13-0 mn~ns';

13-1 çLrkouk
13-2 ^;'kksèkjk* ds p;fur v'kksa dh O;k[;k
13-3 ^lkdsr* ds p;fur va'kksa dh O;k[;k
13-4 ^vUos"k.k* ds p;fur va'kksa dh O;k[;k
13-5 ^og ns'k dkSu lk gS* ds p;fur va'kksa dh O;k[;k
13-6 lkjka'k
13-7 mi;ksxh iqLrdsa

eSfFkyh'kj.k xqIr vkSj jke ujs'k f=ikBh vkèkqfud fganh dfork ds vR;ar çfl) vkSj
çfrfufèk dfo gSAa nksuksa dfo;ksa ds jpuk-lalkj ls fganh dkO; le`) gqvk gSA bl bdkbZ
esa vki eSfFkyh'kj.k dh nks pfpZr vkSj egRoiw.kZ dkO;-—fr;ksa - ^;'kksèkjk* vkSj ^lkdsr*
,oa jkeujs'k f=ikBh dh ^vUos"k.k* vkSj ^og ns'k dkSu-lk gS* ds p;fur va'kksa dk ikB
djsaxAs bl bdkbZ dks i<+us ds ckn vki %
 mfYyf[kr dfo;ksa dh dforkvksa dh Hkko-Hkwfe ls ifjfpr gks ldsx
a s
 dforkvksa dk jlkLoknu dj ldsx
a s
 dfo;ksa dh Hkkf"kd fo'ks"krk,¡ le> ldsx
a s
 bu dforkvksa ds ekè;e ls dfo dh fparkvksa dh ppkZ dj ldsx
a s
 bu dforkvksa ds dkO;-lkS"Bo dk Lo:i tku ldsx
a As

eSfFkyh'kj.k xqIr ¼1886-1964½ f}osnh ;qx ds çfrfufèk dfo gSAa *t;æFk-oèk* vkSj
^Hkkjr Hkkjrh* ds çdk'ku ls yksdfç;rk ds f'k[kj ij igqaps eSfFkyh'kj.k xqIr dks 1930
esa egkRek xkaèkh us jk"Vªdfo dh mikfèk nh Fkh A mUgksaus çkphu vk[;kuksa dks vius dkO;
dk o.;Z fo"k; cukdj muds lHkh ik=ksa dks ,d u;k vfHkçk; fn;k gSA t;æFkoèk]
iapoVh] lSjUèkzh] cd lagkj] }kij] ugq"k] t;Hkkjr] fgfMEck] fo".kqfç;k] ;'kksèkjk] lkdsr
,oa jRukoyh vkfn jpuk,a blds mnkgj.k gSAa ^lkdsr* egkdkO; gS rFkk 'ks"k lHkh
dkO; [kaM dkO; ds varxZr vkrs gSaA
xqIr th us dqN ukVd Hkh fy[ks gSAa bu ukVdksa esa vu?k] fryksÙkek] pj.knkl] foltZu
vkfn mYys[kuh; gSaA [kM+h cksyh dks dkO; Hkk"kk dk ntkZ vkSj tu-tu rd igqp a kus
esa eSfFkyh'kj.k xqIr dh Hkwfedk lcls egRoiw.kZ gSA eSfFkyh'kj.k xqIr th dks lkfgR;
320 txr~ esa ^ník^ uke ls lEcksfèkr fd;k tkrk gS A
jkeujs'k f=ikBh ¼1881-1962½ eSfFkyh 'kj.k xqIr dh ^Hkkjr Hkkjrh* dh Hkk"kk vkSj
vfHkO;fDr ls vR;ar çHkkfor gq, FksA blh çHkko ds QyLo:i mUgksus [kM+hcksyh esa
fy[kuk 'kq: fd;k FkkA mUgksaus jk"Vªçse dh dfork,¡ fy[khaA bUgksaus dfork ds vykok
miU;kl] ukVd vkykspuk] fganh lkfgR; dk laf{kIr bfrgkl rFkk ckyksi;ksxh iqLrdsa
Hkh fy[khaA budh eq[; dkO; —fr;k¡ gSa- feyu] LoIu] ifFkd rFkk ekulhA buesa
^ekulh^ QqVdj dforkvksa dk laxzg gS vkSj 'ks"k rhuksa —fr;k¡ çsek[;kud [kaMdkO; gSAa
jkeujs'k f=ikBh us yksd xhrksa ds p;u ds fy, lkjs ns'k dk Hkze.k fd;kA budh
dforkvksa ds eq[;r% nks fo"k; gS-a ns'kHkfä vkSj fuèkZu turk ds çfr lgkuqHkwfrA mudh
dforkvksa esa jktHkfä dk vHkko rks gS gh] rRdkyhu 'kklu O;oLFkk ds çfr rhoz O;aX;
Hkh ifjyf{kr gksrk gSA

eSfFkyh 'kj.k xqIr dh dkO; —fr ^;'kksèkjk* ds p;fur va'k dk ikB djus ds igys
vkidks ;g tku ysuk vuqfpr u gksxk ;'kksèkjk ,d [kaMdkO; gSA blesa jktdqekj
fl)kFkZ dh iRuh ;'kksèkjk ds euksHkkoksa dk lqna j fp=.k gqvk gSA ;'kksèkjk ,d fo;ksfxuh
ukjh gSA fl)kFkZ mUgsa jkf= esa lksrh gqbZ NksM+dj jktçklkn ls pqipki laU;kl gsrq
fudy tkrs gSAa blls ;'kksèkjk dk eu vkgr gks tkrk gSA ;'kksèkjk dks blh ckr dk
nq%[k Fkk fd mlds ifr us ;g le> fy;k gksxk fd og muds ekxZ dh ckèkk cusxh
blhfy, mls fcuk crk,a ?kj NksM+dj pys x;sA ;'kksèkjk dk dguk gS fd ;fn os ml
ij fo'okl djrs vkSj x`gR;kx dh ckr crk nsrs rks og mUgsa iwjk lg;ksx nsrhA
vc vki dforka'k dk okpu dhft, %

flf) gsrq Lokeh x;s] ;g xkSjo dh ckr]

ij pksjh-pksjh x;s] ;gh cM+k O;k?kkr]1
lf[k] os eq>ls dg dj tkrs]
dg] rks D;k eq>dks os viuh iFk-ckèkk gh ikrs\
eq>dks cgqr mUgksaus ekuk]
fQj Hkh D;k iwjk igpkuk\
eSaus eq[; mlh dks tkuk]
tks os eu esa ykrsA
lf[k] os eq>ls dg dj tkrsA
Lo;a lqlfTtr djds {k.k esa]
fç;re dks] çk.kksa ds i.k es]a
geha Hkst nsrh gSa j.k esa-
{kk=-èkeZ ds ukrsA
lf[k] os eq>ls dg dj tkrsA
gqvk u ;g Hkh HkkX; vHkkxk]
fdl ij foQy xoZ vc tkxk\
ftlus viuk;k Fkk] R;kxk]
jgs Lej.k gh vkrsA
lf[k] os eq>ls dg dj tkrsA
321
 u;u mUgsa gSa fu"Bqj2 dgrs]
ij buls tks vk¡lw cgrs]
ln; ân; os dSls lgrs\
x;s rjl gh [kkrsA
lf[k] os eq>ls dg dj tkrsA
tk;sa flf) ikosa os lq[k ls]
nq[kh u gksa bl tu ds nq[k ls]
mikyEHk3 nw¡ eSa fdl eq[k ls\
vkt vfèkd os HkkrsA
x;s] ykSV Hkh os vk;sx a ]s
dqN viwoZ vuqie yk;sx a s]
jksrs çk.k mUgsa ik;sx
a ]s
ij D;k xkrs xkrs\
lf[k] os eq>ls dg dj tkrsA
x;s ykSV Hkh os vk;sx a ]s
dqN viwoZ vuqie yk;sx a s]
jksrs çk.k mUgsa ik;sx
a ]s
ij D;k xkrs xkrs\
lf[k] os eq>ls dg dj tkrsA

vkb, p;fur va'kksa dh foLr`r O;k[;k ls ifjp; izkIr djrs gSa -

flf) gsrq Lokeh x,] ;g xkSjo dh ckr]
ij pksjh-pksjh x,] ;gh cM+k O;k?kkr]
l[kh] os eq>ls dg dj tkrs
dg] rks D;k eq>ls os viuh iFk-ckèkk gh ikrs \
% çLrqr iafä;k¡ eSfFkyh 'kj.k xqIr }kjk jfpr ^;'kksèkjk* ls m)`r
gSAa fl)kFkZ xkSre viuh iRuh ;'kksèkjk vkSj iq= jkgqy dks fuækoLFkk esa NksM+dj laU;kl
èkeZ viukus vkSj flf) çkIr djus gsrq ou esa pys x,A blds i'pkr ;'kksèkjk bl çlax
esa nq[kh gksdj l[kh ls eu dh ckr dg jgh gSAa
% fl)kFkZ vius thou ds lR; dh [kkst esa lalkj ds lq[kksa dk R;kx djds
ou esa pys x,A tu dY;k.k gsrq mudk lR; dh [kkst esa pys tkuk fu'p; gh xkSjo
vkSj vfHkeku dh ckr gSA ijarq ;'kksèkjk dg jgh gSa fd os muls Nqidj pys x,]
blfy, mls cgqr nq[k gqvkA ;fn os dgdj tkrs rks og mUgsa jksd ugha ysrha] muds
ekxZ fd ckèkk ugha curhaA ysfdu fl)kFkZ us ,slk ugha fd;k] blfy, ;'kksèkjk dks cgqr
d"V gksrk gSA

1- ^cM+k O;k?kkr* esa vuqçkl] ^pksjh-pksjh* esa iqu#fäçdk'k ,oa^ rks D;k--- iFkckèkk gh
ikrs* esa ç'u vyadkj gSA
2- L=h dks lcls vfèkd nq[k ;g tkudkj gksrk gS fd mldk ifr ml ij vfo'okl
djrk gSA ifr iw.kZ fo'okl dh vfèkdkfj.kh ugha le>rk gSA

322
3- bu dkO;-iafä;ksa dh Hkk"kk rRle çèkku [kM+h cksyh fganh gSA
 eq>dks cgqr mUgksus ekuk
fQj Hkh D;k iwjk igpkuk \
eSaus eq[; mlh dks tkuk]
tks os eu esa ykrs
l[kh] os eq>ls dg dj tkrs A
% mijksDr iafDr;k¡ eSfFkyh 'kj.k xqIr dh cgqpfpZr dkO;—fr
^;'kksèkjk* ls vorfjr gSaA fl)kFkZ xkSre viuh iRuh ;'kksèkjk vkSj iq= jkgqy dks
fuækoLFkk esa NksM+dj laU;kl èkeZ viukus vkSj flf) çkIr djus gsrq ou esa pys x,A
blds i'pkr ;'kksèkjk xkSre ds bl vkpj.k ls vR;ar nq[kh gksdj viuh euksHkkouk,¡
çdV djrh gSA mldh euksn'kk dk lqanj fp=.k xqIr th us fd;k gSA
;'kksèkjk vius x`gLFk-thou dh Le`fr;ksa dks ;kn djrs gq, dg jgh gSa fd
muds ifr ls mUgsa vR;fèkd Lusg] çse vkSj nqykj feyk gSA os mUgsa cgqr ekurs Hkh jgs
gSaA ;'kksèkjk ds eu esa ,d loky xw¡trk gS fd D;k okLro esa muds ifr mUgsa igpkurs
Hkh gSa\ ;fn os mUgsa Hkyh-Hkkafr igpkurs rks bl rjg jkr ds vaèksjs esa pksjh-Nqis ou pys
ugha x, gksrs cfYd mUgsa dgdj gh fudys gksrAs iqu% os dgrh gSa fd mUgksus vkt rd
ogh fd;k tks mUgsa ilan jgk] tks mUgsa #fpdj çrhr gqvkA og eq[;r% mlh ckr dks
tku ikrh Fkha tks muds eu esa jgrh FkhA csgrj gksrk fd os ;'kksèkjk ls dgdj tkrsA
,slk gksus ij ;'kksèkjk dks dksbZ ekufld d"V u gksrk vkSj mUgsa [kq'kh Hkh gksrh fd
fl)kFkZ mudh euksHkkoukvksa dks le>rs gSaA blls ;'kksèkjk dk vkRe-lEeku Hkh cuk
jgrkA og dHkh Hkh mudh jkg dh ckèkk u curh] cfYd muds ekxZ dks ç'kLr djus
esa lgk;rk dj ldrh FkhA

1- mijksDr va'k esa fojfg.kh ;'kksèkjk dh euksO;Fkk dk fp=.k gqvk gSA

2- L=h ds çfr iq#"k dh ghu eukso`fÙk dk ifjp; feyrk gSA
3- x`gLFk thou dh Le`fr;ksa dk Lej.k gqvk gSA
4- misf{kr vkSj fojfg.kh ukjh ds vkRelEeku dks dfo us çHkko'kkyh <ax ls fpf=r
fd;k gSA
5- [kM+h cksyh dfork dk lgt vkSj LokHkkfod :i fo|eku gSA
6- ukVd] xhr] çcaèk] i| vkSj x| lHkh ds feJ.k ,d fefJr 'kSyh esa ^;'kksèkjk^ dh
jpuk gqbZ gSA

Lo;a lqlfTtr djds {k.k esa]

fç;re dks] çk.kksa ds i.k es]a
geha Hkst nsrh gSa j.k esa-
{kk=-èkeZ ds ukrsA
lf[k] os eq>ls dg dj tkrsA
gqvk u ;g Hkh HkkX; vHkkxk]
fdl ij foQy xoZ vc tkxk\
323
 ftlus viuk;k Fkk] R;kxk]
jgs Lej.k gh vkrsA
lf[k] os eq>ls dg dj tkrsA

O;k[;k % ;'kksèkjk dgrh gS fd Hkkjrh; ukjh dk bfrgkl jgk gS fd mls {kf=; dqy
èkeZ dk ikyu djuk vkrk gSA çkphu dky ls L=h vius ifr dks vL= -'kL=ksa ls
lqlfTtr djds ;q) {ks= esa Hkstrh jgh gSA ml ;q){ks= esa tgka çk.kksa dh gksM+ yxh
jgrh gSA eaxy Vhdk yxkdj mudh fot; dkeuk djrs gq, mUgsa ;q) {ks= esa tkus
ds fy, çsfjr djrh jgh gSA ftl ukjh dh ;g ijaijk jgh gS Hkyk og flf) çkfIr gsrq
ou esa tkusokys ifr dh jkg dk jksM+k cudj D;ksa [kM+h gksrh \ flf) gsrq xeu djus
okys ifr dks Hkyk og jksd ldrh gS\ dgus dk vk'k; ;g gS fd ;'kksèkjk vius ifr
ds ekxZ dh ckèkk cudj dnkfi [kM+h gksuk ugha pkgrh FkhaA
;'kksèkjk ;g Hkh dgrh gSa fd ;fn fl)kFkZ mUgsa dgdj tkrs rks mUgsa vkuan ds lkFk
fonk djrhaA ysfdu ;'kksèkjk ds fy, vius ifr dks g"kZiow Zd fonk djus dk Hkh lkSHkkX;
çkIr ugha gqvkA vc rks ;'kksèkjk ds fy, feF;k xoZ djus ds fy, Hkh dksbZ volj ugha
cpkA ftl ifr us mUgsa vR;ar çse ds lkFk viuk;k Fkk mUgha us vc ;'kksèkjk dks R;kx
Hkh fn;k gSA Hkys gh fl)kFkZ mUgsa Hkwy tk,¡ ysfdu ;'kksèkjk mUgsa lnSo Lej.k djrh
jgsxhA vFkkZr fl)kFkZ ds çfr ;'kksèkjk ds çse ds Lo:i esa dksbZ ifjorZu ugha gksxkA

1- mijksDr vorj.k esa Hkkjrh; L=h ds {k=k.kh dqy dh ijaijk dk mYys[k feyrk
gS A
2- Hkkjrh; L=h dh vfopyrk dk mnkgj.k çLrqr fd;k x;k gSA
3- fojfg.kh L=h dh euksn'kk dk thoar fp=.k fd;k x;k gSA
4- misf{kr vkSj fojfg.kh ukjh ds vkRelEeku dks dfo us çHkko'kkyh <ax ls fpf=r
fd;k gSA
5- [kM+h cksyh dfork dk ljy vkSj lgt :i fo|eku gSA
6- rRle çèkku Hkk"kk dh çokg'khyrk ns[krs gh curh gSA
7- ^Lo;a lqlfTtr*] ^fç;re-çk.kks-a i.k -ij.k* esa vuqçkl vyadkj gSA

lf[k] os eq>ls dg dj tkrs-------------------------------------------vkt vfèkd os HkkrsA

O;k[;k % m)`r va'k esa ;'kksèkjk viuh 'kkjhfjd n'kk dk o.kZu djrs gq, dgrh gS fd
vk¡[ksa mUgsa fu"Bqj dgrh gSa D;ksafd mUgksus us=ksa dks fcuk cryk, bl çdkj R;kx fn;k
gS] ijar]q us=ksa ls cgusokyh vJqèkkjk dks os n;kyq ân; Hkyk fdl çdkj lg ldrs FksA
blfy, mUgksus pksjh-pksjh x`g-R;kx djuk gh mi;qä le>kA ;'kksèkjk dk fopkj gS
fd fl)kFkZ us ou tkdj mlds çfr vPNk gh vkpj.k fd;kA os lq[kiwoZd flf) çkIr
djsaA dHkh Hkh ;'kksèkjk ds nq[k ls os ihfM+r u gksaA ;'kksèkjk mUgsa fdlh Hkh çdkj
mykguk ugha nsuk pkgrh gSAa bl fojgkoLFkk esa Hkh os vfèkd fç; yx jgs gS]a D;ksfa d
324 mUgksus lalkj ds dY;k.k gsrq ;g R;kx fd;k gSA
1- eSfFkyh 'kj.k xqIr us vorfjr va'k esa fl)kFkZ ds çfr ;'kksèkjk ds vefyu çse dk
fp=.k fd;k gSA bl çse fp=.k ls xqtjrs le; gesa xksfi;ksa dk —".k çse Lej.k
gks vkrk gSA çse esa fç;re dh mís'; vkSj y{; çkfIr dh dkeuk vkSj viuh
fLFkfr dh ijokg u djuk çse dks mnkÙk cukrk gSA
2- vorfjr va'k esa ukjh dk R;kx fpf=r gqvk gSA
3- çse Hkko esa fç;re dk nks"k u <w¡<uk vkSj muls fdlh çdkj dh dksbZ f'kdk;r
u djuk rVLFkrk ugha cfYd çse dh ifjiDork gSA
4- c`gÙkj çse gsrq futh çse dks R;kxus dh Hkkouk rRdkyhu ;qx Lianu dk çrhd
gS A
5- Hkk"kk dh ljyrk vkSj lgtrk ij dfo dk iwjk è;ku jgk gSA
6- rqd ds çfr dfo dk è;ku ifjyf{kr gksrk gSA
7- ukVd] xhr] çcaèk] i| vkSj x| lHkh ds feJ.k ,d fefJr 'kSyh esa ^;'kksèkjk^ dh
jpuk gqbZ gSA
% ik¡p x;s] ykSV Hkh os vk;saxs ----------------------------------lf[k] os eq>ls dg dj tkrsA

O;k[;k % dfork ds vafre Hkkx esa ;'kksèkjk dh Li"V ekU;rk gS fd muds ifr Hkys gh
vHkh x`gk-R;kx fd;k gS ysfdu mUgsa flf) vo'; çkIr gksxhA bl flf) çkfIr ds
i'pkr mudk iqujkxeu gksxk vkSj rHkh ;'kksèkjk ds O;fFkr çk.k mUgsa çkIr dj ldsx
a As
muds n'kZu djsaxAs ;g flf) muls vfèkd lai.w kZ yksd ds dY;k.k gsrq Qyçlw gksxhA

1- xqIr th us Hkkjrh; ukjh ds viwoZ mTToy thou dh ,d eèkqj >yd fn[kkbZ gSA
foykflrk ls nwj Hkkjrh; L=h vius ifr dks iw.kZr;k lg;ksx çnku djrh gSA ;fn
bls ijaijk dgsa rks ^lf[k os eq>ls dgdj tkrs* esa mldk vkRelEeku] LokfHkeku
fNik gqvk gS tks uohurk dk lwpd gSA bl rjg ls ;'kksèkjk esa çkphurk vkSj
uohurk dk lqna j leUo; lkfèkr gqvk gSA rRdkyhu Hkkjrh; lanHkZ ij è;ku
dsfUær djsa rks ikrs gSa fd xkaèkhth us vfèkd vfèkd ls la[;k esa fL=;ksa dks Hkkjrh;
LorU=rk vkanksyu esa Hkkx ysus ds fy, vkºoku fd;k FkkA bl n`f"V ls ;'kksèkjk
dk pfj= vkSj O;fäRo fo'ks"k çklafxd gSA
2- c`gÙkj çse gsrq futh çse dks R;kxus dh Hkkouk rRdkyhu ;qx Lianu dk çrhd
gS A
3- Hkk"kk dh ljyrk vkSj lgtrk ij dfo dk iwjk è;ku jgk gSA
4- rqd ds çfr dfo dk è;ku ifjyf{kr gksrk gSA
bl lanHkZ esa vkpk;Z gtkjh çlkn f}osnh dk dFku n`"VO; gS- ÞeSfFkyh'kj.k xqIr us
lai.w kZ Hkkjrh; ikfjokfjd okrkoj.k esa mnkÙk pfj=ksa dk fuekZ.k fd;k gSA muds dkO;
'kq: ls var rd çsj.kk nsus okys gSAa muesa O;fäRo dk Lor% leqfPNr mPN~okl ugha
gS] ikfjokfjd O;fäRo dk vkSj la;r thou dk foykl gSA oLrqr% xqIrth ikfjokfjd
thou ds dFkkdkj gSA ifjokj dk vfLrRo ukjh ds fcuk vlaHko gSA blhfy, os ukjh 325
 dks thou dk egRoiw.kZ vax ekurs gSaA ukjh ds çfr mudh n`f"V jksekuh u gksdj
e;kZnkoknh vkSj lkaL—frd jgh gSA os vius ukjh ik=ksa esa mUgha xq.kksa dh çfr"Bk djrs
gSa] tks Hkkjrh; dqyoèkw ds vkn'kZ ekus x;s gSaA mudh n`f"V esa ukjh HkksX; ek= ugha vfirq
iq#"k dk iwjd vax gSA blhfy, muds dkO; esa ukjh ds Lora= O;fDrRo LokfHkeku] niZ
vkSj LokoyEcu dk leqfpr fp=.k gqvk gSA muds dkO; esa ukjh] vfèkdkjksa ds çfr
ltx] 'khyorh] esèkkfouh] lektlsfodk] lkglorh] R;kx'khyrk vkSj rifLouh ds :i
esa mifLFkr gqbZ gSAÞ
eSfFkyh 'kj.k xqIr us la;ä q ifjokj dks loksZifj egRo fn;k gSA mUgksus uSfrdrk vkSj
e;kZnk ls ;qä lgt ljy ikfjokfjd O;fä dks Js"B ekuk gSA uj - ukjh ds çfr
xqIrth dh iw.kZ vkLFkk gSA bl vkLFkk ds n'kZu muds dkO; esa ns[ks tk ldrs gSAa vkLFkk
dh VwVu xqIrth ds fy, vlguh; gSA mUgsa ukjh ds çfr iq#"k dk vuqfpr vkpj.k
dnkfi Lohdkj ugha gSA

vki tkurs gSa fd ^lkdsr* eSfFkyh 'kj.k xqIr }kjk jfpr ,d egkdkO; gSA vkpk;Z
egkohj çlkn f}osnh xqIr th ds lkfgfR;d xq# FksA mudh çR;{k çsj.kk ls ^lkdsr*
dh jpuk gqbZ gSA bl egkdkO; ds dsaæ esa mfeZyk gSA egkohj çlkn f}osnh th ds fucaèk
^dfo;ksa dh mfeZyk fo"k;d mnklhurk* i<+us ds ckn ,d yacs vjls rd bl egkdkO;
dh jpuk esa dfo us vius dks fu;ksftr fd;kA ^lkdsr* esa y{e.k dh iRuh mfeZyk ds
fojg dks vR;ar ekfeZdrk ds lkFk uoka lxZ esa vafdr fd;k x;k gSA blds vfrfjä
dSdS;h ds pfj= ij yxs dyad ij u, fljs ls fopkj djrs gq, dfo us muds ekr`Ro
dks fpf=r fd;k gSA vkids fy, pqus x, va'k esa lhrk dk o.kZu gqvk gSA è;ku nsa fd
dfo us jkedFkk dh iqujko`fÙk ds mn~n's ; ls ^lkdsr* dh jpuk ugha dh gSA vki ns[k
ik,axs fd blesa dfo us vius le; dh fLFkfr;ksa vkSj psrukvksa dk Hkh lekos'k fd;k
gSA vkidk vè;srO; fo"k; ^lkdsr* ds v"Ve lxZ ls vorfjr fd;k x;k gSA bl lxZ
esa lhrk-jke ds fp=dwV dk thou] Hkjr ds lkFk v;ksè;kokfl;ksa dk jke dks eukuk]
dSds;h dk vuqrki] y{e.k-mfeZyk dk feyu vkSj var esa jke dh iknqdk ysdj Hkjr
ds ykSVus dk çlax of.kZr gSA cgjgky vkids fy, ^lkdsr* ds p;fur va'k dk
è;kuiwoZd vè;;u djsa %
fut lkSèk1 lnu esa mVt2 firk us Nk;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
lezkV Lo;a çk.ks'k] lfpo nsoj gS]a
nsrs vkdj vk'kh"k gesa eqfuoj gSAa
èku rqPN ;gk¡-;|fi vla[; vkdj gSa]
ikuh ihrs e`x-flag ,d rV ij gSAa
lhrk jkuh dks ;gk¡ ykHk gh yk;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
D;k lqUnj-yrk-forku4 ruk gS esjk]
iqatk—fr xqaftr dqat ?kuk gS esjkA
ty fueZy] iou ijkx-luk gS esjk]
x<+ fp=dwV -n`<-+ fnO; cuk gS esjkA
çgjh5 fu>Zj6] ifj[kk çokg dh dk;k]
326 esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
 vkSjksa ds gkFkksa ;gk¡ ugha iyrh gw¡]
vius iSjksa ij [kM+h vki pyrh gw¡A
JeokfjfcUnqQy7 LokLF;eqfDÙk Qyrh gw¡]
vius vapy ls O;atu vki >yrh gw¡A
ruq-yrk-lQyrk-Loknq vkt gh vk;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
ftuls ;s ç.k;h çk.k =k.k ikrs gS]a
tks Hkjdj mudks ns[k tqM+k tkrs gSAa
tc nso fd nsoj fopj-fopkj vkrs gSa]
rc fuR; u;s nks-,d æO; ykrs gSaA
mudk o.kZu gh cuk fouksn lok;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
fdly;8-dj Lokxr-gsrq fgyk djrs gS]a
e`nq euksHkko-le lqeu f[kyk djrs gSaA
Mkyh esa uo Qy fuR; feyk djrs gSa
r`.k r`.k ij eqDrk-Hkkj f>yk djrs gSaA
fufèk [kksys fn[kyk jgh ç—fr fut ek;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
dgrk gS dkSu fd HkkX; Bxk gS esjk\
og lquk gqvk Hk; nwj Hkxk gS esjkA
dqN djus esa vc gkFk yxk gS esjk]
ou esa gh rks xkgZLFk9 txk gS esjkA
og oèkq tkudh cuh vkt ;g tk;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
Qy-Qwyksa ls gSa ynh Mkfy;k¡ esjh]
os gjh iÙkys]a Hkjh Fkkfy;k¡ esjhA
eqfu ckyk,¡ gSa ;gk¡ vkfy;k¡ esjh]
rfVuh dh ygjsa vkSj rkfy;k¡ esjhA
ØhM+k-lkexzh cuh Lo;a fut Nk;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
eSa iyh if{k.k10 fofiu-dqat-fiatj11 dh]
vkrh gS dksVj-l-'k12 eq>s lqèk ?kj dhA
e`n-q rh{.k osnuk ,d ,d vUrj dh]
cu tkrh gS dy-xhfr le; ds Loj dhA
dc mls NsM+ ;g d.B ;gk¡ u v?kk;k\
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
xq:tu-ifjtu lc èkU; è;s; gSa esjs]
vkS"kfèk;ksa ds xq.k-foxq.k13 Ks;14 gSa esjs
ou-nso-nsfo;k¡ vkfrFks; gSa esj]s
fç;-lax ;gk¡ lc çs; Js; gS esjAs 327
 esjs ihNs èkzoq 15-èkeZ Lo;a gh èkk;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
ukpks e;wj] ukpks diksr ds tksMA+s
ukpks dqjxa ] rqe yks mM+ku ds rksMsA+
xkvks fnfo] pkrd pVd] Hk`ax16 Hk; NksM+s
oSnsgh ds ouokl-o"kZ gSa FkksMA+s
frryh] rwus ;g dgk¡ fp=iV17 ik;k\
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
vkvks dykfi18 fut pUædyk19 fn[kykvks
dqN eq>ls lh[kks vkSj eq>s fl[kykvksA
xkvks fiad] eSa vuqdj.k d:¡] rqe xkvks]
Loj [khap rfud ;ksa mls ?kqekrs tkvksA
'kqd i<+k-s eèkqj Qy çFke rqEgha us [kk;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu -Hkk;kA
vf; jktgafl] rw rjl D;ksa jksrh]
rw 'kqfDÙk-oafprk20 dgha eSfFkyh21 gksrhA
'kCnkFkZ

1-nq%[k 2- funZ; 3- mykguk 4-yrkvks- dk [ksek ;k p¡nksok 5- igjsnkj 6- >juk 7- ifjJe ls vk;h ilhus
dh cw¡n-s 8- u;k fudyk gqvk dksey iÙkk 9-x`gLFkh 10-eknk i{kh 11-ou cxhps :ih] fiatjk 12- isM+ dk
[kks[kyk Hkkx ftles i{kh fuokl djrs gS 13- xq.k- nks"k 14 tkuus ;ksX; ckr 15- fuf'pr -<+ 16- ,d
rjg dk dhM+k 7- og diM+k ftl ij fp= cuk gks 18- p-æek 19- pk¡nuh 20- lhih ls oafpr 21- lhrk

vkb, p;fur va'kksa dh foLr`r O;k[;k djrs gSa%-

vkSjksa ds gkFkksa ugha ;gka iyrh gw¡

vius iSjksa ij [kM+h vki pyrh gw¡
Jeokfj fcUnq Qy LokLF; eqfDÙk Qyrh gw¡
vius vapy ls O;tu vki >yrh gw¡
ruq-yrk-lQyrk- Loknq vkt gh yk;kA
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
% çLrqr iafDr;k¡ eSfFkyh'kj.k xqIr dh jpuk ^lkdsr^ ls yh xbZ gSaA
^lkdsr^ esa xqIrth us jkedFkk dks vkèkkj cuk;k gSA fdUrq mudk mís'; ,d dFkk dks
nksgjkuk ugha gSA cfYd bl dFkk ds ekè;e ls og vkèkqfud ;qx dh t:jrksa]
ifjfLFkfr;ksa vkSj leL;kvksa dh vfHkO;fDr vkSj lekèkku çLrqr djrs gSaA
;gh dkj.k gS fd bu iafDr;ksa esa jktjkuh lhrk dks Lokoyach :i ls çLrqr fd;k x;k
gSA egyksa ds lq[k lkèkuksa dks NksMd
+ j ou esa vkbZ lhrk viuh fLFkfr ls çlUu vkSj
larq'V gSA jktHkou ds Hkksx foykl dh rqyuk esa ou dk ;g LoPNUn vkSj çn~Hkr
thou mls Hkkrk gS blhfy, og dgrh gS-
% ou esa eSa vkSjksa ds gkFkksa ugha iyrh ;kuh nkl-nkfl;ksa dh lsok ij vkèkkfjr
328
ugha gw¡ cfYd viuk dke Lo;a djrh gw¡A vius iSjksa ij pyus dk vFkZ gS fd vc eSa
Lokoyach gw¡A ;gka ia[kk >yus okyh nkfl;ka ugha gSAa blhfy, eSa vius vk¡py ls Lo;a
vius Åij ia[kk >yrh gw¡ ;g Lokoyacu esjs fy, cM+k gh mi;ksxh gS D;ksfa d Je djds
tks ilhuk cgkrh gw¡ mldk leqfpr Qy Hkh eq>s feyrk gSA ;kuh ifjJe djus ds
dkj.k eq>s LokLF; ykHk gksrk gSA 'kkjhfjd Je ls feyus okys vkuan dks eSua s vkt gh
tkuk gSA blhfy, eq>s viuh dqfV;k esa fdlh rjg dk vHkko ugha eglwl gksrk cfYd
jktHkou tSlk gh vkuan feyrk gSA ;g dqfV;k esjs eu dks jktHkou ls Hkh vfèkd Hkkrh
gS D;ksfa d blus eq>s Lokoyach cuk;k vkSj eSa eu pkgk dk;Z Lo;a dj ldrh gw¡A

1- bu iafDr;ksa esa ys[kd us Lokoyacu dk egRo crk;k gS tks xkaèkh ;qx dh fo'ks"krk
gS A
2- lhrk ds ikjaifjd nsoh :i dh ctk; mls euq"; :i esa çLrqr fd;k x;k gSA
3- [kM+h cksyh dfork dk lgt vkSj lqna j :i bu iafDr;ksa esa ekStnw gSA laL—r dh
rRle 'kCnkoyh dk ç;ksx gSA
s
fdly;8 -dj Lokxr-gsrq fgyk djrs gSa]
e`nq euksHkko-le lqeu f[kyk djrs gSaA
Mkyh esa uo Qy fuR; feyk djrs gSa
r`.k r`.k ij eqDrk-Hkkj f>yk djrs gSaA
fufèk [kksys fn[kyk jgh ç—fr fut ek;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA
% mi;qDZ r dforka'k eSfFkyh 'kj.k xqIr ds egkdkO; ^lkdsr* ds v"Ve
lxZ ls fy;k x;k gSA jke-lhrk vkSj y{e.k dks v;ksè;k ykSVk ysus ds fy, v;ksè;k
ds fuoklh fp=dwV igqpa s gq, gSAa dfo us lhrk ds ekè;e ls fp=dwV dh çk—frd
lq"kek dk fp=.k fd;k gSA
% fp=dwV dh vi:i 'kksHkk dk fp=.k djrs gq, lhrk dgrh gSa fd u, vkSj
dksey iÙks Lokxr gsrq vius gkFk fgyk djrs gSaA euq"; ds dksey euksHkko çdV djus
ds fy, ekuks Qwy f[kyk djrs gSaA fp=dwV Qyksa ls ynk gqvk gSA blfy, Mkyh esa
fuR; u, Qy Hkjs jgrs gSAa r`.k -r`.k ij vksal dh cwna as eqäk ln`'k f>yfeykrs jgrs gSaA
,slk çrhr gksrk gS fd ç—fr us viuk veki jRu-HkaMkj mUeqä dj fn;k gSA og viuh
ek;k ls tM+-psru lcdks ea=eqXèk fd, tk jgh gSA blhfy, eq>s viuh dqfV;k esa fdlh
rjg dk vHkko ugha eglwl gksrk cfYd jktHkou tSlk gh vkuan feyrk gSA

1- mi;qZDr va'k dh igyh iafä esa dfo us ekuohdj.k dk lqanj ç;ksx fd;k gSA
2- ç—fr dh uSlfxZd lq"kek dk euksje fp=.k gqvk gSA
3- ekuo vkSj ç—fr ds vfHkUu lacèa k dks Hkh bl in ls tkuk tk ldrk gSA
4- lhrk ds ikjaifjd nsoh :i dh ctk; mls euq"; :i esa çLrqr fd;k x;k gSA
5- [kM+h cksyh dfork dk lgt vkSj lqna j :i bu iafDr;ksa esa ekStwn gSA
6- fdly;] Lokxr] e`nq] r`.k] eqäk] fufèk] ç—fr tSls rRle 'kCnksa dk ç;ksx gSA
329
 xq#tu-ifjtu lc èkU; è;s; gSa esjs]
vkS"kfèk;ksa ds xq.k-foxq.k13 Ks;14 gSa esjs
ou-nso-nsfo;k¡ vkfrFks; gSa esj]s
fç;-lax ;gk¡ lc çs; Js; gS esjAs
esjs ihNs èkzoq 15 -èkeZ Lo;a gh èkk;k]
esjh dqfV;k esa jkt-Hkou eu Hkk;kA

O;k[;k % fp=dwV dh 'kksHkk vkSj lEink ls lhrk xnxn gSAa lhrk vius xq#tuksa vkSj
vkReh; yksxksa dks èkU; le>rh gSa tks muds è;s; esa gSAa vkS"kèkh; xq.kksa ls ifjiw.kZ isM+-
ikSèkksa dks lhrk igpku pqdh gSaA ou ds nsoh-nsorkvksa dh vkfrFks;rk ls os ije çlUu
gSaA lcls cM+h ckr ;g gS fd lhrk vius ifr ds lkFk gSAa blfy, ;gk¡ mUgsa lc dqN
mUgsa fç; yxrk gSA fp=dwV dk lc dqN mUgsa Js"B yxrk gSA ;g ,d euksoSKkfud
rF; gS fd fpÙk çlUu gks rks euq"; dks nq[k-d"V Hkh ugha lkyrsA mls lc dqN çsee;
vkSj vkuane; çrhr gksrk gSA fp=dwV ds l?ku ou esa Hkh lhrk vius ifr ds lkFk gksus
ds dkj.k u dsoy og lar"q V gSa cfYd ije çlUu Hkh gSAa jke ds lkFk jgus dk vk'k;
gS fd vVy èkeZ Hkh mUgha dk ihNk dj jgk gSA blhfy, lhrk dks èkeZ-vèkeZ dh fpark
esa fpafrr gksus dh D;k vko';drk gS\ lhrk dgrh gSa vFkkZr dfo dgrk gS fd mUgsa
viuh dqfV;k esa fdlh rjg dk vHkko ugha eglwl gksrk cfYd jktHkou tSlk gh vkuan
feyrk gSA

1- bl in esa fp=dwV ioZr ds vkS"kèkh; xq.kokys o`{kksa vkSj yrk-xqYeksa dh ç'kalk dh

xbZ gSA
2- lhrk ds ikjaifjd nsoh :i dh ctk; mls euq"; :i esa çLrqr fd;k x;k gSA
3- Hkkjrh; ijaijk esa fo'okl gS fd ifr ds lkFk iRuh dgha Hkh jgs rks mls ije larks"k
dh çkfIr gksrh gSA
4- [kM+h cksyh dk lgt vkSj LokHkkfod ç;ksx feyrk gSA
5- yksdfo'okl gS fd ou esa jgus okys lHkh çkf.k;ksa dh j{kk ounsoh vkSj ounsork
djrs gSaA
¼vkids ds fy, ^lkdsr* ds vè;srO; ikB esa ls rhu inksa dh O;k[;k,¡ çLrqr dh xbZ
gSaA vk'kk gS fd vc vki *lkdsr* ds vU; inksa dh O;k[;k Lo;a dj ldsaxAs fn;s x,
'kCnkFkZ dh lgk;rk ys ldrs gSAa ½

fuEufyf[kr iz'uksa ds mÙkj la{ksi esa nsaA

1- ^;'kksèkjk* ds nq[k dk dkj.k D;k gS \ vius 'kCnksa esa fyf[k,A
..............................................................................................................

..............................................................................................................
330 ..............................................................................................................
2- ;'kksèkjk dh dksbZ nks pkfjf=d fo'ks"krk,¡ Li"V dhft,A
..............................................................................................................

..............................................................................................................

..............................................................................................................

3- fp=dwV esa i{kh txr ls lhrk ds lacaèk dk ifjp; nhft,A

..............................................................................................................

..............................................................................................................

..............................................................................................................

4- fp=dwV ds çk—frd lkSan;Z ij ,d laf{kIr fVIi.kh fyf[k,A

..............................................................................................................

..............................................................................................................

..............................................................................................................

vH;kl %
1- ifBr dforkvksa ds vkèkkj ij eSfFkyh'kj.k xqIr dh ukjh psruk dk lksnkgj.k
foospu dhft,A

f}osnh ;qxhu] fdUrq f}osnh-e.My ls ckgj jgdj vius lexz-lkfgR; }kjk ,d

fof'k"V ,oa vU;re LFkku cuk ysus okys bl egku dfo jkeujs'k f=ikBh ds thou]
O;fDrRo vkSj —frRo dk xgu vè;;u vkius dj fy;k gksxkA vc vkids ikBîØe
esa fuèkkZfjr f=ikBh th }kjk fojfpr nks dfork,¡ ^vUos"k.k^ ,oa ^og ns'k dkSu-lk gS\^
loZçFke bu dforkvksa dk xEHkhjrk ls okpu djsa vkSj rnqijkUr blds çeq[k va'kksa dh
lçlax O;k[;kA lkèkkj.k ,oa ljy va'kksa dh O;k[;k dk ç;kl vki Lo;a djsaA rks
vkb,] loZçFke *vUos"k.k* dfork okpu djsaA
dkO; okpu rFkk lanHkZ lfgr O;k[;k

eSa <wa<rk1 rq>s Fkk tc dqat vkSj ou esa]

rw [kkstrk eq>s Fkk rc nhu ds oru esa]
rw vkg cu fdlh dh eq>dks iqdkjrk FkkA
eSa Fkk rq>s cqykrk laxhr es]a Hktu esaA
esjs fy, [kM+k Fkk nqf[k;ksa ds }kjk ij rw]
eSa ckV tksgrk2 Fkk rsjh fdlh peu esaA
cu dj fdlh ds vk¡lw esjs fy, cgk rw]
eSa ns[krk rq>s Fkk ek'kwd3 ds cnu esAa
nq[k ls :yk-:ykdj rqus eq>s fprk;k4]
eSa eLr gks jgk Fkk rc gk;A vatqeu5 esAa 331
 ckts ctk-ctkdj eSa Fkk rq>s fj>krk]
rc rw yxk gqvk Fkk ifrrksa6 ds laxBu esA
eSa Fkk fojDÙk7 rq>ls tx dh vfuR;rk8 ij]
mRFkku Hkj jgk Fkk rc rw fdlh iru esaA
rw chp esa [kM+k Fkk cscl fxjs gqvksa ds]
eSa LoxZ ns[krk Fkk] >qdrk dgka pj.k esa\
gfj'paæ vkSj èkzqo us dqN vkSj gh crk;k]
eSa rks le> jgk Fkk rsjk çrki9 èku esaA
rsjk irk fldUnj dks eSa le> jgk FkkA
ij rw clk gqvk Fkk Ýjgkn dksgdu esa10
Øhll dh ^^gk;^^ esa Fkk djrk fouksn rw gh]
rw gh fog¡l jgk Fkk egewn11 ds lnu esaA
çºykn tkurk Fkk rsjk lgh fBdkuk]
rwgh epy jgk Fkk lqgjkc ihy-ru esAa
dSls rq>s feyw¡xk tc Hksn bl dnj gS\
gSjku gksds HkxouA vk;k gw¡ eSa lju esAa
rw :i gS fdju esa lkSUn;Z gS lqeu esa]
rw çk.k gS iou es]a foLrkj gS xxu esaA
Kku fgUnqvksa esa] bZeku eqlfyeksa es]a
fo'okl fØf'p;u esa] rw lR; gS lqtu esaA
gs nhucUèkqA ,slh çfrHkk çnku dj rw]
ns[kw¡ rq>s -n`xksa esa] eu esa rFkk cpu esaA
dfBukb;ks]a nq[kksa dk bfrgkl gh lq;'k gS]
eq>dks leFkZ dj rw cl d"V ds lgu esaA
nq[k esa u gkj ekuw¡] eq[k esa rq>s u Hkwyw¡s
,slk çHkko Hkj ns] esjs vèkhj12 eu esAa
¼LQqV½
'kCnkFkZ %

1-[kkst 2- bartkj djuk 3- çsfedk 4- txkuk ;k ;kn fnykuk 5- egfQy ;k etfyl 6- fxjs gq, 7-
mnklhu 8- vfLFkjrk 9- rkdr 10- igkM+ [kksndj ugj fudkyus okys ¼'khjh-Qjgkn ds uk;d½ esa
11- tks LrqR; ;k ç'kluh; gks 12- cspSu ;k èkS;Zghu

ÞeSa <wa<rk rq>s Fkk------------- cnu esAa ß

mi;ZDq r iafä;ksa esa dfo ia- jkeujs'k f=ikBh us ;g dguk pkgk gS fd euq"; vius Hkhrj
ijekRek dks u [kkstdj ckgj ou vkSj miou esa [kkstrk jgrk gS] tcfd ijekRek Lo;a
332 nhu-nqf[k;ksa ds yksd esa ekuo dh [kkst djrk jgrk gSA
ijekRek fdlh xjhc-nq[kh dh vkg esa clrk gS] tc og gels enn dh xqgkj yxkrk
gS] tcfd ge mls laxhr-Hktu ds ekè;e ls ;kn djrs jgrs gSAa ijekRek tc nqf[k;ksa
ds njokts ij gekjh çrh{kk dj jgk Fkk fd ge vius ekuo gksus dk ifjp; nsx a s vkSj
xjhcksa dh enn djsxa s rc ge mldh çrh{kk fdlh ckxhps esa dj jgs FksA ijekRek fdlh
ds vk¡lw esa d#.kk dk çfr:i cudj gekjs le{k çdV gqvk] tcfd euq"; mls çsfedk
ds 'kjhj esa ns[k jgk FkkA dguk u gksxk fd dfo ySyk-etuwa ds çse çlax dh vksj
ladrs dj jgk gS] tcfd ijekRek dk ekuo ds çfr çse v'kjhjh vkSj vykSfdd gSA
dfo dk ,slk ekuuk gS fd ijekRek gesa gels vfèkd çse djrk gSA mls Lo;a ds Hkhrj
vUosf"kr fd;k tkuk pkfg,A ,slk djus ij gesa mls fdlh LFkku fo'ks"k ij [kkstus tkus
dh t:jr ugha jg tk,xhA og bl l`f"V ds v.kq-v.kq esa fo|eku gSA mlds fy,
vkMacj dh dksbZ vko';drk ugha gSA

1- mi;qZDr iafä;ksa dk lkE; fuEufyf[kr iafä;ksa ls ns[kk tk ldrk gS- Þeksdks dgk¡
<w<a s can]s eSa rks rsjs ikl jsAß
2- dfo us ^ckV tksguk* dgkor dk ç;ksx lqanj rjhds ls fd;k gSA
3- dfo us rRle 'kCnksa ds lkFk fons'kt 'kCnksa dk dgha-dgha esy djk;k gS] tks f}osnh
;qx dh dkO;-Hkk"kk fo"k;d 'kq"drk ls mUgsa fdafpr i`Fkd~ Bgjkrk gSA
4- blds vykok iwjh dfork esa vaR;kuqçkl vyadkj dk Hkh lqna j ç;ksx gqvk gSA

Þnq[k ls #yk-#ykdj---------------------------- pju esa\

mi;qZä iafä;ksa esa dfo ia- jkeujs'k f=ikBh us ;g dguk pkgk gS fd nq[k esa #yk-
#ykdj ijekRek us gh ekuo dks tkx`r fd, j[kk tcfd euq"; rc viuh etfyl
tqVkus esa O;Lr FkkA ;g ekuo dks d#.kk ds çfr laons u'khy cukus dk ç'u Hkh gSA
ekuo tc ok|-;a=ksa dks ctk-ctkdj ijekRek dks çlUu djus dh tqxr fHkM+k jgk Fkk]
rc ijekRek ifrrks-a nfyrksa ds =k.k esa tqVk gqvk FkkA ekuo tc tx dh vfLFkjrk ;k
{k.kHkaxqjrk ds çfr mnklhurk dk vuqHko dj jgk Fkk] rc ijekRek iru ds eè; mRFkku
ds ckjs esa lksp jgk FkkA ijekRek tc thou esa gkjs gq, yksxksa ds chp vk'kk dh fdj.k
cudj vkfoHkwrZ gqvk Fkk] rc Hkh ekuo mlds LoxZ esa gksus dh mEehn dj jgk FkkA og
;gh lksp jgk Fkk fd LoxZ esa dSls ml rd igq¡pk tk, ;k fd LoxZ dks dgk¡ [kkstk
tk,A

1- ^ckts ctk-ctkdj* esa vuqçkl vyadkj dh NVk n'kZuh; gSA

2- ^ctk-ctkdj* esa iqu#fäçdk'k vyadkj dh NVk n'kZuh; gSA
3- mi;qZDr iafä;ksa esa dfo dk bgykSfdd n`f"Vdks.k n'kZuh; gSA
4- dfo us rRle 'kCnksa ds lkFk fons'kt 'kCnksa dk dgha-dgha esy djk;k gS] tks f}osnh
;qx dh dkO;-Hkk"kk fo"k;d 'kq"drk ls mUgsa fdafpr i`Fkd~ Bgjkrk gSA
5- blds vykok iwjh dfork esa vaR;kuqçkl vyadkj dk Hkh lqna j ç;ksx gqvk gSA 333
 Þgfj'paæ vkSj--------------------------------ihy ru esaA^*

mi;qZDr iafä;ksa esa dfo ia- jkeujs'k f=ikBh us ;g dguk pkgk gS fd jktk gfj'paæ
vkSj èkzoq dh dFkk ;g lan's k nsrh gS fd lR; vkSj fuLokFkZ Hkfä ls gh ijekRek dks ik;k
tk ldrk gSA mldh vuqdaik dks èku-laink ls tksMd + j ns[kuk vuqfpr gSA ekuo
bZ'oj dh dYiuk fo'o fotsrk fldanj dh rjg djrk gS] tcfd bZ'oj rks Qjgkn dh
rjg igkM+ [kksndj ugj fudkyus dks gh Js;Ldj le> jgk FkkA ijekRek ;h'kw dh
gk; esa fo|eku Fkk D;ksfa d mUgksua s lkjs lalkj dk vijkèk Lo;a esa èkkj.k dj fy;k]
tcfd mUgsa lyhc ij p<+k fn;k x;kA blds ckotwn mUgksua s lalkj ds lkjs vijkèkksa
dks {kek dj fn;kA ijekRek gh bl lalkj :ih LrqR; lnu esa fog¡l jgk FkkA og
#nu-d#.kk vkSj fogkl dk çfr:i gSA dfo ;g dguk pkgrs gSa fd Hkä çºykn
ijekRek dk lgh fBdkuk tkurs Fks D;ksfa d ijekRek muds eu esa gh FkkA blds vykok
ijekRek gh lqgjkc ds ru esa clrk FkkA dguk u gksxk fd dfo ;g ladrs dj jgk
gS fd ijekRek gekjs eu esa gh fo|eku gSA ;fn gekjk var%dj.k 'kq) gS rks og gekjs
lehi gh gSA

1- dfo us rRle 'kCnksa ds lkFk fons'kt 'kCnksa dk dgha-dgha esy djk;k gS] tks f}osnh
;qx dh dkO;-Hkk"kk fo"k;d 'kq"drk ls mUgsa fdafpr i`Fkd~ Bgjkrk gSA
2- mi;qZä iafä;ksa dk lkE; fuEufyf[kr iafä;ksa ls ns[kk tk ldrk gS- Þeksdks dgk¡
<w<a s can]s eSa rks rsjs ikl jsAß
3- blds vykok iwjh dfork esa vaR;kuqçkl vyadkj dk Hkh lqna j ç;ksx gqvk gSA

ÞdSls rq>-s ---------------------------- vèkhj eu esAa

mi;qZDr iafä;ksa esa dfo ia-jkeujs'k f=ikBh us ;g dguk pkgk gS fd tc bl lalkj

esa bruk Hksn-oS"kE; gS rks bZ'oj dh 'kj.k esa tkus ds vykok vkSj dgk¡ tk;k tk ldrk
gSA bZ'oj :i-fdj.k gSA ogh lqeu ds lkSan;Z esa clrk gSA og çk.k-ok;q ds leku gS
rFkk vkdk'k ds leku vuar gSA ogh fganqvksa dh psruk] eqlyekuksa dk bZeku] bZlkb;ksa
dk fo'okl vkSj lqtu dk lR; gSA dfo ijekRek] tks xjhc-uokt gS] ls ;g çkFkZuk
djrk gS fd og mls ,slh çfrHkk çnku djs fd dfo mls ¼ijekRek dks½ vius eu] opu
vkSj viuh vk¡[kksa esa clk ysA dfo ;g ojnku ekaxrk gS fd og d"V lgu djus esa
l{ke cus D;ksafd ftlus thou esa dfBukb;k¡ vkSj nq:[k ugha ns[kk] og NksVh-lh
leL;kvksa ls Hkh ?kcjk tkrk gSA dfo ;g bPNk j[krk gS fd ijekRek mlds vèkhj eu
dks ,slk cuk ns fd og nq%[k esa dHkh u gkjs vkSj lq[k esa Hkh ijekRek dks ;kn djsA
vkyksP; iafä;ksa esa dfo us bZ'oj dks ysdj fd, tkus okys vaèkfo'okl vkSj ckákpkjksa
dk fojksèk fd;k gSA

1- dfo us rRle 'kCnksa ds lkFk fons'kt 'kCnksa dk dgha-dgha esy djk;k gS] tks f}osnh
334 ;qx dh dkO;-Hkk"kk fo"k;d 'kq"drk ls mUgsa fdafpr i`Fkd~ Bgjkrk gSA
2- mi;qZDä iafä;ksa dk lkE; fuEufyf[kr iafä;ksa ls ns[kk tk ldrk gS-
Þnq[k esa lqfeju lc djs] lq[k esa djs u dks;A
tks lq[k esa lqfeju djs] nq[k dkgs dks gks;Aß
3- blds vykok iwjh dfork esa vaR;kuqçkl vyadkj dk Hkh lqna j ç;ksx gqvk gS og
ns'k dkSu lk gSA

eueksfguh1 ç—fr dh tks xksn esa clk gS]

lq[k LoxZ-lk tgk¡ gS] og ns'k dkSu-lk gS\
ftldk pj.k fujUrj jRus'k2 èkks jgk gS]
ftldk eqdqV fgeky;] og ns'k dkSu-lk gS\
ufn;k¡ tgk¡ lqèkk3 dh èkkjk cgk jgh gS
lhapk gqvk lyksuk] og ns'k dkSu-lk gS\
ftlds cM+s jlhys Qy] dan] ukt] eso]s
lc vax esa lts gSa] og ns'k dkSu-lk gS\
ftlds lqxèa k okys lqUnj çlwu4 I;kjs]
fnu-jkr g¡l jgs gS]a og ns'k dkSu-lk gS\
eSnku] fxfj] ouksa esa gfj;kfy;k¡ ygdrha5
vkuaniFk tgk¡ gS]a og ns'k dkSu -lk gS\
ftldh vuar èku ls èkjrh Hkjh iM+h gS]
lalkj dk f'kjksef.k6 og ns'k dkSu-lk gS\
lcls çFke txr esa tks lH; Fkk ;'kLoh]
txnh'k dk nqykjk og ns'k dkSu-lk gS\
i`Foh fuokfl;ksa dks ftlus çFke txk;k]
f'kf{kr fd;k] lqèkkjk] og ns'k dkSu-lk gS\
ftlesa gq, vykSfdd rRoK czá Kkuh]
xkSre] dfiy] iraty] og ns'k dkSu-lk gS\
NksM+ Lojkt r`.koRk7 vkns'k ls firk ds]
og jke Fks tgk¡ ij] og ns'k dkSu-lk gS\
fuLokFkZ 'kq) çseh HkkbZ Hkys tgk¡ Fks]
y{e.k Hkjr ljh[ks] og ns'k dkSu-lk gS\
vkn'kZ uj tgk¡ ij Fks cky czãpkjh]
guqeku] Hkh"e] 'kadj og ns'k dkSu-lk gS\
fo}ku~ ohj] ;ksxh] xq: jktuhfrdksa ds]
Jh—".k Fks tgk¡ ij] og ns'k dkSu-lk gS\
fot;h cyh tgk¡ ds cstksM+ 'kwjek Fks]
xq:] æks.k] Hkhe] vtquZ ] og ns'k dkSu-lk gS\
335
 ftlesa n?khfp] nkuh gfj'paæ] d.kZ ls Fks]
lc yksd dk fgrS"kh og ns'k dkSu-lk gS\
okfYehfd O;kl ,sls ftlesa egku~ dfo Fks]
Jhdkfynkl okyk og ns'k dkSu-lk gS\
fu"i{k8 U;k;dkjh tu tks i<+s fy[ks gSa]
os lc crk ldsxa ]s og ns'k dkSu-lk gS\
gSa rhl dksfV9 HkkbZ] lsod] liwr ftlds]
Hkkjr flok; nwtk og ns'k dkSu-lk gSA
'kCnkFkZ %
1- eu dks eksgus okyh 2- leqæ 3- ve`r 4- Qy-Qwy 5- ygjkrh 6- eLrd ij èkkj.k
djus ;ksX; 7- fruds ds leku 8- rVLFk ;k fcuk fdlh i{kikr ds 9- djksM+

Þeueksfguh ç—fr dh----------------------------------og ns'k dkSu-lk gS\ß

mi;qZDr iafä;ksa esa dfo ia-jkeujs'k f=ikBh us ;g dguk pkgk gS fd eu dks eksfgr
djus okyh ç—fr dh xksn esa Hkkjr gh clk gSA ;gh og ns'k gS] tgk¡ LoxhZ; lq[k
fo|eku gSAa ;gh og Hkkjr-Hkwfe gS] ftlds ik¡o lkxj i[kkjrk gSA ;gh og Hkkjr ns'k
gS] ftldk eqdVq fgeky; tSlk fo'o dk lcls egku ioZr gSA vuar dky ls ufn;k¡
bl ns'k esa ve`r dh èkkjk çokfgr djrh jgh gSaA muds }kjk lhapdj ;gk¡ dh feêh
dks mitkÅ cuk;k tkrk jgk gSA bl feêh esa cM+s gh jlhys Qy gksrs gSAa ;gk¡ ds dan-
ewy] vukt vkSj esos lc feydj bl ekVh dh efgek dh Jho`f) djrs gSAa ;gh og
ns'k gS] tgk¡ lqanj iq"i fnu-jkr fog¡lrs jgrs gSAa ;gk¡ ds eSnkuks]a ioZrksa ,oa ouksa esa
gfj;kyh dqN mlh çdkj ygdrh jgrh gS] ftl çdkj vfXu c<+rh gqbZ cM+h rhozrk ls
çkarj dks vius dCts esa ys ysrh gS; ;gk¡ vkuaniFk prqfnZd O;kIr gSAa dguk u gksxk
fd ,sls lq[k dh ifjdYiuk Hkkjr-Hkwfe ij gh dh tk ldrh gSA lacfa èkr vorj.k esa
dfo dk ns'k-çse Li"Vr% ns[kk tk ldrk gSA

1- dfo us rRle 'kCnksa dk ;gk¡ lqna j ç;ksx fd;k gS] tks f}osnh ;qx dh dkO;-Hkk"kk
dh viuh fo'ks"krk gSA
2- lanfHkZr iafä;ksa esa ç—fr-lkSan;Z dk vn~Hkqr fu;kstu gqvk gSA
3- mi;qZDr iafä;ksa esa fo'ks"k.k vkSj fo'ks"; ds dbZ lqanj ç;ksx n'kZuh; gSa-jlhys Qy]
lqanj çlwu vkfn n`"VO; gSAa
4- blds vykok iwjh dfork esa vaR;kuqçkl vyadkj dk Hkh lqna j ç;ksx gqvk gSA

Þftldh vuar èku ls -----------------------------iraty] og ns'k dkSu-lk gS\ß

mi;qZDr iafä;ksa esa dfo ia- jkeujs'k f=ikBh us ;g dguk pkgk gS fd Hkkjr dh èkjrh
336 vuar èkujkf'k ls laiUu gSA Hkkjr lalkj ds lc ns'kksa dk f'kjksef.k gS D;ksfa d ;g ns'k
rc lH; Fkk] tc lalkj esa lH;rk dk vrk-irk rd ugha FkkA bu iafä;ksa esa dfo flaèkq
?kkVh dh lH;rk dh ckr mBkrk gSA ;gk¡ dfo us vaxt sz h lkezkT;oknh 'kfä;ksa dh bl
ckr dk Li"Vr% mÙkj fn;k gS fd Hkkjr dk os midkj djrs gSa] tc os ;gk¡ 'kklu djrs
gSa D;ksfa d Hkkjrh; vlH; gSaA os Lo;a ij 'kklu ugha dj ldrs gSAa vaxt zs ksa dk ,slk
ekuuk vlR;ijd ,oa Ny-Nn~e;qä FkkA dfo ds vuqlkj okLrfodrk ;g gS fd Hkkjr
ns'k bZ'oj dk nqykjk ns'k gS] blus txRk-xq# cudj lalkj dks tkx`r fd;k gSA blus
lalkj dks f'kf{kr fd;k ,oa mls lqèkkjk HkhA bl ns'k ds n'kZu ekuork ds fy, cgqr
gh egRoiw.kZ jgs gSAa ;g _f"k;ksa-euhf"k;ksa dh Hkwfe jgh gSA ;s rÙo-Kkuh] czã Kkuh
gqvk djrs FksA bl ns'k us xkSre] dfiy] iratfy tSls ojh; tuksa dks iSnk fd;kA ;g
Hkwfe egRo gSA

1- dfo us rRle 'kCnksa dk ;gk¡ lqna j ç;ksx fd;k gS] tks f}osnh ;qx dh dkO;-Hkk"kk
dh viuh fo'ks"krk gSA
2- mi;qZDr iafä;ksa esa Hkkjr dh xkSjoe;h fparkèkkjk dk ftØ gqvk gSA
3- blds vykok iwjh dfork esa vaR;kuqçkl vyadkj dk Hkh lqna j ç;ksx gqvk gSA

ÞNksM+ Lojkt r`.koRk ----------------------------------- vtquZ ] og ns'k dkSu-lk gS\

mi;qZDr iafä;ksa esa dfo ia-jkeujs'k f=ikBh us ;g dguk pkgk gS fd ;g ogh ns'k gS]
tgk¡ Hkxoku Jh jke us vius firk n'kjFk ds vkns'k ij Lojkt dks fruds dh rjg
R;kx fn;k FkkA muds HkkbZ y{e.k ,oa Hkjr ^Hkk;i ¼Hkzkr`½ Hkfä* ds vrqY; mnkgj.k gSAa
lalkj us jkt-ikB gsrq Hkkb;ksa ds chp x`g-dyg gksrs ns[kk gSA ;gk¡ rd fd Hkkb;ksa
esa ijLij ;q) Hkh fNM+rs ns[kk gS] tcfd jke ds Hkkb;ksa us jke dh iknqdk jktxíh ij
j[kdj mudh vekur dks laHkkyus ds :i esa jkt-dkt fd;kA bl Hkkjr-Hkwfe ij
guqeku] Hkh"e] 'kadj tSls czãpkfj;ksa vkSj ;ksfx;ksa dk Hkh tUe gqvk gSA bl ns'k esa
fo}ku] ohj] ;ksxh] egRoiw.kZ jktuf;d Hkh iSnk gq,] ftudk yksgk nqfu;k us ekukA Jh
—".k] xq# æks.k] Hkhe] vtqZu tSls nsoksa rFkk egkekuoksa us bl èkjrh ij tUe ysdj bldk
vyadj.k fd;kA ;s 'kkS;Z ,oa ohjrk] fou;'khyrk] deZ;ksx ds lk{kkr~ Lo:i FksA ;s ije
cyh fotsrk FksA dguk u gksxk fd dfo us ;gk¡ Hkkjr ns'k ds Lof.kZe vrhr ,oa mldh
efgek dk xq.kxku fd;k gSA

1- dfo us rRle 'kCnksa dk ;gk¡ lqna j ç;ksx fd;k gS] tks f}osnh ;qx dh dkO;-Hkk"kk
dh viuh fo'ks"krk gSA
2- mi;qZDr iafä;ksa esa Hkkjr ds xkSjoe;h vrhr ,oa ijaijk dk ftØ gqvk gSA
3- blds vykok iwjh dfork es vaR;kuqçkl vyadkj dk Hkh lqanj ç;ksx gqvk gSA

Þftlesa nèkhfp -------------------------------------------- nwtk og ns'k dkSu-lk gS\ß 337

 mi;qZDr iafä;ksa esa dfo ia- jkeujs'k f=ikBh us ;g dguk pkgk gS fd Hkkjr ,d ,slk
ns'k gS tgk¡ ,d ls c<+dj ,d nkuh] U;k;fç; vkSj dykRed çfrHkk ls ;qä ujiqx a o
iSnk gq, gSaA bl èkjk us nèkhfp] jktk gfj'paæ] d.kZ tSls nkuohj-lR;fç; iq#"k iSnk
fd,] tks yksd-dY;k.k dks loksiZ fj j[kus okys yksx FksA bl èkjrh us okYehfd] O;kl
rFkk dkfynkl tSls egkdfo;ksa dks Hkh tUe fn;kA ;g èkjk f'kf{kr] fu"i{k rFkk
U;k;fç; yksxksa dh èkjk jgh gSA ;s lqèkhtu ;g crk ldsx a s fd lalkj esa bruh
fofoèkrkvksa okyk ns'k ,dek= Hkkjr gh gSA bl ns'k ds yksx ,d ifjokj ds leku jgrs
gSa] tgk¡ djksMk+ as yksx HkkbZ] lsod vkSj liwr dh rjg bl ns'k ds lkFk gSAa lalkj esa Hkkjr
ns'k mi;qZä dkj.kksa ls bdykSrk vkSj vuks[kk gSA bruh fofoèkrkvksa ds dkj.k gh bls
çk;}hi rd dgk x;kA fo'o esa fdlh Hkh ns'k esa bruh vfèkd laL—fr;k¡] Hkk"kk,¡]
HkkSxksfyd fofoèkrk,¡ fojy gSAa ,slk ,d egkns'k esa Hkh fey tk,] rks Hkh pfdr gh gqvk
tk ldrk gSA ;g ns'k vusdrk esa ,drk dk vR;ar gh mR—"V mnkgj.k gSA dfo bl
ns'k ds çfr vius mn~xkjksa dks ysdj cgqr gh fu"Bkoku gSA ;gk¡ dfo us vaxt zs h
lkezkT;oknh 'kfä;ksa dh bl ckr dk Li"Vr% mÙkj fn;k gS fd Hkkjr dk os midkj
djrs gSa] tc os ;gk¡ 'kklu djrs gSa D;ksfa d Hkkjrh; vlH; gSa os Lo;a ij 'kklu ugha
dj ldrs gSaA vaxt sz ksa dk ,slk ekuuk vlR;ijd ,oa Ny-Nn~e;qä FkkA ;g ns'k
çkphu dky ls vkRelaHko gSA

1- dfo us rRle 'kCnksa dk ;gk¡ lqna j ç;ksx fd;k gS] tks f}osnh ;qx dh dkO;-Hkk"kk
dh viuh fo'ks"krk gSA
2- mi;qZDr iafä;ksa esa dfo dh ns'kHkfä dk n'kZu Li"Vr% fd;k tk ldrk gSA dfo
bl ns'k ds d.k-d.k dks I;kj djrk gSA
3- ^lsod-liwr* esa vuqçkl vyadkj dh NVk n'kZuh; gSA blds vykok iwjh dfork
esa vaR;kuqçkl vyadkj dk Hkh lqna j ç;ksx gqvk gSA
4- mi;qZDr ifä;ksa esa ifjorZu ,oa fofoèkrkvksa ds çfr dfo dk ldkjkRed -n`f"Vdks.k
ns[kk tk ldrk gSA
-

1- dfo us dgk¡-dgk¡ bZ'oj dk vUos"k.k fd;k gS \

..............................................................................................................

..............................................................................................................

..............................................................................................................

2- dfo dks bZ'oj fdl :i esa vkSj dgk¡ feyrk gS \

..............................................................................................................

..............................................................................................................

..............................................................................................................
338 ..............................................................................................................
3- dfo ds jk"Vªçes dh Hkkouk dk la{ksi esa o.kZu dhft,A
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
4- ^og ns'k dkSu lk gS* dfork ds vkèkkj ij dfo dh vkn'kZ psruk ij ,d laf{kIr
fVIi.kh fyf[k,A
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
vH;kl %
1- ifBr dforkvksa ds vkèkkj ij jke ujs'k f=ikBh dh dkO;xr fo'ks"krkvksa dk
lksnkgj.k mYys[k dhft;sA

 vkius eSfFkyh 'kj.k xqIr ds nks çfl) dkO; xzUFkksa ds p;fur va'kksa dk ikB fd;kA
bu va'kksa ds ekè;e ls vkius tkuk fd dfo us [kM+h cksyh esa dkO; jpuk dks laHko
fd;kA bls dkO; dh Hkk"kk cukrs gq, mUgksus dfork dh Hkk"kk ds lanHkZ esa gksus okys
reke fooknksa dks lekIr fd;kA misf{kr L=h ik=ksa dks dkO; txr esa çfrf"Br
fd;k rFkk dqN feFkdh; ik=ksa ds lacèa k esa çpfyr ekU;rkvksa dks u, :iksa esa
çfrf"Br fd;kA budh dforkvksa esa rRdkyhu ns'k-dky dh çfrèofu Li"Vr;k
lquh tk ldrh gSA Hkkjrh; thou vkn'kZ ds egRoiw.kZ rRoksa dks mUgksus dkO; ds
lk¡ps esa <ky dj rRdkyhu lekt dks thou ewY;ksa dh vksj çsfjr fd;k gSA vkius
;g Hkh ns[kk fd lhrk gks ;k ;'kksèkjk] buesa R;kx vkSj mRlxZ dh Hkkouk ds lkFk-
lkFk LokfHkeku] Lora= psruk vkfn ds Hkko Hkh Hkjs gq, gSAa fuLlangs ] eSfFkyh 'kj.k
xqIr fganh ds çfrfufèk dfo gSAa
 ;g bdkbZ i<+us ds ckn ia- jkeujs'k f=ikBh dh dkO; laons uk ds ckjs esa vkidh
,d voèkkj.kk dk fodkl gqvk gksxkA ijra= Hkkjr esa vketu esa ns'k Hkfä vFkok
jk"Vª çse dh Hkkouk mn~cq) djuk rRdkyhu jpukdkjksa dk eq[; è;s; FkkA bl
lanHkZ esa jkeujs'k f=ikBh ds egRo dks vki le> ldrs gSAa Hkkjrh; ç—fr] [ksr]
[kfygku] laink] bfrgkl] laL—fr ,oa bfrgkl-iq#"kksa dh Le`fr ,oa ç'kfLr esa
fy[kh xbZ dforkvksa esa dfo dh vuU;rk dks Hkh vki js[kkafdr dj ldrs gSAa
vkius ;g Hkh le>k fd ;qxhu ifjos'k esa HkVds yksxksa dks dfo us fdl [kwch ls
lUekxZ fn[kk;k vkSj iFk-çn'kZd dh Hkwfedk fuHkkbZ gSA

1- jkeujs'k f=ikBh % O;fäRo vkSj —frRo % ds- xksikyu uk;j

2- fganh ds xkSjo jkeujs'k f=ikBh % fganh Hkou] fnYyh
3- fganh lkfgR; dk bfrgkl % vkpk;Z jkepUæ 'kqDy] ukxjh çpkfj.kh lHkk] dk'kh
339