Vous êtes sur la page 1sur 31

lerapportBerbineausurlign

CrationetInternet

Rapportprsentpar

________

JeanBERBINAU,Ingnieurgnraldestlcommunications
aveclaparticipationde
JeanClaudeGORICHON,Contrleurgnralconomiqueetfinancier
et
DominiqueVARENNE,Contrleurgnralconomiqueetfinancier
RAPPORTNIV3.32008Dcembre2008
RapportnIV3.32008Dcembre2008
Rapporteurs:
JeanBERBINAU,
Ingnieurgnraldestlcommunications
JeanClaudeGORICHONetDominiqueVARENNE
Contrleursgnrauxconomiquesetfinanciers
CrationetInternet

SYNTHESE
CommepremiresuitedonnelasaisineduCGTIle26maidernierparlaministredela
CultureetdelaCommunicationdanslecadredelaprparationdelaloiCrationet
Internet,ilatremisauxCabinets(CultureetIndustrie)unenote"Conclusions
provisoires"endatedu21aot.
Cettenotefaisaitcinqpremiresrecommandations:
[1]affinerletexteduprojetdeloi,

[2]intgrerlesWiFipayantsdanslaprocdure,

[3]ProposerlacrationdeportailsblancspourlesWiFigratuits,

[4]Mettreenplaceunbandeaud'alerte,

[5]Exprimenterdesparadestechniquesdjouantlesmanuvresdedissimulation.

Elleseproposaitgalementdtudierplusavantlapisteportantsurledploiement,par
chaqueoprateurADSL,d'uneinfrastructurespcialiserenvoyantversun"portailpeaude

chagrin"faisantlobjetdelapropositioncidessous,lesrseauxcblspouvantquanteux
oprerparrductionducanalInternetunaccsbasdbit.
Grceauxrencontressupplmentairesaveclesoprateursquisesonttalesentre
septembreetdcembre2008,lerapportfinalcijointfaitunesiximerecommandationde
natureplustechnique1,quis'nonceainsi:
Pourrespecterlestermesduprojetdeloi,lasolutiontechniquequiconcilieau
mieux
lafoisl'galitdetraitementdesinternautesetl'htrognitdesdiversrseaux,
consisteencequechaqueoprateurADSLcaptepuisredirigeletraficdes
internautes
pourlesquelsl'HADOPIdemandeunesuspensionversuneplateformeadhoc
interne
ditedeconfinement.
Cettederniredevraitpermettrelalimitationstrictedelanavigation
surInternettoutenprservantlecanaltlphoniqueetlecanaltlvisuels'ilsfont
partie
del'offrecommercialesouscriteparlabonnainsiqueleservicedecourrielde
l'oprateur.
1
Proched'ailleursdecelleproposeen2005parlerapportKAHNBRUGIDOU.

1
Malgruneforterticencedesoprateursdediscuterdvaluationsfinancires,nousavons
cestadeavancdeshypothsesdecotsdemiseenuvre,s'appuyantlafoissurles
simulationsdevolumeannoncespourl'HADOPIetdeslmentsdecotdisponibles.
Lemontantminimalpourl'ensembledesoprateursfixessurlapriode20092012decette
solutions'lverait70millions,portantlafoissurl'adaptationdurseaudecollecte,la
miseenplacedesplateformesdeconfinement,lamodificationdessystmesd'information
(techniqueetcommercial)etlescotsrcurrentssurcettepriode.
Parailleurs,lerapportprolongelacinquimerecommandationpourexpliciterl'articleL.3363
enprconisantdemenerbrefdlaiuneexprimentationportantsurlefiltragesurleposte
clientsynchronisavecunserveurcentral.Ilinsistedunemaniregnralepourquesoient
tirestouteslesconsquencesdelimpratifderapiditdanslamiseenuvrequilui
sembledcoulerdelobjectifvisparleprojetdeloi.
*
**

SOMMAIRE
INTRODUCTION.............................................................................................................................1
PREMIREPARTIEINTERNETFIXE
.........................................................................................4
1TYPESDABONNSINTERNET:VENTILATIONSDUPARCDESFAISURLE
RSEAUFIXE................................................................................................................................4
1.1Selonlestechniquesderaccordement...............................................................................4
1.2ParFAIettypedeservicessouscrits..................................................................................7
2ARCHITECTUREDESRSEAUXPOURLACCSINTERNET.........................................
9
2.1AccsADSL........................................................................................................................9
2.2Accscble.......................................................................................................................13
2.3Lasuspensiondel'accsauxservicesdetlcommunicationsaupublicenligne...........13
3LESDIVERSESSOLUTIONSENVISAGEABLES.................................................................17
4SOLUTIONTECHNIQUEPROPOSE...................................................................................19
4.1RenvoiversuneplateformedeconfinementproprechaqueoprateurADSL..............19
4.2Elmentsdecot...............................................................................................................22
DEUXIMEPARTIELENOMADISME:UNEPRISEENCOMPTENCESSAIRE
.................26
1.INTRODUCTION.....................................................................................................................26
2ACCSLINTERNETENMOBILITETENNOMADISME................................................
26
2.1Linternetmobileparabonnementauprsdunoprateur.................................................27
2. LinternetnomadevialesquipementsdotsderceptionWiFi......................................29
TROISIMEPARTIEPROBLMATIQUEDELIDENTIFICATIONDESABONNS
...............32
1EFFICACITPDAGOGIQUEDELAPHASEDAVERTISSEMENT....................................
32
2PRENNITDUMCANISMEDEDSINCITATION............................................................
32
CONCLUSION..............................................................................................................................34
CrationetInternet
______
INTRODUCTION

Lexistencedobstaclestechniquesdenatureempcherenpratiquelamiseenuvre
massivedunmcanismedavertissementetdesanctionatmiseenavantmaintes
reprisesaucoursdupremiersemestre2008,soitouvertementpardesopposantscevolet
desaccordsditsdelElysedu23novembre2007,soitdemanireplusoumoins
feutreparlesfournisseursdaccssignatairesdecesaccords,
raisonnotammentquily
estprvu,commemesureultimeencasdemanquementsritrs,unesuspension
temporairedelaccsnaffectantqueleseulabonnementlInternetetquecelleci
devaitprserverlescanauxtlphoniquesettlvisuels..
Lapersistancedecettepolmique
aconduit,autermedellaborationduprojetdeloifavorisantladiffusionetlaprotectionde
lacrationsurInternet,leDirecteurduCabinetdelaMinistredelaCultureetdela
CommunicationsolliciterduConseilgnraldestechnologiesdelinformationparnote
CC/14871endatedu26mai2008,laformulationdunavisdefaisabilittechniqueportant
surladispositionselonlaquelle
Lasuspensionsappliqueuniquementlaccsdes
servicesdecommunicationaupublicenligne.Lorsqueceservicedaccsestachetselon
desoffrescommercialescompositesincluantdautrestypesdeservices,telsqueservicesde
tlphonieoudetlvision,lesdcisionsdesuspensionnesappliquentpasces
services1.
Le3juin2008,lecabinetdelaMinistredelEconomie,delIndustrieetdelEmploi,a
confirmsonaccordpourquesoitentrepriseunetelleanalyseetquelesconclusionsen
soientremises.Cellescionttofficiellementtransmisesle21aot;ellestaientqualifies
deprovisoirescardurantcettepremirepriode,dufaitdelacoupureestivale,ilnavaitpas
tpossible:
dauditionnerunacteurmajeurFree,quiavaitdonnunaccorddeprincipe
pourunetellerencontre,etunacteurnouveau,Bouygues,quiavaitfait
parvenirunerponseprliminaire;
derevenirverschacundesacteurspourtesterauprsdeuxles
recommandationsprconises.
Lesmoisdeseptembreetdoctobreonttloccasiondyprocdersansqueles
informationsalorsrecueilliesnesoientdenatureinflchirlesconclusionsdjremises.
Ennovembre,l'AssociationdesFournisseursd'accsetdeservicesInternet(AFA)afait
connatrequ'ellesouhaitaitrencontrerlesrapporteursduCGTIpourdbattredes
conclusionsprovisoires:cetterencontreviendraitcloreetrcapitulerlesrunionsbilatrales
1
3mealinadelarticleL.33128,telquadoptenConseildesMinistresle18juin2008.Conformment
lavisrenduparleConseildEtat,lardactiondiffrequelquepeudecellequecitaitlanoteCC/14871du26
mai.

1
djintervenuesendeuximephasedel'tude.Unetelledemandes'inscrivaitdemanire
naturelledansleprocessusdeconcertationaveclesacteursquannonaitlanotedenvoi
desconclusionsprovisoires(127/CGTI/JB)adressele21aotauDirecteurducabinetdela
ministredelaCultureetdelaCommunication:quelquespointsparticuliersmritent
encoredtresoigneusementprciss.Unapprofondissementdestravauxetdela
concertationaveclesacteursparatdoncncessaireavantquelesrapporteursnesoienten
mesuredtayerpleinementleursconclusions.
LarunionsesttenueauCGTIle25novembre.Ladlguegnraledel'AFA,Dahlia

Kownator,s'taitentouredereprsentantsdeFranceTelecom,Free,SFR,Bouygues;
NumricableetDarty,annoncs,ntaientpasprsents.
Ladiscussionatloccasiondefairetatpourlapremirefoisdunlienentrelemaintien
ducanalInternetetduservicetlphoniquesurIP:plusieursFAIutiliseraientlepremier
commevoiedesignalisationpourassurerlesecond.Desprcisionsnouvellesontt
galementapportessurlerlejouparcecanalpoureffectuerdistancelesoprationsde
maintenanceetdeconfigurationdesBox.
EnfinilatindiququelasolutiondetunnelisationL2TPetderedirectionLNSversune
zonedeconfinementIntranetdeloprateurncessitaitledoublementdesaccsADSL
pourgnraliserlesaccsmultiVCafindesparersurdescanauxdistinctslanavigation
Internetdesautresservices(VoIP,TV):
unteldoublementconstituaitincontestablementuneoprationdegrandeampleur;
orlesconclusionsprovisoiresremisesle21aotprsentaient
ledploiementdecettesolutioncommesusceptible,lavenir,dedotertousles
fournisseursdaccsraccordantleursabonnsparADSL,delacapacitderestreindre
limpactdunesuspensionlaseulenavigationsurInternet,toutenprservantunaccs
partielunservicedemessagerie.
Devantaffluxdargumentsindits,iltaitconvenudunemiseparcrit:lAFAexpliciteraitde
maniredtaillelesobstaclestechniquesauxquelslesFAIseheurtaient,etintgreraitune
premirevaluationdeleffortconsentirpourlessurmonter,quelavoiechoisiesoitcelle
indiquelesconclusionsprovisoires,outouteautreplusexpdientepourteloutel
fournisseurdaccs;letexteseraitreproduitenannexeaurapportdfinitifduCGTI.
Cettemiseparcrit,transmisecommeContributiondelaFdrationFranaisedes
TlcommunicationsetCommunicationsElectroniquesatreuele4dcembreaprs
midi;elleprcisentrerelativequauxoprateursADSL.
Pourtenircomptedecetapport,lardactionduprsentdocumentatrepriseafindyfaire
figurerlesobjectionsmisestellesquellesonttformules2.
2
IlestreleverquelesdeuxderniersalinasdecettecontributiondelaFFTCEsesituenthorsdela
discussiontechnique.Ainsilavantdernieralinaavanceunargumentdenaturejuridique(quivautpourtoute
sanctioninfligeparuneautoritadministrativeindpendantecommelHADOPI):Enoutre,commele
relvelaCommissiondesaffairesconomiqueslasanctionadministrativeprsented'autresavantages:elle
estimmdiatementexcutoire;elleestinfligesanssaisinepralabled'unjugeetsansdlaietselonune
procdureplusfacilemettreenoeuvrequelaprocdurepnale.Enfin,cettemesureestpluscompatible
avecleprincipedeproportionnalitdelasanction..Ledernieralinaavanceunargumentdenature
budgtaire:LemontantdecessanctionspourraittreutilementallouaufinancementdelHADOPI.

2
Lerapportsarticuleentroisparties.
Lapremiresattacherpondrelaproblmatiqueinitialeolabonnementdonnant
accslInternetestlapicecentralesurlaquelleseconcentreltapefinaledu
mcanismedesensibilisationetdesanctionvisantjugulerletlchargementillgal
demasse.
Elleprciseceteffetlenombredecesabonnements,lestauxde
pntrationenfonctiondesservicessouscrits,etleursvolutions.
Elledcritles
architecturesretenuesparlesprincipauxfournisseursdaccsetdeservices(FAI)
pouroffrircesservicesparraccordementleurrseau.
Elleanalyseauregarddela

formulationretenueparleprojetdeloi,lesaccssuspendreetlesservices
conserver.
ElledresseensuitepourlInternetfixeuninventairedessolutions
susceptiblessinonderpondrestrictementauxexigencesposesparleprojetdeloi,
dumoinsdeconcourirlobjectifpoursuiviparcellesci.
Elleexaminepourchacune
delleslespossibilitstechniquesdundploiementsurlensembleduterritoire
malgrlavaritdesinfrastructuressousjacentes,etprsenteunevaluationdes
cotsdinvestissementetdefonctionnementaffrentsunteldploiement.
Ladeuximeattirelattentionsurlvolutionrapideencouvertureetendbitque
connaissentlesaccslInternetquoffrentlatlphoniemobiledenouvelle
gnrationdunepart,lesconnexionsWiFidautrepart.Distinguantpources
dernireslesportailsgratuitsdesaccspayants,ellesuggrequelespremiers
ouvrentsurunInternetsrolanavigationdemeureanonyme.
Latroisimemetenregarddeleffortconsentirpourjugulerlestlchargements
illgauxsurlInternetfixe,telquelexamenmenenpremirepartielvalue,la
prennitdumcanismeenvisag:lesalasensontnombreux,lesrduiresuppose
lacooprationactivedesfournisseursdaccs.
*
**
3
PREMIEREPARTIEINTERNETFIXE
1TYPESDABONNESAINTERNET:VENTILATIONSDUPARCDESFAISURLE
RESEAUFIXE
1.1Selonlestechniquesderaccordement
LeprsentrapporttraitedesmodesderaccordementInternetsuivants,quiconcerne
l'essentielduparc:
basdbit,

hautdbitADSL,cble.

Internetbasdbit
Ilyauraitactuellement1,5milliondabonnssurlerseautlphoniquecommut(RTC),se
connectantlInternetparmodembasdbit.Pourceuxci,letlchargementdemusiqueest
possiblequoiquelong,maisceluidesvidosetlestreamingengnralsontimpraticables.
LegrosduparcestchezFranceTlcom;leresteestprincipalementchezSFRetchezles
oprateurslocaux(DOMTOMparexemple).
Leurnombreestendiminutionconstante,sanspourceladisparatremoyentermecartous
lesterritoiresnesontpasligibleslADSLetlessolutionsalternatives(Internetviasatellite
ouWimax)nesontpasencoreimplmentesunratioperformance/cotavantageux3.
Encasdesuspensiondufluxinternet,leproblmedumaintienducanaltlphoniquenese
posepas,dslorsqueceservicevocalnestpasassurenmodeIPmaisenanalogiquesur
labandepassantebassedelabouclelocale(pairedecuivre).

HautdbitADSL
LehautdbitADSLestfournisoitparFranceTelecom,soitparlesoprateursalternatifs,
lesquelsutilisentplusieursoptionsdedgroupage.Enplusdes7,5millionsd'abonnsde
FranceTelecom,leparcdesabonnsalternatifsestde8millions,soituntotalde15,5
millions.
Lechoixentrelignesnondgroupesetdgroupageestdsormais,nonunchoixcontraint
pardesconsidrationstechniquesdedesserteduterritoire,maisunealternativeofferte
chaqueFAI4.
LaventilationduparcentrecesdeuxmodesderaccordementestpublieparlARCEP
chaquetrimestre;lesdonnesreproduitesciaprssontarrtesau30juin20085.
3
Ilestnotertoutefoisquedepuisle3juillet2008,Orangeproposelasouscriptionduneoffre"tripleplay"
(Internet,tlphoneettlvision)parsatelliteauxabonnsquinepeuventpasrecevoirlatlvisionparADSL
(montantminimum,32,90/mois,Liveboxcomprise).
4
OffredaccsetdecollecteDSLdeFranceTlcom(versiondu24/10/2008).
5
Tableaudeborddgroupageetbitstream(www.arcep.fr).

4
Tableauau30juin2008(horsFranceTelecom)
*entreparenthses:croissancenetteenvolumeaucoursduderniertrimestre.
Lesoffresdegrossansabonnementtlphoniqueclassiqueportentlintgralitdela
croissanceetreprsententmaintenantlesdeuxtiersdesaccsdumarchdegrosduhaut
dbitsurADSL.
Lignesnondgroupes
Encertainsendroitsduterritoire,notammentdansdeszonesrurales,lesFAIouoprateurs
alternatifsintermdiairesn'ontpasencoreinstallleursquipementsdanslesNRA6,
notammentleursDSLAM,ouprolongleursrseauxjusquceuxci;ilsnepeuventdonc
utiliserloffrededgroupagedelabouclelocaledeFranceTlcom7.
LeraccordementdesabonnsdecesFAIlADSLhautdbitestdonceffectuvialesoffres
d'accslargebandelivresauniveaurgionalparFranceTlcom:
collecteIP(DSLIP):cetypedecollecteestceluidonttraitaitl'option5;

collecteATM(DSLATM):cetypedecollecteestceluidonttraitaitl'option3;

collecteEthernet.8

6
Nudsderaccordementdabonns,situsdordinairedanslescentrauxtlphoniquesdeFrance
Telecom.
7
Ladesserteduterritoirepardesinfrastructureshautdbitfaitpartiedesindicateursrgulirementmisjour
sousformedecartesparl'observatoiredesterritoiresdelaDlgationInterministriellel'Amnagementet
laComptitivitdesterritoires(DIACT)surlesitewww.territoires.gouv.fr.

8
Leprojetdeloiprvoyantdesmesuresdinjonctionalternativeslasuspensiondelaccs,seulessontprises
enconsidrationdanslasuitedecerapportlestechniquesderaccordementdesabonnsGrandPublic.

5
UntiersdesaccsADSLhautdbitestralisenlignesnondgroupes,laplupartdentre

euxenmonoVC.
Lignestotalementoupartiellementdgroupes,ADSLnu
Lenombredelignesdgroupesatteint5,7millionslafindupremiersemestre2008;le
dgroupagetotalrassembleplusdetroislignesdgroupessurquatre(4,3millionsde
lignes).
Au30juin2008,prsdunmillionetdemidelignestaienten"ADSLnu":lesclientsdes
FAIsituslextrmitdeceslignesontchoisidentrepasabonnsaurseau
tlphoniqueclassique.CecasdefigureexistegalementpourlesclientsdeFrance
Telecom.
Internetparabonnementauprsdunoprateurderseauxcbls
LeparcdeclientsdeNumricableayantsouscritunabonnementlInternetauprsdecet
oprateurtaitde930000au1ersemestre2008.
AccsparsatelliteouparWimax
Pourmmoire:alternativespourlacouverturedezonesnondesservies,cesmodesdaccs
neregroupentlheureactuellequetrspeudabonns.
6
1.2ParFAIettypedeservicessouscrits
Fixe:Internetsimple,internetettlphone,tripleplay;

FAI:les4grands:Orange,Free(+Alice),SFR(9Cgtel+ClubInternet),

Numricable9.
Larpartitionchezlesoprateursestapproximativementlasuivante:
7,5millions(10)
FranceTlcom
SFR3,7millions
Free3,0millions
Numricable1,0million
Autres(11)0,8million
TOTAL16millions
juin2007dcembre2007juin2008
FranceTelecom
49,5%
partdemarchADSL49,2%49,4%
clientsADSL658200072960007840000

301700041020004995000
ClientsVoIP

1389000
ClientsTVsurADSL8370001149000

5918000
NombredeLiveBox42730005209000

(*)
juin2007juin2008%
Free
26260003134000

clientsADSL
dontabonnsdgroups122060000261400083,4%
(*)
:sourcepublicationdesrsultatsdILLIAD(rapportdumanagementpremiersemestre2008)
9
LesFAIlocauxetFAIvirtuels(DartyCompletel)neregrouperaientgureplusde200000
abonns.
10
dont0,2milliondeprofessionnelsreconnus.Cestdiredabonnsayantvolontairement
souscritun
abonnementprofessionnel.Ilfautnoterquecheztouslesoprateurs,ycomprisceuxquiontdes
offres
pro,uneproportionvraisemblablementimportantedeprofessionslibrales,etdeTPE,voire
dePME,ont
spontanmentsouscrituneoffregrandpublic,sans,aucunmoment,treidentifisdansles
basesclients
desoprateurscommeprofessionnels.Cepointdlicatseratraitplusloin.
11
Darty,Altitude,OutremerTlcom,etc.
12
Aucoursdupremiersemestre2008,lenombredeNRAoFreeestimplantsestaccrude350,
passantde
15001850;lobjectifestde2000enfin2008.
7
Au30septembre2008,lenombredabonnsADSLpourleGroupeILLIADtaitde
4125000dont3275000souslamarqueFreeet850000souslamarqueAlice(rachatde
LibertySurfGroupauprsdeTelecomItalia)13.
Au1ersemestre2008,lesclientsdeNumricableseraient650000avoirsouscritun
abonnementtlphoniqueauprsdecetoprateur.
FAI:lesautres(Pourmmoire:FAIlocauxcommeNordnet,;FAIdOutre
mercommeIntercableICH,socitcanadiennelaRunion,OutreMer
Telecom).
VoIP
Ilyaactuellement11millionsdabonnslavoixsurcanalnumriquehautdbit.La
rpartitionquisuitrsultedunecertainepartdeprquationsousnotreresponsabilitds
lorsquetouslesoprateursnontpasexplicitcesnombres.Letotalestidentiqueceluide
lARCEP:
FranceTlcom4,1millions
SFR3,2millions
Free2,7millions
Numricable0,5million
(14)
Autres0,5million
TOTAL11millions
Enltatactueldesoffresdelogiciels,trspeudinternautessontcapablesdedtournerle
canalVoIPdesafonctionpourlutiliserdesfinsdetlchargements.Maissilacoupure
desautrescanauxdevientunemenacedontlaconcrtisationestattenduecourtterme,on
peutsattendreladiffusionderecettesvoiredoutilsoffertsentlchargementsurdes
sitesspcialiss.

TV
Nousmettonspourlinstantdanslemmegroupeles4,5millionsdabonnslaTVsurIP
(IPTV),pourlesquelsledtournementducanalIPpourfaireautrechosequedevisionnerle
fluxvidoimposnestpasencoreporte15.
Lesordresdegrandeuravancsicinelesontdoncpaspourestimerlampleurdes
contournementspossibles,maispluttpourdonneridedescontraintesauxquellesle
lgislateursetrouveconfrontlorsquilimaginesuspendrelinternetsanscouperlecanal
voixoulecanalTV.Nousyreviendronsplusendtail.

13
700NRAsontcommunsentreFreeetAlice.
14
Darty,Altitude,OutremerTlcom,etc.
15
Enrevanche,pourlacaptureaufildeleaudufluxvidoenstreaming,desoutilstrssimplesdutilisationsont
djenusage.

8
parnombredecomposantescommercialesactives
Cetteestimationrelveducroisementdesdiversesdonnescidessusetdelexploitation
dunsondagedIPSOSMdiade2007.Elleestdonnetitreindicatifpourbienillustrerla
dispersiondestypesdabonnementschezlesdiversoprateurs,maisnestpasla
compilationdechiffresdirectementfournisparceuxci.
InternetetTriplePlayQuadruplePlayUneseule
TlphoneIPcomposante
FranceTlcom3,71,70,12,0
SFR1,80,8<0,10,9
Free1,50,8<0,10,8
<0,1(16)
Numricable0,50,2<0,1
Autres(17)0,40,200
TOTAL7,93,70,44,0
Ilsavredoncqueprsde11millionsdinternautessurles16quidisposentduhautdbit
ontsouscritlafoisunserviceInternetetunservicedevoix.surIP.
Selonlesarchitectureschoisiesparlesdiversoprateurs,etenfonctiondeladistancede
labonnsonnudderaccordement,cesservicessonttransportssurdescanaux
sparsouseretrouventsurunmmecanal.
2ARCHITECTUREDESRESEAUXPOURLACCESAINTERNET
2.1AccsADSL
Unechanetechniquetype:
Cettechaned'accsinternetsecompose,pourl'ensembledesoprateursdelafaon
suivante:
PC/modembox/bouclelocale/DSLAM/BAS(BNG)
ElleestintgreverticalementpourFranceTelecom,etNumricable,lexploitationdetous
lesquipementsrelevantdummeoprateur;enrevancheellecomporteunerupturede
chargepourlesabonnsnondgroupsdesoprateursalternatifspuisqueceuxci
s'appuyentalorsenpartiesurlesquipementsdeFranceTelecom.
Cettecompositiontypemasquedimportantesvariantesquiontuneinfluencedcisivesurla
capacitdurseaudeloprateurralisertelleoutelleopration.Ilenestainsides

fonctionnalitsdelaBox(firmware,nombredeVCsupports)oudelarpartitionde
lintelligenceentreleDSLAMetleBASBNG.AcetgardFree,parleschoixoprsse
distinguenettementdesautresoprateurs.18
16
Sanscompterles3,5millionsdabonnementstl,enmodeCVDC.(etnonenmodeIP).
17
Darty,Altitude,OutremerTlcom,etc.
18
Freeanotammentfaitdsloriginelechoixdenepasoffrirdecollectepourcomptedoprateurstiers,
adoptantunearchitecturemonoVCenprotocoleDHCP.

9
UnniveaudinterventiondesFAIdiffrentselonlescas:
Option1(dgroupage)/option3/option5
Option1(Dgroupage):
o
L'oprateurconcurrentquiledsirepeutsouslouerFranceTlcomtoutoupartiedela
bandepassanted'unelignetlphoniquejusqulabonnetproposersespropresservices
commeleservicetlphoniqueusuel,etlesaccslInternethautdbit.Eneffet,surune
lignetlphoniqueilestpossibledetransmettrelavoixenmodeanalogiqueenutilisantla
partiebasse(300Hz3kHz)delabandedesfrquencestransmises,etderserverla
partiehautepourvhiculerlesdonnes.
Lesdeuxinformations,voixetdonnes,sont
acheminessimultanmentsurunmmesupport:lapairedecuivre(lignetlphonique);
chezlabonnellesserontsparesparunfiltragequeraliselaBox(botierADSL).
Cettesouslocationpeutportersurlatotalitdelabandepassante,ountrequepartielle.
Dgroupagepartiel
Ledgroupagepartielpermetunoprateurd'avoiraccslabandedefrquence"haute"
(frquencesnonvocales)delapairedecuivre.Cettesolutionpermetauxoprateursde
proposeretgrerdeboutenboutlaconnexionADSL.Lapartietlphonie,quiutiliseles
frquences"basses"resteexclusivementgreparFranceTlcom.
Variante:ADSLnu:Dansl'offre"ADSLnu",labandedefrquencehautepourl'ADSL
estutiliseparl'oprateuralternatifpourl'accsInternetetlesservicesannexescommela
tlphonieoulaTV.Pourlabandedefrquencebasse,leclientfinaln'aplusl'obligationde
contractualiseruncontratdetlphonieanalogiqueavecl'oprateurFranceTelecomqui
grelabouclelocale.C'estcequidiffrenciecetteoffredel'offrededgroupagepartiel
classique.
Dgroupagetotal
Ledgroupagetotalpermetunoprateurdedisposerdelatotalitdelabandede
frquencedelapairedecuivre.L'ensembledesservicesInternetettlphonieestalorsgr
parcetoprateuretnonplusparFranceTlcom.Audpartdudomiciledelabonn,la
tlphonieestdordinairedetypenumrique,etnonplusdetypeanalogique.
10
Option3/Option5
o
Cesoptionsdiffrentparlinterventionounondunoprateurconcurrentsurunepartiedu
trajet,etparleniveaunational,rgionaloulocalauqueloleFAIprendenchargeleflux

dontlatransmissionestassurectabonnparFranceTelecomsursonrseau.19.
FranceTelecomproposedeuxniveauxdecollecte,LocalouPlaque20.
AinsiquelercapituleleschmareproduitauparagrapheII.1.2.1lignesnon
dgroupes,cettecollecteestofferteselon:
2modesdaccs:unseulcanalparabonn(monoVC),oudeuxcanauxpar
abonn(biVC);lunestalorsdequalitpremium,destinenprincipeau
transportdelatlvisionetdelatlphonie,etprioritairesurlesecond,
destinaufluxInternet(besteffort).
3modesdecollecte:IP,ATM,Ethernet(trshautdbit).
FranceTelecomafaitchoixduprotocoleL2TPpourcettearchitecturedecollecte21.Ainsi,le
FAI,vialoprateurtierslecaschant,estmmedegrerlesterminaisonsPPP
(PointtoPointProtocol)desesabonns22.
desparticularitspropreschaqueFAI:multiVCoumonoVC,Boxplusou
moinsintelligentes,adressesIPpubliquesouprives,
MultiVCouMonoVC
o
AuxdbutsdelInternethautdbittransmettreplusieurscanauxspars(MultiVC)ounen
transmettrequunseul(monoVC)surlapairedecuivreraccordantlquipementterminal(la
Box)situchezlabonnauDSLAMsitudansleslocauxdeFranceTelecomoude
loprateurFAI(colocalisationousalleddie),taitunchoixcontraintparlatechnique:le
19
Dans

loption3

,unoprateurtiersprendlivraisondufluxIP,transmisdordinaireencollecte

ATM,unniveau
intermdiairedurseaudeFranceTlcom,soit41pointspourmtropoleetoutremer
regroupantletrafic
rgional;letransportdufluxjusquaupointdeprsenceduFAIestensuiteassurpar
loprateurtiers,
quiestalorsmmedecontrler,maisenpartieseulement,lesparamtresdequalitduservice
renduau
FAI,commeledbit.
Dans

loption5

,FranceTlcomassureluimme,soitlatotalitdutransportjusquunpointde

prsence
nationaldelivraisonauFAI(option5nationale),soitenlunde17+5pointsrgionauxpour
mtropoleet
outremer(option5rgionale),oilseraprisenchargedirectementparleFAI,moinsque
celuicinen
confieletransportunoprateurtiers.Danslesdeuxcas,letraficestlivrenmodeIP.
20
LacollecteestconsidredeniveauLocallorsqueleRaccordementSiteCentralderattachement
surlequelpointeleVCdecollecteestsitudanslemmedpartementquelesiteextrmit.
LacollecteestconsidredeniveauPlaquelorsqueleRaccordementSiteCentralderattachement
surlequel
pointeleVCdecollecteetlesiteextrmitappartiennentdeuxdpartementsdiffrentsausein
dunemme
Plaque.
21
Layer2TunnelingProtocol(RFC2661).
22

UntunnelL2TPpermetdeprolongerunesessionPPPjusquechezleclientdeFT;selonquecedernierest
unoprateurtiersouleFAI,ilpeutsoitprolongersontourlessessionsL2TPversleFAI,soitlesterminer.
CettefacultdeprolongationouvrelapossibilitderenvoiversuneplateformeLNSspcialise,alternative
lacoupuredelaccs(voirparagrapheIV.2infra).

11

monoVC
taitlaseulesolutiondansnombredecas,lesabonnsraccordertantsitus

23.

troploinetlesperformancesdesquipementsinsuffisantes.

Aujourdhuicechoixrevtpluttlecaractreduneoptionstratgique,commelillustrelecas
dOrangeouceluideFree.
Dansleszonesnondgroupes,lesFAIpeuventaujourdhui
opterpourloffrebiVCdeFranceTelecompourunsurcotdabonnementrduit0,1par
clientetparmois.
Dansleszonesdgroupes,ilarrivelinversequelintgrationdetous
lesservicessurunmmecanalIPsoitlasolutionretenueparloprateurdurseau,en
fonctiondelarbitragequileffectueentrelafacilitdemaintenance,laqualitdeservice,le
niveaudescurisation,lacapacitmodifierentempsrellagammedesservicesofferts,la
rpartitiondelintelligencedanslerseauentreamontetaval,etlecottotaldes
investissementsraliseretdeleurexploitation.
Sicetteoptionducanaluniqueestsusceptible,seloncertains,desimposerterme,les
quipementsseraientenmesuredetraiterdemanirediffrencielesfluxvhiculsausein
dunmmecanal..
Boxplusoumoinsintelligentes:deuxexemples
o
Orange
LaLiveboxestunmodemmultiVC...elleexploiteplusieurs"canaux"surlaligneADSL...
Ces"canaux"sontidentifisparuncoupleVP/VC(VirtualPath/VirtualChannel)enaccord
avecleDSLAM.
Ainsi,
Internet:
8/35>lefluxinternet(Up&Down)
TV:
8/38>lefluxVoD(VideoOnDemand)
8/39>lefluxzapping(latlcommande)
8/40>lefluxmulticast1
8/41>lefluxmulticast2
MaLigneVisio:
8/50>leflux"MaLigneVisio"
Tlphonie:
8/51>lefluxVoIP
8/61>lefluxToIP
Free
Toutpassesurlefluxinternet8/35
23
~10%desabonnementschezloprateurhistorique,envoiederduction.

12
2.2Accscble

LetlphoneestraccordparunepriseclassiqueRJ11,etlabonnnevoitpasladresseIP

utilise.
2.3Lasuspensiondel'accsauxservicesdetlcommunicationsaupublic

enligne
Lesdiffrentsservicesprsentssurlesrseauxdecommunicationslectroniques
Lesprincipauxservicesoffertsdansledomainedescommunicationslectroniquesse
regroupentselondeuxfamilles:
~lesservicesdecommunicationslectroniques
~lesservicesdecommunicationaupublicparvoielectroniquequicomprennent
deuxtypesdeservicesdistincts:
lesservicesdecommunicationaupublicenligne,
lesservicesdecommunicationaudiovisuelle.
Lecodedespostesetdescommunicationslectroniquesdfinitlesservicesde
communicationslectroniquesdanssonarticleL326delafaonsuivante:
Onentendparservicesdecommunicationslectroniqueslesprestationsconsistant
entirementouprincipalementenlafournituredecommunicationslectroniques.Nesont
pasvisslesservicesconsistantditeroudistribuerdesservicesdecommunicationau
publicparvoielectronique.
Lelgislateuradoncclairementsparlesservicesdecommunicationslectroniquesdes
servicesdecommunicationsaupublicparvoielectronique.
Laloin20046575du21juin2004pourlaconfiancedanslconomienumriquedfinit
quantellelesnotionsdecommunicationaupublicparvoielectroniqueetde
communicationaupublicenlignedanssonarticle1delafaonsuivante:
Onentendparcommunicationaupublicparvoielectroniquetoutemisedispositiondu
publicoudecatgoriesdepublic,parunprocddecommunicationlectronique,designes
designaux,dcritsdimages,desonsoudemessagesdetoutenaturequinontpasle
caractredunecorrespondanceprive.
Onentendparcommunicationaupublicenlignetoutetransmission,surdemande
individuelle,dedonnesnumriquesnayantpasuncaractredecorrespondanceprive,
parunprocddecommunicationlectroniquepermettantunchangerciproque
dinformationsentrelmetteuretlercepteur.
LaLoin861067du30septembre1986relativelalibertdecommunicationdfinitquant
ellelesservicesaudiovisuelsdanssesarticles1et2:
Lesservicesaudiovisuelscomprennentlesservicesdecommunicationaudiovisuelletelle
quedfiniel'article2ainsiquel'ensembledesservicesmettantdispositiondupublicou
d'unecatgoriedepublicdesoeuvresaudiovisuelles,cinmatographiquesousonores,
quellesquesoientlesmodalitstechniquesdecettemisedisposition.
13
Onentendparcommunicationaudiovisuelletoutecommunicationaupublicdeservicesde
radiooudetlvision,quellesquesoientlesmodalitsdemisedispositionauprsdu
public,ainsiquetoutecommunicationaupublicparvoielectroniquedeservicesautresque
deradioetdetlvisionetnerelevantpasdelacommunicationaupublicenlignetelleque
dfiniel'article1erdelaloin2004575du21juin2004pourlaconfiancedansl'conomie
numrique.

Estconsidrcommeservicedetlvisiontoutservicedecommunicationaupublicparvoie
lectroniquedestintrereusimultanmentparl'ensembledupublicouparune
catgoriedepublicetdontleprogrammeprincipalestcomposd'unesuiteordonne
d'missionscomportantdesimagesetdessons.
Estconsidrcommeservicederadiotoutservicedecommunicationaupublicparvoie
lectroniquedestintrereusimultanmentparl'ensembledupublicouparune
catgoriedepublicetdontleprogrammeprincipalestcomposd'unesuiteordonne
d'missionscomportantdessons.
Larticle21delammeloiprcise:
Pourl'applicationdelaprsenteloi,lesmotsdistributeurdeservicesdsignenttoute
personnequitablitavecdesditeursdeservicesdesrelationscontractuellesenvuede
constitueruneoffredeservicesdecommunicationaudiovisuellemisedispositionauprs
dupublicparunrseaudecommunicationslectroniquesausensdu2del'articleL.32du
codedespostesetdescommunicationslectroniques.Estgalementregardecomme
distributeurdeservicestoutepersonnequiconstitueunetelleoffreentablissantdes
relationscontractuellesavecd'autresdistributeurs.
Applicationdecesprincipesauxsituationsrencontresenpratique
Silestextesdeloidfinissentprcismentlesdiffrentstypesdeservicesprsentssurles
rseauxdecommunicationslectroniques,ilconvientdecernerdunefaonpluspratiquece
quecesnotionsrecouvrentetdansquellecatgorieclasserlesdiffrentsservices
accessiblesparlesrseauxdecommunicationslectroniques.
Lesservicesdecommunicationslectroniques:
Leservicetlphonique
Lesservicesdecommunicationslectroniquesrecouvrentenpratiqueessentiellementle
servicetlphoniqueproprementdit,quipermetnotammentlescommunications
destinationdesservicesdurgence.
AcesujetilfautnoterquelescommunicationschangessurInternetparlebiaisde
logicielsspcifiquesnesontpasconsidrescommeconstituantservicetlphonique.
Lesservicesdemessagerie
Laloipourlaconfiancedanslconomienumriqueprciteprvoitladfinitiondeces
messageriesdansunparagraphepartquilesdistinguedelacommunicationaupublicen
ligne.
14
Laloiprcisedanssonarticle1:
onentendparcourrierlectroniquetoutmessage,sousformedetexte,devoix,desonou
d'image,envoyparunrseaupublicdecommunication,stocksurunserveurdurseauou
dansl'quipementterminaldudestinataire,jusqu'cequecedernierlercupre.

Cettedfinitionnepermetpasvritablementdeclasserlesmessagerieslectroniquesdans
unecatgorieprcise,toutefoiscomptetenuducaractredecorrespondancepriveattach
auxcourrierslectroniques,lerattachementauxservicesdecommunicationslectroniques
pluttquauxservicesdecommunicationaupublicenligneparatleplusappropri.
[ndt:lee.mailrelveraitdoncdel'articleL326ducodedespostesetdescommunications
lectroniques.l'enjeuest,semblet'ildesavoirsilaHadopipeutlgalementinterdirel'accsdes
abonnsleurcourriel]
Lesservicesdecommunicationsaupublicenligne
Lesservicesdecommunicationaupublicenlignerecouvrentlessentieldesservices
accessiblesparInternet:servicesdinformation,servicesdeecommerce,etc.Toutefois

desservicesdecommunicationsaupublicenlignesontgalementaccessiblesparlerseau
tlphonique,notammentparlebiaisdesnumrosspciaux.Lesservicesdaccsla
mtoparexemplenechangentpasdenatureselonlesmoyensdecommunications
lectroniquesutilisspouryaccder.
Lesservicesaudiovisuels
Lesservicesaudiovisuelssontnaturellementprsentsdanslesoffrestripleplaydes
oprateursdecommunicationslectroniquesquipermettentunaccsauxchainesde
tlvisionparlebiaisduncanalfaisantlobjetduneoffrespcifique.
Nanmoins,comptetenudeladfinitiondesservicesaudiovisuels,certainsservices
accessiblessurInternetcommeleswebradiosparexemple,voirelesoffresde
streaming,sontgalementdesservicesaudiovisuels.
Consquencessurlesmodalitsdelasuspensionprvueparleprojetdeloi
LeprojetdeloicrationetinternetprvoitunnouvelarticleL.33128ducodela
propritintellectuelleainsirdig:
Art.L.33128.LasuspensiondeI'accsmentionneauxarticlesL.33125etL.33126
n'affectepas,parellemme,leversementduprixdel'abonnementaufournisseurdu
service.
Lesfraisd'uneventuellersiliationdel'abonnementaucoursdelapriodedesuspension
sontsupportsparI'abonn.
Lasuspensions'appliqueuniquementI'accsdesservicesdecommunicationaupublic
enligne.Lorsqueceserviced'accsestachetselondesoffrescommercialescomposites
incluantd'autrestypesdeservices,telsqueservicesdetlphonieoudetlvision,les
dcisionsdesuspensionnes'appliquentpascesservices.
15
Ilressortdecetextequelintentiondugouvernementestdenesuspendrelaccsquaux
servicesdecommunicationaupublicenlignelexclusiondesautrescatgoriesde
services.Cettedispositiondoitpermettreauxabonnsdesoffrestripleplayde
conserverlaccsaucanalIPdetlvisionfaisantlobjetdunecomposantespcifiquede
loffrecommerciale,auservicetlphoniqueenmodeIP,ainsiquauxservicesde
communicationslectroniquesdetypemessagerielectronique24.
Orlardactionproposenepermetpasdanslapratiquedesatisfaireauxintentionsdu
projetdeloi:
dunepart,dautresservicesquedesservicesdecommunicationaupublicen
lignesontaccessiblessurInternetetdesservicesdecommunicationsau
publicenlignesontaccessiblesparlerseautlphonique.Lapplicationde
cetextencessiteraitdoncdeslectionnerlesservicesdecommunicationsau
publicenligneprsentssurInternetlexclusiondesautres,voiredintroduire
uneexceptionpourceuxprsentssurleservicetlphoniquesiune
interprtationlittraledutextetaitfaite;
dautrepart,lesmodalitstechniquesenvisageablespourcettesuspension,
quiserontdcritesdansleparagraphesuivant,nepermettentpasdisolerles
servicesdecommunicationsaupublicenlignedesautresservicesprsents
surInternet,(servicesaudiovisuels,messagerieslectroniques)saufrendre
larestrictiontotalementinoprante.Eneffet,larchitecturedinternetpermettra
alorsdesvoiesdepassagedtournesparlesservicesrestsouvertsetqui

neseraientpassouslecontrledirectdeloprateurdecommunications
lectroniquescommepeutltrelamessageriedecetoprateur
Danscesconditions,ilestproposlardactionsuivante,quitraduitmieuxlaralit
oprationnelledesmesuresenvisages,toutenenrespectantlafinalit:
ArticleL33128
Lasanctionprononcepeutsedclinerselondeuxmodalits:
SoitlasuspensiondetouslesfluxIPlexceptionduservicetlphoniqueenmode

IP,delatlvisionsurIPcomposantedeloffrecommercialeetduservicedecourrier
lectroniquedeloprateurderaccordementdelabonnassortidunelimitationde
volume.
Soitlarductionparloprateurdecommunicationslectroniquesdudbitdesflux
IP(horsservicestlphoniqueetTV)jusquauniveaudedbitoffertparles
abonnementsInternetbasdbit.
Parailleursdanslesautresarticlesvoquantlasuspension,ilseraitprfrabledutiliserle
motrestrictionquipeutcorrespondreauxdeuxoptionsdcritescidessus.

24
Ainsiqueprciscidessus,lescommunicationschangessurInternetparlebiaisdelogicielsspcifiques
nesontpasconsidresauxtermesduCPCEcommeconstituantunservicetlphonique.

16
Letableaurcapitulatifcidessousillustreleseffetsdebordpossibleselonlescasdefigure.
3LESDIVERSESSOLUTIONSENVISAGEABLES
QuatresolutionsalternativesonttproposesauxFAI:
limitationdedbit,
limitationdevolume,
ouverturecertainesheures
redirectionversuneplateformedeconfinement.
RductiondudbitpourlesabonnsraccordsenADSL
Lorsquel'abonnestraccordenmultiVC,larestrictionpeutnesappliquerqu
lInternet(canaldonnes):leservicetlphoniquesurIPetlatlvisionsurIP
sontmaintenus(larductionpeutnelaisserquequelquesdizainesdekbitsdebande
passante,cequipermetencorel'usagedelamessagerieenmodetextemaisne
permetplusdeprocderautlchargementdemusique,desriestlvisesoude
films).MaisladesserteenmultiVCn'tantpasutilisepartouslesFAI,larduction
dudbitnepeutpastreprconisecommemesuregnralesansrisquerde
romprel'galitfacelaloi.
17
Enrevancheellefaitpartiedesprconisationsdesrapporteurspourlesaccscble

quidisposentdundcodeurpermettantlagestiondescanauxindpendammentles
unsdesautres.
Lorsquel'abonnestraccordenmonoVC,cettesolutionnepermetlemaintiendu

servicetlphoniquesurIPquesilarductionlaisseaumoins100kbitsdebande
passantelabonn(letlchargementdemusiquerestepossiblequoiquefortement
ralenti).DeplusenmonoVC,lemaintiendelatlvisionsurIPncessiteunebande
passanted'aumoins400kbitsdebandepassantelabonnquin'empchepasle
tlchargement.Cettesolutionnepeutdonctreretenue.
Limitationduvolume,ouverturecertainesheures=>impossibilit
TouslesFAIADSLontrepousscesdeuxpropositions,n'ayantpasquipslerseaude
compteursindividuelspermettantdegrerlevolume,nidesmoyensdegestionfinedes
trancheshoraires.
Danscesconditionslasolutionquisemblerespecteraumieuxlescontraintestechniqueset
l'galitdesabonnsdevantlaloiestlaplateformedeconfinementdcriteciaprs
LasuspensiondabonnementraliseparcoupuredelaccsInternet:
multiVCetmonoVC
CasduMultiVC
Techniquement,etsousrservedesrpercussionsadmisessurlesservicesde
messagerie25,cettedoublelimitationpeuttresatisfaitesil'accsauxdiffrentsservicesest
ralissurdescanauxdiffrents:
l'unnevhiculantquelefluxdedonnescorrespondantlanavigationsur
Internet26;
leoulesautresvhiculantlatlphonieetlatlvision27.
Eneffet,couperlecanalvhiculantlefluxdedonnes(canalInternet)touten
maintenantouvertslesautressemblaitrpondrelaproblmatiquepose.
25
Ladfinitionprisel'article1delaloin20046575du21juin2004pourlaconfiancedans
l'conomie
numriqueamneconclurequelesservicesdemessageriesontdesservicesde
communication
lectronique,quinerelventpasdelacatgoriedesservicesdecommunicationaupublic
enligne(cf.les
considrationsdveloppesauparagrapheIV.1infra).Enthorie,ilsnedevraientpastre
affectsparune
mesuredesuspension.Nanmoins,l'objectiftantlaluttecontreletlchargementillicite,
etcesservices
pouvantentrel'undesvecteurs,iln'estpasexclusquelelgislateurenvienneles
englober,
quitte
rendreobligatoiresdesmesurespermettantl'abonndercuprerlesmessagesdeson
courrierlectroniquepartird'unautreaccs.
26
Untelcanalestd'ordinaireoffertselonunepolitiquedebesteffort,sansgarantiedequalitdeservice.
27
Detelscanauxpeuventtreoffertssousformepremiumgarantissantunequalitdeservicetenant
comptedesimpratifsd'unebonnerestitutiondusonetdelimage.

18

Mais,lorsdelaruniontenuele25novembreaveclAssociationdesFournisseursdAccs
etdeservicesInternet,ilatfaittatpourlapremirefoisdunlienentrelemaintiendu
canalInternetetduservicetlphoniquesurIP:plusieursFAIutiliseraientlepremiercomme
voiedesignalisationpourassurerlesecond28.
Deplus,ilestnoterquenraisondurlejouparcecanalpoureffectuerdistanceles
oprationsdemaintenanceetdeconfigurationdesBox,laqualitdesservicesdetlvision,
voiredetlphonie,pourraitsetrouveraffecteaucoursdelapriodedesuspension,etle
rtablissementdelintgralitdesservicesaprssuspensionconnatrequelquesdifficults.
Cesdeuxargumentsnousincitentnepasretenircettesolution.
CasdumonoVC
Puisquel'accsauxdiffrentsservicesestralissurunmmecanal,fautedtremme
detrierdanscedernierdespaquetspralablementtaggs,lacoupureducanalseraiten
contradictionavecl'exigencepriseparl'articleL.33128ensontroisimealina.Cette
solutionestdonccarter.
4SOLUTIONTECHNIQUEPROPOSEE
4.1Renvoiversuneplateformedeconfinementproprechaqueoprateur
ADSL
AuniveaudelquipementoseffectueenamontdelaBoxdelabonnsonaccsau
rseauduFAI(selonlescas:BASBNG,DSLAMIP,routeur),letraficdeceluicipeuttre
redirigparleFAI29.Danslescasolabonnseraitidentificommefaisantlobjetdune
sanction,sontraficaboutiraitalorsparprolongementviauntunnelL2TPjusquunLNSsur
uneplateformeddieauseindunIntranetduFAI,cetteplateforme(LNS)ayantpour
fonctionnalitdesparerlesfluxetdepermettredecouperl'accsInternettouten
prservantlesautresservices,ycomprislamessageriedel'oprateur.
LeschmaciaprsdcritleprincipegnraldecollecteversleLNSdesuspension,etde
redirectionaumomentdelinitialisationdunesessionparunabonnsuspendu.

28
MmesilasignalisationnempruntepaslecanalInternetdautresdysfonctionnementssontsusceptiblesde
seproduireencasdecoupuredececanal.Eneffetlundesoprateursprovoquepriodiquementsurtoutes
lesconnexionsunesuspensionforce(antrieurementtoutesles24h,aujourdhuiselonunintervallequi
peutatteindre7jours):laBoxestremisezro(reboot),etlasynchronisationperdueestretrouveparun
changeNTP(NetworkTimeProtocol)quiempruntelecanalInternet;lacoupurepermanentedeceluici
entraneraitundfautdesynchronisation:lesappelsnepasseraientplus,mmesilecanalVoIPest
maintenu.
29
Queloprateurrestelemme(FranceTelecom,FAIenzonedgroupe)ousoitunautreFAI(zonenon
dgroupe).
19

Leschmasuivantillustrelefaitquelaredirectiondutraficncessitegalementlamiseen
placed'unmcanismed'identificationdesabonnsfaisantl'objetdelamesuredesanction;
ilestassurparlinterrogationqueleProxyRadiuseffectueauprsdunserveurannuaire
LDAP30.
30
CettevueetlaprcdenteonttcommuniquesparNeufCegetel.Analoguescellesprsentes
par
TelecomItalia(Alice),ellesonttutiliseslorsdesdiscussionsaveclesautresoprateurs.

20
UntelmcanismeestprcismentceluidcritdanslerapportKAHNBRUGIDOUde2005
danssonEtudedessolutionsdefiltragedeschangesdemusiquesurInternetdansle
domaineduPeertoPeer,celledumodefiltrageauniveaudesFAIlademandede
labonn,cederniersouscrivantcettefindescurisationdesanavigationloptionservice
defiltragepourquelqueseuros31.
Lerapportindiquait:DanslescnariomaximalistepartagaveclesFAIleshypothses
partages(10%desabonns,lacible32)rendentunetelleapprochetechniquement
pertinente.PourchaqueFAI,larchitectureddieseraitconstruiteinitialementenunpoint
central,avecuncotraisonnable,etellemonteraitprogressivementenpuissanceen
fonctiondunombredeclientsduFAIsabonnantauservice.
CettesolutiontechniquesemblaitlpoqueapplicablepartouslesFAIsousrservede
l'introductiondansleursrseauxADSLrseauxdenouveauxquipements.
Aujourdhui,unetellesolutionestdjenapplicationchezcertainsFAIpourisolerles
abonnsprsentantunrisquededfautdepaiement33.
Cettesolutionlimitel'accsdel'abonnlamessageriedel'oprateuretcertainssites
Internetselonunmcanismedelisteblanche(lessitesdetlchargementdemusique,
desriestlvisesoudefilmspeuventtreinterditsl'accslamessageriepeuttre
assortid'unelimitationdevolumerduisantlescapacitsdetlchargement).
Ellemaintientl'accsauservicetlphoniqueetlatlvisionsurIP;etdemandeundlai
d'unanpourtredploysurl'ensembledurseau34.
OutrelamiseniveauduSystmed'informationcommercialpoursuivrefinementles
dossiersdesclientssuspendus,exigencecommunetoutesolutionquiintervientsurles
effetsducontratdabonnementconcluentreletitulaireetleFAI,cettesolutionncessitela
miseniveauduSystmed'informationduRseaupourlacollecteetredirectiondutrafic.

31
:RapportdtuderemisauministredelaCultureetdelaCommunicationle10mars2005parGillesKAHN,
prsidentdelINRIA,etAntoineBRUGIDOU,directeurassocichezAccenture,paragraphe3.4.3,pages28
31(www.culture.gouv.fr/culture/actualites/rapports/filtrage/charte.pdf).
32
Ilyaquatreans,leparcdabonnsInternethautdbitapprochaitles6millions;lecalculportaitdoncsurle
renvoiversdeszonesdeconfinementde600000abonns,dontletraficmoyentaitsuppostrede
30kb/s,soitautotaluntraficde18Gb/squiseraitaussiceluide18000abonnssuspendusdontletrafic
moyenseraitde1Mb/s.
33
LorsquelepaiementseffectueparCarteBancaire,ilarrivequeletitulairedelabonnementomettede
communiquerlanouvelledatedevalidit,avantexpirationdecelleencours;labonnestalorsrenvoyvers
lazonedeconfinement,oilnaplusaccsauxoptionspayantes.Lerseauderenvoietcettezonesont
dimensionnsdemanirepouvoiraccueillirlensembledesabonnsdontlacartearriveexpirationun
moisdonn,soitenviron5%duparc,etpendantleurpremiermoislesabonnsnouvellementmisensevice.
ChezdautresFAI,seulslesvritablesincidentsdepaiementdunabonn(chquerefusparexemple),sont
ainsitraits;rapportauparcleurpourcentageestbieninfrieur.
34
UnteldploiementoffriraitauxFAIlapossibilitd'isolerlesabonnsdontlecomportementaffectele
rseau:envoidespams,attaques,...;cettesituationseprsentelorsquel'ordinateurdel'abonnatpirat,
etfaitdsormaispartied'unBotnet.Larecherchedel'originepourradicationduphnomnes'entrouve
facilite.

21
CasdelInternetHautdbitparcble
SachantqueNumricableestcapabledegrerpartlcommandeledbitdechaquecanal

desboxesdesabonns,lasolutionretenueconsisterduitedrastiquementledbitduseul
canalinternetpourprvenirtouttlchargement.Danscecas,hormislamodificationduSI,il
n'yapasncessitdemettreenplaceuneplateformedeconfinement.
Estimationdescotsdemiseenuvredelasolutionpropose
Elmentsdevolumtrie
Lesayantsdroittransmettrontchaquejourunfichiercontenantquelquesdizainesdemilliers
dadressesIPlHADOPI;cellecienextraira10000.
Ensituationstabilise,ilestfaitlhypothsequesurces10000:
8500serontdesadressescorrespondantunabonndontlenomnapparatra

quunefois;
1000serontdesadressescorrespondantunabonndontlenomapparatpour

lasecondeetdernirefois;
500serontdesadressescorrespondantunabonndontlenomapparatpour

latroisimefoisetquiferontlobjetdunemesuredesuspension.
Surces500abonnssanctionnspourmanquedesurveillancedeleuraccs,ilestfait
lhypothseque:
85%serontsuspenduspour1mois;

10%serontsuspenduspour2mois;

5%serontsuspenduspour3mois.

Enmoyenneladuredesuspensionseraitalorsde1,2mois,soit1/10medelanne.
Avecceshypothses,lenombredabonnssimultanmentsuspendusestde30x500x1,2
=18000.
Parconsquent,lenombredabonnsfaisantlobjetdunemesuredesuspensionestde18
000x10=180000paran;dansledimensionnementglobal,lenombredabonns
simultanmentsuspendusestport20000.
4.2Elmentsdecot
Lamiseenuvredunemesuredesuspensionparprolongementversunezonede
confinementsupposepourchaqueFAI:
lapriseencomptedelamesuredesuspensionparlesystmedinformationcommercial

dunepart,parlesystmedinformationrseaudautrepart:ilsagitldelajoutdune
fonctionnalitnouvelleintgrerdansunechanedapplicationsinformatiques,puisdun
22
traitementaufildeleaudontlecotannuelpeuttreregardcommeproportionnelau
nombredabonnssuspendusannuellement;
leprolongementversunezonedeconfinement:ilsagitldelacrationdune

infrastructurenouvelledontlecotdemiseenplacepeuttreregardenpremire
approximationcommeproportionnelaunombredabonnssuspendussimultanment;

lescotsdemaintenanceetdexploitationviennentsyajouterchaqueanne.
Participentdescotsfixesdemiseenuvre:
EnmatiredeSIcommercialetdeSIrseau:
Lingnieriegnrale
Lintgrationavecleschanesinformatiquescommerciales
Lintgrationavecleschanesinformatiquesdexploitationdurseau
Lagestiondesimpactssurlerseauetlesconfigurationsdquipements
Lamisejourdesprocessusdevente,marketingetcommunication
Lagestiongnraleduprojetdecrationdelacatgorieabonnsuspendu
Enmatiredarchitectureetderseau:
LamiseenplacedunesolutionderoutageauniveauduBAS(BNG)de

rattachementpuisdeprolongement(tunnelL2TPouautrelintrieurdu
rseau),pardploiementdenouveauxquipements,ouspcialisation
dquipementsexistants.
Lamiseenplacedessolutionsdadministration,dexploitationetdesupervision
deslmentscidessusincluantdesaspectstechniques(ex:solutionde
supervision)ethumains(ex:quipesdexploitation).
Participentdescotsrcurrents:
SurlapartieSI,lamaintenancedesmatrielsetlogiciels(correctiveetvolutive);
Surlapartierseau,lamaintenancedesmatrielsetlogiciels,lesprestations
dadministration,dexploitationetdesupervision;
Surlesquipesdetraitementdescontentieuxlesrefusdepaiement35.
EnlabsencedunevaluationquiauraittcommuniquesoitparchaqueFAIpourson
compte,soitglobalementparlAFA,certainslmentsrecueillislorsdestudesmenessur
lvaluationducotdetraitementdesdemandesdinterceptionsformulesparlesautorits
judiciairesonttextrapols36.

35
MmesiauxtermesdelarticleL.33128labonnresteredevablependanttoutelapriodedesuspension,
saufrsiliation:LasuspensiondeI'accsmentionneauxarticlesL.33125etL.33126n'affectepas,par
ellemme,leversementduprixdel'abonnementaufournisseurduservice.
36
LerapportKHAHNBRUGIDOUfaittatdedifficultsanaloguesdanslacommunicationdesdonnes
ncessaires:DesdiscussionsdtaillesonttmenesavecdesFAIdanslecadredeltudeafin
deffectuerundcompteplusdtailldanslecadredunetudedecas.Lesengagementsde
confidentialitdemandsparlesFAIdanslecadredecesdiscussionsnepermettentpasdefaireapparatre
icileshypothsesprises,lesscnariosenvisagsetlersultatdudcompte.(Filtragelademande,
paragraphe3.4.3,page30)

23
Letableau1ciaprsindiqueladcompositionutiliseetlesvaleursretenuesdanslecaso
lemmefournisseurdaccsauraittraiterlensembledesabonnssuspendus.
Tableau1
FournisseurdaccsuniqueInvestissement(M)Cotsrcurrents(M/an)
SIcommercialetSIrseau4,5
0,937
maintenance&exploitation

2,738
traitement

Confinement:

prolongement30,6(note2)

plateforme1,50,3(note2)

Total94,5
Ensupposantaucontrairequelessuspensionsserpartirontauproratadesparcs,ceque
laisseprvoirlesstatistiquesrelativesauxtlchargementsillgauxparfournisseurdaccs,
desdpensessontprvoirpourchaqueFAI.Ellessontrcapitulesdansletableau2:les
rubriquestraitementetprolongementonttconsidrsceniveaudapproximation
commeproportionnellesaunombredabonnssuspendus,lesautrescommeindpendantes
duparcdeloprateur;ellesonttcomptescommeintgresdanslesautresrubriques
chezBouyguesTelecomvusonparc:BouyguesTelecomvientdedmarrerlautomneun
servicefixe.
Tableau2
FournisseurdaccsInvestissement(M)Cotsrcurrents(M/an)
FranceTelecomOrange4,5+3x0,5+1,5=7,50,9+(2,7+0,6)x0,5+0,3=2,85
Free4,5+3x0,23+1,5=6,70,9+(2,7+0,6)x0,23+0,3=1,96
SFR4,5+3x0,23+1,5=6,70,9+(2,7+0,6)x0,23+0,3=1,96
BouyguesTelecom4,5+3x0,01+1,5=6,00,9+(2,7+0,6)x0,01+0,3=1,23
TOTAL26,9M8M
Note:danscetableau,pourlesmontantsregardscommeproportionnelsaunombredabonns
suspendus,50%estlepourcentageduparcdesabonnsInternethautdbitretenupourFrance
Telecom(coefficient0,5),23%pourFreeetSFR(coefficient0,23),1%pourBouygues
(coefficient).
37
Pourcentageducotdinvestissement(20%).
38
180000x15=2700000.Ilestreleverquesilobtentiondelacorrespondanceestun
processusen
voiedindustrialisationpourlachaneinformatiquequigrelesabonnsGrandPublic,ellereste
quasi
manuelleencequiconcernelesabonnsEntreprises.
24
LabsencedepriseencomptedeFAIparADSLautresqueles4citsconduitporter
lvaluation:
30Mpourlinvestissement;
9Mpourlescotsrcurrents,soit27Msur3ans.
Acesmontantsilyalieudajouterceuxpropresloprateurderseauxcbls.
NumricableInvestissement:4,5MCotsrcurrents:0,9M/an)
Lecottotalsurlapriode20092012sesitueraitdoncentre60et70M.39Ilviendraitsans
doutedpassercesmontantssidanslintervalleunoprateurdcidaitdechanger
darchitecturerseaucommesembleyinciterlvolutiondestechniques,lesadaptations
ralisesdevenantpourpartiecaduques,etdenouvellestantmettreenplace.
39
30+4,5+27+0,9x3=64,2M.
25

DEUXIEMEPARTIELENOMADISME:UNEPRISEENCOMPTENECESSAIRE
1.INTRODUCTION
Sidanslavisionquiprvalaitauprintemps2006auseinduParlement,letitulairede
labonnementtaitmmedejouerauseindufoyeroudunePME/TPE,unrlederelais
pdagogiqueoudautorit,lagnralisationdelatechnologieWiFidanslesordinateurs
portablesetlextensiondelacouvertureparlaprolifrationdes"spots",bouleversentcette
situationetappellentdesmesuresadditionnelles:ilyaquasimentautantdinternautes
susceptiblesdeseconnecterenWiFiInternetquedabonnshautdbit,prsde
16millions.
Orilnyapasdecaractrisationsimplepourlensembledesutilisateursderrireunmme
accslInternetquuninstantdonnladresseIPattribueidentifiedemanireunique
dufaitdelapossibilitdesyraccorderenWiFi.
Etlorsquilsconnectentleurordinateurnomadeunpointdaccssansfil,laseule
donnedeconnexionqueceluiciconnatestlenumrodadresseMAC(voiredelavatar
souslequellutilisateurabienvoulusedclarer)cequiconduitunreldfaut
didentificationdelutilisateur.
2ACCESALINTERNETENMOBILITEETENNOMADISME
Leprojetdeloinedistinguepasdelinternetfixe,lesaccssansfil:internetmobileou
internetnomade;ilenrsultequelesmmesrglesetlesmmesprocessussappliquent
danslestroiscas.Sansdoute,suivantencelalelgislateurlorsdelexamendelaloi
DADVSI,lerdacteuratilestimquelnoncdesdispositionsgagnaittreindpendant
desvariantestechnologiquesetquilnyavaitpasderaisondirimantedoprerune
distinction.
Deuxtypesdepopulationsseconnectentpardesaccssansfil:
lesnomades,quidisposentdunordinateurportablequipdunecarte
WiFi
lesmobiles,quiutilisentuntlphonemobilercent(smartphone)etont
souscritunabonnementadaptleurpermettantdesurfersurleneten
mobilit/nomadisme.
Ilconvientensuspourtreexhaustif,
dementionnerlexistencedobjetsportablesquipsdeWiFi(lecteurMP4ou
consolesdejeuxmobiles)
designalerlamonteenpuissancedesclsUSB3G+desoprateurs
mobilesdestinsauxordinateursportables.Danscederniercaslesservices
sontalternativementceuxdelaWiFioudela3Genfonctiondumodede
connexionutilis.
26
2.1Linternetmobileparabonnementauprsdunoprateur

Estimationdunombredabonnsutilisantunsmartphone
Surles55millionsdabonnsautlphonemobileilyaactuellementprsde18millionsqui
runissentlesconditions(terminaltlphoniquehautdegammeetabonnementadapt)
poursurfersurInternet.
Etselonlederniersondage(juin2008)deMdiamtrie,11millionsdabonnssedclarent
mobinautes,doncutilisateureffectifs.
Larpartitiondecesmobinautesestapproximativementlasuivante:

6,5millions
FranceTlcom
Orange
SFR3,9millions
Bouygues0,5million
Autres0,1million
TOTAL11millions
Cecitant,mmesileschangesparmlnesontgurelimits40quepeuventrellement
fairecesmobinautessagissantdchangessurdesnewsgroupsetdetlchargement?
Envrit,lheureactuellepasgrandchose,pourplusieursraisons,quipourraientnepas
resterenltattrslongtempscarlechangementdecertainespermettraientderendreles
smartphonesaptesfairedelacaptureoudutlchargementillgal:
a)Lestroisoprateursmobilesontjusquprsentvolontairementcouplaccs
certainsprotocolesoufonctionssurlessmartphones41.Cettelimitation,clairement
destinediminuerletraficetaugmenterlARPUendpitdesfonctionsdu
terminal,renduesainsiinactivesunilatralement,nesemblegureavoirt
analyseparlesinstanceschargesdelaprotectiondesconsommateurs42.
b)Cesmmesoprateursproposentgalementdesabonnementsditsinternet
illimitaveccertainstypesdeterminaux(liphoneparexemple)quimaintiennent

40
Eventuellemententermedevolumeinclusdansleforfait,sachantensuitequelesMOhorsforfaitssonttarifs
fortcherparlesoprateurs.
41
LesservicesvoixsurIP,peertopeer,etNewsgroupssontinterditsprciselescontratstypes,mmehautde
gamme,denosoprateurs,avecdesvariantesquipourraientfairequestionmaiscecidpasselecadredece
rapport.
42
Acontrario,nousremarquonsquauxUSAunoprateurestmenacdunelourdeamendedelapartdu
rgulateurpouravoirainsicoupcertainstypesdeprotocolesP2Ppoursesabonns.Ilconviendraitdevoir
commentlarticleD985(respectdusecretetneutralit)duCPCEpourraitconcernerunetellerestriction
gomtrievariable.

27
plusoumoinslesmmesinterdictionspourltage3G,maissontmuetsquant
ltageWiFiduterminal43.
c)Eneffetdeplusenplusdesmartphonessontquips,enplusdeleurstages3G,
EDGEetGPRS,duntageWiFi.Etcejouraumoinsunoprateur(Neuf
Cegetel),prenantlecontrepieddesautres,positionnesonmarketingenvantant
lusagedelafonctionWiFisursonTwinPhone,parexemplepourlaVoIP(bannie
chezlesautres).Nousestimonsleurparcactuelmoinsde3millions.
d)Lachatdemusiqueetlestreamingendirectsontdeplusenplusencouragstant
parlesfournisseursdquipement(Nokia,etc)queparlesoprateurs(SFR,etc)et
queparlesplateformesadhoc(iTunes,etc).
Leparcconcernestdaumoinsles17millionsdeterminauxcompatibles.Mais
soitlachatestlgal,soit,cejour,nesontpasrellementdiffussdesoutils
embarqusdecapturedufluxradiooumusical.
e)Pourexpliciterledernierpoint,lesplateformesOSdessmartphonespermettentde
plusenpluslechargementauchoixdelutilisateurdemodules(gnralement
dveloppsdanslacommunautdulibreoudushareware)adaptsdes
situationsparticulires.EtdoncniSymbian,niWindowsMobile,niopenMoko(OS
enmodeLinux),nilefuturAndroidnimmeLoparddeliphonenesontlabri
demicromodulespermettantlacapturedefluxdestreamingparexemple44.

EstimationdunombredabonnsutilisantunPCmunidunecarte3G/3G+
Commeentmoignentlespublicits,lestroisoprateursoffrentdornavant,tantpourles
professionnelsquepourlegrandpublicdesclsUSBpermettantunaccsleurrseau
mobilehautdbitetleursbasesdehotspots(surcepointvoirlasuite).
Lesestimationsactuellessontinfrieurestroiscentmilleclsdjenservices,maisilest
clairqueletauxdecroissancedeceproduitesttrsfort.
Onrevientalors,sagissantdescapacitsdesmicroordinateursconnectsfairedu
tlchargementunaccsfacileetlarge,aveclammeidentificationdelabonnpar
loprateurmobile.
Deuxlmentspermettentnanmoinsdenepasvoirllavraiemenacedesordinateurs
nomadesdufaitdelaconjonctiondesoffresactuellesdesoprateursqui,souslappellation
illimiteontactuellementtendancemettredesconditionsdevolumes,dedbitsoude
services.
43
Orangemettantenavantdanssoncontrattypelincapacittechniquedeliphonerecevoirdustreaming
vido,sousentendantainsiquelestreamingaudiopourraittrepossible.Maisnousavonspuenplus
constaterdevisuqueleplusgrosfournisseur,Youtube,fournitunexcellentfluxenstreamingdansla
configurationdebasedecetappareil!
44
Typedeproduitssurveiller(tlchargementgratuit):GSPlayer,PocketMVP

28
2.2LinternetnomadevialesquipementsdotsderceptionWiFi
Auxdiredesexperts,leparcactueldesordinateursportablesquipsdunecarteWiFiserait
delordrede20millionsdemachines.
SajoutecettepopulationlesobjetsportablesintgrantuneliaisonWiFitelquecertaines
consolesdejeux(PSPdeSonyparexemple),deslecteursvidosMP3etMP4(tellArchos
605WiFi),quisontdotdunOS(engnralLinux)surlesquelsilestpossibledajouterdes
outilsdecapture.
Pourtreconservateur,nousretiendronsicilenombrede16millions,puisquequecertains
ordinateursmisdispositiondessalarispardesentreprisesont,soitdesfonctions
dsactives,soitsontdotsdelogquipermettentlentreprisedanalyseraposteriori
lusageeffectifdelordinateur,cequidevraittresuffisammentdissuasif.
Orlefaitdemmenersonordinateurportablehorsdechezsoinechangenullementsa
configuration.SilatconfigurpourenregistrerdesfluxP2P,capterdustreamingoutre
abonndesnewsgroups,ilretrouveracesfonctionsintacteslorsquilseradansle
primtredunhotspotWiFi,queceluicisoitgratuitoupayant4546.
Entreleshotspotspayantsgrspardesoprateurs,leshotspotsgratuitsvolontairesou
pourdescommunauts47etlesgratuitspardfautdeconfiguration,cestvraisemblablement
23millionsdehotspotsquisontdoresetdjaccessiblesenFrance.
SanscompterladiffusiongrandechelleparWiMaxquidevraitarriverds200948.
Cespopulationscroissentfortement(vraisemblablementdelordrede10%paran).Ilest
noterparticulirementquelesfoyersnesquipentpratiquementplusenordinateursfixeset
quedonc,trsrapidement,lagrandemajoritdesfoyersvissparlaprsenteloidisposera
dunordinateurportablequipdunecartedecommunicationsansfilleurpermettantde
surfersurInternetendehorsdeleurdomicileosappliquelecontratdabonns.

Parailleurs,ilfautremarquerquelaquasitotalitdecesinternautesnomadessontaussi
internautesfixeschezeuxderrireunabonnementsusceptible(etluiseulenltatactuel)
dtreconcernparleprojetdeloi.
Ditduneautrefaon,cesinternautespourrontvoirlaccsInternetsuspenduleur
domicile,maiscontinuerdenprofiter,sansautrecontraintequecelleslieslatechnique,
ennomadismeouenmobilit.
45
Saufsilegestionnaireduhotspotadcidspontanmentderestreindreoudefiltrerdesprotocolesoudes
sites.Cequiestloindtreconnu,matrisetmisenuvre.
46
ExempleduserviceSFRWiFi:LeServiceSFRWiFipermetauClientdeseconnecterInternet(World
WideWeb),decommuniquerparunsystmedemessagerielectronique,detlchargerdesfichierssans
limitations'agissantduvolumededonneschanges.
47
LesboxesdeNeufCgtelsontainsitoutesfourniesaveccetteoptionpourlacommunautdesabonns
NeufCgtelenFranceetpourlesabonnsFONdelaplante.
48
VoirparexemplelesannoncesdugroupeBollor,dtenteurdelicencesWiMaxsurlensembledelaFrance,
concernantsescontactsavecGoogle.

29
Traabilit
Hotspotsgratuits
Danscecas,linternautenomadenestpasrellementidentifiable!
LaprocdureprvueparleprojetdeloiidentifieuneadresseIPfixe,enloccurrencecelle
delamunicipalit,delhpitaloudeluniversitquioffrecetaccsWiFisesusagers,et
qui,conformmentauCPCE,maintientunlogdesdonnesdeconnexion.
MaislaseuledonnearchivableparlehotspotestladresseMACdelacarteWiFide
lquipementdel'internaute.IlnexisteaucunebasededonnesdesadressesMAC,etilne
seraitgureutiledenconstituerune,carlecamouflagedeladresseMACestlaportede
linternautemoyendsireuxdchapperuntraage.
Hotspotspayants
Danscecaslinternauteestenoutreidentifiparsonoprateur:illuifautsedclarer
commeclientetfournirceteffetlesdonnesrequises.49
Autotal,ilyauraitunepopulationdenviron16millionsdutilisateursquinesontpas,
cestade,vritablementtraables.
Pourdiversesraisons,surlapopulationpotentiellede16millionsdenomades,nous
estimonsqueceuxquiseconnectentviadeshotspotspayantsestfaibleetplutt
inoffensive(titreconservatoirenousprenonslechiffrede2millions50):
troppeudehotspotsrpartisenFrance,puiquetantOrangequeSFRcitent
unnombreinfrieur50000pourleurpropreparc;
encoretrspeudabonnement(etessentiellementprofessionnels)intgrant
laccsauxhotspotsdansleforfaitoulabonnementdebase;
destarifsdachatlunitpluttdissuasif;
desdbitsengnraltropbaspourunconfortdutilisationsatisfaisant.

Lamiseenplacedunportailblanc
Alorsquaujourdhuilabonnementinternetpermetdaccdertouslessitesprsentssur
lerseau,linstitutiondunportail,nedonnantaccsquunnombrefinidesites,surlequel
seraientroutssystmatiquementcertainsabonns,pourraitpermettredersoudre
plusieursdifficults.Letypedesitesouvertsenvisagnepermettraitenaucuncasle
tlchargementetpermettraittypiquementlaccsauxsitesdesadministrationsoudes
grandsservicespublics.Unmcanismedadhsionceportailpourraittreinstitu.
49
Encorequilpuisseexisterdeszonesgrisespourdesoprateursnonfranaisfournissantdes
prestationsclenmainauxhtelsetautrelieuxdepassage.
50
NousnavonspuobtenirdechiffresdesconnexionseffectivesdesPCWiFivialeshotspotspayantsdes
oprateurs.

30
IlseraitpossibledelutiliserpourlaisserunaccsplusvasteInternetpourlesabonns
sanctionnsdanslecadredelaloicrationetinternet.
Ilpermettraitdersoudreunsujetplusdlicat,celuidelaresponsabilitquefaitpeserle
projetdeloicrationetinternetsurlestitulairesdesiteswifipublics.
Effectivementceluiciestmuetsurlaquestiondessiteswifietdeshotspotmaisdansle
silencefaitporterlaresponsabilitdelaprotectiondeleursitecontreletlchargementsur
lestitulairesdesiteswifi.Cetteresponsabilitestinduiteparlaloipuisquecesonteuxqui
sontabonnsauprsdesfournisseursdaccsInternet.
Orlessiteswifidaccslibresontinstallspardescollectivitslocales,deshpitaux,des
tablissementspublicsdanslebutderendrelaccsinternetfaciletousetmmeaux
publicsquinepeuventyavoiraccsdomicile.Ilscontribuentcomblerlafracture
numrique.
Laresponsabilitquipsesureux,alorsqueriennestdemandauxfournisseursdaccs,
estdoncinquitableparrapportauxmissionsquilsremplissent.
Lacrationdunportail
surquilspourraientutiliserentoutetranquillitseraitdoncdenaturefavoriserleur
essortoutenlesassurantdelascuritjuridique.
Lasolutionretenueestcelled'unportailblancou"portailcitoyen".

Pourpermettreauxpointsd'accsinternetouvertsaupublicenmodegratuitetanonyme
EspacesPublicsnumriquesetZonesASFI51depouvoirfonctionnersansquelaprsence
decontenusillicitessoientsusceptiblesdemettreenjeularesponsabilitdeleurs
gestionnaires52,ilpourraittreinstituunoprateurdebasesdedonnesscurises
dnomm"PortailCitoyen"donnantaccsunelistelimitativedesitesinternetncessaires
auxdmarchescitoyennesetquotidiennes53quecesEspacespublicsnumriquespourront
rediffuserlibrement.
Pourtreprsentssurcettebasededonnes,lessitesfrancophonesdemandeursseront
auditsparleservicedsignparleministreenchargedescommunicationslectroniques
puislabellissparuneCommissionprsideparunParlementaireetlaquelleseront
associslesadministrationsetlessyndicatsprofessionnelsreprsentatifsquile
souhaiteront.
51
AccsSansFilInternetou"HotspotWiFi".
52

Maires,proviseursdelycesoucollges,directeursd'hpitaux,etc.
53
sitesdesadministrations,lyces,collges,achatdebilletsdetrain,etc.

31
TROISIEMEPARTIEPROBLEMATIQUEDELIDENTIFICATIONDESABONNES
Ilyalieudenoterl'impossiblitd'identification(oud'action)danslescassuivants:
AdressesIPsituesltranger,
Adressesoprateurinconnu,
Masquagedadresses.
Deplus,certainsprotocoles"exotiques"detlchargementneserontvraisemblablement
pasvusparlesradarsdesayantsdroits,nid'ailleurslesaccsenmodecrypt.
LadhsiondesFAIestcrucialetantpourlefficacitpdagogiquedelaphase
davertissement,quepourlaprennitdumcanismededsincitation:
1EFFICACITEPEDAGOGIQUEDELAPHASEDAVERTISSEMENT
Lesmessageslectroniquesinhabituelssontendfinitivepeulus.Aussiconviendraitilde
doublerlenvoidesrecommandationsparlaffichagedunbandeausurlcrandelordinateur
delinternaute,aumomentoceluiciseconnecteetpralablementtoutenavigation;
cebandeaulalerteraitsurlefaitquelepointdaccsquilutiliseatreprcommeayant
permisdeprocderdestlchargementsillicites.
Fautedequoilaphasedavertissementrisquedesetrouverleplussouventamputedes
tapesprcdantlenvoidelalettreavecremisecontresignature,lecaschant(lettre
recommandeavecaccusderception).Savertupdagogiquesentrouveraitnotablement
amoindrie.
2PERENNITEDUMECANISMEDEDESINCITATION
Lagnralisationrapidechezlesinternautesdunrecourslanonymisationdeschanges
etaucryptagedescontenusrendraitinoprantelobservationexternedesrseauxpeerto
peerpourlerepragedesfluxillicitesetdesadressesIPdoilsmanentouquiensontles
destinataires54.
Orcetteobservationestlabasedeltablissementdesconstatsquiconstituentlepointde
dpartdumcanismededsincitation.Ilyadonclieudtudierquellessolutions
permettraientventuellementdedjouerlestentativesdesinternautesdemasquerlesactes
detlchargement.CettetudeestmenerdeconcertaveclesFAI,voiredautresacteurs,
etseconjugueravecdesexprimentationsauxfinsdvaluation.
Fautedequoi,devenuequasiaveuglepourunepopulationdetlchargeursquiirait
croissant,lemcanismededsincitationdeviendraitrapidementobsolte.
***

54
LesversionslesplusrcentesdesclientsP2Poffrentdespossibilitsdedissimulationdesadressesetdes
contenus:telestlecasnotammentdAzureus(BitTorrent)etdeMule(casescocherettlchargementdun
pluginI2P:InvisibleInternetProject);dautresprojetssontenphasededveloppement(commeAnomos),
ousimplementannoncs.

32

Nousrsumonsiciparuntableaucroisentrelesniveauxdefacilitdutlchargement
illgaletencolonne,lesdiversespopulationsidentifiesdanslespremireetdeuxime
partiesdecerapport.
33
CONCLUSION
Ladiversitdesmoyensderaccordement,hautetbasdbit,ADSLoucble,fixeou
mobile/nomadepermetdifficilementdeprconiseruneseulesolutiontechniquepourraliser
lesdispositionsduprojetdeloiactuelenmatiredesuspensiondabonnementauxservices
decommunicationsaupublicenligne.
Lesrapporteursontdonctudiplusieursmesuresadaptesauxcasdefigurerencontres
pourpermettrederespecterlesdispositionsduprojetdeloi.
Pourcefaire,ilssoulignentdonclancessitdemieuxidentifierdansletextedeloiles
servicesdontlasuspensionestpropose,deprendreencomptelesquestionsde
responsabilitquipourraientincomberauxresponsablesdeshotspotspublicsparlamise
enplacedunportailcitoyenetenfin,deprvoirdesmesuresdaccompagnementdela
phasedavertissementpourmieuxassurersonefficacit.
Audeldecesmesuresdaccompagnementlesrapporteursontprconisdadopterpour
lesabonnsADSLunesolutiontechniquederenvoidetraficversuneplateformede
confinementpermettantdesuspendrelesfluxInternet,oudelesrestreindredessites
utilespourlaviecourante,laquelleleurparatraisonnablementimplantabledanstousles
rseauxmalgrdesobservationsmisesparlesFAIconcerns.
Cettesolution,quisinspiredesrecommandationsdurapportKahnBrugidou,etquiexiste
djchezcertainsFAIpourletraitementdesabonnsmauvaispayeurs,ncessiterait
cependantdelapartdesFAIuninvestissementrseaudeplusieursdizainesdemillions
deuros.
Enfinpourlesabonnsaucble,lesrapporteursprconisentunesolutiondebaissededbit
desfluxInternet.
Obtenueauprixdadaptationsdelarchitecturedecertainsrseaux,cettefaisabilit
approcheestapprciersouslclairagedunetripledynamique:
celledelvolutiondesrseauxquecesadaptationsprfigurentoupourraient
aucontrairecontrecarrer;55
celledelamigrationdesatteintesaudroitdauteuretauxdroitsvoisins,vers
dautresmodesopratoiresqueletlchargementduvressurlesrseaux
P2PdelInternethautdbitfixe;
celledelapossiblegnralisationdesmoyensdoccultationdelactivitde
tlchargementduvresprotges;ilestprvoirquilssediversifientet
amliorentleurergonomiedslapromulgationdelaloi.
55
Traiterdemanirediffrenciecertainsabonnstrouveuneapplicationenmatirede
confinementpourdes
raisonsdescurit(accsloriginedespamsparexemple);enrevanchemaintenirdescanaux
spars
pourlInternet,lavoixsurIP,etlatlvisiondiffreladoptiondunearchitectureotouslesflux
setrouvent
regroupssurunmmecanal,lespaquetscorrespondantauxdiffrentscontenustantmarqus

en
fonctiondelengagementdequalitdeservicedontleuracheminementdoitbnficier,lecas
chant.
34
Auxinvestissementsrseauxsajoutentdesinvestissementsdestinsmettreniveaules
systmesdinformationcommerciale,quellequesoitlasolutiontechniquefinalementutilise.
Letotaldevraitslever70millionsdeurosauminimumpourlapriode20092012.
Audeldecetaspectconomique,lesrapporteurssouhaitentattirerlattentionsurla
ncessitdemettreenplacelesmesuresdissuasivesdefaonrapidepourlesdcourager
avantquedesmoyensdecontournementnesoienttroprpandus.
Lecalendrierciaprsrsumelesdiversetapesquipourraienttremisesenplace.
35
CrationetInternet
________
Rapportprsentpar
JeanBERBINAU,Ingnieurgnraldestlcommunications
aveclaparticipationde
JeanClaudeGORICHON,Contrleurgnralconomiqueetfinancier
et
DominiqueVARENNE,Contrleurgnralconomiqueetfinancier
ANNEXES
RAPPORTNIV3.32008Dcembre2008
LISTEDESANNEXES
Annexe1:Lettredesaisine
Annexe2:Projetdeloiau18juin2008
Annexe3:ConclusionsprovisoiresCGTId'aot2008
Annexe4:Listesdesquestionssoumisesauxoprateurs(juilletetnovembre)
Annexe5:ContributiondelaFFTCE
Annexe6:ExtraitdurapportKAHNBRUGIDOU
Annexe7:Listedesentreprisesrencontres

Vous aimerez peut-être aussi