Vous êtes sur la page 1sur 12

[p.

279]

[p.281]Diplomatiquemunicipaleportugaise(XIIIeXVesicles)
JosMarques,MariaHelenadaCruzCoelho,ArmandoLusdeCarvalhoHomem
Ilnestpasosdaffirmerquelesmunicipalits(concelhos)onttvraimentunsupportinstitutionnel
delaformationduPortugal.Avantlesquissedelaffirmationdunroietdelaconstructiondun
royaume,onvoitsbaucherlespouvoirslocaux,lesseigneuriesdenoblesetdglisesetdes
communautsdhommeslibres.
Ctaientleschartesdeforalquilgitimaientcescommunauts.Lesplusanciennesontt
octroyesparFernandMagneetAlphonseVI,roisdeLonetCastille,desterritoiresdufutur
comtdePortucale(puisroyaumeduPortugal),danslasecondemoitiduXIesicle.Etcette
politiquededveloppementdesmunicipalitsauraunesuitelorsquelafaadeoccidentaledela
pninsuleibriqueconnatralautoritduncomteHenrideBourgogneetlacohsionrelative
duncomt.Henri,puisThrse,safemme,octroientdeschartesdeforalplusieurscommunauts
dubassinduMondego,limitemridionaleducomt,etlebutdecesoctroisestdestimulerles
hommesdecespopulationssurtoutleschevaliersvilains(cavaleirosvilos)ladfense
contrelesraidsmusulmans.Quelquescommunautsdunordontgalementreudeschartesde
foral:leroivoulaitalorsdvelopperlecommerceetlartisanat.
PendantlelonggouvernementdAlphonseIerHenriques(11281185)lecomtsetransformeen
royaume.Lesgrandsaxesdelapolitiqueduroisontlaconqutedeterritoiresauxmusulmanset
leurpeuplementeffectif.JusquaumilieuduXIIIesicleterminusdelaReconquteduterritoire
portugaiscesontcesproposmilitairesetdepeuplementquisefontprvaloirchezlesrois.Maisil
leurfallaitdesgens:desgensdeguerre,despaysans,deshabitants.Lesnoblessontalorslesallis
naturelsdesrois.Leurparticipationmilitairesevoitrcompenseparloctroidedroits,terres,
seigneuries.leurscts,lesoratores:ilstaientdesauxiliairesprcieuxdelapolitiqueroyale,en
cequiconcernaitlecadretemporeletsurtoutspirituelentredesmonastresquonfondaitetdes
diocsesquonrestaurait,ilssevoyaientoctroyerdelargesdomainesetdeschartesdecouto
(cautum).Onvoyaitdoncsedvelopperlesseigneurieslaquesetecclsiastiques.
Mais,enmmetemps,lessouverainsfaisaientsaccrotrelesmunicipalits,poursuivantloctroides
chartesdeforal.Lesbutstaientencoreladfenseetlepeuplement.Maisilyavaitdornavantle
paiementdedroitsparcescommunautsdhommeslibrescequiaugmentaitlesrevenusdufisc,si
surchargparlaguerre.Dansunautresens,lesgensdesmunicipalits[p.282]reprsentaientun
autrepouvoirlocal,quipourraitquilibrerceluidesseigneuriescequiintressaitlesrois:ilsne
perdraientpasdesauxiliairesetleurpouvoirsimposeraitsurtousleurssujetsetdanstousles
territoires.
AlphonseIeraaccorddeschartesdeforaldepuislenordduDourojusquausudduTageSanche
Ierpoursuitlapolitiquedesonpreetiloctroieplusieursdizainesdechartes.Cettepolitiquedevrait

sattnuerautempsdAlphonseIIetdeSancheIImaisellereprendra,vigoureusement,sousles
gouvernementsdAlphonseIIIetdeDenisIer.Leslimitesduroyaumesesontdfiniesavecdes
municipalitsettouslesgrandscentresurbainsontreuleurforal.Etonpeutmmedirequecet
aspectdelapolitiqueroyaleaenvahilapolitiquedesseigneurs:lesexemplesnemanquentpasde
matresdordresmilitaires,vquesounoblesquioctroyenteuxmmesdeschartesdeforaldans
leursdomaineslesconditionsdeviedeleurshommessharmoniseraientdoncaveccellesdes
hommesdesterritoiresroyaux.DumilieuduXIesiclelafindupremierquartduXIVe,onapu
compterpresque350chartesdeforal(royalesetseigneuriales).
Ondoitfaireremarquerqueceschartestaientaccordesdesvillages,desvillesetdescits
[piscopales]1,cestdire,despopulationstrsdiffrentessouslespointsdevuedela
dmographie,dudveloppementconomiqueetdesstructuressocialesilyavaitdoncdes
municipalitsruraleseturbaines.Naturellement,leurscadresinstitutionnelsavaientdesdegrsde
dveloppementtrsingaux,encequiconcernelesorganismes(notammentleconcilium)oule
nombredesofficiers(delajustice,dufiscoudescommandementsmilitaires).Lesbesoins
dutilisationdelactecrittaientaussitrsvariables.Auseindespetitescommunautsrurales
loralitprvalait.Danslescentresurbains,lacomplexitdelaviesocialeexigeaitlutilisationde
lcriturepourtablirlesnormesdugouvernementetdufonctionnementdelacommunautet
parfoisilyavaitmmedautresactes,destinslextrieur.LamunicipalitdeCombreaproduitles
ordonnancesmunicipales(posturas)lesplusanciennes(correctiomorumColimbrieaciuibus
omnibusstatuta,de1145/07/16).Malheureusement,leursignification[p.283]nestpasgrandedu
pointdevuedeladiplomatique:letexteometquilacritetrdig.
Etvoicilaquestion:quicrivaitdanslesmunicipalits?AlphonseIIavaitimposlesnotairespublics
(tabelies)auseindecescommunautsonpourraitdoncsupposerquectaientcesnotaires.Mais
lefaitestquelagnralisationdesnotairesestlente:ellenarriveraquaumilieuduXIIIesicle,
souslegouvernementdAlphonseIII.Jusqucemoment,lesmunicipalitsnavaientprobablement
dautresolutionquecelledesolliciterlesexpertsparexcellencedelcriture,cestdire,lesclercs.Il
sagitsimplementdunehypothse:cespremierstempsdelaviemunicipalenousontlaisspeu
dactescrits.Leschartesdeforalsontdesdocumentsroyauxouseigneuriaux.Quelstaientdonc
lesdocumentsmunicipaux?combienetdequelstypes?quitaientleursrdacteursetleurs
scribes?
Unouvragesurlasigillographiemdivaleportugaisenousrendcomptedeplusde20sceauxde
municipalitspourcettepriode2.Cessceauxtaientplacsdansquelstypesdediplmes?Les
rfrencesdelouvragesontparfoistrsfloues.EtlenqutequenousavonsfaiteauxArchives
Nationales/TorredoTombo(Lisbonne)napastfacile.LelivredeLusTvoraaplusde15ans,et
reposesurdelonguesrecherchesdonc,lesrfrencesdesourcesnesontplusactuelles.Etles
tablesdquivalencesparfoisnexistentpasdansnosArchivesNationalesdansdautrescaselles
existentmaisleurrigueurnestpasgrande,situationprobablementidentiquedansdautresarchives
europennes.Donc,nombrededocumentsrfrsparLusTvorasontpeuprsperdus
lorsquonfaitsimplementdessondagesdequelquesjours.Deslongsdpouillementsdesmmes
fondsdarchivesnousapporterontlesrenseignements.Maisilsfautlesattendre.

Voiciltatactueldesconnaissances,issudelalecturedulivreetdequelquesjoursdetravailaux
ArchivesNationales.Ilestfrquentquelessceauxdesmunicipalitssoientplacssurdes
documentsquineconcernentpasdirectementcesmmesmunicipalits.Leurintrt(indirect)estla
consquencedesintrtsdelauteuretdudestinataire.Ainsi,quandunedonationouunchangede
patrimoinesentreunindividuetuneinstitutionreligieusealieudansleterritoiremunicipal,ilest
normalquondemandelappositiondesonsceau3.Pourlesprotagonistescesontlestextesquile
[p.284]disentctaitlagarantiedelafermetetdelastabilitdesactespourlescommunauts
ctaitlaconnaissancedelamobilitdespatrimoinesdansleursterritoires.Maisnoustrouvons
galementlutilisationdesceauxdesmunicipalitspourvaliderdesactesdtablissementdelimites
deterres4oudepartitiondeparoisses5.
Ilyaencoredautrestypesdactesquiutilisentlesceaumunicipal.Ilsagitdactesaveclatitulature
delamunicipalit,maisoonconstateaussilaprsencedesesofficiersjuges,sesmeiros6,etc.
accompagns,normalement,parlegardedelaforteresse(pretor,alcaide)qui,comptetenudela
fonctionmilitaire,reprsentaitlautoritroyaleauseindelacommunautetparlenotaire(nomm
parleroi).Encequiconcerneleurtypologie7,cesdocumentssontnormalementdesdonationsdes
municipalitsauroi,desofficiersroyauxetdesmonastres.Maisnousavonsgalementla
confirmationdunaccordentreunemunicipalitetlesouverainetplusieurssentences.
Examinonsquelquessituations.Encequiconcernelesdonationsauxrois,nousavonsunexemple
le20novembre1309:aprsuneproclamationsolennelle(prego)lacommunautparlescrieurs
publics,lesjugesettoute[p.285]lamunicipalitdeMontalegreoctroyentdesterresDenisIer8.Le
15novembre1258cesontlepretoretlamunicipalitdeElvasquifontdonationAlphonseIIIdu
montaticum(montado)9municipal10ilsagitdundocumentcurieux,parcequesontextepermet
desupposerqueleroiavaitprcdemmentsollicitcettedonationloctroiassumedonclaforme
dunemissive,expressiondelaccorddelacommunaut,adresselEycellentissimodominosuo
donoA.DeigratiaillustriregiPortugalensisetcomitiBolonie.
Lorsquilsagitdegrcesdesofficiersroyaux,nousconnaissonsladonationdunefermeau
chancelierdAlphonseIII,EstvoAnes,parlesjugesetlacommunautdeMarachique(juin
1260)11.
Encequiconcernedesdestinatairesecclsiastiques,nousavonsdabordladonationdunefermeau
monastredeMaceiraDoparlamunicipalitetlepretordePenadeSortelha,lintentiondes
mesduroi,delareineetdecellesdesauteursdeladonationcedtailnousposeunequestion:
sagiraitildunactesingulierdupretor,bienquedanssaqualitdofficierduroidansune
municipalit?Huitansplustard(janvier1221)12,lespretoresetlacommunautdeCasteloMendo
octroientunefermeaumonastredeSaintVincentdeFora(Lisbonne)onditvouloirrcompenser
quelquesservicesetpayerunebonasinaserica13.Lepretor,lesalvazis,lessesmeirosetla
municipalitdeBejautilisentgalementunemissiveadresseauxSpecialibusamicisG.Deigratia
priorietconventuiSanctoVicentiiUlixbonensispourleurrendreunmonastresurleterritoire
municipal14.Aumoisdemai1259lessesmeirosetlamunicipalitdeElvasfontledonduneferme
labbdeAlcobaa15.Le13dcembre1270,lepretordeAzambuja,lesalvazisetleshabitants

(vizinhos)delaville,assemblsenconcilio,octroientaumonastredeAlcobaadesespacespourle
pturageetpourleramassagedubois16.
[p.286]Le20mai1308,lacommunautdeChaves,enassembledanslglisedeSainteMarie,en
prsencedesjuges,procureursetnotaires,ratifiesolennellementunaccordtablientreles
reprsentantsmunicipaux(procuradores)etleroi17.
Maiscescommunautssontparfoisgalementsolliciteslexercicedeleurscapacitsjudiciaires.
Pendantlanne1226,souslordreduroi,lepretoretlesalvazisdeLisbonnesontlesjugesdun
procsentrelemonastredeSaintVincentdeForaetunvizinho,autourdequelquespatrimoines
dansleterritoiredumunicipe18.En1270cestlopportunitdintervenir,pourlepretoretlesalvazis
deLisbonne,dansunprocsentrelabbdeAlcobaaetdesvizinhosdelamunicipalit,encequi
concernaitdesdroitssurunmoulin19.
Enfin,grceauxrfrencesdunautreouvrage,nousavonsencorequatredocumentsconcernantla
municipalitdevoraquinousrendentcomptedesituationssemblables.
Le6mars1267lesjugesetleconcelhooctroientlemontado20auroiAlphonseIII.Lacteestcrit
parPedroLoureno(unvizinhodelacommunaut),souslordredessusditsjugesetconcelho21.Le
secondcasarrivele16octobre1273:ilsagitdunelettreordonnante(cartamandadeira),cest
diredunactequifaitexcuterunordreroyaldenqutesurdesnouvellespresrias22dansle
territoiremunicipallesabusencettematireprovoquaientlasoustractionaufiscdungrand
nombredeterres.Cedocumentatlaborsouslordredelalcaideetdesjuges,etilportele
sceaumunicipal23.Dansletroisimeexemplenousavonsunaccord(concrdia)entrela
communautetleroiDenis.Laccordesttablile6fvrier1286,surleparvisdelglisedeSaint
Antoine,vora,ysontprsentslesouverainetbeaucoupdegensdesacour(desacorte).Aprs
loctroideDenis,leconcelhodclarepardonnerlesappropriationsduroiet[p.287]desonpre
(AlphonseIII)dansleterritoiremunicipal24.Enfin,audbutduXIVesicleunacteduconcelho
dclarequeleparvisolonfaitlesassemblesmunicipalesappartientlacathdraleetque
personne(ycomprislacommunaut)nepourraenprendrepossessioncedocumentporteaussile
sceaudelacommunaut25.
Ilnousresteajouterquelesdocumentsantrieurslagnralisationdesnotairespublics(au
tempsdAlphonseIII)neportentpaslamentiondeleurscribe(sauflexceptiondundesdocuments
devora26maisilsagitdunexempletardif).Dansdestempsultrieurs,cesontlesnotairesou
leursscribesjurs(escrivesjurados)quilescriventetapposentleurseing,encomplmentau
sceaumunicipal.LedocumentdeChavescitcidessus27prsentetroisseingsdenotairesdu
municipemaiscestaussiunexempletardif(durgnedeDenis).
LaproductiondedocumentsmunicipauxpendantlesXIIeetXIIIesiclesresteuneproblmatique
ouverte.Lessourcesnabondentpas.Maislessondagescommeceuxquenousvenonsdeproposer
suffisentmontrerquenotreconnaissancepeutprogresserencoreunpeuplus,dansuneairede
connaissancesiincertaine.

LasituationnestpluslammesinouspassonsauxXIVeetXVesicles.LergnedeDenisIer
marqueuntournantdanslaviedecescommunauts,untournantquintgrentlespassagesdu
premierausecondmoyengeportugais.Letempsdeceroiestdabordlafindunpremier
peuplementdonc,dunderniermomentdoctroidechartesdeforal(TrsosMontesetquelques
territoiresdeEntreDouroeMinho,Estremadura,AlentejoetAlgarve).Sontempsestaussiceluidu
dbutdesmanifestationsdellitismedanslaviedescommunautsmunicipales.Questcequecela
veutdire?UngrandmdivistedenotreXIXesicle,AlexandreHerculano(18101877),envisageait
lesmunicipalitsentantquecommunes(avantlalettre),gouvernespardesdmocratiesde
prudhommes(homensbons)quelquesessayistesontvouluprolongercesdmocraties
municipalesjusqulafindumoyengeetceseraitalorsleremplacementdecergimepar
labsolutismecsaristedesrois.Cespointsdevueontttrsdiffusspendantnotresicle
videmment,ilsnefontplusrecette.Laviedescommunautsmunicipalesattoujoursunpeu
litiste,bienquilyaitlitesetlitesetquellitismeserenforcenettementlafindumoyenge.
Quellessontdonccesnouveauts?Voyons:selonHerculano,ladmocratiedeces[p.288]
communautsreposaitsurunfonctionnementaxsurdesassemblespubliques(concilia)un
nombresignificatifdevizinhosyparticipait.MaiscelanemarchaitplusdepuisleXIVesicle:
Lacroissancedmographique(jusquen1330environ)avaitrendudemoinsenmoinsviablesces
assembleslargies.
Lacomplexitaccruedesmatiresdegouvernementexigeaitdeplusenpluslactivitde
spcialistesdanslagestionduquotidien.
Etlesrois(aussibienquelesseigneurslacsetlesordresmilitaires)intervenaientdeplusenplus
danslaviedecescommunauts,ennommantdesofficiers(lesjugespourleroi,juzesdefora)
ouentablissantdesagentsdenqute,lesrgisseurs(corregedores)28:ceuxci,espcede
missidominici(aprslalettre),devaientparcourirchaqueanneunecirconscriptionnomme
comarca29.
Cetripleprocessusexpliquelaparutiondesexcutifsmunicipaux(lesvereaes),quintgraitune
quiperelativementstabledofficiers:vereadores,juges,procureur,scribe,etc.MaisleXIVesicle
prsenteencoredautresnouveauts,encequiconcernelerledelcritureetdesesspcialistes,
etleurrapportavecunejusticequidevientpluscomplexe.Auxmunicipalits,onvoitparatreune
distinctionentrelesnotairesdestribunaux(audincias)etceuxdelacour[municipale](pao):leurs
comptencesconnatrontlattentionlgislativedeJeanIer30.Auseindesnotairesdesaudinciason
pourraplustarddistinguerceuxducrimineletceuxducivil31.Etauseindesjugesonpourra
distinguerunemultiplicit,selonleurscomptencesjuges[p.289]desorphelins,desarbaltriers,
delamonnaie,etc.lesjuges,ainsiquelesnotaires,seraientassistspardesofficiersdelcriture
(escrivesjurados)32.
Parfois,lesnotairesntaientpasexcessivementdiligentsdansleursoffices.Loul,onexigeaitleur
prsencedanslesjugementsilsdevraientarriveravantlesjuges.Encasdabsence,ilspaieraient
uneamende,etdanscesjoursonleurdfendraitlcrituredautrestypesdedocuments33.

Auxmunicipalitsilyauraitencoreunchancelier34,gardedusceauetgardiendelammoirecrite
delacommunaut.Gardonsnousdecaractriser(despointsdevuequantitatifetqualitatif)les
groupesdupouvoirdosortentlesofficiersmunicipaux,ainsiquelesprocduresdeleur
lection/nomination35.Limportantdanslecadredececolloqueestailleurs:lefaitestquedepuisun
certainmoment(audernierquartduXIVesicle,dansltatactueldesconnaissances)nousavons
descomptesrendus(actas)dessancesdesvereaes.Onpourrapeuttrelocaliserlesdbutsde
llaborationdecescomptesrendusquelquesannesaprslesecondregimentodAlphonseIVsur
lescorregedores(1340):eneffet,nouspouvonstrouverdanscetteordonnancequelques
dispositionssurlesceaumunicipaletsurtoutsurlusagedelcrituredanslegouvernementdela
communaut36.Maislaconservationdesplusanciennesactasnapastparticulirement
rgulire37:
LesexempleslesplusancienssontceuxdeLoul(13841385,1392,13941396),avecunesuite
irrgulirependantleXVesicle(1408,14681470,1481,14881489)etlesdbutsduXVIe
(15031504,15041505,15081511,15131517et1521)38.
[p.290]DansunevillecommePorto,nousavonsdesactasdepuis1390,galementavecdes
suitespendantleXVesicle39maisuneproduction/conservationrguliredecescomptes
rendusnalieuquaudernierquartduXVesicle,avecunesuitecontinuependantlespremires
dcenniesduXVIe40.
Funchal(Madre)nousdisposonsdesriesdevolumesdecomptesrendusdepuis1470,se
poursuivantauXVIesicle41.
DansdesvillescommeLisbonneouCombrelesactasneparaissentquautournantduXVeau
XVIesicle(1495pourLisbonne421491pourCombre43).
Dansdautrescasnousavonsdeschronologiesencoreplusirrgulires:MontemoroNovo
(1443et1483)44etViladoConde(1466)45.
[p.291]Enfin,dansdeuxautresmunicipalitsnousavons,pourleXVesicle,dessourcesdune
autretypologie46maisquinousdonnentuneconnaissanceindirectedesactasdelavereao:
cestlecasdeMsdeMoncorvo(1439)47etdeBraga(depuis1445)48etnouspouvonsencore
ajouterdeuxcasodesactesroyauxnouspermettentlaconnaissancedustaffdesofficiersdu
municipe:Serpa(1441)49etPontedeLima(1446)50.
Questcequonpeutdiredecesdocumentsmunicipauxparexcellence?
Dansunbonnombredecas,larechercheactuellesurlesvereaessevoitplacedevantdes
volumesquirassemblentunnombrevariabledecahiersdeparcheminolonacritlesactas.
Tenantcomptedelargularit(parfoishebdomadaire)dessances,lesvolumesnese
prsententpastrspais.
Maisunvolumepourratrelersultatdunereliuretardive,etlaconsquencepourratreun
contenuchronologiquementhtrogne,ycomprisdesconfusionsdecalendrier51.Lexemplele

plusremarquable[p.292]estceluiduvolumedePortoquicomprend(bienquavecdes
discontinuits,parfoislongues)presquetoutelapremiremoitiduXVesicle52:onpeuty
trouverdescomptesrendusdesannes14011403,14121414,14421443et14481449.Ilnest
pasosdecroirequunrelieurduXVIIIe(voireduXIXe)sicleaitfaitconfusiondresquandila
rassembldesactasdesannes40dautresdespremiresdcenniesdusicle53.
Estcequeletextedesactasprsentedhabitudeuneteneurrgulire?Celadpend:dela
communaut,delachronologie,etc.
LecasdePorto,quinousprsenteunevuerelativementcontinuesurunelonguedure,peut
nouspermettregalementquelquespremiresremarques:letextedescomptesrendusest
normalementlong,etilenregistrergulirementlesprsencesaudbutlaconformitentreles
prsencesindiquesetlessignaturesestrelativementconstantenormalement,unesanceest
consacreunseulsujet.
Maislediscoursdiplomatique(ainsiquelindicationdesprotagonistesdessances)peutse
prsenterdemanirebienmoinssoigne.VoyonslecasdeLoul:laconformit
prsences/signaturesestloindtrelarglebienqueletextesoitbienmoinslongquPorto,
unesancepeuttreconsacreplusieurssujetscestpresquecommesilesgensdela
vereaotaientpresssderetournerleurstchesquotidiennes54.
Detoutcequenousvenonsdedirersultelactadevereaoentantquesourcefondamentale
pourlapprochedessocitspolitiquesmunicipales55.Onpeutmmepratiquerla
prosopographie56:eneffet,lerpertoire[p.293]desprsencesquiouvreparfoisletexteetla
successiondessignaturesautographesquileterminesavrenttreunexcellentpointdedpart
pourenvisagerdesviesetdescarrires.
Maislavaleurdecesdocumentsentantquesourceestbienpluslarge.Regardonsdenouveau
lecasdesactasdeLoul,1384138557.Commeonlesait,ilsagitduneconjoncturecomplexe:
crisedynastique,troublessociaux,rgencedeJean,matredelordremilitairedAvis,demifrre
duroiFerdinand(13671383)etfuturroi,guerreaveclaCastille,lectionduroiJeanIeraux
Cortes(Combre,avril1385),etc.Cesactasnevontpassansendonnerlimage:pendantla
priodedcembre1384mai1385leconcelhoenvoieundeseshommesauxdeuxvilles
principalesdelacomarcadeOdiana(Bejaetvora)essayantdobtenirdesrenseignements
surlapossibilitduneinvasionmilitairecastillane58reoitlavisitedunofficierdurgent59et
faitllectiondesprocureursauxCortesdeCombre60enmmetemps,lessoucisdedfense
delavillenemanquentpas,notammentencequiconcernelarparationdesrempartsetdune
tour61.Maislequotidienneperdpassesdroits:lesprudhommesdeLoulsoccupent,par
exemple,ducommercedupain62oudesfigues63,desdroitssurlevin64oude
lapprovisionnementeneau65.
[p.294]Enfin,lesactassontparfoisdestextestrsrichesencequiconcernedes
renseignementssurdautresdocumentsproduitssouslordreduconcelho66.LesactasdePorto
(13921448)67,Loul(1408)68etViladoConde(1466)69etlasourcequiconcerneMsde

Moncorvo(1436)70sontparticulirementintressantes:
Portonousavonsdesrfrencesdescitationsduconcelho71,desenqutes(inquiries,
voireinquiriesdevassas)quonfaitsouslordredelavereao72,desordonnances
(posturas,tablissements)municipales73,lenregistrementdansunvolume(livroda
vereao)desnomsdesfemmesquifaisaientlecommercedepainsetdeviandes74,des
lettresdumunicipeadressesauroi75etdesprocurations76les[p.295]comptesrendus
fontgalementmentiondelenregistrementdesposturasetdesrevenusdelavilledansun
volumedeparchemin77.
Loulnousavonsdesrfrencesdesposturasdumunicipesurlecommercedu
poisson78,surlacueillettedusparte79,surlepturagedesporcs80etsurlemtierde
tailleur81onrfreencorelaproductionmunicipaledealvars82,concrtementpour
lautorisationdarsindanslanatureoupourlutilisationduboisdolivierlesalvarsdevaient
tresignsparlejugeet,aumoins,parundesvereadoresdelamunicipalit83noussavons
aussiquedesofficierscommelesalmotacs84devaientpossderdescahiersoils
enregistraient,probablement,lesamendesdcidespendantleurmoisdexercice85.Audbut
duXVe[p.296]sicle,onpratiquaitLoullordonnancedespelouros,deJeanIer(1391)86,
surlaprocduredlectiondesgensdelavereao:dansunedessancesdelanne1408
onprvoitlesprocessusdlaborationdeslistesdeshomensbonsonrfresimultanment
aumodusfaciendiduscribeduconcelho87encequiconcernaitllaborationetlaconservation
desactescrits88.Enfin,pendantlanne1385lemunicipeavaitenvoyunvizinho,Joo
Domingues,Bejaetvora,pourobtenirdesrenseignementssurlapossibilitdinvasion
militaireduroyaumeparJeanIerdeCastilleilportait,laccrditant,unelettreduconcelho89.
sontour,lesactasdeViladoCondeneprsententpaslammequantitderfrences.
Quandmme,nousavonsconnaissancededeuxsentencesdesjugesmunicipauxdansdes
procscontreunboucher90etcontreunboutiquier91.
VoyonsenfinlecasdeMsdeMoncorvo:voiciunesourcedecaractrefinancier(unregistre
decomptes)quimanifesteunextrmesoucidefairecomprendre,endtail,toutcequi
concernaitladministrationdupatrimoinedumunicipe.Pourlanne1439nousavonsdoncune
tracedanslavilledcritsdintimation92etdequittance93,ainsiquededolances[p.297]
(captulos)prsenteslarchevquedeBragasurlabsentismeducur94lexistence
mmedunetellesourcenestpassanssignification.
Lesconcelhossontdoncdassidusproducteursdedocuments.Maisilnefautpasoublierquils
reoiventaussidesdocumentsenabondance:desactesduroioudesprinces(originauxou
copies),deslettresdesofficiersdelabureaucratieroyale(desembargo),desactesdecclsiastiques
(vques,abbs,abbesses),etc.EtilfautajouterquelesArchivesMunicipalesgardentsouventdes
sourcesconcernantdesofficiersroyauxenactionauprsdelacommunaut.Loul,parexemple,
onpeuttrouverquatredocumentssurlepaiementdunpedidoroyal95.IlyaaussiLoulun
registredujugedesorphelins,concernantlesannes1406,1410et141196cejugetait
susceptibleetdenominationroyaleetdlectionmunicipaledoncilnestpasfaciledequalifierce

registreencequiconcernesonoriginedocumentaireetlasituationserptepourdautres
documentsproduitspardesofficiersdejustice.
Nousavonsencoreunerfrencefairetroisautrestypesdedocumentsproduitsparles
concelhos:lesdocumentssurlepatrimoine,lesfinancesetlacomptabilit(a),lesactesquintgrela
prparationdelaprsencedelacommunautauxassemblesreprsentatives(Cortes)(b)etles
acteslgislatifsmunicipaux(c).Nousenavonsdjparlponctuellement,verbigratia,aproposdes
actesmunicipauxdontnotreconnaissancenestquindirecte(Porto,Loul97)ouproposdactesqui
nesontpasdevritablescomptesrendusdessancesdelavereaomaisquinousfournissentdes
renseignementssurlessancesousurlesofficiers(MsdeMoncorvo98).
EndehorsdeMsdeMoncorvo,nousdevronsrfrericiencoreauxcasdeLoul,Elvas,
LisbonneetPorto.AuxArchivesMunicipalesdeLoulonpeuttrouverunesectionRegistresde
Comptes(LivrosdeContas),quicomprend,pourlapriode13751517,sixregistresderecettes
et[p.298]dpenses99.LesArchivesdeElvasgardentgalementunregistrederecetteset
dpenses,pourlapriode14321435100.
AuxArchivesMunicipalesdeLisbonne,dessectionscomme,parexemple,Chancelleriedela
Cit(ChancelariadaCidade),ApprovisionnementduPain(ProvimentodoPo),Chambredes
VingtQuatre(CasadosVinteeQuatro),ChambredeSaintAntoine(CasadeSantoAntnio),
Administration,TravauxPublicsetDiverscontiennentuntotaldevingthuitregistres(oudes
volumesreliantdesparcheminsoriginaux)surdesmatirestellesquelesdroitsmunicipaux,
lapprovisionnementdupainetdeleau,lespoidsetlesmesures,ladministrationdeshpitaux,ou
lesventesetlesachats101.Ilsagitduntrsrichefondsdedocuments,qui,pourlaplupart,
attendentencoreleschercheursetlesditeurs102.
Enfin,auxArchivesMunicipalesdePortoonpeuttrouver,pourlafinduXVedbutduXVIesicle,
troisvolumestitrsCoffreduPatrimoineduMunicipe(CofredosBensdoConcelho)ilsagit
dunesourcedontonnesauraitpasexagrerlaporte,bienquelarecherchenyaitpasttrs
assiduejusquprsent103.Ilfautajouterquedanscesarchives(etgalementdanscellesde
Combre,Elvas,GuimaresetPontedeLima,parexemple),nouspouvonstrouverlestraces
duneproductionabondantedeparcheminsdontlecontenuconcernepeuprstoutelavie
conomiqueetfinanciremunicipale(ycomprislepatrimoineetson[p.299]transfert).Ilest
arrivfrquemmentderassemblerenvolumecesactes,parfoismlsdesactesroyauxdontle
destinatairetaitlacommunaut.
Lesconvocationsdelassemblereprsentativeduroyaume(Cortes)ntaientpassans
consquencesencequiconcernaitlaproductiondedocumentsdanslesmunicipalits.Ondoit
rfrer:llaborationdeslettresdaccrditationdesprocureursetlaprparationdesdolances
spciales(captulosespeciais),spcifiquesdelacommunaut.Cesontdestypesdedocuments
dontnousnavonsquedenoticesindirectes104,peuprssanslaconnaissanceactuelle
dexemplesconcrets105.
BienquelastructurepolitiqueReinodePortugaledoAlgarvesoitunemonarchie,ilestvident

queleroinapasvidemmentlemonopoledelalgislation106.Unbonnombredeconcelhosa
produitdesordonnances[p.300](posturas,tablissements)locales.Nousavonsvudes
exemplespourLisbonne107,Porto108etLoul109.Malheureusement,lescassonttrsrareso
lonpeutconnatreactuellementletextedesposturasmunicipales:verbigratiaLoul,quandces
loislocalessontdcidesensancedelexcutifetleurtexteestintgrdanslacta.Endehors
decescas,ilnousrestelemunicipedeLisbonne,onousconnaissonsaujourdhuiplusieurs
ensemblesdelgislationurbaine.LeplusancienconcerneleXIVesicle,etilestconservaux
ArchivesRoyalesetGnralesdeNavarre110.Lesautresensemblessontdesvolumes
conservsauxArchivesMunicipales111laplupartdecesposturasdeLisbonneconcernentle
XVesicle.Ilsagitvidemmentdedocumentsprcieux.Maislattentiondeschercheursnapas
ttrsassiduejusquprsent,malgrldition,auxannes70,dedeuxensemblesdeceslois.
Mieuxdisant:lattentiondelarechercheaconsistsurtoutdanslutilisationdesposturascomme
sourceenhistoireurbaine,etnoncommeobjetensoi,ycomprisltudediplomatique.Ilnous
resteajouterquelafrontireentrelaloiroyaleetlaloiurbainenestpastoujoursnette:une
ordonnanceduroipeuttrouversonoriginedansuneposturamunicipale,quonadapte112.On
peutdonccomprendrequelesplusanciensexemplairesderecueilsde[p.301]lgislation(findu
XIVedbutduXVesicle)113voire,aumilieuduXVesicle,lesOrdonnancesdAlphonseV
(OrdenaesAfonsinas)114fassentinclusiondeposturasurbainesparmilesordonnances
royalesmaisladimensiondecefaitestencoreclairer.
***
Pourterminer,ondoitrappelerquelesmunicipalitspossdaientbienlesensdelimportancedeleur
patrimoinedocumentaireetquellessoignaientleurmmoirecrite.Llaborationderegistresde
rceptiondesdocumentslesplusprcieuxtaitfrquente115,notammentquandilsagissaitdactes
royaux,octroiantdesprivilgesetexemptions:ctaitlamesurelaplusefficacecontreladestruction
deparcheminsoriginaux.Onpouvaitparfoissouponnerquelesscribestaientvieuxetleurcriture
excessivementcursive:etalorsonpouvaitfairedescopiesetdescopiesdesregistres:nousavons
unexempleElvas,auXVesicle116.
Onutilisaitdesarches(arcas)pourconserverlammoirecritedesconcelhos,unearcheou
plusieurs,selonladimensiondelacommunautonpourraittrouverdanscesarchesetles
documentsreus,etdesregistresoudesrsumsdesdocumentsexpdis.lafinduXVesicle,
leroiJeanIIaexigauxhomensbonsdePortolutilisationdequelquesarchesspcifiques,selonle
typededocuments:unearchepourlesinventairesdorphelinsetuneautrepourlesenqutessur
desmeurtresetdesmalfaisants.
Quelquesconjecturesnouspermettentdestimerlavaleurrelleetsymboliquedecesarchesetde
cequellescontenaient:auxCortesde1439(Lisbonne),lesconcelhosdePenamacor,Monsantoet
AlterdoChoseplaignaientdupillagedeleursarchesetdelincendiedeleursdocumentsautemps
desguerresaveclaCastille117.Ctaitlesmunicipalitslesavaientbienlerisquedelaperte
deleursprivilges,enabsencedepreuve.Ctaitencorelerisquedepertedelidentit,silesceau
municipaldisparaissait.Lesactesdeviolencesurlcritseprsentaientdonccommelatteintelaplus
gravelammoireetlautoritdecescommunauts.

[p.302]Rsum
Cetravailprsenteunesynthsedeladiplomatiquemunicipaleportugaiseenvisagesurunelongue
dure(XIIIeXVes.).AprsuneintroductionrelativeauxoriginesdesmunicipalitsauPortugal(XIe
XIIIes.),nousabordonslaproblmatiquedelaproduction,terrainencorepresqueinconnu,des
documentsmunicipauxdesXIeetXIIesicles.Ensuivantlapistedessceauxmunicipauxapposs
auxdocuments,nousdcouvronsunetypologiedocumentairedechartesolamunicipalitintervient
directementounesemanifestequindirectementlafaveurdelaconfirmationdesactes.AuxXIVe
etXVesicles,lestransformationsdmographiques,conomiquesetsocialesserpercutentsur
lorganisationmunicipale,aveclanominationdanscescommunautsdenouveauxofficiersroyauxet
uneadministrationinterneplusbureaucratique.Cesystmeexigealinstitutionnalisationdelcritet
uneproductiondocumentairebeaucoupplusabondanteetvarie.Nousavonsexaminunesriede
documentsadministratifs,fiscaux,conomiques:comptesrendusdessancesdelexcutif
municipal,registresderecettesetdpenses,ordonnancesmunicipales,louages,sansoublierquede
nombreuxautresonttproduitsdontilnenousrestequedesrfrencesindirectes.Nousavons
tenucomptegalementdufaitquelamunicipalittaitladestinatairedunevastedocumentation
royaleetparticulire,etquenoutreycirculaitunedocumentationissuedesofficiersroyauxoprant
danscescommunauts.
[p.303]Annexes

Vous aimerez peut-être aussi