Vous êtes sur la page 1sur 8

Pouressayerdyvoirunpeuplusclairsurcettequestion,jevaiscitercequeditRawlsdanssesLeonssur

lhistoiredelaphilosophiemorale,proposdelimpossibilitdanslaquellenoussommesdeprdirele
comportementdestreslibres:

1Rawls,Leonssurlhistoiredelaphilosophiemorale,2002,p.128129.

Danslecasdelaphysique,cesloissontsuffisammentsimplespourquenouspuissionsprvoirlestatset
lesconfigurationsfutursdessystmesphysiquespartirdelaconnaissancedeleurtatprsent.[...]Mais
aveclesesprits,cetteprescienceestimpossible:silexistedesprincipesenvertudesquelslespenseset
lesactionsdesespritspeuventtreprvuesparDieu,cesprincipesnoussontengnralinconnus.Sije
comprendsbienLeibniz,ilsemblequecesprincipespuissenttrediffrentsenfonctiondesdivers
individus,mmesilexistedesprincipescommuns(celuiquiveut,parexemple,quenousfassionsdes
choixconformesauplusgrandbienapparent).JecroiscependantqueLeibnizrejettelidequelascience
naturelleoularflexionsocialesoientcapablesdtablirdesloisetdesprincipespartirdesquelsonpuisse
prdiredefaongnralenosdcisionsetactions.Enmatirededcisionspratiques,notretcheestde
fairedenotremieuxpourdlibreretchoisirsagement1.

2Ibid.,p.132.

Nousconnaissonseffectivement,danscedomaine,certainesloisquisontabsolumentuniversellescomme
parexemplecellequiveutquelechoixsoitdtermindanstouslescasparcequiapparatcommetantle
plusgrandbien.Maisunetelleloinestvidemmentuniversellequeparcequelleestpurementformelleet
nenousditriensurcequeseralecontenureldeschoixeffectus.Poursavoircela,ilfaudraittrecapable
deprdirecequi,chaquefois,apparatracommeleplusgrandbien,cequenoussommescondamns,de
faongnraleignorer,ycompris,dureste,encequiconcernenotreproprecomportement.Rawlsinsiste
surlefaitquauxyeuxdeLeibniz,chaquemerationnelleestdotedesonprincipeparticulierqui
gouvernesespuissancesactivesetsalibreexistencespirituelle(libreparcequellerelvedelaraison,tant
intellectuellequedlibrative).LaconsquencedecelaestqueLeibnizsoutientquilnexistepournous
aucunepossibilitdenousservirdesloisdelanature(lesmaximessubordonnes)pourprvoirlespenses
etlesdlibrationsdesespritsrationnels2.
2Considrons,enrapportaveccettequestion,cequeditValry:
CXII:Lalibertsupposequequelquunmisexactementmaplaceferaitautrechosequemoi.Maisqui
dfiniracetteplace?

3Valry,Analecta,1935,p.296297.

CXIII:Lesentimentdtrelibrepeutfairepartieduntrencessaire,ettreunmomentdun
fonctionnementrgulier,commelesentimentdevoir,demarcherfaitpartieduntatdesommeil(titrede
rve)3.
Lidequelonsefaitgnralementdelalibertsembleimpliquer,effectivement,que,siquelquundautre
oumoimmeseretrouvaientexactementlaplaceojemetrouvaisquandjaiprisunedcisionlibre,le
systmedontnousfaisonspartiepourraitconnatredesvolutionsdiffrentesselonlescas,puisqueje
pourrais,touteschosesgalesparailleurs,dciderunefoisdansunsensetuneautrefoisdansunautre.
Nestcepasjustementcelaquonappelletrelibre?Maisenmmetemps,pourquejedcide

autrement,nauraitilpasfallu,justement,quetoutesleschosesnesoientpasgalesparailleurs?Le
problme,biensr,esticidesentendresurcequilfautcomprendreexactementpartrelamme
place?Ilestpossible,dureste,commelefaitremarquerValry,quelesentimentdtrelibreausensdont
ilsagitnesoitriendeplusquuneillusionquiaccompagnelactionetnelempcheenaucunefaondtre
enralitncessaire:nousnagissonspeuttrepaspluslibrement,danslaralit,quenousnepercevons
oumarchonsrellementdansunrve.Maiscenestvidemmentpasuneportedesortiequipourrait
soffrirLeibniz,puisquilnecontesteenaucunemanirequenouschoisissionsbeletbienlibrement,et
quenoschoixlibrespuissentfaireunediffrenceetmmeunediffrenceimportantedanslvolution,sans
quecelaobligeremettreenquestionlidequelleestdtermineetunique.Ilfautdoncmontrerque
choisirlibrementnimpliquepaspouvoirfaireautrementdansunsensautrequelesenssimplement
logiquedumotpouvoir.
3Rawlsasansdouteraisonderemarquerque,dunpointdevueleibnizienchaquesubstancelibrepossde,
dunecertainefaon,saloiindividuelle,quigouvernesespuissancesactivesetsonexistencespirituelle.
Maisilnefautpasoublierquecettemultitudedeloisdoitncessairementseramenerenfindecompteaux
loisquisontdelespcelaplusgnrale,savoirlesloisdelharmonieuniverselle.CequeLeibniz
affirme,danslepassagequejaicit,estquelecomportementdestreslibresestprdictibleuniquement
partirdeloisquisontdunegnralitabsolumentsansrestriction,quipeuventexpliquertouslescas,y
comprislesplusparticuliers,sanscomporteraucuncaractreadhoc,etquidoiventnanmoinsrester
suffisammentsimples,fautedequoilexigencedelharmonieuniversellenepourraitplustresatisfaite.
Maislaquestionrestenaturellementposedesavoirsilnepourraitpasexisterdesloisdegnralit
intermdiaire,quisontcapablesdexpliqueraumoinslesrgularitsquemanifestegalementle
comportementdestreslibres.Leibnizdit,commeonlavu,quilnyapasdeloisuniversellessubalternes
certainesquipermettentdeprdireaveccertitudecequeferauntrelibre.Celapourraitsignifierquilya
malgrtoutpeuttredesloisquirendentpossiblelaprdiction,maisavecunemargedincertitude
probablementplusgrandequedanslecasdesloisdelaphysiqueparexemple.Ilsemblepremirevue
difficiledexclurecompltementlapossibilitquilexistedesloisdecettesorte.
4UnpointsurlequelilfautinsisterestlefaitqueLeibniznecommetjamaislerreur,sifrquente,qui
consisteconfondreledterminismeaveclaprdictibilit.Cestuneerreurquiestaujourdhui
difficilementexcusableparcequonsaitparfaitementquilexistedessystmesdterministesquisontdune
espcerelativementsimpleetdontlecomportementestnanmoins,commenousdisons,chaotiqueet
devientrapidementimpossibleprdire.Parconsquentledterminismenimpliquepaslaprdictibilit,
maiscelasignifiequonnepeutpasnonplusargumenterdelimprdictibilitlindterminisme.Lefait
quenousnesoyonspasenmesuredesavoirsilyauraounonunebataillenavaledemainneconstitueen
aucuncas,pourLeibniz,uneraisondedouterqueloccurrenceoulanonoccurrencedelabataillenavale
soitbeletbiendterminedsprsentetmme,enfait,detouteternit.Ilnestpasncessaire,pour
linstant,dedonnerunsensplusprciscequilfautentendreicipardterminisme.Lepointimportant
estquecequiarriverasoitdterminetpuisseenprincipetreconnunimportequelmomentantrieur,
aumoinsparDieu.Ilpeut,biensr,treimportantdesavoirsicequiestdterminlestpardescauses
efficientesseules,pardescausesfinalesseulesouparunecombinaisondesdeux.Maiscenestpascequi
nousimporteici.
5Lideimportante,danslanotiondudterminismequinousconcernepourlemoment,estcellede
lunicitdelvolution,aussibiendelvolutionquiaconduituntatdonnquedecellequiauralieu
partirdelui.Onpeutformulercetteidedelafaonsuivante:untatdonndeluniversesttoujourssuivi
(etgalementprcd)parlammehistoiredestransitionsdtats.Cetteconditionexprimelacroyance
laplaciennequenouspouvonsetdevonsconsidrerltatprsentdeluniverscommeleffetdesontat

antrieuretcommelacausedeltatquisuivra.Voyezlepassage,quejaidjcit,danslequelLeibniz
dit:

4Leibniz,Deseriererum,corporibusetsubstantiis,etdepraedeterminatione(mars
1690),AA,(...)

Et,tantdonnquetoutesrieordonneimpliqueunergledecontinuationouuneloideprogression,Dieu
enexaminantfondnimportequellepartiedelasrievoitparlefaitenelletoutesleschosesquiprcdent
ettoutescellesquisuivent4.
Commejaidjeuloccasiondelindiquer,Leibniz,surcettequestion,pensaitdjfondamentalementla
mmechosequeLaplace.Entermestechniques,lunicitdelvolutionsignifieque,silemodle
mathmatiquedontnousnousservonspourdcrirelvolutiondusystmeestramensontatinitial(ou
lunquelconquedesestatsdanslhistoiredestransitionsquiseffectuentduntatunautre),il
reproduiraexactementlammehistoireetrepasseraparlammesuccessiondtats.Autrementdit,une
foisspcifieslesconditionsinitialesetlesconditionsauxlimites,ilnyarellementquuneseule
volutionpossible.Etlammechoseestvraiesionconsidrelesystmedanssontatterminaletse
demandeparquellesuccessiondtatsilestpasspouryarriver.Danslaversionlaplaciennedu
dterminisme,ltatinstantandeluniversunmomentquelconquedterminedefaonuniquesontat
nimportequelautremoment.
6JaiditqueLeibnizdistinguaitclairementlaquestionducaractredtermindunvnement,decellede
laprdictibilit.Laraisondecelaestquelaquestiondeladterminationestunequestionontologique,qui
atraitlanaturedelvolutiondeluniversdansletemps,alorsquelaquestiondelaprdictibilitestune
questionpistmique.Oronnepeutpastirerdeconclusionsontologiquesdelimitationsoudimpossibilits
quisontdenaturepistmique.Siunsystmeestcaractrisparcequenousappelonslasensibilitaux
conditionsinitiales,celasignifiequunediffrenceminimedanslesconditionsinitialespeutentranerune
diffrencetrsimportantedanslvolutionfuturedusystme.Or,mmesilesystmeestincontestablement
dterministe,ilpeuttrsbiensefairequelesprocessusdemesureauxquelsnousrecouronspourdterminer
lesvaleursdesvariablesdtatquicaractrisentsontatinitialnesoientjamaisassezprcispourquilsoit
possibledeffectuerdesprdictionssuffisammentfiablessursonvolution.Danslescasdecettesorte,ce
quenousrussissonscaractrisernestpasunsystmeunique,maisseulementuneclassedesystmesqui
sedistinguentlundelautreuniquementpardetrspetitesdiffrencesdanslesconditionsinitialeset
peuventnanmoinsconnatredesvolutionsconsidrablementdiffrentes.Ilvasansdireque,pourchacun
decessystmes,lapropritquiestconstitutivedudterminisme,savoirlunicitdelvolution,est
prserve.Maisleproblmeestquenousnesommespasenmesurededtermineravecexactitudelequel
parmicessystmesestceluidontnoussommesentraindtudierlecomportementetsurlequelnous
cherchonseffectuerdesprdictions.
7Endautrestermes,lemanquededterminationdanslacaractrisationdesconditionsinitialesnedoiten
aucuncastreinterprtcommelapreuvedunmanquededterminationdanslvolutiondusystme,qui
estetrestecompltementdtermine.Danslescascommeceuxquenoussommesentraindeconsidrer,le
lienentreledterminismeetlaprdictibilitpeuttreaffaiblietmme,pourfinir,compltementrompu.
Auniveaumacroscopique,ilpeutarriverquunsystmedterministesecomportedefaonapparemment
alatoireetstochastique.Maisleproblmeestalorsdesavoirdansquellemesureetdequellemanirenous
pouvonstrejustifiscroirequelecomportementstochastiquequenousobservonsestd
lindterminisme,souslaformedunlmentirrductiblementstochastique,oucequonappellelechaos
dterministe.Jaidjeuloccasiondindiquer,etjyreviendrailemomentvenu,queLeibnizauneide

toutfaitclairedugenrededivorcequecequenousappelons,dansnotrelangage,lasensibilitaux
conditionsinitialesestsusceptibledintroduireentreledterminismeetlaprdictibilit.Etilagalement
unepositiontoutfaitclaireetconstantesurlimpossibilitdeconclureduhasardoududsordre
apparentsdanslecomportementdunsystmelaprsenceduneindterminationrelleet,parconsquent,
dunindterminismeobjectif.
8Cequiestproccupantdanslidedelunicitdelvolution,pourlaquestionquinousintresse,estquil
estexcluquelesystme,partirdesontatinitialouduntatintermdiairequelconque,engendre
spontanment,danscertainesoccasions,unesuccessiondtatsquidiffreaussipeuquecesoitdecellequi
luiestimpose.Ilnestpasdifficiledecomprendreleproblmequecelaposequandonaaffaireun
systmequiinclutcommeconstituantsdestreslibresetdontlvolutionestcensedpendre,pourune
part,deleursdcisionsetdeleursactions.Carilsemblequelidedelibertsoitlieintrinsquement
celledunepluralitdvolutionspossibles.Lesacteslibresdoiventjustement,sembletil,introduire
certainsmomentsdespossibilitsdebifurcationdontlersultatnedevraitpaspouvoirtreanticip,mme
paruntrequiestenprincipeomniscient.Silvolutionestdtermineetunique,commentestilpossible
quellesoitinfluencepardesdcisionslibres,danslafaondontonsereprsentegnralementcellesci?
Endautrestermes,peutilyavoirencoreunelibertsilalibertnestpasdabordlalibertdechoisiret
dagirautrement?
9Pourcompltercequejaiessaydevousdiresurcettequestion,ilpeuttreutiledeciternouveauce
queditValrydansAnalecta:

5Valry,Analecta,1935,p.301303.

CXVI.IMAGEDELALIBERT.Jenesaisplusojaireprsentleproblmedelalibertparcette
image:quonsefiguredeuxmondesidentiques.Onremarquesurchacundeuxuncertainhomme,le
mmeagissantmmement.Toutcoup,lundesdeuxagitautrementquelautre.Ilsdeviennent
discernables.Telestleproblmedelalibert.Jajouteaujourd'huiceci:onpeutreprsenterlancessitpar
lidentitdedeuxsystmes.Direquuneconsquenceestncessaire,cestdirequedeuxsystmes
identiquesenA.B.C.serontidentiquesenD5.
Lefaitquelesacteslibressoientdterminsetprvisiblespourquelquunquidisposeraitdes
connaissancessuffisantesnelesempchepas,affirmeLeibniz,dtrelibres.Maiscelasignifie,ilfautle
remarquer,que,sinoustionsenmesuredeformulerdesloisuniversellessubalternesappropriesqui
permettentdelesprdire(cequi,commeonlavu,nestpaslecaspourLeibniz),celanepourraitpasnon
plusmenacerdequelquefaonquecesoitleurcaractredacteslibres.Encoreunefois,Leibnizne
raisonnepascommenousavonstendancelefaireaujourdhui:ilnepensepasquepourpouvoirtre
libresetparconsquentcrateurs,lesactesrputslibresontbesoindtreimprdictibles.
10Commeonlavu,silonencroitRawls,ilnexistepournous,daprsLeibniz,aucunepossibilitde
nousservirdesloisdelanature(lesmaximessubordonnes)pourprvoirlespensesetlesdlibrations
desespritsrationnels.Ilfautremarquer,cependant,quenouseffectuonsnanmoinsbeletbiendes
prdictionsdecettesorte,surlabasedechosescommelaconnaissanceducaractre,desinclinationsetdes
dsirs,desdispositionsintellectuellesetmoralesdelapersonneconcernes,ducontextedeladcision,etc.
Maiscenestvidemmentpastoutfaitlammechosequedeformuleruneprdictionsurlabasedece
quonappellehabituellementlesloisdelanature.Etilfautremarquerquelaprdiction,pourautantquelle
soitpossible,nepeutmanquer,detoutefaon,dtreextrmementcomplique,enraison,notamment,dela

multiplicitetdelhtrognitdesfacteursquisontsusceptiblesdecontribuerladcision.Leibniz
donneuneidetoutfaitclairedeceladanslepassagesuivantdesNouveauxEssais:

6Leibniz,NouveauxEssais,II,XXI,39(1966,p.164).

Plusieursperceptionsetinclinationsconcourentlavolitionparfaite,quiestlersultatdeleurconflit.Ily
enadimperceptiblespart,dontlamasfaituneinquitude,quinouspoussesansquonenvoielesujet;il
yenaplusieursjointesensemble,quiportentquelqueobjet,ouquienloignent,etalors,cestdsirou
crainte,accompagnaussiduneinquitude,maisquinevapastoujoursjusquauplaisiroudplaisir.
Enfin,ilyadesimpulsions,accompagneseffectivementdeplaisiretdedouleur,ettoutescesperceptions
sontoudessensationsnouvellesoudesimaginationsrestesdequelquesensationpasse(accompagnes
ounonaccompagnesdesouvenir)qui,renouvelantlesattraitsquecesmmesimagesavaientdansces
sensationsprcdentes,renouvellentaussilesimpulsionsanciennesproportiondelavivacitde
limagination.Etdetoutescesimpulsionsrsulteenfinleffortprvalant,quifaitlavolontpleine6.
11IlsepeutquelapositionqueRawlsattribueLeibnizsoitunpeuplusradicalequilnestncessaire.
Maisilaraisondinsistersurunpointquiaunegrandeimportancedupointdevuepratique:pourLeibniz,
lepointdevuedeladlibrationnestpasetnapastrelepointdevuedelanticipationetdela
prdiction.Nousnesavonspaslaplupartdutempscequenousdcideronsetpasnonplussilabonne
actionquenouseffectuonsauralersultatpositifquenousenattendonspournousmmesetpourlemonde
engnral.Quandnousdlibrons,nousnecherchonspasanticiperetprvoircequenousdciderons
finalement,maisdterminercequenousdevonsfaire.Et,pourcequiestdeseffetsquenoussommesen
droitdattendredenotredcision,noussommes,commeleditLeibniz,tenusuniquementlintention
droite,etnonpasaursultat.

7Rawls,Leonssurlhistoiredelaphilosophiemorale,2002,p.141.Lacitationesttire
deLeibn(...)

QuandnousdlibronscritRawlsetnousefforonsdatteindrelameilleuredcisionpossible,nousne
devrionsjamais,selonLeibniz,nousproccuperdanticiperoudeprvoirlersultatdenotredcision.Ce
neseraitpointldlibrer,maisfairetoutautrechose.Detoutefaon,notreactionfinalenepeutpastre
dfinieparlesloisdelanatureoudelarflexionsociale,danslesquellesjinclusparhypothselesloisde
lapsychologie,siellesexistent.IlestvraiqueDieusaitcequenousfinironspardcider,maiscesavoir
nousdpasseetnaaucunepertinencepournotredlibrationraisonneicietmaintenant.Leibnizcrit:
Maispeuttrequilestassurdetouteternitquejepcherai?Rpondezvousvousmme:peuttre
quenon;etsanssongercequevousnesauriezconnatreetquinevouspeutdonneraucunelumire,
agissezsuivantvotredevoir,quevousconnaissez.7
12Enrsum:
(1)Lestresquidlibrentrationnellementont,envertudeleurnaturedtrescapablesdedlibrer
rationnellement,ncessairementlesentimentdtrelibres.
(2)Laconvictionnaturellequenousavonsdagirlibrement,aumoinsdanslescasonotreactionestle
rsultatdunedlibrationrationnelle,constituetelleunargumentimportantetmmepeuttresuffisant
enfaveurdelidequenoussommeseffectivementlibres?Certainsphilosophesontsemblpenserque
oui.

8Reid,EssaysontheActivePowersofMan,1788,IV,VI,p.322.

ThomasREID:Laconvictionnaturellequenousagissonslibrement,quiestreconnueparunbonnombre
deceuxquiadhrentladoctrinedelancessit,doitrejetertoutelachargedelapreuvedecectl.Car,
decefait,lectdelalibertacequelesavocatsappellentunjusquaesitum,ouundroitdepossession
ancienne,quidoittremaintenutantquequilnapastrenvers.Silnepeutpastredmontrquenous
agissonstoujoursparleffetdelancessit,ilnestpasncessairedavoirdesargumentsdelautrect
pournousconvaincrequenoussommesdesagentslibres.8

9Kant,Fondementsdelamtaphysiquedesmurs,1907,1964,p.183

EmmanuelKANT:Touttrequinepeutagirautrementquesouslidedelalibertestparcelamme,au
pointdevuepratique,rellementlibre;cestdirequetouteslesloisquisontinsparablementliesla
libertvalentpourluiexactementdelammefaonquesisavolontettaussireconnuelibreenelle
mmeetpardesraisonsvalablesauregarddelaphilosophiethorique.9
(3)Maisonpeutaussiadopteruneattitudesceptiquelgardde(1)etdplorerlefaitquenoussoyons
condamnsvivredanslillusiondtrelibres,alorsquenralitnousnelesommespas.

10Aristote,thiqueNicomaque,III,5.

(4)QuandnousdlibronsproposduneactionA,nousdevonscroirequilestennotrepouvoirdefaire
oudenepasfaireA.(Nousnedlibronspasproposdeschosesdontnouspensonsquellesnesontpas
ennotrepouvoir.10)Celaimpliquequenouscroyionsquilnyapasdeconditionssuffisantespourrendre
AounonAinvitables.(Leibnizadmetcela.)CelaimpliquetilgalementqueniAninonAnesont
invitablesetqueparconsquentaucundesdeuxnestdterminarriver?(LarponsedeLeibnizest
non.)
(5)Question:Lesentimentquenousavonsdtrelibresestilcompatibleaveclidequecequenous
faisonslibrementestnanmoinscompltementdtermin?(LarponsedeLeibnizestoui:nonseulement
lesdeuxchosessontvraiesenmmetemps,maisnouspouvonsgalementlespenserenmmetemps.)
13Jaiparldesdifficultsquesoulvelacomparaisondelalibertavecunesortedemiraclepriv.Ilme
fautdiregalementceproposquelquesmotsdecequipeutsemblersurprenantdanslafaondontLeibniz
sexprimeproposdelarelationquiexisteentrelescausesefficientesetlescausesfinales.Ilsuggre,en
effet,que,danslecasdestreslibres,linterventiondescausesfinalesapoureffetdeprovoquerenquelque
sorteuneinterruptiondanslecoursdescausesefficientesquisontsusceptiblesdagirsurlavolont.Or,de
sonpointdevue,riennepourraittrepluserronquedesereprsenterlergnedescausesfinalescomme
susceptibledexerceruneactionsurceluidescausesefficientesetdyintroduireenquelquesortedes
perturbationsetdesirrgularits.Enralit,lesdeuxrgnesnexercentpasdinfluencelunsurlautre,
maisonttcoordonnsentreeuxdefaonparfaiteenvertudesrglesdelharmonieprtablie.Cest
dailleursduneharmoniecomplteentrelescausesefficientesetlescausesfinalesqueLeibnizparlela
plupartdutemps.Autrementdit,lesdeuxespcesdecausesnesefontpasconcurrenceetnesontpasen
comptitionpourlecontrledelaction.
14Ilfautremarquer,dailleurs,que,dunpointdevueleibnizien,quandonditdunphnomneAquilest
lacausedunphnomneB,ilsagit,enralit,dunefaondeparler,quiestcertessansinconvnient,
maisnenestpasmoins,entouterigueur,impropre,puisquelesphnomnesnexercentpasdaction

causalerellelesunssurlesautres.Leibnizexpliqueque,quandnouscherchonsidentifierlacauserelle
dunphnomne,nousessayonsdedterminerlaquelledessubstancesenjeuarriveuneexpressionplus
distinctedelunivers,etcestcelaquonappelleagir:

11Leibniz,Discoursdemtaphysique,15,1967,p.5152.

Lorsdoncquilarriveunchangementdontplusieurssubstancessontaffectes(commeeneffettout
changementlestouchetoutes),jecroyquonpeutdirequecellequiimmdiatementparlpasseunplus
granddegrdeperfectionouuneexpressionplusparfaite,exercesapuissance,etagit,etcellequipasse
unmoindredegrfaitconnatresafaiblesseetptit11.
15Pourcequiestduproblmedelarelationentrelescausesefficientesetlescausesfinales,ilarrive
Leibnizdedirequetoutpeuttreexpliquaussibienparlesunesqueparlesautres:

12Leibniz,OFI(Couturat),p.329.

CommetoutsepeutexpliquerdanslaGomtrieparlecalculdesnombresetaussiparlanalysedela
situation,maisquecertainsproblmessontplusaismentrsolusparunedecesvoies,etdautrespar
lautre,demmejetrouvequilenestainsidesphnomnes.Toutsepeutexpliquerparlesefficienteset
parlesfinales;maiscequitoucheles[hommes][esprits][mesraisonnables]substancesraisonnables
sexpliqueplusnaturellementparlaconsidrationdesfins,commecequiregardeles[corps]autres
substancessexpliquemieuxparlesefficientes12.
Celasemblesuggrerquemmelecomportementdesespritspourraitaussi,enfindecompte,treexpliqu
entermesdecausalitefficiente,maisdunefaonquiseraitvidemmentbeaucouppluscomplique.Sur
cepoint,voyezgalementleSpecimendynamicum:

13Leibniz,Specimendynamicum(1695),MS(Gerhardt),VI,p.243.

Etilfauttenirengnralquetoutdansleschosespeuttreexpliqudedeuxfaons:parlergnedela
puissanceouparlescausesefficientes,etparlergnedelasagesseouparlesfinales13.
Cequiestincontestable,entoutcas,estquonnepeutpasparlerduneinfluencerellequelme,pour
autantquelleappartientaurgnedescausesfinales,etlecorps,pourautantquilappartientceluidela
causalitefficiente,seraientsusceptiblesdexercerlunsurlautre:
Lmesuitsespropresloisetlecorpsaussilessiennes;etilsserencontrentenvertudelharmonie
prtablieentretouteslessubstances,puisquellessonttouteslesreprsentationsdunmmeunivers.

14Leibniz,Monadologie,78&79.

Lesmesagissentselonlesloisdescausesfinalesparapptitions,finsetmoyens.Lescorpsagissentselon
lesloisdescausesefficientesoudesmouvements.Etlesdeuxrgnes,celuidescausesefficientesetcelui
descausesfinalessontharmoniquesentreeux14.
Enfin,ilnefautjamaisperdredevuequelefaitquelesactionsdelmesoientgouvernespardescauses
finalesnesignifiepasquecequialieudanslmesoitmoinsdterminquecequialieudanslecorps.En
ralit,pourLeibniz,illesttoutautant:

15Leibniz,RfutationinditedeSpinoza,1999,p.3435.

Jedisquelmeagitetcependantquelleagitcommeunautomatespirituel,etjesoutiensquecelanestpas
moinsvraidelaraison.Lmenestpasmoinsexemptequelaraisondesimpulsionsdudehors,etlme
nestpasdtermineplusspcialementquelaraisonagir.Demmequedanslescorps,toutsefaitpar
mouvementssuivantlesloisdelapuissance;demmedanslme,toutsefaitparleffortouledsir,
suivantlesloisdubien.Ilyaaccorddesdeuxrgnes.Ilestvraiquilyacependantdanslmecertaines
chosesquinepeuventsexpliquerdunemanireadquatequeparleschosesexternes.Souscerapport,
lmeestsujetteaudehors;maiscenestpasparuninfluxphysique,maismoralpourainsidire,entant
queDieu,danslacrationdelaraison,aeuplusdgardauxautreschosesquellemme;car,dansla
crationetlaconservationdechacun,ilagardtoutesleschoses15.
Notas
1Rawls,Leonssurlhistoiredelaphilosophiemorale,2002,p.128129.
2Ibid.,p.132.
3Valry,Analecta,1935,p.296297.
4Leibniz,Deseriererum,corporibusetsubstantiis,etdepraedeterminatione(mars1690),AA,VI,4,
p.16671668.
5Valry,Analecta,1935,p.301303.
6Leibniz,NouveauxEssais,II,XXI,39(1966,p.164).
7Rawls,Leonssurlhistoiredelaphilosophiemorale,2002,p.141.LacitationesttiredeLeibniz,
Discoursdemtaphysique,30.
8Reid,EssaysontheActivePowersofMan,1788,IV,VI,p.322.
9Kant,Fondementsdelamtaphysiquedesmurs,1907,1964,p.183
10Aristote,thiqueNicomaque,III,5.
11Leibniz,Discoursdemtaphysique,15,1967,p.5152.
12Leibniz,OFI(Couturat),p.329.
13Leibniz,Specimendynamicum(1695),MS(Gerhardt),VI,p.243.
14Leibniz,Monadologie,78&79.
15Leibniz,RfutationinditedeSpinoza,1999,p.3435.

Vous aimerez peut-être aussi