ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ* ΙΩΑΗΜΗΩΝ

02600033993Θ
V _ .Λ
 : . ' ·* * ■ ? ■ : - ■ - : - · - > r · , : C :* 4 ,

" -*.1 1 ,*· --■·' ‘V-V-* a . »>-4 '!; '"?·"'. * VT?**·'· ·*./ ' / . ** ‘ 1■
' “■
» '' - λ · -iV,.'
;. ■■■ . ·'■■ ν ΐ - Τ . - ‘v x £ λ # ;· ·* ·· - \ · ? ? ^ t "- . ·' · '- . ·.- t ■
V
^ ■ ’ · '. ...
• ,*. * ■'* ^ς*
; * i <i

■ ·:·:· . , / ' -
.·· :t> .t f r ! > · ν Ώ . · - ί ί ; : · . ,· i V ' * ? . v . ’" ‘ , ·· - · $ < * . « ? · '· v i ·:,ν ‘ί ν , Λ Λ ; - 'Λ ·
·**»·■ ^ ·-·.·;'. 7 '^ " :
*λ £. ν · . 'V . 4 > > ··* ..·.
;. •V-'i· ο ; •.#5? ‘,/t ;·ΐ ·: ·' * ■>..i. /r -· !\·*.'r,./·~&,-
· ;· · ’ ·,* , - V V i? .· 7 : · ' t -rf> . ' . ’■■ ; v . - , . · · & .< * ■ < , y

-.:· · " ■ '■ « . · / - : . Γ ♦ ,;■ ■ Λ · ·. · '

* * '* ' · v v ' i r . · ’ Λ : < £ Γ - ' v ■' ' · , " ν Λ . ■ ' V · ' ■ ; ·■ . Κ ·’ . .: 7!Α· ^ *·'■,
* '* . ·■. : . /' .· . · ' ·
*,: - V ^ r . i - - . - I v " , ; ' λ. . · ' . , / ' ' : V r ~ * T v 'w · · .λ "
f ! ’ ! · ·*. . i * •· ; ; - j - v 'Χ ;; ζ · >·λ ; ·
■ '. · - ■* .ii* ■ ; * . i*1-Τ' / ^ ' .* t
' ·> .... * t· * - ? > , > · . . , \ . ;* ,τ ·
L · · , - f . ^ r> · - .» ' ΐ · . '· - '. I j t · V -T ·'. . * .» * £ '· , '· ' ' , i ^ S ' i ■·.·· 1 ‘ “ Λ\ > i · . . ,v ,·,'·*. ’ ■*■''' · ^ .4
^ V Ϊ· "· it
. / f ·'
· '. ^ r v '·. * · ■
: IT . · - ■ * . .i /· .» .) - ■· · · · ... - · . -i *<-· · ’ · - ' · ν ; .'·»■ & · - . Γ / i · ί ,. '· · ,ώ ··-Γ · ’· · ν * τ '

-- λ t y . , . - ·.;;·..'.·· - · λ;: · ; : : . ·. :; . 5 i- v ·- ' .··", ?·,·i . - f ^ · : . „ : > ^ w·^

M ’-· Λ 5 γ · ϊ '· ·■' ' - . · * · . ' · ■ '· ■ .· ;- · ·
% ι φ Χ '·' ·* .
■' · ; · ·>'..*· T -
./·' / ? · ;· . / : · · · . : '/ v . ', ? . .. ! . '. c ‘ V ·■··*.. '' ?·..■ : '■
w * ' „· * · ’* *f*# · v- y- ‘ . 1 y ' i ' s· ^ ‘, · * "''■*?* .*■ /.v » < * ■ » ‘ λ .

; ν. ^· · ϋ & :;:, ^·· ·

■ '> ·■· ϊ » · » · ^ ■. ·■ ^■ · ■ :> ■ '· ^ · . · ’
■ ;M
<* A
- · : ; ’ · ^ · · · ! . '■ · » 4 ' - ' ·
■ . if·· , · · ^ . '· ’ ' ’ ? > '* 'λ , ·■ . ··- · " ί» ;! ϊ* · ι ; «»'
■ v ' : ·> . ■ -· ^ Λ ? :· ■ . · ·

. · - · * . ...' .' ' ·· · · . v » ' : i s ' r s ^ - <T v ; i ‘. - ^ f··'-

, ' '· · j i W 'i . j * j . .' - ' ' ^ · .
■ : ■*' . · . r- , ‘ - " 2 '. . '- ■ ' i - ν '· ' :H v r " ' . ■ -T ^ V v · · · '■
.···. · ,- ■ ·-
> · i ί* « .· · .ν ·
· > ·« ,' . ·. ·, . - · . y - f c 4 . Γ .Ϊ * l " y , . -.·■ '
- · - Ji- S f A - '· V ■ *'? Sr r · . *· ,
. v % - - ■ -■ .··'■ ' y ' ■ ; .J· / -\ '■ -S& J..<$"'■’ ·.·;·._ >;T.··;■·
■-■^ry-^r
^ \ * / ■; ·■' / - r 1■' ' ' ■ V ': . ; ^ ^ ' . ^ ί ί ΐ · ^ · - . 'v * : M
V - •■T'^·V.· v ■ ' · -· v · . / ·· ·. ^* · .· · · · .·.·;·· · ' V ;r~r · : • . : Τ : Ώ * · Γ Γ *
' ' ” ·■ ·■ ' '■ '■ '” ■·
^ v - » r
· '· . ' ‘ ·· · ·■ ; 5 : ·; v'
£ & r ' ϊ ! ί ' · '·■■. ·
’*■■v ■'·’'.■ -: λ ·· . , Λ ' . ’ ..' ,. '·
.^ ;/5 .
" ..· " . . *
·■*".. ·\ ' ■':··· ··*.·' ti -I.·.■*:*···£&ύ":?έ
· ■' ■■■ « S t ' - f ■ ■ ;.,· .■
■ « . · * Μ · ;* .· ■ · .· ' " ' · . · ) ' . ■ . 4 r
'··. i-ii ; η · ί · ' : Μ ^ · ' · ·;·Λ-
SJfef ^i » . 7 ? ,,V'
': — » ■ '·
·■**:’ '
- .”*·. ;
- " . . i t
A r , * \"
"·■■·
·
/
~
· · - '> · ·■
^ .
ι ^ ϋ
..**.*■* ‘ . '
ί ^ Κ
» '*
: · * ' .
/<*· '·
■ ·.·■
■- ν . λ #». ·■ '

ΙίΛ - ' r ■$. .1 · ·:

B » ί·; . ; ·:'*■ . · ', · · ' ? ■*·.· ,Λ .'· - y . 'i n : I Λ Τ . . . ν · , ' ϊ ^ ? ί <, * ί -

’ -
•--y w
■ "·. -
V - /.·· - ■·

£ i § & $ y £ - ;\ ' λ ': · '* · · - ' .

■ ^ ly -
p ^ t Q - : , V 'V 7 · -v ..
ybi-fy t: '■** ·· . -» :* ··· - *' . .'· .·
i ? S f c · * . ; > / . >r - V X * '* · · · ; ‘ ·’ · * .

i?
- - . • • y f r . . w r * · · ' / ; :·ϋ · -··' *■ . , ·: ·. * · } / · . ' <
έ £ τ , ·; . - ^ ’ · , · · ·:* . - ·:
1 f lI
' '·■<

Λ; ■'
'i . .
« g jtp e tfy u n b e r t 3 a f j r e

inti» fujjeniifdjrift '/·.·

fttr jnmljuni>frtj;iitiri0fn ftobilfetrc iies prfMjjtfrijen ^iinlgtums
υοη

S ristrriiJ! ^wiaaft,
•Hgl. Sd^ulrot.

IRit etttem Donporie pom Hg!. Siaatsminiftcr D*Dr*

fjcrausgegebeu -
D O tt

irtt KJjpintJiJjen

2TTit 3a^Ireidjen Bil&ent pott 21. x>. iTicnjd, lirrotel, f}. £u6ers,
3» p* Mulas u· <u :.Jv , ^

Derlag pon 2iuguft Scfjerl <S*tn*K&

■ :- > i ^ ’·’ " « * · * J - ;* · \ ··, - i ; -· .'V ', ·.* ··> ’ * ’ · ' , ^ ' r« -τ / ν / - ' Λ Τ ' . ^ ν ί ν ϊ ' · · ·...; ^ ■■ ;··;.■ * 5 - .
v;· ••/Λ··'···-,.νΛ’>Λ1/'^Vv·'· .
v < *‘ < \r v * - "‘ * ·
^--'cv-V
; · - [s’ y* - * . Λ :**,■ .* . · '. .» \ . r * · |V . # f,-- ' :■ ·. - *

W/'f :r ,.-. ν^Λ-' ''·ί· '·■

* * ~ , ’ -, v * . j:; ’ ’ f
£*^,Λ-,? :··-: ·;. ;
* ’- · , ’
·:··.;·■>V
' , " · ? ’ ', · · * · ! .% * * > ’ » ‘"’V * · '» · · « . ρ . ·■· ' v » i ' · . ', · . . ' · / ■ ·.,· v · ■ ' · / . j · . ' v . ‘ -* · » Τ * · » · ’···· ' ·,■ 'i ’ y

Γ-Λ ·'?■·:;■- 'r'-v. · v-·:^;,. ~}v\ :r ;,._.::r: :: ■ ^ ■.■.'? :·.-■··,-. .?/’>

■'-vVi ■: .f »"' Λ^· ■·ν· '.:n / r ' •v ' '
■J■..·’- T - C-:v^ '■-:»'·■·*':
'> . · > ■ ; -
r r ' y * ' - 'i ,
· - - ; ' , ■ '. · ' A-
■> ■ . ? · ' ·- > . .» ■'.,-. ·. ' . · " " " · - ';. . . ’■ .'· ' “ · ,-'■ ■ » , ; " ' · ' • ί · ’ ·;:·■·'■;·■·■.<
· > v'■ ■: .<·· · jr - i- * » *· 1
- r : . · . ’ ■. · ■ v : ■ ··■ ' - ·... : . . · ' : - r f ; · · · \ : · . ; ν < * : / · · ; ν · · . : ·■■; · : · . ; ; - · ■> ^ y . ·■
'-T' ·■.■'■-.·!·V '= : >7 ■' " V v , Λ ·/ ’: "'·:-' χ·;-V·. ' ·;ι·ν.->fc·-V : !^ - . ' ■·-.;

. : '- 4 - '.- f t ··· r; :v ·* ; *. . . ^ · .. -v·.. / . · J - 'r - ' 3 ;· ^ ' · τ. · . 1V r V > -

; V ' ; ' ^ ; > ί - / · . · · · - ; ’' Λ · · · . ' - . ; , ' Γ ·. V ^ , - ’ .

*: !>*:■ '.'. :■,··4 - .* ··'.· ' ·. ■ ·. · >< "-..· ..·.:-':r,: ■.w.'fc rf: **·. ^
 . ΖΜΓ. JAJ. 3& Τ

Botim i Drejtoris se Pergjithshme s’Arsimit

LIBR’ I ARTE I SHQIPERISE

PREd

M IH Ab GRAM ENOS

Shtypshkronja O. Direttore <S C.

VLO R e *
t
 SfiENjfi
ME RITE, ATDHESIE E KAL0RE3IE
KETE LIBRE JA DEDIKONJ
SHPETIMTARIT EDHE BURR1T MATH
TE SHQIPERISE

A H M E T Z O G U T
PRESIDENTS PARE
. TE
REPUBLIKES SHQIPTARE

BERESI

M lliA b GRAM ENO

;
f*
 AHMET ZOGU
President! i Pare i Republics Shaiotare
 Me 1908 pas tirise' edhe prokllamimit te Kon-
shtutes, te Tyrqise, pa si u-rezuam edhe neve nga mo­
tet e Shqiperise maarm lamtumire njeri nga jatri, piej
shoku shokut, edhe u-perndan<e ne per shtepite. Une,
dyke kujtuar qe detyrat kundrejt atdheut nuku kane
kurre te sosure, u-menjtuash qe te shkruanj k&e H-
bre', pas shenimeve qe Idsha mbojtur nga malel me
shprese' qe do t'i sherbenj atdheut edhe do Vi sjell do-
bi pritmjes Shqiptare.
« Kryengiitja Shqiptare qe ka emrin libri, eslite
historic e cila tregon qysh u-organizua i pari komi-
tet kombetar kryengrites, per tirin' e Shqiperise, ve-
prat te Komitetit, pesimet, vojtjet, ndj^kjet edhe lufte-
rat qe bene komitat Shqiptare me ushterine Tyrke,
gjer sa u dha liria me 1908.
Kur se kombi yne fatzi ndodheshe ne roberi, ishte
edhe i denuare qe' te gkombesohet, pa e ndjere kete
gjeme' Icaqe te m,adhe, te turpgme edhe te rezikgme, as
pak fatzinje Shqipetare! Nuku ishte shkatcu i ndry-
shimit fetat\ midis Shqiptarevet, as perdorimi i for­
ces, as i shkadeoe te nalta qe u-jepnin, as dlielperit,
as shtrengimiti mahth, qe perdornin armiqet, po ishte
perdorimi i shkolles!
Me an$n te shkoltavet perpiqeshin qe Vi pergajne,
Vi armiqesojne, midis tyre. edhe me kete menyne Vi
gkombesojne. Jo qe Vu humbisnin gjuhen e tyre te
nencs.jo; e dinin fort mire qe gjuha amtare nuku
liumbet leliie9 edhe aqe me teper ne kombi Shkiptor,
po ishte tjater menyre. Ne alo shlcolla do te meso·
 - 8 ~

heshin, pa dyshim, ne gjuhen e tyre edlit do Vi me·

sonin midis te tjerave historinB te kombeve t8 tyre.
Cili eshte ajy prej Shqiptarevet, qe Jca gjyrmnar
shkollat edhe nuku eshte gkombesuar ve'em e vetem nga
hisforia te meson te, te' armiqevet te Shqiperise? Qe'
ne krye, domethene te foshnjeris'e', te kllisnin dyke m* -
suar nga nonje e/ner trimi, te cilit i vinin edhe fy-
tyren herojike, te veshur me Uoji lloji petka edhe te
armatosure qe ne krye gjer ne kembe! Qunat e vegjelsiedhe
vajzat gudideshin me genjeshtrat e perallat trimnore. q'u
tregonin mesonjesit e mesonjeset, edhe u mbeteslie per
tele renjosure ne zemre. Date gadale, pas te riturit
te femijes, u shtonin keto mesime gjer i kllisnin ne
per historite plot me te rema edhe me von te verteta,
gjer arrinin gunat Va kishin per turp te quheshin
Sliqiptare! Edhe jo kaqe veten; po riteshin me ndje-
njat qe nje dite te beheshin edhe ata therore, si tri­
mat e Jiistorise, per atdheun. po, per fat te zi, per
nje atdhe te huaj edhe arm ikef
Sa djem prej kombit Shqiptar nuku jane bere
therore dyke nderuar e xbukuruar faqet e hisforise
Tyrke, Greke, Serbe, Italiane edhe kombeve te tjere?
Edhe sa e sa nuku jane ware midis tyre, vella me
vella, per kombet e huaj, nga shkaku se kishin hum-
bur ndjenjat komketare edhe pandeheshin si ca ar-
miqe te pa nginjur ? Shume edhe shume shkuan me
kot me anen te shkollavet, p>o veganerisht me anen
te historise\ te eilen e thethinin te rinjte Shqipftare!
2\e te ketille gjendje kisha arrire, edhe une kur
si nga Zoti me dergojne librin te te pavdekurit pa­
triot Vasil D him itn liussif, nga, Romania, te shkru-
are sliqip me shkronja te ndryshme. Zura gadale
te legit edhe shekonja qe si kur me hiqtc nje magnet
qe te legit fare e te ndjenj nje embelsine te madhe
dyke kupeluar g’do qe shkruante. Μό gezim te math,
mora librin Vtta tregonj e bashkenxenezvet, te d iet
mbetne te habitur kur pane qe paska libra edhe ne'
gjuhen shqipe.
 9 —

Gezimin tone deshnim tja gfaqnim edhe Direk-

torit e mesonjesit tone Dhjamantiut, Grek, i cili na
qertojti ashperisht dyke thene qe eJite mekat edhe
kurre Vios zeme te ketilla libra me dove. Burnterisht
perveg mejc, zuri renje ndjenja kombetare edhe ne
shume bashkenxenes, nga te diet sjelt ner went Nugi
Buzon, Kristo Floqin, Foqion Dr. TurlulU, Thoma
Avramin, Spiro Dugin efj , keshtu qe p^cistaje e ki-
shim per turp qe te mos quheshim Shqiptare! Ne
lHHo shkova per ne homani edKatje gjeta fushen te
hapur per te xvillvar e punuar 40 vjet, gjer sot, per
re shenjiin qellim te atdhent Vim te shtrenjte.
Keto me shtyine qe te shkruanj e botonj librin
« Kryengritja Shqiptare », historine te verUjle, te lc~
vizjes per tirin' e Shqiperise, qe te mesojne te rinjte
ndjelcjet, vojtjet, burginut e gjithe te keqiat qe kane
liequr vetlezerit edhe atrit e tyre, ]>er fe arrire me
therorira te medha diten e sot me, diten e shenjte qe
te valonje flamuri dykrenor kombetar mbi Republiken
Shqipetare !
Si'< thame. ne krye, doreshkrwrin e pata shkroj-
tur me 1008 edhe prisnja kohen qe Va sixtyp, perja—
slita, kur se pjerseri Tyrqit zuue ndjekjet kiindra kom-
bit Shqipetar. Ju pregatit me pvape krymigritjes por
nga shkaku i baskenevet te perditeshme qe me benin,
doreshkrimin ja dlxashe nje kuslierire, Vikes P. IJo-
gorit, qe Va fsliehe ne side pi ie saj. Mjerisht pas kry-
engrintjeve ngjajti tufta Batikanike eahe pastaj shkelja
e Shqiperue edhe kesisoj u-pergame dyke mare mua,~
xhirllekun. Une bashke me gjithe femijen u-hothme ne
Amerike edhe kusherira ne Butlyar?.
Qe nga Amerika i shkrojta kusherircs ne B ull-
gari, po nuku e sillte ner meat per librin, keshtu qe
e pandenja te hundmr kete thesar, per historine /com-
betate, kur vjet per fat ardhi Vika nga Bullgaria
edhe dyke lcerkuar midis plagkavet gjeti doreshkrimin.
Sa gezim qe ndjeva eshte e pamundure qe V a ire-
gonj. Desha me vrap qe Va botonj po nje semundje me
 — 10 —

hodhi ne sht.rat, lea ndenja 0 mnaj pa pare9 djellin

me sy. Me gjithe semundjen mendjen e kisha tek li-
bri edhe me ndi'imen te a'dhetarU vyer Dr. Satih JL
Zavalani qe vuri gjithe slike aces in e per sherimin V im
kombetarisht d. m. th pa pager e, shkrojta go dale edhe
vellimin te 2tn me qene e perzjere ne kryengritjeti qe
patuan edhe more ane ne te gjitha.
Nulcu djf*i'>7tj qe ~memnjesit* nxenesit edhe per-
gjitherisht gjithe Shqif etaret do Va pelqejne kete histori
kombetare, « Kryengrifja Shqipetare», pa vercjlur ga-
bimet orlhografike, te metal edhe fojet per te cilat u
kerkonj ndjese. me qene qe kaqe eshte faqia Vime.
Vetem u latem gjithe Shqiptarevct, dyke nisnr qe
nga Kryefari i sUetit e gj r n e t fa u d it, qe te mos
u mungonje karre kejo tibre nga shtepia dyke ua lene
tradiegim femijes tyre edhe te mesojne rjedhjet te hi-
s to rise kombetare gjer u prokllamua Republika Shqi—
ptare edhe te kete te Parin President Ahmet Zogun9
shpetimtarin edhs burrin te math te Shqiperise!

Mbaruar me 17 Maj 1025, ne Korge.

Berest
Mihal Grameno
 Nga Baballaret e Kombit
NAIM EEASHEEI 1846-1900
i

Ϊ
i!
TRIMI K O M B TA R
PANDELT VANGJEL SHALESI
Nga PunStorgt e Shqip£ris6
O K I U ’ IK Τ Ο Π Ι Μ I ΛΙΙΤ4ΔΤ, ί -il i Δ ΛΙ Ι ί.Λ 'η
 KRYE E I.

Me 1907, ne inuaj te Prillit, nje anije ine pelhure

iqte verejtjen te gjindjes te Brindisit, qytet i Italise,
ne deti Adriatik. lie jo auie kislite ca dite qe vertite-
she lie ujrat te Brindisit edlie nga lcvizjet qe bente
epte dyshim qe nje qellim te fshehte gjyrmonte. Edlie
me te vertet p<> te gjyrmonje, per se afermi Kapitane
te anijes, kur delte pcrjaslita natene, do te kupetonje
qellimin e tij.
Kapitani islite nje burre mesatar, i thate, rnusta-
qet te medlia e te verdlia, robat e tij ishin gegenishte,
nga te cilat kupetonje qe islite Shqipetar. Ne pyetjet,
nga <j’vent je, Abmeti, sit; quheshe kapitani anijes,
psheretite edbe dyke nibushur syte me lote pergjigje-
she: nga Ylqini! Kejo pvetje i pikellonte zemren to
mjerit Ahmet se me syt’ e tij kislite pare kur qyteti i
tij lindjak, i bukuri Ylqin, kislite rene ne dore te Ma-
lit Zi, me 1878.
lSTje nate kur qetesia zoteronte ne qytet, nje ver-
sliellim degjonet. ndane del it edlie pas pake kolie lopa-
tat feshellenin ne det dyke sjelle nje barke ne drejtim
qe ku kislite dale vershellimi.
Me te u afruar barka jep parollen, edlie ne per-
gjigjie rezonet Ahineti, pastaj, si dolli pcrjaslita edlie
liaset me nente hurra q’ i kisliin vershellyer, u thote:
te gjitha jane gati edlie me qene qe kemi kolie te
mire, eshte sliuine mire te nisemi qe sonte.
Te lutemi Ahmet, i thote nje nga buvrat, te na
Pre9 &jer neser brema me qene qe nuku jemi gati se
neser do te veje ky Zoteni, dyke treguar nje nga bu-
rrat, ne Bari ku ka per te mare arinete edlie neser
brema sigfrr do te nisemi.
 — 24 —

t m s i kur te mos islite qellimi i shenjteruar, [per to

dashuren Shqiperi, tliote Alnneti, do to in oh u prisnja
so duliet te bosoni se Qeveria e ketuslnne zuri to dy-
slionje e lrike kam mos pesojme gjesendi. Tani edlie
nje ditd inbeti iiii most, tliote i pari, e me emoriii to
Z otit as gjesendi do te mos pesojme so keini Peren-
dine me velite.
Aslitu qofte, tliote Alnneti, po noser brema ne
kete ore te jini gati, pastaj i i]>i barken edlie slikojti.
Si slikojti Alnneti slikuan edlie burrat qe panic,
te cilet me te u afruar ne qytet u-pern da no si cilido
ne H otel te tij. Keta hurra kisliin ca dite qe kisliin
ardbur ne Brindis edlie iqnin verojtjen te Brindis ane-
ve, me qene qe dukesliin te liuaj me mos kuveiuluar
as gjulicn Italiane, edbv isliin pcrndare lie per Hotele
e veto in fslielitazi liaseshin edlie bisedonin.
Burrat t’ ane, qe tregojme me si per, nuku isliin to
tjere pervey se te pa ret kryengrites (komita) Sliqipeta-
re, te cilet isliin mbledliur ne Brindis qe te liidliesliin
ne Shqiperi edlie te perpiqesbin per lirine. Keta hurra
isliin Bajua edlie (yer^is To.pulli, V eli be Klysyra, Ze-
inan Mashkullori, Idris Jakova. Tinman Nasto, Naum
Trcbicka, Hasan Toleri edlie Milial Gramenua.
Te nesermet brema, gjitlie no ate ore, vjen Ali-
nieti edlie tliote qe eslite gati so gjitliasli e me pelliura
te lupura, prandaj te vrapojme te slikuaret. Veli beu
i cili kisbte vajtur no Bari per anno, nil u u ktlive
po teligralisi qe ne mengjes do te jete atje sigurisht,
po Alnneti me mos duruar vendosme qd te viniin ne­
ve ne anie, q’ ate brema, e te prisnim atje gjer noser-
V eli bene.
Keslitu vendosme edlie (yenjizi, Miliali, Idrizi,
Zeinani edlie Tlianasi si muarm armet, tislieket, iobat,
te ligrene ediie y’ dulieslie per nje udhetim, kaqe te
rezikslnne, ryme ne barke edlie per pake kolie am ine
ne anije.
Pritine te nesermet gjer me dreke po, injorisliV
V eli beu me shoket e tij, Nanmne edlie Hasane, nu-
 — 25 —

ku dukeshin edlie isliim ne desliperiin te math per no­

nje ngjarje te pa pandehur, kur Bajua na dergon nje
letre dyke na lajmeruar qe Y eli beu me sliokct u pc-
lidua, keslitu qe neve u uisme per lie Shqiperi.
Bajua pas maveveshjes qe kisliim bore, edlie ve-
yanerislit lie lutjet e mija, qendrojti per edo ngjarje
edlie slikojti ne Amcrike pe te mbledhur ndihma.
Po me pcrpara se te nisemi, per lie Shqiperi. bc-
sajme te nevojshme qe te tregojme iillimin edlie orga-
nizimin te komitetit.

KRYE E II.

Fillimi i K om itetit
Me 1905 ne qytet Manastir ndodheshe Ncnedirek-
tor i Gjimnasios Turqishte Bajo Topulli, nga Gjino-
kastra. Atje bcri te njojture me shumc Shqipetare at-
dhetare, me te cilet kuvendonte per gjendjen e tine-
vuar, ne te cilen slikonte kombi Shqipetar. Agi kolie
kishte arrive lie nje desliperiin te math, nga shkaku se
qeveria Tyrke kerkonte me §do menyre tecfarosurit to
gjlilies shqipe, si dhe <;do perilapje te ndjenjavct kom-
betare midis Shqipetarevct.
Me tjater ane andarct Greke, te organiznar lie
Grcqi prej qeverisc Greke, u kishin shtene tmere po-
pullit Shqipetar me ndjekjet edhe vrasjet qe veperonin
per dit.a, kundra tyre! Te mjerct Shqipetare gjithe shpre­
sen e kishin varur tele Perendia se as nonje slienje
permiresimi nuku dukeshe qe gjekundi.
Qe te gjithe pra c ndjenin rezikun te math edlie
qe te gjithe desheronin nje organizim komiteti, per
niprojtjen te koinbit, po, nijerisht, as nonje nuku gu-
xonte te ^faqte kete menjtim, me qene qe kishte arri­
ve koha sa te druhet vellaj nga vellaj i v e t! Ajo ko-
lie ti ran ike, e Hamitit kuq, nuku ka edhe as qe do
te kete shembell ne liistori.
Bajo Topulli me guximtar, nga te tjeret, i ^faqet
 — 26 —

me perpara Feiin bo Zavalanit pastaj sd bashku u <jhi-

<lin menjtimin Gjorgji Qirjazit, Jasliar Bidinckes, Nil*
91 Nayit, Riza bo Vil^ishtit, Grigor Oilkds, Qani bo
Ypit, Sejfi Vellam esit edhe kcsisoj, pasi o pritne mo
geziui td math qd to gjitlid, vendosnd edhe filluau to
parin Komitrt iSliqipetar, 1110 program kryengritdse.
Komiteti zuri to punonje cdlio to pdrhapet me ca­
pe to modha dyke formuar dogb odlie dyke bore and-
taro. Per koto qdllim Bajua vajti no Kor^e cdlio no
Kolonjd ku fillojti (logo to rea, kdshtu qe per dita slito-
neshiu anetaret.
Qdllimi i komitotit islito qd to pdrhapet c td for-
conet mird odlie pastaj td zinto nga vopdrimi, mirdpo
qovoria Tyrke zuri td marc erd per nje ldvizjo td Shqi-
petarevet, andaj kdrkonto me gjitlid fuqi td xbuloiite
qendren, fillim iu si edhe prograinin td komitotit Sliqi-
pdtar.
Nga ky slikak si edhe nga vrasja e tmeruar, to au-
darevc Greke, ne Negovan, mbi patriotin td math, Pa­
pa Kriston bashke mo vdllaiP e tij Papa Theodhosin
vendosnd qd td zene nga vopdrimi, pa u arrird peina
mire. Me 23 to Marsit 1900 Bajua me Riza Vel§ish-
tin, me nxendsit te Gjimnasios Qamil Panariti, Pertef
be Rusi edhe Selim be Pojanin lend qytetin Manastir
edhe shkuaii lie Kolonjd dyke i bashkuar edhe Hyson
be Dislmica gjer atje.
Ne Kolonjd, si bashkonon me Qani bo Starjcn Y-
pin edhe mo td tjere, zund nga veperimi dyke fonnu'
ar <;eta komitasli odlie t’i regullojnd. Pdrnjeheresh u
perhap fama ne Europe edhe lie Shqiperi keshtu qd
prisnin td gjitlid, mo pa durim, td sholiin Hoxhen —
si^ e quanin Bajo Topullin — edhe te bashkoneshin
me ate. Qovoria Tyrke zuri ndjckjot edhe 'Fellini bo
Zavalanin e bend syrgjyn lie Akri td Sirise, e te tjere
gjektd.
Po per fat te keq zund e dholperite — te cilat
kane prishur kurdohere Shqiperine — edhe bintne nxe-
nesit qe te falen prandaj Bajoja shkojti ne Gjinokas-
 27 —

tie per te filluar dege edhe per te mbledhur slioke e

Qani beu Starja me Riza bene mbetne ne Kolonj©
gjer te kthencshe Bajua.
Kur keto ngjisnin ne Sbqiperi dyke mare nje bu~
jo te madbe emri i Hoxlies, i pa lodhuri atdbetar,
G rigor Oilka. ngrihet prej Korye edhe>bidliet ne Sof-
je, te Bullgarise, e ne Bukuresbt per te organizuar
Sh<]ipctaret e atjeshme, pas programit te komitetit. Te
gjitl ic e pritne me geziiu te math levizjen kombetare,
pastaj si u filluaii me doge zune te mledbin ndiluna
per komitetin.
Ne Bukuresbt kryesine te veprimit e kisliin mare
Fandeli Vangjel Shalesi, Vasil I. Zografi, Rafail Shu-
le, Andre Alilozi, Milial Gnmeno, Pandeli Durmishi
edhe te tjere, to cilevet na shpetojnc emrat. Edhe ne
Misir isbin formuar dege nene kryesi te Thanas Task-
kos, Jani Vruhos e Milo Du^it.
Ne kete kobe tri djem te rinj, Lambi Bimbli, Ho­
le Rikaslii edhe Mi§e Papanastas, te mbuslum plot
ndjenja patriotike ngriben qe nga Amcrika, ku jeto-
nin, edhe vene ne Sofje per te u-bedliur ne Sbqiperi.
Mjerisht, me gjitlie perpjekjel te komitetit Sofjes. nuku
muntne te bidlicn dot, nga koba e sbkuare, keslitu qe
u shtrenguan te ktlienen prape per ne Amerike se di-
mini afroneslie edhe nga te bollat vinin ne shtrengim.
Gazetat e Europes zune te shkruajne gjer e gjate,
per mbi levizjen te Shqipetareve, edlie V u tregojne nje
si in path i te madbe, po, pa sbkuare slmme kobe, Qani
be Starja bindet ne keshillat e miqve faqezinj edhe i
falet qeverise Tyrke, e cilia pas pake kobe e burgosi
ne Manastir edlie lioqi te keqijat gjer sa u dha lirija.
Riza Vel(;isliti me pake slioke qendron si burrat edlie
veperon no Kolonje edlie ne Sbqeri midis Permetit e
Leskovikut.
Bajua kur u ktliye prej Gjinokastro edhe mesojti
ngjarjet u lielmua pa muse, pc> si trim qe isbte zuri
nga veperi.met. Ne Gjinokastre fillojti nje dege edlie
m >ri mo vehte vellan’ e tij Qer<;izin, Zcnian Maslika-
 — 28 —

Uorin, edlie ca to tjere. Me mos mundur to bashkonen

as mo Riza Vel^islitin liidhen ne qarkct to Forces c
to D cvollit, ku perhapniu levizjcn kombetare. jS c kid a
vende u shoqbruan edlio mo Fejzo bo Dishnicen ο A -
postoll P lasen, kcsbtu qe u bene 11 shpirt.
No koto kobo andarbt Grekb tmeronin popullin,
fort slmme, si edlie grekomanet kisliin zone njo ndje-
kje to rep to kundra Sliqipetarbvct kombetare dyke pa-
tur- qoverine ndihmese, pramlaj u vendos prej komite-
t.it qe to veperonet nje goditje. Pas sliunib pritavo q’ i
kisliin berb Karavangjelit, Uhespotit Kosturit, o nuku
o shtinin dot no do re fat* i zi denojti qb to vritet i
ndyeri Foti, Dhespot i Korobs, per mbi Brad vice mb
9 to Slitatorit 1900.
Si n v i m Dhespoti, Foti, njo ndjekje e reptb zuri
qevcria kundra komitave Shqipbtare si edlio kundra
kombbtarvet. Zuno edlio burgjimot me dyzina midis to
cilvet Jovan Kosturin bash kb me fbmijcn, Salih But-
ken, Grigor Oilken, Oliran be Pojanin, Ibrabim qosa-
rakcn, sot Baba i Teqese, Lazo Progriii o slmme to
tjere.
Fejzi be Alizoti, Qcveritar i Koryes, perpiqet me
^do menyre qe to bintnjo Bajon per to falur, dyke ju
zotuar njo nbnepunesi me to madhe, no qevcri, p>> si
pa qb Bajua liukii bindet i dergojti fjale qe to 1 irgo-
net nga Mytesariflleku i tij, so ndryslio do t’a ndjekc
kcmba kembcs. Bajua mblodhi slioket edlie si bLedu-
an c gjetnb to udlies qe te pranojnb kesliillat to Fqjzi
bout, me tjater anb zunb edlie sliirat e pa-rosbura, ke-
slitu, qe vendosnb to bidlien no anet e Gjinokastres
edlio Bajua te sbkonjc no Europe per to mbledliur
lidibma.
Fezo be Dishnica me tri sliokb Devollinj qcndru-
an no qarkun to Koryes edlie Devollit, o Bajua me
slioket e tjere slikuan per te kerkuar Riza Vel^isbtin,
po si nuku o gjet.no dot slikuan per ne Gjinokastre.
A tje u islite tlienb qb F i ndjeke fat’ i lik me qbne se
u perndane, si zoqF e korbit, nj( ri nga jatri. Shkaku
 29 —

i perndarjes rodlii se B aju a ine Qergizin. ryne ne G ji-

nokastre per te regulluar shlepine, me qenc qe gjitlie
vellezerit e tyre isbin burgosur, edlie te m arin gjesen-
di te liolla se kishin m betur pa nonje para lie xliep,
sa per slioket i sigunnin ne m alet ku u dergoniu te
ngrenc edlie te nevojslimet.
N je brema vendosi edlie Abd}d M ersini, i cili islite
me i zoti edlie me i mesuari lie at.o vende, te shkonje
lie Kardliiq, fshat’i t r , e kesisoj mbetne A p ostoli, Ze-
mani, H asan N ikoliea, M alo Qarni edlie R apo Mash-
kullori pa patur nonje kryetar kur, nje nate Rapo Ma-
sbkullori u vjcth armefc A postolit edlie Z em an it e
slikon fslieb ta zi! K u r u xgjuan slioket, edbe sliohin
ligjarjen te pa pritur, u tm em ail dyke pandeliur nonje
tratheti prandaj vendosne te slikojne dyke m are edlie
Zeniane qe t ’ u tregonje udlien, gjer me tutje.
M betur i vetem, i gjori Zem an, kthenet per lie Gji-
nokastre qe te lajm eronje Bajon dlie Qeryizin, per kete
ngjarje, po tjatcr e keqe m J e madlie i rueslie Z em a­
nit, se me ryre lie qytet e zune k ollxh in jte (ruajtesifc)
te dulianit edbe do t’a sbpinin ne P o licie, po liunte-
rislit islite kryek o llxlii Haiti, kusheri me T opullenjte,
edlie keshtu e lane te lire e te veje ne slitepi te B ajos.
K u r mesuan ngjarjen B a ju a me Qeryizin u bren-
gosne teper edlie kaqc u deshperuan sa, pa slikuar ner
ment rezikun, duall to arm atosur diten, per mes qyte-
tit, qe te kerkojne slioket e <;akerdisur. Si kerkuan m e
gjitlie anete, pa gjetur as nonje slienje, u ktkyen 11a-
ten lie slitepi te tyre dyke m allkuar fat in. P a dysliim
qe §do e ndenjure, ne G jinokastre, islite nje rezik i
math per ata, se u xbuluan andaj vendosne te slikojne
qe te tre ne Sofje te B u llgarise per to dirneruar.
T e ncsermet, si muar lam tum ire shkuan ne P ala-
λτ1i, prane Del vines, lie kombetari N a zif A d eri i cili i
priti me gezim te math. Si ndejne oa dit, gjer sa arriti
nje vapor A u striak, me perpjekjet te Nazitit; ryne ne
vapor edbe duall ne Kotor, pastaj, si u vesline me roba
qytetnore, shkuan ne Sofje k u atdhetaret e atjeshm e i
 - 30 —

pritno m e nje gezim te m ath . Si ndejnc ca kohe, ne

S o f e, B a j u a m e Qer^izin ardho ne B u k u re s h t k u at-
d h c ta r e t i pritne me gezim to m ath. Ne kete kohe ar*
dhi la jm e ja e zeze per vrasjen te Spiro Kosturit, no
S elan ik , edlie u h e lm u a n qe te gjithe atdhetaret, me
q en e qe kejo vrasje kislito k a r a k te r politik se Grek l it
g o d itn in atje k u u dhem bcshc Sliqipetareve. B a ju a nu-
k u ndenji shum e kohe, lie B ukuresht, m e qene qe e
k e r k o n te A lad ro ja Kastrioti edhe shkojti ne Paris.
A s i kohe n dodhesha edlie line, autori i kesaj libre,
ne R o m a n i prej 20 vjet qe jetonja, ik u r qe i vogel
prej atd h cu t, edhe q ’ atehere ry ra no lufte kombetare,
p r a n d a j k u r ardlii B a j u a me Qer^izin zem ra ine qante
edlie rilite pa prere qe te m u n t t’ i sherbenj atdhuut
edhe m e pushk e lie dore, po m jerish t isha i dobet. nga.
f u q ia edhe i pa i stcrvitur, se k u rre gjer atehere linku
kislia n g jitu r m ale lie kembe. AIe gjithe kete <;do ndi v-
sliim i ketij m e n jfim i islite i kotte, se me h au te mu·
shkerine, p randaj j u lu ta Bajos te me m ern in e inua
k u r te delnin, perseri, dyke i t.heiie qe do te je m i
l u m t u r te vdes ne s h k e m b in jt’ e Shqiperise.
B a ju a dyshonte ne fjalen tim e aqe m e toper se
m e shinte te m c su a r no prelije, edhe me tjeter ane
s h u m e veta isliin z o tu ar vetem, prandaj me tliote qe
S h q ip e ria cslitc e gjithe Shqipetarevet, keslitu qe no
desheronj lie M ars te ndodhem ne Sotje te Bullgarise.
D i t e t m e dukeshin m u aj gjer sa ardlii JYIarsi edlie
slikova m e vrap ne Sofje k u si u m b lo th m e te gjithe
s h k u a n i per ne B rindis, pervey Arasil Trebickes te ci-
lin e derguam ne Kor^e, per te m are g ja k u n te Spiro
lvosturit, po kom iteti i Koryes e mlalojti te benje nje
goditje se qeveria T y rk e do te m u m lo n te kombotaret.
P o m e p erp ara se to a rrim e ne Brindis lioqme
m j a f t udhes se ne Z e jm u n , kuti i M axhariso me Ser-
bine, n a ndalojti komiseri. nje bark zliabe edlie i lik,
edhe 11a k th cn lie Beligrad. ise B eligrad policia e sta-
cionit 11a dergon m e x h a r d e r m a lie P re fe k tu re dyke
ligrene. une, udhes ca koiulake m b i kuris, k u r desha
 31
te pinja nje ruges. Atje na pyesin edbe u thomi qe
jemi nisur per ne Amerikc, po miku deshnim to na
besonin, e kesbtu urdbruan qe te na burgosin edbe
te lajmerojne Ambasaden e Tyrqise qe te dergonje
njeri. Kur degjuam per kete u tmeruam po duraam
te sboliim fundin, se nuku kisbim y’ te benim.
Nuku shkojti slmme kolie kar se dy nenepunes
bashke me nje dragoman, te Ambasades Tyrko, edbe
na nxjerin nga podrumi ku na kisbin kallur pastaj na
pyesin Tyrqisbt nga jemi edlie ku vemi. Qeryizi, me
qene qe Bajua me Shabin Kolonjen shkunn nga Zej-
muni per ne Viene, u thote Tyrqisbt qe le te pyesin
qeverine Serbe, per kete, kesbtu qe si u lajmbruan na
thone me ash peri m se do te 11a dergojne ne Tyrqi.
Per fat une kisha nje pashaporte te vjeter, prej
te Romanise, edbe u thorn qe une nuku e njoli T\rqine
sejam subjek i Μ. T. Karolit. Kur pane pashaportin u
pane ne sy edlie me tbone qe ti jo lindur ne Tyrqi po
une u pergjigja qe kam ikur i vogel edbe ne Romani
kam sberbyer ne usbteri edbe fitova te drojtat, kesbtu
qe me vrap mua me liman Sorbet, edbe Qeryizi, Idri*
zi edlie Zemani mbetne te burgosur gjer te behesliin
aktet e dulmra edbe t/ i jepnin ne dore te Ambasades,
per te i derguar ne Tyrqi.
I liruar dal ne qytet edbe hasem me Tlianasin,
te cilin nuku e burgosne se re feu pashaportin qe ne
krye, edbe te perpiqemi per slioket, andej ketej. Per
fat gjetme atdlietarin Aleksandri Balltadorin, no Beli-
gradc, i cili na rekomandojti ne Z. Naum Kristof, nje
patriot Bullgar, keslitu qb se basbku lajmeruam Am-
basadat te Italise, Austrise edlie Romanise nga te ci-
let mesuam qe slioket tane te tbone se nuku jepen lie
Tyrqi me qene te ikur per politike.
Lajinerova slioket, ne burg, edlie te nesermet kur
11 tbone te behen gati se do V i dergojne ne Tyrqi,
keta pergjigjen qe nuku vene ne Tyrqi, me qene te
ikur per shkake politike, kesbtu qe u sbtrenguan to
11a kthejne me xhanderma ne kuii te Bullgarise. Per
 — 32 —

kete ngjarje prisha une shume te holla, se shoket nu-

ku kisliin pn u gezuam kur arrirno ne Sofje cdhc shpc-
tuam pa u dorczuar ne Tyrqi.
Ne Solje u baslikuam edlie me Bajon, te ktlieur
nga Viena, teligrafislit, pastaj ndejme edlie ca kolie ne
Sofje gjer u pregatitme se risk per te ikur. Lc te mos
harojme slierbimct edlie perpjekjet te atdhetarevet, Sha-
Iiin Kolonja, Kristo Luarasi, Dliimiter Male edlie A-
dem Shkaba, te cilet ishin zemra e levizjes kombetare
ne Bullgari. Kur na ktliven nga Boligradi Kris to Lu-
arasi na nihajti ne slitepi te tij edlie Jlliimitri Moleja
na derg.ijti 2.00 l) franga ng.i Filibeja.
Si nmarin ca pasliaportt te rein a, per shoket,
shkuain lie B rin lis edlie q’ atje, sii; thamo, me auijen
te Alunot Y lqinit per lie Shqiperi.

KRYE E III.

Nisja p e r n6 ShqipSri
Te shtune pas dreke, me 10 Maj, «perhapin pel-
burat te anijes edlie Ahmeti, kapitani yne, urdheron:
djem i g a ti! Pernjeresh anija mori udlien edlie neve
ja krisme kcnges per memedliene! per memedliene! te
cile e kisha bore une edlie ja kisha dedikuar Bajos.
Me gjitlie qe isliim kaqe ie paket zemrat ton a
isbiu sbume te gezuara e plot shpresa, dyke pandeliur
qe gjitlie kejo bote islite krijuar vetem edlie vetem
per neve! Kur zari qe te ngryset na thote Alnneti qe
do te kemi furtune o djeina, e kesisoj do te mos urn*
ndim te dalem lie store, siy e pandehnim.
Alnneti yne sikur islite nonje Klamaryon i dyte,
nuku shkqjti shume kohe kur zuri nje furtune e mare.
Per mbi 30 ore lefluan, pa reslitur, Alnneti me sho­
ket e tij kundra atyreve vale qe perpiqeshin te na
perfshinin! Me mundime te medlia shume e dyke u-
dhetuar si^ na losnin valet, dyke u gdliire e lieno e
pa nisur qe te liapet dita, arrime ne nje vent e na
 — 33
tkote Alimeti: ketu eskte mire qe te delni perjaskta,
me qene qe, pas slienjave te kolies, duhet. te bejme
sliume kolie gjer te arrime prane Sarandes, ku deske-
ron i VV0.
!Neve, te deskperuar nga ky udketim, midis vde-
kjes, me te degjuar stere e pritme me gezitn te matli
keskillen e Akmetit edke dualime ne nje vent te kuaj,
te cilia as e dinim as e njikniin. Si nxuavm armet
edhe pla^kat qe kiskim liipme edke neve ne barke
edlie daallrn ne stere, si u putlune me Akmetin e slio-
ket e tij, dyke lone njeri tjctrit ndikmes Perendine.
Me te slikelur ne nje slinri^lite te bardlie Qer^izi
me tkote: gjunjezo e putk dkene te Skqiperise o Mi-
Jial per te cilin te ka deskeru ire edke desheron zemra
jote! E putka me mall edlie ju luta Perendise qe ne
ki>l)iin te drejte te in mpronte edlie te na ndikmonte.
Kdejme pakeze te ylodliemi e te skiknim kn gjende-
sliim se, mjerislit, as lionjc prej nedi nuku e dinte
kete vent. Kur znri te xbardkulloket dita ngarkokemi
me trajstat, lie te cilat kiskim nga 500 fiskeke, si ci-
lido, edlie te ngrenat pastaj, si muarme armet, muar­
me te perpjeten e malevet.
Per nma islite e para kere qe ngjiteska ne male,
pa e Ike yfare male?! To larte, te derulur edke me
shkemkinj te mdkedkenj dukeshin pa funt. Skoket
iskin te mesuar edke ngjiteskin pa mundim, po une
me Idriz Jakoven ecnim gadale edke me teper me
duar edke kemke, se kiskim frike mos rukullisesliim,
ne perenjte pa funt, edke bekeskim cope cope !
0 burrani, o burrani, bertiste Qer<;izi, mos u dm-
ani po skkelni pa frike edke lekte se, si^ ecni yve, lo-
dki skume, po cilit munt V i nxirnjc friken? Arrinte
vetem nje e kedliur syte tatepjete te na ngrikskin lesli-
rat perpjete edlie nga trneri te na mereskin mente e
te g'eniin fundin.
1 gjori, i sktrenjti i pa lodkuri edke fort i dasku-
ri Zeman Maskkullori! Ky islite nena e <;etcs tone. I
papertuar edk’ i parenduar do te rinte prane nesk qe
 — 24 —

te na jeptc ndihmen e tij per gdo novoje. Here here

na mirto trajstat, here paltonet edhe shuine lu re na
ngarkonte liibi kuris, te tij, per te kaperxyer nonje
udlie, to cilcn as dhite nuku e kaperxenin pa u droj-
ture.
Zemani ishte prikosure me nje karakter te pasliem-
bellte. I urte, i qeshur, i dashur edhe trim pa shem-
hell; ishte in’ i shkuari nga gjithe shoket, po, purvey
ketyrevo dhuretira, islite edhe haho. Zemani do te na
slitypte koskat edhe do te na ferkonte harkun edhe
ngrinte pishqet sa here qe semureshim. Sa kolie qe he­
me ne malet si edhe perjashta, pas lirise, kurrc nuku
e paslie Zeniane qe te zemerohct po, per kiindrazi, me
gezim te math kerkonte qe qysh edhe qysli t’ i kenaq-
te to gjithe me buzcn e tij te qcshure.
Kur bjere andej kti ketej u ngjitme lie mal edhe
ate he re zuri te liapet mire dita, po, me gjithe koto,
nuku kupetonim se ku ndodheshim kur, per fat, sho-
him me teiqyre (dylbi) nje bari i eili kullote hagctinc.
Qeryizi vrapon tek bariu edhe si pershcndoshen e pyet
ku ndodheshitn e cilat ishin rugat qe desheronim neve.
Si lajmerohet Qer<;izi kthenet, i helmuar, dyke thene
qe te rezohemi prape se ruga qe kishim mare 11a nxir-
te per no Ylore.
Kezohemi edhe limerjasmc ate dite lie ca lisa ku
ishte nje burim i ftohte. Me te perenduar djelli mu-
arm rugen te nje fsliati, qe islite prane, kur fati na
nxori nje yoban nga Myzeqeja, i qojtur Tlo, i eili islite
shcrbetor lie ate fshat edhe ktlieiieshe me mushkat ne
slitepi. Kuvenduam e 11a tliote qe ishte i pa kenaqur
nga i zoti, andaj ne pyetjet tona ne desheronte te ba-
shkoneshe me neve e priti me gezim te math, keslitu
qe si shpuri mushkat u kthye edhe shkuam, errete,
midis fshatit.
Ky fshat quliet Vermik edhe eshte nga fshat rat e
Himares. Qe te stolis edhe zugrafis bukurine te Breq-
detit me fshatrat rreth tij, me eshte nje pun’ e kotte,
mo qene qb natyra i ka prikosure me bukurira te ve-
 - 35 —

<janta. Te xbukuronj rekete, irialet me ato shkembinj,.

fshatrat gjitlie mone to gjelberuira me ullinj, porto-
kale, limonj, fiq, qitra, shege edlie gjitlie lulezimet e
tjera, ose le tregonj bukurine te gjindjes, te Breqdetit,
per gjimin edbe trimeriu e tyre?
Be viera, me San Bemon, Mentone, Monte-Karl on,
Monakon, Nisen e te tjera, nuku ka as nonje ndryshina
nga Bregdeti, i Sliqiperise, kur nje dite jane per te u
ndertuar edbe vendet te Bregdetit si(; jane keto.
Sbkuam dyke eeur gjitlie naten kur sholiim qe do
. te 11a zinte dita, pa zene nonje limer, aiulaj vendosme
qe te mbyllemi ne nje kishe te vogel perjashta fsliatit,
Yunose dyke besuar qe as njcri nuku vjen atje. B y­
rne brenda edlie rane gjitlie slioket te flene vey lneje,
i cili i lodhur edlie i dirsur j)o rinja e tlietliinja nje
cingare si edlie per te u mprojtur nga qdo rezik.
Nuku shkojti shume kolie kur dera liapet edlie ryn
prifti me nje grua per te meshuar. Prifti bashke me
gruan ne vent qe te trembesbin u tremba une edlie de-
sba te xgjonj slioket, kur prifti me ndalon duke me
tliene: leri te flene se jane le lodhur. Kur zume te
pershendoslieshim xgjoben slioket: nga gjumi edbe i tlio-
mi qe kemi ikur nga usliteria po prifti nuku besojti
e na tliote qe <;faredo qe te jini mos kini nonje frike,
pasta j, si mbarojti nga te mesliuarit, na ndau nieshen
qe mori edlie na beri nga nje kale ne nje qoslie te lu ­
shes. Me te ikur i dliame te liolla dyke ju lutur te
na blinte ca dulian e te ngrena, to*cilat na i dergojti
me priftereslien.
Pas nja tre ore rezolien prej fsliatit 10 fsliatare,
midis cilevet islite edlie nje kapitan a\rullore, i quaj-
tur Iio, me te eilin isliim njojtur no Brindis, jio nu­
ku i isliim <;faqur. Persliemlosliemi pastaj zume t’u tre-
gojine cilet isliim edlie qellimin t’ one. Oa nga beta ki-
sliin ndjenja kombetare, mbjelle prej Petros Fotogratit
nga Kor^a, andaj u dliame edlie injaft libra per te le-
gitur.
Me te perenduar djelli slikuam, si na gostitne shu-
 — 36 —

me mire, me nje udhetvegonjes qe na dhane, pa si mu-

arm lamtumire edlie u falenderuam per pritjen qe na
bene. Dyke udlietuar ato ripa edlie rekera, te Qimarts
a m me me te gdliire ne Pilur, ku limerjasme no nje
pyll, e q’ atje udhetuam naten edlie arrirne ne Ku<;.
Kugi eshte historik me qene qe ne kete fsliat eshte
lindnr (ijolcka, nje kryengrites trim, te cilit edlie sot
i kendohen kenge, Laberishte, per trimerm’ e tij.
Ne Kuc; derguam Ilo gobane tek Birooja, nje mik
i Oer(;izit qe te vinje te liaset me neve oil lie te 11a si-
llete gjeseudi per te ngrene. Bircoja vjen i bashkuar
me nje shokun e tij dyke na sjelle te ngrena po na
lajmeron qe ushteria e perndare na ka zene gjithe ru-
giir, prandaj 11a keshillou qe te limerjasem lie nje pyll
edlie me te u ngrysur mire te shkojme, ververisbr maleve.
heshillat te mikut time, Bir^o, i pranuam edlie
Tame lie nje pyll te dendur sliume, qe k 11 verenim usli-
taret kur britbnin poslit e lart per te na kerkuar ne­
ve. No kete pyll na gjajti nje gjeme fort e lige. Kur
slioket dinin une me Ilo (yobanin po fshinim puslikat
edlie mesoheshim qysli t’ i perdornim, po, mjerisht, ky
mesim u be mbi kuris te Jlos se gabimislit pushka
time zbrazet edlie godit lio n ne vitlirat! Slioket xgjo-
ben edlie rembejne armet dyke pandebur ushterine, po
u tregonj i lielmuar edli’ i tmeruar, fijin qe kislia be-
ie. Me vrap xbulojme lion edlie si e pame qe plaga
islite pa nonje dem ja litlime. Sa per ilay ishte sliura
t’ one, se barat qe· kisliim maiTe na i mbajtne ne kuti
te Austrise.
Ne jete time link kam ndjere me te math helm
edlie hidherim se t’asaj dite kur plagosa lion . Nuku
paska me te keqe se te behesli sliokvrases! Mire ]>0
ay gabirn 111 ’ u be nje mesim i math qe te verenja push-
ken tjater here.
(fjitlie ate dite e shkiiam te brengosur me nj’ane
per lio n edlie me tjater ane se kisliim inbetur p i te
ngrena, me gjithe koto me te u ngrysur dualem prej
pyllit edhe vinim ne stan te Biryos, qe na kislite tre-
 — 37 —

guar, po knr njerjesh sliohim qe Iloja nuku ishte gje-

kundi. Bertit edke kerko, mo gjirlie anete, po Iloja
kisli mare pushken edlie kisli shkuar. Atekere mallko-
va doren qe nuku e mori mire se ky vajti qe nga py-
lli lie ushtetaret dyke tregu ir per neve qe e muarm
me pahir B illon, priftin edhe fshataret to Vunose, to
eilet ndejne nga nje vit te burgosur ne Gjinokastre.
Si e mblotlmie mcndjen per lion muarm te per-
pjeten e inaleve, pa nonje udiie, ca male te larte shu-
rnc, plot shkembinj te thate pa nonje pike uje, keslitu
qe tani pervey urise, vuanim edlie nga erja. Birset na
slikonin yurke si lume edlie mernim e tlietliinim dhe-
ne per te sliuar etjen. Ateliere u lidodba ne nje slitven-
gim te matli edlie, i deshperuar, ngrita syte lie qell
dyke bertitur: Aimui o Pereiuli i Miqiperise vdiqme
per uje! Si per ^udi me degjojti lutjen Peremlia, se i
mjeri Zoman i eili venle ne per shkembinjte, per te
gjetur uje, bertet: vraponi se gjeta uje!
Ate gezim qe ndjeme nuku di qysli t’a trcgonj
munt qe te barabitet si nje shpetim nga vdekja. Kish-
te gjetur nje lis te math te cilin e kisliin slipuar edlie
here grope, barinjte, per te u mbledliur ujct kur binte
slii. Vrapuam edlie si pime uje muarm vehten, se isbiin
tare te drobitur, pasta] zume udhetimin. Me te gdbire
arrime ne nje stan, ku i zoti me gruan e tij 11a slitruan
te liame. Me nje shijete pa treguar hengrem ate rneiij-
gjes pastaj, si n'^elotlime mire, shkuani dyke faleiule
ruar te zoterit e stan it per mire pritjen.
Q’ atje shkuam ne malet e (xolcinit. po, dyke pa­
re qe vinte ne ate ruge nje nsliteri e vogele, kthyein
udlien edlie duallme ne nje stan ndane nje lumi. Nga
gjitbe startet qe vizituam sa kolie qe bcme malevet, ky
stan do te me mbetet nje kujtiin i paltaruar, me qene
qe ishte ngritur ne nje vent pitoresk, qe nuku refeliet.
Nje lume shkonte midis dy pyeve te vesliur, nje nisi
e vogele e retliuare prej lumit edlie kundrejt nisis ishte
stani, keslitijL qe benin nje pamje nga me te bukurat,
dyke kujtuar bremanet kur rezohesliin bagetia per te
 — 38 —

rnjele. No kete stan gjctuie vetein to zonjen o cila na

priti o gostiti me dhalle edhe me kos o ndejine gjitlie
ditenb gjer ardhi i zoti me bagdtine. Pershendoshenii
edhe mo vrap porosit djcmte to na pjokin njd qcngj
to zgjedhur, keslitu qe 11a gostitne si jo me mild odlio
pastaj na kallo no kasolle per to flejtur, dyke theiio to
jo ini te qetd so kenibe ushtari nuku shkelto atje, voy
kesaj na t.ha qd kurdohere po to jem i no rezik to ve­
in i no stan to tij per cdo siguri.
Bosonj (jc dslit iutorosant to tregonj mo koto rast,
qd grate to Kurveleshit nuku mbulojnd fytyrat odlio
punojne basbke mo burrat e tyro no per stanet, no per
arat edhe no ψ\ο pane qd te kend. Plejtme nja 3 orb,
no buyiui to lumit, edhe si u ngritme slikuam bashkd
mo Demon, i zoti i stanit, per most Kaparejt, fsliat’ i
Demos, gjer arrimd no Zliulat, pastaj, si i falenderuam
edhe njd herd, mori lamtumire odlio u kthye per no
stan.
Ne Zlmlat e slikuam diten lie per ca rcpa edhe
me te ngrysur slikuam per lie Kardliiq, dyke limerja-
sur nc ca geshtenja.
Kardhiqi eslitd njd katunt fort i bukur, ngrcliur
j)dr mbi nje breg to forte, ka nje fortese liistorike edhe
eslite i rethuare mo male to lartd. Koto katunt e ka
prishur A li Pasha edhe duken e sot germadhat e re-
myera. Ndejine tri dit no Kardhiq per te u §elodhur
po me toper qete mbatheshim me opinga se kdpucet
na isliin here cope cope proj gurdvc.
Qd kdtej muarm gryken o molles per to dale no
nialot e Gjinokastrcs. Kjo gryke eslite njd gryke e lar-
edhe fort e ngushte, keslitu qd as nonjd frikd nuku
ke prej ushtdrie mo zone vendet o duliura. Ketu vravi
Qoi\dzi njd dele to egere to cildn o kemi ngrene pa
kripe.
Ne Gjinokastre ndejmd tri dit, lie Kala to Shell
Triadhes, ku u bashkuam me shume kombetare dyke
biseduar qe qysh edhe qyslid duliet vopdruar, gjer to
pregatitim nje levizjo te pergjitheshme. Deshnin mjaft
 - 39 —

djema to baslikoheslrin mo neve po i ndaluain, me qc-

lie qe nnlui deshnim te mirte qeveria masa te rcpta,
kundra nesli, e me kete menyre ilinte, dyke marre lo-
vizjen tone pa nonjb rcndesi. Si 11a solli nga gjitlie ba-
rcrat (ila§et) Besim Yesel Gega, slikuam no Qajyp no
stan te Raif Kerit, prej Gjinokastre.
Qe nga Qajupi u both me no Zagorie teTepcienes
odhe limerjasme ne nje pyll. prane Zlieit, ku 11a ardhe
ca gjatore me te cilet kuvenduaui gjer e gjate. Me te
perenduar djelli slikuam ne mal te Brczhanit, ne stau
to Dhimitraqit Spiros, ku na pritnc fort mire me gjitbd
q'ate dite i kish vdekur i ati Dhimitraqit. Si i lame ngu*
shellimet tona, me barinjte. me te ngrysur u rezuam
no nje tatepjete pranb Brezhanit, pastaj muarm alien
e Vioses edlie arrime ne ure te Muyos. (Tregut). Si u
siguruam qe rojtesit Hinin edlie nukii kish nonje rezik
e k iperxyein edlie slikuam per ne Klysyre ku gjetnie
e^gjitin Seitin, lie Saraje te bejlereve, i eili me bdri
nje> melem me haki e me plakosi kembet, se me ishin
here potillat gjak nga guret. Ila^i me bcri fare mire
dyke ecur lirislit e pa dliem’ a.
Qe nga Klysyra vajtme lie Toler ne slitepi te Ar-
sllani:, te cilin e kishirn lene ne Brindis, edlie s' an-
dejmi dyke na bashkmir Myrtezaj, prej Panaritit te
Permetit, arrime ne nje pyll per mbi <;ifligun te bej-
lerevet te Klysyres. isre Toler, gieturn edlie sliokun to­
ne, Idriz Jakoven, i cili u nda qe nga Gjinokastra
nga shkaku se islite e pa mundur te duronto jeten to­
ne edlie te gjesdiste maleve i ngarkuar, me qene qe
islite me sliume se mua delikat, prandaj qendrojti lie
Gjinokastre e q’ atje e derguan kombetaret per ne l i l *
basan, mik pas miku, se qellimi islite te hidheslie lie
J alcove edlie lie anet e Gegerise per te perhapur ndje-
njat kombetare. Mjerisht, ne Klbasan, e zune edh’ e
•dergu-ιη ne Manastir ku e burgosne edh’ e munduan
shume gjer sa u dha liria.
Xje semundje e kcqe, nga te vojturit e burgut,
nuku e la to gjorin Idriz te gezonje lirine se, pas pa-
 — 40 —

ke (lit, mbarojti jeten dyke mbyllur syte i gezuar so

pa endren e tij te mbushure, per to cilen ish perpje-
kur edhe kisb vojtur kaqe shuine! Lc te permendim
pak fjale edhe per jeteshkrimin te ketij deshmori kom*
be tar. Idrizi ishte lindure ne Jakove prcj nje slit epic
to mire edhe te nderymc, pa si mbarojti shkolcn Tyr-
qishte zuri nenepunes i qeverise gjer arriu ne dogane
te Sorovicit. Atje u baslikua me sliume at.dhetare, ke-
shtu qe u be nje kombctar nga me te tlaktet edhe me
urtesin e tij dinte qysli te perhapte ndjenjat kombeta-
re. Me te mesuar levizjen te komitetit shkojti fsluhta·
zi ne Hukuresht edhe q’ atje ne Sotje, ku u baslikua
me neve edhe dolli maleve. Vdiq 27-2S vjet no lule
te verses.
Fa si ndejrne nje dite lie ate pyll sli uain ne pyll
te Repanit, ku u liasme me barinjt’e fshatit, e dyke
shkuar per mest Sevranit arriine per mbi Frasher. Atje
tek limerjasnim u liasme me Fejimin, nga Selcnica e
Pishes, i cili na shpuri lie nje lsliat ngreiiur lie perua,
Sorok, lioqme lie slitepi te Spiros. miku i Fehimit, i
cili na priti e gostiti si jo me mire. Ne mengjes sliku-
aui prune Praslierit me 1110 s guxuar te vinim atj e se
na lajmeruaii qe kisliin vajtur inj aft ushtare, edhe du-
allme lie pyll te Koplarcs.
Ne kete pyll na ngajti nji episod sliume i keq.
Me te tliyer te dites ktlieliesliin nga tregu i Frasherit
fsliataret, per lie shtepit'e tyre, te cilet dyke i pande-
hur ushtetare u ndame per te u mprojtur, po, mje-
risht, liiimbi slioku shokim e pas tri ore dyke u thi-
rur me emra u liasm e! Sa gezim te math nuku ndje-
me lie zemrat ton a kur u hasme se s’ paska me e ke-
qe se asaj qe te aratisesh nga slioket ne mest te pyHit.
Gjithe kolien e slikuam me te ngrene lule-slitrydlije
pastaj, me te afruar perendimi slikuam ne mal te Ka-
domit, ne stan te Tasi Qobanit. A tje ardlii nga Kur-
tesi i ndyeri Sako me te nipin e tij Kasemin adhe 11a
muar ne fshat, ne slitepi te tyre.
Te nesermet ardhi Ibrahim Efendiu, i cili sot
 — 41 —

eshte Baba i Teqese Qesarakes. Z. e tij ishte nje patri­

ot nga me te vycrit edhe fort i ditur, keshtu qe bise-
duam gjer e gjate per mbi gjendjen te Shqiperise. Ke-
tu ndejme tri dit edhe 11 bashkuam me shume atdlie-
tare prej atyreve ane, te cilet vrapuan te liaseshin me
neve. Deshnin mjaft djema te ritvj te shoqeroneshin me
neve si edhe Kasemi, i nipi i Sakos, nje djalosh 18-20
vjet, po i keshilluam te qendrojne edhe pak kohe kur
do te bashkoneshim. Yetem Abas Nivicen, i cili ishte
bari ne stan te Tasit, e heme sliok se me te pare neve
liuku desli qe te ndaheslie, me as nonje menyre, e qen-
drojti i pandare gjer sa n dha liria.
Qe nga Kurtesi u ktliyem prape ne Brasher edhe
qendruam per mbi Teqe, ku ardhe Servet ben, Hysen
beu, Dervish]eret, Hasan Ef, i cili ishte Hoxha i Bra­
sher it edhe shnine atdhetare te tjere. Ketu gjetme me
te vertet folene te kombetarevet, se atje ishte Teqeja,
shkolla e madhe kombetare. Mu arm Jamtumire dyke ·/

patur mire-sine Dervishleret qe te na japin per sliok

Zotun, prej Backe, i cili na shpuri ne Backe, ne shte-
pi te Laces, te cilit na dorezojti nga ana e Teqese.
Zotoja islite nje atdlietar i mire, plot lidjenja kombe­
tare edhe trim me Heto, prandaj dyke kenduar arrime
gjer ne Backe dyke slikuar midis Dervishies, ku na
gosti tne 1) er vi sh lcret.
Dervishia eshte ngriture ne nje vent fort te buku-
re, me nje fuslie te vogel, rethuar me male edhe pyje
edhe per mest Dervishies shkon nje lume, keshtu qe
ka nje bukuri prej panorame. Shpirt ndrituri Baba
Betahu qe ka xgjedhur kete vent, kaqe te bukure, edbue
ka ngriture Dervishien eshte perkujdesure qe 1e xbukui o-
nje edhe ca me shume pervey asaj natyrale. Ka rnbje-
lle lloji peme, pjergulla edhe shume sende te tjera me
nje regullim te pa treguar, prandaj ydo udhetar qe te
slikonje, ne Dervishie, nuku munt te mos e admiro-
nje o te mos thote: te ndrite shpirti o Baba Betah ! _
Ne Backe ndejme dy dit, ne shtepi te Laces i cili
na priti edhe gostiti mire, pastaj te bashkuar me La-
 — 42 —

<*en, me te vellanc edlie me Zoton muarm malet per-

pjctc dyke shkuar qafen te Manes. Malet te Backes
jane te larte slmme po edhe fort te bukiire se jane te
veshure, me ujra e kullote nga me te mi ret. Ketu 11a
hasi Laceja me Taliir Vranishtin, afer Berat.it, e me
vellan' e tij Sami no edhe me peso shoke qe kisliin pas.
Si heme mire te njojture edh* u treguain qelliinin tone,
’Taliiri me Saniine desheronin nga zemra qe te bash-
kepunonin edh’ ata, per ket.e qellim, e kesisoj u sho-
qeruan me neve.
Tani nukn islia ajy Miliali i pare se u foroova
mire si nga trupi si nga kembefc edhe nga jeta komite,
tani islia njejeslusht me slioket, per kundrazi kisha
marc edhe nje barre tjater persiper. Ditene, si ngope-
shim nga gjuini do t’ u mesonja kendini edhe shkriin
ose, qe te 1110 s merziteshin, do t’ u tregonja nonje his-
t.ori ose peralle prandaj me quanin Hoxlie. Ne malet
e Backes u hasme edhe me nja 75 ushtare po nuku
n goditme me qene qe neve kishim zone vende te for-
ta prandaj sbkuan me nj’ane edhe neve shknain per
lie Qesarake. Ne Qesarake kishim nevoje qe te blinim
<*a pla^ka, qe na duheshin, edhe me tepcr per te mba-
llosur opingat andaj muanne me velite Dhaine Opin-
gaxhiue gjer lie Lubonje, ku na mballosi opingat se i
kislii in cope cope.
No Lubonje hoqmc ne shtepi te Dilaverit edh, a-
tje mesuam per vrasjen te Kiza A^l^ishtit edhe per
Apostolin, Hasan edhe Malon qe kisliin pesuar sliuinc.
Hasane e kisliin zone edhe denuar me 15 yjet lie burg
te (ijinokastres, Apostoli me Malon diineruan me Bull-
garet po. lie nje goditje me ushterine, Maloja u vra,
jia si leftojti burreriskt edhe vravi tri ushiare. Apos-
tole e xnne edh’ e den nan, ne Manastir, per jete po u
lim a me y.palljen te lirise. Malo Qami islite shoku i
liizajit po, me qene qe ne nje goditje me ushterine u
plagos, Iiizaj e vuri ne nje vent te mire per she rim
edlie pa si u be mire u bashkua me Bajon gjer te ha-
seslie me Rizane.
 — 43 —

Qe nga Lubonja u liothme ne Elinas ne slitepi te

Kapo beut, i cili na priti fort mire edhe na rnbajii
•dy dit, se nuku ngopeshe dot me bisedimet kombetare.
2s ga Elmezi vajtme ne Kozel tek Kefat beu me te ve-
llezerit e tij, Nuri edhe Lervishi, te oilet na pritne me
gezim te math edhe se basliku me Deryisbin u ngjit-
.me ne Grarnos dyke qendruar ne qafe te Kazanit.
Pa vajtur lie Gramos dua pakeze te zugratis bu-
kurine te ivozelit, te eilin ja ka dliuruare vehte Zoti.
Prikosure me male te veshur, me boriga e bredha, te
ciiet i per^an lnmi me oshetimefc e bukura, pa si ver-
tit dersciliat edhe mullinjte. Bagetia kullosin me ge­
zim edhe zilet e kemboret perbepie nje armoni te pel-
qyere edhe te pangopure. Pa pyshim qe barinjie, me
fyjejet e tyre, i bashkojne zeret e hejne nje mellodhi,
kaqe te embel sa te perendon ne q e ll! Kozeli eshte
ngatin' per mbi nje bregore duke admiruar koto pa-
mje natyrale.
Ne Qafe te Kazanit ishin ngritur stanet te Pita-
lit i bashkuar me Sail Butken edhe veilezerine te ivo­
zelit edhe 11a kane gostitur si^ naku refenot. Qafa e
Kazanit eshte nje vent strategjik edhe shume i forte
po, vec; kesaj, eshte edhe toper i bukur. Q atje do te
shekosh ivolonjen, me gjithe tsliatrat edhe fushen e saj,
me tjater ane do te shekosh Devollin, me fshatrat edhe
fushen e tij, edhe pastaj g tithe fushen e Korqes, dyke
here qe te gjitlia kt ta vende nje painje j)anorame.
S andejmi u hothni ne Lofke te Dardhes, ku
kemi limerjosure nje dite. ivetu gjetme gjyrma e she-
nja qe kishin limerjosur e te tjere, pa dyshini ail dare.
Me te perenduar djelli muarm rugen e malevet edhe
me te gdliire arrime ne malet per mbi Dishnice ku
ishin ngrehur stanet. lvetu ardhi, prej Kor(;e, Laze Pro-
. gri i cili 11a solli ca fisheke qe kisliim porositur edhe
ngrysur mire ryme ne K.on;e, ne slitepi te Oilkes. Oil-
ka ishte zemra edhe slipirti i levizjes kombetare, trim
guximtar 1 math, i padro,tur sido qe e kishin burgo-
sur per kete qelLim, edhe ishte i - ditar. Sherbimet te
 — 44 —

ketij atdlictari nuku kane sbembell edlie ypagim. Cilka

meriton faqe shiiine prej to historise kombetare, me
qene qe ka qene, esbte edlie do to vdesd patriot!
Nga Korya slikuam, pa si na voslii mire komitcti
i Kories per 11c Plase edlie q’ andej te liidliesbim ne
Prespe, me qene qe komitat Bullgare desberonin to
base,sbin me neve. Ne Plase tri nga sboket e Tabirit
desbnin 'e slionin per ne vent te tyre, kesbtu qe u
slitrcngua. edlie Tahiri me 8am ine t’ i perojellin gjer
tej, ne per ca miq te njojtur, edlie do te kthchcshin
dyke lone per ijale Teqene te Melyanit qe te basbko-
hesliim.
Nga Plasa u hotlime per lie Prespe edlie dyke
mare Gryken e Ujkut arrinie lie Grazhdan. Atje u
liasme per lieren e pare me komita Bullgare, none
kryesi te Pctro Gjermanit. Te baslikuar sbetitme gjitbe
Prespen, ku u liasme edlie me sliume Sliqipetare, te
cilet i kesliillonim qe te sbkojne lie armoni me Bull-
garct edlie te meson in gjnlien amtaro e to pregatiten
per nje levizje kryengritese se ora po afron.
Knr ndodlieshim ne 81mlin, lie yitlig te Orlian be
Pojanit, na lajmerojne, prej Korye, vrasjen e Mites
H eqim it si edlie per Qani be Ypin qe do t’ e sbkonin
lidbur per ne Mana-stir. Keto lnjme 11a hidberuan fort
teper edlie vemlosme qe te zeme rug* ne, Korye-Manas-
tir, per te sbpetuar Qani bene. Programi yne islite qe
to mbanim gjitbe udhctaret pastaj, si te sbkonin Qa­
ni bene t’ i lironim ose te vrisnim, nonje nga ata qe
te kisliin gjisbt, lie vrasjen te Mites Heqimit.
Me 7 Guslit 1907 zeme sosene ku duheshc po,
mjerisbt, pa sbkuar sliume kobe, sbkojti Posta e cila
vinte qe nga Manastiri per ne Korye edlie ne bertimin
tone qe te lidlien nje bej i qojtur, siy mesuam pastaj,
Qerim be Kostreei, yesluir usliterislit, nuku degjoiti e
dyke dasliur te shpetonje u vra. Pastaj Posten e doq-
me edlie si 11 mucrm armet suvarinjvet edlie nje mu-
slike u liotbine ne Nivice, edlie q’ atje ne Gjerman.
N e Gjerman u basme edbe me Vanyo Ohrine, i
 — 45 —

cili kishte dy slioke, edke se bashkn shkuam per no

malet e Kureslitit. Kur do te kaperxenim liqenin me
lhmdra na lajmerojne qe sliume ushteri po na kerkoj-
ne neve, dyke vene slitrengim te math popullit, pran-
daj kemi mare nje udlie te gjate sliume gjer arrime
ne malet per mbi Pisoder. Me nj'ane te lodhur e te
ra«kapitur edhe me tjater ane pa ngrene, kemi ndenjnr
gjith’ ate dite vetem me nje qint dreem llokume qe
kislia mie ne torbe.
lie te ngrysur rezoliemi ne nje fsliat Buligar, ku
na dhane per te ngrene edhe porositme llyftar’e fsha-
tit qe te na dergonte ngrenie, per neser, ne limer kn
do te limerjosnim. Te nesermet brerna si niuarme ba­
ke, me vehte, slikuam ne malet e Koreshtit, ku patme
.lumterine te haseini me kiTekomitat
*>
te Kosturit edhe
te bejrne te njojture. Xuku munt te mohojine kurre
qe, dyke baslikendenjur me komitat Bullgare, shkuam
vellezerisht edhe perfituam mjaft nga organizacia e
tyre. Ishin mire organizuar, nga £do pikepamje, edhe
kiVmn nje disipline fort te pelqyere si kunder edhe
fort te repte. Me kete program ishin forcuar edhe ki-
shin mundnr qe tc lidhen, midis tyre, keshtu qe ne
<;do rezik, qe V i vinte nje §ete, vraponin ndihmes ata
qe ishin prane. Si rizitnam fshatrat te Koreshtit ma-
arm lamtumire edhe shkuam te bashkuar me voevoden
Petro Buzo per ne Nest rain lie hidherim do te tre-
gojme qe Thanas Nastoja, prej Plase, ku tregna i dobefc
edh’ i pabese, se u nda prej neve edhe mbeti me Van-
ron nga Ohria, sa per armet tonn, q’ i kishim dhene
e donim t’ja mernim, na u zotuau Bullgaret te na i
dergojne ne Kor<;e.
Xe malet te Xestramit ndejme dy dit edhe, pa si
inuarme lamtumire nga Petro Buzoja me shoket, u
hothme ne Kolivice lie Kala te Abidin Shahut. I fa-
ineshini liajdut, Abidin Shahu, kishte zgjedhure, fort
bukur kete kala se.ishte nje fortese e sigurte. Ishto
Bajram ate. dite e na ka sjelle te ngrene edhe einbel-
sira nga shtepia, Zeheli, nje djal’ i ri e fort i mire po,^
 46 -

mjerisht, nuku kish ryre, duhet, ne ndjenjat kom-

betare.
Pas mezit dites ardlic cdlie tc tjere miq, nga Ze-
ligradi, me te cilet, kuvenduam gjer e gjatd.
Pa perenduar djelli u rezuani ne Qytezc. Islite e
sbtunc mbrema cdlie fsliataret kthehesbin nga punerat,
ne fsliat. (yen;izi u tlieret ca tshatareve, lie gjulien gre-
qislito, qe te qcndrojne cdli’ ata qendruan. Si u persben·
doslune i pyct Qer^izi, 9 ’ kemi nonje te re cdlie qysli
slikojne me fqinjet e tyro jYI uhamodane. ,Nje nga plcq-
te pergjigjct qe s' ka nonje te re cdlie, pas slienjavet
c humbne ^do shprese te lirise te eilen 11a e kane ken-
duar andaret, sa per Mubamedanet, thote plaku, jane
gjitli’ ata Tyrq qe kane qene kurdoliere.
Kini te drejte, ju tliomi, qe te qani nga keta, ])o
mos barojme qe faji m* i math i ngarkobet qeverise
Tyrkc, te Stambollit. e eila desheron qe te mos kete
kurre qetesi edlie vellazeri, ne vendin tene, midis te
Krishterevet edlie Mubainedancvet. Kcto pra 11a slitr n-
guan te marim armel edlie malet qe te sjellem lirino
te slienjte, e cila nuku do te vonouje.
Pa qe te gjitlie per kete liri 11a luivendoni po per
fat te keq, thone, liria, kaqe e desheruare, nuku duket
as gjekundi. Pastaj 11a pyesen qe te kujt Kapitani ji
ni se tjater here nuku e kemi pare. U tliomi qe ranie
ne nje goditje te madlie me usliterine, tej Kosturit,
cdlie me mundime arrime gjer k tu me pare, se sliu-
ca e sbokevet mbeti prapa dyke lenc Kalane te Abi*
dinit vendin per te u bashkuar. Pastaj, dyke 11 tre-
guar Cyer^izin u thorn une qe Kapitani yne eslite Ka-
pitan Xliorxbi.
Nuku kemi degjuar kete emer edlie, siy duket nu­
ku dini as vendet as regullat, me qene qe djemte la­
ne kurre nuku vine pa perenduar djelli cdlie pa na laj-
meruar perpara.
S ’ ka gjesendi; thote Oer(;izi, po nuku na tlioni a.
ka ne fsliat nga shoket t’ ane?
Njenatezaj isliin kater slipirt, pergjigjen, po sonte
unuk dime lie ka ose jo.
 — 47 —

Atebere, tbote Qer^izi, le te vraponje nje perpava

per te lajmeruar goxbabasbin qe te na benje konak,
pastaj neve dyke kuvenduar am ine ndane fsbatit. Atje
kisbin dale sliuine burra edlie djenia qe te na sliibnin
edlie, me te afruar, 11a pritne me nje mir’ s’ ardlite gre-
qislit. U pershendosbme edlie ndezme cigaret dyke
pritur goxhabashin knr lie vent te tij vjen pojaku (dra-
gati, bekcjiu ose ruajtesi) dyke na tliene qe goxhabashi
islite i semure, edlie nuku vjen dot. Atebere pregatit-
ni juve nje konak u thoini edlie sbkojti pojaku.
Abazi kislite mbetur prapa prandaj mbeti i kabi-
bitur dyke degjuar qe kuvendonim neve greqisbt, kur
se ata flisnin, pa dysbim, sbqip, andaj me zemerim u
tbote: E pse nuku kuvendoni sbqip, ore, a po e kini
per turp?
Te xbuluar, prej Abazit tone, tbote Qercizi qe edlie
neve e flasem shqipen pa si jemi nga Epiri, mirpo kejo
<;faqje i kalli ne dysbim edlie zune, njeri pas jatrit,
te sbkojne e te na lene vetem me ca djema te vegjel.
Priime gjer sa 11 ngrys po me kot, se pojaku nuku du-
kesbe te vinje te na tbote per konak, kur nje nga 911-
nat e mbeture na tbote qe munt te vinim e tek ata,.
ne sbtepi, po djetliinaj brema kisbim nga andaret qe
nuku dine sbqip.
Me te pare qe do te mbetesbim perjasbla i tliomi
<;unit te na sbpjere ne sbtepi te tyre, ku gjetrne t’ e-
mene, nje grua e ve, me je bijen ktbeur prapa me dy
fosbnja, me qene qe burri i saje i islite martuar ne
(jreqi. Na urdbruan brenda te gjorat edlie, pas zako-
nit, 11a pershendosline dyke mbeture te kenaqura se
meresbim vesli ne gjuben tone. Pritme qe te vinte TI10 -
maj S19 qubesbe pojaku, te eilit i kisbim dbene te lio-
11a pei* te na blere gjesendi te ngrena, po vonojti dyke
thene qe nuku gjen gjekundi. Pa fjale i kupetuam fort,
mire keto te vertitura, prandaj i tliame qe te sbkonje
po neser pa gdliire tie vinje te na xgjonje.
E zopja e sbtepise 11a slitrojti te liamc, nga ato
qe kisbte/ po na kenaqi me teper se me bakllavara.
 — 48 —

Si kuvenduam edlic pakeze na lutet qe to xgjohomi ca

me shpejt so ka per to vajtur no Sinieb me qone qe
gdhiheshe Slien Mitri edhe o meshonin ne Sinieb. Ra-
ne slioket cdhc fiejtuo pbrve§ meje, qe kurro nuku fii-
nja tek do, po to fliiiiin no per shtepira, aqe mb tepor
ketu ku na kishin ngjare episodet o ditcs. Pas mezit
nates xgjojta Qeroizin edhe slioket edlie u thorn te pre-
gatiten per to shkuar, se e ndenjura tone ne koto fshat
ishte e rezikyine.
Si u ngritne slioket edhe u bene gati xgjunin to
zon'en o shtepise, e cila tiinte lart, edhe muarm lam-
tumire. Qeryizi mo te shkuar e doroviti me tri mexhit-
ka per fcinijen, keshtu qe teper e kenaqur 11a pcroolli
gjer ne porta, dyke na uruar udhe to inbare odlie Zo-
ti te 11a shpetonje nga ydo e ligb.
Si duallm nga shtepia me shume vercjtjc edlio per-
kujdesje, shkuam per most nje lnmi edlie muarm to
perpjetbn, p.i dittir as neve vendin mire, edlie dyke
ecur arrime lie nje pyll me lajtlii, ku vendosme te li-
merjasim. Po si u hap dita mire sliohim te vine §unat
nga fsliati, per te kullotur bagetine. Nga keta mesuam
qe ndodheshim ne pyll te Qipanit, keshtu qeufam ilis-
me me (;unat, te cilot i perkbdhelme edhe i dorovitme
pasandiij dy, me to medhenjte, i derguam ne fshat qe
to na hlinin ca buke edhe ca djathe,
Si kurdohero qe 11a kisli pbrkralmr, Zoti i math,
keshtu edhe koto here 11 a dergonte dy perkrahbs. Kota
ishin Istref Yerleni edlie A li Oauslii, te oilbt, me to
degjuar qe u hotlimo no Dovoll, po na kbrkonin mo
gjitlie anbte c vote in tani fati e soldi qb to haseshim,
111c alien tb ounavet. Yertet kishini degjuar per keta
atdhctarb qe kishin ndjenja kombetare tb nxehta, po
uniforma, prej xhandarinerio, e A li Qaushit 11a klliste
11 b dyshim, pramlaj karaulla i ndalojti (jb tb vinin no
limor pa 11a lajmernar novo.
Mo gezim tb math pritinb lejen tone edhe si 11
puthinb 0 u pbrslicndoshmb rynib no bisediinet e ditbs,
per mbi yeslitjet tona kombetare. Kur zuri tb ngryset
 - 49
u-rezuam lie Verlen, fsliat i tyre, ne slitepi te Istrefit,
i cili na mbajti tri (lit e tre net, me pahir, se nuku
ngopesliin dot nga bisedimet. Ketu u-§elotlime edlie u-
gostitme si jo me mire po isliin teper te hidheruar se
mi Devoll nuku isliin perhapur ndjeniat kombetare, nga
slikaku i fanatizmes. po t.ani adburonin Ameriken e
ciia porinblodlii sliume djem te rinj, sa me kete me-
nyre po slitr ngonen te mesojne sliqipen per te lecitur
letrat q’ u viniu s’ andeimi.
Bashke me neve ardbe, edlie Istrefi me A li Qau-
shin, gjer ne Mengulas edbe hoqme ne slitepi te dotit
Major Emin Mengulasi, dyke patur dije per ndjenjat
kombetare. Z. c tij mungoiite se ndodheslie me slierbi-
min ushteriak ne Janine, po islite nje burr i urte,
slipirt mire edlie silo i pa mesuare kishte ndjenja kom­
betare, sic; nuku pandelieslie. Ne kete slitepi gjetme
nje dollap me libra sliqip, dyke thene A liu qe i ka
sjelle, nga Janina, Majori per <yinat.
Pa si ndejme dy dit n* Mengulas, ku kuvenduam
m3 sliume miq, slikuam ne Bozhigrad dyke 11a bash-
knar Alin Mengulasi, Istrefi edlie A li Qauslii. Ne Bo-
zliigrat hoqme ne shtopi te Nure Agajit, miku vetiak
i tyre, i eili na priti fort mire. Pa u gdhire 11 ngritme
edlie slikuam, si u putlime edlie muarme 1amt 11 mire
njeri proj jatrit, p i u treguare drejtimin tone, si(; be­
lli m kurdohere. Mirpo istrefi nuku desh te ndalieshe,
j>rej m\sh, se desheronte te shoqeroheshe po, nga shka-
ku i dimerit, e qendruam dyke e keshilluar to jete
gati per ne prenvere bashke me slioke te tjere, se ate-
here do te belieshe Jevizja e madlie.
Gjitlie ditene e slikuam ne py 11 edlie kur 11 ngrys
ju turme perseri Qytezes, ku 11a kishte mbetur nje
breng i math, per sjelljet te Qytezesvet. Kete here
11 rezuam no kishe., e cila ndodliet per mbi fsliat edlie
kundrej kulles te pojakevet edlie lope<;arevet. Qer^izi
vate edlie trokiti ne dere te kulles edlie nie tr
ze u de-
f^jua, qe Iart, <lyke tliene qe, me qene shoku i tij ne
fsliat e ka ky<;ur, nuku e hap dot po mo to kthyer e
 — 50 —

siper eslite. I pa duruar, si<j islite Qer^izi, u ngjit no

supet o shokevet edlio ryri brenda nga dritareja.
Tck po riiiim no kollonat e kislies sliobim qe
ngjitesbe njeri nga fsliati, to oil in, sado erete, une e
njojta cdhe me vrap ju sula dyke i tbene: qendio
Thoma se te vrava! Thomaj, pojaku i njojturi, qen-
drojti edb* i verdlie dylle me lutet t f e le sa te kerko-
nje dy dlii qe kisliin liumbur, po une i tliom qe le t’i
haje ujku po tine te visli ketej <jo te mos na genjesb
si heron e pare. L im erojm e Qer<;izin i oili tliote t’e
ngjitim lart si kunder edlie beme. Nuku sbkqjti sbu-
me kobe kur vjen dlie lopeoari tjater, i oili bapi de-
ren edlie rymc qe to gjitbe brenda.
Ne pyetjet q* i beme Tbomajt, per sjclljet e tyre
u pergjigj qe fsliati, dyke 11a' pandebure usbtarc Tyrq,
11 tremp sbume prandaj nuku na bene konak edlie as
te ngrcna me te holla nuku 11a dliane se drubesbin.
Si e vume ne be e lame te lire qete veje ne slitepi,
po i tbame te bapnje syte se ku te benje me komitat
Sbqipetare. Pa si sbko.ti Tbomaj i bet.uam edbe lope-
yaret Sulon me Has,me, nga Bozbigrati, past aj kuve-
nduam, gjer e gjate, mbi levizjet qe bebesbin ne fsbat
edbe per qark.
Qe te rinini ne kulle te gjitbe kisbiin frike, pra­
ndaj dy nga slioket vane ne kollonat per siguri me
verejtur ψ\ο levizje qe te bebeshe. Pyesem lopeyaret
qe ne eile slitepi niunt to vinim na tbone qe ne slito­
pi to Dine Qiraxbiut. Vendosi pra per te rvrc no
fsbat edbe kcsoj, me lope^aret perpara trokasom ne
slitepi te Dines. Me te (legjuar qe isliin lopeearet por­
ta liapet edbe neve rvino brenda, kur nje vajze e re,
15-1 (> vjet, trembet edlie zuri qe te qanje po me f,ale
te embla e qetuam edbe ryme brenda, ku gruaja e
D ines isbte e semure.
Dinoja kisli dale nga sbtcpia po ardbi me vrap
me te e lajmeruar lopeearet. Ne krye u tmerua, dyke
na pare neve, po neve e perqafuam, vellazerisbt, edli’e
siguruam qe te mos kete fare nonje frike. Urdhrojti
 — 51
te na shtrojne tjater dlionie edlic ajy slikojti, pas ur-
dlirit tone, te lajmeronje goxhabashin qe te mbledhe
kreret e fsliatit edhe, bashkerisht, te vine te has(*n me
neve. Dineja htliehet e na thote qe nuku munt te vi-
ujo, me qene qe ka trike prej qeve rise. Atehere i slikroj-
ta une Nikollaqit, siy quheshe goxhabashi. nje bilete,
grcqisht, ne te cilen i tbosba qe ajy eshte pergjigjes
per vdo qe munt t’ i ngjase fsliatit. Pas pake kolie vjen
Nikollaqi, baslike me fshataret, edbe biseduam gjer e
gjate, pastaj si u treguain program in e qellimin i be-
tn iin. Xe Qyteze gjetme edlie ca djema atdhetare te
cilet leyitnin fort bukur shqip, prandaj u dliame mjaft
libra per te le^itur.
vSi hengreme darkc na percuall, me dasbnri, edlie
na dhane e pojakuu per udhetregonjes gjer ne Siniee.
lvetu i mblothine se bashkii, ΛΙ nlunnedanet me te K ri­
sk teret, edlie si u treguain programin i Amine te be­
token. Tek po bisedonim na lajinerojne qe nje ushteri,
pivj 200 slipirt, ka retkuare Pozhigratin, per neve,
edke frike eshte mos vine ne Siniee. Me kete rast
inuutme te (;mojme trimeririe te nje gruaje, e cila, me
te pare qe burrat u trikesuan slmme, u thote:. per se
trembi kaqe skume? Le te urdkrojne edke usktaret qe
te kupetojne se dime V e japim shpirtin, edke neve,
asktu si9 duhet!
Me te ngrysur skkuam, si muarm lamtumire, me
qellim qe te vinim ne Pisknice, po, mjerisht, nje erre-
eire e madhe edke nje furtune e tmeruare me ski na
beri te liumbasem ndliene. Islite nje nate nga me te
keqijat, qe iqnim, se dyke u lenc lie fat po udketonim
ne a rati kur, me mundime te medha arrime ne muje
te malit. Ketu islite qi uneti se na zuri nje dbore me
furtune, e cila na perendonte lie (jell. U lioqme ne nje
perua qe te mprokeskiin edke beme nje zjar te math
qe te ngrokeskim edke thaheshim, po me kot iuun·
doheshim se era e mare nuke na linte, kesktu qe te
in os ligrime .muarm udhen, verbeiisht, kur dha Zoti, per
fatin tone, te degjojme zene te gjelavc qe te kendojne..
 — 52
Gezimi yne islite i patreguare cdli^ u-leshuam lie
ate drcjtim kudo qe te na shpinte. To mbytyre ne
baltra edlie to ngrire akull ryme ne ate fsliat, te pa-
ditur, edlie trokitine ne porta te nje shtepie. Nje grua
dolli ne dritare edlie pyet: cilet jini? Njeres te mire,
pergjigjemi, pa kusli degjonte.? Ju lutme dyke u betuar
per Krishtin edlie per kungate po me kot isliin te gji-
tlia. Vame ne tjaler slitepi po edlie ketu nuku deshnin
prandaj, te desliperuar, deshme te thyejme deren, me
qene qe isliiin kaqe te ngrire sa me zor te math mba-
ninie armet lie duart po nje nga slioket na ndalon se
kislite pare nje njcri qe shkonte. Me vrap e zeme edlie,
domosdo, 11a slipuri i gjori ne shkolla te fshatit, ku
islite mesonjes, edlie na beri nje zjar te math ku u
ligrome edlie u §kriftuam mire.
Pa gdliire mire e derguam te tlierese goxhabashin
te vinte qe te na bente nje konak, kur ktlienet meso-
njesi e na thote qe goxhabashi nuku munt te vinte,
nga slikaku se lie slitepi te tij ka shtate xhandare,
aiulaj na kesliillonte qe te slikoniin nga fsliati. I der­
guam fjale qe ajy duliet te na benje konak pa po te
kene (jet' xhandaret le te urdhrojnc!
Ne mengjes vjcn Todi, goxhabashi, edlie na thote
qe xhandaret, to cilet lidodheshin ne slitepi te tij, 11a
d g/uun kur trokitine neve ne shtepin’ e dyte, prandaj
thole, nuku mar as nonje pergjigjie persiper ^faredo
qe te ngjase. Me te vertet goxhabashi nuku genjente,
po, si^ isliim neve ku munt te viiiim diten, preteruam
jo qondrojme andaj i tliame te 11a benje konak. Ate-
here tliiri pojakun edlie i thote te na benje konak ne
nje slitepi luiane fshatit, sic; i tliame neve per ydo
ngjarje.
Me qene qe goxhabashi kislite pune me taksim-
daret (mbledhesit), 11a kerkojti ndjese qe nuku munt
te rinte me neve, po besonj, tha, qe gjer me dreke
Here te mbarojme, ketu ne Gjyres, edlie t’ i perojell.
Po do t’ u dergonj nga fshataret qe te mos u merzitni
vetern. Me te vertet na dergojti mjaft Gjyrezeze me
 — 53 —

te cilet kuvenduam gjer e gjafe. Midis tyreve ndodbe-

shin edlie ca te rinj me ndjenja kombetare, me qene
qe punonin ne Mali Slienjt edlie isliiti predikuar prej
patriot.it, Oslienar Gjergj Panaritit. Pa si kisli percje-
lie, taksimdaret, ardni edlie goxbahasbi, i cili 11a solii
to falura nga dy xliandare. Piseduam gjer sa u ngrys
pastaj, si bengreme buke, muarm laintumirc edlie
sbkuam.
Qe nga Gjyrezi muarm malet edlie dyke shkunr
nga Gur’ i Capit arrime ne Disbnice edlie hoqme ne
sbtepi te Janp Pent, i cili na priti fort mire. Ate dite
behesbe, lie Koree, dasma e Sami be Pojanit edlie me
gjitli k< te, me te mesuar per neve, vrapuan me ara*
ba edlie me kembe sliunie atdbctare. I isbnica mban
gjysine ore prej Korc;e prandaj nuku qendrnam perve§
se ate dite edlie ngrysur sbkuam per n* Teqe te Mel-
^anit.
Midis atdbetareve qe ardlic per te u basnr, ne Disb­
nice, isbte edlie nje djale i ri, i qojtur Perit bo Pra-
sberi, 1 cili me te na sbeknar neve nnku donte qe te
ndabcsbe as nje pellembe. Sbknam pra si) basbku po
bait rat e mcdha, bendeket si edlie crresira 11a pengo-
nin sliunie prandaj, dasbur jia dasbur, u-shtrengnam te
ktbebemi ne Orman Qiflig, 20 seknndra prej Koryc, ne
elite pi te Vangjos, i cili kislite ate dite edlie dasme se
martonte te bijen. Me gjitbe kete ndejme lie kulle ku
defryem edbe me dajirein dyke lojtur, Qer<;izi me slio-
ket edbe me Perit bene, edbe valle.
Si bengreme darke, sbkuam edbe, duke eeur ga-
dale, arrime nga te gdbirit ne Teqe to Melyanit. Sie
Teqe ndejme pese dit ku Sbenjteria e Tij, Baba Hy-
seni, 11a priti, gostiti, ndibmojti edbe na bokojti. Slier-
bimet te Sbenjterise Tij nuku tregohen dot, se Paba
Hyseni esbte nje nga patriot? t e medlienj edlie nje
sbtylle per levizjen kombetare, prandaj historia kombe-
tare i detyron faqe te arta Sbenjterise Tij. iseM el^an
ardbe plot atjilbitare, prej Κοι-ςο edbe prej qarkut, qe
te hasesbin me neve. Midis tyreve nemeronj Cilken,
 - 54 —

L izo Progrin, Fuat bo Dishnicen, Vangjel Gjik^n, Ja-

up bo Dishnicen, Aleks \o<;in, S uni be Pojanin, Vis-
ko Gorguzi, Lnfcli edhe Memdu be Zavalani. Tasi Gra-
m enui, H isan Soldo be Polen i, Thorn i F.ili, \ ristatj
Aristidhi, Gaqi Tuan is Viso, Bejleret e Go§cs edhe
sliiime to tjcre.
Dervish leret, ca atdhetare to vertete, mbushur plot
ndjenja kombetare, nuku. dinin qysli edhe qysli qe to
na kenaqnin me mire. Midis tvreve ndodhcshe edhe nje
Dervish i ri, Zylfo, pa i dirsur must.iqoja, i oili dii-
sheronte te shoqeroneshe me neve, po i tliainc qe cshto
dimer edhe me tjatbr ane, me anon te Teqe.se, i sher-
beni me shame eeshtjes kombetare. Dervish Zylfoja
eslite i nipi edhe trashegimtari i Baba Hysenit.
Si i putlime doren Baba Hvsenit e muarni lam-
tumirc nga Dervishlerot shkuam, no Polene, te basli-
kuar me Ferit bene, Hasan Seltb bene edhe me Jaup
bene. Ketu lioqine no shtepi te priftit, i cili u tremp
sliume no krye po pasta j u gezua toper nga bise li/net
edhe me kenaqesi te madlie desli qe te qendronim nja
dy dit, po neve slikuain per no Korye.
ishte nje nate e errete, me ere edhe me shi, kur
u reznam nga Polena no Konje edhe, te lagur qull hoq-
mo no shtepi te Oilkes. Ketu ardhe perve^ atdhetare-
vet edhe te ^kelqyerat, atdhetare, zonjezat Sevasti edhe
Parashqovi Qirjas si edhe zonjeza Fanka, mesonjeset
te shkolles se ^upavet. E palodhura atdhetare Ekateri­
na Oiika, zonja e Cilk s, na jepte edhe keshilla per
rojtjen tone komitare, pa si kish ndenjur 6 inuaj me
komitat Bullgare, kur e muar penk bashke me Ame-
rikanen Miss Stone.
jNTe malet pra lindi zonja Oilke edhe nji yupe, te
eilen e quajne Lenee, plot shpresa per pritmjen e at-
dheut. Zonja Oilke na qepi edhe nga nje qese te ma*
dhe per te vene buken, dyke thene qe tlierimet le te
mblidhen se munt t’ u duhen ne nonje nevoje. Sa he­
re edhe sa nuku uronim zonjen Oilke, se me te vertet
kisliim mbetur kaqe here pa buke, nga shkakn i ushterise.
 — 55 —

Qe nga Cilka vaine ne shtepi time, per mest qy-

tetit, dyke patur perpara Eerit bene, Kristaq Aristi-
dhin edhe Gaqi Tbanas Vison, ku ua prisnin prinde-
rit edhe vellezerit e mij. Pa fjale qe u-gezuan slnime
po edlie u-helmuan kur me pane komit, me injekreu e
e me Pslirat e ghat a. JNe shtepine tone nnkn mbeti as
nonje atdbetar pa ardliur qe te liaset si kuuder qe be-
me edhe kaqe here mbledhje me rendesi. Ishte pra nje
^udi e madlie qe shpetuam pa ngjare gjesendi. Po nibi
k te i detyrohet fort shame edhe atdhetarit Beqir Prog­
rit, i eili ishte Kryekomiser i Kories asi kohe edhe,
domosdo, mbylite syte edhe vesliet.
jVdejme pose dit ne slitqiine tone, ku u lame edhe
u ndruam, pastaj, me qene qe qeveria zuri te kupeto-
nje, muarni lamtumirc edlie slikuam te bashkuar me
Eeritin, Kristaq Aristidh edhe Gaqi Tbanas Vise. Tek
peryanim qytetin nje patrulle ushtare rezoheslie nga
Mitropolia e na tliiri qendroni! qendroni! po nevTe dy­
ke dredlim· rugen niuarm ca ngushtesira edhe duallme
ne Shell Tbanas nje bregore per mbi Kor<;e.
Si n puthnie, me trimat edlie guximtaret atdhe-
tare, u utlame dyke u-rezuar at a ne Korye edhe neve,
dyke u ngjitur malit, ne Shen Hi te Mborjes. netu
ndejm ϊ nje dit ku ardhi T'etahu i Qinamit edhe na
rojti mjekrat. i l e te ngrysur u rezuam edhe djke slikuar
ne per a rat duallme lie sose Kor<;e1Colonje. lMjerislit,
per vec; Abazit, na u semur (ycr<;izi, ne JL)voran, kesh-
tu qe ishte e pamundure te kaperxenim Qarin ate na-
te. VendoHine pra te qendrojme ne Bellovode, ne ban
te Baba Qazimit, ku Shaliini, i zot* i lianit, na priti
mire. Mjerisht ate dite islite bore nje perpjekje midis
andareve edhe me ushterine. ne Lofke, te oilet dyke
na pendeliur neve u-perpoqne me andaret, keshtu qe
me te ktliyer deshnin te ktlienen ne ban, po Shaliini
i percolli dyke thene qe s’ ka vent me patur haremet
brenda.
Ushteria .mori rugen e Kories edlie neve, me qe­
ne te so mure Qer^izi me Abazin vaine ne Eloq, ne elite-
 56 —

pi te Ibraliimit edhe Alim itit, me te cilet isha mik i

aferme qe nga M isiii ku kisliim here bashke. Me qene
mik ne Misir na priti i vellaj i lyre i vogeli, Sliahna,
i cili 11a priti edlie gostiti mire. Nga Floqi slikuam per
ne Elmas, me gjitbe q< binte slii,'edlie lioqme no shte-
pi e Kapo Bout. Bapo beu lie krve liiiku desh te na
priste brcnda, me qene qe kisli ca mjeshter qe puno-
nin, po si pa Qer^izin edlie Abazin te si*mu re 11a priti
dlie gostiti si tjater here.
Qe nga Elrnazi Vame ne Qinam ku ndejrnd nja
tri dit, nc slitepi te Eetahut edlie 31 elimetit me te ve-
lle zcrit e tij, te cilet 11a pritne edlie gostilnc mire. Ke-
tu u liasme, me slium atdhetarc, sc Knlonja eslite dje-
pi i ndjenjavet kombetare po, per bit te zi, e per<;are,
n g a slikaku i grindjevet edlie armiqdsivct qe inbrete-
rojne, midis vendesvet.
Nga Qinami vame ne Starjo edlie lioqme ne slito­
pi te vllazerisd, te M.climetit, Tbraliimit Arsllanit edlie
Bates, te cilet jane ca djema te mire, te urte si edlie
ca atdhetare te fiaktb. Ketu 11 liasme me sliume atdbe-
tare midis cildvet edlie 1110 Abdvl bend nje atdlietar i
ditur edlie i mesuar. Qe nga Starja vame ne-Selenice,
ku 11a priste Bido beu. Bido beu islite oficor no usli-
teri, po patriotizmdii to ketij atdlietari fort rail e ki-
sha gjetur 11b gjitlib shetitjet. Na priti e gostiti fort
mire pastaj 11 ktliyem prapd ne Starje, ne slitepi to
yellazerise te Mehmetit.
Kejo slitepi ka herd sliume tlierorira edlie ka sjelle
sliume sherbime, mbi altarin te atdheut, se kurdoherd
kejo slitepi ishte e Impure per komitat kombetare. Po,
perve 9 Jcetyrevo sherbime, deslinin qe edlie me jeten
t ’ e mlmsliin detyren prandaj nje nga djemte, i dyti, i
qojtur A sllan desk qe te shoqeroheske me neve. E ema
u bint edhe i dim leje pastaj, dyke i dliene urimet i
tlia: or bir me mire te te degjonj te vdekure se sa te
me turperosli! Rembeu armet, Asllani, edhe q* atehere
u be shoku yne i pandare. Djale i ri, 20 vjet, ishte
 - 57 —

prikosure me virtuta te mira, trim, i papertuare, i urte

edlie nje atdhetar i vertete.
Tani edlie me Asllane bashke muarm lamtumire
edlie vame ne Goshtivisht, ne slitepi te Gaziut, ku
ndcjme tri dit me qene qe prisnim robat, si te xhan-
dermarise, nga Kor^a, qe na kisliin porositur atdheta-
ret. Me te vertet te treten dite ardhi Petal]u me robat,
te eilat, me te i vesliur, nuku na rnlanin as pak nga
xbandaret. Njc lajme na vjen qe nje ushteri po vjen
per neve, keslitu qe me vrap slikuam pa zene te ngry-
set mire, po me te dale jaslite fsbatit nje sbi i math
na zuri e na beri qull. Mo gjitbe kete po ecnim qe
te arrinim lumin, pa ardhur shume, e t’ e kaperxenim
po islite e pa mundur.
Eyme ne lume, dyke u zene dore pas dore, gjer
ne mest kur shohim ne rezik edlie kesisoj u ktliyem
prapc. Per fat ndodliesbe nje mulli i prislmr edlie ry-
me atje ku ndezme nje zjar te math qe te thaliesliim.
ise mengjes shterojti, pakeze, lumi edlie slikuam
m’ atane ne rezet e Itadomit. Muarm te perpjeten edlie
duallme ne maje te malit, ku na priste nje fortune e
madlie me dbore.
Ndejme gjitbe diten ne Padorn pa mundur te
ndezim zjare nga shkaku i eres e vetem me te ngry-
sur u-rezuam ne Kurtez per te ngushelluar Lasken per
Sakon edlie nipin e tyre, te cilet isliin vrare, per fat
te zi per te shkreten armiqesi! Ketu gjetme Eehimin,
nga Orgocka, nje burre i yerber po fort i ditur edlie
atdhetar. Ndejme tri dit ne Kurtez, gjer qendrojli
furtuna e inadbe me dbore, pastaj slikuam per ne
Erasher.

Κ ΡΥ Ε E IY .
T6 dimSruarit ηδ m a l e t
D im ri erdhi edlie duheshe menituar qvsh do te
dimeronim. Kur vinim per ne Erasher ishte nje nat e
ftobte sa te pervelonte fytyren. Cikne te ketille nuku
 - 58 -

kisliim sliijojtur, gjer ahere, po vet; kesaj nuku na linin

te qete as ujqrit. Tufe, tufe dilnin nga ]).V,jet dyke loj-
tur e dyke uleritur. Shtime kaqe here po nuku απιιπθ
as nonje. No konak te Sulejman bent gjetme edhe Ne-
xliip Bcnjen, triinin te Leskovikut qe vravi Kollasin,
i cili guxojti t.’i shanje Shqiperine. Nexhipi islite nje
djale i gjate cdlie usliqente mljenja kombetare, pran-
daj u bashkua me neve.
Ne if rasher ndejme dhjete dit ne per atdhetaret
edhe ne Teqe, ku Shenjteria e Tij Baba Ahidini na
priti e na dba uratat. Qe te tregojme, hollesisht, slier-
bimet te kesaj Teqeje duhet pendn e nje historishkronjesi, .
i cili te muude te mbushnje shunie faqe te dobislime,
prandaj neve do te perpiqeini veteni te shenojme ca
shenirne, dyke lene pritmjes qe te mbushnje kete detvre.
Me 1879 ne kete Teqe u-inbloth paresia e Toskc-
rise, nene kryesi te shpirt ndriturit Baba Alushit per
te bisoduar edhe vendosur <jfare masa te mernin kun-
dra te kra>tituri . te Shqiperise, prej Konferences te
Berliuit. Kejo Konference, q’ u be p τ Luften Ruso-
Tyrke, u dhur.uite Greqise, Serbise edhe Malit 7Λ slili­
me pjesa nga to Shqiperise. U vcndos pra qe te pro-
testojne, ne Europ, edhe xgjodhc Abdyl be Frasherin
e Melnnet Fashen Arrionin, delegate qe vane protes-
tuan, me gjithe dyert e medha, po me kot se as nje
nuku i degjonte dyke u thene koto: komp pa gjuho
te shkruar nuku ka, prandaj perpiquni ne doni te nji-
hi, paskctaj per komp!
Γ deshperuar Abdyl beu ktlionet ne Shqiperi edhe
bashke me shunie slioke te tjere iilluan ligen te Fri·
zrenit. Kuiulresh timet, me arme ne do re dyke derdhur
gjakun, si reke, fatzinjte Shqipetare, per mprojtjen te
tokes tyre, nuku suall as nje dobi se vendimet te Ev-
ropes i mbushi, ploterisht, Tyrqia, e cila dergojti nje
ushteri te madhe, nene Komande te Dervish Pashes,
keshtu qe te mjeret Shqipetare u shtypne edhe u shtre-
nguan te belien rober, bashke me token e tyre, ne te
h u a jt!
 — 59 —

Ngjarjet e atehershme duliet t* i pikellonje ne

:zemer, §do Shqipetari, edlie dyke psheretitur te derdlie
lote te nxelita, ne kete kujtim, se faqe me te bidbure
edlie me te zeze nnkn do te kete liistoria per kombin
t’ ene! Le te sliprekim tek i Madhi Zot qe, me kobe>
nonje dite jane per te u basbkuar ne nje trap me
nenen e tyre Sbqiperi !
Dabeske pra te ziresbin nga punimi, me themel,
qe te pregatitniu kombin per pritmjen, qe te mos u
thoshin perseri qe Sbqiperi edbe komp Shqipetar, pa
gjulie te slikrojture, mikn ka! Keshtu qe Abdyl beuf
si e zune edbe e shpune ne Stamboll, tkiri edbe ]Sai-
min edbe bashke me Samine, te vellezerit, ju vervitne
p lines dyke filinar nga tbeineli.
Islite Erasberi vent i beluiar, per Shqiperine, se
nga Erasberi duall dergirntaret edbe le^itesit, te gjubes
sliqipe per te ndriyitnr kombin e vet, prandaj Erasberi
do te mbetet, per jete, vent i slieiijteruar i Shqiperise!
Knr u ngjitme ne mal te Kolonjes, per mbi Era-
slier, i kam dedikuar kete vjershe :
Si iij o Vithlehem e Meh’ e Arabise
K a jan e lindur Muhamet e K rixht i KrisM'eris'e
Ter man exit l Franker i vent i Ter'endixe
Tek exhie lindur Xaim ben zem r9 e Shqiperise! etj .
-Pa si u largova pak nga tliema, prape per te
kujtuar te riujte qe knrdohere te enteresoimn per rje-
dlijet historike te Shqiperise, po ktliebem perseri ne
Teqe te Erasherit. l\ur hyine brenda mbetme te habi­
tin’ per qetesine, pastrcn edlie regullimin qe mbrete-
1’onin atje. Pandeli qe ndodhesh lie tjater bote kur
shell Der nshleret me nje organizacie te pa treguare.
Cilido, nga Dervisliet, ka sberbimin e vet edbe nukn
del knrre jaslite regullit, detyres edlie disiplines.
Shenjteria e Tij munt te quliet me t drejte nje
Shent se Baba Abidini perinbleth virtutet me te nalta,
dyke sakrifikuar sbpirtin e Tij. vetem e vetem, per te
ndikinnar edbe sberuar plaget e te vobekevet edbe gji-
tbeve qe ndodben ne nevoje. Me mireberesit’ e Tij edbe
 \

— 60
cosine, q’ i ka dliuruare vete Zoti ka iituare simpa-
thin’ e gjitbe popullit, Muliamedane edlie te Krislitere,.
keslitu qe me perunjesi edlie ndjerime le mcdlia jane
te bindur e vetem fjalen te Baba Abidinit dcgjojne.
Le le in os mohojme edlie kete qe sikunder eslite
Sb. c Tij, Baba Abidini, keslitu jane edlie te 15-16
Dcrvislileret q’ c rotliojne. Te urte, te ditur edlie pa*
trio to te flakte. Slierbimc te pac;muara i sjellen eesh-
tjes kombetare me perpjekjot e tyre, so si dergimtare
vene katunt lie kntuut dyke perliapur, ndjenjat kom­
betare. Heimoliem fort toper qe nuku iminda to slib-
nonj gjitbe emrat, te .Dorvisliovet, prandaj u kbrkonj
ndjese, me gjitbe kete sjell nor ment emrat te ketyrcvo
Dervisbe: Me^ua, Mustafaj, Nhcmeja edlia Murati.
Nuku munt to shkojme nga vcrejtja Hoxlie Ha-
sane, nje nga te rallet atdlietare, i oili fsliebtazi u jep
mesime femijes. Gjitbe kesisoj zotin Koste Bullamaei,
mesonjes i sbkolles Romano, pcrpiqet me gjitbe fuqi
per gjubcii sliqipe. Jo me pak nuku dulien liaruar
Sulcjman beu, Servet beu, Hysen beu e Doktoret Re-
fati me Xliemale per sbcrbimet e mcdlia q’ i kane sje-
lle kombit.
Perve§ pritjes te mire e te pabaruare, qe na be­
ne, patne miresine te 11a japin edlie nje ndilime, ke -
shtu qe, si muarm lamtumire, slikunm nga Praslicri
me 1 te* Dlijetorit dyke vatur ne Odri§an. Odriyani
eslite nje fsliat i bukur edlie pjellor, rctliunr me pyje,
me te eilat i jep nje bukuri te pelqyerc. Hoqme no
sbtepi te Gjorgjit Tuxbarit i cili na priti edlie gostiti
mire. Ketu gjetme edlie mjaft fsbatare me ndjenja
komketare.
Qe ketej u botlime ne Pangri, lie sbtepi te H y ­
sen Agajit. Pangria esbte nje fsliat i vogel po teper i
bukur sa ine ka mbeture renjosure ne zemer. Pshati
ngritur lie ca bregore ka tatepjete nje fuslie te vogel
po pjellor, i retliuar me pyje dusliku edlie i iijitur me
lumenj e me burime. Ndejrne tri dit ne Pangri, ku ar-
dbe sliume atdbetare, nga qarket, me te cilet biseduam
 — 61
.gjer e gjate. Teper te kenaq u r nga p ritm ja e m ire sliku-
ain lie Hotove, lie slitepi te S alihut.
Si ndenjm e nje d it ne Saliliu slikuam baslike p er
ne Trem ishte, ku lioqme ne slitepi te A li A b d u llalm t,
i cili 11 a priti me gezim te m ath. K etu ardlie shum e
atdhctare, m idis cilevet e nje djalosh i ri qe kendonte
fort bukur. Ky djalosh, 16-18 vjet, quheshe H a re d in
edhe me te pare neve ishte e pa m u n d n r qe te 11 a n da-
heslie, keshtu qe, me lejen te prim levet, e m uarm basil-
ke kete trim , i cili ishte thene te behet tlieror m bi all-
ta rin te a td h e u t!
N ga T rem ish ti m uarm m alet te B enjes dyke vaj-
tu r ne P este. Kejo udlie me ka pelqvere me tep er se
<;do mllie qe kam sh etitu r gjer me sot. N je lum e qe
slikon m idis dy m ureve prej guri, te here nga n aty ra,
te nalte e te zugrafisure me gjelbesira, kaqe te b u k u ra,
qe vetem ne per p ik tu ra t edlie p an o ram at m u n d t t ’ i
veshtrosh edlie shijosh. Keto ujera m in erale qe rje d h in
e m burojne jan e sluime te m ira, se vend shum e njeres,
mo lloji sem undje, edhe gjcjnd sherim , po sik u r te an a -
lizohen m ire edhe te nderfonen siy duhet, pa f,ale, qe
behen nga B a n ja t me te m ira.
K aperxvem uren te K adiut edlie vem e ne P e ste
dyke liequr lie inulli, ku 11 a ki*hin thene qe k e tu ki-
shin vrare R iza V e lijsh tin . S h tren g im e te rep ta i he­
m e m illo n ajit dyke e m unduar, g jithe naten, po m e
kot, se ay dyke qare tlioshte vram bni me fem ijen bash-
kd, ne doni, po une liuku di gjesendi per vrasjen. R i-
za lieu, tha, k u r vinte ketu vinte si ne slitepi te tij po
tani ka kolid qe nuk k a ardliur.
N ga P esta u-hothm e ne P ostenan, lsh a t i te ndye-
rit e te pavdekurit don V retu a, i cili dshte nje n g a
them elonjesit te shoqerise, te S tam b o llit 1879, edlie
nje slink i pandare i S am iu t edlie i N aim F ra sh e rii.
don V re tu a ishte i d itu r shum e edhe ka lend vep-
ra, nga te cilat m uar ldnde e m esim e sh k riin ta re t e
rin j. Librat* M irevetja, N um eretorja, (A ritlim e tik a )
edhe perm bledhja e E rvehese ja n e v ep rat te J o n
 — 62 —

V retos, si edhe sliume slikrime te tjera ne « D rita»

edlio « D itu ria » te perkoheshme qe botoliesliin ne Stam-
boll 1880.
P a si i ndalojti qeveria Tyrke qe te veperonin
per gjuhen sliqipe n lioth ne B ukuresht ku si nje der-
g im tar i urtc edhe punetor, i pareshtur, i solli slier-
bim e te medlia (jeshtjes kombetare. Me gjithe pleqeri--
n e kerkonte burim e te gjuhes shqipe, e per kete qellim
p ra vajti ne A thinc, ]>o, mjerisht, vdekja e pameshir-
te nuku e la te m bushte deshirat. Kadlien ua kain le-
ne bistorishkronjesvet Shqiptare, per te pershkruar je-
teshkrim in te ketij dergim tari te m ath!
Ne Postenan lioqme ne slitepi te Danges, nje at-
dlietar qe kish tregeti ne Romani, ku ardlie sliume at-
dbetare me te cilet biseduam g jeregjate. M jerisht ushtcri
v in te per neve edhe u shtrenguam te shkojme, po duhe-
sbe to slikonim nje rip te ngushte, ku as dhite nuku
shkonin, qe te shpetonim nga nje rezik te math. Mua
m e m uar per dore Zem ani edhe A sllani, se per te e
kaperxyer as kurre to kurres. Nje veshtrim poshte, prej
400-500 m etra, ose nje gabim ne te sbkelur m irnje 1am-
iu m irc prej kesaj bote! Sot pra edhe nje knrore mbret-
nore te me dhurojne nuku e kaperxenj ripin te Pos-
te n a n it!
P a si u yelotbnie pak, me qene ne siguri. sbkuam
lie Leskoviq te bashkuar me Komisere te Polieise, M u ­
ra t G jinokastra, i oili na kish dale nje ore lark qyte-
tit per te na p ritu r neve. P o q m e ne shtepi te H axhiut
G jinokastres, teligratist, nje nga te paret luftetare te
^eshtjes kombetare. K etu ardlie sliume atdhetare me te
cilet u basilic edhe biseduam mbi levizjen kombetare.
N e Leskoviq ndejm e 1 dit ne R abini be Rusi, P ertef
beu edhe lie K rita, te cilet na kenaqne me te teper.
Si na dliane edhe ndilim a m uanne lam tum ire e
sbkuam lie Sliqeri, per te kerkuar gjyrm at te Riza
"V e^isbtit.
Sbetitm e ne Sliqeri dyke mos lene kasolle edhe
b a u r pa kerkuar, po gjitlie m undim et sbkuan kot se
 - 63 -

gjyrmcn te Rizajit nuku e mernim dot gjekundi! Sbkoj-

ti edbe sbkojti Rizaj, nje nga komitat e pare te Sbqi-
perise, dyke u-bere theror per A tdbene!
Ne SShqeri vajtme ne Mel an, nje fsbat i bukur, no
slitepi te A tit Statbaqit, nje nga atdlietaret e fiakte,
i zgjuar edbe sburae trim i cili na mbajti dy dit ne
slitepi te tij. Goditi te vinje usbteria, ate nate qe va-
me neve, po A t Stathi me vrap dolli edbe i shpu-
ri ne konak te fsbatit me qene se ay ka vlimin te
<;upes, keshtu qe u dergojti raki e vere sa rane te fle-
ne edbe neve muarm lamtumire edlie sbkuam per ne
Lusbnje, ne slitepi te Sulos edbe ne te tjere. Per fat
goditi ne nje dite festimi i motit ri me Bajramin kesb*
tu qe i festuam basbkerisbt dyke defryer fort mire.
Ne kete fsbat kam here nje persbtypje te madbe
me nje trashegim qe kisb mbetnr nga pleqte. Ne ma-
je te malit islite nje kisbe, Sben Koli, edlie e kisbin
me radhe fsliati qe te ngjitesbin, nat per nat, per te
ndczur kandilen. Po persbtypja e madbe me ardbi se
Lusimja esbte nje fsbat Mysliman.
Qe nga Lusbnja u botbme ne Badillonje, dyke
kaperxyer Viosen e nje ore lark Permetit·. Hoqme ne
slitepi te Vangjel Cobanit, i cili na priti fort mire,
po, mjerisbt, me dreke here ardbi A liu Tremisbti me
nje sbok e na lajmeron qe usbteria po na gjyrmon,
kemba kembes, edbe na kesbillon qe te sbkojme sa me
sbpejt. Me nj5ane usbteria edbe me tjeter ane nje di­
mer i matb, qe na zuri, na sbtrenguan <]β te sbkojme
me vrap edbe ne nje kisbe, per mbi Permet, u-putbme
edbe u-perndame nga Nexliip Benja edbe Bidua, sbo-
ku i tij, dyke sbkuar ata per ne fsbat te tyre edbe
neve per ne « j inokastre.
Marini te perpjeten te Nemer<;kes po dbora, prej
♦‘M pellembe, kisb mbuluar (;do gjyrme te udbes, kosli-
tu qe eenim verberisbt gjer arrime ne maje te malit.
Nuku dubet baruar qe malet e Nemerykes permbajne
gjitlie vcren· dbore, dometbene e rea e ze te vjetren.
Nje cikme e madbe na ngribte edbe dirset, qe na der-
 — 64 —

dlieshin cjurke, po dulieslie me domosdo te ecnim se

kisliiin per te here udlie to gjate. U rezuam nga ma-
ja e malit edlie, hop andej hop ketej, gjetme gjyrmen
te udlies.
Te siguruar tani e lie ate kolib, prej ydo reziku,
ndezine nga nje oingare edlie u celothme pakeze edhe
muariue udlien se duheshe me doinosdo qe te kaper-
xenim karakfdlat, pa u gdliire. Ecnim pra jaslite fuqi-
se tone gjer arrime lie gryke te Seiches, nje gryke e
ngushte qe me gure nga. m ilet e Libohoves munt te te
bejne theriuie. Me te arrive derguain Zemanin me Ha-
redinin perpara per te qeruar udlien edlie per te verej-
tur xhandaret ne ishin te xgjuar ose fiinin, keshtu qe
ktliehen dyke 11 a lajtneruar qe xhandaret, te karako-
llavet, Hinin edlie udlia eshte e qeruare. Me vrap sliku-
am ngushtesiren edlie me tii gdliire arrime per mbi
Suli, kundrejt edlie 3 ore lark Gjinokastres.
Vetem ata qe kane here kete udhetini munt qe
te kupetojnc edlie (jmojne 9 fare udlie kemi here, ate
nate edlie ne most te dinierit! Une me sa mbanj ment
kurre nuku kisliiin here te ketille udhetiini, me gjitlie
reziqet qe kisliiin shkuar. Te raskapitur e te drobitur
lidejine te ndezim nga nje cigare edlie Qeryizi 11 a tliote :
lie koto vende karn ardliur sliume here per gjali, edlie
kam vrarc mjaft sarkadlie. Nuku kisli mbaruar fjalen
(yercizi kur, per cudi, slioliim te rezolien d sarkadlie
ne nje perua. Me vrap Qenyzi i qellojti edlie goditi
nje dyke ikur te tjerat.
Si rnuarm sarkadheu u-rezuam tatepjete, ne fushe,
kur slioliim qe islite ngreliur nje stan. Sliikon me
dullbi Qer<;izi edlie njojti barine, i cili kullote berrat,
e llie e tlieret me einer po, me te u-atruar, 11 tremp
dyke na pare te vesliur me roba xhandarmerie. Pas-
taj me te njojtur Oei^izin, ardhi i gezuar edlie si 11
putlime zuuie te persliendoshemi e pyetemi. Na thole
qe vetem tri dit kisliin qe kisliin ngreliur stane, pra-
ndaj 11a tliote te qendrojme e pakeze gjer te veje te

/
 — 65 —

lajmeronje plakuii, t’atne, edhe vellane qe te mos na

cfaqin, me qene qe per fat kemi nje mysafir ardhure.
Stani islite i Qar^anit, nga Lekdushi, nje nga
barinjte me te degjuar te Kurvelesliit edlie Qergizi
njiheshe mire edlie kisliin miqesi te madlie. Pa si u
ktliye i biri Tame ne stall ku na priti me nderime
zyrtarc, gjoja si njeres te qeverise. Si persheudosliemi
urdhron djemte te na pjekin nje qengj te zgjedhur edhe
djemte tane rune sarkadhen ne hell, kur se neve po
bisedonim na ngjajti nje episod komik. Qargani na
pyet nga vime edlie per se kemi dale ne nje kohe
kaqe te lige '?
Mos pyet, i thorn une, se jemi per te qare lialle,
se si kete here, kurre nukti na eslite vene kaqe slitre-
ngiin, nga Baba Dovleti, per te mbledliur gjitlie be-
kaetc, si edhe xhelepin te ketij viti. Pa le, tliote Qer-
<;izi, per ilamxhinjte eslite qiameti se kemi urdlier qe
te perdorim gdo menyre sa edhe t* u djegem shtepite!
Doren e ka te gjate Balia Dovleti, tliote Qarganir
edhe vetem Rahmet’ i tij na mban per mbi dlie !
Kur djemte pregatitnin tryezen, per te ngrene,
mysafiri dolli jaslite kasolles po nukii kish te kthehet,
keshtu qe duall djemte dyke e bertitur Lamen tone,
sir e quanin, po ku, Lameja islite here i paduknr edhe
nga qellimi qe kish la brucen qe te mos i rendonte !
Bini te hame buke, tliote nje nga djemt’ e Qarganit,
se Lameja e ka zene bicen kur degjojti qe kini dale
per ilamxhinjte (te denuarit per burg) se edhe Lameja
eslite ilamxhi.
Qcshme mjaft me kete ngjarje, te papandeliur,
pastaj jix rethuam bukes. Me te ngrene buke, me gji­
the lilt jet te Oarganit qe te rinim e te nesermet, u
pregatitme edhe shkuam. (yargani pati miresine qe te
dergonje e nje nga djemt’ e tij me kalin, per te ka-
pirxyer 1umin se islite mjaft i tlielle edhe te mos la-
geshim. Njeliere me te u edhur pertej lumit muarm
udhen per nls (xjinokastre. Une isha i lodliur shume
prandaj djemte, slioket, me muar. ne kuris gjer ne
 - 66
slitepi te (yer^izit, e cila esbte no nje breg to larte.
lSre Gjinokastre ryme pas mezit nates me 6 Janar 190S.

KKVB E V.
Koha T r im n o r e .
Sbtepia e Topullenjve, ne Gjinokastre, esbte e de-
gjuar edbe nje nga te parat edlie esbte sbume i math
iisi i Topullenjvet, i perndare, ne Gjinokastre, me qe-
lie qe isliin sbume vellezer. Nje nga keta islite Agua
prej te oil it u-lintne 10 djem, midis cilevet duall tri­
mat patriotc liajua edlie £eryizi, per te ringjallur lii-
storin' e Shqiperise.
Ne slitepi te Agos pra islite Kapua m’ i madlii
vella, i cili kislite equr sbume, per Bajon edlie (>·-
yizin, se e kisliin burgosur me gjitbe shtepine, ne Ja-
nine, si edlie bagetine ja kisli mare qevcria Tyrkc. Me
gjitbe keto Kapua as pak nuku deshperoneshe, perkun-
drazi islite gati te bentc <;do tlicrori per qellimin te
shenjte. Prandaj, kur vajtme neve ne slitepi, keeente
nga gezirni edlie me vrap dergojti A litin, vellane me
te vogel, qe te lajmeronte kombetaret per ardlijen to­
ne, te papaudehure.
Me vrap edlie pa u gdliire mire zune te plakosin
kombetaret per te u basur me neve. S’ ka dyshim qe
te paret isliin te palodhuret propagandiste Idris Guri,
Besim Vesel Gega, Belik Budua, Slieme teligralisti,
N azif Ajderi, nga Palavlia, A lit Sferi edlie sbume te
tjere. Per dita do te vinin, tek neve, per te biseduar
edh* u kesbilluar mbi (jesbtjet kombetare si kunder edlie
niasat qe duliesbin mare, per nevojat edbe enteresat
kombetare.
Te nesermet vjen nje djale i ri, Myftar Axbeini,
24-25 vjet, thatanik edbe pa ju mbusliur syri njcriut
qe munt te islite i zoti per komit. Me gjitbe keto Myf-
tari me te u-basur me neve nuku donte te ndaheshe,.
m e as nonje menyre, prej neve, keshtu qe ydo bindje*
 67
islite e kote edbe me tjater ane lutjet e s’ ernes tij e
pranuam ne £ete t’ ene, si u betua per liri.
Mbremanet ardlie, nga Kardbiqi, Abdyl Mersini i.
shoqeruar me Bajram Pergjine. Abdyli, si^ dijet, q’ u
be sbkaketar pa dasliur i sbokeve, 1906, qe u-perndanc,
e u hotline ne Misii ku e mbajtne gjitbe dimerin, Jon
Vruboja me Tlianas Tashkon. Ne vere u-lioth ne Sliqi-
peri ])o me mos u basur me neve veperonte retb Gji-
nokastres edhe Delvines.
8i ndejme 6 dit, ne Gjinokastre. sbkuam ne Masli-
kullor, ne sbtepi te Zemanit edlie te tjereve, ku na
pritne fort mire, pastaj dyke slikuar nga Monastir’ i
Ocpos, ramc ne Kardbiq. Kardbiqott, te cilet, kisbin
ndjenja kombetare, na pritne me gezim te niatli edlie
11a gosdtm fort mire. Ne >· ardliiq na 11 sboqeruan edbe
dy djem te rinj, 20-21 vjey, Suloja nga Kardbiqi edbe
Pirua nga Zbulati, i cili isbte millona (mnllxlii) afer
Kardliiqit. Nga Kardbiqi u botnme ne Zliulat edbe
boqme ne sbtepi te Veipit, nje nga 1e rallet kombetare
edlie propagandists, i cili na priti edbe gostiti prince-
risbt. Si 11a ftuan edbe te tjere Zbulatas n ktliyem pra-
pe ne Kardbiq, ne Pergji, Plesant, ne sbtepi te Sadiluit,
Masbkullor edbe ne Gjinokastre dyke lidbur fsbatrat
ne bese, per te i sberbyer atdbeut me ydo tlierori.
Prej Gjinokastre u-botbme ne Propull dyke nisur
fsbatrat me radlie, qe ne Kalor<;e ne Lazarat, Bervican,
Goranxi, Bodrisbt edbe Bnlarat, ku na priste popnlli,
tek do, me kenaqesi te madlie. Ne Bnlarat basme edbe
Ito Lekdusbin, i cili po 11a kerkonte gjyrmat per te
11 sboqeruar me neve, si kunder qe edbe beme. Qe ke-
tej 11 botlime ne Luvine, lie yiflig te Betik Budos.
Stanet isliin ne per fusbe kesisoj qe 11a prisnin qe
te gjitbe me dasbnri te madlie. Alim Karagjozi, nje
nga te pasurit e Gjinokastres edbe prej nje tisi me To-
pull enjte, na priti me g/zim te matli, ne stan te tij,
edbe dba urdlier barinjvet qe stani tsble yni kurdobe-
re! Mj erislit,· ne keto koliera, sliirat isliin te paresbtu-
 — 68 —

ra edhe deme te medlia u-benin barinjvet, me qene qe

per dita u ngorthnin shqerat e vogela.
Nga slikakn i kolies pra u shtrenguam te rime no
Lnvine 8 dit, pastaj vajtme no «tan te Bnknvales, ku
Bajram Pergjia na ka here ca gjellra te paharuara, mo
qene qe Bajrami kisli qene gjelletar ne nje Pasha kur
ish lie sherbim ushteriak. Qe ketej muarm malet per-
ojete dyke vizituar Monastiret te Pepelit, te Drianos
edlie te Derriiyinit. Igumenet, te deshpernar edlie te
merzitur nga knsaret, na prisnin me kenaqesi edlie na
gostitnin me gjitlD te mi rat qe kishin.
Mj erislit, lie Manastir te Drianos islite thene qe
te na ngjase nje ngjarje e tmershme, e cila na pike-
llojti fort teper po, luinterisht pa nonje hninbje. Mo·
nastiri i Drianos eshte ngrehnr ne ca male te larto
edlie te forte edlie eshte nje Monastir i pasnre. Nga
slikakn i kosarevet, q ’ e Λ^ί^ίfcoiiiu dendur, qeveria ki-
-slite lone nje xhanderuia si mprojtes te Monastirit,
prandaj vaine nga te glhiret dyke pritnre qe te ha-
pesh porta.
Me te dale i pari sherbetor e zmne dlie na kalli
brenda lie dhoine te xhindarit te cilin e xgjnam, nga
gjumi, pastaj n pershendoshme. Islite nje burrc i urte
edh’ i g idalome edlie y.shqente n ljenja kombetare pra-
ndaj na u lut 1110 s i bejme nonje dem Monastirit edlie
V e mbaniin te fshchte vizitcn tone qe te 1110 s e denonin.
Sherbeloret i xgjuan nga gjiuni. te incdhenjte edlie
i lajinernan per vajtjeu tone, keshto qe dolli nje ka-
llugre edhe 11 a tliote qe Lgnmeni inungon, nga Mo na­
stiri, po a jo na ftojti ne nje dhoine te niadlie. Urdli-
rojti sherbetorct. te ndezin zjare edhe ajo veto na pre-
gatiti ca te ngrena, te mengjezit, me qene qe isliim
teper te urtnar pas nje udhetimi te gjitlie nates.
Pas pake kolie <;faqot edhe lgnm eni, i cili nuku
laungontc po islite fshelinr, ng t trika, se mos isliim
njeres te liq, po me te mesnar, nga kallugreja, qe
.isliim njeres te mire ardlii ne dhome edhe na urojti
mirardhje. Ndenji ne krye, siy e nderoniin, edhe nga
 - 69 —

bisedimet qe beme kupetojti qellimin dbe programin

tone prandaj teper i kenaqur me vrap urdlirojti te na
pjeken dy berra edlie te na pregatitin nje tryeze te mire.
Defryem kaqe mire sa’iniku tregonet edlie do to
qendroniin e ca dit, me desbiren e madlie qe kish I-
gumeni, po te mos na ngjiste nje ngjarje e tmersbme.
Si bengrcme buke sboket duall perjasbta per te sbtene
ne qellim, pa si isliin lie siguri te plote se Monastiri
i Drianos eslite retliuar me fortesa natyrale e nuku na
trembesbe syri nga <;do rezik. Tek po qellonin sboket
per te u stervitur ca me mire, nene verejtjen te (yer-
<;,izit, si9 benim kurdobere ne vende te forfca, yjen ru-
ajtes i Monastirit edlie i tiet me zemerim (yergizit/
Qer^izi i pergjigjet qe te sbolie puncn jio (yelua,
siy qubesbe ruajtesi, nga Lazarati, vazbdon te bertase,
qaqe sliume sa (yer<;izi, me mos duruar, e goditi kur
(yelua nxjer gjasbtoren gati per te qelluar Cercizin.
Me vrap atebere Zemani nxjer kamen edlie ja kllet
nene lnje Qelos i cili ra per dbe !
Ne kete kobe une flinja kur vjen Abdyl Mersini
i cili me xgjon nga gjumi edlie me bidberim me tre-
gon gjemen e madlie qe kisli ngjare. U belmiiasli pa
mase e, ]>a liumbur kobe, vrapova tek i plagosuri per
te i dbene nonje ndibme. E xlivesbme edlie shob qe
plaga ishte mjaft e madlie edlie gul<;imet te te plago­
suri t me tmeronin. E ngritme q’ atje cdb’ e sbpume ne
nje dbome ku e lava mire me a§id-borik edlie agid*
fenik pastaj si e kripa me jodoform e pasata mire,
dyke e ngusbelluar te plagosurin qe s’ ka gjesendi.
(ijitbe ate dite ishim te pikelluar edlie te belmuar,
per kete ngjarje te paprilure, u-menjtuam pra qe e
ndenjura tone ne Monastir isbte ne rezik edlie ven-
dosme qe te shkojme. Me te ngrysur i lava, perseri,
plagen (yelos edlie me «a qe kupetonja nuku sbinja
nonje rezik, pastaj e muarm (yelon ne dbome tone, ku
e paqtova me Qer§izin e me Zamanin, qe te mos
mbeteshe nonje armiqesi, midis tyre, nga slikaku i
gjakut. Hengreme se bashku buke pastaj muarm lam-
•tiimire edhe slikuam, dyke porositur xhandarin qe to
vinto te Jajmeronte qeyerine per kete ngjarje, pa fjale
qe t’ u thosli se ca njcres te liq plagosne ruajtesin kur
se ajv nuku ndodheslie atje.
Me vrap niseii nga Gjinokastra Doktori me nje-
rezit e qeveris*, per te anqeluar kete ngjarje, si edlie
shame Luzitas, hurra e gra, nga far’ e iisi i Qelos,
edlie veue lie Monastir. Doktori me te pare pansamen-
tin e Ihe ha rat (ilayet) mbeti i liabitur edlie tha qe
keto jane here prej do re mjesliteri, prandaj lie Laberi
m ’ u perliap fama Doktor .\iihali. Edlie kishin aresye
so, me qene qe line kislia xlianten me barrat, sliumeve
u kislia slieruar koken me aspirine! Taksirati in’ i math
u veperua per te gjorin Xliamlar, te cilin e burgosne
dy muaj.
Kur se keto ngjisnin ne Monastir te Drianos Bi-
liibashi i Gjinokastres (Kumandar i xhandarmerise) kish-
te vene nje shtrengim te math dyke slit ne t.inere, po-
pullit, sa qe pandeheshin me lidjenja kombetare. Komi-
teti i Gjinokastres ishte toper i deshperuar prandaj der-
•gojti Idris Gurin qe te na lajmeronje se 30 shpirt, nga
qarku i Permetit, i kishin sjelle lie burg, midis te ci-
levet t’ atne edlie te vellane te Haredinit. Idrizi, vesliur
oficer, arriti me te perenduar te djellit ne bmastir 1e
Drianos ku na gjeti te helnmar per ngjarjen e tmersmc.
Biseduam gjer’ e gjate edhe perfunduam, me <;do
nienyro, vrasjen te B im bashit! Idrizin e pereualline ne
Gjinokastre edhe neve slikuam ne per male gjer arri-
me per mbi Gjinokastre.
Dy here vajtne ne Gjinokastre Haredini me As
1Ian in, per te vrare Bimbashin, po, injerislit, nuku pat-
lie fat in me qene qe nuku e gjetne. Kur se deshnin te
vinin te treteu here na ngjajti nje episod. Laberit, do-
nicthene shoket t’ ane, kishin biseduar veyanerislit e
kishin vendosur qe Bimbashin t’ e vrasin Laberit, se
e kishin per turp t* u kendohet kenga Toskcvet! Do-
mosdo e prannam kete vendim edlie kete barre e muar
persiper Ito Lekdusbi me Bajrain Pergjine.
 — 71
Islite e liene, 25 Slikurt 1908, dite tregu, kur u
nisne Itoja me Bajramin per ne Gjinokastre, si i vesk-
me me roba tregtari. Pas pllanit, qe kiskim bere, ata
ryne me orene 8 ne qytet, Selfua me Haredine vane
me orene 9 ndane qytetit edke Zemani me Asilane
vane ne Qimitir, te Krisktereve. per te mprojtur sko­
ket kur te delnin nga qyteti. Qeryizi, line, Abdyli,
Myftari edke Pirrua qendruam ne breg qe te mpronim
skoket nga uskteria kur t* i ndiqte.
Pllani islite fort bukur pregatitur prandaj syte edke
vesket i kiskim qepur per mbi Gjinokastre dyke pritur,
me padurim, ferskellimin te pushkes. Qdo sekunde per
neve islite nje mot edhe <;do levizje e vogele, qe te be-
keske, na rilite zemrat. Me orene 11. 15, kok’ e drekes,
degjojine te zbraznra prej buskke edlie pas pake sekun-
da sliohim I ton me Bajramin qe te dalin, dyke rendur
me gj ask to ret ne dore, nga qyteti.
Haredini. me Selfon, me te pare skoket te skpetu-
ar edlie lajmeroken per vrasjen te Bimbaskit, u qen·
droiae dritareve te Yiqinetit edli’ i bejne cop cope, pas-
taj marin rugen (je te vine tek neve. Zemani me As-
1Ian in (jellonin edk’ ata, nga Qimitiri, per mbi Yqmet,
dyke sktrenguar te rnjeret nenepunes qe te kerkonin
vrima ])er te u drojtur nga nonje plump!
IsTuku shkojti shume kokc kur xkandare, usktare
edke Policia dalin me nxitim te matk dyke ndjekur
skoket t’ ane, te oilet munt qe edke t? i vrisnin, me qe-
ne qe eenin fuskes, po te mos iskim neve ne breg.
Me te pare ]>ra usktaret, u kapirn nje zjar te repte per
mbi ata. kesisoj qe i slitrenguam te mos levizin, nga
vendi, po te qendrojne vendit gjer sa arrine skoket ne
mal ku iskim neve ne siguri.
Kqjo lufte mbajti 2 ore pastaj, me te u mbledkur
i|e te gjithe, putlime trimat, qe na nderuan neve e
gjitke kombin, edke si u pergezuam midis tone muarm
malet. Kur arrime ne siguri te ]>lote qendruam pake-
ze, per te u qelodkur edke tketliire nga nje cingare.
<}’ atje verenim usktaret kur u ngjitne, ne breg, nga
 — 72 —

kisliim lcftuar, edlie benin kerkime dyke mbledliur ii-

shekct te zbrazura.
Me te ngrysur u rezuam lie Mashkullor e qhindej
imiarm malet e larte perpjete, per te date lie male e
Kardhiqit, ku isbini ne siguri. Gjiihe ate liate si edlie
te nesermen e slikuam pa ngrene gjesendi pervey dyke
thetliire dbore, c vetem me te perenduar te djellit u-
rezuam lie Kardhiq ku na gostitnc Kardhiqotet.
Vrasja e Bimbashit u prit me nje gezim te pa
treguar, nga ana e gjitlie popullit, i cili 11a uronte,
nga tliellV i zemres, se inuntine t’ e shpetojme [irej nje
Tyrku te lik edlie tiran dyke tmeruar popullin, me faj
ose pa faj, me qene qe isbte nje Shqiptaromali i math!
U keshilluam midis tone edlie vendosme qe he-
pcrlie te qendronim lie malet e Kardhiqit per te she-
kuar yfare masa do te mereshin kuiulra nosh, liga ana
e qcverise. Muarm malet po duheshe qe te kaperxenim
nje rip te ngushtc sliume, edlie kjo islite e vetemja
udlie, te cilen e kishin per te fshehur bagetine nga
xlielepi. Pervey ngushtesires islite toper e rezikyme,
me qene e larte per mbi 200 metra edlie nje gabim i
vogel te rekulliste neper shkembinjte, koslitu qe te 1110 s
sliekonje kurre te kurres djellin me s y !!!
Me gjitlie keto duheshe kaperxyer me domosdo se
te vrisnin slioket, me aresyc, per te 1110 s rene ne dorii
te ushterise, andaj e shkova si te Postenanit, 25 Phe-
tor 1907, dyke me mare lie mest e per doro Asllani
me Zemanin. Mos pandelmi se une isha ajy me fri-
kanaci. Jo; kisliim e slioke te tjere, te cilet ishin ri-
tur ne kero male edlie, sliume here, kishin frike te
shkonin lie per ca ngushtesira me to mira qe une i
slikonja pa frike.
Si kaperxyem ngushticen, te Kardhiqit, duallm ne
nje mal te gjere me lisa e plot vrima e llageme na-
tyrale. Isliim pra ne siguri te madlie se edhe 2,000
uslitare nuku kishin se ybenin, arrinte vetem te kisliim
iisheke edhe te ngrene! Ketju. u semura une fort reiule
po, lavdi Zotit, A sllani me Zemanin u perkujdesne si
 — 73 —

nena per feinijen e saj. I gjori Abdyl Mersini, ne rnest

te rezikut, u rezua ne Kardbiq qe te me sjelle mua
fasule te tliata se me ielite slitene, edbe per ^udi te
niadbe, me te ngrenit te fasulevet u slierova !
Ketu ndejine 3 dit ku sliiu binte i parresliture,
1 *o dulieslie te slikouim te perndare, domethene te be-
hesliim 2 (jeta, se u vinte rende kur vinim ne per
iniqte gjitlie se basbku, edlie me tjater ane pandebnim
per me mire. Litbine fjalen midis tone qe me te §elur
gjethi edlie me te u-ngjitur stanet, lie per malet, te
b.tslikohesbim ne ζ/ajyp edlie te vendosnim per te ve-
peruar ndrysbe. Pa si u lajmernam qe usbteria, e cila
kislite dale kundra ncsb, pas sliume kerki i eve u ktliye
no Gjinokastre u putlime edlie teper te malleugjyer
muarm lamtumire lijeri nga tjatri. Qer§izi mbeti vet’i
slitate edlie Abdyli vet’ i katerte, sbtrenguam pra edbe
nga nje here duart edlie u perndame dyke lutur Pe-
rendise te na mpronjc edbe basbkonje per se slipejti.
(yer^izi me neve u-rezuam ne Masbkulior qe te
mirte Zemani sbendet, nga sbtepia, edlie ca me teper
te rneniim dulian se kishim mbetur pa cigare. Qen-
druam 2 ore edlie u ngrome pakeze e desbnim te sbko-
nim, po nje errcsire e madlie me ere te mare edbe me
sbi si edlie sigurimet te Mertes, ati i Zemanit, qe nu-
ku ka nonje rezik na sbtrenguan edbe na bintne te
qendrojme atje.
Isbte tliene prej Zotit qe te nderolien armet e
Shqiperise !

KRYE E V I.
bufta e M ashkullores*
Dulieslie te mos ndodbesba une qe te minija ane
ne luften e Masbkullores, se fuqia t’ erne eslite e do-
bete per te persbkruar e zugrafisur aslitu si kunder
ngjajti. Dulieslie pende bistoriografi, te sosur, dubesbe
penda e nje mjesbteri te vertete, dubesbe te ndodbeslie
nje skencetor* uskteriak edbe dubesbe qe te ndodbesbe

J.i
 - 74 —

nje kqyres i luftes se vetem atehere do to perslikrua-

liin to verteten.
Vetem o vetem keta do to niuntnin qb to per-
shkronin odlio zugraiisuin hollbsisht, koto luftb e cila
meriton nje histori to tore, so vetem atehere do to mb-
sonte odlie kupotonto, pritinja e kombit t’ bnb, qb qysli
dinin to mbushin dotyrbn o tyro, per atdbonb, dyko lbf-
tuar, si qemoti? per to u-lbnb hi jvet tyro lirinb me fia-
murin to slienjte qb to valonjb per mbi Shqiperine!
Eati pra o kislito rojtur per mua qb to ndodhom
atje odlie te mar pjesb no ketb liiftb, per liri, prandaj
kerkonj ndjese ken do nj os vet qb nuku munt to mbusli
keib barre, me gjithe hollbsitb, dyko lone to tjerevc,
tb zoterit per ketb, qb V o pbrshkruajne odlio refejnb
to gjallb S19 meniton edhe qysli ngjajti lufta e Masli-
kulloros.
I)o te pcrpiqem me sa 111b bslitb 0 mundurb qb tb
pbrmbletli mo pakb fjalb ngjarjot tb kbsaj lufte, o
cila ka per te mbetur 0 paliarnarb odlie historike, 11c
historin’ e ringjalljes tb Shqiperisb, se trimeri o kbsaj
lnfte do tb mbetet shembell, per pritmjen, se u-nderuan
armet o Sliqipbrisb si lie kohet e Skenderbeut.
Islite 0 marte brbma, dyko u-gdliirb o merkurb 5
Mars 1908, knr ramb tb Heme to qotuar qb s’ ka gje-
sendi. Edlie mo tb vertet gjithe naten as nonje shenje
nuku kishim kuptuar qb isliim tb gjurmuar, po kur
ngrihet Qeryizi lioth sytb no dritare edhe me tliote:
Mihal ja shih djcin slikollo jane a njeres.^
Ybshtronj po nuku xgjidhesliin mire, knrse Qer^i-
zi mo tb hedhur dylbinb bertet: 0 burrani shokb sc na
' rothojti ushtbria!
Xb koto fjalb ngrihen te tmeruar gjithe shokbt
edhe me vrap rbmbyen trajstat. gunat armbt edhe ca
tb mbathur e ca to xbathur u-rbzuam 11b katua e q’at-
jo dyke kaperxyer nje mur duallme perjashta. Atje pa-
1110 qb isliim ne rezik tb math po te delniin no shesli,
prandaj muarme nje perrua te tliellb sliuine, plot me
shkembinj edhe plot me uje.
 - 75 —

Ne krye usliteria nuku na verejti as pak, me qe-

ne qe ata drejtolieshin tek shtepia, edlie kesisoj do te
mos isbim goditur po te mos u-bertite nje tradbetor
edbe V u tregonte rugen tone. Kv bukurosh tradlietor,
na kisbte mesuar, si^ duket, se me te yajtur ne Grjino*
kastre sa qe kisbte arrive usliteria edlie i lajmeron per
neve, keslitu qe me vrap i derguan, nene kumande te
Oficerevet Nexhadin edlie nje tjatri.
Kur se sbkonim me nxitim, ne perua, pernjeher-
jesli degjojme bu^imin te trumbetes edlie me vrap zu-
ne plumbat te na shkojne per mbi krye dyke feshelli-
t ur! A ll! isbte nje moment qe nuku munt t ’ e tregonj
dot! Zeri i trumbetes, te cilin e degjonim per te pa-
ren here kur urdkronte zjar, na tmerojti teper se isbte
nje ze i tinershme, nje ze qe na ngrinte lesbrat per-
pjete se me te vertet isbte zeri i vdekjes!
Gjitbe kesisoj edlie fersbellim’ i pusbkavet qe vi-
nin si bresberi, per mbi krye, 11a shurdhonin vesliet,
po, dyke i dbene sboku sliokut kurajo edbe dyke rene
ku ketu ku atje, u mesuain edbe nuku na benin nonje
pershtypje!
Usbtaret dyke u-rezuar qe per pjete na e prene u-
dhcn edbe do te na kishin vrare qe te gjitbe ve po te
mos isbin (yer<;izi me Asllanin, te cilet me te slipejt,
nga kembet, nxitonin edbe rnuntne te zene nje baur
te r*'zuar ku vetem guriit kisliin nibetur. Q’ atje me
vrap 11 hapne zjar ushtareve dyke sbtire dy prej tyre-
vc keslitu qe ua prene liovin e sulmin edbe kesisoj
muntme te ^wime e neve gejr atje.
Vertet an*me po, per fat te zi, jo te gjitbe. Ha-
rediii Tremishti 'a dy paslie lark meje per rnler te
{Sliqiperise edbe te .‘irise! Nje plump i armikut i kisb­
te sbpuar kryet tej-pi>>/j, edbe sbpirti i flytyrojti ne
(jell! I rashe me kemb" te te ngrihet po ay nuk le-
vizi. I bodlia syte qe t* * slioli, per te fundit here,
edlie paske q* nje bukuri pre; engjelli i kisbte rene
mbi fytyre e zbriture prej qeHi! Psberetita edbe ngri-
»ta syte ne *qell dyke ju lutur v'erendise V e kete ne
 — 76 —

prelije slipirtin te Haredinit, te atij djaloshi trim, gu-

ximtar edhe te urte qe ra deshmor, dyke Iyer me gja-
kun e tij lirin e Sliqipcrise !
Historia kombetare le t’ e kete ne gji te saj cmrin
te ketij deskmori trim, edhe te rinjte le *te marcn
shembcll nga Haredin Treniisliti qe ra mbi alltarin te
atdlieut per lirine te Sliqipcrise ! ! !
Kur arriva une ne shoket edhe me pyesin, per
Haredinin, te gjitbe u-pikelluan edhe derdlie lote per
gjemen e madlie qe 11a kisli gjetur. Po Qcrgizi e mblo-
dlii veten edlie thotete rronje Sliqiperia se edhe neve
gjitbe si Harcdini do te vritemi po o burrani slioke
te zemc vende qe te leftojme burrerisht. U regulluam
dyke mare ballen· Qeryizi, Zcmani edhe Myftari, une
me Asllanin muarm alien per te u mprojtur kraliet,
nga armiku. Sa per Tton dyke kerkuar te zinte vent,
ne nje imir te nje are, ushtaret ja prene rugen edhe
kesisoj u aratis.
Me oren 7 zuri lufta e regullslime edlie e repte.
Ushteria islite perhapur edlie na kisli rethuar nga gji-
tlie anet, edhe q’ andej na leftonto. Nuku dua te shtonj
po, per kundrazi, te pakeson j numrin te usliterisc qe
jierbeheshe me teper se 150 slipirt, kur se neve nuku
isliim, S19 dijet, pese slipirt. Per VC9 kesaj nuku duliet
liaruar qo neve benim ikonomi te madlie ne iisheket,
se gjitlie nie Qer^izi bertiste: mos liarxhoni o slioke
iisheket me kot.
Plumbat na vinin si breslieri po neve qendronim
si ca staxuta, ne vendet ton a, edlie u pergjigjeshim me
piumba, po dyke qelluar, edlie me kenge kombetare.
Xerkonj ndjese se me mnngon fuqia, e duliur, per
te treguar, xbukuruar edlie stolisur, siy meriton, bure-
rine edhe trimerinc qe tregojti trimi yne Kapitan, luf-
tetari i math cdh* i patrcrabur qe nderojti armet te
Sliqiperise! P o ; Kapitani tone i sLtrenjte, Qer^izi, 11
tregua si nje dragua ne kete lufte, keshtu qe historia-
kombetare do te mburet me emrin te ketij djali te riv
po burri te math, te Sbqiperise.
 — 77 -

Vetem ecllie vetem atehere muada te besonj his-

torine te kornbit t’ ene, me burrerine edlie trimerine
te stergjyshevet t’ aue. Atehere vetem munda te kupe-
tonj e te <?monj vleften te ketij djali trimi te cilit, me
gjithe qe islite ritur i perkedhelur, nuku i trembeshe
syri kurre nga vdekja!
Xbathur lakuriq, karos, me leshrat perpjete verti-
teshe me gjithe anete si nje kumandant i math, mo
push ken ue dore edlie gjashtoren ne dliembc dyke na
burrur neve edlie dyke qelluar mbi uslitetaret! Pytyra
e tij, kete dite, ishte m’ e <;elure se kurdohere, edhe jo
si knr leftonte po si kur kecente.
Sliurne here e qcrtonja edh’ e kesliillonja qe te
mos nxirte kryet perjashta, nga mprojtjet me gure qe
kisliim foreuar, me qene qe Qer§izi shame here nxirte
kryet perjashta, qe t’ a fliste ushtarevet, Tyrqislit, qe
te iqesliin me nj’ ane edlie mos vriteshim vella vella-
ne. Oficeret prape i ftonte te dalin ne sliesh e te lef-
tonin, nje per nje, po ata te fsheliur i pergjigjesliin
me dinakeri *e me fjale te embla qe te jepemi se u
vinte keq te vritemi, dyke u zotuar jo vetem falje po
edlie nga nje Iiytbe te madlie nga Patishalni!
Me keto rnenyra Anadollaket perpiqeshin te na
hnnibasen gaximin e te na de moral izojne, prandaj Qer-
<yizi dyke i share rende, nxirte kryet edhe u thosh: je-
mi bijt’ e Skenderbeut edlie nuku jepemi po do te lef-
tojine gjer ne oren e fundit se Shqipetari di to vdese,
jias zakonit, me nder per atdhene. Mirpo ushtaret ke­
te prisnin qe te nxirte pakeze kryet Qei\;izi qe, pas ur-
dherit- qe kishin, me vrap te shtinin qe te gjithe per
mbi ate.
A ll! edlie sot e sjell ner ment tmere te math qe
kam ndjere kur paslie Qer^izin qe t’ i derdliet gjak
prej b illit, edhe i verdlie si dylli i tiiom me deshpe-
rim: E <;’ na here more derezi qe na preve krahet? Pse
nuku degjon keshillat e mija po te genjyen Tyrqit gjer
te plagosne.? Vrapova t’ i jap ndihmen e duhur kur
Qerc;izi dyke fsliire gjakun me tliote: mos u -deslipero
 - 78 —

Mill al se nuku jam plagosur po nje cifle, prej guri,

me goditi edlie me zemerim qellon ushtare q’ e kisli
qelluar edlie e slitriri per dhe.
(yer^izi qellon kaqe in ire sa te ralle besonj to ndo-
dlicn te ketille qellon jes. Nje uslitar, i cili kislite zene
njc vent te forte, e vravi edlie mbeti i mbertliyer ven-
dit, po (yen;izi e pandehte te gjalle prandaj sa here qe
vertiteshe e qellonte, kcshtu qe e kislite slipuar, me
radhe 16 here no krahcror!
Kesisoj luftuam gjer no orene 2 pas dreke kur
degjojme trumpeten te bu<;ase. Gjer lie ate kolie ishin
vrare 8 ushtare edlie bu^im’ i trumbctes kislite slienim
qe te mblidhen ushtaret. Neve pandelime qe do te
shkoniu edh’ u gezuam, po oiiceret i mblodhe qe t’ u
japin te tjera urdlirata se pa slikuare as 5 sekunda
nisi, ne bu^im te trumbctes, njc lufte kaqe e repte sa
nuku tregouet. Plumbat na vinin reke si breslieri edlie
te pareslitura, kaqe dendur, sa nuku muntnim te xbra-
zim dot nonje puslike.
Pllani i olicerevet islite qe slium ica'e ushtarevet
te mbante nje zjar te pareshtur kur se pakica, nene
liije te plumbavet, te afroheshe edlie te na slitrengorite
te jepeshim ose te na vrisnin. Iiy pllan islite fort bu-
kur pregatitur, po guximtari edlie trimi yne Kapitan
Qer^izi me gjaslitoren, prej 10, si nonje luan i qen-
dronte qe te mos afroheshin dyke na tliene edlie neve
qe tc slitijem, verberislit, per te i frikesuar edlie mos
guxojne qe te afronen pranc nosli.
Kejo lufte, kaqe e repte, mbajti gjer me orene
4-5 edlie pastaj, si e pane qe pilau’ i tyre nuku u soili
nonje dobi, zune t’ e rallojne edlie ea uga ca te liiqen,
te lodliur, te lagur edlie te deshperuar dyke lene edlie
dy te vrare !
Ne ketc lufte na u plagos Myftari, i cili leftojti
kaqe trimerisht sa na habiti te gjithevet. Aqe me toper-
une jam <;uditur, me qenc se kur na u slioqerua My*
ffcari jiandeha qe do te islite nje barr’ e rende, per ne­
ve, se dukeshe in’ i pafuqishme nga mua, po, mjerisht,
 - 79 —

islia i genjyer, ne besimin tim, se ne kete luftb My-

ftari tregojti qe me te vertet i ritbte gjak, prej Sliqi-
pctari lie rein bat e tij. Pa u drojture, pa u trembure-
as pak leftojti si nje dragua!
Kur u plagos u boq pak me nj’ ane edbe dvke
qesbur 11a tliote: me gervisbtne pak te liqte. Une u
tremba edbe me vrap i slitrengojta plagen me nje brez,
pa e xveshure, edlie dyke i dlienc guxiin i thorn qe
s’ ka gjesendi, po Myftari me pergjigjet burrerislit: e
o’ do te kete, mor Mibal, me teper se nje vdekje per
lider te JSbqiperise!
Plaga zuri t’ i ftohet edbe all ere zuri te ndjenie
dbemka prandaj i gjori Myftar, 11a lutet qe te rnos.
e leme te gjalle e te bjere lie do re te usliterise po t’i
marim kryet. Te mallengjyer e te desliperuar, per gje-
ndjen te Myftarit, isbim fort sliume, po dubesbe P i
japim kurajo se shpresen iiiiku e kisbim lmmbur.
Me qene qe lufta u rallua, edlie vetem kur e kur
na yinte nga nonje plump, slikundme xbepat per te
mbiedimr fuiulrat e dulianit. edbe kesisoj muntme te
bejme nje cigare te liolle, nga e cila tbetbime qe te
gjitbe nga nje here perve(; Myftarit q’ i lame gjyswen.
Kejo isbte e vetmja cigare qe bemi tbetbire ate dite!
Sa per te ngrene nuku kisbim as nje kafsbite! Perve§
luftes e mungeses te bukes e dulianit gjitbe kete dite
e kemi sbkuar me slii edbe me bresber.
Me orenc 5 vjen Mytesarili, (Prefekti) nga Gjino-
kastra i retbuar me zyrtaret 1e usliterise, Doktore edbe
Parma<;iste per te u dliene ndilime te plagosurevet. Pra-
pa tyreve ardhi tjater usbteri e perzjeie me xbandare,
per te <;kembyer usbtaret e pare te cilet, te dermuar
nga lufta e nga sliiu edbe dyke lene 10 sboke te vra-
re, slikuan pa nonje regull per lie lsliat.
Mytesarifin si e nga zyrtaret edbe usbtaret munt
qe V i qellonim edlie V i vrisnim sliume lelite nga ata,
me qene se vinin drejt neve, po dyke pandebur qe pe-
simi i te parget, do t’ i bebesbe inesim, kur se usb­
taret, pa nje pa dy, zune vende ne repat edbe na bap-
 — 80 —

ne zjar. Te slitrenguar, ateliere, u pergjigjme edhe ne­

ve me zjar, po me perpara i keshilluam qe te mos
leftonim.
Mjerisht, keshillat tona liuku i degjuan edhe lef-
tuam gjer sa u ngrys dyke lene keta 3 to vrare. To
ketille ftmt mori lufta c Mashkullores me 5 te Marsit
1908. Midis te pafajshmevet edlie te mjerevet nshtare,
q’ u vrane e mbetne lark atdheut tyre, u vra edlie i
felliquri trathetor dyke mare, prej Qenjizit, nje plump
ne balle per 9 ’ pagimin te tratlietise! ! !

K R Y E E V II.
Shpetlm i nga rethlm i.
Erresira e liiadhe mbreteronte edlie kur e kur de-
gjoheshe nga nonje ze prej puslike, me qellim, si§ du-
ket, qe te 11a mbanin atje gjer neser. Kjo ishte me
sliume se sa vrasja praudaj keshillohemi gidale edlie
vendosme qe, me doinosdo, te dalim, qoffcc qe edlie
perpiqeshim gjekundi ne nonje prite me uslitaret.
Triinat te palodlmrit edlie te patremburit Zeman
edlie Asllan, te eilet gjithe diten left.nan burrerisht, si
ne koliet e qemo^me, duall gadale edlie bene nje ker-
kim, per qark, p ist.aj ata perpara dyke qeruar udlien
edlie Qeryizi, une edlie Myftari lie mest slikuatn gjer
sa arrime lie lunie. Per te lnimbnr <;do gjyrme, te usli-
terise muarm liiiniu, per most, edlie me Myftarin ka-
luar mbi kuris, te A slltnit edlie Zenimit, arrime ne
kasolle te yiflignt Dino £>191)3, ku rinte nje evgjit me
shtepine.
Evgjiti me te slioqen 11a pritne me gezim te math
se na dinin te vrare, S19 ishte peihapur ne Gjinokas-
tre. Nga kela mesuain per uslitaret e vrare, po nje 11a-
mur te sbtuar edhe dy .here, si edlie per te plagosurit.
Si u ngrome pak edhe ndezme nga ii)C eigarc muarme
veten, pastaj, gjer te na bente buken evgjitka, une e
xvesha Myftarin, e lava me ayid-fenik, i vura idoform
edli’ e pansata mire. Plaga nuku ishte e rezik 9 me, me
 — 81 —

qene qe plumbi nuka e ldsli 9puar sliurne thelle, po

kisli nevoje per prelije edlie kerkirn me te mire, nga
Doktoret.
Xdejrne u ngrome mire pastaj na vane tryezen ·
per te ngrene buke. Qe te perslikruanj kete tryeze me
gjitlie hollesite me esbte e pa mundure, vetem arrin
te meiuloliet njeriu q^ lianim pas 30 ore edlie pas ka-
qe mundimeve edlie reziqeve.
Te urtuar ju slitniam tryezes edhe hengreme nje
tenxhere plot me fasule, te cilat nofta evgjitrit i ki-
slite liazeruar per nje jave qe t’ e ban in me femijen.
Kete gosti mbretrore — si^ isbte per neve — kurre
edlie kurre do te mos e baronj, se ne jete time kurre
nuku mbanj ment qe te kem ngrene me kaqe sbije te
madhe! Me te mbaruar se ngreni u pregatitme per te
slikuar edlie i gjori evgjit na dha nje pale opinga, prej
te tijat, se isliiin xbatliure, nje karte me duliau edlie
buke me qepe.
U jiutlime edlie muarin lamtumire dyke u fale-
nderuar per miresin’ e tyre, pastaj slikuam dyke ju
lutur evgjitit te veje ne Gjinokastre. per te gezuar
atdlietaret qe slipetuam shendoslie edlie te na dergotim
2-3 pale opinga e te ngrene, ne mal te gjere.
Muarin malet edlie vame per mbi Gjinokastre, ku
limerjosme. Vetem atehere muntmc te gjs kojme prej
<;fare reziku te math kishim kaperxyer, keslitu edlie
rendesireti te Luftes nga e cila na shpetojti edlie lide-
rojti Zoti, per nder te Shqiperise. Rame te iieine po
gjumi ku 11a zinte? Mundonesliim me (;do menyre po
me kot se nuku na qeiieshin syte. Bu(;im i liutavet
edlie fesliellirnFi plumbavet na shkonin akoma ne per
Aresliet! Perpara syve na <;faqesliin gjitli’ uslitare me
liutat ne dore edlie me robat te zeza! Zer’ i trumbetes
11 a tmeronte me ate bin;im, te tmeruar, per zjar! zjar!
Kdhe per mbi keto painje fytyra e Haredinit flytyronto
e 9 elure j>er mbi neve !
Gjithe.ate dite e slikuam te lagur qull se kishim
frike te ndiznim zjar nga frika e usliterise. Pritme '
 — 82 —

gjitbe diten te vinte njeri, prej Gj in ok astro, me pla<>

kat qe kisbim porositur evgjitin po nuku u duk gji-
kundi prane. Te nesermet mesuam qe kisli ardliur
Banushi, vellaj i (yeryizit, po me gjitbe versbclliniet
e kei kirnet nuku na kisli gjetur gjikundi edbe isli ktliycr
prape.
Me te ngrysur, pas proponimit tim, u rezuam ne
Gjinokastre, se line tliasbe qe do te jemi fare ne si-
guri, me qene se nuku do t’ u slikonte ner merit, qe-
veritarevet, qe fshibesbim ne qytet edlie usbtaret do
te na kerkonin ne per fsbatrat. Perve^ kesaj kisliim
edlie nje barre te rende me vete, islite Myftari i pla-
gosur edlie kisli nevoje per prelije edlie per sberim.
Te raskapitur, nga kembet e xbathura, te lodliur,
te lagur qull edlie te urtuar u-rezuam n e q \tet, mirpo
kusli na priste ne per slitepite? Tmeri u kisli ngrire
gjakun, te gjitbevet, me vrasjen te Bimbasliit edbe
tani ca me teper me luften te Maslikullores, keslitu
qe tani druliesliin te zene emrat ton a ne goje edlie jo
te na qasnin ne per sbtepite !
Trokitme, trokitme edbe trokitme ne sbume dyer
po as nonje nuku na qaste brernla! Si cilido na vinte
perpara nga nonje sbkak, dyke na treguar bidberimin
te matli, qe ndjenfce, me mos inundur te mbusbte kete
detyre. Kisbin edbe arresye te plote se nje e njojtur
e ketille, ne qevori, isbin te denuar me vdekje e me
djegje !
Me se fundi, te desbperuar, vame ne slitepi te
Besul Berberit i cili, lumterisbt, 11a priti edbe kalli
brenda, po nje e keqe, na ngjajti. E sboqeja e Besulit
kur 11a pa u tremj) sbume edbe ra e drunjosure. Me
ferkime sbume edbe dyke treguar emrat te <^er§izit
e Myftarit ardbi ne vote. Besuli isli nje plak i ndjere
po fort i vobeket. A te pakeze buke, qe kisli i gjori,
na e dba per te ngrene, si kunder edbe dy tri fengjij
te qyinyrit i vuri ne zjar, qe te ngronim duart se per
te u tliare edbe ngroliur trupin islite e pamundure!
Te nesermet, pas te lajmeruarit, ardbe te rnotrat
 83 —

e £eryizit baslike me t’ emen te Myftarit edlie na su-

alle te ngrena, te embla, opinga fisheko, qylafe, dukan
etj. Gezirni i tyre islite i patreguar kur na pane te
gjalle edlie na putline ne balle, nga ana e trimereshes
nene te £er§izit. Purreria edlie zemregjeresia e kesaj
se nderyme plake nukn ka reiim. Kur isbim retliuar
11c Maslikullore vane gjitlie far’ e lisi, si edlie miqe-
sliat, ne slitepi te Topullenjvet per te forcuar e ngu-
slielluar plaken e ndjere, po trimereslia Hasoja, S19
qulieshe mem’ e me nje inadliesliti te madlie
u falenderonte edlie u tliosli: u Intern teper, moj mo·
tra, te jini te yelura se line nuku kam nevoje forcimi
edlie ngusliellimi me qene qe trimi po me lefton si
burrat per Shqiperine !
Vetem atehere, qe Zoti 1110 s e diiente kurre, ne
qot'te qe Qer^izi bije i gjalle, ne duar te usliteriser
ejani, edlie ne me doni 11111a tregolieni, jo te 111c ngu-
shelloni po te me vrisni qe te mos rronj e gjalle, mi­
dis shoqevet, si nje faqezeze! Po S19 e di une £er§i-
zin ajy do te bjere me nder i vrare edlie atehere eja­
ni jy motra qe te defrejme edlie kecejmc, se basbku,
se atehere vdes e gezuare qe 11a le enirin te patelli-
qure. Keslitu kuvendonte Hasoja, ajo trimeresbe plake
e ndjere, ajo Kardliiqote qe kisli lixjere, nga barku i
saj, luanct e Shqiperine, Pajon edlie £er^iz Topullin L
Po edlie nena e Zemanit, e cila e kisli perpara
syve luften as pak nuku trembeslie po, per kundrazi,
mburreslie me birin te saj qe leftonte per Shqiperine,
dyke tliene qe po t’ i vritet me kenge edlie me valle
do t’ e mbulonje !
Trimereslia e ema e Haredinit eslite per te liabitur
me burrerin’ e saj, qe tregojti, kur i thane per Hare-
dinin qe u vra lie lufte te lYIaslikullores. A s nje pike
loti nuku u derth nga syP e saj edlie as nonjo pslie-
retim, po zuri t’ i kendonje kenge trimerie. Me vjen
keq, tlia, qe nuku ju vra c Kizaj, vella me Haredinin,.
po ri i burgosur me Pane ne Gjinokastre !
Kolonjareja, e ema e Asllan Starjes, trimeresbe
 — 84 —

si kurdohere dolli edhe mburreshe dyke thene qe ke-

slitu dine te leftojne bijt’ e Skenderbeut, te eilet me
gbzim e japin shpirtin e tyre, per Shqiperino, dyke na
n ie n iir neve, nenat, edlie gjitlie kombiin!
Sa per Labereshen, te m e n e Myftarit, eslite nje*
§ndi e madlie me kete grua, e oil a kur e pa te pia-
gosure e puthi edlie i tha: Me rofsli e prokopg, ore
bir, qe me nderove po edlie qe 4te vritoshe prape do
t? e kisba per nder qe re si burre per ndere te atdbeut.
Nuku do te liarronj edlie te dashuren nene fem e,
e cila eslite e njojture ne Korge e gjetke, si edhe no
qeveri per burrerine te saj. Ishte perhapur ne Korgb
qe islia vrare edlie une e kejo lajme perperiteshe, m i­
dis grave, kur ajo mer vesli edlie me vrap vesli robat
e rea dyke thene qe ka dasme se Mihalin e martova
me Shqiperine!
Kesisoj mburesliin nenat e atyreve luftetare, to
Maslikullores, prandaj edlie ata, nje grusht njeres, qen-
druan burrerisht dyke leftuar kundra nje ushterie te
madlie, armikc tVatdheut.
Si siguruam Myftarin ne Sakua edhe ja rekoman-
duam Doktor Dinos, per sherim, me te u ngrysur
muarrn udhen qe te viniin ne Luvine, ne gifiig te Re-
iik Kudos. Abazi nuku ishte slieruare edlie kesisoj e
lame lie Gjinokastre, ku e kisliim lene qe kur se va­
lue me qene fort i semure.
Mjerisht, nuku inundiiim te arrinim lie Luvine,
nga slikaku qe kembet nuku i gapitnim dot, nga te
ffcohurifc, edhe gunat te renda, nga te lagurit, nuku na
linin te udhctoniui, prandaj u shternguam te qendro,-
me no Dervioan. Ketu vame ne shtepi te Tomas, buj-
ku i Topullenjvet, i eili me patur shunie femije na
shpuri ne haur ku qendruame gjithe ditcne.
Me te ngrysur muarrn udhen, mjaft’ e gjate, edhe
arrime me te gdliire ne Luvine e limerjasme ne pyll,
afer Mouastirit. Ne mengjes lajmeruam Etemin, per
ardhjen tone atje, i veterni njeri qe na dinte.
i\ur ndodheshim ne te ketilla brenga edhe hidhe-
 — 85 —

rime muarm nje let re, nga Misiri, prej I 011 Vrulios
i cili me fjale patriotike na jepte kurajo, edbe 11a slikru-
ante qe per se slipejti do te na dergonin ndilima.
Gjitbe ate dite muarme edlie nga Bukureshti nje
letre, prej Vasil Irakli Zografit, i cili na jepte kurajo
edlie na dergonte 25 Napoleona nga ana e Komitetit
te Romanise, me qendien ne Bukureslit.

KRYE E V III.
dela e g g r s o r e
Ne pyll te Luvines duheslie te zinim jete te re,
nje jete monotone edlie nje jete te egersirte. TJsbteri e
madlie plakosi edlie u-perhap me gjitbe anete, vetem
e vetem qe te na zinte neve te gjalle ose te vdekur.
Ky shtrengim edbe forcim i math rit.hte nga qeverita-
rct e medhenj, te Stambollit, te cilet nje tmer i math
i kisli pusbtuar!
Vrasja e Bimbashit, ne Gjinokastre, edbe fama e
luftes Tdaslikullores isliin perhapur, ne Europe, dyke
here gazetat e rnedlia nje bujo te madlie keslitu qe qar-
ket e nalta, te Stambollit, zune t’ijapin nje rendesire
te madlie levizjes kryengritese Shqipetare. Me tjater
ane u-hyri frika se ne Shqiperi zuri nje levizje e mbu-
luare, ne gjitbe anet, per nje kryengritje te pergjithe-
sbme.
Te merzitur, nga nje rrojtje tiranike, zune te menj-
tonen e te kupetojne, te mjeret Shqipetare, qe dyke
ruar kete tirani kombi Shqipetar isbte ne rezik, me qe
politikanet e Tyrqise per dita po e xvarosnin Tyrqine
ne gremine. Mirpo bashke me Tyrqine isbte lidhur edbe
fati i Sbqiperise, prandaj zune te sbkunden nga dru-
njesia e te njoliin vete vetiu qe sbpetimi i atdlieut
qendronte ne nje kryengritje te pergjitbesbme.
Pema dita me diten po arrijesbe edbe nuku pri-
tesbe perve^ se t5i jepnim zjar litilit, po, mjerisbt, ne­
ve nuku muntnim pa ardliur Bajua ne Shqiperi, te ci-
lin e prisnim pas nje letre qe na dergojti.
 — 86 —

Nga kcfco frikora Tyrqit kishin lene raii nj ane o

lie qetesi te ploto komitat Ilullgare edlie an dare t Gre-
ke edlie gjitlie fuqine e perkujdesjen e kisliin liedhur
kundra Sliqipetarevet. Deslieronin pra edlie kerkonin
qe me <;do inenyre te qendrojne n e levizje kryengri-
tiise, to pergjitheslime prandaj kishin vene gjitlie fu­
qine per te farosur yetat tona, kombetare, edlie ca rae
toper ^eten t’ one, e cila kislite mare nje fame te ma­
rt he, ne gjitlie anet e Sliqiperi.se!
Per kete qellim Tyrqit kisliin taksur suma te me-
dlia, te hollash, slikalla te nalta edlie nisliane (ymirne)
ne tratlictoret, te cilet do te nibuslniin kete mision, te
.merzitur e te felliqur! Pa dysliim qe gjitlie grackat e
dlielperite anadollake u-perdore, ne kete most, vetem e
vetem per to farosurit t ’ en e!
. Po perve§ kctyrevet islitc edlie vizita e Impera-
torit te Alemanjes Vilqclmit, ne Sarande, prandaj vin-
te nga gjitlie anet ushteri per te mbajtur me nj’ an6
qetesi ne edlie me tjater ane per te nderuar vellamin
te Sulltan Ham itit!
Koto gjera na viine lie menjtiin te tlielle, prandaj,
pas nje bisedimi midis nesli, vendosme qe, per siguri,
te qendrojme ca kolie ne kete pyll. Pastaj isliirn te ne-
vojitur. me domosdo, te prisniin qe te lulezonte edlie
gjetlii, per te levizur ne malet, si kunder qe me kete
inenyre do te huinbisniin gjyrmen t’ ene.
Ketij pylli vet; se ay q’ e ka vizitnare munt t’ i
jape rendesiron e dulmr, prandaj slitreugohemi qe t’ o
pershkruajme vetem me pak fjale. Nje pyll kaqe i den-
dur sa vetem nonje slipesli ose nonje gje e vogel muni;
t’ e slikonte, se tjatersoj edlie noiije (|en po to shkonte
islite e pa nuindur qe te 1110 s ndjolieshe. Nuku islite
nonje jivll nga ata p\rje me lisa te traslie, po me do-
ltinja dyke patur midis tyre edlie nga nonje lis te traslie.
No kete pyll kemi rrojtur 45 dit te nemeruara, qe
me 10 Mars e gjer me 25 te Prillit. Ne kete kolie nu-
kn panic as nonje dite te mire, me diell edlie te <;e-
lure, po vetem shira te pareshtura, dite edhe nate. Gu-

\
 — 87
nat e robat tona ishin kalbure, nga lagesira, etlhe nga
frika nuku guxonim te ndiznim zjar qe te tbabesbim!
\ retem qe kisbim nje ngusbellim dyke patur nje ma-
shine te vogele, te eilen si e fslielmini me gunat, te
mos dukeshe, e ndiznim edlie benim nga nje kafe.
Per te u mprojtur prej §do reziku, te pandebure,
kisbim liapur bendeke te tbelle, lie sbume vende, qe
te mundnim te leftonim. Ne per ca lisa te medbenj,
te mbuluare me dellinja, rinte karaulla i eili verente
<;do levizje qe bcbesbe, pa u dukur ushet me dellinja
e gjelbesira.
Gjitlie ushterine, qe ardhi prej Janine e sbkonte
lie Sarande, e pame fort bukar me qene qe atje prane
na slikojti. Gjitlie kesisoj sbekonim edlie koshadbat
(ushtaret slietites) kur po shetitnin dyke na kerkuar
neve, ku aty ku atje, lie per stanet, hauret edlie ne
per fsliatrat. Sbume here 11a kishin slikuar fare prane
me qene qe islite nje udlie, midis pyllit, e cila vinte
ne Monastir.
here na ka slikuar kaqe prane sa me nxitim
te math zume vendet, ne per bendeket, qe te leftonim
dyke pandebur qe na kisliin tratlictuar. ifje dite tjater
do t’ i vinim, vete vetiu, pilaf usbterise. S 19 tliarne qe
sliirat e paresbtura na kisliin deshperuar sbume, kur
nje dite e nje nate ra me stoinna, kaqe sbume sa pan-
debrne qe do te perinbytesbe gjitlie bota. Tek po ri-
nim per mlii dellinjat, te lagura qull, sliobim te vinje
Ademi te 11a tberese lie konak se nuku kisli nonje re-
zik. Ademi islite besniku slierbetor i Keiik Budos edbe
me qene vatur i dlienderi i Reiikut, ne yiftig, dergojti
Adeinin te 11a tberese no konak qe te tlialiesliiin, so
kurre nuku besonte te sbkonte usbteri ate kohe.
Ne kiyo nuku donim te veine po dyke tliene qe
8 ’ ka nonje frike u bintme, kesbtu qe i tliarne Ademit
te sbkonje perpara se pas tij do te vinim edbe neve.
Me te slikuar Ademi u pregatitme te gjyrmojme
kur, me te u afruar ndane pyllit edbe pa slikuar 5
sekunda, sbobim Asllanin, i cili sbkonte perpara, te
 - 88 —

na benje slienje qe te shtrihemi. U shtrime odhc s’an-

(lcjrni panic nonje qint ushtare qe slikuan ne reze te
pyllit, dyke ju drejtuar konakut te Kciikut to cilin c
rcthυan peril]el 1eresl 1.
Kerkuan konakun, liauret edlie gjitlie fshatin pas-
taj 1lengre buke edlie slikuan ne tjater drejtim. Ate-
liere edlie neve, si u largua ushteria, u-rezuam ne ko-
nak, k u u pergezuam qe na shpetojti Zoti edlie h i u
tliame pakeze hengreme buke edlie slikuam lie folene
tone.
Sa kolie qe ndejme ne kete pyll vetem Adeini, i
cili na ka sherbyere me misli edlie me slipirt, na din-
te, dy gra te fshatit, qe 11a sillnin te ngrene edlie dy
barinj te Alim Karagjozit, te cilet 11a sillnin kur qu-
meslit, kur djatlie, kur nga nonje qengj te pjekur. Mi­
dis ketyre barinjve islite nje djalosli i ri 18-19 vjet, i
gjate, nga Golemi, i qojtur Kemzi. Jsje dite vjen i
armatosur qe nga stalli edlie tliote qe do te slioqerohet
me neve.
P a fjale qe nuku deslmim t’ e pranonim se islite
nje turp i math t’ i mirnim A lim it barine, kur se ay
na mbante me gjitlie te mirat. E kesliilluam pra Rem-
zine qe te ktheliet ne stan, po ay na tliote qe me le-
jen te A lim it ardlii, keslitu qe e shoqeruam Remzine
dyke u betuar edlie ay si gjitlie shoket. Mirpo pa shkuar
dy dit sliohim te 11a vinje nje plak i thinjure, i cili
na lutet t’ e vrasem me mire se sa t’ i marrim driten
e syrit, me qene qe Remzine e kisli bir te veteme. U
mallengjyem fort toper nga plaku i gjore edlie kesisoj
me keshilla e sliume fjale te mira e bintme Kemzine
edlie shkojti me t’ ane. Pas 3 4 dit perseri sliohim te
na vinje Kemziu po prape e perzumc. Te treten here
yjen edlie tliote qe i vdekur, me mire ndaliet prej ne­
ve so sa i gjalle, keslitu qe u shtrengua plaku t’ i ja­
pe ui*aten edlie neve t’ a shoqerojine.
Kejo jete egersore kislite zene te na rendoliet e
merzitet, lie kete pyll monoton, se pi rvey qellit nuku
sliilinim gjesendi tjater. Po Perendi e Shqiperise qe na
 i
— 89 —

kisli aratisur, ne kete bote, kish edlie perkujdesjen t'o-

ne prandaj ne desliperimet me te medha na jepte
durimin e kurajon, keslitu edhe tani, ne kete pyll, na
dergojti nje mik te slitrenjte per te defryer e te liaroj-
me gjithe hidherimet.
Ky mik i daslnir nuku ishte tjater jierve^ se nje
zog Ycrdhash i vogel, i eili, mundet, dyke kupetuar lii-
dherimet tona do te vinte te na kendonte mbi krye.
Kaqe familiare u beme me kete zog sa nuku druheshe
as pak qe te vije te qendronje per mbi neve. Me nje
ijale ishte shoku yne i pandare. Slmme here lidronim
limeret, per siguri, kur zogu qe me nate do te vinte
te na gjente. Kur shtronim qe te hanim buke zogu do
te ishte haslike me neve.
Unc e donja fort slmme. se e pandenja per der-
gimtar. i derguar prej Zotit, qe te na gezonte zemrat
tona te zliuritura, prandaj shoket (jeslmin me mua edhe
me te ])are zogun me thoshnin: Mihal te ardhi zogu!
erislit, nje dite prit te na vinje zogu, po nuku du-
keslic, keslitu qe u pikelluash kaqe slmme, per te slitre-
njiin sliok qe na (;elte zemrat, sa m’ u preli edhe te
ngrenit. Hidherimi t’ im nuku ka relim per zogun e
shtrenjte! Shoket me ngushellonin dyke thene qe per
nje zog te brengosem kaqe teper? Mundet qe ngordlii
ose e ka ngrene nonje slipesh i math, mirpo mua cili
ma nxirte nga kryeja?
Gjithe ate nate nuku me zuri as pak gjumi, me
qene qe mendjen e kisha tek zogu, se kisha nje besim,
ne veto t ’ ime, qe humbja e zogut do te sillte nonje rezik
per neve. Te dyjten dite tek po rinja i brengosur shoh
qe te na vinje zogu i shtrenjte, po ishte dobesuar se
kisli vezuar. Gezimin e math qe kam ndjere atehere
nuku e tregonj dot! I dhaslie te ngrene edhe mo vrap
flytyrojti dyke vatur per mbi vete. Q’atehere Λretem per
te ngrene vinte edlie shkonte me nxitim ne foie.
Diten kaqe te priture per shkeljen te Yil(|elmit,
ne toke te Sliqiperise, na e lajmeruan buyimet e ker-
9 ellimet te topavet, te cilet na shurdhuan vesliet. Me
 — 90 —

teper se nje inije topa jane xbrazure ate elite, prej a-

vullorcvct te luftes qe ndodhesliin ne Kcrfuz e ne Sa-
randc, per nder te Kaizerit.
Te dyjten dite zuri usliteria qe te liiejct edlie vjen
Idris Guri, nga Gjinokastra, c na tregon festimin qe
ju be Impcratorit., edlie na thote qe ushterine, me te
tepren do t’ e lieqin me ane te del it.
Pas ea dit lajmeronemi qe kisliin shkelur Saran-
den edlie na e ngarkonin nevre kete slikelje. Nuku di-
niin as neve per cilin te besonim qe beri kete goditjc,
po me sliunie besonim per Bajon, te cilin po e prismm
dita dites, ose per Abdyl Kardhiqin me te cilin kisliim
biseduar edlie slitaar ne program per nje slikelje inbi
iSaranden, Edlie me teper qe besonim per Bajon e Ab-
dylin islite nga slikaku se slikelja islite here me nje
inenvre kombetare, doinethene jo grabitese, se pervey
godinave edlie zyrave zyrtare as nonje te huaj nuku
kisliin trazuar.
Kisliin shkelur Yqmetin, Posten, Rexbien edlie
Gjymbrykun (I)oganenj po mjerisht, ne gjitlie keto zy-
ra, nuku kisliin gjetur pervey 650 lira Tyrku, se gji­
tlie te liollat i kisliin liarxliuar per pritjen te Kaizerit.
Keto menjtime edlie dysliime na bene qe te veje
ζ)βι*ςήζί ne Gjinokastre dyke mbetur neve vetem. Si
vajti Qercizi na shkruan qe Sarandon e kisli shkelur.
Itoja i eili, pas te aratisurit nga lufta e Mashkullores,
islite liaslikuar me Demo Nivioen, Asim Hajderin edlie
to tjere shoke, ne nuinur 19, edlie kesisoj baslikerisht
vendosme slikeljen te Sarandcs, me qellim kryengrite-
se. Qeryizi na slikruante qe Itoja lidodliet ne shtepi
te tyre edlie per 3-4 dit do te vinin baslike e pastaj
te slikonim. Slikuan 7 dit edlie (yer^izi nuku kisli te
vinte, prandaj slioket zune te merziten ca me teper sa
isliim merzitur ne ate pyll, keslitu qe i shkrojta te vi-
nje nje or’ e me pare se ndryslie do te slikonim vote
se kejo jete nuku duroheslie.
Me te mare kete letre dergon q’ ate dite, slierbe-
torin e tyre Hamitin, me pergjigjien qe ne mos artli-
 — 91 —

<;in ata per 2 difc te mar slioket e te veini ne Grjino-

kastre. Bashke me letren na derguan edlie ca gazeta
shqipe. Me te liapiir gazeten « ivombi» syte me qen-
druan tek i pari edlie i shtrenjti yne prift kombetar,
Fan Noli, to cilia e kisliin dorezuar ne Ainerike. Gre-
zimi yne islite i patreguare edlie dyke derdlmr lote
puthnim fytyren te te bekuarit prift, te Kislies Ortho-
dliokse Sliqipe.
Me pelqiin te math edlie te pa ngopur leyitnja
artikujt te gazetes « Kom bi» per mbi ceremonine, te
.kesaj dite kombetare edlie te shenjteruare. Ne §do
paragraf na dridlieshin mislirat edlie nga gezimi ber-
titnim: Rroffce Shqiperia! rrofte prifti kombetar! Le-
cita edlie « Driten » te Sofjes e cila shkruante per lu-
ften te Mashkullores, pas teligrameve pa nonje
<;koqitje.
Atehere zura te shkrnanj dy artikuj, njerin per
mbi luften te Mashkullores, me liollesit’ e duliura, edhe
tjatrin per mbi dorezirnin te te parit prift kombetar,
te cilit i kislia dedikuar kete strofe :
,
Jlcho urate tine belco me ndihm te Per'endise
Q’e te glcelqejne perseri or met e Shqipe rise !
Me ate fjjtthe q ’e di ti e Imp ton cdo Shqipetar
Q'e te d ’e rmojm’e zyjedhen te qenit’e barhar !
Mjerisht artikujt e mija ntiku rane ne dore te
luftetarit patriot Shahin Kolonjes, Direktorit «Drites».

KRYE E TX.
b a m tu m ir e pvHlt
Dyke pritur Qeryizin me I ton qe te vinin e nuku
ardlie, me te ngryaur, muarm lamtumire nga pylli ne
te oil in kisliim rrojtur 45 dit, nga shoku i ngushe-
dlimevet me te cilin kisliim kaperxyor kaqe liidherime,
domethenb nga zogn i shtrenjte i cili nuku munt te
»na gjyrmonte edlie nga i dashuri edlie besniku Adem,
ri cili na kish -detyruar me sherbimet e tija, edlie slikuam
*per ne (ijinokaatre.
%
 — 92 —

Po, nijerisht, nuku munt te arrinim dot, nc Gji­

nokastre, nga slikaku sc nuku munt te ecnim, me
qene qe kembet na isliin mbertliyer, nga te ndenjurit
kaqe kolie lie nje vent e no shira, prandaj u slitren-
guam te timerjasim ne nje pcrrua te tliellc, midis
Goranxise edlie Dervieanit. Qe nga kejo perua muarm
m alet po 11a gjeti nje e keqe e madlie. U aratismd
edlie me sliume mundim u basbkuam edlie vame no
Manastir te Dervieanit. Ketu si liengreme pak buke
u rezuam ne Kolorye, gjysme ore lark Gjinokastres.
Ketu na zuri dita edlie 11 slitrenguam te liyme ne
Kishe, ku ndejme gjitlie diten. Me te ngrysur mire
fare me sliume te drojtura ryme ne qyiet edlie vame
ne slitepi te Qeryizit.
Ne Gjinokastre nuku ndejme pervec; 2 dit edlie
pastaj muarme malet e gjere e qcmlruam ne Sopot,
per 111 hi Gjinokastre edlie Delvine. Ne Sopot kemi
ngrene, lie jier stanet, ea mislira te sliijslime, aqe me
teper me ate uje te ftolite e te lelite. Ckulesliim se
qesliuri me I ton se kislite v^esliur ca roba prej Poli-
cisti, te cilat ja kisli mare Policies no Sarande.
Ne Sopot na ardlii Idris Guri dyke sjelle Fejzu-
llane per te u shoqeruar me neve. Fejzua islite i bir’i
Rustemit, nga Libohova edlie mesolieslic per Hoxlic
no Janine. Ne krye 11a u duk qe do te mos islite i
zoti per komit, po me von jemi liabitur me atdhctarhr
e tij. Nje i vellaj i Fejzos, i qojtur Avni, djale 14-15
vj e^' islite nxenes ne Xliimnasio Tyrqishte, te Jani-
nes, ikon fslielitazi edlie vjen lie Gjinokastre per te u
baslikuar me neve. Me mos na gjetur slikon ne Kar-
dhiq, diten e luftes te Maslikullores, keslitu qe e zune
edb’ e derguan prape ne Janine.
Pas dy muaj te A vniut vendosi i vellaj i tij, m’i
madlii, dyke ju bctuar qe i vdekur ktlienet e kurre i.
gjalle. Fejzua islite 25-26 vjet, i zlieslike edlie tliata-
nik. Si nxori serekun edlie robat te lioxhallekut e
vesbme me roba komite edlie e vume te betohet. Ate
qe nuku inunte t’ja tregonte dot fisionomia e tij, Fej-
 — 93 —

:zos, ja tregojti zemregjer’ θ tij se na ka liabitur me

burrerine ne nje vast, kur ndodliesliim ne Beriavoll,
.nje pyll i math ku bejne dm Gjinokastritet e Delvinjotet.
Kur ndodliesliim ketu na lajmeruan qe kisli ar-
•dhur Allaj Pasha, prej Janine, ne Delaine edhe ki-
slite zene nje ndjekje te repte, dyke burgosur hurra,
gra edhe bagetine ua kisli mbyllur qe te gjenin, me
•domosdo, shkelesit te Sarandes. Kejo padrejtesi q’ i
beheshe popullit te pafajshme na helmojti pa mase,
prandaj vendosme vrasjen e tij brenda ne Yqmet.
Kete vendim te rende e priti me gezim te math
Fejzua qe t? e mbushnje, i cili veshur Hoxlie do t’ e
vriste. Kur se pregatitnim kete ardbe shume njeres,
rnga Delvina e nga qarku dyke na u lutur qe te mos
beniin kete goditje se atehere mjer populli kish per
te eijur nga qeveria. U bintrne edhe e lame qe t’ i
boniin prite kur te shkonte, po, si duket, Allaj Pasha,
:.sikiii· e pikasi edhe shkqjti pa pandehur per ne Jani­
ne, ]>a lajineruar as njeri.
Ne Beriavoll ndejme ca dit nga slikaku se ketu
prisnim Asim Haderin me slioket, qe kishin mare pje-
se no shkeljen te Sarandes edlie ketu ishte nje vent
shume i forte. Ka ardlii e nje ushteri e madhe po as
qe u tun tine vendit, keslitu qe u kthye pa guxuar te
afroneshe se isbin sigur qe do te vriteshin.
Kinim e verenim qe nga Beriavolli Delvinen,
Saranden, pjese te Qamcrise edhe Korfuzin dyke mall-
kuar qevcrine Grekc, e cila nuku na hapte kete udlie
qe te veperonim lirisht. Se eshte e drejtb qe po te na
lone Grekrit te lire Korfuzin do te mundim te vepe-
rojrne fort mire ne Shqiperi.
Dyke biseduar per mbi shume vcperime, qe du-
heslie te moushim, vendosme per nje goditje te madhe,
'keslitu qe Cyen;izi me Asimin shkuan ne Gjinokastre,
edlie une me Zemanin edhe me Myftariu ne Kardhiq.
Myftari ishte sheruar krejt nga plaga po nje cifle i
vertiteshe none lekure! Ke Kardhiq u bashkuam me
Abdylin, Bajram Pergjine e me Muratin edhe ngjitemi
 prape ne mal ne nje vent ku kisliim dliene parollcn.
A te nate u kt-liy<m edlie (yer<;izi me Asimin dyke
sjselle e te tjere slink c, prej Gjinokastre. Nje here te
mblcdliur, qe te gjitlie, ryme ne bisedim edlie vendos-
me goditjen te burgut edlie te Yqmetit Gjinokastres.
Goditja islite e sigurte se me te liruar te burgosurit
do V i liidliesliin Yqmetit edlie gjitli godinave zyrtare.
P llani u vcndos, me pelqim te te gjitlieve, edlie
u rezuam qe te rynim ne qytet edlie te perndaliesliim
ne per slitepite, qe ne te parcn slienje, qe po te jepe-
slie, te delnim e d lie f i hidliesliim burgut. Kur se keto
isliin pregatitur na vjen nje komisjon, prej 10 slipirt,
per mbi qytet edlie na lutet, ne emer te Gjinokastrite-
ve, qe te slityme keto goditje te sliumen edlie 10 dit
gjer te kupetonen adli’ ata, midis tyre per te mos ngja-
re nonje gjeme e keqe nga mosmareveslija.
Kete lutje e gjetme te aresyslime edlie e pranuam.
keslitu qe slikuam per ne Sopot Atje na ardlii nje laj-
me e keqe qe konaket te Reiik Kudos, ne Luvine, ja
kisliin djegur, andaret Greke, edlie qe kisliin qelluar
per te vrare mbi te birin e tij.
Andaret Greke kisliin kolie qe veperonin ne keto
vemle me nje program qe te ndiqnin edlie tmeronin
Sbqipetaret per te lene m all’ e tyre. Pa u ^faqur neve
ne ato vende veperonin lirislit e lie mes te dites, po
pastaj druliesliin sliunie e me gjitlie kerkimet ton a nu-
ku u perpoqme dot gjekundi. Lajmeja pra e konakeve
te Retik Rudos na pikellojti fort teper, keslitu qe me
nje ze vendosme nje mljekje te repte kundra an dare vet
edlie kesisoj slikuam per ne Luvine.
Atje si edlie gjetke beme kcrkime te plota edlie
u siguruam qe andaret kisliin per qendre te vcperime-
ve Kastanen, nje katunt midis Gjinokastres edlie .Jani-
nes. Ket.li kisliin mbledliur fsliataret e bujqrit qe te li-
dhen edlie i vinin'ne kislie te betolien qe kane per te
vrare Sbqipetaret edlie t’ u djegen slitepite e konaket
te ^itligjeve.
Vendosme pra goditjen te Kastanes me shprese
 — 95

qe atje, pa dysliim, do te gjenim andare edlie kishim*

per xbuluar gjerra te enteresa§me !
Si muarme mjaft te ngrena edhe regulluam plla-
nin te goditjes, me te perenduar djelli, shkuam dyke
mare malet. Nje nate te tore kemi udhetuar ne per ca
majra edhe ripa, te eilat ishin per dhite. Me mundime
e rekullime, kn ketu e ku atje, nga te gdhiret munt-
me te arrime per mbi Kastanen.
Qendruain vetem sa muarme pakeze fry me edhe
ndezrne nga nje cigare, pastaj me vrap retliuam fsha
tin edlie Qeryizi, une, Zemani, Abdyli, Itoja, Asimi,
Bajrami, Myftari edhe Maxari ryme breuda e shoket
e tjere qendruan retli fshatit, dyke patur urdher qe as
njeri te mos linin te ditto perjashta. Nga ky urdher u
vra nje fshatar i cili ishte i shurdher e nuku degjojti.
Kejo dite ishte 3 Qersbor edhe prifti, i fshatit, po
i binte kembanes. Me te mbaruar, prifti sherbesen, e
thirme perjashta edld e shtrenguain te tregonje te ver-
teten, edhe ne ndodhen andare ne fsliat. Prifti na tlia
te verteten, qe andaret Greke i shternguan te betoken,
ne kishe, per farosjen te Shqipetarevet. Sa per anda­
re, tha, nuku jane dukur prej 2-3 dit, ne fsliat te tyre.
Derguain priftin me nje nga shoket tane te thercsin
myftarin, te fshatit, edhe pleqesine qe te vine shpejt
ne obor te kishes.
<^e te gjith u fshehne perve<; myftarit (goxhabashit
ose kryejilakut) edhe 4-5 pleqve te tjere, te eilet arthne
ne obor te kishes. Ketu u-beme pyetjet e duhura edhe
nga shterngimet kupetuam qe ishin te gjithd fajtore,
prandaj doqme shtepin’ e Xhutit me magazen’ e madlie,
e cila ishte depo me arme e fish eke, te fshehura ne
qii ar, shtepin’ e te birit, shtepin’ e priftit edhe te me-
sonjesit, ngjitur me shkollen, se keta ishin qernlra edhe
kreret te veperimevet, n’ ate qark.
Nuku do t’ e fsheh pa deftyer te vertejten, qe pcr-
para zjarit nuku paska tmer me i math! Lufta e te
tjera te keqia nuku jane as gjesendi perpara zjarit!
Edhe aqe me teper kur ja ye veto edh’ e shell me sy-
 — 96 —

te tende! Vetem kujtimi i ketij zjari edlie sot mo dri-

tkeron shpirtin! Eshte gje e lige edlie e veslitire, pran-
daj le te largolien nga zjari, qofte ne lufterat, dyke
perdorur te tjera menyra kundra anniqevct.
Po; lumterislit ose nga ana e Zotit, kete zjar e
paguam edlie me nje te mire. Me perpara se te vi-
nim zjare i porositme qe te nxjerin <;do gje te gjalle
perjaslita, qe te mos digjeshin. Kesisoj porositme edlie
ne tregetari Panajot Xliuti, po me te mare zjari per-
liapen ft age t, me gjithe anete, edlie ne most te uleri-
mevet, te njerezvet te slitepise, leshohet nje grua e re
e tmeruare, e eila dyke keputur leshrat liidliet per mbi
mua e bertet: Aman Kapitani; me digjet djali
ne dliome! Kaqe tha fatzeza none edlie ra per dhe e
drunjosure!!!
'A h ! 9 ’ ndjeva, un’i gjori, lie kete zem cr?! Mislirat
m ’ u drodlie si purteka, leslirat m’ u ngritne perpjete
edlie liumba <jdo gjykim ! Abdyl Mersini, i cili ndodlie-
slie prane meje edlie i cili kisli djalen e vet !ene lie
slitepi, me te degjuar kete gjeme, nga e desliperuara
nene, me vrap sulet ne mest te tymit e to fiagevet,
dyke veue jeten e tij ne rezik, ryn brenda, remben dja­
len edlie e shpeton nga vdekja!
Burreria, kaloresia edlie slipirtmadliesia e Abdylit
nukti ka sliembell edlie reiim !!!
(rezimi tiin, qe kam ndjere ateliere, nuku tregonet.
dot edlie valle do t* e shijonj nonjeliere. Sa per fatze-
zen nene reinbeu djalen dyke e pushtuar, si nonje dra-
gojke, qante nga gezimi. Qante e injera se i slipctojti
djali edlie zjari, qe kecente edli’i diqte slitepine, nuku
i bento as me te voglen pershtypje! Slipetimi i djalit
nuku barabiteslie, per ate, me as gjesendi ne bote!
Si mbaruam me zjaret edlie, pas vendimit e ker-
kimit te komitet.it Gjinokastres, dulieslie te vrasein ose
varem dy slipirt degjoben te xbrazura prej puslikasb,
jaslite fshatit. IT shtrenguam te slikojme se pandyliem
qe slioket leftonin me andaret ose me ushterine. Mu-
arme me vete priftiu e myftarin e duallme perjaslita,
 kur atje inesojme qe slioket kishin xbrazur, per te mos
ilene fshataret qe te delnin perjashta fehatit. Me kete
shkak u vra ay i shurdheri prej Muratit.
Si u mblothme gjitlie slioket shkuain dyke mare
drejtiinin te Koshovices, ca male te larte sliume e to
forte, po, pa arrire ne rezet, liapet nje zjar i repte
kundra nesli qe do te na grinte te gjitheve. Zjare e ha-
pne ca xhandenna edhe trimat e fsliatit, te cilet ma-
nin gryken, me qene qe s’andejmi hidheshin andaret
ne Shqiperi nga (xreqia. Leftuain edhe atje nja dy ore
gjer arriine te kuptoaemi qe te mos vritemi me kot,
.pastaj u ngjitme ne malet te Koshovices.
Te lodliur sliume edhe te dermuar qendram te 9b-
lodhemi pakeze edlie te lianim buke. Na suall dy mi-
-.8lira te pjekura, djatlie edlie kos keslitu qe u gostitme
mire. Pas te ngrenit menjtonemi 9 ’drejtim do te inir-
nim, po, me perpara se te shkojme, tliote Qei^izi, du-
het to vrasim priftin, myhtarin e nje tjater qe zume
ndane fsliatit. Mire tlione, ca nga slioket, po priftin
duhet te vrase Miliali.
Duheslie pa dysliim qe t’e vrisnja priftin, kur te
vendoseshe nga te gjitlie, po une, dyke patur ne nje
menjtim Sulon nga Palavlia, Abdylin, Zeinanin, As-
llanin edlie te tjere slioke, u kundershtuash me arcsye
kundra ketyrcve vrasje per keto slikake: qe pse nuku
,i vrame ne fsliat po tani 5 ore lark fsliatit, e dyta
hengrene buke bashke me neve, shoqerisht, edhe zako-
ni i Shqipetarit nuku e pranon kurre kete. K treta,
tliaslie, qe kur t/ i gjejne te vrare, ne keto male plot
egcrsira, <;do to thone per nevre? Pa dysliim qe i mu-
arm per to i rjepur, edlie atehere ku na mbetet nderi
yne edhe i gjitlie kombit?
Proponimi t’ im pranohet prej gjitlie, afer, shoke-
ve edhe u vendos lirimi i tyre. Kur 11 tliame te mje-
reve qe jane te lire e munt qe te shkonin, fvtyr’e ty­
re, e verdlib dylle, u 90 ! pakeze edhe deslinin te 11a
putlmin duart, po neve nuk’ i lame. U dhame te ngre-
me, qe te kishin per udhes, edhe i porositme qe V u
 — 98 —

thone te gjitbeve qe te sliobin puncn e tyre e mos ceno-

jne nonjc Nbqiptar, tjatersoj isbim te sbtrenguar te per-
dornim masa te repta, kundraatyreve baslike me femijen.
U tbaine qe programi yne eslite per liriu’ c te gji-
thevet edlie duhet te na perkrabin per te mbusliur ke-
te qellim. Muar lamtumire, prej neve, edlie slikuan te
injeret, po frika nuku u kisli dale, prandaj ne ydo dy
paslie, ktbenin kryet dyke pandeliur mos i vrisnim qe
prapal Lirimi e te ktliycrit, te paslipresuar, te priftit
me shoke, lie fsliat, beri nje bujo te madbe, keshtu qe
aqe perpara gjindjes si edlie perpara Yqmetit treguan
programin t’ one, vetem per liri !
Neve qe nga Kosliovica inuarm malet. edh’ u re-
zuam ne nje fsliat, ne (yameri, ku bleme ca dulian e
ca playka, pastaj slikuam lie malet e Sotiros. Keta ma­
le jane ca fortesa te forta e te larte sliume, ku dbora
nuku tretet kurre. Esliati eslite ne nje perrua te tlielle
sliume dyke patur nje te veteme ruge, per te ryre e
per te dale nga fsliati. Derguam dy shoke per te u
thene te 11a sjellin gjesendi te ngrene edlie, pa fjale,
te vinin 3-4 sbpirt, te zgjedlmr, qe te kuvendonin
me neve.
Ardlie njerezit me buke, po na lajmcruan qe per
mbi 200 usbtare u kisli in vatur, dyke na kerkuar lie
ve. Kejo lajme islite e vertete, se pa slikuar sliume
kolie dukeshin fort mire usbtaret, kur muar te perpje-
ten e malit. Mirpo kejo 0 ardbure e usbterise, nuku
na bente as nonjc persbtypjc, lier ato male se dubesbe
nje usbteri e madbe qe te leftonte me neve, praiulaj
rinim e verenim, fatzinjte usbtare, kur ngjitesbin me
dual* edlie me kembb, kur se neve, po te desbnim, i
vrisnim me gure!
Nje nga pamjet e cudicme, te natyres, 11a eslite
yfaqure ate liate, kur rezobesbim nga malet e Sotiros.
U rezua, prej qellit, nje drite kaqe e madbe sa u tme-
ruam qe te gjilbe. Une besonj qe islite nonjc trap qe-
llore, me qenb qe lie rezim te tij u degjua nje buyim
i math sliume.
 I

— 99 —

Ndejme gjer me te ngrysur ne malet e Sotirosr

dyke lene te mjeret ushtare qe te na kerbonin neve,
pastaj, si lienrgeme mire, u both me, pertej, ne malet e
Jjiboboves. Dyke ecur, S19 dubet, ne nje ruge te ngu-
sbte arrime me te lindnr djelli ne nje krna, ne rezet
te nji fsbati te vogel. Ketu u ^elotbrae pakeze edlie, si
ndczine cigaret, muarm te perpjetcn gjer duallme ne
malet, ku ndodbesbin stanet.
Pas te vertiturit 2-3 dit, ne per stanet, me lutje
muntme te ykeputemi nga stanaret, te cilet dasbniu te
rinim sbuine kobe midis tyre, e kesbtu arrime lie stall
te (yaryanit, per mbi Libobove. Mjerisbt e gjetme sbu-
me te brengosur e te belmuar, mikun tone te sbtrejte,
nga sbkaku se u kisbte ngjare nje drame familjare,
fort’e tmeruare, ne slitepi te tyre!
Kejo drame ngjajti kesisoj: nje nga nuset e te bij-
vet kisbte sbkelur nderin dyke zene udbe te lige. Me
te 11 vertetuar me prova te plota, per mbi kete turp,
vendosne basbkerisbt, me prindcrit e nuses qe t’i vra-
sen te dy te dasburit. Nje bore vendosur viret lie vepe-
rim vendimi, dyke i rojtnr nje brema kur u basbkuan,
nuseja me te dasburin, edlie kesisoj i vrane qe te dy!
Vrasesit isbin i slioqi i gruas me dv te vellezerit
e tij, edlie me dy te kunetrit dometbene me te velle­
zerit e gruas! Kejo drame me ^uditi fort shume, per
menyren te mbuslijes te denimit. Aqe me teper liabi-
tesba kur i ati i se vrares, me djemte, kisbin bagetine
te basbkuare me (yariyanin edlie kisbin nje dasburi te
madbe.
Ne stan te (yarcanit ardlie, prej (ijinokastre, A lit
Sfcri, A lit Tojiulli edlie Bardbua, te cilet 11a suall. edlie
pla<;kat e nevojsbme, q’i kisbim porositur. Keta na su­
all lajme fort te enteresancme. Nje Oficcr, basbke me
20 0 uslit are kisbte ikur nga Manastiri, me programe
kryengritese, edlie veperonte ne anet e Kories. Per kete
qellini, na ibone, Komiteti i Kories u tberet te vini
sa me sbpejte qe te liasi edlie te meruni vesli.
Perve^ ketyreve, na tbone, nje njeri i derguar,.

I!
 — 100 —

enkas, prej Salih Butkes pa u kerkon mo gjithe anete

per te ja doizuar letren lie (lore Qer<;izit. Me sa mundme
te kupetojme terthorisht, thane, letra eshte nga Baba
Hyseni, i Melyanit, i cili na theriste qe te vinim atje,
nje ore e me pare.
Koto lajine me nj’ane na gezuan teper po, me tja-
ter ane, na kalle no nje dysliim, dyke pandehur e be-
nsuar qe mos kerkonin me kete racnyro te na shtinin
ne nonje gracke. Me gjithe keto duheshe, pa fjale, qe
te marim lajme te sigurta e te plota, praiulaj vendos-
me qe te hidhcmi ne Kolonje ku do te mi reshim vesh
mire, me Kolonjen, Koryen edhe Manastirin, edhe do
te dinim qysli te voperonim.
Kur tek rinim edhe bisedonim, mbi keto (;eshtje,
vjen nje nga karaullat, (rojtesit) me orcnc 3 pas dreke,
e na lajmeron qe nje ushteri, mjaft’ e madhe, duket
edhe po vjen per ketej. Me vrap ngrihemi, percjelliin
atdlietaret, edhe regullohemi dyke zene vcnde te forta
per te leftuar. Nuku shkojti as pak kur duken ushta-
ret, qe ngjitesliin edlie perndaheshin me dysli, nje ane
qe te letionte ne hallo edlie tjatra ane te na mirtc krahot.
Abdyl Kardhiqi me vrape liapi zjare pa lone ush-
terine te mbushnje pllanin, keshtu qe u nis lufta e ro-
guLlsbme. Nje ushtar trim guxojti to ngjitet, ne most
te plumbavet, edhe te zero nje bregoro te forte nga e
oila, po t’ e ziniu, zoteronin per mbi neve edlie isliim
ne rezik. Qer^izi e qellon, dyke e shtrire per dhe, edhe
me vrap dergon 3 shoko qe te zene kete bregoro.
Ushteria perbeheshe per mbi 200 uslitare edhe ke-
mi leftuare gjer me orene 8, kur u ngrys mire edhe nu-
ku dukeshe. Atehere zume, nje nga nje, te liiqomi qe
te minitnim, sa ma shpejt, te kaperxenim te veteinen
udhe, qe islite, edhe kesisoj te shpetonim.
»Nejo udhe islite nje rip i ngushto shuine, keshtu
qe, si kur te na kisliin prere kete udhe, vetem me 5
uslitare inmit te na vrisnin. Ivejo lufte ngjajti me 18
Qershor dyke mbetur 4 uslitare te vrare. Njehere te slipe-
tuar nga reziku i math, i ngushtesires, qendruam pa-
 — 101 —

keze te yelodhemi e ndezrne nga nje cigare, dyke e

thetbire fsbebur ne gunat
Q’ at;e u-rezuam, ose me drejt u xvarosme, gjer
arrime ne rezet e maleve, edlie n lioqme ne Sub, ku
na priti Haxbi Ήask a edlie na gostiti fort mire. Me
nios mundur ku te vinim ndejrne mbyllur gjitlie ate
elite, ne nje mulli, e vetem Zoti na mprojti, se nje
usbteri, prej 100 slipirt, sbkojti per mbi neve po nuku
kerkuan e muar drejtimin te Peimetit. Me te ngrysur
u liotbme ne Lunyeri, kundrejt Gjinokasties. Lunyeria
esbte nje vent fort i bukure, me fshatra te bukura e
t<; pasura, me njeres te ditur edlie me ujra sliume. Ke-
tu pra kisbim vendosur te perndabesbim per V u or­
gan izuar me mire,
y
KRYE E X.
Hasja m e Xhon Tvrqit
Lajmet qe muarme, te tliirurit e Komitetit Koryes
edlie perbapja e levizjes kombetare, ne sliume ane, dy­
ke na pritur neve, qe t’ i organizonin, na sbternguan
te mejtonemi qe duliesh nje ndrysbim per mbi veperi-
min tone.
Pas sliume bisedimeve, vendosme qe te ndaliemi
me dy yeta, lie per lie, edlie pastaj me sliume, pa si
per dita po na vinin slioke te rinj. Keslitu pra Asim
Aderi me 14 slioke do te veperonte ne anet c Gjino-
kast.res, Delvines edlie kudo qe islite nevoja, dyke u
ndare me 2-3 yeta pas nevojes, Neve IS slipirt mbetme
me Qeryizin, gjer ne Kolonje, pastaj do te ndabesbim
ne 3-4 yeta per te veperuar.
Me te perenduar djelli u putlime edlie muarm lam-
turnire, njeri nga jatri, dyke slikuar Asim i ne drejtim
te tij edlie neve per ne Kolonje. lliten e pare e sliku-
am ne Qajup pastaj u liotlime ne Nemeryke, ne stan
te Pejzos Gjinokastres, nje atdlietar edlie njeri me ment
e i mire, dyke na pritur e gostitur mire. Qe ketu der-
guam lleiz Lanen, ne Permet, me nje letre tek A liu
 - 102 —

Abdullahu, Tremishti, i cili kislite mare rnajtjen te qy-

tetit. A liut i shkruanin qe te mirte mas at e dull lira qe
,te hidheshin pertej Vi uses, dyke e shkuar uren e Petros.
A lin na pergjigjet qe na pret dyke na siguruar
qe mori gjithe masat e dull lira, si me te vertet qe kish-
te vcne njeres, me to dy anet. per te rrojtur uren. Ngry-
sur arrime ne vend in ku kisliim dliene fjalen edhe, me
te dliene parollen, baslikonemi e shkojme anes qytetit,
gjer arrime lie ure. Me te kaperxyer uren, te Petres,
shkuam ne <;iflig te A liut, per mbi Tremislite, edlie me
vrap shkuam per ne Frasher.
Ne Frasher u liasine me atdhctaret e me Dervish-
leret, nga te cilet mesuam qe Ofieeri krycngrit.es nuku
islite tjater pervei; se Niaziu beu i Resnjes. Niaziu
kislite ikur liga ushteria, pas mareveshjes qe kislite me
shoket, dyke mare 8 ushtare Hhqipetare, me vete edlie
bente propaganda lie Resnje, Prespe, Oliri edhe islite
liedhur ne qarkun e Staroves. Niaziu si kuvendojti me
sliume atdhetare te Staroves edhe Kories, q’ isliin lie
komitet, na shkrojti qe te haseshim per te u mare vesh
lie nje bashkepunim, po, mjerisht, letra kur vinte per
lie Laberi neve vinim lie Toskeri,
Nga Frasheri u hotlune ne Orgocke, ne slitepi te
Velishahut, ku na priti i vellaj i tij A lin edhe, me
te ngrene pakeze buke, shkuam ne Selenice, ne Xhezo
beu. Shtepia e tyre eshte nje nga te parat kombeta-
re, pramlaj Xhezo beu na priti me gezim te math. Na
thote qe te qendrojme ne stan te tyreve per te mble-
dhur, neser, kreret e Kolonjes lie nje mbledbje, se edhe
ata e kishin biscduar, midis tyre, per nje veperim, sh;
duheshe. Pas fjales qe kishin here, Kolonjaret, Xliezo
beu do te dilte kryengrites me (30 shpirt, po sa te b.i·
shkolieshin e kuvendonin me neve.
Ky proponim na pelqeu edlie qendruam ne stan,
lie mulct e Vodices, qe neser brema te vendosim edhe
te lidliem nje bese, keshtu qe V i jepnim Koi\;es nje go-
ditje te mire, si ate qe kisliim pregatitur per Gjiuo-
kastren. U-perndame qe te fieme kur, pa u gdliire mi-
 I

— 103 —

re, vjen nje karaulle e na thote qe nje ushteripo vjen

nga Erseka!
Me vrap urdhron, Qeryizi, te xgjolien shoket e te
zene veiule te forta. Xgjohemi te gjithe po kur slioliim
qe nje nga shoket, Bash Qauslii. nje Tyrk, na mun-
gonte. Ky Bash Qausli kislite iknr prej ushterise, ne
Gjinokastre, edlie dyke kerkuar, andej ketej, nga Shqi-
petaret kombetare ninndi te benje te njojture edhe t’ u
lutet qe t’ e baslikonin me neve. U-kishte ardhur keq
edhe na e derguan ne mal me nje njeri e me nje let-
re rekomarulimi.
Mbetme te habitur, per slioqerimin te ketij Basil
Qauslii, Tyrku, po me qene teper i rekomanduar, edhe
pas theniovefc te tij qe gjoja i kishin ngarkuar nje faj
te math, kur Oficeret veto e kishin veperuar e pra-
nuam. Pas zakonit Shqipetar e donim, nderonim edlP
e maniin me teper se veten t’ ene. Mjerislit dolli i pa-
bese ose me mire mbushi detyren e tij, se ndofta per
kete (jellim n bashkua me neve, me dijcn te Kuman-
dantit te fij!
Kur kisliim rene te' Heme, Bash Qauslii, ngrihet
fshell tazi edhe, pa verejtur karaullat, shkon ne Erseke
ku na trathetojti! Trathetin’ e tij e kupetuam vetem
atehere kur e kerkuam me gjithe anete, dyke patur
trike se mos e kisli zone gjumi edlie binte ne dore te
ushterise, po nuku e gjetme, ishirn pra sigur qe Bash
Qauslii na kisli trathetuar.
Ishte 3 Korik kejo dite, keshtu qe me vrap zume
vende edhe si u regulluam ju pergjigjme zjarit te ar-
mikut. Me gjithe qe ishte nje ushteri, prej 70-80 slipirt,
kishin mare ndilimes edhe civille, po, dyke pare qe
nuku na thycnin e farosnin dot, derguan e ne Kor^e
per ushteri. Pas pake kolie slioliim talige, (qere) araba
ndhe kuaj plot me ushtare, nga Kor^a, edhe me vrap
i kalle ne luf'te.
Lufta nisi me orene 6 te mengjezit edhe mbajti
gjer me orene. 6 te ngrysurit, kur neve zume dale nga
dale qe te hjqeini, per te siguruar ikjen. No kete luf-

!,
i
 — 104 —

te nuku u vra as u plagos nonj shoke, nga ushtaret

nuku mesuam sigurisht po, si</na thane, ishin vra re
3 edhe plagosur 5. Herohct ne kete lufte u treguan
liem ziu edhe Beizi dyke lcftuar si burrat e qemo<;me!
Si u lioqme ne nje mal te forte, qe ku vercnim
pritat qe na benin, retli Qafezezit e gjetke, ndejme gjer
sa u ngrys mire edlie pastaj, dyke u liedhur ne Blush
e dyke kaperxyer turn in, arrime nga te gdhiret lie But-
ke, ne shtepi te Salih ut, nje nga kombetaret luftetare
per qellimin te shenjte.
Saliliu u gezua, pa mase, kur na pa qe shpetuam
faqebardhe nga lufta edhe me vrap porositi te na nxje-
rin te ngrenc, te cilen e hengreme me kembe se ishim
te urtuar, edhe shkuam per ne Kozel, ne Kefati, ku
zuri te liapeshe dita mire. Saliliu na porositi qe te mos
vonojme po te hidhemi ne Teqe te Mel(;anit per te na
baslikuar Baba Hyseni me Niazi bene.
Ne Kozel nuku ndejme pervey sa u yelothme, pa-
keze, edhe u ngjitme lie rnalet, ku ishin stanet te Pi-
tulit edhe Salihut, ne qafe te Kazanit. Kctu mhallos-
me opingat, se isliim xbathuv, edlie si hengreme mire
shkuam, me te ngrysur, per mest Boboshtiees edlie ar­
rime ne mengjes ne Melyan,
A tje u celothine ate dite, se ishim te dermuar,
edhe na ardhe prej Koryc Tasi Gramenua, Hasan beu,
Kristaq Aristidhi, Skcndo be Pojani e te tjere, te ci-
let na thane se presem Cilken e nja dy te tjere qe te
slioqeronen me neve. Ne Kor§e, per neve, kishin bur-
gosur Gaqi Thanas Yison. Lazo Progrin, Yangjel Gji-
ken e te tjere po vazlidonin. Te mjerit Yangjel Gji-
kes i kislite sliitur qcveria gjitlie playkat te magazise
ne tellall.
D o te rinim per te pritur Cilken edhe te bashko-
heshim me Jaup be Dislinicen, i cili veperontc ne D e-
voll, po Baba Hyseni na tliote te shkojme, pa liumbur
kohe, ne Goce, ku ndodheshe Demo Emini me 4 sho­
ke, edhe q’ atje te vinim ne Starove per te u hasur
me Niazi bene.
 — 105

Me Baba Hysenin biseduam, gjer e gjate, mbi

^eshtjet kombetare: edhe vecanerisht mbi hasjen tone
me JS’iazi bene edbe qellimin te tij, me qene qe neve
nukn kishim dije te sigurte, per kete. Baba Hyseni
na tliote qe edlie Niaziu gjithe programin tone ka,
prandaj e kemi perkrahur qe te benje propagande edhe
shelve. Sa per nonje frike nga jN’iaziu te mos kini se
me ka dhene besa besen si Shqiptar qe eslite, aiulaj
udlie te in bare edlie Zoti me juve.
I put-lime doren Baba Hysenit edlie slikuam te
b ishkuar me Islam bene, te Goyes, per ne Go(;c. Go-
ψι eslite ne nje vent fort te bukur, me njra shame, me
dhe pjellor edhe ine pvje tci dnshkta. 2sa prit-ne edhe
na gostitne fort mire, edhe ketu gjetme liem o Emin
Nivicen me 4 slioke, te eilet deshnin te na slioqronin.
(yer<;izi nukn deslite, se njiheshin qe perpara, po une ju
luta shame, me qene lie ventlehuaj, keshtuqe i pranuam.
Me te prenduar djelli inuarm lamtuniire, nga mi-
qte, edhe slikuam per no Porartec. Nukn kisha sbku- '
are kurre ne koto vise, po kisha degjuare qe jane fort
te bukura, edlie me te (lrejte munt te thorn qe jane
jo te bukura po jane panorame. T>yje te veshure me
dushk, peine, ujera, geshtenja edhe fusha pjellore. Pas
nje udhetimi arrime edlie qendruam ne py 11 te Pirgut,
ku dubeshe 1e vinte Niazi beu qe te liasesbim edhe
kuvendonim.
Me te vertcjt, pas dy ore, slioliim te vine 5 kalo-
res, te eilet isliin 2 Olicere, nje Polieie, Arsllan lieu
kryekatundari i Poradecit, Jasliar be St-arova, edlie dy
suvarinj prapa. Si persliendosliemi na tlione qe Niazi
bene t’ e ndjejme, se nga punerat e shuma nuku ardhi
dot, po na pret ne Poradec. Kame ne bisedim edlie nje
nga (Miceret, i qojtur llem zi be, bapi programin per
te na e slitruar neve. Thote qe programi qendron ne
Konstitucion (Konshtute) te lire, nje jesine per gjithe
kombet, te mbreterise, dituria ne gjulie am tare, te <;do
kombi, drejtesia edhe sliume gjerra, per te permiresuar
rrojtjen e pox>ujvet. Pas programit edlie rregullit qe
 — 106 —

kane, tliote, duliet te hetohemi edke neve per mbiike-

te program.
Me qene line me plak mo lane qe to pergjigjom,
se ne bisedim, nga ana tone, isliin Qenjitti, une odho
Abdyli, kesktu qe u tliom qe sa per te betuar jeinj be*
tuar me marre lmtat edbe malet, prandnj nnkn munt
te betobemi so risk, kur se Z. uaj tani u ^faqte..
Sa per programin jcmi ne nje basbkiui to plote,
me ndryskimin vetem te kesaj pike, ct cila qendVon qe»
Sliqiperia te sundohet vote vetiu me nje (tuvernatoiy
te derguar prej Sulltanit.
Remzi beu tliote qe Xlicmieti mban shaune ne
kombi Shqipetar eillie pa dyshiin d a te mbuslmje gjitlue*
deskirat edke kerkimet to Skqipetarevct, pmndaj n&
fton no Poradec ku na priste Niazi beu.
Niazi beu, siy na thane Jashar beu edke Arsltan
beu, islite deshperuar edke meraitur, me ne funt, nga
Xlion Tyrqit, me qene qe niiku e kushiu gjyrnuiar,
prandaj vendosi te punonte si Shqipetar per Skqi[u>rine.
Me kete program po iitonte simpathine, te Sliqi petard-
vet, te eilet e boson in edit’ e gjyrmonin. Mbi koto pro­
gram, pra, na skkojti edke neve qe te vinim to hase-
mi, per nji baskkepuuim lie nje fushe me te gjbrrb.
Mj crisht, fati ose me mire shtrengimi, i ndryshoj-
ti punerat pernjerjesh. Dyke pare Xlion Tyrqit qo le-
vizja Shqipetare po perhapeshe per nje kryengritjo to
pergjitlieslime, veperimi i Niazi bcut mo Skqipetaret
edlie lufterat e fundit, to Libohoves edke Vortices, kur
me kaqe ushteri, qe isk derguar kundra nesb, nuku
munt te na faroste, i sbternguam to sjellin lirine, te
papandehur, edke kesisoj gjitlie Tyrqit fanatike, te,
Sulltan Hamitit, u ktkyen edke ne nje dite u beu§j
Xkoner edke slipetimtare!!!
 — 107 —

ΚΒ,ΥΕ Ε X I.
Prokllamimi i lirise
Pas bisedimit edbe marevesbjes qe beme me Oii-
-oerct, ne pyll te Pirgut, vumii ea mislira te pjekura
dyke ngrene e defryer, basbkerisbt, per kujtim te ba-
shkiniit edlie te vellazerise. Pa fjale qe u ngritne edlie
kupa me vere, te sjelle nga Poradcci, per lirine edlie
per sbendet te popujve. Si liengreme mire slikuam edlie
neve ne Poradec, dyke ken dual* edlie xbrazur arme.
Ate dite bebesbe treg, ne Poradec, prandaj fsha-
taret habitesbin edbe basbkobesbin me neve dyke ber-
titur: rroftc liria! Me te ryre ne Poradec na lajrne-
rojne qe Niazi beu, i tbirur me teligraf, sbkojti ne
Obri kn na priste edbe neve qe te vinim. Keto te
Aertitura nuku na pelqenin as pak, keslitu qe mbli-
dbemi ne nje bisedim ku muar ane edbe nga kreret
kombetare te StaroΛres edbe qarkeve.
Bisedimi yne islite mbi te vajturit tone ne Obri,
ku nuku kisbim here nonje njojtje ose lidbje me Sbqi-
petaret. Kreret te Staroves e muar persiper qe as nje
frike ose dysbim te mos kemi, me qene qe Niaziu ka
bese Sbqipetari, edlie per siguri te plote do te vime
edlie nga neve baslike. Dyke mbetur ne kete vendim
liengreme buke edbe ryme lie per kaiket, pa yelodliur
mire, edlie slikuam ne Obri.
Bukurine naryrisbte, te ketyreve vende, me liqe-
nin (gjolin) te bukur qe ka, nuku rnunt kurre t’ e
persbkruanj edbe zugraiis dot, me qene jasbte fuqise
t’ ime, se bukuria e ketyreve vende kaperxen (;do pa-
noram e te botes!
Dyke rabur lopatat kaikcpnjte, ne bu^im te ken-
geve, arrime pa gdliire ne Obri edbe na perndane ne
3-4 konake. Xe mengjes na lajmeron Kollazi Kemzi
beu, i cili na kisbte basbkuar, qe Niazi beu ka vatur
ne Resnje po neser ka per te ardbur. Perve 9 kesaj na
tbote qe te pregatitemi per te vajtur ne Yqmet, se
 — 106 —

kane, t.hote, duhet td betohemi edlio neve per mbiikb-

te program.
Me qene uno me plak mo land qb te pergjigjom,
se nb bisedira, nga ana tone, ishin Qeryiiai, unb edlio
Abdyli, keslitu qb u thoin qd sa per td betuarjerni be*
tuar me marrb hutat edlie malet, prandnj nuku munt
td betohemi se risk, kur se Z. uaj tani u §faqte..
Sa per programin jemi lie njd bas&khn te plote,
me ndryshimin vetern te kesaj pike, O: eila qendvon qd.
Shqiperia te sundohet vote vetiu me njd (ruvernatoiy
te derguar prej Sulltanit.
Remzi ben tliote qe Xliemieti mban sliiume nb
kombi Shqipetar edlie pa dysliim do te mbuslnaje gjithb
deshirat edhe kerkimet te Shqipetarevet, prnudaj n#i
fton no Poradec ku 11a priste Niazi bcu.
Niazi ben, S19 11 a thane Jashar ben edke Arslliau
bcu, ishte deshperuar edhe inerztitur, me tie fant, nga
Xlion Tyrqit, me qene qe nuku e kushiu gjyrmuar,
prandaj veinlosi te puuonte si Shqipetar pdr Shqiiubiiuk
Me kete program po litonte simpathine, te Sliqi petard-
vet, te cilet e besonin edit’ e gjyrmoniiu Mbi koto pro­
gram, pra, 11a slikojti edhe neve qe te vinim td base-
mi, per nji bashkepuuiin lie njd fushe me te gjerre.
erisht, fati ose me mire sbtrengimi, i ndryshoj-
ti punerat pernjerjesh. Dyke pare Xlion Tyrqit qe le-
vizja Shqipetare po perhaposhe per njd kryengritjo td
pergjitheslime, veperiini i Niazi bent mo Shqipbtaret
edhe lufterat e fnndit, te Libohoves edhe Vodiees, kur
me kaqe ushteri, qe isli derguar kundra nesli, n u k u '
munt te 11a faroste, i sbternguam te sjellin lirine, te
papmdehur, edhe kesisoj gjithb Tyrqit fanatike, to
SuLltan Hamitit, u kthyen edhe no njd dite u bend
Xlioner edlie slipetimfcare!!!
 107 —

KRYE E X I.
Prokllamimi i lirise
Pas bisedimit ecllie inareveslijes qe beme me Ofi-
oeret, ne pyll te Pirgut, vume ca mislira te pjekura
dyke ngrene e defryer, bashkerislit, per kujtirn te ba-
shkimit edhe te vellazerise. Pa fjale qe u ngritne edlie
kupa me vere, te sjelle nga Poradeci, per liriue edlie
per shendet te popujve. Si liengreme mire slikuam edlie
neve ne Poradec, dyke kenduar edlie xbrazur arme.
Ate dite bekeshe treg, ne Poradec, prandaj fsha-
taret liabitesliin edhe bashkohesliin me neve dyke ber-
titur: rrofte liria! Me te ryre ne Poradec na lajme-
rojne qe Niazi beu, i tliirur me teligraf, slikojti ne
Ohri ku na priste edlie neve qe te Λάιιίιη. Keto te
veititura nuku 11a pelqenin as pak, keslitu qe mbli-
dbemi ne nje bisedim ku muar ane edhe nga kreret
kombetare te Staroves edhe qarkeve.
Bisedimi yne ishte mbi te vajtnrit tone ne Ohri,
ku nuku kishim here nonje njojtje ose lidhje me Shqi-
petaret. Kreret te Staroves e muar persiper qe as nje
frike ose dyshim te mos kemi, me qene qe Niaziu ka
bese Shqipetari, edlie per siguri te plote do te vime
edlie nga neve baslike. Dyke mbetur ne kete vendim
liengreme buke edhe ryme ne per kaiket, pa §e!odhur
mire, edhe slikuam ne Ohri.
Bukurine naryrishte, te ketyreve vende, me liqe-
nin (gjolin) te bukur qe ka, nuku inunt kurre t’ e
perslikruanj edhe zugrafis dot, me qene jashte fuqise
t’ irne, se bukuria e ketyreve vende kaperxen ydo pa-
norame te botes !
Dyke rahur lopatat kaik(;injte, ne bu(;im te ken-
geve, arrime pa gdliire ne Ohri edhe na perndane ne
3-4 konake. Ne mengjes na lajmeron Kollazi Remzi
beu, i cili na kishte bashkuar, qe Niazi beu ka vatur
ne Resnje po neser ka per te ardhur. Perve§ kesaj na
thote qe te pregatitemi per te vajtur ne Yqmet, se
 — 108 —

kishte arrive naten fermani, nga Stamholli, prej Sull-

tanit qe jeptc Konshtnten me nje liri te plote, keshtu
qe (lo te kendoliet, perpara popullit, ne Yqmet.
Keto gjerra na dukeshin si ca peralla, prej te Ka-
limase, edhe na kalle ne nje dyshim te math, pramlaj
u mblothme qe te kesliillohemi edhe mejtonenii mire
qe <;’ masa munt te mernim, ne qofte qe na heheslie
nonje gracke, per te mhetur historike. Vendosme pra,
qe, me te vajtur ne Yqmet., te ndahemi nga 2-3 ne nje
vent edhe ne te paren lcvizje te lcftonim, si Shqipetare,
me gj ash to ret, bomhat edhe me kamat, me qenc qe
mauzerkat i kishim lene ne per konaket, gjer te mos
mbeteslie as nje, prej neve, edhe te mos vinim per
dhjame qeni!
Ishte JO Ivorik edlie me orene 10 u mblothme
edhe shkuam ne Yqmet. Ket.u isliin mblcdhur gjithe
zyrtaret, Kryefetaret edlie gjithe populli i Olirise dyke
prit.ur me padurim te shekonje e degjonje <;’nuku kishte
shekuar edlie degjuar nonjehere. Si heri lutjen My ft in,
u ngri Ivajmekami (None prefekti) edlie lceiti form an in
te Sulltanit, me te cilin i dlmronte popullit nje Kon-
shtute te lire, me njejesine, drojtesine edhe liri te plote
gjithe kombevet te imperatorise.
Nuku di edhe as qe munda t’e kapetonj shkakun
te asaj ftohtesiro, me te cilen u prit fermani i Konshlute's,
jo vetem nga ana tone po pergjitherisht nga gjithe
gjindja, e perbere nga sliume kombe e fe. Ne vent te
enthusiazinit edhe gezimit, per ^palljen te lirise, lie-
slitja zoterojti, pervey ca te pakave bertime me rrofte
Padishahu! rrofte liria! Pas ceremonise hyme brenda
per te dhene urimet tona zyrtarevet, te cilet na gostilne
mo cigare edlie llokume.
Duallm e edlie kur sholiim te na presin, per te u
njojtur, ca atdbetare te zjarte, prej Olirie, te cilet na
shetitne ne per qytet, dyke mbetur teper to kenaqnr.
Nga keto mesuam, gjer e gjate, qysh nuku ishin bash-
knar me Xhon Tyrqit, te cilet nga frika e Shqipeta-
reve perdore gjithe menyrat edhe suall lirine. Me qene
 — 109 -

qe afrolieslie dreka u-perndame, dyke na slipene nje

kombetar i ri, Mustataj, ne vendin ku na kisliin pre-
gatitur dreken.
Ne kete dreke zyrtare isliin gjitlie Oiiceret me
Reinzi bene, no krye, nga ana e Katundarise edlie ea
te p ike zyrtare te tjere. Pa fjale qe ne kete festiin du-
Iieslio deftyer dyke ngritur gotat per shentet te perp;c-
kesvet te kesaj lirie. Kciidu un per memedlien, per me-
medliene e te tjera kenge trimuore, kur Qenjizi ngri-
het edlie na mbletli te gjitlie ne valle dyke kenduar
kete kenge :
Shqiperi mo) S h qiperi; Shqiperi pes Vilajete
l Jse s ’ u perpoqe per vete po per shum'e ti m ilete! ctj.
IT mallengjyesh kaqe teper nga kejo kenge, e oi-
la me pikellojti ne zemer, sa nuku durova dot, po u lioqa
me nj’aue edlie pa dashur zura te qanj si nonje foslinje !
Ne kete ore inuarmb nga Niazi beu nje telegram©
me urime edlie na ftonte ne Resnje. Arabate, taliget e
kuajt per to sbknar isliin gati, me qene qe edlie neve
u beme 50 slipirt me shokct e Staroves e te tjere qe
na u bashkuam, keslitu qe ngrysur arrime ne Resnje,
knr gjindja po festonte ne bu<;im te daulleve edlie te
zurnave. Na kisliin dale per te pritur me drita edlie
pastaj 11a perndane ne per konaket, dyke mbetur une,
Qeryizi, Abdyli edlie Zemani lie nje konak, ku ardlii
edlie Niazi beu qe liengreme buke se basbku.
Nga iisionomia e nga fjalet, Niazi beu, m’ u duk
nje burro i mire edlie patriot me te vertejt, po, mje-
rislit, e kisliin fituar XI1011 Tyrqit. Madheshti tek ky
patriot nuku paslie, purvey se kupetova qe nje breng
i pervclontc zemren !
Ne bisedimet, qe pat me, nuku paslie te tregonte
nonje entliuziazme te midlie, per lirine, po defteu ge-
zimin e m itli qe me kete rast do te perlitonje kombi
Sliqipetar, se paskctaj do te hidliet ne punim, per t’ 11
ndrituar ne gjulien am tare, qe keslitu te jete i dobisli-
me per veten e tij edlie per mbreterine, e cila kombin
Sliqipetal* e ka patur kralierore te yelnikute.
 — 110 —

Te nesermot, si mblodhi Niazi beu slioket, shkuam

ne Moil astir, ku festobcslie dita o lirise. Kisliin dale
per to na pritur neve gjitlie ushteria me Banda, Kry-
efetaret, zyrtaret edbe gjith populli, i Monastirit, mo
flamure ne dore edlie bertimet e tyre nuku mernin pu-
sliim : Rrofte liria! rrofte populli) rrofte ushteria! Λ-
rrinin zerat gjer ne qell, dyke lavderuar shpetimtaret.
Niazi beu me Qercizin liipur mbi kuaj slikonin
perpara lie mest te bertimevet. Po prape me gjith nde-
rimet, fytyren te Niazi bent nuku e paslie te yelnre.
Nofta nonje dite ka per te zbrazur barkun, vete vetiu,
edhe te tregonje shkakun!
Kur so gjitlie bota kisliin dale me tlamuret, te
slikrojtura ne gjulien e tyre, edlie festoniii e defrenin,
vetein Sliqipetaret, e Manastirit, po vertiteshin q’ andej
ketej. Frika e Sulltan Hamitit, q’ u kislite mpire gja-
kun te mjerevc, edlie pas prokllamimit te lirise nuku
u kislite dale, se pandelinin, qe liijeja, e ketij tiraui,
munt te dilte edlie t’ i mliqt.e, prandaj nuku guxonin
as nje ft am nr, to shkruare shqip, qe to nxirnin !
Gjaku m ’ u prish edlie ngriliem dyke u ^faqur lii-
dherimin tone kur sot no koto festim, te eilen ja doty-
rojnc kombit Sliqipetar, Sliqipetaret e Manastirit te
mos kene nje flamur kur kane nxjere edlie Evgjitrit!
Q’ ate ore bera nje tliirje dyke treguar diten e
festimit, per te cileu Sliqipetaret- jane here tliorore per
lirine to sotine edlie thermite, te kombit Sliqipetar, qe
ka here per Mbrcterine Ottomane. Thirja, te eilen e
botojti edlie gazeta «Liria» e Selanikut, u perndah ner
Sliqipetaret, pastaj beme tlamuret edlie duallme lie
inejdan te lirise, ku u fotografisme.
Ne Manastir ndejme nje jave, ku atdlietaret na
mbajtne mire edlie u <;elothme si<; duliet. Atdlietaret
e Manastirit na bene e uga nje pale roba te mira edbe
kesisoj slikuam per ne Kor<;e. GjitMlj a e Kories kislite
dale perpara per te na pritur me kenge edhe me fia-
inure ne dore dyke bertitur rrofte liria. Ndane qytetit
kisliin dale gjitlie zyrtaret edhe Oiiceret duke na uruar
 — Ill
iniiroardlije. Prej Kor<;e vajtme me Erseke, ku miku
<ndejine perve<j sa muamie drekei^ ne inest te keugc-
xet edke to entliusiazuiit, qe oabreterojti midis vella-
zerise, pastaj shkuam ue Leekoviq.
Pritja, e Leskovikut, do te md mbetct nje kujtim
ii paharnar. Kctu muntne shpirtet tona te ndjenje ge--
zim .kombetare, edlie te gjejne nje ^perblim per mun-
dimet edlie gjitlie vojtjet qe kisliin equr. Gjitlie populli
me femijen kisliin dale jashte qj’tetit edlie isliin seren-
ditiiTs&ie te dy anele te udlies. Per kete festim isliin
vesliur qe te gjitlie me robat e Shqiperise, me fusta-
nelLat.e bardlia edlie me flamuret lie dore, te slikroj-
diira te gjitlia sliqip Me te u afruar puslikut bu^asen
.nga.te.idy anete, edlie sazct 11a presen dyke kenduar:
,per memedliene, per memdbene! gjer liyme ne qytet,.
;ku na .kisliin pregatitur nje tryeze siy dulict.
Qe iiiga Leskoviku deslieronim fort toper qe to
'Yiinim nePraslier per te i falenderuar edlie pntliur do-
•ren Baba A bidinit, si k under e Dervislilerevet edlie
•gjitlie atidbetarevet t’u falnderonim, per perkralijen qe
aia kisliin dhene ne kob kritike. Mjerislit nje telegrame
lia/kerkonteiine nxilitim edlie slikuam per ne Gjinokastre.
Ku r ndodbesliim ne Manastir miiarm nje telegra­
me, jiga Bar,i Jt-alise, prej Bajo Topullit, i eili ker-
konte ykoqitje mbi gjendjen tone. .Ju pergjigjme qe
liria u dha odllbe te vinje se e ndejura pertcj islite e

Kajua kish 10 dit qe ndodlieslie ne Bari per te u

Siedbur jie Shqjperi. Bashke me Bajon isliin Lnji Gu-
irak uqi, jaga Shkodra, Thom a Avrami edlie Stefan Kon-
<d;Ularj9 nga Korya, Aleks Paskali, nga Permeti, K 190
Hift&ariotji, nga Brekdeti, edlie Kole Beka me ca Dib-
rajie., qe na inungojjje emrat, nga Dibra.
Gjitbe pregatitjet, per te 11 liedhur lie Sliqiperi,
isbin bazeniar, nje dite perpara, se te nisen, kisliin mbe-
tur te habitur dvke le^ihur gazetat qe Sualltan Hamiti
prokHamojtj Konshtuten ue Tyrqi. Pa fjale gazetat
ebJvnmnin, gjer e gjate, dyke thene qe levizja Shi ρο­

ζ
 — 112

tare e shtrcngojti Tyrqino no kete ndryshim to papri-

tur. Gjitlie nga gaze tat, kisliin mesuir per liyrjen tone
no Alanastir, me Xiazi bene, edhe na teligrafosne.
U hidheruan e pikclluau toper, po nuku kisliin
sc (/te benin keshtu qe vendosne te pernahen. Tlioina
Avrami u both ne Misir, Aleks Paskali ne Amerike,
Kole Iteka me slioket edlie Ivi<;o Himariotin ne Bull-
gari, Bajua me Stefan Kondillare ne Gjinokastre edlie
Luji Gurakuqi no Siikodre.
Gjiuokastra na priti fort bukur dyke dale 200-300
sbpirt me kuaj perpara edlie gjitlie populli me kenge
edlie me flamure ne (lore. Ketu udejme 10 dit ne sbtepi
te Topulleujvet, ku per (lit do te vriuin nga nje qint
sbpirt qe na vizitoniu, nga qyteti e nga qarku.
Qe te nesermet no mengjes, si arrime Gjinokastre,
vajtme per mbi van* to deskmerit Haredinit. Perve^
neve ardlii edlie nga populli nje shumioe e m adhe, per
to dhene nderimet e meritushmo ketij deshmori qe ra
mbi alltarin te atdheut per liiine. U mbajtne fjale
patriotike nga Bajua edlie prej meje dyke i dckllamuar
uje vjershe q ’u learn dedikuar deshmorevet.
Qeryizi dyke folur pak fjale urdlirojti slioket qe
t’i japen edhe nderimet trimuore, keshtu qe porosite
zjar, edlie pushkat i xbasme per mbi var te deshmorit
H am lin Tremislites! Te pikelluar u reznain ne qytet
po kejo dite ua u duk store e zeze.
Xje nga kujtimet e paharuara, edlie ecila eslite nje
detyre qe, pervee faleu lerje vet, t’e tregojme ne histori
sherbimet e me Ilia q’i ka sjelle levizjes kombetare fa-
milia e Topullit. Alema e Bajos edlie Qer<;izit mo nu-
set e djemve, me bijat edlie mbesat jo vetem qe do te
shorbenin, sa here vinini, po edhe do te na ruanin
Sliunie here grate delnin perpara qe qeronin udhen, me
pushkat ne dore, kur shkonim neve nga shtepia. Xe
shume gjoiulje kritike, kur. nuku muut te veperonin
burat, e mbushuin keto kete barre te rende burrerisht
e ploterish. Ale uje fjale ishin pjesetaret te levizjes
tone.
 — 113 —

Pa si ndejine 10 dit ne Gjinokastre slikuam lie

.Janine me qene qe na kish ftuar Valin. Ne Janine na
u be nje pritjc fort e bukure. Nje shumioe e madhe
kislite dale jaslite qytetit, nje ore lark, per te na uraar
mire ardlije. Kur ryme lie qytet Bandat ushteriake, to
baslikuara me bertimct e popullit, na pritne edhe na
shpune gjer ne Yqrnet per te i dliene viziten Valiut.
Ndejme tri dit ne Janine ku na nderuan kombe-
taret me gostira, si edlie nga ana e Katnndarise edlie
Xhemietit. Me qene qe nje komision i perbashkete,
nga gjitlie kombet, do te viute per vizite, ne Selanik,
Shqipetaret zgjodhe Bajon, Ceryizin e mua keshtu qe
vendosnie te vemi ne Selanik. Me qene qe shame nga
slioket deshnin te vinin ne per slitepite, u ndame dy­
ke n putlmr mije here, e me lote ner sy! ! !
Ne Janine p ita fatin te njihem e bisedonj me Di-
rektorin te gazetes greke « Pelloponisos ». Pa fjale qe
desli te mesonte mbi levizjen Shqipetare prandaj me
tliote: qysli slikoni me Elinet te Shqiperise? Jn per-
gjegja e i thashe qe Eline nnkn ka ne Shqiperi perve§
se ne Vilajet te Janines ose me mire ne kaza te Ja­
nines. Qysli, tliote, ne Kortje, Berat, Gjinokastre, Vlo-
re e gjetke nuku ka te Krishtere?
Ka shu me i thaslie po keta jane Shqipetare.
Jo! jo! in’ a preu fjalen, kete mos e thuaj kurre
se ata jane Eline. Kur e pashe qe §do bisedim ishte i
kotte e laslie, dyke i tliene qe ne eslite se te Krishte-
ret me.suan ne shkollat greqisht, kejo i detyroliet mos
kujdesjes te gjyshervo tane edhe ca me toper qeverise
ti ran ike,
Pa u ndare me pyet per emrin t’ im, edhe kur
meson qe quhein Mihal Grameno keoen nga Ironi e
me tliote: po ti qenke Eliu in or vella? Mekat, mekat
qe te paskan genjyer Tyrqit e te bene Shqipetar.
Kete pergjigje e prisnja prandaj dyke qeslinr i tha­
slie qe jam per te u bore Elin, pasketaj, pa si tani e
kupetova kbmbesjne edhe u ndame.
Te ketilla bisedime patrn'e edhe ne vapor kur qen-
<
 114 —

druam no Pa ti e edlie no Pi re, edhc nga kcto kupeto-

va qe populli grck eshte i pafajshme, me qene i padi-
tur, cdlie kur udhehiqet prej njeres politikane, to ditur
edlie gazetare, te eilet nuku jane gjesendi perve<; ta-
bako prej histone!
Qe nga Janiua vame lie Preveze, ku na u shoqe-
rua edlie Shell u Sabriu, nje nga kombetaret luftetare
te pareshtur. U-gezuam pa mase kur u njojtme faqe-
zaj, keshtu qe e slikuam kohen, gjer ue Selanik me
bisedime, per mbi pritrnjen te Shqiperise, me ndryshi-
min qe mori qeverimi i mbreterise.
Shqipetaret c Selenikut na pritnc me gezim te
math edlie me nderime. Kishin dale me kaike gjer lie
vapor, qe ku na muar e na shpune ne hotel Kollombo.
Ketu foli Midhat Prasheri, nga ane e Shqipetarevet,
te Selenikut, dyke treguar sherbimet ton a me te eilat
lideruam gjithe kombin.
U pergjigja une dyke thcne qe nderimet, qe po
na beni neve, i pfesem me gezim te math jo per neve,
qe nuku mbushme perve^ detyren, po per kujlim, te
Atervet qe na inesuan te duam kombesine, si edlie per
pritrnjen qe te rinjte te plotesojne detyren tone. Ketu
ardhe na vizituan nga ana e Komitetit Xhon-Tyrk
sliume Oiieere te medhenj midis t^ilev^et ishte edlie
Enver beu, i eili na shtrengojti doren te gjitheve, si
pjesetare te lirise. Xe keto dite u-themelua edlie klubi
Shqiptar per te perhapur diturine Komiteti Xhon-Tyrk
shtrojti nje tryeze te madhe ne Beas-Kule (Kule te
bardlie) per nder te Delcgatevet te kombcve te ndry-
slime. Pashallare edlie Oiieere te medhenj muar ana,
midis cilevet ishte edlie Hasan Pasha Masareja. Pa
fjale qe, pas zakonit, u mbajtne fjale, keshtu qe nga
ana c Komitetit Xlion Tyrke foli Mustafa Qemali,
dyke treguar rendesiren te lirise e cila do te bashkonje
gjithe kombet e iidryshme ne nje punim per lumterine
te mbreterise Ottomane.
Kga ana e Shqipetarevet foli Bajua, ne gjuhen Tyr-
qislite, dyke treguar qe duhen hedliur prapa krahevet
 115 —

c pasketaj te perpiqemi, si nje trap, me gjitlie fuqi qe

te xvillojme mbreterine tone. Zime pastaj me radbe
nga Grekrit, Bullgaret, Serbet edbe Rumnnet, por mbe-
ta i babitur kur foie qe te gjithc me gjtibeu e tyre, pran-
daj nuku durova dot edlie i thorn Qer§izit, qe ishim
ngjitur, qe do te das edbe une, keslitu qe fola sbqip
dyke tbene qe, prej 500 vjet. e tebu, (;,do faqe e bisto-
rise Tyrke esbte zbukuruar me emrat e Sliqipetarevet,
te eilet jane bere tberore per kete mbreteri, si edbe li-
ria e sotme i detyronet me teper kombit Sbqipetar, etj.
Ne krye me qene i vcsbur me roba komite, pan-
debne se mos u benja nonje qyfyr po pastaj me qene
sliume Oficere Sbqipetare, prej te Komitetit ua 9pje-
guan fjalen time edbe me pergezuan.
Ne Selanik ndejme 10 dit pastaj dnbeslie te per-
ndabemi. Bajua me (^eryizin e sboket e tjere sbkuan
me vapor per ne Gjinokasbtre edbe une, mbetur si i
sbkrete, mora udlien per ne Kor§e. Lotet na derdbesbin
^urke si lume kur u puthrne edbe u ndame se basbkn
kisliim sbkuar, si vellezer, afcr dy vjet, dyke shijojtur
hidberimet edbe embelsirat ne per malet e bukura, te
se dasbures Sbqiperi!
Kujtime te pabaruara, kujtime qe ne ydo sekunde
do tM kujtojsli, prandaj lumterine te kesaj kobe, nuku
e (;kembenj me gjitlie boten ! Per mua eslite dliuretia
m’ e madlie qe me fall Zoti, te Oilin e lavduronj, qe
munda edbe une, pas fuqise te dobete, t’ i sberbenj
atdheut, t’ i sberbenj se shtrenjtes t’ ime Sbqiperi!
,^ν*
 K R Y E E I.

Krvengrltja e p ergjithshSm e
P a si fati e rrojti kaqe vite kete libre historike
« Kryengritja Sbqipetare» e cila mbaron me dbenien
te konsbtutes Tyrke, 1908, e quanj te nevojshme edbe
te dobislime qe te refenj, me pake fjale, vazbdim in
te kryengritjes sbqipetare pas lirise Tyrke, dyke mare
edlie une ane, pas fuqise t’ ime.
Me anen te ketij slitimi dcsberonj qe t’ u lehtesonj
udben e duliur liistorisliknmjesvet. te eilet kane per
te plotesuar, pa dysliim, liistorine te re to Sbqiperise,
keslitu qe nga slieniiiiet t’ ime, do te gjejne burimet
edbe lebtesirat, per te mbusluir veprat e tyre te mbaruar.
Jo me pak qe edbe nxenesit e kendonjesit do te
periitojne sliume, se me anen te ketij slitim i jane per
te ndritnar mjaft mbi rjedbjet kryengritese, te Wliqi-
petarevet, per te iituar lirine.
Me te u dbene liria, ne Tyrqi, Sbqipetarevet e
mjere, te deslieruar e plot etje, per kete liri, me vrap
edlie si te debur u liodlie ne fnslien e lnftes, per te
ndritnar kombin e tyre fatzi me anen e diturise! Se
me fatzi se kombi Sbqijietar nuku jetonte as nonje
komp tjater, ne Imperatorine Tyrke, me gjitlie qe ko­
mbi Sbqipetar kisbte qene slitylla edlie ajy me besni-
ku i Tyiajise. Gjaku i vyer, i kom bit Sliqipetar, qe
isbte derdlmre si reke edbe pa resbture per Tyrqi ne,
prej 500 vjet, nuku ka reiitn as ne liistorine te per-
botesbme qe f o kete sliembellyer tjater kom p!
Mjerislit, Tyrqit, ne vent to mirenjojtjes, na ^per-
blyen Sbqipetarevet me ato me 'te keqia e to tmersbme
 — 120 —

v ep ra. P erd o rb g jith e m c n y ra t dh el perak e edhe to

d o b eta mo (jellim qb to ckom bcsonin koinbin Sliqi pe­
tal·,· odlio mo to vbrtet, dalo n g a dale, i a rrin e k etij
qb llim i so no keto 500 vjot a rrin e S b q ip b taret to per-
gallon, m idis tyro, odho to m ohojnb bom besin’ o tyro.
V ito t odho JSIkj ipetiiret, to n arkosur, fliniii gjum bn o
vdekjcs, ue te cilin i kishin slitbnb T y rq it, odho fort
r a il xlioku ngjalleshe nonjb d brgim tar, per to u knjt.u-
a r Sliqi petarev et qb tb zgjohen o to kupetojnb so jan e,
qb tb g jith e, vcllezer odlio b ijte to n je kom bi trim edhe
fisnik! Po qb tb g jith a isliin to kotta, koto prodikim e,
se S b q ip b taret fliiiin gjum bn e qolb gjer mb 187S, k u r
K o n fo ren ca o B erlin it k rastito to k a t o stergjyslibrvet
t ’ane, dyke u a d b u ru a r fq in jev et!
A te h c re odlio vetcm ateh erc zune to sbkunden nga
d ru n jb sia edlic te liap in syte o to shbkojne rozikun o
m a th , no to cilin sh k o n te S h qiperia, kbslitu pra fill n a n ,
no S tam boll, to paren shoqeri d itm a k o j>br xgjim in
te k o m b it, dyke sb ty p u r lib ra no gj alien sb()ipo. Xb
k ry o q ev eria T yrko i jibrgbzojti S bqipbtaret, per udhen
qe nisne, e d b ’ i sig u ro jti per p crk rah jen to saj, m irpo,
p a sh k u a re as pak, m e tb pare p erp arim in qe m ori
g ju lia sliqipe edhe n d jc n ja t kom bbtare, qe perhapeshin
n e r S b q ip b taret, zune n d je k je t e rep ta, burgim et, m by-
llje t o sh k o llay et edhe g jith e te k eq ia t k u n d ra S b q i­
p e ta re v e t !
L u m te rish t, fara e m b jelle zuri renje ed b ’ u per-
liap no vbudet e liu aja k u je to n in S bqipetare, kesisoj
b o tobesbin libra, g azeta e te perkoheshm e, te cilat i
k a lln in fsh eh tazi ne S b q ip eri. P o m e koto m envre islite
o p a in u n d u re qe te silln in nonje pom e te dobishm e e
te plote, p ran d aj mb 1905 u iillu a i pari k o m ite t kry-
en g ritb s S h q ip ctar, ne M an astir, i cili sb tren g o jti Tyr-
q in e te ja p e K o n sh tu ten mb 23 K o rik 1908.
M e te u dlibne liria m e v rap S b q ip b taret zune te
p u n o jn e m e njo zell to m a th dyke yelur klube, sh k o lla
e dyke b o tu ar gazeta e te perkoheshm e. K lu b i i Ma-
n a s tirit, i cili u fillu a i p a ri, m ori n isia tiv e n te nevoj-
 — 121 —

slime e te dobislime qe te therese gjithe Shqipetaret,

te Sliqiperise edhe mergimit, ne nje Kongres kombetar,
ne muajiu Phjetor 1908, per te biseduar edlie vendo-
sur ^eslitja e abe§cse.
Kejo vepre e Klubit Manastirit me perpjekjet te
Peliim be Zavalanit, kryetarit. edlie Gjorgji Qirjazit
do te mbetet historike edlie nuku ka nevoje leudimi.
Ky Kongres immdi te pcrmbledhc. pas 500 vjet,
Pelegatet qe perfaqesnan gjithe kombin, nga gji­
the anet e Sliqiperise e te mergimit, ne nje baslikim,
ne nje dashuri e ne nj> vellazeri te pan dare, pa ndry-
shim feje. Gezimi i ketij Kongresi nuku tregonet dot,
i cili, per lieren e pare, permblitlite Toske edhe Gege,
Muliamedane, Katholike edlie Orthodhokse ne nje basb-
kiin e nje qellim!
Perve<; Abeyese Kongresi votojti edlie (jeljen to
nje shkolle Kormalc ne Klbasan. Per nate do te mbli-
dheshin ne nje tryeze, te ftuar kur prej nje ane kur
prej tjatre, dyke defryer Delegatet si vellazer, plot en-
thusiazme e kcnge kombetare.
Pervec; ketyrevc sherbime, q’ i solli Kongresi at-
dbeut, i solli edlie nje tjater sherbim me te math, §esh-
tjes tone kombetare. Qarket dipllomatike, te Europes,
u enteresuan teper per kete Kongres edhe shtypi te me·
ret gjer e gjate me levizjen Shqipetare, e te botonje
artikulla me reudesi, prej njeres njojtes mbi liistorine
te Sliqiperise.
Tyrqit dyke pare perparimin te Shqipetarevet zu-
ne me vrap nga dhelperit’ e zakoneshme, per te nda-
luar e per<;are nga ky qellim e perparim. lie krye
nxuar nje fare Shqipetar te blere, i qojtur A rif Hiq-
meti baslike me ea slioket e tij dyke §pallur nje Abe-
^e, me sbkronja Arabisbte edlie botuan nje gazete, te
permbajture, pa dysliim, prej qeverise Tyrke.
Dinakeja qeveri Tyrke, si kurdobere, zuri te en-
teresobet mbi kete <;eshtje edlie te yfaqnje bidberimin
te math, gjoja, qe ndjente per mosmarevesbjen midis
Shqipetarevet, mbi geslitjen te Abe^ese. Qfaqi pra lii-
 122 —

fillerimin qd eshte e shtreuguard to ndalonjd gjuheii

shqipe, no siikollat zyrtare, gjer no njd veudim tjater.
Protestimet qe ritliniu si breshdri, nga gjitlid andt
o Shqiperise si kunder edlio mitinget nukii inoresliin
none veshtrim, no Stain boll, prej qeverise Tyrko, o cila
per kundrazi vazhdonte program in to saj, qd md yfa*
redo men re td ytaroseshe levizja Slirji[leta-re. Ndjekjet,
mundimet, burgjimet o gjithe id kdqiat dita mo ditdn
po shtoheshiu, kuudra kombetarevet Shqipetare, kesii-
tu qd edlio deshpdrimi po slitoneshe no Shqipetaret e
in jere.
Pa nonjd slikak mbyllnin klubet, siikollat. edlio ydo
sboqdri koinbetare gjor arriue qd td okatdrojud edlio
« Jianden td lirisd » ne Karoo, e oila kislite Kryetar te
nderit !Sul Itan Jleshatin, i oili kur islite trashegimtar
e udihmojti lontarisbt dyke u zotnar qd do t’ o kete
none hi jo td T ij!
Slitypi shqip po iuli(joslio me njd replcsi td madlic
gazetat ujora pas jatres mbylleshin o ksetestroheshin,
gazeiaret ddnolioshin edlio burgososhiu. Nga keta udi-
qosliin me toper une, Dervish Ilima, Jashar Erebara
edlie 31 1190 Qulli.
Ne td kdtilld gjend/c to tmoruard gjeiuleshe kom-
bi Shqipdtar, odho qd to gjitlid o kupdtonin rezikun e
math, po nisittivdn as nonjd niiku o mirte, ])dr orga-
nizimin o tillimin td njd ldvizje kryongrildso. Vdrtet
shunid patriots botonin thirjo kryengritese no omdr te
komileteve, po mjorisht no Europe kur so ud Shqipbri
nuku guxonin.
Md 11)10 pelcet njd kryongritjc no (iegdri po pa
patur as qellim as program kombetar. Me toper kejo
kryengritje islite drqjtuar kundra Xlion Tyrqvet edlio
per bazd kislite renion nga Proui te Sulltan Hamitit.
Me vrap ,u ddrgua usktdri e inadkeiiend komande te
Xliavit. odho Tyrgut Pashes, td cilet veperuau ato me
td meditate barbarizma kuudra fatziujvot Shqipetare!
Td dy gazetat sliqipc, te Kories, « Kory a » edlie
« Kolia » udalohon edlie Direktoret jepen ne gjyq. I ndy-
 — 123

eri edhe i pavdekuri Sami be Pojani, Direktor i « Kor-

ees » trembet edhe sbkon ne Klysyre, edbe q’ atehere
nga breugu e hidherimi, qe ndjente ne slipirt te tij,
u sliti ne semundje e cila e slipuri lie varr! Une D i­
rektor’ i « Kohes » jepem ne gjyq edhe denohem me 2
muaj burg edhe 75 lira gjobe. Pati, nofta, me shpe-
-tojti se diten e gjyqit me kerkonte rethimi ushteriak,
per te u gjykuar prej gjykatores ushteriake, ne Dibre!
Besim Vesel Cregen e muar lidhur nga Korya edh’e
derguan ne Ysqyp si shokun tim ne ydo levizje edhe
Hafez Aline e ndiqnin dyke i tbyer naten penxberet
me gure e te tjera.
Prokurori — kelleu siy i theshnim — nje Tyrk
fanatik, po fort i nderyme, me nderonte mua, sido Shqi-
petar kombetar, e me kesliillon mos benje Apell [Is-
tinaf] ne Manastir se shpetova lelite ne Korge. Une nuk’e
degjova po e bera Apell edhe kur do te vinja ne Ma­
nastir u ktheva ne Resnje. Ishte Ramazan edhe vajta,
baslike me te ndverin Mehmet be Frasherin, ne Niazi
beu i cili na priti fort mire. Biseduam per gjendjen e
tmerslime te (xegerise, qe veperoheshin kundra Shqi-
pe tare vet, prej Turgut Pashes, edhe e pashe qe pshere-
titi e i helmuar me tliote: vella Yiilial mos u deshpero
se eshte nje re me furtime po do te shkonje edhe kejoi
Sa per denimin t’ im me tha qe me jepte nje letre ose
t’ e hasnja ne Manastir, kn do te vinte te nesermet.
As letre mora as q’e kerkova ATiazi bene dyke e
lene ne do re te drejtesise. <>.jykatesit te Apelit patne
mi resine te me xbresin 1 0 dit nga burgimi, keshtii qe
u ktheva ne Korge ku mbusha denimin ne burg edhe
pagova gjoben, per te eileu me udihmuan nga kom-
biitaret e vjeter te Korges, edhe te Amerikes. Ky de­
nim ishte j dyti ose i treti, andaj te burgosurit me
prisnin me gezim qe t’ u mesonja shqipen e t’ i ngu-
s ellonja qe per se shpejti do te lirohen.
Me perpjekjet te Hasan Pashes Mesarese m’ u dha
lej 6 per botimin te «Kohes», teligraiisht nga Stam-
«bolLi, po shume atdhetare pandelmin se e ndrova fleten,
 — 124 —

me qene qe levdonja shume Malimut Sliefqet Paslien.

P o keto dysbime nuku me benin nonje pershtypje, so
delnin nga ea atdhetare vetem te berihajit edlie qe i
prisoin geshtenjat t’ i lianiii te pjekura!
Ne kete kobe ishte liedlmr lie luften kombetare
edlie trimi patriot, deshmori i pavdekur, Tbemistokli
Germenji, i eili veperonte ne Manastir. Kislito mundur
te nxjere Spiron me Milial Bcllkamenin komita e ke-
sisoj te ziresbim per organizaeie e veperim te gjere,
po, mjerisbt, tmeri edlie ftolitesira i kisli pushtuar zem-
rat te Shqipetarevet.
Organezimi lie Manastir ndbehiqeshe prej Pcrit
be Ypit., Themistokliut, Dr. Kedri Permetit, Tollemah
Germrnjit edlie te vyerit patriot, qe ra deslimor lie Du*
rres, Kamber Sej(;edini.
Me qene qe ardlii dimeri vajti Tliemistokliu me
te pavdeknrin trimin edlie deslimor kombetar, Perit be
Prasherin, ne Kolonje edlie suall Spiron me Milial Bell-
kamenin ne Korye, ku i mbajtnie ea dit, fshelmre, ne
liande te Lirise edlie ne slitepi te te ndverit patriot
Vangjel Gjika. Si i veslime me roba prej redifi (re-
zerve ne ushteri) i pereuallm ne Korins e q* aiulej ne
Napoli edlie Misir kn dimeruan.
Ishim nne, Tliemistokliu, Periti edlie Vaugjeli qe
i kemi slikuar per mest qytetit edlie tregut, gjer arrime
lie ban te Kadenceit, dyke ja dorezuar Laskes qira-
xliiut, me siguri qe t’ i bitlite ne Korfus. Ishte me// i
nates edlie po rinim reth mangallit me zjar, gjer te
pregatitesbin kuajt, dyke pi re nga n;e raki te ngrolite
per urim te djemvet qe sbkonin ne Amerike, se ndo-
dbesbin edlie ca udhetare te liuaj. Ne kete kobe ardlii
nje patrulle, per inspektim, edlie Vangjel Gjika, si(;
ishte guximtar, porosit banxbine t’ i gostite me raki
per te urnar djemvet udlien e mbare.
Me gezim te math pranuan gostitjen si edlie ci-
garet. e ndejne gjer i pereuallm, po une me Vangjelin
ndejme me patrullen dyke pi re nga rakia edlie dyke
qare ballet. Ndejme se kishim trike edbe dyshim, mos
 — 125 —

ziii ngjiste nonje gjesendi, gjer u kthyen Themistokliu

2210 Feritin te cilet i kisliiu perojelle jashte qytetit,
pastaj u kth}Teii ne Baiule ku i gjori profesor Paskali
u ngrit nga gjumi i tineruar se mos iskin nga qeveria,
po me te na ujojttir hapi porten e ndejme brenda gjer
no mcugjes, kur u peril dame.
Ne te ketille gjendje ndodhcshim prandaj me 1911
une shkova ne Stamboll i thirur me nje let re si prej
{yerrizit po jo, islite pro; Zemauit. Dyke iidenjur ilaF
edlie dite me Qer^izin veslitronj qe as uonje shenje
nukii tregonte per nje levizje kryengritese, me qene
toper i deshperuar. I tregouje gjendjen e tmershme, to
Shqiperise, edlie bindet po me tliote gjej te holla se
vetem keslitu munt to vendosim. Edlie mbi kete pike
kisli aresye te plote se fort te ralle ishin ata qe te
n dih moil in.
Ne kete kohe kishin ardliur, ne Stamboll, edhe
Bektasli Oakrani me te ndyerin, patriot e deshmor Ba-
ki Gjinokastra gjitlie per kete qellim, qe te miresliin
vesh me politikanet Shqipetare, te Stambollit. Per di-
ta bashkoliesbin ne zyre te «Shqipetarit», drejtuar prej
Dervish Himes, ku mblidheshin e bisedonin shume
atdhetare, po bisedime te kotta.
Nje dite mbetur vetem neve, une, Dervish Hima,
Bektasli Cakrani, Baki Gjinokastra edhe H il Mosi
vendosim te mblidbemi ne Hotel Imperial, ku ndodhe-
she fshehur nga ndjekja e qeverise, Bedri Peja e te
hi tedojnie xgjeshur. Dhame fjalen e rnlerit qe as nonje
tjater do te mos e dije, keslitu qe te nesermet u mbloth-
me edhe e gjetme te aresyslime te ftojme nga deputenjte
Sbqiptare Nexhip he Dragon edhe Hasan be Prishtinen.
Kete barre e muar Dervish Hima me Bektasli
Cakraniu qe P i lajmerojne edhe kesisoj te nesermet,
ne oren e eaktuar, u mblotlime ne Hotel Imperial.
Bisedime te gjata nuku dulieshin me qene qe isliim no
nje menjtim te plote. 1 ndyeri Nexhip be Draga me
Hasan be Prishtinen thonc qe per ne Kosovo kane
•sh presen me te madhe per nje kryengritje te pergji-
 — 126 -

theshmc, pa e ditur qellimin pervecj ca te pake nga.

kreret me dije, po sa per ne Toskeri nuku besojne,
arrin vetem qe te dal in yeta e te bchen levizje vend la­
ke, ku aty ku atje, per te i dhene ngjyren te bashki-
m it, Gege e Toske te kesaj kryengritje. *
Ky menjtim u pelqyc prej te gjitlievet edlie e
pranuam qe ne Kosove do te veperouin Nexhip be
Draga edhe Hasan be Prishtina, ne malesi te Shkodres
H il Mosi edhe ne Toskeri une, Bakin edhe Bektashi.
Dervish B im a mbeti per ne Stamboll edhe te liidliet
tie Qameri me te pare qe i aftoliet reziku. Bedri Pejen
vendosme te hidliet ne Romani e ne Bullgari, ku te
paken te na ndihmonin atdhetaret me anen te shtypit
European edhe me protestimet, tie fuqit’ e medha. Sit
mbetme te lidhure ne kete vendim u perndame.
D r. H A K I M B O R JA V A N G JE L G JIK A

%
 129 —

KRYE E II.

P lasja e k rv e n g ritje s
Me te u perndare Bedri Pejen qe te nesermet e
burgosne kur prcgatiteshe per te u hedliur ne Rumani,
Bditashi me Bakine shknan per lie Vlore me anen te
Korfuzit, ku do te qendronin 2-3 dit per te u bashkuar
•e biseduar me Ismail QemaLiu, (rurakuqm e te tjere
Shqipetare qe n lodheshin atje. H il Mosi shkojti per
ne Shkodre edhe une per ne Kor<;e.
(xjitlie udhes po menjtonesha per barren e rende
qe kislia mare, aqe me teper qe ne keto koliera ndje
njat e nxehta isliin ftohur edlie isliin larguar nga at-
dlietaret, me te shumet, me mbylljen te shkollavet,
shoqerivet edhe lidjekjevet te kombetarevet. Arriva lie
Selanik edhe u bashkova me Myffcarin po niiku i yfaqa
qellimin, dyke i tliene qe si te vete ne slitepi te sho
him ( / vendim do te miret.
Xe Manastir ku kisha nje sliprese te madhe me
dolli e krimbure. I ndyeri Tclemali (rermenji me thote
qe Themistokliu, vellaj i tij, ishte hedliur per ne Bull-
gari e q’ aiulej do te ktheheshe ne Shqiperi. Arriva
ne Kor<je edlie zune te me pyesin per te reat o Sta-
mbollit. Xe Stamboll, u tliashe, kete kupetova qe gji-
the fuqi edhe nuku eshte (;udi te sholiim nje levizje
te pergjitheslime edlie neve te inbetemi per turp te
botes !
Qe te gjithe psheretitnin po duheshe pune e jo
djale te thata. Atehere u thorn vetem shokevet, lufte-
tare, te vjeter edlie mblidhemi qe te vcudosim progra-
min. Mblidhemi edhe formojme nje komitet, i perhere
prej meje, Teiik Panaritit, te ndvervet patriots Vangjel
(Ijika e Pcrit Prasheri, (doui Katuudi, Jaup Dislmioa,
Liml)i Bimbli, te ndyetet e te pandaret Kristaq Ari-
stidhi, G-aqi Thanas Viso e Qamil Panariti, Doktor
Hakiu, Lazo Progri, S ken do Pojani, Stavre Karoli, i
 — 130 —

ndveri Aleks Koqi, Nepsi Kcrenxliiu, Shabau Plasa

djaloshi Gavril Peppo, Stefan Kondillari etj.
JSie Devoll ishin veperonjes jVlehmct Bidineka,
Istref Verleni, A li palish Verieni edlie i ndyeri Ali
Mengnlasi. Ne Starove Jasliar ben edlie nc Kolonjb
Salih Butka, i ndyeri dcslimor Qani Ypi, Xliezo Jhmi
e te tjere.
Vertet kejo pane n regnllua po dulieshe vene ne
vcperim e ne levizje program i, se per fat te k<3q neve
Shqipetaret i liarojme slipejt, zotiinet edlie fjalen, ke-
slitu qe pnnen e barren me te reiule e mnarm, nne,
Vangjeli. Feriti, Goni, Janpi, Skemloja, Stefani edlie
Qainili. Pnlieslie nje mareveslije e plote me gjitlic anet
qe te jcpnim, ne nje kohe te caktuar, nje slienje per
levizje kryengritese. Te holla 11a mungonin prandaj
vendosme te dergojme te ndyerin Stefan Kondillari qe
te mi ret vesli me Beratin, Vloren, Gjinokastren, Fra-
slierin e viset e tjera.
(,)do nisje eshte gjysm’ e panes e mbarn arc, ke-
shtu qe niaa une i pari! Pagova qiraxhine gjcr ne
Berat, per te ndyerin Stefan edlie i dliashe sliifren, te
mareveslijes, e cila ndodliet edlie sot e slikrnare lie
dollap, ne shtepine tone. Dulieshin spenzime per udlie-
tim in ne Sliqiperi edlie qe te liidlieshe no Korfns te
kupetoheslie me Ismail Qemalin, Guraknqin, Pandeli
Oalcn e te tjcret qe ndodbesliin atje. Speiizimet u bene
prej gazetes time «Kolia» dyke mbledlinr pajtimet, te
cilat u baslikuan edlie keto me te tjerat per atdhene.
Letrat e Stefanit na gezonin, qe tekdo mbreteronin
desliira e nxelite per qellimin e shenjte. Kesisoj na
slikrnante edlie nga Pelvina, i ktliyer nga Korfuzi, qe
po marrin masat e dnlinra per te kallur urine ne Sliqi-
peri, nga Korfnzi edlie pastaj te pclease kryengritja!
Mirepo ditet slikonin, Tliemistokli Germcnjin e znne
ne P e l vine edli’ e derguan ne burg te Junities keslitu
edlie Kole Rodlien me Vasil Tromarcn i burgosne ne
Gjinokastre. Nonje slienje nuku dukeslie q’ as gjekundi.
Nesliat be Yrioni me te ndyerin Ferit Lumanin vine
 — 131 —

nga Berati qe te mesonin 9’ heheslie tie Kor(;e. U tliame*

qe jeini gati p > ata 9 ’ presin, kur so as nonj vent
tinku ka si pen gi met e Kories me qarket e saje ?
Dulieshe nisja, te cilen as nje nuku guxonte, pran-
daj u mblothme no nje qai k to ngushte edlie u vendos
qe Kor^a to jape slienjen e pai e. Elamnrin pra te krye-
ngritjes e 7embven Jloktor H iki Mborja Vangjel Gjika,
Dervish Ibrahimi edlie Xepoi Kerenxliiu dyke mare
malet perpjete, me lb Qerslior kur Sulltan Beshati
ardhi ne Man astir.
Kejo nisje beri nje bujo te madlic ne te gjithe
anefc e Shqipsrise edlie ca me toper kur dualle, pas nje
jave, Qarnil Panariti, Lambi Bimbli, Sabri Lamariti,
Kostaq Kosturi, Odhisea N. Kotta, Tushi Krastafilaqi,
Kristaq M Eurxliiu, Nu^i ΛΓ. Lapi, Eetali Qiuami e
te tj ere. Armet me te tepertat dliame ata qe kishim,
Qarnil i dy, une dy bashke me gjithe takeinin te komi-
tarise, per te cilat me qan zemra edlie sot, Eeriti dy,
Kristaqi nje, Sabriu dy, Jaupi nje, Skeiuloja nje, Goni
dy e kesisoj zume mblithnim per te tjeret. Te holla per
te i vesliur te paken me gun a edlie opinga, lie per lie,
shtime si eilido pas fuqise.
Po te holla dnheshin pas ketaj me shume edlie
zume te mbledhim nga atd lie tare t qe nuku trazoheshin
lie levizjen kryengritese. Sjell ner ment koto em ra: Spi­
ridon Ilo 15 lira,, Selim Mborja 1 0 , Stavre Karoli 15
lira, Euat be Erashcri 10 lira edh’ u zotna te na der-
gonte 5-0 Tugra, Nikollaq Zoji 15, Aleks K 091 15,
Malimut be Pojani 10, Jorgaq Baci 1 0 , Tbodlioraq ΛΓ.
Mano 10, Kostaq Eundo 1 0 , Lytfi lie Zavahmi 10,
Vangjo K. Turtulli 10, Yiske Gorgnzi 1 0 , Nikolaq
Yangjeli 10, Miljadhi Adbam 7, e slinme te tjere, te
cilevet lielirioliem qe mikn n sjelle emrat ner ment.
Qani be Dislinica zuri te mblefhc edh1 ajy midis
te njohurvet si ne Kor<je keshtu edhe ne Stavove. Te
tjere gjetke per te pernibajtur Komitetin. i cili kisb
harxlic te mihllia sc per dita po sbtohesbin komitat,
keshtu qe duheshin vesliur e armatosur.
 — 132 —

Gegeria gjitlie mo malesitd c Shkodres isliin no

kryengritje te plote, o cila tani kislite shtruar odlic nje
program kombetar, dyke kcrkuar autonomine to Sliqi-
perise mo nje (iiivornator j>roj Sulltanit. Edhe tie Tos-
kori zuri nje levizje me gjitlie anete po organizimin
qysli u be nukn e dime, prandaj rfa leme dijesvet edlie
iityre qe muar ane ne keto levi/cje kryeugritcsc.
Komiteti i Korybs dyke u forcuar dergojti, tie
Suimboll, Aleks Ko<;in per te derguar Qer<;izin ketu
qb te liidliesbe ne Gjinokastre e gjetke per te vepe-
ruar. (yeryizi dyke mare edhe Myftarin, nga Selaniku,
arriti ne Konje me 15 Korik diten qe martobesba unb
dyke shpresuar qe me menyren te martesit do te slipe-
tonja nga verejtja e qeverise. Si ndejne tri dit, no
shtepine tone, edhe biseduam gjer e gjate slikuan per
ne Gjinokastre, dyke ju dliene nga arka e Komitetit
50 lira pervey spenzimeve. Ve^* ketyreve te holla n
dha edhe Lambi Ramizi nje same.
Ne Korye plakosi nje ushteri e madhe edhe gjitlie
qyteti u retlina aide mbane edlie u deklarua rethimi
usliteriak. Me 21 Korik qe me nate na ruanin edlie
me te dale nga shtepite na shpinin tie Yqmet, ku, si
na kerkonin gjitlie robat e trupit e na pyesnin per em-
rat, na klisnin ne burg. Atje po sillnin nje nga nje
prej nesli ku pershbiulosheshim, midis tone, po mje-
rislit isliin edlie ea te pafajshme si Idliomenea e Kris-
taq Kosturi.
Xga Devolli suall ne burg Melimet Bidiueken ba-
shke me te dy bijt’ e tij Hasane edhe Haxhine. Istref
Verleni, i cili si per gudi kislite shpetuar nga vdekja,
kislite slikuar me A li Qaiishin per te blere arme nga
Bullgaret po usliteria u kish here prite edhe A li (yau-
sliin e vraue edlie Istreiiu e zuue te gjall. Trupi i tij
nuku islite pervey plelib edhe gjakrat i rithnin nga te
raliurit q’ i bene 3 dit e tri net! Pastaj te lidhur e
suall ne burg baslike me Reuiiu, vblla me deslimoriii
A li (yaushin.
Kesisoj u mblotkme ne burg 26 slipirt si suall e
1
 — 133 —

Themistokli Germcnjin lidliur, nga Janina e Dervish*

Hajderin, sot Baba ne Teqe te Turanit Kories. Isliim
pra keta, me sa sjell tier meat, te burgosur: Une, Te-
iik Panariti, Ferit be Frasberi, Idomene Kosturi, Meli-
met Bidincka me Hasan e Haxhine, Stavre J aroli, Ja-
up be Disbnica, Kristaq Kosturi, Skendo be Pojaui,
Baba Hajderi, Themistokli Germenji, Istref Verleni,
Kristaq Aristidbi, Kent* Verleni, Bido Tepelena, Gaqi
Thanas Vise, D<* visli Ibrabinii, Itexbep Vinyani edlie
Alim Tragjasi, nga Vlora. Isbiu pastaj nje rojtes ne
9 if1i j;* te Pandeliut, lopeyari i Burgalecit, nje xbanderma
iiga Ta(;i, nje (;oban q’ e kishiii mare udbebeqes.
Me nje fjale sbpirti edlie zemra e levizjes kom-
betire, jo vctem i Kor<;es po edlie ne viset e tjera, ndo-
dlieshe ne burg. Desliperimi i te jashtmevet islite i
math sliume edlie frika u kisli mbire ne zemer. Nje
nga vellezerit tane, te Komitetit, Goni Katundi mundi
te slipetonje, nga burgu, dyke u fsliebur po nuku mun-
te qe te punonte dot. Ne burg na vuue ne nje verej-
tje me te madlie dyke na pern dare ne per kausliet nga
2-3 me urdhrin qe te mos kuvendonim midis nesli.
Mbi gjitbe keto u kisli rcne ne dore nje letre e
sliifruar drejtuar mua, nga Gjinokastra. Me nxjerin nga
burgu ne Yqmet, ne dliome qe islite ngrehur enkas per
neve, prej retliimit usbteriak, per te na bere betimet
me kail in brenda kur sbob qe isbin 8-10 Oficere, Pye-
tesi, edlie Lytii be Zavalanin, te cilin e kisbin mare
per perktbenjes (terxhumab). Pyetesi me tregon nje tbir-
je te Komitetit, botuare ne gazeta «Kolia» edlie me
tliote qe perse e botova?
I tbasbe qe e perktbeva nga gazetat tyrqisbte edlie
gerqislite me qellim per te i bequr verejtjen qeveri.se
qe te mare masat e dubura. Oiiceret tundue kryet me
nje qesbje te mvrojture. Mire fare, tliote pyetesi, po
kur qenke kaqe dasliemire i qeverise leyite edlie tre­
gon a o’ te sbkruajne ne kete letre, se s’ ka fjale qe ve­
tem tine e kupeton.
Mar letren e me te sbtene sytd e njojta sbkrimin,
 134 —

po dyke ο vertitur u tliom: plitkua si edlie letra jane

per mbi mua po une nuku e njoh kete slikrim si kun-
der as kete gjulie, me te ciie eshte shkrojture, uuku e
kupetonj.
Atehere ugrilict me zemerim nje Kolonel (Him-
basli) e dyke me tregnar ca slikopinj te njomte me
tliote: A i shell keta slikopinj? te gjitha mbi knris
tent jane per te u tliyer po trego te verteten, se tine
edlie tine je kryeja i ketyreve trubullimeve qe vepe-
,ronen ne Sliqiperi!
Doren e kini te gjate edlie mnnt te me beni <;’te
•doni, u tliom, po dijeni kete qe une as fajtor jam as
detren nukn e mar vesli kush in a dergon.
A qcn ore qen, me pergjigjet, do te veslitrosli ti­
ne edlie vrapon tek dera per te tliirur nje uslitar qe
te me rinte kur uje tjater Oiicer m’ i math, prej te
shtetit Madlior, e udalon edlie mblidhen qe te gjitlie,
mi nje (pishe te dliomes per te biseduar. Dyke mbetur
vetem mo Lytii bene me tliote: mbaju burre Milial se
pastaj lit.arka te pret! Le te bejne si qe te dnan Lytii
be, ne dore me kaue, po unesjam i pafajshme. Pa dy-
sliim qe druhesha e nga Lytii lieu edhe nga cilido qe
te islite.
8 i biseduan midis tyre kthenet, prane meje, Oil-
eori i shtetit Madlior e me gjuhe te embele, se duke-
she <je kislite uje aresim te ualte, me tliote: Grameno
Erendi tine je uje gazetar edhe eshte turp qe te riliesh,
]>r indaj tregona per letrcn kusli ua dergon, me qeue
qe juve nuku u ngarkonet nonje faj. Tregona qe cili
eshte shkroujesi i letres ose ne mos e njilini mbi cilin
kini dvsliim?
«
Besomeni, ne kini Pcrendi, u pergjigjem, qe nuku
e njoli as shkroujesin as gjulien te letres, po s* ka dy-
sliim qe letra me eshte derguar mua me qellim qe te
me humbasin. Si gazetare kam bere edhe armiqe, edhe
dyshimi tiin qeudron vetem me Propaganda Grreke, e
cila me ka hale ne sy, me qene qe i kundreshtonem
ne qellimet qe yshqen kundra mbreterise tone !
 — 135 —

Dyke pare qe nuku nximiu nonje tjater fjale me

dergojne prape ue burg, po me thone kesisoj: te leme
te meujtonesh mire se nga kejo nuku ke shpetim.
Kur rvra ue burg sboket po prisnin me padurim,
edhe mjafc te frikesuar, te mesonin pesimet e mija, po
une qe ue porta zura te sbanj at a qe me kisbin der-
guar letreu. S’ duhet thene qe as sbokeve nuku u tre-
gova per sbifren sa kolie qe ndejme te burgosur, me
gjitlie qe i ndyeri Themistokli e kupetojti qe do te
ishte nonje letre e shifruar.
Cijendesbim pra ue nje gjendje te keqe shume, po
me gjitlie kete nuku deshperouesbim edbe meujtonim
qe me ^fare menyre munt te delnim nga burgu se isbim
sigur qe do te na deuouin rende. Direktori i burgut
ishte Take Talaj, me te cilin njihesliiin edbe kisbim
qe te gjitlie rniqesi po jo te perzjere ue §esbtjeu kom-
betare, gjer ue nje besim te plotc. Me gjitlie koto i
gf.iqirn meujtimin dyke i proponuar kryesiue qe do t’ e
kisli ay, keshtu qe do te mbetesbe i pavdekur ne bis-
tori te Shqipcrise, per nje vepre patriotike si kejo.
Xe krye Takeja u zemerua edbe nuku afrobesbe
gjekundi, po pastaj, dyke i treguar neve fanien qe do
te mirte edbe sbcrbimet e medlia qe do t’ i sillte at-
dlieut, pranojti te bellim kete goditje. Vendosme pra
qe neser brema te zeme rojtesit e xbandarmarine te
burgut, te cilet do t’ i mblithte Takeja qe t’ u jepte
nonje urdlier gjesendi, edbe do t? i mbyllnim ne burg
edhe neve gjitlie, sa qe ndodhesbin te burgosur 135*150
sbpirt, do te sbkouim per ne Erseke, ku kislite mjaft
m uii ici one.
Pllani islite prementuar fort bukur, po fat’ i zi
nuku na ndibmojti qe t'e vinirn ne veperim. Xje gjeme
nga me te keqiat e te tineruarat ngjajti ate mengjes
pa u gdhire mire. Qetat e Qamil Panaritit edbe Spiro
Bellkamenit isbin basbkuar ne If rasher edbe kisliiu
arlbur ue Orman Qiflig, gjysme ore lark Kories me
qellim qe te tairesbin vesb edhe t’ i binin burgut. Ke·
to po menjtouiu trimat e Sbqiperise, edbe iiiuiii me
 — 136

keto endcra to bukura pa slikuar nor inent qe nje usli-

teri e madlie i kisli retbnar naten !
Kur zuri te baposlic dita karaulla veslitron qe isliin
trathetuar edlio retlmar, prej ushterise, keslitu qe vra-
pon te lajmeronje slioket. Xgjolien to tinernar edlio
kerko ne te zene non j© vent te fort, me qene no fuslie
te liapet, po zjari liapet nga gjitlie anet.6 edlio kesisoj
dyke leftuar arrine lie kcnete. Te mbytur no baltra
muntne te hidlien pertej, po per fat to zi jo te gjitlie !
Dulieslie vaditur dlieu i Sliqipcrise me gjakun e vyer,
te bijvet saj, per te slienjtene liri !
Kristaq M. Furxliiu, Xu<ji Lapi, Pajazit lieliova,
Kostaq Spiro Kosturi, Odhisea X. Kotta edlie Tnslii
Krastafilaqi ran© deslimore per mbi alltarin te atdbeut!!!
D ita pra 28 Korik 1911 do te jete nje dite e zeze,
po edlie nje dite historike per Sliqipcrise !
A lim Qelo Trajazin, i eili islite nxenes ne Korfuz
edlP u shoqerua me Spiron e Milial Bclkamenin kur
u bodlie lie Sliqiperi, e zune ne nje fsliat ku kisli to
mundur te shpetonje nga lufta, e zune te gjalle edlie
e suall lie burg baslike me neve.
Q’ ate dite u rctliua edlie burgu me usliteri, keslitu
qe pllani yne mbeti i pambusliur. Zmne nga ankimet
ne Stamboll po pcrgjigjeja islite qe, punen tone, do
t’ e kqyrnje drejtesija. Me gjitlie keto nuku desliperone-
sliim as pak, perkundrazi gezoneshiin kur mesonim qe
levizja krycngriteso po perliapeslie ne gjitlie anet e
Toskerisb.
I pavdekuri patriot e deslimor Memdu be Zavalani
islite liedlmr ne anet e Permetit edlie me Mehmet Pa-
varin kisbin regulluar sliume mire (;etat edlie levizjen.
D yke u bashkuar e me yetat e Dclvines, non© kryesi
to Nafiz Aderit nga Palavlia, qellonin te goditnin
Permetin edlie P u λγιιιιιι ndihme Gjinokastriteve, po,
mjerisht. usliteri e madlio isli derguar e ne ato vende,
keshtu qe lie nje lufto qe bene per mbi Pangri ra
deslimor X azif Haderi, dyke leftuar burrerislit per te
sbpetuar gjitlie slioket 1
 — 137 —

Krycngritja pra e madhe e Gegerise, si edhe per­

il a pja qe po merte ne Toskeri, e shtrenguan qeverine
Tyrke te meiijtonet qe te perdore tjater rnenyre, per
jiusliiiiiiii te kryengritjeve. Si e pa qe me gjitlie usb-
ferine te mad lie, qe dergejti, si e me masat barbare
qe n veperuan, kundra Shqipetarevet, nuku munte te
sjelie nonje dobi vendosi te dergonje Komisione pa-
qesore edlie keshillonjcse, prej Sliqipetaresli, qe te bin-
din Sliqipetaret qe te mos vazhdojne me arme ne do­
le te leftojne kundra qeverise.
Xe Toskeri u emeruan edlie derguan Fejzi be Ali-
zoti edlie i ndyeri patriot Abdyl be Ypi. Slietitne Qa-
merine, Labe vine edlie pastaj ardhe ne Kor§e. Tekdo
kisbin pusbuar kryngritjet, ne Toskeri, me amnistine
qe dhane edlie me zotimet te qeverise Tyrke — si
nga liera — qe pasketaj do te mbusben, ploterislit,
kerkimet edlie te drejtat e Shqipetarevet.
Fejzi beu me Abdyl bene isliin nga Sliqipetaret,
te cilevet nuku munt t* u mobonje patriotizmen, kesh-
tu qe nuku kisbim nonje dysbim pervey asaj qe i sbe-
rbenin edbe qeverise. Na vizituan ne burg dyke na
tbene qe do te perpiqen edbe per lirimin tone, pa si
tani qendron ne dore te drejtesise, po te jemi sigur
qe per se sbpejti do te lironemi.
Mbi emer te shokcvc u pcrgjigia kesisoj: U njo-
bim fort mire qe jini kombetare po sot jini dergates
te qeverise prandaj u lutemi t’ i tlioni qeverise qe edhe
pas te iiruarit prape burgu do te na prese. Sa per le-
vizjen kryengritese qe e pusbuat, Z. uaj, jini te gabu-
are, se ajo do te perseritet edbe xgjerobet me teper
sa kobe qe qeveria nuku na jep te drejtat tona.
Atcibere i ndyeri Abdyl be teper i hidheruar tho-
te: munt te beniin tjater kur se nuku gjetme gje-
kundi nonje organezim si(; duhet? Deshperimi edhe
mosmarevesbja mbreteronte kudo se ja edbe juve po
ndodhi te burgosur!
Jemi te. lumtur, tbote Eejzi beu, qb fituam am-
nistine e per Toskerine, e cila ishte dhene vetem per

)
 — 138 —

Gegerine, se tjater soj do te jepeshin veto edke te na,

jinbeteahc nje turp i math gjithevet.
Si biseduam mbi rjedhjet e dites, atdhetarishtr
•slikuan edlio ardhe pas 3-4 dit kur muar lamtumire
se slikuan per lie Stamboll. U perpoqne me gjithe fu-
qin 5 e tyre, per lirimiu tone, po me kot se drejtesia
(Adlia) vinte pengime, keslitu qe ditet slikonin edhe
pas tyre slikonin eilhe javet e muajt.
Per fatin tone ardlii ne Kor<;e nje korespondent i
«Tajmsit» Londres, Z. Guod, i cili na vizitojti ne burg
i baslikuar prej Z. Kenedy edhe prej Prokurorit me
dy auetare te Gjykatores. Na pyeti edhe mori shenimet
e dullura, keslitu qe me te vajtur ne Manastir ju qa
Valiut. edhe Stambollit per nibajtjeu tone ne burg, kur
se ata qe kisliin rembyer arrnet u fale.
Xuku slikuan sliume dite kur na liruan me te
sliumet, pas 5 muaj burgimi edhe mbajtne Tefik Pa-
naritin, Tliemistokli Germenjin, Dervish Ibrahimin,
Perit bene, Istref \ rerlenin A lim ,Trajasiu edlie Xlian-
darin akoma edhe tri muaj. ketyrevet mbetne ne
burg edhe Shpataraket qe nene krycsi te Sadik Zashit,
derguar prej Kor^e, goditne Posten te Elbasanit.
Kesisoj mori funt kryengritja e vitit 1911 dyke u
paudehur qe qetesia do te zoteronte pasketaj.
 t
V

9
Kryengritesit Shqiptarg

1«
t
 — 141

KRYE E II I.
bufta B allkanike ed h e v eteq ev erim i
i S h q ip e rise
U pandeli ine te vertete qe u shua zjari, q’ isli
udezure, ne gjitlie anet e Shqiperise, po ish vetem nje
pandihm, se me te ardhur praavera e te gjelbe route
gjetlii zuri te leviste prape kryengritja, ue vitiu 1912.
JBarbarizmat e tmeruara veperuar, prej Turqvet, kundra
Shqipetarevet deshnin sliume kolie qe te sherohen edhe
harrohen, po gjitlie keto Tyrqit, ne vent te gjenin me*
lemin per te mbyllur plaget, perkundrazi kerkoiun t’ i
hapin ca me teper.
Pas amnistise ne vent te mbushnin zotimet zune
te ndjekiu krerefc edhe bajraktaret, te Gegerise, dyke
burgosur ca nga keta edhe me menyra dhelperake ker-
konin qe qysli e qysh t’ i peryanin, midis tyre, edhe t’ i
armiqesonin! Xe veat te ndreqeve te shtepive te djegu-
ra, prej ushterise, te rugave, te celnra te shkollave zune
me nje reptesi te madhe y’ arm at i min edhe te perseritin
ndjekjet e para, keshtu. qe te mjeret Shqipetare u shtren-
guan te marrin malet per te mprojtur jeten e tyre.
Kryengritja plasi ne gjitlie anete edhe zuri te zgje-
rohet e ue Toskeri, ku kishte ardhur Kapiten Tajari
me nipin e tij Tasimin, te ikur prej ushterise nga
Manastiri. Shtvpi European per dita nuku mereshe
pervet; se me kryengritjcn te Shqipetarevet te cilen e
quanin tani lufta Turko-Shqipetare dyke troguar trime-
rite te Shqipetarevet, edhe per herojin me te matli
kishin trimin burre Isa Boletinin!
Ushteria Tyrke per dita po thyeshe nga Shpipetaret,
te cilet ne numur 30.000 slipirt po pregatitesliin qe
t’ i ryue Ysqypit. Xe Toskeri plasi kryengritja e per-
gjitheshme edhe qellouin te marin qytetet. Xe kete
kohe vraue komitat Shqipetare te tmeruarin Kexhep
Palla, i cili vriste edhe priste ne Prefekture te Kor9es
j>a pyetur njeri, me qene zemra edhe shpirti i Xhemietit I
 142 —

Qevcria Tyrke atclierc velem e kupetojti qe me

dbelperite, to zakoneshme, si cdhe me usliterine miku
munte te puslionje kryengritjen Sliqypetaro prandaj
dergojti nje Komisjon fuqiplotc, uga Stambolli, per te
neneshkruar nje traktat to mareveslijes edlie lidhjes
midis Turqise e Shqiperisb.
Komisjoni arriti tie Ysqyp ku ardbe dlie perfaqe-
sonjesit e Shqipetarevet edlie zune uga bisedimet. Ibis
sliume mbledhjeve arrine tie nje kupetim dyke lene
nga Nyjet edlie nga njera aue edlie nga tjatra. Me nje
fjale njibeslie Kryesia e Turqise po me nje Shqiperi
Autouome! Keslitu pra u pusliua kryengritja edlie nuku
priteslie pervcg qe te emerolieslie Guvernatori, prej
Stambollit, e te zinin nga veperimet qeverimtare edlie
organizatorc. Mirpo pa slikuare sliume kolie plasi luf-
ta Ballkanike!
Armiqet me te mcdhenj, midis tyre, gjer djethi-
uaj, dyke periituar nga politika e qelbure Tyrke, e
cila kislite 3 vjet me radlie qe po perdorte fuqine kuu-
dra Shqipetarevet, pernjerjesh u basbkuan edlie litline
aliance kundra Turqise. Ata qe dridlieshin nga hijeja
o Turqise me te pare qb Shpipetarct, te cilet isliin shy-
11a edlie kraherori, te Tyrqise, u armiqesuan si kunder
edlie frika e Autouomise Shqipetare, i bene qe t* i he-
dliin prapa kralievet gjitlie merite edlie armiqesite, qe
kisliin midis tyre, e te baslikolieu Greqia, Serbia, Bull-
garia edlie MaP i Zi kundra Tyrqise, se eiles i deklla-
ruan lufte me.
Kobe me te bukure edlie rast si kete nuku imuit
te gjenin kurre te kurres Ballkanasit, me qetie qe Sliqi-
petaret isliin teper te. merzitur nga politika Anadolla-
ke, keslitu qe nuku muar ane ue kete lufte. Se per-
vc§ merzitjes isliin te armatosur, keslitu qe vetem
nje kundersbtim te vogel treguan. Prandaj usbterite
Grckc, Serbe edlie te Mai it Zi nuku gjetne uonje kun-
dresbtim te matli, prej usliterise Tyrke, edlie ryne e
zapetuan Sbqiperine me te rene Selaniku.
 — 143 —

Shqiperia po shkcleshe, an’ e mbane, me nj’ ane

prej ushterive Greke edhe me tjater ane prej nshterive
Serbo-Malezeze, dyke gjetur peugim edlie kundreshtiin
vetem ne kryeqytetet te Sbqiperise, Shkodre edlie Jani-
ne, ku leftoniu trim at Sliqipetare nene Komande te dy
luftetarevct te medbenj, Esat Pasha Toptani edlie Esat
Pasha Janina, dy heroje te eilet babitne gjitlie boten
me burrerin’ e tyre qe treguan!
Deslipcrimi pra isbte i pa treguare ner gjitbe Sbqi-
petaret, per fatin qe i priste, po <;’ munt te ben in'? Gji­
tbe shpresen e kisbiu varur tele L’erendia per te mje-
-ren Shqiperi, edlie si te liequr prej magneti drejtokeshin
ne Vlore per te gjetur noojc sbpetim. L’lakosne nga
gjitbe anete te Shqiperise j>o as nonje vendim nuku
mereshe prej askujt, per shpetimin te atdbeut, kur se
armiqet po slikelnin me gjitbe anete.
Ne kete kohe edhe gjeiulje, kaqe kritike e te re-·
zik<;me, arriti ne Ylore plaku Ismail Qernali, keslitu
qe gjitlie vesbtrimi islite drejtuar tek ky plak i rakur
me dipllomatine Enropeane, edlie priste sbpetim. Pklbe
kislite aresye pop alii qe te mvarte gjitlie sli presen, tek
ky plak i vyer edh’ i.ndjerc, me qene qe vetem men-
dja e Ismail Qemalit munte te gjitbte nje cuigme
kaqe te koklavitnre!
Shqiperia po shkonte ne oren e fundit te rezikut,
se me nj’ ane usbteria Serbe arriti ne Purres, usbteria
Greke po vazhdonte perparimin te saj edlie usbteria
Tyrke, e tliyere edb’ e <;kateiuare, po permblidheshe
ne Herat. Nuku kislite nibetur pra pervee Vlores e ei-
la lidlieslie me Gjinokastren edlie me Janinen dyke ju
kundershtuar ushterise Greke pa nonje sbprese.
Ne te ketille gjendje dulieslie mendje e liolle edhe
guxim, prandaj Ismail (Qemali si mendouet, veto vetiu,
mblodhi gjitbe paresine, qe ndodliesbe ne Ylore, edhe
si u tregon gjendjen edhe rezikun te math a thote qe
melemi edhe shpresa e fundit e shpetimit qendron ke-
tn : Te ykeputurit te Shqiperise, nga Tyrqia, edlie pro-
kllamimi i veteqeverimit te saj si nje i pavarure. Me-
 i

— 144 —

lijtimi i Plakut pelqenet tiga te gjitlie edhe ine gezim

te math neneshkruhet protokolli i shenjte!
Atehere Ismail Qemali perpara popullit proklamoii
veteqeverimin te Sliqiperise edhe me duart e tij te yel-
nikta ngriti tiamurin dykrenor te Sliqiperise ne most
te enthusiazmit, to paresliture, te popullit i cili qante
nga gezimi!
Pas 500 vjet, pra, u dermuan zinxhirat e roberisc
edhe atehere Toskc edhe Gege, Muhamedane e te Krish-
tere u njojtne qe jane vellezer edhe bijt5 e vertejte te
nenes Shqiperi! Q’ atehere u opore gjitlie dhelperite
edhe intrigat e armiqevet, te cilet i kishiu per<;are
Shqipetaret, ne Turq edhe Kaure, keslitu qe e kupe-
tuan se Shqiperia eslite nje e te gjithevet pa nonje
ndryshim feje!
Slmbolli edhe dita me e shenjte, koinbetare edhe
historike, per kombin Shqipetar, eslite edlie do te je-
te, sa to rronje beta, dita e flamurit 28 Nentor 1912!!!
Pormohet Kabineti i pare, i Sliqiperise, nene Kry-
esi te Ismail Qemalit kesisqj: Kryeminister Ismail Qe-
mali edhe nenekryetar Ni holla Kayori, Minister My fid
he Libohova, Mehinet Pasha Kalkadeneli, Luigj Gura-
kuqi, Petro Poga, Abdi be Toptani, L ef ifosi, Midhat
Frasheri edhe Pandoli Oale. Me te u formuar Kabine-
ti me vrap Ismail Qemali u ben te njojture Fuqive
te Medlia vendimin te kombit Shqipetar edhe u lute-
she t’ i mprohen te drejtat e tij lie Konferance te paqes.
Prokllaniimi i vetcqeverimit Sliqiperise, i pa pri-
ture edhe i papandelmre, solli nje ndryshim te math
ne qarqet dipllomat.ike aqe me teper kur se ne Lon-
drc islite Impure Konferanea e paqes Balkanike edhe
bisedonin per zgjidhjen te kenij (;eshtje. Pas ea dit nje
vapor lufte Greku boinbardojti Doganen e Vlores dy­
ke here te paka deine. Qeveria tone protestojti ne Gre-
qi, per mbi kete ngjarje, e cila u pergjigj qe gabiinisht
u veperua kejo goditje dyke pandelmr se fiainuri ishte
i Tyrqise edlie jo i Sliqiperise.
Grekrit, per te mos patur mareveshje me Europen,
 — 145 —

na prene kabllon, keslitu qe inbetme te rethuar, si pesh-

ku pa uje, nga gjitlie anete edlie ca me teper abere
kur se kishim nevojen me te madlie qe te mesonim
gjyqin te fatit t’ one, prej Konferances se paqes. Vetem
kur viute nga nonje anie lufte, per te kqyrun blloka-
ten, e na jepte nonje gazete mesonim edhe neve se
■if beheslie ne bote!
Lufta po vazhdonte me reptesi te madbe ne for-
•tesat te Janines, ku, islite mbledlmre gjitlie fuqia Greke
per te shtrenguar renien te Janines. Po Esat Pasha
qendronte i ^elnikte me ata burra luftetare Shqipetaie,
me gjitlie qe munioionet edhe te ngrenat kishin zene
t’ i sosen. Pas sliuine lufterave, te repta e te paresh-
tura dit’ e nate, u shtrengua te vinje vete mbreti, i
Greqise, edh’ atehere n perseritnc goditjet me te me-
dha, gjer sa rnbeti Esat Pasha pa nonje gjyle e pa
buke edlie kesisoj e dorezojti Janinen ne duart te usli-
terise Greke, 6 Mars 1913 !
Me te rene Janina ju ture Gjinokastres, Delvines,
Permetit e Tepelenes, pa gjetur nonje kundreshtim fa­
re, edlie po i afroheshin Vlores. Atehere na pushtojti
nje frike e madlie, andaj me vrap heme nje mbledhje
me Rosovasit dyke patnr per kryetare trimat hurra Isa
Boletine, Riza be Jakoven, Zenel be Ipekun, edhe ne­
ve gjitbe refugjatet e Toskerise me Salih Butken, Mu-
harem Rushitin edhe vendosme qe te leftojme gjer te
mbetot i fundit, per nder te tiamurit q’ u ngrit lie
Vlore, me gjitlie qe e dinim fort mire se kundreshtimi
vne islite varrimi i sigurte! Lumterisht ushteria Greke
nuku kisli urdlier per Vloren edhe keslitu zune prape
jeten te bllokates, dyke pritur dita diten qe te nene-
slikrueshe paqeja.
Kur se ndodheshirn ne te ketille gjendje e desli-
perim ardlii ne Vlore, prej Serbie, Eeliim be Zavalani
i derguar me nje mision te posayme nga ana e qeve-
rise Serbe. Misioni islite nje proponim q’ i beheslie qe-
verise tone qe to rynte Shqiperia lie nje Konfederacie
me Serbine dyke patur te dy shtetet Kryetar mbretin
 — 146 —

te Serbise. Qoveria Sbqipetare nnku e priti kete pro-

ponim nga sbume sbkake e kesisoj nuku ryne as no
nonje bisedim per mareveshje.
Te bllokuare, zumc te ndjejme mungimin e gje-
rrave t 6 rrojtjes edbe neve, pa nonje shprese qe do te
bapesbe bllokata. Per fat te keq k islite ca kolie cdlie
aniet Greke nukn na vizitonin si perpara, prandaj ndo-
dheshim te brengosur e te mcrzitur po (/ inunt te
benim?
Ne te ketille desbpevim ndodbeshiin kur nje bre-
ma, errete fare edlie gjindja islite mbyllure ne per
sbtepite, dcgjonet nje signall vapori qe rynte ne liman
te Vlores, me 26 ]\Jars 11)13. Islite injaft. qe te <;kulet
gjitlie gjindja e te rezoliet no skele per te rnesuar 9 ’ va­
por islite edbe 9 ’te rea na sillte. Dritat po llamcin qe
per se largu dyke i dliene nje bnknri te veeante, lima-
nit, aqe me teper abere kur kisli mbcture, prej kaqe
kolie i shkrete. Me te 11 afruare betli ankoren edbe
dalin me nje sballupc me benzine Petre Goxliamani
edbe Petre Kakariqi, nga te cilet mesuam qe islite
Yakti i lin k Moanpensiere. Pyes Goxhamanin, shok
te vjeter, ve 9anerisbt per Prine Gjiken ne ndodbesbe
lie Yakt, e m ’u pergjigj qe jo, pergjigjie e eila me
kalli lie dysliim, me qene qe Goxliamani islite sekre-
tari i Princ Gjikes.
Kamo te fieme po mua nuku me zinte gjumi, ke-
sisoj qe pa u gdbire mire rezobem no skele edbe betli
syte lie Yakt, kur slioli qe prane fiamurit Engles va-
lonte edlie flainuri i Sliqiperise! Zemra me rilite pa
prere, nga gezimi, kur paslie edbe fianiurin tone te
valonte per mbi Yakt e nje mije slipresa te bukura
me slikuan ner ment, per pritmjen te Sliqiperise. Nje
sballupe niset nga Yakti edbe me te 11 afruar sallu-
tonj Prim? Gjiken, me te cilin njibeslia fort mire qe
lie Komani. Dalin perjasbta e me ben te njojtur me
D-re te Pukes edbe nje Oficer qe isliin basbke.
Me pak fjale Prine Gjika me tliote: I dasliuri
Grameno, po eq dore nga kerkiini i Eronit Sliqiperise
 — 147 —

per te ja oferuar Duk Moanpesiere, trasbegimtar i Bur-

bunevet edlie nje nga me te pasurit e Mbreterve te
Europes. Eati i ardlii ne dere Sbqiperise edbe tani le
te perfitojne Sbqipetaret, se rast te ketille nuku do te
gjejnc. Si ndejme edbe pake, ne zyre te karantines,
me mori edbe inua ne Yakt ku isha i pari qe me pa-
raqiti L. N. Tij l)ukes. Me priti me kenaqesi te ma-
dbe edlie biseduam per mbi K onferancen te paqes edbe
pritmjen te Sbqiperise.
Duka dolli ne qvtet e vizitojti qeverine dyke i
dburuare Baslikise 2,000 fr. ar per te vobeketit. Bise-
duan per mbi oferten te Fronit edbe te beliesbe proklla-
mimi i Dukes per Mbret i Sbqiperise qe te dyjten dite.
Ismail Qemali, Myfit Libobova, Ourakuqi si edbe qe
te gjithe Ministret e populli e pritne me gezim, kete
oferte, po mjerisbt nuku dinim as pak frymen e Euro­
pes, prandaj u vendos qe Ismail Qemali me (iiiraku-
qin edbe Isa Boletinin te ΛΓίηίη me Yaktin lie Europe
per kete yeslitje si edlie yesbtjet te kufivet e te ngri-
turit te bllokos.
lie Europe nuku gjetne nga fuqit’ e m ed lia q et’e
perkrabin kanditaturen te Dukes edbe kesisoj Fronin
e lane ne dore te fuqive te medba. Me perpjekjet e
lutjet te Ismail Qemalit, pas 5-0 dit u ngrit bllokata
edbe ardlii i pari vapor Italian. Niazi be Ilesnja, teper
i semure, ardlii nga Berati, ne Ylore, per te sbkuar
ne Stamboll po, mjerisbt’ e vrane kur do le ipte ne
barke per <;esbtje vetjake. Une me te ndyerin l >andeli
Dale slikuam no I tali dyke u liedbur ]>andeliu ne
Svicere edbe une lie Milano, ku islite Komiteti Sbqi-
petar none kryesi te Prong Bid Dodes.
Pas ])erpjekjev(i (je benie qe te gjitlie, re.perndare
no Eurojie, u nililotbme ne Ylore dyke prilur xbrazjen
te Sbqiperise prej usblerive leftonjese. Me qene qe Gji-
nokastra ndodbeslie ne rezik sbkuan ne Europe Myfit
Lilioliova me Petro Pogen Keuf Ficon edbe Tboina
Pajiajianon per te protestuare kundra kerkimit te
Greqise.
 — 148 —

Shkodra qendronte e rethuare edhe e bombarduare,

►dit’e nate, po luani Esat Toptani qendronte i patundure
edhe qe nga Taraboshi edhe nga Banlioa i shtynte
armiqet. Mo retliimin e Shkodres mbeti Europa c ha-
bitur edhe gjithe qarket usliteriake edhe dipllomatike
<;uditeshin me guximin edhe trimerine te Esat Pashes,
i cili me nje grusht Sliqipetare mori nje fame te ma-
dhe edhe nderojti gjithe kombin Shqipetar!
Mirpo goditjet e repta e te perditeshme zune t’ja
sosiu municiouet Esat Pashes, edhe te ngrenit arriu
kaqe pak sa ! / 4 t’ i jepte ushterise, sa per popullin 1 / 10
nuku i vinte, perve^ te tjeravet sende te nevojshine qe
i ishin sosur! Me gjithc keto herohji i Shqiperise nu-
ku tundeslie po, si nje Kapitan anie qe veshtron mbyt*
jen edhe ri i patundiir mbi detyre, kerkonte qe te qen-
dronje gjer ne oren e fundit, per te mbushur detyren
usliteriake edhe Sliqipetare!
Yetern atehere kur e pa qe gjindja vdiste nga u-
rija edhe yshqeheshe me renje hi me e pemesh, ushteria
arriti me l / 8 te to ngrenit nnmicionet u sosne krejt
edlie 9 ’ do shprese ndilime ishte e prcrc qe t’ i vinte,
nga gjckundi, atehere edhe vetem atehere vemlosi Esat
Pasha qe t’e jape Shkodren, ne dore te armiqevet, me
23 P rill 1913!
Shkodra vertet ra, po Xhenerali i math, Esat P a­
sha Toptani, nuku e dha! Beri mareveshje me armiqet,
me kondite, qe te jete i lire qe te hiqet me ushterine,
ne Tirane, edhe kesisoj diten 23 Prill pas nje rethimi
prej 7 muaj, dyke leftuar si burrat me te medhenj te
botes, dolli me nderimo te medlia, nga ana e armiqe­
vet, doili nga Shkodra jo si i mundur po inundes!!!
Pa si ndenji ea kohe ne Tirane edhe mori vehten,
pas kaqe te vojtura, ardhi ne Ylore edhe per hir te
atdheut pranojti te rynje ne Kabinet dyke mare Mi-
nistrine te punerave Brendeslime. Crezimi ishte i pa-
treguare ne zemrat e popullit, per kete mareveshje e
cila siguronte pritmjen e lurature per Shqiperine, po ky
gezirn ishte i shkurter se me vrap zune mjerimet! Si
 ■/ Λ*λ * -/· !v\V-Sjx· .
1Λ, ' ν·:Vv‘‘V*:V·*' ν’*.·1·:·*■’■
' · ·. ·

}ϊλΓ·.
■ *■ ■ ■.:><· : · ■■'.· .·■'· - .:··■
■■■
. ■ ■'.···· . ’ ■·.
, y- ' ·' 'Vi ;·:;
ν' ^.
 — 151 —

ne shume raste historike, keslitu edlie aliere u ndodlie

zemer iiq te cilet, per te mbushur inatet edlie qellim et
vetiake, kalle grindje midis Ism ail Qemalit edke Esat
Pashes edlie muntne te biudin Esat Paslien qe te for-
monjc tjater qeveri ne Durres me Shqiperin e mesme
none sim diin!

K R Y E E IY .

Gjend)9e dSshperuare
A s sliuplaka e madlie qe ja dha Sliqiperise, me
padre jtesine qe veperojti Konferenca e paqes, nuku u
ndjeli kaqe shume sa goditja e paaneshme e Durresit!
Vertejt Konferenca e Londres 1913 krijojti nje Sliqi-
peri te krastiture. siy eshte sot, po per<;arja e Durre-
.:it tregojti qe nuku meritonim as per kaqe.
Armiqesite zune midis te dy qeverive, per te tre-
guar zotimin e fuqine cilado, keslitu qe arrine edlie
ne lufte vellavrasje! Eshte nje nga faqet me te tm er-
shme edlie me te zeza, prej te historise kombetare, me
ngjarjet e ahershme, te veperuara ne nje kolie kaqe
kritike kur se pjesa m ’ e madlie e Sliqiperise ndodhe-
she e pa liruare nga ushterite (ireko Serbo-Maiezeze.
Ne kete kolie zune te vine edke Kontrolloret te
Euqive te medha, ne Vlore, per te kqyrur edlie orga-
nizuar Shqiperine, pas vendim it te Konferances, po
mjerisht nga t’ e zinin punimin, kur se vote Shqipe-
taret u sillnin pengime edlie ngaterime'? N ga keto shka-
ke Mali i Zi nuku desk P e lironte Shkodren, keslitu
qe Euqit’ e Medlia e shtrenguan te liiqet edlie P e ma-
rin ato sundirnin te Shkodres dyke lene per Qeveri tar
A m iralin Engles, Kolonel Eilipsin.
Serbet u hoqne nga Poradeci dyke ua dorezuar
Sliqipetarevet, keslitu qe u baslikua me Elbasanin, i
cili ishte nene sundim te Vlores. Poradeci 11 be nje
qendre per Kor§aret e Kolonjaret refugjate, te cilet
prisnin dit e t me diten xbra^eiL te venxLeve tyre, prej
 — 152 —

lighten sc Greke. Mirpo lufta vllazerore ]>o vazhdonte,

per te inhuslnir egoizmat etHi’ inatet vetiake, keslitu
qe pas kaqc goditjcve ra Elbasani no (lore te krye-
ngritesvet, te cilet u haslikuan me qeverine te Durresit,
keshtu qe edhe Poradeoi u baslikua me Durresin.
Babillonia po mbreteronte me gjithe anete, te se
ngrates Shqiperi, edlie populli i gjore nuku din te nga
cila ane te anonte, ])o desk nuku desk ish i shtrengu-
are te gjyrmonte te fuqishmet e elites, te cilet <;’ kem-
behesliin njeri ]>as jatrit. Kontrolloret po perpiqeshin
t’ i paqesonin qeverite te VI ores me te Durresit, aqe
me teper per te lehtesuar ardhjen te Mbretit, te oil in
e kisli pelqyer dhe zgjedhur Europa, po bur rat patri­
ots preferonin prisbjen te Shqiperise, me mire, se sa
te benin tberori egoizmat edhe inatet e tyre vetiake!!!
Duheshe, pra, perseri plaku i Shqiperise, Ismail
Qemali, qe me mendjen e tij te ykelqyer te jape sliem-
bell urtesie edhe patriotizme. Dipllomati i math u menj-
tua thelle qe perpara atdheut duheshe te benje ydo the-
rori, prandaj vendosi qe te hiqet nga punerat edlie te
largohet nga Shqiperia, per te lehtesuar barren e rende,
qe kishin mare Kontrolloret, edhe me kete menyre te
sillte paqen ne Shqiperi.
Nuku ndenji as pak ne menjtimc po tliiri Kontro­
lloret edhe si u £faqi qellimin u (lorezojti fuqine ne
dore te tyre. Te mallengjyer Kontrolloret pergezuan bu-
rrin te Math per kete thorori, pastaj, si muar fuqine
ne (lore, neneshkruan nje Proces-Verbal ku (;faqnin
sherbimet e meda si edhe therorite q’i kish sjelle Sliqi-
perise, gjitliS kohen e sundimit edlie aqe me teper me
therorine te fundit. Kesisoj mori lamtumire Plaku, prej
se dashures Shqiperi, edhe u both ne Europe, qe ku
prape vazhgonte mirevajtjen te Shqiperise!
Me te mare fuqine ne (lore Kontrolloret zunb nga
veperimet, dyke mbajtur ne punerat Ministrit qe isliin
gjer te vinte Mbreti. Per te sjelle paqen e duliure
zgjodhe nje Komision nene Kryesi te Esat Pashes, i
cili te vinte ne Waldemburg te Saksonise, per te i
 — 153 —

ofernar Princit AVilqelmit te Wjedit kuroren te Shqi­

perise, pas pelqimit te Fuqivet te Medba. Komisioni
arriti ne Waldemburg edbe u prit me nderime te me-
dlia. Princi priti me gezim te math kuroren qe i ofe-
ronte kombi Shqipetar edbe tba qe pasketaj jeta e Tij
eshte lidlmre me fa tin e Shqiperise.
Me gjitlie kete grindjet, peryarjet edbe goditjet,
midis Shqipetarevet, po vazlidonin se fara e rnallku-
are k islite zene renje te sliendoslie edlie nuku kule-
sbe dot!
Kor(;a do te lirolieshe prej usbterise Greke po kujt
t’ i dorczobeshe? Xhandarmerise Λ lores ose te Durre-
sit? Xga Vlora islite derguare nje kompani me 100
xhandare, nene Koinaiule te Major Mustafa Aranitesit
edlie Kapiton Gjilardit, per te mare Korgen ne dore-
zim, j>o mjerisht gjetne ndalime nga xhandaret te El-
basanit edbe Poradecit, edlie u shtrenguan qe te per-
^ajne malet me dbore g;jer arrine ne kuii te Kories,
me 25 Shkurt 3 914. Qeveritari Grek Konduli, Sbqi-
petar prej te Greqise, i dorezoiti Kor§en Xhandarme­
rise Sbqipetare dyke ^kembyer urimet e zakonesbme
lie te ketilla raste, me 2 Mars 1914.
Me 7 .Mars 1914 arriti ne Durres Madheria e Tij
Willielmi i I, Mbret i Shqiperise baslike me Mbrete-
reshen, ne sallutim te topave nga aniet e luftes, te
Fuqive te Medba edbe te fortesavet te Durresit. Po-
pulli me enthusiazme edlie bertime te pasosura I priti
me te sbkelur token e Shqiperise edbe gjer ryne ne
Pallat qe islite pregatitur fort bukur.
Kontrolloret me te 1 uruar inireardhjen i dorezuan
fuqine prej dores tyre, keslitu qe Mbreti i ngarkojti
barren Turban Pashes per te formuar Kabinetin. Ka-
neti u formua kesisoj : Turban Pasha Kryeminister edlie
i p. te jashtine, Esat Pasha i luftes e i brendeshme,
Dr. Turtulli i Aresimit, Prenk Bib Doda i ]>un. Bo-
tore, Myiid beu i drejtesise, Hasan be Prishtina i pos-
tavet, Dr. A^amidbi i iinaneavet, Azis Pasha i buj-
qesise.
 — 154 —

Shqiperia gjitlie festojti mo gezim to math ardhjen

te Mbrotit dyke slipresuar qe pasketaj vetem lumteria
do to zoteronte no o ngrata Shqiperi, pas kaqo vojtje-
ve. Mjerisht, islito vetem njd pandihm qc vareshe, inbi
kete shprese, sc me ardlmr Albreti to slikuarat do to
liarohesliin cdlie se basliku, te rctlmar rctli Fronit, do
to perpiqeshin per perpariinin to atdheut. Mirpo zjari
nuku islito i sliuare por vetem i inbuluare prandaj
liuku priteshe pervei; njd shenjd qe te pelcGtc kazani
qe po zjente. Gnzeta «Atdlieu», te vcteranit Jani Le-
hova mo Milto Guren, i liiqto verejtjen qeve rise to
mare masa to repta so zune ku kctu ku at.jo nga no-
nje ievizje po nuku i jopnin nonje reiulesi dyke i pan-
delmr vcndiake. Qcveria kerkonte qd me menyra qe-
tesore te sillte prelijen, aqe me toper qe Mbreti i gjord
sa qe kishte ardliure. Kdlie kur so koto veperoheshin,
lie Sliqiperin’ o mesme, fare pa pamlcliur pclcot krye-
ngritja e Kories brenda lie qytet.
Kejo kryengritje nuku ka reiim cdlie shembell no
liistori te perboteslime! Organizatoret, te kesaj kryengri­
tje, u treguan ca barbare te dobete, te eilet per to
mbusliur qellimet e tyro katile veperuan krycngritjen
e Kories per te i dliene nje ngjyre patriotike. Mjorislit
u xlnilua me von, maska po si snail kaqo mjorime
mbi gjindjen te so zezes Kor^e !
Mundet qe qeveria Greke te mos kisli dije, per
koto kryengritje, po pro vat qe u zune vertetuan, plo-
terislit. qe zyrtare edlie Oiieere Greke jo vetem so ki-
sliin dije po ata vote e kisliin organizuar, dyke perdo-
rur per vegle popullin e mjere, per te iituar tamo o
te linin emrat e pavdekura, no liistori te Greqise !
Vcrtejt kane ngjare kryengritje edlie shkrotime,
po kane patur nje qellim edlie nje organizacie to ati-
lle qe kane Inibitur boten edlie i kane mprojtur, lev-
duar e nderuar. Shtrengime tiranike e te paduruara
edlie desliperimi i fundit i ka slityre qe te bejno kry­
engritje lie per qytete, me qellim qe te iitojne te drej-
 — 155 —

*tat e tyre, po jo kurre qe te bejne remuje qytetet edhe

te vriten vella ine vclla si oa armike !
Kryengritja pra e Kories nuku ka aspak nonje
didhje me nje qellim te ketille. Kur te ishte se popu-
Hi i Koryes nuku desh daniurin e sundimin te tij, do-
.methene nuku desk te route i lire po rob nene flamu-
.rin Grek, atehere munt qe te kundershtoheshe me arm£
n e dore, pa u ngritur flamuri i Shqiperise, edlie jo si
shkuan dite e te pelcase pa nonje slikak kryengritja
‘brenda ne qytet.
Besojme qe eslite e nevojshme, per te rinjte edhe
per pritmjen, qe t’ u refejme me pak fjale kombesine
'te Kories si edhe rjedhjet historice. Kor^a eslite nje
qytet i kulluar Shqipetar, pa as nonje te liuaj, edhe
perbehet nga te l\rishtere edhe Muliamedane dyke
.patur shumicen te Krishteret. Brez pas brezi stergjy-
shut kisliin shkuar ne nje dashuri e vllazeri, te pa
shembellte, edlie as in’ i vogli episod nuku ka ngjare
nga slikaku i ndrysliimit fetar. Bajramefc, Pashkat,
•dasmat, gezimet si edhe hidh'eriinet do t’ i kaperxenin
se bashku vellazerisht.
Mubamedanet side qe kisliin fuqine ne dore prej
qeverise Tyrke, me qellim diallezie, kurre nuku e ki-
shin perdorur kundra vcllezerve tyre te Krishtere,
keshtu qe dasliuria edhe vellazeria inbreteronin ne
Kor<;e. Edlie ne <;eshtje qeveritare bashkoheshin, kur-
dohere, dyke mprojtur nevojat edlie enteresat e vendifc.
Per fat te zi armiket nuku e sliekonin me sy te
•mire, kete dashuri, edlie nuku e pelqenin perpariinin
te Kor<;es, prandaj gjuhanin qe t ’ u qfaqeshe i pari
rast per te perfituare qe te mbillnin mollen e grindjes
e te per<;arjes! Ky rast u ardhi ne dore edhe me vrap
.zune nga veperimet. Tyrqit edhe Grekrit, armike seku-
Jlore midis tyre, u bashkuan pernjerjesh vetem e ve-
tem per te mbushur qellimiu te perbashketb qe t' i
penman in Mubamedanet nga te Krishteret edhe t’ u
.mbillnin mollen e grindjes e te armiqesise ! Ky ishte
jmigrami edlie qellimi i Tyrqvet edhe Grekevet jo ve-
 — 156 —

tern kundra Kories ])o gjilhe kombit Shqipetar, po

Kor^en e kisliin pengim edlie liale ne sy, prandaj ju
ture Kories dyke perdorur 9 ’ do men vie edlie propa­
ganda.
Rasti, i kaqe pritur, 11 ebuj me Konferanoen 0
Bcrlinit, pas lnftes Russo-Tyrke, kur zune edlie Shqi-
petaret to xgjobcn nga gjunii i rende, ku i kisliin slitene,
edlie te kerkojne edlie ata te drejtat e tyre kombetare.
Kejo islite vdekje per Tyrqine e Grcqine, aqe me teper
u drodlie kur SIkji[letiiret zune te shtypnin libra sliqip
ne Stamboll, prandaj u liodlie ne lufte per te larosur
do ndjenje kombetare, qe kisli ziinc te ngjallet ne
zemrat e Shqipetarevet, po me teper kundra Konyarevet
qe rembyen kryesine, si ne mergim si ne Koree brenda !
Me 1 SSL viziton b 01*9011 i mallkuari Dervish Pasha,
armiku 111’ i math i kombit. Shqipetar, edlie, ca dit qe
ndenji, liuku pati tpiter pune e qellim pervec; te keshi-
llonte Muhamedanet qe P i urejne te Krishteret, se
jane arm ike, edlie te largohen nga baslike punimi edlie
me teper nga gjuha shqipe, e cila eslite kundra fese
Muhamedane! Me kete rast perndalm nisbane edlie
mjaft te liola ne per Hoxhallaret edlie fanatiket.
Me tjater ane Greqia, me alien te Eanarit edlie
perkrahjcn te qcverise Tyrke, zuri te kalle fanatizmen
te Krishterevet, me anen e fese edlie shkollavet, te
cilen nuku e dinin as qe e kisliin degjuar nonjehere.
P a si qeveria Tyrke e ykaterojli shoqerine te Shqipe­
tarevet, ne Stamboll, edlie ndalojti 9 ’ do botim lie gju-
lien shqi])e, tiamurin e rembyen Shqipetaret e Buku-
reshtit, afer qe te gjitlie Kor^are me qarkun e Kories,
formuan shoqerine «D rita» blene nje shtypeshkron je
te tyre edlie zune tci liotojne librat sliqip, te eilat i
perndahnin darovisht, pas statues te shoqerise.
Kor^aret e Misirit e qe gjetke me gezim te math
u bashkuan, ne kete levizje kaqe te shenjte, edlie me
vrap zune te fillojne slioqeria e te perhapin lidjenjat
kombetare. Le te permendim qe lie Misir jetonte i pa-
vdekuri patriot Efthim Mitkua nga Kor^a, an tori i
 157

« Mbletes Shqipe» i cili kisli qe me 1875 qe mereshe

me gjulien Shqipe.
I pavdekuri mireberes Kor<jar, Xastas Lakgeja,
qiervecj dlmretise q’ i beri shoqerise «D rites», ne Bu-
kuresht, i dlmronte edlie qytetit tij lindjak nje same
te madlie, prej 10.000 lira Tyrke, me koudite qe te
kllifceshe edlie gjuka skqipe bashke me gerqishten no
shkollat e Kories. Fanari me te mesaar kete proponim
kesliillon Dkespotin me Pleqesine qe me as ntmje me·
nyre mos pranojne kete dhureti. Edlie nje te Djele i
tregojne popullit, mbledliur ne Kiske, dlmretine te Lak-
<;es dyke i tliene bukurosket kesisoj: dkuretia duhet te
na gezcaje te gjithevet po duket te dijni edlie kete qe,
dyke pranuar te kollat, duhet te ndrysbojme edke fe-
ne, domethene te beliemi Tyrq!!!
Pa fjale qe nje proponim te ketille, te cilin ua
tregnan Dkespoti me skarllatanet Dhimogjeronte, nuku
e pranaan edke q’ atehere kyri nje fanatizme e madlie
ne te Krishteret. Xe per Kiskrat gjitke kendimet e
Ungjillin, qe thukeskin sliqip, i ndaluan, ne per skko-
llat mesonjesit, qe isliin Sliqipetare edke i mesonin
nxenesit me gjulien greqisht edke sliqip, i nxuar edke
suall Greke edke vune gjobe, lie nxenesit e nxeneset,
per (/ do fjale qe te kuvendonin sliqip!
Me 1880 pas sliume perpjekjeve u dka leje, prej
Stambolli, per te u <;elar e para shkolle skqipe, ne
Kor<;e, edke pas 3-4 vjet n (;ele 5 ne Kolonje, 1 ne
Starove edke 1 ne Qyteze te Devollit. Shkollat zune
te perparonin me gjitke ndjekjet e millkimet, mo kat-
ran edke piske, qe beheshin ne per kiskrat edke Xlia-
mite kandra te pabeseve kombetare, po qeveria Tyrke
naku i shilite me sy te mire keto skkolla, prandaj i
mbylli edke zari nje ndjekje te repte kandra kornbe-
•tarevet edlie (f do ndjenje kombetare.
Q’ atehere ryri grindja e madlie ne Kor<;b dyke n
perc;are pojmlli ne Kombetare, Grekomane edke Tyr-
komane, te* cilet skekokeshin si armike midis tyre.
Kor(;a pra me bijt’ e saj te mergimit meritojne
 — 158 —

faqen e pare te rilindjes Sbqiperise, edlie nuku duhet

kurre moliuar, qe p<> to mos isliin Kon;aret valid do
te isliin perbapur ndjenjat kombetare edlie sot te ki-
sliim nje Shqiperi te lire!
Perpara pra se te lironin Koryen, Grekrit, kisliin
ndare urine ne per grekomanet me te sbenuar qe t’ it
kishin me velite. Per ve<; kesaj. ne ikjen e tyre, kisliin
lene mjaft usbtare, gjoja per te mbledliur municionet
qe kisliin mbetur edlie per te ngritur to semurt qe
ndodhesbin ne spitalet. Qeveria e Koryes as pak nuku
e slikonte ner ment per nonje levizje kryengritesc, po
kerkonte me 5 ’ do menyre paqesore, qe qysli edlie qysli,
te sillte vellazerine, midis popullit te Kories, none lii-
jen te ilamurit kombetar.
Mircpo Greqia, me anen te komitetit organizator,.
yeperonte si brenda ne qytet ku klliste fshelitazi uslita­
re edlie andare, keshtu edlie lie qarkun e Kories po
mblidlieslie fuqi e rcgullslnne prej usliterie qe ne slie-
njen e pare, qe do t' u jepeshe, te brendeslimit te
yraponin te zinin Teligratianen, Prefekturen edlie gji-
tlie zyrat e te jaslitmit te retlionin Koryen per te mos
i ardliur nonje ndilime, ne qofte se bente nonje kun-
dreslitim xbandarmaria edlie Sbqipetaret kombetare te
cilet kisliin, pas zajitimit Grek, gjithe Muhamedauet
qe iqesliin per Tyrkomane.
Pllani edlie dita isliin vendosur per diten 7 Prill,
dita e Vangjelizmoit, kur eslite prokllamuare kryengri-
tja e Greqise me 1821, po pa pandeliur u xbulua me
5 dit perpara edlie plasi ne meet te nates. Kryekomi-
seri i Policise, Tbemistokli Germenji, per siguri edlie
qetesine te qytetit do te kqyrte per nate qytetin per
te 11 siguruar ne mbusheslie ploterisbt detyreja q’u
kisli besuar policisteve edlie Λτetedasllesvet. Kesisoj fati
shpuri nje nate ne nje udhe tek slikonin nja 10 slipirt
te vesliur me roba andarye, te cilet. me annet ne dore
ecnin me gadale nene strelie te slitepive. Pa u dliene
ze i gjyrmon gjer sa rync ne nje slitepi te xbrazete.
Me vrap Themistokliu mbletli sboke edlie retbom
 159 —

sbtepine per te u dliene, po ata pernjerjesli liapin zjar

edlie kcsisoj plasi kryengritja me 2 te Prillit. Ajy tmer
liuku tregonet dot kur se nga gjitbe shtepite zune te
xbrazen arme gjitbe natene. Ne mengjes nje sbumice
e madbe e armatosnre mblidbet ne Mitropoli per te
prokllamuar basbkimin me Greqine. Abdyl Ypi, zcven-
des Pivfekti, basbke me Tbemistokline i kesliillojne
me urtesi po me kot se lufta vazbdonte pa kumande
midis kryengritesvet. nga shtepite. edlie xhandarmarise
e cila u forcua pervei; kombetarevet te Kories edlie
me vetcdasbesit qe vrapuan nga fshatrat. Lufta mbajti
tri dit e tre net dyke u vrare mjaft n jeres, midis cile-
vet Vasil Trebicka me Kiza be Biblishtin kur mbush-
nin detyren e tyre si vetedashes, Kola Kotta Xliema-
liu edlie te tjere, nga te dy anete. Kryengritesit qello-
niu qe te zinin telegratin e Prefckturen po gjetne nje
kundreshtim te repte nga ana e xhandarmarise e kom­
betarevet, dyke u plagosur ne dore edlie nje Oficer
Hollandez.
8 i e pane qe ndihine ushteriake nuku u vinte qe
perjaslita, pas programit, zune te jepen meballe pas
meballe edlie leftonin vetem ushtarct edlie andaret
Greke qe nga brigjet te 8 h. Thanasit edlie 81i. Elise.
Ne 8 b. Eli u be nje lufte e repte se ushteria
Greke kisli zene vende te forta, dyke patur edlie Bu-
slion me vehtc per qeveritar te Koryes, po u tliyen
dyke lene mjaft te λrare pas tyre. Ne kete lufte tre-
gojti nje trimcri te madlie plaku i degjuar Kapitan
Kajua me sboket e tij. Nje ushteri tjater e bashkuare
me undare kerkonte te rynle nga gryka e Mborjes po
u tliye edlie zuri Dardhen po u ndoqne edlie qe ketej,
nga Mborjaret me Dr. Hakine, Qemal Banushi, A liu
me Ibrabimm edlie Goraret.
Naten e fundit te Kryengritjes andaret edlie usli-
tarct Greke kisliin vepcruar ea masakra te patreguara
ne meballe te Vlelive ndane Kories. Kisliin copetuar
barbarisbt* Papa Lambron Bullamaein, p rift in te
Vlelive, nje luftctar i forte per yesbtjen 8 bqiptafe.
 — 160 —

Bashke me priftin kishin masakruar cdlie te vcllanc

Sotir Bullamacin edbe Vasil Tallabakun. Grate i mun-
duan qe te tregonin to liollat edlie u inuar ^faredo qe
kishin nga gjerrat e arta e te argjcnta qc kishin. Keto
u gjentne ne ushtarct e regullslime edhe andaret Grekc,
te cilet. u zune te gjalle edhe u burgosne.
Pas qetesise te Kories lufterat, zune ne Kolonje
edhe pertej Dardhes edhe Arezes 3 ore lark Kories.
Ne luften te Arezes nga ana tone ishin Demir A liu
Areza, Jashar be Starova edhe Kapitan Kajua Babi-
eni, te cilet me nje grusht luftetare n qendruan burre-
rislit nje ushterie te madlie e te regullslime Greke, te
bashkuar edlie me nje shumice andaresh. Lufta mbajti
nje dite pa pusliim edhe me se fundi u thycn Greket
dyke lene mjaft te vrare. Nga ana tone u vrane 2 ve-
ta edhe 3 te plagosure.
Lufta e Kolonjes mbajti 3-4 dit se nje ushteri e
madlie (treke e perndare njcra none komande te Ma-
jorit Λ arda, me 800 shpirt, tjatra nga ana e Vakefevet
bejne nje goditje te repte per te i byre Koryes po me
se fundi u dermuan (hreket edhe te thyer arrine gjer
ne Mes te ITrave, te ndjekur prej Shqipetarevc qe per-
beheshin prej xhandarmarise, none komande te Majorit
Mustafa Aranitasit, prej Salih Butkos me slioket e
tij edhe me iilloshqiptare Amerikan Spencerin, Kole
Iiodhes e Mina Gramenos etj, prej Qani be Ypit me
slioke, Mohmet Dusharit e gjitlie Kolonjareve luftetare.
Grekrit lane mjaft te vrare edhe me te ikur per
siguri doqne qytet.in Leskovik pa si e remyen. Edhe
nga Shqipetaret u vrane 10 shpirt midis cilevet Qani
be Ypi edlie u plagos rondo Mehmet Dushari e 4 slioke.
Lufta do te vazhdonte po nje telegrame nga Durresi,
prej Esat Pashes lajmeronte qe u lith armepushim so
Komisioni i Kontrollit ka vajtur lie Korfus per mare-
veshje me Zografon.
Kejo lajme edhe ky urdher rane si rufeja mbi
Slnjipetaret, te cilet perparonin po u shtrenguan te pu-
shojne luften edhe te caktojne nje kufi sa kobo te
. mbatije armepushimi. Me tjater ane populli i Kor<jes
basilIce me qarkun mbajne nje meting te math edhe
zgjedkin delegate Midhat .Frasherin e mua per te vaj-
tur lie Durrcs qe te protestonim tek Mbreti, Ambasa-
doret, edhe tek Komisioni Kontrollor kundra venome-
ve qe kerkonte Greqia te kisli ne Sbqiperi.

KRYE E V.

Mbreti sh k o n nga ShqipSria

Kur se keto ngjisnin ne Kor^e edhe ne krainat e
saj ne Durres xbnlonte nje pregatitje lcryengritese prej
Esat Pashes. Ofioeret Hollandeze me xhandarmarine e
slmm'j vetedashes lcombetare rethojne shtepine te Esat
Pashes, ku njerzit e tij kundreshtohen me arme edhe
vetern pas bombardimit jepet i gjalle. Ministri i Ita-
line Baron Alioti perzjehet edhe lcesisoj e liman Esat
Pashen edhe silicon per ne Napoli dyke dhene fjalen
qe niikn do te kfcliehet kurre ne Sbqiperi.
Pas dy dit te largimit te Esat Pashes, me 21 Maj,
pelcet Icryengritja e pregatitiire ne Shjak edhe ne Ka-
vaje kn isliin mbledhur fanatiket. Te forcuar i afrohen
Durresit edhe zene goditje nga te dy anete ku u vrane
kaqe trima, vella me vella, njera and dyke leftuar per
menjtimin e kalbnr qe te sjellin Tyrqine prape, edhe
tjatra ane leftonte per ftamnrin kombetar o per vete-
qeverimin te Shqiperise.
Ne keto goditje rane deshmore Kapiteni Kamber
Sejdini nga Elbasani, Oeno Shara nga Vlora, Zef Ara-
pi edhe Halci Crlina! Me 4 te Qersliorit rcbelet Osman-
I«nj kerkojne nga Kontrollorot qe te largohet Mbreti
nga Shqiperia se ndryshe do te vazhdojne luften. Krye­
ngritja po peroapeshe ne gjithe Shqiperin’ e mesnie pa
ditar as ata te in jore kerlconin.
Me 15* te Qersliorit beliet nje lufce e rrepte afer
Durresit nga te dy anete me qbllirn qe te zapetonin
 — 162

kryeqvtetin. Beliet nje lufte e repte edlie desbperuare*

gjer sa u ktliyen rebelet dyke lene sliume te vraie e
to plagosur. Edlie nga ana e xhandarmarise edlie vete-
dasbevet u vrane edlie u plagosne mjaft, te cilevct u
jepte ndibmcn i pa-pertuari atdlietar Dr. Nikollaq P.
Zograii.
Koloneli Hollandez Tlioinson tek po kqyrte istika-
met edlie jepte kumande ne usbtaret ra edlie ay i vrarc.
Kryengritja po perliapesbe e ne Myzcqe edlie vazli-
donin qe t’ i vinin Beratit. Pejzi Alizoti me lutet 11111a
edlie te pavdekurit patriot Grigor Cilkcs qe te vinim
edlie η β Λ τβ me nje top nene komande te nje Oficcri
Gjerman, me teper qe te kesbillonim te Krisbteret ne
qetesi. Midhat Frasberi pranojti edlie liyri ne Ministri
te dyjte te Turban Pasbcs keshtu qe mbeti lie D unes.
Ne Bjer u mblotli nje iuqi e madbe nga Vlora
edlie nga Be rati dyke pa-tur per Kumandare fiollonellet.
Besim Koken edlie Zia be Beratin. Atje inesuam qe
pertej Vioses islitc me rebelet edlie Bektasb Oakrani
me 200 slipirt edlie qe llundrat i kisb zapetuar Bekta-
sbi. Kejo gje, e pabesuare, na pikellojti ne zemer pran-
daj kerkuam leje qe te vinja une me Cilken te liase-
sliim me Bektasbin perpara se te goditemi, me qene
qe nukn 11a besobesbe kurre qe basbkelut’tetari yne i
vjeter te kisb rene ne te ketille gabim te pamljere.
Proponimi yne u pelqye prej te ndyerit Bexliet
Nepravisbtes, Prefekt i Beratit e te tjereve e sbknam·
me vrap. Me te arrire lie Ariose pyesim rojtesit te
llundravet per Bektasbin e 11a pergjigjen qe Bektasbin·
e kane mbyllur lie kislie te Libotsbes. U tliomi qe te
lajmerojne Bektasbin qe esbte Milial Gramenua me·
Grigor Cilken edlie keshtu pas pake vjen Bektasbi.
me 10-15 slioke edlie dergon Uundren te na mare. Pu-
tliemi e Bektasbi dyke qare si nonje tbslinje na tregon
pesimet qe kisb liequr nga ata qe isliin armiket te-
Shqiperise edlie tani e quanin tratbetor !
Si e ligusbelluam i tbame qe detyra e kombetare-
vet te rjeter esbte te bedliin prapa kralievet yfaredo, se*
 — 163 —

atyre u dbembet Sliqiperia, keslitu qe si na tregon ku

dubet sbtene me top ktbenemi edbe 11 refejme biscdi-
min edbe marevesbjet qe beme. q>e me nate slikuam
qe te gjitlie edbe pas drcke zuri topi te bombardonje.
Me vrap ikin rebelet edbe vjen llundra per te na be-
dbur pertej. Arrime me te ngrysur ne Monastir te Ar-
deniccs, per mbi nje breg te naiet slumic, qe ku duke-
sbe Myzeqeja si lionje panorame.
Si ligritine topin e xbrazme 5*0 liere ne ere per
te lajmeruar popullin qe t’i perunjet qeverise. Vendo-
sim qe ne mengjes te perndaben komisione paqesore
per te mbledliur armet edbe per te i kesbilluar ne qetesi.
Topi xbriti kundrejt Karbunares me iuftetaret qe
ku dukesbin rebelet per mbi brigjet. ]STe nje komision
paqesor islia edbe une, Oilka, Coruni liga Vlora, Lazo
Bozo nga Kolonja e iVfyzeqese e te tjere. Varae ne
Bul>uline e zume te mbledbim armet me urtesi, kur
ketu islite tbene te ngjase i pari e|)isod fatzez, edbe
sol la ner meut fjalet te Bektasb Oakranit qe me tba
ne Ardenice qe, ne qofte te \eperojme me urtesi do
te iitojme, ndryslie jemi te bumbure.
Tek mblitbnim armet vjen Zia beu me 50-60
Smoktbinas edbe urdlieron te djegin sbtepine te prifit
edlie myftarit me qene se Bubulina islite cifiig i Zia
beut edbe kisb merira kundra priftit e myftarit qe ne
kolie te Sundimit Seri). Islite mjaft ky urdlier qe te
]>erbapet zjari ne te gjitlie kete dyke plaqkilur e rem-
byer gjen e gjalle. Lufta u ndez kundrejt Karbu­
nares me rebelet ku vriten e plagosen mjaft, midis
cilevet Seit Qemali edbe si ]>er <;udi sbpetojti Nuredin
be Arlora dyke ju vrare kali. Hr. Vasil P. Zograii po
rente si ne fusbe te luftes si ne Spital te Pjerit per
te u dbene ndibmen e tij te plagosurvet.
Lufta jilasi edbe gjetke pa noje komande e pa
nonje regull edbe sbumica e luftetarcvet u perndab ne
l>er fsbatrat per te pjekur misbra e pula deti edbe ra-
ne jias te pla^kiturit. Kje pleqesi ardlii nga Karbuna-
ra e Lusbnja dyke kerkuar pushimin e luftes edbe zo-
 — 164 -

itoliesliin ata to sillnin qetesine edhe se basliku t ’ i

vinin qeverise ndihmb ne D an es. Mirpo koinandantet
•nuku e pranuan edhe kesisoj rebelet u fore nail ca me
shuine me gjithe popullin te Myzeqese, te cilevet nuku
u mbeti tjater perveg vdekjes, pa si shtepite na diqnin
edhe gjene na rembenin !
Ato te keqia qe me pane syte ne Myzeqe varrit
ja kam per te treguar! Te merzitur, nga ket-o ngjarjo,
edlie dyke pare qe e thyera ishte e sigurte vendosme
me Cilken te kthebeini ne Fjer edlie q’alje ne Vlore.
Sli'liuam si i tliame Besim Kokes i cili na dlia nje
letre per Fejzi Alizotin e na 11 qa qe vetem nje paki-
ce luftetare kisliin mbetur. Slikuam me gadale edhe
si u drekosme ne Kolonje, no Lazo Bozua inuarm te
perpjeten e Ardenices edhe si kaperxyem Viosen arri-
me ngrysur ne Fjer po mbetme te liabitur kur pame
nje shumice to madhe te armit.osur edhe te tjere po
vinin te ttneruar e me nxitim .
Slikaku ishte se ishin thyer, ndyrerisht, edlie i
kisliin vene perpara dyke lene pelat to ngarkuara me
playkat qe te slipetonin nga vdekja, keslitu (je mbetne
mjaft te vrare edlie mjaft u mhytne per te kaperxyer
Viosen. Me te ketille katastrofe edlie remuje perfundoj
lufta e Myzeqese! Kumandaret me Oficerin Grjennan i
gjetme ne Konaket to Vrionasvet, ku ndodheshin Fejzi
A lizoti me Bexliet Nepravisliten edlie u tregonin lii-
dherimin qe nuku muntne te slipetonin topin. Sa per
katastrofen deslmin t’ja ngarkonin Bektash Oakranit
po une me Oilken protestuam per kete padrejtesi edlie
faji, tliame, u ngarkohet vetem Kummdarevet.
Bjktashi ardhi me vonuar me slioket e tij, edlie
me qene frike mos ])laykitnin tregun te Fjerit, Fejzi
beu me Bexliet bene ja ligarkuin barren Bektashit si
edlie qeveritnin. M ; u Lilt Bektaslii te qendronja edhe
une se ishte sigur qe ne pake dite do te silluiu qete-
siue e do te mutitnin t' i ndilunoniu Durresit, po me
qene teper i merzitur slikova per ne Vlore.
Ne Vlore kislia 4-5 dit edhe nuku kislia vendosur
 — 165 —

per ku te shkonj, Durres ose Kor§e, kur nje elite dalin

ne skele ca atdhetare, prej Amerike, midis eilevet shoh
b ishkeluftetarin te vjeter Yangjel Gjiken me zonjen
e tij Tliine edhe me vajzen Tefra 3 vit edlie 91111111
(lj°rgji prej 4-5 muaj. Yangjeli pas [irislijes 2-3 here
nga qeveria Tyrkc mori femijen edlie shkojti me 1913
per lie Amerike. Edlie ketu ju pervesh luftes patriot!
so «Vatra» me * Djellin » kisliin mbetnr lie (lore te
Lamhi Qikozit, A’ani (Jckanit edlie Thimi Xayit, me
qbne qe Faik Konica, Fail Noli edhe Kristo Floqi isbin
liedlmr ne Europe, ku bisedoheshe yeshtja Sliqipetare.
I ngarkuan menaxherine Yangjelit edhe me konferenca
e perpjekje ringjalli « Yatren » e « Djellin > edhe ngri-
ti shtypeshkronjen me masliina e vegla te rea, per te
cilat e ndihmonin me gezim Shqipetaret.
Pas ardhjes te Mbretit ju ngrit. mendja, mer fe-
mijen e kthenet ne Shqiperi. Yendosme e slikuam per
ne Kor^e po lie qafe te Berzeshtit rame lie (lore te
Osmanllinjvet te cilet na mbylle ne kislie. Ate mhrema
lia lane te qete si ardhi nje tabor me flamurin te Tyr-
qise edhe si thire tri here: 90 k jasha Patishah, lie obor
te kislies! Me teper se te gjithe une dridheslia si pur-
teka se e dinja 9 ’ me pri«te po te me dinin. Ne men-
gjes na nxjerin e pyesin edlie une me Yangjelin i tho-
mi kumandantit Qei^it, nga anet te Elhasanit, qe ktlie-
heshim nga Amerika per ne slitepi edhe jemi me mile-
tin i cili perpiqet per Baben. Une kisha qylaf te bar-
dhe po kumandani urdhron te ma (;jerin se kanret ka-
ne te drejte te mbajne kapella. Na tliote qe te jemi
gati se neser ose pasneser 11a dergon lie Shjak edhe
q’ atje te shkonim me udlien te Elhasanit.
A man e derman nuku degjonte kumandanti me
gjithe qe e perenduam 11c (jell me te e qojtur Pasha
edhe Bej, keshtu qe ryme ne pllo<;at e kislies te desk-
peruar po me teper Yani ζ/ani edhe Kristaq Bratkua
se ishte i semure. Trimeresha shqipetarke Thina e
Vangjel Gjjkes u jepte kurajo dyke tliene qe me ne
fund if do te bejne perve9 se te na vrasin ? D itet
 — 166 —

slikonin se rebelet leftonin qe te zapetonin Beratin e

vetem ca nga kapitanet te krishtere 11a vizitonin e na
shurdhonin veshet nga trimerite edhe qe sot ose neser
bije Berati. Nje brema e kishin djegur guslimaqin nga
hidherimi edlie 11 tliomi me Vangjelin kapitanevet:
Mire Tyrqit duan Tvrqine po juve kaure qysb e
doni °l Qeshne e na thone kesisoj, si i kishim gjetur
mjaft per shendet te tyre edhe i levdonim : qe ata lef-
tojne pas programit, te Dhespotit e Korfuzit, ne faqe
si per Tyrqine po qelliini eslite qe dyke leftuar Turqit
me Turqit do te rync me nj’ ane Oreket e me tjater
ane Sorbet, edhe ateliere do te jemi neve te zoterit e
vendit.
Qelliini edlie programi ishte i vertejte! Osman-
llinjte u ^elnin rugen armiqevet.
Pas ea luftera te repta e te perditeslnne, reth
Beratit, u thyen Osmanllinjte edhe shohiin te na vinje
Xhemali, i vellaj i ruajtesit te fshatit, i eili behet i
paditur e na thote: kush u ka mbyllur ketu Ϊ Nuku e
dine qe kane vulosur te shtate Mbreterit’ e Medlia per
Shqipeiine edhe kurr nuku behet Tyrqi ? Mirpo friken
kush na e nxirte t Vetem ateliere besuam kur sholiim
dy xhandernia me fiamurin ne dorc besuam edhe si
i pergezuam per trimerin’ e tyre me vrap shkuam ne
Berat, pas 1 0 dit lie pllo^at e lushes.
Me te arrire ne Berat me therret Bexliet beu, Prc-
fekti, ne Kala ku leftonte kundra rebelevet. Biseduam
gjer’ e gjate mbi gjendjen kritike qe shkonte Shqiperia.
Kalane e mbaniu me topin te Ramazanit edhe me
burrerine te Kapiton Veis Sevranit i cili mbetur ve-
tem me 20 25 shpirt po qendronte i patundur. Bexliet
beu me thote te ri ne Herat edhe 2 dite se do te me
. jape ea te liolla per ne Korye e do te me dergonje
me 3-4 kalores. I ndyeri Bexliet be e dinte per Koryen
po nuku desk t’ e perliape edhe une pa shkuar ner
ment gjesendi u rexova ne qyet.
Te nesermet ishte nje pamje e tmeruare! Mije
»hurra e gra me foslinjat ne krahe vinin nga Kor§a
 — 167

,per ne Berat. Ishin muhaxhiret qe kishin lene slitepite

e kamjet per te shpetuar jeten e tyre, nga Greket e
Osmanllinjte. Midis tyre ishin Pandeli Vangjeli, Pre-
fekt’ i Korys, Abdyl Ypi, Themistokli Germenji edlie
vetedashesit midis cilevet vellezerit e mij Petrua, Mi-
naj edlie Koyua te oilet kishin mare edlie gruan time
Xiqka. Meson j nga keta qe pas lnftrave te repta qe
■kishin patur me Osmanllijte ardhur nga Elbasani si
edlie me Grekrit u shtrenguan V e lene Kor^en te cilen
e muar Grekrit me 8 Korik. Xe keto luftera u vrane
edlie Zalo be Prodani edlie trimi i trimavet Gani S.
Butka.
Osmanllinjte te forcuar me ndihma te rea ju tare
perseri Berat.it edlie pas 2 dit lufte kn muar ane edlie
vetedashesit e Kories, nene Themistokli Germenjin, u
shtrenguam t’ e leme Beratin te bjere ne dore te
Osmanllinjvet. Shkuam gjitlie naten ne per plumbat
edhe arrime ne Blash pas dreke. Deslmim te qendro-
niin po Kapiteni Qani Starja na keshilon te shkojme
qe te kaperxeniin Viosen, se isliim ne rezik me patur
edhe gra me vete. Arrime me te ngrysur po lundraret
tlieshnin per nes'er se ishin te lodliur edhe ish nate.
Oa me te trembur edhe me tjater ane me te u dhurnar
Pandeli Vangjeli na liodlie pertej qe tc gjitlie gjer me
te gdhire.
U <;elothmc mire edhe slikuam ne Vlore se gje-
kmidi riuku kisli mbetur qetesi. Anarqia edhe remuja
zoteronin ne fatzeza Shqiperi nga bi jt’ e saj! Xe Tepe-
lene te tjera luftera beheshin me Grekerit prane Kod-
res kit kishin qendruar Shqipetaret. Me perpara kishin
arrire Shqipetaret gjer ne Monastir te Oepos 2 ore
■lark (jjinokastres edhe pa dyshim me perparimin qe
kishin mare do t’ i rynin Gjinokastres, po nje ushteri
e mad he me topa e mitralioza i thy on Shqipetaret
edlie qendruan ne Kodre.
Xe keto luftera Qen;is Topulli tregojti nje trime-
τι te madhe si edhe ne Berat qe i nxuar Osmanllinjte.
Mjerisht nnku kis mbetur as per trimeri as strategji

r
 — 168 —

se rebeslii e kisli mare Sliqiperine! Togje, togje po

vinin inubaxbire hurra e gra, te ngarkuar me foslinjat,
po vinin ne ullinjte te Vlores per te shpetuar jeten !
Gjendja ])ra arriti ne oren e tundit edlie Anibasa-
doret me Kontrolloret mbajne nje mbledlije cdbe ven-
dosin te kesliillojne Mbretin qe te slikonjc, pa si Pu-
qit’ e medlia nuku munt t/i japin nonje ndiliine no nje
gjendje kaqe kritike. J\lc 2 Gusht i ytaqin Mbretit
menjtimet edbe keshillat, te cilat u pergjegj Mbreti
qe do t’ i studionje e bisedonje me Ministrit.
Me 14 Gusht pelcet lufta Europeane keslilu qe
vendosne me 10 Guslit te percjellin Princin trasliegim-
tar Skenderbej edlie Princeseii Eleonora, ne Gjermani,
edbe Mbreti me Mbretereslien sbkuan nga Sliqiperia
me 3 te Shtatorit, dometliene pas n e te mbreteruari
prej 5 muaj edbe 26 dit plot trubulliine. Mbretereslia
qante si nonje fosbnje, gjer liyri ne vaporin te luftes
Italian « Mizurata », me gjitlie ngushellimet te Turban
Pashes e Sami be Vrionit, Sbambellani i Pallatit edlie
besnikn gjer ne oren e fundit.
Sliqiperia rnbcti pa Mbret e vetem lie mesbire te
P erendise! /<?/A

K K Y E E Y I.

S h k elfa edhe£rikri)im i n6 ShqipSri

M jerim et edbe gjitlie te keqijat ne vent te pusbo-
nin, pas ikjes te M bretit, me teper po sntoliesliin ne
e ngrata. Sliqiperi. Gjakdcrdlija, midis vellazerise, vazli-
donte edlie anarqia e renin j a m breteronin me te kater
anete! Te treten dite, pas ikjes te M bretit, rebellet
O sm anllinj ryne ne P u rre s edlie ngritne flamurin te
Tyrqise !
Me gjitlie keto m arrezira edbe vepra aiidikombe-
ta re sbpresonin qe pasketaj si m uar edlie Vloren Os-
m an llin jte do te perkujdesesliin te paken per qetesine
te veil dit. U pan deb qe dyke u form uar nje pleqes?
 — 169 —

qeveritare, ne Durres, nene Mustafa Ndroqin do te

vireslie nje regullim, po Esati nuku flintc edhe niset
ma anen te Greqise vete ne Serbi edhe qe nga Dibra,
si mori me vete mjaft Dibrane e te tjere Sliqipetare,
arrin ne Durres me 19 Sbtator 1914. Ne krye Mustafa
Ndroqi me slioket e tij nuku desbnin t’ i dorezonin
fuqine ne dore Ksatit, po Esati u forcua edbe mori
fiene ne dore dyke e njojture per kryetar.
Ne Toskeri edhe ne Gegeri Grekrit me nj* ane
edlie Serbet me tjater ane diqnin, vrisnin edhe play-
kitnin te mjeret Shqipetare, te cilet te deshperuar
muar aratinc, ca ne Ylore edlie ea ne Shkodre me
shprese qe te gjenin sigurimin te jetes. Shumc te tjere,
nga frika, u liodhe ne I tali keshtu qe qytetet Brindisi
edhe Bari zjenin nga Shqipetaret, te cilet shprehnin
qe Italia i kish per te perkrahur edlie me ndihmen
te saj te ktliehesliin ne Shqiperi. Ne Shkodre ngjasen
trubullime edhe vrasje midis kombetarevet edlie tana-
tikevet Osmanllinj qe kerkonin te ngrihnin flamurin
te Tyrqise, po me se fundi u dermuan nga kombetaret
edhe valojti tlamuri i Shiperise gjer sa ryne Malezia-
sit ne Shkodre me 14 Qevshor.
Kur te ymendurit fan alike perpiqeshin te ringjall-
nin Tyrqine edhe i kisliin vene kazmen atdheut, lekura
e Shqiperise kislite dale ne mezat me rastin e luftes
Europeane. Euqite qendrore i propononin Italise gjitlie
Shqiperine, ne qofte jo vetem se nuku mer ane ne
lufle, si Abate, po edhe lie qendronte neutrale, po
Italia pa u mare vesh nxjer ushteri me 25 Dhjetor
1914 edhe zapeton Vloren. Ne Londre neneshkruet nje
mareveshje, midis Aliateve, me te cilen Shqiperine e
ndahnin midis Italise, Greqise edhe Scrbise, keshtu
qe Shqiperia u he shkelja e te gjitlieve edhe fusha e
luftes ne Ballkan.
Me qene qe Greqia qendronte neutrale edhe A li-
atet dyshonin mbi qendrimin te saj ushteria I tali ane
perzuri Greket nga Shqiperia e Juges, perveo se Kor-
yen te cilen e zaptojti ushteria Erajiceze edhe perzuri
 — 170 -

ushterine c zyrtaret (Ireke. No Shqiperi to Veriut ku

kishin ryre Sorbet, edhe Maleziasit, si per te mprojtur
Esatin nga rebel lot., i vuri perpara ushteria Austriake
edhe si zaptojti Shkodren arriti ne Durres. Keslitu pra
gjithe Shqiperia u perya midis lcftonjesvet Aliate edlie
Qendrore.
Me 1910 Tliemistokli (Tcrmenji, i eili ndodheslie
ne Poradec me shoket, meret vesli me Francezet edlie
vjen ne l\on;e ku ngriti ilamurin kombetar me 1 0
Dlijetor 1910 edhe prokllamohet Kazaja e Koryes vc-
teqeverimtare. Neneshkruet nje protokoll midis Kolo-
nelit Frances Descoins, Tliemistokli Germenji edlie
keshilles qeveritare qe independenca e kazase Korges
do te ishte nene inprojtje te Frances. Qcverimi do te
islite ne dore te keshilles; gjuha zyrtare do te jete
sliqipeja, si ne zyrat aslitu edhe ne shkollat. Tliemis-
tokliu emerohet Prefekt. i Policies Korges edhe zime
nga veperimet. Mjerisht intrigantet edhe armiqet te
komhit perdore gjithe menyrat te poslitera, kundra
Tliemistokliut, gjer i bintne Francezet edlie e dergojne
lie Selanik, ku gjyqi ushteriak e denojti per trathetor
edhe me 9 Nentor 1917 e tyfeqisin! Q’ atehere u rezua
edhe i vetemi fiainur kombetar qe valonte ne Shqi­
peri, edhe Korga sundoheshe prej Francezevet.
Si shkuan Austriaket. nga Shqiperia, pas luftes
Europeaue, gjithe riset i zuri Italia perveg Shkodres
ku ryne Fraucezet gjer lie per fundi m te Kongresit
te Paqes. Me 25 Dhjotor 191S mbahet nje mbledhje
kombetare, ne Durres, e shtyture prej Italise edlie
formohct nje Kabinet none kryesine te Turban Pashes
kesisoj: Turlian Pasha Kryetar, Prenk Bib Doda none
Kryetar edhe anetare Myfit Libohova, Imzot Bumgi,
Melimet Konica, Mehdi Frasheri, Dr. Turtulli, Fejzi
Alizoti, Luigj Gurakuqi, Petro Poga, Sami Yrioni,
Mustafa Kruja, Midhat Frasheri edhe Lef Nosi.
Midis Italise edhe qeverise tone u neneshkrua nje
mareveshje qe Vlora i jepeshe Italise edhe Shqiperia
tjater do te mbeteshe nene protektorate te Italise,
 — 171

keslitu qe Italia zuri t’ i dorezonje sundimin qeverise

•Sbqipetare. Mirepo kjo mareresbje, sado e fsbebte, nuku
a pelqve prej gjitlie Sbqipetarevet edlie kesbtu, me
gjitlie pengimet te Italise, mbajtne nje Kongres ne
Lusbnje me 2 1 Janar 1920.
ivy Kongres ka per te mbetur liistorik edbe i pa-
vdekur, ne bistori te Sbqiperise, me qene se nga ky
Kongres i cili inbajti 10 dit u bodbe themelet te
sbtetit edlie shpetojti Sbqiperine, nga armiqet, dyke
mprojtur veteqeverimin te saj me kufite te caktuara
prej Konferances te Londres 1913.
Po nnku diiliet liaruar kurre qe sbpetimi i atdbeut
u detyroliet fort sliume edbe Sbqipetarevet te mergimit,
te diet me kete rast nnkn lane gjesendi per prapa,
per mprojtjen te veteqeverimit Sbqiperise, aqe ne kohe
te luftes si edbe ne kobe te Konferances Paqes ne
Paris. Protestimet, Memorandumet edbe lutjet rithnin
si bredieri, nga Romania, Misiri, Amerika, Bullgaria,
Tyrqia edbe tekdo ku ndodliosbin Sbqipetare.
Perve 9 ketyreve derguan edbe Delegate ne Paris
prane Konferances se Paqes. To Amerikes isbin jSTure-
din Vlora, D.r Turtulli, Mebmet Konica, Parasbqevi
Qirjas, Amerikani iilloshqiptar Enrikson edbe Milial
Gramenua, te Stambollit isbin Halil Paslia, Sban Te-
pelena, Fuat Dibra, A t Bonatti, Sylejrnan edlie Dr,
Blinisbti, nga Romania Pandeli Vangjeli, Princ Gjika,
Dr. Teraua, Dbimitri Berati edbe Petro Goxbamani,
nga Kor<;a Vangjo Turtulli, Salabedin Blloslii edbe
Dbimitri Mano, edlie Sbkodra perfaqesobesbe me Pater
Gjergj Fisbten.
Qeveria e Durresit perfaqesobesbe prej Turbam
Pashes, Jmzot Burn<;i, Melunet Konices, Louji Guraku-
<jit, Dr. Turtulli edbe Mustafa Kruja. Mjerisht edbe
anetaret, te qevrerise isbin te per^are midis tyre, keslitu
qe Turban Paslia me Imzot Bum^in, Mustafa Krujen
edbe Luji Gurakuqin si edbe Fisbten punonin ve^ane-
risbt, Mebmet Konica, Dr. Turtulli edlie Midbat Fra-
slieri, i cili veperonte nga Svicera me mos mundur te
 — 172 —

vinte ne Paris, punonin veyanerisbt. Pelegatet te Kolloni-

ve te mergimit punonin edlie ata veyanerisbt dyke patur
per kryctar H alil Pasbcn, inj aft i zoti edlie i raliur
ne yeshtje dipllomatike. Per te sjelle nje marevesbje
ardlie lie Paris Melidi be Frasberi, Myfit Libobova e
L ef Nosi po me kot te gjitba.
Slikaku i mos basbkepunimit ritbte nga te mos
besuarit qe kisliin mbi qeverine te Durresit, pas mare-
vesbjes me Italine qe kisliin here, ]>ο dyke gjykuar
liollesislit islite pa dobi ky veperim i peryare, se dele­
gate!, isbin te lire edlie perdornin nje gjulie pas nevojes.
IiUmterisht qe te gjit.be isbin ne nje program edlie ne
nje qellim. JSdbc Ksat Paslia nuku largonesbe as pak,
nga programi e veperimi kombetar, dyke punuar veya-
nerisbt. Nuku duliet inobuar eje Esat Paslia i sol]i
slierbime te omuara atdbeut, ne Konferanee te Paqes
me qene qe u inlmjt liesap qe Esati si President i
Shqiperise mori ane ne Lufte plane Aliatevet.
Kongresi i Lusbnjes mbajti 5 dit edlie sbtrojti
bazat e qeverimit te sbtetit gjer te mblidbesbe mbledbja
kombetare tbemeltare. Vemlosi qe te qeveriset me nje
K esbille te Nalte, prej 4 vetasb, Kabineti te formobet
prej 7 Minister, Kesbilla kombetare prej 37 anetare
edlie ndarjen Administratore. Veiulosi rezimin te Ka-
binetit Durresit edlie zgjodhi nje Delegacion pratie
Konferences se Paqes, prej Imzot Bumyit, Mebinet
Konices edlie Dr. Turtulit.
JSi u betuan anetaiet te Kesliilles kombetare me
vrap zone nga veperimi edlie me vota zgjodbe Kesli-
llen e Nalte kesisoj: A kit* Pasben, Imzot Bumein,
Dr. Turtulin edlie Abdi Tuptanin. Kabineti u lormua
kesisoj: Sulejman D elvina Kryeminister, Alimet Zogu
i P . Brendesbine, Sotir Peei i Aresimit, Hoxlia Ka-
dri i Drejtesise, Ndoe Qoba i Einancavet, Mebinet
Konica i P. Jaslitme, i Luftes A li Biza Paslia Kolo-
nja. Per kryeqytet te lie per liesbme vendosne Tiranen
edlie u vendos qe Kuvendi i Lusbnjes te mos peryabet
gjer te mare lie dore fuoine oe^eria.
 — 173

Me 11 te Shkurtit arriti ne Tirane qeveria edhe

_zuri te veperon;e dyke organizuar Ministrite e to
benje emenimet e duliura ne Administrate.
Grezimi ishte i patreguare no gjithe anet e Sliqi-
perise, per tliemelimin te shtetit tone mbi nje program
fjeslit kombetar, edhe qarket dipllomatike te botes u
pritne me simpatbi te madhe aqe me teper te Parisit.
ku beri nje pershtypje te pelqvere midis Konferencia-
revet te Paqes. Shenjen te pare e defteliu Franca e
<ila dyke liequr ushterine, prej Slikodre, ja dorezojti
sundimin qeverise te Tiranes me 1 1 Mars 1920.
Njera pas tjatres zune Prefektnrat te bashkoheshin
retli qeverise te Tiranes. Kor§a e cila snndoliesbe prej
Franoezevet mban nje meting te math me rnije burra
edlie gr i ku kerkojne bashkimin me Tiranen edhe per
te treten here u ngrit tlamnri kombetar 20 Maj 1920.
Te nesermet sundimtaret Franceze n dorezuan sundi-
min edlie llogarite Shqiptarevet dyke urnar qe te slio-
bin nje Shiperi te lumture. Rezuan flamnrin Frances
ne bugim te Bandes «Vatra» me Marssiliezen edhe
sliknan me nderime te medlia nga ana e popullit Kories.
Kur se vazlidonte gezirni edlie mi re raj tj a e shtetit
done, pa pandehur, (;faqet nje levizje me qellim qe te
rezonte qeverine edhe te sillte ne fuqi Esat Toptanin.
Lumterisht nnku mundi te perhapet se populli ishte
mgopur nga mjerimet qe kish liequr, me te ketilla
propaganda, prandaj u dermua pernjerjesh pa gjakder-
dhj e. Pas ca kolie me 13 Qershor u vra Esat Pasha
ne Paris prej Avni Rustemit edhe kesisoj shpetojti
kombi prej nje pretendenti te rezikgme.
Ne kete kolie pelcet edhe kryengritja e "VTores
kandra Italianevet. Kryengritja mori nje ngjyre lufte
edlie u goditne 8 hqipetaret me Italianet, reptesisht,
edhe me liumbje te medlia u thycn Italianet edhe
Sbqipetaret zapetuan qytetin. Pa si u fore nan Italia­
net i nxuar prape Shqipetaret, nga qyteti, po luftbrat
vazhdonin se ardhe ndihmes nga gjithe anet e Shqi-
^perise, keshtu qe qeveria Italiane ardhi no nje mare-
 — 174 —

veshje paqesore line qeverine tone edhe u be arniepu-

sliim. Me 1 * (lusht Vlora ju dorezua xhandarinarise
edhe sundimtarevet Shqipetare, pas traktatit Italo-
Sbqipetar, edhe flamuri u ngrit per mbi ΛΊοίτη liisto-
rike edhe trimnorc, no most te entliuziazmit e ne bu-
c^im te Bandavet kombctare.
Me basbkimin te Vlores Shqipcria mbeti veteqe-
verimtarc me kufite te caktuara ])rej Konferances te
Xiondres 1913 edhe nuku priteshe perve£ qe te vinte
nje Komisjon, i zgjedliur prcj Lidbjes te Kombevet,
per te regulluar kufite strategjiko edhe ca pengime te
vogela qe qendronin te pazgjidhura, midis Serbise,
(Ireqise edhe Sliqiperisc, per mbi <;eslitjen te kufive,
aqe me toper se kisliin ngjare goditje me Serbet,
Me 11 Nentor Kabineti i Sulejman Delvines dha
doreheqjen edbe Kesliilla e Nalte i ngarkon barren
Ilias Vrionit per formimin te Kabinetit, edlie si u for-
mua me is enter u mbyll Senati i zgjedliur, prej Kon-
gresit Lushnjes, dyke u vendosur me Dekretc prej Ke-
sbilles Nalte qe te bebet zgjedhjc Parllamentare ne Slikurte
1921. Zgjedhjet u mbaruan edlie me 21 te X>rill it yelet
i pari Parliament i Sliqiperisc me 97 Pepytenj edlie
si zgjothne Kryetare te Parllamentit, Pandeli Evan-
gjelin, si edbe Biroun nisne nga veperimet, pa si votiian
regullimin te Parllamentit.
Ne Korik bebet nje levizje ne Mirdite nga slikaku
i te dios perkujdesurit te Qeverise, po me kesliilla urtesie
u qetesua vendi edbe levizja u pusliua. Ilias Yrioni
dha doreheqjen te gjitlie Kabinetit po Kesliilla e Nalte
i ngarkojti barcn perseri Ilias Vrionit i eili, dyke per-
mbledbur nga elemental me te provuar, fbrmojti Kabi-
netin e dyjt.e me 11 Korik edbe mori besimin te Parlla­
mentit, me nje sbumiee vetasli. Pa slikuar as 3 muaj
zune perseri vertitjet politike, te parasenave, edlie Ilias
Vrioni dlia doreheqjen me gjitlie Kahinetin.
(ijendja politike islite kaqe e perzjere sa nuku
priteslie pervey sbkendise qe te peleiste ekspllozja, qe
po zjente, nga bukurirat te politikaneve tane, te cilet
 — 175 —

per te mhusliur egoizmat edlie inatet vetiake, ose me

mire per Pronat Ministeriale nuku e kisliin per as
gjesendi se te sbkretonesbe Sbqiperia. Te veteqojturat
partira politike, Populloreja edlie Perparimtarja, pa
nonje program grindesbin, midis lyre, vetem e vetem
per fuqine. Perve§ ketyreve partira isbte formuar edlie
«Lidlija e Sbenjte» qe t’i slienjtroute punerat came mire!
Ne te ketille gjendje ndodbesliin qarket politike,
ne Tirane, prandaj, per te mos u majisur ca me sbume
edlie mos ngjisnin trubullime, preferojti I lias A^rioni
qe te jape dorebeqjen dyke sbpresuar qe me kete meuyre
do te kullobesbe atmosfera e qelbure. Mirpo abere . u
lidjell kriza me kritike, me ([ene qe cila parti islite
ne pozite te merte fuqine ne doie». U menjtuan qe per
te u qetuar punerat te formobesbe nji Kabinet asjatere
edlie kesisoje Keshilla e Nalte i ngarkoj barren Pandeli
j£\angjelit, i cili me 16 Tetor iormojti Kabinetin, i
bazuar mbi besimin edbe ndibmen te gjitbe partive si^
i isbin zotuar.
Mjerisbt, nuskat politike zune te lozin ne parasene,
dyke patur edbe Kesliillen e Nalte (je u biqte spangon,
kesbtu qe ]>er te mos u asbperuar ca me teper punerat
u mbyll Parllamenti. Keto ngjisnin ne kolien kur se
Konferanca e Ambasadoreve, lie Paris, e njojti vete-
qeverimiii te Sliqiperise me kutite te 1913 edbe urdb-
rojti Serbine qe te biqet ne kutite te caktuara. Komi-
sioni i Lidbjes se KombeΛret, jier te kqyrur gjendjen
te Sliqiperise, arriti me 21 Nentor, ne Tirane, edbe
bukurosbet politikane vazbdonin grindjen edbe (;kate-
rim et!
Me 6 Dbjetor pra pas niezit nates nje sliumice
njer es te armatosur, Dibrane, Kosovas etj. retbojne
H otelin Internacional, ku dinte Kryeministri, edbe
prisnin te paren slienje qe te mbusbnin detyren e
sbenjte per atdhene!!! Mb ora 2 pas mezit nates ngji-
ten ne dliome te Kryeministrit Hasan Prishtina, Al ustafa
Kruja edbe Ramis Daci, to d iet i trcgojne gjendjen
kritike edbe bejne tliirje ne patriotizme te tij ]>er te
 176

mos ngjaro nonjo gjakdordhje. Pandeli Evangjeli, si

biseduan gjer e gjate, u tliotb qe ajy ja ka dhene dore-
lieqjen Qazim Kooulit por to ja dorezuar Kosliilles Nalto.
I falnderojnc Pandeli Erengjelit per slibmbellbn
patriot ike edlie si bashkohon mo Qazim Koculin, shkojne
per to dorczuar doreheqjen to Kabinotit no dorb te
Kosliilles Nalte. Kbshilla ja ngarkou barren Hasan
Prishtinbs i oili formojti Kabinetin. Pa mbushur as
<> (lit u shterngua edlie Hasan Prishtina te jape dore-
lieqjen mo 1 1 Dhjetor nga slikaku so gjakrat u ndeze
oa mb topbr.
(rjendja politiko kisli kaperoyor <;uken e krizes
edlie duhosho gjendur melemi per to mbajtur gangre-
nbn, to pakbn per pake kolie gjer mos i gjendeshe ila^i
i sherimit, praiulaj vendosnb t’ i dorbzojnb fuqine Ido-
meiie Kosturit, i oili pranojti barren dyke mbajtur
Kryoministrinb vete edlie Ministbritb V i kqyrnin Krye-
sekretarbt, to Ministrivo, gjer te mblidlieshe Parliament^
e kesisojb u qetuan gjakrat. Parllamenti u mblotk me
nxihtim te math edlie me 21 Dhjetor formojti Kabinetin
Xhafer Ypi.
U pandeli qe gjakrat u qetuan edlie do V i jepnin
gjitlie ndihmen qeverise per to mbushur nevojat e
shtetit, aqe te brendbslimet si edlie te jashtmet, qe lyp-
nin nje qetesi to plote edhe bashkepunimin, mirpo
egoistet, intrigantet, ziliqaret edhe (jkatbronjbsit deshe-
ronin me mire prishjen te Shqiperise se sate mos inbu-
shuin ambioiet edhe inatet vetiako, kesisoj qe mb 8
Mars 11)2 2 pblcet nje kryengritje e madlie e cila e slipuri
gjer lib buze te varrit Shqiperine!
Nb nje orb kaqe to deshpbruare edhe te rezikyme,
nb te cilbn slikonte fati i atdhout, nuku duliesliin bise-
dime edhe keshilla prej te Honxho-HonxhovOt, dyke
equr tespijet lie dore po duheshe pune, pune edhe pune!
Dulieshe nje dor’e hekurfcb qe te muiite te skpbtouje
atdheun, nga ky rezik i math, po qysli edhe cili guxonte?
Aliere si nga Zoti i Math i Oili e ka mprojture
edhe shpetuare te ngraten Sliqiperi, nga skumb reziqe,
 — 177 —

u §faq ne orizont nje djale i ri, po me nje zemer prej

dragua, i prikosure me nje rnendje te kulluare edhe
i mbushure plot ndjenja atdhesore mori guximin, dyke
vene jeten e tij ne rezik, qe t’ i dale balle e te sbpe-
tonje atdheun nga ky rezik! Ky islite nje xlien, isbte
nje shpetimtar i derguar prej Qellit!
Ivy dja-Γ i ri, me kaqe gnxim, nuku isbte tjater
per vey se Abmet Zogut!
All met Zogu isbte Minister i P. te Brendeshine
•edhe nuku kislite sliume kolie qe kur se isbte kthyere
nga Miredita, ku pushojti levizjen, edhe nga kuiite
Shqiptaro Serbe ku-mundi te dermonje nje trubullim
te math, te pregatitur nga andikombetaret me ndilimen,
pa dysliim, te Serbise. Gjitli kesisoj rembeu liuten ne
dore edhe me trimat e tij, besnike e luftetare, dermoj-
ti kete kryeng ritje kaqe te rezik<;me per Shqiperine.
8 i nje ieojke, se ciles duan t’ i prishin folene edlie P i
per<;ajne klyshet, u both permbi rebellet edlie i der­
ma jti. S ’ ka fjale se u dertb po fort pak gjak, ne krye-
qytet, po dyke i ndjekur kemba kembes mundi f i
dermonje me gjitlie anete, ku islite perliapur kryengritja.
U zune in ja ft nga kryetaret, te cilet u denuan me
mvarje, prej Grjyqit usliteriak edhe te tjere u burgosne.
H asan Prishtina me ca shoke slikuan, me mprojtjen
te Perfaqesonjesit te Engliteres, jaslite Shqiperise. Me
keto masa te forta u qetua §’ do levizje kryengritese
ne Shpiperi.
Edhe gjitlie keto levizje, anlikombetare, ngjane ne
ato dit kur se kislite ardbur ne Sbqiperi Komisjoni
strategjik Usliteriak per te oaketuar kuiite 8 hqiptaro-
Serbe edlie Sliqiptaro-Greke, pas vendimit te Ainbasa-
-doreve te Paqes ne Paris.
Parliament^ me keto ngjarje te veshtira edlie te
demslnne, per atdneun, rezojti nga Keshilla e Naltb
A k if Paslien edlie Imzot Bum^in si mprojtes te kun-
dreshtarevet edlie trubullonjesvet. Dr. Turtuli me Abdi
Toptanin per.te protestuar kuudra vendimit te Parlia­
m ents, mbi sboket e tyre, dliane edhe keta doreheqjen.
 — 178 —

Q’ atebere zuri te mbreteronje qetesia edbe qeveria

te mbusbnje detyren e saj qci t ’ u benje balle demeve
te medlia, qe i ardbe sbtetit mbi krye nga ambiciet
edlie egoizmat te kundresbtarevet ose me mire te dush-
manevet qe losnin me fatin te Sbqiperise!
Me 24 Janar 1922 Parllamenti zgjodbi Kesbillen
te Nalte te perbere prcj Vnier Pasbes Vrionit, Sotir
P ecit, Retik Topi an it edbe Xdoy Pistil Iit.
Me gjitbe keto ngjarje mos pandeliin se u penduan
edlie pusbuan grindjet. (yaparet edbe miskat vazbdonin
te lozin ne parasene, te Parliament it, edlie no qarket
politike. Tani islite edbe nje tjeter ^eslitje e cila
u liante musbkerine. Trimeria e Abmet Zogut, qe
shpetoj atdlieiin, ne vent qe t’ i gezonte i bidbcronte,
me qene se Alimeti iitojti nje fame edbe nje simpatbi,
te patreguare, ne zemer te gjitbe kombit Sbqipetar,
prandaj kerkonin me lloji menyra t’ i sillnin pengime-
qeverise.
Me qene se Parllamenti zgjodbi ne Kesbillen e
Nalte Gjon Qoben edbe Xliafer Λ pin, Kryeministri
dba dorebeqjen me 2 te Dbjetorit 1922, nga Iiryemi-
nistria vetem, te cilen e pranojti Abmet Zogu baslike
me Ministrine te p. te Brendesbme qe kisb. Me von
u bene ea ndrysbiiiie kesisoj : lie vent te Hysen Vrio-
nit u emenua Milto Titulani Minister i Prejtesise, ne
vent te Spiro Kolekes, Minister i p. Botore, n emenua
Seiii Vllamasi edbe lie vent te Ismail Haki Tatzatit
u emenua Mustafa Aranitasi.
Me gjitbe keto ndrysbiiiie prape nuku resbtin
kundresbtaret. Pengime per mbi pengime i sillnin
qeverise, ne Parliament, kur me pyetje per mbi njeren
e tjatren, kur per nonje ligj xgjatnin bisedimet, vetem
e vetem per te merzitur qeverine edbe pastaj me ob-
strukcionizmen, per te u vene kallaj te gjitbavet. Ob-
strukeion kisliin degjnar nofta vetem, po nuku isbin
enteresuar as pak, Parllamentaret tane, qe vetem ate-
liere kur Qeveria del jasbte JKonsbtutes edbe slikel
5 ’do te drejte me kernbe, po jo se u be nonje faj,
 - 179 —

qofte me dasbje ose padasbje, nga Ministrit edhe ne-

nepunesit.
Obstrakcionct jane fort te ml la qe ngjasen ne
P arllam entet Konsbtutcse to botes, me qciie se nje
Obstrukcion i paaresyeslmie nuku k a tjatcr qellim
perve^ se te iqet Qeveria edbe t ’ u tlio te : U rdbroni
merni Aendin tone edbe mos beni sham ate! PerAre§ se
lie Parliam ent kislite ryre edlie ne A d m in istratat nje
per^arjc e mos bindje disiplinore, edbe per fat te
keq kisb kallu r liunden ne u sb teri!
Kolia sbkonte me kot kur isbin (jeslitje me ren-
desi per te biseduar e per te gjetur ilayin te sherimit,
te krizes ikonomike ne te cilen sbkonte Sbqiperia.
P e r m bi ballet e brendesbme kisbim edlie balle
te perjasbtme me Arrasjen te A m erik an evet, qe kisbin
ardlnn ne Sbqiperi per te Arizituar Sbqiqerine e te
mernin konc;esione. QeAreria A m erik an e u vertetua
ploterisbt qe qeATeria tone isbte e pafajsbm e edbe per-
dori gjitlie fuqine gjer sa α π ι α ι ca nga vrasesit, qe
nuku jepesbin, edbe te tjcret i denojti me varje. M e
27 Guslit, tek ktliebesbin nga Janina, Aritet, ne prite
q ‘#i kisbin here, X benerali Italian T ell ini, K ryet ari i
K om ision it N erkoinbetar per te caktuar kuiite Rliqip-
taro-Oreke edbe Sbqiptaro-Serbe.
K ejo ngjarje e keqe pikellojti gjitlie kom bin
Sbqiptar e ca me teper Qeverine tone me qene qe
Arrasja u veperua afer kufise tone. Lum terisbt u verte-
tua qe kejo ATrasje isbte vepSruare me qellim politik
nga te tjeret edbe kesisoj sbpetuam nga nonje konflikt
dijillom atik me Italine. Sbqipetaret u belinuan pa
mase per ATrasjen te Xbeneral T ellin it, se ysbqenin nje
sim patbi te mad be, kundrejt X beneralit, edbe e qojt-
ne qe Arrasja u Areperua me teper kundra Sbqiperise.
Qarket politike, te Tiranes, bisedonin me nxelite-
sire gjendjen te brendesbme pas desbinrve te vetase,
per fat te mire, qe te gjitlie isbin politikane te me-
dbenj edbe si cilido jepte e merte me tbeorit’ e tyre,
pa patur as parim as program po vetem se jam Po-
 — 180 —

pullor ose Perparimtar e tj.! Mo nje fjale do te gjenje

Babillonine to gjalle no krycqytet!
Mo Dekret te lieshilles Nalte me 30 to Shtatorit
Parllarnonti ^perudahet edlio populli theritet no zgje-
dlije te rea per nje Mbledhje Kombetare Thoineltaro
qe te behen me 17 te Dhjetorit 1023, pas vendimit qe
islito vendosur. Qperndarja e Parllamentit edlio tliirja
per Mblcdhjen Kombetare Tlieineltare (Asamblene)
gezojti gjithe popullin me qene qe me koto mcnyre
do te pushonin grindjet. edlio me tjater ane do t’ i
hidbeshin themelet shtetnore te qeveriinit te slitetit
Shqiptar.
Kryemiuistri edhe Minister i p. Breudeslime, All-
m et Zogu, me kbte rast dha nje sliembell patriotiko,
si bur rat e niedhenj, i cili do te mbetet i paharuar
edhe nje trasliegim no te pritmet qeveritare edlio po-
litikane te Sliqiperise. Dyke pare qe gjithe lufta edlie
veshtrimi i politikanevet, kundreshtaro, islite drejtuar
vetern kundra tij, Ahmet Zogu nuku qendrojti as pak
ne menjtim, po, per te mos u pandehur edhe besuar
qe do te sillte pongime edlie terorizrna no zgjedhjet,
u largua nga Ministria e p. Brendoshme dyke ja do-
rezuar Seiii Vdlamasit, Ministrit p. Botore.
Nje shemboll patriotiko dha e nje tjater burre i
shenuar, nje jare perpara zgjedhjevet. Ky eslite Pi-
shkopi Noli. Me qene qe ne dorezimin e tij, ne Ame*
rike, ngjajti nje episod me Arqiepiskopin Bus, A le­
ksandrin, edhe populli fcdak Orthodhoks Shqipetar
kishte nje pllenk no zemer, pranojti lutjet o popullit
edhe kesisoj mo ceremoni te madlie u dorezua, ierar-
qisht, prej Sh. Tyre Torotheo, Dhospot’ i Kories, per­
para zyrtarev^e edhe nje shumice te patreguare nga
populli. Me te u dorbzuar ju kenduan lutje me titllat
qe ka Dhespoti i Durresit.
Entliusiazini edlie gezimi isliin te patreguara no
zeinrat te gjith Sliqipetarevet, te Krishtere e Muliame-
dane, me vrcpron te shenjte edlio patriotiko qe veperojti
Sh. e Tij Pishkopi Theofan Noli, Dhespot i Durresit.
 — 181 —

Kisliin aresye qe te gezohen, se me kete vepre Kisba

Ortliodliokse Autoqefale sliqipe do te forcobeslie me
tbemeltarin, kesbtu qe basbkerisbt te tri Pislikopet
do te perpiqesbin t’ e naltesonin Kisben Ortliodliokse
ne themele te forta per lavdi te atdheut.
Me kete vepre rodbe urimet nga Resbilla e Nalte,
Qeveria edbe nga gjitbe anete te Sbqiperise e mergi-
mit. Qe te gjitbe sliprebnin se, pasketaj, Pisbkopi Ko-
li do te liidlieshe ne fusben fetare, per te cilen esbte
prikosure, edbe politiken inilitante do t’ua linte poli-
tikancvct qe jane te liedliur ne kete lufte.
Per fat te keq Kor§a e zgjodbi perfaqesonjes ne
Asamblene, keslitu qe rekeja politike e boqi me vete,
per te liumbur gjitbe simpatbine qe kisb tituar, edbe,
me tjater ane, per te i sjelle deme te medba edbe
^katerime, si§ do te shohim, atdbeut!

KRYE E V II.

Celja e Asam blesg

Lufta elektorale u veperua me nje qetesi te madlie
ne gjitbe anete. Ne keto zgjedbje u ndjeb, per lieren
te pare, lufta elektorale se u perpoqne kundresbtaret
midis tyre per te tituar besimin e votat te zgjedbesvet.
Vertet qe u perdore dlielperira e te taksura, gostira
edlie te holla per te tituar vota me teper cilado ane.
Pa fjale edbe oratorite isbin ne urdberin te dites
dyke <;faqnr programc, qe vetein ne enderat i kisliin
pare, per t’ u mbusbur mcndjen popullit qe lumteria
ka per te rjedbur mbi Sbqiperine, neqofte se zgjitbnin
ata perfaqesonjes ne Mbledbjen kombetarc. Edlie poli-
tikanet tane nuku e kisliin as pak per turp qe te Hisnin
ne emcr te ]>artive, te cilat naten i krijonin edbe ne
mengjes na lajmeronin popullit me ancn te propagan-
disteve. Me kete menyre ne (/do qytet te Sbqiperise
u formuan kaqe prrtira sa kauerxenin edbe Numrin te
 — 182

kanditavet. Sa per Kryetare isliin te gjitlie, keslitu qe

pernjerjesh u begatua Shqiperia !
Populli Shqipetar sado i pastervitur ne luffcerat
clcktorale mundi t’ i kupetonje fort mire, edlie to tre-
gohet partizan i fiakte cilas do ane qe i lypte votat
e me kete menyre perfitonto nga te gjitlie.
Ne Kor(;e e ne Gjinokastre lufta islite m’ e repte
midis partive edlie u harxliuan injaft to holla. Keto
te holla isliin nga dirsa e popullit, te atij populli qe
do t’ i zgjithte perfaqesonjes! Edlie sikur nuku arrinte
dirsa e brendeslime po edlie dirsa e Slujipetarevret te
Amerikes, qe punojne ne Fahrikat, per te perkraliur
politikanet e medlienj e te fameshme, ne keto /gjecllije
te Mble di.j es Themeltare! Valle kur ka per te ardhur
ajo dite qe te dije populli te jape yoten e tij per ve-
ten e tij ? . . .
Me gjitlie keto zgjedhjet muar funt ne nje qetesi
te madlie me 27 Dhjetor edlie populli priste mo padu-
liapjen te Asamblese per te sliekuar theinelet qe do
t’ i hidheshin slitetit tone mbi qeverimin te prit·njes.
Me 21 Janar 1924 liapet Asambleja edlie zgjidhet
Kryetar veterani plak Petro Poga. Veslitrimi i gjitlie
komhit islite drejtuar tek Asambleja, per te \Teslitraar
e degjaar programet, moil jtimet edlie parimet qe ysh-
qenin politikanet, te cilet perfaqesonin kombin, po,
per fat te zi, as gjesendi nga keto nuku efaqnin. Per
kundrazi qe diten e pare zune jieshperimet, te liitjen
njeri prej jatrit me qellim djallezor, te forinohen kli-
ka edlie te lozin perseri nuskat lie senen te Asamblese !
Zilia, nakari, egoizma edhe inati i kisli verheuar
me teper se padija qe perse isliin mbledhur, keslitu qe
vetem edlie vetem griiulje edhe me yeshtje \rotjake
shkonin kohen e tyre, pa u mejtuar ose u turperuar,
as pak, per barren e remle edlie detyren qe kishin
perpara komhit. Vetem per te ndezur gjakrat te popu­
llit mjere mbanin nga nonj interpellim, per mb i ga-
bimet te nonje Krahinari, qe te duken sa enteresolien
edhe sa u dhembet Shqiperia !
 — 183

Me te ketilla pengime i sillniu qeverise ndalime

ne te slitraarit edbe biseduarit ^eshtjet me rendesi
edlie <;eshtjet tliemeltare te shtetit tone. Quka pastaj
e diplloinati.se, te kundreslitarevet, islite Obstrukcioni I
Politikani i math, Pisbkopi Noli, nuku munte te tre-
gonte dot ndryshe prograinet e tij, te thella e te gjera,
perve^ se me menyren te Obstrukcionit, te cilin e kisli
mesuar S19 dnket, si Papagalloja! Dredbaniku Sulejman
Delvina basbke me susmajmunet e tjere jepnin e mer-
nin me metodat dhelparake, prej te sbkolles vjeter
Halldupe !
Naka desluiin f e ^faqnin, sbqipetarisbt, qe me-
nyrat e perdorimet e tyre, trasbanike, te pakripura,
te ndolitura edbe deinprurese nukn 'kisbin tjater qe-
llim pervog se rezimin te qe cerise edbe te mernin ata
fuqine ne dore. Po; ky islite qellimi e programi edbe
as gjesendi tjater. Edbe veganerisbt e me teper lufta
edbe kundreshtimi isbin drejtuar knndra Kryeminis-
trit, Alimet Zogut, t& cilin e kisbin bale ne sy !
All met Zognn nuku dubet te dysbonje njeri qe
nuku e donin krokodillet politikane tane. J o ; qe te
gjitbe e donin fort teper, edbe me cilin do qe te fja-
losesbe e ngrinin ne qell per virtutat e tij, po, mje-
risbt, e donin me qeliim te fsbehet. E donin Abme-
tin qe P e kisbin vegel politike edbe nje fortese te
forte qe te zoteronin ata edbe f e kisbin fuqine ne
(lore. Me te verfcejte i gjori Abmet qe te gjitbe i nde-
route edb’ e i degjonte, si djaP i ri, i papjekure edbe
i pasterviture qe te kupetonte djalelzit’ e tyre, kesbtu
qe as pak nuku sbkontc nor ment madbesbtira po
perpiqesbe qe vefcem qysb e qysb Pi sberbente atdbeut.
Mirpo koto sjellje edlie me urtesine, patriotizrnen
e me therorite qe beri dyke Arene jeten e tij perpara,
per sbpetimin te atdbeut, e naltesuane kaqe teper
Abmetin sa 11 perhap fama mbi gjitbe anbte edbe
iitojti simpatbine te gjitbe kombit. Emri pra i Abmet
Zogut kisiite *nje adburim te ve(;ante ne zemer te
popullit.
 — 184 —

Ky ishte shkaku i ndalimevc, pengimeve edlie

obstrukcionit q’ i sillnin qcverise ne Parliament edlie.
ne Asamble, edlie as gjesendi tjater. Alimet Zogu edlie
vetem Alm:et Zogu ishte taili q’ i bashkojt.i kundre-
shtaret lie nje qellim per te rezuar Ahmetin, te cilin
e urenin pa si e pane qe nuku e tituan dot t’e kisliin
per vegle mprojtese, si eilido nga pleqte politikane,
Krokodille edlie Kamelione!
Per fat te zi me propaganda e me lloji menyra
muntne te mbjellin edlie perhapin farren e keqe e
dcmprurese, dyke bere pasanike, ketu atje, te eilet ca
me ditje ca me paditje gjyrmonin program in <;katero-
njes per atdheun. Kdhe sot na dridliet zcmra kur
kujtojme qe kejo far* c zeze zuri renje ne Ylora histo-
rike, ne ajo Vlore qe ngriti flamurin kombetar, pas
500 vjet roberie !
Kurre edlie kurre nuku pa-ndelite nonje Shqipetar
qe ate Vlore me ndjenja kombetare edlie me jiatriote
veteran e, si Seit Qemali, Hamza Isaj, Qazim Kokoslii,
Spiro Koleka, Qazim Koculi edlie shume te tjere, do
te pregatitesbe nje kryengritje per vellavrasje! Mje-
rislit atje gjeti folene ky qellim kaqe i vesbtire — se
eslite turp te quajme andikombctar — per te i vene
nje vulate te zeze historise kombetare 1
Ne usliteri prape kislite byre peryarja e demorali-
zimi, nga shkaku i politikane vet, keshtu qe nuku
njilite qeni te zot.in, pa u mejtuar as pak qe me kete
^katerim bumbiste kombi fuqine slitetnor, per te cite
bente tberorira te medlia vetem e vetem qe te qen-
dronte ne naltewi, ne disipline edbe asjatere prej <d do
te trazuare ne politike. Administratat u tronditne edbe
ato nga detyrat qe kisliin edbe isliin ndare dyke anuar
kur ca me anen qevcritare kur ca me anen kry engritese.
Ne kete gjendje kisliin arrire punerat prandaj per
te sjelle qetesine Alim et Zogu preferojti qe te iqet prej
luqise edbe dha dorclieqjen me gjithe Kabinetin. Ke-
sbilla e Nalte, e cila iqte tespijet edbe nuku peshonte
gjendjen kritike ne te cilen slikonte Shqiperia, pranojti
 — 185 —

doreheqjcn edhe i ngarkojti barren Shefqet Yerlacit

per te formuar Kabinetin. Verlaci e formojti Kabine-
tin po kryengritesit nuku isliin te kenaqur edhe nuku
bindeshiu, as me kete ndryshim, keshtu qe, per te
siguruar qctesine, qeveria emenojti Ahmet Zogun Ku-
mandant te pergjitheshme mbi usliterine pa, si besiuii
humbi nga Kumandaret Ushteriake, nga te cilet shu-
me isliin bashkuar me kryengritesit edlie nuku rnbush-
nin urdliratat.
Kryengritesit dyke u forcuar me anen te ushterise
zune t’ i shtojne pretenciunet edhe te dersejne dhembet
kundra qeverise. Kishin formuar e nje jdeqesi e eila
zuri te kesliillonte edhe te urdhronte, ne per Prefek-
turat qe te mos degjonin urdliratat te qeverise po te
bashkoheshin edhe te veperonin pas urdhrit qe do te
jejite pleqesia e Vlores !
Cfjakderdhja edhe vellavrasja isliin afruar ne pra-
gun ted eres, pramlaj per te larguar nje katastrofe kaqe
te rezik<;me Shefqet \ rerlaci dha doreheqjen me gjitlie
Kabinetiu per te u gjendur nonje menyre paqesore.
Pormimi i Kaliinetit, ju dorezua ilias Vrionit i
oil! formojti qeverine me hurra asjatere edhe perve§
kesaj, dergojti, ne Vlore, nje Komision me Sami Yri-
onin ne krye dyke u proponuar qe qeveria eshte
gati te vinje ne nje marcvcshje edhe bashkepunim te
plote, qe te formoliet nje qeveri e zgjedhure nga te
dy an etc.
Mjerisht kryengritesit nuku afronin ne nonje
kupetim edhe shtronin kondita te renda me qellim
qe te mos pranoheshin. Kje nga konditat e para
islite te perzehunt te Ahmet Zogut, nga Shqiperia,
edhe te mos Idheheshe kune jirape. Me tjater ane i
tureshin Tilanes me fuqi edhe dyke dasliur qe te
marin J^eratin gjejne kundreshtim nga ana e qeverise
vendiake, e <dla qendronte besnike tek qeveria. Ush-
teria e Peratit nene Kumande te Majorevet Yei Se~
vrani edhe Demir Ali Areza ju kundreslitua ushte·
rise kryengritese edhe kesisoj u goditne. Lufta mbajti
 — 186 —

ίϊ dit edlie po te kisli arrive me kolie Osman Gazepi

me 600 shpirt ndihmes do te isliin tliyer krycngritesit
edhe punerat do te kisliin mare tjater ndryshim, me
gjitlie qe nofta kesisoj slipetojti atdlieu nga noiijo
gjakderdlije te madhe, dyke u perhapur mbi gjilbe
anete.
No Slikodre me qcne so patrioti, prej foshnjerie,
Kapiten Ferit Frasheri u kundreshtua urdliratavo te
kryengritesvc u vra prej nje Oiiceri kryengrites. Te
ketilla e sliuine te tjera vrasje edlie okaterime u ve-
peruan lie shurnc veiidc, prandaj qeveria per te slipe-
tuar atdhenn nga gjakderdlija edlie nga nonje rczik
me te math preferojti te largohet prej Shqiperise dyke
leiiii kryengritesit t’ e marin fuqine ne dore edlie te
sundojne Shqiperine.
Pas 5 muaj Babillonie, grindje edlie remuje qe
kur se u bap Asambleja, pa kujtuar te shkuarat, me
15 Qerslior qeveria e I lias AAionit baslike me sliuine
partizane sbkuan per ne Itali edlie Greqi, keslitu qe
sundimi mbeti lie dore te Sotir Fecit, i vetemi anetar
i Kesliilles Nalte qe kisli mbeture lie Tirane. To fun-
dit isliin Koco Kotta, Ministri i p. Botore edlie Mu­
stafa Aranitasi.
Ahmet Zogu i basbkuar prej besnikevet to tij,
midis cilevet Osman Gazepi trimi lie lufterat e Devo-
llit edlie Kolonjes Koines kiimlra Grekevct me 1914,
Major Leon I)e Gliilardi e te tjere muar malet e
Shqiperise edlie u hodlie ne Mat. Ketu do te increshe
nje vendim kaqe i rezikyme, sa vetem Perendia e di
perfundim do te kisbte, per fat in te se ligrates Sliqi-
peri, ])o te mos islitc Ahmet Zogu.
Me te degjuar qe Ahmet Zogu arriti ne Mat edlie
kur mesuan per ngjarjet te Tiranes me vrap u mblo-
dhe 6,000 Matjane c te tjere luftetare, besnike te
Ahmetit, te cilet kerkonin t’ i tureshin Tiranes me
domosdo. Frymat isliin kaqe te ndezura sa as nje fuqi
nuku munt qe t’ i permbante edhe kesisoj do te ngjiste
nje gjakderdlije e vellavrasje e tmeruare! Lumterisht,
 — 187 —

patrioti i math i cili kish dliene kaqe shembella pa-

triotizme, dyke skpetuar atdbeun nga kaqe reziqe,
kur me urtesie, kur me trimerie, u mendua qe do t’i
vinte nje katastrofe, nga me te tmeruarat, Sliqiperise,
po te ishte se pranonte kete vendim !
Me gjak ftolitesi u menjtua qe do te veperonte
nje krime, te pasheruarshme, edhe do te shkelte me
kembe te veta farnen edhe siuipathine qe kish fituar,
prej gjithe koinbit, prandaj Ahmeti tliiri kryetaret edhe
si u falenderon i keshillon qe te perndahen, per hir
ti* atdheut, dyke u thene kesisoj: Ne eshte se doni
iShqiperine edhe mua ateliere u lutem teper qe te iqi
ne per shtepite edhe t’i bindi qeverise edhe ligjevet !
Sa shpirt madherie prcj burri patrioti te vertejti !
Ahmeti preferojti te dnronje me mire gjithe pa-
besite edlie ligesite, te shokevet edhe kundreshtarevet,
sa te A^eperonte nje gje te ketille, e cila do t’ e sillte,
li oft a, lie fnqi po do te linte nje v ill ate te zeze mbi
einriii e tij edhe ne historine kombetare. U both pra
lie Serbi dyke lene kolien edhe nevojat e shtetit qe
t’ e therisnin e te kthehcshe prajie lie Shqiperi.
Kryengritesit, triumfalle, muar fuqine ne dore
edhe me 17 Qershor formohet Kabineti nene kryesi te
Fislikopit Noli dyke u perbere me anetare: Sulejman
Del vina, Kasem Qafezezi, Luigj Gurakuqi, Rexhep
Sliala, Yinjalm, Qazim Koeuli. Aretem iSotir Peci,
anetar i Keshilles Nalte, u kundreshtua lie krye po
jiastaj, e dekretoj Kabinetin per te mare fry men legale,
aqe me teper ]>er te u qetuar vendi. Me gjithe . keto
mori zotime ([e do te mblithiiin Asamblene ose do te
ben in zgjedhje te rea.
Ishte natyrisht qe ky Kabinet nuku u formna se
bazoheshe ne nje program, lie nje qellim edhe ne nje
pari in politik qe i bashkonte p er te qoverisur Sliqipe-
rine. A s nonje nga keto nuku kisliin midis tyre. I
vetemi qellim qe i bashkonte ishte urejtja <je ysliqenin
kundra Ahmet Zogut edhe as gjesendi tjater, keslitu
qe po t’ i germitnje pakeze qe te gjithe Ministrit, te
 188 -

ketij K abineti, k ish in si oilido nga nje klike te veoante

te cilat punonin qe qysh edhe <|ysli te zoteronte njera
p er inbi tjetren. M e te ketilla qellime te fshellta u
bashkuan, m idis tyre, prandaj qe diten e pare zune
peshperim et edlie try e let njeri k u n d ra jatrit.
P o p n lli i m jere kishte nje sim p ath i te inadhe per
P e s h k o p in Noli se ea me .-men e berihajit, ea m e
oratorite plot fjale te nxelita e patriotike, si edlie me
theorite te gjerra, qe shtronte, kisli fituar nje fame ne
Shqiperi. (Tjendeshin m ja ft nje.res te cilet ishin kaije
te ipn o tizu ar sa besonin qe M esia e Sliqiperise islite
Pislikopi Noli, edlie gjitlie shpresat e lnm terise tek ajy
nvareshin. Islile nje pune teper e rende qe t ’u ktlienje-
m en d jen atyreve njeres, te berihajit, keshtu qe dnlie-
she te Λ^ίηΐο kolia e te bindeshin vete vetiu per besi-
m i n e shpresen qe kishin varur.
A t a qe e kishin psikollogjisur edlie e n jih n in per
se aferm i e kishin peslm ar fort m ire gjer k u e kisli?
9apin te njojtjes d ip llo m atik e edlie politike. A q e m e
tep er qe n u k u islite m are me punera qe\reritare. andaj
liuk u dinte as qysh te Aeperonte. Te qeverisurit te
n je slioqe-ric si « V a t r a » e A m erikes me te qeverisurit
te nje shteti n u k u afronet as gjek u nd i! isg a ana time-
qe e kisha n jo jtu re, prej Adtesh, si ne A m e rik e si ne
S hq iperi e k ish a leftu ar ne m e n jtim e t politike, kurdo-
liere, edlie e k ish a k esh illu are te mos trazoneshe fare.
Kdhe ne Kor^e si e ne T irane bashke me shum e
a td h e ta re te vertejte i ishin lu tu r qe te iqte dore nga
p o litik a edlie te shekonte K ish en A utoqefale sliqjpe,
te cilen m e m u n d im e te m edlia e tliemelojti dyke i
sjelle slierbime te medlia atdheut. D u h esh e pra si
T h e m e lta r e e B a ri i K ishes Orthodliokse qe te m b an te
kete krab e ne dore, se vetem kesisoj dobite do te ishin
s h u m e m e te medlia, qe do t* i sillte kom bit, edlie do
te kishte nje n d e r m e te m a th se fronin e Kryemi-
nistrise.
P r a n o jt i m e gezim lu tjet edhe k e sh illat tona po,
m je ris h t, egoizma, zilia edhe n ak ari e shtyne ne reke
 — 189 —

te politikes qe me kete udlie te burnbas famen edbe

simpatbine qe kisli fifcuar, me (lirsen e tij ne luften
kombetarc. Pandeliu ose me teper u genjye qe dyke
arrire Kryeminister do te nderobesbe me teper edbe,
nofta, kisli per te zene seren me te nalte te qarkevet
dipllomatike, te gjitb botes.
Keto men jtime edlie keto desbira e verbuan kaqe
teper sa e humbi gjykimin edbe kesisoj u both ne
kraliet te politikes, me nje besim qe ajy kisli per te
iumturuar Sbqiperine. Te deliur nga te mbusbuvit te
qellimit, me te mare fuqine ne dore, nuku u pcrkuj-
desne as pak qe te (leftenin nonje program veperimtar
per pritinjen te qeverimit. Qe ne krye u duk qe prog-
rami i ketij Kabiueti islite vetem per te mare fuqine,
te mbusbnje etjen te urejtjes, kundra Abmet Zogut,
•edhe as fare nonje menjtim pre lulezimin te atdbeut.
Pisbkopi Noli islite vetem me titllin si Kryerni-
ilister, sc ne punerat sbtetnore, me nj’ ane qe nuku
kislitc ditje edlie me tjeter ane nga mos basbkimi i
anetarve cje formonin Kabinetin, as pak nuku pyetesbe
•edbe si eilido Minister veperonte pas desbires te vet.
Noli e kupetojti gabimin edbe fa jin te matb, qe kisli
bere, po tani islite vonuar edlie dubesbe me dasbje
ose pa dasbje te mbyllte sytc, te perunjesbe edbe te
mirte persiper (/do gje qe veperonesbe nga slioket e tij.
Nje nga fa jet, te pandjera, qe veperojti ky Kabi-
net (islite faji kur vete Kryeniinistri vajti per te perfa-
qesuar Sbqiperine nii Lidbje te Kombeve. Ketu i solli
deni te matb Sbqiperise edbe e felliqi krejt veten e
tij, dyke u refyer qe as ne politiken te pumirave te
jasbtme nuku (islite i zoti, mbi besimin te plotci e te
patundur qe kisliin ea nga adburonjesit te Pisbkopit
Noli. Krveininistri yini pandeliu qe i ardbi (lita qe te
mbusbte (indrat egoistike edlie pa nonje gje te keqe '
kcrkojti, si nje di])llomat i matli, te (/aqnje tbeorit’ e
Iij dyke kritikuar Lidbjen te Kombeve edlie Perfaqe-
sonjesit. Me nje fjale desh te sbkelnje me kembe gji-
tbe dipllomatine te Jiuropes edbe gjitbii botes!
 — 190 —

Mundet qe te islite e aresyeslime theorist e Nolit,

po jo Hi Krycminister i nje sliteti, edlic ca me sliume
jo prepara Lidjcs te Kombevet po ne nonje mbledje
te veyantc, ku inunte te gjente edlie admironjes e t’ e
prisnin me doretrokitje. Kejo e rezojti Nolin sliume
poslite, po me kete gje, per fat te keq, rezojti edlie
rezikojti rnlerin edlie enteresin te Shqiperise. Ale fali-
menton trashanik qe dha Kryeministri u gezuan nga
slioket e tij, edlie deshnin le perfitonin qe t’ i marin
vendin, keslitu qe islite pregatitur nje propaganda per
te mos e qasur ne Sliqiperi kur te ktheheshe nga
Europa !
Fernet pra te qeverise kryengritese do t’i perinble-
dliim ne keto pika: Falimento ne punerat e jashtme
edlie gkaterim lie punerat e brendeshme !
P ik se pari formnan (ijyqot ushteriake per te de-
nuar partizanet te Alimet Zognt. Ndjekje edlie pusliim
nga puna te atij nenpunesi qe pandelieslie partizan i
A lim et Zognt. Administratat u tronditne <e gjitlia,
qetesia e pasiguruare edlie gjithe punerat vinin remuje,
ne vent te drejtonesliin siy besonte e priste populli.
Ushteria, e cila dulieshe te qeiulronte ne naltesi, e
paaneshme edlie mprojtcsc e <jdo reziku, qe t’ i vinte
atdkeut, u demoralizua dyke kallur politiken, keslitu
qe qindi miliun ( 1 0 0 ,0 0 0 , 0 0 0 ) franga ar qe kisli slitry-
dbur dirsen e tij populli i rajere, per kete ushteri,
slikuan per dlijame q en i!!!
Klikat politike, per te slikretuar Sliqiperine, ha-
liesbin midis tyre per kryesine njera mbi tjatren, kesisoj
qe veperonin eilado pas deshires edlie enteresit te vet
qe te fitonte partizane me sliume.
Nje nga veprat me te shenuara e te bukura, te
kesaj qeverie, eslite ligji qe beri per te goditur kun-
dreshtaret. Ky ligj satrapik, dale nga mendja e te etu-
arvet kundra urejtjes, ka per te mbetur nje turp edlie
vulate e zeze per Sekullin te 2 0 te! Ligji, si per sign-
rimin te shtetit, tliote: kundreslitaret, te rexhimit (qe-
verimit) sotme enternolien!
 — 191

Me te ketilla masa satrapike deslinin t’ i vinin

kruzmen Shqiperise edhe t’ e transferonin ne nonje
satrap] lek, pa patur te drejte as nonje Shqipetar qe te
guxonte t’ u kundresbtoheshe, se me vrap enternoheslie
ose denoheshe. Sotir Peei, anetar i Keshilles Nalte,
dyke pare qe kejo rage e slipinte Shqiperine ne varrim
te sigurte, e slitrengojti qeverine qe te benje zgjedhje
Parllamentare edlie te mare formen legale e Konshtu-
tese, se tjatersoj do t’ i bente nje tliirje drejt per drejt
kombit. Te slitrenguar vendosne per zgjedhje Parlla­
mentare edlie jo per Mblcdhje Kombetare Themeltare
(Asamble).
Ne te ketille gjendje ndodheshe sliteti yne edhe
kusli e di ku do arrinte nga qeveritaret e dites, te
cilet, te ^kujdesur nga ikja e Alimetit e kisliin xve-
sliur roben edlie masken te patriotizmes edlie isliin
hedliur tani ne defrime, dyke nisur qe nga Kryemi-
nistri Noli edlie gjer ne Kasem Qafezezi qe te meso-
nin tromponen, kur si rufeja lajmeronin qe Alimeti
zuri te slikundnje kcmbet. Kejo lajme, e pa pritur edhe
e pabesuare, n prislii qetesine bukuroshevet edhe me
vrap zune te maren masat, {)er te ju kundreshtuar
Alim etit qe te ktheheslie ne Shqiperi.
Me kete rast ])erfitnan te mjeret sandimtare qe te
hidhen, si korbet ne kcrmat, per mbi te mjeren 8 hqi-
peri e t 5 e shkretojne, varferojne edhe remojne! Si
cilido qe te islite, nga te huajt, pandehte qe Sliqiperia
islite ne prag te luftes me levizjen ushteriake (je vepe-
roheshe. Tekdo qe te shkonje edhe udhetonjo nuku
shekonje tjater gjesendi perve(; se fuqira ushteriake
qe mlilidheshin ne kuiite Shqiptaro-Serbe. Shtrengime
te rncdlia e te rcpta u vune me gjitlie anete per te
mbledhnr ushetri jia jiyetur moslien ose e’ faredo, nga
konditat e shendetesise edhe pas regullit te ligjit ush-
triak. Gjitlie automobillat, qeret, arabate edhe kuajt
n vune ne sherbim te ushterise, jier te transportuar
municionet* edhe ushtaret ne kuii. Qytetet zjenin nga
Oiiceret te fabrikuar me nje ore e sipere, dyke dlibne
 — 192 —

nje pamje luftc edlie qe te deftenin ea me mire fuqin’e

tyre <;palle rctliimin ushteriak, qe kesisoj V u slitinin
tmerin popullin edlie atyrcvc qe te guxonin te flisnin
edlie kundreslitohesliin !
Po pervee levizjes usliteriake, nga c eila vetem
Perendia e di u veperuan, dolli lie sliesli, ku isli
mbyllur, zanati i vjeter i Tyrqise, Arxliet edlie A rxliot!
E gjora Shqipcri! Philieslie 1 e duronje ato qe nuku
kisli liequr as nga armiqet, me te ketilla masa, vetem
e vetem per te i rjepur lekuren edlie t’ e slikretonin.
Larot kaqc prisnin qe te ringjalleslie zanati i arxlievet
(fuqi i mbledhur me te India) qe te vraponin si qenat
e kasapanavet, per te mare pjese lie slipdtimin e at-
dbeut!!! Katillek m’i math se i arxlievet nuku munt
qe te beliet. Me perdorimin, te ketij zanati, qe te mos
tliomi slierbimi se eslite turp, veperolien gjitlie liajdu-
terite, prandaj jane gati ne </ do ore qe te kesli nevoje
per kryctare te arxlievet, se mo kete zanat te bukur
rjepet lekura e popullit varfer nga dy ane. Nga njera
ane dyke paguar, pas kalemit edlie baterit, per 50
sbpirt 500-1000 edlie nga tjatra ane dyke rjepur e
pla^kitur popullin qctesor !
Me koto masa edlie slitrengime qeveria mblodlii
nje fuqi prej 15-20000 vetasli lie kuiite Sliqiptaro-Serbe
per te ju kundreslituar Alimet Zogut qe te rynte ne
Sliqiperi. Me nje fjale kombi Sliqiptar u derma, per
te mlmslmr egoizmat, inatet vetiake edlie urejtjet te
ea njeresve pa ndjenje atdhesore, te paguanje miliune
edlie miliune lira Englczo, edlie jo franga, pervei; gjak-
derdlijcs, midis vellazerise, edlie reinujes te Slipiperise!
Kcta jane pcmct te qeverise Noli c eila ne nje
kolie, jirej 5 muaj sundimi, mundi t’ i sjelle demet ine
te medba Sliqiperise, sa te permblidlien gjitlie demet
q' u veperuan nga gjitlie Ministrite e slikuara se, nuku
bejne as nje te pesedlijeten! Pervee demeve marrezore
islite edlie reziku i math ne te eilin po e xvarosnin
Sbqiperine !
 — 195 —

KRYE E VIII.
P rokllam im l I R e p u b lic s S h q ip 6 tare
Ahmet Zogu i hequr me nj’ ane, ne Serbi, de-
sheronte te rije i qcte e te degjonte lumteri e mbaresi
per atclheun e tij te clashur. Deslieronte nga zemra qe
te sliekonte vepra thcmeltare, prcj qeverise kryengri-
tese, edhe ndjente nje gezim te math, ne veten e tij,
qe to kqyrte per se largu gabimet edhe fajet qe kislite,
nofta, veperuar, sa kolie qe sundojti ajy veto Sliqiperine.
Bcsonte qe largim’ i tij, prej Shqiperise, do t’ i
bclieshe nje slikoll’ e nalte, per pritmjen te atdheut,
se me nj^ ane do te argaseshe ne politike, kur te slie-
konte burrat e rahur e te pjekur qysh dine te suudojne
shtetin, edhe me tjater ane do te inunte te piqeshe ea
me mire dyke njojtur eilet isliin shoket edhe bashke-
punonjesit e tij besnikc.
Me te vertcjt, per Ahmet Zogun, ky largim u be
nje shkolle e nalte, ae perfitojti kaqe shume sa valle
do te kisli pertituar nonjehere kaqe fort, me qene qe
pesimet ju bene mesiine edhe nga ay Ahmet Zogu i
ri duheslie te dale Ahmet Zogu Plak qe te ringjalle
Sliqiperine, dyke i shtruar themcle te forta e te ζβΐ-
nikta. edhe te vere ne sere te shtetevet te botes te
qyteteruare!
Ne vent qe te degjonte nonje lajme te mire edlie
gazmore, nga atdlieu, per kundrazi dita me diten laj­
me te zeza degjonte edhe sliekonte, keshtu qe i cope-
toheshe zemra edlie i pikelloheshe shpirti prandaj, dyke
psheretitur, menjtohet tlielle, vote vctiu, edhe tliote:
Slujijieria jio shkrelonet se gjithash edhe une po ri ne
BeJigrad! Mos me durofsh o Zot, bertet, edhe me vrap
mori \endimin te Pundit: vdckja me mire edhe vetem
c vetem slijietimi i atdheut! Q’ ate ore slitron pllanin
te vejierimit edhe mbleth shoket e tij besnike, te ara-
tisur ne Serbi, I tali edhe (freqi, edhe u <;faq pllanin.
 — 196 -

edlie vullnetin e tij, te patundur, qe do te niset per

shpetimin te Shqiporise.
Slioket e tij politikane, si Xhafer ΛΓρί, Sliefqet
Verlaci, Ilias Vrioni, K090 Kotta e te tjeret, mbetne
te habitur me guximin te Ahmctit, po </ do keshille
•qe V i jepnin ishte e kotte, prandaj i shtrenguan do-
ren qe Zoti t’ e mpronje nga 9 ’ do rezik edlie dalte fa-
qebardhe. Me vrap Alimeti mer slioket luftetare, midis
cilevet edlie Major Gjilanlin, edlie slikon per ne malet
e Shqiperise.
Lajmeja qe Ahm et Zogu slikeli ne malesi te Sliqi-
perise n perliap si vetetima edlie ne tliirje te tij vra-
])iian pemjelierjesh jo vetem Matjanet. po edlie Mirdi-
tas, Dibrano e Kosovas gat.i qe te dertlmin piken e
fnndit te gjakut. per Ahmet Zogun edlie per shpetimin
te atdheut. Me gjithe qe Ahmet Zogu e dinte fort m i­
re fuqinc te madlie, q’ i kish vene per hallo qeveria
no gjithe anet. e kulive, po kejo nuku i hente lionje
pershtypje as q’ e frikesonte prandaj, si mblodhi krye-
tarot, si i m idlii Skendcrbeu shtron pllanet per goditje
Njehere pllanet te caktuara Ahmet Zogu 11 lutet
edh’ i keshillon qe te perpiqen me sa t’ 11 jete e mun-
dure te largohen nga gjakderdhja, midis vellazerise,
edlie nga 9 ’ do deni qe muni, t’ i ngjiste popullit. U
perndahne <|ii te gjithe per te mare kumanden e pje-
ses se tij, qe ju ngarkna si cilit do, edlie Kumandanti
i pergjitheshine i vcpcrimit, Ahmet Zogu, mbajti per
veto gryken e Matit, Gur’ e Bardhe.
Plani i goditjes u pregat.it kesisoj: Ahmet Zogu
me 12.000 slipirt, mbajti per qendre Peshkopine dyke
patur me te djatlite Shtetin Madhor, nenekryesi te Ma-
jorit. Leon do Gjilardi, te njojturin luftetar kundra Gre-
kevet, ne Kolonje edlie Devol te Koi\;es 1011. Ceno
Kryeziu me 3.000 slipirt mori alien e Luines, Shko-
<lren me 1.100 slipirt, Malo B uslnti edlie Salahodin
Bloshmi me 700 slipirt mori qafen e Thanes.
Ne te dhenit te shenimit, prej Kolonelit Ahmet
Zogut, per perparimi nga gjithe anete ushteria e gji-
 197 —

the fuqite qeveritare u gjetne perpara nje reziku te

math edlie tmeri i math i pushtojti keshtu qe </ do
kundreshtim ishte i kotte Oficcrct ikne dyke lene
ushterine pa nonje kumande keshtu qe gjakderdhja
islite e pakete, nga te dy anete.
Ceno Kryeziu pati kundreshtimin me te math po
dyke leftuar burrerisht mundi t’ i thyenje edlie t’ i ve­
rb perpara e t’ i yakerdisnje andej ketej dyke mos qen-
druar dot gjekundi.
Goditjet u ndeze me gjithe anete, po pllanin stra-
tegjik te Alimet Zogut nuku e kupetonin dot Kuman-
daret te ushterise regullslune, te qevcrise, prandaj qe-
veria lajmeronte, zyrtarislit, popullin edlie boten e jash-
tme qe kryengritesit i dermojti usliteria edlie po i
ndjek kemba kembes gjer ne kuii Sliqiptaro-Serbe. Qe-
veria i kisli me te drejte qarkoret qe jepte se, pas laj-
move edlie sigurimit qe i jepte Sliteti Madhor, besonte
sic; besonte edlie vet Shteti Madhor qe fituan luftem
edlie kryengritesit u aratisne.
Ahmet Zogu gezoheshe se veshtronte qe pllan’ i
tij po plotesoheshe, pas programit qe kish shtruar, me
qene qe qellim’ i tij islite qe kundreshtaret t’ i mbante
ne ato vende, ku te besonin e pandehnin se gjithe fu-
qia e Alimet Zogut atje qendronte. As fare edlie kurr
nuku e shkonin ner ment qe Ahmet Zogu mbante nje
fuqi jashte luftes e eila do te rynte ne Tirane ne te
paren shenje qe do t ’ u jepte.
Kejo fuqi po rinte e fshebte ne gryke te Matit,.
dyke pritur urdherin e Kumandantit Math, i cili si
nje strategjik i mbaruar jejite e merte me te gjithe
anete.
Kur beson (je ardhi koha e duhur urdheron fuqi-
ne te gn k es Matit te dale ne qafe te Murisit 6 ore
lark Tiranes! Me mos jiandehur kurre qe do te guxon-
te rynte nga kejo ane nuku ishin perknjdesur qe te
linin nonje fuqi te madlie, prej to ushterise, prandaj
ne efaijjen te kesaj fuqie, te Ahmet Zogut, nje tmer
e nje panik i zapetojti aqe qeveritaret e politikanet,.
 — 198 —

ne Tirane, si edlie gjitlie ushterine kur mesuan keto

pllan te papandehur edlie te pa pritur kurre to kurres !
Qeveritaret mo lixitim te matli mblodlie katrafu-
zet edlie slikuan per ne VIore, ku, nof'ta, te slitronin
te tjera pllane per mprojtjen. Me gjitlie friken qe ki-
sliin me vetc, nga hieja e Almiet Zogut, nuku
liaruan qe bashke me Arqivat te shkundin edlie ark at
te slitetit. Shenjteria e Tij Pishkopi Noli, Kryeministri,
nuku munte qe te ndaheshe nga Tromponi edlie keshtu
e mori me vote, per te haruar brengat edlie hidlieri-
met te dites !
Oiiecret, njeri pas jatrit, muar trajstat edlie slikuan
edlie ata per ne VIore qe te keshilloheshin me qeverine
edlie te mernin masat e duliura nen urdherin te Mi-
nistrit Math te luftes, Kasem Qafzezit!... Te pake Ofi-
cere mbetne lie lufte, midis cilevet Shefqet Korya, po
edlie keta dyke pare qe y’ do kumlershtiin islite i kotte
muar udlien e Vlores dyke lene ushterine te perndare
e pa kumande, qe te aratisesliin lie per male si zoqt’e
korbit!
Me gjitlie keto ngjarje, te pashembellta, edlie me
katastrofcn qe pesuan, bukuroshet Qeveritare, pa pike
turpi, deslinin edlie nga Vlora te jepnin urdlierime e
kumanda lie per Preiekturat me seriozite sikur me te
vertejt ata ishin sundimtare. Edlie, pa tallje, besonin qe
perseri do te ktheliesliin ne Tirane dyke varur slipre-
sen me te madho tek Bajrain Curi edlie tck Isuf Elezi,
te eilit pervee Arxhevet q’ i dhane me kete rast i pa-
guan edlie arxliet q’ i kishin mbetur, pa paguar, qe lie
kohe te Mbretit 1914!
Me keto enderime po meresliiti qeveritaret, ne
VIore, kur me 24 Dlijetor fuqia e Ahmet Zogut, pas
nje perpjekjo tii vogele e pa nonje dem, rezohet edlie
ryn ne Tirane, te eilen e muar nene mprotje dyke
regulluar nje sherbim qeverimi te heperheslnne.
Me 25 Dlijetor ryn veto Ahmet Zogu, si Kuinan-
dant i Pergjitheshme i Operaoionit me gradon Kolonel,
edlie u prit me enthuziazme te madlie nga ana e popu-
 — 199 —

llit. Lajmeja e rikthimit, ne Sliqiperi, te Ahmet Zo-

gut u prit me gezirn te math nga gjithe populli, i cili
i merzitur nga nje qeveri ilegale ishte teper deshperuar,
praudaj riktliimi i Ahmet Zogut e ngushellojti dyke
i mbushur zemren plot shprese per nje pritmje te lumture.
Qeveria ilegale edhe gkateronjese, e cila ka per te
mbeture nje pasqyre per gabimet, fajet, deinet edhe
gjakderdhjet per inatet edhe egoizmat vetiake, mblodhi
leckat edhe si shkundi ark at e shtetit shkojti ne Itali
me 26 Dhjetor 1924. Baslike me qeverine shkuan edhe
KLikadiet e medhenj, Mustafa Kruja edhe Bahri Omari
me tarafefc e tyre, per te organizuar partite Radikale
edlie Intelektuale!
Mjerislit me marrezinb te ketyreve bukuroshe ishte
tliene qe te gen jenen edlie t’ i gjyrmojne nje shumice
e inadlie prej njeres politikane, nenpunes edlie per mbi
400 Oficere. Midis ketyreve ishin me te shuinet te pa-
fajshme, po te genjyer e te bindur ne urdherin e te
medhenjvet e nuku bene tjater perveg se to mbushin
dctyren, keshtu qe nga frika u hodhe lie Itali, ku du-
heslie te lajne mekatat e bukurosheve. Edhe ne kete
rebesh dulieshe qe te ndjente kombi edlie nje hidlierim
te math se u trazuan, me dashje ose pa daslije, ca
Imrra koinbetare veteranc edhe hurra shtetnore, si Sotir
Peei, Seit Qemali, Luji Ourakuqi, H il Mosi, Qazim
Kokoshi, Spiro Koleka, Kolc Tromara, Jashar Zava-
lani e shume te tjere te rinj, nga te (diet atdheu pri-
ste edhe pret sherbime.
Nga k re ret, te oilet u perkujdesne te mbushin
xhepet, per sherbimin te math e te ])aharuar q’i snail
atdheut, u hodhe ne defrimet edlie te mjeren Sliqiperi
e haruan, te tjeret mbeten ne per rugat e italise si
in os me keq !
Te ketille peri undim mori qeveria ambieiose edhe
e urejtjcs none Kryesi te Nolit, i cili, per te arrire
qellimin te egoizmes tij trashanike, slikeli me kembe
gjithe nderimet q’i kish dliene kombi edhe, per gpa-
gim, gkaterojti Shqiperine !

»
/
 200 —

Ahm et Zogu me te mare fuqine ne (lore, si Ku-

mandant i pergjitheshme i Opcrncionit, i ben nje
thirje popullit dyke e keshilluar ne qetesi edlie te sho-
lie punen e vet si cilido, keshtu edlie Prefekturavct
u drejtoj qarketore d)rke u liequr vcrejtjen qe te slie-
kojne punen edlie te mhushin detyren, ploterisht, se
jane pergjigjes per do taj ose gabini qe te veperonet.
ne Pretekturat e tyre. Me te vertejt. <j’ ate ore. qe kur
se u lajmerua riktliimi i Ahmet Zogut, mori pernjer-
jesli ngjyren e pare qetesia e vendit, edlie cilido u
both ne punerat e veta.
Shiime, nga partizanot. qe simpathizonin edlie ki-
shin bashkepunuar me qcverine ilegale, kisliin edlie
frike se pandehnin mos ndiqeshin per kundreshtare po
as nonje ndjekje e ketille nuku u veperua, dyke lene
lirin’ e plote to gjykonje si cilido, ne te drejtat e ligjit.
Koloneli tone, Ahmet Zogu, me te u qetuar vendi
krejt, deshe te tregonjc kaloresin’ e tit fisnike edlie te
jape shembell patriotizme, shembell bindje perpara
ligjevet edlie keshtu pas 10 (lit sundimi, ushterisht,
si Kumandanti i Pergjitheshme i Operacionit, xveshi
robat ushteriakc edlie baslike me klle<;in e liuten te
tij, pa si nvari ne perone per kujtim i (lorezoj fuqine
ne (lore Keshilles nalte, me 4 Janar 1925 qe te rynjc
sliteti ne udlien legale.
♦Ja shembell patriotizme! Ja shembell prej lmrri
te math edlie shpirt Madheshtori!
A y qe shpetojti e ringjalli Shqiperine edlie kur
munte me kle^in lie (lore te suiulonte, nuku desh se
nuku ja p ran onto shpirti edlie zemra atdhesorc edlie
madheshtore. keshtu qe si y’ do neneshtetas edlie ush-
tar i thjeshle qendrojti gati ne zerin te atdheut, per
te i sherbyer me misli edlie me gjitlie shpirt!
Xhafer I pi, mbetur i vetem anetar i Keshilles
Nalte, pa ndenjur ne menjtime te tliella, i ngarkojti
barren Ahmet Zogut, te vetemit burre qe kish nevoje
kombi, per te formuar Kabinetin dyke patur Minister
My lit Libohoven, Petro Pogen edhe K 090 Kotten.
 - 201 —

Me larginrin te Alimetit, nga Shqiperia, kombi

yne pcrfitojti kaqe sliume sa, nofta, edlie me therorira
Amalie do te kisli arrire qe te shckontc kaqe dobira te
medlia, nga ky largim, me qene se Shqiperia iitojti
nje xlieni, nje burre sbteti te math, te mbaruar edlie
dore^elnikte. P o ; burri i math edlie doregelnikn i
Shqiperise, i eili isbte dorezuar prej Zotit Math qe
t’ i liedlie themclet e forta e te yelnikta, islite trimi i
trimavet edlie guximtari i pashembcllte Ahmet Zogu !
Koheii nuku e shkojti me kot e lie defrime, si
sliume te rinj, ]>o ne studime edlie studime te gjerra
e te tliella sa kohe qe ndenji lie Beligrad. Γ prikosur
vertejt natyrisht me xgim, si e me diturine qe kisli
mare lie slikoliat po keto nuku i mjaftonin pa here e
nje praktike, dyke u trazuar me hurra politikane te
mcdhenj e te rahur gjitlie jeten e tyre me politiken,
keslitu qe mundi te perlitonje sliume. Me tjater ane
edlie ne Shqiperi pesimet ju bene mesime edlie islite
mjaft argasur qe te psikollogjiste ne cilen katigori qen-
dronte atdheu i tij, i dasliur, edlie qvsh dulieslie vepe-
ruar qe t’ e siguronje mbi nje themel te forte e te yel-
nikte edlie t’ e vere ne seren te gjitlie kombevet te
qytcteruara.
Prandaj me te mare Kryeministrine me vrap ju
vervit punes edlie, lie nje kohe te shkurter, te liuinde
te habitnje boten me veprat e tij shtetnore e te yudi-
5 ine. Pik se pari i sheroj Shqiperise gangrenin dyke
desformuar ushterine, e cila thethinte dirsen e popullit
edlie ne vent qe t’ i slierbente atdheut i solli demet
me te medlia, me demoralezimin edlie politiken qe
kisli adoptuar. Perve<; ketyreve per shtetin Shqiptar
nuku duliet as pak qe te mbanje nje ushteri te madhe
me kaqe spenzime, se eslite e ditur qe Shqiperia nuku
munt te leftnnje dot me as nonje mbreteri fqinje ose
tjater. Per Shqiperine duheshe qe ne krye reforma e
Ahmet Zogut, nje Xhandarmari e organizuare ne de­
gen e fundit te perparimit edlie nje ushteri te vogel,
vendiak, dyke sherbyer 6 muaj pei\ushtrim si<j u votua.
 — 202 —

Me 17 Janar u hap Asamblcja edlie pa slikuar

kolien me bisedime, te kota, edlie <;eslitje vetiake u
muar me bazen t.herneltare te qeverimit te shtetit Sliqi-
petar. Si biseduan edlie studiitaii hoi 1esi.slit, nga o’ do
pikepamje, eili qoverini eshte in’ i mire edlie m’ i pel-
qyer, per Shqiperimi, pranuan, votuan edlie proklla-
muan Republike!
Dita 21 Janar 1925 do te mbetet e slienjte edlie
liistorike, per kombin Shqipetar, me qene qe ne kete
dite u prokllanuia Republika Rhqipctavel
Gezimin e math edlie rendesiren, te kesaj dite
liistorike, e ndjeliu edlie e yfaqi gjithe kombi Shqi­
petar, i eili nga enilmsiazini islite si i debar me te
mesuar kete lajmc gazmore e cila u perhap si vetc-
tiina me gjithe anete te Shqiperise edlie lie gjithe bo-
ten. Eestimet mbajtne tri dit e net dyke defryer e dy­
ke kenduar. Xe per Kislirat e ne per Xhamite u be­
ne Te Deume (Lutje) per kete dite dyke ju lutur Pe-
rendise qe t’ e kete nene mprojtje Rcpubliken Sliqipe-
tare qe te perparonjc edlie te ronjc sa te jete bota.
Kesisoj u festua kejo dite e slienjte edlie liistorike, e
cila ka per te mbetur trasliegim ne trashegimtaret te
Shqiperise. Zerin te popullit Shqiptar i eili arrinte ne
qell, do t’ e degjonje i Madlii Zot, prandaj hashke me
ate ze qe batiste bashkonj edlie line lutjet e zerin tim
edlie nga tlielbi i zemivs e betas: Rofte! Rofte edlie
Rofte Republika Shqiptare! Amin.
Gjitlie bota u lajmerua per prokllamimin te Re-
publikes Shqipetare edlie u prit me gezim te math qe
edlie Shqiperia ryri ne seren te shtetevet te qytete-
ruara. Qeverite pergezuan me telegrame te nxelita Krye-
ministrin te Shqiperise, Ahmet Zogun, dyke §faqur
deshiren qe kane per te ndihmuar e perkrahur Repub-
liken e re qe te rynje lie seren te qyteterimit edlie
perparimit.
Me te u prokllamuar Republika Shqipetare per-
njerjesh Shqiperia mori nje ngjyre tjater, ne qarket
Dipllomatike ecthe Kapitaliste. Me vrap u yfaqne Koiri-
 — 203 —

panira te inedka dyke kerkuar Konoesione per vaj gn-

rin, Mine rale, Banka edlie te tjera. Qeveria baslike ine
Asamblene pranuan nje Koii(;esioii te vaj gurit edhe
formiinin te Bankes kombetare, e cila isbte in’ e ne·
vojshme nga te gjitlia. Kesisoj zune te zbulohen bega-
fcite te Shqiperise edlie nuku inbetet pcrvey se lie do
re te Qeveritarevet edlie gjitlie Shqipetarevet qe te
bap in syte e te pimojne me zell qe te shohin edlie t’ e
lene prapa tyre nje Shqiperi te lumture, brez pas brezi!
Asambleja, dyke punuar pa reshtur, me kujdes te
math kqvrte edlie si i biscdonte Nyjet te Konshtutes
me 31 Janar 1925 zgjodlii Ahmet Zogun te Parin
President te Republikes Shqiptare, lie mest te entliu-
siazmit e doretroki.tjevret qe nuku mernin pusliim me
bertime: Rrofte President!! Rrofte Ahmet Zogu ! Rrof-
te pritmja e 1 unite rise !
Asambleja me kete zgjedlije mundi te perfaqeso-
nje, mete vertejt vullnetin edhe deshiren te gjitlie kombit
Shqipetar, me qene qe burri i math i Shqiperie, si
cili ka fituar simpathine edhe zemren te tij eslite
Ahmet Zogu. Prandaj me te u perhapur sihariqi gaz-
mor, ne te gjitlie anete, populli nuku dinte qysh te
<;faqte gezimin e tij. .Me te gjitlie anete nuku tinge-
llonte lie hapesire pervci; se bu<;im i zerravet qe ber-
titnin: Rrottc ! Rrofte edhe Rrofte Ahmet Zogu!
Lutje ne per xhamite edhe Kislirat u bene me
ccrcmoni te madhe dyke ju lutun Zotit Matli per
te Parin President te Republikes Shqipetare. Nuku kisli
gojet e tjater ne per popullit perve§ se te lavderonin Zo-
tin qe u fall Republiken edhe President Ahmet Zogun,
tek i cili kane vene gjitlie shpresen te Shqiperise, pran­
daj dita 31 Janar u festua me kaqe bujo edhe me ka-
qe enthusiazme te madhe.
Kish edhe ka aresye te plote populli qe te enthuzi-
azmohet per te shtrenjtin, te (;kelqyerin, doreyolnikun
edhe burrin te math te Shqiperise, me qene se Ahmet
Zogu permlileth gjitlie virtutet qe te qendrojne mbi
Pronin Presidencial, per mbi te cilin meritat e tij, te
 — 104 -

fituara me therovite qe shtrojti mbi alltarin te atdheut,

edlie vullneti i kombit e liipne atje Nalt per te udhe-
heque frenat te Republikes Shqiptare.
S ’ka dysliim qe tek Ahmet Zogu, President! i
Republikes, do te gjejme Ahmet Zognn qe kur se u
both ne lufien kombctarc, Ahmet in qe mori ane ne
Kuvent te Lushnjes, Minister, shpetimtar, Kryeminister,
Kolonel, Burrin te math edlie ringjallesin te Shqiperise!
Bashkonj edlie une lutjet edlie zerin tim edlie
nga thelbi i zemres bertas: Rrofte Republika Sbqiptare!
Rrofte shpresa, burri i math edlie dore^elniku Ahmet
Zogu, i Pari President i Republikes Shqipetare! Rro­
fte ! Rrofte edlie Zoti i Math e mprofte edli’ e ndimofte
per lumterine te Shqiperise. Am in.

PU N T '