 15 Say: 58
keramet karl olarak yat szcn
kullandn, aslnda Eski Trklerde
yamur ve kar yadrmak iin kullanlan taa ka denildiini ve Acemlerin de
bu taa yeim dediklerini sylemektedir
(Tanyu 1987: 47-48).
Trk boylar arasnda ok eski devirlerden beri yaygn olan bir inanca gre byk Trk tengrisi Trklerin cedd-i
lsna yada (yahut cada, yat) denilen
bir sihirli ta armaan etmitir ki, o bununla istedii zaman yamur, kar, dolu
yadrr; frtna karrd. Bu ta her devirde Trk kamlarnn ve byk Trk
komutanlarnn ellerinde bulunmutur.
amanistlere gre, zamanmzda da byk kamlarn ve yadaclarn ellerinde
bulunmaktadr (nan 1995: 160).
Beyaz ve krmz renkli benekleri
bulunan; kl renginde ve yumurta biimdeki yada ta (Roux 1994: 79) okunarak suya konulsa yamur yadrr,
atn yelesine balansa serin rzgar estirir, yangna atlsa yangn sndrrd.
Su yahut kar dolu bir kabn iine brakldnda da neye niyet edilirse o olurdu
(Uraz 1994: 186).
J.-P. Roux bu yntemin kesin olarak
Trk kkenli olduunu ve Moollarn da
bunu Trklerden rendiklerini belirttikten sonra, 1202 ylnda Nayman
Trklerinin Cengiz Hann ordusuna
kar bu yntemi kullandklarn belirtmektedir (Roux 1994: 78).
Yada tann ad, biimi, ilevi ve
zellikleriyle ilgili tm farkl yaklamlara ramen kesin olan bir ey vardr ki;
o da Eski Orta Asya Trklnde, zellikle kuraklktan kurtulmak iin yaplan
din-sihr ilemlerde bu taa bavurulduudur.
Altayllar ve Yakutlarn yamur ve
kar yadrma kudretine sahip olan amanlar (yatlar) bu ta dualar ve tl-
90
smlar okuyarak kullanyorlar (Uraz

1994:185), bylelikle trene din bir mahiyet kazandryorlard.
Samsundaki yamur duas treninde okunan dualar da bu pratie din bir
kimlik kazandrm; amann okuduu
tlsmlar slam anlay ierisinde ayet
ve duaya dnm, amann yerini de
bir nevi din adam kimliiyle hoca almtr. Ancak Trk milletine salad yarardan dolay olsa gerek, kltr tarihimiz ierisinde nemli bir yere sahip olduu anlalan yada ta kltrel bir deer olarak ilevini ve ilerliini pek deitirmeden gnmze kadar ulam ve
bu tr pratiklerin deimez gesi olarak
kalmtr.
Samsun yresinde tespiti yaplan
yamur duas ritelinin ieriinde yer
alan daa kma, dada dua etme ve katlmclara kurban etini orada sunma
eklindeki pratiklerin de rastgele olutuunu ve uygulandn dnmek mmkn deildir.
Trklerin Kltr Tarihi ve inan
sistematii iyice irdelendiinde grlecektir ki; Eski Trkler iin da, ge
ykselii temsil eder ve trmanmak suretiyle kiiyi Tanrya yaklatran bir tr
kavumay ifade eder; dualar orada daha iyi iitilir (Roux 1994:124). Da, ykseklii itibariyle de Trkler tarafndan
yeryznde Tanrya en yakn noktalar
olarak tasavvur edilmitir. nk, Trkler Tanry hep yukarda tasavvur etmilerdir (Kalafat 1999: 37). Bundan dolay
Trklerde da klt, Gk Tanr kltyle
ilgili bir klt olmutur. Hunlar her yl
kurbanlarn Gk Tanrya dada sunarlar ve o da kutsarlard (nan 1995: 48).
Altayllar da dalarn sahibi olan ruhlarn varlna inanr, onlar iin kurban
keserlerdi (Uraz 1994: 174).
Gardiznin verdii bilgiye gre: Es-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
ki Trkler dalarn Tanr makam olduuna inanrlard. Yksek da tepelerinin
gklere yakn bulunmas, uzaklarda mavi renkte grnmesi bu inancn yerlemesine sebep olmu sanlabilir (nan
1995:49).
slamiyetten nce Trkler arasnda
youn biimde yaatlan Da Kltne
olan ilgi Trklerin slamiyeti benimsemesinden sonra da devam etmitir (Tanyu 1973: 39). Bugn Anadoluda tespiti
yaplan trbe ve dier kutsal mekanlarn pek ounun da balarnda ve tepelik yerlerde bulunmas da bunun bir delili olarak gsterilebilir.
Hz. Musann Tanr ile Tur Danda
grmesi, Hz. Muhammede ilk ilahi
mesajn Hira Danda gelmesi, Arafat
Dann mslmanlarca kutsal saylmas ve Hz. Muhammedin Allah katna kmak iin ge ykselii (mira) slam
reti ierisinde bir da kltnn (kutsal da-tepe) varl dncesini akla getirse de, bugn Anadolu ve Orta Asya
Trklnde var olan daa kma, orada
dua etme, adak adama, kurban kesme
eklinde ortaya kan pratiklerin kaynann slam deil, daha ok Gk Tanr
nanc kaynakl olduunu ve bu balamda yamur duas riteli ierisinde nemli bir unsur olarak yaatlan da gesinin klt olarak gnmze kadar tanm bir deer olduunu dnmekteyiz.
Demirci Kynde icra edilen yamur duas ritelinin ieriinde yer alan;
okunan talarn suya konulmas, duadan sonra yemek yenilmesi ve yemek
artklarnn bir ksmnn tepelik yerde
braklmas eklindeki pratikler Eski
Trk Kltrnde var olan sa geleneinin gnmzdeki yansmalardr.
Sa, genel olarak datlan cansz
nesnelere (yiyecek, iecek, bez gibi) verilen addr. Salar, z itibariyle bir cins
Mill Folklor
kurban nitelii tarlar (Kalafat

1999:118).
Trkler, ata ruhlarn, eitli fonksiyonlar stlenmi olan iyeleri, Tengriyi
memnun etmek, rzasn kazanmak, yardmn salamak, isteklerini ona kabul
ettirmek iin kurban keseler ve sa treni yaparlard (Kalafat 1999: 117). Kurban kesme Eski Trklerde nemli bir grevdi. Hun babular yln beinci aynda Lung-eng denilen ehirde toplanp
atalarna, yer-su iyelerine kurban sunarlard (nan 1976: 180).
Dede Korkut Kitabnda, evlat sahibi olmak isteyen Dirse Hann, dileinin
gerekleebilmesi iin attan aygr, deveden bura, koyundan ko kestirmesi; tepe gibi et ydrp gl gibi kmz sadrmas; alar doyurup plaklar giydirmesi, Trk Kltrndeki sa geleneinin bir rnei olarak yer almaktadr (Ergin 1989: 81).
Yamur (su), bolluk ve bereketi ifade eder; onsuz hayat srdrlemez. Tabiatn yeniden canlanmas, ekinlerin bymesi, hayvanlarn yetitirilebilmesi
hep ona baldr. zellikle gebe yaayan ve hayvanclkla uraan Eski Trkler iin hayatn en vazgeilmez temel unsurudur su.
Altay Trklerinin yaratl destannda; her eyden nce, hibir ey yokken, yalnz Kara Hanla su vard deniliyor. O kozmogoniye gre, btn lem sudan yaratlmtr. Su evrenin ilk maddesidir. Cengiz devrinde su kutsal olduu
iin amarlar, kaplar su ile ykanmazd. amarlar kirlenince atlrd, kaplar
otlarla temizlenirdi. Cengiz yasasna gre suya bevleden adam idam edilirdi
(Gkalp 1990: 41).
Samsunda icra edilen ritelin bir
blmn oluturan talarn suya braklmas pratii, bir eit suya sa verme
91
Yl: 15 Say: 58
olay olarak deerlendirilebilir. Bu ekilde yamurun zn oluturan suya hakim su iyesinden yardm temenni edilmi olmaktadr. evre halkndan toplanan paralarla alnan yiyeceklerin katlmclara ikram edilmesi ve krntlarnn da tabiattaki hayvanlarn istifade etmeleri dncesiyle tepelik yerde braklmas, birer sa rneidir. Yine duadan nce kurban kesiminin gerekletirilmesi ve kurban etinin katlmclara
ikram edilmesi de bir sa rnei olarak
grlmelidir. Btn bu uygulamalar
Trk Kltrnde var olan sa geleneinin gnmzdeki varyasyonlardr.
Dua gn kadnlarn siyah rtlere
brnmesi; elbette zntl olduklar,
bir beklenti ve tela ierisinde bulunduklar gnde, i dnyalarnn da vurumu olarak grlebilir. Ancak Trk
Kltr Tarihi iyice irdelendiinde grlecektir ki, bu hal dili, Trklerin yaantsnn bir paras durumundadr. nk, Trklerde yas, matem, ayrlk ve
hznn bir ifadesi olarak karalara brnme gelenei mevcuttur. Dede Korkut
Kitabnda da zellikle yasl kadnlarn
aklar karp karalar giyindiklerinden
oka bahsedildii (Ergin 1989: 131) grlmektedir.
Ritelin btnl ierisinde ele almaya altmz ta, da, kurban, sa,
karalara brnme gibi unsurlarn din
motiflerle sslenmi Trk Kltrne ait
geler olduunu sylemek mmkndr.
Medeniyetler deise bile zde var olan
duygu ve inanlarn veya kltrel olgularn kolay kolay deimedii bir gerektir. Buradaki pratiklerin, Trk Kltrne ait eski gelerin elbise deitirmek
suretiyle gnmze uyarlanm biimleri olduunu syleyebiliriz.
92
KAYNAKLAR
DKMEN, Mehmet; 1983: slam lmihali, stanbul, Cihan Yaynlar.
GKALP, Ziya; 1990: Trk Tresi, stanbul,
Toker Yaynlar.
ERGN, Muharrem; 1989: Dede Korkut Kitab I, Ankara, TDK Yaynlar.
NAN, Abdlkadir; 1976: Eski Trk Dini Tarihi, stanbul.
NAN, Abdlkadir; 1995: Tarihte ve Bugn
amanizm, Ankara, TTK Yaynlar.
KALAFAT, Yaar; 1999: Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara, AKM Yaynlar.
KAGAR, Mahmud, 1992: Divan Lgatit-Trk,
C. III (ev. Besim ATALAY), Ankara, TDK Yaynlar.
KURTULMU, Zekiye; 1996: Krklareli Ahmete Kynde Yamur Duas, Halk Kltrnden
Derlemeler 1995, Ankara, HAGEM Gen. Md. Yaynlar.
NDER, Ali Rza; 1982: Yamur Duasndan
Ana Tanraya, Trk Folklor Aratrmalar, 1981/2,
Ankara, TFA Dairesi Yaynlar.
ROUX, Jean-Paul; 1994: Trlerin ve Moollarn Eski Dini (ev. Aykut KAZANCIGL), stanbul,
aret Yaynlar.
TANYU, Hikmet; 1973: Dinler Tarihi Aratrmalar, Ankara, A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar.
TANYU, Hikmet; 1987: Trklerde Tala lgili
nanlar, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
URAZ, Murat; 1994: Trk Mitolojisi, stanbul,
Dnen Adam Yaynlar.
ZUHAYL, Vehbe; 1994: slam Fkh Ansiklopedisi, C. II (ev. Ahmed EFE vd.), stanbul, Feza
Yaynclk.
KAYNAK KLER:
Erol GM (35), Demirci Ky, Lise Mezunu.
Hseyin AU (90), Demirci Ky, Okur Yazar
Deil.
Grme Yeri: Samsun Merkez Demirci Ky.
Grme Tarihi: 26 Mays 2002.
Mill Folklor
MASALLARIN METAFZ ZERNE

On the Metaphysics of Folktales
Sur la mtaphysique des contes
Yard. Do. Dr. Saadet KARAKSE*

ZET
Masallar, tm edebiyatlarn anonim mahsulleridir. Masallarn menei, henz bir kaynaa dayandrlamad iin, masallar insanln ortak mahsulleri saymak gerekir. Masallar, mitler kullanmak suretiyle, insanla iyilik ve doruluk gibi mspet mesajlar verir. Bu mesajlar, ilkel gibi grnmesine ramen, metafizik
unsurlar iermektedir. Metafizik (fizik tesi), felsefenin bir konusu olup, kendini ama yolunda insanla k
tutmutur. Masaln eitici hviyeti ierisinde, metafizik dnceler de masal slubuyla yzyllar boyunca yerini almtr. nan ve ahlak sistemlerinden etkilenmesi muhtemel olan metafizik fikirler, masaln iddiasz
havasnda hala yaatlmaktadr.
Anahtar Kelimeler
Masal, mit, metafizik
ABSTRACT
Tales have been anonymous kinds of every literatures. Origin of tales hasnn been an source. So we
must suppose them they are kinds of associate, in common. Tales notice some possitive messages in human
via of using myts. Althoug these myts seem to be primitive they include metaphysics origins. Metaphysics is
a unt of phlosophy and has been clarified to human in way of passing over themselves. Metaphysics principals have also stated in tales of didacticate caracter along to hundreds years. Metaphysics ideas, which probably effected a lot of believes and ethics systems, have still been lived in tales unpretentious qualifies.
Key Words
Tale, myt, metaphysics
Hayal dnyasndan beslenen ve hayal dnyasn besleyen masallarn, gereklerden tamamen ayr bir lemi vardr. Zaman, zemin, sosyal artlar ve realiteden etkilenmeyen;belki de realiteden ka salayan fk iinde hr bir
yolculuktur masaln lemi. Bu anonim
mahsullerin hr zellikleri, kaynaklarna da yansm olmal ki, henz bir kaynaa isnat edilemeyen masallar insanln ortak mahsulleri saymak makul bir
tutum olabilir. Masallarn Kaynaklar
konusunda bilim adamlar gr ne
srmektedir: a. Tarih ncesi Gr(Mitoloji Okulu), b. Tarihi Gr (Hindoloji
Okulu), c. Etnografik Gr (Antropoloji
Okulu)(Sakaolu,5-8). Bu okullarn her
*
birinin mesnedi, her birinin ayr birer

tasnif ls oluudur. P.N.Boratava gre, masaln tanm yledir: Masal, nesirle sylenmi, dinlik ve bylk inanlardan bamsz, tamamyla hayal rn, gerekle ilgisiz ve anlattklarna
inandrma iddias bulunmayan ksa bir
anlat, diye tanmlanr.(Boratav,75) Bu
iddiasz zellii ile masallar, en ciddi ilmi eserlerden daha etkilidir. Dier anonim mahsullere nazaran masal, hep bir
doru izgide ilerler. E.B. Condillac, masallarn dorular olduunu iddia eder:
Gerekten de doru, masala aittir. Bunun sebebi, eyann masaln bize muhakkak gsterdii gibi olmalar deil, fakat
ak ve munis hayallerle gstermesi, do-
Pamukkale niv. Fen Edebiyat Fakltesi retim yesi
Mill Folklor
93
Yl: 15 Say: 58
laysyla onlarn bizi yanlmaya srklemeksizin houmuza gitmeleridir.(Condillac,110)
Olaanst unsurlar dier trlerden masal ayran zelliklerdir. Olaanst unsurlar, kendini ama abasndaki insann araynn tezahrleridir.
Bilhassa ocuklarn eitim ve hayal gcn gelitirmekte kullandmz masallar, aslnda btn insanlarn moral ve
ahlak asndan istifade ettikleri mahsullerdir.(Walker,IX) Masallar, mesajlarn mitletirerek sunarlar. Mitler, insanln izaha alt tabiat ve hayat
grlerinin ekirdeini temsil eden
sembollerdir. Mitoloji ise, mitlerin douu, geliimi ve manasn inceleyen bilim
daldr.(Tkel,11-12) Efsne ve masal
motifleri iinde sunulan mitler aslnda,
tpk eski edebiyatmzdaki mazmunlar
gibi, yoruma ak yarg ve bilgilerdir.
Mitlerde, baz isimlere yaktrlm
olaylar ve genel yarg haline gelmi hayat grleri ifade edilir. Mesela, kardeten en k akll ve baarldr.
Bu motifin arkasndaki mit, Akl yata
deil; batadr(MEB,2001,16) atasznn mesajyla ayndr. Bugn, her corafyada ve her milletin kltrnde benzer mitler bulunmaktadr. Mitler de masallar gibi, insanln ortak maldr. Yaatld kltre gre ekil alr; masallarn, derlendii blgenin adyla anlmas
gibi.
Metafizik, ilk olarak Rodoslu Andronikosun kulland bir terimdir ve fizik tesi anlamna gelir. Mubahat Kyel, metafiziin tanmn u ekilde izah
eder: O (Andronikos), hkmdarn buyruuyla Aristotalesin eserlerini toplayp
para para yaymlarken, cansz tabiat
zerindeki eserlerine fizik, dedikten sonra bu konularla uramayp bir-ok, hareket-sknet, madde-suret, cevher-araz,
kesikli-kesiksiz, mmkn-zaruri, kuvvefiil, nicelik-nitelik, izafi-tam, sebep-eser,
94
eit-zt, farkl-benzer, btn-para, varlk-yokluk, say, iyi, kt, prensip, doruyanl, tarif, z, olu, cins... gibi konularla uraan yazlar, dierlerinden teye
doru yerletirmi, onlarn hepsinin adna Meta ta Fzika (fizik konularndan
sonra gelenler), demitir. Bu terim Arapaya, kkndeki anlama uyularak, Ma
baad at-Tabia (fizikten tede)olarak tercme edilmitir... Daha sonra metafizikten, hep ayn ey demek olan ama, alan
darlatrlm olarak kendiliinden eyin bilgisi, zlerin bilgisi, mutlakn
bilgisi, duyumlarla alnamayan konularn bilgisi gibi manalar karlmaya
balanm...Durum ne olursa olsun metafiziin konusu, hem ilahi eyler, hem
ilimlerin prensipleri hem de erdemlerin prensipleridir. Bunlar felsefenin gereklik (varlk), bilgi ve deer alanlarndan baka bir ey deildir.(Kyel,163164)
Masallar gibi, metafiziin de sosyolojik etkisi yine insanln yararna yneliktir. Masal, iinden kt toplumun
sosyal, psikolojik ve ontolojik zelliklerini yanstr. E.Boutroux bu konuyu yle
izah eder: Sosyolojinin beeri olgular,
psikolojiden daha iyi bir ekilde bilimsel
determinizme tabi tutulabilmesi, gz
nnde bulundurduu eyin ak ve seik
olmasndan ileri gelmektedir. Metafizikilerin, olgular kanunlara icra edebilmek iin, bu olgularn arkasnda onlara
hakim birer soyut cevherin varln dnmeleri
bouna
deildir.(Boutrux,214)
Masallarn banda anlatlan tekerlemeler, dinleyiciyi masal iine ekerken, oluturduu merak unsurlaryla
masal felsefesini ve amacn zetlemektedir. Tekerleme, masaln banda, ortasnda uygun yerlerde ve sonunda sylenen, yerine gre uzunca ya da ok ksa,
kalplam birtakm szlere verilen addr.(Boratav,76) Bata sylenilen teker-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
lemeler, masaln gerek olmad, elendirmek, ibret ve ders vermek gibi eitim
amal olduunu vurgular. Bu uyarlarla, dinleyiciyi hayal aleminde yolculuk
yapmaya hazrlar. Buradaki kalp ifadeler bile metafizie ait mesajlar ierir:
Hayalgc Genilii:
Az gittik; uz gittik; dere tepe dz
gittik; bir de dnp baktk ki, bir arpa
boyu yol gitmiiz. Masal ortasnda sylenilen bu tekerleme, hayatn mcadelelerle dolu olduunu, yaplanla hibir zaman yetinmemek gerektiini, ne idim,
ne oldum!, demekten ziyade, ne olacam?, diyerek istikbale ynelmek gerektiini vurgular. Masalda anlatlan macera, on, yirmi, yz yllk bir zaman dilimini ve dnyann bir ucundan bir ucuna
uzanan mekan kastediyor bile olsa, bu
zaman ve mekann evrenin sonsuzluu
iinde ok nemsiz olduu, aklmza yazar. Gitmek fiili bir hareketi, aksiyonu,
aray, mcadeleyi gstermektedir. Belki bu fiil, hayal dnyasnda cereyan ediyordur. Fakat amac, kendini gelitirmektir. bn Sina, bu hareketi olgunlua
ulama olarak nitelendirir: Nefs, felee
verdii hareketle onu, akldan yaylan olgunluu almaya hazrlar. Felei hareket
ettirmek suretiyle, nefsin arad olgunluk, kendisindedir. Bu olgunluk, her varln isteyip, arad olgunluktur.(Altnta,97).
Zamann sonsuzluu:
Evvel zaman iinde, kalbur saman
iinde, develer tellal iken, pireler berber
iken, ben anamn beiini tngr mngr
sallar iken..(Sakaolu,124.). Bu tekerleme, masala giri formelidir. Henz masala balamadan birbirine karan zaman iinde geni bir zaman yelpazesi
alyor. Bu yelpazeden evveli yani ezeli
(bezm-i elest) iaret eden unsurlar grlebilir. Annesinin beiini sallamak, zaman ve mekana ball ortadan kaldrmaktadr. Saman kalbur iinde olsayd,
Mill Folklor
kalburu felek; saman da felein eledii

insanlar olarak dnebilirdik. Mekana
(gne sistemi iindeki dnya) bal olan
zaman kavramnn henz olumad
ifade edilmektedir. Bu alemde, zihnin
eitledii bir dzen mevcut: Deve-pire
tezad, pireyi deve yapmak deyiminde
olduu gibi, byklk-kklk asndan ele alnm. Byk olan, yk tamakta kullandmz deve, tehis edilerek (insan suretine sokularak) ykten
kurtuluyor ve ses unsurunun kullanld bir ie konuluyor. Kk olan pire ise,
sa diplerine gizlenen bir asalak iken,
insan zihni onu karanlklardan karp
eline bir zanaat veriyor. Bir taraftan, byk ve kk ortada buluturulurken;
dier taraftan, her biri birer meslek sahibi oluyor. Burada iki nemli mit grmekteyiz: Birincisi, makul olalm, ortay bulalm; buna bal olarak ikincisi,
kimse ne bakalarnn yk altnda
ezilsin; ne de asalak olsun. Bu mitler
evvel zamana atfedilirken, bunlarn ta
ezelden beri geerli olan hkmler olduu vurgulanmaktadr. kr Elin, birletirilmi zamann izahn yaparken zaman btn olarak vermektedir: Bu zaman, insanolunu hayatn hlyal ve mesuliyetsiz bahesine gtren bir zamandr... Bir hududu halde bitmekle beraber bu zaman, masal kahramanna geni
hareket imkan verdii iin hr bir zamandr.(Elin,386-387) Aristonun zaman ii ve zaman d tasnifinden, llebilen zamann mekanla var olduu,
mekana bal olmayan zamann sonsuzluk tad, anlalmaktadr: Zaman
iinde olan her ey, zaman tarafndan
kuatlr. Nitekim, mekan iinde olan her
ey de mekan tarafndan kuatlr. Bunun gibi zaman, zaruri olarak bir edilgi
meydana getirir. Mesela btn, zamann
tesiri altnda ezilir ve silinir gider. Zira
zaman, tahribin sebebidir. Buradan, ezeli olmas hasebiyle, ezeli varlklarn za-
95
Yl: 15 Say: 58
manda olmadklar anlalr; zira, zaman ne onlar kuatr, ne de varlklarn
ler. Zamann onlar zerinde tesiri yoktur. nk onlar, zamanda deildirler.(Bolay,82)
Dnyann Fanilii:
Bir varm bir yokmu... tekerlemesi, anlatlacak masaln gereklere dayanmadn vurgulamakla beraber, fanilii (yok oluu) da sorgulayan bir giri
formelidir. Masal, yani hayal rn (veya gerek d) bir trde yer alan bu tekerleme, aslnda gerein ta kendisidir.
Bizler, kainat alglarken, kendimizi
merkez kabul edip, d dnyay bu merkezin evresinde kurarz. nsanl fert
fert ele aldmzda, herkes bir bakasnn dnyasna mdahale eder; bylece,
dnyalar arasnda benlik atmas balar ve korkular, kavgalar, zulmler, insanla hakim olur. Oysa her fert, kendi
mrnn bitiminde, oluturduu btn
alemin yok olacan bilirse, ben merkezli kavgalardan kanp, birtakm araylar ierisine girecektir: Yok olmama aray veya akbeti mehul bir mr itmam
etmek iin tamah ve hrs gibi sahip olma
arzusunun gereksizliini anlama. Birincisi, zel bir hedeftir. kincisi ise, kendisi ve toplumla bark, korku ve zaaflar
tarafndan ynetilmeyen insan olma yolundaki ahlak prensibidir. Ahlak sistemi
gelitiren Dekart, akla sistem iinde en
byk rol verir: Akl, gene bize bu hayatta her zaman ktlklerden ziyade
iyiliklere sahip olduumuzu ve asla phesizi pheliye feda etmemek gerektiini
rettii iin, onun, yani akln, bize gerekten lmden korkmamz gerekmediini, ama, onu aramamz da gerekmediini rettiini sanyorum.(Descartes,66)
lmsz olmann yolu da, her insann
zihnine, idrakine ve kabiliyetine gre deiir. Ak Veyselin Murat yalan, lm
gerek1 msra da zikredilen miti ifade
etmektedir.
96
Ztlklar, yiliin Galip Olmas:

Masallar, ztlar arptrmak suretiyle, olumsuzu olumluya dntrr.
rnein, zalim vey anne elinde mazlum olan evlatlk, kt artlarla iyiye itilir. yilik ve ktln srekli atmas
sonunda sabr mkafat grr ve hep iyilik galip olur. Ayn durum, Hegel tarafndan toplum dialektii olarak ilm temellerle genelletirilir: nsanlk tarihi, Hegele gre eytiimsel (dialektik, fenn-i mnazara, ilm-i cedel) bir konuma gibidir.
Bu konuma sz-karsz daha yksek
bir birlik iinde ilerler; ama, bu birlik de
yeniden bir kartln ekirdei olur ve
bylece daha ilerdeki gelimelere doru
itici bir gc iinde bulundurur. Bu devinim ve ilerleme iinde us, kendini aar.
Dnya tarihi bylece mantksal idenin
gelimesidir.(Akarsu,67). te masallar,
bu mantk idesini, iyilii telkin eden
mitler olarak kullanmlardr. Bu iyilii
telkin, sosyal bar salad gibi, metafizik adan da ideal insan tipini tesis etmektir. Scotusa gre yi, doru, gzel,
Tanr istei olduklarndan iyi, doru ve
gzeldir.(Hanerliolu,260). Edebiyatmzda tasavvuf kltr iinde, ayn gr ifade edilir. Allahn btn fiilleri,
srf hayrdr, iyiliktir.(Altnta,137).
Felsefede, coincidentia oppositorum diye adlandrlan ztlklar gr, Mevlna tarafndan da u ekilde ifade edilmektedir:
Egeri zd zddnsuz bilinmez / Velikin zd iinde zd bulunmaz2
Bilgelik
Masallarda, efsanelerdeki imdada
yetien Hzr gibi, zor durumda kalanlarn imdadna yetien, onlara yardm
eden, yol gsteren bilge kimseler mevcuttur. Bilgeler, gelecei nceden grme
yeteneine sahiptir. Bu zellik, uurun
zaman ve mekana yaylmasndan kaynaklanmaktadr, Bergsona gre. Madd
kainatn gelecei, uurlu bir varln ge-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
lecei ile her ne kadar ayn zamanda iseler de, birbirleriyle hibir benzerlikleri
yoktur... lerde vaki olacak bir uur olgusunun tayininden bahis olunduu zaman, bu olgu ne kadar az derin olursa olsun, eya gibi statik bir halde deil, dinamik bir halde ilerlemeler olarak gz
nne alnmak ister. Ksacas, derin psikolojik olgular blgesinde, nceden grme ile grme ve hareket etme arasnda
ayrlabilir bir fark yoktur.(Bergson,1997,181). Bilgelik, masal kahramann da sfatdr. Onun bilgelii saflk, yani temiz kalpliliktir. Doruluk adl masalda olduu gibi(Tezel,123-141). Platon,
Menon Diyalounda doru hkmlerin
salamlanca, bilgiyi oluturduunu
ileri srer: Doru sanlar da yaadklar kadar fayda veren gzel eylerdir.
Ama, uzun zaman kalmazlar; insan ruhundan kap giderler; demek ki deerleri yksek deildir; meer ki,sebeplerin
dnceli bilgisiyle balanm olsunlar.
Bylece balanm olan doru sanlar,
nce bilgi olurlar; arkasndan da salamlarlar.(Yazc,56). Bilgelii, bilin
birlii olarak tanmlayan Bora Ergenolu, olgun insan yle tanmlar: Bilin bileenlerinin bir insan znde birleme oran bydke, o insann dnyasndaki varlklar, bir btnn paras
haline gelir; birlik halindeki bilincin ortak fark edii olurlar. z birlik olmu
insanlarn, dnyas huzurludur. nsann
kendi iindeki huzur, evre ile olan ilikilerine de yansr. znde birlik olmu insanlar, her varln oluunu hak bilir, onlar olduu gibi kabul ederler, hakszlk
karsnda dahi kin, nefret duygularna,
yok etme arzusuna kaplmazlar, hogrl olurlar, grdkleri ktlkleri iyilie
dntrmeye
alrlar.(Ergenolu,144).
nsan Dndaki Varlklarla Konuma:
Masallarda drst kahraman, in-
Mill Folklor
sanlardan yardm grd gibi dier tabiat varlklarndan da yardm grr; onlarla konuur; sorularna cevap alr.
Hatta, bizzat masal kahraman olan
hayvanlar da vardr. Hayvanlarn tehis
edilmesi, dolayl yollardan ders verme
amacna dayanr. nsanlarn belirgin
zellikleri, bu zellikleri tayan hayvanlara yaktrlr. rnein; tilki, kurnazl; karnca, alkanl temsil eder. Kelile ve Dimne veya La Fontene masallarnda olduu gibi. Bunun dnda, tabiatla iie yaayan insan, kendisini tabiatn
bir paras olarak grmesi veya varlklara hkmetmesi sonucu, onlarla konumaya balar. rnein Alice, harikalar
diyarnda hayvan ve eyalarla konuur.(Carrol,2001). Varlklarla konumann bilinalt bir fonksiyon olduunu ileri sren C.G. Jung, bilinalt deneyleri
sonucunda byle bir alglamann gerekleeceini vurgulamaktadr. Bunu, karmaa haliyle izah eden yazar, karmaay, benliin da vurumu veya d dnyayla mnasebet olarak tanmlamtr.
Egemen bir karmaann etkinlii altnda bulunan kiiler, yaamlarnda karlatklar yeni verileri, bunlar egemenliine alan karmaa dorultusunda alglarlar ve anlarlar; ksaca zne, srekli
olarak karmaann deiikliklerine uyarak yaar... Bu durumdaki birinin, doal
nesnelere kiilik verme eilimi vardr...
lkeller, bu inan sonucu, bulunduklar
evrenin canl olduuna ve evresel dnyalarnda var olan her eyin az ok konutuuna inanrlar. Coku duyduklar
bir sorunla karlatklarnda, akam oldu mu ormana giderler, kendilerini yantlayan aalarla konuurlar. stelik
ormanda aalardan birinin ilkelden u
ya da bu ada yerine getirmesini istedii de olur ve ilkel buna zorunludur. Ayrca tm hayvanlar konuabilirler ve insanlara benzer biimde kavray yetilerine sahiptirler. Bunda alacak yan yok;
97
Yl: 15 Say: 58
ilkelin da yanstlm ruhu, yani kendisini evreleyen nesne veya canlda biimlenmi bir ruhu olduundan, szkonusu
inan bunun yanksdr sonuta. Bizler
de ruhsal verilerimizi d dnyaya yanstrz; dnyamz, her zaman canc (animist) bir dnyadr. Fazla belirgin ve tarafmzdan iyi alglanr olmasa da yledir.(Jung,163,135-165).
Sreklilik:
Mezarda biten gl veya al motifi, lmden sonra da hayatn devam ettii inancnn gstergesidir. Halk hikayeleri, efsaneler ve mesnevilerde de rastladmz bu motif, eski edebiyatmzda da
ok kullanlan bir mazmundur. Bakalama, suret deitirme fakat, kendisinden bakas olamamann ifade edildii
bu mazmun, suret deil, manada var olma inancn ifade etmektedir. Srekli
suret deitiren maddenin seyri, Aristo
Metafiziinde u ekilde izah edilir:
Aristo, oluun seyrini aklarken u dnceleri ileri srer: Varolan varolmayandan kmayacana ve ztlar birbirlerini yok ettiklerine gre; birinin yok oluu, brnn oluu, yahut, birinin oluu,
brnn yok oluu demektir. Bileik
cevherlerin bu ekilde deimeleri ezel
ve ebed olarak devam eder.(Bolay,70).
Yani, maddelerin suret deitirmesi gibi,
insan ruhu da, deiim iinde varln
srdrr. Masal mitleri, gerek dn, gerek ahlak ilkeleri muhafaza eder: Sonlunun sonsuza bamll, kainatn ahlaki ve manevi dzeni, vazife, adalet
iinde mkafat kazanma, iyinin zorunlu zaferi ve stnl ilkeleri, bu trden
ilkelerdendir.(Boutroux,198). Yahya Kemalin Rintlerin lm iiri de bu etkileri tamaktadr.(Beyatl,93). Hayyam,
rbailerinde bu gr olduka ok ilemitir. u rbaide olduu gibi.(Eybolu,160).
Kaderin elinde boynum kldan ince
Tysz kua dnerim ecel gelince
Yine de topramdan testi yapn siz
Dirilirim iine arap dklnce
98
Snav:
Masallarda realiteyi tanmlayan tutum, snavdr. Snav gemede birilerinin
yol gstermesi, kahramann kabiliyeti
veya ansn yardm vardr. Snavlar, btn hayat etkileyecek durumlardr.
ekilde uygulanr. a. Bilmece(zek snav), b. Bir meselenin halli (akl snav) c.
Kahramanlk (cesaret ve gven snav).
Gerekte de hayatmzdaki dnm noktalar, snavlar deil midir? Masaln snav, safl ve drstl dllendirmek, bir meseleyi sona erdirmek veya
bir iddiann ispat eklindedir ki, masal
kahramannn kabiliyeti hangisine uygunsa karsna o snav kar. rnein,
eyh Galip gibi bir stadn, ak kahraman, cesaretiyle snanmaldr: Kalp diyarnda sefere kp gnl yoluna can
ba koymak, ok belal ehirde tlsm
aramak, nakl ve bin bal bir ejderi
yenmek, ateten bir denizden mumdan
bir gemiyle, bin yllk yolu gemek ve tlsm elde etmek,fizik kurallarna tamamen meydan okumadr.(eyh Galib,220221). Bu meydan okuyula insana Sende tabiata hkmedecek g var; onu ortaya kar! mesaj vermektedir. Masallardaki saf kahramann bilmeden olaanst baarlar gstermesi gibi, yrekli
kimsenin bilerek hedefine ynelmesi de
vlecek vasflardr. Konfuyus, cesaretin kaynan yle aklar: Sekin kii,
nefsini aklyla idare eder ve gerek cesareti, devlerini sarslmadan yerine getirmekte bulur. Baya adam, nefsiyle akln ynetir ve gerek cesareti saygszlkta
bulur. (Konfiyus,1964). Dilimizde,
olumlu anlam ifade edene cesaret,
olumsuz anlam ifade edene de cret
denilmektedir. Ancak, hedefe gtreni,
cesarettir. Snavlar, bir nevi erdem lmdr. Platon, erdemi (ahlak), ruhun
yn olarak tanmlar ve her yn, zerine
deni gerekletirmekle erdemli olabilir: Akll yn, bilge; isten yn, cesur;
duygusal yn, ll olur.(Gkberk,10).
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Zaman Ama:
Menkbelerde olduu gibi, masallarda da zaman ama (bast- zaman)
motifi mevcuttur. Yani, mekana bal
olan ve llebilen zamann iinden bir
baka zaman boyutuna gidip, geri dnme. Burada gidilen zaman yz yllk bir
sre bile olsa, dnlen ann saat lm
saniyeden daha az bir sre (lahza)dr.
Bugn birok bilim-kurgu filmin veya
eserin konusu olan zamanda yolculuk,
Einsteinin ortaya att kuantum fiziinin de konusudur (Serway,197-199).
Einsteinn izafet teorisine gre, bir cismin hz arttka boyu ksalr ve zaman
yavalar. Evren, drt boyutlu bir uzay srekliliidir. Zaman paradoksu (zaman
geiinin hareket hzna bamllndan
doan zaman fark)na gre bir uzay gemisinde otuz yl gkte dolaan bir astronot, uzay gemisindeki saatlere gre onalt yl yaam olur.(Hanerliolu,170171). Bu teoriye gre, hza bal olarak,
maddenin klmesi ve zamann yavalamasyla, maddenin enerjiye dnm; tersi bir durumla enerjinin maddeye
dnm ile bir baka zaman boyutuna
gidip dnmek, mmkndr. Masallarda
zaman, tespit edemediimiz eskilere
maletmemiz gibi, masallardaki zamann
da alp kapand vakidir. rnek olarak, Eberhardn tasnifinde geen, zamann nisbliine inanmayan bir papazn,
zaman iinde yolculuk yapp dnmesi(Eberhard,m.134). Evliya menkbelerinde benzerini grdmz bu olayn,
en byk rnei Miratr(elebiolu,133-151).
Yerst Alemi: Felekler
Masallarda yerst alemi, ksa bir
zamanda bir yerden bir yere gitmek iin
kullanlan bir yol olmann yannda yceliklerin de makamdr. Bu yolu genellikle sihirbaz ve cadlar kullanr. Cadlarn
vastas, bat masallarnda sprge, dou masallarnda kptr. Sihirbazlar, ef-
Mill Folklor
sun gcn kullanrlar. bn Sina masallarnda olduu gibi (Erda,2000). Bu

motif, boluktan istifadeyle hzl seyahat
rneidir. Gk cisimleri, (zellikle gne,
ay ve zhre) ile ilgili birok masal ve efsane mevcuttur (Tezel,13-33). Gkler,
zellikle ok tanrl dinlerde, tanrlarn
mekandr. Eski Msr ve inde olduu
gibi: Budann bir gn can sklm,
gkteki mavi sarayndan km; yeryzne inmi.3 Eski Msr inancnda gkler, Gne Tanr Renin mekandr (Halman,35). Mekan olarak yerst, daima
yceliklerin atfedildii yerler olarak dnlm. amanizmdeki Gk Tanr
inanc da ok tanrl dinlerdeki inanca
benzemektedir (Kafesolu,23). Bu inanlara paralel olarak, Augistinus, Tanr
Devleti adl eserinde birbirine zt iki eit devletten bahseder: ki devleti, iki
sevgi kurmutur. Yersel olan, Tanry
horlamaya varan benlik sevgisi; gksel
olan da, benlii horlamaya varan Tanr
sevgisi. lki kendini yceltir; ikincisi
Tanry.... Gkyz devleti, yeryznde
durduu srece, kendisine yurtta armakta; yeryz barn salayan ve srdren gelenek, yasa ve kurum ayrlklarna aldrmakszn, bunlar ne denli eitli olsalar da, hep bir ve ayn olan yeryz barn salamak amacna yneldiklerini grerek, her dili konuanlardan
bir hac yolculuu kurmaktadr.(Gkberk,215-224).
Yer alt Alemi:
Masallarn sonunda, adalet tecelli
eder ve ktler, cezalarn ekmek iin,
yedi kat yerin dibine gnderilirler. Eski
Trklerin dini olan amanizm inancnda
olduu gibi, yer alt, kt ruhlarn mekandr (Kafesolu,23). Bazen de yrekli
kahraman, snav iin yeraltna gnderilip tekrar yer yzne dndrlr. Yer alt lemine gei yanlmalar, merak ve tesadflerle mmkndr. Yeraltnda da bu
dnyadaki deerler geerlidir. yilik-k-
99
Yl: 15 Say: 58
tlk, gzellik-irkinlik, cesret-korku,
kazanma-kaybetme gibi mitler lmn
bir son olmad; lmden sonra da hayatn devam ettiini gstermektedir. Daha ilginci, yer alt aleminde de gkyz,
gne, ay yldzlar, bulutlar vardr. Masallarda, yer alt dnyasndan yerstne
yeniden dn mevcuttur. Bu dn, realiteyi hatrlatmak iindir. Yani, yeraltna yolculuk yapp dnmekle, bizim dnyamzn dnda da gizemli bir lem olduu vurgulanr. Eer, masal kahraman
yeryzne dnmezse, yer alt aleminin
gizemi, etkili olmayacaktr. rnein,
ahmaran hikayesinde Camasbn maceras.4
Olaanst Varlklar (Dev, Cin,
Peri, Ejder):
Masal kahraman, akl ve cesareti
sayesinde devleri yener. Devler, ktl temsil eden ok iri yapl yaratklardr. Zerdt dininde ktlk ruhlardr.
Reisleri Ehrimendir (Pala,145). nsan
psikolojisi, bir tehlikeyi, ilk anda, olduundan daha byk alglad iin, dev
tipini ortaya karm olabilir. Belki de
insann kendi baarsn ne karma
eilimi, dev tipini yaratmtr. Fakat, bedence ok iri olan devler, aklca byk
olan insan tarafndan yenilirler. Bilinalt deneyleri sonucu, Jung da insann
bilinaltnda oluturduu olaanst
varlklar oluturabileceini ileri srer:
Bu tr canavarlar, sylenbilimin (mitoloji) kaynak alan olan dlemlerimizde
ve ruhumuzda dolanp dururlar. nk,
kahramanlyla vnen herhangi biri,
kendini beenmiliiyle, dvecei bir
canavara meydan okur. Kendini byk
grme, ruhunda nemli tehlikelere yol
aar.(Jung,263-265). Thomas Hobbes,
tabiat kanunlar asndan, insanlarn
eit olduunu ileri srerken, bu eitliin
farkl unsurlarla dengelendiini belirtir.
Dev adl eserinde, insanlarn tabii bir
100
eitlie sahip olduunu ifade eder. Doa, insanlar beden ve zihin yetilerinde
ylesine eit yaratmtr ki, bazen besbelli bedence dierinden daha gl ya da
bir bakasndan daha keskin zihinli biri
bulunsa bile, her ey hesaba katlnca,
iki insan arasndaki fark, bir kimsenin
kendisinde bakalarnda bulunmayan
bir stnlk olduu savn ne srebilmesine elverecek kadar byk deildir.
nk, beden gc sz konusu oldukta,
en zayf olan en gly ldrmeye yetecek kadar gldr.(Gkberk,266).
Sihir, Tlsm, Anahtar
Masallarda, zor ileri kolaylatran
veya ans kaplarn aan anahtar davran ve szler vardr. Anneler veya bilge
kiiler tarafndan yaplan nasihatler;
acil ve doru karar verme yetenei, nceden bilinen bir parola, zorluk annda
kahramann imdadna yetien unsurlardr. Aslnda tlsm olarak kabul edilen
sonu, gerei kabul etmekte zorlanma
hissi veya baardan ar derecede etkilenme olsa gerek. Gnlk hayatmzda
da, baarnn srr, hayatn srr gibi
terkiplerle ifade ettiimiz, etkili hareket
veya szler yok mudur? Bunlar, masallarda sihir ve tlsm motifiyle ifade edilmitir. Sihir, genelde eyada, tlsm sz
ve davranlardadr. Masaln eitici mitlerine bal olarak, tlsm, iyilii mkafatlandrmak ve ktl cezalandrmak iin kullanlr. By psikolojisini,
inanca balayan Jung, tlsm zannedilen
eylerin, aslnda insann kendi gc olduunu syler: Geothe, Faustda yle
der: Anahtar, istek duyulan yeri sezer,
onu izle derinliklerde, sana yolu gsterecektir. Faust yolu bilmemektedir, ama,
gdlm dnce olan anahtar, yolu
bilmektedir. Bu dnceler erevesinde,
ilkel insanlar da, silahlarn byk bir
ustalkla kullandklarna inanacaklar
yerde, onlar byl bir varlk olarak ka-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
bul eder ve ulaacaklar amac bilen bir
ruha sahip olduklarn varsayarlard.(Jung,289)
Gkten Elma Dm:
Masaln gizemli aleminde yolculuktan sonra geree dn bir dilekle yaplyor. Elma motifi, murat anlamna gelir (ztrk,121-122). Masal sonu tekerlemesinde daldan deil, gkten den elma, felekten gelen bahtla ilgilidir. Masalc, bu elmalar, uygun bulduu kimselere datrken, dinleyenlerin dileklerinin gereklemesiyle ilgili duada bulunuyor. Klasik edebiyatmzn birok trnde rastladmz dua blm, masallarda da mevcuttur. Masalc, birok
alemde dolatrd dinleyiciye bu duayla adeta teekkr eder. Teekkr de metafizik grler tamaktadr. Zir, dinleyici asl dersi masaldan almtr. Masaldan alnan derslere ilaveten dua blm yer almasyla, anstan nce gayret
telkin edilmektedir. Demikritosun Etik
Dncelerindeki fikirleri, masallarn
mitlerine ne kadar benzemektedir: Tanr, yalnz hakszlk ilemekten nefret
edenleri sever... Talih cmert, fakat dnektir, doa kendine yeter; Cret iin
balangc, kader onun efendisidir... Tepeleme doldurulmu bir sofray talih
nmze koyar; yetecek kadarn da lllk.(Gkberk,121-122).
MEH-LKA SULTAN MASALI
Mehlika Sultan, Yahya Kemalin sade ve byl bir dille kaleme ald bir
macerann hikayesidir. Halk dili ve halk
slubu ile air, Mehlika Sultan gibi bir
klasik kltr unsurunu, masal motifleri
kullanarak Trk dnce kltrn,
adeta bu iirde zetlemitir. Bir masaldr, Mehlika Sultan. Fakat, air, masal
kipi (-mI) yerine, haber kipi (-DI) kullanmay tercih ederek, ifadeyi daha etkili klmaktadr. Mehlika Sultandaki metafizik dnceyi, yaatlan masal kl-
Mill Folklor
trne rnek olarak ele almay uygun

bulduk. Masal tevaz ile, in olduumuz ufuklar kefetmek istedik.
Mehlik Sultana k yedi gen
Gece ehrin kapsndan kt
Mehlik Sultana k yedi gen
Kara sevdl birer kt
Mehliky arama yolculuu gece
balyor. Bu yolculuk, gnl lkesinde
bir k araydr. Gece, ayn nbet zaman. Ayn zamanda, gizlilik, mahremiyet ve sr ifade ediyor. Ak gizli olmaldr
ve k gnl uzun bir gecedir. Trkeyi
mkemmel derecede kullanan ir, yedi rakamyla klara okluk vasf vermesine ramen, yklemi teklik (3.tk.h.)
semitir. ir, ya yedi tevhid edip
bir yapyor veya yedi bir yolda birletirerek bire denk tutuyor. Yedi says
bir masal unsurudur. irin, dier masal
unsuru saylardan ziyade yedi saysn
tercih etmesi, bu saynn dolunay halindeki ayn ondrdnn yars olmasdr.
Kendini yarm hissetmek, mtemmim
czn bulma araynn balangcdr.
Belki, yolculuk da ayn yedisinde balayp yedi gn srmtr. Akta cinsiyet
yoktur. Bu yzden klar gen sfatyla verilmitir. Gen sfatyla, ayn yedisi
arasnda da ilgi kurabiliriz. Ayn zamanda genlik, g, cesaret ve aray vasflarn temsil etmektedir. ehir kaps, hayalimizde surlarla evrili, snrl bir corafyay canlandryor. Kap, giri ve klarn yapld yer olduu iin, insan
hayatndaki dnm noktasn temsil ediyor. Kapdan kmak, bir daha dnmemek zere snr ve kural tanmayan gizemli bir macerya atlmann ilk hareketidir. Platonun maara rneinde
olduu gibi, maaradaki zincirleri krmak, dnmeye balamaktr: Karanlk
maara insan bedenidir veya ekil almam, karanlk kalm duyularla kavranan u grnen alemdir. Aydnlk ise, d-
101
Yl: 15 Say: 58
nce ile kavranan makuller alemidir.(Kyel,23-24).
Kara ve sevdnn geceyle; gecenin
ayla (meh-lik) mnasebeti arayn etin ve yceliini ifade etmektedir. Tutku anlamndaki sevd(siyah) kelimesine, ayn anlamdaki kara ilavesiyle
kuvvetlendiren dilimiz, irin ifadesinde
halk slubuna brnm olarak karmza kyor.
Bir haylet gibi dnya gzeli
Girdiinden beri ryalarna
Hepsi meshur o muamma gzeli
Gitdiler grmee Kaf dalarna
Burada, grnp kaybolan sevgilinin brakt tesir, rya motifiyle verilmi. Ryann metafizik adan tanm
yledir: Ryalar metafizik adan izah
ederken kiinin hareket noktas nsezidir. Ryalarda zaman, mekan, kitle ve
srat gibi fiziki unsurlar yoktur. Bize gre olan fiziki unsurlar ortadan kalkmakla izafilemektedirler. Bu hal, gerek varln fiziki unsurlarn dnda olduunu
kabul demektir ki, varln gerei ile ancak fizik tesinde iliki kurulabilir. Bu
iliki ise ancak, nsezi ile mmkn olmaktadr.(Yksel,80). Ryalar, bilin
fonksiyonlarnda arayan Bergsona gre
rya, duyumlarn tezahrdr. mdi,
gerek bir n yol am bulunduu
duyumlar, kendi ryalarmzn ounun
kaynan vcuda getirirler... Ay gibi srekli ve yumuak bir n telkin eyledii ryalar olduka baka trldr.
Kraussa, gecenin birinde uyannca, ryasnda bir gen kz halinde grnm
olan eye doru, artk nlarn dolu dolu grd aydan ibaret kalm olan eye doru kollarn uzattnn farkna
varmt. Bu hal, tek hal deildir. Anlaldna gre, ay nlar, uyuyann gzlerini okarken, daima byle betl kz grntlerine yol amak zelliindeydiler.
102
Edimon meselesinin ifade eyledii ey de

acaba bu deil midir? (Bergson, 1998,
107-108). air, hayal ve ryay birletirerek bir esrar perdesi oluturmak iin,
sevgilinin sfatn tam olarak belirtmiyor. Bilinmezlikle istifham oluturmaktadr. Kafda, oul olarak verilmekle,
macerann nicelii vurgulanyor. Kafda, ksaca bilinmeyenler alemi, eriilmesi zor olan menzil anlamndadr(Pala,301),
Hepsi srtnda aba gnlerce
Gittiler ileri hicranla dolu
Her gnn ufkunu sardka gece
Dediler:belki son akamdr bu!
Yolculuun hedefi belli ama, yn
ve sresi belli deil. Bu belirsizlik, bir
taraftan umut verirken, dier taraftan
korkutuyor. air, umudu, akam vakti
sunmakla, hem gece karanlnn rpertisi, hem de mehlikann gelme umudunu, karanlk iinde k tasviriyle ifade
ediyor. Dervilik kyafeti olan aba, bizde
tevekkl duygular artrmaktadr.
Buna, boynu bken hicran da ilave edilince, ufkun sonsuzluuyla hislerin sonsuzluu birbirine karp, ifadesi zor
olan duygularn erhinde birbirini temsil ediyor.
Bu emel gurbetinin yoktur ucu
Daima yollar uzar, kalp zlr
mr olduka yrr her yolcu
Varmadan menzile bir yerde lr
Bu drtlk, airin yorumundan
olumaktadr. Burada, air, dramay sregelen bir yerde kesip aklama yapyor. Bylece, uzun sren maceray adm
adm izlemek yerine, oraya zaman konusunda istifham yerletirerek, bizi sona
hazrlyor. Sonsuzluk, gurbet duygusuna
sunulmu; gurbet emelle nispet edilerek
yaama g veren emellere ulamann
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
zorluu da belirtilmektedir. ekilen zorluklar, varlmak istenilen hedefin bykl nispetindedir. Buradaki lmszlk yolunda len yolcular da, menzile
ulaan bahtiyarlar da glerini sevgiden
almaktadr. Byle bir boluk (adem) alemine, bilinmezlikler iinde ynelme gc, ayn zamanda sevginin gcn de ortaya koymaktadr. Platon da Mevlana gibi, bu yolculuu, aslna dnme olarak
tanmlar: Sevgi yoluyla lmezlie ulamak isteyen ruh, kendisinin ne olduunu
gstermektedir. Ruh, gelip geici olan bu
glgeler aleminden deil, akl ile kavranlanlar alemindendir; ruh lmez. Doru
bilgiyi ruh, bu duyularla alnan glge
aleminden deil, lmezler aleminden getirmi olmaldr.(Kyel,25).
Mehlikann kara sevdallar
Vardlar kr yok bir kuyuya
Mehlikann kara sevdallar
Baktlar korkulu gzlerle suya
Yol ortasnda tesadfen grlen kuyu, kap gibi bir geidi temsil etmektedir.
Kuyunun krksz oluu, iindeki esrar
daha da artrmaktadr. Dn olmayan
bir geittir. Bu durumda, karar vermek
zorlayor ve ne yapacan bilememe,
yolcular korkutuyor. Bu geit, yeraltna
giden bir yol. Bir lm rpertisi hkim.
Fakat, bu rperme iinde, sona yaklama, hedefe vasl olma umudu da mevcut.
air buradaki manzaray tahayyl etmemizi istiyor olmal ki, klar, balar
suya eilmi vaziyette brakm. krk
gibi, manzaray grmeye mani olan bir
unsur olmad iin, bizim grebileceimiz manzara:
Ay, tam tepede ve aksi kuyunun
durgun sularna vurmu. Karanlk deil,
aydnlk, gkte aranan k, yerin aasnda. Yani, kara sevdal bir gnl olan
kuyuya, sevgilinin cemli aksetmi. Tecellye toprak seviyesinin aasnda
Mill Folklor
mazhar olan klar, vuslata erdiklerinde Mehliknn katna ykseleceklerdir.

Yceliin, tevazuda bulunduu tezad,
btn insanln bir ahlak kural olarak
benimsedii metafizik grdr. Ztlk
(karolum) terimiyle ifade edilen grn tanm yledir: Varln, kendi
iinde kutuplama durumlar. Bir varln, kartna dnmesi ve bu yolla daha yksek bir birlie ulamas.(Akarsu,
106).
Grdler: Aynada bir gizli cihan
Ufku epevre lm servileri
Sandlar dodu iinden bir an
O uzun gzl, uzun sal peri
Kuyudaki durgun su, bir aynaya
benzetilmi. Ayna edebiyatmzda gnl
temsil eder. Aynann arkasndaki grnty almaya yarayan gm sr, rengi
itibaryla safl ifade eder. Sr, ayn zamanda gnle doan ilham srlardr.
Herhangi bir rutubete (kalpteki kin, nefret gibi olumsuz duygular) maruz kalmad srece paslanmaz, yani vasfn
korur. Kara sevdallarn kuyu gibi karanlk ve derin (fakat, saf. nk, kuyu
suyu rzgardan etkilenmez. Rzgar,
edebiyatmzda havadr. Havann rzgar anlam olduu gibi, heves, arzu, istek anlamlar da vardr.) kalplerinde,
birden esrar perdesi kalkyor. lm,
servi gzelliiyle tanmlarken, air, boy
unsurunu kullanarak, lme bir uzant
veriyor. Ufuk kelimesiyle de ayn uzant, sonsuzluk olarak vurgulanyor. Fakat, imdi lm, rktmyor aklar.
Servinin boyuna mtenasip olarak, ksa
bir an grnen sevgilinin gzleri ve salar da uzun olarak ifade edilmi. air,
ekik gz terimini de kullanabilirdi.
Ancak, uzunlukla, gze ileri bir gr
vasf da yklenmi ve salarn uzunluu
da yine sevdaya iaret ederek sonsuzluu ifade etmektedir.
103
Yl: 15 Say: 58
Bu hazin yolcularn en k
Bir zaman bakt o viran kuyuya
Ve neden sonra gm bir yz
Parmandan karp att suya
En kk kahramann en akll ve
evik olmas motifi,.genlerin gelecein
yatrm olmas mantyla ilgili olabilir.
En kk kahraman (belki, ocuka bir
cesaretle) annda karar verip uygular.
Gm renkli Mehlikann aksi, kuyunun durgun suyuna vurmuken, ona atlan yzk, ballk ifade etmektedir. Ayla ayn renk ve ekle sahip olan yz
suya atmakla k, balln ifade ederken, adeta Mehlikay da kement atp yakalamtr. Bir nceki drtlkte peri
olarak geen sevgili, yzk dairesine hapis olmutur. Byclerin, cin ve perileri arrken, bir daire izip, gelen perileri hapsettikleri inanc edebiyatmzda da
ilenen bir mazmundur(Pala,440). air,
bu mazmunu, fiilin byleyici etkisini
ifade etmek iin kullanmtr.
Su ekilmi gibi rya oldu
Erdiler yolculuun son demine
Bir hayal alemi peyda oldu
Gtler hep o hayal alemine
Yzkle tlsm bozulmu, sular ekilip yeni bir hayal alemi ortaya kmtr. Ulalan hedef, ylesine cazibeli ki,
bunu ancak bir rya ile ifade etmelidir.
nk, ryalar da hayaller gibi, gereklerden ok gzeldir. air, rya ve hayali
birletirerek gemi ve gelecei, hale indirgemitir. Belki de yaanlan ann inanlamayacak derecedeki etkisi veya idrak etmede zorlanmay ifade etmek iin
rya ve hayal motiflerini kullanm.
Gmek fiiliyle lmn, ihtiyari bir aksiyon olduu kastediliyor. Hikayenin bandan beri devam eden yolculuk, gle
sona erdiine gre, btn abalarn bu
ge ynelik olduu anlalyor. Masaln
104
gllk glistanlk yer alt alemi, ak yolcular iin, zorlu bir yolculuun ahane
bir mkafatdr.
Mehlika sultana ak yedi gen
Seneler geti henz gelmediler
Mehlika sultana ak yedi gen
Oradan gelmeyecekmi dediler
Aklar, bin meakkatle erdikleri
esrarl alemden geri dnmeyi, akllarna
bile getirmemilerdir. air, bu noktay,
istifham oluturmak iin aklamam.
Konuanlar, orada neler olduunu bilmiyorlar; ama, bir nseziyle, gelmeyeceklerini syleyebiliyorlar. Biz, bunu bilen birinden, Attardan, buna benzer bir yolculuun ser-encamn dinleyerek, meseleye
biraz vakf olmaya alalm: Yz binlerce asr geldi, geti. O asrlar zamanszd. Ne ilerisi vard onlarn, ne gerisi.
Sonra o fani kulara lutfedip, bu yokluk
aleminden, tekrar kendilerine gelmelerine izin verdiler. Hepsi de kendilerinden
gemi olduklar halde, kendilerine geldiler. Yokluktan sonra varla erdiler.(Attar,185).
Sonu:
Tasavvuf edebiyat sayesinde metafizie az ok in olduumuzda, yllar
yl bizi sonsuz hayal alemine gtren
masallarn, sonsuzluk alemi yani tabiat
tesi alemi, belki sonsuz sayda mitlerle
ifade ettiinin farkna varmak, bizi byk hayretlere drd. Masallarn,
tm insanl saran bir atmosferi ve tm
insanla hitabeden mesajlar olduunu
grdk. Bata, ok sk duyduumuz tekerlemelerin, bilhassa mesneviler iinde
de yer almas, bunlarn gerekten eitici
olmann yannda yol gsterici kalplara
hapsedilmi, tecrbeler, bilgiler olduunu anladk. Bu dncelerimizi paylamak iin, masal yorumuna ilikin bu yazy kaleme alma cretini gsterdik. So-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
nuta, gerekd sandmz hemen her
masal unsurunun, inan ve ahlak sistemleri iinde yer aldn; ayrca birok
unsurun ilm ynden izahnn mmkn
olabilecei kanaatine vardk. Masallarn, dorular aksettiren unsurlar olduunu ikrar etmekten baka, masallarn
gerekler olabilecei hissine bile kapldk. Ancak, u var ki, masallar gerekler
olsayd, her gerek kadar ac verir veya
gzard edilirdi. Belki de, bu ihtimalden
dolay, adna masal denildi. Zira, gereklere dayanan hibir ilm eser, masal
kadar etkili ve kalc olmamtr.
NOTLAR
1
Saim SAKAOLU, Trk Saz iiri, Trk Dili, Trk iiri zel Says III, TDK, 1998,S.445-450,
s.227.
2
Mubahat KYEL, Fuzulinin aka ve
ilme likin olan Bir Ktas Acaba Onun Matlaultikadna Dayanarak Aklanabilir mi, Trklk
Bilgisi Aratrmalar, Volume 22, 1998, s.233.
3
in Masallar, ev. Nihal Yalaza TALUY,
Varlk Yay. st. 1966, s.3.
4
Barbara K. WALKER, The Art of the Turkish
Tale, KB Yay. 1993,s.218-224. Bkz. Edebiyatmzda,
mstakil eser olarak, Abdnin Camasb-nme mesnevisi.
KAYNAKLAR
AKARSU, Bedia, Felsefe Terimleri Szl,
Sava Yay. Ank. 1984.
ALTINTA, Hayrani, Erzurumlu brahim
Hakk, MEB, st. 1997.
BERGSON, Henri, Zihin Kudreti, ev. Mira
KATIRCIOLU, MEB, st. 1998.
BERGSON, Henri, uurun Dorudan Doruya Verileri, ev.ekip TUN, MEB, st. 1997.
BOLAY, Sleyman Hayri,Aristo Metafizii ile
Gazzali Metafiziinin Karlatrlmas, MEB, st.
1993.
BEYATLI, Yahya Kemal,Kendi Gk Kubbemiz, Yahya Kemal Ens, st, 9174,
BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Trk
Halk Edebiyat, Gerek Yay.st. 1999.
BOUTROUX,E. ada Felsefede lim ve Din,
ev. Hasan KATPOLU, MEB, st. 1997
CARROL,L. Alice Harikalar lkesinde, ev.
Ksmet Burian, KB Yay. Ank. 2001.
CONDLLAC,E.B. nsan Bilgilerinin Kayna
zerinde Deneme, ev. Mira KATIRCIOLU,
MEB, st. 1992.
Mill Folklor
ELEBOLU, Amil, Muhammediye II,

MEB, st, 1996.
in Masallar, ev. Nihal Yalaza TALUY, Varlk Yay. st. 1966.
Descartes, Ahlak zerine Mektuplar,
ev.Mehmet KARASAN, MEB, Ank. 1992.
EBERHARD,Wolfram-BORATAV, Pertev Naili Typen Trkishcher Volksmarchen, Weisbaden,
1950, madde 134.
ELN, kr,Halk Edebiyatna Giri, KB
Yay. Ank. 1981.
ERGENOLU, Bora, Akln Inda Evren ve
nsan, Denizli, 2002
Ferideddin Attar, Mantk al-Tayr,II ev. Abdlbaki GLPINARLI, MEB,st. 1991.
GKBERK,Macit, Felsefenin Evrimi, MEB,
st. 1979.
HALMAN, Talat Sait, Eski Msrdan iirler,
YKY, st. 1995.
HANERLOLU,Orhan, Felsefe Szl,
Remzi Kitabevi, st. 1982.
Hayyam, Btn Drtlkler, ev. Sabahattin
EYBOLU, Cem Yay. st 1981.
bn-i Sina Masallar, Haz. Sadk ERDAI, Yeni Kuak Yay. Ank. 2000.
JUNG,C.G. Bilin ve Bilinaltnn levi, ev.
Engin BYKNAL,Say Yay. st. 1982.
KAFESOLU,brahim, Eski Trk Dini, KB
Yay. Ank. 1980.
Konfuyus, Derleyen: Hayrullah RS, Remzi
Kitabevi, st. 1964.
KYEL, Mubahat, Felsefeye Balang, Lise
3, Ank. 1976.
ZTRK,Ali, Anonim Trk Edebiyat, Bayrak Yay. st. 1985.
PALA, skander, Ansiklopedik Divan iiri
Szl, Aka Yay. Ank. 1995.
SAKAOLU, Saim, Masal Aratrmalar, Aka Yay. Ank. 1999.
SERWAY,Fen ve Mhendislik in Fizik,
ev.Kemal OLAKOLU, Palme Yay.Ank. 1995.
eyh Galib, Hsn Ak, Haz. Orhan OKAYHseyin AYAN, Dergah Yay. st. 1975.
TEZEL, Naki,Trk Masallar II, KB Yay. Ank,
1997.
TKEL, Dursun Ali, Divan iirinde Mitolojik
Unsurlar, Aka, Ank.2000.
Trk Ataszleri ve Deyimleri, I, MEB, st.,
2001, s. 16.
WALKER, Barbara K. The Art of The Turkish
Tale,
I,(Talat
Sait
HALMAN
nszl,),
KB.Yay,Ank.1993.
YAZICI,Sedat, Felsefeye Giri, Alfa, st, 1999.
YKSEL, Hasan Ali, Trk-slam Tasavvuf
Geleneinde Rya, MEB, st. 1996.
105
KIREHR YRESNDE BERD YASTIKILIK

Berdi Style Pillow Making Tradition in Krehir Region
La tradition de loreiller au style de Berdi de la rgion de Krehir
Yard. Do. Dr. Filiz Nurhan LMEZ*

ZET
Bu almada, Krehir yresinde halen yaplmakta olan berdi yastkln tantlmas, kullanlan
hammaddeler, ara-gereler ve yapm aamalar ile berdi yastk evlerinde alanlarn sorunlarnn tespit
edilmesi amalanmtr. Berdi yastk yapmnda; teliz, adr bezi, yastk hals, uzun ve ksa kenar demiri,
berdi srme aac, toka gibi ara ve gereler kullanlarak, kalp hazrlama, klflama, berdi ve elen basma,
kas ekme ve bitirme ilemleri uygulanmaktadr. Yastk evleri iin kalfa ve rak bulunamamas, kalp hazrlama iinin kontrol edilememesi nedeniyle hazr kalplarda kalitenin dk olmas, i yeri ortam koullarnn uygun olmamas ve pazar imkanlarnn kstl olmas dolaysyla elde edilen gelirin dk olmas balca sorunlar olarak belirlenmitir.
Anahtar Kelimeler
Berdi, yastk, yastk hals, Krehir
ABSTRACT
In this research, it has been aimed to recognize berdi pillow making, to determine row materials, tools
and making stages and also to establish some problems and characteristics of workers who work in pillow houses. It was determined that in berdi pillow making several tools were used such as teliz, tent cloth, carpet
pillow, long and short iron bar, wooden bar. Also it was found that preparation of block, covering of block, filling of berdi and elen in covered block, padding and sewing it and ending operations were done. There were
several problems in pillow houses. The main problem was not to be found any foremen and apprentice. Also
blocks had the low quality because it was out of control, working areas were not enough and suitable, and
marketing possibilities were interdicted thus their incomes were decreased.
Key Words
Berdi, home desing, pillow, pillow carpet, Krehir
GR
lkemizin tarihi, maddi kltr ve
halk bilimi asndan byk nem tayan
geleneksel el sanatlarmz, fonksiyonel olma ve gelir getirme gibi zelliklerini koruduklar srece varlklarn srdrmektedir. Bu zelliklerini kaybetmesi ve el sanatlar alannda ura veren meslek erbaplarnn daha gncel alanlara ynelmesi yok
olmalarna yol amaktadr. Gnmzde bu
ekilde yok olmaya yz tutan ata sanatlarmzdan biri de semercilik olup, baz yrelerdeki semer ustalarnn bu meslei brakarak berdi yastk yapmna yneldii grlmektedir.
zellikle dere ve rmak kenarlar gibi
sulak blgelerde yetien berdi; hasr, zembil, ip yapmnda, semer ve yastk doldurmada ve dam rtmekte kullanlan bir eit
saz olarak tanmlanmaktadr. lkemizde
Afyon, Eskiehir, Hatay, Adana ve Anadolu blgesindeki dere ve gl kenarlarnda
yaygn olarak bulunur. Genelde berdi olarak bilinen bitki, Afyon, Dinar ve ncesu civarnda beerdi, Antalya, Serik ve Belks civarnda ise kova olarak da adlandrlr
(Anonim 1993).
Krsal kesim konutlarnda oda boyunca uzanan sedirlerin zerinde duvara dayal olarak yaslanmak amacyla kullanlan, 90-110 cm boyunda, 40 cm geniliinde, 8-10 kg arlnda, n yz el dokuma-
* Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm
106
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
s yastk hals, arka yz hal zemini renginde adr bezi ile kaplanan, ii berdi ve
elen otlaryla doldurulan sedir yastklarna ise berdi yastk ad verilmektedir.
Ke minderi, sedir minderi, sedir
yast Anadolunun hemen her blgesinde
yaygn olarak kullanlan deme malzemeleridir. Hammadde olarak ince dallar,
aa eritleri ve sazlar ileyen el sanatlar
kapsamna giren berdi yastn dayankl
olmas ky evlerinin vazgeilmez bir eyas
olma zelliini vermitir.
Krehir yresinde berdi yastk yapm halen devam etmekte ve yre halk tarafndan gnmzde de kullanlmaktadr.
Krehir yresi ve civarnda yastklk semercilikle birlikte gelimitir. Semercilikte
kullanlan hammaddenin ve ara gerelerin yastklkta da kullanlabilmesi uzun
yllar bu iki zanaatin bir arada yrtlmesini salamtr. Ancak semercilik srecini
doldurmu ve semer ustalar gnmzde
de kullanlan ve nemli saylabilecek bir
pazar olan berdi yastk yapmclna ynelmilerdir. Yastklarn yzleri el dokumas hallarla kaplanarak daha gsterili
ve daha nitelikli rnler elde edilmektedir.
Bu nedenle Krehir hallar arasnda berdi yastklar iin dokunan yastk hallarnn
yre iin ayr bir yeri ve nemi vardr.
Bu almayla Krehir yresindeki
berdi yastkln tantlmas, kullanlan
hammaddeler ve ara-gereler ile yapm
aamalarnn belirlenmesi yannda berdi
yastk evlerinde alanlarn demografik
zellikleri ve sorunlarnn tespit edilmesi
amalanmtr.
MATERYAL VE YNTEM
Bu aratrmann materyalini Krehir
yresindeki yastk evlerinde retilen berdi
yastklar, konu ile ilgili olarak ekilen fotoraflar, yastk ustalar ile alanlarna
uygulanan grme formlar oluturmutur. 1999 ylnn ilk yarsnda yrede n inceleme yaplm, 1999 Temmuz-Austos
aylarnda Krehire gidilerek aratrma
materyali toplanmtr.
Krehir ilinde 1999 ylnda aktif olarak retim yapan 5 yastk evine gidilerek
Mill Folklor
ustalar ve dier alanlarla grmeler

yaplm, 2001 ylnda tekrar edilen almalarla bu alanda meydana gelen deiiklikler tespit edilmitir. Berdi yastklkta
kullanlan aralar, yapm teknii ve alanlarn zellikleri ile sorunlarn belirlemek iin karlkl grme ve fotorafla
belgeleme yntemlerinden yararlanlmtr.
ARATIRMA BULGULARI
Berdi Yastk Yapmnda Kullanlan Hammadde ve Aralar
Yastk yapmnda kullanlan hammadde berdi ve elen ad veriler bitkilerdir.
Berdi Cyperaceae familyasnn, Schoenoplectus cinsinin, lacustris L. trne ait, su
kenarlarnda yetien odunsu bir bitkidir.
elen ise ayn bitkinin yapraklar diyebileceimiz ince otsu ksmlardr. Esas olarak
berdi yastklk basit aralar kullanlarak
yrtlen bir zanaat olup kullanlan balca aralar ve fonksiyonlar aadaki ekildedir;
Pres; berdi kalb hazrlanrken kalb preslemeye yarayan elektrikli ya da el
ile alan bir aratr.
Teliz ya da uval; kanavie olarak
da bilinen berdi kalplarn kaplamada kullanlan pamuk ya da kenevirden bezaya
tekniiyle dokunmu kaba kumatr (Fotoraf 1a).
adr bezi; yastn arka ksmna dikilen, pamuklu ve bezaya tekniiyle dokunmu kaln bir kumatr.
Yastk hals; 40x110 cm ebatlarnda,
32x45 kalitede dokunmu, yastn n yzne dikilen el dokumas hallardr. Genellikle yastk hallarnda kullanlan motifler
ve desen kompozisyonlar ayn ekilde olup,
kullanlan balca desen kompozisyonlar
gbekli, peneli ve mihrapl olarak adlandrlmaktadr. Zemin rengi genellikle krmz
ya da bordo, motiflerde kullanlan renkler
ise lacivert, krem, sar, yeil, siyahtr.
Uzun kenar demiri; yastn boyu
uzunluunda, elenleri teliz iine yastk
107
Yl: 15 Say: 58
boyunca doldurmak iin kullanlan bir
aratr.
Ksa kenar demiri; yastn eni
uzunluunda, elenleri teliz iine yastk
enince doldurmak iin kullanlan bir aratr (Fotoraf 1b).
Dolgu hammaddesi olarak kullanlan

elen, gevrek ve krlgan yapsndan dolay
ilem grmesi zor olan bir zellie sahiptir.
Yaplan ilemi kolaylatrmak amacyla
uzun ve ksa kenar demirleri kullanlmaktadr. Ayrca bitkileri krmadan ve ufalamadan dolgu yapabilmek iin yastk evinin
en tecrbeli eleman ya da ustann kendisi
bu demirleri kullanarak dolgu iini yapmaktadr.
Makas; nylon iplik, teliz ve uval
kesmek iin kullanlan, byk ve elikten
yaplm aratr.
ne; uval ve haly doldurulmu teliz zerine dikmek iin kullanlan ara
olup, uvaldz ve yorgan inesi olmak zere iki tipi mevcuttur.
Biz; haly telize dikerken, halnn
kaymasn nlemek amacyla haly yasta
Fotoraf 1a. Teliz
Fotoraf 1c. Kullanlan dier aralar
Fotoraf 1b. Kenar demirleri
108
Fotoraf 1d. Diki makinesi
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
tutturmak iin kullanlan, tahta kulplu,
sivri ulu bir aratr (Fotoraf 1c).
Berdi srme aac; berdi kalb ile
teliz arasndaki boluklarn doldurulmas
amacyla elenlerin itilmesi iin kullanlan
tahtadan yaplm aratr.
Toka; elenlerin oturmasn salamak amacyla, klflanm berdiye vurmak
iin kullanlan tahta aratr.
Nylon iplik; telizin ak ularn dikmek iin kullanlan ince rafyadan yaplm
ipliktir.
Diki makinesi; teliz klf dikmek
iin kullanlan, basit, ayakl, kaln ineli
diki makinesidir (Fotoraf 1d).
Bk ve eri bk; berdi kalbnn
kenarlarndaki fazlalklar keserek dzeltmek amacyla kullanlan kamaya benzeyen
aralardr.
Berdi Yastk Yapm Teknii
Kalp hazrlama
Berdi ve elenler, Afyon Akehir gl
civarndan ve Krehir Hirfanl Baraj gl
civarndan toplanmaktadr. iler tarafndan biilen berdiler, gl kysnda demetler
haline getirilip, tamamen kuruyana kadar
bekletilmektedir. Kuruyan demetler elektrikli ya da el ile alan pres makinelerinde
kalba konup preslenmekte, 90-110 cm boyunda kesilmekte ve drt yerinden birbirine paralel gelen iplerle balanmaktadr.
Bu ekilde hazrlanan berdi kalplar, yastk evlerine gnderilmektedir. Kalp hazr-
lama, uzun zaman alan, zor ve yorucu bir

ilem olduu iin Krehirdeki yastk evleri berdiyi genellikle kalplanm ekilde
alp kullanmaktadr (Fotoraf 2).
Klflama
lk olarak toplar halinde ellerinde bulunan telizden 90-95 cm arayla iplik ekilerek kesilecek yerler belirlenmekte, oluan
izlerden kaplanacak berdi kalb kadar kesim yaplmakta, kesilen ular biraraya getirilerek diki makinesinde birletirilmektedir (Fotoraf 3a). Sonra dikili ksm ortaya getirilip, alt ksa kenar diki makinesinde dikilerek kapatlmaktadr. Hazrla-
Fotoraf 2. Berdi kalplar
Fotoraf 3b. Berdi klflarnn geirilmesi
Mill Folklor
Fotoraf 3a. Berdi klflarnn dikilmesi
109
Yl: 15 Say: 58
duu iin btn olarak baslmas imkanszdr. Bu nedenle uzun ve ksa kenar demirleri yardmyla nce bklp sonra krlarak yastn eni ve boyu hizasna getirilip klf iine baslmaktadr (Fotoraf 4c,
4d). Daha sonra klfn st ksa kenar 6-7
cmlik bir aklk braklarak uvaldz ve
nylon iplikle dikilmekte, bu aralktan nce
boyu ynnde uzun kenar demiri ile, sonra
eni ynnde ksa kenar demiri ile elenler
Fotoraf 3c. Berdi klflarnn dzeltilmesi
nan bu klf berdi kalbna geirilmektedir

(Fotoraf 3b, 3c).
Berdi ve elen basma
Klflanm berdinin dikilmeden braklan st ksa kenarndan kalplanmam
berdi saplar demetler halinde berdi srme
arac ile boluklara doldurulmaktadr (Fotoraf 4a). Doldurma ilemi tamamlandktan sonra tokala dzeltilmekte ve bu ileme berdi basma ad verilmektedir (Fotoraf 4b). Berdi demetlerinin boyu 2-3 m olFotoraf 4b. Tokalama ilemi
Fotoraf 4a. Berdi basma ilemi
110
Fotoraf 4c. Uzun kenar demiri ile berdilerin krlmas
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Fotoraf 5b. Kas ekme ilemi

Fotoraf 4d. Uzun kenardan berdi basma
Fotoraf 6a. adr bezi geirme ilemi
Fotoraf 5a. Kas ekme ilemine hazrlk
arada kalan boluklara iyice doldurulmaktadr. Bu ileme ise elen basma ad verilmektedir. Mmkn mertebe klf ierisinde
boluk brakmayacak ekilde basma ilemi
tamamlanmaktadr.
Kas ekme
Berdi klflandktan ve boluklar doldurulduktan sonra iiler tarafndan ayaklarla ineme ilemine tabi tutulmaktadr.
Berdi ve elenlerin klfa iyice oturmasn
salamak amacyla yaplan ineme ilemi
Mill Folklor
15-30 dakika sreyle yaplmaktadr. ineme ileminden sonra uvaldz ve nylon iplikle yorgan kpme ya da kapitone yapma
ilemine benzer ekilde, klf berdiler ve elenlerin zerine 6 ya da 8 yerinden kpnmektedir. Bu ileme kas ekme ilemi ad
verilmektedir (Fotoraf 5a, b). Kas ekme
ileminin tamamlanmasnn ardndan klfn st ksa kenarndaki doldurma amacyla braklan aralk yorgan inesi ve nylon
iplik ile dikilerek kapatlmaktadr. Bu blme kadar yaplan ilemlerin tamamna
yastk atma ad verilmektedir.
111
Yl: 15 Say: 58
Bitirme ilemleri
Baslm ve kas ekilmi yastn arkasna nceden kesilip hazrlanm olan
adr bezi serilmekte ve drt kesinden
bizlerle yasta tutturulmaktadr. Daha
sonra yorgan inesi ve nylon iplik ile drt
kenarndan klf zerine dikilmektedir (Fotoraf 6a). adr bezi yastn arka yzne
skca dikildikten sonra, yastk hals n
yze serilmekte ve drt kesinden bizlerle
yasta tutturulmaktadr. Ayn ekilde klf
zerine dikilmektedir (Fotoraf 6b). adr
bezi ve yastk hals geirilen berdi yastklar al sprgesiyle iyice sprlmekte,
sabunlu su ile silinip kurutularak sata
sunulmaktadr (Fotoraf 6c).
Fotoraf 6b. Yastk hals geirme ilemi
Fotoraf 6c. Berdi yastklar
112
Berdi Yastk Evi alanlarnn

Demografik zellikleri ve Karlatklar Sorunlar
Krehir ilinde 1999 yl itibaryla berdicilikle uraan 5 yastk evi varken 2001
ylnda bu rakamn 3e dt gzlenmitir.
Yastk evlerinde usta haricinde iki
kalfa ve ya da drt rak almaktadr.
Ustalarn eitimi ilkokul, kalfa ve raklarn eitimi orta dereceli okul dzeyinde
olup, kalfalarn ya ortalamas 20, raklarn 15dir. Ustalar bu zanaatle ortalama
40, kalfalar 11, raklar ise 5 yldr uratklarn belirtmilerdir. Ustalar berdi yastk yapmn semerci olan babalarndan ve
dedelerinden rendiklerini belirtmilerdir.
Yastk ustalarna yneltilen rak ve
yardmc bulmakta herhangi bir glkleri
olup olmad sorusuna; yorucu, zor ve zahmetli bir ura olduu iin gnmzde
genlerin bu ie ilgi gstermediini, ayrca
genlerin yksek renim grmeye ya da
daha kazanl ilerde almaya eilimli olduklarndan yanlarnda alacak rak
bulmakta glk ektiklerini ifade etmilerdir.
Ustalar hammaddeyi ne ekilde temin
etmek istedikleri sorusunu ise; zaman ve
emekten tasarruf amacyla kalp eklinde
olmasn arzu ettikleri eklinde cevaplamlardr. Yastklarn hammaddesini kalp
eklinde alarak daha ksa srede daha ok
sayda yastk atabilmektedirler. Ayrca ustalara hammadde temin ederken karlatklar sorunlara ynelik sorular da yneltilmitir. Fiyatlarn olduka deiken olduu, hammadde dardan getirtildii iin
nakliye problemleriyle karlatklar, istedikleri kalitede hammadde bulamadklar,
bazen kalplarn bozuk kt ve bozuk kalplar deitiremedikleri renilmitir. Ustalar ayrca hazr berdi kalplarnn bazen
saf olmadn da belirtmilerdir. Srekli
kullanlmak artyla 15-20 yl mr olan
berdi kalplarnn arasna elen kartrlarak kalba verildiini ve bu ekilde gelen
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
kalplarn salam ve dayankl olmadn,
mrnn 5 yla kadar dtn ifade etmilerdir. Yastk hallarnn temininde ise
hibir glk ekmediklerini, nk hallarn kendi evlerinde eleri ya da ocuklar
tarafndan dokunduunu belirtmilerdir.
Yastk ustalar altklar mekanlarla ilgili sorunlar olup olmad sorusuna;
depolama, snma, aydnlatma ve tozdan
ikayeti olduklar cevabn vermilerdir.
allan mekanlar 15-20 m2 byklnde, hammadde deposu, diki atlyesi, basma atlyesi, rnlerin muhafaza edildii
depo gibi bir ok ama iin ortak kullanlan, alan olarak yetersiz ve salk asndan elverili olmayan mekanlardr. Ancak
yastk evleri, ustalarn kendi mal olduu
ve, kira gideri olmad iin bu mekanlarda
almay srdrdklerini, daha byk bir
yer alabilmek iin gelirlerinin yeterli olmadn, kira giderinden de kandklarn
ifade etmilerdir.
rnlerin Pazarlanmas ve Kazan Durumu
Berdi yastklar ok eitli kesimlerden alc bulamamaktadr ve pazar imkanlar kstldr. Berdi ustalarna rnlerini
nerelere ve kimlere pazarladklar sorusuna karlk olarak; Krehire gelen turistlere ve yre halkna perakende, byk ehirlerdeki tccarlara ise toptan sattklar
belirtilmitir. Perakende satlarn daha
karl, ancak yeterli dzeyde olmad ifade
edilmitir.
Yastklar altl takmlar halinde pazara sunulmaktadr. Austos 2001 yl itibariyle altl takmn fiyat 150.000.000 TL,
bir tek yastn fiyat 30.000.000 TL, bir
tek berdi kalbnn fiyat ise klfl bir ekilde 7.000.000 TL, klfsz bir ekilde
3.000.000 TL, hal ve kumalarn maliyeti
ise 7.000.000 ile 10.000.000 TL arasnda
deimektedir. Yastk evlerine bir yastk
16.000.000 TLye mal olmaktadr. ki kii
alrsa gnde 50 yastk atabilmektedir.
Yastk evleri kazanlarndan memnun olup
olmadklar sorusuna; memnun olduklarn
ancak ek bir gelire de ihtiyala duyduklarn belirtmilerdir.
Mill Folklor
SONU
Berdi yastklk semerciliin devam
olarak gelimi, basit ara ve gerelerle,
kk ortamlarda, her ya grubundan insann yapabilecei bir el sanatdr. Gemite krsal kesim konutlarnda vazgeilmez
bir ev eyas olan berdi yastklar zellikle
dekoratif, ucuz, ergonomik ve dayankl olduklar iin gnmze kadar gelebilmitir.
Krehir ilinde berdi yastk yapm zamana ayak uyduramam, bu ile uraan
yastk evlerinin says azalm ve gnmzde unutulmaya balamtr. Berdi yasta alternatif bir ok rnn ortaya kmasyla beraber yre halk tarafndan ev
demesi aksesuar olarak kullanm azalmtr. Ancak ark kesi dekorasyonlarnda halen aranan bir unsurdur.
Berdi yastk yapmnn azalmasnda
en nemli etkenin eitim seviyesinin ykselmesi olduu gzlenmitir. Berdi yastklk babadan oula geen bir zanaat zelliindedir, fakat yastk ustalar ocuklarn
bu ie zendirip ynlendirmemekte, yksek renim grmelerini istemektedir. Bu
durum yastk evlerinin azalmasnda nemli bir unsur olmaktadr.
Teknolojik ilerlemeler, yaam biimindeki ve beklentilerdeki deiiklikler berdi
yastklk gibi geleneksel el sanatlarnn
ortadan kalkmasna neden olmaktadr. Gnmzde gerilemi ve kaybolmaya balam bu gibi zanaatlar zaman kaybetmeden
sistemli bir biimde aratrmak, incelemek, derlemek, arivlemek ve uygunsa yrede turistik olarak kazan salayacak
tarzda gelitirmenin yollar aranmal, henz mrn doldurmam el sanatlarnn
lke ekonomisine katk salamas amacyla tekrar ele alnp gnmz ihtiyalarna
uyarlanarak yok olmas nlenmelidir.
KAYNAKLAR
Anonim, 1993. Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say:211/2,
Cilt:II, Ankara niversitesi Basmevi. Ankara, s631-632
113
XVIII. YZYIL AR EDRNEL NTIKIN

KALEMNDEN BR AK HKYES
A Love Story in XVIII. Century Written by Edirneli Ntk
Un rcit damour d Edirneli Ntk au XVIII sicle
Do. Dr. . Hakk AKSOYAK*

ZET
Kaynaklara gre Edirneli Ntk Mehmed Efendi iirler, Tuhfetl-harameyn ve Mecmua olmak zere
eserin sahibidir. Tuhfetl-harameynin tek nshas Ankara Mill Ktphanededir. Bu almasnda Ntk hac yolculuunu anlatr. Bu makalede Tuhfetl-harameynde geen bir ak hikyesinin zerinde odaklald.
Anahtar Kelimeler
Tuhfetl-harameyn, Seyahatname, XVIII yzyl, Edirne, Ak Hikyesi
ABSTRACT
According to sources Ntk Mehmed Efendi, from Edirne, has got three works (Poems, Tuhfetl-harameyn and Macmua). Tuhfetl-harameyns one orijinal copy was recorded by Ankara National Library. n his
work Ntk describes his pilgrimage journey. But in this article was tried to anlyse on a love legend in Tuhfetl-harameyn.
Key Words
Tuhfetl-harameyn, Travel Narrative, XVIII th Century, Edirne, Love Story
Kaynaklarda Edirneli Celilzde olarak anlan Ntk Mehmet Efendi, genliini tahsil-i marifet (Aynagz, 1988: 646)
ile geirdikten sonra yenieri aas (Salim:
1315: 636) Doramac Mehmet Paaya
(Sultan II. Mustafa zaman) intisap eder
(eyh, 1989: 476; smail Beli, 1999, 426;
Mehmed Sreyya, 1311:534; Peremeci,
1940: 264; Babinger, 1992: 271; Canm,
1995: 351) Dier kaynaklarn aksine Edirne airlerinde airin Doramac Ahmet
Paaya intisap ettiinin sylenmesi doru
deildir (Canm, 1995: 351) Paann ktipliini yapan Ntk Mehmet, (Mehmed Sreyya, 1311: 534; Babinger, 1992: 271)
emekliye ayrldktan sonra sarraflk ve aktarlkla urar (eyh 1989: 476; Aynagz,
1988: 646; Salim, 1315: 636; Babinger
1992: 271). Kaynaklar Ntkn 1129/17161717 ylnda vefat ettii belirtmekte ayn
*
grtedirler. Slime gre stanbulda

medfundur (Slim, 1315: 636).
Kaynaklar, Ntkn eserinden sz
ediyor. Kendi yazs ile baz iirleri (bnlemin Ktphanesi nr: 3590) ktphane kaytlarna girmitir (Ntk Mehmed, 1986:
530). kinci eseri, Tuhfetl-haremeyn adl
bir hac seyahatnamesidir (Aynagz, 1988:
64). Babinger, Ntkn Tuhfetl-haremeyn
adl eserinde Nbnin ayn addaki mesnevisini esas alm olabileceini ifade eder
(Babinger, 1992: 271). airin nc eseri
baz acaip ve garip hikyeleri tertip ettii manzum bir mecmuadr (Aynagz, 1988:
646; Peremeci, 1940: 264). airin nazmettii hikyelerin acaib ve garaib olarak nitelenmesi onun ilgin bir kiilie sahip olduunu gsteriyor. Zaten Safay de, Ntkn
zamann gzellerinden Haleplizde lakabyla mehr genci grr grmez syledii
gazelini tezkiresine almtr.
Gazi niversitesi Fen-edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.
114
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Der-Medh-i Halebli-zde
Grdm ahama yakn mh-cebn bir elebi
Subh- sdk gibi togdu dile mihr-i talebi
Her gn ol mh- mnevver togar ahama karb
Gyiy knn rza bedel ola ebi
Duruu oturuu hayli mlyim amm
B-amn gamzesi celld- kaz mntehebi
emi bdm dil almakda fsn- shir
Rh vermekde dem-i s o lal-i inebi
Tlib-i bsu olan ehresini etmeli zer
Oldu eftl-y bg- ruhu gy zeheb
Gamzesi tg-be-kef kasd- dil-i zr etse
L-tehaf lutfun eder ka mahfce lebi
Ebruvne ki kitba edde bir kasr- ceml
Hatt- Ykt imi msra- beyt-i Arab
Kllet-i m vasfn y kuvvet-i ayn- Ntk
Kl-i filim ana mevsf- bbn Haleb (Aynagz,
1988: 646)
Ntkn kaleme ald Tuhfetl-haremeynin bir nshas, Ankara Mill Ktphanesindeki yazmalar arasna girmitir (Ankara Mill ktphane, Yz. A 3216).
Nsha 172x103-112x54 mm. lsndedir.
Nestalik, yer yer harekeli, serlevhas mzehhep, kahverengi mein cilt ile kapl,
emseli ve mklepli. Toplam 106 yaprak
olan bu nshann her yapranda 13 satr
bulunmaktadr. Sonundaki fera kaydna
gre bu nsha mellif hatt olup 1119/1707
ylnn Recep aynda bitirilmitir.
Mesnevi nazm biimiyle kaleme alnan Tuhfetl-harameynde, aruzun Feiltn Mefiln Feiln kalb kullanlmtr.
Araya serpitirilen 21 gazel ve 18 rbaide
vezin deimektedir. Eserin Ankara Mill
Ktphane nshas 2789 beyittir.
air, Tuhfetl-haremeynde hacca gidiini, bu yolculuk esnasnda ziyaret ettii
yerleri anlatr. Bu makalede Tuhfetl-harameynin zerinde uzun uzadya duracak
deiliz. Yalnzca mesnevinin iinde bize ilgin gelen bir ak macerasn ele alacaz.
Kahramanlar avuzade Ahmet ve Dervi
olarak tantlan ak macerasnn zeti yledir: Eskiden Edirnede avuzade Ahmet
Mill Folklor
adnda benzersiz bir gzel vardr. Peri yzl gzel, henz mektebe gitmektedir. Mektebe giderken saysz k yolunu bekler. Ancak hi kimse onu elde edemez. Derviin biri o yllarda Edirneye gelir ve bir yere konuk olur. ehri gezerken bir kalabalk dikkati eker. Bu izdihamn sebebi nedir? diye birisine sorar. Ik gibi bir peri ehreli;
bir ay yzl burada imdi ortaya kt, o peri imdi mektebe gider. Buras onun getii
ve seyredildii yerdir. Bu toplananlar onun
mptellardr. Ortaya kmasn beklerler.
Grmek ile yetinirler. Henz on drdnde
bir ay olmutur. derler. O, put gibi gzel
sevgili yanan gsterince, herkes aknlktan ne yapacan bilemez.. Kimi dua
eder; kimi Allah balasn, kimi vuslata
erseydim, kimi canm vereydim der. Kimi de znt ile kendinden geer; kimi ah
ve feryat eder; kimi zlemle bakar. Gl gibi
sevgili klarn grnce iveler yapar. Kimine gz ucu ile bakar. Kimine tebessm
eder. Kimine bak klcn keskinletirir.
Kimine bir eyler mrldanr. Kimine bakmayarak cefa eder; kimine gzyle merhaba der. Baklar ile Dervii etkisi altna
alr. O zavall, ney gibi inler. Hemen neye
uradn anlar. Ak atei hcum eylemekle mum gibi yanmaya balar. Onun gelip
getii yeri mesken tutan klarn arasna
katlr. Meer o ak derdinin hastas marifetten haberdar birisidir. Teni maarif sandukas; dili hak bilgisine riftir. Marifet
bilgisine sahip olan k, bir mddet sonra
sevgilisine intisap etmeye mecal bulur. O iki
sevgili, can ile ten gibi ayr olmaz. O gzellik mumu yandka Dervi de pervane gibi
kanat aar. k ne kadar yalvarsa sevgilisi naz yapmaktan vaz gemez. Safa ile sslenen bir mecmua gibi koynunda hi ayr
kalmaz. Gzel gonca, alnca lgn blbl
feryat figan ile her yeri doldurur. Rakip, talihsiz n daima belini bker. O zaman
orada eski klarn her biri bu ball
kskanlkla karlarlar. Hepsi Dervie kaba davranrlar, hatta ldrmeye azimet
ederler. avuzade bu kssay duyduunda
alayan Dervie tenhada Bilirim benim
gerek msn, ak yolunda bana hayli
sadksn. Beni grmek senin iin dnyaya
115
Yl: 15 Say: 58
deer. l desem cann verirsin. Maarifle
dolu bir kiisin. Her ne ilim olsa ona vkfsn. Gnlm seni seviyor. Haset ehli beni sana ok grr. Bu kt haset seni yok eder.
Korkarm dman, benim iin seni ldrr.
Maher gn ben sorumlu olurum. Sana
yazk olur. zlme. Ltfedip szlerimi reddetme. Beni hasret ateine yakma. Bir zaman seyahat et. Gurbet zahmetine dayan.
Bir mddet ayrlk derdinin ateine yan.
Aknda eksiklik var ise gitsin. Ak hicran
ile kemal bulur. Seyahatin tamamlandnda istersen buraya dnersin. Sen yine hi
zlme. Senden bakasnn k olmayacama sz veririm. der. Bu szleri iiten
Dervi ayrl anar zlr. Uzun sre sevgilinin bulunduu yeri terk eder. Ayrlk cann actnca Ey mutsuz gnl! Her ne
olursa olsun lmden korkma. lr isem
ak ehidi olurum. Hele sevgilim uruna
lrm. Ayrlk ile kendimi zmektense kavuma ile lmee razym. der. Bu beklenti
ile takdirin hkmn beklemeye koyulur.
Bazen yarin yanan anar; bazen alak rakibi dnr. Acaba sevgili azarlar m?.
Bana abuk geldin der mi?, Acaba sevgili
bakalarnn oldu mu? diye dnerek
ilerlerken sevgilinin kapsna ular. Acaba ol sevgili yz gsterir mi yoksa dman
araya girdi mi? Ey felek herhalde bana o ay
gibi gzeli ok grdn eklinde kendi kendiyle konumaktadr. Dervii bu halde gren birisi ona acyarak gn nce gelseydi; sevgilisini salkl bulurdu. Bu zavall
ge geldi. Ancak yzn grmesi nasip olmad der. Dervi, bu sz iitince sevgilisinin durumunu renmek ister. O kii de
Dervie O gne yzl, iki gnce vefat etti.
Ban sa olsun; sevgilin cennete gitti. der.
Zavall Dervi bu szler zerine mahvolur.
O kiiye yalvararak Allahn seversen bana sevgilimin mezarn gster. Onun ruhuna dualar edeyim. aresize kim yardm
ederse Allah da ona yardm eder der. Birisi ona acyp yol gstermeye niyetlenir. derhal alp sevgilisinin kabrine gtrr.
O miskin, sevgilisinin kabrini grnce hemen mezar tana sarlarak yle bir ah eder
ki cann teslim eder. h ateiyle o mezar tan yakar. Yanm mezar tann yeri u
116
anda Edirnede Zindanaltndadr. Onu ancak hl ehli olan seyredebilir.

Ntk, bu kk hikyesinde belli
bal ahslar hikyenin iki ana kahraman
yani k ve maktur. lk beytin ardndan
hikyenin ba kahramanlarndan avuzade Ahmet tantlr. Sevgilinin, n ve
rakiplerin tasvirlerini ayrntl olarak verilir. avuzade, Divan Edebiyatndaki ideal
gzelin niteliklerini tar. Yznde ayva
tyleri vardr; yz ay gibidir; boyu serviden stndr; yana gldr... Bak klcn keskinletirir; baknn doan zayf
can kuunu avlar vs. k, maarif bilgisinden haberdar biri olarak takdim edilir.
Kendisi rif, cezbe, dervi, intisab, irfan,
maarif, marifet, matlab, matlub, talib... gibi tasavvuf terminolojisiyle anlr. Bylece
n sradan biri olmad vurgulanr.
nc bir ahs da rakiptir. Rakip de a eitli fitneler yapmay planlayan hatta
onun canna kasdetmeyi bile dnen birisidir. Metinde ismi verilmeyen ve sadece
biri veya birisi olarak sz edilen kii ise,
rakibin karsnda ve de n yanndadr.
a klavuzluk yapan bu ahs hakknda
ayrntya girilmez. Hikyenin anlatcs
olarak air de zaman zaman araya girmektedir. Hikyenin ak iinde genel tlerde bulunur. Ntkn memleketinde geen
ak macerasn gzlem yoluyla m yoksa
herhangi bir kimseden dinleyerek mi yazya aktard belli deildir. Ancak hikyenin banda sbk ifadesinden konunun,
airin yaad yllara gre, ok fazla olmasa da, gemite vuk bulduu anlalyor.
Zaman kesin olmamakla birlikte hikyenin
XVII. yzylda Edirnede bilindiini syleyebiliriz.
Ntk, hikyeye olayn Edirnede getiini belirterek balar. Edirne, ayn zamanda Tuhfetl-haremeyn airinin memleketidir. Hikyede geen bir baka mekn
ise mekteptir. Bu mektebin ad ve bulunduu yer belirtilmez. Edirne ile ilgili somut
bir mekn ise hikyenin sonunda geer.
n ah ateiyle yakt mezar ta Edirnede Bn-i Zindanda yani Zindanalt (Rifat Osman, 1999: 88) denilen yerdedir.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Hikyede diyaloglar ve monologlar
nemli bir yer tutar. Hatta hikyenin esasnda k ile mauun birbiriyle, dierleriyle ve de an kendisiyle konumas
zerine kurulmutur denilebilir. Bu adan
baktmzda 137 beyit olan hikyenin 54
beyti yani yaklak % 40 diyalog ve monologlardan oluur. Diyaloglardan en uzunu
da 21 beyitle sevgilinin a seyahat tavsiye ettii blmdr. air, zellikle n
ayrlkta ektiklerini ve seyahatinin yarda
kesip sevgilisine dnerken yolda aklndan
geenleri monolog eklinde aktarr. Bu monologda n zntsn ifade eder ve
hikyenin en can alc yerinde n ruh
halini olduka baarl bir biimde yanstr.
avuzade, Dervi ile diyalogunda onun
akndan phesi olmadn; ancak akn
ayrlk ile kemal bulacan syleyerek seyahat tavsiyesinde bulunur. n hali
mutasavvf birinin halleri olarak verilir.
nce sevgili teselli eder. air de n azndan akla ilgili tavsiyelerde bulunur. Bundan sonra da seyahatini tamamladnda gnl cezbesi ekerse kendisini
bekleyeceini vurgular. Dervi bu szler
zerine sevgilinin bulunduu yeri terk ederek seyahate kar. Bu noktada kendisi ile
konumaya balar. air, n seyahatin
ardndan sevgilinin bulunduu yere dnmesini de n azndan aktarr. Bu esnada birisi grerek onun hakknda bir
monologa girer.
Ruhna inse idi zlf-i siyh

Dir gren inhisfa ugrad mh
Gelse reftra ol kad kmet
Koparrd kymeti elbet
Meh-i pr-nra arz ideydi ceml
Srnrd yolunda sye misl
10
Bu kyfetle ol per-peyker
Tfl- mekteb idi o demde meger
Mektebe azm edince ol dil-ber
k- b-aded yolun bekler
O kadar b-aded ki klar
Gren an sanr alay geer
Her gn olur idi bu gne zihm
Reh-i mektebde kim geer mdm
15
Gr kazy meger ki bir Derv

Ki seyhatle snesi pr-r
81b
O vakitde o ehre gelmi idi
Bir mahalde msfir olmu idi
Bir gn ol derdmend-i b-re
yle idi bi-kayd- yek-pre
20
Dediler bunda imdi etdi zuhr

Bir per-ihre meh-lik n nr
Dahi glzr- bg- cennet idi

deme muktez-y hayret idi
O per imdi azm-i mekteb eder

Mektebi nr ile leb--leb eder
81a
Hatt glzr- cn emenzr
Dir gren bri dil-rb yri
ehri yer yer teferrc eyler iken

Oldu ol izdihma nazra-fiken
Birisinden sule ap leb
Dedi bis ne bu zihma aceb
Sbk Edrinede ihre-nm

Oldu bir dil-rb-y b-hemt
Dahi mihre ya do ya dodum dir

Meh yzi vasfn idemem takrr
Lk bir kes degil ana vsl

Biri aknda olmam kmil
Kat l-cenb idi o gzel
Ermez idi ann in ana el
Hikyet-i avu-zde ve Derv ki

Der-i ehr-i Edirne Vki udeest
1
Derler idi o serv-i zda

Nm ile Ahmed avu-zde
Bu mahaldir gzergehi ann

Yeridir bu an temnn
25
Bu cm ana mbtellardr
Cmlesi ol ehe gedlardr
Kmeti serve b-nazre ide

Gl ruh blble mesre ide
Heme ol mha mterlerdr

Ki olurlar tuluna nzr
Klsa reftr o kmet-i n-yb

Dile rae gelirdi n sm-b
Grmek ile kanat eylerler

Nr- em ile sklet eylerler
Mill Folklor
117
Yl: 15 Say: 58
Meh olup henz r-dehe
Hsn ile karu kor tul- mehe
82b
Meger ol derd-i ak bmr
Marifetden habr idi br
Vermemiken dahi kelma nizm

Zhir oldu o yr- sm-endm
30
Sanem nki etdi arz- izr

Etdi ol halk sret-i dvr
Teni sandka-i marifet idi

Dili irfn- Hakka rif idi
50
Kimi nutka gelip ederdi du

Kimisi der balasun Mevl
Marifet ehlini komaz b-kes

Kr- b-marifet hev v heves
Kimi der h vasla ereydim

Kimi der nakd- cn vereydim
Marifet ana reh-ber olmag ile

Marifetden haberver olmag ile
82a
35
Kimi olmakda derd ile eyd

Kimi etmekde h u vveyl
Az zamnda o k- p-ml
Buldu cnna intisba mecl
Kimi edip nigh hasret ile

Gerr mrni hayret ile
Cezbeh-y marif-i mergb

Tlibi etdi matlaba matlb
Grr ol gl dahi ukn

Hep okur bb- ve evrkn
55
Ayr olmazd biri birinden

Ol iki yr hem cn ile ten
Kimine bir nigh- nm eyler

Kimisine eder tebessmler
Yandugnca o em-i hsn ceml

Bu da pervneve aar idi bl
Kimine gamze tgn eyler tz

Kimine nagmeyi eder nik-rz
?
Buna arz eyleyeydi nakd- niyz

Ol dahi gsterirdi kle-i nz
Hem- mecma-i saf-pr
Hi koynundan olmaz idi cd
60
Bu siyk zre eyleyip reftr

Peri eyler idi get gzr
O nigeh kim eridi Derve

Etdi n-r bah-i ende
Alnca o gonca-i ran

Nlesin dinledirdi ol eyd
83a
h amm rakb bed-ahter
kn dim belini bker
Nigehi h-bz hir-i kr

Murg- cn- zafin etdi ikr
ldren derdmend-i bmr

Yr sanman rakbdir br
Etdi ol zr ney gibi efgn

Neye ugradgn bildi hemn
te-i ak eylemekle hcm
Balad yanmaya o dahi mm
Reh-gzrn eyleyip mesken
O dahi oldu hir onlardan
Syes srnmek oldu ii
Kelerden grnmek oldu ii
118
Her dem gun o yr be-kef

Etmi idi o drr-i pke sadef
Geri akyla cismi gl gl idi
Kafes-i cismine o blbl idi
Mahalde kaz ile ngh

Etdi Derv-i derdmende nigh
45
yle kim birbiriyle ol demler

Hem-nefes oldular mihr seher
Etmek ile nazardan anda hazer

Nsha-i veyi hamil eder
Kimine bakmayp cef eyler

Kimine emi merhab eyler
40
Misl-i mirt o ztdan her n

Grnr idi ehre-i irfn
65
O mahal anda eski klar

Oldular her biri mnfklar
Eylediler bu intisba hased
Dediler katlidir bunun bize sed
Fitne zincrin eyleyip tahrk
Kodular te-i advete rk
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Sen kim yine h ekme elem
Benim in getirme tabna gam
Cmle Derv glzet eylediler

Dahi katle azmet eylediler
Kiiye yr olursa dildr
Saymasn h keyd-i agyr
70
Olaym serv gibi dmen-ke

rmesin kimsenin eli mehve
Duydu bu kssay avuzde

Dedi Derv-i zre tenhda
Etdi Derv n bu szleri g

Gyiy cm- zehri eyledi n
84a
Bilirim bana gerek ksn

Reh-i akmda hayli sdksn
Geh tesell-i yre d oldu

Gh hicr and bagr kan doldu
Beni grmek sana cihna deger

l disem ugruma virirsin ser
lmeden geri ihtirz itmez

Felege mr in niyz itmez
95
B-tereddd icbet etdi hemn

Olarak hasret ile nle-knn
Beni ok grdi sana ehl-i hased

Seni zyi eder bu hased-i bed
Klup ol serv-i nza anda ved

Ederek ny- nlesiyle sem
Dne dne o haste-i hicrn
Gurbete zim oldu anda hemn
Nlesi seme bir nin oldu
Cn gibi ddeden nihn oldu
83b
Rz- maherde ben olam mesl
Senin in yazkdr olma mell
Lutf edip szlerimi eyleme red
Beni hasret odna yakma meded
100 Derd ile gurbet ihtiyr etdi

Kendine gurbeti diyr etdi
ok zamn ky- yri terk etdi
T ki cnn firkat actd
Bir zamn var seyhata yr ol

Mihnet-i gurbete giriftr ol
Dedi kendine her i bd--bd

lmeden korkma ey dil-i n-d
Bir zamn nr- derd-i hicrime yan

Gide aknda var ise noksn
lr isem ehd-i ak olurum

Hele cnnm ugruna lrm
Ak hicrn ile keml bulur

Nr ile sm zer ki kl olur
Oldun idi visl ile ho-dil
Bir zamn da firka ol kil
Byledir rzgrda det
hir-i n n olur elbet
85
Lk fermn- ehryrdir
Gurbete emr iden nigrdr
Nice oldunsa sen pernm

Seni sever benim dahi cnm
Korkarm ki bu dmen-i b-fer

Benim in seni helk eder
80
Ahdim olsun ki ey dil-i sdk

Demeyem senden zgeye k
Kang kesde ki ola baht- sad

Ana kr edemez ad-y and
Sen ki bir zt- pr-marifsin

Her ne ilm olsa ana vkfsn
75
90
Firkat ile hr ekmekden

Kilim vuslat ile lmege ben
105 nki bel baglad bu tedbre
Muntazr oldu hkm-i takdre
Ddi yann kaan yola n-r
Cn cisminde yok seng-i mezr
Kang gn grdn olmad aham

Kang eb rz etmedi encm
Akda nktedir firk u visl
Biri naksa biri kemline dl
Oldugunda seyhatin kmil
Yine czib olursa cezbe-i dil
Yine bu semte avdet eylersin
Bize dogru azmet eylersin
Mill Folklor
Gh ruhsr- yr zikr eyler

Gh agyr- dn fikr eyler
84b
Acab yr itb eyler mi
Bana tez geldigimi syler mi
Aceb agyrn oldu m yr
Unudup derd ile bu gam-hr
119
Yl: 15 Say: 58
110 Bu tasavvurlar ile b-re
Azm eder kbet der-i yre
130 Alp ol haste-htr fil-hl

Kabrine etdi yrinin sl
Oldu n ky- yrine akreb

Yine geldi ezelki gamlar heb
Gricek kabr-i yrin ol miskn

Sarlp tana o demde hemn
Var m agyr- dn aceb diyerek

Derdmend istize eyleyerek
yle bir h etdi kim b-bm

Cnn hazrete etdi teslm
Aceb ol yr gsterir mola r

Araya girdiler mi yohsa ad
Nr- hyla yakd ol haceri

yle kim imdi dahi bell yeri
h ey erh bu cef nice bir

Bana ok grdn ol mehi zhir
115 Kendi kendiyle gft u g ederek
Erdi kyna yrinin giderek
Bn-i Zindndadr o turfe eser

Ehl-i hl olan an seyr eyler
135 Brekallh ne acb k
Rahmetine Hud ede lyk
Birisi grdi ol ikeste-dili

Dedi gelmi bu derdmend vel
di cm- ehdet ol mtk

Oldu kdemt vadine msdk
Gelmesi gn evvel olayd

Matlabn shhat zre bulayd
Olmamag vel cemli nasb
Byle ge geldi eglenip bu garb
Bu kelm iitdi n Derv
Ddi n-r cnna tev
120 Yregi oynad edip h
Nitekim sudan ayrlan mh
Cret edip o dem o zr meger
Birisinden an sul eyler
Dediler ol mahal o eydya
Sen sa ol gitdi yrin ukbya
85a
ki gn evvel ey ikeste-hayl
Dolanupdur o ftb-ceml
Derdmendin em-i ule-fiken
Yanaddi dili bu szlerden
125 Geldi ol hasteye o gne kesel
yle kim yudu shhatinden el
Birine dedi eyleyip h
efkat eyle seversen Allh
Bana gster mezr- cnn
Ki idem rhuna sen-hn
Her ki b-reye inet eder
Hak tal ana inyet eder
Birisi eyleyip ana efkat
Etdi ol dem dellete niyyet
120
Daviye byle ister ite dell

Say ile sen de idegr tahsl
85b
Evvel emr-i yre rm old
Ne buyurduysa cn ile kld
Sevmek emre itat etmekdir
Hkm-i cnna rabet etmekdir
KAYNAKLAR
AYNAGZ, (Pervin), 1988, Tezkire-i Safay,
Yksek Lisans Tezi, Frat niversitesi, Elaz.
BABNGER, (Franz), 1992, Osmanl Tarih
Yazarlar ve Eserleri, (Cokun OK), Mersin.
CANIM, (Rdvan), 1995, Edirne airleri, Ankara.
SMAL BEL, 1999, Nuhbetl-sr, (Hz.
Abdlkerim ABDLKADROLU) Ankara.
MEHMED SREYYA, 1311, Sicill-i Osman,
stanbul.
NTIK MEHMET ELEB (Celilzde),
1986, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C.6, stanbul.
NTIK, Tuhfetl-harameyn, Ankara Mill
Ktphane, Yz. A 3216.
PEREMEC, (Osman Nuri), 1940, Edirne Tarihi, stanbul.
RFAT OSMAN, 1999, Edirne Evkaf- slamiye Tarihi, [Haz.: lk (AYAN) ZSOY] Ankara.
SALM, (1315) Tezkire-i Salim, stanbul.
EYH MEHMED EFEND, 1989, Vekayilfudal, (Haz.: Abdlkadir ZCAN), stanbul.
TOSYAVZADE RFAT OSMAN, 1994, Edirne Rehnmas, (Yaynlayan: Ratip KAZANCIGL),
Edirne.
Mill Folklor
K TRKE CEVHR-NMEYE VE
CEVHERLERN ETKLERNE DAR
On Two Turkish Cevahir-Names and the Influence of the Cevhers
Sur deux Cevhir-nme en langue turque et sur
linfluence des pierres prcieuses
Yard. Do. Dr. Fatma S. KUTLAR*

ZET
Cevhir-nme veya cevher-nmeler, zellikle deerli talarn nasl olutuklar, ne zaman ortaya ktklar, deerleri, gerei ile sahtesini birbirinden ayrma yollar, cinsleri, renkleri, yarar ve zararlar konusunda bilgiler vermek amacyla kaleme alnmlardr. Bu kitaplarn bazen ait olduklar trn adn, bazen de
farkl adlar tadklar grlr. Cevher konulu eserlerin byk ksm mensur olup manzum rnekleri ok azdr. Trke ilk rneklerine 15. yzyldan itibaren rastladmz cevhir-nmelerde deerli talar ve triyatla
ilgili bilgiler aktarlrken bunlarn salk zerindeki etkilerine, hangi hastaln tedavisinde ve nasl kullanlacaklarna, dolaysyla eski dnem tbbna ilikin bilgilere de yer verilir. Cevhir-nmelerin, ierdikleri bu
bilgiler gz nne alnarak, Trk bilim tarihi ierisindeki yerleri asndan da deerlendirilmeleri gerekir. Cevhir-nmelerin, 15. ve 16. yzyllarda Mustafa bin Seyd ve Zaf tarafndan Trkeye evrilen iki rnei de,
dierlerinin yan sra, gnmze ulamtr. Mustafa bin Seyd ve Zaf, evirileri araclyla hem eski dnemlerde farkl toplumlarda cevherler ve baka maddeler hakknda bilinenleri Trkeye aktarmlar, hem de
bu bilgilerin kendi dnemlerinde Osmanl toplumunda hl geerliliini srdrdn gzler nne sermilerdir.
Anahtar Kelimeler
Trk bilim tarihi, cevher, deerli ta, tp ilmi, Osmanl nesri
ABSTRACT
Literary works having the genre called cevhir-nme or cevher-nme are written in order to give information on how precious stones (cevhers) are formed, when they come out, their estimated values, how to distinguish them from the imitations, what the most common colours of them are, and also to give information
on the uses and harmful effects of them. These literary works sometimes take the name of the genre they belong to, and sometimes they take different titles. The literary works having the cevher as a subject matter are
mostly written in prose-form and only a few of them are written in verse. The Turkish versions of cevhir-nme texts were started to be written in the 15th century. Covering the earlier knowledge of medical science,
these texts give information on precious stones and perfumes: how they effect on human health, and how they
should be used in medical treatment. Therefore, these texts should be discussed in relation to their standing
in the history of Turkish science. Two Cevhir-nmes, which were translated into Turkish by Mustaf bin Seyd and Zaf in the 15th and 16th centuries are still available. The translations by Mustaf bin Seyd and
Zaf, did not only convey the Classical and Medieval knowledge on cevhers to the contemporary audience,
but they also attest to the fact that this information was part of the Ottoman social life.
Key Words
The history of Turkish science, jauhar, precious stone, medicine, Ottoman prose
I. GR
Deerli talarn, mukavviyatn
(kuvvet ilalar), triyatn ve baz maddelerin karldklar yerler, zellikleri, eitleri ve yararlar hakknda bilgiler ve-
ren eserlere cevhir-nme veya cevher-nme denmektedir. Osmanllar dneminde yazlm kimi ansiklopedik nitelikli eserlerin ierisinde cevherlere ayrlm blmler bulunmaktaysa da cevhir-
* Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi
Mill Folklor
121
Yl: 15 Say: 58
nmeler mstakil eserlerdir. Bunlarn
byk ksm mensurdur ve yazlmalarnn tarihi de olduka gerilere gider. Eski
Yunan, Arap ve Fars bilginlerinin cevherler konusunda eitli kitaplar yazdklar cevhir-nmelerde birok bilgin ve
kitap adnn verilmesinden de anlalmaktadr: rnein, Arestatalis, Belinas,
Calinos, bni Mase, Temim, Tif, Eblberekt Nibr, Nasr Ts, Hakim Tif, Mansur(Argunah 1990:2; Tanyu
1968:53) gibi bilginler ve Ezhrl-efkr,
Tansuk-nme-i lhn, Cevher-nme-i
Cedd, Kitbl-Havs(Advar 1991:65;
Argunah 1990:1; Gkyay 1991:171; nver 1952:83; Yahy bin Muhammed elGaffr:v. 4a, 78a) gibi kitaplar.
Cevherler konusunda yazlm
Trke kitaplarn en eskisi, bugnk
bilgilerimize gre, Muhammed b. Mahmd irvnnin Cevher-nmesidir.
H.831/M.1427de yazlm bu kitap Timurta Paaolu Umur Beye sunulmutur. irvn, daha sonra Cevher-nmeyi
geniletmi, H.833/M.1428-29da tamamlayarak Tuhfe-i Murd ismini
vermi ve Sultan II. Murada sunmutur.
Argunah, tp tarihilerinin ilk Trke
tp kitaplar arasnda gsterdikleri bu
eserin birinci derecede bir tp kitab olmadn, cevherler, mukavviyat ve triyatla ilgili bilgiler vermek amacyla kaleme alndn, cevherler ve zelikle de
triyat ve cima artran nesnelerden sz
edilen ksmlarnda yeri geldike tbb
bilgilerin de verildiini sylemekte ve bu
zellikleri nedeniyle eseri cevher-nme
olarak deerlendirmektedir (1990:1-2;
1999:39).
Ktphanelerde irvnden baka
yazarlara ait cevhir-nmelerin de bulunduu ve Trkeye genellikle tercme
yoluyla kazandrld grlmektedir.
Biz, burada cevher-nme tercmelerinden ikisini tantmaya ve bu kitaplarda
sz edilen talarn ve kimi maddelerin
yararlar ve zararlar konusunda verilen
bilgileri ortaya koymaya alacaz.
122
MUSTAF BN SEYDNN CEVHR-NME- SULTN MURDS

almamza konu olan cevhir-nmelerden ilki Nsrddn-i Tsnin (.
H.672/M.1274) Tansuk-nme-i lhn
adl Farsa eserinden Trkeye evrilmi ve Cevhir-nme-i Sultn Murd ismi verilerek Sultan II. Murada sunulmutur. Tercme Mustaf bin Seyd tarafndan yaplmtr. Tercmenin
tespit edilen nshasndan Beyazt
Ktphanesi 614 numarada bulunannn tamamlan tarihi H.842/M.1438dir
(v.26a). Sultan II. Muradn H.824855/M.1421-1451 tarihlerinde tahtta bulunduu gz nne alnrsa, yazmann
mellif hatt olmas ihtimali kuvvetlidir
ki bu durumda Cevhir-nme-i Sultan
Murdyi Anadoluda cevherler hakknda yazlm Trke nc kitap olarak
kabul etmek gerekir. Cevhir-nme-i
Sultan Murdnin Beyazt nshas yirmi be varaktr ve harekeli nesihle yazlmtr. Mtercim, eserin mukaddimesinde Tanrya hamd sena ve Hz. Muhammede salt selmdan sonra ...e)8af-
8ib6dull6h Mu[*af6 bin Seyd@ yle dir
ki ef)al-i \kem6 +6ce N]rull6h 1]s@
bir kit6b te9l@f itmi F6rs@ diline ingiz
+6n o0l (al6g] +6n &az@nelerine in
cem@8 cev6hir ma86din &6[iyyesin ve f6yidesin imti\6nn bildirmi ve rev6yi\-i
*ayy[i]be ya8n@ gkek #o&ular misk ve
zeb6d ve 8]d ve k6f]r ve [andal gibi ve ol
nesneler ki ulu p6di6hlar &az@nelerine
l6y#dur an bey6n #lm ve adna Cev6hir-n6me- l&6n@ ad virmi ve fa#@r diledm ki ol kit6b Trk@ diline dndrem... (B:v.1b-2a)1 szleriyle nce kendi
adn, sonra eserinin tercme olduunu
syler ve ayn zamanda evirdii eser
hakknda bilgiler de verir. Takiben Sultan II. Murad ven Mustaf bin Seyd,
...ol 86dil p6di6hu &az@ne-i 86miresi
in ta[n@f iddm (?) z@r6 istim68 iderin
8az@zlerden ki bunu gibi la*@f nesnelere
kem6l-i 8irf6nndan iltif6t vardur dirler
idi ol sebebden tercme iddm (?) ve
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
adn Cev6hir-n6me-i Sul*6n Mur6d@
virdm... (B:v.2b-3a) diyerek de Sultan
II. Muradn byle latif kitaplara ilgi gsterdiini duyduunu, bu nedenle padiahn hazinesi iin bu kitab tercme ettiini ve tercmesine verdii ismi de belirtir.
Cevhir-nme-i Sultn Murd makl balkl yedi ana blme ayrlmtr.
Makllerin altsnda srasyla inc, ykt, zmrrd, elms, lal, prze
madenlerinin eitleri, zellikleri, deerleri ve faydalar hakknda bilgiler verilmitir. Yedinci makl fasllara ayrlm
ve fasllarda rev6yi\-i *ayy[i]be ya8n@
gkek ko&ular (B:v.2a) denen misk, zebd, anber, sandal, d ve kfr ile
acyib ve garyib talardan sz edilmitir.2
ZAFNN RSLE- CEVHRNMES
Elimizdeki ikinci cevhir-nme tercmesi Zaf (.H.964?/M.1557?) mahlasl Pr Muhammed bin Evranos bin
Nreddn bin Frise aittir ve Rislei Cevhir-nme ya da Cevhir-nme
ismiyle tannmaktadr. Tercmenin belirlenen nsha says drttr.3 Bunlardan mellif hatt olan Topkap Saray
Mzesi Ktphanesi Revan Kk 822
numarada kaytl Klliytn iindedir
ve H.962 /M.1555 tarihinde Kostantniyyede
(stanbul)
tamamlanmtr
(v.179b). Yedi varaktan oluan eser, harekeli nesihle yazlmtr. Kitabn banda Tanrnn yaratc kudretinden sz
eden Zaf, Hz. Muhammede salt ve selmdan sonra ...a\#ar- ehl-i sip6s ve
e)8af- n6s P@r Mu\ammed ki a8@f@ dimekle ma8r]f ve meh]rdur bu ris6leyi
a[l Cev6hir-n6meden mnta&ab olandan terceme eylemidr... (v.173b) cmlesiyle kendi ismini vermi ve eserinin
tercme olduunu belirtmitir. Fakat
asl Cevhir-nmeden mntahap olandan (seilenden) tercme ettiini belirttii eserin ne aslna, ne de bunu kimin
hazrladna dair herhangi bir bilgi vermitir.4
Mill Folklor
Zafnin Risle-i Cevhir-nmesi

on iki bbdan olumaktadr. Bblarda
srasyla elms, ykt, lal, zmrrd, inc, prze, pd/p-zehr-i hayvn, anber-i eheb, lciverd, mercn, akk ve yem hakknda eitli bilgiler yer almaktadr. Bu bilgiler sz
edilen tan, ilk kez nerede, kimin tarafndan ve nasl bulunduuna, eitlerine, hangi eidinin daha deerli olduuna, renklerine, hlen elde edildikleri
yerlere, elde edili ve kullanl ekillerine, gereini sahtesinden ayrma yollarna, canllar zerinde yapt etkilere, yarar ve zararlarna ilikindir.
II. K CEVHR-NMEYE GRE CEVHERLERN ETKLER ve
YARARLARI
Cevhir-nme-i Sultn Murd ve
Risle-i Cevhir-nme, cevherlerin ve
baz maddelerin canllar zerindeki etkilerine, hangi hastaln tedavisinde ve
nasl kullanldna ilikin birok bilgiyi
de iermektedir. Biz bu bilgileri, her iki
kitapta ayn cevher iin verilenleri birletirmek yerine, metinlerin orijinal dzenini bozmadan ayr ayr vermeye alacaz. Bu esnada metinlerin dilini
mmkn olduu kadar bugnn Trkesine dntreceiz. Sadece hem madde
balarndaki hem de terimlemi olduunu dndmz baz szcklerde
metinlerdeki ekli koruyacak ve anlalamayabileceklerini kabul ettiklerimizin
anlamlarn parantez ierisinde vereceiz.5 Bylece, cevherler ve baz maddeler
hakknda eski kitaplarda yer alan, 15.
ve 16. yzyllarda da geerli olduu anlalan bu bilgilerin, bir ksmyla da olsa,
gnmze ulamas salanacak, dolaysyla hangilerinin hl varln srdrdne ve doruluk derecelerinin tespiti
konusunda yaplacak almalara da
katkda bulunulacaktr.
CEVHR-NME-
SULTN
MURD
Evvelki makl inc ve sfatn beyan eder: Tabiat mutedildir. Macnla-
123
Yl: 15 Say: 58
ra ve mferrihta (ferahlk veren ilalar)
girer. nsana kuvvet verir ve onun kuvvetini artrr. Kederi sona erdirir ve sevdy giderir. Ba aryan kii inciyi yumuak dvp, sirke ile halledip zaman
zaman birka kere bana srse arsn
giderir (B: v.4b-5b/M: v.2b-3a).
kinci makl yktu beyan eder:
Hint ve Yunan bilginleri yakut tayan
kiinin bevsr (basurlar) arsndan, veb errinden korunacanda birlemilerdir. Yakut tayan kii halk gzne
heybetli ve irin grnr. Rengi ve kan
duru olur. znts gider. Mferrihtta
(ferahlk veren ilalar) ve macnlarda
ok faydas vardr. nsan bedenine ok
kuvvet verir. Gz nrunu artrr. Erligi
(cinsel g) ziyade eder. Yakutun tabiat
hr (yakc) ve ybis (kuru)dur (B: v.11a
/M: v.5a-5b).
nc makl zmrrd madenini beyan eder: Zmrt tayan kii yaramaz ve pern d6 (kark rya) grmez. Sar (sara) olan kiinin boynuna takarlarsa fayda eder. Zmrtn tabiat
brid ve ybis yani souk ve kurudur.
Arestlesin Hssa- Ahcr adl kitabndan nakledilmitir ki zmrt ylana kar tutulursa ylann gz kr olur (B:
v.12b/M: v.6a).
Drdnc makl elms madenini
beyan eder: Elmas tayan insan yldrum errinden korunur. Sidgi dutulann (idrar yapamayan) boynuna elmas
taksalar kolaylkla bevl eder yani ier.
Tabiat brid ve ybis yani souk ve kurudur (B: v.15b/M: v.7a-7b).
Beinci makl lal madenini beyan
eder: Llin tabiat hr ve ybis yani scak ve kurudur. Bilginlerden yle naklolundu ki bir kimse ll tarsa ihtilm
(d azma) olmaz, pern d (kark
rya) grmez. Eer ocuklarn boynuna
balarlarsa ocuk alamaz ve belilemez
(korku ile birden sramak, irkilmek).
Lli yumuak dvp nebt ekeri (nbet
ekeri) ve gl suyu ile yerlerse, benzi gayet kzl edip sarlgn giderir (B:
v.16a/M: v.7b).
124
Altnc makl prze madenini beyan eder: Firuzeyi tayan kii, Allahn
yardmyla, dmanlarna stn gelir ve
onlar yener. Firuzeye bakmak uurlu ve
mbarek grlr. Eski devirlerde Acem
padiahlar ilkbahar olduu zaman firuze, yakut, zmrt ve ll tan altn kadehlere koyup bu kadehlerle iki imeyi
de uurlu sayarlard (B: v.18a/M: v.8b).
Yedinci makl revyih-i tayy[i]be
yani gkek kohular beyan eder. Padiah hazinelerine lyk misk, zebd, anber, sandal, d ve kfr ile baz acyib ve
garyib (acayip ve garip) talarn her birini bir faslda anlatr:
Misk inde Hatay lkesinde yaayan ahudan elde edilir. Avclar hayvan
yakalayp iyice dverler. Kan gbeine
dolar. Sonra ahuyu boazlayp gbeini
alrlar. Bir yl glgede beklettikten sonra
misk imal ederler. Hoten miski, kfur
katlmazsa ba artr ve elinde tutan kiinin burnundan kan getirir. Birok
macna girer; gz otlarna (gz ilalar)
katlr ve gz nrunu artrr. Mrde (l)
cnlara ok faydas vardr. Hr (kzgn)
mizal kiilere ok efkat verir. Iss (scak) mizal kiilerin ban artr. Verdii zararlar kfrla giderilir (B: v.18b20b/M: v.9a). Zebd kediden byk, kpekten kk bir hayvandan hasl olan
bir cins misktir. Dimga kuvvet verir.
Kulak arsn giderir (B: v.20b/M: v.9b).
d, dimga, brege (bbrek) ve zaf
midelere (zayf mide) kuvvet verir. Agz
kokusunu giderir, gzelletirir. Mferrihta (ferahlk veren ilalar), macnlara
ve reklere katlr (B: v.21a/M: v.9b).
Yem tann halisi, tayan kiiyi yldrmdan, cin ve eytan hilesinden korur,
halk gzne irin gsterir. Yeim, midede rahatszlk varsa giderir (B: v.23a/M:
v.10b). Hacer-i nevfer gece denizin yzne kan, gndz denizin dibine inen
bir tatr. Bu ta atn boynuna takarlarsa at kinemez (M: v.11a). P-zehr, ylan ve akrep gibi zehirli canllar bir kimseyi soktuunda bir dank (dirhemin alt-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
da biri deerinde arlk ls) dvlp
iirilirse, Allahn kudretiyle, ifa bulur
(M: v.11a). Hacerl-halk denen ta bilginler tecrbe etmilerdir ki bu ta bir
kii gvdesine srerse ne kadar kl varsa hepsi dklr. Ta srmeye bir yl devam ederlerse baka kl bitmez (M:
v.11b). Mhre-i mr ok yaam ylanlarn ensesinde oluan bir tatr. Zehirli
canllarn soktuu kiiye bir buday tanesi kadarn srp ve st ile iirirlerse,
Allahn izniyle, arsn ve zehrini eker
karr. Bu ta da p-zehr-i hayvn
ksmndan olup ok faydaldr (M: v.12a).
Yerekn ak nakl, noktalar kzl ve
sar bir tatr. Bir kimse bu ta zerinde
tarsa veya bir zerre kadar ierse zehirli, zararl yaratklardan ve sarlk hastalndan korunur (M: v.12a). Mercn sidgi tutulana (idrar yapamayan) iirirlerse fayda eder. Talag olana (dalak hastas) ekerle bir dirhem iirirlerse derhal
giderir. Denenmitir ve faydaldr (M:
v.12b).
RSLE- CEVHR-NME
Evvelki bb elms nedir onu beyan
eder: Elmasn tabiat sovuk ve kurudur,
drdnc mertebededir. Eer bir kimsenin mesnesinde kum varsa bu kii zerinde elmas tarsa elmas bu illeti defeder. Elmas tayanlar sultanlar ve hkm sahiplerinin gzne aziz ve mkerrem grnrler. Syledikleri sz ister salahtan, ister fesattan olsun makbul olur.
Hibir yaratktan korkmasnlar. Elmas
mzmin illetleri, zellikle baras7, czm
(czzam), sar (sara) ve mlihulyy (kara sevda, melnkoli) defeder. zerinde
elmas tayana dman ktlk edemez.
Bu kii yaldaramdan (yldrm) ve yavuz
gzden (kem gz, nazar) korunur (v.
174a-174b).
kinci bb ykt nedir onu beyan
eder: Ykt- zerd (sar yakut), yce
Tanrnn emriyle, tn (veba) errini tmyle yok eder (v. 174b).
nc bb lal nedir onu beyan
eder: Llin tabiat ss (scak) ve kuru-
Mill Folklor
dur. Bilginler, zerinde ll tayann

mzmin marazlardan korunacan ve
llin, bgregi (bbrek) kuvvetlendireceini, cim (iftleme) zamannda imsk-i
men (meniyi tutmak) edeceini sylerler. Ll tayan kii, insanlarn gznde
saygn olur. Kalplerin sevgilisi olur. Karaak d (kark rya) grmez, ihtilm
(d azma) olmaz. Eer yaramaz huylu
ocuun koluna balarlarsa bir daha kt huyluluk etmez. ocuk, uykusunda
korkmaz. Dvp mferrihtn (ferahlk
veren ilalar) iine kartrp yerlerse yiyen kiinin yzne renk verir ve kendisine ok ferah verir. Mideden buhr defeder (v.175a-175b).
Drdnc bb zmrrd nedir
onu beyan eder: Zmrtn tabiat sovuk
ve kurudur. Bilginler zmrtn mutedil
olduunda birlemilerdir ve zerinde
zmrt tayan gz arsndan (oftalmi)
korunur, gzlerinin nru artar, asla ebkrlik (gece krl) grmez ve mr
uzun olur demilerdir. Eer bir kimseye
zehr-i helhil (panzehiri olmayan zehir)
vermilerse, yarm dng (dirhemin altda biri olan bir arlk ls birimi) zmrrd-i zeyynyi (delice otu renkli
zmrt) salyede (zerinde tr dvlen
ta) ezip deve stnden olan eki yourdun ayranyla zehir tesir etmeden iirirlerse zehrin zararn defeder, arakla (ter)
mesmdan (gzenekler) dar karr,
klliye mazarratn (bbrekteki zararn)
yok eder. Ho renkli ve parlak zmrt
ef-i belltnin (kestane renkli engerek
ylan) gzne tutarlarsa ylann gzleri
patlayp kr olur. Ylan ve akreb gibi zehirli canllar kimi soksa iki krat zmrt salyede (tr tanda) gl suyuyla
ezip soktuu yere vursalar hemen zehrini ekip alr. Mbalaa edip zmrt
kendinde tayan ona ok bakarsa gzlerine parlaklk verip gzlerinin nrunu
artrr da derler. O kiiden sar (sara) ve
mlihuly (kara sevda, melnkoli) illetini defeder (v.175b).
Beinci bb inc nedir onu beyan
eder: ncinin tabiat sovuktur, yatr.
125
Yl: 15 Say: 58
Gz ars (oftalmi) derdine, Allahn izniyle, dermandr. Salyede (tr ta) ezerek gze ekerlerse kuruluunu giderir,
eb-krlikten (gece krl) korur, gzn yangunn ve batmasn geirir. Ak
bahak veya kara bahak olan kimseye
sirke ile salye edilip (dvlp) ezilmi
inciyi merhem eylerlerse o kiinin bahakn yok eder8 (v.176b).
Altnc bb prze nedir onu beyan
eder: zellikleri bakmndan talarn en
iyisi firuzedir. Bilgeler bu ta mbarek
kabul ederler. Bir padiahn fkelendii
kimse, zerinde firuze tayorsa padiahn ona olan fkesi merhamet ve inayete
dnr. Sabah uykudan uyanp firuzeye bakan kiinin bana o gn kt eyler gelmez, gayet neeli ve mutlu olur.
Firuzeye ok bakmak mr artukluguna
(uzunluk) sebeptir. Firuze gz nrunu
artrr. zerinde firuze tayan kimse
karcaak d (kark rya) grmez; dmanna yenilmez, hibir yaratktan
korkmasna gerek yoktur. Sultanlarn,
yneticilerin ve btn yaratlmlarn
gzlerine saygn grnr. Firuzeyi srme iine koyup o srmeyi gze ekseler
gzle ilgili ne kadar maraz varsa hepsini
defeder (v.176b-177a).
Yedinci bb p-zehr-i hayvn nedir onu beyan eder: P-zehr da keisinin bbrei ya iinde olan bir maddedir. Bir kimse haftada bir alt krat pzehr-i hayvn yese yz yirmi yl yaar,
bu mr sresince hastalk grmez ve
mzmin illetlerden kurtulur. Btn
mesmmt (zehirlenmeler) giderir. zerinde p-zehr tayan kii yiit olur ve
yavuz gzden (kem gz, nazar) ona zarar
gelmez, asla kimseden korkmaz. Dman onu yenemez ve ona zarar veremez.
P-zehri bir ta zerinde gl suyuyla
ezip parmak ucuyla yalayp yutmak suretiyle kullanmak gerekir. Bu esnada die dokundurmamak gerekir, nk die
ok zarar verir. P-zehr keisinin yaad dadaki maarada mmy denen bir
maden damlar. Bir kimse korkarsa ya da
126
yksek bir yerden derse bunlarn sonucunda bedeninde ok ac oluur. Bu kiiye yarm dirhem mmy ezip iirirlerse o, hemen shhat ve afiyet bulur. Mmy, snm kemkleri (krlm kemikleri) derhal dzeltir (v.177a).
Sekizinci bb anber-i eheb nedir
onu beyan eder: Anber-i eheb bir eit
mumdur. Kokusu, kokularn en iyisidir.
Dimg daima ya dutar (canl, taze tutmak), mlihuly (kara sevda, melnkoli)
ve sevd define, Allahn emriyle, tamam
faydadr. zerinde tayan kimse gz ars (oftalmi) grmez ve insanlarn gzne aziz grnr. nsan, gevde gicimesinden (gvde kanmas), bandan, sarlktan, kurulktan ve kurulktan olan
ba arsndan korur (v.177b-178a).
Dokuzuncu bb lciverd nedir onu
beyan eder: Lcivert tayan kii sevd
illetinden korunur. Halk gzne daima
irin ve aziz grnr. Lcivert yemek cigerde ve bgrekte (bbrek) olan derdi defeder. Kan temizler. Mferriht (ferahlk veren ilalar) iine koyarlarsa dalak
kann rakik eyler (berraklatrr, inceltir). Mukavvdir (glendiricidir). Kiinin ferahn artrr. Srme gibi gze ekerlerse gzle ilgili maraz defeder. Gz
nrunu artrr. Gz arsndan (oftalmi)
ve gice ile grmemekten (gece krl)
korur (v.178b-179a).
Onuncu bb mercn nedir onu beyan eder: Mercan, masrun (saral)
boynuna muska gibi asarlarsa sar (sara) geer. Nikrsi (damla hastal, gut)
olan tarsa fayda grr. Mferriht (ferahlk veren ilalar) iine koyarlarsa yrek kann temizler, ruha kuvvet verir.
Msl mercn (Musul mercan) dilere srlrse dii salamlatrr, dite et
bitirir, diin sarulgn ve yallgn (sarln ve yeilliini) giderir. Salye
olunmu (tr tanda dvlm) mercan srmeye kartrp gze ekerlerse gzn sinirlerini glendirir, parlakln
artrr ve gze parlaklk verir. zerinde
tayan kii dmannn hilesinden korunur (v.179a).
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
On birinci bb akk nedir onu beyan eder: Akik tayan hasmlarn yener ve btn belalardan korunur. Salye
edip (tr tanda dvp) macn iine konulursa cim (iftleme) esnasnda meniyi imsk eder (meniyi tutar). Cim
(iftleme) artrr. Bgrege (bbrek) kuvvet verir. Akk-i Msl (Musul akiki),
eti gitmi die salrsa dite taze et bitirir. Di dibini ve kkn salamlatrr.
Agaz kohusn (az kokusu) ve di sarulgn giderir. Bir kimse akikten yzk
ka zerine Yardm Allahtandr yazar, yzk yaparsa ok menfaatler grr,
dost ve dman gzlerine aziz ve mkerrem olur (v.179a-179b).
On ikinci bb yem nedir onu beyan eder: Yeim kutlu bir tatr. Yldrm
ve tn (veba) errinin yok edilmesine
olan yarar da aktr. Hafakn rencini
(yrek arpnts hastal) tmyle giderir. Yeim tayan kii bevsr (basurlar) rahatszlndan kurtulur, bahak ve
baras9 rahatszlndan korunur. Bu kiilerin yznn rengi daima kzl, canl
olur (v.179b).
SONU
a. Her iki metinde yer alan bilgilerin benzerlik gsterdii grlmektedir.
Farkllklarn, tercmeye esas tutulan
metinlerden veya evirmenlerin evirdikleri ksmlar seme konusundaki tercihlerinden kaynakland dnlebilir. Gerek elimizdeki metinlerde, gerekse
bu trn baka ve daha hacimli rneklerinde de grld gibi verilen bilgileri
tek bir ulusa mal etmek mmkn deildir. Cevherler konusunda yazlm kitaplardaki bilgilerin tercmeler yoluyla
farkl kltrlere aktarld, deerli talar, madenler ve benzeri maddeler hakknda eski Yunandan balayarak birok
Arap ve Fars bilgininin kitaplar yazd,
bu kitaplar yazarken hem ayn konuda
yazlm dier kitaplardan, hem de kendi deneyimlerinden yararlandklar,
Trk bilginlerinin de ayn yolu izledikleri sylenebilir. Fakat cevhir-nme trnn rneklerinde yer alan bilgilerin ne
Mill Folklor
kadarnn hangi ulusa ait olduunun ve

eviren kiilerin bu tercmelere kendi
kltrlerine ait unsurlar katp katmadklarnn belirlenmesi ancak karlatrmal almalar yapmakla ortaya konabilir.
b. Yazarlarn; cevherler ve benzeri
dier maddelerin psikolojik veya fizyolojik etkileri zerine verdikleri bilgiler konusunda oluacak pheleri ortadan kaldrmay amaladklar ve bu dorultuda
elimizdeki cevhir-nmelerde de kimi
zaman bilginin adn vererek ya da hkema der ki ifadesine bavurarak tank
gsterme yolunu setikleri, kimi zaman
da sz konusu cevherin yarar veya zararnn denendiini syledikleri dikkati
ekmektedir.
c. Cevhir-nmelerdeki bilgilerin
gnmzde geerliliinin olup olmadn belirlemek konunun uzman olmay
gerektirir. altmz alan gz nne
alnrsa, bu bilgileri hurafedir ya da
halk inandr eklinde bir deerlendirmeye tbi tutmamz sz konusu olamayacaktr. Sadece, Osmanl toplumunda Arapa ve Farsa cevhir-nmelerden
yararlanlrken, grebildiimiz kadaryla 15. yzyldan itibaren, bunlarn Trkeye evrilmelerini yabanc dil bilmeyenlerin de yararlanmasna ynelik bir aba
olarak kabul etmek, ayn zamanda verilen bilgilere bavurulduunun ya da inanldnn bir iareti saymak ve Trk bilim tarihi ierisindeki yerlerini deerlendirme konusunda almalar yapmak gerekir diye dnmekteyiz.
NOTLAR
1
Varak numaralar, Mustaf bin Seyd, Cevhir-nme-i Sultn Murd, Beyazt Ktphanesi 614
(Mill Ktb. MFA 5019)a gre verilecektir. Mustaf bin
Seyd, Cevhir-nme-i Sultn Murd, Atatrk Kitapl Muallim Cevdet K 489 nshasna ait varak numaralar ise, sadece bu nshadan alnan farkl bilgiler
sz konusuysa belirtilecektir. Beyazt nshas iin B,
Muallim Cevdet nshas iin M ksaltmas kullanlacaktr.
2
Cevhir-nme-i Sultn Murdnin Beyazt
Ktphanesi 614 ile Atatrk Kitapl Muallim Cevdet K 489 nshalarnn yedinci maklindeki fasl sa-
127
Yl: 15 Say: 58
ys ve baz fasllarn konular birbirinden farkldr.
Eserin; (elebiolu 1999: 151)de sz edilen Konya Koyunolu Mze Ktphanesi 13368 numarada kaytl
nshasn gremediimiz iin farkllk olup olmad
hakknda bilgi veremiyoruz.
3
Akarsu, Cevhir-nmenin, Topkap Saray
Mzesi Ktphanesi Revan Kk 822, Bibliotheque
Nationale T. 572 ve Halclar Mzesi Ktphanesinde
(kayp) olmak zere nshasndan sz etmektedir
(1993: 29). Uyar Akaln, kayp Halclar Mzesi nshasnn Hat Sanatlar Mzesine devredildiini, Risleler Mecmuas ismiyle envanter no: 840/kayt no: 85e
kaydedildiini, Hat Sanatlar Mzesi nshasnda eserin adnn Cevher-nme, Bibliotheque Nationale nshasnda ise Cevhiriyye olduunu belirtmektedir
(2001: 443)te. Biz, Mill Ktphane 06 MK Yz A
8046/2de kaytl Cevhir-nmenin de Zafnin eserinin bir nshas olduunu saptadk. Fakat almamzda mellif nshas olmas sebebiyle (Zaf: Revan
Kk 822, v. 173b-179b)yi kullandk. Alntlar eserin sadece bu nshasndan yaptmz iin de herhangi bir ksaltma kullanmadan dorudan varak numaras vermenin yeterli olduunu dndk.
4
Akarsu, bu eserin Ahmed bin Abdl-azz Gevherye ait Farsa Cevhir-nmenin tercmesi olduunu (1993: 29); Anhegger ise, Ahmed bin Abdl-azz
Gevherye ait olabileceini sylemektedir (1950: 134).
Ayrca Mill Ktphane Yz. A. 4377de kaytl ve asl
Cevhir-nmeden mntahap olduu bildirilen bir
Farsa Cevhir-nmenin hem tertibi, hem de ierdii
bilgiler bakmndan Zafnin tercme ettii eserin
nshalarndan birisi olmas ihtimali kuvvetlidir. Fakat bu Farsa yazmada da ne eserin aslna, ne de semeyi hazrlayana ilikin bir bilgi mevcuttur. Ayrca
Zafnin tercme ettii eserin mtercimi belli olmayan biri yazma, dieri matbu iki tercmesi daha bulunmaktadr. Yazma nsha, Do Dr. Abdlkadir Grerin zel kitaplndadr. Matbu nshann knyesi
yledir: Cevhir-nme, Kayulzde Tabhnesi, 1274.
Her iki tercmede de eserin aslnn veya yazarnn
adna dair herhangi bir bilgiye rastlanmamtr.
5
Terimlemi olduu dncesiyle dorudan
aktardmz kelimeler, metinlerdeki yazmlar gz
nne alnarak okunmutur. Bu durum ayn kelimenin karaak / karcaak; brek / bgrek vb. farkl biimlerinin ortaya kmasna neden olmutur.
6
Pern d, karaak d, karcaak d ifadeleri ncelikle kark ve kt ryay artrmaktadr. Fakat bunlarn, ihtilm olmak kavramyla art
arda kullanldklar cmlelerin de olduu gz nne
alnrsa, cinsel rya anlamn da ierebilecekleri dnlebilir. Metinlerde aklama yaplmad iin kesin bir yargda bulunmak mmkn grnmemektedir.
7
ncelediimiz iki Cevhir-nmede de baras,
ak bahak, kara bahak, bahak hastalklarnn tanmna ynelik bir bilgi mevcut deildir. Osmanlca szlklerde de bu kelimelere, hibir ayrma tabi tutulmadan, abralk hastal karl verilmektedir. Akdeniz Sar; bni Snnn Knnunun yedinci fenni
Ziynette, ciltte renk deiimiyle seyreden bahak
128
(vitiligo) ve baras (achromic leprosy) gibi hastalklar, aralarndaki farklar ve tedavilerinin de anlatldna, bunlardan bahakn sadece tende olduuna,
barasnsa tenden ete indiine ve kub illetinin
bir cinsine baras- esved (Black leprosy, lepra nigricans) dendiine iaret etmektedir (1990: 389-390).
8
Ak bahak, kara bahak, bahak terimleri iin
bkz. 7 numaral dip not.
9
Bahak, baras terimleri iin bkz. 7 numaral
dip not.
KAYNAKA
Advar, A. Adnan. (1991), Osmanl Trklerinde
lim, stanbul: Remzi Kitabevi.
Akarsu, Kmil. (1993), Rumelili Zaf Hayat
Sanat Eserleri ve Divanndan Semeler, stanbul:
Mill Eitim Bakanl Yaynlar.
Akdeniz Sar, Nil. (1990), bn-i Snnn
2nnundan Ziynet` Bahsinin Tantlmas, Uluslararas bn Trk Hrezm, Frb, Beyrn ve bn Sn
Sempozyumu Bildirileri (9-12 Eyll 1985), Ankara:
Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar.
Anhegger, R. (1950), 16. Asr airlerinden
Zaif, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk
Dili ve Edebiyat Dergisi 1-2.
Argunah, Mustafa. (1990), 15. yy.da Yazlm
Tuhfe-i Murd simli Cevhernmede Geen Deerli
Talarla lgili Terimler, Marmara niversitesi Trklk Aratrmalar Dergisi 6.
(1999), Muhammed b. Mahmd- irvn, Tuhfe-i Murd, nceleme-Metin-Dizin, Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
elebiolu, Amil. (1999), Trk Edebiyatnda
Mesnevi, (Yayna Hazrlayanlar: N. ztoprak-Sebahat
Deniz), stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Gkyay, Orhan aik. (1991), Kitb- CevherlCevhir, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi Yaynlar.
Mustafa bin Seyd. Cevhir-nme-i Sultn Murd, Beyazt Ktphanesi 614 (Mill Ktb. MFA 5019);
Muallim Cevdet K 489.
Tanyu, Hikmet. (1968), Trklerde Tala lgili
nanlar, Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar.
Uyar Akaln, Berrin. (2001), Zaf, Glen-i Smurg, nceleme-Metin, Ankara: Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat
Anabilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi.
nver, A. Sheyl. (1952), Yamur Ta Hakknda, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi 7.
Yahy bin Muhammed el-Gaffr. Kitbu Cevheril-Cevhir, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi
Hrka-i Sadet 64.
Zaf, Pr Muhammed bin Evranos bin Nreddn bin Fris. Klliyt, Risle-i Cevhir-nme, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Revan Kk 822.
Mill Folklor
DEK BR NAT RNE: FEYZ- KEFEVNN

MSTEZD KASDES
A Different Example of Nat Genre: The Mztezad Kaside
of Feyzi- Kefevi
Un loge particulier du prophte (nat): La Qasida de Feyz-i Kefev
Muvaffak EFLATUN*
ZET
Natlar divan iirinin lirik ve ok ilgi grm trlerindendir. Onlar mstezat kaside gibi farkl zelliklere sahip bir nazm ekliyle birletiren irler ise olduka nadirdir. Feyz-i Kefev bunu baaran bir irdir.
Bu makalede, XVII.yzyl Krm irlerinden Feyz-i Kefevnin hayat ve eserlerinden bahsedilmi, deiik
bir nat rnei olan mstezad kasidesi deerlendirilerek, metin hlinde verilmitir.
Anahtar Kelimeler
Nat, Mstezd Kaside, Feyz-i Kefev
ABSTRACT
Nats are lyric and most interested kinds of divan poetry. Poets who combines those in the poetry form
porsesed different feature like mstezad kaside, are rather rare. Feyz-i Kefev is a poet who succed this.This
article is about life and works of Feyz-i Kefev who is less known poet from Krm. As an original example of
Nat Mstezd Kaside is examined and given its text.
Key Words
Nat, Mstezd Kaside, Feyz-i Kefev
Bu yazda XVII. yzyl irlerinden Feyz-i Kefevnin hayat ve eserleri zerinde
durularak, irin deiik bir nat rnei

olan mstezd kasidesinin metni verilecektir.
Bilindii gibi Trk Edebiyatnda en
fazla ilgi grm trlerden biri olan natlar; peygamberler, Hz. Muhammedin
yaknlar, drt halife ve slm bykleri
hakknda da yazlm olmakla birlikte,
en fazla Hz. Peygambere duyulan muhabbeti dile getirmek ve onu vmek iin
kaleme alnmtr1.
Edebiyat teorisiyle ilgili kitaplardaki yaygn kanaatin aksine btn nazm
ekillerinde yazlan mstezd, muhteva
olarak da eitlilik arz eder. iirlerin
uzun msralarna ksa msralar eklene*
rek oluturulan mstezd, divan irinin serbestlik arama arzusunun bir tezahrdr. Mstezdn btn nazm ekillerini kapsayan zellii irlerin geni
sahalarda kalem oynatmasna yol amtr2.
almamza konu olan mstezd
kasidenin iri Feyz-i Kefev, Krmn
Kefe ehrinde domutur3. Asl ismi
Mehmed Feyzullahtr. Haydar isimli birinin oludur. iirlerinde Feyz mahlasn kullanmtr. Ailesiyle ilgili pek fazla bilgimiz yoktur4.
Feyz tahsilini Kefe ve stanbulda
tamamlam, mrnn byk ksmn
Kefede mderrislik, vaizlik yaparak geirmitir5. Bu arada tasavvufa meyletmi, Halvet tarkatna girerek tarkatta
Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Aratrma Grevlisi
Mill Folklor
129
Yl: 15 Say: 58
eyhlie kadar ykselmitir6. Hayatnn
son demlerinde yeniden stanbula gelerek 1023/1614 tarihinde burada vefat etmitir7.
Feyznin u anki bilgilerimize gre
din, tasavvuf ve edeb ierikli yedi eseri mevcuttur. Bu eserlerden en nemlisi
divandr. Divannda 536 iir bulunmaktadr. Bunlardan 15i kaside, 7si tahmis,
13 mseddes, 6s terkb-bend, 3 terc-bend, 409u gazel, 8i nazm, 36s kta,
38i matladr. Nashat balkl iiri ise
divan edebiyat nazm ekillerinin dndadr. Feyz, divannda yaad blge
olan Krm ve Kefe ile ilgili unsurlara
yer verir. zellikle Osmanlnn Krm
blgesinde yaplan eme, cami ve evlere; buradaki tayinlere, doumlara ve
snnet merasimlerine tarihler drd grlmektedir. Krm han Gazi Bora
Giray (.1608) hakknda yazd iirler
dikkat ekicidir. Feyz, Gazi Giraya
medhiye muhteval 6 kaside, 1 mseddes, 1 terc-bend, 1 gazel yazm ve onun
vefatna bir tarih drmtr8.
Feyznin divan dndaki eserleri
ksaca u ekilde tantabiliriz:
Nusretd-Dir: Mensur bir eserdir,
devrin tasavvuf tartmalarna Feyznin
yaklam eserin ana eksenini izer9.
Krk Hadis Tercmesi: Eser on be
deiik kalpta, krk kta hlinde; din,
sosyal hayat ve ahlk muhteval hadislerin tercmelerinden meydana gelmitir10.
Ravzatl-bd:Feyznin yazd dier krk hadis tercmesidir. Bir nceki
hadis tercmesine gre daha kapsamldr. Mesnevi nazm ekliyle Feiltn
Mefiln Feiln vezninde yazlmtr11.
Risle f Hakkl-Hamr: Eser ikinin
zararlarndan bahseder. 1608 senesinde
130
kaleme alnmtr12.
Rhun-Nfs: Eser 1610 ylnda
yazlmtr. mmiye, peygamberlik,
peygamberlerin zellikleriyle ilgili deiik konularda Feyznin grlerinden
olumaktadr13.
Hadykul-Ahyr f Hakykl-Ahbr:Mensur ve meviza nitekilkli bir
eserdir. Hadka ad verilen 128 blmden meydana gelmektedir14.
Hseyin Ayvansarynin Earnme-i Mstezd15 adl eserinde yanllkla
eyh Hasan Feyz (.1102/1689)ye atfedilen mstezd kaside, Feyz-i Kefevnin Ravzatl-bd adl eserinin 7b-9a
varaklarnda bulunmakta olup, eski
Trk edebiyat nazm ekilleri asndan
deiik bir yap arz etmektedir. Bu farkllk mstezdn ekil ve muhteva zelliinden kaynaklanmaktadr. Bilhassa
mstezd kaside rneine edebiyatmzda pek fazla rastlanmaz. Feyznin manzumesi bu ynyle dikkat ekicidir. Ayrca Feyz mstezd kaside gibi zor bir nazm eklini nat gibi lirik bir trle birletirerek ileyen ender irlerdendir. Feyz-i Kefevnin mstezd kasidesi aruzun
Mefl Mefil Mefil Feln kalbyla yazlm olup toplam 25 beyitten
meydana gelmitir. Kafiye rgs Ab Ab
Cx Ab Dx Ab eklindedir. Uzun msralar
tam, ksa msralar ise zengin kafiyelidir.
Mstezd kasidenin muhtevasnda
ise dier natlarda grld gibi Hz.
Peygamber vlmekte onun; zehirli kuzunun konumas, ay parmayla ikiye
blmesi, sknt gnnde parmaklarndan eme gibi su aktmas, Mirca ykselmesi gibi mucizelerinden bahsedilmektedir.
Feyz iirini, Hz. Peygamberden efat talep ederek bitirmektedir. Tantl-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
maya allan ad geen mstezd kaside aadadr:
Mstez6d
Mef8]l Mef68@l Mef68@l Fe8]ln
Mef8]l Fe8]ln
7b
1 Ey p6d-eh-i mihter-i i#l@m-i ris6let
V9ey s6ye-i [b\6n
Ser-cmle sipehdr sa?a a[\6b- nbvvet
Sen anlara sul*6n
2
+ur@d-i cem6l? ki *ul]8 itdi zem@ne

n burc- hd6dan
Ref8 old felekden ulem-i ulm u %al6let
Ey ems-i dra&6n
Bir [6f [adefdr me$el6 []ret-i 86lem

Sen drr-i yet@mi
Bir gevher-i p6k@ze durur srr- \a#@#at
<6tu?dur a?a k6n
8a
4 +a## virmiiken #adr?e rf8at ev#dur kim
Yitmez a?a idr6k
Lu*fidi tev6)u8d yine 6tu?a 86det
Her la\a v her 6n
5
Syledi sa?a nu*#a gelp bere-i mesm]m

Yime didi benden
Pes old o dem tel& dem-i ehl-i e#6vet
Hem dilleri bry6n
em@r-i elem s@nelerin eyledi [ad 6k
A[\6b- i#6#u?
a# eyledg? dem #ameri idp i6ret
Barma0yla ey c6n
Ser-eme idp eyleyeli 86leme icr6
Engt-i \uceste?
Yetidi gzellendi emenz6r- hid6yet
Hem dev\a-i @m6n
Bu #ubbe-i m@n6 kerem? *6# yannda
M6nend-i \ab6ba
+ur@d-i felek neyyir-i i\s6nu?a nisbet
Bir erre-i gerd6n
1urdu#a cih6n mlketi ma\f]z u ma[]ndur
A$6r- &alelden
Bny6n- ser6y- fera\-efz6-y er@8at
Sensin nigehb6n
Mill Folklor
10 (a## itdi seni ef)al- mecm]8- nebiyy@n

B@-bhe v b@-reyb
Oldu# biz o ta#r@bile hem ekrem-i mmet
Hem eref-i ins6n
11 Sensin o eh-i ma\rem-i esr6r- +ud6 kim
Bir eb sa?a Cibr@l
Geldi didi (a## itdi seni va[lna da8vet
Ol 8azme it6b6n
12 Pes devlet ile bind? o dem nki Bur6#a
B6l ad v ud
2ldu? #amu e*r6f- semev6t tem6met
Bir la\ada seyr6n
8b
13 mer v &ddd6m ile ger old myesser
Mecm]8- Mucibden
Gsterdi o dem sa?a bil6-\ayyizu vechet
D@d6rn c6n6n
14 n grdi &ab6bnda (a##u? p6ye-i #adr?
Bi? c6n u dilile
dindi gub6r- #adem? efser-i 8izzet
Bana gerezm6n
15 Li-va#ti me8all6h sa?a bir r6yet-i erfa8
Sen 6h- mufa&&am
Levl6ke lem6 k6net9l-efl6k vif6det
Men]ru?a 8nv6n
16 D@v6ne olur 8a#l gider kim ki dilerse
dr6k-i kem6l?
Abd6l-[fat herkes olur eylese fikret
Esr6ru?a \ayr6n
17 n grdi sen? @ve-i reft6r- la*@f?
1]b6 ile Sidre
2ald dikilp her biri msta0ra#- \ayret
Ey serv-i &r6m6n
18 Ru&s6re-i reng@??e ger olmasa mahar
Berg-i gl-i glen
Bulmazd mu#arrer bu #adar \sn le*6fet
Ey 0onca-i &and6n
19 Misk-i +uten? revna#n #ld ikeste
Ol zlf-i semen-b]
Hergiz #omad erre #adar gevhere #ymet
Ol la8l-i dra&6n
20 Ey gerd-i reh? efser-i erb6b- ba[@ret
+ak-i #adem?dr
Ya 8anber ya misk-i +uten 06liye nkhet
Y6 ku\l- 3f6h6n
131
Yl: 15 Say: 58
9a
21 C6n-ba& oluban mrdeleri eyledi i\y6
Gft6r- la*@f?
Ya r]\- rev6ndur o ya &]r- Kev$er-i cennet
Ya eme-i \ayv6n
22 Her kime ki oldysa myesser ser-i k]yu?
ridi [af6ya
Ya b60- remdr o ya&ud glen-i [afvet
Ya rav)a-i r)v6n
23 Sensin o ehen6h- mkerrem ki *apu?da
M8minlere melce9
Sensin hem o server ki #amu 86leme ra\met
tdi seni Ra\m6n
24 Geldi #apu?a 8aczile Fey)@-i dil-efk6r
2l a?a tera\\um
Yo#dur kerem lu*fu?a n \add u nih6yet
\s6nu?a p6y6n
25 2oma aya# altnda o misk@ni elin al
T6 ekmeye illet
Ma\er gni lu*file a?a eyle ef68at
T6 grmeye &l6n
NOTLAR
1
Emine Yeniterzi: Divan iirinde Nat, Ankara, 1993, s.1
2
Geni bilgi iin bkz. Muvaffak Eflatun: Trk
Edebiyatnda Mstezad, Yksek Lisans Tezi, KSBE, Krkkale, 1997
3
Kafzde Fiz: Zbdetl-Er, Ankara Mill
Ktphane, Yz.A.679, vr.87b; Katip elebi: KefzZnn an Esmiil-Ktb vel-fnn, Beyrut 1982,
C.1, s.806; Nevzde At: Hadikl-Hakik fi Tekmileti-akik, Haz.Abdulkadir zcan, stanbul,
1989,s. 607; Mstakmzde Sleyman Sadeddin:
Mecelletn-Nisb (Arapa) Sleymaniye Ktb., Halet
132
Efendi 628, vr. 343b; Badatl smail Paa: Hediyyetl-rifn Esml-Mellifn ve srul-Musannifn,Beyrut, 1982, C.VI, s.281; Bursal Mehmed Tahir: Osmanl Mellifleri, stanbul, 1333, C.I, s.60;
Nail Tuman: Tuhfe-i Nil, Ankara Mill Ktb.,
Yz.B.611, s.1145
4
Mstakimzde Sleyman Saadeddin: a.g.e.,
vr.343b; Badatl smail Paa: zhl-Meknn fizZeyli al Kefiz-Znn, Beyrut, 1982, C.3, s.523;
Bursal Mehmed Tahir: a.g.e., C.1., s.60; Mehmed
Sreyya: Sicill-i Osmn, stanbul, 1311, s.41;
C.Kurnaz-H.eltik: Osmanl Dnemi Krm Edebiyat, Ankara, 1997, s.11; Necdet Ylmaz: Osmanl
Toplumunda Tasavvuf, stanbul, 2001, s.240
5
Rza Fzl-Fzl Nagayev: Krm-Tatar Edebiyatnn Tarihi, Akmescid, 2001, s.154
6
Bursal Mehmed Tahir: a.g.e., s.60
7
Kafzde Fiz: a.g.e., vr.87b; Ktip elebi:
a.g.e., s.806; Nil Tuman: a.g.e., s.1145; C.KurnazH.eltik: a.g.e., s.11; Feyz: Nusretd-Dir, Sleymaniye Ktp., H.Hsn Paa, nr.653, vr.66a
8
Feyz: Divan, Milli Ktp., Yz.FB.274
9
Feyz-i Kefev: Nusretd-Dir, TDK Ktp.,
Yz.nr.342
10
Feyz: Sleymaniye Ktp., Fatih, nr.5427,
vr.171b-185b
11
Feyz: Ravzatl-bd, Reid Efendi,
nr.137/1,vr.1-94
12
Feyz: Risle f Hakkl-Hamr: Sleymaniye
Ktp., Reid Efendi, 137/4, vr.151-161
13
Feyz: Rhun-Nfs, Sleymaniye Ktp.,
H.Mahmud Efendi, nr.1781, vr.7a-25b
14
Feyz: Hadykul-Ahbr f Hakykl-Ahbr, Sleymaniye Ktp., Reid Efendi, nr.533
15
Hseyin Ayvansary: Earnme-i Mstezd, stanbul niversitesi Ktp., TY., 5466, vr. 148b150a
Mill Folklor
XIX. ASIRDA SOSYO-KLTREL VE FOLKLORK

ZELLKLER TAIYAN BR KASDE:
KASDE- GARR-YI NEK
A 19th Century Kaside That Includes Social, Cultural and Folklorik
Elements: Kaside-i Garra-y nek
Une Qasida du dix-neuvime sicle ayant des particularits
socio-culturelles et folkloriques : Kaside-i Garra-y nek
srafil BABACAN*
ZET
XIX. asrda, Halk ve Divan iirleri yaknlar. Tr ve konu olarak gittike birbirlerine yakn edeb rnler vermeye balarlar. Bu rnlerin en tipik rneklerinden biri de Hac Mahmut Ratipin Kasde-i Garr-y
nek adl manzumesidir. Bu manzumede XIX. asr stanbulunun bata meslekler olmak zere sosyo-kltrel
ve folklorik hayat hakknda ok geni malumt yer alr. Ayrca bu mesleklerle ilgili deyim, terim ve tabirler
zikredilir. Manzume, o devirdeki baz olaylar ve kurumlar hakknda da tarih vesika deeri tayan bilgiler
ihtiv eder.
Anahtar Kelimeler
Kaside, Klasik edebiyat, Halk edebiyat, sosyo-kltrel hayat, Hac Mahmut Ratip
ABSTRACT
n the 19 th century, Folk and Classic poems are getting closer. They give literature products to each
other as a kind and a subject. One of the most typical samples of these products is the poem called Kasdei Garr-y nek by Hac Mahmut Rtip. n this poem more information about socio-cultural and folcloric life takes place in the 19 th century stanbul, especially occunpations. n addition, idioms, terms and expressions are mentioned about these occupations. Poem includes some events and some places and about their
knowledges which carries the importance of historical documents.
Key Words
Kaside, Classical Literature, Folk Literature, Socio-caltural Life, Hac Mahmut Ratip
XIX. asrda Trk Edebiyat, birden

fazla anlay iinde gelimekteydi. Bir
ynyle bat edebiyatlarnn hzla tesiri
altna girmekte olan ve daha ok Osmanl aydnlar tarafndan ynlendirilen
Bat Tesirindeki Trk Edebiyatna mukabil, baz mahalli sanatlar ve saz airleri tarafndan da Halk ve Divan iirlerini mterek bir zeminde buluturma
abalar sarf edilmekteydi. Bu asrda,
Klasik Trk iiri, XVII ve XVIII. asrdaki deiim rzgarlarn devam ettiriyordu. Buna bal olarak iirde mevzular
oalyor, zenginleiyor, yerli hayattan

alnm sahnelere sk sk tesadf ediliyordu. Gazellerde, hatta bazen kasidelerde bile yerli hayat aksettiren levhalar gze arpmaya balyordu. Yani eski
iirin, hayata en ak tarafn aksettiren
kaside ve ona bal trler zerinde airlerin bir ksm terkiplere girimesi yeni
ve orijinal konularda kasideler yazlmasna sebep oluyordu1.
Divan ve Halk iirleri arasndaki
karlkl etkileimin yakn dnemlere
doru hissedilmesi sebepsiz deildir. Bu,
* Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Aratrma Grevlisi.
Mill Folklor
133
Yl: 15 Say: 58
asrlardr sren bir sosyal ve kltrel
oluumun sonunda ortaya kan tabi bir
hadisedir2. Ancak Nedimden beri gelen
mahallleme akmnn etkilerinin bir
takm kaba yorumlara sebep olmas da
kanlmaz bir durumdur3. Buna ramen
kasidelerin -bilhassa hiciv ve buna benzer trleri- ierik asndan sosyal hayata daha fazla dnk olmas bu nazm
ekliyle yazlan konularn daha geni bir
alm gstermesine sebep olmaktayd.
almamza konu olan Kasde-i
Gar-y nek adl manzume XIX. asrda
Hac Mahmut Ratip tarafndan kaleme
alnmtr4. Eser, stanbulda devrin ve
blgenin folklorik ve dil zellikleri dikkate alnarak yazlmtr. Bu kaside, tr
olarak airin kendi hayatna ve halk tabakasndan baz kimselere ynelmi bir
hiciv-talama zellii gstermesine ramen ierik olarak bir hayat hikyesinin
seyri iinde geliir5. Bu seyir, airin kendi hayat hikyesidir. Bu ynyle kaside,
bir otobiyografidir. Ayrca manzumede
batan sona ince bir alay ve aka slubunun olmas, ona latife olma vasf da ekler.
Hac Mahmut Ratipin hayat hakknda devrin tezkireleri ve dier biyografik kaynaklarnda birbirine benzer bilgiler vardr6. Ancak airin kiilii ve hayat hakkndaki en geni bilgileri eserine
yazlan mensur bir nszden ve sz konusu kasideden renmekteyiz7. Kim tarafndan yazld bilinmeyen bu nszn yazar muhtemelen airi ok yakndan tanyan birisi olmaldr.
Hac Mahmut Ratip Efendi, Dergh- l kapcbalarndan8 Yeniehir
Fenerli Hac erif Aann oludur9. air, muhtemelen 1242/1826 tarihinde
dnyaya gelir10. Kaynaklar Ratipin ailesi hakknda hemen hemen hibir bilgiye
yer vermezler. Sadece babasyla 1844 y-
134
lnda hacca gitmesinden dolay babasnn da kendisi gibi hac olduu ve vazife
bandayken ld bilinmektedir11. Ratip, sz konusu kasidesinde ailesi hakknda bir takm bilgilere yer vermektedir. Kk yatayken babasn kaybettiini, babasnn drt hanm ve on ocuk sahibi olduunu, bunlardan drdnn kz dierlerinin erkek olduunu, en
byk kardei Necip Ahmet Bey ve dier
iki byk kardeiyle birlikte ailesine
bakmak zorunda kaldklarn syler. Ancak airin Muzika-i Humyuna ba vurusu srasnda bizzat padiah tarafndan
kabul edilmesi ve aile efradnn padiah
tarafndan ayrntl olarak sorulmas babasnn padiah veya saray evresindeki
bir takm kimseler tarafndan iyi tanndn gsterebilir ve yahut da bu anlatlanlar airin kendisini vmek arzusundan kaynaklanabilir12. airin byk kardei Necip Ahmet Bey, Edhem Paa tarafndan kaleme konarak devlet memuriyetine alnr. Ancak O, olduka cahil bir
insandr. Elifi grse mertek sanr.
Eliften yeye dek iki yanlla okur. Daha sonra Edhem Paa, Ratipi de ayn
dairede ie aldrr.
airin ocukluu ve eitimi hakknda da fazla bir malumata sahip deiliz.
Ancak kasidesine yazlan nszde Arapa ve Farsaya hakim olduuna iaret
edilmektedir. Ratipin ilk vazifesi kendi
ifadesine gre on yandayken Edhem
Paa tarafndan aabeyinin yannda memuriyete alnmasyla balar13. Onun
bundan sonraki hayat servenini kasidesinden renmekteyiz. Ratipin dairedeki bu memuriyet tecrbesi ksa srer.
Aabeyinin arkadalar kendisini ok
parlak bir ahsiyet olarak grrler ve
Enderun mektebine kayt edilmesini
tavsiye ederler. Fakat air, bu insanlarn
samimi olmadklarn, aslnda kendi
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
menfaatlerini dndklerini belirtir.
Enderuna giri teebbs srasnda bizzat padiah Abdlmecidin huzuruna karlr. Bu usuln kendi zamannda Enderuna kabul iin bir gelenek olduunu
syler14. Ancak padiah kendisinin bu isteini uygun grmez. Enderunun eskisi
gibi ciddi bir ocak olmadn, isterse yeni kurulan Muzika-i Hmyun mektebine kayt olmasnn mmkn olduunu
syler. Ratip, padiahn tavsiyesini istemeyerek de olsa kabul ederek bu mektebe kayt olur. Bundan sonra Muzika-i
Hmyundaki talimleri ve oradakilerle
ilikilerini anlatr. Padiah tarafndan
zaman zaman ziyaret edildiklerini syler. Padiah Ratipe sk sk glmser,
takdir eder ancak hi ihsanda bulunmaz. Yalnz dua eder. Burada on ylda
onbalk rtbesini ancak kazanr. Kendisini sevmeyen birisi tarafndan iftiraya urayarak Muzika-i Hmyundan
ayrlmak zorunda kalr.
Daha sonra bir yl bota gezen Ratip, iki defa tarikate intisap denemelerinde bulunur. iirdeki ifadelerinden anlaldna gre eyhi Nazif15 tarafndan
kendisine bir hcre tahsis edilir. Ancak
kiilii bir tarikat ortamnda kalmaya
msait deildir. Bir ara zbek Tekkesinde kalmaya alsa da buna da muvaffak olamaz.
Bir sre sonra istikbal endiesine
den Ratip, bir komusunun yardmyla balkla balar fakat bu tecrbesi
de ksa srer. Srasyla iftilik, kmes
hayvancl, ipekilik, demir yolu konturatl gibi deiik ilere atlr. Ancak her birinde trl nedenlerle baarl
olamaz ve iflas eder. En son yine komularnn srarl tavsiyeleriyle ve byk
umutlarla inek besleyip hayvanclk
yapmaya karar verir. Byk masraflara
girer. ten anlamayan baz zevatn ge-
Mill Folklor
reksiz isteklerine uyar. thal inek dahi

alr. oban tutar, giydirir. Ancak btn
gayretleri bir netice vermez.neklerin
btn yavrular boa olur. lerinde bir
tek inek vardr, o da kendini kuyuya atarak (!) lr. Bylece airin elinde ynlarla tezek ten baka bir ey kalmaz (!).
Mahmut Ratip 24 aban 1317 ( 28
Kanunievvel 1899da stanbulda yetmi
be yanda lm ve Beylerbeyi Kuzguncuk Mevkiinde Nakka kabristannda babasnn yanna defnedilmitir16. bnlemin lm gnn yle anlatr:
Asker tekd sand azasndan Zhd
Beye adam gnderip maam gndersin. Hesabm kapatsn. Ben ahirete gidiyorum. Mektebe beraber gittik. Muzikaya beraber gittik. Ne olur ahirete de
beraber gidelim dedirtmi. Zhd Bey
sakaln eline alp maalar gndermi.
O gece ikisi birden vefat etmitir. Hi
evlenmeyen Ratip, ocuk sahibi de olamamtr17. Adile Sultan kendisine alt
lira maa tahsis etmiti. Enitesi Dahiliye Nezareti evrak mdr muavini Mehmed Beyin evinde otururdu18.
Hac Mahmut Ratipin kiilii hakknda kaynaklarda fazla bir bilgiye rastlanmaz. Onun kiilii hakkndaki en ayrntl bilgileri eserinin banda bulunan
ve vefatndan sonra bir dostu tarafndan
kaleme alndn sandmz ksa bir
mensur nszde bulmaktayz. ncelediimiz kasidede de bunlar teyit edecek bilgiler mevcuttur.
Mensur nszdeki bilgiye gre Ratip, bykl keramette arayanlar artacak garip hallere sahip bir insand.
Kalben ve ahlaken gvenilir ve yaratltan ileri zekal olduundan muhakemesinde ve kararlarnda hatas az olurdu.
Kanaat ve uzlet sahibi idi. Dnya zevklerinden yz evirerek ahiret istikbalinden endie duyard. Kendisine itimat
135
Yl: 15 Say: 58
edilen ve danlan bir kiiydi. Zamannn muhtemelen hayatnn sonlarndaki II. Abdlhamit- idaresinden ikayeti
idi. darenin iplii yalnzla braklrsa zlr kopar derdi. nsanlarn iyiliini isterdi. Kendi derdiyle urarken
baka bir dertli grecek olsa hemen onun
yardmna koar, derdine derman olmak
iin hibir bahanenin ardna snmazd.
Fedakrd, merhametliydi. hlasyla mesrur, kederiyle mkedder olmaktaki ciddiyeti ve nefsinin arzularn yerine
getirmemek iin yz krk yedi kuruluk
emeklilik maayla gsterdii kanaat,
gerekten vlmeye deerdi. mrnde
hi evlenmemekle birlikte gayr- meru
ilikilere de rabet etmemitir. Zerafetle
irfan kaynatran kiilii ariflerin dikkatini ekecek derecedeydi19 airin latife
dolu kiilii ve nktedan szleri o devirde birer fkra eklinde halkn aznda
dolamaktadr. bnleminin Son Asr
Trk airlerinde anlattna gre en,
akrak ve latife yapmaya yatkn kiilii
daha hayattayken hret bulmu, yapt espiriler stanbul ve evresinde kulaktan kulaa yaylmtr. bnlemin bunlardan birka tanesini anlatr. Ratip,
bir gn Boaziinde sahilden geerken
bir kahvehanenin nnde bir adamn dierine imamlarn iini ller salar dediini iitir, pek beenir. Kendi de byle
bir sz sylemek arzu eder. Dnerek
yrrken balklarn denizde a ekmekte olduklarn grr. Balklarn yzn alar gldrr mazmununu snuh
eder. Bunu da beenerek birine sylemek ister. Herif Ratipi hayretle szdkten sonra efendi sen deli misin bu nasl
sz ? der, kayn ekip sahilden uzaklar.
Ratip, stnde namaz kld postekiyi yatana serer, yatarm. Sabahleyin ihvanna vallahi sabaha kadar poste-
136
ki stnde idim dermi. Bir gece Yenikap Mevlevihanesinde bulunduu esnada

vaktin getiinden bahsederek Hac Bey
artk yatsanz demiler. Ratip de hac
yatmaz cevabn vermi20. airin bu
nktedan kiilii nek Kasidesinde de
bir ok beyitte aka grlmektedir.
Ratipin airlii hakknda kaynaklarn mttefik olduklar en nemli husus
onun Mevlevi bir air olmas ve mutasavvfane iirler sylemesidir21. Hatta
devrinde tannm Mevlevilerinden Tahir Olgun tarafndan Ratipin vefatna
tarih dlmesi bu evrelerce ne kadar
sevildiini ve tanndn gsterir. Bir
arks da devrin nl Mevlev bestecilerinden Zek Dede tarafndan sfahan
makamnda bestelenmitir. Ayrca kendisi;
Rtip etsem nola ktmir ile bahs-i rchan
Kemtern kelb-i der-i Hazret-i Mevlnym
diyerek bu konudaki dnceleri kuvvetlendirmitir22. airin edeb kiilii ve

slbu hakknda bilgi edinebilecek kadar fazla sayda iire sahip deiliz. Ancak nek Kasidesi ve biyografik kaynaklardaki birka rnek iirinden baka bir
eserine u ana kadar ulaamadk. Baz
kaynaklarda iirlerinin bir ksmnn
mecmualarda bulunduu syleniyorsa
da bunlar elde edemedik23. Bunun yannda devrinde elden ele gezen iirleriyle tannm olmas ihtimali de vardr.
nk iirleri, Ziya Paann da dikkatini ekmi ve nl eseri Harbta airin
bir gazelini rnek olarak almtr24. Kaynaklar Ratipin iirini ve airliini gzel,
ssl, arifne, stadne olarak vasfederler hatta mutasavvfne iirler syleyenlerin en deerlilerinden biri olarak grrler25. Tezkirelerde ve dier biyografik
kaynaklarda rnek olarak verilen iirlerinde cokun ve lirik bir slup dikkati
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
eker. Bu iirlerde ak ve ondan duyulan
zdrap balca konulardandr. Tasavvuf
akn iten ifade edildii iirleri de vardr. Burada Ziya Paann da sekin bir
iir olarak grp Harbt adl eserine
rnek olarak ald bir iirine yer verdik:
Zhir edince surhi-i ruhsr- yr mevc
Ddem bahri ahmer eder ikr mevc
Koymaz hayl-i yri gzmde hcm-i ek
n aks-i mh yemde eder b-karr mevc
Geh zlf-i yri gh ruhun anp aladm
Bahr-i sirikim urmada leyl nehr mevc
Ser-der-hev-y mihnet-i ak olsayd eger
Vurmazd taa ban divnevr mevc
Serkelik etmeseydi uyup da hevsna
Olmazd py-ml-i gam- rzigr mevc
Shilde dondu kald meger hn- em-i ter
Mercanlar etti sanma kenra nisr mevc
Gelmez tegayyr aslna birdir hakkati
Deryda geri zhir olur sad-hezr mevc
Meczb- evk-i vasl olup Rtip ol mehin
Geh cezr gh medd eder etmez karr mevc26
Ratipin bu iirleri dnda, edeb kiiliini aksettiren en nemli manzumesi

phesiz ki nek Kasdesidir. Bu kasidede airin kiilik zellikleri ve ruh portresini izen ifadeler yer almaktadr. Bu
kasidenin slup zellikleri asndan
nemli yanlarndan biri en realist manzaralar dahi izerken ifadenin iine ince
bir alay kurgulanmasdr:
r ansr gibi drt dne anamz vard
Geri birdir peder amm geliyor htra ek
Hurde-bn idi biri var idi zaf- basar

Uykuya yatsa da kmazd gznden aynek
Hurde-bn idi biri var idi zaf- basar

Uykuya yatsa da kmazd gznden aynek
ki ztn g idi fehm-i kelm azck
Kekemeydi birisi birisi gyet peltek
air, kendisine ktlk yapanlar

tasvir ederken olduka keskin bir hiciv,
hatta alay boyutlarna ulaan bir dil kullanr:
Var idi servet smn yesr ancak
Hilkaten buhl-i mcessem idi gy o kpek
Onun slubunun en nemli zelliklerinden biri de kelimeleri ve terimleri

hem ait olduklar bilim ve sanat dal
hem de gnlk hayattaki manalaryla
tevriyeli olarak kullanmasdr:
Este beste diyerek ben de usle girdim
Baladm urmaa dm dm teke tekke dm tek
Tuzlu oldu volisi tutmad yutdu zokay

Tuzlamd kurudup satmak iin hayli semek
Kmesiyle yeme atldlar alkdan lp
Birinin gemedi minkrna dne yiyecek
Ratip, -daha sonra da deineceimiz gibi- kasidesinde halk syleyileri,

ata szleri ve deyimlere sk sk yer verir:
Ser-nvitim diye etmekde idim geri devm

Yazmada karalama vki idi yan izmek
.
Dedelikdir meselin etme erenler rd
Olmamdm dede ben olmu idim eyhe kek
Frisde serb Arabde dery

Mekkede ya sorar idi rugan- f diyerek
Olamaz humk- cibillye dev v re

Harlgndan geemez terbiye grmekle eek
Yrmez yle azlar ile peynir gemisi

Sznn nktesini anladm ol dem ne demek
Beni bir baka yere sevk edecekmi kaderim

ekdirirmi bana bhde akntya krek
Keesi kmayacak anlad bunlarla sudan

Ol vakit etdi heves tutmaa bir i bycek
Ratip, evresindekileri tasvir ederken

onlarn fizik ve zihn zaaflaryla sk sk
alay eder.
Kasde-i Garr-y nek adl manzume, 1922 ylnda Hilal Matbasnda baslmtr. Ayrca Sleymaniye Ktpha-
air bu kasidesinde kendine kar

da olduka tarafsz ve acmaszdr. Kendini daima hor ve hakr grr.
Mill Folklor
137
Yl: 15 Say: 58
nesindeki bir iir mecmuasnn ba ksmnda matbu nshadan iki beyit eksik
olmak zere bir yazma nsha mevcuttur27. Ancak bata Son Asr Trk airleri adl eser olmak zere biyografik kaynaklarda verilen rnek beyitlerde yer
yer farkllklarn olmas, baka yazma
nsha veya nshalarn olabilecei dncesini uyandrmaktadr. Ancak bu
gn iin baka bir yazma nsha tespit
edilememitir. Ayrca Ahmet Remzi Akyrek tarafndan kasidenin beyitlerinin
ilk msralar alnp ikinci msralar deitirilmek suretiyle yeniden yazlan
eklinde de farkllklarn olmas bu dncelerimizi kuvvetlendirmektedir28.
Fakat manzumenin en tam nshas bugn iin matbu nshadr.
Kaside-i Garr-y nek adl manzume bir sayfa mensur nsz ve 269 beyitten oluan 12 sayfalk bir risale eklindedir. Manzumenin banda Hac Mahmut Bey Merhumun sr- Ndirelerinden Kasde-i Garr-y nek adl bir balk vardr. Burada kullanlan merhum
tabirinden, bu baln, yazarn vefatndan sonra onu iyi tanyan biri tarafndan
verildii anlalmaktadr. Adn bilmediimiz bu kiinin, kasideye byle bir balk vermesinin sebebi airin hayattayken
megul olduu son iin inek besicilii olmas veya kasidenin daha sonra nek
Kasidesi olarak hret bulmas olabilir.
Kaside, bir kiiyi vmek ve genellikle karlnda yardm beklemek amacyla 9 beyitten 100 beyte kadar yazlan ve
iinde nesib veya tebib, medhiye, tegazzl, fahriye ve dua gibi blmleri olan
bir nazm eklidir. Ancak vmek dnda
pek ok konuda da kaleme alnabilir29.
Dier slm edebiyatlarda 500 beyti
aan kasidelere rastlanmaktaysa da, bu
gne kadar yaplan aratrmalarda Divan iirinde iki beyitten yz beyti geen
kasidelere kadar farkl beyit saylarnda
kasidelere rastlanmaktadr30. Ratipin
138
sz konusu kasidesi, k elebinin 303

beyitlik bir kasidesinden sonra Trk
Edebiyatndaki en uzun kasidedir31. iir, feiltn/feiltn/feiltn/feiln
vezniyle yazlmtr. ekil asndan dikkat eken bir dier nokta da kfiye iin
seilen kelimelerin hemen hemen tamamnn Trke olmasdr. Rtip bu manzumesinde kasidenin klasik blmlerinden hi birine yer vermeyip hayatnn
deiik safhalarn ve urat meslekleri bir terceme-i hli andracak biimde
anlatr. Bu haliyle eser, manzum bir terceme-i hle yakndr. Manzumenin bal ve iirin ierii hakknda dikkate deer bir nokta daha vardr, o da bu iirin
konusu tamamen bir inein hikayesi deil, irin deiik meslekler iinde yaad ilgin olaylardr.
Manzumenin konu bakmndan
hem bir terceme-i hal, hem de hiciv-latife zellii gsterir. Bu kasidede airin en
nemli anlatm zelliklerinden biri muhataplarn keskin bir dille eletirmesidir. Bilindii gibi, kaside nazm ekliyle
yazlm olan hicivler, muhatabn fizik
ve ruh btn ynlerine saldran, onu
her eyiyle yerin dibine geirmeyi amalayan hicivlerdir. Bu sebeple kaside eklinde sylenmi hicivler, byk bir dmanln eseridir diyebiliriz. Hiciv kasideleri, btn blmleri bulunan kasideden ziyade, dorudan doruya hicve balayan, genellikle ta beyti bulunmayan
ve beddua ile biten kasidelerdir. Medhin
yerini hiciv alnca, duann yerini beddua
alr32. Hiciv hakknda yaplan bir aratrmaya dayanarak, incelediimiz kaside, hiciv syleme tarz ynnden, st
kapal hiciv; hicvin mahiyeti ve anlam
ynnden ise umduunu bulamama, incinme, hayal krkl ve honutsuzluk
sebebiyle hiciv syleme grubuna dahil
edilebilir33.
Bu kasideyi tr olarak belli bir gruba dahil etmek olduka zordur. Zira kla-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
sik iirimizde hiciv ile benzeri trleri
olan hezl, latife, mutayebe, mizah, nkte, athiye gibi trleri birbirinden ayrmak olduka zordur34. Halk iirinde de
talama ve benzeri trlerin ayrmnda
baz glkler vardr35. Ayrca Halk iirinde destan tr de konu ve tema bakmndan olduka eitlilik gsterir. Bu
kelime dilimize girdiinden beri muhtelif edeb gelenek ve trlerde kullanld
bilinmektedir36. Buna ramen baz aratrmaclar, destanlar tasnif etmeye almlardr37. Bu tasnifler iinde ktisad (Ekonomik) hayatla ilgili destanlar
iinde yer alan esnaf destanlar konu bakmndan nek Kasidesi ile ilgili gibi grnmektedir. Zira esnaf destanlar, klarn bir bakma, kl yceltmek iin
kurmaca olarak eitli mesleklere girdikten sonra, btn bu mesleklerin kendilerince kt olan taraflarn gz nnde bulundurarak terk edilerini ve en sonunda da irlikte karar kllarn konu
edinen destanlardr. Esnaf destanlarnda subjektif ltlerle eitli meslekler
sadece yerilir veya n sz konusu
edilen meslei yapamamasna bahaneler
bulunur38. nek Kasidesinde de air trl mesleklere giriini ve bu mesleklerden ayrln anlatr. te bu kasidenin
Halk iirine en ok yaklat nokta burasdr. Ancak Ratip sz ettii mesleklerden ayrl nedenlerini esnaf destanlarnda olduu gibi meslein yapsnda deil, kendi karakterinde ve kt talihinde
arar. Ayrca Ratipin hayat hikayesi kurmaca gibi grnmemektedir.
Bu iir, sosyal hayat ve mesleklerle
ilgili pek ok terim ve deyim ihtiva eder.
Aada bu terim ve deyimleri gruplandrarak halk hayatyla ilgili ve folklorik
zellikleri n planda olan tabirleri aklamaya altk. Sklkla kullanlan ve
bu gn de manas bilinen terim ve deyimlerin anlam iin sadece gerekli kaynaklara iaret ettik.
Mill Folklor
1. Memuriyet (Kalemiyye ) le lgili Tabirler:

a. Kalem (On iki kalemden brn):
Kalem, daire, dairede yaz ilerinin grld brodur. Devletin idaresine memur olanlara da brn ad verilir39. (10)40
b. mlya Gelmek: ml her kelimenin doru zabt ve yazldr. Mecaz yoluyla sz tutmak, sz dinleyip iyi halde
bulunmak yerinde kullanlr41. (20)
c. Yan izmek: Bir ii yapmaktan
kamak, dolandrclk anlamlarndadr.
Aslnda kt yazmak anlamnda bir memuriyet terimi olmasna ramen mecaz
yoluyla ehemmiyet vermemek, kanmak, kaytszlk gstermek manalarnda
sarf edilmitir42. (22)
2. Endern ve Muzika-i Hmyna Ait Terim ve Deyimler:
a. Gulm (Gulm-pre-pesend): Gulm, tmar sahiplerinin harp zamannda, beraber gtrdkleri muharipler
hakknda kullanlr bir tabirdir. Arapa
kelime olan gulm, by terlemi ar
ebru hattna varmak zere olan olana
denir. Gulm-pre, mahbup, dost, muglm, lt yerine kullanlr bir tabirdir.
Halk aznda kulampara eklinde kullanlr. Pesend, ise beenilmi makbul anlamndadr. Enderundaki genler bu
isimle bilinir43. (27)
b. er: Kelime anlam fitil, mum,
otlama, otlaktr. Enderun ya da saraya
yeni girmi kiiler bu isimle adlandrlrd. (28)
c. Ser-Kuren: Ba mabeyinci yerinde kullanlr bir tabirdir. Bunun yerine
serkarin,karin-i evvel de kullanlrd.
Karin; Arapa yakn demektir. Hkmdara yaknlklarndan dolay bu ad almlardr44. (45)
d. Usle Girmek: Usl, metot, metodoloji bir ilmin nasl tetkik edilecei hususundaki kaidelerin toplam anlam yannda ritim anlam da tar. ir burada
mzik aletlerini kullanmay renmeye
139
Yl: 15 Say: 58
balamak ve besteleri icra etmek anlamlarnda kullanmtr45. (48)
e. Mek Etmek: Bir rnei taklit etmek sretiyle renmek veya retmek.
(temeuk: karlkl renip retmek,
birbirini mek etmek) Msikde mek,
bir std tarafndan msik parasnn
tedrcen alnmas ve okunmas sretiyle talebeye retilmesi ve talebe tarafndan renilmesi demektir. Trk msiksinde notann kullanlmad zamanlarda mekin nemi bykt46. (49)
Ratip bu kasidesinde, o devirde Muzika-i Hmynda kullanlan baz mzik aletleri ve mzik terimlerinden de
bahsetmitir. Bunlar: Filavt (flt), nota, skala, polka, dudak, vals, kanto,
pandomin ve komdiyadr47.
3. Terzilik le lgili Terimler:
Kasidede terzilik ile ilgili baz terimler mecazi manada kullanlmtr.
Bunlar: Hayyt (Hayt- kaz), pirehen
(pirehen-i cism) ve rite (rite-i rek)dir48.
4. Tasavvufla lgili Tabirler:
Bu kasidede tasavvufi terim ve deyimler, tasavvufi bir iirde olduu gibi
deil, airin tasavvuf hayatn anlatmak maksadyla zikredilmitir. Bunlar:
r ansr, takdr-i ezel, kutb-i ird,
devr, pr, ikrr vermek, rdeyi teslim etmek, ile ekmek, destgr, hcre-nin,
hubb-i siv, el etek ekmek, seyyh, dedelik, eren, mrd, slik, talep, ird etmek, himmet klmak, terki terk, adem
ol, ademi bil, ademi bul49.
5. Denizcilikle lgili Terim ve
Deyimler:
Denizcilie ait tabirler, Rtipin
komusunu anlatt blmdedir ve bu
mnsebetle iirde yer alr. Tbirler,
hem gerek anlamlaryla hem de tevriyeli olarak kullanlr. Bunlar: Kl elek,
sama, kndeye drmek, te ekmek, semek, evrim, nevrek, volis, kefl,
kalkandr50.
6. Yemek Kltrne Ait Tabirler:
Bu ksmdaki tabirler, Ratipe akl
veren dostlar ve komularnn hayali
140
olarak doacak hayvanlardan yapacaklar yemekleri tarif ederken latife eklinde anlrlar. Bu yemekler: Yal yemek,
skara, pirzola, bumbar, ikembe, rude
sarma, bftek, kebap, bbrek kzartma,
kekek, mmsek, kl bast, pastrma,
sucuk, pilav, kazan pilav, mum dkd,
yrek halama, rek ve str51. Yemek isimleri yine tevriyeli olarak zikredilir. (207)
7. Tarm ve Hayvancla Dair
Tabirler:
a. Kesek: Kendiliinden ta gibi
olan yumru topraktr. (125)
b. Evlek: Sapanla tarlada alan iz
veya dnmn drtte birine denir52.
(129)
c. Ball Baba: Ksa ve otsu bir bitkidir. ki enekliler snfnn, babagiller familyasndan yapraklar ou zaman beyaz benekli, ieklerinin trne gre firfiri veya beyaz olan bir yllk veya ok
yllk otsu bitkidir53. (138)
d. Baldran: Maydonozgilller familyasndan fena kokulu bir bitkidir54. (138)
e. Civelek: Topra ve ifti olmayan
ve bakasnn hesabna alan ifti,
gen insan. Mecazen oynak, bir yerde
durmaz, ele avuca ve kabna smaz anlamlarndadr55. (184)
f. Bvelek: Mehur bir gkil yeil
sinektir56. (253)
Bunlardan baka eitli sebeplerle;
Srek, dirhem, kile, lek, kyye Okka57,
llet-i cu, kftn, pulluk, herek, patlcan,
bamya, nuhut, acur, kemrek, karpuz, kelek, tavuk, hindi horoz, rdek, minkar,
kokoroz, srek, kelebek, bakla, fiy, yulaf,
burak, faslye, gbre, tezek gibi isimlere de yer verilir.
8. Eya ve Giysi Kltrne Ait
Tabirler:
a. Potur: Arka tarafndan krmalar
ok, bacaklar dar bir tr pantolondur. (
181)
b. Dilme yelek: Bir eyi uzunluuna
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
bimekten hasl olan paralara dilme denir. Muhtemelen dilme yelek de bu ekilde yaplmasndan dolay dilme olarak
adlandrlrd. (181)
c. Dilli Ddk: Bir eit kam ddktr ki tulumbaclar, akamlar, kendilerine mahsus olan kahvehanelerde
toplanr, sohbet eder, maniler syler ve
bu dd alard58. (183)
d. Sbek: Deirmen tann stnde
dnd sivri demir mile denir59. (192)
Bu alanla ilgili aba, kepenek, kstek, mezdek, dibek, maa, krek, kzlck
denek, yemeni, amak, f, gerdel, dibek, kefgir gibi kavramlar da iirde yer
almtr.
9. Ataszleri, Deyimler, Halk Azna Ait Tabirler ve Arkaik Kelimeler:
nek Kasidesinde Ratip, bir ok
atasz, deyim, halk tabiri ve arkaik kelime kullanmtr. Bunlar sluba akclk ve iire renklilik katmtr. airin akac, en ve uh slubuna gayet uygun
sarf edilirler. Ayrca bu tabirler, kasidenin hiciv ynn de olduka kuvvetlendirmitir. Bunlardan bir ksm bugn dilimizde kullanlmakta, bir ksm farkl
bir ekilde kullanlmakta, bir ksm da
dilimizde yer almamaktadr. Bu sebepten bunlardan sadece unutulan veya fazlasyla deiime urayanlarn aklamalarna yer verdik.
a. Kula Hak vermeyecek h- cihan
neyleyecek: Eski bir ataszdr. Vermeyince mbut neylesin Mahmut sz ile
benzer bir mnaya gelir. Tanr geni bir
yaama ya da yetenek ksmet etmemise
kulun elinden ne gelir anlamndadr60.
(59)
b. Elifi grnce mertek sanmak:
Okuyup yazmas yok, cahil anlamnda
bir deyimdir61. (11)
c. Mekkede rugan- f diyerek ya
sormak: Rgan Farsa ya demektir.
F ise Arapa iine, -de anlamndadr.
Mill Folklor
Eskiden Arapa ve Farsaya hakim olmayan yar aydnlar duyduklar her yabanc kelimeyi Arapa zannederlermi.
Bu yzden Mekkede rgan kelimesini
Arapa zanneden birinin dt tuhaf
durum tebih edilerek cahil manasna
kullanlr bir deyimdir. (13)
d. Ba bo (pervazda) gezmek: siz
gsz dolamak anlamndadr. (66)
e. Penh eylemek: ltica etmek, dahil olmak anlamlarna gelir. (68)
f. Ba kesip eyvallah etmemek: Boyun ememek, minnet altna girmemek
anlamlarndadr. (75)
g. Deli Sadk gibi postu sermek: Ata
szleri ve deyimlerle ilgili kaynaklarda
bulamadmz bu deyim tahminimize
gre 19. yy da stanbulda kullanlan bir
tabirdir. Fakat airin kullanmna bakarak kalacak yeri olmayan birinin srekli
bir mekn aramas anlamndadr. (78)
h. Keeyi sudan karmak: Kt
olan iini, durumunu dzeltip bir sonuca
ulamak, cann kurtarmak anlamlarndadr. (148)
i. Telli bebek: Delimen, hoppa demektir62. (162)
j. Kepeini undan ayrmak: Bir meseleyi halletmek, gerekli eyleri ortaya
koymaktr. (173)
k. Dd almak: Sevindirici,
mutlu klc bir duruma erimektir63.
(245)
l. Kzl kmak: in dorusunun
ortaya kmasdr. (256)
m. Bzdklemek: Ezile bzle hareket etmek, miskin oturmak, kn bzme, bo ve batan savma anlamlarndadr64. (250)
n. Tnek: Kularn gece zerine koyup uyuduklar ince srktr. Trkede
tn gece, tnen gecelik anlamna gelir.
(5)
o. Matrak oyun: Saraya mensup kzlar tarafndan harem elencelerinde,
bayramlarda mzikle oynanan bir oyun-
141
Yl: 15 Say: 58
dur. Oyunda direin ucuna balanan ve
yere kadar sarkan ok renkli kurdelalar,
dans eden kzlar tarafndan grlr,
sonra da bu rgler zlrd. Ayrca
matrak, mehur bir aatr ki onunla
oyun, bilhassa silah talimi oyunu oynanr65. (128)
p. Helik: Duvar rlrken byk
talarn arasna konulan ufak talardr.
(260)
r. Yilek: Yldrmak fiilinden gelir.
Ylmak anlamnda kullanlmtr. (263)
air, bu tabir ve deyimlerden baka,
eek terbiye grmekle harlndan gemez, damlaya damlaya gl olur (b- endek devm zre aksa gl olur), kpein
ii (kar) iin le (mrde) srmesi ayp
deildir, lafla (azla) peynir gemisi yrmez, saldr saldr okumak, sinek avlamak, akntya krek ekmek, eikler pmek, donup kalmak, sz dinlememek,
zihnini alt st etmek, geri kalmamak,
feyz almak, cehline ilmi olmak, sznden dnmemek, can yoluna kurban etmek, ifteli, ifte komak, yelmek, diline
tuz ekmek, kara tatan ekmek karmak, dei dar gelmek, yel yepelek komak, kakl civan, ssl gzel, sz ebesi, estek kstek, az bal kovan olmak,
ortaya dkmek, fellik fellik dolamak,
gevrek gevrek glmek, drt gzle bakmak, emdii st burnundan gelmek
(hn-i sabavetdeki r-i mamek), yamurdan kaarken doluya tutulmak, st
kestirmek, gzlerinde imek parlamak,
defteri balamak, hayale dirsek dayamak gibi atasz deyim ve tabirlere yer
verir.
SONU
Bu kasideye Kasde-i Garr-y nek
ismi, airin bir dostu tarafndan sonradan verilmitir. Kasidenin bal byle
olmasna ramen manzumede, Ratipin
kendi terceme-i hali hakknda bilgi verilmitir. Bu srada o gnn stanbulundaki eitli meslek guruplarnn tabirleri
olaylarn ak iinde zikredilmitir.
142
Ratip, devrine, devrinin insanlarna

ve vakalarna eletirel gzle bakan bir
insandr. Bu yzden hicvetme, onun vazgeemeyecei bir zelliidir. Ancak,
onun hicvi kaba ve hakaret boyutlarna
ulaan bir hiciv deildir. O, hicvedilecek
kii ve vakalar latif bir syleyile ele
alr. Bunu yaparken hemen her defasnda kulland yol, kii ve olaylar tevriyeli kelime ve tabirlerle komikletirmektir.
air, evresine ve kendisine realist ve tarafsz bir gzle bakmaya almtr.
Bu manzume, her ne kadar kaside
olarak isimlendirilse de kafiye rgs dnda kasideye benzer bir form ve ierik
zellii yoktur. XIX. asr kasidelerinde
muhtevada eitliliin grld bir takm kasideler gibi bir konu zerinde blmlemeye gitmeden yazlmtr. Manzume ayrca, k elebinin 303 beyitlik
bir kasidesinden sonra Trk Edebiyatnda bu gne kadar tespit edilen en
uzun ikinci kaside olmas hasebiyle de
nem tar. Agah Srrnn da belirttii
gibi, incitmeden gldren bir halk hikayesini andrmas, manzumeye, o devir
halk ve divan iiri yaknlamas asndan aratrmaclara yol gsterecek bir
nitelik katar. Ayrca manzume, iinde
bulunan deyimler, ataszleri, halk tabirleri ve az zellikleri ile, o devir stanbul Trkesinin halk arasndaki kullanm bakmndan yol gsterici zelliklere
haizdir.
Kasidenin en nemli taraflarndan
biri de XIX. asrn ikinci yarsnda stanbulda icr edilen meslekler ve bu mesleklerde kullanlan tabirler hakknda
derin bir malumata sahip olmasdr. Bu
kasidede hangi mesleklerin stanbulun
hangi evresinde yapldn grmek
mmkndr. Zikredilen meslekler iin
gerekli olan alet ve edavatlar hakknda
da bilgi verilir.
Manzume baz tarihi vesikalara da
sahiptir66. zellikle Abdlmecit dnemi
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Enderun Mektebi ve Muzika-i Hmynun ileyii asndan tarihi bir takm
bilgiler vardr. Bunun yannda manzume, edeb tr asndan, iktisadi hayatla
ilgili destanlardan esnaf destanlaryla
benzerlik gsterir. air kasidesinde bu
destanlarda olduu gibi devrinde icra
edilen meslekleri subjektif llerle yerer. Ancak Ratipin amac klarnki gibi meslekleri yermek ve baarszlklarn bu mesleklerin yapsnda aramak deildir. O, kusuru kendi becerisizliklerinde ve kt talihinde arar. Bu ynyle esnaf destanlarndan ayrlan bu kasideyi
incitmeden gldren halk hikayeleri ve
kasidenin asl mevzularndan ayrlm
konu eitlilii gsteren kasideler gurubunda incelemek gerekir.
ACI RTB BEY MERMU R-I
NDRELERNDEN ADE- ARR-YI NEK
Feiltn Feiltn Feiltn Feiln
Oku imn- naar eyle budur bence dilek
te bed eyledi Manme-i arr-y nek
Gel gel ey me-i ikeste-zebnm luf et
Dile yaz neyledi nitdi baa cevriyle felek
Dest-i am utdu girbnm ayy- a)
ekmeden prehen-i cisme henz rite-i rek
Dil-i nlnm miyr- sitem ld felek
Ten-i bmrm lm u belyya meek
5. stme bl-i hmm amada her demde benim
Bilemem bm- ama ben miyim lemde tnek
Babamz ld brad on evld bizi
Drd duter idi b douzu hep erkek
r anr gibi drt dne anamz var idi
Geri birdir peder amm geliyor tra ek
mz fil-i mutr idik cmlemizi
imizde byg idi Necp Amed Bey
aleme oydu bunu luf edip Edhem Paa
Gitdi geldi nice dem ekdi o b-re emek
10 a- n-ddesi on iki alemden brn
Reh-i inda nevn-arz ile ib-meslek
lm-i vehb ile mmtz idi arnndan
Yani an etme anr elfi grnce mertek
uvve-i fas yle av kim eksiz
T elifden iki yalla ourdu yeye dek
Frisde serb Arabde dery
Mekkede ya orar idi ruan- f diyerek
Oudu defter-i assmda aldr aldr
ahverengi uaya apl bir elma gevrek67
Mill Folklor
15
20
25
30
35
40
Trbesin ordu aceb anda diye deccli

Frisce dedi eylese denir mezgeldek
Eylemidi birisi nfe-i hyu sul
Dedi derl cevbnda kim oldur leylek
Eylemezdi hele evtn al )yi
Bir ii olmasa bo durmayp avlard sinek
ekl evr yfetde adml-arn
Dni fehm fersetde de denmez gevek
Sz tavle ne cet btn avlinde
Kendisi durmasa da tek yaratlm idi tek
aleme ora fari dai yazdrd o t
Belki tal ile imlya gelir an ederek
Since on seneyi eylemi idim ikml
a-ber-verde deilsem de deildim kdek
Ser-nvitim diye etmekde idim geri devm
Yazmada aralama vki idi yan izmek
Eyledim l imrr alemde o yaz
Eylemi li-i n-sz meger kim baa dek
Beni bir baa yere sev edecekmi aderim
ekdirirmi baa bhde antya krek
Bozulur mu raam- leva-i tadr-i ezel
Var mdr say ile tayr-i a) eyleyecek
Eyleyince bir ii kim-i udret im)
Eyler esbbn evvelce mheyy b-ek
ekl evr- ulm-pre-pesendim gibi ben
Bir gzel avta da mlik idim evvel gerek
Beni parlaa grnce dediler dostlarmz
Enderna bu er olsa mnsibdir pek
ten-mereb olanlar iin elzem dediler
Byle pek eski ocalarda edeb grenmek
o Rumu terbiyesindr ocazdelerin
Buraya girmelidir fey)i edenler istek
Burda madd degil ilm hner istek eden
lm fennin btn envn tal edecek
Hele bir kerre sary terbiyesin grensin
ora kendisi gelip bize gtler verecek
Sesi ol rtbe ehemmiyyeti yodur amm
Er olan kendine elzem ya gvenmek l-ek
l aylice urad birder bu ie
Fikr-i bhde imi bat ile nice denemek
Enderna girecek her kim ise det imi
karp pdieh-i ara an gstermek
Beni de a)ret-i Suln Mecd etdi abl
iz-i izz-i u)r oldum etekler perek
smimi sinnimi ordu pederi hretini
nemiz aln hep t aded-i mdere dek
Enderna giriim etmedi amm tavb
Dedi olmaz m seni muziaya ayd etsek
Gelmemi idi benim rma mrmde
Sz alma muzia diresine girmek
idince bu sz beht ile dodum aldm
Gelmedi rma l v neam bir diyecek
Alad mziadan nefretimi h- fehm
Beni nevmd ederek istemedi incitmek
Dedi mula demem amm emeli yaldr
Kendi adrie sebebdir szm dilememek
143
Yl: 15 Say: 58
45
50
55
60
65
70
Endern mekteb-i fey) idi muaddem imdi

O yolu anma adm gibi el-n ilek
Byle fermn edicek eyledim m-y abl
Yani db- mlk zre zemni perek
Emr fermnn tebl ile gnderdi beni
Mzia lasna Ser-uren Zver Bey
Ol zamn mziaya mir idi Mr all
Beni rmetle nezketle abl eyledi pek
Yazlp mzia efrdna oldum dil
Defterinden alemi eylediler ismimi ak
Este beste diyerek ben de ule girdim
Baladm urmaa dm dm teke tekke dm tek
Verzi-i say heves cmlesi hep d bra
Verdiler baa filavta bunu me et diyerek
Balaynca noay grenip istirca
det biz ayad salay polaya dek
Balad iddet ile nefs-i hevya hevesin
Mee sratle gider idi glde istek
arrdm o adar atl filavta sesini
Begenir idi dudalarm stdm pek
arz- vidde degil ileri pek o degiik
Anlar er beyn ihnimi alt st edecek
Polalar belleme vals oynama anto ouma
Pandomim mei omedyalar ezber etmek
Gen iken oana metr iken bufa (?) idim
Evveli mi dehed sora urumsa demek
Hele bir ide geri almadm arnmdan
Gece gndz demeyip verzi idm ederek
Fey) alp onba olmudum onuncu senede
Olmad mav heb arf olunan say emek
ltiftna vel mahar idim pdiehi
anda grse beni talf eder idi glerek
Vermedi geri benim nmma rtbe isn
ula a vermeyecek h- cihn neyleyecek
Bua da olmad billh msid batm
Ben gibi aara o grd bu elf felek
ltift- eh-i devrn grp amda
asedinden beni ettirdi ted bir sek
Var idi ervet smn yesr anca
ilaten bul-i mcessem idi gy o kpek
Bua tedbr teebble olur mu re
Dehr-i b-ram vef bat- den v bed-reg
Oumam yo ise de cehlime vard ilmim
Yazm orma ki bir ey bulamam bezedecek
Mnar fa)l keml hnerim bir ddge
Bilemem neydi o dem ben hele heng edecek
Ba bo bir sene pervzda gezdim alma
Eyleyip bir de gzel ra- sebk-py binek
Meyl-i issimi nedir bir daha aldm sora
Birisi tna ma idi birisi yedek
Ne adar b-kes b-vye v b-mye isem
Baa bir bb- gdeydi penh eyleyecek
Nisbetim var idi bir ey-i naf-eyle
Dergeh-i pkine vi idi gitmek
rif-i kmil dery-dil ub-i ird
Milini grmedi devre gireli ar- felek
144
Dedi bir gece baa imdi seni yo bir ii

Yo fari dai bir kimsem iim grdrecek
te bir cre saa evli degilse naar
Burda al dmetine Pri ederse istek
Ek-i d dkerek ldm iatle abl
Far)- ayn idi baa emrini inf etmek
Dedim irr verip ldm irdem teslm
Baa mmkn mdr lsem de szmden dnmek
75. Kimseye ba kesip eylemedim eyvallh
R)ym sen beni her istedigi illeye ek
Dest-grim iki lemde penhm sensin
Fardr cn seni yolua urbn etmek
te oldum o zamn cre-nin-i uzlet
Gyiy ekdim idi ubb-i sivdan el etek
Baa seyy grnm idi evden de o dem
Yer arardm Deli d gibi postu serecek
Dedelikdir meelin etme erenler rd
Olmamdm dede ben olmu idim eye kek
80 d meydna vel orda bizim mhiyyet
bhesiz hire irc eder albi meek
Seng-i r-y ane urulan sikke gibi
Na- ml heves olmu idi albime ak
Olmad avlim ile filimi mmkn tab
zm ile szm beyni sem ile semek
Sretim rekde de ayl-i eyn-i racm
retim ana zen-i iffet-i ecnd- melek
Neylesem l degimezdi azzim al
Bu gzel azm ebta bulamazd diyecek
85 Veremez mrid eger olmasa slikde aleb
Ba dn almayana mmkn olur mu vermek
Olamaz um- cibillye dev v re
arlndan geemez terbiye grmekle eek
Aks-i mirta heryne mubil lzm
ayr ann eyleme sensin seni ird edecek
Mridi fey)i de v-bestedir istidda
dem ol demi bil demi bul eyle dilek
sene terbiyeme ld azzim himmet
ifteliydim yine ben durmaz idim al tek
90 Grd kim bil-i l degil avlim
Ne cell etdi baa kr u ne pend ne ktek
Tekyeden etdi nihyet beni ard tebd
Ekdi zam- dil-i pr-n u perna nemek
Beni ard etme degil eylese ad-k eger
Dmeninden olamaz dest-i mdim mnfek
eyimi arda beni an teslm ederim
Dorusu ketm edemem bende bozudur z pek
Nice ard etmeye eyim beni derghndan
Gelmedi leme bir ben gibi rsvy kpek
95 Grd bu ciz gm-gete reh-i mardu
Ald derghna ram eyledi ey-i zbek
ikr fikrim emel-i nefs-i lemi tervc
Kr u brm pey-i iynda dim yelmek
Bende kibr aamet kn advet bende
ased ucb u riy al meemmet etmek
ubb- dny ile bir alb-i rezil mil
Fikr-i fa ile oynar bedenimde her rek
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Byle vicdn ile bul tekyede rm edii
abl-i tevchi uzat istedigi mertebe ek
100 Meviim ile ayltma eflime ba
Degil insn benim avlime eyn glecek
Nerede ikr tevecch nerede fikr-i slk
Nefsi mlini icr idi bence meslek
Celb-i dny ile mel idi al fikrim
Ol zaman kim baa lzm idi terki dai terk
Edemez idi beni fikr-i taayy il
Rz- masmda ben etmemi olsaydm ek
l bir gece efkr datd bm
Bydkce byd ihnde uly giderek
105. Dd endeye m) ile istibli
limi hem geen avli tefekkr ederek
ekdigim cevri felekden dnp de der idim
Hedef-i tr-i cef hep beni mi eyleyecek
Gh ihmlime iml-i abat etdim
Gh am- a)ya bulamazdm diyecek
Ki urardm bir ie eylemeyi say slk
biliyyet dai yo ise de bende gerek
Yine derdim utalm yo imi istiddm
Bap arnlarma yo mudur alma rnek
110 omumuz mr-i mkerrem ki odur arnda
bhesiz fenn-i ticretde mkemmel denecek
Yed-i ls msellemdir an her fende
grenir isteyen dem ne ise grenecek
Fikr-i ible eder g ii elbet teshl
arr dense yeridir ara adan ekmek
anma ir ederim tna mas desem
Be ar eyleme b dikme zirat etmek
Yodu arn bal utmada a urmada h
Mydan ola yapar incelerinden l elek
115 yle sratle atar amay kim derdi gren
Bu mahret ile t- felegi ayd edecek
T dibinde deizi grse eger alan
Drp kndeye elbet an ste ekecek
r ile an yrtard evrim etse kefl68
Nicesinden ne pisi urtulaca ne nevrek
Alar alar deize gitdi diye hem der idi
Yine olayla sepetdir yzm gldrecek
uzlu oldu volisi utmad yutdu zoay
uzlamd urudup atma iin ayli semek
120 Alna ricat edip gitdi ballar deize
Flar hep rd oldu heder bunca emek
tir eyler idi her bir iinde yei yol
Eski vdyi begenmez anmazd grenek
ifti pullula srerdi ekini fey)i iin
Bu dai kendini cd idi bellenecek
nki bir cins degil idi oum ayvn
Bir kz bir de inek bir ar anc eek
yle b-tb tvn idi o ayvnlar kim
Geemezlerdi yol stnde olursa tmsek
125 stop eder )r idi etse tedf apana
nce bir ot kk yd uru bir para kesek
ift srmek yrmek nerde ururlar ise de
almamd birini uvveti yem igneyecek
Mill Folklor
130
135
140
145
150
Bunlar sratine l adar etmezdi medr

Olsalar her ne adar velvelesz anek
Kim demez grse uzadan bua mar oyunu
Tepinip ayrara on kii allar degnek
rlen tarlay grsek o cevn pullu ile
Dneyi setr edemez mula alm evlek
B-emer anma bu say bier elbette diken
Byle bir himmete mlikse er ol sen dai ek
Var mdr grm aceb mezraa-i lemde
Byle bir ift edevt ile pullu srmek
Onda bir li-i ferunde ki vard alr
Ekse yz kille eger mula alr on lek
u adar var ki ebt yo idi bir ide
Bu oculuda da merebce imi byle dnek
onra bundan geerek bna ard hevesi
Bundaki himmetine dorusu yodur diyecek
B tevs ederek yollar tanm etdi
Bu muammy yine kendisidir al edecek
Yapd bir ar- metn eyleye a dr- srr
ne bir de gzel be yapp dikdi iek
Dikdi her bir ubuu yanna bir dne mr
Byynce apn amalara yapd herek
eker irc iin dikdi biraz ball baba
Baldran kklerine alad bir ylda iek
Say himmetle yetidirdi bnda her ey
Palcan bamya noud bala acur u kemrek
atma gelmez idi atsz olurdu arpuz
arrd evini marafn sde kelek
ora bundan da geip eyledi murna mer
Ald bir ayli avu hindi oros az rdek
Kmesiyle yeme atldlar aldan lp
Birini gemedi minrna dne yiyecek
O zamnlarda dolam idi ihni ipege
Bundaki kr ile altun yar idi yz bek
Dd bu ude-i mkil ile p tba
Gerden-i ala olup rite-i mmd eylemek
Dolanp gezdi ii urdesin etdi ta
Bursadan bed ile Bandrma Edincik Erdek
Ald bir yer ki kyn ismi maz vezne
Yapd dut besi celb etdi toum utdu bcek
aylice para edip arf o idm etdi
Ald drt be senede bir iki yye ipek
Keesi mayaca alad bunlarla udan
Ol vait etdi heves utmaa bir i bycek
onurat etdi demir yoluna bir o travers
Ne azand ise bundan azanp dikdi direk
Bu ticretlere arf etdi atp rdn
te kr eyleme i bilme hemn byle gerek
Bunlar cmlesini ben de dndm o gece
Geh )arar ghice ulyda nice kr ederek
Vermedi birisine al- metnim ruat
Dedi kim ger emeli ise seni kr etmek
Dnp baa ticretleri efkr etme
Sdmend olma iin durma hemn besle inek
Sdne etdi avle seni bat imdi
annm oldur ki yourtculuu da etdirecek
145
Yl: 15 Say: 58
155 ifte omudu nice ben gibi gv gerdn
oacadr seni gerdne-i armnna tek
Gsterince baa bu rey-i rezni alm
Geldi kr-necilik etmege yet istek
Etdi bu fikr heves l rmm selb
Uyuyu orma ki ol eb baa dar geldi dek
Hele g l ile ol gece ab etdim
oara geldim o ev ile eve yel yepelek
Ba) abba hemn eyledim irsl-i aber
oplanp hep ual bir yere etdik dernek
160 Hepsi ehr idiler vard faa meclisde
Bir gzel szl ta bir de damzl zeybek
ara mal ise her ne adar bir ikisi
Sl-rdeydi cihn-dde fan zrek
ehrlerden kimi yet mutaab kimi
Kimi kkll civn ssl gzel telli bebek
urde-bn idi biri var idi )af- baar
Uyuya yatsa da mazd gznden aynek
ki t g idi fehm-i kelm azc
Kekemeydi birisi birisi yet peltek
165 ib-i al idiler mlik-i r-y selm
Cmlesi muala sz ebesi sylemesek
Szleri r ekerden dai al v le
Bal ovan idi azlar gy petek
u adar var ki biraz o idi szde meel
Alad m fara) nesne ey estek kstek
Niyet fikrimi ben bunlara etdim ilm
Dediler alnza dorusu tasn gerek
Say edip kedd-i yemnin yemelidir er olan
Srmek ayb degil kr iin mrde kpek
170 al maymn degildir diye aymazlar iyi
Yosa bir bes olamaz etmede telb-i ebek
u adar kim her ii ormal erbbndan
Bilmez innn nedir ev-i ziff gerdek
Her ey azdan oalr her ou al azdr
Gl olur asa devm zre ger b- endek
Dkdler ortaya hep gevher-i malmt
Bar-i efkr inip t dibine n snbek
Kepeginden unu tefr edib erbb- vuf
Etdiler cmle beyn her ne ki lzm yek yek
175 Girdiler doruca ra be-ry- tanm
Yek naarda dediler yemligi lzm blmek
Altna pullamadan yapmal mula deme
Hem de bunu kirii olmaldr me direk
Denirken deme etmeli yet diat
araf olmal ara araf az seyrek
opra stnde yatar ise eger mde-i gv
Sdleri yasz olur hem dai yet gevek
Gl uvvetli bua bulmaldr bir de oban
St herkes aamaz ister o uvvetli bilek
180 Memeyi silmek iin olmal bir a snger
St aarken giyecek bir de aln bez gmlek
ar ister obana nki dayanmaz yemeni
Abdan bir de potur stne bir dilme yelek
arda yamurda amurda gezecekdir her gn
Kendini f edemez olmaz ise bir kepenek
146
Yiyecek oyma iin de bir daarc lzm

Bir ufa dilli ddk bir de kzlc degnek
Sekiz on ba inege bir kii kf olamaz
obana yardm iin utmaldr bir civelek
185 Dediler asma ara fra yular belleme ul
amaa ba)s durmaz ise lzm kstek
Ba) eczda bulundurmaldr ez-cmle
Danan dilerine srmege lzm mezdek
Uyuz olmaz amana al edilir ise kkrt
Nure ldrmege arn uyu memzc henk
Bir iki marapa ama oa gerdel lzm
Bir de edviyeyi sa etmek iin yerli dibek
Flar peynir iin ya armaa yay
ki yz kse yourt yapmaa bir a mlek
190 Bir iki sd ggm tencere ayma avas
Kefce kefgr bardan mtenevvi lek
Buraya bir de oca yapmal elbet dediler
Bala yel-pze sprge sa aya maa krek
Hele lzmllara olmad bunlar idl
Bir beik yavrulara bir oura bir de sbek
Geri mmsik idiler aca olunca ayrn
arfda her biri rek-ver-i l-i Bermek
Dediler bunlara zinhr aman verme an
o aman l eder nki inekde kelebek
195. Kimi fiy vermesini eyledi rey tensb
Kimisi sde yulaf arpa kimi kimi kepek
Kimi kftn kimi burca kimi der un yediri
Kimi bala ooroz kimisi de yal yemek
Fiy fiyi bilemem nki o burda m-f
Va)- ymet olamaz ciz aa bilmeyerek
aman bir urua oas kftn ikilik
Yulaf altm otuz para beher yye kepek
Arpan on bee bir klesi yirmi mr
Bura ra az olmu bu sene ol dai pek
200 Yemek ekmek nerede sde falye yerler
Bizim evde ac Bey bile yemez yal yemek
arnca bu yemek bai sze etdi en
Besli erkek danan et uyunu bir zevzek
Dd bir kerre bizim gursenegn elini
Yal bir uyru ile atl uzun bir mmsek
Ad ad hneri cmlesini bu fende
Yeridir aclara almad dense ekmek
Bed olundu dana uyuyla pien orbadan
ret-i abn hem eklini tarf ederek
205. Birisi pirzolay cmleye etdi tadm
br reddederek dedi mrecca bftek
Kimisi sara yapd kimisi yapd kebb
Kimi de maan stnde zardr bbrek
Sad paalar kimisi ikembesine
Kimi bumbrn doldurmada yet ilek
Cigere rde arp kimisi verdi frna
Kimi klbad yapp iesin isterdi yemek
Kimi andrda kebb eyler idi bularn
Gerdeninden kimisi dai yapard kekek
210 Kimi atd azana ban ab etdi pilav
avurur kimi cigerleri kimi alad yrek
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Kimi padrma ucu kimi ocada urudur
ymasyla kimisi olma yapar kimi brek
Bbregi ya ile kimi yumura piirir
yandan kimi mum dkd kimi yayd rek
Ba)lar byle amur iine armad h
Dileyip sde glerler idi gevrek gevrek
Yarmadan kse-i bevli karp ald ta
Yapd ondan urudup olu iin bir ddcek
215 aprlard sz birbirini azndan
Kfte-orlarda abarmd meger r- rek
tih lib idi bende de ol dem sge
Byle n-pute yavan szleri g ha)m ederek
Alar azn bir loma ile dikmelidir
Mili bunda da dosdoru uhr eyledi pek
apama gd sz bat apand hepsi
Ba atm oldu hele orta yere geldi yemek
utulup reyleri l dstr- amel
Hep alnd denilen almad eksik denecek
220. e efkrlar zre muvaffa oldu
Sekiz on kse adar bunlara da arf ederek
Bir iyi cinsini alma idi maad inegi
Dolard duyulan yerleri fellik fellik
Dediler geldi rm cinsini alsndan
Dn oban emesi mersna bir ayli inek
idince bu sz frlad evden erken
Dorudan doruya oban emesi arsna dek
Arayp buldu o ayvnlar mllh
demi ret-i zblar ayrn edecek
225. yle afr ki srr-ver-i alb-i ner
yle bl ki trden bile belki yksek
Kimi yetle a ar kimisi oyuca
Vard dnesini yzleri stnde benek
ki boynuzlar gy ki yalam iki avs
Aa dnble-i mevzn drz nvek
Cede her birisi mil-i ar)a hem-ser
Pek bytdkse eger az daha andan krek
Yani u rtbe tvn ki grenler derler
Fil adar var denemez ise de pek az ekerek
230. yle bir iki banda degiir anma bunu
Cinsini bozmaz imi gese dai elli gbek
andrnca herifi geldi btn burnumdan
Emdigim n-i abvetdeki r-i mmek
Yedier kseye g l ile pzr etdik
Dil-i kavl idi amm ki iinden semek
Yedisin sedik iinden ki denirse yeridir
Bunlara em-i taassrle baar evr-i felek
Geri ekdikse de nal etmede ayli let
Slimen girdi hele amd ola ra srek
235. Aam olsun diye drt gzle baard ol gn
Ki biri on sekiz oa dediler sd verecek
Bir de ad ki verir on sekiz amm dirhem
Az daha asa eger sd yerine an gelecek
l bir iki ay ora idi balad dl
Diisi yodu faa cmle doanlar erkek
lk yavru dii olmazsa nanm pek o
Mill Folklor
ib-i ml )arar-dde olur imi l-ek

Bizdeki yavrular cmlesi erkekdi faa
Sde e ora doan yavrucu olmudu inek
240. Bede oynar iken kendini atm uyuya
Alam kim boalar r)n p-ml edecek
Pek yolunda duran eyler idi l i
Hele dd sitedde yo idi al diyecek
lib al kesilmi idi cmle sdden
Kimseler almaz idi bd- hev da versek
Ya ile peyniri ayma obandan orma
Dorudan doru yourt yapma bilmezdi kpek
Sd kesdirmede yetle maretli idi
Bize gelsin var ise asta sruta iecek
245. Dorusu sde obn ald bu ide ddg
ki yz elli uru ayl bizden bkerek
Yrmez yle azlar ile peynir gemisi
Szn nktesini aladm ol dem ne demek
re mefd nny pre tedrik mkil
Yodu abbda ira cesret edecek
Artd sermye bizim nki oald dl d
......... boalar gedi sene oldu irek
llet-i c barla yediler yemlii hep
Bu kzlk ise de almad baa yiyecek
250. Baladm bu am u efkr ile bzdklemege
urtlarn penesine yavrusu dm bezenek
Eylemem mevi-i arfnda tereddd amm
Ne latdir bilemem ben hele l bezdek
abr g resi g derde giriftr oldum
Mra lime esbn denilmidir pek
Almad doluya oydum boa oydum dolmaz
ard bu fikr ile drt yanm yh bvelek
Gn gne olmada ekl-i )arret berter
Yodu bir re v tedbri teebb edecek
255. Nadden baas ina degildi kf
anmazlar idi enf kefl bono ek
Foya verdi zl d ii meydna
evb-i fersde-i tedbr abl etmedi ek
Balac iftligine resiz etdi irl
Manayl orbacya her ii tefv) ederek
ara)m maraf tall idi bundan anca
anrken bizi brndan ald tegerek
Burada glen-i idbr olundu tezyn
ki ay onra ineklerde uhr etdi iek
260. Minnet Allaha ki o srmedi bir a gnde
Oldular mttefen zim-i mer-y helik
Baa seksen bie olmudu bu kr ml
orudur pek bu szm anma beni atd bitek
Frlaynca bu adar para beni ard umm
Parlad ayret ile ddelerimden imek
Bu heves hir bn beni etdi )rr
ledi t dil-i szna elem n yilek
Byle bir alb ile dervilik ihr edene
Eger inf olunur ise pek azdr bu ktek
265. N-un- ayf ile rusr- nibn adk
Ser-i endeye mt-i esef oldu destek
Balayp defter-i idbra yekn- ifls
147
Yl: 15 Say: 58
Dayad bli-i efkr ayle dirsek
Eyledim sene bil-fiye kr-necilik
n bd m-aal sd temettu- inek
Gsterirdi abarp fa)la yekn rd
atlp gbre olayd ie imdd edecek
Ne adar bodan imi bundan ii eyle y
l- kr bize ald ynlarla tezek
NOTLAR:
1
Fuat Kprl, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1999, s. 294; Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr
Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1997, s. 80.
2
Cemal Kurnaz, Trkden Gazele-Halk ve Divan iirini Mterekleri zerine Bir Deneme, Ankara, 1997, s. 312.
3
smail nver, XIX. Yzyl Divan Edebiyat
, Byk Trk Klasikleri, C. 8, stanbul 1998, s. 101.
4
Eserin yazma bir nshas Sleymaniye Ktphanesi Yazma Balar Blm 1467de mevcuttur. Ayrca baslmtr. Bkz: Hac Mahmut, Kasde-i
Garr-y nek, stanbul 1922.
5
Agah Srr Levend, bu iiri, Trk Edebiyat
Tarihi adl eserinde Edebiyat Tarihisi Gzyle
Edeb Eserlerimiz konusunu ilerken Dier Trler bal altnda ncitmeden gldren manzum
hikayeler grubu iine dahil eder. Bkz: Agah Srr
Levend, Trk Edebiyat Tarihi, C. I, Ankara 1973, s.
153.
6
Bkz: Davud Fatin, Htimetl-Er, stanbul
1271, s. 103-104; Bursal Mehmed Tahir, Osmanl
Mellifleri, stanbul 1333, C. II, s. 210-211; bnlemin Mahmut Kemel nal, Son Asr Trk airleri, stanbul 1930, s. 1381-1387; Mehmed Sreyy, Sicil-i
Osmn Yhud Tezkire-i Mehir-i Osmniyye, Yay.
Haz. Mustafa Keskin-Ayhan ztrk-Ramazan Tosun, stanbul 1996, C. II, s. 382; M. Nail Tuman,
Tuhfe-i Nail, Ankara 1930, C. I, s. 302; Trk Dili ve
Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul 1977-1981, C. 7, s.
288.
7
Hac Mahmut Ratip, a.g.e., s. 1.
8
Bu tabir, padiahn kapclar hakknda kullanlmaktadr. Kapcbalar, Kapclar Kethdasnn emri altnda idiler. Bunlara yine o manaya gelen Bevvb- Dergh- l de denilirdi. Eski vesikalarda daha ziyde bu ikinci ad geer. Vazifeleri,
isimlerinden de anlald zere sarayn, Bb- Humyunla orta kapsn beklemekti. Bkz: Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri
Szl, stanbul 1993, C. I, s. 426-427.
9
Fatin, a.g.e., s. 104; nal, a.g.e., s. 1381; Mehmed Sreyya, a.g.e., C. II, s. 382; Tuman, a.g.e. C. I,
s. 302; Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 7, s.
288.
10
bnlemin bu tarihi, airin eserine yazlan
nszde yetmi be yanda ldne iaret edilmesine dayandrr. Nail Tuman ise kaynak gstermeden kesin olarak belirtir. nal, a.g.e., s. 1381, dipnot
1; Tuman, a.g.e., C. I, s. 302.
148
11
Fatin, a.g.e., s. 104; nal, a.g.e., s. 1381; Nail Tuman, a.g.e., C. I, s. 302.
12
Sicil-i Ahvl Defterinde Mahmut Ratipin
babas olarak gsterilen bir Mehmet Bey varsa da
bu bilgi kaynaklarla uyumamaktadr. Muhtemelen
baka bir Ratipe aittir. Bkz: Sicil-i Ahvl Defteri, n.
12/459-7284.
13
Osmanl Devleti, bu yllarda, Tanzimat sreciyle birlikte memuriyette Mlkiye sistemine
gemektedir. Bu konuda yaplan geni bir aratrmaya gre Osmanl Devletinde Mslman teba, en
kk 16 yanda memuriyete alnmaktadr. O devirde, Mslmanlar, gayr mslimlere gre daha kk yata memur olmaktadr. Dolaysyla Ratipe
salanan memuriyet grevi hususi artlarda olmaldr. Aksi takdirde bu bilgiye ihtiyatla yaklamak gerekir. Bkz: V. Carter Findley, Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, ev.
Gl aal Gven, stanbul 1996, s. 102-103.
14
Enderun zerine yaplan baz aratrmalara
baktmzda, Abdlmecit zamannda Enderuna kabul srasnda padiahn huzuruna kmak gibi bir
adetin olmadn grmekteyiz. airin bu anlattklar doruysa tarihi bir noktaya k tutmaktadr. Bkz:
lker Akkutay, Enderun Mektebi, Ankara 1984.
15
Hasan Nazif Dede Efendi, Yeniehri Fenerde Oganl karyesinde Mahmud Efendizade Yeniehir mfts muhaddisinden Elhac Halil Efendinin
oludur. 1794 (H.1209) de Yeniehirde dodu. Drt
defa sitn- Mevlny ziyaretle hilafete nail oldu.
Mehmed Said Hemdem elebi tarafndan postniinlie tayin olundu. On iki sene dervina talim-i tarikat eyledi. 1861 (H.1270) de vefat etti. nal, a.g.e., s.
1114.
16
Mehmed Tahir, a.g.e., C. II, s. 210; nal,
a.g.e. , s. 1383; Mahmut Ratip, a.g.e., s.1; Tuman,
a.g.e., C. I., s. 302.
17
Ratip, a.g.e., s. 1.
18
nal, a.g.e., s. 1384.
19
Mahmut Ratip, a.g.e., s. 1.
20
nal, a.g.e., s. 1385.
21
Ratip, a.g.e., s. 1; Mehmed Tahir, a.g.e. , C.
II, s. 210; nal, a.g.e., s. 1385; Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 7, s. 288.
22
nal, a.g.e., s. 1383-1384-1385 ve 1387.
23
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisinde stanbul niversitesinde baz kayt numaralar veriliyorsa da bu gn iin niversitenin ktphanesi
aratrmaclara kapaldr. Bkz: Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. VII, s. 288.
24
Abdlhamit Ziya Paa, Harbt, stanbul
1291, C. II, Trke Gazeliyat ve Ebyat Blm, s.
67.
25
Bkz: Fatin, a.g.e., s. 103; Mahmut Ratip,
a.g.e., s. 1; Mehmed Tahir, a.g.e., C. II, s. 210.
26
nal, a.g.e., s. 1385-1386.
27
Bkz: stanbul Sleymaniye Ktphanesi,
Yazma Balar Ksm, 1467.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
28
Ahmet Remzi Akyrek ve iirleri, Haz. Hasibe Mazolu, Ankara 1987, s. 57-61.
29
Haluk pekten, Nazm ekilleri ve Aruz, stanbul 1997, s. 38-39; Cem Dilin, rneklerle Trk
iir Bilgisi, Ankara 1997, s. 122.
30
Mehmet avuolu, Kaside, Trk Dili Dergisi Divan iiri zel Says, Ankara 1986, s. 20; Aye Glay Keskin, Klasik Trk Edebiyatnda Kaside
Nazm ekli (XIII-XIV-XV. Asrlar), BYLT, GSBE,
Ankara 1994, s. 8; Bilal akc, Eski Trk Edebiyat
Kaside Nazm ekli (XVI. Y. Y.), BYLT, GSBE, Ankara, 1996, s. 6; Yaar Aydemir, XVII. Y. Y. Trk
Edebiyatnda Kaside, BYLT, GSBE, Ankara 1994,
s. VIII; srafil Babacan, XIX. Y.Y. Trk Edebiyatnda
Kaside Nazm ekli, BYLT, GSBE, Ankara 2001, s.
4.
31
Filiz Kl, k elebi Divan (nceleme-Metin), BDT, GSBE, Ankara 1988, s. 48-148.
32
H. Feridun Gven, Klasik Trk iirinde Hiciv, BDT, GSBE, Ankara 1997, s. 89.
33
Bu gruplarn ayrnts iin bkz: Gven,
a.g.t., s. 5-75 ve 47-51.
34
Bunlar hakkndaki ayrntlar ve birbiri arasndaki farklar iin Bkz: Metin Akku, Nef ve Sihm- Kaz, Ankara 1998, s. 24-48.
35
Ahmet Talat Onay, Trk Halk iirinin ekil
ve Nevi, Haz. Cemal Kurnaz, Ankara 1996, s. 313.
36
kr Elin, Halk Edebiyat AratrmalarI, Ankara 1988, s. 34-35.
37
zkul obanolu, k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, Ankara 2000, s. 38-53.
38
obanolu, a.g. e., s. 64.
39
Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1988, s. 484; Pakaln, a.g.e.,
C. I. , s. 533.
40
Parantez iindekiler beyit numarasdr.
41
Ahmet Vefik Paa, Lehce-i Osmn, Haz. Recep Toparl, Ankara 2000, s. 661; Pakaln, a.g.e., C.
II, s. 64
42
mer Asm Aksoy, Ataszleri ve Deyimler
Szl, Ankara 1981, C. II, s. 933; E. Kemal Eybolu, iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimler,
stanbul 1973, C. II, s. 415; M. Ali Tanyeri, rnekleriyle Divan iirinde Deyimler, Ankara, 1999, s. 244;
Ahmet Vefik Paa, a.g.e., 412; Pakaln, a.g.e. , C. III,
s. 604.
43
Pakaln, a.g.e., C. I, s. 659; Ziya kn,
Farsa-Trke Lgat-Gencine-i Gftr Ferheng-i Ziy, stanbul 1996, C. I, s. 480.
44
Pakaln, a.g.e., C. I, s. 536.
45
Ylmaz ztuna, Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi, Ankara 1990, C. II, s. 461.
46
ztuna, a.g.e., C. II, s. 57.
47
Bu terimlerin anlamlar iin bkz: ztuna,
a.g.e., C. II; M. Nazmi zalp, Trk Msiksi Tarihi,
stanbul 2000, C. I, s. 155-209.
Mill Folklor
48
Bunlarn anlamlar iin bkz: Mtercim sm
Efendi, Burhn- Kat, Hazrlayanlar: Mrsel ztrk-Derya rs, Ankara 2000.
49
Bunlarn manalar iin bkz: Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri
Szl, stanbul 1999.
50
Bunlar hakknda ayrntl bilgiler iin bkz:
Pars Tulac, Okyanus Ansiklopedik Trke Szlk,
stanbul 1972, C. V ve VI; Balkhne Nzr Ali Rz
Bey, Eski Zamanlarda stanbul Hayat, Haz. Ali
kr oruk, stanbul 2001, s. 277-290.
51
Bunlarn anlamlar iin bkz: Tulac, a.g.e.,
C. III, s. 1140; Mtercim Asm Efendi, a.g.e., s. 633.
52
Hasan Eren, Trk Dilinin Etimolojik Szl, Ankara 1999, s. 141.
53
Turhan Baytop, Trke Bitki Adlar Szl, Ankara 1997, s. 43; Tulac, a.g.e., C. I, s. 228.
54
Tulac, a.g.e., C. I, s. 223; Baytop, a.g.e., s.
42.
55
Tulac, a.g.e., C. I, s. 410; Hseyin Kazm
Kadri, Byk Trk Lgati, stanbul 1943, C. II, s.
366.
56
Mehmet Esat Efendi, Lehcetl-lgt, Haz.
Ahmet Krkkl, Ankara 1999, s. 145.
57
Kile, kyye , lek ve okka iin bkz: Walther
Hnz, slmda l Sistemleri, ev. Acar Sevim, stanbul 1990,
58
Bu ddn son dnem Osmanl sosyal hayatndaki rol iin bkz: Abdlaziz Bey, Osmanl
Adet, merasim ve Tabirleri, Haz. Kazm Arsan-Duygu Arsan Gnay, stanbul 2000, s. 306.
59
Byk Tarama Szl, Ankara 1996, C. V,
s. 3531;Cem Dilin, Yeni Tarama Szl, Ankara
1983, s. 191.
60
Aksoy, a.g.e., C. I, s. 173.
61
Aksoy, a.g.e., C. II, s. 632; Ahmet Vefik Paa,
a.g.e., s. 278.
62
Tulac, a.g.e., C. VI, s. 2816.
63
Eybolu, a.g.e., C. II, s. 149; Aksoy, a.g.e.,
C. II, s. 614.
64
Ahvet Vefik Paa, a.g.e., s. 73.
65
Tulac, a.g.e., C. IV, s. 1868; Mehmet Esad
Efendi, a.g.e., s. 479.
66
Kasidede, Muzika-i Hmyundan baka,
sz konusu mesleklerin o dnemde stanbulun
neresinde ve nasl icr edildii, baz tarm ve hayvanclk rnlerinin ekonomik deeri, blgedeki
baz yerleim birimleri, Bandrma, Edincik ve Erdek
gibi yerlerin bugn olduu gibi ipekilik ile hret
bulmas gibi konular hakknda bilgi verilir.
67
Metnin orjinalinde parantez iine alnmtr.
68
Msrann vezni bozuk.
149
AFYONDA YUNAN GAL: GAZLERN DLNDEN

KURTULU SAVAI VE YUNAN MEZALM
Greek Occupation in Afyon: The War of Independence and Greek
Atrocities from the Veterans
Loccupation greque Afyon: la guerre indpendance et la torture
greque selon les guerriers
Dr. Ahmet OUZ

ZET
Osmanl mparatorluu, Birinci Dnya savanda yenilgiye uramas zerine imzalanan Mondros atekes antlamas gereince igal edilmeye balamt. Bu erevede zmir ve Ee Blgesinin hemen hemen tamam Yunanllar tarafndan ele geirilmiti. Yunanllarn ilerleyii Afyonu da iine alyordu. Bu igal srasnda Yunan askerleri masum halka byk ikenceler yapmlar, bu ikenceler yaayanlarn hafzalarndan
uzun sre kmamtr. ehirlerinin hatta evlerinin iine giren dman kovmak iin Afyonlular, ulusal kurtulu savana btn gleriyle destek vermi ve Kurtulu Savann baarya ulamasnda ellerinden geleni yapmlardr.
Anahtar Kelimeler
Trk, Yunan, kence, gal, Kurtulu.
ABSTRACT
The Ottoman Empaire that was Mondros Atekes Anlamas singed because First World War was defeated as occupe to bigining. Therefore zmir and Ege region almost complete was taked the Greek. Which
goes forward to Afyon. This occupation does innovent people it dosent wiped memory. Afyon peoples that
was enemy to go into home and city. They was to support national war and it was succed completely.
Key Words
Turkish, The Greak, Trture, Occupation, Liberation.
GR
Mustafa Kemal Paann nderliinde Anadoluda balayan Trk kurtulu sava baarya ulaana kadar, Batda Yunanllar, Gneyde Franszlar,
Douda Ermeniler silahsz masum Trk
halkna akla hayale gelmedik zulmler
yapm, kadn-kz, ocuk, yal demeden
binlerce insan katletmitir. zellikle
Bat blgelerini igal eden Yunanllar,
zmirden balayarak btn Bat Anadoluda gerekletirdii insanlk d davranlaryla tarihe kara bir leke olarak
gemitir. Aradan geen uzun yllar bu
lekeyi silememi, zellikle blge halk ve
savaa bizzat katlan gazilerin anlatt
hatralarla bu olaylar bu gnlere kadar
gelmitir.
150
Birinci dnya sava Osmanl mparatorluunun da dahil olduu grubun

yenilgisiyle sonulannca 30 Ekim 1918
tarihinde Mondros Atekes Antlamas
imzalanm ve o gne kadar igal edilemeyen Trk topraklar, ad geen atekes antlamasnn yedinci maddesi gereince galip devletlerin igaline almtr. Halbuki Mondros Mtarekesinde Osmanl mparatorluunun snr, Osmanl
ordularnn bulunduu yerler olarak ngrlmt. Buna gre hem zmir hem
de tabii olarak Afyon, Misak- Milli snrlar iindeydi. Buna ramen bu blgeler
Yunanllara verilmi ve 15 Mays
1919da balayan Yunan igali 26 Austos 1922 tarihine kadar aralkl olarak
devam etmi ve btn Ege blgesinde ol-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
duu gibi Afyonda da saysz zulmler
yaanmtr. Bu zulmleri yaayan gaziler hayatta ok az kalm olmasna ramen, bu zulmleri yaayanlardan dinleyerek renen bu gazilerin oullar veya
torunlar da hafzalarnda bunlar uzun
sre sakl tutmulardr. Bu durum gsteriyor ki, Yunan igali ile yaanan olaylar hemen hafzalardan kacak kadar
sradan deildir. Yunan igalinin yaand Afyonun Bat blgesi halknn anlattna gre Yunanllar halkn evlerini
ve mallarn almlar, sava kaybedip
kaarlarken de masum Trk halknn
canlarn almlardr.1
GAZLERN ANLATTIKLARI2
imdi Trk Kurtulu savann
kahraman gazileri ile 1970 tarihinde yaplan rportaj onlarn azndan kendi
yorumuyla aktaryoruz. Gazilerin yaklak 40 yl sonra Trk Kurtulu savana
baklarn ve iinde bulunduklar durumu yanstmas asndan dikkate deer
gryoruz.3
KURTULU SAVAIMIZIN
CANLI HATIRASINI SUNABLMEK
N HAZIRLADIIM ARATIRMAMI O GNN ATE NDE YANANLARIN AZINDAN LETYORUM
Milletlerin kaderi gemiteki tarihi
kahramanlklarna baldr. Trk tarihinin altn sayfalarn ssleyen, dnya
milletlerini hayranla dren zaferlerimizi anlatmak istersek herhalde ciltlerin almayacan tahmin edersiniz. Son
olarak dnya milletlerinin haritalardan
silmek istedikleri, aziz milletimin bu kararlar karsnda son parlak zaferini kazand Kurtulu Savamzn anlarn
savaa bil fiil yal gazilerden aratrma
ile elde edip sunmak bahtiyarlna ermenin mutluluu iindeyim.
Kurtuluumuzun ve bamszlmzn kazanld Zafer Haftamzda Sakaryann, nnlerin, Kocatepenin ve
Dumlupnar savalarnn kahraman gazilerini minnet ve kranla anar, byk
Mill Folklor
ehitlerimize Tanrdan rahmet dilerim.

Aziz Afyonlu kardelerim! Atalarmzn yz akna kara drmeden onlara layk evlatlar olarak daha stn baarlar kazanmak zorunda olduumuzu
unutmadan almak zorunda olduumuzu unutmadan almamz gerektiine inanmalyz. Yoksa yaama hakkndan mahrum olabiliriz. Milletlerin bilim
yarmalarna yabanc kalmamalyz.
imden sonra kazanacamz zafer bu
olmaldr. Bizi insanca yaama olanaklarna kavuturan ulu nder Atatrk bizlerden bunu beklemektedir.
Zafer Haftamza katlan karde illerden gelen kardelerimize misafirperverliimizi gstermeliyiz. Afyonumuz geleneklerine balln her zaman ispatlamtr. Ufak da olsa baz noksanlarmz olmaktadr. Milli bayramlarmz
cadde ve evlerimiz bayraklarla sslenmelidir. Bu o gnlere ballmz gsterecektir. imdi hepinizi gazilerin hatras ile ba baa brakr , Zafer Haftamzn
kutlu olmasn dilerim.
KONUTUUM GAZLER
1-Deirmen Ayval kynden Abdullah rak
2-Afyondan Hamdi Balc
3- uhuttan Mnip zen
4-Klack Kynden Ali Osman
Acar
5-Afyondan kr Ayyldz
6-Serban kasabasndan Sleyman
Ada
7-Deirmen Ayval kynden Mustafa Bayram
imdi bunlarla yaplan rportaj olduu gibi aktaryoruz:
(1)-Afyon mutasarrflnn Deirmen Ayval kynden Bayram oullarndan Hasan olu Mustafa (Bayram) 1306
Top nianc onba.
-Balkan harbine katldm. Bir sene
esir kaldm. Dnte seferberlie katlp
Karadenizde Ruslarla savatm.
-Kurtulu savanda II. Frkada
151
Yl: 15 Say: 58
all Etem Paann emrinde Haymanada Sakarya savanda bulundum. Sakarya savann btn yokluklarna ramen nasl kazanldn, Mustafa Kemal
Paann nasl altn u gzlerimle
grdm.4 Yirmi iki gn geceli gndzl
savamzda yemek ve imek aklmza
dahi gelmedi. Kendini Gaf danda sanan gavurun perianln ah bir grseydin. Bizim eskisini bulamadmz tfek
ve topun onda (Yunan) yenisinin says
yoktu. Sakarya savanda Yonandan aldmz silahlarla biraz silahlana bildik.5 Harbi kazannca Yonan Esgiehir(Eskiehir)Afyon hattna ekildi. Biz
de Afyonun arkna den Gzelim dalarnn Gazlgl ynnde Bavurdu Hattnda mevzilendik. Daha sonra bizi Avla cephesine ektiler.
-Byk taarruzla dman Kayadibi, Yldrm Kemal istikmetinde takiple
Dumlupnara vardk.6Bu harpte zaferi
deerli paa (Gazi Mustafa kemal Paa
olmal.)kazanyor. Btn gavurlar :
Trkler, Yunan buradan karamaz demiler, ne yaptk grdler. Kemali tandlar. Dumlupnarda gavur diye bir ey
koymadk. Namussuzun paasn bile
esir ettik.7 Afyondan zmire 13 grde
harbederek hangi millet varabilir? Onu
ancak Trkler yapabilir, bizler yaptk.
-Yonann kat yerleri ne hale getirdiini grmeliydi. Yanm, yklm evler, ldrlm kadn ve ocuklar...Yrekler dayanmaz. Allaha kr olsun intikammz aldk. te hizmetim asker
olarak 12 yldr. Vatan hizmetinden bir
gn kam deilim. Ama 81 yanda ele
muhta bir vaziyetteyim. Kaydn yok diye bana maa balamadlar. Salk olsun ben vatanma para ile hizmet etmedim.
Not: Mustafa Bayramn ubeden
durumunu sordum. 1306 l(yl)lara ait
igal srasnda evraklar tahrip edilmiler, Kayt yok, bir ey yaplamaz. dendi.
Onun askerliini bilenler var. ok madurdur, 81 yandadr. Gnlm bunun
152
hakknn alnmasn istedi, ama elden ne

gelir. Bu Gaziye devlet eli uzanmaldr.
ne Allah hak yerini bulur.
(2)-Knye: Afyon Mutasarrflnn
Klack kynden Mehmet olu 1311 doumlu Ali Osman (Acar)
Rtbe: Er
Ben Harbi Umumide Galiya cephesinden geldim. Birliklerimiz dalmt.
Sakarya cephesinde 41. Frkada Kazm
Paann birliinde kalarak vatan vazifeme devam ettim.8 Sakarya harbinde
Sakarya harbinde dahi harp mazemesinden zayfdk. Kanlarla kadnlarmz
cephane ve erzak tayordu. Her ana guzusu guvatnn yettiince alyordu.
Kemal Paa, oradan oraya kouyor, bize
ve paalara cesaret veriyordu. Harp gzt, da ta cayr cayr yanyordu. Dmann topu tfei bol istedii kadar atyor, biz bo yere bir mermi atarz diye
korkuyorduk. Bu harbi biz arkla srkla gazandk derim.
Sakaryada bozulan dman, Afyon
cephesine kadar ekildi. Btn guvatn(kuvvetini) ora yd. Byk taruzun
balad gn top seslerini biz Esgieher
cephesinden duyuyorduk. Bizim cephede
ate yoktu. Paamz haber alm. Telefonla dman bozuldu takip edin deye.
Ufak mdafalarla dman takibe getik. Ktaya zerinden yrdk. Gediimiz yerlerde halk dn bayram ediyordu. Ayaklarmz yalamak istiyordu. Kula, Gediz, Simavdan Balkesire vardk.9
Camiler Yunan esiri dolu idi. Balkesirde bir ermeni kz peireden(pencereden)bizim halka bomba atm, btn
rumlar topluyorlard. Afyon kurtulduktan sonra, Bana Alosman(Ali Osman)
kyn yanm sana izin var dediler . Afyona geldim. Afyonda perian. Bizim ky ve Deperi yakmlar.
Annem ve ailem uhut kasabasna
macur(gmen) gitmilermi. Benden evvel onlar gelmiler. Komularn evlerinde
kaldk. Kn soguunda rene ate yakp
elimi sdada(sda )bir odalk tek ev ya-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
pabildim. Vaktim gelene birliime dndm.
15 gn sonra terhis oldum. Esas kyme gelince anladm meer Yunan gavuru buralarda neler neler yapm . Benim kymden 18 kiiyi kuruna dizmi
Deperden 72 kiiyi kuruna dizmi (Baka bir rivayete gre)deper katliam 72 deil 318 olarak ismen birisinden duyulmutur.
Bu konumay yaptm Ali Osman
Acar Kadnana10 okulunda snfma geldiinde, masamda Trk bayra yannda bulunan Atatrk grnce selam verdi. Bst okad. Gzlerindeki yalar
silerek , Ah sen sa olmalydn diyerek
iini ekti. Yal adamda bir yetim kalmln izi vard. Ata yetimi. Tylerim
rperdi. u Atatrk dmanlarnn bunu grpte ibret almalarn gnlm ne
kadar istedi. Vatan kurtuluuna emek
katmayp, hatta bazlar Yunana kuyruk
sallayp boyun krarken niin bizi, namusumuzu kurtaranlar bir trl hazmedemezler. Byleleri(ne) tavsiyem udur. Klaca kadar gidin 76 yandaki
Ali Osman amcay dinleyin.
Not: Madalyal ve eref maa almaktadr.
uhut kasabasndan smail dede mahallesinden nam dier (Yal mahallesi) Hseyin efendi oullarndan Mehmet olu
1309 doumlu Mehemmedi Mnip
(zen).
Rtbe: Topu avu
Seferberlikten terhis edilip geldiimde, vatann durumu hite iyi deildi.
Mcadele tekrar balyordu. Mustafa Kemal Paa, Anadoluya gemi tekilatlanma balamak zere. Bende daym
olan kuvayi milliye reisi Hoca Hac Ziya
efendi mahiyetine geerek Afyon Kuvayi
Milliye Heyeti Merkeziye Reisi Reit bey
mahiyetinde daym Hac Ziya efendinin
mahiyetinde istihdam edildim. Kuvayi
Milliye lagv edilincede, Heyeti merkeziye
Kolordu Komutanl (Fahrettin paann
Mill Folklor
Svari kolordusuna nakli ile Halit paann emrine girdik.11 Dver cephesinde savaa girdik. Fakat Yunan taarruzu karsnda ekilmek zorunda kaldk. Krka
istikametinde ricata baladk. Sedi gazi(Seyitgazi) ovasnda aa ve yukar st kyleri zerinde tahkikat yaparak
cephe kurduk. Fakat burada da tutunamayp Krkkz, Arapren ynnde ekilirken12 3 zabitin iaeleri alamadklarndan aziz beye ikayette bulunduklarn
ve onunla emirle btn iaenin asker, sivil halktan vazifeye katlanlara datlmasn emrini verdi.
Seydi Gazi ve Krkkz dagdaki iki
frkmza dman byk bir top at ile
saldrmt. Sarlma tehlikesiyle kar
karya kalmz. Byk bir aba ile gece
kurtulduk. Beylik kpr, Polatl ynnde
ricata baladk. Haymana savana hazrlk iin tahkimata giritik. Bu srada
duyduk ki biz TBMM.den idare ediliyormuuz. Kadky srtlarnda iken benimle
Karapnarda oturmakta olan Fezi Paaya evrak yolladlar. Orada Asm paa
benden erak ald. Bende paam saat dakika ve zarf bana verin dedi. Asm paa
merak etme yavrum gelir.dedi. Bu srada saysn unuttum birka taksi geldi.
lerinden Kemal paa, Halide edip hanm,13 Doktor Adnan bey, Erkan harpler
Fezi paann yanna girdiler. Bu bulumann sonunda Fahrettin paann Sivrihisarda bir baskn yapmasla Sakarya
harbi balam oldu.
Sakarya harbi grlmeye deer bir
harpti. Mustafa Kemal Mangal Tepede.
Yldz ky, Tekke, sivri ky, Yeni mehmetli ve uzun bir hattan Yunan zerine ateimiz yamakta. Polatl ovas cehennem
ateine tutulmu. Btn toplarmz Mangaltepe gerilerini dmekte. Yalnz bizim
ate deil Yunanlarda iddetli bir atele
bize karlk vermekte. Btn kuvetimizle Yunana darbeyi vurmaya alyoruz.
Kemal paa, smet paa cephede mekik
dokumakta. Dmann bozulan amareleri grnmeye balad. Yldz ky istika-
153
Yl: 15 Say: 58
metinde Yunann sakaryay geerek toplanma yapt anlalm. smail Hakk
Paa gelerek, her frkadan birer bataryann yldz ky hisarnda Toplansn emrini verdi. Benim bataryamda orada yer
ald. Toplar hisarda mevzilendi. Her top
dmana grerek 25 er mermi atacak
emrini verdi. Mesafeyi ln atee balayn emri ile top atei balad. Dmann
bulunduu yer halla pamuu gibi atlyordu. Ate kesilir kesilmez Mustafa kemal paa gelip kumandanlara Gazanz
mbarek olsun.? Dman btn hz ile
kayor. Fahrettin paa al ve ivril
mntkas istikametinde, Halit paa, Mahal, kpr, Geyve istikametinde Kemalettin paa ve dier komutanlar tahkimata imkan vermeden dman takip ediniz
emrini verdi.
Biz Geyve zerinden Bursaya indik.
Dman Afyon cephesine kadar ekildi.
Biz de Bandrmada bir Yunan birliini
esir aldk. Byk taaruza kadar bizde
gcmzle hazrlandk. 26 Austos 1922
gn ordularn harekat tmden balad.(Austosun) 27(.) gn telgraf mdr bana Afyonun ikindi zeri kurtulduu haberini mjdeledi. nsan bir anda
inanamyor ama bu yalansz bir haber
idi. Arkasndan Dumlupnar savann
haberi. Neemize diyecek yok. Hele Yunan Ba Komutan Tirikofisin esir edilii
haberi neemize nee katyordu.
zmir kurtuldu. Mudanya mtarekesinde smet paa ve mahiyeti Bursaya
geldiler. Belediyeden itibaren yollara hal dendi. Halk kattan iek yamuruna tutuyordu gelenleri. Onlar Mudanyaya uurlandlar. Oradan eitli sylentiler geliyordu. Dier diplomatlar orada bize sngy indirin demiler. smet
paa da gal birlikleri Trkiyeden kp gitmedike sng knna girmez, evvela mtarekeyi imza edin demi. Bu srada Halit paa Bursa mntkas havali
komutan idi. 20 gn kadar kaldktan
sonra bizi Adapazarna aldlar. Orada
Halit paa stanbul igal kuvvetleri ko-
154
mutanln istemi, emrinden alnan I.

frkann da tekrar emrine iadesini art
kounca Mustafa Kemal olmaz istersen
istifa et demi. Halit paa da ordudan istifa edip, Ardahan mebus adaylna
koydu. kr Naili paa da stanbul igal kuvvetleri komutanlna getirildi.14
Ben de orada Merkez komutanlnda
Ali Fuat paann Kardei Mehmet Ali
paann mahiyetinde terhise karar kldm.
(4)-Knye: Afyon Mutasarrflndan Hac Mahmut mahallesinden hoca
oullarndan Mustafa olu 1314 doumlu Ahmed Hamdi (Balc).
Rtbesi: Onba.
1332 ylnda asker oldum. Afyonda
Jandarma taburunda greve baladm.
zmit tarafnda anzavur hadisesinde de
rahmetli Ali Fuat paann mahiyetinde o
cephede altm.15 Her aklna esenin vatann kara gnnde anzavurlara halife
ordusu dedii gnlerdi. Aslnda Anzavurun ve halifenin mslman hareketine
yaktrlacak bir durumlar yoktu. Mustafa Kemal ve dier paalarn kurtulu
iin yaptklar bu yolluk iindeki lm
kalm savanda akl olan, vatann sevenin tutaca yoldu.
Anzavurlarla uramak kuvvet bakmndan bize zararl oldu. Boa sarf
edecek hibir eyimiz yoktu. Cephede savarken esir dtm. Beni esir alanlar
yzme tkrerek Tu utanmazlar siz
halife ordusuyla arpmaktan utan myormusunuz . Mustafa Kemal ve etrafndakiler ekya namussuzlar. dediler.
Aralarndan birisi ayamdaki izmelerimi kartt ald. 19 lira da param ald.
Beni gen birisine teslim edip bunu Adapazarna gtrn dediler. Fundalklar
arasndan akmak talarnda ayaklarm
para para kanlar iinde giderken bir
aralk frsatn bulup Bolvadinli bir arkadamla katk. Da tepe nihayet Adapazarna gelip oradaki Kuvai Milliyecilere iltihak ettik. Ayaklarmz sardlar.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Bizi istirahata braktlar. O gnlerde
balkonda otururken beni eser alan adam aada gezer grdm. Yanmda bulunan arkadalara amann o adam bir
yakalayn dedim. Hemen koup yakalayarak getirdiler. Beni tanyor musun?
diye sordum. hayr tanmyorum.Beni
esir aldnz zaman u ayandaki izmelerimi ve 19 liram alan, yzmze tkren sen deil misin? Bu sz karsnda
rperdi, garip nltlar kartarakAman
beni ldrtme. Korkma istersen yemek
getirteyim. Yalnz izmelerimi kar bakaym. 19 liram da kar.
Aman yanmda para yok, tezkere
yazp imdi tandmdan getirteyim.
izme ve param alp bu Doanay istasyonu civarndaki kramiye kyl Ali olduunu (Geyve) anladm sap salverdik. Anvavur ii hallolunca Devlet
Demiryollarnda grevlendirildim. Kurtulu sava son bulana kadar ayn vazifede kaldm. (okunamyor) mekuleye dahil olanlara verilen I ay izinden faydalanarak Afyona geldiimde evlerin zerinde fenerler asl grdm. Bunu Yunanlarn emri ile yapmlar, her gece yaktrrlarm.
Kurtuluun sevinci sonsuz devam
ederken, her hali ile dmann yapt eziyet, tahribat ortada srtyordu. znim bitince vazifeme dndm. Terhis olana kadar ayn vazifede kaldm.
Hamdi Balcnn benimle konumak
zere geldii zaman geri hizmette olduunu onun iin anlatmaya demeyeceini sylemiti. O istiyordu ki dmanla
kar karya gelip savasn. Anadoluya
haddini bilmeyerek pis ayaklarn sryenlerin cezasn sngyle versindi. Halbuki geri hizmet dediimiz snflarnda
dierleri kadar mhim ve lazm oluudur. Takviye, mhimmat onlarn varlyla mmkn olacaktr. Bunlarn ihmal
edilmesi durumu muhakkak deitirebilir. Diyerek zntsn gidermeye altm.
Mill Folklor
Deirmen Ayval kynden rak oullarndan hasan olu 1316 doumlu Abdullah (rak).
Kurtulu savandan nce 4 nc
orduda Filistin cephesinde, 7 inci ordu
komutan Mustafa Kemalin mahiyetinde idim. Harbi umuminin durumu malum. Millet geleceinden mitsiz. Yurdumuz yer yer igal edilmekte. Afyon da igal edilmi durumda.
Ayamn tozu ile tekrar asker olarak uhut kasabasnn Efe kynde bulunan Efe Kazmn 8 inci frkasnda grev aldm. Durmadan hazrlklarn yaplmasndan taarruzun yakn olduunu
anlayabiliyorduk. Lakin kati tarihini
kimse bilmiyordu. Bir gn beni Garp
Cephesi komutanna16 gnderdiler. smet
paa bana unu sordu:
-Sen askerlik yaptn m?
-Evet Efendim. Filistinde sizinle beraberdim. Yaralndnz zaman ben orada idim.
-Nereden yaralanmtm?
-Elinden, kolundan, omuz bandan.
-Komutann kimdi?
-Kaymakam emsettin beydi. Beni
gtren kumandana dnp, Kvzu (?)
tam yerinde bulmusunuz. Haydi yavrum sen yat dedi.
Bu olay Byk Kalecik kynn Avla yaylasnda oldu. Kocatepeye ok yakn bir yerdir. 26 Austos 1922 gn afaktan evvel bildiim bu mevkiden taarruz iin klavuzluk yaparak harekete
baladk.17 Byk Kalecik istikametini
takiben ate arasnda Klack, Deper
kylerinden akam ezan karanlnda
renbadan Afyona girdik. Btn ahali yollara km sevin iinde bizi karlyor, bize bir eyler ikram etmeye alyorlard Moralimiz ok yksekti. Gece
Hamidiye mahallesinde imdiki nafia
olan yerde istirahat ettik.18 Gece saat 22.5 raddelerinde mer hamam istikametinde dman takibe baladk. Svari zaten takibi hi brakmyordu. Yollar-
155
Yl: 15 Say: 58
da pek ok dmann brakt eya ve
malzeme vard.
Bu durumda anlatyordu. Dman
cann kurtarmaktan baka hibir eye
bakmyor, btn ykn zerinden atyordu. Hatta yarallarn bile brakp kayordu. Ufak tefek mdafaya kalkmak
istedii her yerde darbeyi yiyerek Banaz,
Uak ynnde kayor. Svarilerimizden
gzn aamyordu. 30 Austos gn
Dumlupnarda bir daha mdafaaya kalkt. Akamdan sabaha kadar yle bir
muharebe oldu ki tarif etmek imkan yok.
Sabahleyin harp sahas insan cesetlerinden geilmez halde idi. Bu srada
400 Yunan zabiti ile saylar ok olan Yunan askerinin esir alndn grdm.
Son tutunmas da kr etmeyen dman
kalntlar Alaehire doru kayor. Emede toparlad bir miktar askerle yine
kar koymaya alyor. Orada da tutunamayarak Salihli hududundan, Turgutlu Nif (Kemal Paa) Belkahveden zmire indi. Biz de birliimizde Bornovaya vardk. Orada 400 kii bende dahil
birinci kordona inzibat olarak verildik
zmir grlecek durumda halk nee ve
lk iinde kurtuluun tadn karyor.
Yer yer byk yangnlar var. Bunu da
Rum, Ermenilerin teviki ile Yunanllarn yaptn anlyoruz.
Alt gn sonra bizi Menemene aldlar. Orada sekiz ay kaldk. Mtareke neticeye erince terhis oldum. Allahn izni
Trk milletinin ve byk paalarmzn
sayesinde vatan kurtuldu. Kemal paann, smet paann, Fevzi paann ve dier paa ve zabitann nasl altklarn
u gzlerimle grdm. Gnlerce uyku
uyumadlar, yemek yemediler. Bizi kurtardlar. Allah hepsinden raz olsun.
Abdullah rak hala o gnn heyecan ile couyor. Nasl olduunu bende
biliyorum. 14 gnde nmzde dman
harbede ede zmire vardmz. Bu bir
mucize idi diyor, gzlerinin yan parma ile siliyordu.19
Not: Maa almaktadr.
156
(6)-Knye: Afyon vilayetinin Hac

Cafer Mahallesinden Hac Mehmet oullarndan Mehmet kr (Ayyldz).1311
doumlu.20
Rtbe: Takm komutan, yzba olmutur. stiklal madalyas vardr.
Seferberlik sonunda Milli orduya
katlarak II inci nn muharebesine
takviye birliinde takm komutan olarak katldm. Muharebe hatlarn yaknn smet paaya selam verip kendimi
taktim ettim. Kendi kendine bir eyler
syleniyordu. Zafer kazanldktan sonra
Haymana srtlarna ekilmitik.
Haymana, Polatl Hatt zerinde
meydana gelen cephe hayli geniti. Btn hazrlklarmz yokluk iinde zaferi
kazanmak iindi. Sakarya sava balamt. Mustafa Kemal, smet, Fevzi, Fahrettin paalar cephede durmadan dolayor lazm gelen emirleri veriyorlard. Btn iddetimizle Polatl hattna ykleniyorduk. Polatl cayr cayr yanyor(?).21
Bir gn gece Kemal ve smet paalar birliinin bulunduu Yldz Tepeye geldiler.
Dikenleri yaktm atein nda haritay
tetkik ettiler. Dman bozulmutu. Sivrihisar istikametin de ilerledik. Sivrihisarda dmann santral ve bir birlii
vard baknla oray kuattk. Beraber bulunduum makineli tfek zabiti Gadiyal(?) Hasan efendi ani bir basknla santral ele geirmi. ok gzel rumca bildiinden hemen telefona geip Tirikopise
Trkler bast az erzak ve takviye gnderiniz. Ald cevapta ki kamyon eya
birisi erzak biride benim eyam, iki frkada takviye gnderdim. Falan saatte
oradalar.
Tertibatmz vaziyete gre aldk
Hakikate denilen saatte kamyonlar grnd. Pusudaki askerlerimiz kamyonlara atlayp frleri bizim hatta aldlar.
Frkalar da yanamaya baladlar. Tabi
biz siperlerdeyiz. Tam ate menziline geldikleri srada ani atee baladk. Onlarda mukabele ettilerse de tutunamayp bozuldular. Ricata baladlar. Bizde ayn
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
istikametten paralel olarak yanyana Seyitgazi istikametinden takibe koyulduk.
Onlarn hedefide bizim hedefimizde Gzelim dalarn daha evvel tutup Afyonu
ele geirmekti. Emirde, Gzelim dandan Susuz ve Akin kylerine basknla
Afyona girilecekti. Fahrettin paa, yaveri Ali Takapl, Nazm bey(Merhum Afyon vilayeti ba katibi yannda toplar
da beraber Susuz kynde idiler. Bizde
araziyi tanmamz bakmndan demircili Ali bey ile keif kollarmz alarak Gzelim tepesini hucum taburuna teslim
edip vazifeye ktk. Onlar tertibatlarn
almlard. Biz Susuz kyne inerken
Nazm beyde deli istikametine svari
birlii ile gitti. Bu srada Gzelimdeki
bizim hcum taburu nbetisi uyumu,
Yunan birlii basknla onu ldrp, Gzelime ktm. Keif kolunda yan ateine
tutmu. Piyade kollarn da arkasn kesmek zere. Durum karsnda Susuz boazndan avdarl srtlarna ekilmemiz
emrini Fahrettin paa verdi. Orada toplandk, tahkimat yaptk. Bu srada taarruzla Gzelim tepesinin hcum taburunun taarruzu ile dmandan geri alnmas emri verildi.
Taarruzla Gzelim tepesinin yarsn aldk. Tepe ikiye blnm oldu. Fakat burada dman bizi yan ateine alabiliyordu. Bizimle Sivrihisardan beri gelen dman birlii Afyondaki birlii ile
kararak, avdarl srtlarna taarruza
getiler. Drbnle ilk anlarda ovay tarassut ettiimizde hibir ey grnmezken taarruz balaynca ovann her yannda mantar gibi insan kt. n hatlarmza o kadar yaklatlar ki silah siperden aa dikerek ate edebiliyorduk.
Nihat isminde bir blk komutan vard.
Benim yerime gemiti. Ona: Yzbam
gel vaziyeti gr. dediimde ukurdan
kmyor mann siz bakn. Diyordu.
Dmanla sng durumuna geldik. Lakin arkamzdan sarlmakta olduumuzu
anlaynca ricatta mecbur olduk. Yzba
Nihat bey de burada esir oldu. Onu Af-
Mill Folklor
yonda esir aldk diye btn arlar

gezdirmiler. Hatta benim aileme Ben
krnn yzbasydm o sadr. demi.
Gzelim dandan ve avdarl srtlarndan ricattan sonra Karaaslan Halmorlu, Ayval, Gkpnar hattnda yerletik. Bu srada I inci ordu komutanlna
Ali hsan paa22 getirildi. Hazrlk devresindeki hizmetleri byktr. Byk taarruza kadar burada kaldm. Taaarruz
durumunu biliyorduk, bu srd. Hatta
esas taaruzu yapacak olan birinci ordu
deilde ikinci orduymu gibi gsterilecek
dmann dikkati o tarafa doru ekilerek Kocatepeden yklenilecekti. Bizim,
hatta dmann, en ufak phesi bile
yoktu. Hatta (dmn)nbetisi silahn
brakarak abdest bozdu. Yedi kat tel rg
ile cepheyi tahkim eden Yunan tel ngye
ceryanl bombalar balamt. Dman
moralimizi bozmak iin beyannameler
yazp asyor, Siz bu ii baaramazsnz,
bu sevdadan vaz gein.(diye) Bunlar
toplatyoruz, askerin haberi olmasn diye.23
26 Austos Byk Taarruzun balad gn dman nbetisi ba siperlerinin birinin yaklmasndan sonra ieri
gitti. 3-5 kii ile geri geldii grld. Ondan sonra Yunan askeri mevzilere girdi.
Tam bu srada bizim toplar ata baladlar. ki saat devam eden top ateinden
sonra taarruza geilecei sra bir emir
geldi. Kocatepe dmedike taarruza gemeyin, olduunuz yerde bekleyin. O geceyi orada geirdik. Meecik denilen yerde
27 Austos 1922 (gn)Kalecik istikametinden gelen 98 mi 198 mi alay kurt kayas ve Kalecik istikametinde tel rg lene kalana bakmadan inedi geti. Grmeli idi o durumu. Yunann gvenlii,
tel rg ve elektrikli bombalar hi olmutu. Biz de kendi istikametimizde taarruz
emrini aldk. Dman hatlarna girdiimiz zaman neler yoktu. Konserveler, peksimetler, eker,elbiseler. Asker bunlara
bakmadan takibe devam etti. Takm za-
157
Yl: 15 Say: 58
bitim demili Ali efendi kaan dmana bakarak; Aman u dmana ate
edip intikam alaym. dedi. 2-3 dman
vurdu ama kendi de yaraland. Benim
atmla onu geriye gnderdim.
nc birliimiz yldrm hzyla Afyona girdi. Ben de Hdrlktan Deper yolu zerenden birliimle girmek iin orada toplandk. Drderli sra yaptm. Askerlerim bana Yunandan kalma bir at
yakalamlar, bindim askere ark syleterek renbadan Afyona girdik. Toplu
ktann bandaki atl yzba bendim.
Hkmet nne gelen birliimle imdiki
istasyon caddesinden (geerek) Cirit kayasna istirahata ekildik. Afyona girdiimizde halk yollarda kadn erkek ayran, su ve lokum ikram ediyorlar. Vakit
ikindi sonu idi. Garip bir olay, karlayclar iinde birini dman diye yakalayp askerler ldrelim mi? diyorlar. Bir
ses: kr bey kr bey ben Rap, ben
trkm diye baryor. Baktm zaman
hafz arkadam Rap tandm. Braktrdm. Rap Dumlupnar okulu eski baretmeni.
Askerler cirit kayasnda uykuya yattlar. avular balarnda brakp ben
de evimize ziyarete gittim. ki saat sonra
geldim. Sabahleyin Dumlupnar istikametinde takibe koyulduk. 28-30 Austosta bizden evvel giden birlikler cepheyi
tutmular. Fahrettin paa Sandkl zerinden Ahr dan svarileri ile tutup
cepeyi sarm. Mustafa Kemal, smet ve
Fevzi paalara bir zabitle haber gnderiyor. Paalar Afyonda tarihi zafer odasndalar. Vakit gecedir. Kemal paa dierlerini de uyarp haritada durumu tetkik
ederler. Mustafa Kemal :Hemen Dumlupnara hareket ediyoruz, dman orada
boacaz. der hareket ederler.
Dumlupnarda dman son dayann ve tm imkanlarn kullanarak tutunmak ister. Trk yumruu burada daha beter beynine inince btn eyas ve
askeri orada perian, Tirikopis ba kumandan olarak bir ok zabitan ve birlik-
158
leriyle esir oldu. Demiryolunu takiben

Alaehir, Turgutlu,Emede bir denemesini daha krarak zmire girdik Sarklaya ektiler. zmirde askerimizle takibe
evlere tutunan Yunanllar pencereden
baz yerlerden makinal tfek, bomba
atyorlar. Bundan korunmak iin askere
duvar kysndan gidiniz emrini veriyordum. Her tarafta yangn vard. Askerlerimiz yangn sndrmeye gidiyordu. zmirden Menemene alndk. Mtarekeyi
alana kadar orada kaldk.
kr Ayyldza madalyas olup olmadn sordum: Var ama ne kymeti
var. Lyk olana taklmadktan sonra.
dedi. Hatrasn anlatrken o gnn heyecann yaadn grdm. Hatralarn yazmasn, bunlardan bizlerin ok eyler reneceimizi taktir edersiniz dedim. Bunun zerine bana: II tane hatra
defterine sahiptim, darmadan etmiler.dedi.24
(7)-Afyon Mutasarrflnn Sinanpaa Nahiyesinin Serban kynden 1312
doumlu Hac Habip oullarndan Veysel olu Sleyman (Ada).
Snf: Piyade ar makinal tfeki.
ark cephesinden gelerek 23. Frkaya katldm. Daha evvel Arif bey etesinde de altm. Arif beyle beraber Bozkr
isyannda Deliba zerine gittik.25 Deliba olayna bastrdktan sonra piyadeye
evrilip nizamiye dn nn muharebelerinde bulundum. Komutanmz smet paa idi. Yolluk ve az kuvvetle kazandmz nn muharebelerindeki subay ve askerlerimizin azim ve cesaretini
grmeli idi. Marur dmann aczini de
grmek bizlere ok byk cesaret veriyordu. Garp cephesi komutan olarak smet
paann hizmetlerini her zaman taktirle
anlatrm. Ona ait sylenen kt iftiralar savan iinde bulunan bir kii olarak
nefretle red ederim. nn zaferleri kurtuluumuzun ilk mjdesini vermektedir.
nn savalar sonunda ekilmemiz dman yaymak iin yaplmtr.
Birliimiz Haymanaya kadar ekilmiti.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Ben ite o zaman 23. Frkaya iltihak ettim. Komutanmz da mer Halis beydi.
Hazrlklarmz hzla devam ederken taarruzun yakn olduu belli oluyordu.
Kanlar ve hayvanlarla kadn, ocuk,
ihtiyar herkes cephane tayordu. Trk
milletinin btn gc bir araya gelmiti.
Mustafa Kemal btn cepheleri ve hazrlklarmz gzden geiriyor, hepimize cesaret veriyordu. Sakarya sava btn
iddeti ile balamt. Birliklerimiz baz
hatlar alyor tekrar geri ekiliyordu. Sonunda btn hatlarda kesin sonuca
ulatk. 22 gn devam eden muharebe
zaferimizle bitti. Yunan kuvvetleri perian bir vaziyette Afyon istikametinde ekiliyordu. Bizde Afyonun uhut kasabas civarndaki Akarm, ay, Karacaviran
evresinde cephemizi tuttuk. Dman Tnaztepe, Afyon hatlarnda mevzilenmi
ve tahkimatn da ok kuvvetli yapmt.
Bir sene hazrlandktan sonra 21 Austos 1922(1338)gnlerinde toplarmz
Kocatepeye kardk. Bu srada Yunan
keif tayyaresi ok alaktan zerimize
geldi. steseydik piyade tfei ile drebilirdik. 25 Austos gn mer Halis
paa askeri toplad. Vakit ikindi sralar
idi. Yavrularm, ite hucuma gidiyoruz,
analarmz bizi bu gnler iin dourdu.
lm kalm gn. Birlikler birbirinden
ayrlmayacak. Bu srada bir asker paam: Bir arkadamz ylan soktu. dedi. Paada: Bunu uur sayarm. dedi
Hucum vaziyetini bize anlatt.
Gn inerken yrye getik. Bey tepesine gelerek avc hattna getik. Ba siperlerini dmann tel rgs yaknnda
yaptk. 26 austos sabaha kar afakla
beraber bizim toplar patlad. Tel rgye
dt. Arkasndan grup atei balad.
Yunan beyaz bayrak ekti. Bizde ate ediyorduk. Tam yle vakti idi. Tel rgler
kesilmiti. Hucuma kalktk. Bizim toplar
bizi de dman sanarak atee devam ediyordu. Anlayasya kadar birka ehit
verdik. kinci bir hucumla dman mevzilerine atldk. O gn orada geceledik.
Mill Folklor
Btn cephelerde baar haberi alnyor,

yalnz Tnaztepede durumun iyi olmadn duyuyorduk. 27. Gn oradan da sevindirici haberi aldk. O gn Garp cephesi komutan at zerinde, atn dili sarkm vaziyette gelip: Arkadalar, sa ve
sol cenah ilerledi siz neden duruyorsunuz? biz de Sinir ky istikametinde hareketle dman nmze katp srmeye
baladk. Makineli tfek benim omuzumda idi. Sinir kynn zerindeki hisara
makinaly kurduk, bir sandk cephanemiz vard. Yanmza gelen bir topunda
iki mermisi varm. Sinir ky halkn
camiye yakmak iin toplayan dmana
atee baladk ve kyly kurtardk. Boyal ynnde dman kayordu. Gn
doarken kprl ky allar evresinde yaylm dman zerine bir takmla
bizim birlikten bir subay hucum etti. Teslim bayan eken dman arkasnda
baka kuvvet olmadn anlaynca btn takm orada ehit etti. (Ben bu ehitlerimizin yatt yeri bilirim. Kprl ve
naz kyleri kara yolu zerindedir. 38 ehit olduu grlr.)
Dumlupnarda toplanan dman
son denemesini yapmak iin abalamaktadr. Ordularmz keiler Boaz dahil
dman embere alm vaziyette. Drt
taraftan kurun yayordu. Kendi birliklerimizin belli olmas iin Ayyldzl iaretler kondu. Tabur komutan sabaha yakn bizleri toplad: Evlatlarm bu son
harbimiz olacak, biraz sonra sng harbine gireceiz, birbirinizden ayrlmayn.
Gazya ile snglerimizi yaladk. Tatepede Mustafa kemal paa btn paalar toplam. Bir kan zerinden :
Arkadalar, biz efrad sng harbine sokacakmz? Baz paalarla ba komutan
keiler boazndan dmana yol vereli,
zaten bitmi vaziyette, zmire kadar kalan da temizlenir. demiler, ylede oldu. Sava alan bir ceset denizi, Tirikopus ve bir ok subaylar da esir edilmiti. Manisadan biz Mudanyaya gittik. zmitte grevimiz bitti.
159
Yl: 15 Say: 58
NOTLAR
1
Yunan igalini urayan Dzaa kasabasndan Fethiye BAYRAK ile yaptm grmelerde anlattklarna gre; Yunanllarn kylerini igal ettii
zaman evlerini ikiye blerek igal ettiklerini ve yiyeceklerini aldklarn syledi. Yunanl askerlerle
komuluk yaptklarn hatta bir keresinde ate isteyen Yunanl askerin eline kendini gizleyen bir Trk
kadnnn atei Yunan askerinin avcuna braktn
ve askerin elinin yandn syledi. Yine anlatlanlara gre Yunan komutan Eer sava kaybedersek
askerlerinin halk katledeceini nceden sylemi
nitekim de yle olmutur. Yine Afyon merkezde Talat KOAK(20), komularndan duyduu igal srasnda yaanan benzer baz olaylar bana anlatt: gal altndaki kylerde iki yl iinde kylnn elinde
canl hayvan kalmadn, Yunanllarn halkn parasn da aldn, evlerin igal ederek halkla birlikte
yaadklarn nce iyi davranmalarna ramen , Byk Taarruzdan sonra kaarlarken yakaladklar
masum insanlar Yunan askerlerinin ldrdn
dinlediini anlatt.
2
talik olarak verilen ksm Mustafa Durrnann kaleme ald hatralar olup gazilerin anlattklarn iermektedir.
3
Bu yazy Sayn Do. Dr. Ali TORUN, Afyon
Kadnana lkretim okulunun Afyon Kocatepe niversitesine balanan kitaplar arasndan bularak
bize vermitir. Yazy kaleme alan emekli tarih retmeni Mustafa DURDA ile de birka defa grtm. Kendisi bana gazilerin anlattklarn ve heyecanlarn yazya aktaramadn syledi. Atatrk
hayran ve Atatrkn resmini yakasnda tayan
bir retmenimizdi. Ayrca Mustafa Durnann bu
yazlar arasnda Kurtulu Savamz ve Kurtulu
ehitlerine adl 15.12.1970 tarihini tayan iki de
iiri bulunmaktadr.
4
Sakarya Sava, Mustafa Kemal Paann Polatldan cephe karargahna gitmesiyle balad. Dman ordusu 21 Austos 1921 tarihinde ciddi olarak
Trk cephelerine taarruzuyla iddetlendi. Dman
ordusu, stn kuvvetleriyle Trk cephesini bir ok
noktadan paralad. Yz kilometrelik bir cephe zerinde yaplan meydan muharebesinde Trk cephesinin sol taraf Ankaraya elli kilometre kuzeyine kadar ekilmiti. Buna ramen krlan cepheler yeniden mdafaa hatt meydana getiriyorlard. Bylece
yaplan savalar Trk ordusu kazand ve 13 Eyll
1921 gn Sakarya nehrinin dousunda dman ordusu kalmamt(Nutuk 1989: 824).
5
Trk ordusunda; 186bin asker, 99 bin tfek,
iki bin hafif, 839 ar olmak zere 2839 makineli tfek, 323 top vard. Yunan ordusunda; 195 bin asker,
160
130 bin tfek, bin hafif bin ar olmak zere drt

bin makineli tfek, 380 top bulunuyordu(Belen
1962: 23; Akin 1991:99).
6
Afyondan hareketle Batya ilerleyen 23.
Trk tmeni Yunan General Frangos, Trk ordularnn ilerleyii karsnda tutunamam ve Dumlupnara doru ekilmeye balamt. 1. kolordunun 14.
ve 57. tmenleri Dumlupnar mevziine yaklarken
6. tmen de Toklusivrisi denilen tepeyi alarak ilerlemeye devam ediyordu(Belen 62:46).
7
Yunan 1. ordu komutan General Trikopis 2
Eyll 1922 tarihinde ikinci ksm baz yksek dereceli subaylarla esir alnmt(Trk stikll Harbi
1972:166).
8
12 Nisan 1921 gn Refet Paann buyruu
altnda kuzeyden gneye ve doudan batya saldran kuvvetler ierisinde krk birinci tmen de vard(Nutuk 1989: 780).
9
Balkesirin kurtuluu 6 Eyll 1922(Kocatrk
1988: 340).
10
Afyon merkezde Mustafa DURNAnn grev
yapt ve halen de ak olan ilkretim okulu.
11
13 Eyll 1921 tarihinde Bakomutanlk emriyle Koceli Grup Komutanl kuruldu ve komutanlna Halit (Karsalan) tayin edildi(Trk stiklal
Harbi 1972:274).
12
Bu cephedeki muharebeler iin baknz:(Trk stikll Harbi 1966:542).
13
2 Haziran 1921 tarihinde Halide Edip Hanm, Ankaradan Eskiehire gelmesi ve Hill-i Ahmer Cemiyetinde yarallara bakmas(Advar
1962:194 vd).
14
Mudanya atekes Antlamas yapldktan
sonra Ankara hkmeti tarafndan Trakyay teslim
almak zere 19 Ekim 1922 tarihinde Refet Paa grevlendirilmitir(Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 66, sayfa 1483).
15
Anzavur isyan kt zaman Ali Fuat Paa
Garbi Anadolu Umum Kuva-y Milliye Komutan
olarak tayin edilmi, birinci Anzavur isyan srasnda 61. tmen komutan Kazm (zalp) ve 56. tmen
komutan Bekir Sami Bey grevlendirilmitir(Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri 1964:58;
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, say 66, s. 1483.
16
9 Kasm 1920de Bat Cephesi ikiye ayrlarak Garp Cephesi komutanlna Albay smet Bey,
Gney Cephesi komutanlna Albay Refet Bey
atanmtr(Kocatrk 1988:212).
17
Atatrkn uhutta kald evden kahvalt
yapmadan 26 Austos gecesi Kocatepeye bir at arabasyla karken yolda ackr ve bir deirmene urayarak ekmek ister. Deirmenci yumurta piirmeyi
teklif edince Muska Kemal Paa sadece ekmek al-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
makla yetinir ve ocuk milletin vakti yok. cevabn verir(Mustafa Mercan: 46).
18
imdi bu bina Afyon ky Hizmetleri olarak
hizmet vermektedir.
19
Abdullah rakn Hemehrisi olan ve Afyonda esnaf olan Mustafa Mercan(46), kendisinden
bu olay detayl olarak dinlediini bize anlatt.
20
kr Ayyldzn torunu , dedesinden kurtulu sava ile ilgili duyduklarn bize anlatt: Sarkamta bulunduunu, souktan ve kardan askerlerin karargahtan n cephelere varmak iin kreklerle her gn r aldn, vaktinden be dakika bile
ge gerekleen nbeti deiiminin nbetilerin lmesine sebep olduunu, ayrca Rus ihtilalinden sonra sar Rus altnlar ile maalarn aldklarn anlatt. htilalden sonra Rus ordularnn cepheyi Ermenilere braktktan sonra Ermenilerin katliam yaptklarn, hatta baz Ermeni askerlerin katliam o derece ileri gtrmler ki hamile kadnn ocuunun
kz m erkek mi olacana bahse girerler ve ocuu
kardktan sonra havaya atp altna kl tuttuklarn dedesinden duyduunu anlatt. kr Ayyldz,
Batumdan gemiyle stanbula ayn zamanda tercman olan Mehmet adnda 8-9 yalarnda birka dil
bilen ocukla dnmtr. stanbuldan Anadoluya
geiini yle ifade eder; Mehmete meyve sataca
bir el arabas alr ve altna silahlar koyarak gemiye
bindiklerini, hatta Rus parasyla aldn syledii
drbn de bu sayede getirmi. Kurtulu savanda
ise Ali hsan Paaya her seferde hayranln belirtirmi ve Paann Yunan igali srasnda kmrc
klnda Afyona girerek Yunan ordusu hakknda
bilgi aldn aktarmtr. Byk Taarruz srasnda
Mustafa Kemal ve smet Paalarn denetim amacyla yanlarna geldiinde blnn iki tarafndan ve
ortasndan aralarla birer kurun attrdn grnce
durumu sorar ve u cevab alr; Paam her askerimde be kurun var. Eer fazla atarsak mermimiz biter. Mustafa Kemal Paa, sonra ne yapacaksnz diye sorar? Ayyldz: Sngmz var. cevabn verir.
Mustafa Kemal Paa ve smet Paa oradan gvenle
ayrlr. Anlatldna gre Yunan sng harbinden
ok korkarm. Bunun iin her kurun atlan yere
uzun sre makinal tfek at yapyormu. Mustafa
Kemal Byk Taarruzun planlarn yaparken Ayyldz da orada bulunur ve akam al yakarak haritaya baktklarn anlatm. Torunu, gsterie nem
vermeyen gururlu ve Afyonda yaplan trenlerde cipin zerine binmesi iin birka kere srar edilmesi
zerine bindiini ve vatan iin savatn hret
iin savamadn skla ve vnle bahsettiini aktarmaktadr.
Mill Folklor
21
II. nn savandan sonra taktik gerei
Trk ordusu Sakaryann dousuna ekilmi, ancak
Polatl igale uramamtr(Afetinan 1998:84-85).
22
Ali hsan(Sabis) Paa 7 Ekim 1921de Garp
cephesi emrine verilmi ve bir sre sonra da bu grevden alnmtr(Kocatrk 1988:292).
23
Tevhid-i Efkr, 22 Eyll 1922, Cuma. zmirde yaplan bir mlkatta yapt aklamada
dmann bir yldr buray tahkim ettiini ve alamayacan gururla sylediklerini ifade etmitir.
24
kr AYYILDIZn olu ve torunu Afyonda
esnaf. Kendileriyle grmelerimiz neticesinde bir
takm bilgiler verdi, ancak yukarda ad geen hatra defterlerini vermediler.
25
Deliba isyan:Konyada Deliba isminde bir
ekyann Ekim 1920de be yz asker kaayla
Konya hkmet binasn basmasyla balad, Beyehir ve Alaehir blgesine yayld, ancak milli kuvvetler tarafndan bastrld(Erolu 1982:208).
KAYNAKA
-Tevhid i Efkr, Nurettin Paa ile Mlkt,
22 Eyll 1922, Cuma, zmir.
- HARP TARH VESKALARI DERGS.
-TARH VESKALARI DERGS.
- ASKER TARH BELGELER DERGS.
- ATATRKN TAMM TELGRAF VE BEYANNAMELER (Haz. Nimet Arsan) 1964.
-ADIVAR, Halide Edip. Trkn Atele mtihan, stanbul, 1962.
-AFETNAN, A. Trkiye Cumhuriyeti ve Trk
Devrim Tarihi, TTK., Ankara, 1998.
-AKN, Abdlahat. Atatrkn D Politika
lkeleri ve Diplomasisi, TTK Basmevi, Ankara,
1991.
-ATATRK, Mustafa Kemal. Nutuk, TTK Basmevi, Ankara, 1989.
-BELEN, Fahri. Byk Trk Zaferi; Afyondan zmire, Ankara, 1962.
-EROLU, Hamza. Trk nklp Tarihi,
MEB., stanbul, 1982.
- KOCATRK, Utkan. Atatrk ve Trkiye
Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, TTK Basmevi, Ankara, 1988.
-TANSEL, Selahattin. Mondrostan Mudanyaya Kadar, cilt II, stanbul 1989.
-TRK STKLL HARB, Bat Cephesi, III.
Ksm Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 1972.
161
EVRLER...EVRLER...EVRLER...EVRLER...EVRLER...
HALK BLM (FOLKLOR) VE ANTROPOLOJ*

Folklore and Anthropology
Folklore et anthropologie
Yazan: William R. BASCOM

eviren: Do. Dr. Metin EKC**
Halk Biliminin bir taraftan Beeri
Bilimler ve dier taraftan da Sosyal Bilimlerle olan karlkl ilikisi ok iyi bilinmektedir. Bu karlkl iliki, halk bilim alannda alanlarn kimler olduundan anlald gibi, bu alann
ABDdeki kurum bakanl grevini dnml olarak stlenenlerin bir dnem
dil-edebiyat evrelerinden, bir dnem de
antropoloji evresinden olmas ve halk
bilimcilerin bilimsel toplantlarn bir taraftan Modern Dil Dernei ve dier taraftan da Amerikan Antropoloji Dernei
ile birlikte yapmasnda da kendini gstermektedir.
Edeb ve Antropolojik yaklamlarn her ikisi de nemli ve kesinlikle birbirini tamamlayc olsa da, bu iki ayr
alandan gelen halk bilimciler, kendi ilgi
alanlarnda yaptklar almalarda birlikte hareket etmek yerine, bamsz almak eilimindedirler ve ayn zaman*
**
da birbirinin kulland kavramlar, yntemleri ve amalar tanmaya almakszn, kendilerine gre oluturduklar
konu, kavram ve yntemleri izlemektedirler. Bu bilimsel izole olu kesinlikle
evrensel bir olgudur, fakat bu durum ayn zamanda halk bilimciler topluluu ve
bu topluluun yayn organ olan dergilerde ortaya kan skntlarn tartlmasna gtrlecek kadar yaygndr ve
Amerikan Folklor Kurumunun bakanlarndan nn konumasnda yer alacak kadar nemlidir.1
Bu makalenin amac; halk bilimi
alannda antropolojik yaklamn ne olduunu aklayarak, mevcut olan boluu dolduracak bir kpr kurma giriimidir. Yine benim dnceme gre; dil/edebiyat alanndan gelen birisi de, bu alanlarn halk bilimine nasl yaklatnz
formlze ederek aklarsa, daha iyi bir
btnleme salanacan umuyorum.
Bu makalenin ngilizce orijinali; (Bascom, William R. Folkore and Antropology. Dundes, Alan. The
Study of Folklore. London: Prentice-Hall International Inc., 1965. pp. 25-33)te yaynlanmtr. Makalenin, orijinal eklini yaynlayan Alan Dundes, makale hakkndaki dncelerini makalenin ba tarafnda
koymutur. Karkla yer vermemek amacyla, biz, Dundesin dncelerini notlar ksmnda ve aadaki gibi vermeyi uygun bulduk. (evirenin Notu)
Antropologlara gre folklor, antropolojinin bir paras, ksm gibi grlmekte, nl antropologlardan W. Bascoma gre folklor, kltrel antropolojidir. Berkeley niversitesi Profesr
olan W. Bascom folkloru sadece szl olarak geen eyler olarak tarif etmekteki zorluu bilmesine ramen, antropolojiden folkloru ayrmak iin byle bir tarif yapmaktan kendini alkoyamamtr. Ona gre; Btn folklor szl olarak aktarlr, ama szl olarak aktarlan her ey
folklor deildir. Bascom folkloru sadece szl olanla veya kendi ifadesi olan Szl sanat
(Verbal art) kavramyla snrlandrmaya alr. Bu szl sanat nesir anlatmalar olan mit,
masal, efsane, destan, bilmece ve ataszlerini iine alrken, halk oyunlar, halk hekimlii ve
halk inanmalarn iine almaz. Bascom unu sylemeye kadar gider; trklerin metinleri ve
dier trkler halk bilgisidir, ama trklerin mzii ve daha baka trkler antropologa gre halk bilgisi deildir. Halk bilimcilerin ou, bu gr ok dar ve zayf bulacaktr.
Ege niv. Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Halkbilimi Anabilim Dal Bakan
162
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Antropolojinin drt blmnden birisi olan Kltrel Antropoloji, ki bu blm ayn zamanda Sosyal Antropoloji,
Etnoloji veya Etnografya olarak da
adlandrlmaktadr, Halk Bilimi (Folklor)yle en yakndan ilgili olan blmdr.
Antropolojinin dier dallar olan Fiziksel Antropoloji, Tarih ncesi (Pre-Historya) ve Arkeoloji, halk bilimiyle dorudan ilgili deildir. Ancak bunlardan
arkeoloji, halk bilimciler iin yararl baz bilgiler sunabilir. Bunlara karlk dilbilim, halk bilimiyle daha yakndan ilgilidir. nk dilbilimciler, kendilerine
malzeme salamak iin masal ve mit
metinlerini toplamann ve bu trlere ait
szl metinlerin belli baz dilbilim zelliklerinin incelenmesinde kullanlacak
daha salam metinler olarak szl gelenekten derlenmesini bir art kabul etmilerdir. Btn bunlarn tesinde halk
bilimi, tam olarak antropolojinin drdnc blm olan ve gnmz toplumlarnn geleneklerini, greneklerini ve
kurumlarn inceleyen kltrel antropolojinin iine girer.
Bir antropolog, herhangi bir toplumun hayat tarzn aratrmak ve incelemek zere Gney Denizi adalarna veya
Afrikaya gittiinde, bu antropologun
yapt i, aratrma alan olarak setii
bu toplumun tarm, avclk ve balklk
tekniklerini, topra paylam sistemlerini, topraa sahip olu ve kullan ekillerini, akrabalk ve sorumluluk terimlerini, evlilik ve aile kurumlarn ve onlarn sosyal yaplar ve ilevlerini, bu sosyal yap iindeki dier birimleri, hukuk
ve politik sistemlerini, bu toplumun din,
kutsallk, ayin ve by konusundaki uygulamalarn, ruh kavramlarn, lmden sonraki dnya hakkndaki anlaylarn, bu dnya hakkndaki grlerini,
yine sz konusu toplumun evlerini, kyafetlerini, vcut sslemelerini, aa oyma, toprak ve seramik yaplarn, metal
ilerini ve dier grafik ve plastik sanat-
Mill Folklor
larn, mziklerini, danslarn ve drama

oyunlarn derler, inceler ve tanmlar.
Etnografik de diyebileceimiz bu tr almalara, eer antropologlar; masallar,
efsaneleri, mitleri, bilmeceleri, ataszlerini ve ayn topluluk tarafndan kullanlan dier halk bilgisi yaratmalarn dahil
etmezlerse, eksik bir aratrma, inceleme ve tanmlama yapm olurlar.
Bir antropolog iin halk bilgisi, incelenen herhangi bir toplumun kltr
temellerini oluturan yaplardan biridir.
Halk bilgisi; bu temel paralardan olduu iin ve de dnyann hibir kltrnde
onu iine almayan bir toplum bulunmad iin nemlidir. ster eski, isterse yeni teknolojiye sahip olsun, dnyada bulunan btn gruplar baz halk bilgisi
trlerine kesinlikle sahiptir. Bu sebeple,
bir toplum ister okur-yazar olsun isterse
olmasn, halk bilgisi trleri bu iki toplumda da vardr ve halk bilgisi bu topluluklar arasnda bir kpr gibidir. Baz
antropologlar u veya bu sebeple halk
bilgisine ok az dikkat edebilirler, ama
unutulmamaldr ki, halk bilgisine yer
vermeyen antropolojik almalar tamamlanmamtr. Halk bilgisi; din, sosyal, politik ve ekonomik kurumlara geerlilik ve salam bir temel hazrladndan ve bu kavramlarn bir nesilden dierine gemesinde eitici bir greve sahip
olmak gibi nemli bir rol oynadndan,
bu kurumlarn yer ald nemli kltr
yaplarn incelemek, bu toplumlarn sahip olduu halk bilgisi yaratmalarna
ciddi bir ekilde bakmadan mmkn olmayacaktr.
Bugn antropolojide kltr temel
kavramdr. Kltrn pek ok tanm olmasna ramen, antropologlar arasnda
kltrden anlalmas gerekenin ne olduu konusunda bir fikir birlii vardr.
Antropologlar iin, kendi konularn salam bir yere oturtmadan tartmak
mmkn deildir. Antropologlara gre
kltr; insann sosyal miras ve evre-
163
Yl: 15 Say: 58
nin insan elinden kan, insan yapm
olan ksmn oluturur. Onlara gre kltr, z itibariyle renme yolu ile elde
edilen herhangi bir davran ekli, kesin
baz sosyal kurumlar tarafndan uygun
grlen kalplam davran tarzlardr.
Bu anlamda antropologlar, kltr iine
btn gelenekleri, grenekleri ve insanlk tarafndan oluturulmu kurumlar
ve sz konusu toplumun dier yaratmalar ve retim teknikleriyle birlikte kendi alanlarna dahil ederler. Buna gre bir
halk masal veya atasz de ak bir ekilde kltrn bir parasdr.
ngilizceye kltr terimi Edward
Tylor2 tarafndan 1865te dahil edilmitir ve onun 1871de yaymlanan lkel
Kltr (Primitive Culture) adl kitabnda; Bu karmak btn, bir toplumun
yesi olan insan tarafndan yaratlan
bilgi, inanma, sanat, ahlak deerler, kanun, grenek ve dier herhangi bir yetenek ve alkanl da iine alr.3 eklinde
tarif edilmitir.
Ad geen kitabn ikinci basksnda
Tylor, kendi kitabndaki4 bilgileri ve rneklerin ounu Steinheilden ve Dr.
Gustav Klemmin Etnolojik Teorinin Tarihi adl almasndan aldn kabul
etmitir ki, Kelmmin almalar Kltr (Culture) terimini iermekte olup,
Klemm kltr; grenekleri, bilgi ve becerileri, savata ve barta belli bir yreye zg veya toplumun tamamnn hayatn, din, bilim ve sanatn iine alan bir
bilim dal5 olarak tarif eder.
Halk bilimciler ne bu tariflere ve ne
de William John Thomsun 1846da The
Athenaeum Dergisine gnderdii mektupta Halk Bilgisi (Folklor)nin bir terim olarak kullanlmasn teklif ederken
ifade ettii; altn gemiin tarzlar, grenekleri, gzlemleri, inanmalar, trkleri ve ataszleri eklindeki tanmna
balanp kalmak zorunda deildir.6 Bu
tanmlardaki karmaa ve tartmalar;
antropoloji ve halk bilgisinin tarifinde
164
mevcut olan benzerliklerden kaynaklanmakta ve pek ounun kayna, halk bilgisi ve antropolojinin erevesini izmeye ynelik gemiteki tartmalar olup,
gnmzde de devam etmektedir.
Halk Bilgisi (Folklor) terimi ngilizcede kltr teriminden yirmi yl kadar nce mevcut olmasna ramen, kltr kelimesi, antropologlarn onu kulland manada sosyal bilimler tarafndan kabul edilmi, fakat halk bilgisi konusundaki tartmalar hem sosyal bilimlerin dier alanlarnda alanlar arasnda hem de halk bilimciler arasnda devam edip gelmitir.
Burada bu konudaki tartmalar
zetlemek uzun srecektir, fakat bugn
antropologlar gre halk bilgisi; kltrn
bir ksm, ama tamam deildir. Halk bilgisi; mitleri, efsaneleri, masallar, ataszlerini, bilmeceleri, trkleri ve dier
halk trklerinin metinlerini ve daha az
nemli dier trleri iine alr. Ama, halk
sanatn, halk dansn, halk mziini,
halk giyimini, halk hekimliini, halk grenek veya halk inanmalarn iine almaz. Bunlarn hepsi kltrn nemli
paralardr ve ayn zamanda herhangi
bir etnografyann da tam bir paras kabul edilmek zorundadr. Bunlarn hepsi
ister okur-yazar, isterse okuma yazmas
olmayan toplumlarda olsun, tartmasz
olarak zerinde almaya deer niteliktedir.
Antropologlarn temel ilgi alan
olan okur-yazar olmayan toplumlardaki
btn kurumlar, gelenek ve grenekler,
inanmalar, tavrlar ve sanat yaratmalar szl olarak aktarlmakta, yani szl
aklama ve retimle ve rnekleme ile
bu aktarma yaplmaktadr. Antropologlar, Halk Bilimi (Folklor)un szl aktarmaya dayanan bir disiplin eklinde
tanmlanmas konusunda ayn fikri benimserken, onlar halk bilgisinin bu szl olarak aktarlmas zelliinin, kltrn dier ksmlarndan ayrlmasnda
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
bir lt olarak kullanlmas fikrinde deildir. Kendilerinin okur-yazar olmayan
toplumlar konu edinmelerinden dolay
antropologlar, henz halk bilgisindeki
gncel sorunlarla, yani halk bilgisinin
okur-yazar toplumlarla olan ilikisinin
tarifi veya halk bilgisini, uydurma-bilim
(fake-lore)den ayrma konusuyla tam
olarak yz yze gelmemitir. Fakat bu
konu, kltrleme sorunlar ve Avrupa,
Asya ve Amerikada okur-yazar olan toplumlar inceleme ile birlikte daha da
nemli hale gelecektir.
Kltrn muhtevas, onun zelliklerinin daha geni ve birbirini tamamlayan paralar halinde, rnein teknoloji,
ekonomi, sosyal ve politik organizasyon,
din ve sanat unsurlarnn incelenmesiyle ortaya konulmaktadr. Halk bilgisi,
ak bir ekilde bunlardan son kategoriye dahildir, nk halk bilgisi; estetik
ifadenin bir tr olan mzik, dans veya
drama gibi, grafik veya plastik sanatlar
kadar nemlidir. Kltrn btn zellikleri eitli seviyelerde birbiri ile i ie
gemi ve birbirleriyle ilikilidir. Halk
bilgisi de ayn ekilde ilevleri bakmndan, yani grenek ve inanmalarn bir
destekisi olmas bakmndan hem kutsal konularla ilikili ve hem de kutsal olmayan konularla ilikilidir.
Her eye ramen bu tasnif sistemi,
kltrler aras karlatrma ve tahlil
iin gerekli teknik ve zel kavramlarn
gelimesinin temeli olarak faydal olduunu ispatlamtr. Halk bilgisi terimini
halk sanatlar, halk hekimlii, halk
inanma ve halk greneklerini dahil etmek iin kullanmak, bu tasnif sistemini
grmezlikten gelir ki, bu sistem sistematik tahliller ve tahlil iin farkl yntemler gerektiren farkl dzendeki gruplarn
birliktelii olgusu iin gerekliliini kantlamtr.
te bunlardan dolay Halk Bilimi
(Folklor), Antropoloji Bilimi iinde allmaldr. nk halk bilgisi (folklor)
Mill Folklor
kltrn bir parasdr. Halk bilgisi insann rendii gelenekler ve greneklerin bir ksm, insann sosyal mirasnn
bir ksmdr. Halk bilgisi ekil ve ilev
bakmndan veya kltrn dier zellikleriyle i ie olma ve ilikili olma bakmndan dier grenekler ve geleneklerin
incelendii gibi, ayn yoldan tahlil edilebilir. Halk bilimi de, antropolojide olduu gibi, gelime ve deime konusunda
benzer sorunlar zerinde durmakta ve
benzer konular olan yaylma, icat, yenilikleri kabul edi ve reddediin ve kltrel paralarn btnlemesi sorunlaryla
kar karya kalmaktadr. Kltrn dier zellikleri gibi, halk bilgisi yaratmalar da, bu olgularn incelenmesi veya
kltrleme, sosyal kalplar, kltr ve
evre arasndaki veya kltr ve birey
arasndaki iliki iin kullanlabilir.
Halk bilgisinin herhangi bir parasnn geliimi, herhangi bir grenek, kurum, teknik veya sanat formunun gelimesiyle karlatrlabilir. Halk bilgisi
rnleri de da herhangi bir zaman diliminde baz ahslar tarafndan icat edilmi olmak zorundadr. Pek ok masaln
veya atasznn dier pek ok icat gibi
dland dnlebilir, nk onlar ya
tannm ya da uur altndaki bir ihtiyac karlamaya yeterli olmam veya onlar kabul edilmi kalplar ve halk bilgisi
formlar veya bir btn olarak kltre
uygun olmadklarndan dlanm olabilir. Eer onlar kabul grm formlar olsayd, onlar yaratlmaya veya yeniden
anlatlmaya devam ederlerdi, ki bu durum okuma-yazmas olmayan bir toplumdaki btn kltrel izlerin ayn yoldan yeniden vurgulanmalar ve yeniden
canlandrlmalar gibidir. Maddi kltrn bir paras; rnein bir trmk, bir
yay veya bir makine bir defa yaratldktan sonra, tabii ki, kesin bir bamsz varolua sahiptir, fakat bir sanat paras
kendi kendine ayn zellie sahip deildir. Sanata ait yaratmalarn byle bir
165
Yl: 15 Say: 58
bamszla sahip olmalar iin yeniden
yeniden yaplmalar zorunludur. (Yani
bunlar ihtiya karl olmak zorundadr.) Kltrn maddi olmayan ksmlar,
bu bakmdan, tam olarak halk masallar
veya ataszleri ile karlatrlabilir. Yani ayinler tekrar tekrar icra edilmek zorunda, inanmalar ve davranlar ifade
edilmek zorunda, akrabalk terimleri
kullanlmak zorunda ve haklar ve sorumluluklar uygulanmak zorundadr.
Bu yeniden anlatma veya yeniden yapma esnasnda deime meydana gelir,
eitlilik her sefer iin iine katlr ve bu
yeniden yaratmalar yine kabul ve dlama ile kar karyadr. Bu ilem devam
ederken, her yeni icat, toplumun yeni ihtiyalar karlnda ve daha nceden
mevcut olan kltr kalplar iine yava
yava uyumlu hale gelir ki, bu yeni icatlara rahatlk salamak iin, daha nceki
mevcutlar kendilerini bir ekilde yapsal
bir deiiklie sokabilirler.
Yukarda aka gsterildii zere,
baz toplumlarda halk bilgisinin baz
trleri iin anlatcnn iyi bilinen, tannm bir masal, yeni karakterlerin eskilerinin yerini almasndan veya orijinal bir
kurgudaki olaylarla veya olay rgsnn romana ait deiikliinin tantmndan dolay deitirmesi beklenirken; akrabalk, ekonomi, kanun veya din sahalarndaki vurgulama uygunluk zerine
olabilir. Bu bakmdan halk bilgisi; grafik
ve plastik sanatlar, mzik veya dans gibi, yaratcln o sanat sunan sanat
tarafndan oluturulmas beklentisinin
bulunduu kltr yaplarndan farkl
deildir. Bundan dolay, halk bilgisindeki halk (folk) unsuru, antropologlarn
onu kabul ettii gibi, yeni veya farkl
problemler sunmaz. Bununla birlikte,
antropolog kolektif yaratclktan ziyade,
anonim bir yaratma sorusunu gz nne
almay tercih eder. Bir antropolog olarak
bir masaln; rnein Zuni veya Novajolar arasnda farkl anlatclarn anlat-
166
masndan doan eitlemeleri ve gncel

bir baar hikayesinin yazl eitlemeleri, sr hikayesi veya kzla olann bulumas temasnn ilenmesinde yaratclk
gz nne alnd srece, herhangi bir
nemli fark olup olmad sorusu sorulabilir. Geni bir bak asyla, bu temalar ilk olarak kimin icat ettii, gemite
onlarn yeniden ve nasl ilendii ve nceki eitlemeler zerinde alan hikaye
anlatcs veya yazarn rnn nasl etkiledii gibi konularda sorulacak sorular
ayndr. Edebiyatta bu sorulara cevap
verme imkan vardr, fakat halk bilgisinde bir kii bunlara hibir zaman cevap
bulabilecei midinde olamaz, ama bu
olgunun z itibariyle, antropolojik sorunlardan farkl olduu anlamna gelmez.
Ayn ekilde, halk masallarnn bir
toplumdan bir baka topluma yaylmas
ile bir davrann, dini bir ayinin veya
kavramn, bir ara veya bir tekniin veya kanuni bir prensibin yaylmas karlatrlabilir. Bu konudaki aratrmalarn hepsinde de kabul etme ve reddetme
sorunu ortaya kacaktr ve eer sonraki
deiiklikler belli bir kltrel yapnn
iine yeni bir unsurun yerlemesi iin
yaplmsa, bu sorunu antropologlar entegrasyon olgusu olarak deerlendireceklerdir. Szl kltr ait izler veya karmak yaplar veyahut da sz konusu
masal veya atasznn gnmzdeki
yaylmasyla ilgili deerlendirmelerde
de ayn problemler ortaya kmaktadr.
Bunu Grimm kardelerin inand gibi
G eklinde izah etmek ya da Doal
Alegori Okulunun ve de Kltrel Gelimecilerin (Evolutioncularn) farz ettii
gibi Birbirinden Bamsz catlar olarak veyahut da Yaylmaclarn (Diffizyoncular) srar ettii gibi dn Alma
eklinde aklamak mmkn mdr?
Benzer problemlerle ok daha fazla sayda antropolog karlam ve bu problemi konu eden, olduka byk apta mal-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
zemeyi bir araya toplamtr. Halk Bilimciler bu konu hakknda yaplm saysz antropolojik tartmadan yararlanabilirler. Ayn ekilde; snrl ihtimaller,
snrl dalm, paralelizm, deiim, ekil
ve kantite sorunlar hakknda, birbirinin
alternatifi olan aklamalardan birini seerken, antropolojik aratrmalarn bu
deerleri kullanmndan bir temel olarak yararlanabilirler. Halk Bilimciler;
Spier gibi antropologlarn Orta Amerika
Eyaletlerindeki Kzlderililerin Sun
Dance (Gne Dans) oyunu zerinde
yaptklar inceleme gibi incelemelerden
veya ya gruplar kavramlar ve onlarn
snrllklar gibi tartmalardan da yararlanabilirler.7 Btn bunlar Fin Folklor Yntemini uygulayanlar iin temel
neme sahip unsurlar iermektedir. Dahas, herhangi bir kltrel kanun kltrn dier unsurlar iin geerli olduu
gibi, halk bilgisi rnleri iin de geerli
olmas gerektii sorununun deerlendirilmesinde kullanlabilecektir ve halk
bilgisi rnleriyle ilgili bilgiler, bir btn olarak, kltr hakkndaki teori ve
hipotezleri test etmeye alan antropologlar tarafndan kullanlabilir. Ayn ekilde kltr alannda gelitirilmi ve kabul edilmi teoriler de halk bilimi ve
halk bilgisini anlama ve yorumlamada
kullanlrsa nemli katklar salanr. Bu
noktadan hareketle Yaylmac, levci,
Kltrel Gelimeci ve Amerikan Antropoloji Okullar da dahil olmak zere,
antropoloji okulunun oluturduu teorileri, halk bilimi okullarnn teorileri olarak kabul etmek bir srpriz saylmamaldr.
Spencer, Tylor, Morgan ve dierleri
tarafndan gelitirilmi bulunan Kltrel Gelime (Evolution) Teorisi antropologlar ve baz halk bilimciler arasnda
bir baka anlamazlk noktasn oluturmaktadr. Her ne kadar bu teori, sorunsuz bir ekilde, 19. yzyln ikinci yarsndaki btn bilim adamlar tarafndan
Mill Folklor
benimsenmi ve nemli pek ok antropolog ve halk bilimci tarafndan gelitirilmi ve uygulanmsa da, bu teori 20.
yzyl antropologlar tarafndan ok ciddi bir ekilde eletirilmitir. Yaplan tahliller bu teorinin tamamen eitli varsaymlara dayandn ve teoriye ait unsurlarn, teorinin geerliliini hibir zaman ispatlamaya yaramadn ve de en
azndan baz ksmlarnn daha sonralar geersiz olduunu gstermitir. Teorinin tamam varsaymlar zerine kurulduundan veyahut da varsaymlara dayandndan, Kltrel Gelime Teorisi
antropologlar tarafndan ve ou sosyal
bilimci tarafndan reddedilmektedir. Buna ramen, baz halk bilimcilerin gnmzde halk bilgisini; medeniyetin ilk
basamaklarndan gnmze kadar gelenler eklinde veya eitilmemi ve krsal kesimdeki insanlarn hayatlarnda
hl mevcut olan eski inanlara ait uygulamalarn glge gibi duran kalntlar veya lmeyi reddeden canl bir fosil8
eklinde tanmladklar grlmektedir.
Bu tr yorumlamalar, dorudan doruya
Kltrel Gelime Teorisinden kaynaklanm olup, bu teoriyle yaplan aklamalar halk bilgisinin ve halk biliminin
ne olduunu ispatlamak yerine, aslnda
lmeyi reddeden fosilin ne olduunu
aklamaya yaramaktadr. Kltrel Gelime Teorisi esas itibaryla antropologlar tarafndan gelitirilmitir ve ayn ekilde bu teoriye en kat eletiriler de antropologlardan gelmitir ve sonuta bu teorinin kullansz olduu gerei de antropologlar tarafndan ortaya konmutur.
Halk bilimcilerin veya ekonomistlerin
veyahut da herhangi bir kiinin, antropologlar tarafndan reddedilen bir antropolojik teoriyi tekrar ettiklerini gren
antropologlarn duyduklar rahatszl
anlamak mmkndr. Antropologlar, bu
tartmann zel bir tartma olarak aile
iinde kalmasn tercih ederler ve ayn
zamanda, bu konunun sonsuza kadar
uygun bir yerde saklanmasn dilerler.
167
Yl: 15 Say: 58
Antropologlar; ister Kltrel Gelime Yaklamna gre, isterse Yaad
Blge Kavramna gre yaplsn, tarihi
belgelerin ve arkeolojik bulgularn bulunmad bir ortamda, bir uygulama veya halk bilgisi rnnn kayna hakknda kesin bir sonuca ulamak iin yaplacak aratrmalarn mitsiz ve sonusuz kalacak bir aratrma olduu fikrindedir. Arkeolojinin hemen hi yardmc
olmad ve belgelerin dorudan bir cevap vermeye yetmedii halk bilimi aratrmalarnn, en snrl leklerde yaplsa bile, tarihi yeniden kurmaya ynelik
bir aratrma olarak, ispatlanm bir
gerekten ok, ihtimallere yer veren bir
sonu ortaya koyaca ve srekli olarak
saf speklasyon blgesinde olmann deitirilebilirlik tehlikesi altnda kalaca
kesindir ve bu tr bir aratrmann destekleyici delillerle ispatlanabilir olma
midi hibir zaman bulunmayacaktr.
ok geni apl malzemeyi kullanmak
suretiyle, tarihi yeniden kurma konusundaki ciddi pek ok giriimden sonra
bu sonuca ulalmtr ve her ne kadar
antropologlar zel baz masallarn dalm sorununu tamamen bir kenara atmamlarsa da, yaylma ve muhtemel
orijinler sorunu, gittike daha az ilgi eker bir konu haline gelip, bu soruna daha bir dikkat ve zenle yaklalmaktadr. Dier taraftan antropologlar, ayn
seviyede veya daha nemli grdkleri ve
de daha az phe gtren konulara ynelmektedirler. Bu trden baka konular zerinde durmak, antropologlar
farkl klan ayr bir noktadr ve belli lde antropologlar, yakn alan arkadalar olan halk bilimcilerden de ayrmaktadr.
Bu dnce erevesinde antropologlar; bir gelime olgusu olarak halk
bilgisindeki deiimlerin aratrlmasnn, yaylmaya dayal yeniden kurma
aratrmalarndan daha yararl olaca
konusunda hemfikirdir. Bundan altm
168
be yl kadar nce aratrmac F. H. Cushing, talyan masal olan Horoz ve Fareyi bir yl nce anlatt bir Zuni masal
anlatcsndan, bir yl sonra, ileriyi gren
bir bak asyla, derlerken halk bilimi
rencilerine son derece yararl bir malzeme toplamtr. Bu masaln talyan ve
Zuni e metinlerini karlatrmak, Zuni
anlatma tarznn pek ok zelliine k
tutmak ve sadece ksa bir zaman diliminde, orijinal metnin geirdii deimeler ve Zuni anlatma evresi ve dnme tarz tarafndan bu anlatmann ne
kadar iyi bir ekilde uyarlandn ortaya koymakla kalmaz, ayn zamanda masal yaratma konusunda yerli halkn uygulad yntem hakknda da baz ip ular verir.9 Sistematik olarak bu trden
aratrmalarn nasl yaplacan kestirmek ve rastlant sonucu oluan artlara
bal olmak olduka zordur, ancak bu
trden rneklerin ok daha fazla olmasn ve karlatrmal alma ve tahlillerin bu rneklere dayandrlmasn herkes ister. Bu rnekleri grdkten sonra,
halk bilimi aratrma dinamiklerinin
muhtemel ve speklatif sonulara dayanmak yerine, bilginin kesinlemi temelleri ve kaydedilmi gereklere dayanmasn herkes tercih ve arzu eder.
Anlatcnn yaratcl sorunu gittike artan bir ilgi ekmektedir. F. H.
Cushingin kaydetmi olduu rnek yoluyla, masallarn karlatrlmas ve
zellikle de ayn halk bilgisi geleneinden derlenmi bir masaln e metinlerinin karlatrlmas suretiyle, anlatcya verilen, anlat yaratma ve dzenleme
zgrlnn ekli ve derecesi veya anlatcnn farkl halk bilgisi rnlerindeki
ve farkl toplumlardaki tavr hakknda
daha yeni bilgiler elde edilecei renilmektedir. Bu anlamda almalar yapan
R. Benedict, Zuni halk bilgisi hakknda
olduka aydnlatc almalar yapm ve
yapt almada, anlatclarn ilgi ve
deneyiminin, anlatlan masallara nasl
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
yansdn belirtmi ve ayrca bu konuda yaplm, yaynlanm ve halen devam etmekte olan aratrmalar da ayrntl bir ekilde gstermitir.10
Halk bilgisi rnlerinin stilistik
zellikleri sorunu temel nemde kabul
edilmekteyse de, antropologlar bu rnlere kar ekingen davranmaktadrlar,
nk pek ok halk bilimci edebiyat alanndan yetimekte ve bu halk bilgisi
rnlerinin stilistik zelliklerinin ele
alnmasnda daha iyi hazrlanm grnmekte ve ayn zamanda, olay rgs,
ana konu, atma, evre, hareket noktas ve karakterlerin oluturulmas gibi
konularda da masallar tahlil etmek iin
daha iyi hazrlanm durumdadrlar. Ancak; Francis Utley, Amerikan Folklor
Dernei Bakanlna seildiinde unlar sylemitir: Halk edebiyatnn, rnein; Gladys Reichard, Franz Boas ve
Paul Radin gibi, baz ok zeki ve nemli
rencileri, antropologlardr. nanyorum ki, Radinin Winnebego Kahraman
Dairesi adl almas, bizim gibi Modern Dil Dernei mensuplarnn yaptklarndan daha iyi bir ekilde, szl edebiyat parasn iirsel anlamda tahlil etmitir.11
Antropologlar; halk bilgisinin gnlk hayattaki yeri ve sosyal hayatn getirdii paylam zorunluluundaki yeri
ve yerli halkn kendi halk bilgilerine ynelik tavrlaryla da ilgilenmektedirler.
Yalnzca masal metinlerinden hareketle
bu konularda karar vermek mmkn olmad gibi, bir masaln tarihsel bir gerek veya kurmaca olup, olmad hakknda da metinlerle karar verilemeyecektir. Bu konularda yaplm halk bilimi aratrmalar olmakszn, halk bilgisinin doas ve gerek anlam hakknda
sadece speklasyon yaplabilir.
Antropologlar, iki farkl bak asndan yaklaarak, halk bilgisi rnleri
ve kltrn dier ksmlar arasndaki
ilikiyle de ilgilenmektedirler. lk ola-
Mill Folklor
rak, halk bilgisinin, ritellerle, teknolojiyle ve dier kltrel ayrntlarla btnleerek kltr bir lye kadar yanstmas meselesi vardr. kinci ve daha
nemli olarak, masal ve mitlerdeki karakterlerin baardklar ilerin, gnlk
yaamda artc olarak kabul edilmesi
olgusudur. Sadece bir rnek verecek
olursak, Yal Adam Coyote hakkndaki
anlatmalarda, Coyote kaynvalidesiyle
cinsel ilikide bulunmaktadr, ancak
normal gnlk yaamda Amerikan yerlileri masaldaki bu yapy hayretle karlamaktadrlar. nk onlar, geleneklerinde var olan kaynvalideden uzak durma konusundaki inanma ve uygulamay
ok sk bir ekilde uygulamaktadrlar.
Euhemerustan bu yana bilim adamlar;
halk bilgisi rnleri ve gerek olaylar
arasndaki arpc farkll ve birbirinden uzaklamay aklamaya alm
veya aklama giriiminde bulunmulardr. Gnmzde bu aklamalarn byk
bir ksm kabul grmemekte, fakat bu
problem halk bilgisindeki dier pek ok
rahatsz edici sorun gibi, bizimle birlikte
srmekte ve buna bal olarak mizahn
doas hakknda, halk bilgisinin ilevi ve
psikolojik gndermeleri hakknda nemli sorular ortaya atlmaktadr.
Son olarak, antropologlar gittike
artan bir ekilde, halk bilgisinin ilevi
hakknda merak duymakta ve bu anlatmalar anlatan insanlar zerinde, anlatmann etkisinin ne olduu sorusunu sormaktadrlar. Halk bilgisinin aka grlen elendirme ve hayrete drme ilevlerine ek olarak, halk bilgisi rnleri
inanlarn, davranlarn ve hem kutsal,
hem de kutsal olmayan davran ve kurumlarn yerlemesini salama grevi
grd gibi, eitimsiz toplumlarda
nemli bir eitim rol de stlenmektedir. Burada, bu sorunu geni bir biimde
tahlil etme imkan olmad gibi, dnyann farkl yerlerinden toplanm olan
malzemede bulunan ve bu konuyu ak-
169
Yl: 15 Say: 58
lamaya yarayacak malzemeyi ele alma
imkan da yoktur. Fakat, kltrn bir
kuaktan bir sonraki kuaa nakledilmesindeki rol ve inanlar ve davran
biimleri tartma konusu olduunda,
onlarn kabul edilmesinde, halk bilgisi
rnlerinin hazr malzeme olarak kullanlmalarnn yan sra, halk bilgisi rnleri, baz toplumlarda yerlemi normlara aykr davranta bulunanlara kar
sosyal bask yapmada da kullanlmaktadr. Dahas, halk bilgisi rnlerinin sadece hayrete drme ilevi olabilecei
tezi, gnmzde tam bir cevap olarak
kabul edilemez ve bu sebeple denilebilir
ki, halk bilgisi rnlerinin daha alt anlamlarnda iyi bir mizah anlaynn yatt aktr ve ayn noktadan hareketle,
halk bilgisi rnleri sadece cinsel deil,
daha pek ok baskdan, yani toplumun
birey zerinde oluturduu eitli bask
unsurlarndan, psikolojik olarak kan
da salamaktadr.
Aka sylemek gerekirse antropologlar, meslektalar halk bilimcilerin
kaynak, kken ve tarihi yeniden kurma
problemlerine ok fazla daldklarn ve
ayn seviyede ve hatta daha nemli sorunlara ise tepeden baktklarn dnmekte ve bu sorunlarla ilgilenmelerini
ve tatmin edici zmler retilmelerini
beklemektedirler. Antropologlar, halk
bilgisi rnlerinin edebi tahlillerinde
halk bilimcileri bir klavuz olarak grmekte ve anlatcnn yaratc rol ve tarz gibi problemlerin incelenmesinde ortaklaa almay beklemektedirler. Antropologlar, halk bilgisi rnlerine kar,
bu rnlerin kaydedildii toplumun tavrnn ve halk bilgisi rnlerinin sosyal
balamnn kaydedilmesinde ortaklk
yapmay umduu gibi, halk bilgisi rnleri ile kltr ve gerek olaylar arasndaki ilikinin tahlilinde ve son olarak da
halk bilgisinin ilevinin tanmlanmas-
170
nn aratrlmasnda da ortaklk yapmay ummaktadrlar.

Benim ahsi grm, halk bilimcilerin farkl gruplar arasndaki bolua
etkili bir kpr kurmann yolu, ortak bir
konuya gemite oluturulmu ortak bir
ilgiyle yaklamak yerine, ortak sorunlara ortak kayglarla yaklamaktan geer.
Sonu olarak, sizleri temin ederim ki,
yukarda yaptm aklamalarda, tabii
ki, antropologlar tamamen susuz gren
bir yaklam sz konusu deildir ve bu
sebeple sizlerden birine ayn konuya sosyal bilimlerin dier alanlar asndan
yaklaarak bir deerlendirme yapma konusundaki davetimi tekrarlyorum.
NOTLAR
1
Melville J. Herskovits, Folklore After a
Hundred Years: A Problem in Redefinition, Journal
of American Folklore, Vol. 59, No. 232 (1946), 89100.
2
E. B. Taylor, Researches into the Early History of Mankind and Development of Civilization
(Boston, 1878, first published in 1865), ss. 3, 4, 15091.
3
E. B. Taylor, Primitive Culture: Researches
into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom, Vol. 1 (London, 1871), 1.
4
Tylor, Researches into the Early History of
Mankind, s. 3.
5
G. Klemm, Allgemeine Culturwissenschaft
(Leipzig, 1854-1855), Vol. 1, 217; Vol. 2, 37. Translations from Robert H. Lowie, The History of Ethnological Theory (New York, 1937), s. 12.
6
W. J. Thoms (Ambrose Merton), Folklore,
The Athenaeum, No. 982 (1846), 862-63.
7
Leslie Spier, The Sun Dance of thr Plains Indians: Its Development and Diffusion, Anthropological Papers of the American Museum of Natural History , Vol. 16, No. 7 (New York, 1921).
8
Maria Leach, ed., The Funk and Wagnalls
Standart Dictionary of Folklore, Mythology and Legend, Vol. 1 (New York, 1949), 401.
9
F. H. Cushing, Zuni Folk Tales (New York,
1931), ss. 411-22.
10
Ruth Benedict, Zuni Mythology, 2 vols., Columbia University Contributions to Anthropology,
No. 21 (New York, 1935), Vol. 1, XXXVII-XLII.
11
Utley, op. Cit., p. 112. Conflict and Promise in Folklore, Journal of American Folklore, Vol. 65, No. 256 (1952), s. 112.
Mill Folklor
SZL R*
Oral Poetry
Posie orale
Ruth FNNEGAN
ev: Sema DEMR**
Baz iirler yazl olmad halde szl
olarak yani, ezbere bilinirler. Buna sebep
ait olduklar kltrn bir ksmnn veya
tmnn okur yazar olmamas ya da okuryazar oran yksek olsa dahi azdan aza
dolan iirlerin unutulmamas, kymet ve
kabul grmesidir.Bu konu tartlabilecek
bir konu olsa da eski destanlar rneinde
grdmz gibi yazl olarak gnmze
ulam iirler vardr. Baz bilim adamlar
radyoda veye televizyonda yaynlanan ve
gnmze tanm olan iirleri de bu konuya dahil etmilerdir.
Szl iir sanatn birok ekilde grebiliriz. zellikle Avrasyada tarih Babilon,
Yunan ve Hint destanlarndan Finlilerin
Kalevela veya ada Asya lehesi olan
Krgz ve Mool destanlar, ykleri ile
Hintlilerin Pabuji destanlarna kadar birok yerde nmze kmaktadrlar. Baladlar daha daha ksa ve lirik ykler olarak
zellikle Avrupa-Amerika gelenekleriyle ilgili bir ekilde karmza kmaktadrlar.
Buna ramen baladlara karlatrlabilirlii tartmal bir ekilde de olsa dnyann
eitli yerlerinde karmza kmaktadr.
Afrika ve Okyanusyada ise, vg iirleri
ok gelimi durumdadr. Blgelere has
zellik tayan iirlerin varlnn yannda,
dnyann her yerinde mzik eliinde sylenen lirik iirler mevcuttur. Bu bestelen*
**
mi iirlerin bazlarnn konusu, ak, bazlarnnki dans, bazlarnnki ise, sava,

at ya da ocuk olabilmektedir. Ancak bu
iirlerden bazlar kabul edilen Bat kalplarna uymamaktadr. Bat formuna uymayan iirlerden bazlar unlardr: Byk
avustralyann zgn ark dizeleri, Poleneyann mitolojik, din konulu ezgileri, iirsel yklerin dzyaz olarak sylenenleri,
konuma eklindeki iirler, by ve sihir
iin sylenen ksa iirler, sokakta okunan
ezber iirlerveya dikkate alnmayan kafiyeli iirler gibi.
Uzun bir sre Batnn yazya verdii
nem, ksmen ezberciliin geliiminin ilkel
bir safhas olarak gsterilmesi, hatta bunun tam tersi, doa ve insann romantik
birleiminin byledii iddias ile szl iir kmsenmiti. Bu konudaki aratrmalar, kendi aralarndaki ilevleri ve ilgileri
nedeniyle birka eide ayrlmas noktasnda eletirildiler. 1970 ve 1980lerde ise, ezberciliin hem tarihi analiz, hem de ada
alan almalarn gvenilir bir ekilde ortaya karmas sav ile ksmen de olsa szl iir tekrar kabul grd.
Szl iir sanat, yazl ifadenin geleneksel bir ekli olarak tm dnyada grlmektedir. Ve bu gn, insan iletiiminde
nemli bir rol olduu kabul edilmektedir.
Bu eviri, Richard Dorsonun editrln yapt Handbook of American Folklore, ndiana Universty
Press, 1986, sf. 119-127de yer almaktadr.
Bilkent niversitesi Mzik ve Sahne Sanatlar Fakltesi Mzik Hazrlk Lisesi Trk Dili ve Edebiyat
retmeni
Mill Folklor
171
Yl: 15 Say: 58
Oluumu ve Yayl
Szl iirin oluumu ve dalm, daima hayretle karlanmtr; nki Batnn
yaz hakkndaki nyargs edeb eserlerin
normal yoldan formle edilmesi ve yaylmas eklindeydi. Halbuki bugn iirlerin
szl olarak yaylmndaki yntemler hakknda birok bilgiye sahibiz.
Bir yntem oluumu izleyen ezber
yaylmdr. Bir zamanlar tm szl iirler
iin kabul edilen bilgi buydu ve bunu kantlayan ninniler, ngiliz Baladlar, ki bunlarn Apai dalarndan, Hint edebiyatndan asrlar boyu sre gelmi olduklar bilinmektedir. Bu sz edilen metinler arasndaki farkllklarn, metinlerin yanl ezberlenmesinden kaynakland ileri srlmekteydi. ounluk tarafndan benimsenen bu grte, szl iirde deimeden
kalan blmler halkn kabuln gren blmlerdir. Bu genelleme modeli, birka sebepten dolay son zamanlarda yine ele alnmtr. Bu gn ele alnan konular ksaca
yledir: Eski evrimcilik ve romantizim
tahminlerine tepki, szl yaylmn eskisi
kadar iyi olmamas ve hepsinden nemlisi,
szl forml ieri diye bir yntemin bulunmas.
Bu szl forml, gsteri esnasnda
gsteri yapann buluuna dayanmaktadr.
1930larda Yugoslav geleneksel yk-iir
sanat zerine yaplan aratrmalar bize
airleri deitike ayn metin, yk de deimektedir. Buna sebep ise, airlerin gsterileri kendi ilgi alanlar ve yetenekleri lsnde doalama yapmalardr. te bu
sebepten dolaydr ki ykler, ezberlenmi
ykler deil, her dzeyde formle olan
(deiiklik bazen satrlarda, bazen de olaylarda, temada ve yk kalplarnda olmaktadr) ve airlerin kendi yaratclklarna
gre, deiiklik yaptklar metinlerdir. Bu,
sadece szl iirler ya da metinler iin geerli olan bir
zelliktir, yazl metinlerde bu tr deiikliklerin olmasnn imkanszl ortadadr. Szl kltrde, hibir zaman doru
yazm diye bir eyin mmkn olmad,
172
her metnin kendi yolunda tek ve otantik olduu bylece ortaya konuldu. Szl iir ilevindeki aydnlatc bu bilgi, tm dnyadaki szl iir almalarn etkilemitir.
rnek olarak, in lirik iirlerini, ngiliz
baladlarn, Sumatra yk arklarn, Gney Afrika blues ve din arklarn gsterebiliriz. Eski yunan ve Hint masallarndan, Hitit destanlar ve Ortaa avrupa iirlerine kadar birok tarih metinlerde szl forml bileimine rastlamaktayz. 19601970 yllarnda artk bu ilem, geleneksel
yk ve iirlerin tipik bir modeli olarak kabul edilmitir.
Son zamanlarda ise, bu alanda yaplan aratrmalar alannda yle bir anlamazlk grlmektedir. Bu szl forml ekli zellikle ok uzun yklerde ok yaygn
olduu halde, onun tek ilem ekli olduu
kabul edilmemektedir. Dnyann baz yerlerinde, uzun saylabilecek iir gsterilerine rastlamaktayz. Afrika, Okyanusya ve
Amerikann ilkel kabilelerinde bu tr gsterilere rastlanmaktadr. Bylesine eski ezber eserler, onlar syleyen bir veya iki hatta bazen kii tarafndan kendi yorumlaryla sylenmi ve szl forml tarzndaki
gerek gerek performanstan ayrlk gstermitir. Dier baz durumlarda ise, szl
iirin olumas, yaylmas ve gsterisi deiik kimseler, gruplar tarafndan (koro arklar) yaplmaktadr. Bunun gibi rnekler
olmas, szl forml tarznn yerini aldn gstermese de deiik kltr ve topluluklarn szl iir geleneklerini, iirlerin
oluumunu, yaylmn ve gsterisini nasl
etkiledii konusunu gndeme getirmektedir.
Biimsel zellikler
Szl iirler dz yazda matbu olmad iin ayrlmad gibi yerel lisandaki
farkllklar da bunu gstermez. Szl iiri
sanatsal nitelikli yapan biimsel zellikleri
oktur. Bunlardan ilki, iirlerdeki l tekniidir. Kesin bir l olmamakla birlikte
baz iirler, Avrupa geleneinde olduu gibi, vurgu ve nicelik bakmndan ll kalplara oturtulmu gibidir. Baz Asya k-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
kenli iirlerde ise, hece saylar kalplarna
sadk kalmtr. iirdeki l zellikleri aynen vezin gibi ilem grmektedir, bunlar
hece yinelemesi, kafiye gibi zelliklerdir.
Szl iirlerde kafiyeli ton daha az kullanlmtr; fakat yine de in ve Burma rneklerinde grlen ton kalplar szl iir
performanslarnda etkili olmutur.
Bu iirlerdeki bir baka nemli unsur,
paralelliktir. Bununla deiik anlamda
olan szckler tekrarlanmaktadr. Toda ve
Navajonun iirleri bu zellikleri tamaktadr. Paralellik de kendi iinde eitlilik
gstermektedir. Kelime sralamasndaki
deiiklikler, balant yahut zincirleme bu
deiikliklere rnek gsterilebilir. Paralellik daha ok soru cevap dibi dizelerde kullanlmaktadr.
Szl iirde gnlk konuma lisanndan farkl bir dil kullanlmaktadr ki, baz
airlerin bu dili renmek iin zel eitim
aldklar bilinmektedir. Form ve etki alan
her ne kadar kltrden kltre farkllk
gsterse de mecaz bir ifade kullanm dabu
iirlerin zelliklerindendir. Szl iirde,
destan ve kasideler, genelde bir tip lisan ile
yazlmlardr. rnein Bantu iirlerinde
kahraman ya bir aslan ya frtna ya da kasrgadr. Bu iirlerin tm yapsnn altnda
benzetmeli anlatm metodu yer almaktadr. Bunlara rnek olarak, Polenezya geleneine uygun yazlan doa iirleri veya
Somoli ve Malezya minyatr iirleri gsterilebilir. Bunlarda ok ar ve adal bir biimde tasvirler kullanlmtr, bu zellik elbette ki szl iirin basit olams gerektiini dnenleri ok artmaktadr. Baz
Amerikan yerlilerinin ykleri iir mi yoksa nesir mi tartmalar da yaplmaktadr.
Szl iirlerin kendilerine zg bir
szl iir slbu olup olmad da ayr bir
anlamazlk konusudur. Baz aratrmaclar paralellik zerinde durarak bazlar ise,
formller ve hatta tekrarlama ile szl iir
biimini izah etmektedirler. Bu arada ilkel zihniyet veya szl kltrde deiiklik yapma dnceleri de ortaya atld. Konuyla ilgili bir baka gr, szl iirin bel-
Mill Folklor
li bir usulnn olmad belirterek, szl

iirin kltrlere ve dinleyicilerin reaksiyonlarndaki eitlilikle birlikte szl ve
yazl eitlerin arasndaki etkileime ve
rtmeye dikkat ektiler.
Gsterimde Tarz ve ekiller
Aslnda gerekletikleri olaylara dayanan szl iirler, sadece birer metin deildir. Syleyi tarznda esas olan ey ark, makam ve syleyenin ses tonu hatta bazen bir alg eliidir. Baz lkelerde zel
olarak gelitirilmi eitleri vardr; Afrika
davul iirleri buna rnek olarak gsterilebilir. Bunlarda kelimeler vurmal ve flemeli alglarla dile getirilmektedir. Burada
sunu ifade etmek gerekmektedir ki, gsterim, bir z meydana getirmektedir. Gsterim, szl iirin ols bir paras deildir.
Kukusuz ki szl iirin olumas iin, dinleyiciler de gerekmektedir. Bu iirlerin aralarnda dinleyicisiz okunan ok az sayda
iir vardr, bunun dndaki pek ok szl
iir, dinleyicilere okunmaktadr. Hatta bazen, dinleyiciler de bu gsteride rol almaktadr.
Bazen iki grup birbiri arkasndan sra
ile iirleri okunmaktadr. Burada bir grup
gsterici iken dier grup seyircidir. Daha
sonra gsterici grup, seyirci; seyirci grup
ise, gsterici olur. Baz rneklerde ise, okuyucu ve dinleyici rolleri tamamen ayr olmaktadr. Bunlara rnek, 1930lardaki Yugoslav kahramanlk arklar veya 19. yzyl Krgz destanlardr. Bu iki u noktadaki rnekler arasnda seyirci ile gsterici
rolleri birok deiiklik gstermektedir. Afrika iirlerinde koro ile ef yer deitirir;
Eskimo iirlerinde veya Polonezya ark
yarmalarnda gsterici iki kii sra ile iir okur, iiri duymadklar iin seyirci gruplar yer deitirir ve bir de bunlar kadar
nemli olan szl iirin en geni anlam ile
kiisel ilgi olmasna ramen radyo ve televizyon ile dinleyici arasndaki kadar mesafeye sahip olmasdr.
Ayn deikenlik, gsteri iin de geerlidir. Bu gne kadar elde edilen inanlarn
aksine, szl iir bir toplumun btn ye-
173
Yl: 15 Say: 58
lerine ulamayabilir veya her zaman halk
iinde okunmayabilir. Kltrel detler, iir
trlerinin kimin tarafndan ve kimlere
okunacan tayin eder. Bu iirlerin bazlar saraya ait olup genelde sekin kimselere
okunmaktadr. Asker arklar veya Bat
afrika arklar gibi baz iirler zel gruplar iindir. Baz iirler ise, sadece erkeklere ya da kadnlara zeldir, bazlar ise belirli bir ya grubu iin sylenmektedir. Ayrca szl iirin uygun bir ortamda okunmas iin de detler mevcuttur. Bu da yerel, kltrel detlere gre eitlenmektedir.Fakat genelde halkn rahat olup, i yapmadklar zamanlar bu iirlerin sylenmesi iin uygun ortamlardr. iirin mzik eliinde okunabilecei i kollar ve trenler,
apalama, krekle i grme, tme, bebek
sallama ve bir de harman, temel atma, din trenler, evlenme ve cenaze merasimleridir.
levler
Szl iirler iin gerekli eitli bilgilerden sonra ilevlerinde bir genelleme
yapmak yanltc olabilir. nanlr ki, szl
edimlerin ilevleri mevcut durumu desteklemek, ocuklar atalarndan kalma moral
ve bilgi ynnden desteklemek ve genelde
deiiklii nlemektir. Bu bazen dua iirlerinde geerlidir; ancak, yle iirler vardr
ki, isyan anlatr, yetkiye bask uygular veya deiiklie zendirir. Siyas konulu ve
protesto arklar ok yaygndr. Szl iir,
bireyler ve daha geni gruplar iin din,
resm, Sanatsal ve dinlendirici roller stlenebilir. Tabii kullanacaama eitlilii,
iletiim gibi sonsuzdur. Dmanlk ya da
sevgi ifadesinde, anlamazlklar arttrmada veya zmede, sevinte, iftirada, ayrlkta, ibadette, iyiletirmede, yenilik yapmaya tevikte, korumada, halka kutsal birlik
iin ar yapmada yahut hayal gcn gzel kelimelerle sslemede szl iiri kullanrz. ounlukla gerek nedeni, seyirci ve
gstericinin maksadna baldr. Bir iirin
herhangi bir balamda ilettii ileti, dier
bir balamda ok deiik bir anlama gelebilmektedir.
174
Gelecekteki almalar
Szl iirin gelimesi konusunda sregelen ihtilaflar mevcuttur. Baz aratrmaclar,szl usul yaklamna scak bakarak konuya daha ok dil ve yap analizlerini derinletirmek, iirleri ayr ayr tanmlayarak irdelemek taraftar olduklarn ifade etmektedirler. Dierleri ise, metne kar olan gsteriye verilecek dikkate kar karak geleneksel be halktan gelen iir eklini dier iirlerden ayr tutulmasn reddetmekte ve her iki eit iirin birok artlarda rtmesi nedeniyle szl iirin tanmnn geniletilmesi, modernle szl iirin
elektronik medya tarafndan yaynlanmas
tezini savunmaktadrlar. Bu ve buna benzer tartmalarn srp gidecei ortadr;
fakat unu diyebiliriz ki, szl iir iin ileri srlen sanat yok, halka ait veya ilkel tanmlar artk reddedilmekte, szl
iir de uzun bir gemii olan edeb anlatm
ve iletiimle ilgili iirler gibi ciddiye alnmaktadr.
KAYNAKLAR
Steven C. Caton, Peaks of Yemen I Summon:
Poetry as Cultural Practice in a North Yemeni Tribe,
Berkeley and Los Angeles, 1990
Steven Feld, Sound and Sentimet: Birds, Weeping, Poetics, and Song in Kaluli Experssion, 2d
ed., Philadelphia, 1990
Ruth Finnegan, Oral Poetry: Its Nature, Significance and Social Context, Cambridge, 1977.
Ruth Finnegan, ed., A World Treasury of oral
Poetry, Bloomington, Ind., 1978.
John Miles Foley, ed., Oral-Formulaic Theory:
A Folklore Casebook, New York, 1990.
A.
T. Hatto, ed., Traditions of Heroic
and Epic Poetry, London, 1980.
Dell Hymes, In Vain I Tried to Tell you: Essays in Native American Ethnopoetic, Philadelphia,
1981.
Albert Lord, The Singer of Tales, 1960, reprint
Cambridge, Mass., 1981.
Felix J. oinas, ed., Heroic epic and Saga,: An
Introduction to the WorldsGreat Folk Epic, bloomington, Ind., 1978
Isidore Okpewho, The Epic in Africa: Towards
a Poetics of the Oral Performance, New York, 1979.
Willard R. Trask, ed., The Unwritten Song:
Poetry of the Primitive and Traditional Peoples of
the World, 2 vols., New York, 1966.
Mill Folklor
DERLEMELER...DERLEMELER...DERLEMELER...DERLEMELER...
YUGOSLAVYADAN GELEREK EGE BLGESNE

YERLEEN TRK KKENL ARNAVUTLARA
AT DN GELENEKLER
The Wedding Traditions of Turkish-Albanians Migrated from Former
Yugoslavia to Turkey and Settled In Aegean Region
Traditions nuptiales des Albanais dorigine turque venus de Yougoslavie
et tablis dans la rgion de la Mer Ege
Kadriye TRKAN*
ZET
nsan hayat doum, evlenme ve lm gibi nemli dnemlere ayrlr. Yaamn ikinci gei dnemini
oluturan evlenme, kadn ve erkek iin bir dnm noktasdr. Evrensel karakter tayan dnler sosyal, corafi ve ekonomik nedenlere bal olarak birtakm farkllklar da ierir. Yurdumuzun eitli blgelerinde ve
Trklerin yaad geni corafya iinde yer alan Balkanlarda evlenme trenleri, inan ve pratikler asndan ufak tefek farklar tar. Dolaysyla evlenme ile ilgili uygulamalar, ait olduu yerin kltrn yanstr.
Anahtar Kelimeler
Balkan, dn, gelenek
ABSTRACT
The human life is divided into important periods such as birth,wedding and death. Wedding which is a
mile stone the second period is the most essantial case for a man and a woman. Wedding, having a universal
character illustrates a variety of differences depending on social,geograpical and economical reasons. In some
regions in of our coutry and in the large areas in Balkans where Turkish people live. There are small differences in some points as beliefs and practices in wedding. Hence practices in wedding reflects the culture of
the respected.
Key Words
Balkans,wedding,tradition
1353te Orhan Beyin imbe kalesinin

fethi ile Balkanlara alan Trkler, gdlen iskan politikas erevesinde Anadolu
halknn bir blmn, aileleriyle birlikte
Rumeli diye adlandrdmz Balkanlara
yerletirmilerdir.Blgeye yerleen Trkler, burada beraberlerinde getirdikleri
Anadolu kltrn, slam dini ve Balkan
kltryle harmanlayarak, kendilerine zg son derece zengin bir kltr oluturmulardr.
Balkan Trkleri, blgede huzurun bozulmas, 93 Harbi ve I. Dnya Savayla
birlikte Srplarn diretme ve zulmyle karlamlar, byk sknt ve yokluk ek-
mi, kayplar vermilerdir. Savalardan

dolay direnileri yeterince destek bulamam, istemeyerek de olsa evlerini, topraklarn ve sevdiklerini geride brakarak tekrar
Anadoluya g etmek zorunda kalm, yerleim alan olarak da kendilerine daha ok
Ege ve Marmara blgesini semilerdir.
Her eye ramen Anadoluya geri dnlerinde; on drdnc yzyln sonlarndan,
yirminci yzyln balarna kadar yaadklar Rumelide oluturduklar zengin kltr, Arnavuta ve Bonaka olmak zere dili, gelenek ve greneklerinin belli bir blmn byk gayretlerle korumay ve yaatmay baarmlardr.Burada bu klt-
* Hacettepe niversitesi Trk Halkbilimi Anabilim Dal Aratrma Grevlisi
Mill Folklor
175
Yl: 15 Say: 58
rn, nemli bir parasn tekil eden Trk
kkenli Arnavutlara ait evlenme ile ilgili
adetlerden bahsedilecektir.
Arnavutlarda evlenme ya 18-25 arasndadr. Evlenme ana gelen erkek ocuklarna; aile bykleri ortak bir karar
zerine, evlenmek iin aday belirler.Gelin
adaynda aranlan yegane zellik iyi bir aileden geliyor olmasdr. Seilen kzn fiziksel zellikleri, gzel olup olmamas ile fazla ilgilenilmez. Bu nedenledir ki, kz grmek iin teebbste bulunmaz, etraftan kz dnde, gezmede grenlerden edindikleri bilgilerle yetinir, ama ailesini iyice
aratrrlar. Erkek taraf, gelin aday olarak belirledikleri kzn, aile bakmndan da
kendilerine uygun olduuna karar verdikten hemen sonra harekete geer. Kaynpeder bata olmak zere yakn akrabalardan
ve kz taraf zerinde sz geenlerden 810 erkek, kz istemek zere kz evine gider. Kz isteme merasimi, kz ve erkek tarafnn erkek bireyleri arasnda gerekleir. Kz, gelenlerin karsna kmaz. Kz
istemeye damat aday ve erkek tarafndan
hibir kadn gitmez.
Grclerden en yals Allahn emri, peygamberin kavliylediyerek kz ister.
Cevap olumlu ise kz tarafndan kz verdiklerine dair sz alnr. Nian iin gn belirlenir, bu genellikle sz kesiminden 15
sonraya denk gelir. Bu sre zarfnda kz,
erkek tarafndan hi kimseye grnmez,
onlarla karlamamak iin aba sarf eder.
Erkek tarafnn, nian hazrlklar
erevesinde kzn yan sra, kz tarafnn
birinci dereceden akrabalarna yani kardeler, amcalar, bunlarn e ve ocuklarna
hediye almas adettendir. Bu hediyeler, kzn annesine elbise, ayakkab ya da terlik;
babasna takm elbise, gmlek veya i amar, erkek kardelere ve amcalara gmlek, kz kardelere ve yengelere elbiselik
kuma, ocuklara ise elbise ya da i amar eklindedir.
Nian gn, kadnlar olmakszn alnan hediyeler valizlere yerletirilerek, kz
evine doru yola klr. Kzn nianl oldu-
176
unun iareti olan alyans da kza taklmas dnlen btn altn tak ve dier hediyelerle birlikte kz evine gnderilir. Kz
evinde ise kzn kendi yakn akrabalarndan ve komularndan 10-15 erkek, erkek
tarafndan gelen misafirleri karlamak
zere hazr bulunur. Niana da damat ve
erkek tarafndan hibir kadn katlmaz.
Kz evi, erkek tarafyla birlikte trene
katlan e, dost ve akrabadan oluan erkeklere bir yemek daveti verir.Yemekte
orba, kapama, brek, tespite (kalbura
bast)ikram edilir.Yemekten sonra kahveler iilirken, kaynpeder oturduu minderin altna kz evi ihtiya grsn diye para
brakr.Eer kz tarafnn bu paraya ihtiyac yoksa ya da almak istemiyorlarsa, kaynpederi gzler ve paray brakmasn engellerler. lk braklan para alnrsa, kaynpeder birka kez daha ayn usulle kz evine
para brakr. Para getirme ii, kz evi getirmediyene kadar devam eder.Bu ziyaretlerde kaynvalide ve kaynpeder birliktedir.
Olan taraf baka bir ehirden geliyorsa, nianda kz evi tarafndan bir gece
misafir edilir. Kz taraf da olan evine gnderilecek hediyeleri gelen valizlere yerletirmek suretiyle ayn ekilde geri gnderir.
Nianllk dneminde kaynpeder ve
kaynvalide belli aralklarla kz evini ziyaret ederler. Bu geli gidiler esnasnda ailelerin maddi gc gz nnde bulundurularak, dn tarihi tespit edilir. Nianllk
dneminin 1-1,5 yl gibi uzun tutulduu da
olur. Dn iin, yaygn geim kayna
iftilik olduundan, ilkbahar ya da sonbahar aylar tercih edilir. Kza kendi ailesi eyiz olarak sadece sandk eyas verir.
Dnden bir hafta nce iki tarafn
bykleri, bir araya gelerek elbise kesmeye gider. Erkek tarafnn maddi durumu iyi
ise gelinle birlikte, gelinin anne babasna
da hediye alnr.
Erkek evinde dnden gn nce
misafirler iin yemekler yaplmaya, yufkalar almaya balanr. Kula (baklava benzeri erbetli bir tatl)ad verilen tatlnn yapm iin kna gecesinden nceki sabah
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
kzlar, sra ile birer kez olmak zere un
eler ve trkler sylerler.
Dnden nceki gece, yani kna gecesinde her iki taraf kendi arasnda elenir. Kza kna yaklarak, knal eli duvara
srtlmek suretiyle baba evine izi braklr. Bu esnada ackl trkler syleyerek,
gelini alatmak da yaygn bir gelenektir.
Dn gn, erkek tarafnda toplanan misafirlere dn yemei verildikten
sonra, davullu ya da davulsuz olarak kz
evine doru erkekli-kadnl yola karlar.
Kz evi de kendi yaknlarn toplayarak, erkek tarafndan gelecek olanlar karlamak
iin beklemeye balar. Gelin hazrlanrken
giyinmesine yardm eden kadn ki, bu genellikle yengelerden biridir, erkek tarafndan gelen kadnlar, kz evine alnnca gelini odaya kapatr. Bahi alana kadar da darya karmaz. Daha sonra gelin, gelin
alaynda yer alan misafir kadnlarn ellerini psn diye darya karlr. Gelinin babas gelip kznn beline krmz renkteki
gayret kuan balar. Gelin aile fertleriyle vedalar ve bu srada bolca alalr.
Gelini babas, erkek kardei ya da
amcas gelin arabasna bindirir ve erkek
tarafna doru yola klr. Gelin arabasna
kaynpeder, kaynvalide, erkek tarafndan
yal bir bayan dnda, elti ya da grmcelerden biri de biner. Erkek tarafna gelindiinde kaynpeder ve kaynvalide gelinin
kollarna girerek, gerilen araflarn arasndan (grnmesin diye)gelini arabadan
indirirler.Burada gelinin koltuunun altna Kuran- Kerim verilir, kucana bolluk
ve bereket simgesi olarak ekmek braklr.
zerinden de bozuk para ve eker serpilir.
Ya ayana kurban kesilir ya da uysal olsun diye eve girmeden nce koyun postuna
bastrlr.
Gelin eve girince damat, onu ilk kez
olarak gndz gzyle grsn diye, rahata grebilecei bir yere karlr.Akam
ezanyla birlikte erkek tarafndagvey
sofrasyaplarak ailenin erkeklerine yemek verilir. Ardndan mevlit okutulur, ge-
Mill Folklor
line vekil tayin edilerek dini nikah kylr

ve damat kapatlr.
Dnden sonraki sabah, geline gelinlii giydirilerek, yakn akraba ve komu
erkekler arlp, kaynvalidenin yol gstermesiyle el ptrlr.Bu srada geline tak ya da para taklr. Gelenlere yemek verilir ve kula ad verilen tatldan ikram edilir, buna kula krmak denir.
leden sonra kadnlara gelin yan
yaplr.Ama kadnlarn gelini ve eyizini
grmesi ayrca bir araya gelip elenmesidir. Bir-iki yllk gelinler de gelinliklerini
giyip yeni geline elik ederler.Gelin gn
evden karlmaz. Sre dolduktan sonra
yakn akrabadan kadnlarla birlikte en yakn akrabaya gezmeye gidilir.
Gelin alma srasnda olan ve kz taraf ortaklaa bir el pme tarihi de belirlemitir. Bu sre genelde dnden 10-15
gn sonraya denk gelir. Zaman geldiinde
kz tarafndan bir gurup erkek, kza alp
baba evine gtrmek zere olan evine gelirler.Gelenler iin yaplan hazrlk zerine
erkek tarafnda yemek verilir. Damat olmadan gelin, el pmek ve bir sre kalmak
zere baba evine gtrlr. El pmeye
sparedenir. Ayn ehirde de otursalar verilen karara gre kz bir sre baba evinde
kalr. Sre bitince damat, akrabalaryla
birlikte el pmeye ve gelini almaya gider.
Gelin: Odadan karken sayg gerei
odadakilere arkasn dnmez, geri geri
yryerek kar.
Aile byklerinin yannda ocuunu
kucana almaz.
Erkek tarafndan kk ocuklar da
dahil herkesin eli plr.
Grmcelere, kaynlara kk de olsalar ismiyle deil hanm ya da efendidiye hitap edilir.
Kaynak Kii
Ltfiye TRKAN; Akhisar, 1951
Glmarmara 1999
177
Dr. Himmet Biray GEN FOLKLORCULAR Kesi
KIRGIZ ATASZLER
Krgz Proverbs
Proverbes kirghizes
Hseyin Yldz*
ZET
Uzun deneme ve gzlemlere dayanlarak sylenmi ve halka mal olmu szlere atasz denir. Trk
Halk Edebiyatn zenginletiren ve Trk Dnyasnda eitli isimlerle varln srdren ataszleri, Krgz
Trkesinde makal veya makal-lakap olarak belirtilmektedirler. Bu alma ise, Prof.K.K.Yudahinin hazrlad Krgz Szlnde geen ve Bilgehan A.Gkdan bu szlkteki ataszlerini yaynlad almasnda bulunmayan 28 ataszyle, Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdgnden tespit ettiimiz ve Yudahinin Krgz Szlnde yer almayan 23 atasznden olumaktadr.
Anahtar Kelimeler
Atasz, Krgz Trkesi, makal-lakap
ABSTRACT
The proverbs are anonymous words, which were said as a result of long experiments and observations.
As riches of Turkish Folk Literature, proverbs continue its existence in difference names and were known in
Krgz Turkish as makal or makal-lakap. This study consist of 28 proverbs exist in Krgz Dictionary which
was prepared by Prof. K. K. Yudahin and not found in the study of Bilgehan A. Gkda which give place some proverbs in this dictionary. It also includes 23 proverbs that we determined from Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg and not found in Yudahins Krgz Dictionary.
Key Words
Proverb, Krgz Turkish, makal-lakap
Trke Szlkte Uzun deneme ve

gzlemlere dayanlarak sylenmi ve
halka mal olmu sz, darbmesel
(TDK,1998:155) olarak tanmlanan ataszleri, bugn, Trk Dnyasnda eitli
isimlerle varln srdrmektedirler.
Szgelimi, Trkiye Trkesinde atasz diye bilinen kelimeye, Azeri Trkleri
atalar sz; Bakurt Trkleri mkl,
ytim, atalar hzi; Kazak Trkleri
makal, mtel, nakl; Krgz Trkleri
makal-lakap; zbek Trkleri, makl; Tatar Trkleri atalar szi, mkl, ytim; Trkmen Trkleri atalar
szi, nakl; Uygur Trkleri ise makal
(Ercilasun vd.,1991: 32) demektedirler.
Ataszlerinin Trk Dnyasnda adlan-
drlmasyla ilgili olarak Prof.Dr.kr

Elin u aklamay yapmaktadr (Elin
2000:624-625):
Anadoluda Ouz lehesi ile yazlm baz derleme eserlerde ve umumiyetle Bat Trkleri arasnda Trk kknden
gelen atalar sz tabiri yaygndr Bugn, Anadolu halk, Bulgaristan Trkleri, Bat Trakya, Yugoslavya, Kbrs ve
Rodosta yaayan Trkler; ksmen Osmanl tesiri ile Krm, Azerbaycan ve
Irak Trkleri bu tabiri devam ettirmektedirler. Son yarm asrda Trkiyede atasz ataszleri ekilleri yaygn hale
gelmitir. Ayrca Anadoluda mesel
elde sylenen deyiet gibi mahall
szleri de unutmamak icap eder.
* Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm 4. snf rencisi
178
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Bat Trklerinin dnda kalan
Trk boylarnda ise meneleri tetkike deer deiik isimler gze arpmaktadr:
Sibiryann kuzeydousunda Lena
nehri ile ayaklarnn sulam olduu yerlerde oturan ve kendilerine Saha adn
veren Yakutlar, atalar szne xohono,
Tobollar takmak; Altayllardan, Katunya ve Teletsk gl arasndaki ormanlarda yaayan ve kendilerine y kiiorman adam adn veren Uranha (Tuva)lar lgercomak, Minusinsk boylarndan gneybatya kadar Askis nehrinden Abakann yukar taraflarna kadarki sahalarda yaayan Sagaylar takpak
ve Ruslar tarafndan Hakas Cumhuriyeti ad altnda birletirilen Sagaylarla
birlikte Kalarda Kzllarda Koyballarda spsek; Dou Trkistandan Hoten civarnda Guma kasabasnda okumam halk arasnda tabmave yine
Isk Glden itibaren Hokandn dou hudutlarndan Alaidan teye Kuen-Ln
dalarnn gney yamalarna kadar
uzanan arazide, Hokand gneyindeki
Pamir yaylasndan Dou Trkistana ait
Sarg-Kl mntkasnda yaayan Krgzlar, douda Yedi-su ve Semipalatinsk,
batda ksmen Ural nehri, kuzeyde Altay
dalarnn bat taraflar, gneyde eski
Buhra ve Hokand hanlklarnn kuzey
kesimini iine alan yerlerindeki Kazaklar, Amu-derya deltas ile Buhra, Hrezm, Semerkand, ehrisebz, Hve, Fergana, Kara-Kl gibi mntkalarla ksmen
Afganistanda yaayan zbekler ve onlarn bir kabilesi olan, Amu-derya taraflarnda Yedi-sudan itibaren Aral gl boyunca ierilere doru Kuvan-Yarmaya
kadarki yerlerde bulunan Karakalpaklar
gibi Orta Asya Trkleri ile dil Boyundan Kazanllar ve eski ar Rusyasnn
Ufa vilyetinde, Perm, Orenburg ve Samara blgelerinde oturan Bakurtlar ile
Krm evresinin bir ksm Arapadan
gelen makal; byk bir ksm Trkistan, ran ve Afganistanda yaayan
Trkmenler ise hem makal, hem de na-
Mill Folklor
kl; Kazanda dilin sa sahilinde yaayan uvalar ise comaksz ile ayniyet gsteren samah kullanmaktadrlar.(Tarih bilgi iin bk. H.N.Namk Orkun, Yeryznde Trkler, stanbul, 1944,
Kenan Matbaas)
Nazm veya nesir eklinde sylenen
bu dil mahslleri, henkli ve sanatl bir
slba sahiptir. Gemite yaanan tecrbeleri ksa ve z ifade ile gelecek nesillere aktaran ataszleri, ayn zamanda
iinde barndrd baz kelimelerin unutulmasna da engel olmaktadrlar.
Trk Halk Edebiyatn zenginletiren trlerden biri olan ataszleri bir
Trk lehesi olan Krgz Trkesi iin de
nemli ve kayda deerdir. inde Krgz
ataszleri de bulunan veya sadece Krgz
ataszlerini konu edinen almalar1 yaplm olmas bu konunun nemini gstermektedir.
Biz de bu konuya biraz katkmz olmas niyetiyle Prof. K.K. Yudahin in hazrlad Krgz Szlnde bulunan fakat sayn Bilgehan A.Gkdan bu konuda yapt derlemede yer almayan 28
ataszyle birlikte Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg adl eserde geen ve
Yudahinin szlnde rastlamadmz
23 ataszn yaynlamay uygun grdk.2 Temennimiz konuya ilgi duyanlarn bu almadan istifade etmeleridir.
Not: Ataszlerinin yannda, parantez iinde bulunan ksm; atasznn
bulunduu szl, sayfay ve kelimeyi
gstermektedir.(KS: Krgz Szl,
KTFS: Krgz Tilinin Frazeologiyalk
Szdg)
Amanat canga lm ak.(KS,31,amanat)
Emanet cana lm muhakkaktr.
Atn toktugu bar, arktn semizi bar.
(KS,44,ark)
A doyabilir, zayf semirebilir.
Kkndn otun artat, lgndn katn artat. (KS,49,art-,III)
Genden odun kalyor, lenden kadn kalyor.
Br az coldon. (KS,74,azk)
Kurdun rzk yoldandr(Kurdu bacaklar besler.).
179
Yl: 15 Say: 58
Baatr tabat, batman ceyt.(KS,99,batman)
ok kazanyor (buna mukabil)batmanla yiyor.
Birnn toogun cesen, kaz bayla; maln
cesen, kz bayla.(KS,102,bayla-)
Birinin tavuunu yersen,kaz besle,hazrla; hayvann yersen kz besle, yani kzn vermeye
hazrla!(Lif alrsan kay verirsin)
Clm osuraktn ckt caman.(KS,209,clm)
Yava atn iftesi pek olur.
Caman, armann kzuusu menen, erg
attanat. (KS,262,er)
Budala, arpa orbasnn tesiriyle harp seferine
hazrlanr.
lpagn aarymn dep, gzn ukugan.(KS,268,lpak)
Gzndeki apan temizleyeyim derken, gzn karm(Ka yapaym derken gz karm).
rm etsekzg bayda, mp isetamakka bayda. (KS,272,rm)
Bir para uyku kestirmek, gze faydadr;kk
kk lokmalarla yemek, boaza faydadr.
orkok kii tn caza mutayt.(KS,281,orkok)
Beceriksiz kii deveye bile yumruunu isabet ettiremez.
Eld cerde elek bar.(KS,325,eld)
nsanlarn bulunduu yerde elekte bulunur.
Nayza saymakerdikten, at cooturmak
terdikten.(KS,336,erdik)
Sng sanmak erkeklikten, atn yar ise eyerden.
yd tartsa, gz lt; ldy tartsa, araba snat.(KS,352,ldy)
Yukar ekerse kz lyor, aa ekerse araba
krlyor(Yukar tkrsen byk, aa tkrsen sakal.).
Kaloon tapsa, kar kyt. (KS,391,kaloo)
Tututurma usln bulursan kar dahi yanar.
Katn erdi karasa, er karayt. (KS,403,kara,
II)
Eer kadn (evdeki yoksulluu ma ederek ) kocasnn yzne bakarsa, koca (utandndan)ban yere doru eer.
Alr bolso tayann, altndan alp,kar
tak. (KS,408,kar)
Tazn alc olursa ona altn boyunluk tak.
Kakulak semiz karta cok. (KS,415,kakulak)
Porsuk semizse de, kartas (lezzetli bir tr et paras) yoktur.
Urupas uul, keripes kelin bolboyt.
(KS,442,keri-,II)
ekimeyen oul, kavga etmeyen gelin bulunmaz.
180
Katn knlap sylp, kz bolboyt.

(KS,456,knla-)
nce sesle konumakla kadn, kz olmaz.
Maykana
krby,
bala
onolboyt.
(KS,558,maykana)
ocuk oyunlarn grp geirmeyen bir ocuk, ocuk olmaz.
Kz bardn, naz bar.(KS,583,naz)
Kz olan nazl olur.
Nazar a; ymanduu kii andan ka.
(KS,583,nazar)
Zenginin olu a gzldr, namuslu adam ondan
kasn.
Canda cigit oktolot, caaanda toktolot.
(KS,588,oktol-,II)
Genlikte yiit sryor, yaaynca ar bal oluyor.
Tek turua tegin ite. (KS,721,tek,II)
Bo durmaktansa bedava olsa da al.
ynd stn tgls, talada muzoon
emip kelet. (KS,754,tgl-)
Evde stn dklrse, krda buzan anasnn
stn emmi olur.(Btn felketler hep birden gelir)
Bee desen, tg ketet. (KS,755,t)
Sen ksrak dersin, o deveye gider(Ben ne sylyorum tamburum ne alyor).
Alma sabanan artk tpyt (KS,774,t,III)
Elma sapndan daha fazla olmaz.
Akma kulakka aytsanagp kalat, kuyma
kulakka
aytsankuyup
alat
(KTFS,29,akma kulak)
Vurdumduymaza sylersen unutabilir, ama, kula delie sylersen asla unutmaz.
Bura sylgn klrg cak (KTFS,72,bura
syl)
Cinasl sylemek glmek iin iyidir.
Can angandn canna barba (KTFS,90,can
anuu)
Can acyann yanna gitme.
Cak sz can eritet, caman sz can keyitet
(KTFS,93,can erit)
yi sz insan sevindirir, kt sz insan zer.
Keri ketkendin sakal kekirtegine btt
(KTFS,154,keri ket)
i kt gidenin sakal grtlanda kar.
z caman lgn bilinbeyt, kii caman
kirip kkana (KTFS,155,kirip kkana)
Kendi kusuru lene kadar anlalmaz, bakasnn kusuru ieri girip knca belli olur.
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
Koyonbaydn kolu bilet (KTFS,160,kolu bilet)
Tavann kendisi bilir.
Uluu szd uyat cok (KTFS,293,uluu sz)

Doru szde ayp olmaz.
eende calpnn sz aks bar, bayda kedeydin kz aks bar (KTFS,164,kz ak)
Hatipte herkesin sz hakk var, zenginde fakirin
gz hakk var.
aytan bolso, bulamktan ti

(KTFS,306,aytan boluu)
eytan olursa bulamatan dii krlr.
Tuugan bar bolso kr albayt, cok bolso asray albayt (KTFS,188,kr alboo)
Akraba olursa ekemez, olmazsa koruyamaz.
Kapsalanda karkrdn
(KTFS,206,kn tuu)
Tipide kurdun gn doar.
kn
tuuyt
K ky catkann kalna togoyt

(KTFS,206,k ky)
gvey (kz yannda) gecelemesini bala sayar.
Birg or kazsan tayz kaz, zn tp
kalbagn (KTFS,235,or kazuu)
Birisine ukur kazarsan derin kazma, kendin de
debilirsin.
zg karargan karga ta
(KTFS,238,zg kararuu)
Karn ackan karga ta plenir.
okuyt
Sz
ataskulak,
col
atastuyak
(KTFS,252,sz atas)
Szn ba kulak, yolun ba ocuktur.
engen kocon suuga aksa, ald-aldndan
tal karma (KTFS,263,tal karmoo)
Gvendiin hocan suya derse kendin dal tut.
Tamag camanga on ayagnd krstp
(KTFS,263,tamag caman)
Pisboaz olana, byk taban gsterme.
Tamag mayluunun kyng
(KTFS,263,tamag mayluu)
Dama yal olann gmlei isli olur.
kl
Caknn akl taka tamga baskanday

(KTFS,269,taka tamga baskanday)
yi adamn akl taa damga basm gibidir.
Dosundun
bergenin
tiin
(KTFS,280,tiin apoo)
Dostunun verdiini, dar ama.
apa
snat
NOTLAR
1
Bunlardan bazlar:
Bilgehan A.GKDA, Krgz Ataszleri,
Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Yl:10, Say:61
(Austos 1989), Sayfa:129-167
Levent DOAN, Krgz Ataszleri Krgz
Ataszlerinin Snflandrlmas, Trk Kltr,
Yl:38, Say:447 (Temmuz 2000), Sayfa:407-427
Kemal ALYILMAZ, Krgz Ataszlerinden
Semeler, Erzurum Atatrk niversitesi Trkiyt
Aratrmalar Enstits Dergisi (Erzurum 2001),
Say:17, Sayfa:145-155
Levent DOAN, Trk Dnyas Ataszleri,
Trk Kltr, Yl:39, Say:458 (Haziran 2001) Sayfa: 326-340
smail Turan Kallimci, Krgz Ataszlerinde
Dnyaya Bak Tarz, I.Trk Dnyas ada Lehe
ve Edebiyatlar Sempozyumu, Mula n. Yaynlar,
(2001), Mula.
2
almamzn amacna uygun olarak,
Prof.K.K.Yudahinin Krgz Szl adl eserinde
yer alp da Bilgehan A. Gkdan almasnda bulunmayan 76 ve Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg isimli eserde yer verilen fakat Prof.K.K.Yudahinin szlne alnmayan 29 atasz tespit edilmitir.Ancak, bunlarn bir ksm lk elik avkn
Krgz Ataszleri adl kitabnda bulunduu iin buraya dahil edilmemitir.
KAYNAKA:
1) Ercilasun(Ahmet Bican) vd. (1991), Karlatrmal Trk Leheleri Szl, Ankara:
Kltr Bakanl Yaynlar
2) Abduldayev (E.) vd. (1980), Krgz Tilinin
Frazeologiyalk Szdg Frunze: Krgz SSR
limder Akademiyas Til Cana Adabiyat nstitutu
3) Elin(kr), (2000), Halk Edebiyatna
Giri, Ankara: Aka Yaynlar
4) TDK (1998), Trke Szlk, Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar
5) Yudahin (K.K.) (1998), Krgz Szl(ev: Abdullah Taymas), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar
Oozu aka tiygende, tumugu taka tiydi

(KTFS,288,tumugu taka tiydi)
Az yemee deyince, burnu taa deydi.
Uurugu uzunga kol sunba, tb terendi
trtp, azuuluuga aslba (KTFS,293,uuruugu uzun)
Uzun sra el uzatma, dibi derin olan yere itme,
azlya bulama.
Mill Folklor
181
TANITMALAR...TANITMALAR...TANITMALAR...TANITMALAR...TANITMALAR...
Karl Reichl, Trk Boylarnn Destanlar

(Gelenekler, ekiller, iir Yaps)
Ankara 2002, Trk Dil Kurumu Yaynlar: s: 441
Tuba SALTIK ZKAN*
Do. Dr. Metin Ekici tarafndan ngilizce aslndan Trkeye evrilen eser,
Bonn niversitesi, ngiliz Dili ve Edebiyat Blmnde Orta a Edebiyat
dersleri veren Prof. Dr. Karl Reichl tarafndan yazlmtr. Giri ve 10 blmden
oluan eserin Prof.Dr. Fikret Trkmen
tarafndan hazrlanm olan Sunu blmnde destan sanat, dnyadaki destan aratrmalarnn tarihi, bu aratrmalardaki ama ve varlan sonular ksaca deerlendirilmitir. Eserin ortaya
kmas srecinde karlalan problemler ve bu srecin bir zeti de yine Sunu
blmnde anlatlmtr.
Eserde, ngilizce Basknn nsz,
Trke eviri in nsz ve evirenin
nsz olmak zere nsz yazs vardr. ngilizce Basknn nsznde yazar,
bu almaya balamasnda, ncelikle
Albert Bates Lordun Destan Anlatclar
(The Singer of Tales) adl kitabn koruyarak destani iirle bylendiini, daha
sonra da Radloffun Proben der Volkslitteratur Trkischen Stamme adl eserinde tand, kahramanlk ve ak, olaanstlk ve sevgi, macera ve by dnyasndan ok etkilendiini ifade etmitir.
Yazar, Trke bask iin yazd nszde
eserin, Trk boylarnn szl destani iirine duyduu hayranlktan bahsetmi
ve bu destanlarn hem eitliliine hem
de birliine dikkat ekmitir.Eseri Trkeye kazandran Do. Dr. Metin Ekici ise
yazd nszde destanlarn milli bir ruh
tayan anlatlar olduundan bahsetmi,
millet ve destan kavramlar arasndaki
ilikilere deinmitir. Eserin yazar Prof.

Dr. Karl Reicl ve bu almasnnn geri
planndan bahsetmi, Trkeye evirisi
srasnda yaad zorluklar metindeki
rnekler ile somutlatrarak gstermeye
almtr.
Eserin Giri blmnde Trk boylarnn szl destani iirinin incelenmesi ve aratrlmasnda, Ortaa destan
geleneinin szl bir gemie sahip olduu ve buna aklk getirmek iin, yaayan szl iir geleneinin aratrlmasnn gerekliliinden yola kldna deinilmitir. Bu gerekeler sunulduktan
sonra kitapta, deerlendirme ve rnekler ksmnda zerinde durulan zbek,
Uygur, Kazak, Krgz ve Karakalpak
Trklerinin destan gelenekleri Merkezi
Gelenekler olarak isimlendirilmitir.
Trk Boylar baln tayan 1.
Blmde, Trk Boylarnn Gemileri ve
evreleri altbal Trk boylarnn dil
ve kltr zellikleri ile corafi konumlar arasndaki ilikiyi vurgulamtr. Bu
blmde ayrca eitli kaynaklardan edinilen bilgilere dayanlarak szl destan
iirin kaytlara gemi ilk rneklerinden
lk Eserler alt bal altnda bahsedilmitir. Gebe Dnyas Orta Asyada
Yaayan Trk Boylar, Trk Leheleri
balklar altnda ise bu Trk boylarnn
yaama biimlerinin szl destani iirlerine ne lde yansd, kitapta esas itibaryla ele alnan destani iir geleneklerine sahip olan Krgz, Kazak, Karakalpak ve zbek Trklerine ait tarihi bilgi,
Trk boylarnda konuulan lehelerin ti-
* Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Aratrma Grevlisi.
182
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
polojik zellikleri ve bu lehelerin tasnifi yer almaktadr.
Kitabn kinci Blm iin En Eski Eserler bal kullanlmtr. En eski eserlere ilk rnek Ouz Kaan Destandr ve bu eserle ilgili ksa bir tarihi bilgi verildikten sonra destandan rnekler
verilerek aliterasyon ve paralellikler
zerinde durulur. Ouz Kaann yap ve
konu bakmndan bir destan grnmnde olduu ancak, Ouzun mitik bir
tarihi ahsiyet olmaya daha uygun olduu grne yer verilmitir. (s: 37) Divan- Lgat -it Trk adl eserin ierisinde bulunan halk iiri rneklerine yer verilerek dnemin kahramanlk iiri biim
ve konu bakmndan deerlendirilmitir.
Dede Korkut Kitabndaki dil zellikleri,
kalplama, paralelizm, metinden verilen rneklerle gsterilmeye allm,
metin konu ve motifler bakmndan da
ksaca deerlendirilmitir.
Kitabn nc Blmnde Destan Anlatcs aman Ak ve air bal kullanlmtr. aman , destan anlatcs ve ak arasnda balang ryalarnda en belirgin eklini alan paralellik,
destan anlatcsnn kulland mzik
aleti ile amanizmin ilikilendirilmesi
eklinde devam etmitir. Bu blmde ayrca Trk boylarnda destan anlatclar
iin kullanlan terimler, bu terimler arasndaki etimolojik benzerlikler ve etkileimler zerinde durulmutur. Kitapta
inceleme konusu olan boylarda destan
anlatclar yle isimlendirilmitir: Karakalpak Jrav ve Bakss, zbek Bahs, Kazak Akn ve Krgz Manascs. Bu
destan anlatclarn herbiri birer alt balkla ayrntl bir ekilde tantlarak sanat isimleri ile rnekler verilmitir.
Son olarak da Meddah Kssahan ve air
kavramlar karlatrlmtr.
Anlatm ortam (context) ile ilgili
olan Drdnc Blmde Anlatm bal kullanlmtr.Trk boylarnda ve dier kltrlerde destan anlatmnda zel
bir zaman seildii av srasnda akam-
Mill Folklor
lar, dn ve ziyafetlerde genellikle kadn ve ocuklarn bulunmad ortamlarda anlatldna dikkat ekilmi ve ezberden anlatma, mziksel zellikler, dinleyici etkisi tartlmtr.
Kitabn 5. blm olan ve Tr ban tayan blmnde ise anlatmalarn tasnifi yaplrken metin zelliklerinin yan sra, toplumun deerler sistemi
iinde onlarn ezberden okunma tarzna
ve icra edilme ekline de baklmas gerektii vurgulanrken anlatm ortamnn
(context) nemine deinilmitir. Halk
edebiyat rnlerinden anlatc dinleyici ilikisinin nemi; Malinovskinin
1926da, balamsz metnin l bir metin
olduu eklindeki ifadesi ile bilim dnyasnda kurumsal bir zemin bulmutur.
(Azadovski, 2000) Blmde Nazm ve
Nesir bal altnda Trk Destan geleneinin, gemii eskiye dayanan bir zelliinden, manzum mensur kark halde
olmalarndan bahsedilmitir. Bu ekildeki destanlarda olaylarn ak nesir halde; diyaloglarn getii duraan ksmlar
ise nazm halde anlatlmaktadr. Blmde tartlan bir dier konu da ak hikayesi, kahramanlk masal ve kahramanlk iiri kavramlardr.
Hikaye Kalplar baln tayan
altnc blmde ise Baz Trk destanlarndan rnekler verilerek destanlardaki
kalplam aksiyonlarn benzerlikleri
zerinde durulmutur. Kambar Batr
Destannda (Kazak) prensesin, huzurunda toplanan aklardan e semesi halk
edebiyatnda ok yaygn olarak karmza kan bir evlenme biimidir. Bunun
yannda, sevgiliyi elde etmek iin aklara dzenlenen yarmalar ile an sava karakterini birletiren evlenme
ekli olarak da Krolu/Grol destan
rnek verilmitir. Verilen son rnek de
Alpam destandr ve burada da zellikle kahramann dn olmak zere ocuksuzluk, ocuk sahibi olmalarnda etkisi olan manevi gler ve uygulamalar,
beik kertme gelenei gibi pek ok Orta
183
Yl: 15 Say: 58
Asya destannda da kullanlan tipik motiflere dikkat ekilmitir. Bu blmn
sonunda ise Odyssseus ve Alpam arasnda bir tipleme benzerliinden te sadece Yunan ve zbek anlatmalarnn
iinde kendi yolunu bulup yerleen szl
edebiyatn nadiren g eden motiflerinden daha fazlasnn bulunduu eklinde
bir tespite yer verilmitir.
Szl destani iir dilinin insanlarn dnmesini salayan ve msralar
yaratan bir dil olarak tarif edilmesinin
en nemli sebebi formel ifadeye yer veren bir temelden kaynaklanmasdr
(s:187) eklinde bir ifadeyle balayan 7
Blm, Destani iirde Formel fade ve
fade eitlilii baln tayor. Trk
boylarnn destani iirinin formel ifade
zelliine baktmzda, bir taraftan vezin ve cmle yapsndan kaynaklanan
dier taraftan da cmlelerdeki kalplama ve benzer cmle ve ifadelerden kaynaklanan, cmleler arasnda olduka yakn bir iliki grlr (s : 188) ifadesi bu
blmde rneklendirilerek deerlendirilen formel ifade kavramna bir aklama getirmektedir.Bahsi geen formel ifade kavramnda temel alnan gr M.
Parrye aittir ve esas itibariyle verilmek
istenen bir fikri ifade etmek iin ayn l artlarna uygun ve dzenli olarak
kullanlan bir kelime grubudur eklinde tanmlanmtr. (s:188) Bu tanmlamadan sonra; rnek metinlerden hareketle, Trk destani iirindeki l, uyak,
ritim, zeliklerinin benzerlii; msralar
arasndaki paralelizm, asonans, alitarasyon gibi ahenk unsurlarnn kullanmlarndaki benzerlik zerinde durularak Trk destani iir geleneinin biimsel bir incelemesi yaplmtr. Bu biimsel deerlendirmenin ardndan Konu
Kalplamas (Tematik Kalplama) alt
bal ile de destanda anlatlan konular
ve ifade biimlerinin benzerlii yine rneklerle somutlatrlmak eklinde vurgulanmtr. Blm sonunda da formel
ifade ve konu kalplamalarnn, destan-
184
cnn sanatnn anlatmnn naklediinin

ve kompozisyonun birer paras olduu
gr aktarlmtr.
8. Blm, Anlatm Annda Dzenleme ve Hatrlama Sanat bal altnda, ilk olarak Radlof tarafndan farkedilip Probenin giriinde yaymlanan gr dorultusunda aklamalar getirmeye
yneliktir. Radloffun gr, destancnn sanatn icra ederken destanlarda
tekrar edilen belli saydaki anlat nitelerini bir araya getirdii eklindedir. Bu
blmde destan anlatcs ve anlatm srecindeki hatrlama, yeniden dzenleme, ezberleme, yaratclk kavramlar
tartlmtr. Destancnn anlatmnda
kalplam ifade ve konular kullanrken, anlatm srasnda hatrlamay kolaylatrmak ve gelenein devamlln
salamay amalad vurgulanmaktadr. Blmn eitlilik, Deiiklik ve
Sabitlik alt bal altnda destanc tarafndan gelenein nasl devam ettirildiini nasl muhafaza ediliini, geniletildiini yenilendiini bozulduunu incelemek iin onun anlatsn dier destanclarn anlatmlaryla ve tercihen de
farkl nesillerin anlattklaryla karlatrmak reticidir eklindeki ifade anlatc ve anlatm ortam konusuna dikkat
ekmektedir. Anlatc destan naklederken esas hikayeyi dikkatli bir eklide deiikliklere kar korumaktadr. Deiiklikleri belli kategorilerde yapmaktadr.Gnmz halkbilimi alanlarnn
adeta yegane ynlendiricisi olan Gsterimci Kuram, (Performans Teori) hibir
anlatnn dierinin varyant olmadn
her anlatnn kendi bana bir gsterim
olduunu kabul ederek ak veya gizli
bir ifade biimiyle varyant kavramnn
reddetmektedir. Her anlatnn kendi bana bir gsterim olmas elbette reddedilemez. Ancak o anlatm ile bir baka anlatm gerek anlatm ortam gerekse metin bakmndan e metin veya benzer
metin terimi ile karlayabileceimiz
paralellikler gsteriyorsa bunlar kar-
Mill Folklor
Yl: 15 Say: 58
latrmal olarak incelemek durumundayz. (Ouz, 2000 s : 33) . Blmde de anlatm ortam, anlatc ve metin arasndaki bu ilikileri rneklendirmek iin baz
metinlerin karlatrmas yaplmtr.
Retorik, Stil ve Anlatm Teknii
baln tayan 9. Blmde de yine
forml halindeki ifade ve paralellik kavramlar zerinde durulmutur. Forml
halindeki ifadenin varl iirin szl
kompozisyonu ve nakledili ekli ile
aklanmaktadr. blmde daha nce
bahsedilmeyen Kahramanlar konusu
da bir alt balk olarak ilenmitir. Kahramanlarla ilgili olarak hem farkl kahramanlk kavramlarn temsil etmeleri
hem de bu iir geleneinde kahramanlarn anlatmnda benzerlikler bulunmas
ynyle bir deerlendirme yaplmtr.
Destan kahramanlar tip deil, ahsi birer karakterdir. Destan kahramanlarnn herbiri bir fonksiyona sahiptir fakat
derinlii olmayan suretlerdir. Bu ynyle de destan kahraman masal kahramanna benzetilmitir. Kadn kahramanlar
destanlarda sahip olduklar konumlar
bakmndan deerlendirilmitir. Kahramann yolda ve yardmcs olarak atn
nemine deinilmitir. Kahramann at
ok sk olarak insan gibi konuma gcne sahiptir, t verir ve yol gsterir. At
genellikle rengine gre isimlendirilmitir. Blmde ayrca, Trk destanlarnn
anlatm teknii ve kompozisyonu konusu da ele alnmtr.
Eserin 10. ve son blm ise Zaman ve Yere Gre Deimeler baln
tamaktadr. Bu blmde de anlatcnn
birden fazla dil bilmesi sebebiyle destanlarn dil snrlarn aarak farkl kltr
evrelerinde gelimelerini, deierek, yerelleerek srdrmeleri rnekler zerinde aklanmtr. rnek olarak verilen
Krolu anlatmalarndaki deimelerin yolu izlenerek, anlatmn ortaya kt ilk corafya tespit edilmeye allmtr. Verilen ikinci rnek ise Alpam
Destandr. Alpam Destannda dikkat
Mill Folklor
ekilen husus Krolundaki corafi

yaylmla kar bu destann kronolojik olarak yaylmldr. Verilen bu rnek, Alpam Destan ile Bams Beyrek
Hikayesinin ortak bir kaynaa dayandrlmasyla sonulanmtr. Son blmde
de vurguland gibi Trk boylarnn byk bir ksm ayn ortak miras ve anlatmalar paylamaktadr. Bu ortak mirasn paralar da paralelizm aliterasyon,
formel ifade nazm ve nesrin kark olmas, icra tarz, ve kaynak itibariyle destan anlatcs ile aman arasndaki yakn ilikidir.
Do Dr. Metin Ekici tarafndan akc bir slupla dilimize kazandrlan bu
nemli eserin daha geni kitlelere ulamasnn Trk destan aratrmalarna
byk bir ivme kazandraca aktr.
zellikle destan aratrmalarnda yeni
kuram va yaklamlarn denenmesi asndan bu almann nemli bir balang oluturacana inanyoruz.
Trk halkbilimi almalarna kazandrlan yazarn bu nemli almasn
Trkeye eviren Do. Dr. Metin Ekici
ve Trk Dnyas Destanlarnn Tespiti,
Trkiye Trkesine Aktarlmas ve Yaymlanmas projesini yrten Prof. Dr.
Fikret Trkmenin Trk halkbilimi almalarna saladklar katk her trl
takdirin zerindedir. Destanlar zerine
alan bir aratrcnn baucu kitab niteliindeki bu eseri dilimize kazandrdklar iin kendilerine teekkr borlu
olduumuzu belirterek yazm noktalyorum.
KAYNAKLAR
AZADOVSK, Mark, 2000, Sibiryadan Bir
Masal Anas (eviren: lhan Bagz), Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar
OUZ, M. cal, 2000,Trk Dnyas Halkbiliminde Yntem Sorunlar, Ankara, Aka Yaynlar
185

Mi̇lli̇ Forklor F. Kırzıoğlu

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Mi̇lli̇ Forklor F. Kırzıoğlu

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

MLL FOLKLOR

Aylk Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi

International and Quarterly Journal of Folklore

Cilt/Volume/Tome: 8 Yl/Year/Anne: 15 Say/Number/Nombre: 58

NDEKLER / Contents / Sommaire

Hacettepe niversitesi (Trkiye)

Prof. Dr. Fahrettin Krzolu

Krzolu, Cengiz Aytmatov ve Yaar Kalafat ile

PROF. DR. M. FAHRETTN KIRZIOLU:

10 Mart 1917 gnne tesadf etmektedir.1

Gazi niversitesi Trk Dili Blm.

bay olarak Sarkamta askere alnd.

srasnda, 15 Mart 1949 tarihinde,

kanl Aratrma Dairesinde ariv uzman olarak altktan sonra Ankara

rek baz bahislerle ilgili fikir sormakta

Nihal ATSIZn 9 Ocak 1954 tarihinde

rini tayan yazlar da Krzoluna aittir.

hepsini ihtiva ettii sylenemez. mit

5. 1966 Kr-Aras/Aran Krtleri, VI. Trk

18. 1967 Dil Tartmalar, (Rdvan ongur),

2. Ardahann Kurtuluu Dolaysile I-IX,

64. Trkiye Aleyhine Yaplan Plnlar, Mill

DCLE (Diyarbakr, Aylk dergi)

108. Ardahanl Natk-1, 56, 23-32, ubat

Grcistan Adl Bir Saha Tanmyor, 246, 31-37, Haziran 1946

258. Erzurumun Eski Adlar Nelerdi?, 1/17,

313. Karsta Derlenen Sayac Trkleri-II,

TRK YURDU (stanbul, Aylk dergi)

tin Krzolu I-II, Birlik gazetesi, Kars, 17-18 Austos 1960.

BRNCL SZL KLTR AI VE

Prof. Dr. M. cal OUZ

Szl kltrn oluum, geliim ve

retimi ve ilevi nce yaz ve metinden

szl kltr egemenliinin dahi bsbtn krlamadn, kalp syleyilerde

nlenen halk sanatlar iin kullanlabilir. Nitekim halk anlatlarna ynelik

rekse genel olarak yntemimiz asndan

nekten derledii efsanelere dayandrd.(215-220)

dii konusu en az Karacolan kadar

myks aratrmalarnn fenomene

TRK DNYASI FOLKLOR VE HALK EDEBYATINA

Do. Dr. Metin ERGUN*

Uzun sredir yazmak istediimiz;

siklik folkloristika eksikliini de beraberinde getirmitir.

Atal Garr ile kars Hyrcemalin

Onu eper Dili adndaki almas,

23. Narodna Tvorist Ta Etnografiya, Kiev 1962.

27. Ob Epose Kr-ogl, zv. AN

67. Oayl Terbiyeni emesi,

1993 ylnda Trkmen Halk Ertekilerini eperilik Dbi adl teziyle de

EVLY-YI CEDD VE ZEYL- EVLY-YI CEDD ADLI

Do. Dr. Abide DOAN*

yadigr brakmaktr. Zira, stanbulda

Arasna varr. Buras ok byk salam

km almak istediklerinde, yer yer birer

am tarznn benimsendii Beyolunun

dier tehlikelerden korunmak iin tedbir

Zorunlu olmadka namuslular yangn

Mahmut Paada ise caddenin ortasna satlacak eyalar koyan tccarn

caklar, kehribar tesbihler, mcevher saatler, kymetli in porselenden yaplm

FU-Y KIRGIZLARININ GNLK HAYATTA

Prof. Dr. Hu ZHEN-HUA*

birlikte tekrar yaymlamay uygun grdk. nceki yazmzda sadece aktarma

Pekin Devlet niversitesi profesr.