‘Kamuyeni,

Mulukubasambisha
ne Kubabatisha’

Aka akabuuku kakwe

Akasuba apoka

Uku abatishiwilwe
Akasuba abatishiwilwe
‘Kamuyeni,
Mulukubasambisha
ne Kubabatisha’
—Mat. 28:19

5 2016
WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF PENNSYLVANIA
‘Kamuyeni, Mulukubasambisha ne Kubabatisha’
Abatulisha
PRINTED BY WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF SOUTH AFRICA NPC
1 Robert Broom Drive East,
Rangeview, Krugersdorp, 1739, R.S.A
Ukupulintwa ukwa mu 2016
Kano akabuuku talipo kakushitisha. Kakupyungisha mu mulimo wa kusambisha abantu
Baibolo mu calo conse, uwofweleshiwa ne ndalama ishipeelwa mu kulitemenwa.
Amashiwi abaLesa alukufuma muli Baibolo ya ciLamba iya mu 1959; twaalulako mumbi
pakweba ati amashiwi alingane na fyefyo alabilwa ne kulembwa muli ino myaka.

‘Go, Make Disciples, Baptizing Them’

Lamba (ds-AB)
Printed in the Republic of South Africa
Lyalipulintilwe mu Republic of South Africa
 IFILUKUSANGWAMO
Ifyebo ku Bafyashi ............................................................... 4
Ifyebo ku Wakutulisha Uutangabatishiwa ............................ 6
Ifyakwipusha fya Baabo Abalukufwaya Ukubatishiwa
Iciputusha 1—Ifisambisho fya Kutanga
Ifya mu Baibolo ...................................... 9
Iciputusha 2—Ifilungeme Ifi BaYawe Bafwaya
Fwebo Ukucita ...................................... 26
Iciputusha 3—Ifi BaYawe Banshikile Ifintu ................. 43
Ifi Abakulu ba mwi Kelesha Belelwe Ukulonda ................. 58
Ifyebo ku Bafyashi AbaKlistu:
Pakuti muli bafyashi, mulafwaisha ukofwako abana benu
ukutemwa baYawe ne kulituula abene kuli bo. Findo mu-
ngacita pa kofwako abana benu ukulyanshikilo’kubati-
shiwa? Kani ni lwisa bakafikapo ukucita ici icintu icici-
ndamishe? BaYesu baalikomekele abasambile babo ati:
“Mukalukusambisha imishobo yonse ya bantu, ne kubaba-
tisha.” (Mat. 28:19) Ukwelelwa na yayo amashiwi, icintu ici-
pengelwa makosa pakweba ati umuntu abatishiwe kuba
umusambile—talipo kumfwisha ne kucetekela lukoso ifi ba-
Klistu baasambishe sombi ne kulonda makosa fyefyo baa-
lukucita. Ici, cintu ici ne banice bangacita.
Beni icakubwenako iciweme ku bana benu, kabili basa-
mbisheni ukufwaya kwa baYawe. (Ndute. 6:6-9) Ukucite’fyo
kulisankenemo ukupyungisha ifyebo ifisangwa mu mabuu-
ku ya Kani Findo Baibolo Itusambisha? na “Mulukulilama
mu Butemwe bwa BaLesa” pa kubasambisha amasambililo
akutanga aya mu Baibolo ne kubanshikila limo ifyakwalaka-
nya pa mafunde ya mu Baibolo. Ofweniko abana benu uku-
buulishisha mu mashiwi abo ifi basumiinemo. (1 Pet. 3:15)
Ifi mubasambisha ne kubakoselesha eli na fyefyo basambi-
lila pe sambililo lya pa lwabo, ku kubungana kwa pe kele-
sha, ne kwambaala ne fibusa ifiweme kukabofwako ukuku-
la ukufika na kukubatishiwa eli ne kukwata amashuko ambi.
Bofweniko ukufwaisha ukucita ifya baLesa mu mweo wabo.
Pa Fisimpi 20:11 palalabila ati: “Ne mwana kabili alalitu-
lisha ku fyakucita fyakwe, kani imilimo yakwe iliswetele kani
ililungeme.” Findo umwana angalukucita, ifingabuulishisha
ati pano aaba musambile wa baYesu Klistu kabili ati alya-
nshika ukubatishiwa?
Umwana uulukukula ukulola ku kubatishiwa alyelelwe
4
ukumfwila abafyashi bakwe. (Kolo. 3:20) Ukulosha kuli ba-
Yesu ili baali ne myaka 12 iya kufyalwa, Baibolo ilalabila
ati: ‘Aalukukomekwa ku bafyashi bakwe.’ (Luku 2:51) Na-
ngabe’fyo, tamwelelwepo ukucetekela abana benu uku-
ba abawaminine. Pano umwana uulukufwaya ukubatishiwa
alyelelwe ukwesha ukulonda icakubwenako ca baYesu ka-
bili alyelelwe ukwishibwa ati alomfwila abafyashi bakwe.
Kabili alyelelwe ukulangisha ukufwaisha kwakwe ukwa ku-
sambilila bucine ubuli mu Baibolo. (Luku 2:46) Kani umwa-
na wenu alafwaisha ukusangwa ku kubungana ne kwasu-
kapo? (Amasa. 122:1) Kani alafwaisha makosa ukupenda
ne kusambilila Baibolo pa lwakwe?—Mat. 4:4.
Umwana uulukufwaisha ukubatishiwa alesha ne makosa
ukubika ifya Bufumu pantangiile. (Mat. 6:33) Pakuti paku-
ba uwa kutulisha uutangabatishiwa, alaanuka ati alipeelwe
umulimo wa kutulisha kabili alalitatikilako ukuya mu kutu-
lisha ne kwambaala ne bantu ili alukutulisha ukuli konse.
Alapyungako utubeya tonse utwakutulisha kabili tomfwa-
po insoni ukubuulishisha ku basambishi bakwe na baabo
asambilila nabo ati ye ni Mboni ya BaYawe. Kabili alabika-
ko akalango ku ukwanshinkila limo Ukubungana kwa Ame-
kalilo ne Kutulisha.
Kabili akapyungisha makosa ukupitilisha ukulilama umu-
swetele pa kubula ukukwata ifibusa ifibipile. (Ifisi. 13:20;
1 Kol. 15:33) Ici cikabwenekela mu nyimbo asalulula ukuku-
tikako, amafilimu atamba, amapolokalamu ya pa TV, ifya-
ngalo fya pa kompyuta na fyefyo apyungisha intaneti.
Abengi balikutikileko ku kufunda kwa bafyashi babo, ba-
lacita ifi basambilila mu Baibolo, kabili balifikilepo ukuba-
tishiwa mu bwanice bwabo. BaYawe nga bamushukisheni ili
mulukofwako abana benu ukubatishiwa ne kupitilisha uku-
ba ifibusa fya baYawe.

5
Ifyebo ku Wakutulisha
Uutangabatishiwa:
Ukupyungila pamo ne kelesha koti wa kutulisha uutanga-
batishiwa lishuko iliweme. Twamutooteni pakuti mulukukula
mu kwishiba ifya baLesa. Ukusambilila Baibolo kulimofwe-
leniko ukubeshiba bwino baLesa ne kulangisha ati mulice-
tekele amalayo abo.—Yoa. 17:3; Ebeya 11:6.
Ili tamungatatika ukusambilila na Bamboni sha baYawe,
cipale mwalukupempela kumbi neli tamwalukupempela-
po ukuli konse. Kabili, cipale mwalukucitapo ifintu fimbi
ifi tafyelelwepo mu Baibolo. Pano mulilangishe ubuceteke-
lo bwenu ukupitila mu kulapila, icilukwalula ati mulibipiilwe
pakuti pa fibipile mwalukucita. Nakabili mulilangishe ubu-
cetekelo bwenu pa kwaluluka, icilukwalula ati mulilekele ifi-
bipile ifi mwalukucita akale kabili mulukufwaisha ukuluku-
cita ifilungeme mu menso abaLesa.—Ifyacit. 3:19.
Cipale,koti ni fifilya cali kuli Timote, ‘ukufuma ku bwani-
ce mwaliishibile amalembo aswetelele,’ kabili mulilitalamwi-
sheko ku mibelo iitailipo ya buKlistu na ku kucita ifibipi-
le. (2 Tim. 3:15) Mulisambilile ukuciicila abantu abafwaya
ati mulukucita ifi tafyelelwepo na fimbi ifyakutumpaika ifi-
ngamulengesheni ukucita ifibipile mu menso abaYawe. Mu-
lilangishe ubucetekelo bwenu pa kuba abakosele mu ku-
pempela kwa cine ne kubuulako bambi ifi musambilile.
Mulisambishiwe ukupyunga umulimo wa kutulisha uwa bu-
Klistu. Pano mwasalululapo mwe bene ukulukupyungila ba-
Yawe pa kuba uwa kutulisha uutangabatishiwa.
Nangaba ati mwalisambilile inshila sha baYawe ukufu-
ma ku bwanice neli ati mwalishibile baYawe ku bukulu,
kuli ifintu na fimbi fibili ifi mungacita pakweba ati mupi-
tilishe ukukula mu fya baLesa—ukulituula ne kubatishiwa.
6
Mungalituula kuli baYawe ukupitila mu kulabila nabo mwi
tembelo ne kubabuula ati pano mwasalululapo ukubapyu-
ngila bo benka lukoso umuyayaya. (Mat. 16:24) Pa kula-
ngisha ukulituula kwenu, mulyelelwe ukubatishiwa ukupiti-
la mu kwibishiwa umubili onse mu menda. (Mat. 28:19, 20)
Kani mwalituula ne kubatishiwa, ninshi mwaba abapyungi-
shi abasuminishiwe aba baYawe Lesa. Mame’shuko ubune!
Koti ni fyopele’fyo mwasambilile mu Baibolo, mungapi-
ta mu fyakukatasha ifipusenepusene. Anukeni ati panuma
ya kubatishiwa, “baYesu baalitwitwe ku Mupashi mu mpa-
nga mu kweshiwa ku musenseshi.” (Mat. 4:1) Panuma ya
kubatishiwa ne kuba umusambile wa baKlistu, mungacete-
kela ukukumanya ifyakwesha ifingi. (Yoa. 15:20) Ifyakwe-
sha fikeshila mu nshila ishipusenepusene. Aba mu cisoolo
cenu bangamukaanyeni. (Mat. 10:36) Cipale aba mupyu-
nga nabo ne fibusa fyenu ifya kale fingalukumutongaaleni.
Pano lyonse mulukwanuka amashiwi abaYesu aatusanga-
na pali Mako 10:29, 30 aalabila ati: “Icinenene ndukumu-
buuleni ati: Tapali-po umuntu uwashile ing’anda, neli ba-
kwabo, neli ni nkashi, neli ni nyina, neli ni wishi, neli bana,
neli mabala, pakuti pali nebo na pakuti pa cebo iciweme,
utaakapoka-po pano pa mpindi ino umwanda, ne mang’a-
nda, ne bakwabo, ne nkashi, na banyina, ne bana, ne ma-
bala, pamo ne kukululuka; na pa mpindi iyo ikesa Umweo
uwa muyayaya.” Mwane pitilisheni ukupyungisha pakuti
mupalamine kuli baYawe ne kulukulonda amafunde abo aa-
lungeme.
Ili mukalyanshika ukubatishiwa, mukababuule abakulu ba
mwi kelesha. Ifyakwipusha ifyakonkapo pali fifi ifyebo efi
abakulu ba mwi kelesha bakapyungisha pa kwambaala na
mwebo pakweba ati babone kani mwafikapo ukubatishiwa.
Mungalukupitulukamo muli fifi ifyakwipusha ili mulukulisa-
mbisha mwe bene lyonse.
7
 Ili mulukwanshika ukwambaala, poosenipo impindi pa ku-
penda ne kulangulukapo pa Malembo aambulwa na ayo
aatambwilwepo. Talipo Malembo onse aakalukwasuka ifya-
kwipusha, pano akulukumofweniko ukubona Amalembo
apeyamine icasuko. Kani tamwishibilepo bwino icasuko ku
cakwipusha, mungafwailapo ifyebo na fimbi ukupyungisha
Baibolo ne mabuuku ambi aafuma ku “umupyunjishi uyo
ucetekelwe uwa mano.” (Mat. 24:45) Mungalemba ifyebo
ificindeme ifi mungapyungisha muli lyenka lino ibuuku neli
pe pepala limbi lukoso. Koti mwapyungisha ifyo ifyebo na
lilino ibuuku ili mulukwambaala ne bakulu ba mwi kelesha.
Kani mwakatashiwa ukumfwisha ifyebo fimbi, beni abaka-
kulukile ukubalomba ati bamofweniko abo aba mwaluku-
sambilila nabo Baibolo neli abakulu ba mwi kelesha.
Ili mulukwambaala ne bakulu ba mwi kelesha, mwibona
koti mulyelelwe ukwasuka ifyasuko ifitali kabili ifikateshe.
Ifyasuko ifipubile, ifya mu mashiwi enu efikalukupengelwa.
Pa kwasuka ifyakwipusha ifingi cingawama ukulukupyungi-
shako ilembo limo neli abili pa kulangisha ati ifyasuko fye-
nu filukufuma mu Baibolo.
Kani tamungeshiba ifyelelwe ukwishibwa pa kutanga fye-
fyo Baibolo isambisha, abakulu ba mwi kelesha bakanshi-
ka ukweba ati bakamofweniko pakweba ati mukalukulabila
mu mashiwi enu pakuti mukabuulishishe ukumfwisha kwa
Malembo ne kufikapo ukubatishiwa impindi imbi.
[Icishibisho ku bakulu ba mwi kelesha: Ifyakulonda pa
kwambaala ne muntu uulukufwaya ukubatishiwa fili pe
buula 58-61.]

8
Ifyakwipusha fya Baabo
Abalukufwaya Ukubatishiwa

ICIPUTUSHA 1 IFISAMBISHO FYA KUTANGA IFYA MU BAIBOLO

Ukusambilila Baibolo na Bamboni sha baYawe kwamule-

ngesheni ukwishiba bucine. Ukwa kubula ne kukanika ifi
musambilile filimulengesheni ukwishiba bucine ne kuba ne
bucetekelo bwa mweo wa muyayaya kuntangiile ne mashu-
ko mu paladaiso iikekalikwa ne Bufumu bwa baLesa. Uku-
cetekela kwenu muli baLesa kulikoseeleko, kabili ukupitila
mu kuba pamo ne kelesha lya buKlistu, mulilibwenene mwe
bene amashuko aengi. Kabili mulilibwenene ifi baYawe ba-
pyungila pamo ne bantu babo buno bukumo.—Saka. 8:23.
Ili mulukulyanshikila ukubatishiwa, mukabwenamo mu
kupituluka mu fyakwipusha fya masambililo amu Baibo-
lo fyefyo abakulu ba mwi kelesha bakapitulukamo pamo
na mwebo. (Ebeya 6:1-3) BaYawe nga balukushukisha uku-
fwaisha kwenu ukwa kubeshiba, kabili nga bakamulambu-
leni koti kulaya kwabo.—Yoa. 17:3.

9
1. BaLesa bacine ni bani?
“Wishibe lelo, ucibike ku mutima wobe ati baYawe
ni baLesa ba mwiulu na pa calo ca panshi: tapali-po
na bambi ii.”—Ndute. 4:39.
“Nangaba ati eko bali abelicilwe ati ni “balesa,”
kani ni kwiulu kani ni mu calo ca panshi—icine eko
bali abakube’fyo “balesa” abenji na “bashikulu” abe-
nji—nangabe’fyo kuli fwebo eko bali baLesa bamo be-
nka, baWishifwe, kuli bo eko fyafumine ifintu fyonse,
pakuti pali bo epo twikele na fwebo; na baShikulu
bamo benka, e baYesu Klistu, muli bo emo fili ifintu
fyonse, na fwebo muli bo emo tuli.”—1 Koli. 8:5, 6.
Amalembo na ambi: Amasa. 83:18; Yisa. 43:10-12.
2. Kani ni isa imibelo ya baLesa iicilile?
“BaLesa e butemwe.”—1 Yoa. 4:8.
“Cibwe; imilimo yabo iliwaminine; pakuti inshila
shabo shonse kusololola. Ni baLesa abakucetekelwa,
abakubula ukusendama; bo bacine, balilungeme.”
—Ndute. 32:4.
“Ele! Ubutali bwa bubile bwa mano ne kwishiba kwa
baLesa! Ukusololola kwabo kulipelelele [tekukwishi-
bapo], ne nshila shabo tekushilondolosha!”—Loma
11:33.
“Mwe baShikulu Yawe! Boneni, mwalilengele iulu
ne calo ca panshi ku makosa enu akulu na ku kubo-
ko kwenu ukolwelwe; papo’cintu icakumukangeni.”
—Jele. 32:17.
3. Ni esa amashiwi Baibolo ipyungisha pa kutofwako
ukumfwisha imibelo imbi iya bukulu bwa baYawe?
“BaYawe Musololweshi wesu, baYawe e Batupeela’-
mafunde, baYawe ni Mfumu yesu; Nibo e bakatupu-
lusha.”—Yisa. 33:22.
10
 “Kanshi tawaliishibile, tawaliumfwile-po? BaLesa
aba muyayaya, baYawe, Abalengeshi bafipelele-ko
ifya calo, tabalesuka-po neli kulema. Akalango kabo
tekwishibwa.”—Yisa. 40:28.
4. Kani cilalule’ndo ukupempela baYawe benka lukoso?
Nindo twelelwe ukubapempelela benka lukoso?
“Lomba ukalukutemwa baYawe Lesa wobe ne mu-
tima wobe wonse, ne mupashi wobe wonse, ne mano
obe onse, ne makosa obe onse.”—Mako 22:5.
‘BaYesu balimwasukile [Satana] ati: Fililembelwe
ati—Ulukucindika baShikulu Lesa wobe, na kabili bo
benka ulukubapyunjila.’—Luku 4:8.
“Mwe baShikulu Lesa wesu, mulielelwe ukupo-
ko’buleme ne kucindika ne makosa: pakuti mwalile-
ngele ifintu fyonse, kabili koti kufwaya kwenu epo
fili, fyalilengelwe.”—Ukufisulula. 4:11.
Amalembo na ambi: Ifyakufu. 20:4, 5; Ifyacit. 17:28.
5. Kani ishina lya baLesa tulyelelwe ukulibona shani?
“Nkalukumulemyeni mwe baLesa wanji, mwe Mfu-
mu; nkalukucindike’shina lyenu inshiku shonse isha
muyayaya. Inshiku shonse nkalukumucindikeni; nka-
lukulemye’shina lyenu inshiku shonse isha muyaya-
ya.”—Amasa. 145:1, 2.
“Mulukutembele’fi ati: Mwe baWishifwe aba kwiu-
lu, ishina lyenu licindikwe.”—Mat. 6:9.
Ilembo na limbi: Ifyakufu. 20:7.
6. Nindo cicindamine kuli fwebo ukulukupyungisha
ishina lya baLesa mu kupempela?
“Simyoni abuulishisha ifi batatikile baLesa ukufika
ku bena fyalo mu kusalulula pali bo abantu aba pe
shina lyabo.”—Ifyacit. 15:14.
11
 “Abantu bonse uukalililila ishina lya baShikulu [ba-
Yawe] akapuluka.”—Loma 10:13.
Amalembo na ambi: Amasa. 91:14; Joeli 2:32.
7. Kani baYawe Lesa bakaswesha shani ishina lyabo?
Tungofwako shani ukuswesha ishina lyabo?
“Nkalikusha, ne kuliswesha, ne kuliishibisha pa
menso amikoka ya bantu iyinji; eli ikeshiba ati nebo
nine baYawe.”—Esic. 38:23.
“Nga babe ne nsoni ne kususwa inshiku shonse lu-
koso; icine, nga bakankamuke bafwe: Ati beshibe
ati mwebo mwenka, mwe muli ne shina lya baYawe,
nimwe Bacilile lukoso na pa calo conse.”—Amasa.
83:17, 18.
“We mwana wanji ube ne mano, usangalashe
umutima wanji, ati mwasuke uyo ulukuntongaala.”
—Ifisi. 27:11.
Amalembo na ambi: Esic. 36:16-18; 1 Pet. 2:12.
8. Nindo cingabipila kuli fwebo ukupanga
icibumbwabumbwa ati e baLesa neli ukulukupyungisha
ifibumbwabumbwa pa kubapempela?
“Tekulicitila ifibumbwabumbwa ifyakupalana ne
fya kwiulu, neli fya pa calo ca panshi, neli fya mu me-
nda amunshi mu calo. Tekuti winamishe kuli fyo neli
kufipyunjila, tau; pakuti nebo ne baYawe Lesa wobe,
ndi baLesa babukwa.”—Ndute. 5:8, 9.
“Nebo nine baYawe, e shina lyanji; nshikapelapo
ubuleme bwanji kuli umbi yo, neli kufipoosela ifibu-
mbwabumbwa ukucindikwa kwanji.”—Yisa. 42:8.
“BaLesa e Mupashi, lomba abo abatembela kuli bo
bangelelwa ukutembela mu mupashi na muli bucine.”
—Yoa. 4:24.
12
 “Tulenda koti kucetekela, tekoti kubona koku.”
—2 Koli. 5:7.
9. Kani ukulituula kuli baYawe cilaalule’ndo? Kani
mwebo mulilituulile kuli baYawe mwi tembelo?
“Boneni, naisa . . . ati nkacite koti kufwaya kwenu,
mwe baLesa. . . . Boneni, naisa ati nkacite koti ku-
fwaya kwenu.”—Ebeya 10:7, 9.
“BaYesu balilabiile ku basambile babo ati: Abantu
bonse, ulukufwayo’kundonda nebo, ngaalikanye, . . .
alukundonda.”—Mat. 16:24.
10. BaYesu Klistu ni bani?
“Petilo aliasukile ati: Nimwe baKlistu, Abana ba ba-
Lesa ba Mweo!”—Mat. 16:16.
“Bo cinshingwa ca baLesa aba tababonwa, ba ku-
tanga lukoso lomba tafingalengwa ifintu fyonse. Pa-
kuti muli bo emo fyalengelwe ifintu fyonse, ne fya
mu maulu, ne fya pa calo, ne fintu ifiboneka ne fintu
ifi tafibonwa, kani matebe abufumu, kani ni buwishi-
kulu, kani bufumu, kani bukulu; ifintu fyonse fyalile-
ngelwe muli bo na pakuti pali bo.”—Kolo. 1:15, 16.
Amalembo na ambi: Yoa. 1:1, 2, 14; Ifyacit. 2:36.
11. Kani baYesu bali nabo shani baYawe, kabili ni bwisa
bukulu baYawe bapeele baYesu?
“Ndukuya kuli baTata; pakuti baTata balincilile
nebo ubukulu.”—Yoa. 14:28.
“Mulukwikele ne kulanguluka uku, ukwali muli ba-
Klistu Yesu nabo; abaikele ne cipasho ca baLesa, ne
kubulo’kweba ukupelanwa pamo na baLesa ati ca-
kusompolwa, sombi baliliitulwile, ne kupoke’cipa-
sho ca mupyunjishi, ne kuba ne mekalilo abantunshi;
popele, pa kuboneka ne kupalana kwa muntunshi,
13
balilicefeshe, ne kusumina na kumfwa, e kumfwa iya
pa . . . [citi]. Pakuti pali fyefyo kabili baLesa baliba-
lemeshe ukwakuti, ne kubapeela ishina ilicilile na pa
mashina onse; ati mwi shina lya baYesu amakufi onse
akafukame, aafya mwiulu ne fya pa calo ne fya mu-
nshi mu calo, na kabili ati imini shonse shikasumini-
ne ati baYesu Klistu ni baShikulu, ukubaletelo’bule-
me baLesa baWishibo.”—Filip. 2:5-11.
Amalembo na ambi: Dan. 7:13, 14, Yoa. 14:10, 11; 1 Koli.
11:3.
12. Nindo baYesu baishile pa calo?
“Koti ni fyopele’fyo ne Mwana wa Muntunshi
teshile-po mu kupyunjilwa, sombi mu kupyunga ne
kuposo’mweo wakwe cakulubula-mo abenji.”—Mat.
20:28.
“BaLesa balitemenwe aba pa calo ca panshi ukwa
kuti, fyopele filya balipoosele Umwana wabo uuli
enka, ati abantu bonse, uulukupema-mo muli ye taa-
konalwa, yo; sombi ati akalukuli ne mweo uwa muya-
yaya.”—Yoa. 3:16.
“Aalibwene baYesu balukwisa kuli ye, ne kulabila
ati: Boneni-ko! Mwana wa mbelele uwa baLesa wope-
le eulukufumya ukubifya ukwa mu calo ca panshi.”
—Yoa. 1:29.
“Pakuti pali fifi epo naishile pa calo ca panshi, ati
nakulukwikele ni mboni ya kuli bucine.”—Yoa. 18:37.
13. Nindo tupengela umulubulo, kabili ulamofweniko
shani pa lwenu?
“Muli bo tuli ne kulubuka pakuti pa milopa yabo,
ukufitulukilwa kwa fyakubifya.”—Efesa 1:7.
“Ubutemwe bwa baKlistu bulukutukomeka; pakuti
twaliebele’fi ati bamo balibafwilile bonse, fyopele’fyo
14
fyo bonse balifwile. Kabili balibafwilile bonse, benga-
liikalila [pa kweba ati beliikalila] libili ne mweo abo
abali ne mweo, sombi ati nga babekalile ne mweo abo
aba bafwilile ne kubuuka libili.”—2 Koli. 5:14, 15.
Amalembo na ambi: Loma 3:23; 1 Yoa. 4:11.
14. Kani umupashi uswetelele cindo, kabili findo ifi
upyungilepo?
“Umupashi wa baLesa walukusesemukila pa menda
ayo.”—Ifyakuta. 1:2.
“Ukushimika konse ukwa mu malembo takufuma
ku muntunshi, tau. Pakuti tapali ukushimika ukwai-
shile pa kufwaya kwa muntunshi: sombi abantu ba-
lukulabila ifya kufuma kuli baLesa, pa kutwalwa ku
Mupashi Uswetelele.”—2 Pet. 1:20, 21.
“Nabo bonse baliiswile Umupashi Uswetelele, ne
kutatiko’kulabila ne mini shimbi, koti mashiwi ayo
aya walukubapeela Umupashi.”—Ifyacit. 2:4.
15. Kani umupashi uswetelele ulatofwako shani muli
bulelo?
“Mukapoka amakosa, pa kumuselukileni Umupashi
Uswetelele; penka mukaba ni mboni shanji mu Jelu-
salemi, na mu calo monse ica bena Juda ne ca Sa-
malya, ne kufikilo’kupelele icalo ca panshi.”—Ifyacit.
1:8.
“Kamucenjela mwebo mwe bene, na kabili pakuti
pe tanga lyonse, muli lyelyo emo wa mwikalikileni
bucilolo Umupashi Uswetelele, mu kutebeta ikelesha
lya baLesa.”—Ifyacit. 20:28.
“Kuli fwebo baLesa balififisulwile mu Mupashi; pa-
kuti Umupashi ulacete’fintu fyonse.”—1 Koli. 2:10.
“Ifisepo ifya ku mupashi butemwe, ne kusangala-
la, ne butende, ne nkumbu, ne luse, ne kuwama, ne
15
kucetekelwa, ne kulicefya, ne kuliteka. Ifya kube’fyo
takuli-po ifunde ilya kufishinina.”—Gal. 5:22, 23.
Amalembo na ambi: Mat. 10:19, 20; Yoa. 14:26.
16. Ubufumu bwa baLesa cindo?
“Pa nshiku sha mfumu isho, baLesa ba kwiulu ba-
kemika ubufumu, ubu tabukonaalwa ne nshiku pee,
koku; kabili ubupyani bwa buko tabukashilwa aba-
ntu bambi; sombi bukapalaishisha ne konaala ubu-
bufumu bonse; nabo ubwine ne kwiminina inshiku
shonse isha kulukuyayaya.”—Dan. 2:44.
“Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe,
panshi pano koti ni kwiulu.”—Mat. 6:10.
Amalembo na ambi: Yisa. 9:7; Yoa. 18:36.
17. Niesa amashuko Ubufumu bwa baLesa bukaleta pa
calo na ku bantunshi?
“BaLesa bakasumwina iminsoshi yonse ku menso
abo; tapakalukuli imfwa libili, neli ni nsoni, neli ku-
lila, neli kusomenwa konse, tau; pakuti ifintu ifya ku-
tanga filipitilile.”—Ukufisulula 21:4.
“Umwana uwakonka akafukana ku bwina bwa nso-
ka, ne mwana uwakusumuka naye ne kutambika
ukuboko kwakwe ku bwina bwa makata. Tekuti fika-
someshe neli konaala pa lupili lwanji lonse uluswete-
lele.”—Yisa. 11:8, 9.
Amalembo na ambi: Yisa. 26:9; 65:21, 22.
18. Kani cilaalule’ndo ukutango’kupensela Ubufumu?
“Tekulukulibunganishisha’maboni panshi pano . . .
Sombi mulukulilamina’maboni kwiulu . . . Papo’mu-
ntu uwishi ukupyungila bawishikulu babili . . . Ta-
mwishi ukupyungila na baLesa ne maboni. . . . Pakuti
pali fyefyo, tekulukubamba mu mitima ati: Mba findo
16
twakulukulya? Mba findo twakulukunwa? Mba findo
twakufwala? Pakuti ifyo-fintu fyonse abena fyalo e
bafifwaya-fwaya.”—Mat. 6:19-32.
“Ubufumu bwa kwiulu bulipalene ne maboni aafise-
me mwi bala, ayo atulukile [asangile] umuntu, ne ku-
fisa; popele, pakuti pa kutemwo’kwakuti, angaya, ne
kushitisha fyonse’fyo ifi ali nafyo, ne kuula ibale’lyo.
Kabili Ubufumu bwa kwiulu buli koti muntu uwa kuu-
la, uulukufwaya-fwaya bamagalite abaweme makosa:
penka, pa kubona magalite umo uwa makwebo apa-
tali, aliile mu kushitisha fyonse’fyo ifi ali nafyo, ne
kumuula.”—Mat. 13:44-46.
Amalembo na ambi: Mat. 16:24; 19:27-29.
19. Tuliishi shani ati tulukwikala mu mpindi ya
kupelako kabili ati Ubufumu bwa baLesa bulukwikalika?
“Ili baikele pa lupili lwa Maolife, abasambile balii-
shile kuli bo ku mpelo, ati: Mutubuule! Ifyo-fintu fi-
kesa lisa? Kabili mba kesa-keshibilo kakaba-po aka
kwisa kwenu, ne kakushila kwa mpindi?”—Mat. 24:3.
“Wishibe’fi ati pa nshiku sha kupela-ko pakesa
impindi sha bukali; pakuti abantu bakalukuli baku-
litemwa, bakutemwa indalama, bamankulubinda, ba-
kutangala, bakucobola, bakupulaisha ababafyele, ba-
kubulo’kutota, babipile, bakubule’mitima inakile
iya kutemwa koti kwishibila kwa bantunshi, bakubu-
lo’kufituluka, basenseshi, bakubulo’kuteke’mitima,
bakali, bakubulo’kutemwe’fiweme, ni bamwaluka, fi-
ngaingai, bakulitota ukutumpile, bakutemwo’tuseko
ukucila na pa kutemwa baLesa; bakwikala ne meka-
lilo akupala baLesa, sombi balukukaana’makosa aku-
ko: abo nabo ubafutatile.”—2 Tim. 3:1-5.
Amalembo na ambi: Mat. 24:4-14; Ukufisulula 6:1-8;
12:1-12.
17
20. Satana Umusenseshi ni nani? Kani ye ne fibanda
fyakwe balifumine pi?
“Kongamato uyo umukulu alipooselwe panshi,
insoka iyo iya kale, iilicilwe ati Musenseshi, ni Sata-
na, uwa kutumpaika abantu bonse aba mu calo ca pa-
nshi.”—Ukufisulula 12:9.
“Uyo aali mwipaishi na pa kutanga; kabili taema-
kanine muli bucine, pakuti muli ye tamuli bucine
neli bunini. Pa kulabila ye ubufi, alukulabile’fyakwe
umwine enka; pakuti ye wa bufi, eubufyala.”—Yoa.
8:44.
“Ne nkalamba nasho ishi tashalamine ubufumu
bwa shiko ishine, sombi shalilekele apa kwikala pa
shiko apelelwe, balishilamine mu minyololo ya muya-
yaya panshi pa mfinshi, ukufika na kukusololola kwa
kasuba ako akakulu.”—Juda 6.
Amalembo na ambi: Jobo 1:6; 2:1.
21. Satana aalipikiishe shani baYawe ne kwikalika
kwabo mwi bala lya Edeni? Ni bwisa ubufi Satana
alabiile pali Jobo?
“Lombe’nsoka . . . yalilabiile ku mwanakashi ati:
Kani cine balabiile baLesa ati: Teshi mulye-ko ku miti
yonse iya mwi bala? Naye umwanakashi alilabiile ku
nsoka ati: Tuliishi ukulye’fisepo ifya ku miti iya mwi
bala; sombi ifya fisepo ifya ku muti uli pakati ke bala,
baLesa balilabiile ati: Teshi mukalye-po neli kukuma-
ko, mwi kafwa! Popele insoka yalilabiile ku mwana-
kashi ati: Tamukafwe’cine; pakuti baLesa baliishi ati
akasuba ako mukalya-ko, elyo amenso enu akashibu-
ka, namwe mukalukuli koti ni baLesa, abakwishibi-
she’fiweme ne fibipile.”—Ifyakuta. 3:1-5.
“Satana ne kubaasuka baYawe ne kulabila ati: Kani
18
Jobo alukubatiina baLesa apakubula’kantu? Kanshi
tamumushingulwishe ne lubao ponse ponse pali ye,
na pa ng’anda yakwe, na pali fyo fyonse ifi ali nafyo?
Kabili mwaishukisha imilimo iya ku minwe yakwe, ne
maboni akwe nao alukufunuka mu calo. Sombi nga
mutambike ukuboko kwenu bukumo, mutintile-po
pali fyo fyonse ifi akwete, penka akamukaaneni pa
menso enu.”—Jobo 1:9-11.
“Satana ne kubaasuka baYawe ne kulabila ati: Inka-
nda pa nkanda, icine, fyonse’fyo ifi akwete umuntu
angafipoosa pakuti pa mweo wakwe. Sombi muta-
mbike ukuboko pano, mutintile-po pe fupa lyakwe na
pa munefu wakwe, eli akamukaaneni pa menso enu.”
—Jobo 2:4, 5.
22. Kani tungalangisha shani ati tuli ku kabeya ka
baYawe ne kwikalika kwabo kabili ne kushinina ati
ukupikisha kwakwe Satana ku bapyungishi ba baLesa
kwa bufi?
“We mwana wanji ube ne mano, usangalashe
umutima wanji, ati mwasuke uyo ulukuntongala.”
—Ifisi. 27:11.
“BaLesa bankanye ningesa kusumina ati mulilu-
ngeme mu malangulushi; Ukufikila ukufwa nebo te-
kuti mfumyepo ubunjino [ukulungama] bwanji pali
nebo!”—Jobo 27:5.
Amalembo na ambi: Amasa. 26:11; Jako. 4:7.
23. Koti kusololola kwa baYawe kuli Satana ne fibanda
fyakwe, findo fikacitwa kuli ye ne fibanda fyakwe?
“Nkakulengele’nkondo, ukalukulwa ne mwanaka-
shi; ne bana bobe nabo bakalukulwa ne bana bakwe:
kabili umwana wakwe akasomesha umutwi wobe,
nawe ukasomesha akashishilo kakwe.”—Ifyakuta.
3:15.
19
 “Popele baLesa ba butende bakamonaala bwangu
Satana panshi pa makasa enu. Uluse lwa baShikulu
wesu Yesu Klistu lwikale nenu.”—Loma 16:20.
“Nalibwene inkalamba ilukuseluka kwiulu, ili ne lu-
fungulo ulwa ku cikanda ne minyololo ikulu mu mi-
nwe yaiyo. Nayo yalimwikete kongamato, insoka iyo
iya kale, e Musenseshi e Satana, ne kumukaka imya-
ka imyanda ikumi.”—Ukufisulula 20:1, 2.
“Umusenseshi uwa batumpaikile aalipooselwe mu
cishiba ca mulilo ne ca mabwe amulilo, umuli
ne cilwani ne wakushimika uyo uwa kutumpaika.”
—Ukufisulula 20:10.
24. Ni fisa ifya mipashi ifi abaKlistu balitalamushako?
“Tekuti pakaboneke, pakati pali mwebo, umuntu
uwakupisho’mwana wakwe umwalalume neli umwa-
nakashi mu mulilo, neli wa kubuka, neli wa kuci-
to’bwanga, neli ni nyinamanga, neli ni mfwiti, neli wa
kutemasha ku bubi, neli wa kwipushepusha isongwe,
neli wa kulowa, neli wa kupupe’mipashi.”—Ndute.
18:10, 11.
“Aba mwenso, ne bakubulo’kucetekela, ne bakune-
kasha mu mitima, ne bakwipaya’bantu, ne bacence-
meshi, ne mfwiti, ne bakupupe’fibumbwabumbwa,
ne bakubepa bonse, mwabo mukalukuli mu cishiba
icilukwaka umulilo ne mabwe amulilo; ico ni mfwa ya
bushibili.”—Ukufisulula 21:8.
25. Umweo cindo? Kani umweo ungafwa?
“BaYawe Lesa baalibumbile umuntu kwi fukutu lye
loba, ne kupemena mu myona yakwe ukupema
kwa mweo, lomba umuntu aalibeele . . . wa mweo.”
—Ifyakuta. 2:7.
‘Boneni, imyeo yonse yanji, umweo wa bawishi
20
pamo ne mweo wa mwana; umweo uyo uwa kubifya
eukafwa.’—Esic. 18:4.

26. Ukubifya cindo? Fwense tulibeele shani ne

kubifya?
“Abantu bonse uucito’kubifya alapulaisha ne ma-
funde, kabili ukubifya e kupulaisha kwa mafunde.”
—1 Yoa. 3:4.
“Pakuti pa muntu umo, ukubifya kwaliingile mu
calo ca panshi, ne mfwa nayo pakuti pa kubifya; po-
pele apo ne mfwa yalikumene ku bantu bonse, paku-
ti bonse baalibifishe.”—Loma 5:12.
Ilembo na limbi: Amasa. 51:5.

27. Findo mwelelwe ukucita kani mwabifya?

“Nalisumiine kuli mwebo ifya kubifya fyanji; nshi-
nafishile ukusendama kwanji, tau; nebo ati: Naku-
fisulula kuli baYawe ukupulaisha kwanji.”—Amasa.
32:5.
“Pali mwebo kani pali ulukutenda? Nga abete aba-
kulu aba mwi kelesha, bakatembele pali ye, ili bamu-
sufya ne mafuta mwi shina lya baShikulu [baYawe]:
popele ukutembela ukwa kucetekela kukamupulusha
uyo umulwele, na baShikulu [baYawe] nabo bakamu-
busha; kabili kani alicitile ukubifya, kukamufituluci-
lwa. Suminanshanyeni lomba ifya kubifya fyenu, mu-
lukubatembelela ababyenu mwe bene na bene, ati
mukabushiwe. Ukulilila kwa muntu ulungeme kuli ne
makosa pa kukonshiwa.—Jako. 5:14-16.
“Uyo ufimba-po pa kupulaisha kwakwe tekuti ashu-
ke; sombi abantu bonse uukufisulula ne kukuleka eu-
kapoka inkumbu.”—Ifisi. 28:13.
21
28. Findo twelelwe ukucita pakuti tuli bakubifya?
“Tekusumina ati ukubifya kukomeke imibili yenu ii-
shi ukufwa, mwingatumikwa ku kukumbwa kwa
kuko; Pakuti ukubifya takukamukomekeni; pakuti
mwebo tamukomekwa ku mafunde, sombi ni ku luse
eko mukomekwa.”—Loma 6:12, 14.
29. Kani imfwa cindo?
“Pa matukuta apa menso obe ukalukulye’fyakulya,
ili taungabwelela mwi loba, pakuti emo wafumishiwe:
pakuti webo ewe fukutu, kabili ukabwelela na kwi fu-
kutu.”—Ifyakuta. 3:19.
“Abalabi baliishi ati bakafwa; sombi abafwile tabe-
shi neli kantu; kabili tabali ne lambulo pano; pakuti
ukubalanguluka kwalubwa.”—Uwaku. 9:5.
Amalembo na ambi: Amasa. 146:4; Uwaku. 3:19, 20; 9:
10; Yoa. 11:11-14.
30. Nindo abantu bafwila?
“Pakuti pa muntu umo, ukubifya kwaliinjile mu
calo ca panshi, ne mfwa nayo pakuti pa kubifya; po-
pele apo ne mfwa yalikumene ku bantu bonse, paku-
ti bonse baalibifishe.”—Loma 5:12.
“Ukulambulwa kwa kubifya ni mfwa.”—Loma 6:23.
31. Findo tucetekele ati efikacitikila abafwile?
“Ndi ne kucetekela kuli baLesa, kopele uko na baba
abene balukupembelela, ati kukesa ukubuuka pa
mfwa kwa balungeme ne basendeme.”—Ifyacit. 24:15.
“Tekulukukankamana pakuti pali fyefyo; pakuti
ikesa impindi iyo lomba, abantu bonse abali mu fi-
lende bakomfwe’shiwi lyakwe, ne kufuma-mo; abo
abaalukucite’fiweme bakabuuka libili ukwa mweo;
sombi abo abaalukucite’fibipile bakabuuka libili
ukwa kusololola.”—Yoa. 5:28, 29.
22
32. Ni banga abantunshi ababuukila kwiulu?
“Nalibwene, lomba ni ku Mwana wa mbelele, alii-
makene pa lupili lwa Sayoni, ne bantu pamo nakwe
amasausande umwanda umo ne makumi ane na ane
peulu (144,000), baali ne shina lyakwe ne shina lya
baWishi ililembelwe pa mpumi shabo. Kabili baalu-
kwimba ulwimbo koti lwa bukumo pa menso etebe
na pa menso afintu ifilabi ifyo fine na pa menso aba-
kulu. Kabili papo umuntu uwaishibile ukusambilila
ulwimbo ulo, sombi benka’bo amasausande umwa-
nda umo ne makumi ane na ane peulu, abaulilwe mu
calo ca panshi.”—Ukufisulula 14:1, 3.

33. Kani ababuukila kwiulu bakalukucite’ndo kulya?

‘Mwalibaalwile bufumu ne bupapatilishi ubwa kuli
baLesa besu; nabo bakalukwikalika aba pa calo ca
panshi.’—Ukufisulula.’ 5:10.
“Nalibwene amatebe, ne bantu nabo baaliikele-po;
ne kusololola nako kwalipeelwe kuli bo. . . . Abo baa-
liikele ne mweo ne kulukwikaliko’bufumu pamo na
baKlistu imyaka imyanda ikumi. Alishukile Aliswete-
le uyo uli wa pa kubuuka kwa bafwile uko ukwa kuta-
nga. Pali baabo imfwa ya bushibili taikwete-bukulu;
sombi bakalukuli bapapatilishi ba baLesa ne ba ba-
Klistu; bakalukwikaliko’bufumu pamo nabo imyaka
imyanda ikumi.”—Ukufisulula 20:4, 6.
Ilembo na limbi: Ukufisulula 22:5.

34. Ni bwisa bucetekelo abantunshi abengi bakwete?

‘Nayo [imbifi] kabili ati: Mwe baYesu, mukanda-
nguluke nebo, pa kwisa mwebo mu Bufumu bwe-
nu. Nabo baYesu baalilabiile kuli yo ati: Icinenene
23
ndukukubuula lelo ati, ukalukuli na nebo mu Paladai-
so.’—Luku 23:42, 43.
“Nalibwene abafwile abacepele ne bacindeme,
baliimakene pa menso etebe; lomba amabuuku
aliifunwinwe-po; ne buuku limbi nalyo
lyaliifunwinwe-po, ilyo libuuku lya mweo; popele imi-
landu ya bafwile yalisololwelwe ku fintu ifyo ifyale-
mbelwe mu mabuuku, koti milimo yabo. Kabili icishi-
ba calibweseshe abafwile abali-mo, kabili ne mfwa
na Sheoli [Hadeshi] fyalibweseshe abafwile abali-mo;
nabo imilandu yabo yalisololwelwe bonse koti milimo
yabo.”—Ukufisulula 20:12, 13.
Ilembo na limbi: Ukufisulula 21:1-4.
35. Nindo twelelwe ukucetekela makosa ati abafwile
bakabuuka?
“Mwilukutiina abo abepaya umubili, sombi tabeshi
ukwipaya ne mupashi: sombi tanje cine mulukuba-
tiina abo abeshi ukwipaya ne mupashi ne mubili mu
Geena.”—Mat. 10:28.

24
Ifyebo Fyanji

25
ICIPUTUSHA 2 IFILUNGEME IFI BAYAWE BAFWAYA
FWEBO UKUCITA

Mu kusambilila kwenu ukwa Baibolo, mulishibile kale fye-

fyo baYawe bafwaya ati mulukucita na fyefyo mungalu-
kucita koti kufunda kwabo ukulungeme. Ukulonda fyefyo
musambilile, cipale kulimulengesheni ukwalulako amekalilo
yenu mu mweo wenu. Pano pakuti mwasalululapo ukuluku-
londa imibelo ya baYawe iilungeme, mwalyanshika ukuba-
pyungila mu nshila iyelelwe pakuti muli pano wa kutulisha
icebo iciweme.
Ukupitulukamo mu fyebo ifyakonkapo kwa kumofweni-
ko ukwikatisha ku kufunda ukulungeme ukwa baYawe ka-
bili kwa ku mwanusheniko na fimbi ifintu fyefyo mungaci-
ta pakweba ati mube abapyungishi babo abasuminishiwe.
Fino ifyebo fyakumofweniko ukubona umulandu cicindami-
ne ukucita ifintu fyonse na cimanga umuweme ne kulemya
baYawe.—2 Koli. 1:12; 1 Tim. 1:19; 1 Pet. 3:16, 21.

26
1. Icupo ca buKlistu cilyelelwe ukuba shani?
“Nabo baalibasukile ati: Kani tamungapenda ati
abo abalengele abantu ku mpindi ya kutanga, bali-
balengele ne mwalalume ne mwanakashi, ne kulabila
ati: Pakuti pa cebo ico, umuntu akaleka bawishi na
banyina, ne kwikalisha ne mukashi wakwe; popele
bobilo bakalukuli munefu umo? Fyopele’fyo bukumo
tabali babili sombi munefu umo. Pakuti pali fyefyo,
ifyo ifi balundenye baLesa abantu bonse tekufileka-
nya neli umo.”—Mat. 19:4-6.
‘Ukwelelwa abakulu ba mwi kelesha, lomba, ukulu-
kwikele bakubule’milandu, mulume wa mwanakashi
umo enka. Abapyungishi bakofwako nga bekale ba-
lume bamukashi umo.’—1 Tim. 3:2, 12.

2. Ni wisa mulandu Amalembo asuminiishe icupo

ukushila uungalenga uyo umuntu ukuupa neli ukuupwa
na kabili?
“Popele ndukumubuuleni ati: Abantu bonse uuka-
kano’mukashi wakwe pakuti pa cebo cimbi ici ta-
cili ca bucencemeshi, penka ne kuupo’mwanakashi
umbi, uyo alukucito’bucende.”—Mat. 19:9.

3. Findo Baibolo ilabilapo pa mulume neli umukashi

ukuyo’bukali?
“Ifyo ifi balundenye baLesa, abantu bonse tekufile-
kanya neli umo.”—Mako 10:9.
“Bamukakuupwa ndukubafunda, te nebo sombi ni
baShikulu abangafunda, ati: Umukashi tekulekana
ne mulume wakwe; . . . Na kabili ati: Umulume teku-
kano’mukashi wakwe.”—1 Koli. 7:10, 11.
Ilembo na limbi: 1 Koli. 7:4, 5, 12-16.
27
4. Kuli babo abalukwikala koti mulume ne mukashi
nindo belelwe ukuupanina mwi funde? Kani mulyupene,
fyacine ati icupo cenu ca mwi funde kabili cilishibikilwe
na ku bekalikishi?
“Ulukubalangulusha ati bakomekwe ku bufumu na
ku bukulu, babe ne cumfwilo.”—Tito 3:1.
“Ukuupa nga kulemiwe kuli bo bonse, ne bulo nabo
bwikale buswetele; pakuti abacencemeshi ne ba bu-
cende baLesa e bakasololola nabo.”—Ebeya 13:4.
“Mulukukomekwa ku fintu fyonse ifilengelwe ku
bantunshi pakuti pali baShikulu, kani ni ku mfumu
koti cileme, kani ni kubekalikishi, koti batuminwe
kuli yo mukubacite’milandu abakucite’fibipile, sombi
ne ku batoota abakucite’fiweme.”—1 Pet. 2:13, 14.
5. Nindo twelelwe ukucindikila umweo tupeelwe?
“Pakuti akantupuntupu ka mweo kali kuli mwebo.”
—Amasa. 36:9.
“BaLesa abalengele icalo conse . . . balafipeela fyo-
nse umweo ne kupema ne fintu fyonse. . . . Pakuti
muli bo emo tulukwikala, ne kulukwenda, ne kuluku-
li ne bumi.”—Ifyacit. 17:24, 25, 28.
“Klistu Yesu . . . uwalipoosele cakulubula bonse.”
—1 Tim. 2:5, 6.
“Pa kuliibakila ing’anda ya bukumo, ukacite icaku-
ciicila pa mutenge, wikesa mukuletela pa ng’anda
yobe umulandu wa milopa, kani umbi umuntu apone-
po.”—Ndute. 22:8.
6. BaYawe balabona shani (a) ukwipayo’muntu?
(b) ukufumye’pafu? (c) ukulipaya?
‘Sombi . . . abakwipaya’bantu . . . , mwabo mukalu-
kuli mu cishiba icilukwaka umulilo ne mabwe amuli-
lo; ico ni mfwa ya bushibili.’—Ukufisulula 21:8.
28
 “Kabili kani balukulwa abantu, lomba ne kusome-
sha umwanakashi uli ne pafu, ati apulumushe, sombi
ne kubulo’kwisa-po na fimbi ifibipile; uyo uwamuso-
mesha akabe icine ne mulandu uwa kufute’ndalama.
. . . Sombi kani kukese-po na fimbi ifibipile, eli uka-
fumye umweo pakuti pa mweo.”—Ifyakufu. 21:22, 23.
‘Pakuti imyeo ya bantu bonse yanji, umweo wa mu-
fyashi ne wa mwana.’—Esic. 18:4.
7. Findo umuntu uuli ne bulwashi ububipile
ubwambukila elelwe ukucita?
“Ifintu fyonse lomba ifi mufwaya ati abantu bamu-
citileni, kamubacitila koti ni fyopele’fyo: pakuti ifyo
fya mafunde ne bakushimika.”—Mat. 7:12.
“Tekuceta mwense ifintu fyenu mwe bene, sombi
mwense kamuceta ne fintu fya babyenu.”—Filip. 2:4.
8. Pa kubulo’kwambukisha bambi ubulwashi ububipile,
nindo umulwashi (a) telelwepo ukukumbatila neli
ukupakana ne bantu bambi mu minwe? (b) telelwepo
ukufiitilwa bambi kani tabamwitilepo ku ma ng’anda
abo? (c) Nindo umuntu uulukulanguluka ati cipale
alyambwile ubulwashi ubwambukila angalitemenwa
ukuya mu kupimisha imilopa ili taangambisha?
(d) Nindo uukwete ubulwashi ubwambukila elelwe
ukwishibisha uwakwikatanya ibumba lya bakulu ba mwi
kelesha ili tangabatishiwa?
“Tekwikala ne myapu iya bantu bonse neli umo, so-
mbi ukutemwanshanya; pakuti uutemwo’mubyakwe
akumanishe’funde. Pakuti ifi . . . fyonse filisankene
mu mashiwi aya, ti: Ulukutemwo’mubyobe koti kuli-
temwa we mwine. Ubutemwe tabubifya-po neli pani-
ni umubyakwe; pakuti pali fyefyo, ubutemwe bulaku-
manishe’funde.”—Loma 13:8-10.
29
 “Ubutemwe . . . tabucita-po ifi tafyelelwe; tabufwa-
ya ifyabuko ubwine, tabukalipishiwa, tabwebe’fibipi-
le.”—1 Koli. 13:4, 5.
9. Nindo abaKlistu belelwe ukulitalamushisha ku milopa,
kabili ukucite’fyo kulaalule’ndo?
“Sombi iminefu ili ne mweo waiyo, e milopa yaiyo,
teshi mukailye-po.”—Ifyakuta. 9:4.
“Nangabe’fyo uliishi ukwipaya ne kulya ifinani mu
mishi yobe yonse, koti kutemwesha kwa mutima
wobe, na koti kushukisha kwa baYawe Lesa wenu. . . .
Sombi tekuti mukalye-ko ku milopa, muketulwile pa-
nshi pa mushili koti menda.”—Ndute. 12:15, 16.
“Muleke ifintu fya milambu iya ku fibumbwabu-
mbwa, ne milopa, ne finani ififwile pa kufipoto’mu-
koshi, ne bucencemeshi.”—Ifyacit. 15:29.
10. Nindo abaKlistu tabalondelapo Amafunde akwe
Mose na fyefyo alabila pa kupeela imilambu ne fye
Sabata?
“Pakuti baKlistu cipelele-ko ca mafunde icileto’ku-
lungama ku bantu bonse abacetekela.”—Loma 10:4.
“Abantu bonse neli umo emwebeni ifya fyakulya
neli fya fyakunwa neli fya citenje neli fya kwikala
kwa mwenshi neli fya Sabata. Ifyo cinshingwa ca fi-
ntu ifikesa, sombi umubili wa baKlistu.”—Kolo. 2:
16, 17.
Amalembo na ambi: Gal. 3:24, 25; Kolo. 2:13, 14.
11. Ni isa mibelo iicililepo iitwishibisha ati tulapyungila
pamo ne baKlistu babyesu?
“Ifunde lya bukumo ndukumupeeleni, ati muluku-
temwanshanya; koti ni fyopele’fyo ifi nalukumute-
mweni nebo, efi mulukutemwanshanya na mwebo.
30
Pakuti pali kuku abantu bonse bakeshiba ati muli ba-
sambile banji, kani mukalukwikele ne kutemwansha-
nya.”—Yoa. 13:34, 35.
“Kamufwalila-po ubutemwe, ubuli ca kukaka ca ku-
waminina.”—Kolo. 3:14.
Ilembo na limbi: 1 Koli. 13:4-7.
12. AbaKlistu balyelelwe ukucita shani ili ba babifya ku
baKlistu babyabo?
“Ili musuminanshanya ne kufitulukila mwe bene na
bene, kani umbi ali ne mulandu pa mubyakwe; koti
ni fyefyo ifi bamufitulukileni baShikulu [baYawe], na
mwebo fyopele’fyo mukacite.”—Kolo. 3:13.
“Mulukukonsha ukutemwanshanya; pakuti ubute-
mwe bulafimba pa fyakubifya ifinji.”—1 Pet. 4:8.
Amalembo na ambi: Ifisi. 17:9; 19:11; Mat. 7:1-5.
13. UmuKlistu kani amubifyeni makosa, ifili koti lwefyo,
mulyelelwe ukucite’ndo?
“Kani umukwanu abifye kuli webo, koya, umula-
njishe ukubifya kwakwe, mwebilo kumpelo: penka
kani akumfwe, lomba walibwesesha umukwanu. So-
mbi kani teshi akumfwe, upinte na bambi neli
umo neli babili, ati mu tunwa twa mboni shibili neli
shitatu amashiwi onse alungame. Sombi kani akaa-
ne ukubomfwa na babo, ubuule icebo kwi kelesha: lo-
mba akaane ukuliumfwa ne kelesha nalyo, pa menso
obe abe koti mwina fyalo na koti musonkeshi.”—Mat.
18:15-17.
14. Kani ifisepo fya ku mupashi ni fisa, kabili
ukufikwata kungatofwako shani ukulama bucibusa
bwesu ne bantu bambi?
“Ifisepo ifya ku mupashi butemwe, ne kusangalala,
31
ne butende, ne nkumbu, ne luse, ne kuwama, ne ku-
cetekelwa, ne kulicefya, ne kuliteka.”—Gal. 5:22, 23.
15. Nindo tatwelelwepo ukubepelo’bufi?
“Umusenseshi . . . taemakanine muli bucine, paku-
ti muli ye tamuli bucine neli bunini. Pakulabila ye
ubufi, alukulabile’fyakwe umwine enka; pakuti ye wa
bufi, eubufyala.”—Yoa. 8:44.
‘Sombi . . . aba kubepa bonse, mwabo mukaluku-
li mu cishiba icilukwaka umulilo ne mabwe amulilo.’
—Ukufisulula 21:8.
Amalembo na ambi: Ifyakufu 20:16; 2 Koli. 6:4, 7.
16. Kani abaKlistu balabona shani ukwiba?
“Mwebo mwense neli umo mwikasomenwa pakuti
pa kwipayo’muntu neli kwiba.”—1 Pet. 4:15.
“Uwakwiba aleke ukwiba, sombi tanje nga aluku-
pyunga, ne kulukucita ku minwe yakwe ico iciweme,
ati akabe ne fyakumupeela uupengele.”—Efesa 4:28.
17. Findo Baibolo ilabilapo pa mfaina?
“Koya, ulukulye’fyakulya fyobe ne kusemba, unwe
imfaina yobe ne mutima wa tuseko; pakuti baLesa
kale bapoka ifyakucita fyobe.”—Uwaku. 9:7.
“Tekulukunwa amenda enka bukumo, sombi unwe
utufaina tunini pakuti pa mala obe na pakuti pa ku-
naka kobe ukwingi.”—1 Tim. 5:23.
18. AbaKlistu balyelelwe ukubona shani ukupendwa?
“Kani tamwishi ati abasendeme tabakapyana Ubu-
fumu bwa baLesa? Tekutumpaikwa: neli bace-
ncemeshi, neli bakupupe’fibumbwabumbwa, neli ba
bucende, . . . neli bakulukuli ne lunkumbwa, neli ba-
kupendwa, . . . bonse abo tabakapyano’Bufumu bwa
baLesa.”—1 Koli. 6:9, 10.
32
 “Ukwelelwa icilolo, lomba, ukulukwikele cakubu-
le’milandu, . . . cakubulo’kupendwa.”—1 Tim. 3:2, 3.
Ilembo na limbi: 1 Koli. 5:11.
19. Kani umuKlistu alyelelwe ukubona shani ukunwinsha
imfaina, nangaba ati tapendelwepo?
“Tekwikala pa kati pa bakunwa imfaina.”
—Ifisi. 23:20.
‘Abapyungishi bakofwako fyopele’fyo nga bekale,
. . . bakubulo’kunwe’mfaina ishinji.’—1 Tim. 3:8.
Ilembo na limbi: 1 Pet. 4:3.
20. Nindo abaKlistu tabelelwepo ukupyungishisha
ifikolesha neli imiyanda iingalengesha
ukubulo’kulanguluka bwino?
“Pakuti pali fyefyo, mwe bakwasu, ndukumuko-
mbeteleni, pakuti pa nkumbu sha baLesa, ati mupoo-
se imibili yenu milambu iilabi, iswetelele, impokele-
lo kuli baLesa; pakuti ifyo kupyunjila kwenu ukwa
mano. Kabili tekupalana ne ba mpindi ino; sombi mu-
sanguke pa kubuuka libili imilangwe yenu, ati mwi-
shibe bwino ukufwaya kwa baLesa ukuweme ukwa
mpokelelo, ukwa kuwaminina.”—Loma 12:1, 2.
“Nga tulisweshe ukufifumya ifibipile fyonse ifya
ku munefu ne fya ku mupashi, ne kulukuwaminisha
ukulungama mu kutonda ukwa kuli baLesa.”—2 Koli.
7:1.
Amalembo na ambi: 1 Pet. 4:3; Ukufisulula 21:8.
21. Baibolo ilalabilapo shani pa bucencemeshi
(por·neia), ubusankenemo ubucende, ukulalana kwa
mwalalume ne mwalalume, umwanakashi fyopele’fyo ne
mwanakashi mubyakwe, ne mibelo imbi iibipile?
“Lomba ifyakucita ifya ku munefu filibwenekele,
33
ni fifi: ubucende, ne bucencemeshi, ne fibipile, . . .
ne fyakube’fyo. . . . Abo abalukucite’fintu ifya ku-
be’fyo teshi bakapyane Ubufumu bwa baLesa.”—Gal.
5:19-21.
“Kani tamwishi ati abasendeme tabakapyana Ubu-
fumu bwa baLesa? Tekutumpaikwa: neli bace-
ncemeshi, neli bakupupe’fibumbwabumbwa, neli ba
bucende, neli bakulibifya, neli balalume abakubifya-
nshanya ne balalume ababyabo . . . tabakapyano’Bu-
fumu bwa baLesa.”—1 Koli. 6:9, 10.
“BaLesa baalibapoosele ku kukumbwa ukubipile.
Pakuti abanakashi babo baaliyalwile imilimo ya mi-
bili yabo iya kwishibila kwabo milimo iitaipalene ne
kwishibilo’ko: fyopele’fyo ne balalume, baalilekele
imilimo ya banakashi iya kwishibila kwabo, ne ku-
lukufwata mu mitima ukulukukumbwana, abalalume
ukulukucitane’fibipile ne balalume; ne kulukupoka
na muli bo abene amalambulo aelelwe ifibipile fya-
bo.”—Loma 1:26, 27
“Ukuupa nga kulemiwe kuli bo bonse, ne bulo nabo
bwikale buswetele; pakuti abacencemeshi ne ba bu-
cende baLesa ebakasololola nabo.”—Ebeya 13:4.
Amalembo na ambi: Mako 7:20-23; Efesa 5:5; 1 Pet.
4:3; Ukufisulula 21:8.
22. Ni lisa ifunde lya mu Baibolo ilikatofwako ukubula
ukucita ubucencemeshi?
“Kamulandakanya ifya kwiulu, tekufilandakanya
ifintu fya panshi pa calo. Pakuti pali fyefyo ipayeni
ifileba fyenu ifya panshi; ubucencemeshi, ne fibipile,
ne kutemukila ukubipile, ne kufwaisha ifibipile, ne
kukumbwa ukuli kupupe’fibumbwabumbwa.”—Kolo.
3:2, 5.
“Popele ifyakupela-ko, mwe bakwasu, ifintu fyonse
34
ifya bucine, nafyo fyonse ifya mulemyo, nafyo fyo-
nse ifilungeme, nafyo fyonse ifiswetelele, nafyo fyo-
nse ifyakutemwesha, nafyo fyonse fili ne mpupo ishi-
weme, kani emo buli ubune, kani emo kuli ukutoota,
mulukufialakanya ifintu ifyo.”—Filip. 4:8.
23. Nindo umuKlistu telelwepo ukuteyelako ifyangalo
fya kushitikapo indalama?
“Sombi mwebo mwe mulukubaleka baYawe, ne
kuluba-ko ulupili lwanji uluswetelele, mwe mwanshi-
kiile’tebulu lesa we shuko, ne kwitila imfaina ishisa-
nkene kuli lesa wa fikesa-po.”—Yisa. 65:11
“Kani tamwishi ati abasendeme tabakapyana Ubu-
fumu bwa baLesa? Tekutumpaikwa: neli bace-
ncemeshi, neli bakupupe’fibumbwabumbwa, neli ba
bucende, neli bakulibifya, neli balalume abakubifya-
nshanya ne balalume ababyabo, . . . bonse abo taba-
kapyano’Bufumu bwa baLesa.”—1 Koli. 6:9, 10.
24. Kani umuntu abifya ukubifya ukukulu pakuti pa
kunaka kwakwe pano alukufwaya ukubwesha bucibusa
bwakwe na baYawe, findo elelwe ukucita penka’po?
“Nalisumiine kuli mwebo ifya kubifya fyanji; nshi-
nafishile ukusendama kwanji, tau: Nebo ati: Nakufi-
sulula kuli baYawe ukupulaisha kwanji; Lomba mwe-
bo mwalifitulukiile ku mulandu wa kubifya kwanji.”
—Amasa. 32:5.
“Pali mwebo kani pali ulukumfwa ukubipile? Nga
atembele! Kani pali ulukusangalala? Nga alukwi-
mba ukulukucindika! Pali mwebo kani pali ulukute-
nda? Nga abete abakulu aba mwi kelesha; bakate-
mbele pali ye, ili bamusufya ne mafuta mwi shina
lya baShikulu: popele ukutembela ukwa kucetekela
ku kamupulusha uyo umulwele, na baShikulu nabo
35
bakamubuusha; kabili kani aalicitile ukubifya, ku ka-
mufitulukilwa.”—Jako. 5:13-15.
Amalembo na ambi: Ifisi. 28:13; 1 Yoa. 2:1, 2
25. Ukulunda pa kufisulula ifya kubifya fyakwe,
findo umuKlistu onse alyelelwe ukucita pa fya kubifya
fya baKlistu bambi ifingonaala imibelo iiweme iya mwi
kelesha?
“Kani umuntu abifye, pa kumfwa ishiwi lya kula-
pa, kani ye ni mboni, kani abona neli kwishiba, naye
tekucifisulula, kanshi akapinta umulandu wakwe.”
—Ifyabalef. 5:1.
26. Kani umuKlistu bamucenjesha ku bakulu ba mwi
kelesha alyelelwe ukubona shani uko ukucenjesha?
“We mwana wanji wilukupufya ukupama kwa
baYawe, neli kukatala pakuti pa kucenjesha kwabo.”
—Ifisi. 3:11.
“Ishiwi ni nyale; ifunde kutuba; ifya kufunda ifya
kucenjesha ni nshila ya mweo.”—Ifisi. 6:23.
27. Kani umuntu talukulamapo ifunde lya baLesa ku
mushikila, findo ikelesha lingacitapo?
“Nalilembele kuli mwebo pa nkalata ati te-
kwambaala ne bacencemeshi; nshinaebele ati tekwa-
mbaala neli panini ne bacencemeshi aba mu calo
cino ica panshi, neli balunkumbwa, neli bakukaka-
tisha ukwa kwiba, neli bakupupe’fibumbwabumbwa;
pakuti nga ni fyefyo, nga mungafuma mu calo ca
panshi. Sombi pano ndukumulembeleni ati tekulu-
kwambaala ne muntu uwilikilwe ati mukwasu, kani
uyo mucencemeshi, kani wa lunkumbwa, kani upu-
pe’fibumbwabumbwa, kani wa lwefyo, kani upendwa,
kani ukakatisha ukwa kwiba; neli kuliila pamo ne mu-
36
ntu wa kube’fyo, koku. Pakuti mba shani kuli mula-
ndu wanji ukubeba abali posonde? Kani mwebo ta-
mubeba abo abali mu kati? Sombi abo abali posonde
baLesa e babeba. Ifumyeni imbifi muli mwebo mwe
bene.”—1 Koli. 5:9-13.
28. Kani ukupempela ifibumbwabumbwa ekweba ati
shani? Ni shisa nshila isha kupempelelamo
ifibumbwabumbwa abaKlistu belelwe ukutalamukako?
“Tekulicitila ifibumbwabumbwa, neli fyakupalana
ne fya kwiulu, neli fya pa calo ca panshi, ne fya mu
menda amunshi mu calo; tekuti winamishe kuli fyo
neli kufipyunjila, tau; pakuti nebo ne baYawe, Lesa
wobe, ndi baLesa babukwa.”—Ifyakufu. 20:4, 5
“Cenjeleni ku fibumbwabumbwa.”—1 Yoa. 5:21.
Amalembo na ambi: Yisa. 42:8; Jele. 10:14, 15.
29. Kani umuKlistu alyelelwe ukubona shani ici icalo
umuli abantu abatalamukile kuli baLesa?
“Tabali pali babo aba pa calo ca panshi.”—Yoa. 17:16
“Tamwishi ati bucibusa ubwa ku calo ca panshi bu-
pate kuli baLesa? Abantu bonse lomba uulukufwa-
yo’kuba cibusa ca bantu aba mu calo ca panshi, uyo
eulukulialula mupate wa baLesa.”—Jako. 4:4.
30. BaYesu baalukubona shani ukulibikamo mu fya
mapolitiki ya calo?
“Umusenseshi alibatwite ku lupili ulutali mako-
sa, ne kubalanjisha ubufumu bonse ubwa panshi,
ne buleme bwa bubo; ne kulabila kuli bo ati: Ifi-fintu
fyonse nakumupeeleni, kani mufukame-ko panshi
ukundambila. Penka baYesu baalilabiile kuli ye ati:
Fuma-po Satana! Pakuti fililembelwe ati: Ulukucindi-
ka baShikulu [baYawe] Lesa wobe, kabili ulukuba-
pyunjila bo benka!”—Mat. 4:8-10.
37
 “BaYesu, ili baishibile ati balukwisa mu kunjikata
ne kumpanjilisha ati njikale ni mfumu, baalikumbu-
lukile libili ku lupili benka.”—Yoa. 6:15.
31. Kani umuntu alitalamushako ku calo ne kuba
umuKlistu, findo angacetekela ukufuma ku ba mu calo?
“Nga muli ba pa calo ca panshi, ne ba panshi pano
nga balimutemenweni ati babyesu; sombi pakuti ta-
muli ba pa calo ca panshi, sombi nalimusalulwileni
pali bo, pakuti pali fyefyo aba pa calo ca panshi ba-
lukumufitilweni. . . . Pakuti baalukunkululusha nebo,
na mwebo bakamukululusheni.”—Yoa. 15:19, 20.
“Bonse abalukufwayo’kwikala ukupala-baLesa muli
baKlistu Yesu bakakululuka.”—2 Tim. 3:12.
“Balakankamana, pakuti tamubutuka pamo nabo
ukuya ku kufula kwa bupupa kopele, ili bamucobole-
ni.”—1 Pet. 4:4
32. Ukulitalamusha ku calo ku ngofwako shani
umuKlistu ili alukusala incito?
“Uwa kwiba aleke ukwiba, sombi tanje ngaaluku-
pyunga, ne kulukucita ku minwe yakwe ico iciweme,
ati akabe ne fya kumupeela uupengele.”—Efesa 4:28.
“Umusenseshi . . . wa bufi, eubufyala.”—Yoa. 8:44.
“Bakasololola ifyebo fya bantu aba mikoka iyinji,
ne kwilunjika imishobo ya bantu ikosele iya kutali;
popele bakakanda impoko shabo ati shaluke mase,
na mafumo abo ati aaluke fibeshi ifya mwi bala;
umbi umushobo wa bantu taukasuntwila umushobo
ubyakwe impoko, neli kusambile’nkondo libili, baba.”
—Mika 4:3.
“Naliumfwile ishiwi limbi ilya kufuma kwiulu ilya
kulabila ati: Fumeni-mo muli ye [Babiloni Umukulu],
mwe bantu banji, mwingambaala ne kubifya kwakwe,
38
mwingesa-kupoka ifya kukatasha fyakwe.”—Ukufisu-
lula 18:4.

33. Ni esa Amalembo umuKlistu angapyungisha ili

alukusala ifya kwangala?
“Tekutumpaikwa: ukwambaale’fibipile kulabif-
yo’mucinshi.”—1 Koli. 15:33.
“Mwe bakwasu, ifintu fyonse ifya bucine, nafyo
fyonse ifya mulemyo, nafyo fyonse ifilungeme, nafyo
fyonse ifiswetelele, nafyo fyonse ifya kutemwesha,
nafyo fyonse ifili ne mpupo ishiweme, kani emo buli
ubune, kani emo kuli ukutota, mulukufialakanya ifi-
ntu ifyo.”—Filip. 4:8.
“Tekulukutemwe’calo ca panshi neli fintu ifyo ifili
mu calo.”—1 Yoa. 2:15.
‘BaYawe . . . utemenwo’bungwa, umutima wabo ula-
mufitilwa.’—Amasa. 11:5.
“Kamubwenesha bwino lomba ifi mulukwenda, koti
batumpile teko, sombi koti ba mano; ukulukulu-
bule’mpindi, pakuti inshiku shilibipile. Pakuti pali
fyefyo tekutumpa, sombi mwishibe ukufwaya kwa
baShikulu [baYawe] ifi kuli. Kabili tekupendwa ku
mfaina, umuli ubungwa, sombi mwisule umupashi;
mulukwambaala ne masamo ne fyakwimba ne nyi-
mbo sha bumi bwa ku mupashi, ili mwimba ne ku-
lukulisha mu mitima yenu ukulukucindika baShikulu
[baYawe]; ne kulukutoota baLesa baWishifwe inshi-
ku shonse mu fintu fyonse mwi shina lya baShikulu
besu Yesu Klistu.”—Efesa 5:15-20.
“Ubucencemeshi ne fibipile fyonse neli kukumbwa,
tekufisumina neli kushimbulwa pakati pali mwebo;
mulukwikala ukwelelwe abalungeme.”—Efesa 5:3.
39
34. Kani cingaba icelelwe ku baKlistu bacine
ukupempelela pamo ne mapempelo ambi?
“Naliumfwile ishiwi limbi ilya kufuma kwiulu ilya
kulabila ati: Fumeni-mo muli ye, mwe bantu banji,
mwingambaala ne kubifya kwakwe, mwingesa-
kupoka ifya kukatasha fyakwe. Pakuti ukubifya kwa-
kwe kulifikile na kwiulu, na baLesa nabo balilangu-
lukile ukusendama kwakwe.”—Ukufisulula 18:4, 5.
Amalembo na ambi: Mat.7:13, 14, 21-23; 1 Koli. 10:20;
2 Koli. 6:14-18.
35. Ni kwisa ukusefya abaKlistu babuulilwe
ukulukwanuka?
“Baalibuulile shinkwa; popele, ili baatootele, baali-
mukumawile, ne kubapeela, ati: Uyu mubili wanji uu-
lukupelwa pa kuti pali mwebo; ifi mukalukucita uku-
ndanguluka nebo.”—Luku 22:19.
Ilembo na limbi: 1 Koli. 11:23-26.
36. Mungeshiba shani kani mulyelelwe ukulibikamo mu
kusefyako ifi abantu basefya uku mwikala?
“Abo tabali pali babo aba pa calo ca panshi; koti ni
fyopele’fyo na nebo ifi nshili wa pa calo ca panshi.”
—Yoa. 17:16.
“Tamwishi ukwabana pe tebulu lya baShikulu [ba-
Yawe] na pe tebulu lya fibanda.”—1 Koli. 10:21.
“Baalisankene ne mikoka ya bantu, ne kusambilila
ne milimo yabo. Ne kupyunjila ne fibumbwabumbwa
fyabo; Ifyababelele koti cifu.”—Amasa. 106:35, 36.
“Impindi iyapitile yalikumene ukucita-mo ukufwa-
ya kwa bena fyalo, ne kwendela-mo mu bucenceme-
shi, ne kukumbwa, ne kunwinsha kwa mfaina, ne
fitenje fya bungwa, ne kupendwa, ne fyakucindike’fi-
bumbwabumbwa ifya kunekasha mu mitima.”—1 Pet.
4:3.
40
 “Abalabi baliishi ati bakafwa; sombi abafwile tabe-
shi neli kantu.”—Uwaku. 9:5.
37. Findo tupendamo mu Baibolo pa kusefya akasuba
ka kufyalwa? Kani ifi fyamulengeni ukubona shani
ukusefya akasuba ka kufyalwa?
“Pa kufika akasuba ako afyelwe-mo Elode, lomba
umwana umwanakashi wakwe Elodya aalukushana
pakati pa bantu, ne kutemwesha Elode. Penka’po ali-
layene nakwe, ne kulapa ati: Nakukufupa fyonse ici
wakutamina. Penka ye, pakuti pa kumufunda banyi-
na, alilabile ati: Mumpeele pa mbale umutwi wakwe
Yoane uwakubatisha. Penka imfumu yalibele ne nso-
ni; sombi pakuti pa filapo ifyo yalabiile, na pakuti
pali babo abasamiine ukulukulya nayo, yalibabuulile
abantu ati ngaupelwe. Nayo yalibatumine mu kumu-
teto’mutwi Yoane mwi kati. Ne mutwi wakwe baliule-
tele pa mbale ne kumupela moye uyo: naye aliutwite
kuli banyina.”—Mat. 14:6-11.
Amalembo na ambi: Ifyakuta. 40:20-22; Uwaku. 7:
1, 8.

41
Ifyebo Fyanji

42
ICIPUTUSHA 3 IFI BAYAWE BANSHIKILE IFINTU

Ukupitila mu kusambilila Baibolo, mulisambilile ati ubu-

fwayo bwa baYawe bwa kweba ati bakalukutangilila ifintu
fyonse koti ni fyefyo cali pa kutanga lukoso. (1 Koli. 15:24-
28; Efesa 1:8-10) Ukwelelwa na papano mwafika mu ku-
sambilila Baibolo, ukwakubula ne kukanika mulukufwaisha
ukuba mu kwanshika kwa baYawe ne kulukulonda amafu-
nde abo. Ifyakwipusha fyakonkapo ne malembo aaloshiwa-
ko fya kumofweniko ukubona ubwishibilo bwenu pa lwa ku-
londa ifi baYawe banshikile ifintu mwi kelesha, mu cisoolo,
eli ne kulosha ku mapolitiki amuli cicino icalo. Mu cinene-
ne, mwakumfwisha ifi baYawe banshikile pa kusambisha ne
kofwako abantu babo ukukula mu fya baLesa. Ifi filisanke-
nemo ukubungana kwa pe kelesha uku mungayako ne kwa-
sukapo kani caelelwa.
Ukulunda pali fifi twalabilapo, ici ciputusha cakulabila
makosa pali fyefyo cicindamiine ukulukusangwa lyonse mu
mulimo wa kutulisha pa Bufumu, ukofwako bambi ukwishi-
ba baYawe na fyefyo balukucitila abantunshi. (Mat. 24:14;
28:19, 20) Mukupelako, cakumofweniko ukwishiba ukuci-
ndama kwa kulituula mwebo kuli baYawe ne kubatishiwa.
Mungacetekela ati baYawe balatoota pa kwitabako kwenu
ku luse lwabo ulu bamulangisheni.

43
1. Ukwelelwa na fyefyo baYawe banshikile ifintu, kani
umutwi wa mukashi ni nani?
“Mwe banakashi, kamutumikwa ku balume benu,
koti fyelelwe muli baShikulu.”—Kolo. 3:18.
“Mwe banakashi, kamutumikwa ku balume benu
mwe bene, koti ni kuli baShikulu, pakuti umulume
mutwi wa mukashi wakwe, koti ni fyopele’fyo na ba-
Klistu ifi bali mutwi we kelesha, abene e bakupulusha
umubili.”—Efesa 5:22, 23.
2. Kani umulume alyelelwe ukutangilila shani umukashi
wakwe?
“Ukubelelwa abalalume nabo ukulukutemwa abaka-
shi babo koti mibili yabo abene. Uyo uutemwa umu-
kashi wakwe alalitemwo’mwine, pakuti inshiku sho-
nse tapali-po umuntu uwakufiitilwa umunefu wakwe
umwine; sombi alaulama ne kuulela, koti ni fyope-
le’fyo ifi balicitila ikelesha baKlistu.”—Efesa 5:28, 29.
“Mwe balalume, kamutemwa abakashi benu; tekuba-
fiitilwa.”—Kolo. 3:19.
3. Kani umukashi umuKlistu alyelelwe ukubona shani
ukumfwila umulume wakwe uutalipo muKlistu?
“Fyopele’fyo, mwe banakashi, kamutumikwa ku ba-
lume benu mwe bene; ati bambi, nangaba ati tabo-
mfwishe’shiwi, bakapokwe apakubule’shiwi ku kwi-
kala kwa bakashi babo, pa kubona ukwikala kwenu
ukuswetele ukwa kutonda.”—1 Pet. 3:1, 2.
4. Ni nani baLesa bapeele amakosa akusambisha ne
kucenjesha abana?
“Mwebo mwe bawishibo, tekulengesha abana benu
ukukalipa; sombi mukabalame mu busambishi na mu
kucenjesha kwa baShikulu [baYawe].”—Efesa 6:4.
44
 “We mwana wanji umfwa ubusambishi bwa bawiso;
Tekulileke’funde lya banoko.”—Ifisi. 1:8.
5. Findo abana belelwe ukucita mu cisoolo?
“Mwe bana, kamubomfwisha abamufyeleni muli ba-
Shikulu: pakuti ifyo fililungeme. Utote bawiso na ba-
noko (pakuti ilyo lifunde lya kutanga ilili ne laya-
no), ati pakakubele bwino, na webo ne kulukwikele ne
mweo uutali pa calo ca panshi.”—Efesa 6:1-3.
“Mwe banice, kamubomfwisha abamufyeleni mu fi-
ntu fyonse; pakuti ifyo fyansuminino muli baShikulu.”
—Kolo. 3:20.
6. Findo abaKlistu belelwe ukucita ku bekalikishi ba
calo?
“Abantu bonse nga bakomekwe ku bukulu ububeka-
lika: pakuti takuli ubukulu ubu tabufumine kuli ba-
Lesa; kabili ubo ubuli-po bulisalulwilwe kuli baLesa.”
—Loma 13:1.
“Ulukubalangulusha ati bakomekwe ku bufumu na
ku bukulu, babe ne cumfwilo.”—Tito 3:1.
7. Nindo umuKlistu elelwe ukulipilila imisonko yonse
yeyo ubuteko bubikileko?
“Nga mubapeele bonse ifyelelwe bo: umusonko kuli
babo abelelwe ukusonkesha; ne mulambu kuli babo
abelelwe umulambu; ne kutiina kuli babo abelelwe
ukubatiina; ne buleme kuli babo abelelwe ubuleme.”
—Loma 13:7.
Ilembo na limbi: Luku 20:21-25.
8. Kani kulipo ifingalengesha umuKlistu
ukubulo’kumfwila abekalikishi ba calo?
“Popele baalibetile ne kubakanya ati: Tekulabila
neli panini neli kusambisha konse mwi shina lyakwe
45
Yesu! Sombi Petilo na Yoane baalibaasukile ati: Kani
ukwelelwa pa menso abaLesa ukumusumineni mwebo
ukwa kucila na pali baLesa, salululeni mwebo; paku-
ti tatwishi fwebo ukubulo’kulabila ifya fyefyo ifi twa-
bwene ne kumfwa.”—Ifyacit. 4:18-20.
“Petilo ne ntangishi shalyasukile ati: Ukutwelelwa
ukumfwa baLesa ukwa kucila na pa kumfwa abantu.”
—Ifyacit. 5:29.
9. Kani abaKlistu balyelelwe ukumfwila amafunde
aatapusenepo ne mafunde abaLesa, aali koti
kulembeshe’fyupo ne kufyalwa kwa bana,
ukwasuke’fyakwipusha fya baabo abapenda abantu mu
calo, neli ukupoka amapaaso?
“Pa nshiku isho kwalibele ifunde ilyafumine . . . ati
abantu bonse nga balembwe. . . . Na Josefi naye ali-
fumine ku calo ca Galili . . . mu kulilemba pamo na
Maliya, uyu aalukwambisha.”—Luku 2:1-5.
“Ulukubalangulusha ati bakomekwe ku bufumu na
ku bukulu, babe ne cumfwilo.”—Tito 3:1.
10. Kani ukutangilila kwa mwi kelesha lya buKlistu
kulyanshikilwe shani?
“Ndukufwaya ati mwishibe ati umutwi wa balalume
bonse ni baKlistu; kabili ati umutwi wa mwanakashi
mwalalume; na kabili ati umutwi wa baKlistu ni baLe-
sa.”—1 Koli. 11:3.
11. Umutwi we kelesha lya buKlistu ni bani?
“Bo [baKlistu] cinshingwa ca baLesa aba tababo-
nwa, bakutanga lukoso lomba tafingalengwa ifintu
fyonse. Pakuti muli bo emo fyalengelwe ifintu fyonse,
ne fya mu maulu, ne fya pa calo, ne fintu ifiboneka,
ne fintu ifi tafibonwa, kani matebe abufumu, kani ni
buwishikulu, kani bufumu, kani bukulu; ifintu fyonse
46
fyalilengelwe muli bo na pakuti pali bo. Kabili bo ba-
litanjilile ifintu fyonse, na muli bo namo ifintu fyonse
emo fikumanina. Na kabili bo mutwi wa mubili, ikele-
sha.”—Kolo. 1:15-18.
12. Ibumba ilitangilila ilye kelesha lya buKlistu ni bani,
kabili ni wisa mulimo bapyunga?
“Lomba abantu bambi abafumine ku calo ca bena-
Juda baaliishile ne kubasambisha abana-bankashi ati:
Kani tamukopwelwe koti kwishibila kwakwe Mose, te-
shi mukapuluke. Ili bapikiishe ukwa kuti Paulu na Ba-
naba ne kulukwipushanshanya nabo, baalisalulwile
Paulu na Banaba na bambi nabo ati baye ku Jelusa-
lemi ku ntangishi na ku bakulu pa kuti pa cebo ico.”
—Ifyacit. 15:1, 2
“Pa kulukupitana ili benda pa mishi, baalibafundile
abantu ne mafunde ayo aasalulwilwe ku ntangishi ne
bakulu aba ku Jelusalemi, ati balukwalonda. Fyope-
le’fyo ama kelesha aalikoshiwe mu kucetekela, ne ku-
fula abantu abenji inshiku na nshiku.”—Ifyacit. 16:4, 5.
“Mba ni nani lomba umupyungishi uyo ucetekelwe
uwa mano, uyu bawishikulu baikalikile pa bantu aba
mu ng’anda yabo bonse, ati alukubapeela ifyakulya
fyabo pa mpindi ishelelwe? Alishukile umupyungishi
uyo uyu bawishikulu, pa kwisa, bakasanga alukuci-
te’fyo fyopele. Icinenene ndukumubuuleni ati baka-
mwikalika pa fintu fyonse ifi bali nafyo.”—Mat.
24:45-47.
13. Kani baYesu balapyungisha bani pa kutangilila
ikelesha?
‘Kamucenjela mwebo mwe bene na kabili pakuti pe
tanga lyonse, muli lyelyo emo wa mwikalikileni buci-
lolo umupashi uuswetelele, mukutebeta ikelesha lya
47
baLesa, ilyo ili baulile ku milopa ya Mwana wabo abe-
ne.’—Ifyacit. 20:28.
“Abakulu abali muli mwebo ndukubacenjesha lo-
mba: Embeleni itanga lya baLesa ilili muli mwebo, ili
muliceta, ukupanjila koku, sombi koti mitima, koti ni
baLesa; tepakuti pa ndalama koku, sombi ne mitima
yonse. Tekwikala nimwe bashikulu aba kulitootela pa
bupyani; sombi mube twishibilo utwa kutuntulula ita-
nga.”—1 Pet. 5:1-3.
14. Kani aba mwi kelesha balalangisha shani ati
balakomekwa ne kutangililwa kuli baKlistu?
“Langulukeni abo abalukumwikalikeni, abalukulabi-
la kuli mwebo ishiwi lya baLesa; popele, pa kulukwa-
lakanya ukupela kwa kwikala kwabo tentekeni ukuce-
tekela kwabo.”—Ebeya 13:7.
“Kamulukubomfwa abo abalukumwikalikeni, ne ku-
komekwa kuli bo; pakuti balacete’mitima yenu, koti
bantu abakabuulishishe’fyebo; ati ngabakacite’fyo ne
kusangalala, ne kubulo’kushishimuka; pakuti ifyo fya-
lukoso kuli mwebo.”—Ebeya 13:17.
15. Fyebo fya bani ifilembelwe mu Baibolo? Nindo
mwelelwe ukusambilila Baibolo lyonse ne kusalululako
impindi ya mapempelo acisoolo umulungu ne
mulungu?
“Amalembo onse aalunjicilwe aafumine kuli baLe-
sa alielelwe ukusambisha, ne kucenjesha, ne kulunji-
ka, ne kufunda ukulungeme: ati umuntu wa baLesa
akalukuli uuwaminine, uukonshiwe lukoso ukulukuc-
ite’milimo yonse iiweme.”—2 Tim. 3:16, 17.
“Sombi uusangalala mu mafunde abaYawe; ne ku-
lukwalakanishisha mu mafunde abo pa kasuba na pa
bushiku. Lomba akalukuli koti muti uulimbilwe ku
mbali sha milonga ya menda, uwikate’fisepo fyauo pa
48
mpindi yauo, uyo amabuula auo taalela-po; kabili fyo-
nse’fyo ifi acita fikashuka.”—Amasa. 1:2, 3.
Amalembo na ambi: Ndute. 17:18-20; Ifisi. 2:1-6; 1 Aba-
Tes. 2:13.
16. Nindo cibelele icelelwe ukusangwa ku kubungana
ukwanshikilwe ne kelesha? Kani mulyanshikile shani
pakweba ati mulukusangwako?
“Ulukasa lwanji lulukwimakana apaselebele: mu
mabungano nkalukubatemwa baYawe.”—Amasa.
26:12.
“Nga tulangulukanshanye, ati tubushe ubutemwe ne
milimo iiweme; nga tubulo’kuleko’kubungana, koti ni
fyefyo ifi bacita bambi, sombi nga tulukucenjesha-
nshanya; ukwa kucila kabili pa kubona ati akasuba
kalukupalamina.”—Ebeya 10:24, 25.
Amalembo na ambi: Amasa. 35:18; 149:1.
17. Nindo mwelelwe ukulukwasukilapo pa kubungana
kwe kelesha?
“Nakulukutulisha ishina lyenu ku bakwasu; pakati
pe bungano nakulukumucindikeni.”—Amasa. 22:22.
“Imfitwe ilatwisha imfitwe ibyakwe; fyope-
le’fyo umuntu alatwisha na pa menso amubyakwe.”
—Ifisi. 27:17.
“Nga tulukupoosa-poosa kuli baLesa umulambu
uwa kucindika, ifisepo ifya ku milomo iilukufisulula
kwi shina lyabo.”—Ebeya 13:15.
18. Nindo ukucetekela kwesu ukwa buKlistu kwelelwe
ukubwenekela muli fyefyo tucita?
“Fyopele’fyo ne kucetekela, kani takukwete ifya-
kucita, kulifwile ukwine. Icine umbi angalabila ati:
Webo uli ne kucetekela, na nebo ndi ne fyakucita:
49
undanjishe ukucetekela kobe apakubule’fyakucita, na
nebo nakukulanjisha ukucetekela ku fyakucita fyanji.
Pakuti koti ni fyopele’fyo ifi ufwile umubili apakubu-
lo’mupashi, fyopele’fyo ne kucetekela apakubule’fya-
kucita kulifwile.”—Jako. 2:17, 18, 26.
19. Ni wisa umulimo uwelelwe ukupyungwa bwangu ne
baKlistu bonse woyo Baibolo ilabiilepo?
“Icebo ici iciweme ica Bufumu cikatulika monse mu
calo ca panshi, koti ni bumboni ku mikoka yonse iya
bantu, elyo kukesa ukushila.”—Mat. 24:14.
“Kamuyeni lomba, mukalukusambisha imishobo yo-
nse ya bantu, ne kubabatisha mwi shina lya baTata ne
lya Mwana ne lya mupashi uswetelele; ili mubasambi-
sha ati bakalukulonda fyonse’fyo ifi namufundileni.”
—Mat. 28:19, 20.
20. Ni bani mungabuulako icebo iciweme ica Bufumu?
“Nshinatiinine-po ukumubuulishisheni ifintu fyonse
ifye shuko, ne kulukumusambisheni apaswetele, na
mu ma ng’anda onse, ili ndondolosha ku baJuda na
ku baEla ukulapila kuli baLesa, ne kucetekela kuli ba-
Shikulu besu Yesu Klistu.”—Ifyacit. 20:20, 21.
“Fyopele’fyo alukupikisha . . . na pa lubansa ulwa
kuulila-po inshiku shonse na babo abo alukukumana
nabo.”—Ifyacit. 17:17.
21. Nindo mwelelwe ukucindikila makosa umulimo
mupeelwe uwa kubuulako bambi icebo iciweme?
“Ndukushimika kuli mwebo lelo, ati nshikwete neli
kebo aka milopa ya bantu bonse. Pakuti
nshinatiinine-po ukumubuuleni amafunde abaLesa
onse.”—Ifyacit. 20:26, 27.
“Na nkatulisha icebo iciweme, nshikwete ica
50
kulitootela-po; pakuti umulandu ulilemene pali nebo;
pakuti nga nshilukutulisha icebo iciweme, nga nduku-
shamo’kwakuti.”—1 Koli. 9:16.
22. Kani tungapyungisha shani amaboni esu ku
kofweleshako umulimo wa Bufumu?
“Ubatoote baYawe ne maboni obe, ne fyamutulu [ifi-
sepo fyakutanga ukupya] ifya fyakubwena-po fyobe
fyonse. Fyopele’fyo ne matala obe akesula ne fyaku-
lya, kabili ne nsanso shobe shikakwamuka ne mfaina
sha bukumo.”—Ifisi. 3:9, 10.
“Uyo uubyala panini panini, akatebula kabili pani-
ni panini: sombi uyo uubyala ne bupe, akatebula ne
bupe kabili. Abantu bonse nga apeele koti ni fyope-
le’fyo ifi alandakanya mu mutima wakwe, ne nsoni
teko, neli ni pakuti pa kupanjilwa koku; pakuti baLe-
sa balatemwa umuntu uupeela ne mutima wakwe wo-
nse.”—2 Koli. 9:6, 7.
23. Tungalangisha shani ubutemwe ku bakwabesu ne
nkashi abalukupengela ifya ku munefu?
“Kani umukwanu kani ni nkashi yenu ikale ne bu-
sakula ne kupengele’fyakulya ifya nshiku; popele pali
mwebo umbi ne kulabila kuli bo ati: Kamuyeni ne
butende, mube ne cibe mwikute! sombi nangabe’fyo
tekubapeele’fyo-fintu ifipengeele umubili; mbe shuko
lili shani?”—Jako. 2:15, 16.
Amalembo na ambi: Ifisi. 3:27; Jako. 1:27.
24. Tulyelelwe ukumfwa shani pa kulipeela ne maboni
esu mu kupyunjila baYawe?
“Nebo nine nani, ne bantu banji nabo ni bani, ati tu-
ngeshiba ukupoosa ukwa kusumine’fi koti ni fifi? Pa-
kuti ifintu fyonse filafuma kuli mwebo, kabili twamu-
peeleni ifya fyenu mwe bene.”—1 Ifye. 29:14.
51
 “Abantu bonse nga apeele koti ni fyopele’fyo ifi ala-
ndakanya mu mutima wakwe, ne nsoni teko neli ni
pakuti pa kupanjilwa koku; pakuti baLesa balatemwa
umuntu uupeela ne mutima wakwe wonse.”—2 Koli.
9:7.
25. Ni isa imibelo twelelwe ukuba nayo ili
balukutukululusha neli ili tulukupita mu fyakwesha?
“Balishukile abo abakululukile pakuti pa kulunga-
ma, pakuti bo Ubufumu bwa kwiulu bwabo. Mwebo
mulishukile pa kulukumutongaleni abantu, ne kumu-
kululusheni, ne kumufumbukileni pakuti pali nebo.
Sangalaleni, mulukusembo’kwakuti, pakuti ukula-
mbulwa kwenu ukwa kwiulu kukulu; pakuti fyope-
le’fyo efi balukubakululusha akale abakushimika aba-
mutangilileni.”—Mat. 5:10-12.
“Mwe bakwasu, pa kuponena mu fyakwesha ifingi,
kamwebe’fyo ati kusangalala konse; pakuti pa kwishi-
ba ati ukwesha kwa kucetekela kwenu kulalengo’ku-
teke’mitima.”—Jako. 1:2, 3.
“Nasho lomba shalifumine mu cilye, ili shisangala-
la pakuti shaliebelwe ati tulielelwe ukumfwo’kupufi-
wa pakuti pe shina.”—Ifyacit. 5:41.
26. Ni kuli bani kabili ni mwi shina lya bani twelelwe
ukutembelela?
“Mwe mumfwa-po ukutembela, aba munefu bonse
bakesa kuli mwebo.”—Amasa. 65:2.
“Akasuba ako tamukanjipusha-po neli kantu. Cine
cine, ndukumubuuleni ati ifintu fyonse ici mukalomba
kuli baTata bakamupeeleni mwi shina lyanji.”—Yoa.
16:23.
Ilembo na limbi: Yoa. 14:6.
52
27. Tulyelelwe ukutembela shani?
“Pa kutembela mwebo, tekulukuli koti bakutumpai-
ka: pakuti bo balatemwo’kwiminina ne kutembela mu
masunagoge na mu manshilampindwe ati tukabone-
ke ku bantu. Icinenene ndukumubuuleni ati bo
bapoka’kale ukulambulwa kwabo. Sombi webo, pa ku-
tembela, wingile mu ng’anda yobe ku cipembe, wisale-
ko, ulukutembela kuli baWishinwe abali kumpelo; na
baWishinwe ababona ifya kumpelo bakakulambula.
Na kabili, pa kutembela, tekulukushimbula lukoso ici-
shimbuleshimbule, koti ni fyefyo ificita abena fyalo:
pakuti bo balalanguluka ati tukomfwanika pakuti pa
kulabila kwesu ukwingi. Lomba tekubapala bo: paku-
ti baWishinwe baliishi ifyo ifi mulukupengela, ili ta-
mungabalomba.”—Mat. 6:5-8.
28. Ni fisa fintu mungatembelelapo?
“Mulukutembele’fi ati: Mwe baWishifwe aba kwiulu,
ishina lyenu licindikwe. Ubufumu bwenu bwise. Uku-
fwaya kwenu kucitwe, panshi pano koti ni kwiulu. Mu-
tupele lelo ifyakulya fyesu ifya lelo. Mutufiitulukile
ifyakubifya fyesu, koti ni fyopele’fyo ifi tubacitila abo
abatubifisha. Tekutufisha ku fyakwesha, sombi mutu-
pulushe ku kubifya.”—Mat. 6:9-13.
“Imitima ya lupata, iituli nayo kuli bo, ni yiyi, ati,
kani tulombe icintu koti kufwaya kwabo, balatu-
mfwa.”—1 Yoa. 5:14.
29. Imibelo yesu ingambukila shani amatembelo esu?
“Mwe balalume, fyopele’fyo mulukwikele ne baka-
shi benu koti kwishiba, ne kulukupeelo’buleme ku
mwanakashi koti ni ku cintu icinakile, koti nimwe ba-
kupyana pamo uluse lwa mweo; kwingesa-kwililwa
ukutembela kwenu. Pakuti amenso abaShikulu
[baYawe] ali pa balungeme, ne matwi abo nao ali ku
53
kulila kwabo. Sombi pa menso pa baShikulu [baYawe]
palukubashinina abo abacito’kubifya.”—1 Pet. 3:7, 12.
Ilembo na limbi: Yisa. 1:15-17.
30. Nindo Bamboni sha baYawe babatishisha mu
menda abo abasumina ubuKlistu?
“Kamuyeni lomba, mukalukusambisha imishobo yo-
nse ya bantu, ne kubabatisha mwi shina lya baTata ne
lya Mwana ne lya Mupashi Uswetelele.”—Mat. 28:19.
“Pa nshiku isho paalibele ati baYesu baalifumine ku
Nasaleti mu calo ca Galili, ne kubatishiwa kuli Yoane
mu Jodeni.”—Mako 1:9.
31. Nindo cingabeela icelelwe ku baKlistu abalituulile
kabili ababatishiwilwe ukwitwa ati Bamboni sha
baYawe?
“BaYawe balukulabila ati: Mwebo muli ni mboni sha-
nji, mupyunjishi wanji uunasalulwile; ati mukeshibe,
muncetekele, mwishibishe ati ni nebo. Tapalengelwe-
po na umbi Lesa pantangiile pali nebo, na kabili pa-
numa yanji tapakesa-po na umbi, yo. Nebo enebo nine
baYawe; apakubula nebo tapali-po neli wa kupulusha.
Nebo nalishimikile, ne kupulusha, ne kubuulishisha,
lomba tapali-po lesa wa mwensu pakati pali mwebo;
popele baYawe ati: Pakuti pali fyefyo muli ni mboni
shanji; nebo nine baLesa.”—Yisa. 43:10-12.

54
Ifyebo Fyanji

55
IFYEBO FYA KUPELAKO UKWAMBAALA NA BAABO ABALUKUYA
MU KUBATISHIWA

Ukubatishiwa ilingi kulacitwa pa kubungana ukuku-

lu ukwa Bamboni sha baYawe. Pa kushila kwa fyebo
ifilabilwa pa kubatishiwa, uulukulabila ifyebo alalo-
mba abalukuya mu kubatishiwa ati bemakane ne kwa-
suka ifya kwipusha fibili ifyakonkapo mwi shiwi iliku-
lu, ilyumfwanikile bwino:
1. Ukupitila mu mulambu wa baYesu Klistu, kani
mulilapiile ifyakubifya fyenu ne kulituula kuli baYawe
ukulukucita ukufwaya kwabo?
2. Kani mwaishiba ati ukulituula kwenu ne kubatishiwa
kulukumwishibisheni ati muli Mboni ya baYawe iya
kulukupyungila pamo ne kwanshika kwa baLesa
ukutangililwa ne mupashi wabo?
Abalukuya mu kubatishiwa kani basumina mu kumfwa-
nika, ninshi ‘bafisulula’ apaswetele ubucetekelo bwabo mu
mulubulo ne kulanga ati balituula ne mweo wabo onse kuli
baYawe. (Loma 10:9, 10) Abalukuya mu kubatishiwa balye-
lelwe ukulangulukapo makosa pali fifi ifya kwipusha ne ku-
tembela pakweba ati baasuke koti kwelelwa ne bucetekelo
bwabo.

56
Fisa fyakufwala fyelelwe ukufwalwa pa kubatishiwa?
(Yoa. 15:19; Filip. 1:10; 1 Tim. 2:9)
Abalukubatishiwa balyelelwe ukufwala ifyakufwala
ifyelelwe, ukulukwanuka ati ulubatisho lucindeme.
Tabelelwepo ukupinta ifyakufwala ifilangisha umubi-
li pa kubatishiwa kabili koti baKlistu tabelelwepo ne
kufifwala. Koti ni fyopele’fyo, tulyelelwe ukuboneka
bwino. Tekuti ciwamepo ukufwala ifyakufwala ifile-
mbelwepo imilangwe ya ku calo neli ifya busulwishi.
Ukucite’fyo kukalangisha ati tulicindamikile ukubati-
shiwa, kabili tukapitilisha ukubula ukupalana ne ba
cicino icalo.
Kani imibelo ya muntu ili alukubatishiwa ilyelelwe
ukuba shani? (Luku 3:21, 22)
Ukubatishiwa kwa baYesu kulimakanikile icakutu-
ntululako pa kubatishiwa kwa baKlistu pali bulelo.
BaYesu baalishibile ati ukubatishiwa kucindeme, ka-
bili imibelo yabo efi yabuulishishe. Na muli fyefyo,
umupunda wa kubatishiwilwapo talipo wa kutwali-
lako imisaala, ukusambamo, neli ifintu fimbi ifiluku-
langisha ati ukubatishiwa takucindemepo. UmuKli-
stu uwabatishiwa bukumo telelwepo ukusangalala mu
nshila iitayelelwepo. Nangaba ati impindi ya kubati-
shiwa ilaba ni mpindi ya kusangalasha, ukusangalala
kulyelelwe ukuba ukwa buleme.
Na lyelyo mwabatishiwa, nindo mwelelwe ukupitilisha
ukusambilila pa lwenu koti ni fyefyo mwanshikile ne
kulukupyunga lyonse umulimo wa kutulisha?
Kani ukulukupyungila pamo ne kelesha kukamofweniko
shani ukulukwikele koti kulituula kwenu kuli baYawe?
Kani mwasumina icinenene ati mulyelelwe ukubatishiwa
pa kubungana ukulukwisa?
57
IFI ABAKULU BA MWI KELESHA BELELWE UKULONDA

Ili uwakutulisha uutangabatishiwa abuula abakulu ba

mwi kelesha ati alukufwaya ukubatishiwa, abakulu balye-
lelwe ukumukoselesha ukupitulukamo bwino mu “Ifyakwi-
pusha fya Baabo Abalukufwaya Ukubatishiwa,” ifisangwa
pa mabuula 8-55. Alyelelwe ukubona apali ati “Ifyebo ku
Wakutulisha Uutangabatishiwa,” ifyatatikila pe bula 4, ifi-
lukubuulishisha ifi ye anganshika ukwambaala ne bakulu
ba mwi kelesha. Koti ni fyefyo babuulishisha, uulukufwa-
yo’kubatishiwa angalembako ne fyebo fimbi mwi buuku
lyakwe kabili angalukufipyungisha ili balukumwipusha. Na-
ngabe’fyo, takwelelwepo ukubo’muntu umbi uwa kumwipu-
sha ifyakwipusha ili abakulu ba mwi kelesha tabangambaa-
la nakwe.
Uulukufwaya ukubatishiwa alyelelwe ukubuulako uwakwi-
katanya ibumba lya bakulu ba mwi kelesha ati alukufwa-
ya ukubatishiwa. Panuma umuntu uwaipusha ukubatishi-
wa apitulukamo mu fyakwipusha, uwakwikatanya ibumba
lya bakulu ba mwi kelesha akanshika ukweba ati abakulu
ba mwi kelesha bambi bakambaale nakwe ifyebo aalukupi-
tamo. Tamwelelwepo ukupembelela mpaka bakatulishe ati
kukaba ibungano eli mwamupitulushamo. Ifi ifiputusha fi-
tatu fingapitulukwamo pa mpindi ishipusenepusene shita-
tu kabili iciputusha cimo koti capinta iawala limo, pano kani
capengelwa mungacilapo na pe awala limo. Uulukufwaya
ukubatishiwa neli umukulu wa mwi kelesha telelwepo ukwe-
ndesha ukupitamo mu fyakwipusha. Popele, abakulu ba
mwi kelesha abapeelwa akabeya ka kumupitulushamo, ba-
lyelelwe ukutatikilapo ukupyunga uyu mulimo nangaba ati
bali na fimbi ifyakucita. Kani caelelwa, abakulu ba mwi kele-
sha abapusenepusene bangapeelwa iciputusha cimo cimo.

58
Iciputusha cimo cimo cilyelelwe ukutatika ne kushila ne te-
mbelo.
Cicindeme ukwipusha ifyakwipusha ne ulukufwayo’kuba-
tishiwa pa lwakwe enka, teshi ukubepushisha pamo bonse.
Pa kulukulilabilila umwine pa cakwipusha cimo cimo, eli
abakulu ba mwi kelesha bangabona kani alyumfwishishe,
kabili koti cabofwako ukubula ukulukukanika kani alyanshi-
ka ukubatishiwa neli yo. Na kabili, uulukufwaya ukubatishi-
wa angaba umukakulukile pa kwasuka ili ali lukoso enka.
Abalume ne bakashi bangabapitulushamo bonse pamo.
Kani uulukufwaya ukubatishiwa mwanakashi, ukwambaa-
la kwa kupitulushamo kulyelelwe ukuba apatubile kabi-
li takwelelwepo ukuba abantu abalukumfwa ifi mulukwa-
mbaala. Kani cingelelwa ukuya ne muntu umbi, alyelelwe
ukuba mukulu wa mwi kelesha neli umupyungishi wa ko-
fwako, ukwelelwa ne fyebo balukuya mukwambaalapo, koti
ni fyefyo cabuulishishiwa mu palakalafu yakonkapo.
Mu makelesha umuli abakulu ba mwi kelesha banini, aba-
pyungishi bakofwako abeshi ukusololola bwino pa fintu ne
kukutuluka, bangapitulushamo abo abalukufwaya ukubati-
shiwa ifyakwipusha ifilabila pali fyefyo tusumiinemo. Ifyo fi-
lasangwa mu “Iciputusha 1Ifisambisho fya Kutanga Ifya
mu Baibolo” na “Iciputusha 3Ifi BaYawe Banshikile Ifintu.”
Bakulu ba mwi kelesha lukoso abelelwe ukwipusha ifyakwi-
pusha ifili mu “Iciputusha 2Ifilungeme Ifi BaYawe Bafwaya
Fwebo Ukucita.” Kani ikelesha talikwetepo abakwasu aba-
fikilepo abangepusha ifi ifyakwipusha, mungalabila ne mu-
pyungishi wa luteeta pakweba ati abone kani ikelesha ili-
li apepi lingamofweniko.
Abakulu ba mwi kelesha balyelelwe ukubona ati uuluku-
fwaya ukubatishiwa aishibako ifisambisho fya kuta-
nga ifya mu Baibolo. Na kabili, balyelelwe ukubona kani

59
uulukufwaya ukubatishiwa alibikileko akalango kuli bucine
ne kubona kani alipeele ubuleme ukwanshika kwa baYawe.
Kani umuntu tomfwishishepo ifisambisho fya kutanga ifya
mu Baibolo, abakulu ba mwi kelesha bakanshika ati ba-
kamofweko pakweba ati akafikepo pa kubatishiwa pa ku-
bungana kumbi. Bambi cipale bangapengelwa impindi pa-
kweba ati balangishe ifi bacindikile umulimo wa kutulisha
neli ukukomekwa ku fyanshikilwe mu kwanshika kwa baLe-
sa. Abakulu ba mwi kelesha balyelelwe ukupyungisha bwino
iyo impindi bakumana ne ulukufwaya ukubatishiwa pakwe-
ba ati babweneshe kani afikapo ukubatishiwa. Nangaba ati
impindi iikulu ingapooswapo pa fyakwipusha fimbi, fyonse
ifyakwipusha filyelelwe ukwipushiwa.
Abakulu ba mwi kelesha abaalukupitulushamo uuluku-
fwayo’kubatishiwa bakakumana panuma ya kushila ukumu-
pitulushamo muli fyonse ifiputusha ne kubona kani ange-
lelwa ukubatishiwa. Abakulu ba mwi kelesha bakalanguluka
pa nkulilo ya umo umo uulukufwayo’kubatishiwa, ifi anga-
konsha ukucita, na fimbi lukoso. Ici tufwaya kwishiba aba-
bikile imitima ku kupyungila baYawe kabili abomfwishishe
bucine pa fisambisho fya kutanga ifya mu Baibolo. Pa ku-
lukubofwako mu butemwe, abo abalukubatishiwa bakalya-
nshika ukukonsha umulimo wa buKlistu uucindeme, uwa
kutulisha icebo iciweme.
Panuma ya fyefyo, umo neli babili abakulu ba mwi kele-
sha abaalukumupitulushamo bakakumana naye ne kumu-
buula kani afikapo pa kubatishiwa neli kani tafikilepo. Kani
afikapo, abakulu ba mwi kelesha balyelelwe ukupituluka-
mo naye mu “Ifyebo Fya Kupelako Ukwambaala na Baabo
Abalukuya mu Kubatishiwa,” pa mabuula 56-57. Kani uulu-
kufwaya ukubatishiwa tangashila ukusambilila amabuu-
ku ya Ifi Baibolo Itusambisha na “Mulukulilama mu Bu-
temwe bwa BaLesa,” abakulu ba mwi kelesha balyelelwe
60
ukumukoselesha ukushilisha bwangu panuma ya kubati-
shiwa. Uku ukwambaala takwelelwe ukucila pa mineti 10.
Ili papita umwaka umo ukufuma apo abatishiwilwe,
abakulu ba mwi kelesha balyelelwe ukukumana na woyo
uwakutulisha ne kumukoselesha ne kubona umu banga-
mofwako. Umo pa bakulu ba mwi kelesha alyelelwe ukuba
ni woyo uuceba pe bumba ukusangwa uyo uwakutulisha.
Kani uyo uwabatishiwilwe mwanice, kabili kani abafyashi
bakwe ni bamboni bangasangwapo. Ukukumana kulyele-
lwe ukuba ukuweme kabili ukwa kukoselesha. Abakulu ba
mwi kelesha bakalabila pali fyefyo alukucita bwino ne ku-
mubuulako umu elelwe ukuwamyako pakweba ati apitilishe
ukulisambisha ne kupenda Baibolo lyonse, isambililo lya ci-
soolo ilya mulungu ne mulungu, ukusangwa ku kubungana
ne kwasukapo, eli ne kulukutulisha umulungu ne mulungu.
(Filip. 3:16) Kani tashililepo ukusambilila amabuuku ya Ifi
Baibolo Itusambisha na “Mulukulilama mu Butemwe bwa
BaLesa”, abakulu ba mwi kelesha balyelelwe ukwanshika
uwakusambilila nakwe pakweba ati angashilisha. Abaku-
lu ba mwi kelesha balyelelwe ukumutoota mu tubeya umu
alukucita bwino. Impindi ishingi, ukucenjesha mu kabeya
kamo neli tubili kungelelwa.

61
Ifyebo Fyanji

62
Ifyebo Fyanji

63
s
ds-AB
160121