Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
L’industriedebiotechnologie
Lemotbiotechnologiedésignedestechnologiesdepointeexploitantdesprocessus
celulairesoumoléculaires,nosconnaissancescroissantesdesmécanismesde
fonctionnementdesêtresvivants
Leurdéveloppementreposesurlepassagedanslemondeindustrieldetechniqueissuedela
recherche
Lesprogrèsdelarechercheengénétiqueprofitentdirectementauxindustriesdes
biotechnologies
Lesbiotechnologiesmodernesexploitentnosconnaissancescroissantesdesmécanismes
defonctionnementdesêtresvivants
L’unitéélémentairedesêtresvivantsestlacelule:
Legénomeestlocalisédanslenoyau
Ilestcomposédegènes
Lesgènescontientnotammentl’informationnécessairespourquelacelulefabriqueles
enzymes,leshormones…
Lesenzymesaccélèrentlesréactionschimiquesnécessairesàlavie
Lescelulescontiennentaussidesproduitsderéserve(matièregrasse,sucre,amidon,etc.)
Dansqueldomainelesbiotechnologiestrouvent-elesdesapplications?
1/danslesdomainesdelasanté,del’agriculture,del’agroalimentaire,delachimie,de
l’énergieetdelaprotectiondel’environnement
Lesbiotechnologiesrendentpossibleslacréationdeproduitinédits,inconcevablesansleur
intervention
L’érythropoïétine(EPO)pourletraitementdecertainesanémies,lesventesd’EPO
représententleplusgroschiffred’affairedesmédicamentsproduitespargéniegénétique
Onpeutégalementciterl’interféronutilisécontrelecancer,etcertaineshormones
2/lesbiotechnologiessontaussiutiliséspourrésoudredenombreuxproblèmesde
détectionetdetraçabilité
Lestechniquesdebaseenbiotechnologie
Quelessontlesbasesscientifiquesdesbiotechnologies?
Utilisationdesmicroorganismesenbiotechnologie
1/introduction
Labiotechnologiec’estl’ensembledestechniques,desméthodesoubiendesprocédésqui
utiliselesmicroorganismespourréalisésdesbiotransformations(lait=»fromage)oubien
desbioconversions(conversiondesdéchetsencomposte)
L’industriequiutiliselabiotechnologiemicrobienneapoursouciderentabiliserlaproduction
(lemaximumdeproductionàunprixbeaucoupmoinschère)
Ceteindustriechercheenconséquencedesconditionsoptimales(lameileuresouche
bactérienne(latempératureoptimale,lephoptimale))deculturedemicroorganismesdans
lebutd’obtenirlaquantitémaximaldeproduit(lesvitamines,lesacidesaminés,les
antibiotiques,leshormones…)leplusrapidementpossible(untempsrecord)etenmeileur
cou(leprixlemoinschère)
Ceciestréaliségrâcedesprocédésdecultureindustrielequifontpartiedelabiotechnologie
Organismevivante=»nourri=»aliments=»transformation(métabolisme(enzymes))=»
produitassimilable
Lesétapesmenuparleschercheursàpartirdes(bactéries,levures,champignons)enpermis
desavoircommentlesêtresvivantréaliselasynthèsedeleurconstituantpourassuréleur croissance
2/lesprincipalesfonctionsdemicroorganismesutilesenbiotechnologie
Pourvivrelesmicroorganismestransformelesalimentsenmoyendediverseréaction
biochimiquecatalyséeparlesenzymes
Danscecaslabiotechnologiepeutbénéficierdedeuxfonctions:
Premièrefonction:lescapacitésdesmicroorganismesentiers(dépolution,valorisation)en
tenantcompteaussidesréactionsnormalescommelabioconversion,laproductiondu
métabolique(lesacidesetlesalcools),laproductiondesantibiotique(moisissure=»
extractionantibiotique=»antibiotique)
Deuxièmefonction:bénéficierdecertainenzymequ’elefautextraireàpartirdescelules
bactériennes
3/lesapplicationsdebiotechnologiemicrobienne
A/méthodetraditionnel
FabricationduSumen
Beuretraditionnel=»10%sel(éliminationdesbactériespathogènes)=»bactéries
halophiles(aimelesel(bactérielactique+bactérieprotéolytique))=»1an=»1/dégradation
desprotéines–2/dégradationdeslipides=»goutamère(Sumentraditionnel)
Beure=»isolementdesbactérieslactiques=»bactérieslactiques=»purification=»cultures
desbactérieslactiques
Lesbactérieslactiquessontprélevélebeurre,isolé,purifierpuisculture(engrandquantité
dansungrandfermenteur)pourlesenzymeslipolytiques
Cesenzymessontidentifier,purifieretlyophiliséepuisvendudanslecommerce
Remarque:l’achatde10gd’enzyme(2000dirhame)peutproduire10tonnesdeSumenen
troisjoursseulement
Deuxièmeapplicationdelabiotechnologiepourproduirelebeuredeboulangerie
Milieud’origine:raisinoudatesoul’orge+blétendreoublédure=»48h(levure)
B/laméthodeindustriele
Milieud’origine:meulasse(sucreries)=»stérilisation=»meulassestérile+levurepurifiéeet
isolée=»fermentation(-o2)=»grandbiomasse(poidsaugmente)=»embalage=»
commercialisation
Troisièmeapplicationpourlabiotechnologie:c’estlaproductiond’insuline
Pancréas(insuline)=»isolementdesenzymesderestriction=»isolementdugène
responsabledelaproductiond’insuline=»clonagedesgènesavecEscherichiacoli(grand
fermenteur)=»croissancemaximum=»forteproductiond’insuline
Quatrièmeapplication:productiond’antibiotique
Champignons(moisissures)=»isolementdesgènesresponsabledeproduction
d’antibiotique=»clonageEscherichiacoli=»fermenteur(croissancemaximum)=»
antibiotiques(quinetuepaslacroissanced’Escherichiacoli)
Qu’appel-t-onmutation,géniegénétiqueetOGM?
1/lamutationestunemodificationdugénome
Lesmutationsseproduisentspontanément
Elespeuventaussiêtreprovoquéeartificielementpardesradiations,desproduits
chimiquesoupargéniegénétique.Lesmutationsconstituentundesmoteursdel’évolution
2/géniegénétiquedésignel’ensembledestechniquespermetantd’introduiredansun
organismevivantunouplusieursgènes,mêmes’ilsproviennentd’uneautreespèce
3/transférerungèned’unorganismeàunautre:clonerungène,etlesorganismesaussi
obtenussontappelés«organismestransgéniques»oubien«organismesgénétiquement
modifiés»(OGM)
LepremieranimalOGM(unesouris/àétéobtenuen1981)
LapremièreplanteOGM(untabac)en1983
L’inventiondugéniegénétique,rendpossiblelamultiplicationdesgènesunàun,leur
modificationetleurintroductionavolantedansn’importequelorganisme(OGM)
Legéniegénétiquerendpossiblelafabricationdemoléculescomplexesimpossiblesà
extraireindustrielement
L’érythropoïétine(EPO),unehormonepermetentdetraitercertainesformesd’anémies
Laproductiond’hormonecommel’insuline,etc.
Legéniegénétiqueestutiliséchezl’hommedanslebutdecdesmaladies.Onparlealorsde
thérapiegénique.Lepremiersuccèsaétéobtenuen2000aveclaguérisonenFrancede
«bébésbulbes»
Legéniegénétiqueestnotammentutilisédanslecadrede:
Larépressiondesfraudes(pours’assurerdel’absenced’OGMdansunaliment,parexemple)
Larecherchedepaternité(comparaisondegénomes)
Lapolicescientifique(déterminersil’ADNretrouvésurlelieud’uncrime=tracedesangpar
exemple,etceluid’unsuspectsontidentique)
Lalutecontreleterrorisme.Elenécessiteeneffetd’étendrelesprogrammesdedétection
etdelutecontrelesmicrobeslesplusdangereuxpourl’hommeàceuxcréesenvuedeleur
possibleutilisationcommearmebactériologique
Qu’est-cequeleclonage?
Letermedeclonages’appliqueàdifférentestechniquesvisantàobtenirunclone
Uncloneestunensembled’individus,issusd’unmêmeancêtre,génétiquementidentique.Il
peuts’agirdecelulesoud’êtresvivantscomplexes
DepuislanaissancedelabrebisDoly.Lestechniquesdetransfertd’unnoyaudel’individu
clonédansunovuleprivédenoyau
Leclonageestlemodedemultiplicationnatureldesmicroorganismes
Ilestcourantchezlesplantes,aveclebouturageetlemarcotagequipermetentla
propagationd’individusgénétiquementidentiquesàlaplantemère
Qu’estcequelegénieenzymatique?
Legénieenzymatiqueconsisteàsubstituerauxméthodesclassiquesdelachimie
industrieledestechniquesfondéessurl’utilisationd’enzymeadaptéauxcontraintes
industrieles(lavageà10°couà70°c,eautrèsbasiqueoutrèsacide,etc.)
Lesgènesd’unorganismecontiennentl’informationnécessaireàlafabricationdesenzymes
parsescelules)
L’évolutiondirigéepermetdemodifiéuneenzymeparmutationjusqu’àcequiapparaisse
unevariantepossédantlesqualitéssouhaitées
Ensuite,ilfautadapterlaméthodemiseaupointaulaboratoirepourpermetresonutilisation
danslecadred’uneapplicationàl’écheleindustriele
Ilfautpourcelainventerunappareilageadhoc.Cecidemanded’importantsmoyens
financierspourlaconceptionetlaconstructiondeséquipements
Legénieenzymatiqueestlargementutilisédansl’industrieagroalimentaireetceledes
détergents(90%deslessivescontiennentdesenzymes,«lesenzymesgloutons»)
Uneindustrieplusrespectueusedel’environnementestentraind’émerger
L’importancedesenzymespourlesbiotechnologies?
Lesenzymessontdesprotéines.Elessontaucœurdufonctionnementdesêtresvivantes
carelesaccélèrenttouteslesréactionschimiquesquiseproduisentdanlescelules
Lesenzymesintroduitesdansleslessivespermetentdelaverlelingeàbassetempérature.
Sansajouterdephosphates,diminuentainsilaconsommationd’énergieetlimitantla
polution
Lesenzymespermetentunechimiedoucecarelestravailentdansdesconditions
compatiblesaveclaviealorsquelescatalyseurschimiquesnécessitentsouventdes
environnementstrèsagressifs(T,P,Acidité)pourêtreactif
Lesenzymespermetentdefairedelabièreavecdel’orgeetdelalevure.Cete
transformationmetenjeutouteunebateried’enzymes
Ilynotammentcelesdelagraine,quitransformentl’amidonensucre(lemaltage),puis
celesdelalevuredebière,quitransformentlesucreenalcooletengazcarbonique(la
fermentation)
Lasynthèsechimiquedel’alcoolnécessiteunetempératuresupérieureà250°cetune
pressionde50atmosphèresalorsquelesmicroorganismeslaréalisentàtempérature
ambiante
Qu’est-cequiapermisauxbiotechnologiesd’ateindreunstadeindustriel?
Laproductionenmassedeproduitsd’unequalitéconstante,estpossiblegrâceàtroisoutils debase:
Lamaitrisedestechniquesdeculturesdecelules(humaines,animales,végétales,
microorganismes),quipermetdemaintenirlongtempsdesculturescelulairesde
caractéristiquesconstantes
Eleanotammentpermislaproductionmassivederéactifspourlediagnosticmédical
(anticorpsmonoclonaux)etdemoléculescomplexespourlesindustrieschimiqueset
agroalimentaires(enzymes,aromes,etc.)
Legéniegénétique,quipermetdemodifierdefaçoncontrôléelegénomed’unorganisme
L’informatique,sanslaqueleilestimpossibledetraiteretd’exploiterl’informationgénétique
L’importancedel’informatiquepourlesbiotechnologies?
L’informatiqueestindispensableaudéveloppementdesbiotechnologies,labiologie
moderneproduitdescentainesdemiliardsdedonnésetleurvolumedoubletouslesans
Pourobteniràpartirdecesinformationsdesconnaissancessurlefonctionnementdesêtres
vivantsetl’organisationdesgènes.Ilestnécessairedelescomparerentreele,ceciconduit
àeffectuerdesmiliardsdecomparaisons
C’estpourcelaqu’aujourd’hui.Lapuissanceinformatiquedesleadersmondiauxdela
génomiquedépasseceledetouslesautressecteursd’activité,hormislesapplications
militairesdesnucléaires
Qu’est-cequelagénomique?
Permetra-t-eled’inventerdesmédicamentsoriginaux?
Lagénomiqueestl’étudedel’ensembledesgènesd’unorganismeetdeleurfonctionnement.
Lesmaladiessontliéesàunmouvaisfonctionnementdecesréactions
Lagénomiquepermetrad’identifierl’intégralitédesréactionschimiquesquiseproduisent
auseind’unorganismevivant:leurnombreestestiméàquelquesmilierspourunebactérie
etquelquescentainesdemilierspourunêtrehumain
Lesmédicamentsmisaupointàcejourn’agissentquesur450desréactionschimiques,ce
quinepermetpasdefairefaceàtouteslesmaladieshumaines
Actuelement,lesrecherchesconcernentdifférentsdomainesparmilequellecancer,
l’obésité,lesmaladiesgénétiquesrares(touchantmoinsde1personnesurmile).Pources
dernièreslagénomiquereprésente,laseulevoiedesuccès
L’identificationdel’ensembledecesréactionsainsiquel’étudedesmécanismesdedéfense
contrelesinfectionsdesinsectesetdesplantes,ouvrentunevoienouvelepourlamiseen
évidencedenouvelecible
Uneapprochedegénomiquepouridentifierdesstratégiesdevirulenceutiliséepardes
xanthomonas(bactériephytopathogéne)pourcontournerl’immunitévégétaleetenvahirle
xylèmedesplantes.Causantd’importantedégâtschezdesplantesd’intérêtagronomique
telesquelecoton,leriz,latomate,lechou,lesagrumesouencorelacanneàsucre
Lapharmaco-génomique
Impactdelavariationgénétiquesurl’efficacitéetlatoxicitédesmédicaments
Commentleprofilegénétiqued’unpatientdéterminesaréponseàunmédicament?
Eledevraitpermetredechoisirletraitementleplusadaptéauxcaractéristiquesdechacun
etd’utiliserentoutesécuritéunmédicamentefficace,grâceàuntestgénétique
Prédirelaréponsed’ungroupedepatientsauxmédicaments
Limiterl’expositiond’unpatientàunmédicamentquinefonctionnepaspourluiouquiluiest toxique
Lanutrigénomique
Alimentationetgènes-lelien-eleétudielesrelationsentrelescomposantsdesaliments,les
processusmétaboliquesetlesmaladiesliéesàl’alimentation
Cen’estpasseulementcequenousmangeonsquiaffectenotresanté,cen’estpasnonplus
lesgènesseuls,maislamanièredont-ilsinteragissant
La«nutrigénomique»,testedesouderl’activitébiologiquedescomposantsnutritifsen
étudiantleurinfluencesurlaconversiondel’ADN(etdoncdenosgènes)enARNm,puisen
protéineetenproduitsmétaboliques(métabolites)
Lanutrigénomiquepermetdechercherunealimentationadaptéàdesgroupesdepopulation
oumêmeàchaqueindividu,dansunobjectifdepromotiondelasanté
L’effetbénéfiquedel’huiled’olivesurlaréductiondesmaladiescardiovasculaire
Lebutdel’étudeétaitdevérifierleseffetsassociésautraditionnele«régimecrétois»etla
consommationd’huiled’olive,viergesurlesmodificationsdel’expressiondegèneliéesà
l’athéroxlérose
Ceteétudeclinique,aétéréaliséesur90volontairesâgésde20à50ans,dansdes
conditionsstatistiquesrigoureusesetsurunepériodede3mois,sesrésultatssont
probants:
Leschercheuresontpudémontrerunediminutiondel’expressiondegènesdirectementliés
àl’inflammationetaustressoxydatif,ayantdeseffetsnéfastessurlesystème
cardiovasculaire
Cetravailemetenlumièrequedespolyphénolscontenusdansl’huiled’olivevierge
possèdentuneactivité«nutrigénomique»
Biotechnologieetdéveloppementdurable
Santé,industrie,ressourcesnatureles,environnement,agricultureetalimentation
Biotechnologierouge
Domainedelasanté(ex:vaccin,protéinesthérapeutique,diagnostique,thérapiegénique…)
Durabilitédesapplicationsbiotechnologiques
Danslessoinsdesanté
Labiotechnologiecontribueà:
Lamiseaupointdevaccins,d’essaisdiagnostiques,demédicamentsetdetraitements
médicaux
Augmenterl’efficacitédestraitements
Améliorerlesméthodesdepréventiondesmaladiesetledépistageprécocedesproblèmes
desanté
Permetenoutrederéduirelecoutdessoinsdesanté,d’intervenirrapidementencasde
maladiesetderaccourcirladuréedestraitements
Labiotechnologieestutiledansl’élaboration
L’augmentationdel’efficacitédesmédicamentspouraitsetraduireparunebaissedes
coutesdessoinsdesanté
L’améliorationdestraitementsmédicauxetdel’accèsauxsoinsdesantépeut
éventuelemententrainerunebaissedutauxdemortalitéetdel’incidencedesmaladies,
améliorantdumêmecouplasantégénéraleetlaproductivitédelapopulationactive
Ceteffetprofiteraauxindividus,auxentreprisesetàl’économiedupays
Biotechnologieblancheouindustriele
Produits(ousous-produits)del’agriculture,del’industrieetdomestique
Biocatalysepardesenzymes=»sucres,peptides,protéines…=»biocarburants,biomatériaux,
substancesbiochimiques
Fermentationpardesmicroorganismes=»acides,alcools,aromes,tensio-actifs=»
biocarburants,biomatériaux,substancesbiochimiques
Beterave,canneàsucre,blé,mais,pommedeterre(amidon)=»sucres=»fermentation=»
éthanol=»mélangeàl’essence
1/Biocatalyse:Desenzymes«hydrolysent»lesubstratensucressimples
2/Fermentation:deslevuresfermententlessucressimplesenéthanol
Elesontpourobjetlafabricationdeproduitschimiquesetdebioénergieàl’échele
industrieleparl’utilisationdelabiomassecommematièrepremièrerenouvelable,ces
transformationssontréaliséesàl’aidedesystèmebiologiquecommealternativeaux
procédéschimiqueclassique
Biocatalyse
Catalyse=phénomènequimodifielavitessed’uneréactionchimiqueparl’actiond’un
catalyseur(originechimiqueoubiologique)
Enzyme=protéineproduiteparunorganismevivant
Accélèrelesréactionsbiochimiques
Grandrapiditéetspécificité
Conditions«douces»:ph,T°etpressionmodérés,enmilieuaqueux=»respectde
l’environnement
Notiondeculturesdemicroorganismesenbioréacteurs
Lefermenteurestessentielementunecuvestérilisable,danslaqueleonpeutrégulerla
température,leph,ledébitd’air,lesystèmed’agitation,laformationdemousse,lapression,
etouonpeutmesurerlatempérature,lateneurenoxygène,leph,labiomasse
Deplus,diversalimentationspeuventyêtreajoutescetensembleestcontrôléparordinateur
Systèmedecultureenlaboratoire:1Ulà1l
Bioréacteur-échelepilote:1là20l
3
Bioréacteur-écheleindustriele:dimensioncaractéristiquedel’instalation(D)100là100m
Screeningenphasesolide
Fermenteurdelaboratoire
Fermenteurde20l
Fermenteurde500à2000l
Etapessuivants:biotechnologie
Centrifugation:phasesolide(culot)–phaseliquide(surnageant)
Ultrafiltration:c’estlafiltrationd’unfluide(surnageant)afindedébarasserlesparticulesen
suspensionqu’ilpouraitcontenir(c’estuneméthodedeséparationmembranaire)
Atomisation:c’estunappareilquipermetdeprojeterunliquide(quiasubitl’ultrafiltration)
sousformedeparticuletrèspetite,cequ’onappelepulvériseurouvaporiseur
Lyophilisation:cequiappelecryodessiccation(cryo=froid,dessiccation=séchage)(c’estune
combinaisondufroidetduvidepourpermetdeséparationdessubstances).La
lyophilisationestunedéshydratationàbassetempératurecequidonneéliminationde
moléculed’eau
Produitfinisousformedepoudre
Résultat:substancebiochimiqueproduiteparbioconversionspécifiqued’unsubstrat
Intérêt:
A/remplacementdesprocédéscomplexesdechimiedesynthèse
B/microorganismeadaptéetenvironnementcontrôlé(ph,T°,o2,substrat)
Enzymes(métabolite1):usagedirect(poudreàlessiver)ouindirect(biocatalyse:
transformeamidonenglucose)
Aromes(métabolite2):pèche(gamma–hexalactone)danslesyogourtsouice-tea
Tensio–actifs(métabolite3):détergentes,savons,agentsdesurface
Durabilitédesapplicationsbiotechnologiquesdanslesecteurindustriel
Labiotechnologiecomptedeuxprincipalesapplicationsdansl’industrie
Remplacerlescombustiblesfossilesetcertainesautresressourcesnonrenouvelablespar
desressourcesrenouvelablesissusdelabiomasse
Remplacerlesproduitschimiquespuissantspardesorganismesbiologiques,commedes
bactéries,afind’accélérerlesréactionschimiquesquientrentdanslafabricationdeproduit
industriele
Remplacerlesproduitschimiquesagressifspardesorganismesnaturelsplusrespectueux
del’environnement,cequientraineunediminutiondelapolutionetdelaconsommation
d’énergieaucoursdesprocédésdefabrication
Lafabricationdeproduitsécologiques,commelesplastiquesbiodégradablesfaitsde
matièrebrutesvégétales
Lesapplicationsdelabiotechnologiesontdurablesparcequ’elesaméliorentl’efficacitédes
méthodesdeproductionindustriele
Enoutre,labiotechnologieaugmentelerendementindustrielenréduisantlescouteseten
apportantdesavantages,tantpourlesproducteursquepourlesconsommateurs
Quatreméthodescontribuentàcesrésultats:
Laréductiondunombred’étapesquerenfermentlesprocédéschimiques
L’accélérationdesréactionschimiques
Laréductiondelaproductiondesous-produitsindésirables
Lavalorisationdessous-produitsqueleurélimination
Lemodemicrobienneenindustrie
1/médicamentsetlasanté
Composéspharmaceutiquesetmédicaux:
Antibiotiques:
Ciblantlasynthèsedelaparoi
Lapéniciline:peniciliumchrysogenum
Labacitracine:baciluslicheniformis
Ciblantlasynthèseprotéique:
Chloramphénicol:streptomycesvenezuelae
Streptomycine:streptomycesgriseus
Inhibitiondelasynthésedesacidesnucléiques:
Rifampine:streptomycessp
Destructiondelamembranecelulaire:
Polymixineb:baciluspolymexa
Cyclohexemide:streptomycesgriseus
Lesvitamines:
Lavitamineb12(cobalamine)estentièrementd’originemicrobienneproduitepar
pseudomonasdenitrificans,etpropionibacterium
Lesprecurseursdelavitaminecetb2obtenueparfermentation
Leshormonesprotéiques:
Lacortisoneetl’hydrocortisone:rhizopusnigricans
L’insuline,lasomatostatine:Escherichiacoli
2/agriculture
Biocontrôle:lesbiopesticides:bacilusthuringiensis
Pendantlaphasedesporulationcetebactérie:unetoxineintracelulairedenatureprotéique
agissantcommeuninsecticidemicrobienne
Employécontreleschenilesdéfoliatricesd’arbresfruitièresetforestières,éliminationde
parasitesdumaïs(lapyrale)
Utiliséaussidanslecontrôledupaludisme(plasmodium)
Fixationd’N2,productiondeprotéine
Bactériesfixatricesd’N2atmosphérique
Azotobacteroubactériessymbiotiquesdeslégumineuses
Lescyanobactéries:spirulina
3/alimentationhumaine
Obtenirdesalimentsàl’aidedestechniquesdefermentationdatedeplusieursmiliers
d’années
Produitsdeconsommationcourantsetd’additifsalimentaires
Lesbactérieslactiques,destinésàl’industrielaitièreetfromagée
Lesbactériesacétiques:acétobacteraceti
Levinaigre,leproduitd’unefermentationduvinpardeslevurespuispardesbactéries
acétiques(acétobacteraceti,oxydationdel’éthanolenacideacétique)
L’acidecitrique:aspergilusNiger
Ajoutéauxboissonssansalcool,auxconfiseriesetauxpréparationsmédicales.99%dela
productionmondiale(plusde300000tonnes)provientd’unefermentationparlamoisissure
aspergilusNiger.
Lesacidesaminésessentielsetlesexhausteursdegout:corynebacteriumglutamicumet
brevibacteriumflavum
Ex:l’acideglutamique,lysine,thréonine,tryptophaneaméliorentlesqualitésnutritivesdes
alimentsvégétaux
Lesacidesaminésapportentdugout,maissontaussidesnutriments
Corynebacteriumglutamicumetbrevibacteriumflavumproduisentàlafoisdel’acide
glutamiqueetdelalysine
Epaississants,émulsifiantsetgélifiants:
Lexanthaneetledextrane,respectivementproduitespardesbactériesdesespèces
xanthomonasetleuconostoc,largementutiliséesdansl’industriealimentaireentant
qu’épaississants,émulsifiantsetgélifiants
Lesprobiotiques
Lesprobiotiquessontdesmicroorganismes,bactériesoulevuresnonpathogènesetnon
toxiques,quicontribuentàl’équilibredelafloreintestinale
Lactobacilusacidophilus,caseietrhamnosusbifidobacterium,etc.
4/environnement
Epurationbiologiquedeseauxusées
Renfermentuneflorecomplexequiseformenaturelementdanslemilieuetquienprésence
d’airdégradelesrésidusorganiquesenlibérantleco2
Bioremédiationoubioréhabilitation
Graceauxmicroorganismesdépoluants=»ladégradationd’hydrocarbures,depesticide,de
composéchloré,sulfuré,oxyded’N2oul’extractiondumilieudesionsmétaliquestoxiques
(mercureetchrome)
5/industrie
Enzymes
Polymérases:thermusaquaticus
Estérases:détergent
Biopolyméres
Lesexopolysaccharidebactériensutilisésdansl’industriealimentaireetpharmaceutique
Biocarburants
Hydrogène:microorganismesphotosynthétiques
Méthane:methanobacterium
Ethanol:zymomonas,thermoanaerobacter
Lesbiocarburantsdepremièregénération:d’amidonoud’huilevégétaleprovenantde
graissedeblé,decolzaoudetournesol
L’amidondubléestfermentépourdonnerdubioéthanol
Lesgrainesdetournesoloudecolzasontpresséespourproduiredel’huilevégétalequipeut
êtreutiliséepourlafabricationdebiodiesel
Lesmatièrespremièresutiliséespourproduirecetypedebiocarburantpeuventêtre
utiliséesdansunechainealimentaireanimaleouhumaine
Lebilanénergétiqueetlesémissionsdeco2liésàlaproductiondecetegénérationde
biocarburantnesontpastoujourstrèsfavorablesàcausenotammentdel’énergie
nécessaireàleurextraction(chauffagepourladistilationdubioéthanol)
Lesbiocarburantsdelasecondegénération
Apartird’unevariétéimportantedeculturesnonalimentaires
Ils’agitnotammentdelabiomassedesdéchets,lestigesdeblé,demaïs,dubois,deculture
debiomassefibreuse
Cesbiocarburantspeuventêtreproduitsselondeuxvoies:
Enzymatiqueouthermochimique
Lesproduitsfinauxpeuventêtredubioéthanol,dubiodiesel,dubiohydrogéneoudubiogaz
Lesprocédésdetypegazéificationdonnentunegénérationdebiocarburantsnepermetant
pasdecouvrirl’ensembledesbesoinsencarburant
Lagazéificationestunetransformationthermochimiqueconsistantdécomposéparla
chaleurunsolidecombustiblecarboné(charbonoubiomasse)enprésenced’unréactif
gazeux(co2,vapeurd’eau,l’air)danslebutestd’obtenirunmélangegazeuxcombustible
appelésyngazquiestcomposéd’unmonoxydedecarbone(Co)etl’hydrogène(h)
Remarque:latempératurederéactionestsupérieureà1000°c
Lesbiocarburantsdetroisièmegénération
Sontprincipalementproduitspardesmicro-algues
Lesmicro-alguespeuventsubirdifférentestransformationspourêtrevalorisésen
biocarburant
Elespeuventaccumulerdesacidesgrasjusqu’à80%deleurpoidssec,permetant
d’envisagerdesrendementsàl’hectaresupérieureauxespècesoléagineuseterestre(30x)
Intérêtpourlapharmacie(florediversifiéenonexploitée)
Intérêtpourl’alimentationhumaine(protéine,lipidesinstaures…)
Cesacidesgrasdoiventêtreextraitspuistrans-estérifiéspourproduiredebiodiesel
D’autresespècesdemicro-alguepeuventcontenirdessucresetainsiêtrefermentéesen
bioéthanol
Enfin,lesmicro-alguespeuventêtreméthaniséespourproduiredubiogaz
Méthodedecultureetdeproductiondesmicro-algues
Systèmesphototrophiques
Systèmesouverts
Profiterdelalumièrenaturele
Systèmeouvert:problèmedecontaminationpard’autresalguesetpardes
microorganismes
Nécessitédegérerdesquantitésimportantesd’eaupourrécolterlesalgues
Variationdelumièrejournalièreetsaisonnière
Systèmeferméutilisantlalumièrenaturele=»photobioreacteurs
Pasdecontamination
Eau+nutriment+lumière
Problèmepouréliminerl’oxygèneproduiteetcontrôleslatempérature
Systèmefermésutilisantdelalumièreartificiele
Possibilitéd’optimiserlesparamètresdeculture
Productionàfaibleécheledecomposéàhautevaleurajoutée
Lesbiocarburantsissusdelabiomasse:productivité,efficacitéetsoucisenvironnementaux
Bioéthanol
Biodiesel
1/Bioéthanol
Danslabiomassedebaseestcomposédesproduitsagricoles,cequiimpliqueungrand
risquedanslesecteuralimentaire(ceciaggravélasituationalimentaire)
Produitsagricoles:
Plantessucrières(lacanneàsucre,beterave)
Plantesamylacées(lesplantesamylacées,céréales)
Planteslignocelulosiques(bois,herbe):quicontientunesourceabondantetquinerentre
pasencompétitionaveclanourriture
Biocarburant
Définition
Lesbiocarburantssontdescarburantsissusdematériauxorganiquesrenouvelables
(biomasse)etnécessairementnonfossiles
Unproduitdesubstitutionauxcarburantsd’originefossiles
Uneénergierenouvelable
Danslebutd’adopteruneviepolitiqued’unedépendanceénergétique,lespaysriches
développentlaproductiondebioéthanolcommealternativeaucombustiblefossile
Qu’est-cequelabiomasse:
Leterme‘’biomasse’désigneausenslargel’ensembledelamatièrevivante.Ceconcept
s’appliqueauxproduitsorganiquesvégétauxetanimauxutilisésàdesfinsénergétiquesou
agronomiques
Productiondubioéthanol
Touslessucresenc6fermentescibles,principalementleglucoseetlesaccharosepeuvent
êtreconvertisenéthanoletenco2aprèsfermentation
Cele-ciestanaérobiqueetcatalyséeparuneenzymeproduiteparunelevure:
saccharomycescervisiales
Leséquationsdesréactionsdefermentationsontlessuivantes:
1Glucose=»1éthanol+2co2
1Saccharose+1h2o=»1éthanol+4co2
Processusdeproductiondubioéthanolàpartirdedifférentes
Plantesucrière=»extraction=»sucre
fermentescible=»distilation=»déshydratation=»bioéthanol
Planteamylacée=»amidon=»hydrolyse=»sucre
fermentescible=»distilation=»déshydratation=»bioéthanol
Matièreslignocelulosiques=»celulose+hémicelulose+lignine=»prétraitement=»»sucre
fermentescible=»distilation=»déshydratation=»bioéthanol
Lagrandepartiedubioéthanolestutilisédanslesmoteursencombustioninternes
Leresteàconsommersousformedeboissonetégalementestutilisédansledomaine médicale
Productiondubiodiesel:huiledesfritures,huilesd’algues
Définitiondubiodiésel
Lebiodiéselestdéfinicommeunmonoesterd’acidegrasàchainelonguedérivéeàpartir
d’huilevégétaletanimal
Huilesmajeurs:(maïs,olive,soja,tournesol…)
Huilesdesois:(lesamendes,lecajou,moisi,pistage…)
Hilesdescomestibles(orange,avocates…)
Huilesnoncomestibles:(lesalgues,lesatrophias,jojoba…)
Unefoislesacidesgraslibressontéliminés,ilsubitunetransestérification
1R-COOH+1R-OH=»catalyseur(hydroxydedesodium)=»1biodiesel+1h2o
Culturedesalgues
Selondemirbasplusde40pourcentdelamassealgaleestcomposéd’acidegras,ceshuiles
constitueunesourcepotentieltrèsprometeuseenmatièrepremièrepourlaproductiondes biodiesel
Devantledossierdelaflambéedel’ornoirelesingénieursfrançaiseetespagnolontélaboré
unforetdetubede8mètredehaut(lediamètre1,5mètre)oubaignentlesalgues
microscopiques
Uneportionvertedesdestinéeàdevenirdel’ornoire,cesalgueschangéedesoleil(en
photosynthèse)auxquelesduco2,aboutde24hsousbdeculturesouventuncocktail
énergétiquec’est-à-direunconcentréed’alguequiestlabiomassequivaêtresoumiseàune
fortepressionpourobtenirleproduitbioénergétiquelehuiled’algue(biodiesel)
Laquestionques’oppose,cebiodieselprésente-t-ilunebonnealternativequilieàlafoisun
intérêtaussibienéconomiquequ’écologique?
Pourrépondreàcetequestion,uneanalysedesgazdeschapmonsaétéréaliséparle
professeurbaaliils’agitdebiodieselàproduitapartirdeshuilesdefriturerécupérer
Lediagrammesynthétiquedelaproductiondubiodieselàpartirdeshuiles
Colectedeshuiles=»filtrationetdécantation=»titrage=»:
Huileavecunefaibleteneurenacidegraslibreinférieureà2,5%=»transéstérification+
(naoh+méthanol)=»biodiesel+(glycérol)=»lavage=»biodieselfini
Huileavecuneforteteneurenacidegraslibresupérieureà2,5%=»estérification+(acide
sulfurique+méthanol)=»biodiesel=»lavage=»biodieselfini
Analysedelacombustion
Lacombustionestuneréactionchimiquesentreuncorpscombustiblesetuncarburons
(oxygènedel’air)dontl’intérêtprincipalec’estd’êtreexotamerque(exigeantdechaleur)
Remarque:
Lesbiocarburantssansd’avantageschargésd’oxygènecequiassureunebonne
combustion*
Analysedetableau
Unepremieranalysedelacombustiondubiodieselpermetd’obtenirunerendementplus
élevée75%parrapportaunrendementdediesel(69%)
3
Unequantitéplusélevéedemonoxydedecarbone1622mg/m ,unequantitéplusélevéeen
matièreazotique,NOX234,2
Conclusion:
Lacombustiondesbiodieselestpluscomplètequeceledudieselordinaire
Unepremièreanalysedesémissionsmontrequelesémissionsfoliotent
Analysedesémissions:
LesémissionsmontrentquelebiodieselnecontientpasdesoufreSO2(pourdediesel100 mg/kg)
Pouvoirfumigènedescombustiblesutilisés
Définitions:
Lepouvoirfumigènecorrespondauvolumedufumésecdégagerparlacombustionexprimé
3
enm /kgdecombustible
3 3
Lepouvoirfumigènedebiodieselestplusfaible(64,35m /kg)parrapportaudiésel(72,62 m /kg)
Conclusion
Lebiodieselissudelabiomasseprésentunbonintérêtenvironnementaletécologique
Unepremièreanalysedelacombustionamontréquelebiodiesel,permetd’obtenirun
rendementdelacombustionplusélevéeparrapportaurendementdelacombustiondu diesel
Apartird’unedeuxièmeanalysedesémissionsonpeutdirequelebiodieselissudela
biomasseprésenteunintérêtécologique(unetrèsfaibleteneurensoufreetmoinsdegazà
effetdeserreetunpouvoirfumigèneplusfaibleleparrapportaucombustiblediesel)
Uncoutdeproductionunitairedebiodieselplusfaible(4foismoinsfaiblequeleprix
carburantdieselordinaire)
Decefaitlebiodieselconstitueunebonnealternativeécologiqueetprésenteunbonintérêt
environnementaletéconomiquedonconpeutparlerd’uneénergievertedanslesensdu terme
Lespropriétésdubiodiéselencomparaisonaveclecombustibledieseld’originepétrolier
montrentbeaucoupderessemblancesetparconséquent,lebiodieselestestiméétantun
combustibleréalistepourunealternativeaugasoil
Recommandations
Faireunchoixjudicieuxdesculturesdesplantescandidatesàproduiredubiodiesel,moins
exigeanteseneaud’irrigation
Etablirunestratégieambitieusedanslebutd’encouragerdesunitésdecolectedeshuilesde friture
Etabliruncadreréglementaireinterdisantlerejetdeshuilesauxégoutsetfavorisant
l’opérationdecolecte
Etablirunelégislationquicadrelacommercialisationdubiodiesel
Biotechnologiejaune:l’environnement
Lesbiotechnologiesauserviced’uneindustriemoinspoluante
Lalessive:undétergent
Bainlessiviel=»agitationmécanique=»décolement=»agentantiredéposition
Lessiveetenvironnement
Lecalcaireempêchelebonfonctionnementdesdétergeant
Polutionparlesphosphatesjusqu’audébutdesannées1990
Lesdétergentsdesynthèsesedégradentdifficilementdanslanature:unocéandemousse
L’eaudejaveletlesproduitsassimilésdétruisentletissuenmêmetempsquelestaches
Eliminerlestachessansdétruireletissu
Danslanature,toutfinittôtoutardparêtretransforméenco2etencomposésminéraux
Producteursetconsommateurs=»mortalité=»matièreorganiquemorte=»décomposition
=»décomposeursetconsommateurs=»minéralisation=»matièreinorganique(c,h,o,n,k, p,s,etc.
…)
Producteursetconsommateurs=»minéralisation=»matièreinorganique(c,h,o,n,k,p,s, etc.…)
Matièreinorganique(c,h,o,n,k,p,s,etc.…)=»production=»producteurset
consommateurs
Matièreinorganique(c,h,o,n,k,p,s,etc.…)=»immobilisation=»décomposeurset
consommateurs
Desenzymesdanslalessive
Substrat=»gène1=»enzyme1=»métaboliteA=»gène2=»enzyme2=»métaboliteB=»gène3
=»enzyme3=»métaboliteC=»gène4=»enzyme4=»produitfinal
Desenzymesdanslalessive
1913:premièrebrevetpourunelessiveauxenzymes
1950:premièreprotéaseindustrielepourlalessive(novonordisk)
1968:les«enzymesgloutons»
1988:lipasepremièreenzymeOGMpourlalessive
Aujourd’hui90%deslessivescontiennentdesenzymes
Laphytoremédiation
Phytoremédiationreposesurl’utilisationdesplantes,deschampignons,desalguespour
décontaminercertainsmilieux
Lepouvoirdépoluantdesplantesd’intérieur:processusdedépolutionnaturele
Graceàlaphytoremédiation,dessolsimpropresauxcultures(troppoluées)sontde
nouveaurécupérablespourêtreexploités
Laphytoremédiationpermetraderéutiliserdessolstropdégradésafindenourirla
populationhumaine
Laphytoremédiationestunedécisionlogique:c’estunesolutionécologiqueetéconomique
Crassulaportulacea(exemple)
Lapolutionaubenzènedanslesmaisons
Lebenzèneetsesdérivésfontpartiedescomposésvolatilesémisparlescoles,les
peintures,lesvernis,lessolvants,etc.ilssonttoxiquespourlesangetcancérigènes.Leur
concentrationdansl’airestdeuxàcinqfoisplusélevéeàl’intérieurdeslocauxqu’à l’extérieur
Certainesplanteséliminentlesvapeursdebenzèneprésentesdansl’air,parmilesplantes
d’intérieurornementales,lesplusefficacessontcrassulaportulacea,hydrangeamacrophyla
(hortensia),cymbidium(orchidée)etficusmicrocarpa(ficusbonzaï)
Lapolutiondesfrichesindustrielesparlesmétauxlourds
Leteneurusuel«métauxlourds»désignedesélémentsprésentes,àl’étatnaturel,àdes
concentrationsinférieuresàunpourmiledanslesol
Ilpeuts’agirdemétaux(cadmium,nickel,etc.)oud’élémentsnon-métaliques(arsenic,etc.).
Touslesmétauxlourdssonttoxiquesàforteconcentration
Lesoldesfrichesindustrielescontientgénéralementdesconcentrationsélevéesdemétaux
lourds.Lessitessontinutilisablestantquelesmétauxlourdsnesontpaséliminés
Lesmétauxlourdsnepeuventpasêtredétruits(cesontdesatomes),enrevanche,ils
peuventêtreréutilisésàconditiond’êtresuffisammentconcentréspourqueleurextraction
soitrentable
Chezlesplantes«hyper-accumulation»,laconcentrationdemétauxlourdsateint1%.On
peutobtenirdescendressuffisammentrichesenmétauxlourdspourêtreexploitablesen
fauchantlesplantesetenlesincinérant
Deuxplanteshyperaccumulatrices:alyssumsaxatile,thlaspicaerulascens
Lesdifférentesformesdelaphyto-dépolution:
1/phytoextraction(phytofiltration)
Lesplantesextraitlespoluantdusol,etlesaccumulentdansleurpartieaériennessansles
dégradés,exemple:desmétauxlourds
Unedépolutioncomplètepasseparlafaucheetl’incinérationdesrécoltes
2/laphytodégradation(phytotransformation)
Lesplantesdégradelespoluantsaprèslesavoirsabsorbés,exemple:lessolvants,les
pesticides
Lesproduitsdedégradationsontstockésdanslaplanteourejetéedansl’atmosphère(les
composésvolatiles)
3/laphytostabilisation
Lesplantesfrênesladispersiondespoluantsdansl’environnementenlesrendent
insolubles(lesrésiduslibresinsolubles),exemple:lesmétauxlourdspiégerparl’humus,ou
bienilsréduisentlamigrationdespoluantsverslesnappesphréatiqueenpompantdegrand
volumed’eau,exemple:unpeuplieradultepompe120litreparjour
4/Larhizodégradation(phyto-stimulation)
Lesplantesontuneactionindirectsurlespoluantes
Elesagissentenfacilitantladépolutionpardesmicroorganismesprésentsdansleszones
entourantlesracines(larhizosphère).Exempledepoluant:leshydrocarbures
Laphyto-dépolutioncoutemoinscher
Ladépolutiond’unsolcontaminépardesmétauxcoute100euroslemètrecubeavecla phyto-
dépolutionet300eurosaveclestraitementsphysico-chimiquesclassiques
Ladépolutiond’unsitepoluépardupétrolecoute70000eurosaveclaphyto-dépolutionet
850000eurosaveclestraitementsphysico-chimiquesclassiques
Maiseleaseslimites
Laphyto-dépolutionn’estpaspossiblesilesiteestpoluéaupointdetuertoutevégétation.
Danscecas,ilfautaupréalablediminuerleniveaudepolutionpartraitementchimiquesou
endiluantavecdelaterenon-poluée
L’actiondesplantesnedépassepaslaprofondeurdeleursracines
Lesplantesquidépoluentsontgénéralementdesplantessauvagesproduisantpeude
biomassealorsquelaquantitédepoluantéliminéaugmenteaveclabiomasse.C’est
pourquoiilfautplusieursannéespourdépoluerunsite
Utiliserlesarbrespourdépoluer
Unarbrecommelepeuplierestaprioritrèsavantageuxpourlaphyto-dépolution,eneffet,il
produitrapidementunebiomasseabondante,ilestprofondémentenracinéetilpompe
beaucoupd’eau
Enrevanche,sacapacitéàdépoluern’estpasexceptionnele:ilpeutdégraderle
trichloréthylèneetletétrachloruredecarbone:(ilabeaucoupétéutilisépourledégraissage
depiècesmétaliques,lenetoyageàsecdevêtementsetl’extractiondeproduites organiques
Peupliers(OGM)
1/lesgènesbactériennes(rhodococcus)XPIA/Bsupprimelatoxicitédesexplosifs(TNT,et RDX)
2/legènedemammifèreYP2E1:permetdedégradéeefficacementlestrichlorureséthylène
etlesautrescomposésorganiquesvolatile(tétrachlorurecarboneLT)
Leschloroformesetchloruredevinyle(VC)
3/legènedemammifèreCYP2E2permetd’éliminélesvapeursdebenzèneetde
trichloréthylène
4/legènedemammifèreCYP2B6faciliteladégradationdesherbecytes
5/legèneLAC1dechampignons:permetdesupprimerlatoxicitédecertainpoluantavant
quipénètredanslaracine
Laphyto-dépolutionavecdesarbresOGMonpeuttransformerlepeuplierenunarbre
efficacepourladépolutionenluiapportantlesgènesquiluimanquent
Ecologiemicrobienne
Lamicrobiologieestlasciencequiétudiéelesorganismesdontlataileestdel’ordredu
micromètre(microbesoumicroorganisme)etquiparconséquentnepeuventêtrevusàl’œil
numaisseulementavecunmicroscope
L’écologiemicrobienneestlasciencequiétudielesinteractionsexistantentreles
microorganismesetleurmilieu,entrelesmicroorganismeseux-mêmesainsiqu’entreles
microorganismesetlesorganismessupérieursetvégétaux
Quelssontlesobjectifsdel’écologiemicrobienne?
1/comprendrequelstypesdemicroorganismes?Sontdansquelsenvironnements?Ousont -ils?
Commentsurvivent-ils
2/queleestleurabondancerelative?
4/qu’estcequicontrôleleuractivitéetleurabondance(s)?
a-Commentlesmicroorganismeschangentoutransformentchimiquementet
physiquementl’environnement?
Quelrôlejouent-ilsdanslescyclesbiogéochimiques
Définitionàconnaitre
Lesdifférentstypesnutritionnels
Selonlasourcedecarbone:autotrophe,hétérotrophe
Selonlasourced’énergie:phototrophe,chimiotrophe
Selonlasourced’électrons:lithotrophe,organotrophe
Ilexiste4typesdemétabolisme=»4groupesénergétiques
Pourpouvoirtransformeslesalimentsetfabriquesynthétiséleurmatièrevivante,le
microorganismedoiventceprocurerdel’énergiechimiquequieststockéedanslacelule
sousformed’ATP
L’énergiepeutprovenirdedeuxmodesdetransformation:
Energielumineuse=Ȏnergiechimique
Énergiechimique=»énergiechimique
Leprocessusmiseenjeuxdetransformation=»desréactionsd’oxydoréduction
2types:
ére
1 typeàpartird’unesourcedepotentielréducteur:minéraleouorganique
éme
2 typeàpartird’unesourced’énergie:chimiqueoubienlumineuse
=»4typesdemétabolismeénergétique
Sourced’énergieetsourcedepouvoirréductrice
-
Energiechimique+minérale:chimiolitrophe.Exemple:s,h2s,no ,nh3.Microorganisme:
2
bactériesulfuredeschics,bactérienitrifiantes,bactérieméthanogène
Energielumineuse+minérale:photolithotrophe.Exemple:h2o,h2s,s,h2.Microorganisme:
algue,bactériephotosynthétique
Energiechimique+organique:chimioorganotrophe.Exemple:sucre,protéine,lipide.
Microorganisme:lesprotestes(dégradelesucre),bactériehétérotrophe
Energielumineuse+organique:photoorganotrophe.Exemple:sucreintermédiaire.
Microorganisme:bactériephotosynthétique
Différentestypesnutritionnels.4groupes=lerecyclagedeséléments:cycles
biogéochimiques
Lerôledemicroorganismedansl’environnement:
1/l’écosystèmemicrobienne:
L’organisationécologique:individus,population,communauté,biomasse
Lapopulation:ensembled’individus
Appartenantàunemêmeespèce
Occupentunemêmefractiondebiotope
Echangelibrementleursgènesdanslesprocessusreproductifs
Ungrouped’individugénétiquementetfonctionnelementliées
Biomasse:lamassetotaledematièrevivanteprésenteàunniveautrophiquedonnédansun
écosystème
Labiocénose:désignel’ensembledes3groupesécologiquesfondamentauxd’organisme
quipeupletoutécosystème:lesproducteurs,lesconsommateurs,etlesdécomposeurs
Lacommunauté:unensembledepopulationsvivantedansunhabitatspécifiqueetétant
soumisàdenombreusesinteractions(exemple:desherbivores,organismesplanctoniques
autotrophe)
L’habitat:liendanslequelvielacommunauté
Laniche:ressemblelatotalitéderelationqu’uneespèceentretientavecsonthabitatetles
autresespècesdelacommunauté
L’écosystème:estconstituéparl’associationde2composantsenconstantinteractionl’une
avecl’autre
Unenvironnementphysico-chimique,abiotique(sol,minéraux,climat…)dénommébiotope
Unecommunautévivante,caractéristiquedecedernière,d’oùlarelation:écosystème=
biotope#biocénose
Labiosphère:peutsedéfiniecommeétantlarégiondelaplanètedanslaquelelavieest
possibleenpermanenceetquirenferme
2/interactionsmicrobiennes
A/relationhôte-florenormale
Laflorenormaleetl’hôteviventenassociationpourleursurvie
1/symbiose:estlavieenassociationétroitede2ouplusieursorganismesdissemblables
Etymologiquement(sym=avecetbio=vie)
A/commensalisme(com.=avecetmensa=table)
Symbiosedanslaquelel’undesorganismestireprofitdel’associationsansnuireàl’autre.
Lecommensalepeutvivresuroudansl’hôte
Exemple:bactériesurlasurfacedel’œil
B/lemutualisme(mutus=réciproque)
Symbiosedanslaquelelesdeuxpartiestirentdesavantages
Exemple:lestermites–protozoairesflagelés
Lesprotozoairesflagelés,destermites,synthétisentdescelules(=»dégradationdela celule)
Transforméeenacétateetd’autrescomposés
Lestermitesdépendentdescelulosessynthétisésparlesflageles,etoxydentl’acétatelibre
parleurflagelé
C/leparasitisme:
Unparasiteestunorganismequivitdefaçonobligatoireauxdépendsd’unautreêtrevivant
Leparasitismeestunéquilibredynamiquequipeutêtrerompuenfaveurduparasite
(pathogénie)oudel’hôte(arrêtedudéveloppementduparasitepouvantalerjusqu’àson
élémentaire)
Parasitismeextracelulaire:parasitequiviventàl’intérieuredelacelule,danslemilieu
interstitiel(lesbactéries,lesprotozoaires,leschampignons)
Parasitismeintracelulaire:parasitequiviventàl’intérieurdelaceluleinfectée(lesvirus,les
bactéries:ricketsiesetchlamydiae)
Ectoparasitose(poux),endoparasitose(vers,téniasis)
2/opportunisme:
Agentsquineprovoquentpasdemaladiestantqu’ilsrésidentdansleurhabitatnormalet
queleurhôteestsain
Deviennentpathogènechezunhôteaffaiblieoulorsquelesconditionssontmodifiésde
façonimportanteetavantageusepoureux
Exemple:unebactérieEscherichiacoliestinoffensivedanslegrosintestin-sonhabitat
normale-maisdevientpathogènedesvoisurinaires
3/saprophytisme:
Microorganismesquin’établissentpasdeliensnutritifsavecd’autresêtresvivants
Tirentleurnourituredelamatièreorganiqueprovenantd’organismemort
Ilsnesontpastoujours(informé)inoffensifs
Exemple:clostridiumquiestunsaprophytedusoldevientextrêmementpathogènechez
l’humain
4/pathogène:
Infection:invasiond’unorganismepardesmicroorganismespathogènecausantune
maladie
Pathogénité:capacitéd’unebactérieàcauseunemaladiepardesmicroorganismes
pathogènes
Ladiversitémicrobiologique
Leschampignonsunicelulairesou‘’levures’
Leschampignonsfilamenteusesou‘’moisissures’
Onappellevure,deschampignonsmicroscopiquesdetypeunicelulaire
Unemoisissure:consisteenfilamentslongs,finsetramifiésàstructurecelulaire,appelé
hyphesquiformentunmycélium,c.-à-d.ouunensembletissulaire
Aveclesbactériesetlesprotozoaires,leschampignonsjouentunrôletrèsimportantdansla
décomposition
Dégradentlamatièreorganiquecomplexeensubstancesorganiquessimpleseten
moléculesinorganiques
LeC,N,Petd’autresconstituantsessentielsdesorganismesvivantessetrouventlibéréset
disponiblepourd’autresorganismes
Beaucoupsontpathogènes,infectantlesplantesetlesanimaux
1/importancedeschampignons
A/importancedeslevures:
Sontessentielsàbeaucoupdeprocédésindustrielsimpliquantunefermentation
Rôle:
Fabricationdupain,vinetbière…
Productiondesprotéines
Certainssontpathogènes,d’autresontd’unegrandeimportancedansl’élaborationdes
produitsindustriels,revalorisationdesdéchetsagricoles
Bois,paile,topinambour,beterave,canneàsucre,etc.
B/importancedesmoisissures
Exemple1:penicilium
Productiondesantibiotiques:péniciline,griséofulvine,oulacyclosporine=substance
immunodépressive
Exemple2:aspergilus
Productiondesacidesorganiques
L’acidecitrique:estajoutéauxboissonssansalcool,auxconfiseriesetauxpréparations
médicales
99%delaproductionmondiale(supérieureà300000tonnes)provientd’unefermentationpar
lamoisissureaspergilusNiger
Exemple3:rhizopus
Productiondessubstancesanesthétiques(cortisoneethydrocortisone):rhizopusmigricans
Agentscontractifs
Productiond’alcoolsindustriels
Rhizopus:utiliséaussienIndonésiepourproduireunaliment=let’empêcheàpartirdes
grainesdesojadécortiquéesetbouilis
Enmoyenorientpourproduiredufromage=sufi
D’atendrisseursdeviandeetcolorantsjaunesajoutésauxlevuresetmargarines
Productiond’enzymesindustriels
Espècesd’importancemédicale,pathogènes,infectantlesanimaux
Aspergilusflavusetaspergilusparasiticus:lestoxines,produisentdesmétabolites
secondaires,lesaflatoxines,hautementtoxiquesetcancérigènespourl’hommeetles
animaux
Histoplasmacapsulatum:histoplasmose,lamaladiedupieddel’athlète
Candidaalbicans(candidose):lesmaladiescauséesparceux-cichezlesanimauxsontles
mycoses
Espècephytopathogéne:fusarium
2/distributiondeschampignons
Ilssontprincipalementterestresbienquecertainssoientmarins,tubesdigestifsdes animaux
3/nutritionetmétabolismedeschampignonssanspigmentschlorophyliens
A/hétérotrophes:
Incapablesd’utiliserl’énergiesolaire
Ilsutilisentdenombreusesmoléculescarbonéesfabriquéesparlesautresêtresvivants
Ilssécrètentdesenzymeshydrolytiquesquidégréentlessubstancesexternes
Ilsabsorbentalorslesproduitssolubilisés
Laplupartsontsaprophytes:senourrissantdematièreorganiquemorte
B/cesontdeschimioorganohétérotrophes:
Utilisantlamatièreorganiquecommesourcedecarbone,d’électronsetd’énergie
Entretientaussidesrelationsbénéfiquesavecd’autresorganismes:symbiose
Lesmycorhizes:lesracinesd’environ¾desplantesvasculairesentretiennentdes
associationsavecdesmycètesappelésdesmycorhizes,cesontdesassociationsentre
champignonsleplussouventdesbasidiomycètesetdesracinesdecormophyte
Lemycorhizeectotrophe:lechampignonnepénètrepasprofondémentàl’intérieurdela racine
Lemycorhizeendotrphe:lechampignonpénètredanslescelulesdelaracine
4/leslichens:sontdesassociationsentrealguesetchampignons
Lechampignonestunascomycète,maisaussidesbasidiomycètes
L’algueestunealgueunicelulaire:chlorophycéeoucyanophycée=cyanobactérie
L’alguefourniedesglucides,dessubstancesazotées,desvitamines
Lechampignonfournitoutelanutritionminérale
Cetesymbiosepermetd’acquérirdespropriétésexceptionnelesderésistanceaux
conditionsclimatiques,lelichenestlepremiervégétalquivapoussersurlarochenue
Importanceindustrieledeslichens:productiondesantianémiques
5/classificationdeschampignons
A/lesmyxomycètes:
Champignonsanimaux,lethaleesttoujoursàplasmode
Lanutrition:detypevégétale(absorptiondeselsminéraux)etdetypeanimale(phagocytose)
Parasitesdevégétauxoudessaprophytes
B/leseumycètes:
Vraischampignon,ondistingue4typesselonlastructuredumycéliumetdelafructification
1/deutéromycètes(aspergilus,penicilium)
Champignonsimparfaits
Leurmycéliumestsepté,paroiforméedechitine
Reproductionasexuée
Terrestrespourlaplupart
Saprophytesouparasitesdeplantes
Espècesd’importanceindustriele:pénicilium,aspergilus
2/zygomycètes(mucor,rhizopus,phycomyces)
Leurshyphessontcoenocytiques,contenantdenombreuxnoyauxhaploïdes
Laplupartviventdelamatièrevégétaleetanimaleendécompositiondanslessols
(saprophytes)
Exemple:
Lamoisissuredupain:rhizopusstolonfier
Lesmucoralescomprennentlesgenres:mucor,rhizopus,phycomyces,etc.
Certainesespècesdemucoralessontdesphytopathogéneetsurtoutdescontaminants
alimentaires
3/ascomycète(levures,neurospora)
Athaleseptéetformantengénéral8ascosporesàl’intérieuredechaqueasque
Paroicelulaireforméedechitineouchitinocalosique,jamaisdecelulose
Exemple:lamoisissurerosedupain:neurosporacrassa
4/basidiomycète(cryptococcus)
Champignonsàchapeau
Cesontdeschampignonsdeforets,avecleurpiedetleurchapeau(leurcarpophore)
Athalesepté
Beaucoupsontsaprophytes,notammentdesvégétauxligneux
Ilyaquelquesformesdemoisissures,parasitesetbeaucoupdechampignonsmycorhiziens
Cryptococcus:37espèces,uneseule:(cryptococcusneoformans)pathogène
Letraitementdeseauxrésiduaires
Introduction
Aveclacroissancedel’industrialisation,del’agricultureetdel’urbanisme,leproblèmede
polutionachangéd’écheletantquantitativementquequalitativement
Lacapacitéd’assimilationetdetransformationdemilieusetrouvedépasséavecl’apparition
desubstancehautementtoxique,résistanceàlabiodégradation,c’estlecasdespoluants
organiqueetdesmétauxlourds
Unepolutionquiporteateinteauressourcenatureleendéclencheunprocessusde
dégradationparfoisirréversiblec’estainsiquelapolutionapparaitaujourd’huidenaturede
compositionetd’actionmultipleetcerévèleunproblèmemajeurdenotrepays
Raisonpourlaqueleuntraitementdeseauxrésiduairesestvraimenttrèsimportant
Microbiologieettraitementdeseauxrésiduaires
Introduction
Qu’cequ’unepolution?
C’estl’introductionparl’homme,directementouindirectement,desubstancesoud’énergies
dansl’environnementquientrainedesconséquencespréjudiciablesdenatureàmetreen
dangerlasantéhumaine,ànuireauxressourcesbiologiquesetauxsystèmeécologiques,ou
àgênerlesautresutilisationslégitimesdel’environnement
Qu’est-cequ’uneeauuséeetd’oùvient-ele?
Origineconsommationd’eau:
Usagesdomestiques:toiletes,cuisine,douche,lavage…
Usagesindustriels:lavage,agroalimentaire,traitementdesurface,chimie…
Composition:
Fractionnementphysique:déchetgrossiers,particulessupérieureà200nm,coloïdesde
diamètreentre2et200nm,solublesinférieurà2nm
Fractionnementchimique:carbone(sucre,protéine,lipide),azote(protéine,urée,
ammoniaque),phosphore(organique,phosphate),micropoluant(organique,métaux…)
Fractionnementbiologique:bactérie,pathogèneounon,composébiodégradable,composé
nonbiodégradable
Commentmesure-t-onlapolution?
Impossibled’analyserl’eaucomposéeparcomposé
Analysedeparamètresglobauxenrelationaveclemilieurécepteur
A/particules
Matièresensuspension(MES)(g/l):c’estlepoidsdematièresèche,mesuréaprèsséchage
pendantunenuit(24h)à105°c
Matièrevolatileensuspension(MVS)(g/l):partiebiodégradabledesMES
Expriméeen%MES
Lamesureestmenéesurl’échantilonàpartirduquelsontdoséeslesmatièressèches
L’échantilonestmiseaufourà600°c/24h
B/carbone
Demandechimiqueenoxygène(DCOenmgo2/l):C’estlaquantitéd’o2apportéeparun
réactifchimique(permanganate)pouroxydertoutelamatièreorganiquebiodégradableet
-
nonbiodégradablependant2hà150°c(+(hso,MNO ))
24 4
Demandebiochimiqueenoxygèneen5jours(DBO5enmg/l):mesurelaquantitéd’oxygène
dissoutenécessaireàladégradationparlesmicroorganismesdelamatièreorganiqueen5j à20°c
C/Phosphore:
3-
Phosphoretotal(p),orthophosphate(po )
t 4
D/azote
Lesformesréduites(protéines,polypeptides,acidesaminés,usée,hydrazine,etl’azote
ammoniacal
- -
Lesformesoxydées(nitrites(no ),nitrates(no ))
2 3
E/micropoluants:
Organique:HPA,PCB…
Inorganique:métauxlourds
Quelestl’impactsurlasantéetl’environnement?
Réductiondelavieaquatique
Mauvaisesanté
L’eutrophisationpeutsedécomposerenquelquesétapes:
1/desnutriments,notammentlesphosphatesetlesnitratesissusdel’agriculture,sont
déversésengrandquantitédanslemilieuaquatique
2/leseauxainsienrichiespermetentlaproliférationd’algues(efflorescencealgal,ou
bloom);empêchelepassagedelalumièredonclaphotosynthèsedanslescouchesd’eau
inférieures,etgèneégalementleséchangesavecl’atmosphère
3/lestockd’oxygèneétanttrèslimitésdansl’eau(environ30foismoinsquedanslemême
volumed’air),celui-ciestrapidementépuisélorsdespériodespendantlesquelesla
respirationdesorganismesetladécompositiondesmatièresproduitesexcèdelaproduction
parphotosynthèseetleséchangespossiblesavecl’oxygèneatmosphérique
4/lemilieudevienthypoxiquepuisanoxique,favorableàl’apparitiondécomposésréducteurs
etdegazdélétères(thiols,méthane)
5/ilpeutenrésulterlamortd’organismesaquatiquesaérobies:insectes,crustacés,
poissons,maisaussivégétaux,dontladécomposition,consommatriced’oxygène,amplifiele
déséquilibre
Ilestdoncnécessaired’épurerleseauxusées
Principedutraitementdeseauxusées:
UneSTEPcomprendplusieursunitésdetraitements,placéesensérie
1/prétraitementphysiquedel’effluent
Décantationprimaire
2/traitementbiologique
Décantationsecondaire
3/traitementdesbouesrécoltésdanslesbassinsdedécantation
Unlabod’analyseetdecontrôledelaquantitédeseffluentsentrantàlaSTEPetsortantdela STEP
Principedel’épuration
Traitementdeseaux:
Eaurésiduaire=»traitementprimaire=»décanteurprimaire(facultatif)=»bassins
biologiques=»clarificationsecondaire=»eautraité=»rivière
Décanteurprimaire(facultatif)=»traitementdesboues=»bouestraitées
Clarificationsecondaire=»recirculation=»bassinsbiologique
Recirculation=»extractiondesbouesenexcès=»traitementdesboues=»bouestraitées
Prétraitementdeseauxusées(décanteurprimaire)
1/prétraitementphysiquedel’effluent
1/ledégrilage
Retenirlesdéchetssolidesetvolumineuxchariésparl’eaubrute,insensiblesautraitement
biologiqueetnuisiblespourlesinstalationssituésenaval(pompesetconduits)
Destination:miseendécharge,incinération
2/ledessablage
Séparationparsédimentationdeseauxuséesdegraviers,sablesetautresparticules
minérales(diamètresupérieureà200Um)
3/ledégraissage-déshuilage
Huilesetgraissesflotentàlasurfacedel’eau,récupérationparécumagedéversementpour
leshuiles,raclagepourlesgraisses
2/décantationprimaire
PermetderetirerdesEUlesmatièresdécantablesqu’elecontientencore,undiamètre
supérieure100Um
Celesinférieureà100userontentrainéesverslesunitésultérieuresdetraitement
Lesmatièresdécantablesensuspensionconstituentlesbouesprimairesquisontrécupérés
etorientésversletraitementdesboues
Ainsienréaliseuntraitementmécanique
LesEUpeuventsubirletraitementbiologique
3/letraitementbiologique(inférieureà100u)
Aérobieouanaérobie,ilreposesurladégradationdescomposésorganiquesprésentsdans
l’effluentparlesmicroorganismes
Lesmicroorganismesserassemblentenfilmsouflocons,senourissentdesMOD
Enaérobie,l’oxygènenécessaireaumétabolismeestapportépardesdispositifsd’aération
Lestechniquesdetraitementbiologique
A/lesbouesactivés:
Danscecaslesmicroorganismesépurateursflotentlibrementdansl’effluent.L’apportd’o2
estassuréparlebrassagedel’eau,permetantladissolutiondel’o2ATM
Aprèsuncertaintempsdecontact,l’effluentépuréestséparédesmicroorganismespar:
décantation
B/lelitbactérienne
L’effluentprétraitéruisselesurdesmatériauxinertesdegrandesurfaceservantdesupport
auxmicroorganismesépurateurs
L’oxygénationdel’effluentestassuréeparcirculationforcéedel’airATMentrelesmatériaux
L’effluentsubitensuiteunedécantationditesecondairedestinéeàledébarasserdes
microorganismesentrainéeslorsduruisselement
C/lelitimmergé
L’effluentprétraitétraversedesmatériauxinertesplusoumoinsporeuxpermetantd’une
partdefixerlabiomasseépuratriceetd’autrepartdeséparerl’eaudesbouesdispensant
ainsid’unedécantationsecondaire
D/lelagunage
L’effluentprétraitéséjournependantuneduréealantdeplusieurssemainesàplusieursmois
dandesbassinspeuprofondsmaisdegrandesurface
Réaliséparunécosystèmecomplexequifaitinterveniraussibiendesbactéries(aérobie,
anaérobie)desanimauxetdesvégétaux(faune:ciliés,rotifères,copépodes.Cladocèreset
laflorephotosynthétique)
Lagunagenaturele:l’o2estapportéparlaphotosynthèse,l’énergieétantfournieparle
rayonnementsolaire
Lagunageaéréparinsufflationd’air
Ceprocédépermetégalementlastabilisationdesbouesproduites
Rendement85%
Parmilesparamètresquiinfluencentlaqualitédel’eau:l’ensoleilement,latempérature,etle
tempsdeséjour
E/ledigesteur
L’épurationalieudansunouvrageclos(méthaniseur)ensemencéenmicroorganismes
anaérobies,fixésounon
Lesgazproduitsparcetefermentationsontprincipalementleméthanech4(biogazissude
lafermentationdesMO)etleco2.Leméthaneconstitueunesourced’énergievalorisable
F/ladécantationsecondaire
Séparationdesbouesdansunclarificateur(décanteursecondaire).Lamassebiologique
récupéréeconstituelesbouessecondaires
Unepartieestévacuéeversletraitementdesboues
L’autrepartieestrecycléepourmaintenirunemassebiologiquesuffisantepourl’épuration
3/letraitementdesboues
Bouesprimairesousecondairesleurtraitementaplusieursobjectifs:
1/réduirelevolumedesboues:
Epaississement:évacuationdel’eauinterstitielpardécantationdesboues,flotation(par
insufflationd’air)
Déshydratation:permetd’améliorerleurmanutention
A/filtrationnaturele
B/filtrationmécanique:applicationd’unepressionde5-15barspermetlalibérationdela
grandpartiedeseauxinterstitielscontenuesdanslesboues,laissantainsiungâteaude boues
Séchagethermiqueouincinération
Evacuationdel’eauinterstitieleparévaporation.Leproduitobtenuseréduitauxmatières
sèchesorganiquesetminéralesréutilisablessousformed’engraisagricole
2/réduirelamasseorganiqueetstabilisation:pardigestionaérobioseanaérobiose,
incinération,pasteurisation,stabilisationchimique
Flotateur
L’incinération:permetenpluslacombustiondesmatièresorganiquesdesboues.Lerésidu
obtenunecontiendraitquelesmatièresminéralesdelaboue
Flotateur
Digesteur