Vous êtes sur la page 1sur 292

Lucien Lvy-Bruhl (1927)

LME PRIMITIVE
Un document produit en version numrique par Mme Sarah Pag, stagiaire Et Jean-Marie Tremblay, professeur de sociologie, Cgep de Chicoutimi Courriel: jmt_sociologue@videotron.ca Site web: http://pages.infinit.net/sociojmt Dans le cadre de la collection: "Les classiques des sciences sociales" Site web: http://www.uqac.uquebec.ca/zone30/Classiques_des_sciences_sociales/index.html Une collection dveloppe en collaboration avec la Bibliothque Paul-mile-Boulet de l'Universit du Qubec Chicoutimi Site web: http://bibliotheque.uqac.uquebec.ca/index.htm

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

Une dition lectronique ralise Par Jean-Marie Tremblay partir du livre de :

Lucien Lvy-Bruhl (1927),

Lme primitive
Une uvre publie en 1927. Polices de caractres utilise : Pour le texte: Times, 12 points. Pour les citations : Times 10 points. Pour les notes de bas de page : Times, 10 points. dition lectronique ralise avec le traitement de textes Microsoft Word 2001 pour Macintosh. Mise en page sur papier format LETTRE (US letter), 8.5 x 11) dition complte le 22 fvrier 2002 Chicoutimi, Qubec.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

Table des matires


AVANT-PROPOS INTRODUCTION I. II. III. IV. V. VI. par Lucien Lvy-Bruhl Homognit essentielle de tous les tres dans les reprsentations des primitifs

Ncessit de recourir une mthode indirecte. Un mme principe, mana, inhrent tous les tres et objets. L'imunu de la Nouvelle-Guine Les rites de l'apiculture chez les Dschagga. Adjurations tous les tres et objets qui y sont intresss Force mystique prsente dans les rochers et les pierres. Pierres qui vivent, croissent et se reproduisent Plantes et arbres rservoirs de force mystique. Crainte et respect qu'ils inspirent. Efforts pour s'en assimiler la vertu. Peu de diffrences entre l'homme et l'animal. Animaux vivant la faon des hommes et prenant la forme humaine : tigres, lphants, crocodiles, etc. (Malaisie). Mmes reprsentations en Afrique australe et chez les Eskimo. tres mythiques semi-humains, semi-animaux (Australie, les Andaman). Anctres totmiques. Inspiration et signification de l'art primitif

PREMIRE PARTIE CHAPITRE 1 I. II. III. IV. La solidarit de l'individu avec son groupe

Principe ou gnie de l'espce vgtale ou animale. Rapports de l'individu avec lui (Nouvelle-France, Malaisie, Afrique australe et orientale) L'unit relle est le groupe et non pas l'individu. Importance de la hirarchie dans les socits primitives. Fonction mystique du chef Le pronom personnel suffix dans les langues mlansiennes. Termes de parent et noms des parties du corps semblablement accompagns d'un pronom La parent de groupe , la famille classificatoire (Mlansie, Nouvelle-Guine, Yakoutes, etc.) La solidarit des membres du groupe social entre eux

CHAPITRE II I. II. III.

Solidarit physiologique, presque organique, entre membres d'un mme groupe Quasi-identit des frres. - Ils peuvent, en certains cas, tre substitus l'un l'autre. ratricide non puni. - Compensation de l'homicide rduite dans le cas o la victime est un parent Mariage, affaire de groupe, transaction entre deux familles (Australie, Indonsie, Afrique australe). - change de surs pour double mariage. - Signification du lobola

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

IV. V.

Principe de la vendetta : rglement de compte mystique, cadavre pour cadavre. - Caractre collectif de la responsabilit. La terre appartient au groupe (vivants et morts compris). - Elle est inalinable. - Droit du groupe sur les acquisitions d'un de ses membres lments et limites de l'individualit

CHAPITRE III I. II. III. IV.

Difficults et prventions qui obscurcissent le sujet. - Deux remarques prliminaires: 1 Les fonctions s'expliquent par des actions de prsence ; 2 Rien n'est reprsent comme purement matriel ni comme purement spirituel Les appartenances de l'individu : scrtions, excrtions, traces de ses pas, restes de ses aliments, objets fabriqus et manis par lui. La proprit personnelle d'un individu est lui-mme - Ensorcellement par les appartenances Les appartenances quivalent l'individu lui-mme (Dschagga, Prou oriental, les Keij) lments et limites de l'individualit (Suite)

CHAPITRE IV I. II. III. IV. V.

La graisse des reins (Australie mridionale), principe de vie. - Reprsentations analogues en Nouvelle-Guine et en Polynsie. - L'me extrieure. - Son action de prsence quivoque des mots me et ombre . - Sens que leur donnent Codrington et Callaway. -Comment Smith et Dale et Nassau les interprtent Le double de I'individu selon Codrington : atai, tamaniu. La mme reprsentation Mota selon Rivers Les termes maori relatifs ces reprsentations : wairua, mauri, hau, ohonga, ahua, expliqus par M. Elsdon Best L'ombre, l'image, le reflet d'un individu sont lui-mme comme ses autres appartenances. -Ressemblance, signe de participation. - La participation peut avoir lieu sans la ressemblance Dualit et bi-prsence de l'individu

CHAPITRE V I. II. III. IV. V. VI.

La lycanthropie chez les Nagas du nord-est de l'Inde. - L'homme-lopard, l'homme-tigre : son individualit et sa dualit. Reprsentations semblables dans l'archipel malais, en Afrique occidentale, au Prou, etc Sorciers et sorcires se ddoublant et prenant la forme d'animaux (les Trobriand, Afrique australe) Individualit-dualit de personnes ordinaires. - Homme-requin de l'le de la Pentecte (Rivers). - Faits analogues recueillis en Afrique occidentale et chez les Eskimo Individualit-dualit de certains animaux (Eskimo), d'objets inanims (dtroit de Torrs, les Fidji). - Ddoublements inverses (le Kiwai, Eskimo). - Autres formes de bi-prsence Bi-prsence du nouveau-n (Amrique du Sud) L'immanence du groupe dans l'individu

CHAPITRE VI I.

Croyances totmiques des Aranda et des Loritja (Australie centrale). - Rapports de l'individu avec son anctre totmique et son totem : l'iningukua et le tjurunga

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

II. III. IV. V.

Le kra des Ewe et des Tshi (Afrique occidentale) Le ntoro des Achanti Reprsentations analogues chez les Bantou, en Amrique du Nord, en Amrique centrale, en Malaisie, etc. L'individualit pour les primitifs diffrente de ce qu'elle est pour nous. - Mprise provenant de ce que l'on confond dualit avec dualisme. - La dualit et la bi-prsence ne se distinguent pas pour la mentalit primitive

DEUXIME PARTIE CHAPITRE VII I. II. III. IV. V. La vie et la mort de l'individu

Le tout petit enfant ne compte pas. - Tant qu'il n'est pas agrg au groupe social, il n'est pas compltement n. - Explication de certains infanticides L'imposition du nom l'enfant. - L'initiation intgre directement l'adolescent au groupe social. -Elle implique une mort et une renaissance. - Elle aboutit au mariage Respect tmoign aux vieillards. - Leurs privilges, leur autorit. - Raisons mystiques de la crainte qu'ils peuvent inspirer. La mort est sentie comme contagieuse, surtout pendant les premiers jours. - Enterrements htifs. - Motifs qui les causent. Trouble produit dans le groupe par une mort. - Ncessit d'une compensation. - Le groupe reste sous une mauvaise Influence qu'il faut neutraliser

CHAPITRE VIII La survie des morts I. II. III. IV. Croyance universelle la survie. - La mort provient de la cessation d'une ou de plusieurs actions de prsence Le mort continue vivre, mais ailleurs. - Participation du mort au cadavre. - Il entend, il voit, il sent, II prouve la faim et la soif, etc. Les appartenances du mort. - Il est prsent dans ses os, dans son crne. - Crnes consults en rve. - Avantages attachs la possession de crnes humains, ou d'animaux La proprit personnelle d'un homme lui reste quand il est mort. - Le keber des les du dtroit de Torrs. - Destruction des objets qui ont appartenu au mort. - Condition des veuves. Dualit et bi-prsence des morts

CHAPITRE IX I. II III. IV. V.

Pour agir sur le mort on agit sur le cadavre. - Mutiler le cadavre pour mettre le mort hors d'tat de nuire Le cadavre du sorcier doit tre brl. - Se dbarrasser des morts malfaisants en dtruisant leurs corps Morts qui vivent en apparence. - Mort larve. - Morts rduits en esclavage ou employs comme serviteurs par des sorciers. Morts qui revivent. - M. Grubb ressuscit. - Fait analogue en Birmanie Les offrandes aux morts. - Ils en consomment le double ou l' essence

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

CHAPITRE X I. II. III.

Dualit et bi-prsence des morts (Suite)

Le nouveau mort prsent en deux endroits la fois (NouvelleGuine) Morts se manifestant sous forme d'animaux (Mlansie, Samoa, Indonsie, Nagas) Morts-serpents chez les Bantou de l'Afrique australe, d'aprs CaIlaway, Wangemann, Speckmann. - Interprtation de M. Junod. - Faits analogues chez les Akamba et les Tonga La condition des morts et leur (fin)

CHAPITRE XI I. II. III. IV. V.

Vague et incohrence des reprsentations de l'autre monde. - Tout y est l'envers Le mort rejoint son clan. - Terreur l'ide d'en tre exclu l-bas. - Malheur du mort qui n'a pas laiss d'enfant. - Besoin de ne pas tre spar des siens dans l'autre vie (NouvelleFrance) L'homme mort clibataire peut tre mari par sa famille et avoir des enfants (Bantou) Survie ne veut pas dire immortalit. - Les morts meurent, en gnral plusieurs fois. -Ncessit d'arriver dans l'autre monde le corps intact. La mort dfinitive des morts (Australie, Mlansie, NouvellesHbrides). - Morts tus et mangs (dtroit de Torrs, NouvelleGuine)

CHAPITRE XII I. II.

La rincarnation

III.

La rincarnation chez les Eskimo du Mackensie. - Le nom, atka, et son rle dans la vie de l'enfant. - Reprsentations analogues chez les Eskimo de la baie d'Hudson et du Labrador. La rincarnation chez les Eskimo du dtroit de Bering. - L' a homonyme du mort. - Ne jamais contrarier ni corriger les enfants (Amrique du Sud, Afrique australe, NouvelleGuine) La rincarnation chez certains Bantou. - Multiprsence du mort. - Participation du rincarn au rincarnant

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

AVANTPROPOS

Retourlatabledesmatires

L'objetduprsentouvrageestd'tudiercommentleshommesqu'onestconvenud'appeler primitifs se reprsentent leur propre individualit. Je me proposais d'y rechercher, la lumiredesrsultatsobtenusdansdeprcdentstravaux,quellesnotionsilspossdentde leurvie,deleurmeetdeleurpersonne.L'examendesfaitsm'aamenreconnatrequ'ils n'enontpas,proprementparler,denotions.C'estenprsencedeprnotionsquejeme suistrouv. Pourparertoutequivoque,jedoisdoncprciserimmdiatementlesensdecetitre: L'meprimitive, Ils'agitdesreprsentationsqui,danslessocitsditesprimitives,corres pondentdeplusoumoinsloincellesquelemotmeimpliquepournous. LucienLvyBruhl

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

INTRODUCTION
HOMOGNITESSENTIELLE DETOUSLESTRES DANSLESREPRSENTATIONS DESPRIMITIFS

I
Retourlatabledesmatires

Iln'estgureprobablequedesprimitifsaientjamaisdonnuneformetantsoitpeudfinie lareprsentation,plusoumoinsimplicite,qu'ilspeuventavoirdeleurpropreindividualit. Lesinterrogerldessusseraitpourlemoinsinutile.Onn'aboutiraitqu'desquivoqueset desmalentendus.Leursrponsesnemontreraientclairementqu'unechose:quelesensdela

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

questionleurachapp.Ilfautdoncprocderautrement.C'estl'tudedecertainesdeleurs institutionsetdeleursmurs,c'estl'analysedecertainesdeleursreprsentationscollectives quipermettradedterminer,aveclaprcisionassezmdiocrequelesujetcomporte,com mentlesprimitifssereprsententl'individuhumain,soitdanssesrapportsavecsongroupe, soitenluimme. Sil'onprendcettevoieindirectelaseulequipermetted'approcherdubutonestoblig deremonterhautetloin.Ilfaudrapartirdesreprsentationscollectivesoserangent,dans l'espritduprimitif,lestres, vivantsounon,etlesobjetsquil'entourent.Carsa propre personnen'estsesyeuxqu'undecestresouobjetsparmilesautres.Sansdoute,ilaun sentiment vif interne de son existence personnelle. Les sensations, les plaisirs et les douleursqu'ilprouve,commelesactesdontilsesaitl'auteurvolontaire,ilselesrapporte luimme.Maisil nesuitpas delqu'ils'apprhendeluimmecommeunsujet, ni surtoutqu'ilaitconsciencedecetteapprhensioncommes'opposantlareprsentationdes objetsquinesontpaslui.Luiprtercesdistinctionsetcesoppositionsqu'ilignore,ceserait tomberdanscequeWilliamJamesappelaitl'illusiondupsychologue.Ceseraitenmme tempsmconnatrelecaractrecollectifdecesreprsentations.Dansl'idevague quele primitifadeluimme,leslmentsquiproviennentdelarflexiondel'individusursoi n'entrent,commeonsait,quepourunepartfortpetite. Les analogies apparentes, souvent signales, entre le primitif et l'enfant, peuvent tre trompeuses.Ilnefauts'enprvaloirqu'avecprcaution,etsousbnficed'inventaire.Mais, surlepointquinousoccupe,ellessontsingulirementfrappantes.N'estilpassignificatif que,del'aveuunanimedesobservateurs,lareprsentationdesoimmecommesujetn'appa raissequ'asseztardchezl'enfant?Pourtantsapetitepersonnalits'affirmedebonneheure,et rclamenergiquementdessatisfactions.Lesentimentquelepetitindividuadeluimmese rvle par des ractions vives, par des exigences imprieuses, de la jalousie, etc. Et nanmoinsl'enfantnes'apprhendeencorequecommeuntreouobjetsemblableceux dontilestentour.Ilneparleencoredeluimmequ'latroisimepersonne.Ilaadopttout naturellement,aveclelangagedespersonnesqu'ilentend,lareprsentationqu'ellesontde lui.Desannespassentavantqu'ildiseje.Ilestdjobservateur,maisilestencorefort loindel'analysepsychologique. Onpeutendireautantduprimitif.Luiaussinousenauronsmaintesfoislapreuveil s'apparatluimmecommeilapparatauxautresetcommelesautresluiapparaissent,sans s'opposerauxtresouauxobjetsdelanatureambiante.Pourdterminer,lemieuxqu'ilnous serapossible,l'idequ'iladesapropreindividualit,nouscommenceronsdoncparexaminer

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

10

commentilsereprsentecelledesautrestres,vivantsounon,etenparticuliercelledes membresdesongroupesocial. Sansentrericidanslaquerelle,d'ailleursbienapaise,del'animismeetdupranimisme,il suffiraderappelerlareprsentationfondamentale,inhrentepourainsidirelamentalit primitive,etdontpersonnenecontesteplusgurelaprsencenil'importance.Pourcette mentalit,sousladiversitdesformesquerevtentlestresetlesobjets,surlaterre,dans l'airetdansl'eau,existeetcirculeunemmeralitessentielle,uneetmultiple,matrielleet spirituellelafois.Ellepasseconstammentdesunsauxautres.C'estparelleques'explique, danslamesureocesespritss'inquitentd'uneexplication,l'existenceetl'activitdestres, leur permanence et leurs mtamorphoses, leur vie et leur mort. Cette ralit mystique rpanduepartout,moinsreprsentevraidirequesentie,nepeutpas,commelasubstance universelledenosmtaphysiciens,entrerdanslaformed'unconcept.Codrington,lepremier, l'afaitconnatre,souslenomdemana,queM.Speiser,auxNouvellesHbrides,traduitpar Lebenskraft. Neuhauss et les missionnaires allemands de la NouvelleGuine disent Seelenstoff;c'estlezielstofdeM.Kruytetdebeaucoupd'autressavantshollandais,laPotenz duDrPechulLoescheauLoango,etc.Aucuntermedenoslanguesnecorrespondexacte ment aux mots dont les primitifs se servent pour dsigner cette essence rfractaire la dfinition.Ilseraplussagedes'entenirdesdescriptionsquisecompltentetsecorrobo rentmutuellement. CelledeCodringtonestbienconnue.LessuivantesproviennentdelaNouvelleGuine anglaise. M.Holmes,exposantcequelesindignesdudeltaduPurarientendentparimunu,souli gnequeceprincipeestlafoisprsentpartoutcommeuneforceimpersonnelle,etcependant individuelchezlesindividus.Iltaitunitouteschoses,rienn'arrivaitendehorsdelui; aucuntre,animouinanim,nepouvaitexistersanslui.C'taitl'medeschoses...Ilavait unepersonnalit,maisseulementselonlescaractresspcifiquesdel'treoilrsidait...Il pouvaittrebonoumalfaisant;ilpouvaitcauserdeladouleurouenressentir,ilpouvait possderettredpossd.Intangible,ilpouvaitcependant,commel'air,commelevent, manifestersaprsence.Ilpntraittoutcequiconstituaitlavieauxyeuxdesgensdudeltade Purari;toutefois,cen'taitpaslerokoa,c'estdirelavie,l'nergie,c'taitl'imunu,queje mehasardetraduireparme(soul,livingprinciple),c'estdirecequifaitquechaque choseexistetellequenouslaconnaissons,etdistinctedesautresqui,ellesaussi,luidoivent leurexistence .
1

J. H. HOLMES, In primitive New-Guinea, p. 150.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

11

Unautreobservateurdesmmesindignesabienmisenlumire,sij'osedire,l'obscurit essentielle de cette reprsentation. Imunu, critil, est une de ces catgories vastes et indistinctesdontlecontenumotionnelestplusclairquel'intellectuel.Lesmasques,lesbull roarerssontimunu.Beaucoupd'autreschoses,lescharmesdechasse,lesvieillesreliques,les sculpturesgrotesques,lesjeuxdelanatureetc.,sontaussiengnraldits imunu.De mme,unarbreexceptionnellementhaut,lesgrandsfleuves,etc.Imunun'estnimatriel,ni spirituel.Onnepeutpasdirenonplusquelevraiimunuestquelquechosed'immatriel,et l'objetconcretsonlogementterrestre. Laseulefaonjusteetsatisfaisantedetraiterl'ided'imunu seraitd'numrertousles emploisdecemot...Ilparatprfrablederegarderceterme,danssonacceptionlaplus large, comme unadjectif plutt quecomme unsubstantif: il dsigne une qualit ou un ensembledequalits,pluttqu'unechose.Demandezunindigne:Qu'estcequec'est qu'unimunu?ilsera,naturellement,toutfaitdconcert.Ilmontrerateloutelobjetet lavaritpeutentrebienembarrassanteetildira:Voilquiestimunu.Cesontdes objets bizarres, ou mystrieux, ou secrets. Ils sont sacrs en ce sens qu'il ne faut ni en approcher ni les toucher. Ils ont une sorte de puissance pour le bien et le mal: on les conserveavecleplusgrandsoin;letempssembleaugmenterleur mana.J'aiindiquque l'aspectmotionneldel'attitudedel'indigneenprsencedel'imunuestencorecequipeut guiderleplussrementdansl'interprtation.Toutcedontl'indigneapeurcausedumal quecelapeutluifaire,toutcequ'ilcraintcausedesontranget,toutcequ'ilflattepouren obtenirdesfaveurs,toutcequ'ilconserveavecamour...ilvousdiraquec'estimunu .
1

Ces deuxdescriptions nesont pas moins instructives par leur diffrence que par leur accord.M.Holmesmetpluttl'accentsurl'aspectd'imunuoilapparatcommelasubstance destres,etparsuiteilfaitdumot,deprfrence,unsubstantif.M.Williams,quiinsistesur lectmotionneldelareprsentation,voitpluttenimunuunequalitqu'unesubstance,et
1

F. E. WILLIAMS, The Paimara ceremony in the Purari Delta (Papua), Journal of the Royal Anthropological Institute (dornavant J. A. I.), LI II (1923), p. 362-363. Cf. F. E. WILLIAMS, The natives of the Purari delta, p. 243-5. Territory of Papua, Anthropology, Report no 5, 1924. Des reprsentations toutes semblables paraissent se trouver la base de ce qu'on appelle en Afrique Occidentale les croyances ftichistes. Interrog sur ce que les paens considrent comme ftiche , un nophyte intelligent rpond, aprs rflexion : Ce que les paens appellent Vdun, c'est tout ce qui dpasse la force ou l'intelligence de l'homme, tout ce qui tonne, tout ce qui est extraordinaire, redoutable, monstrueux, comme les grands tourbillons, l'arc-en-ciel, la mer si vaste et toujours bouillonnante, les fleuves si majestueux, comme le Mono, les lacs, comme l'Ahm, le tonnerre et les clairs, le tigre chez les Fons, le boa chez les habitants de Grand Popo, le serpent-ftiche chez les Pdahs, la variole (Sakpata), les camans, etc.; tous ces tres sont des ftiches. Nos anctres croyaient qu'ils taient dous d'une vertu surhumaine, qu'ils renfermaient des forces mystrieuses ou des esprits . G. KITI, Le Ftichisme au Dahomey, La Reconnaissance africaine, II, no 25, p. 2-3 (1926).

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

12

prendraitplusvolontierslemotpourunadjectif.Tousdeuxreconnaissentquecegenrede reprsentationsn'apasdecorrespondantexactdansnotrepense.Lanotiond'imunu,lafois abstraiteetconcrte,etpntred'lmentsmotionnels,restencessairementindistincte nosyeux,bienqueparfaitementsatisfaisantepourlamentalitprimitive. Demme,SirEverardImThurnremarque,ausujetdesindignesdelaGuyaneanglaise: Pourl'Indien,touslesobjets,animsouinanims,paraissenttreexactementdelamme nature:ilsnediffrentqueparlaformedeleurcorps,quiestunpuraccident...Ilesttrs difficilepournousdebiencomprendrecetteideindiennedel'identitfoncireetcomplte del'hommeetdesautresanimauxsaufencequiconcernelaformeducorps;etilestencore plusdifficiledecomprendrequel'idedesIndiensestmmeencorepluslargequecela,ence qu'ellenefaitaucunediffrencetoujourslaformeducorpsexcepteentrelesobjets animsetinanims .
1

Ainsi,lamentalitprimitivepenseetsentlafoistouslestresetlesobjetscomme homognes,c'estdire,participantsoitunemmeessence,soitunmmeensemblede qualits.Cequiluiimporteleplus,cen'estpasdelesdisposerensriesdeclasses,degenres, etd'espcesnettementdistincteslesunesdesautres,correspondantunechelledeconcepts, d'extensionetdecomprhensionlogiquementdfinies.Ellechercheavanttoutdceler,dans les objets qui attirent ou retiennent son attention, la prsence, le degr d'intensit, et si trangequecelanousparaisse,lesdispositionsbienveillantesouhostilesdecetteessence,ou force,oumana,ouimunu,oudequelquenomqu'onveuillel'appeler.Illuifautseprmunir contrelesdangersdontellesesentchaqueinstantmenace,etcettecraintergle son attitudel'garddestresetdesobjets. Cen'estdoncpasverslapoursuitedusavoirquecettereprsentation,dominantedansles esprits,lesoriente.Sansdouteleprimitif,etsurtoutlemedecineman,oulesorcier,en gnrall'hommeleplusintelligentdugroupe,etleplusinstruitdesestraditions,n'estpres quejamaisaussiignorantqu'onseraittentdel'imaginer.Mmedanslessocitsquenous plaonstrsbas,ilsaitdistinguerlesracesetlesvaritsdesplantesquil'intressent.Il connatlescaractresetlafaondevivredesanimaux,insectes,oiseaux,poissons,etc.Pour ne citer qu'un exemple, chez les Papous de l'le Mailu (NouvelleGuine anglaise), les indignes,sans aucunepeine,me donnentles nomsdecent dixseptarbres, comprenant trenteseptarbresdiffrentsproduisantdesfruitscomestibles.Ilsmedisententrspeude tempslesnomsdecentquatrevingtonzepoissons,etdesoixanteneufcrustacscomestibles

Sir Ev. Im THURN, Among the Indians of British Guiana, p. 350-355.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

13

quel'onramassesurlesrcifs,ouquel'ondterredanslesabledesplages .Etlereste l'avenant,danslemmeordred'ides.


2

Maiscesavoirassezexactqueleprimitifpossdeetutilise,ilneseproccupegurede l'tendrenidel'approfondir.Ilsecontentedeletransmettretelqu'ill'areu.Sansenmcon natrelavaleurpratique,ilnel'apprciepascommenous.Pourlui,lescaractresobjectifs quipermettentdedistinguerlestres,mmetrsvoisinslesunsdesautres,sontsansgrande importance,exceptquandilontunesignificationmystique.Ilsesertdelaconnaissance, souventprcise,qu'ilena.Saufexception,ilnes'yintressepas.Carlerlequ'ellejouedans sonactivitesttoutfaitsubalterne.C'estavanttoutdelaforce,oudesforces,mystrieuses, invisibles,partoutrpandues,quedpendlarussiteoul'insuccslachasse,lapche, danslaculturedesplantes,et,engnral,danstouteslesentreprisesol'indignes'engage. C'estellesqu'ils'agitdeflchir,d'apaiseretdeserendrefavorables. Quanddesintelligencesetdessensibilitsontpriscepli,detempsimmmorial,peuleur importequedestresparaissentplusoumoinsloignsourapprochslesunsdesautrespar leur forme visible et leurs proprits objectives. Le primitif voit bien, comme nous, la distancequispare,engros,unepierred'unarbre,etcetarbred'unpoissonoud'unoiseau. Maisilnes'yarrtepas,parcequ'ilnelasentpascommenous.Laformedestresne l'intressequ'entantqu'ellepermetdedevinercequ'ilspossdentdemanaoud'imunu,etc.Il nevoitdoncaucunedifficultauxmtamorphoseslesplusincroyablespournous:lestres peuvent,enunclind'il,changerdedimensionsetdeforme.Toussontdesrceptacles, virtuelsouactuels,decesforcesmystiques,etparfoisuntreinsignifiantenapparenceen contientunequantitredoutable.Sousleurextrmediversitapparente,ilsprsententdonc unehomognitessentielle:leprimitifn'apasbesoindelestudiernidelesconnatre davantagepourentrecertain.Mais,enrevanche,danssondsird'arriverauxfinsqu'ilse propose,ilnecroirajamaisavoirassezfaitpourseconcilierlesforcesmystiquesdonttous cestres,animsouinanims,sidiffrentsnosyeux,sontlesrceptaclesetlesvhicules.

II
Retourlatabledesmatires
2

W. J. V. SAVILLE, In unknown New- Guinea, p. 191.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

14

Peuttrelemeilleurmoyendefairecomprendrecetteattitude,etlesreprsentationscol lectivesd'oelleprovient,seratildelarendresensibleparunexemple.Jel'emprunteraiun remarquable opuscule du missionnaire Br.Gutmann , intitul L'Apiculture chez les Dschagga. M.Gutmann est l'auteur d'une srie d'excellents travaux sur ces Bantou du Kilimandjaro.
1

M.Gutmannrappelled'abordleurproverbe:Soustouslesrapports,lesabeillessontdes treshumains,quiexprimeleuradmirationetleurrespectpourcesmerveilleuxinsectes.Ils n'ontcependantpaspntrlemystredelavieetdel'activitdesabeilles.Ilsn'ontqu'une idetrsimparfaitedeleurorganisationsocialeetdeleurtravail.cesconnaissancesetau pouvoirqu'ellesleurauraientprocur,ilssupplentenmultipliantlespratiquesmystiques. Cellescisontd'uneabondanceinpuisable.Jenepuisendonnericiunenumration, mmetrsrduite.Jeneciteraiquelesprincipales,lesttesdechapitre. Lapremireadjuration(Beschwrung)s'adresselahachedestineabattrel'arbredont letroncservirafabriquerlestubesdesruches.Leferdecettehachefutureestportchezle forgeronavecuneoffrandedebire.L'hommes'yrendaccompagndesesfemmesetdeses enfants,etarrivl,ilprononcedesparolesdebonaugure.Tousfontcommelui.Fer, procurenousdugrosetdupetitbtail!(quiseraachetavecleproduitdumiel).Hache, procurenousuneruchequifasseprosprernosenfants! Pourporterchezleforgeronleferainsibnit,l'hommeselveavantl'aube,afindene rencontrerpersonnequipuisseexerceruneinfluencemalignesurlefer.Leforgeronsemet toutdesuitel'ouvrage.Pendantquelesouffletmarche,nouvellesadjurations,ol'homme rcapituletouslesleveursd'abeillesqu'ilconnat,afind'attirerleursabeillesdanssaruche. Allons,abeilles,venezdansmaruche,quejevaismetailleraveccettehache!Cellecine doitpasservirfendredubois:aucunemainnedoitytoucher,quecelledel'leveur,et surtoutjamaisunemaindefemme.Unsoinparticulierestapportlafabricationducouteau couperlemielquisetermineenserpette,etquiestemmanchsurunmorceaudeboislong de4050centimtres.Tandisqu'ilytravaille,leforgeronexprimesessouhaitsenbattantle fer:Quececouteauservefidlementsonmatre!...Qu'ilentredoucementdanslaruche, sanslamettreenrvolution!...Quesesabeillesnel'abandonnentpas!...Quelaruchenese rompepas,quelesabeillesn'migrentpas!Quandl'leveurseraenrouteaveccecouteau, qu'ilnefassepasdemauvaiserencontre,etc. .
2

1 2

Br. GUTMANN, Die Imkerei bei den Dschagga, Archiv fr Anthropologie. Neue Folge, XIX, Braunschweig, 1922. Ibid., p. 9.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

15

Lorsquel'quipehabituelledequatrehommesvadanslafortabattrel'arbredontletronc fourniralaruche,lesadjurationsadresses l'arbre,avantdelejeterbasetavant de le dpecer,varientselonl'espce.Onchoisitdeprfrencelemsedi,gantdelafort,dontle boisestdesplusdurables.Lechefdel'quipeappliquelahachesurletronc,etditenla soulevantquatrefois: Msedi, toiquiessigrand...c'estlamisrequim'amnetoi,j'ai besoind'enfants,j'aibesoindechvresetdebufs...Toi,Msedi,situaslachance,faisvenir lesabeilles!(ilnumrelesendroitsd'oilfautlesattirer). Unautrearbre,le mringa, quinesetrouvequedanslazonecultiveparlesDschagga, demande,quandonval'abattre,desadjurationsspciales.Onl'appellelasurdeceluiquien estpropritaire.Celuicinepeutpasprendrepartl'opration.Toutcequel'onfaitpour mettrel'arbreenvaleurestprsentceluicicommedesprparatifspoursonmariage.Le jourquiprcdel'abattage,lepropritaireserendsousl'arbreavecdesoffrandes:lait,bire, miel,etc.Monenfant,quivasmequitter,jetedonneunhomme,quivat'pouser,ma fille!...Necroispasquejetepousseparlaviolencecemariage,maistuesadultemainte nant...Monenfant,quimequitte,quetoutaillebienpourtoi!...Lelendemain,ils'absente, pour ne pas tre obligd'assister l'abattage del'arbre, lorsque celuiquis'en est rendu acqureurarrivera.saplace,unmatredecrmoniesalachargederemettrel'arbre,sa sur,ceuxquiviennentlechercher,exactementcommeunefianceestremiseauxamisde sonmari.Lesritesaccomplis,oncommencefrapperl'arbreaveclahache.cemoment,le chefdel'quipedit:Oenfantd'unhommequetuvasquitter,nousnet'abattonspas,nous t'pousons!Etnonpasdeforce,maisavecdouceuretbont...Iltermineparl'adjurationaux abeilles,commedanslecasdumsedi.Enfin,l'arbreestparterre.Pendantqueleshommes sontoccupsautourdugantabattu,sonpropritairearrivecommeparhasard.Ils'effondre cespectacle;ilselamentecommesurunforfait;ilestvenutroptardpourl'empcher: Vous m'avez vol ma sur!... Ces paroles, et beaucoup d'autres semblables, doivent persuaderl'arbredesonressentiment.Lesautresfontl'impossiblepourlecalmer.Ilslui reprsententavecvivacitquetoutfinirapourleplusgrandbiendesasuretdeluimme. lafin,lapaixsertablit. Tandisquel'onvideletroncpourfabriquerlesruches,denouvellesadjurationssont adressessurlerythmedescoupslahacheellemme,auxabeillesquidemeureront danslaruche,etauxabeillesdesautresleveurs.Elless'accompagnentdemaldictionscon tretousceuxquivoudraient,pardesenchantementsetdessorcelleries,nuirecesabeilleset leurdemeure.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

16

Laruchetermine,onyadapteuneanse,avecuncrochetpourlasuspendre.Celuiciest faitduboisdecertainsarbres:mmescrmoniesetmmesadjurationspours'assurerle succsquandonjettebascesarbres.Ons'excuseauprsd'euxsurl'exempledesanctresqui enontfaitautant,parcequ'ilstaientpauvresetqu'ilsavaientbesoind'enfantsetdebtail. Ils'agitmaintenantdemettrelesruchesenplace.Danslafort,onlesposeassezbas, parfoisportedelamain.Ellesnecourentpasdedanger;personnenepassela.Maisdans lasteppe,onlessuspenddehautesbranches,parfoisvingtmtresaudessusdusol, l'extrmitdepuissantsrameaux.Pourallerlogerlesrucheslhautetpourlesdcrocher,ila fallutablirunetechniquespciale,etfabriquer,aumoyend'corcesd'arbresetdelianes,de grossescordesetdelaficelle.Uneinpuisablesried'adjurationsestdenouveaunces saireicipourassurerlesuccsfinaldel'leveur.Adjurationsadresses(jenecitequeles principales)aubaobabdontonvaprendrel'corce,etaucblequel'ontresse.Quandilest achev,onluifaituneoffranded'aliments,etilestainsiintroduitdanslaviecommunedu villageetdelaparent.Toutenformulantdesvuxdebonheur,onlefrotteavectousles fruitscomestibles,l'exclusiondeceuxquelesabeillesnevisitentpas.Onprocdedemme pourlaficellequiserviralancerlecblepardessuslabrancheol'leveuriraposerla ruche,pourlapierrequiseraattachecetteficelle,etc.lafindecettejourne, les cordagessontsuspendusdanslamaisondeshommes.Unemaldictionestprononcecontre quiconquelestoucheraitsansenavoirledroit,etexerceraitsureuxuneinfluencemaligne. L'leveurpasselanuitprsd'eux.cemoment,levieuxdesritesluiapprenddequels aliments,etenparticulierdequellesplantesildoits'abstenirtoutletempsqu'ilseraoccup par l'levage des abeilles. Les plantes qui ont une influence funeste et celles qui sont dtestesdesabeillesluisontspcialementinterdites. L'arbreol'leveursuspend sesruches apourluilaplusgrandeimportance.Par des adjurationsetdessacrifices,ils'enfaitunprotecteur,etunliens'tablitainsientrelaracede l'arbreetcelledel'homme .Onapprciecommeportantparticulirementbonheurlemrie, roidesarbres.L'adjurationapourobjetderecherchersafaveur.Oninvoquel'exempledeses frres,quiontdispensleursbienfaitsauxhommes,etlapauvretquienharditl'quipe s'approcherdelui.Onlesuppliedenepasfairetomberl'hommequil'escalade,denepas prcipiterlarucheparterre,deprotgerl'leveurcontresesennemis:qu'ilnerencontrepas delopard,derhinocros,etc.,sursonchemin!Cejourl,onsecontentedemarquerl'arbre.
1

Onchoisittoujourspourymonterunjourfaste.Avantdecommencer,onmangedes bananesdetouteslesespces(exceptune),etonjettesurletroncdel'arbredelasalive
1

Ibid., p. 19.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

17

mleaujusdecesfruits,avecdumiel,enrptantuneprire.Ensuitealieu,accompagne d'ungrandnombrederitesetd'adjurations,lamiseenplacedesruches. Jelaissedectuneextraordinairemultitudedecrmoniesetdeprires,etj'arrivetout desuitelarcoltedumiel.L'leveurDschaggan'estpassurtoutproccup,commelentre, d'viterlespiqres.Ilsaitqu'ils'engarantiraenoprantlanuit,etgrcelafumede certainestorches.Cequ'ilredoute,cesontlesguerrierserrants,lesbtesfroces,etlescbles oulesbranchesquiserompent.Ilseprocuredoncunboncharmederoute,oentrentles ingrdientslesplusdivers,calcinsetrduitsl'tatdesuie.S'ilaperoitdesanimauxoudes hommes,ilsouffleradecettesuiedansleurdirection,etainsiilserendrainvisible. Ce talismanmagiqueestaussiunoracle.Avantdepartir,l'leveurenmetsurleplatdesamain, etsouffleductoilvamarcher.Sileventrefoulelasuieverslui,c'estsignequ'unmal heurlefrapperaenrouteouunefoisarriv:ilrestechezlui.Unautrejour,ilinterrogerade nouveaul'oracle.Unefoisprsdel'arbre,avantd'ygrimper,nouvellesprires,nouvelles adjurations,etc. Quandtouteslesruchesonttdescenduesetquetoutestbienfini,leplusgdel'quipe saisitlahachedeuxmains.Lesautrestreignentsonbrasdroit.Ilfrottequatrefoislahache contrel'arbre,endisant:Reposeenpaix,mrie,roidesarbres!Noust'avonsrendutareine abeille,gardelabien,commetuasfaitjusqu'prsent!Soisnousfavorable,laprochaine foiscommecelleci,etc.
1

Enfin,ilvasansdirequ'aucoursdesoprations,dontnousavonsngligledtail,des priresetdesadjurationsonttadressesungrandnombredefoisauxabeillesellesmmes etleurreine. Toutcela,expliqueM.Gutmann,esttroitementliaucultedesanctres.Nonpaspardes associationsd'idesquenouspuissionsfacilementsaisiretexprimer,maisparunsentiment constantetprofond,bienquemalaisdfinir.LeDschaggaqui,danslasuitedesesopra tions,adjurelefer,lahache,l'arbre,lecble,laficelle,laruche,l'abeille,etc.,deluitre favorables,alaconvictionqu'ilrussiraparcequesesanctresontprocddemme,etqu'ils ontobtenuainsilemieldesabeilles.Ilaaussilesentimentplusvague,maisnonmoins certain,quelesanctresdesarbresetdesabeillesontfaitcequ'ilsupplieleursdescendants actuelsdefaire,etqueceuxcisontaussitroitementsolidairesdeleursanctresqu'ill'est luimmedessiens.

Ibid., p. 27.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

18

tatmotionneltrangepournous,quinepouvonsgureyentrer,maisnaturelpourle primitif,causedel'essencecommunequ'ilsereprsente,oupluttqu'ilsentdanstous lestresavecquiilsetrouveenrelation.Pensezvoussrieusement,pourraitondemander, queleDschaggaadresseuneprireaufer,lahache,sonmanche,l'arbrequ'ilvaabattre, laliane,aucble,laficelle,laruche,aucouteaumiel,etc.,commesicesobjets pouvaientluiaccorderouluirefuserleurfaveuretleurconcours,assurerouempcherson succs?qu'illeurattribuedessentimentsetunevolontcommedestresconscients? quoiilestpermisderpondre:LeDschagganeleferaitsrementpasplusquenous,s'ilavait decestresetdecesobjetssidiversl'idequenousenavonsnousmmes;s'ilsavaitquel pointlastructured'unmorceaudeferdiffredecelled'unarbreoud'uneliane,etlanaturede cesvgtauxdecelled'insectescommelesabeilles,etenfinlanaturedesabeillesdecelle deshommes.Maisill'ignore,etilnes'ensouciepas.Iln'aaucuneidedesrgnesdela nature,nidespropritsfondamentalesdestresquiysontrangs.Pourlui,lestresse dfinissent(sitantestqu'ilsongelesdfinir),parcequ'ilspossdentdeforcemystique,soit d'unefaonconstante,soitunmomentdonn.Decepointdevue,unmorceaudeferpeut avoiruneinfluencebienfaisante ounfaste sur la destinedel'hommequil'emploie, de mmequel'arbresurlequelilgrimpe.L'hommeadjureradoncgalementleferetl'arbre,il leurferatousdeuxdesoffrandes,etilaurarecourstouslesmoyensensonpouvoirpour queleurinfluences'exercedanslesensqu'ildsire.Quantauxclassifications,iln'enconnat quedemystiques(M.Gutmanndit,dansplusieurscas:totmiques). N'imaginonsdoncpasqueleDschaggaconoitd'abordlefer,lahache,l'arbre,etc.,peu prscommenous,etqu'ensuiteilleurprteuneconscienceetunevolontcapablesd'accor derouderefusercequ'illeurdemande.S'illeurparle,s'illesflatte,s'illestrompe,s'illes supplie,s'illesadjure,s'illeurapportedesoffrandes,cen'estpasqued'objetsinanimsil fassedespersonnes.C'estqu'ilsenteneuxlaprsenced'uneforcequiprcismentn'estni personnelleniimpersonnelle,etqu'ilnedistinguepasd'eux.

III
Retourlatabledesmatires

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

19

Celatant,nousneseronspassurprisdevoirlesminraux(surtoutlespierres et les rochers)tretoutautrechosepourlesprimitifsquepournous.SelonlesindignesdesIndes nerlandaises,ditM.Kruyt,lesanimauxetlesplantesmeurent,maisnonpaslespierres. Cellescisontpourlaterrecequelesossontpourlecorps.Ellesparticipentdoncdesa nature,etellesontdroitaummerespectqu'elle.Del,lemalaiseetl'inquitudedesindig nes,quandilsvoientlesEuropensattaquerlespierresetlesrocherscoupdemarteauou autrement:sentimentsdontlesprospecteursetlesmineursonttenircompte.Parexemple, enNouvelleGuinehollandaise,envuedelaconstructiond'uneroute,onavaitfaitsauter quelquesrochers.LesPapouspensrentqu'enconsquenceunepizootiesedclareraitsur lesporesdupays .
1

Prsd'unrocheroud'unepierrequelconque,leprimitifpasserasansyfaireattention.Mais pourpeuquequelquechoseeneuxarrtesonregardetfrappesonimagination,queleur formesoitbizarre,leurpositiontrange,leurdimensionanormale,aussittilsrevtentle caractrequilesfaitappelerimunuparlesPapousdudeltaduPurari,wakanparlesIndiens desplainesdel'AmriqueduNord,etunpeupartoutd'unnomanalogue.Chargsdeforce mystique,ilspeuventexercersurlesortdel'indigneetdessiensuneinfluenceheureuseou nfaste.Ilessayeradonc,selonlescas,dedtourner,deseconcilier,oummedecaptercette force.S'ilarrivesel'approprier,ilaugmented'autantsonpropremanaouimunu. Tellessont,parexemple,lespierressacres,qu'enNouvelleCaldonieetenbeaucoup d'autresendroits,oncroitindispensablesausuccsdescultures.Leurformerappelledeplus oumoinsprscelledutuberculedetaro,delapatatedouce,etc.,dontondsireunercolte abondante.Aumomentdessemailles,onlesplantedansleschampsengrandecrmonie.La moissonfaite,onlesenlveetonlesmetsoigneusementenrservejusqu'lasaisonsuivante. Leurforcemystiquesecommuniquelaterredeschamps,auxplantesquiypoussent,etelle lesfaitfructifier. M.ElsdonBestaobservcetusageenNouvelleZlande.Ilvoitdanscespierres des sortesdetalismanoudemauri(nousauronsplustardtudierlessensdeceterme).Ce sont,ditil,desimagesgrossirementtailles,d'assezpetitesdimensions,disonsdedouze dixhuitpoucesdehaut:quelquesunessontplusgrandes...Entempsordinaire,uneimage enpierredecegenretaitgardel'endroitsacr(tapu)duvillage.Quandonfaisaitles semailles,onlaportaitdanslechampetonlaplaaitsonextrmit.Unefoislarcolte enleve,onrapportaitlapierrel'endroittapu.

A. C. KRUYT, Hel animisme in den indischen Archipel, p. 205-206.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

20

Onattribuaitcesimagesdepierrel'effetleplusbienfaisantsurlesplantesentrainde crotre,causedelapuissanceetdel'influencedesdieuxqu'ellesreprsentaient.Unepartie duproduitdupremiertuberculeplantservaitd'offrandepourlapierretalisman .Chezles Maoriunevritablereligionetmmeunethologies'taientdveloppes:c'estpourquoi M.ElsdonBestparlededieux.EnNouvelleCaldonie,etdansd'autressocitsdumme rang,lemanarsidedanslapierreellemme,rvlparsaforme.


1

M.W.E.Armstrong,danssesremarquablestravauxsurlesindignesdel'leRossel( l'extrmitorientaledelaNouvelleGuine),aouvertdesvuessurlesreprsentationsdiffi cilesdfinirquisontaufonddescroyancesdecegenre.Ilinsistesurunenotiontrsparti culire,spcialecesindignes,quiladsignentsouslenomdeyaba.Engnral,leyaba consisteenuneportiondeterre,dercif,oummedemer,enunepierre,ouunarbreou quelqueautreobjetvisible,etenundfenseur,gnralementunserpent.S'ilsetrouvejuste mentunserpentdel'espcevouluedanslevoisinage,l'indignepeutinterprtersaprsence enleprenantpourcedfenseur.Lapierreoul'objetquelqu'ilsoitestnaturellement toutautrechoseencorequecequ'ellefaitparatreauxyeux.Ilsembleraitque,danspresque touslescas,elleaunesortededoubleexistence,commelesdieux,carelleauneexistence Temewe(sjoursouterrain,ousousmarin,queM.Armstrongcomparel'Alcheringamythi quedesAruntadeMM.SpenceretGillen),oellealaformehumaine.Enfait,ilsemble qu'ilyadansl'espritdesindignesl'idevaguequelavraiepierrepeuttreenmmetemps unepierrel'leRossel,etd'autrepartunhomme,oupeuttrevaudraitilmieuxdireun espritouundieu,Temewe .Sitrangequecettereprsentationpuisseparatre,nousnela rejetteronspascommeincroyableouincomprhensible.Ellenousrvledescomplexits insouponnesdanslamentalitprimitive.Pourdesraisonsfacilesdeviner,cellecilestient secrtes le plus qu'elle peut, et l'abri de l'indiscrtion profane des blancs. Nous en rencontreronsbeaucoupd'autressemblables.
2

l'leKiwai,enNouvelleGuineencore,despierressacresjouentunrleimportant dansunedescrmoniesdel'initiation,appele mimiaabere.Enentrantdanslasallede runion,lesinitissontconduits,trssolennellement,aupilierprincipaldelamaison,pour voir les mimia abere, pierres sacres (ou figures en bois, selon le cas). On enlve avec prcautionlevoilequilesrecouvre,etlesinitiscontemplentpourlapremirefoisundes trsors les plus sacrs de la tribu: deux vieilles pierres apportes de la mer, avec de grossiresesquissesdevisageshumainspeintessurelles...Ondonneauxinitisl'avertisse menthabituel:s'ilsrvlentcequ'ilsviennentdevoir,ous'ilsdonnentunrenseignement
1 2

Elsdon BEST, The Maori,II, 386-387. W. E. ARMSTRONG, Rossel island religion, Anthropos, XVIII-XIX, 1923-1924, p. 5. Cf. W. E. ARMSTRONG, Territory of Papua, Anthropology, Report no 2.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

21

quelconquecesujet,ilsserontmismort.Puislespierressontdenouveaurespectueu sementcouvertesavecdesplantesmimia...Aprslafte,undesanciensadresseauxpierres lediscourssuivantNousavonsdonncetteftepourvous.Nousavonsdcorpourvous touteslesmaisons.Nousdsironsquevousveilliezcequenousnetombionspasmalades. Nousdsironsquevouspreniezsoindenotrebientre.Vousallezmaintenantdemeurersous lamaison.Onlesydescendeneffet.L'orateurcontinue:Dormezmaintenantaudessous delamaison.Nousavonsdanspourvous,etlaprochainefoisquenousclbreronsla crmonie mimia, nous vous remonterons dans la maison. Ces pierres sacres sont videmmentdesincarnationsdesanctres,peuttredespremiersparentsdelatribu .
1

DansunedeslesorientalesdudtroitdeTorrs,ilyadespierresquionttdeshommes, etquimarchent.IlyavaitdeuxpierresappelesKol,l'uneZaub,l'autreEr.Unefoispar an,croyaiton,cespierresroulaienttoutesseulestraversl'leetellesprenaientlaplacel'une del'autre .AuxNouvellesHbrides,Sommervillecrit,ditM.Speiser,qu'Malekula degrosblocsdepierresontregardscommelaformecorporelled'anctres:c'estlecas presquepartoutodesmonolithessontrigssurlestombes...Demmepourlesparois rocheusesdusombrepromotoireTukiTukiFate.C'estlquel'onplacel'entredesenfers, etquelquesgrossespierresreprsententlesmesdesanctres.Onredoutaitparticulirement unhautrocherdeformeconiquequisedressepieaudessusdelameraunordouestde Fate.C'taitl'incarnationd'uncheflgendaireappelNamote,etquandlebateaupassait prsd'ellelesindigneseffraysbaissaientlatteetpriaient .Timor,ilesttrs frquentdevoirdespierrestreobjetsdeculte.Laplupartd'entreellesn'ont cependant aucunpouvoirparellesmmes.Cellesquifigurentauxobsquesreprsententsimplementle mort,tandisqued'autressontdesautels...MaislesindignesdeTimorcroientaussides pierresquipossdentuncertainpouvoirderendrelesgensmalades,oudefairemanquerla rcolte... C'est le devin qui diagnostique ces pierres. Quand il en dcouvre une dans le voisinage d'une maison, il n'y a souvent d'autre remde que de quitter celleci et d'aller s'tablirailleurs...demme,onattribueunevertuspcialeauxpierresquisontdestalismans deguerre .
2 3 4

Desemblablesreprsentationsserencontrentsouventdansd'autresrgions.Deuxexem ples suffiront sans doute. Chez les Nagas du nordest de l'Inde, nous trouvons, dit M.Hutton, beaucoup d'animatisme, particulirement au sujet des pierres. Le village
1 2 3 4

E. B. RILEY, Among Papuan head-hunters, p. 231-233. The Cambridge Expedition Io Torres straits, VI, p. 1l (folk-tale). Felix SPEISER, Ethnologische Materialien aus den Neuen-Hedriben und den Banks-Inseln, p. 345. A. C. KRUYT, De Timoreezen. Bijdragen lot de taal-land-en volkenkunde van Nerderlandsch-Indi, 1923, p. 455-456.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

22

SemadeLazemiestfierdepossderuncoupledepierresmleetfemellequisemulti plientetfontdespetitschaqueanne.Lesmmescroyancesseretrouventdanstoutesles tribusNaga .Ilyadespierresmagiquesquel'onmetdanslesgrenierspourassurerla prospritdeleurmatre,etpourlesdfendrecontrelesravagesdessouris.D'autrespierres appelesaghucho(noiresavecunecoucheblancheverslemilieu),sereproduisentetengen drentdespetits:lapreuveenestqu'onpeuttoujoursvoirungrandnombredepetitespierres autourdel'endroitosontlesaghucho.Avecletempscellescigrandiront,deviendrontdes aghucho,etsereproduirontleurtour.DanslaplupartdesvillagesSema,onn'apprcieles aghuchoqueparcequ'ilsprocurentlesuccslaguerre .D'autrespierresmagiques (anaghaashega), sereproduisentetcroissentcommeles aghucho. Les anagha sontplacs danslepaddyetcontribuentl'abondancedelamoisson,enassurentlaconservation,et, entreautresfonctionsontcelledecombattrelessourisquiviennentmangeretgterleriz. Celaestprouvparlesmarqueslaissesparlesdentsdessourissurtoutvritableanagha. Lespierresirrguliressontcomparesauxpattesdederrireduporc,latteducerf,etc. Elles contribuent procurer des animaux soit domestiques soit sauvages. Cellesci, les ashega,sontgardesdanslamaison,pourassurerlesuccslachasse,etlaprospritetla fcondit du btail . Et enfin, dernier fait qui rappelle un peu celui qu'a rapport M.Armstrong.Unepierrenoire,longued'peuprsdixhuitpouces,ramassedansles champsauxenvironsde1906,taitdevenueen1912l'objetd'uncultergulier.Elleaun interprtequicommuniqueavecelleenrve;elleluiapparatsousformed'trehumain.On ditaussiqu'ellesepromnelanuitsouscetteforme.Elleatplacedansunenicheaucreux d'unefalaise,ouneoudeuxpersonnesseulementpeuventenapprocherlafois.Ondit qu'elleprditlesuccsoul'checdesentreprisescommerciales...Ellegrandit,etonraconte qu'elleaaugmentdeplusieurspoucesdelongueurdepuisqu'elleestapparue...Onluioffre dessacrifices .
1 2 3 4

Pourconcluresurcesujetdesreprsentationsrelativesauxpierres,chezlesBantoudu Ruanda,ladifficultdefaireentendreauxngresquelergnevgtall'emportesurle minralvientdecequ'ilssesontpersuadsquelespierrespoussentparintussusception, etqu'ellessontdouesd'undveloppementrelquoiquelent .Cetteconviction,quiest presqueuniverselle,rendmoinstrangesqu'ilnesembled'abordlescroyancesquiviennent d'trerapportes.


5

1 2 3 4 5

J. H. HUTTON, The Angami Nagas, p. 179-180. Cf. ibid., p. 408-409. J. H. HUTTON, The Sema Nagas, p. 174-175. Ibid., p. 253-254. Ibid., p. 255. P. Alex ARNOUX, Le culte de la socit secrte des Imandwa au Ruanda, Anthropos, VII, 1912, p. 287 (note).

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

23

IV
Retourlatabledesmatires

Commelesrochersetlespierres,lesarbrespeuventavoiruncaractresacr.Souventon croituneparenttroitedeshommesaveclesplantesetlesarbres.Jen'enrapporteraiici quequelquestmoignagessignificatifs.LeMaorid'autrefois,ditM.ElsdonBest,regardait lesarbresavecdetoutautresyeuxquenous.QuandleMaorientraitdansunefort,ilse sentaitaumilieudesesproches:carl'hommeetlesarbresn'avaientilspasuneorigine commune,tantl'unetlesautreslesdescendantsdeTane?Doncilsetrouvait,pourainsi dire,parmisesparents,etcettefortavaitunprincipedevietapu(sacr),exactementcomme l'hommeenaun.Ainsi,quandleMaorivoulaitabattreunarbrepourconstruireuncanotou unemaison,iltaitoblig,pourdeuxraisons,d'accomplirunrited'apaisementavantde pouvoirtuerundesdescendantsdeTane.Ilvoyaitdanscesarbresmajestueuxdespersonnes vivantesappartenantlabrancheanedecettegrandefamille;ilressentaitles vieilles influencestrangesquiproviennentdelacroyancel'animatisme;ilentendaitdesvoix d'tresinvisiblesdanslebruissementdesbranches,danslemurmureduvent,danslebruit deseauxquiseprcipitent .
1

Abattreunarbreestdoncuneaffairesrieuse.Onavutoutl'heurecequ'elleexigede crmonies,deprires,d'adjurationsetd'offrandeschezlesDschagga.Onn'yprocdeleplus souventqu'avecbeaucoupdeprcautions,surtoutquand,laparentpourainsidiregnrale entrelevgtaletl'homme,sejointunlienplusdirectetpluspersonnelavecl'arbredontil s'agit.l'leKiwai,quandlesindignesdfrichentpourfaireunnouveaujardin,ilsont peurd'abattreungrandarbre,quipeuttrelademeured'un tengena (sorted'esprit).Un grandarbrequiapoussprsd'unjardinquelesparentsdel'indigneontplant,nesera jamaistouchparlui.Sivousl'abattez,meditundemesinformateurs,c'estvotrepropre corpsquevouscoupez.Quandcetarbreseradessch,vousaussivousserezmort.Parfois unhomme,quiveutabattreunarbre,commencepardemanderl'tengenadelequitter,et d'allerselogerailleurs...L'arbreestparticulirementmaldispospourlestrangers,et,pour cetteraison,lesgensn'aimentpasallerseulsdanslesjardinsdesautres.Unpreamnera
1

Elsdon BEST, The Maori, II, p. 452.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

24

sonfilsavecluidetempsentempsdanssonjardin,etilleconduiraprsdel'arbrede l'tengena, afin que l'esprit puisse apprendre connatre ce jeune garon et lui devenir favorable. L'esprit comprendra . Cette observation a t recueillie en pidginenglish, langagebienpauvre,etpeuproprerendrelesnuances.L'arbreesticiunpeutropnettement distingudel'espritquil'habite.Sansdoute,bienentendrelesreprsentationsdel'indigne, c'estl'arbreluimme(danssonessencemystique),nonmoinsquel'espritquil'habite,dontil craintpoursonfilsl'influencenfaste.
1

Visiblementmortsetmmedesschs,ditM.Skeat,desarbrespeuventencoregarder l'mequilesanimaitpendantleurvie.Ainsi,lesinstructionsrelativesl'accomplissement desritesncessaireslorsdulancementd'unbateaucomprennentuneinvocationauxarbres qui ont fourni le bois. Ceuxci seraient donc reprsents comme capables, en quelque manire,derecevoirdesimpressionsetdescommunicationsfaitesselonlesformesetavec lescrmoniesconvenables .C'estltraduireenlangageexpressmentanimiste,comme M.Skeatlefaitd'habitude,desreprsentationsquin'ontpeuttrepasuncaractresitranch dansl'espritdesindignes.LefaitrapportparSkeatseplace,pourainsidiredeluimme, ctdeceuxtoutsemblablesqueM.Gutmannadcrits.Ildoitsansdoutesecomprendre peu prs de la mme faon, tout compte tenu des diffrences qui existent entre les reprsentationsdecesMalaisetcellesdesDschagga.
2

Dansunautretravail,M.Gutmannalonguementinsistsurlesentimentd'unitdevie avecl'animaletlaplantequel'hommeprouvedanscessocits,etsurledsirqu'iladese sentirencommunionaveceux.Leprimitif,ditil,sesentdpendantdesplantesetdesani mauxunpointquenouspouvonsdifficilementimaginer.Parl'effetdecettedpendance, ilsereprsenteaussitoutautrementquenousl'assurancetranquilleetlacertitudedemoyens d'existencedontjouissentlesbtesetlesplantes,encomparaisonavecluimme.Etainsilui taittracelaroutequileconduiraitpartagerleurcertitudeetleurassurance,s'lever

G. LANDTMAN in BEAVER, Unexplored New- Guinea, 2e d., p. 309-310. Le Dr Cremer a recueilli. chez les Bobo de l'Afrique occidentale franaise, des ides et des pratiques analogues. Si quelqu'un veut dbroussailler un nouveau champ, il prend une poule, l'immole ses anctres, puis va consulter le Diseur de choses caches, lui demande d'indiquer les puissances du champ. Le Diseur dclare que la premire c'est la tte de la butte, qu'il faut faire attention en arrivant dessus; l'autre, c'est le tamarinier, qui s'lve sur la croupe aux arbres, celui-l il faut sacrifier; un autre encore, c'est l'arbre Hohu : l'offrande qu'on lui fera rafrachira le champ... S'il a brl un arbre sacr, pour l'teindre il prend de la bire non encore fermente, achte une bande de coton, attrape une chvre et arrive. Il attache la bande, tue la chvre. Cela, c'est pour frapper les funrailles de l'arbre et se maintenir en sant. S'il ne le fait pas, ce sera mauvais... Il s'excuse aux arbres sacrs qu'il a brls en dbroussaillant: Il ne savait pas. J. CREMER, Les Bobo, p. 88-90. W. SKEAT, Malay magie, p. 194-195.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

25

une vie mieux garantie: non pas par la violence, mais par le respect, par l'effort pour s'adapterleurshabitudesdevie .
1

M.Gutmannjustifiecettevueoriginaleparungrandnombredefaitsqu'ilaobservslui mme.Ilrappelleceuxqu'ilarapportsausujetdel'apiculture.Aujourd'huiencore le Dschagga,lorsdesmariagesetdesnaissances,attachedel'importancesesliensaveccer tains arbres, au premier rang desquels est le figuier banian. Celuici apparat sous deux aspectscommeleprotecteurdesjeunesvies:d'unepart,causedelaforcederajeunisse mentqueluidonnentsesracinesariennes;del'autre,causedesasvedouceetlaiteuse quicoulesiabondammentqu'ellegurittouteslesblessuresdel'corce.C'estdansunetoffe faitedecettecorcequ'onenveloppelamreavecsonnourrisson.C'estencoreunarbrede cetteespce,tenupoursacrsurlesoldugroupefamilialMsiwu,quel'onemprunte,avec des crmonies solennelles et des prires qui lui sont adresses luimme, l'toffe qui servira aux nouveaux circoncis: ceuxci, d'aprs l'ensemble des rites, tant considrs commedesnouveauns .
2

IlestunarbreavecquilesDschagga,sansdoutecausedesonimportancepoureux,ont conservleursrelationstellesqu'ellestaientdanslestempslesplusreculs:lebananier.Il exigedessoinsassidus.C'estluiquiarendulatribudfinitivementsdentaire.LeDschagga levnreencoreaujourd'huicommesonprotecteur,etcommelelienquienchanelesgnra tionslesunesauxautres.Onpeutvoirdansl'articledeM.Gutmannlerlequiluiestattribu danslescrmoniesd'initiationetdemariage.Lestoutjeunesenfantsetlesvieillardssont souslaprotectionspcialedubananier.LesDschaggaontaussilesentimentquelebtail sertd'intermdiaireentrelaplanteetl'homme.Labananeraieaparticulirementbesoindu fumierdubtail.C'estconditiond'treabondammentfumequ'elleserenouvelle .


3

Bref,legroupehumainsesentdansunrapporttroitsinondefiliation,du moins de communautd'essence,avecl'arbrebienfaisantquiluiapermisdemeneruneviebeaucoup moinsdurequecelledestribusrestesnomades.Sareconnaissances'estincorporedansun ensembledereprsentationsqueleurcaractremotionneletmystiquerenddifficilesbien dcrire.Leprimitif,critM.Gutmann...vnraitl'arbrecommelecompagnonsuprieur quiildevaitsanourriture,sonvtement,sonabri,quiluifournissaitarmesetinstruments... saflexibilitpourl'arc,saduretpourlamassue...qui,unefoismort,luiprocuraitparson corps(lebois),laplusvivantedfensecontrelesbtesfrocesetlesfantmes:lafleurrouge


1 2 3

Br. GUTMANN, Die Ehrerbietung der Dschagga Neger gegen ihre Nutzpflanzen und Haustiere, Archiv fr die gesammte Psychologie, 1924, p. 124. Ibid., p. 127. Ibid., p. 136.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

26

dufeu...Ilarecherchl'alliancelaplusintimesurtoutaveclesarbresquiluisemblaient possderunevertusurprenantedeserenouveleretdesegurireuxmmes(commelebanian etlebananier) .


1

Sonambitionestdoncavanttoutdeseconciliercesplantesdontlesbienfaitssiprcieux luisontdevenusindispensables,et,toutenlesvnrant,desehausserjusqu'elles.Cequ'il poursuit,parlemoyenderites,decrmonies,d'abjurationsetdeprires,c'estunecommu nionintimeavecelles,quilefasseparticiperleurpuissancemystiqueetleursprivilgessi enviables. Ces vues de M.Gutmann portent loin. Elles contribuent claircir un aspect de la mentalitprimitive.Carlesreprsentationsqu'ildcritchezlesDschagganesontpasexcep tionnelles.Onentrouvedesemblables,quiontdesanimauxpourobjets,chezmaintspeuples quiviventdel'levage,commelesCafres,lesHerero,etbeaucoupd'autresBantou.Onsaitla ferveurincroyabledessentimentsquelebtailleurinspire,etcommeilslesoignent,l'aiment etlevnrent.Rienn'estaussiprcieuxleursyeux.Ilestpresquel'objetd'unculteetd'une adoration. Mmequandonconsidredessocitssituesbeaucoupplusbassurl'chellequeces Bantou, une analogie subsiste, indniable bien que naturellement assez lointaine. Quand M.vondenSteinen,parexemple,expliquelesreprsentationsetlessentimentsdesIndiens duBrsilcentralrelatifsauxanimauxdontilsvivent,etquiilsdoiventnonseulementleur nourriture,maisleursarmes,leursornementsetleursinstruments,iltientunlangagequi rappellesingulirementlestermesdeM.Gutmann. Undernierfaitmettrabienenlumirel'homognitdel'essencevitalechezl'hommeet dans lesarbres.Nonseulement, disent MM.Smith et Dale, unhomme peut vivre aux dpensd'autrui,maisilpeutaussi,parlemoyendumusamo,extrairedecertainsarbresdela vie.UnjourqueSezongoIItaittrsmalade,ledocteurfitmonterdeshommessurunarbre appel butaba, etleurcommandadecouperunegrossebranche,delaporterlahuttedu chefenprenantbiengardedenepaslalaissertoucherterre,etdelaplanterl.Aupiedde cettebrancheledocteurfitquelquesincantations.Lebutabaestunarbrepleindevitalit;ses rameauxprennentfacilementracineetpoussentaussitt.Grcelamagiedudocteur,une partiedesavitalitpassaenSezongo,etilgurit.Onmontreencorel'arbrequifutainsi plant .
2

1 2

Ibid., 124 SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, I, p. 258.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

27

V
Retourlatabledesmatires

Lesreprsentationscollectivesdesprimitifsrelativesauxanimauxnousparaissentmoins singulires que les prcdentes, sans doute parce que sur ce terrain notre folklore se rapproche beaucoup du leur. Ds l'enfance, des contes nous ont accoutums voir des animaux se comporter comme des hommes, et inversement. y regarder de plus prs, cependant,notreattitudediffredecelledesprimitifsplusqu'ilnesembled'abord.Nous nousamusons,parmaniredejeu,prtercertainsanimauxnospassionsetnosfaons d'agir;nousfaisonsdetelouteld'entreeux,renard,ours,lion,etc.,lesymbolevivantd'un caractreoud'unvice.Mais,enmmetemps,lesentimentdufossquisparelanature propreduquadrupdedecelledel'homme,bienqueplusoumoinsnet,nousrestetoujours prsent.Pourleprimitifquis'amuseaussidecescontes,cefossn'existepas.sesyeux,le passagedel'animall'hommeoudel'hommel'animalsefaitdelafaonlaplusnaturelle, sansquepersonneensoitchoquoutonn.Ilestadmisaussi,commeunechosequivade soi,quelesfacultsdesanimauxnelecdentenriencellesdeshumains.Leuresprit enfantin,critCallaway,n'apasdethoriedfendre;ilnefaitpasdedistinctionarbitraire entrel'intelligenceentantquemanifesteparl'hommeetl'intelligenceentantquemanifeste par les animaux. Quand il voit des actes qui impliquent l'intelligence, il croit sa prsence .PourlesCarabesdelaGuyaneanglaise,lesanimaux(demmequeles plantesetlesobjetsinanims)viventetagissentcommeleshommes.Lematin,lesanimaux vontleurtravail,commefontlesIndiens.Letigre,leserpentettouslesautresanimaux partentlachasse:ilsdoivent,commelesIndiensavoirsoindeleurfamille...Lepoisson quinagenefaitpasautrechosequepagayer.Lesoiseaux(etpeuttrelesautresanimaux) sontpropritairesetpossdentdesbiens.Chaqueoiseauasaplante.Kuano,leroides vautours,secomportecommeunvrairoi.Apakaui,lepluspetitdesvautours,doitluiallumer soncigare,exactementcommedanslafamillecarabelesfemmesetlesenfantsontallumer lescigaresdeleursmarisetdeleurspres .
1 2

1 2

C. H. CALLAWAY, Zulu nursery tales, p. 135. W. AHLBRINCK, Carib life and Nature, Reports of the XXIst Congress of Americanists (1924), p. 221.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

28

M.vondenSteinencitedesfaitsanalogues,etilendonnelaraison.L'Indiennesesavait passparerdumondeanimalparunabme.Ilvoyaitsimplementquetouteslescraturesse conduisaient en substance comme luimme: elles avaient leur vie de famille, elles se comprenaientlesuneslesautresparlemoyend'unlangage,ellesavaientdeshabitations,se faisaientlaguerre,vivaientdeleurchasseoudefruits;brefilsesentaitprimusinterpares, maisnonpasaudessusd'elles .ChezdesBantou,beaucoupplusavancs,M.Junod trouvecettefaond'assimilerlesanimauxetleshommes,aumoinsdanscertainscas,un sensplusprofond,lafoissymboliqueetraliste.Lestreshumainssontreprsentspar desanimauxquileurressemblentparuncertainct:l'antilopedesmarcages,quierrela nuit,reprsentelessorciers,quienfontautant.Lahyne,quimangelesrestesdesrepasdu lion, est le parasite qui suit le chef, etc. Il y a ainsi des tres reprsents et d'autres reprsentants:lesortdesreprsentantsseralesortdesreprsents.Cetteconclusion,qu'un espritclairrefuseraitcertainement,s'imposeceluiduprimitifparunesorted'vidence immdiate.Ilauneintuitionbienplusprofondequenousdel'unitdumondeanimalet humain. Spoon me dit un jour mystrieusement: L'astragale de la chvre reprsente rellementlesgensduvillage,parcequecesanimauxyvivent.Ilsnousconnaissent,ils saventcequ'ilyaennous.C'estlprobablementlaraisonprofonde,secrte,quifaitque lesdevinscroientenleurart .
1 2

Quecesreprsentationsquinepeuventpastredistinctesaientsetraduiredansnotre langageconceptuel,ondira,parexemple,quelesanimauxsontreprsentscommedes hommes.Ondonneracesmotslesenspleinetbiendfiniqu'ilsontpournous,alorsque pourlamentalitprimitive,quisentinstinctivementl'homognitd'essencedetouslestres, etquin'attachegured'importanceleurformeextrieure,cesensestassezdiffrent.On mconnatdonc,onfausselapenseprimitive,parleseulfaitqu'onl'exprime,sil'onn'y prendgarde.Remarquedontilfauttoujourssesouvenirsouspeinedednaturerlesfaits, mmeceuxquiparaissentsimplesetfacilementintelligibles. J'en rapporterai seulement ici un petit nombre, recueillis surtout en Malaisie, o les tmoignagessontparticulirementabondantsetdtaills,maisunpeutropteintscependant d'animisme systmatique. Aux yeux des Malais, dit M.Skeat, les tigres sont des tres humains,qui,pouratteindreleursfins,prennentlaformedutigre,etqui,enoutre,ont,en diversespartiesdelapninsule,(aumontOphir,parexemple),destablissementseux.Les maisonsyontleurcharpentefaited'ossementshumainsrecouvertedepeauhumaine,etle toitestcouvertavecdescheveluresdefemmes.Ilsontmmeunchef,qui,toutaucontraire desautres,n'adoptejamaiscequ'onpeutappelerlecostumetigre,maisnesemontre
1 2

K. von den STEINEN, Unter den Naturvlkern Zentralbrsiliens, p. 201. H. A. JUNOD, The life of a South-African tribe, II, p. 521.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

29

jamaisquesoussaformed'homme.Oncroitaussiqu'ilsonttabliuneformergulirede gouvernement,etqu'ilssontsoumisunordreouunemaldiction,quileurdfenddetuer aucundeleursvoisinshumains,exceptquandilleuratlivr...Cescroyancesrelatives autigrenesontnullementexceptionnelles.Ilyaunevilledeslphants,commeilyaune villedestigres...demmepourlerhinocros,lecrocodile,lecerf,lesanglier,etc. Ailleurs,M.Skeatditencore:Danslefolkloremalaistouslesanimauxsauvages,mais surtoutlesplusfortsetlesplusdangereux,sontdousdefacultshumaines,oumme, l'occasion,surhumaines.Onparleconstammentauxchiensdechassecommes'ilstaientdes treshumains .


1 2

ChezlesSakaidelapninsulemalaise,pourautantquejepuissavoir,ditM.Evans,tous lestigrespeuventtreconsidrscommedestreshumainsquiontprislaformeanimale . LesMantradeJohor,mmeceuxquisontchristianiss,croientqu'untigresurleur cheminnepeuttrequ'untrehumainqui,s'tantvendul'espritmalin,prendparsorcellerie la forme de cette bte, pour assouvir sa vengeance ou sa mchancet. Ils affirment que rgulirement,justeavantquel'on rencontreuntigre,onavuoul'onauraitpu voir un hommedisparatredansladirectiond'ol'animalbondit .
3 4

Iciapparatdjlacroyance,universellementrpandue,ausorcierquiprendlaformed'un animal(loupgarou).Maissouventils'agitd'animauxquinesontpasdessorciers.Bien loin,aufonddelajungle,cequ'onm'aditbiendesfoisSelangor,laracedestigres,tout commecelledeslphants,aunevilleelle,oilsviventdansdesmaisonsetagissenten toutcommedestreshumains.Ilsviventltranquillement,jusqu'cequesurvienneun deleursaccspriodiquesdefrocit,quilesenvoieerrerdanslafortenqutedeleur proie .Labu,dansl'tatdeSelangor,j'aientenduplusd'unefoisraconterquela gentlphantpossdait,surlafrontireduSiam,unecitelle,oilsviventdans des maisons comme des tres humains, et sous leur forme naturelle d'hommes. Ici se place l'histoired'unlphantblessaupied,quiestlafilled'unprince,laquellepouseunhomme etenadesenfants,pourredevenirlphantlafin...Lesrevenantslphantsnesontpas rares.Oncroitengnralqu'ilssontinoffensifs,maisinvulnrables.Onadmetd'habitude qu'ilsportentquelquesigneextrieurapparentdeleurnature,parexemplequ'ilsontune
5

1 2 3 4 5

W. SKEAT, Vestiges of Malay totemism, Transactions or the 3rd international Congress for the history of religions, I, p. 98-99. W. SKEAT, Malay Magie, p. 149, p. 181. I. EVANS, Studies in religion, folklore and custom or British North Borneo and the Malay Peninsula, p. 246, note 2. W. SKEAT and BLAGDEN, The pagan races of the Malay Peninsula, II, P. 325 W. SKEAT, Malay Magie, p. 157.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

30

dfenserabougrieouunpiedtropcourt.Ilssontlesgniestutlairesdecertaineslocalits,et lorsqu'ilssonttus,l'heureusefortunedupaysenvironnantdisparatdummecoup .
1

Onprtedemmeauxcrocodilesdesfaonsd'agirtouthumaines.Chaquefoisqu'ilfait uneprise,lecrocodileemporteaussittsavictimeaudessousdelasurfacedel'eau.Oubien ilessayedel'toufferdanslabouepaisseetmolledumarcagedespaltuviers,oubienil l'enfoncesousunarbresubmergousousuneracine,afindeproduirel'asphyxie,toutense retirantquelquedistancepourl'pier.Quandiljugequ'untempssuffisants'estcoul,il saisitlecorpsdunoyetremontelasurface.LilinvoqueleSoleil,laLuneetlestoiles, etillesprendtmoinqu'iln'estpascoupabledecethomicide:

Cen'estpasmoiquivousaitu, C'estl'eauquivousatu.

Aprsavoirrpttroisfoiscettetrangecrmonie,lecrocodileplongedenouveau,et commence prparer le cadavre pour son repas . Ce dsaveu de l'homicide est une imitationfidledecequeditlechasseur,quandilexpliquesongibierquecen'estpaslui quil'amismort,qu'ilnefautdoncpasluienvouloir,nisedroberluidansl'avenir.
2

D'autrepartetlammecroyanceseretrouvesouventenAfrique,lecrocodilene s'attaquequ'desvictimesquiluionttlivres.Commentlesreconnatil?Ilarecours unprocddedivinationquiluifaitvoircommedansunmiroirlapersonnedestine devenir sa proie. Quand l'image apparat sans tte, le crocodile sait qu'il peut attaquer hardiment .Onditlammechosedutigre.
3

M.KruijtarecueillichezlesToradja'sdeshistoiresnonmoinsinstructives:parexemple celled'uncrocodileextraordinairementgrand,trsbiendispospourleshommes,ettoujours prtfairepasserlarivirequileluidemandait.Ilyavaituneformulerciterpourcela. Alorsilapparaissaitlasurfacedel'eau.S'ilouvraitlagueule,onpouvaitentoutescurit passersursondosversl'autrerive.Encascontraire,ilvalaitmieuxs'abstenir:c'taitsigne quel'hommeavaitcommisquelquefaute,dontildevaittrepuniparlamort...Nesonttus parlescrocodilesquelesgensquiontquelquechosesurlaconscience.Nanmoins,s'ils tuentquelqu'un,ondoittirervengeancedumeurtre.


1 2 3

Ibid., p. 151-153. Ibid., p. 290. W. SKEAT and BLAGDEN, The pagan races of the Malay Peninsula, II, p. 154.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

31

Onracontequ'ilyeutjadisuneguerreenrgleentrelescrocodilesetleshommes.Un jeunehommeavaittuunjeunecrocodile,l'avaitcoupenmorceaux,etc.Ldessus,fureur descrocodilesquiarriventenfouledepartoutetassigentlacapitaledeshommes.lafin, on fait la paix. Un chef leur offre une chvre, qu'ils acceptent... Certains Toradja's se reprsententlescrocodilescommedeshommesqui,lorsqu'ilsviennentterre,tentleur habitdecrocodileetprennentlaformehumaine.Und'euxavaitaccrochsapeaudansles roseaux.Quelqu'unymetlefeu,etcettepeaubrle.Lecrocodileresteterre,semarie,etil aunepostritquipossdelepouvoirdefairesortirdel'eaudescrocodiles .
1

D'aprscequel'onaracontMM.HoseetMacDougall,lescrocodiles,commeles autresanimaux,parlententreeux:ilscausaientautrefoisavecleshommes.L'Orangkaya Tummonggongnousditquejadislescrocodilesavaientl'habitudedeparlersonpeuple,et de l'avertir des dangers. Maismaintenant ilsneparlentplusjamais. Ilsuppose que leur silence est d au fait que son peuple a accept le mariage avec d'autres tribus . CommetouteslesautresracesdeSarawak,lesKenyahcroientquelescrocodilessont plusoumoinsleursamis.Ilslescraignent,etn'aimentpasprononcerleurnom,surtouts'il yenaunenvue,etilsledsignentalorsparlemotvieuxgrandpre...Ilsregardentceux deleurvoisinagecommeplusparticulirementbiendisposs,bienquedetempsentemps quelqu'undesleurssoitenlevpareux...Quandcelaarrive,oncroit,oubienquelavictime avaitoffensenquelquemanireoumaltraituncrocodile,oul'espceentire;ouqu'ellea tenleveparuncrocodiletrangeraupays,venud'unergionlointainedufleuve,etqui parconsquentneparticipaitpasl'ententeordinairementexistanteentrelesgensetles crocodilesdel'endroit .Unjeunechefkayanraconteauxmmesauteursqu'uncrocodile peutdevenirunhommetoutpareilauxautres.Parfois,unhommesongequ'uncrocodile l'appelle pour devenir son frre de sang (bloodbrother). Aprs qu'ils ont pass par la crmonie habituelle, et fait l'change de leurs noms (en rve), l'homme n'a plus rien craindre des crocodiles. L'oncle de ce jeune chef est ainsi devenu frre de sang d'un crocodile,ets'appellemaintenantBaiya(c'estlenomgnriqueducrocodile),tandisqu'un crocodile,d'ailleursinconnu,s'appelleJok.Usong,lejeunechef,seconsidrecommele neveude cecrocodileJok.Le pre d'Usong estgalementdevenule frre desang d'un crocodile,etUsongseregardecommelefilsdececrocodileinconnu.Parfois,quandilest lachasse,ilpriesononcleetsonprecrocodilesdeluilivrerunsanglier,etunefoisilsl'ont
2 3

1 2 3

A. C. KRUIJT, De Bare sprekende Toradja's, I, p. 264-266. HOSE and Mac DOUGALL, The relations between men and animals in Sarawak, J. A. I., 1901, p. 194. Ibid., p. 186.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

32

fait.Aprscercit,UsongajoutaMaisquisaitsicelaestvrai ?Rflexionremarquable peuttrelejeunechefnel'avaitilexprimequepourcomplaireauscepticismequ'ildevinait chezsoninterlocuteurblanc,sanslepartagerluimme.LesKenyahnetuerontpasun faucon;maisilsnenousempchaientpasd'entireruns'ilvolaitleurspoulets.Carilsdisent qu'unfauconquifaitcelaestunindividudebastage:ilyadesclassessocialeschezles fauconscommechezlesKenyah .


1 2

Lesfaitsquiprcdent,dontilseraitfaciledemultiplierlenombre,prouventassezque, pourlamentalitprimitive,iln'estniinou,niabsurdequ'unanimalapparaissesousforme humaine,demmequ'onvoitsanssurprise,sinonsansfrayeur,unhommerevtirl'apparence extrieured'unanimal.Entoutpayslessorcierssontexpertsencettematire.Ilarrivemme queleprimitifdcrivecettemtamorphosequ'ilavues'accomplirsoussesyeux.Ainsi: UngroupedeKalamantans,lesLongPatas,revendiquesaparentaveclescrocodiles.On racontequ'uncertainhommedunomdeSilaudevintcrocodile.Ilcommenapartrecouvert degale:ilsegrattaitaupointdesefairesaigner,ettoutesapeaudevintrude.Puissespieds commencrentressemblerunequeuedecrocodile,etcommelatransformationmontait despiedsauresteducorps,ilcriasesparentsqu'iltaitentraindedevenircrocodile,etil leur fitjurerde nejamaistuer aucundecesanimaux.Beaucoupde personnes autrefois taientaucourantdecettemtamorphose,parcequ'ellesvoyaientSilaudetempsentempset causaientavec lui; ses dentsetsa langue taientdemeurescelles d'un homme... Silau convint avec les autres crocodiles qu'il donnerait ses parents humains un signe qui permettraitauxcrocodilesdelesreconnatretoujoursquandilsvoyageraientsurlesfleuves... Quandunhommeestenlevparuncrocodile,lesLongPatasattribuentcelaaufaitqu'ilsse sontunisdansunecertainemesureauxKayanspardesmariages .
3

Nousauronsnoussouvenirdecettefacilitdetransformation,quandnoustudieronsles mortsquiapparaissentsousformed'animaux.Maisdsprsent,pourneparlerquedes vivants,ellepose auxprimitifs, enmainteoccasion,unproblmequiles jette dans une cruelleanxit.Touteslesfoisquelesmouvements,l'apparence,lescris,l'allure,etc.,d'un animalleursemblerontsortirdel'ordinaire,ilssedemanderontavecterreurs'ilsn'ontpas affaire un homme, et ils se rpondront par l'affirmative. Untigre, un lopard plus audacieuxqu'unautreestsrementunhomme,c'estdireunsorcier.Lescrocodiles,dit Hardeland,sontdestressemblablesl'homme,serviteursdesDjata(divinitsdeseaux).Ils neprennentlaformedecrocodilesquelorsqu'ilsfontvisitedansnotremonde.C'estpourquoi
1 2 3

Ibid., p. 190 Ibid., p. 178-179. Ibid., p. 193-194.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

33

jamaisunDayakn'oseradrangeretencorebienmoinstueruncrocodile,hormislecas olavengeancedusangl'exige,quandundessiensattuparl'und'eux .
1

Lescroyancesdecegenre,sifrquentesenMalaisie,seretrouventailleurs,aussibienen Afriquequ'enAmriqueduSudouchezlesEskimo. ChezlesBaila,parexemple,ilyadesanimauxetdesoiseauxquisontappelsbantu, c'estdiredespersonnes,etbaloghi,c'estdiredessorciers.Ilyaeneuxunequalitquasi personnelle.Onditqu'ilsontdesshingvule(desmesombres)exactementcommecellesdes hommes;maisilsneserincarnentpascommeleshommesaprsleurmort .Voiciqui n'estpasmoinssignificatif.UnMukongomeditunjour:Ilyaquatreespcesd'hom mes:lesblancs,lesnoirs,lesbanganda(crocodiles)etlesPortugais .LepreVanWing expliquedansunenotequelescrocodilessontrangsiciparmileshommes,parceque, selonunecroyancecommune,demchantssorcierssemtamorphosentencesmonstrespour dvorer des hommes. C'est pourquoi, pour les dsigner, l'indigne a le choix entre hommeetcrocodile,puisqu'ilspeuventprendrevolontl'uneoul'autreforme.En lesappelantbanganda(crocodiles),ilnelesmetpasmoins,enmmetemps,aunombredes treshumains,dontilsconstituentuneclasse,commelesPortugais.Riennesauraitmieux faireressortirque,danssonesprit,laformesouslaquelleapparatlesorciercrocodile,oule crocodilesorcier,estindiffrente.Celuiciestadlibitumhommeouanimal.Peuttremme seraitilplusexactdedirequ'ilesthommeetanimal .
2 3 4

Cesgens,ditlevoyageurL.MagyarausujetdesnoirsduBenguela(etcelaestvraide presquetouslesBantouetdebeaucoupd'autresprimitifs),croientqueceluiquiestiniti l'artsecretdelasorcelleriepeutvolontprendrelaformeetlesqualitsden'importequelle bte .Ilrapporteluimmeplusieursfaitscaractristiques.Envoiciunquimontrequel pointcettecroyanceestenracineetvivante.Deuxvoisins,SchakiperaetKimbiri,vont


5

1 2 3 4

A. HARDELAND, Versuch einer Grammatik der Dayakschen Sprache, Anhang, p. 370. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 87. R. P. VAN WING, tudes Bakongo, p. 113. Chez les Jibaros de l'quateur, il y a des exemples de trophes faits avec la tte du jaguar. Une femme indienne, il y a bien des annes, avait t tue par un jaguar prs du fleuve Zamora. Les Jibaros regardent un jaguar qui attaque et tue l'homme de cette faon, comme l'incarnation de l'me d'un mchant sorcier qui est entre dans cette bte froce avec le dessein de blesser ou de tuer ses ennemis. En consquence, les Indiens rsolurent d'en tirer vengeance, organisrent une chasse de cet animal et russirent le tuer. Ils firent ensuite un trophe de sa tte, et une fte de victoire fut clbre la manire habituelle . B. KARSTEN, Blood revenge, war and victory-feasts among the Jibaro Indians of eastern Ecuador, Bureau of American Ethnology (dsormais E. B.) Bulletin 79, p. 33-34. L. MAGYAR, Reisen in Sd-Afrika (1849-1857), p. 328.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

34

chercherdumieldanslafort.Schakiperataitpeuttreplushabile,oubiencefutl'effetdu hasard;bref,iltrouvaquatregrandsarbrespleinsdemiel,tandisqueKimbirineputen dcouvrirqu'unseul.Rentrchezlui,Kimbiriseplaignitdevantsesprochesd'avoireusipeu dechance,tandisquesonvoisinavaittsiheureux.CependantSchakiperataitretourn aussittlafortavecsesgens,pouremporterlemielqu'ilavaittrouv.Lesoir,ilfutattaqu etmisenpicesparunlion.Sescompagnonsgrimprenttoutevitessesurdesarbresetse sauvrentainsi. Consternsparcemalheur,lesparentsdeSchakiperas'envontchezlekimbanda(devin), poursavoirquitaitlevritableauteurdecettemort.Lekimbandajetteplusieursreprises sesosselets,etfinitpasdclarer:c'estKimbiriqui,jalouxdelarichercoltedemielfaitepar sonvoisin,aprispoursevengerlaformed'unlion...Cettesentencedudevinfutalorsporte auprincedeKiakka,etceluiciordonna,puisquel'accusniaitformellementsoncrime,que l'affairefttrancheparl'preuvedupoison.Leschosessuiventalorslecoursordinairede cessortesd'affaires.L'ordalietournecontrelemalheureux,ilavoue,etilmeurtdansles tortures .L'histoireestbanale.Maisprcismentcequiestsignificatif,c'estquel'accusation parattoutenaturelleaudevinquilaformule,auprincequiordonnel'ordalie,lafoulequiy assiste,Kimbiriluimmequis'esttransformenlion,toutlemondeenfin,except l'Europen qui se trouve prsent par hasard. Elle quivaut en effet une accusation de sorcellerie.Quinesaitqu'unsorcierprendquandilluiplatlaformed'unanimal?
1

LemajorvonWissmannrapporteunehistoiredummegenre,etilajoute:Lacroyance quedestreshumainspeuventprendrelaformedebtesfauvesestuniverselleenAfrique. Chaquefoisquequelqu'unestdchirparunebtefroce,onaunemthodepourdcouvrir quelestlesorcierquis'estainsimtamorphos.Dansuneoccasionprcdente,causantavec TippooTibbquiensommeestpluttclair,jefussurprisdevoirqu'ilrestaitattachcette superstition .


2

EnNigeriaduNord,quandunenfantarrivel'gedetroisouquatreansetqu'ilreste maigre, tout en mangeant trsbien, le casestconsidr commetout fait srieux. Les parentsconduisentleurenfantchezleprtre,qu'ilsconsultent.Ilexaminel'enfant,etilarrive qu'illeurdclarequel'enfantn'estpashumain,qu'ilestlefilsdequelquechosedela brousseoudel'eau.Danslepremiercas,lesparentsdonnentl'enfantunamipourle porterdanslabrousse..L'enfantlaissseulcommenceraparpleurer,puisaprsavoirregard toutautourdelui,voyantquepersonnen'estl,ilsetransformeraensingeetdisparatradans
1 2

Ibid., p. 121-124. Von WISSMANN, My second journey through Equatorial Africa (traduction anglaise), p. 261.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

35

lesarbres.Danslesecondcas,onprocded'unemanireanalogue.L'enfantestabandonn prsdel'eau.Sevoyantseul,ildevientserpentd'eauetdisparatdanslarivire .Ainsiune rvlation,forttrangepournous,dterminedesparentsexposerunenfantquiilsonteu letempsdes'attacher.Elleleurparattoutenaturelle.L'apparenceextrieuredecetenfant, normalecequ'ilsemble,n'empchepasqu'ilnesoitenmmetempsunanimal,etmme pluttunanimalqu'unhomme.Dufaitdecettedoublenature,ilestouilserasorcier,il porteramalheurauxsiensetleurgroupesocial.Ilfautdoncqu'ons'endfasse.


1

L'ide qu'un enfant normalement conform peut pourtant ne pas tre humain est familireauxprimitifs.Dansungrandnombredesocits,quandunefemmeaccouchede jumeaux,onensacrifieun,etsouventpourlaraisonquec'estunrejeton,nonpasdumaride lamre,maisd'unesprit,oudumoinsqu'iln'estpasl'enfantd'untrehumainvivant. D'autrepart,SpenceretGillenrapportentlacroyancesuivante:Danslescastrsrareso l'enfant nat trs prmaturment par suite d'un accident, rien ne pourra persuader aux indignesqueleftusestuntrehumainincompltementdvelopp.Ilssontabsolument convaincusquec'estlejeunedequelqueanimal,d'unkangourou,parexemple,quiestentr danscettefemmeparmprise .M.Junodfaitincidemmentallusionunecroyanceanalo gue. Pendant la grossesse... les relations conjugales... sont plutt recommandes. J'ai entendu un jour les dolances d'un jeune mari qui se plaignait amrement d'avoir t ensorcelparsatantematernelle(ilcroyaitqu'ellel'avaitrenduimpuissant).C'est,disaitil, parcequemafemmetaitenceinteetquemesennemisvoulaientcompromettresagrossesse, etmettrelaplacedel'enfantquin'auraitpugrandirunserpent,unlapin,unecaille,une antilope,quesaiton ?
2 3

Cesidesclairentlesinnombrablescontesetlgendesounefemmedonnenaissance unserpent,uncrocodile,unoiseau,unanimalquelconque.Pourlamentalitprimitive, le fait n'a en soi rien que de croyable. Insolite, il appelle et il reoit une interprtation mystiqueMaisiln'estpascontrenature.Personnen'al'idedelemettreendoute. Ainsi,pourdesraisonstrsfortessesyeux,leprimitifseratoujoursprtpenserqu'un animalestenralitunhommequiachangdeforme.Souventj'aiessaydegronderles gensdeGarenganze,ditArnot,pourleurmanquedecouragechasserlesnombreusesbtes frocesquirdentautourdeleursvillages,enlventlesmalades,etsouventattaquent et
1 2 3

C. A. WOODHOUSE, The inhabitants of the Waja district of Bauchi province, Journal of the African society, 1924, p. 113. SPENCER and GILLEN, The native tribes of central Australia, p. 52. H. A. JUNOD, Conceptions physiologiques des Bantous sud-africains, Revue d'ethnographie et de sociologie, 1910, nos 5-7, p. 157.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

36

ravissentlestrangersisols.Pours'excuser,ilsm'expliquaientquecesbtesfauvestaienten ralitdeshommesd'autrestribus,qui,envertudeleurpuissancemagique,prenaientla formedelions,depanthresoudetigres,etrdaientdanslepayspoursevengerdeceux contrequiilsontduressentiment.Ensoutenantcetteabsurdethorie,unhommeajouta qu'iltaitrarequ'unLubaetunLambasortissentensembledanslacampagne,sansquel'un d'euxgagnedevitessesoncompagnon,etdisparaissesesyeux,pourrevenirensuitesurses passouslaformed'unlionoud'unlopard,etledvorer.Cesontl,disentils,chosesqui arrivent tous les jours. Cette stupide superstition les amne non seulement tolrer les animauxfrocesdansleurvoisinage,maispresquelesregardercommesacrs .De mme,chezlesBarotse,pendantnotreabsencelacapitale,lelopardavait fait des siennes...Enfinunsoir,pendantlesouper,ilallaaupige,tendudjplusieursfoispar Andras,etils'chappasainetsaufenemportantl'appt.AussinosZambsiensnousdcla rrentaussitt:Celopardn'estpasunebte:c'estunepersonne .
1 2

Ceshommesanimauxouanimauxhommesontdespouvoirsredoutables,quisurpassent ceuxdeshommesetdesanimauxordinaires.Lessentimentsqu'ilsinspirentsonttrsmls; lacrainteetlerespectdominent,aveclesoucid'viterlepluspossibleleurcontact,etdene pasattirerleurattention,nisurtoutleurcolre.AudiredesEskimo,lesoiseauxetles animauxontdesfacultsetdespuissancesextraordinaires.Ilyadesshamansquisaventleur langueetquipeuventconverseraveceux.Beaucoupd'animaux,souslesyeuxmmesdes chasseurs,sesonttransformsentreshumains,etilsontreprisleurpremireformenon moinsinstantanment.Ilspeuventtreoffensspardesparolesmprisantes.Lechasseurqui semoqueducaribou,parexemple,ouduphoque,seratoutcoupfrappparlamaladie,ou victimed'unemauvaisechancecontinuelle .
3

RasmussenrapportelefaitsuivantdanslestermesmmesounEskimoleluiacont. Une,femmequifaisaitunelongue marchearriva unjourune maisonqu'elle n'avait jamaisvueauparavant.Elleyentra.Iln'yavaitpersonnel,mais,verslesoir,lesgensdela maisonrevinrent,etilapparutquec'taientdesoursformehumaine.Vite,ellesecacha derrirelespeauxquiservaientdetentures.Lesoursentrrentchezeux,etellevitquel'un deuxportaitunecourroiedechasseetunharponexactementcommefontleshommes.Aprs avoirmang,lesourssemirentaulit,etceluiquiavaitportlesmmesenginsdechasse qu'unhommesecouchajustedevantl'endroitolafemmes'taitcache.

1 2 3

Fr. ARNOT, Garenganze, p. 236-237. A. et E. JALLA, Pionniers parmi les Marotze, p. 39. D. JENNESS, The life of the Copper Eskimo, p. 180, The Canadian Arctic Expedition, tome XII.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

37

C'estdrlecommelestenturessontcartesdumur,ditunefoiscetours.Alorsla femme,quieutpeurd'tredcouverte,tranglasonenfantquiallaitsemettrepleurer. L'oursauxenginsdechassetaitl'med'unoursquivenaitd'tretuparunhomme, etlesenginsqu'ilportaittaientprcismentceuxquelechasseuravaitsuspendussursa peau. Lafemmepouvaitentendrelesoursparlerdeshommes.Ilsdisaient:Non,nousne pouvonspasleurrsister,carilsnousbarrentlarouteavecleurschiens,etilsnoustuentavec leursflches. Lelendemain,quandlesoursfurentpartislachasse,lafemmesesauvachezelle,etdit auxautrescequ'elleavaitvuetentendu. Celaestarrivilyalongtemps,autempsdenospremiersanctres,etc'estainsique noussavonscequesontlesmesdesours .
1

Nousauronsrechercherplustardlevritablesensdecemotme.Encemoment, noussaisissonsicicommentunereprsentationnonconceptuelle,difficilereproduirepour nous,comprendlafoislescaractresessentielsdel'hommeetceuxdel'animal.Cesgens quirentrentlesoirdansleurmaison,quicausent,soupent,etsemettentaulitcommedes hommes,lafemmequilesavusarriverets'estcachederriresonrideausaittoutdesuite quecesontdesanimaux.Peuttre,jusquesurleseuildelaporte,avaientilslaformed'ours. L'und'entreeuxestmort;mais,exceptparlefaitqu'ilportedesenginsdechasse,ilne paratpassedistinguerdesautres.Enfin,lafemmeatellementpeurdecesourshommes,ou hommesours,qu'ellen'hsitepastranglersonenfantpournepastretrahieparsescris.

Les Chukchee, si bien tudis par M.Bogoras, ont des reprsentations tout fait semblables.Touteslesespcesd'animauxsauvagesontleurpayselles,etellesyontleur installation. Les chasseurs de la presqu'le Chukchee n'aiment pas dterrer les jeunes renards,parcequelesrenardsontleurtablissementeuxetpourraientsevengerparle moyendeleurscharmesdomestiques...Lesoursnoirsviventdansdesmaisonssouterraines, etlesourspolairesontleurpayssurlaglace,aularge.Ilsviventdelachasseauphoqueetau morse,etilss'engagentpourceladansdesexpditionsfortlointaines.Ilsconstruisentaussi desmaisonsdeneige,quisontclairespardeslampeshuile,etilsontencored'autres
1

Kn. RASMUSSEN, The people of the Polar North, p. 112.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

38

occupationshumaines.Lesaiglesontleurpayspart...Lesoiseauxlespluspetitsontaussi leleur,d'oilspartent,dansdeminusculesbateauxfaitsdepeau,pourallerlachassedes versetdesmoules...Lesmammifresmarinsontungrandpaysbienloinenpleinemer.

Lesanimaux,quandilsjouentlerled'treshumains,peuventchangerdeformeetde tailleaussiaismentquelesesprits.L'hermine,parexemple,apparatcommeunguerrier imposant,revtud'unearmureblanche...Lachouetteaussidevientunguerrier.Lessouris sontunpeuplequivitdansdesmaisonssouterraines.Ellesontleursrennes,etdestraneaux en herbe.Par unetransformationsoudaine,ellesdeviennentdes chasseursrels, avec de vritablestraneaux,etelleschassentl'ourspolaire... Unshamanquivisitelepaysdessourisconstatequ'ellesviventtoutfaitlafaondes hommes.Onrclamesessoinspourunefemmequisouffred'unrefroidissementgrave,etqui atrsmallagorge.(Lasourisaunnudcoulantautourducou:elleatpriseaupige;il ladlivre.)Danslaplupartdescas,lesanimauxquijouentlerled'treshumainsconservent quelquesunsdeleurscaractresprimitifsquipermettentdereconnatreeneuxdes tres d'uneclassespciale,agissantenhommes,maisn'appartenantpasl'espcehumaine...La femmerenardgardesaforteodeur,etc. .
1

VI
Retourlatabledesmatires

Auxyeuxduprimitif,l'hommeetl'animal(prisausenslepluslarge)sontdonc,selon l'heureuseexpressiondeM.W.E.Roth,intimementinterchangeables.Lepassageestais deldesreprsentationsd'unordreparticulierquiserencontrentfrquemmentdansses mythes etses lgendes.SpenceretGillenontrenduclbrescellesdesArunta. La des criptionqu'ilsdonnentdesanctresmythiquesdecettetribus'accorded'unefaonfrappante aveclesreprsentationsquenousvenonsd'tudier.Dansl'Alcheringa(poquemythiqueet lgendaire),vivaientdesanctresqui,dansl'espritdesindignes,sontsiintimementassocis
1

W. BOGORAS, The Chukchee, p. 283-284.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

39

avec les animaux ou les plantes dont ils portent le nom, qu'un homme de l'Alcheringa appartenant, par exemple, au totem du kangourou peut parfois tre appel soit homme kangourou,soitkangourouhomme.L'identitdel'individuhumainestsouventfonduedans celledel'animaloudelaplanteenquil'onsupposequ'ilasonorigine. Quandnousremontonscestempssireculs,nousnoustrouvonsaumilieud'tres semihumains, dous de pouvoirs que n'ont plus leurs descendants qui vivent aujour d'hui ... Et unpeu plus loin: Pour l'indigneaustralien,il n'y aaucune difficult admettre qu'un animal ou une plante pourrait tre transform immdiatement en un tre humain, ou que l'lment spirituel qu'il suppose possd par cet animal ou cette plante, exactementcommeparluimme,peut,lamortdel'animaldemeurerassociavecunobjet telqu'un churinga,et,unmomentdonndansl'avenir,apparatresouslaformed'untre humain . Et enfin, l'ide fondamentale du systme totmique des Arunta selon les mmesauteurs,peuts'exprimerainsi:Chaqueindividuestlarincarnationdirected'un anctredel'Alcheringa,oudelapartiespirituelled'unanimaldel'Alcheringa ...Ilest membred'ungrouped'individusquitous,exactementcommelui,sontlesdescendantsdirects oulestransformationsdel'animaldontilsportentlenom.C'estsousformederincarnation de l'lment spirituel de l'un de ces anctres semianimaux qui ne meurent jamais, que chaquemembredelatribuvientaumonde;etparconsquent,unefoisn,il(ouelle)porte ncessairementlenomdel'animaloudelaplantedontsonanctredansl'Alcheringatait unetransformationouundescendant .
1 2 3 4

Nousretrouveronsplusloinl'idederincarnation.Neretenonsiciquecelledecestres mythiquesenquicettetraditionaustraliennevoitl'originedesgroupestotmiques.Cen'est pasluncasisol.Dansungrandnombredesocits,l'anctrequiadonnnaissancela tribuestaussiuntremixte,semihumain,semianimalouvgtal.Untraitanaloguese retrouve,dansleslgendesdeslesAndaman,etM.A.R.Brownenaprcislasignification. Beaucoupdepersonnagesdansleslgendesportentdesnomsd'animaux,maisenmme tempsonenparletoujourscommesic'taientdestreshumains.Beaucoupdelgendes expliquentcommentuneespceanimaleestnedel'undesanctres,quidevientunanimalet l'aeuldecetteespce(iciM.Brownendonneunexemple).Ilestncessairededfiniraussi exactementquepossiblelesensqueceshistoiresontpourlesindignes.Lepersonnagedela lgenden'estpas simplementunhomme,aveclenometquelquesuns descaractres de l'animal;iln'estpasnonplussimplementl'anctredel'espcedontilportelenom.Nousne
1 2 3 4

SPENCER and GILLEN, The native tribes of central Australia, p. 119-120. Ibid., p. 127. Ibid., p. 202. Ibid., p. 228.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

40

pouvons exprimer adquatement la pense des Andamnes, que si nous disons qu'ils regardentl'espcetoutentirecommesic'taituntrehumain.Quand,dansleslgendes, l'indigne parle d' Aigle de mer, il personnifie l'espce... il considre les traits caractristiquesdel'espcecommesic'taientlestraitscaractristiques,oulesactes,oule rsultatdesactes,d'unepersonne.J'accordequecettedescriptionestvague,maiscevagueest danslefaitmentalquejedcris.LesAndamnes,encettematire,nepensentpasclairement etn'analysentpasleurpense.Pournousaiderlescomprendre,nouspouvonsnousrappeler les contes qui amusaient notre enfance, o le renard et le lapin de l'histoire incarnaient l'espceentire .
1

Nouspouvonsnousaideraussi,sembletil,desfaitsexpossetanalysstoutl'heure.Ils nousontmontrlamentalitprimitivepassant,parfoislapluslgresollicitation,dela reprsentationdel'trehumaincelledel'animal,ouinversement.Elleesthabitueadmet trequ'unmmetresoittantthumain,tanttanimal,ouqu'ilsoitlesdeuxlafois.Ces reprsentations,proprementparler,nesontpasvagues.Ellesparaissentl'tredenotrepoint devue,accoutumsquenoussommespenserparconceptsvivesartes,etparcequenous prtendonsimposernosformeslogiquesauxobjetsdelapenseprimitive.Pourelle,qui ignorenosexigences,cesreprsentationssontaucontrairenettesetexpresses,sinondistinc tes.Ellesdterminentl'action,souventd'unefaonirrsistible:nousenavonsvud'abon dantespreuves. Ainsi,lestresmythiquessemihumainssemianimauxdesAustralienssontdetouspoints comparablesceuxdontilatparlplushaut,quipassentdelaformehumainecellede crocodile,delionoudechouette,etinversement,ouceuxquisontlafoishommeset lions,hommesetcrocodiles,etc.Cestresmythiquesneconstituentdoncpasuneclasse part,produitd'uneactivitdel'espritparticulirementpotiqueoureligieuse.Lamentalit primitivesemeutparmicesreprsentationscommedanssonlmentnaturel.Qu'ils'agisse d'unsorcierredout,quialepouvoirdeprendrelaformed'untigre,oudel'anctremythique quipossdelesdeuxnatures,l'humaineetl'animale,leprocessusmentaldemeuresemblable. Laparticipationestpenseetsentiedelammefaondanslesdeuxcas. Ilsuffitdoncdebiencomprendrelesmodesd'activithabituelsdelamentalitprimitive pourquecestresmythiquescessentdeparatreexceptionnels.Onvoitaussittcommentelle apu,commentelleammedlesproduire.Revtirvolontdesformesdiverses,possder, tourtouroulafois,lespropritsinhrentescesformes,c'estundesprivilgesnaturels et constants des tres dous d'une force mystique intense. Dans chaque groupe social,
1

A. R. BROWN, The Andaman islanders, p. 387-388.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

41

l'hommequ'unelongueetsecrteinitiationaintroduitdanslemondedesforcesoccultes,et l'yfaitparticiper,lemedicineman,lesorcier,leshaman,lepia,etc.,aacquisdu mme coup le pouvoir de prendre, quand il lui plat, une forme autre qu'humaine. Or, l'anctremythiqueestnaturellementreprsentcommeportantensoilaforcemystiquela plusintense.Ilestparexcellenceunrservoiretunesourcedemana.Ilpossdedonc,ipso facto, lafacultd'apparatretanttsousuneforme,tanttsousuneautre,oudeparticiper d'unefaonconstanteauxdeuxformeslafois. Quandlaformeanimaleouvgtaleprdominedanscettereprsentation,l'anctreest souventappeltotmique.Onsaitcombiendediscussionsetdeproblmesletotmismea donnlieu.Nousn'avonspastraitericidesProblmesquenouscroyonsleplussouventmal poss,parcequ'ilsimpliquentdesdfinitionsetdesdistinctionsauxquelleslesprimitifsn'ont jamaissong.Riversditavecpleineraison:Sivouscausezaujourd'huiavecunMlansien del'anctretotmiqueaquiilfaitremontersonorigine,ilparlerauncertainmomentdecet anctrecommesic'taituntrehumain,etunautremomentcommesic'taitunanimal. Lorsquevouscherchezdterminerquandetcommentlatransformationaeulieu,vousvous apercevezque,autantquevouspuissiezdire,iln'yapaseudetransformation:lehrosdu rcitatpensd'unboutl'autrelafoiscommetrehumainetcommeanimal.Vosefforts pourdonneraurcitcequidevotrepointdevueseraitdelaprcision,sontsimplementpour votreinterlocuteurlapreuvequevousnecomprenezriencedontils'agit.Sivouspersistez dansvostentatives,ilsedcourage.Ilpeutalors,soitrefuserdecontinuerlaconversation,en s'excusantsurcequ'ilaoublil'histoireounelaconnatpassuffisamment;oupoursuivre sonrcitngligemment,etsetirerdesdifficultsenaiguillantsesrponsesdanslesens suggrparlaformedesquestions .Lasagesseserait,commeRiverslefaitentendre,dene chercherdeprcisionquedupointdevueduMlansien.
1

ChezlesOrokaivadelaNouvelleGuineanglaise,onparleconstammentdu heratu (planteemblme)duclancommedenotreanctre...Quandunhommeestmort,etqu'il gtdanssahutteenattendantlesobsques,onpeutentendrelesfemmesquiluicrienten pleurant,puisqu'ilestundescendantdeson heratu: Asavajai! Hombigajai! c'estdire FilsdeAsava!FilsdeHombiga!(AsavaetHombigasontdesplantes). J'aibiendesfoisdemandl'indignecequ'ilvoulaitdireenappelantlaplanteembl mesonanctre.Parfoisilnesaitquerpondre,maisleplussouventiln'hsitepas,etsa rponseesttoujourslamme:Notreanctrerel,ditil,taituntrehumain,etnonpasun arbre.C'taituntrehumainaveclenomd'unarbre .Riendeplusnetquecetteformule,si
2

1 2

W. H. R. RIVERS, History of the Melanesian society, II, p. 359. F. E. WILLIAMS, Plant emblems among the Orokaiva, J. A. I., XLV (1925), p. 414.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

42

noussavonsl'entendre,etsinousn'introduisonspasdesdistinctionsquel'indignenepeut pasfaire.PourcePapou,commepourl'Australien,commepourleMlansiendeRivers,la dualitdenaturedel'anctremythiqueestchosequivadesoi. Decequivientd'tretabli,nousretiendronsseulementlaconsquencesuivante:l'anc tretotmique,qu'ilsoitlion,lopard,crocodile,chenillewitchetty,eucalyptus,etc.,n'estpas simplementl'animaloulaplantedontonconstatel'existencedanslemilieuovitlegroupe social.C'est,commel'abienvuM.A.R.Brown,l'essencemystique,lafoisindividuelleet spcifique,decetanimaloudecetteplante;etc'estenmmetempsuntred'essencehumai ne. S'ilestreprsentordinairementaveclesattributsdetelleoutelleespceanimale,s'il apparatenkangourououenlion,celan'empchepasqu'ilnesoithommeenmmetemps,ni mmequelaformehumainen'existesousl'autre,actuellementpluttquevirtuellement,toute prtesemanifester.Parfoislesdeuxformescoexistentenfait,commeonlevoitdansles masquesdoublesdesEskimoduMackensieetduLabrador,oapparatauxyeux,d'une faonsicaractristique,ladualitdestresqu'ilsreprsentent. L'anctretotmiqueproprementditseraitdoncuncasparticulierdel'anctremythiqueque l'onretrouvepresquepartout,enquil'animaloulevgtalestindissolublementconfondu avecl'homme.Cetteparticipations'tendaugroupehumainissudelui,etsicegrouperend l'anctremythiquelecultequiconvient,ilenrecueillelesbienfaits.Saparentintimeavec l'espceanimaleouvgtaledontl'anctrepossdaitlaformedoitluienassurerlaprotec tion. Ne pourraiton trouver aussi, dans ces reprsentations qui sont au cur mme de la mentalitdesprimitifs,l'origined'undesthmeslesplusconstantsdeleurart?Descorps d'animauxontdestteshumaines,descorpshumainssontsurmontsdettesdecrocodile, delion,derequin,desinge,d'oiseau;desmembreshumainssejuxtaposentdesmembres d'animaux,etc.Touthabitusquenoussoyonsnousmmeslareprsentationdesphinx,de chimres,decentaures,degriffons,desirnes,etd'autrestresfantastiques,l'artdesprimi tifs,malgrlesuvressiremarquablesqu'ilaproduites,noussemblefacilementmonstrueux. Maisc'estuneillusion,quisedissiperaitaussitt,sinoussavionsnousreplaceraupointde vuedel'artisteetdeceuxpourquiilaexcutsonuvre.leursyeux,cestresmixtesne sont nullement des prodiges ou des fictions, mais au contraire des objets ordinaires et familiers.Cesdessins,cessculpturesexprimentdelafaonlaplusdirectelaparticipation d'untredeuxnatures,oupluttdeuxformes,c'estdirelefaitqu'ellesluiappartiennent toutesdeuxenmmetemps.Cettedualitresteforcmentvirtuellequandl'treapparatsous unedesesdeuxformes,bienqu'ellesoitcependantrelle,puisquelaformequ'onnevoitpas estprsenteenlui,quoiquenonperue.L'oeuvred'artlafaitclaterauxyeux.Enunissantun

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

43

corpsd'hommelatte,ouauxpattesetlaqueued'uncrocodile,uncorpsdelionune ttehumaine,elleactualisesimplementlacoexistencedesdeuxformes. Pasplusquelesmythes,cesoeuvressingulires,parfoisadmirables,del'artdesprimitifs nesontdoncleproduitd'uneimaginationtendueversdescrationsfantastiques.Chezeux, commecheznous,l'artisteestceluiquisaitexprimerexcellemmentcequetoussententet voientd'unefaonplusimparfaite.Lesstatuesanthropozoomorphiques,quinousparaissent l'uvred'unefantaisieparfoispresquesansfrein,sontpourlaplupartdesimagesfidlesde reprsentationstraditionnelles.J'oseraisdiresansparadoxequecetartestavanttout raliste.Ils'efforcereproduireexactementsesmodles,quisontdansl'espritdetous. D'autrepartcestresmythiques,semihumainsetsemianimaux,maisenmmetemps surhumainsetsuranimaux,originesetsoutiensdesgroupessociaux,sont,commeonsait,les sourceslesplusrichesdeforcemystiquedontlamentalitprimitiveaitl'ide.Cesontles tresparexcellence,ceuxdequilesautrestiennentleurralit.Orleurimageest,enun certainsens,euxmmes.Elleparticipedeleurvertumystique.Ellelafaitrayonnerautour d'elle.Quandilssontsculpts,parexemple,surlespiliersetsurlesfaadesdesmaisons d'hommesenNouvelleGuine,surlaprouedescanots,surlesoutilsetlesarmes,surles siges,iln'yapasd'objetchezeux,ditM.Jennessenparlantdesindignesdesles d'Entrecasteaux,quinereoived'ornement,nouspouvonstrepeuprscertainsdedeux choses: 10 Cette dcoration artistique, tout en plaisant aux yeux, fait d'abord et surtout participerlesobjetsaumanadeleursmodles;20Lafantaisiedel'artisten'atlibreque dansdeslimitesasseztroites.Car,abstractionfaitedesfiguresstylises,s'ilnereproduisait pasfidlementletyped'tremixtequiestdanstouslesesprits,ils'exposeraitpeuttrede gravesinconvnients,etsrementilmcontenteraitsonentourage. Ainsilesuvresd'artsontl'expressionplastiquedesreprsentationscollectiveslesplus sacres,commecertainsmythesensontl'expressionpotique,commecertainesinstitutions ensontl'expressionsociale.Sielless'attachentsouventreproduiredestressemihumains semianimaux,ellesnefontencelaquetraduirelacoexistencemystiquedelaformehumaine etdelaformeanimaledanslestresquisontlesobjetsrvrsdecesreprsentations.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

44

PREMIREPARTIE
Retourlatabledesmatires

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

45

CHAPITREPREMIER
LASOLIDARIT DEL'INDIVIDUAVECSONGROUPE

I
Retourlatabledesmatires

Lesfaitstudisdansl'introductionpermettentdepressentirqueleprimitifnepensepas toutfaitdelammefaonquenouslesrapportsd'untrevivantavecsonespce.La reprsentationd'unlopardoud'unesourisquifrappesesyeuxousonimagination,nese distinguepaspourluid'uneautreplusgnrale,qui,sanstreunconcept,comprendtousles tressemblables.Cellecilessaisitdansleurensemble,lescommandes,etsouventmme,si son esprit s'arrtesur elle,elleparat lesengendrer.Elle secaractrise la fois par les propritsobjectivesqueleprimitifperoitchezlestres,etparlesmotionsqu'ilsveillent enlui.C'estunpeudelammemanirequependantlaguerrebeaucoupdegensdisaientle Boche,quebeaucoupdecolonsalgriensdisentl'Arabe,beaucoupd'Amricainsle Noir,etc.,sorted'essenceoudetype,tropgnralpourtreuneimage,ettropmotionnel

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

46

pour tre un concept. Il semble nanmoins nettement dfini, surtout par les sentiments qu'excitelavued'unindividudecetteespce,etparlesractionsqu'elleprovoque. Pareillement,lareprsentationdesanimauxetdesplantes,chezlesprimitifs,estlafois positiveetmystique.Ilssaventchoisirlesfruitscomestibles,etpresquetoujours,quandils sontassezsdentaires,cultiverquelquesplantes,traitermmecertainesd'entreellesquisont vnneuses,commelemanioc;chasserouprendreaupigelesgrosanimaux,lesoiseaux, lespoissons,etc.Mais,d'autrepart,ilssontpleinsderespect,commeM.Gutmannl'abien faitvoir,pour lesfacultsextraordinairesdes plantesetdesanimaux,quisesuffisent si merveilleusementeuxmmes,etquipossdentdoncunsavoir,oupluttunpouvoir,que l'hommevoudraitbienpartageraveceux.Delsonattitudeleurgard,quin'estpasdutout, commelantre,celled'unsuprieuretd'unmatreirresponsable.Delaussidessentiments complexesd'admirationetparfoismmedevnration,etcommeunbesoindes'assimiler eux,quiimprimentauxreprsentationsdecestresuncaractrepresquereligieux. Souscetaspect,cellescinouschappentncessairement.Cesontldesmotionsque nousn'prouvonspas,et,d'autrepart,nousnepouvonspasfairequedesconceptsdfinisdes plantesetdesanimauxn'occupentnotreesprit.Enfait,dansceluiduprimitif,cen'estprci smentnil'individu,nil'espcequiestreprsent,maislafoisl'unetl'autre,etl'undans l'autre. Comme je l'ai rappel plus haut, comme l'ont remarqu tant d'observateurs, par exempleM.A.R.BrownauxlesAndaman,M.Junodetd'autreschezlesBantou,nousnous enfaisonsquelquesidesd'aprslespersonnagesdenosvieuxcontesd'enfants.L'ours,le livre,lerenard,latortue,sontenmmetempsdesindividusBrun,ReinekeFuchs,etc. etlapersonnificationdeleurespce.Ainsi,quoiqu'ilarriveunanimaldansunconte,qu'il soittu,parexemple,celanel'empchepasdereparatrevivant,parfoisdanslemmeconte. Entantqu'individu,ilestsoumistouteslestribulationspossiblesetmmelamort.Entant quetype,ilestd'uneessencemystiquesuprieure,imprissable,indestructible:ilenveloppe enluilamultiplicitindfiniedesindividusdel'espce.MM.SmithetDaleontnotcetrait danslescontesdesBaila.nosyeux,dansbeaucoupdeleursdtailsilyaunmanquede cohrence.Descontradictionsformellesnousarrtentetnousgtentnotreplaisir,quand Fulwe,parexemple,quiatcuitetmang,rglesoncompteSulwe.Maiscelanegne nullementlesBaila,etn'terienleuramusement.Fulwe,bienquemort,vitdanssarace. Qu'unindividumeure,cen'estqu'unaccident.Ils'agitduFulweidalnonpasduFulwe quirespire,maisduFulwequiestdansl'espritduconteur,et celuil estimmortel .En termesplatoniciens,lesBailas'enreprsententl'ide.
1

SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 344.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

47

Cen'estpasdanslescontesseulement,c'estaussidanslaviecourantequelamentalit primitivetendconfondrel'individuetsonespce.AinsimissBenedictremarque:Tuerun serpent,chezlesBagobo,n'estpeuttrepasformellementdfendu,maiscelaestregard commeimprudent,causedel'attitudequelacommunautdesserpentspourraitprendre l'gardducoupable...Ilsmedirentquesileserpentavaitttu(onenavaitrencontrunsur laroute,etonl'avaitsoigneusementportsurlectduchemin),toussesparentsetamis auraientpuvenirnousmordre .Cettesolidaritdesserpentsimpliquequ'ilssontreprsen ts,oupluttsentis,commeparticipanttousunemmeessence.


1

Aulieudeserpents,ilpeuts'agird'animauxquel'hommen'agurelechoixd'pargnerou detuer:ilfautqu'illespoursuiveetqu'illesmettemort,afindes'ennourrir.Ilprendra alors les prcautions les plus minutieuses pour ne pas offenser son gibier. Pour se faire pardonnerlemeurtreindispensable,illedsavouera.(Onavuplushautquelecrocodile imitel'hommesurcepoint.)Nousavonstudiailleurslesensdecescrmoniesetdeces ritesrelatifslachasseetlapche .Lesadjurationsetlescharmes,avantledpartet pendantl'expdition,lesexcusesetlessupplicationsaprslamortdel'animal,nes'adressent passeulementceluiquivatrepoursuiviouquiattu,mais,traverslui,tousceuxde sonespce,l'espcemmedanssonessence,ou,selonl'expressiondeMM.SmithetDale, danssonide.L'individuvritablen'estpasteloutelcerf,teloutelphoque,maisleCerf oulePhoque.
2

Deldcoulentaussittdeuxconsquences.Enpremierlieu,unesolidaritextrmement troiteunitlesanimauxd'unemmeespce.Leurindividualitresterelative:ilsnesont,en fait,quedesexpressionsmultiplesettransitoiresd'unemmeessenceuniqueetimprissable. Offensezenun,vouslesirriteztous.Sivousavezeul'imprudencedediredumaldel'un d'euxetdel'indisposer,cen'estpasluiseulquevousaurezaffaire.Tousvengerontson injure.Oubientoussedroberont.Cen'estpasuncertaincerfquirefuseradeselaisservoir ouapprocher:lemalheureuxchasseurn'enapercevraaucun.Demme,siuneparoleinter diteatprononce,touslesarbresd'unecertaineespcedeviendrontinvisiblesdanslafort. Quandons'estrendumatredugibier,onl'implore:Nedispastescompagnons,tes semblables, que nous t'avons fait du mal. Ce n'est pas nous qui t'avons pris la vie. Au contraire,noust'offronsdesaliments,del'eaudouce,desoutils,toutcequipeutteplaire. Raconteauxautrescommenoust'avonsbientrait,etc. CetteproccupationduchasseurestparticulirementbiendpeintedanslesRelationsde laNouvelleFrance.Lessauvages,ditleP.LeJeune,nejettentpointauxchienslesosdes
1 2

L. W. BENEDICT, Bagobo ceremonial, magic and myth, p. 238-239. Cf. Les fonctions mentales dans les socits infrieures, p. 262-280.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

48

castors,desporcspicsfemelles,dumoinscertainsosdtermins;bref,ilsprennentgarde trssoigneusementqueleschiensnemangentaucunosdesoiseauxetdesautresanimauxqui seprennentauxlacs,autrementilsn'enprendrontplusqu'avecdesdifficultsincomparables. Encoreyatilldedansmilleobservations,cariln'importequelesvertbresoulecroupion decesanimauxsoientdonnsauxchiens;pourlereste,ilfautlejeteraufeu.Toutefois,pour lecastorprislarets,c'estlemeilleurdejetersesosdansunfleuve.C'estchosetrange qu'ilsrecueillentetramassentcesosetlesconserventavectantdesoinquevousdiriezque leurchasseseraitperdue,s'ilsavaientcontrevenuleurssuperstitions. Commejememoquaisd'eux,etquejeleurdisaisquelescastorsnesavaientpasceque l'onfaisaitdeleursos,ilsmerpondirent:Tunesaispasprendrelescastors,ettuveuxen parler.Devantquelecastorsoitmorttoutfait,medirentils,sonmevientfaireuntour parlacabanedeceluiquiletue,etremarquefortbiencequel'onfaitdesesos;quesionles donnaitauxchiens,lesautres castorsenseraientavertis,c'estpourquoiils serendraient difficilesprendre;maisilssontbienaisesqu'onjetteleursosaufeu,oudanslefleuve;la retsnotammentquilesaprisenestbiencontente.JeleurdisquelesHiroquois,aurapportde celuiquitaitavecnous,jetaientlesosdecastorsauxchiens,etcependantqu'ilsenprenaient fortsouvent;etquenosFranaisprenaientdugibierplusqu'eux(sanscomparaison),etque nanmoinsnoschiensenmangeaientlesos.Tun'aspointd'esprit,mefirentils;nevoistu pasquevousetlesHiroquoiscultivezlaterreetenrecueillezlesfruits,etnonpasnous;et partant que ce n'est pas la mme chose? Je me mis rire, entendant cette rponse impertinente .
1

LesIndiensvoulaientsansdoutefaireentendrequelesIroquoisetlesFranaisnedpen daientpascommeeux,pourvivre,dubonvouloirdesanimauxchasss,etqu'ilsn'avaientpas lemmebesoinpressantdeseconcilierlespareilsdeleursvictimes.Dansleslignesqui suiventlepassagequivientd'trecit,leP.LeJeunedplorelepeudeconnaissancequ'ila delalanguedesIndiens.Ondoitdoncsedemandersisonexpressionrendbienleurpense, quandilparledel'meducastorquivientdanslacabanesurveillercequel'onfaitdeses os. Ce qui est sr, c'est que les autres castors, selon les Indiens, en sont informs. Le traitementsubiparunanimalestaussittconnuetressentiparsescongnres.L'Indienen estpersuad,etilagitenconsquence. Cetensemblesolidairedesplantesoudesanimauxd'unecertaineespceactuellement vivants,leprimitifn'essaiemmepasdes'enreprsenterlenombre.C'estsimplementpour luiunemultiplicitindfinie,qu'ilsaisitd'ensemble,commecelledesescheveuxoudes
1

Relations de la Nouvelle-France (1634), Paris, 1635, p. 87-89 (P. Le Jeune).

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

49

toiles.Ilnelapensepassouslaformed'uneideabstraite.Maisilapourtantbesoindesela reprsenter,puisqu'illasentrelle,plusrellemmequelesindividusdontellesecompose. Cettereprsentationnousestrapportesousdesformesvaries,quoiquevoisineslesunes desautres.Ilestcroirequeladiversittient,aumoinsenpartie,l'exactitudeplusou moinsgrandedesobservations,selonqueleursauteurscomprennentplusoumoinsbienla langueetlamentalitdesindignes,etqueceuxcisontplusoumoinsdispossrvlerce qu'ilspensent,ouplusoumoinscapablesdelefaire,s'ilsyconsentent.Carsouventleblanc leurdemandededfinirpourluicequ'ilsnesesontjamaisformuleuxmmes.Ondevine cequevautalorslarponsequ'ilobtient. C'est encore au P. Le Jeune, un des meilleurs observateurs parmi les jsuites de la NouvelleFrance,quenousempruntonsunedescriptionassezprcisedelareprsentationqui nousoccupe.Ilsdisentquetouslesanimauxdechaqueespceontunfrreanquiest commeleprincipeetcommel'originedetouslesindividus,etcefrreanestmerveilleu sementgrandetpuissant.L'andescastors,medisaitil,estpeuttreaussigrosquenotre cabane,quoiquelescadets(j'entendslescastorsordinaires)nesoientpastoutfaitsigros quenosmoutons;orcesansdetouslesanimauxsontlescadetsduMessou(Manitou?): levoilbienapparent,lebraverparateurdel'universestlefrreandetouteslesbtes.Si quelqu'unvoitendormantl'anouleprincipedequelquesanimaux,ilferabonnechasse; s'ilvoitl'andescastors,ilprendradescastors,s'ilvoitl'andeslans,ilprendradeslans, jouissantdescadetsparlafaveurdeleuranqu'ilsontvuensonge.Jeleurdemandaio taientcesfrresans.Nousn'ensommespasbienassurs,medirentils,maisnous pensonsquelesansdesoiseauxsontauciel,etquelesansdesautresanimauxsont dansleseaux .
1

Ceprincipe,cefrrean,estdoncunesortedegniedel'espcepersonnifi,auquel participentlesindividus,sesfrrescadets,etquilesfaitcequ'ilssont.Ilnoussembleque nousentronsicisanspeinedanslapensedesprimitifs.L'ided'ungniedel'espcenousest familire,etcommenaturelle.Elleaquelqueparentaveclesarchtypesdesphilosophes. Prenonsgardecependant,etcraignonsd'tredupesdesmots.Quandc'estnousquiparlonsdu gnied'uneespce,nousnoussommesreprsentd'abordlacollectivitdesanimauxoudes plantesquilacomposent,nousenpossdonsl'idegnraleabstraite.Nousletraduisons ensuite,ceconcept,sousuneformeconcrteetsensible.Legniedel'espceestainsiun symboleplusoumoinsexpressif,plusoumoinsvivant,selonlesimaginations.Maisdans tous les cas ce symbole, cette personnification de l'espce viennent pour nous aprs le

Ibid., p. 46.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

50

concept,etleprsupposent.Lalanguequenousparlonssuffirait,elleseule,imposercet ordre. Toutautressontlesdmarchesdelamentalitprimitive.Pourelle,leprincipe,legnie d'une espce n'est pas un symbole plus ou moins concret postrieur au concept. L'ide gnraleabstraite,ellenel'apas,oudumoins,cetteiderestevagueetindfinie.C'estla reprsentationdugniequientientlieu.Commeilestvritablementl'origine,selonlemot duP.LeJeune,etlasubstancedesindividusquiparticipentdelui,c'estluiquiconstitue l'lmentgnral,c'estluiquiestaucentremmedelareprsentationparticuliredechaque individudel'espce. Ildevienticitrsdifficiledenousplaceraupointdevuedelamentalitprimitive.vrai dire,nousnedevonspasnousflatterd'yparvenirjamaistoutfait.Nousnepouvonspas rayerdenotreespritdesconceptsqu'ilpossdedepuisnotreenfance,niabolirtoutd'uncoup l'usageetlammoiredesmotsdontnousnoussommestoujoursservis.Commentsentir, commelesprimitifs,lorsqu'unanimalatblessoutu,quenonseulementtouslesautres de son espce en sont aussitt avertis, mais qu'en ralit ce n'est pas tel individu, c'est l'espcemme,personnifiedanssonessenceoudanssongnie,quiatfrappe?S'il s'agissaitdetellionoudetelcerfuniquement,lechasseurnes'ensoucieraitpasdavantage.Il laisseraitllefauve,ilmangeraitlegibier,ettoutseraitfini.Maiscen'estpasseulementtel animalindividuelqu'ilatu:c'estauprincipemystiquedetousleslionsoudetouslescerfs qu'ilaportatteinte.Celuiciest,commeditleP.LeJeune,merveilleusementgrandet puissant, donc indestructible. Les coups de l'homme ne sauraient le mettre en danger. L'Eskimoquimassacreunnombreincroyabledecaribousn'imaginepasquecesanimaux puissentjamaisdisparatre.S'ilsdeviennentrares,silafiniln'envoitplus,ils'expliquerale faitparuneraisonmystique.Lescaribouscontinuentexister,etnonmoinsnombreux, mmesionlesatusparmilliers.Maismaintenantilsserefusent,c'estdirelegniede leurespcearetirsafaveurauxhommesquiilpermettaitauparavantdelesdpisteretde lesatteindre. Ilfautdonctoutprixconserversesbonnesgrces.Si,parmalheur,lasuited'unefaute (violationd'untabou,oublid'unrite,d'unecrmonie,d'uneformule),onlesaperdues,ilest indispensabledelesregagner.Lebientre,lesalutdugroupehumaindpenddesesrapports aveclesgnies,aveclesprincipesmystiquesdecertainesespcesvgtalesetanimales. Si lesrelationssetendent,ilestenpril.Qu'ellesserompent,ilnepeutplusvivre. Le chasseurpourraalorspasserdesjoursetdesnuitsdanslafort,lepcheurdanssabarque:il neprendrarien.Sesfemmes,sesenfantsetluimmemourront,moinsquelatribunesoit plusnomade,dumoinscertainessaisons,etquelesfemmesnesachentcultiverunjardinou

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

51

unchamp.Ons'expliquealorsleshonneursextraordinairesrendusparlechasseuretlessiens l'animaltuc'estdire,enralit,augniedesonespce.Commelesritesontune action la fois persuasive et contraignante, le primitif est sr que, si tout s'est pass exactementcommeilconvient,lesrelationsentrecegnieetluiresterontsatisfaisantes.Les pchesetleschassesvenirserontencoreheureuses. Ailleurs,cen'estpasdugnied'uneespcedeplantesoud'animauxquel'onparlera,mais desonanctre,desonchef,desonmatre,desonroi.Onpersonnifieralamredurizqui lefaitnatreetcrotre,etquipermetqu'onlercolte.MmeLeslieMilnedit,ausujetde l'espritdupaddy:Sademeureestpartoutoilpoussedupaddy.Ilvoyageaveclui commesongardeducorps,etilpeutsetrouverenplusd'unendroitaummemoment . M.Kruijtrapportequ'onluiamontrunroidesarbres.SurlacteestdeSumatra,les Battakontplantdegrandsboisd'arbrescaoutchouc.unendroitappelPematang Bandur,j'aitrouvunspcimengigantesquedecetteespce.Onm'appritquecetarbretait leroideshvas,etqu'iltaitinterditdelesaignerexceptdansleplusextrmebesoin; car,sicegantavaittmaltrait,lesautresarbresdonneraientmoinsdelatex.Cetarbre estpoursescongnrescequelamredurizestpourlepaddy.
1

Des reprsentations du mme genre se rencontrent frquemment au sujet des espces animales.Chezlesindignesd'Atjeh,ditencoreM.Kruijt,deMacassar,deBoegin,etchez lesDayak,ondsignedanschaquetroupeaudebufflesoudevachesuncapitaine .C'est leplussouventunanimald'unetailleetd'unecouleurparticulires.Ilmaintientletroupeau ensemble,c'estdire,iltientfermeleprincipevital(zielstof)desautresanimaux,desorte qu'ilsrestentlesunsaveclesautres,etenbonnesant.Sil'onabattaitcecapitainebuffle,les autres ne manqueraient pas de mourir ou de s'enfuir, et en tout cas le troupeau se dissoudrait .
2 3

Demmechezlesanimauxsauvages.Parexemple,enNigeriamridionale,pourchaque millieroupeuprsdeporessauvages,ils'entrouveun,degrandetaille,etmagnifique,la peautachetecommecelledulopard...Cesanimauxsontlesroisdesporcssauvages.Ilne leurestjamaispermisdemarcher:ilssontportspartoutparceuxducommun...Ilsne cherchentpasnonpluseuxmmesleurnourriture:elleleurestapportel'aubeetlesoir. Chaqueanne,lesanglierroiestconduitdansunenouvelledemeure,olabrousseesttrs paisse,desortequeleschasseursnepuissentjamaisletrouver... .Cesanglierroi,comme


4

1 2 3 4

Leslie MILNE, The home of an eastern clan, p. 225. A. C. KRUIJT, Het animisme in den indischen Archipel, p. 155. Ibid., p. 133 P. A. TALBOT, Life in southern Nigeria, p. 92-93.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

52

lecapitainebuffle,commel'hvagant,commelamreduriz,commelefrreandes castors,commetouslesgniesdecegenre,estunepersonnification,sil'onosedire,du principemystiquedontparticipenttouslesindividusdesonespce.Ilenestlavritable unit. ChezlesDschagga,lemotquidsignelesabeillesd'unerucheestunsingulier.C'estpeut trelunetracedanslelangaged'unereprsentationsemblableauxprcdentes.Cequi intresseavanttoutlesDschagga,cen'estpastelouteldecesinsectes,nileurnombre:c'est l'Abeille, cetterace merveilleusequi sait produirela cire etle miel. Sans doute, elle se manifesteparunemultitude.Maisparessenceelleestunprincipe,ungnie,unepuissance mystiquequis'appliquenaturellementunnomsingulier.

II

Retourlatabledesmatires

Lareprsentationdel'hommedanssesrapportsavecsongroupes'carteratellebeaucoup decelleduvgtaloudel'animaldanssesrapportsavecsonespce?Celanesepeut gure, s'il est vrai que la diffrence entre hommes, animaux, plantes, et mme objets inanimssoitnondenature,maissimplementdedegr,etquelesfacultsdesanimauxnele cdentenriencellesdeshommes.D'autrepart,commeonl'avuplushaut ,larepr sentationquel'individuadeluimme,danslessocitsprimitivescommedanslantre,doit tredistinguedusentimentsubjectifqu'iladesestatsdeconscience,desesmotions,de sespenses,desesactionsetractions,etc.,entantqu'ilselesrapporteluimme.Dece dernierpointdevue,sapersonneestpourluiunindividuquisesparenettementdetousles autres,quis'opposeeux,quis'apprhendeluimmed'unefaonuniqueettrsdiffrentede celle dont il peroit les individus et les objets autour de lui. Mais cette apprhension immdiate,pourviveetcontinuellequ'ellesoit,n'entrequepour unefaiblepart dans la reprsentationqu'iladesapersonne.Ici,deslmentsd'originecollectiveprdominent,et
1

Voir supra, Introduction, p. 1-2.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

53

l'individunesesaisitgureluimmequecommemembredesongroupe.Lespreuvesdece faitabondent.Jen'endonneraiqu'unpetitnombre,enm'attachantauxplusdmonstratives. Unhomme,ditM.ElsdonBest,pensaitetagissaitentermesdegroupefamilial,clanou tribu,selonlanatureoulagravitdusujet,etnonentermesdel'individuluimme.Lebien delatribuoccupaittoujourslapremireplacedanssonesprit.Ilpouvaitsequerelleravecun hommedesonclan;maisquecethommeftattaqud'unemanirequelconqueparunou plusieursindividusn'appartenantpaslatribu,aussittillaissaitdectsonanimosit,etil seplaaitauprsdel'hommedesonclan .Etplusloin:Unindignes'identifiesicom pltement avec sa tribu qu'en parlant d'elle il ne manque jamais d'employer la premire personne.Enrappelantunebataillequiaeulieuilyapeuttredixgnrations,ildira:J'ai battull'ennemi...Delammefaon,ilindiquerangligemment,d'ungestedelamain,dix milleacresdeterrain,etilajoutera:Voilmesterres!Jamaisilnesouponneraque personnepuissecomprendrequ'ilenestleseulpropritaire.UnEuropenseulcommettrait cettemprise.QuandlesEuropensarrivrentsurcesrivages,denombreusesdifficults provinrentdufaitquelesMaorinepouvaientcomprendrelapropritindividuelledela terre,niquelaterreftvendue .
1 2

DemmeenAfriqueoccidentalefranaise.L'individu,ditM.Monteil,quelqu'ilsoitet quellequesoitsasituation,nevautqu'entantquemembred'unecommunaut;c'estellequi existeetvit,luin'existeetnevitqueparelle,etengrandepartiepourelle .AuCongo belge,gegal,toutAzandelibresembleavoirlammesommedeconnaissancesqueses frres; leurs rponses sont identiques, leur psychologie parallle. D'o une psychologie socialeexcessivementstable,conservatrice.Lasocitleurapparatcommeuneimmuable valeur...Aussitoutrvolutionnaire,touthommequi,pardesexpriencesindividuelles,se diffrenciedelapensecollective,taitilsupprimimpitoyablement.Sasafitexcuterunde sespropresfilspouravoirmodifiunedcisiondedroitcoutumier...L'Azandequiaten contactavecnous,ouquiaacquisunementalitdiffrente,n'aplusdeplacedanslegroupe social...Engnral,cequifrappedanslesrponsesfaitesparledemicivilisausujetdes coutumes,c'estlepeud'importancedel'opinionindividuellevisvisdel'opiniondugroupe. Onfaitceci,nonpasparcequeje,maisparcequenousautres.Ici,plusquechez l'Occidental, dont l'individualisation masque souvent la participation profonde la vie commune,onsentcombienlavieZandeestminemmentsociale.Touslesrituels,toute
3

1 2 3

Elsdon BEST, The Maori, I, p. 342. Ibid., pp. 397-398. Ch. MONTEIL, Les Bambara du Sgou et du Kaarta, p. 220.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

54

l'ducation Zande tendent intgrer l'individu la collectivit, dvelopper en lui des qualitsparalllescellesdesautresindividusdugroupe .
1

M.deCalonneBeaufaictinsistespcialementsurleconformismeobligatoirequitend rendrepareilstouslesindividusd'unmmegroupe.D'autrestmoignagescompltentlesien, enmontrantsousd'autresaspectslasubordinationdel'individusongroupechezlesBantou. LeRvrendWilloughby,parexemple,crit:Quandontudielesinstitutionsbantou,ilest ncessaire,pourcommencer,desedfairedenotreidedel'individu...Lesdroitsetles devoirsd'unhommenaissentaveclui,conditionnsqu'ilssontparsonrangdanslafamille,et parlerangdesafamilledanslatribu.Rienn'estplusloindelapensebantouqueladoctrine suivantlaquelletousleshommesjouissentparnaturedunegalitfondamentaleetd'undroit inalinable la libert (de quelque faon que l'on dfinisse ce terme)... Ils ne peuvent admettreunseulinstantqu'aucunhomme,exceptunchef,naisselibre,etilsnepeuvent concevoircommentdeuxhommesquelconquespourraientnatregaux.Dansleursystme politique,toutsefondesurlestatutpersonnel,etcestatutestaffairedenaissance...Ehbien! toutcelaveutdirequedanslasocitbantou,l'individun'existepas.L'unitestlafamille .
2

MM.SmithetDaledisentdemme:Leclanestunesocitnaturelledesecoursmutu el,dontlesmembressonttenusdedonnerleurscompagnonstoutel'aidequ'ilspeuventdans lavie.Lesmembresd'unmmeclansontaussi,s'ilestpermisd'employeruneexpressionde laBible,lesmembreslesunsdesautres.Unmembreappartientsonclan,ilnes'appartient pas luimme. S'il subit un dommage, les membres de son clan lui feront obtenir rparation;s'ilcommetunefaute,ilsenpartagentlaresponsabilit.S'ilesttu,c'estauclan qu'appartient la vengeance. Si une fille du clan doit se marier, ils ont donner leur consentementlespremiers.DesBailaquinesesontjamaisrencontrsseronttoutdesuite amis,s'ilsetrouvequ'ilssontdumme mukoa.Siunhommealemalheurdetomberen esclavage,lesmembresdesonclansecotisentpourleracheter,etc.
3

Cetteorganisationsocialeentraneaussittunediffrenceimportanteentrelareprsenta tiondel'individuanimaletcelledel'individuhumain.Chaqueanimalestuneparticipation immdiateetdirecteauprincipemystiquequiestl'essencedesonespce,ettouslesontau mme titre. Except ceux qui prsentent quelque chose d'insolite, et en qui la mentalit primitivesouponnedessorciers,toussont,pourainsidire,desexpressionsseinblableset quivalentesdeceprincipeoudecegnie.L'individuhumainexistebien,luiaussi, envertudesaparticipationl'essencedesongroupe.Maisceluicinecorrespondpasde
1 2 3

A. de CALONNE-BEAUFAICT, Azande, p. 20-21. Rev. W. C. WILLOUGHBY, Race problems in the new Africa, p. 82-83. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, I, p. 296.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

55

touspointsuneespceanimaleouvgtale.D'abord,iln'estpasindfiniennombredela mmemanire.Maissurtout,ilestarticul.Ilcomportedessectionsetdessousgroupes. L'individuyoccupesuccessivementplusieurssituations.Ilyparvientplusoumoinsvite selonsanaissance,etselonsonplusoumoinsd'importancesocialeaucoursdesavie.Bref, danstoutesocithumaineilyadesrangs,etunehirarchie,neftcequecelledel'ge. L'individu,quelqu'ilsoit,yestdpendantdugroupe(exceptlecheflos'esttabliun pouvoirabsolu),maisnonpasd'unemanireuniforme. Pluslesobservateursontpntrl'espritdessocitsprimitivesoudemicivilises, pluslerledecettehirarchieleurestapparuconsidrable.SpenceretGillenl'ontfaitvoir chezlestribusducentredel'Australie;leDrThurnwaldchezlesBanarodelaNouvelle Guine; M.Holmes, chez d'autres Papous de la NouvelleGuine anglaise. Il rapporte l'histoired'unhommequituesonfrrecadet,parcequeceluiciavaitpris,sansendemander lapermission,uneplacequirevenaitaufrrean.ChezlesBantou,l'individuestlafois strictementsubordonnaugroupesocial,etrigoureusementfixsonrang.Legroupese compose,commeonsait,desvivantsetdeleursmorts.ceuxciappartientlapremire place. Aussi doiventils tre servis les premiers. On leur offre les prmices: c'est une obligationlaquelleonnesepermettraitpasdemanquer.LesBantou,critM.Junod,ne pensentpasqu'ilspuissentoserjouirdesproduitsdusol,s'ilsn'enontpasdonnd'abordune partleursdieux(auxanctres).N'estcepaseuxquifontpousserlescrales?N'ontilspas mmelepouvoirdematriserlesmagiciensquiensorcellentleschamps?Cesritessontdonc videmmentdictsparlesensdelahirarchie .ChezlesHerero,personne,lematin,ne peutboirelelaitqu'onvientdetraireavantqu'aienttfaitesleslibationsrituelles.Les anctresdoiventboirelespremiers.
1

Levillage,c'estdirelegroupefamilial,chezlesThongatudisparM.Junod,est unepetitecommunautorganisequiasesloispropres,dontlaplusimportanteparattrela loidelahirarchie.Lefrreleplusgestlematreincontest,etpersonnenepeutsesubsti tuerlui.Ilestlepropritaireduvillage...Personnenedoitleluivoler.Siquelqu'unle faisait,c'estlacommunautentirequiensouffrirait:ilnenatraitplusd'enfants,laviede l'organisme social serait profondment atteinte. C'est la raison pour laquelle, quand un nouveauvillagesefonde,ilfautquelechefs'yrendelepremieravecsafemmeetqu'ilyait desrelationsavecelle,etqu'ainsiil enprennepossession etle lie. Pourlammeraison, quandlechefmeurt,ilfautquelevillagechanged'emplacement.Tantquel'hritagen'apas tdistribu,ilestencorelademeureduchef;maisaussittaprsquecettecrmonieaeu lieu, les habitants doivent s'en aller, et fermer la porte du village avec une branche
1

H. A. JUNOD, The life of a South-African tribe, I, p. 376.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

56

pineuse .CommeleditencoreM.Junod,ilyaunlienmystiqueentrelechefetl'orga nismesocialquiestsouslui .S'ilmeurt,levillagemeurtaussi.Cettedpendanceintime,le Thongal'exprime,nonpasentermeabstraits,maispardesimagesfrappantes.Lechefest laterre....Ilestlecoq...Ilestletaureau:sansluilesvachesrestentstriles.Ilestlemari:le payssansluiestcommeunefemmesanspoux.Ilestl'hommeduvillage...Unclansanschef aperdusaraisond'exister.Ilestmort...Lechefestnotregrandguerrier,ilestnotreforto nousnouscachons...C'estluiquenousdemandonsdeslois...Lechefestuntremagique. Ilpossdedesmdecinesspcialesdontils'enduitouqu'ilavale,desortequesoncorpsest tabou,etc .Cetorganismesocialnerappelletilpas,toutesdiffrencesgardesla ruchedesabeilles?Lechefn'estilpascomparable,certainsgards,aucapitainebuffle, qui maintient le troupeau, en assure par sa vertu propre le bientre et la cohsion, tellementque,s'ildisparat,letroupeaupritousedisperse?
1 2 3

D'autrepart,etc'estlencoreunautreaspectdelasolidaritintimeetpresqueorganique quilieentreeuxlesmembresdugroupesocial,l'individuquineluiappartientpasnecompte pourrien.Onsaitquelsgardslegroupetmoignesesmorts,etcommeilestattentifleur rendre les honneurs qui leur sont dus. Mais quand un tranger meurt dans un village Thonga,sipersonneneleconnat,lachoseestsansimportance.Leshommesadultesl'enter reront.Ilscreusentuntrou,etilsytranentlecadavreavecunecorde.Ilsneletouchentpas. Iln'yapasdecontagion,doncpasdecrmoniedepurification.ChezlesMalukeleetles Hlengwe,uncadavredecettesorteestbrl .
4

III

Retourlatabledesmatires

Les langues mlansiennes et micronsiennes offrent presque toutes une particularit remarquable, que Codrington rsume dans les termes suivants: Il estde la plus haute importancedecomprendrequedansleslanguesmlansiennestouslesnoms,dansl'usage
1 2 3 4

Ibid., p. 296-297. Ibid., p. 289. Ibid., p. 356-357. Ibid., I, p. 166.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

57

indigne,sedivisentendeuxclasses:ceuxquiprennentlepronompersonnelsuffix,etceux quineleprennentpas...Danstoutesceslangues(exceptcelledeSavo),ladistinctiondes nomsestfondesurl'idederelationtroiteourelationloigneentrel'objetpossdetle possesseur;maisdansledtaill'applicationdeceprincipen'estpasfacilesuivre.Dans quelquescassansdoute,lemmemotpeuttreemployavecousanssuffixe,maisjamais quandlemotestprisexactementdanslemmesens .


1

Lesnomsquiprennentcesuffixesont,suivantl'usagerigoureuxdesindignes,ceuxqui dsignent en gnral les membres du corps, les parties d'une chose, les effets d'un homme,etlaparentdefamille .Parexemple,dans lalangueTami(NouvelleGuine allemande)une classeimportante desubstantifs se compose deceuxquiprennent une terminaisonpossessive:cesontlesnomsquidsignentlesdegrsdeparentetlespartiesdu corps .EnNouvellePomranie,surlactenorddelapresqu'ledelaGazelle,leP.Bley remarque:Lespronomspossessifssontaussiemployspourdsignerlaparent,l'appar tenance(Zugehrigkeit)d'unepartiesontout,particulirementcelledespartiesducorpsau corpsluimme,etilssontplacsaprslesubstantif,enpartieenqualitdedsinences . LeP.Bleysignaleenmmetempsquelquesexceptionscettergle.DanslalangueRoro (mlansienne,NouvelleGuineanglaise),lessuffixespossessifspeuventtreemploys avec ou sans le pronom personnel prcdant la chose possde. Les suffixes ne sont employsqu'aveccertainsnoms:ceuxquidsignentlespartiesducorpsetlaparent. DanslalangueMekeo,voisinedelaprcdente,lesuffixepossessifestenusagedansle cas des parties du corps, des parents, et pour un petit nombre d'autres mots . Nous pourrionsrapporterd'autresexemples.Ceuxci suffirontsans doutepour considrer avec Codringtonquecettergleestconstantedansleslanguesmlansiennes.
2 3 4 5

Souventmmecequisembleuneirrgularitouuneexceptionprovientaucontraired'une application stricte et dlicate de la rgle. Ainsi les irrgularits suivantes, signales par Peekel :
6

1 2 3 4 5 6

B. H. CODRINGTON, Melanesian languages, p. 142-143. Ibid., p. 128. BAMLER, Bemerkungen zur Grammatik der Tamisprache, Zeitschrift fr afrikanische und ozeanische Sprachen (1900), V, p. 198. P. B. BLEY, Grundzge der Grammatik der Neu-Pommerschen Sprache an der Nord-Kste der Gazelle Halbinsel, Zeitschrift fr afrikanische und ozeanische Sprachen (1897), III, pp. 101-102. STRONG, The Roro and Mekeo languages of British New-Guinea, Zeitschrift fr Kolonialsprachen, IV, 4, p. 304. PEEKEL, Versuch einer Grammatik der Neu-Mecklemburgischen Sprache, p. 68-69.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

58

anugutunan,monhomme(mari),aulieude:tananagu; anuguhahin,mafemme,aulieude:hahinagu; amanuagu,mablessure,aulieude:anagumanua asubanagu,lerestedemonrepas,aulieude:anugusubana,

(gu tantlepronompersonnelsuffixdelapremirepersonne),sont,aucontraire,du pointdevuedesindignes,desformesparfaitementrgulires,etmmelesseulescorrectes. Eneffet,commel'exogamieestrigoureusementobservedanscestribus,lemarietlafemme appartiennentdesclansdiffrents.Dslorslemarin'estpas,nepeutpastredelaparent desafemme,nielledelasienne.Ilestdoncnaturelquelepronompossessifnesoitpas suffixaprslessubstantifsmarietfemme.Cesnomsneserangentpasdanslaclasse quiprendlesuffixepronominal.Inversement,lablessurequiintresseunepartiedemon corps,etl'pluchuredelabananequej'aimange,sont,dansl'espritdesindignes,choses quim'appartiennentausensleplustroitdumot.Cesontlittralementdespartiesde moimme.Donc,lessubstantifsblessureetrestedurepasdoiventtresuivisdu suffixe.Envertudummeprincipe,oncomprendquel'indignedise anuguhahin (ma femme)sans lesuffixe,quandils'agitdecellequ'ilapouse:carellen'estpas de sa parent.Maisildirahahinigu(masur)aveclesuffixe.Carsasurestdummeclanque lui:elleluiappartient,encesensqu'ellefaitavecluipartiedummetout,commedeux membresd'unmmecorps. Dansleslanguesmicronsiennes,noustrouvons,demme,uneclassedenomsquipren nentlepronompersonnelcommesuffixe.Cesont,d'aprsM.Thalheimer,quiafaitune tudespcialedecesujet,lesnomsquidsignent:

1 2 3 4 5 6

Lespartiesducorpsetlesdiversesfonctionsdel'activitspirituelledel'homme; Laparent; Unrapportdesituationdansl'espaceetdansletemps; Lespartiesdpendantesd'untoutindpendant; Lesornementspersonnels,lesoutilsetlesinstruments,lamaison,lejardin; Lesnomspossessifs(cesnomspourvusdesuffixespossessifs,serventdanscertains casdepronomspossessifsdansunsensspcial:pronominaedivaetpolativa) .


1

A. THALHEIMER, Beitrag zur Kenntniss der Pronomina personalia und possessiva der Sprachen Melanesiens, p. 52-57.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

59

CettenumrationinstructivenousaidecomprendrecommentlesMlansiensserepr sententlesrelationsdeparent.M.Thalheimerenfaitluimmelaremarque.Lasolidarit desparentsentreeuxestdsignedelammefaonquecelledespartiesd'unindividu,et ilexpliquecefaitparlastructuredelagensmlansienne.L'individuestlafamilleceque lemembrette,brasoujambeestaucorpsvivant. Lefaitlinguistiquemetdoncenlumiredesreprsentationsdontnousnedevonspas supposerquelesMlansiensaientuneconscienceclaire.Ilsnepensentpasabstraitement. Ilsnerflchissentpassurdesconcepts.Jamaisiln'onteul'idedelafinalitorganique manifesteparlastructureetlesfonctionsd'uncorpsvivant,nidelafaonspcialedontles partiesysontsubordonnesautout,etletout,sontour,ydpenddesparties.Jamaisils n'ontanalysnonpluslasolidaritquiunitentreeuxlesindividusd'unemme famille. Cependantleurslanguestmoignentqu'ilsassimilentl'unel'autre.C'estquelegroupefami lialestpoureuxuntresemblableaucorpsvivantparsonunit.Nousaussi,nousdisons:les membres d'une famille. Pour nous, c'est une mtaphore, non sans quelque efficacit d'ailleurs.Poureuxsansqu'ilsyaientpens,c'estl'expressionlittraledufait.L'individu, dansleursreprsentations,nedpendpasmoinstroitementdesongroupefamilial,quela mainoulepiednedpendentducorpsdontilfontpartie. Commel'aremarquCodrington,ladivisiondessubstantifsendeuxclassesdontl'une prendlesuffixepronominalpossessif,etl'autrenon,estuntraitpropreauxlanguesdela MlansieetlaMicronsie.Mais,danscettergionmme,exceptionnellement,etdansun trsgrandnombred'autres,surtoutelasurfacedelaterre,onaobservunfaitconstant: certainssubstantifsengnrallesnomsdespartiesducorpsetdesrelationsdeparent, ne sont jamais employs sans un pronom personnel, que celuici soit d'ailleurs prfix, suffixouspardunom.Ainsi,danslalangueBaining,ilyades motsqui ne sont employsquejointsaupronompersonnel.Cesontceuxquidsignentdespartiesducorpsou desrelationsdeparent.Jamaisonnelesrencontreseuls...lepronompossessifseplace devantlenom ...Danslesautreslanguesmlansiennesetpolynsiennesconnuesjusqu' prsent,ditilencore,onestfrappparlaprsenced'unpronompossessifspcialpourun certaingroupedemots,quidsignentlespartiesducorpsetlesrelationsdeparent.Cette sortedepronomsestsuffixeauxnomsdontils'agit.RiendepareildanslalangueBaining. Cellecineconnatpasdedistinctionentrelespronomspossessifs.Ellenesuffixedepronom personnelaucunsubstantifquelqu'ilsoit;lepronompossessifesttoujoursplacavantson substantif. Toutefois, le Baining connat aussi certains substantifs (prcisment ceux qui
1

ROSCHER, Grundregeln der Baining Sprache, Mitteilungen des Seminars fr orientalische Sprachen, VII, p. 38.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

60

dsignentlespartiesducorpsetlesrelationsdeparent),qu'iln'emploiejamaissansun pronompossessif.OnvoitparlquelapensedesBainingconcidesurcepointaveccelle despopulationsquilesentourent.Seulelafaondel'exprimerestdiffrente .


1

Cetteremarquevautpourdescentaines,peuttrepourdesmilliersdelangues:ocanien nes,amricaines,africaines,asiatiques,europennes,ol'onnepeutpas,selonl'expression dePowell,diresimplementmainoutte,maisoilfauttoujoursindiquerenmme tempsdequic'estlamainoulatte;ol'onnepeutpasdavantagedirepre,mre, fils,frre,etc.,sansmentionneraussidequilapersonneenquestionestlepre,oula mre,oulefils,oulefrre.Lefaitest,pourainsidire,universel.Ilatsignalbiendesfois. Partoutlargles'appliquegalementauxnomsdesrelationsdeparentetceuxdesparties ducorps,et,leplussouvent,cesdeuxcatgoriesdenomsseulement.Celapermet,semble til,surtoutaprsl'analysedesfaitsplusparticuliersconstatsdansleslanguesmlansien nesetmicronsiennes,deconcluresanstropdehardiessequedanstouteslespartiesdu mondelesdeuxcatgoriesdenoms,celledesrelationsdeparentetcelledes noms de parties du corps, n'en font qu'une en ralit. Tout se passe comme si c'taient l deux relationsparfaitementsemblablespourceuxquiparlentceslangues.Nonqu'ilss'ensoient jamaisrenducompte.Ilsappliquentcettergledeleurgrammaire,souventsicomplexeetsi finementdlicate,aveclammerigueurirrflchieetaveclammespontanit que les autres.Lefaitquecettergleexisten'enestqueplussignificatif.

IV

Retourlatabledesmatires

Commentfautilentendre,danslessocitsprimitivesoudemicivilises,leterme relationdefamille?Iln'yapasbienlongtempsquel'onasongseposercettequestion, etcependant,tantqu'ellen'taitpasexamine,lesconfusionslesplusgravestaientinvi tables.Jusqu'unedatetoutercente,onaadmis,commeunechosequiallaitdesoi,que touteslesfamilleshumainesexistantestaientessentiellementdummetypequelantre. L'histoireetl'observationsemblaientd'accordaveccetteconvictioninstinctive.Cequel'on


1

Ibid., p. 33.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

61

savaitdelafamilleromaine,grecque,slave,smitique,chinoise,etc.,paraissaitconfirmer l'idequelastructurefondamentaledelafamilleestpartoutlamme. Or,onsaitaujourd'huique,dansungrandnombredesocitsplusoumoinsprimi tives,cequenousappelonsfamille,ausenstraditionneletcourantdumot,n'existepas.Les ethnologuesyonttrouv,saplace,uneinstitutionquel'onpeutdsignerdummenom, maisconditiondesesouvenirqu'elleenestradicalementdiffrente.Unetudeattentivedes vocabulairesdecessocitssuffiraittablircefait.ChezlesBanaro,remarqueavecraison leDrThurnwald,l'absencedelafamille(notresensdumot)s'accompagnedel'absence desexpressionsquicorrespondentcetteide .


1

Lafamillequel'onobservedanscessocitsestdutypeditclassificatoire.Onla retrouvesemblableellemmedanssestraitsessentielssoustoutesleslatitudes,dansles rgionslesplusloigneslesunesdesautres.ElleatdcriteenAmriqueduNord,o Morganl'adcouverte,enAmriqueduSud(chezlesAraucans,parexemple),enAustralie, en Mlansie, en Papouasie, en Afrique australe et quatoriale, chez les Achanti, o le capitaineRattrayl'aconstatercemment,enSibriechezlesYakoutes,etc.Bref,lafamille classificatoiresemblen'avoirpastmoinsrpanduequenotrefamillenous,quenous croyionsuniverselle. Cequilacaractrised'abord,commeleditexcellemmentHowitt,c'estquel'unitsociale n'est pas l'individu, mais le groupe. L'individu y prend simplement les parents de son groupe:laparentestdegroupegroupe .L'individun'yfaitpaspartiedeteloutel groupeparcequ'ilatelsoutelsliensdeparent,maisaucontraire,ilatelsoutelsliensde parentparcequ'ilfaitpartiedeteloutelgroupe.Cetteconstitutiondelafamilleestsi diffrente de la ntre, elle est si trangre aux notions et aux sentiments qui nous sont devenusnaturelsdsl'enfance,quel'oncomprendcommentelleapuresterignorependant silongtemps,mmedesobservateursquil'avaientsouslesyeux.Uneffortpersvrantest ncessairepourenembrasserbienl'ide.Pourtant,sinousnenousaccoutumonspasl'ide de la parent de groupe, la faon dont beaucoup de primitifs se reprsentent leurs rapportsaveclesautresmembresdeleurgroupefamilial(decequelesAllemandsappellent Sippe)nousresterainintelligible.
2

Ilestabsolumentessentiel,disentSpenceretGillen,quandonaaffairecesindignes, d'cartertouteslesidesdeparenttellequ'onlacomptecheznous...Leprimitifn'aaucune idedesparentscommenouslescomprenons.Ilnedistinguepas(dupointdevuedes


1 2

Dr R. THURNWALD, Die Gemeinde der Banaro, p. 133-134. A. W. HOWITT, The native tribes of South-East Australia, p. 157.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

62

relationsdefamille)entresonpreetsamredefait,etleshommesetlesfemmesqui appartiennentaugroupedontchaquemembreauraitpulgitimementtresonpreousa mre .Codringtonditdemme:C'estlaconnaissancedecela(delaparentdegroupe), quiformeprobablementlapremireconceptionsocialedansl'espritdel'enfantmlansien. Elle est au premier plan dans l'ide que l'indigne se fait de l'espce humaine. C'est le fondementsurquoilacharpentedelasocitestbtie.PourleMlansien,onpourraitpres que dire que toutes les femmes, au moins de sa gnration, sont ou ses surs, ou ses pouses;pourlaMlansienne,quetousleshommes(decettegnration)sontousesfrres ousesmaris .End'autrestermes,tousceuxavecquilemariageluiestinterditsontses frres,touslesautressontsesmarisvirtuels(potential).
1 2

Codringtonadonnailleursunedescriptiondtailledecettestructuredelafamille.Le traitfondamentalenestlesuivant:Touslesmembresd'unemmegnration,l'intrieur d'un groupe familial, sont appels les pres et les mres de tous ceux qui forment la gnrationsuivante.Lesfrresd'unhommesontappelspresdesesenfants,etlessurs d'une femme,mres de ses enfants... Ce large usage des termes pre et mre ne signifiepasdutoutqu'ilyaitaucunvaguedanslaconceptioneffectivedelapaternitetdela maternitproprementdites.Iln'yadansl'espritdeceluiquiparleaucuneconfusion,etil sauratrsbienpareraumalentenduenexpliquant:turnatukmonenfantmoi;turtasina son frre lui (non pas son cousin) . M. A. R. Brown fait la mme remarque: Quoiqu'une personne donne emploie le mot mama (pre) pour un grand nombre de personnes,sionluidemande:Quiestvotremama?ilrpondaussittendonnantlenomde sonprevritable,moinsqueceluicinesoitmortquandluimmetaitenbasge,auquel casildonnelenomdesonprenourricier...Chaquetermeadonccequenouspouvons appelerunsenspremieretspcifique.Lesenspremierdemamaestpre,celuidemaeleest predupre...Prcismentcommenousemployonslemotcousin,demmel'indigne Karieraemploiesonmotmama.Ildsigneparcemmemotungrandnombredepersonnes deparentplusoumoinsloigne,maisildistinguedanssonesprit,sanslefairedansses paroles, ceux de ses pres qui sont plus proches et ceux qui le sont moins... Cette distinctionentreparentsplusoumoinsprochesdelammesorte(c'estdiredsignsparle mmemot),estdelaplusgrandeimportancedanslaviesocialedelatribuKariera.Ilparat probablequ'ellen'enapasmoinsdansd'autrestribusaustraliennes,quoiquejenesachepas qu'onl'aitspcialementsignalejusqu'prsent .
3 4

1 2 3 4

SPENCER and GILLEN, The northern tribes of central Australia, p. 95. R. H. CODRINGTON, On social regulations in Melanesia, J.A. I., XVIII, 4, p. 306-307. R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 36-37. A. R. BROWN, Three tribes of Western Australia, J. A. I., XLIII (1913), p. 150.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

63

Cette rserve faite, et en tenant compte de l'affection particulire que les enfants ont, presquetoujours,d'unefaondurablepourleurmrerelle,etsouventaussipourleurpre,il restequecen'estpasdutoutparsimplepolitesse,oud'unefaonconventionnelle,quele primitifappellepreslesfrresdesonpre,mreslessursdesamre,frreset surslesenfantsdesfrresdesonpreetdessursdesamre,pousesaumoins virtuelleslesfemmesqu'ilpeutlgitimementpouser,etc.C'estbiendecettefaonqueles rapportsdefamilles'imposentsonesprit,etlelangageentmoigne.Parexemple,dans touteslestribusduQueenslandqueleDrRothatudies,fils,fille,filsdufrre,filledu frren'ontpasdetermesquilesdistinguent:chaquelanguen'aqu'unseulmotpourles dsignertous.Pareillement,filsdelasuretfilledelasursedisentparlemmemot. Danscestribusencore,leDrRothexposequelepredupresedsigneparlemmemot que le fils du fils, la mre de la mre par le mme mot que la fille du fils. Ces faits extraordinairess'expliquentquandonexaminelesclassesetlessousclassesentrelesquelles seuleslemariageestpermis.Nousnepouvonsentrericidansledtaildecesclasses:la nomenclatureexposeparM.Rothsuffitmontrerquelpointcetteparentaustraliennede groupediffredelantre. Codringtonainsistavecforcesurcettediffrence.Dansunpassageoelleestsimarque quenousavonspeineenpntrerlesensexact,ilremarquequedanscertaineslangues mlansienneslesmotsmre,mari,femmesontdeformeplurielle.Dans la languedeMota,laformeesttrsclaire:raestleprfixedupluriel;vevedsigneladivision oulectdugroupe,lafamille;mreseditraveve.Soaiveutdiremembre:parexemple d'uncorps,oupartied'unemaisonoud'unarbre; rasoai veutdiremari,etaussifemme. Interprter ra commeunprfixehonorifiqueestinterditparlefaitquelesindignesont pleineconsciencequeceprfixedsignelepluriel.Veveestlafamille;lamred'unenfant estcellesdelafamille.Cenesontpaslesprochesd'unhommequisontappelssesveve parcequ'ilssontdelafamilledesamre.C'estellequiestappelesesveve,aupluriel(ses proches),commesiellereprsentaitlafamille,c'estdirecommes'iln'taitpasl'enfantde lafemmeindividuellequil'amisaumonde,maisceluidel'ensembledetoutelaparentpour quiellel'afaitnatre.Envertud'unusageparallleceluil,lemotMotapourenfantprend aussilaformepluriellevevemera(avecunedoublemarquedupluriel).Unenfantindividuel estappel,nonpasenfant,maisenfants,commesisonindividualitnesedistinguait pasdel'ensembledeladescendancedesesveve.Lemmeprfixeplurielseretrouvedans d'autresmotsdeslesBankssignifiantmre, rave SantaMaria, retve VanuaLava, remedansleslesdudtroitdeTorrs.Mreseditretahil'lePentecte,etratahigi l'ledesLpreux,c'estdirelessurs,l'ensembledessurs,parcequelamrereprsente lesmembresdugroupesocial(lessurs),quisontensembleetsolidairementlesmresdes

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

64

enfants.Pareillement,iln'yaqu'unmotenusagepourmarioufemme,etila la forme plurielle.Mota,unhommen'appellepassafemmeunepartiedeluimme,unmembrede sapersonne:ilditqu'elleestsespartiescomposantes,sesmembres,etlafemmeenditautant desonmari.Eneffet,l'hommeetlafemmenefontpasuncorpscomposeuxdeux:mais leshommesd'unct,etlesfemmesdel'autre,formentuncorpsconjugalcompos.Les habitantsdeMotasaventbienquelemotdontilsseserventacesens.Ilsm'ontavoumoi mmequ'ilentaitainsi,enrougissantunerougeurmlansienneetenprotestantque lemotnerpondaitpasuneralit Ilestvrai.Maisilnel'estpasmoinsquec'estle missionnairequileuraapprisenrougir.L'existencedemotsplurielspourdiremari, femme, etc., ne s'expliquerait pas s'ils n'avaient rpondu une ralit, qui nous est d'ailleursconfirmepard'autrestmoignages.Qu'iln'yaitpasdemotsingulier,dansces langues,poursignifiermre,enfant,mari,oufemme,etc.,ceseultrait(compatible,comme onl'avu,aveclessentimentsnaturelsd'amourmaterneloufilial),jetteunevivelumiresur lastructuredelafamillemlansienne.
1

Aprscela,lesfaitsrapportsparM.Thurnwald,danssontudesurlesBanarodela NouvelleGuine,paratrontmoinstranges.Lesenfants,ditil(l'exceptiondeceluiqui estappelenfantdel'esprit(Geistkind),sedonnentdesnomslesunsauxautresd'aprs leurgerespectifetleursexe:ilesttenucompteaussidusexedeceluiquiparle...Comme aiaetninsignifientseulementplusgetplusjeune,desexpressionsparticulires pourdsignerlafraternitproprementditefontentirementdfaut.Lagnrationdesenfants toutentiresereprsenteellemmecommeuneunitpourlesdeuxmoitisduclan,iln'y adedistinctionentreeuxqued'aprsleurgerelatif.Lesentimentd'appartenirquelque chosecommeunefamillepaternelleoumaternellen'yestpascontenu .Eneffet,ladescen dancenedonnepaslieu,chezlesBanaro,laconceptiond'unerelationfixe,laquelle correspondraientdeuxtermescomplmentaires,commeparexemple,cheznous,preetfils. Lachargedes'occuperdelagnrationquigranditrevientaugroupefamilial(Sippe)etau clan. L'absence d'une famille notre sens du mot va de pair avec l'absence des mots correspondantcesides(depreoudefils) .
2 3

L'tudedesmotsdsignantlesrelationsdeparentBanaroconduiraitdesrsultatssem blables .Lapaternitestconued'unefaonbiendiffrentedelantre,etqui,danscertains cas,n'arienvoiravecl'acted'engendrer.Demmequedanslestribusaustralienneset mlansiennesdontilatparlplushaut,iln'yapaschezlesBaranodemotsnettement


4

1 2 3 4

R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 28-29. R. THURNWALD, Die Gemeinde der Banaro, p. 114-115 Ibid., p. 133. Ibid., p. 136,145,148.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

65

dfinispourdsignerlespoux,c'estdiredemotsquineserventpasenmmetempspour d'autrespersonnes.Lemotpourfemme(pouse)signifieproprementmre.Lemotmu mona(mari)estemployencorepourd'autresrelationsquasimaritales.Encequiconcerne l'tymologiedecemot,onnerisqueraitpasbeaucoupdesetromperenlerapprochantde nramounam:l'autre,l'tranger,c'estdirel'hommequivientdel'autreclan.(LesBanaro observentl'exogamie.) Chezeux,commepartoutoexistelafamilleclassificatoire,onnetrouvepasdefron tirenetteentrelesparentsenlignedirecteetlesparentsenlignecollatrale.Sansaucun doute,cetteconfusiondesdeuxlignesprovientdufaitquetousleslienssociauxsontconus, nonpasd'aprsdesrelationsd'individuindividu,maisd'aprsdesensemblesdepersonnes, desgroupesetdessousgroupes.Cen'estdoncpasuneconsquenceduprincipedel'exoga mieensoi,maisbiendelareprsentationqu'onadelasocit.Cequ'ilnefautpascependant interprter en ce sens, que l'individu serait entirement hors de cause. Les individus solidaires,quisontdansunerelationdfinielesunsaveclesautres,sontcomprisdansla mmeexpression .Leprinciped'aprslequelcesgroupesetsousgroupessontforms n'estd'ailleurspasunique.Iln'yapasdecaractrequilesdtermineluiseuld'unefaon dcisive.Cequiprdomine,cesontlesrapportssociauxentreunepersonneetuneautre. Ceuxcionteu,danslaconstitutiondusystmebanaro,uneinfluenceprpondrante.Ensuite lespersonnessontgroupesd'aprsleurconsanguinitetleurge .Lesjeunesgensqui grandissent sont rangs d'abord et principalement d'aprs leur ge, et seulement ensuite d'aprsleursexe.Pourlesadultes,cesontlesrelationssexuellesquipassentaupremier plan.C'estleurpositionaupointdevuesexuelquidcidequelestlerapportentredeux personnes:selonquelesrelationssexuellessontpermisesouinterditesentreelles,ouavec unetiercepersonnedtermine.C'estd'aprscelaquechaqueindividuestclassdansun groupedeparentquiporteuncertainnom .
1 2 3

AvantdequitterlesBanaro,jeciteraiencoreunerflexionduDrThurnwaldquis'accorde d'unefaonfrappanteaveccequej'essaiedemontrerici:Cettemaniredegrouperles individusesttroitementlieavectoutelamentalit(Denkart)despeuplesprimitifs.Celleci semanifesteparleurmaniredecompterengnral.Enformantleursgroupes,lesBanaro n'emploientpasdesconceptsgnrauxdenombre,commenousfaisons,quandnousvoulons distinguer les membres d'une famille d'aprs le schme universellement applicable de la distancedesdegrsdeparent,calculdefaonprcisesuivantlenombredesnaissancesqui sparentunepersonned'uneautreparlesang.Lesconceptsnumriquesdesprimitifssont
1 2 3

Ibid., p. 149. Ibid., p. 154. Ibid., p. 158.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

66

des aidemmoire. Ou bien ce sont des images d'amas (comme par exemple une pleine corbeille,unechargedeporteur,unebandedeloups,unehorded'hommes),formesd'aprs l'impressionfaitesurl'imaginationparlesobjetsextrieurs...Lessystmesclassificatoiresde parentrefltent,dansleurmaniredeclasseretdegrouper,lecaractredelamentalit primitive qui s'attache immdiatement au concret, et qui reste loin de toute abstraction spculative.Etenfincetteformulenette:Laparentn'estpasaffairedecalcul,maisde groupe .
1

LeDrThurnwaldconnatetdiscutelestravauxdeCodrington,ceuxdeRiversetdesautres savantsquionttudircemmentlafamilleclassificatoire.Peuttreyatilintrtrsumer, aprssadescription,cellequiatdonneilyaplusdevingtcinqansparunsavantrusse, Sieroshevski . Elle nous montre chez les anciens Yakoutes une structure de la famille tonnammentanaloguecellequivientd'treexpose,sansquel'auteur,sembletil,aiteule moindresoupondecetteressemblance,ni'mmedel'existencedelafamilleclassificatoire en gnral. Jadis les mots dsignant les relations de parent avaient un autre sens qu'aujourd'hui. Par exemple, les Yakoutes n'ont pas de mots pour dire frre ou sur en gnral...Ilsontdesmotsspciauxpourdirefrrean,frrecadet,surane,surcadette. Cesmots,avecquelquesdterminatifs (attributives), quel'onometgnralementquandon exprimedesreproches,sontemploysquandons'adresseadesoncles,neveux,tantes,petits enfantsdediffrentsdegrs,etmmedesbeauxpresoubellesmres(martres),quoique ceuxcisoientordinairementappelspreetmre.Ilsuitdelquelafamillesediviseen deuxgroupes:ceuxquisontnsavant,etceuxquisontnsaprs.Cesgroupesformentla base de la terminologie pour la parent familiale... L'auteur (Sieroshevski) pense que primitivementlesYakoutesn'avaientpasdemotsdutoutpourfrreousur,etquelesmots enusageaujourd'huipourfrrecadet,surcadette,etc.,taientdestermesquiservaientnon pastantpourlesparentsfamilialesquepourlesparentsdesib(groupesocialdutypedu clanoudelaSippe),etvoulaientdiresimplement:compagnonde sib plusgoumoins g.Onreconnatllaparentdegroupecaractristiquedelafamilleclassificatoire.
2

Les Yakoutes emploient le mot enfant ou mon enfant (probablement enfant est toujoursaccompagnd'unpronompossessif),nonseulementpourleurpropresenfants,mais aussipourlesenfantsdeleursfrresetdeleurssurs,oummepourleurspropresfrreset surssiceuxcisontbeaucoupplusjeunesqu'eux.Ilsn'ontdoncpas,dansleurvocabulaire gnalogique,demotspourfilsetfillequidsignentdirectementuneparentparlesang entredespersonnesdtermines.Lemotquenousrendonsparfilsveutdirelarigueur
1 2

Ibid., p. 123-124. W. G. SUMNER, The Yakuts. Abridged from the Russian of Sieroshevski, J. A. I., 1901, p. 89.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

67

garon,jeunehomme,adolescent.Onl'employaitautrefoiscommeunnomcollectif pourl'ensembledesguerriersoudesjeunesgensdelatribuoudelasib... Cemanquedemotspourdistinguerentrefilsetgaron,filleetgirl,n'estpasdla pauvretdelalangue.Aucontraire,levocabulairegnalogiquedesYakoutesnoustonne parsarichesseetparsavarit.LammeremarqueatfaitesouventenMlansie,en Australie,etpresquepartoutol'onaconstatl'existencedelafamilleclassificatoire .Non seulementils distinguentd'aprs l'gerelatif des personnes, maisilsont un dnominatif spcialpourfrrecadetquandc'estunefemmequiparle.Ilsontunnomexprspourla femme du frre an du mari, un autre pour celle du frre cadet du mari, et d'autres spcificationssemblablesquiparaissentincomprhensiblesnonpasnousseulement,mais mmeauxYakoutesactuels.
1

Parsuite...nousconcluonssanslemoindredoutequ'l'poqueolesystmeprsentde parentsgnalogiquesaprissonoriginechezlesYakoutes,larelationprciseparlesang d'ungarondonnavecsesparentsn'taitpasexprimeparunmotspcial.Touslesgens gsdelasibdsignaienttouslesjeunesgens,jusqu'cequ'ilseussentatteintuncertainge, parlesmmesdnominatifs. De mme, il n'y a pas de mot pour pre qui admette une explication simple et naturelle,commelemotpourmre(cellequidonnelavie)...lemotpourpredevraitse traduire:l'hommeg.Cevaguetouchantlelienparlesangductmle,tandisquecelui delamreavecsesenfantsesttrsprcis,esttrssignificatif. Lesunionsentreeux,l'intrieurdela sib,taientextrmementlibres,etnonperma nentes...Lesenfantsnepouvaientconnatrequeleurmre,etilsnelaconnaissaientque jusqu'uncertainge,aprsquoiilsoubliaientcetteparent.Elletaitsupplanteparle sentimentd'apparteniruncertaingroupe.l'intrieurdecegroupe,iln'yavaitquedes
1

Par exemple chez les Ba-ila. Le secret pour comprendre le systme est de se dbarrasser d'abord des termes qui nous sont habituels, et de s'attacher fortement ce principe, que les mots tala et bama n'ont pas le sens que pre et mre ont pour nous, mais dsignent plutt certaines positions sur un tableau gnalogique, et de mme pour mwanangu, mukwesu, etc. Les termes employs varient selon que : 1 Je suis la personne qui parle, ou qui l'on parle, ou de qui l'on parle; 2 Je parle de moi-mme seulement, ou d'autres personnes sont comprises avec moi; 3 Je m'adresse directement mon parent, ou je parle de lui ou d'elle; 4 Celui qui parle est plus g ou moins g que la personne qui ou de qui il parle; 5 La personne qui parle, ou qui on parle est de sexe masculin ou fminin. La richesse du vocabulaire n'est pas moindre sur les autres points. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, I, p. 316-317.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

68

hommes,etdesfemmes,lesunsplusgs,lesautresplusjeunesquelapersonneen question. Il y a encore aujourd'hui des endroits carts o le mot courant pour femme (pouse)estinconnu:ilfaitrirelesgens.Iln'yanullepartenyakoutedemotpourmari. Letermecourammentemployveutdireproprementhomme. Pourconcluresurcepoint,lolafamilleestclassificatoire,laparentestdegroupe. Cenesontpaslesindividus,cesontlesgroupesquisontparentsentreeux;lesindividus sontapparentsparcequ'ilsappartiennentdesgroupesquilesont.Laparentestdonc plutt sociale que familiale, au sens o nous prenons le mot. En Australie occidentale, quanduntrangerarriveuncampqu'iln'ajamaisencorevisit,iln'yentrepas,ilreste quelquedistance.Auboutd'uncertaintemps,deshommesgss'approchentdelui,etla premirechosequ'ilsfontestdechercherquiestcettranger.Laquestionquiluiestposele plussouventest:Quiestvotremaeli(predupre)?Onexamineensuitelagnalogie jusqu' ce que tout le monde se soit parfaitement satisfaittouchant la parentexacte de l'trangeravecchacundesindignesprsentsdanslecamp.Unefoiscepointatteint,ilpeut treadmisdanslecamp,etonluimontreleshommesetlesfemmesquiysont,enlui indiquantleurparentaveclui...J'avaisemmenavecmoiunindignedelatribuTalainji,et chaquecampd'indignesonousnousarrtions,ilfallaitpasserparlammeenqute.Une fois,aprsunelonguediscussion,lesindignesn'avaientputrouveraucunetracedeparent entremonserviteuretleshommesdeleurcamp.Cettenuitl,monboyrefusadepasser lanuitdanslecampdesindignescommeilfaisaitd'ordinaire,etencausantavecluijevis qu'ilavaitpeur.Ceshommesn'taientpassesparents,doncilstaientsesennemis .La parentdontils'agiticiestvidemmentuneparentsociale,etn'estpasfondeprincipa lement,commelantre,surlesliensdusang.
1

Lafamilleclassificatoireconstituebienaussi,commeleditM.Junod,unehirarchie.Sans doute, les sentiments naturels ne sont pas touffs par cette structure sociale. Tous les observateurss'accordentdirequelesprimitifsadorentleursenfants,qu'ilslesgtent,et qu'ilsseplaisentjoueraveceux.L'affectionfiliale,fraternelle,conjugaleexistelcomme cheznous,unpeuautrecependant,etavecdesnuancesqu'ilestsouventdifficiledeprciser. Maisc'estsurtoutlareprsentationimplicitedel'individudanssesrapportsavecson groupesocialquidiffredelantre.Ilsuffit,pournousenconvaincre,derflchiruninstant lapeinequenousavonsentrerdanslessentimentsetlesidesqueCodringtonnous dcrit,etquiparaissentsinaturelsauxMlansiens.

A. R. BROWN, Three tribes of Western Australia, J.A. I., XLIII (1913), p. 151.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

69

CHAPITREII
LASOLIDARIT DESMEMBRESDUGROUPESOCIAL ENTREEUX

I
Retourlatabledesmatires

Quelegroupesocial,clanouSippe,soitlavritableunit,dontl'individuestunsimple lment,nousn'en avons pas seulementpourpreuve,enbiendes cas,lastructure de la famille.Laviequotidienneduprimitiftmoignedanslemmesens. ChezlesIndiensdelaGuyane,parexemple,leDrW.E.Rothrapporteuneobservationdu P.Gumilla,confirmedepuis:L'idequenonseulementlemalade,maissesprochesaussi, devaient s'abstenir de certains aliments tait trs rpandue. La premire prescription du

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

70

piache(docteur)taitd'imposeruneditegnraleaumaladeettouslessiens .Chez lesCarabes,lesArawaks,lesWarraus,lafamilleentire,pre,mre,frres,surs,est miseexactementaummergimequelemalade.Siunhomme,chezlesCarabesdesles, estblessousouffrant,ildemanderasonfrre,ousasur,ouquelqueautredeses prochesdes'abstenirdemangertelleoutellechose.S'ilsenmangeaient,celaaggraveraitson mal,mmes'ilstaientladistancedecinquantemilles.ChezlesIndiensJibaroset Canelos,quandunmembredelafamilleestmalade,touslesautresdoiventobserverlemme rgimequelui,car,s'ilsprenaientdesalimentsquineluiconviennentpas,ceseraitcomme s'il en mangeait luimme, et son tat empirerait . On sait que ces mmes Indiens pratiquentlacouvade.Aprslanaissancedel'enfant,lesparents,etspcialementlepre, doiventsesoumettreungrandnombredetabous,souspeinedecompromettrelaviedu nouveaun.
1 2

Danscertainessocits,cettesolidaritintimedupreavecl'enfantseprolongejusqu' l'gedel'initiation.Leshommesmmesdoiventsesoumettrecertainesrestrictionsence quiconcernelefaitdemangerdesvolailles;sil'oiseauestunefemelle,onpeutselepartager plusieurs,maissic'estunmle,ildoittremangentirementparlemmehomme,ouil enrsulteunemaladie;l'hommeenquestionpeutcependantendonnersonfils,sice derniern'estpasencorecirconcis.Cefaitestparticulirementintressantencequ'ilmontre qu'unenfantmle,avantlacirconcision,n'estpasconsidrcommepossdantuneindivi dualitdistinctedecelledesonpre,quoiqu'ilsoitregardcommeappartenantauvillagede sonpre .


3

Cettesolidaritpourainsidirephysiologiqueentreparentsseprsenteencoresousd'autres formes.Quandunfrrecadetfaitsesdents,ditM.Junod,onconsidrequ'ellesfonttomber cellesdesonfrrean,leplusjeunevenantaumondeengnral,troisansaprsl'an . ChezlesBassoutos,quandons'aperoitqu'unejeunefille(quidoitveillerlanuit)est prisedesommeil,ilsdoiventcherchertrssoigneusementsi,parmisesparents,iln'yapas quelqu'unquidort,S'ilstrouventquequelqu'undesleursestalldormirencachette,onle rveillepourqu'ilreviennesemlerauxchants;c'esteneffetparlafautedecettepersonne lquelajeunefilleatprisedesommeil .Enfin,enAmriqueduNord,surlacte NordOuest,chezlesIndiensducapFlattery,unhommeestblessaubras,sansfracturede
4 5

1 2 3 4

P. J. GUMILLA, El Orinoco ilustrado, I, p. 210, cit par W. E. ROTH, An inquiry into the animism and folklore of the Guiana Indians, E. B., XXX, p. 352. R. KARSTEN, Blood revenge, war and victory-feasts among the Jibaro Indians of eastern Ecuador, E. B. Bulletin 79 (1923), p. 12. TORDAY et JOYCE, Notes ethnographiques sur les populations habitant les bassins du Kasai et du Kwango oriental, Annales du Muse du Congo belge, Srie III, tome II, fasc. 2, p. 305-306. H. A. JUNOD, The life of a South-African tribe, I, p. 50.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

71

l'os,paruneballedepistolet.Onconseillesafamilledeleconduirel'hpitalleplus proche, o un chirurgien le soignerait. Mais ils aiment mieux suivre leur mthode traditionnelle...Ilsserendentl'endroitolepredecejeunehommeatinhum,etils dterrentl'osdelapartiesuprieuredubrasgauche;ilslelavent,lefendentendeuxdansle sensdelalongueur,etenfontdesclisses,qu'ilsgrattent.Lesracluresserventdepansement. Ensuiteilsappliquentlesclisses,etlebrasestfortementserr.LesIndiensm'assurrentque l'osprovenantdubrasdupreferaitsereformerouremplaceraitl'osblessdanslebrasdu jeunehomme,qu'ilsprocdaienttoujoursainsidanslescasdecegenre,etqu'ilsobtenaient toujourslagurison.Ainsiquandunejambe,unbras,ouunecteestbrise,ilsprennentl'os correspondant sur le cadavre du plus proche parent mort depuis plus d'un an, et ils l'emploientsoitpourunpansementaveclesraclures,soitsousformed'clisses.Toutefois,je n'aivuquelecascitplushautol'onaitfaitusaged'clisses .Unfaittoutsemblablea tobservenAfriqueduSud.UnBergDamaraencolrelanasonbtonsursonfilsqui sesauvait,etluifituneblessureassezsrieuse.Jelatraitaiavecantisepsie.Enexaminantla blessurequandjerenouvelailepansement,jelatrouvaiinfecteetenflamme.J'insistaipour ensavoirlacause.Lefilsfinitparavouerquesonpreavaitraclavecuncouteaulemanche desonbton,auqueladhraientdelasueuretdelacrassedesamain(c'estdiredesparties desonprincipevital,Seelenstoff),etqu'ilavaitmiscespetitsclatsdeboisdanslaplaie.Je regardailebton,etjevisqueleblessavaitditvrai.Lasaletdevaitrparerlemalqueson preavaitfaitenleblessantavecsonbton.Lasueuretlacrasseducorpsd'unhommesont luimme.Ellesjouenticilemmerlequel'osdubrasdanslecasdel'Indiendu cap Flattery.DanslesreprsentationsquifontagirleDamara,commedanscelledel'Indien, l'individualitdupresedistinguemaldecelledufils.
1

II

Retourlatabledesmatires

Lacommunautd'essenceainsisentieparlesmembresd'ungroupe,etspcialementpar lesparentslesplusproches,preetfils,frre,etc.,conduitconsidrercommeunechosequi vadesoileurquasiidentit.Peus'enfautqu'ilsnepuissenttresubstitusl'unl'autre.Ils


5 1

E. JACOTTET, murs, coutumes et superstitions des Basoutos, Bulletin de la Socit de Gographie de Neuchtel, IX (1897), p. 130. J. G. SWAN, The Indians of Cape Flattery, p. 78.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

72

sontpresqueinterchangeables.Lesconsquencesdecetteindividualitplusieurs sontsouventsingulires,parfoistragiques.DescontespopulairesduGabonlesmettentbien enlumire.Unhommeetunefemmetaientmarisdepuisuncertainnombred'annes. Elleavaitunenfant,unpetitgaron.Lemariavaitunfrre,quis'pritd'elle.Illasollicitait ensecretdevenirvivreaveclui.Maislafemmerefusaittoujours,disant:Non,jeneveux pas.Alors,l'amourdel'hommecommenasechangerencolre.Ilnourritdemauvais sentimentscontreelledanssoncur,etilluidemanda:Pourquoipersistezvousme refuser?Vousn'tespaslafemmed'untranger,vousteslafemmedemonfrre.Luietmoi nefaisonsqu'un,etvousdevriezm'accepter.Maiselledisaittoujours:Non,jeneveux pas.Finalement,ilessaiedes'introduiredanssahutte,etelleletue .
1

Dansunautreconte(rgiondel'Ogoou),unfrre,irritcontrelafemmedesonfrrequi luirsistait,latuedanslafortlanuit,pendantqu'elleserendchezsesparents.Ilestvuet dnoncparlefilsdesavictime.Alorstouslesgensduvillages'assemblentautourdelui, pouvantsparcettenouvelle.Lemarilesappelletousdlibrer,etlepalabrealieuchez lui.Legrandpreetlejeunegaronracontenttoutel'histoire.Lebeaufrrecommence nier,maislemariditaussitt:Non!tuescoupable!etpuisquenoussommesfrres,etque nousnefaisonsqu'un,toncrimeestmoncrime,etjevaisavouerpourtoi. Maislafamilledelafemmeditaumari:Nousn'avonsaucunmotifdeplaintecontre vous.Toutcequenousvoulons,c'estqu'onnouslivrelapersonnequiatunotresur,et qu'onnouspayeunecompensationenargentpourlapertequenoussubissons .
2

Cesdeuxcontesmontrentmerveillecomment,chezcesindignes,unsentimenttrsvif deleurpersonnalitcoexisteavecunereprsentationquifaitdedeuxfrrescommeunseul individu.Danslepremier,lapassionfaitappelcettecroyancepourobtenirsatisfaction.Le frredumarinecomprendpasquelafemmepuisselerepousser,luiquiestunalteregode sonmari,etiljugequ'elleneledevraitpas.Danslesecond,lareprsentationdelaquasi identitdesdeuxfrresestsiforte,quelemaridel'assassine,loind'exprimerundsirde vengeancecontresonfrre,sentqu'ilpartagesaculpabilit! Enfait,dansnombredesocits,etparticulirementenAfriquenoire,ilexisteunesorte dedroitvirtueldufrreplusjeunesurlesfemmesdufrrean.Ellessontparmilesfemmes qu'ilauraitledroitd'pouser:ellessontsesfemmesvirtuelles(potentialwives). Le frrepeutdire,etditcourammentlafemmedesonfrrenkentoamo:mafemme...De mme,lafemmeappellelefrredesonmari:yakaladinzila,lemaridudehors,paroppo
1 2

W. H. NASSAU, Fetichism in West Africa, p. 287-289. Ibid., p. 293.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

73

sitionsonmari,qu'elleappelleyakaladinzo:lemaridudedans.Cesappellationsnesont pasdevainsmots.Ellescorrespondentauxrelationsfamiliresquis'tablissentlicitement entrelesnzadi,etquinesontpasdutouttolresentred'autrespersonnesnonmaries.Cette familiaritestcausedebeaucoupd'adultres.Lesnoirsexprimentcetabusparleproverbe: lepoudanslenzemba,ilmordl'enfant,ilmordlafemme.Ainsileoulanzadisetrouveentre lemarietlafemme .Demme,danslargionquisparelesgrandslacs:Ladouble expressioncourantedanstoutnotreouest:bayibabange(mesmaris)etmukasiwayitu(notre femme),qu'emploientl'pouseetsesbeauxfrres,sontmoinsunplurieldedfrenceque l'expressiond'unecoutumeimmoraleaupremierchef.
1

Laconscienceproteste,auBunyoro,parl'adagel'pouseestdpositairedestabousde sonmariabsent(etparsuitedoitluigardersafoi);maislaconcupiscenceatropsouventle dessus,aideparcetteconsidrationoucirconstanceattnuante,quelafamille,ayantaidle futur s'tablir, croit avoir acquis par ce fait un quasidroit contre lequel, en pratique, l'intresssegarderabienderclamer .
2

Souventlefrreexercecedroitaveclapermissiondumari,ensonabsence,ou,sansmme qu'il ait quitt le village, de son consentement plus ou moins formel. dfaut de cette permission,lesrelationsdelafemmeaveclesfrresdesonmarinesontpasconsidres commeunadultre.Eneffet,danslessocitsprimitives,cequenousappelonsadultre estsimplementunvol,etpeutd'ailleursavoir,commelevol,degravesconsquencesmysti quespourquienestvictime.Maislorsqu'unfrreprendquelquechosesonfrre,ftcela femmequiluiappartientlgitimement,cen'estpas,proprementparler,unvol.Lesfrresne fontqu'un:onnesevolepassoimme.EtleP.Gorjuremarqueavecraisonquelafemmen'a pastacquisedesderniersdumariseulement.Toutesafamilleacontribuaupaiementde ladot. Lamortneromptpascettesolidaritintimeentrefrres.Parls'expliquentbeaucoupde coutumesrelativesausortdesveuves:ledroitparexemplequi,danscertainscas,devient obligation,pourlefrredumortd'pouserlaveuve.Sansentrerdansledtaildecesques tionsquinesontpasdenotresujet,citonsseulementl'explicationdonneparM.Lindblom, ausujetdescoutumesdesAkamba:Celuiquireprendlaveuvedesonfrreconsidreses enfantscommelessienstouslespointsdevue.Sicesontdesfilles,iltouchetouteladot quandellessemarient.Cependantlesenfantsl'appellenttoujoursmwendwasa(oncle).Cequi
1 2

R. P. VAN WING, tudes Bakongo, p. 133. Le nzemba est l'toffe qui enveloppe l'enfant que la mre porte sur son dos. P. J. GORJU, Entre le Victoria, l'Albert et l'douard, p. 289. Cf. H. REHSE, Kiziba, Land und Leute. Le mari laisse parfois sa femme son frre non mari , p. 93.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

74

estplusintressant,c'estque,s'ilaluimmedesenfantsdecettefemme,ilsl'appellentaussi oncle,etnonpasnau(pre).Lebiend'unhommequimeurtsansenfantnevapasson frre,maisaufilsquesafemmepeutavoirdecefrre.Ainsionpeutdirequ'enuncertain senslemortestregardcommelepredecetenfant.Laquestionestalorsdesavoirsilefils est rellementconsidr commeengendrparle mortl'ide neparatpas tout fait draisonnablequandils'agitd'unpeuplequialecultedesespritsancestrauxousile facteuressentieln'estpasledroitdeproprit,quel'onpeutsupposerpersistantmmeaprs la mort .M.Lindblomprfrecettesecondeinterprtation.Ilestvrai,comme nous le verrons,quechezlesBantou,lesmortsconserventsouventleursdroitsdeproprit.Maisil parat plus vrai encore que les Akamba ne se posent gure la question laquelle M.Lindblomchercheunerponse.Envertudelaquasiidentitdesfrresentreeux,lefrre vivant,quiapouslaveuvedesonfrremort,estlafoisluimmeetsonfrre.Lesdeux nefontqu'un.Lesenfantsleurappartiennentgalementtousdeux.Pargardpourlemort, ilsappelleronttouslesecondmarioncle,qu'ilsoiteneffetleuroncleouleurpre.
1

Quandunhommemeurt,chezlesJibaros,ilfautquesonfrrepouselaveuve.Lemari dfunt,quiestencorejalouxdelafemmequ'ilalaissederrirelui,nelacdepersonnesi cen'estsonfrre,quinefaitavecluiqu'uneseulepersonne,etquilereprsenteausensle pluspleindumot.QuandunjeuneJibaroesttuparsesennemis,ledevoirdevengersamort incombeaussienpremierlieusesfrres .


2

Quesepasseratilalorsencasdefratricide?Larponsenousestdonnedansun mytherapportparleDrMalinowski.Toweyre'iatusonfrre.Iln'enestpasmoinscelui quidoitrglerlesfunrailles,remplirlesfonctionsdematredecrmonies,etpayerpourles fonctionsrempliesparlesautrescetteoccasion.Ilnepeutpaspersonnellementtoucherle cadavre,niparticiperactivementauxritesdedeuiloul'enterrement.Nanmoins,ensa qualitdeplusprocheparentdumort,ilestceluiquiasubilaperte,quipourainsidire,un membreatamput.Unhommedontlefrreattunepeutpasplusprendreledeuilqu'il neleprendraitpoursapropremort .Lefratricideestainsiunesortedesuicidepartiel.Il peutparatreinexplicable,insens:ilneprovoquepasd'indignationvengeresse.Dansun beauconteBassouto,recueilliparCasalis,onvoitlecadetassassinparl'anreparatresous laformed'unoiseauetdvoilerlemeurtre,maissansaucuneidedelevenger .En Afriquequatorialeanglaise,siunhommetuesonfrrecadetouquelqueautrepersonne
3 4

1 2 3 4

G. LINDBLOM, The Akamba, p. 83. R. KARSTEN, Blood revenge, war, and victory-feasts among the Jibaro Indians of eastern Ecuador, E. B., Bulletin 79 (1923), p. 12. B. MALINOWSKI, Argonauts in the Western Pacifie, p. 320. E. CASALIS, Les Bassoutos, p. 358-359.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

75

soussadpendance,iln'yapasdepoursuitecontrelui.D'abord,iln'yapasdeplaignant,et ensuite les parents peuvent tre traits comme des esclaves . M.Hutereau dit formellement:Lefratricide,leparridicenesontpaspunis;ilssonttoujoursconsidrs commedesaccidents,etlemeurtrier,s'ilhrite,aautantdedroitsquetoutautrel'hritage desavictime.Souventmmelesveuveslechoisirontcommemari .
1 2

S'ils'agit,nonpasd'unfrreoud'unpre,maisd'unparentplusloign,unecompensation pourlemeurtreestexige.Mais,lagrandesurprisedelaplupartdesobservateurs,elleest moindrequepourceluid'unhommetrangeraugroupefamilial.Ainsi,chezlesWaniaturu, EberhardvonSickremarque:Pourlemeurtred'unprocheparent,l'amende,loind'tre augmentecommeonauraitpulepenser,est,chosetrange,diminuedemoiti,etrduite septttesdebtail.L'explicationdecettecoutumesinguliren'apaspum'tredonne .


3

Laclefdecettepetitenigmesetrouvedanscequiprcde.Pourlemeurtred'unfrre, aucunecompensationn'estpossible,puisqueceseraitaumeurtrierluimmel'exiger.S'il s'agitd'unprocheparent,lemeurtrieraportprjudiced'autresenmmetempsqu'lui mme,etilleurdoitunecompensation,maisrduite.AuKavirondo,encorechezdes Bantou, le meurtre d'un parent en gnral, est puni moins lourdement que celui d'un tranger;l'amendevarieproportionnellementaudegrdepropritquelemeurtrierasurla victime.Laraisonenest,naturellement,quelamortd'unparentestpluttconsidresous l'aspectd'uneperteprivequedupointdevuedelacommunaut .Demmeenfinchez lesKikuyu,siunhommetueundesescousinsductdesamre,lepredel'homicide runitcinquantemoutonsouchvres,etlesremetauchefdelafamilledelavictime...Le rituelcompliqudcritplushautn'estpasobservdanscecas,causedelaparentdesang entrelemortetleurmeurtrier.(Lacompensationesttrsrduite.)M.Hobleyajoute:Si unhommetuesonfrreousasurdelammemre,iln'yapasdecompensation.Lefaitse produittrsrarement.Lepre,cependanttueraunmouton,etleferamangerparsesenfants tousensemble .
4 5

EnAmriqueduSud,lesmmesreprsentationsontproduitlesmmesconsquences. La tribu ne fait aucune attention un meurtre commis l'intrieur de la famille, par
1 2

3 4 5

D. MACDONALD, Africana, I, pp. 168-169. A. HUTEREAU, Notes sur la vie familiale et juridique de quelques populations du Congo belge, Annales du Muse du Congo belge. Ethnographie et Anthropologie, Srie III, Documents ethnographiques concernant les populations du Congo belge, I, 1, p. 100. Eberhard von SICK, Die Waniaturu, Bssler-Archiv., V (1915), Heft 1-2, p. 3 1. K. H. DUNDAS, The Wawanga and other tribes of the Elgon district. British East Africa, J. A. I., XLIII (1913), p. 52-53. C. W. HOBLEY, Bantu beliefs and magic, p. 234.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

76

exempleceluid'unfilsoud'unefemme,puisqueaucunevengeancen'estncessaire.La pertenefrappequelesmeurtrierseuxmmes,c'estuneaffairearrangerparlafamille.La perted'unmembreneparatpastreunmotifraisonnablepourforcerenperdreunautre. Laseuleexceptionseraitlecasol'hommetuauraittunguerrierrput,dontlamort seraitunepertesrieusepourlatribu.Alorscellecidanssonensemblepourraitprendrela choseenmain .ChezlesJibaros,ilarrivequelquefoisqu'unhommetuesonfrre,si parexempleceluiciasduitsa femmeouensorcelundeses enfants.Dans ce cas, la vengeancedesangengnraln'apaslieu,puisquelesvengeursnaturelsenl'espcele preetlesautresfrress'abstiennentdel'exercer.C'estassezqu'unmembredenotre famillesoitmort,disentils,pourquoinouspriverionsnousnousmmesd'unautre? Onpardonnedoncaumeurtrier .
1 2

Enfin,l'extrmitnordestdel'Asie,M.Bogorasaobserv,nonsanssurprise,lamme coutume.AucommencementdemonsjourchezlesChukchee,jefustonnderemarquer quetousleshomicidesserpartissaientendeuxcatgories:lesmeurtrescommisl'intrieur dugroupefamilial,etceuxcommishorsdecegroupe.Seulscesderniersprovoquaientla vengeancedesang.Ceuxdelapremirecatgorieentaientexempts.Enfait,ilsn'taientpas punisdutout .


3

Ilestcroire,bienqu'onneledisepasengnral,qu'lasuitedecesmeurtrescommis surdesmembresdelafamille,ondevaitprocderdespurifications,etapaiserlesanctres, srementirrits,etprtspunirl'homicidesurlapersonnedesonauteuroudessiens.Le DrCremerditcepropos:ChezungrandnombredepeuplesriverainsdelaVolta,levol, lesviolences,lemeurtreentreparents,quinedonnentlieuaucunesanctioncivile,doivent treexpispardesoffrandes,dessacrificesd'autantplusimportantsquelelienentre le coupable et la victime est plus troit . Chikuto, crivent MM.Smith et Dale, est l'espce spciale de maldiction qui tombe sur celui qui pche contre ses parents trs proches...Detoutepersonnequituesonpre,samre,sononclematernel,sonfrre,sasur, etc.,lesgens disent:Lemaudit!Ilnevivrapas longtemps surcetteterre! Non, le chikutoleferamourir.Ilmourrademortviolentedansleveld.Unlionl'emporteraouilse noiera,etc.
4 5

1 2 3 4 5

Ch. WHIFFEN, The North-Western Amazons, p. 172-173. R. KARSTEN, Blood revenge, war, and victory-feasts among the Jibaro Indians of eastern Ecuador, E. B. Bulletin 79, p. 13. W. BOGORAS, The Chukchee, p. 663-664. J. CREMER, Les Bobo, p. 69-70. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, I, p. 416.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

77

III
Retourlatabledesmatires

Puisquedanscessocitsl'unitvritableestlegroupesocial(clan,familleou Sippe), dontlesindividussontsimplementleslmentscomposants,ilestnaturelqueceuxcine soientpasseulsmatresdesactesmmelesplusimportantsdeleurvie.C'estlegroupe,ou sonchef,quiendcidepoureux.Ainsi,lemariageapparatsouventcommelaconclusionet l'aboutissementdescrmoniesdel'initiationpourlesjeunesgens.Ilsepeutqu'enfaittous nesemarientpastoutdesuite.Ilarriveparfoisquelenombredesfemmesqu'ilspeuvent lgitimementpouseresttropfaible:parexemple,loleshommesd'geouleschefsse rserventlesjeunesfemmes,etpossdentdevritablesharems.Maisenprincipe,ou,sil'on peutdire,endroit,lejeunehommeunefoisinitisemarie,s'iltrouvefemme. Nefaudraitilpasdirepluttqu'onlemarie?Choisitilluimmesafemme?Yatilune entente pralable entre les deux personnes intresses? Assurment, les inclinations personnellesjouentunrle,variableselonlescas,maisindniable.Lajeunefille,quien gnraln'estpasconsulte,trouvesouventlemoyendesuggrersamre,etmmeson pre,cequ'elledsire,etd'carterunprtendantquiluidplat.Ellearriveassezsouvent sesfins.Lessentimentsindividuelsexercentuneinfluencedontnousavonsvudespreuves. Souscetterserve,qu'ilnefautjamaisperdredevue,c'estlegroupefamilialquidcide. Lechoixestlimitd'abord,presquepartout,parl'exogamieduclan,etaussiparl'inter dictiondesrelationssexuellesentreparentsprochesparlesang.L'inceste,danslessocits primitives,estlecrimeparexcellence,etleplussvrementpuni.Ilnes'ydfinitpastout faitcommecheznous.Auxyeuxduprimitif,lesrelationsd'unhommeavecunecousinetrs loigne,oummeavecunepersonnequin'aaucunliendeparentaveclui,ausensonous l'entendons,maisquialemmetotem,peuventtreincestueuses.D'autrepart,danscertaines socits,lemariagedugrandpreavecsapetitefilleestlicite.Cen'estdoncpasseulement delaparent,prisenotresens,quedpendl'inceste.Pourleprimitif,partoutolafamille classificatoireexiste,lesfemmesdesongroupesocialsedivisentendeuxclasses:celles avecquilesrelationssexuellesluisontventuellementpermises,etlesautres.S'ilenfreint l'interdiction qui lui dfend ces dernires, il commet un inceste. Toutes les autres sont virtuellement,sesfemmes,demmequeluietsescompagnonssontlesmarisvirtuels

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

78

dechacuned'elles.C'estparmiellesqueserontchoisiessafemme,ousesfemmes,s'ilena plusieurs.Laissonsdectlaquestion,peuttreinsolubleaujourd'hui,desavoirsijamaisun mariagedegroupeaexist,c'estdiresileshommesd'uncertaingroupeontjamaist ensemblelesmarisd'uncertaingroupedefemmes.Nousnetrouvonsnullepart,comme M.Westermarck l'a montr, rien qui soit prcisment tel. Dans toutes les socits sur lesquelles nous avons des tmoignages dignes de foi, une appropriation plus ou moins compltedelafemmeparunhomme,reconnueparlegroupe,constituelemariage.Cet hommeetcettefemme,appartenantauxsousgroupesouclassesentrelesquelslesrelations sexuellessontpermises,vontvivreensemble,etlafemmeneseraqu'cethommeseulement, exceptdanslesoccasionsprvuesparlesinstitutionsdelatribu.Maiscommentsefaitle choix? Prenons parexemplelestribusduQueenslanddcritesparleDrW.E.Roth. Chaque homme,aprsavoirpassparlesstadessuccessifsdel'initiation,peutavoiraumoinsdeux femmes:l'une,officielle,quiluiestassigne,entantquemembredelacommunaut,par l'assemblegnraledelatriburunie;l'autre,nonofficielle,qu'ilchoisitluimme,et quirpondsonamour,sil'onpeutemployercemot...Lemariagenedonnelieuaucun corroborree,niaucunerjouissancepublique.Voicilesdiffrentesfaonsdontsefaitle choix: 10 Supposons que le conseil de la tribu considre qu'un homme est dans les conditionsrequisespouravoirunefemmequidemeuredanssahutte,c'estdireune pouse,ilfautqu'ilacceptecellequiluiseradsignedelafaonsuivante.Lesfrres,oules frresdelamre,delajeunefemmeenquestionparlententreeuxdecejeunehomme,et convoquentlesautreshommesinitisdelatribuunesortededlibration...L'intresspeut yassistersansyprendrepart,pourcouterseulement.Mais,engnral,ilprfrequitterle campcemomentl,pouruneexpditiondechasseoudepche.Sitoutestreconnulgalet satisfaisant...lesfrresouonclesmaternelsdelajeunefemmelaconduisentaprslecoucher dusoleillahuttedesonfuturmari,oelleestobliged'alleretdedemeurer.Lecouplene peutplusdsormaistresparqueparlamortouparconsentementmutuel. 20Unhommepeutchangersasur,delammemrequelui,contrelasurd'unautre homme,delammemrequelui.Cetarrangementnevaut,toutefois,quesilesinterdictions declassessontrespectes,etsilevoteunanimeduconseill'asanctionn. 30LeDrRothexamineensuitelaformedemariageparenlvementsoitd'unejeunefille, soitd'unefemmemarie,etdansquelscascesunionspeuvent,souscertainesconditions,tre acceptesoutolresparlatribu .
1

W. E. ROTH, Ethnological studies among the aborigines of N. W. C. Queensland, no 323, p. 181.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

79

EnAustraliecentraleSpenceretGillen,enNouvelleGuineallemandeleDrThurnwald, ontdcritendtaillesconditionsdeceque,fauted'unautremot,nousappelonslemariage, ouselonl'expressiondeM.Roth,l'unionsexuellepermanente.Forcenousestderenvoyer lelecteurleursouvrages.Ilyverraquelencore,quandils'agitdelafemmeofficielle, c'estlegroupequidcide.Certainsriteslaissentvoiraussiquel'appropriationdelafemme parl'hommen'estpasabsolue.Ledroitvirtueld'autreshommessurlafemmequiestleur pousevirtuelles'exerceeffectivement,soitaumomentmmedumariage,avantceluidu mari,soitdanslasuite,lorsdecertainesftesoucrmonies. EnIndonsie,olafemmenes'acquiertengnralqueparlepaiementd'unedot,ilest rare qu'un jeune homme soit assez riche personnellement pour la fournir. Sa famille lui avancelasommencessaire,chargepourluidecontribuerdemme,quandunautrejeune hommevoudrasemariersontour.Lafamille,quiapaypourl'acquisitiondesafemme,a certainsdroitssurelle.Toutefois,lafemmen'appartientlafamilledesonmariqu'partirdu momentoladotconvenueatentirementpaye:jusquel,ellecontinueappartenir safamilled'origine.Ladotn'estpastoucheparlepreetlamredelajeunefemme,qui n'enreoiventqu'unepetitepart;touslesmembresdugroupefamilialsontpartiesprenantes, selondesrglesprcisesetcompliques.Lemariageestdoncd'abordunetransactionentre deuxfamilles,unecombinaisond'intrtsdbattusentrelespersonnesd'geetd'autorit,de quilesjeunesgensdpendent.Ellesneparaissentpastenirgrandcomptedeleursprf rences. LesBantounousfournirontundernierexemple.ChezlesThongadel'Afriqueaustrale, lemariageestetdemeure,pourlenoir,l'uniqueobjetdelavie.C'estparsafemmeetses enfantsqu'ildevientquelqu'undanslasocit.Cefaitn'estpasencorevidentpendantla premireannedel'union,carlajeunemariedoitalorsfairelacuisinechezsabellemre... Iln'estpasencoreunmatre.Maiss'ilestriche,ilnetarderapass'acheterunesecondeet unetroisimefemme.Pourchacune,ilconstruiraunehutte...Celafinitparformeruncercle dehuttes .
1

Or,l'idebantoudumariageestquelefilsd'unhommequin'estpasunchefn'arien direauchoixdesapremireougrandefemme,quiseralamredesonhritier,etque jamaisfillen'estautorisechoisirsonmari.Laconsidrationessentiellen'estpassiles personnes se conviennentl'unel'autre,maissiuneallianceentrelesdeuxfamilles est dsirable...Maislesjeunesgensetlesjeunesfilles,mmechezlesBantou,saventsouvent


1

H. A. JUNOD, The life of a South-African tribe, I, p. 125

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

80

manuvrerl'oracledetellemanirequesonverdictnesoitpasdsolant...Unefoisqu'un hommeapoussagrandefemme,ilestlibredejeterlesyeuxoilluiplat,etaubout d'unanoudeux,silasommencessaireestdisponible,leconseildefamillese prte ngocierunmariagedesonchoix.(Engnrallesfemmesd'unhommen'ontpasd'objection l'arrived'unenouvelle .)ChezlesBechuana,rarementlemariageapourcause l'inclination mutuelle des poux. C'est invariablement une affaire arrange entre leurs parents. Il n'est pas extraordinaire que des enfants soient fiancs avant d'tre ns: deux famillesontconvenuquelefilsdel'unepouseralafilledel'autre,alorsqu'iln'yaencoreni filsnifille.Dsleurplustendreenfance,ilsseregarderontdjcommefiancs.Celaneles empchenil'unnil'autred'avoird'autresrelationssexuelles.Maislaconventionaurason effetleplussouvent,mmesilafemmeaeuunenfantd'unautrehomme,ousil'hommeest lepredel'enfantd'uneautrefemme .
1 2

Sansinsisterdavantagesurdesfaitssouventdcrits,nouspouvonsfairentrelaconclu sion de M.Junod. Dans les tribus primitives ou demi civilises, le mariage n'est pas l'affaireindividuellequ'ilestdevenucheznous.C'estuneaffairedelacommunaut.C'estune sortedecontratentredeuxgroupes:lafamilledel'hommeetcelledelafemme.Quelleestla situationrespectivedecesdeuxgroupesoufamilles?L'uneperdundesesmembres,l'autre en gagne un. Pour se prmunir contre une diminution injustifie, le premier groupe revendiqueunecompensationquelesecondluiaccordesouslaformede lobola (dot).Ce versementd'argent,debufs,oudehouespermettraaupremiergrouped'acqurirsontour unnouveaumembrelaplacedeceluiqu'ilperd,etainsil'quilibreseramaintenu.Cette conceptiondu lobola commeunecompensationetcommeunmoyendertablirl'quilibre entre les deux groupes est certainement la vraie. Et, dans un autre passage, M.Junod insiste :Laseulefaondecomprendrele lobola, aussibienquelesautressemblables paiementsennaturequenoustrouvonschezungrandnombredepeuplesnonciviliss,estde leconsidrercommeune compensationdonneparungroupeunautregroupe, afinde rtablirl'quilibreentrelesdiversesunitscollectivesquicomposentleclan.Lepremier groupeacquiertunnouveaumembre;lesecondsesentdiminu,etrclamequelquechose quiluipermette,sontourdeserecomplterparl'acquisitiond'unefemme.Cetteconcep tioncollectiveseuleexpliquetouslesfaits .Demme,le bogadi (quivalentdu lobolachezlesBechuana)estunecompensationremiseunefamillepourlapertequ'ellea prouvequandundesesenfants,unejeunefemme,passeuneautrefamille.Cequ'ilya derrirelebogadi,c'estlaquestiond'uneperteetdesmoyensdelarparer.Lebtaildonn
3 4

1 2 3 4

Rev. W. C. WILLOUGHBY, Race problems in the new Africa, p. 113-114. J. Tom BROWN, Among the Bantu nomads, p. 59. H. A. JUNOD, The life of a South-African tribe, I, p. 121-122. Ibid., I, p. 262-263.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

81

unefamillelametmmedefournirle bogadi ncessairepourobtenird'uneautreune femmepourundesesfils .


1

Sansdoute,avecletemps,desidessecondairessesontgreffessurcellel.Maisc'est elle qui est fondamentale. La faon dont les choses se passent dans beaucoup d'autres socits,moinsvoluesquelesBantou,nelaissegurededoutecesujet.L'entred'une femmedansungroupeparlemariageimpliquetoujoursunecompensationpourlegroupe quilaperd.Leplussouvent,celuiciexigequel'autreluicdeunefemmeenretour.Cequi, chezlesBantou,aprislaformedu lobola ad'abordtunchangedefemmes.Unclan obtientd'unautreunefemmepourundesesmembres,conditionqueceluici,desonct, donneunedesessurs(ausensdecemotdanslafamilleclassificatoire)pourpouseun hommedel'autreclan.Iln'yaainsinipertenigainpouraucundesdeuxgroupes.M.Rotha observcetteformedemariageauQueensland.M.Howittcrit:J'aimontrquelpoint estuniversel,danslestribusaustraliennes,l'changed'unesurcontreunepouse,etque chaque femme est, pour ainsi dire, la dot qui permet d'obtenir l'autre . Le DrThurnwaldconsidrelarciprocitcommeleprincipeessentieldelarglementationdu mariagechezlesBanaro.Dansl'leKiwa(NouvelleGuineanglaise),c'estpresqueuneloi tabliequelesmariagessefontparchangedefrresetdesurs,etcetteloiestencoreen vigueuraujourd'hui.Lasurdumari,s'ilenaune,doitncessairementtredonneaufrre delamarie,ou,siellen'apasdefrre,sonparentleplusproche.Cettergletaittrs stricte, et l'on ne tenait absolument aucun compte des sentiments de la dame en cette circonstance...Quandiln'yapasdefrreoudesurdisponible,lemaridoitpayerpour obtenirsafemme .M.Helyaobservqu'unefemmedoitprendreletotemdeson mari,etquec'estpourcetteraisonqu'unhommedoittoujoursdonnerunedesesparentesen changedesafemme,afinquelerapportentrelesforcesrespectivesdesclansnechange pas . Dans la mme rgion, M.Riley dit: Toutes les jeunes filles reoivent des instructionstrsstrictesausujetdespropositionsdemariage.Onleurdfendd'offrirleur mainunjeunehommequialemalheurdenepasavoirunesurqu'ilpuissedonneren change.Quandunejeunefemmeentreparmariagedansunefamille,cellecidoitfournir unejeunefillepourlaremplacer...Delasorte,laforcedesclansestmaintenue,etlaconsan guinitvite.Unefillenepeutpaspouserunhommedesonpropreclan .
2 3 4 5

1 2 3 4 5

J. Tom BROWN, Among the Bantu nomads, p. 62. A. W. HOWITT, The native tribes of South-East Australia, p. 293. Cf. p. 260-263. W. N. BEAVER, Unexplored New-Guinea, p. 64-65 (tribus Mawatta et Turituri). Ibid., p. 181. E. B. RILEY, Among Papuan head-hunters, p. 48.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

82

Bref,cettecoutume,universelleenAustralie,trsrpandueenNouvelleGuine,se retrouveenbeaucoupd'autresrgions,etenparticulierchezlesBantou,quipourlaplupart luiontdonnlaformedulobola.Certainsd'entreeuxcependantpratiquentencorel'change desoeurs.ParexempleM.Roscoedit,ausujetdesBambwa:Lesfemmess'acquraient habituellementparchange,etquandunjeunehommeavaitdessurs,c'taitchosefacile pourluid'obtenirdespouses.Ils'arrangeaitavecsesparentspourdonnerunedesessurs unhommed'unautreclan,quidesoncts'arrangeaitaveclessienspourdonnerenchange unedesessurs...Siunhommen'avaitpasdesurchanger,ilobtenaitd'unhommeet d'unefemmel'autorisationd'pouserleurfillecontrelapromessed'uncertainnombrede chvres .
1

Ainsi,danscessocits,hormislecasoungroupeseprocuredesfemmesparlaviolen ce,oupardesraidschezsesvoisins,cequenousappelonslemariageimpliquaitoriginaire ment un change de femme contre femme entre clans exogamiques. Le plus souvent, plusieurscoupless'unissaientainsilafois(quatreaumoins,chezlesBanaro,ditleDr Thurnwald).C'esteneffetlafaonlaplussimpledemaintenirl'quilibreentrelesclans,et peuttreaussides'assurerquelafemmeneserapasmaltraitedanslegroupeoelleva vivre,puisqu'unnombregaldefemmescourtlemmerisquedechaquect.Encasde ncessit,lesreprsaillesseraientfaciles.Maisquefaire,s'iln'yadefemmeslgitimement pousablesennombresuffisantqued'unseulct?Lacompensationdevraalorsprendreune autreforme,etpermettreceuxquinereoiventpasdefemmesenchangedeleurssursde s'enprocurerailleursaveccequ'ilsauronttouch.Telleestsansdoutel'origineetl'unedes raisonsessentiellesdulobola. LeDrThurnwaldainsistplusieursreprisessurlerleimportantquejouent,dansles socitsprimitives,lesidesderciprocitetdecompensation(Vergeltung).Ellesne s'ysparentpasdubesoinnergiquederagircontretouteatteinte,devengertouteinjure,de rparertouteperte.UnehistoirerapporteparM.Landtmanmetbiencettedispositionen lumire.Unhommepoursuiviparunserpents'enfuit,etserfugiechezunami.Leserpent arrive pendant la nuit et enlve l'ami, le prenant pour l'homme qui il en avait. Le lendemainmatin,les gens aperurentlestracesduserpent, etvirentqu'un homme avait disparu.Ilsdirentaunouveauvenu:Commentsefaitilquevousn'ayezpasdittoutde suitequeleserpenttaitsurvotrepiste,etquec'estpourcelaquevousvoussauviezetque voustesvenuici?Vousnerentrerezpluschezvous.Vousremplacerezl'hommequele serpentaenlev.Ilyalunefemme,unenfantdecethomme.Vousallezlesprendre . EnNouvellePomranie,quandunenfantmeurt,sonpreestobligdefairel'onclede
2

1 2

J. ROSCOE, The Bagesu, p. 153. G. LANDTMAN, The folktales of the Kiwai Papuans, p. 463.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

83

l'enfantductmaternelunprsentconsistantenmonnaiedecoquillages,bracelets,etc., c'estunpaiement,pourlaperted'unmembredesongroupe .Eneffet,l'enfantappartient auclandelamre.Ceclanseraprivd'uneunit;leprequilevaitl'enfantetquienest responsable,doituneindemnitauclanpourcompensercetteperte,demmequelesPapous ontretenul'hommepoursuiviparunserpent,parcequ'ilavaitcauslaperted'unmembrede leurgroupe,demmequeleclannecdeunedesesfemmesenmariageques'ilenreoit une autre en change, ou s'il touche une compensation. Dans toutes ces occasions, trs diffrentesnosyeux,iln'esttenucomptedel'individuqu'entantqu'ilestmembredugrou pe. Ce sont les tendances, les besoins, le salut de l'unit vivante qu'est le groupe, qui dterminentcequel'onfaitd'unindividudonn.
1

IV

Retourlatabledesmatires

S'il a subi une perte irrparable, du faitde l'agression ou dela sorcellerie d'un autre groupe, quelle forme prendra l'exigence d'une compensation? Quelle rparation pourra rtablirl'quilibrerompu?Pourobtenirunefemme,onendonnaituneautreenchange. Poursatisfairelavendetta,oncompteracadavrepourcadavre.Legroupequil'undeses membres a t ravi ne connatra pas de repos, tant que le groupe coupable ne sera pas diminu,luiaussi,d'undessiens.Etdemmeque,lorsquel'changedessursn'taitpas possibleonconsentaitcderlafemmecontreunecompensation,legroupelsrenoncera, danscertainscas,prendreuneviehumaine.Ilsecontenteraderecevoirleprixdusang. DanslaNigeriadusud,deuxtribusquisefontlaguerrenepeuventtrepersuadesde conclurelapaix,tantquelenombredesmortsn'estpasgaldesdeuxparts.Pourdesraisons d'amourpropre,auxquellessemlentsansdoutedesreprsentationsmystiquesrelativesaux morts,ellesnesersignentpasaccepteruneruptured'quilibre.Quandl'administration essayad'amenerlafindeshostilits,leshommesdeAfahaEsakrpondirentobstinment: Non,tantqu'iln'yaurapasautantd'hommestusdel'autrectquedeceluici.Siun despartissetrouvaitdansl'impossibilitd'infligerl'ennemiunepertegalelasienne,la paixnepouvaittreachetequ'auprixd'unelourdecompensation .Cesontlesvainqueurs
2

1 2

R. PARKINSON, Dreissig Jahre in der Sdsee, p. 187. P. A. TALBOT, Life in southern Nigeria, p. 241.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

84

qui paient cette sorte d'indemnit de guerre. Elle est d'autant plus considrable que la diffrenceentrelenombredeleursmortsetceluidesmortsennemisestplusgrande. Ainsilavendettaseraitavanttoutunrglementdecomptemystique.Quandunhommea ttuparunhommed'uneautretribu,cellecidoits'attendresevoirtuerlapremire occasion,nonpaslemeurtrier,maisunquelconquedeseshommes...Cadavrepourcadavre. Eneffet,onsaitcourammentdanslepaysquetelletribudoituncadavretelleautre,etque lesgensdelapremirenepeuventpasallertelendroit,parcequ'ilsauraientpasserdevant levillageennemi.Voiciunexempleentremille.Deuxvillagess'taientturciproquement des hommes; l'un avait deux cadavres, l'autre n'en avait qu'un. L'histoire parvint l'administrateur,quilajugeaendportantlechefdudeuximevillage.Commecethomme disparaissait,c'taitlesecondcadavre.Lesgensavaienttrsbienacceptcetteide,ettaient repartiscontents.Or,cetteanne,cecheffutgracietrevintdanssonvillage.Dslors, plaintesdel'autrevillagequidisaittrslogiquement:L'undevoscadavresestressuscit, ressuscitezenundesntres,etnousseronscontents .ChezcesmmesPahouins,lepre d'undenosgaronsvintmedemanderunjourdereprendresonfilspourquelquetemps. Car,ditil,jemefaisvieux,etavantdemourir,ilfautquejelemetteaucourantdenos querelles,pourqu'ilsachebienquelssontceuxquinousdoiventdescadavres .
1 2

Cescomptes,dontlerglements'tendparfoissurdesdizainesd'annes,nesontjamais desaffairesindividuelles.Parlamortd'undesesmembres,ungroupeatls.Ilfaut,pour le satisfaire, une blessure quivalente inflige au groupe responsable. Mais il n'est pas ncessairequel'auteurmmedudommagesoitfrapp.Toutestcollectif:l'injure,leprju dicesubi,ledevoirdevengeance,etlesujetsurquielleseraexerce. Devantcetteobligationd'originecollectiveetsuprieure,lessentimentsindividuelss'effa centaussitt.L'amitiestrarementadmise(enAustralie)s'interposerdansledevoirsacr delavengeance.Unhommeregarderacommeundevoirabsolupourluidetuersonamile plusintimepourvengerlamortd'unfrre,etilleferasanslapluslgrehsitation.Maissi sonamiintimeesttu,illaisseralavengeanceauxparentsdumort .Lammeobservation atrecueilliechezdesBantou.Unhommeserenditenvisiteunendroitounedispute s'levaentreluietunautrehomme.Desamisvinrentausecoursdeceluici,etfirentminede rglerlecomptedel'tranger.Maisilnefutpasintimid.Venezydonc,s'criatil,enne misde...(ilprofralenomdesonclan):vousallezvoirquelqu'unquin'apaspeur! Parmiceuxquil'attaquaientsetrouvaitparhasardunhommedececlan.Quandilentendit
3

1 2 3

Missions vangliques, LXXIV, 2 (1899), p. 429-430 (Lantz). Ibid., LXX, 1895, p. 255 (Allgret). DAWSON, Australian Aborigines, p. 71.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

85

quel'trangeretluimmetaientainsiparents,ilpassaimmdiatementductdel'tranger, etsejoignitluipourcombattresesamis .
1

Cesfaitsmontrentassezquelesentimentdelasolidaritdugroupeprimetoutlereste. Dslors,ons'expliquesanspeinequelaresponsabilitsoitcollective,etquelavengeance s'exerceindiffremmentsurteloutelindividu,pourvuqu'ilyappartienne.LeJibaroveut certainementavanttoutsevengersurlapersonnequiacommislecrime;mais,sil'onne peutpasl'atteindre,lavengeancetomberaaussibiensurundesesparents,frres,pre,ou mmemreousur.Pourcomprendrecela,ilfautconsidrerquel'idedepersonnalit individuellen'existepaschezlesIndiensprimitifsdanslemmesensquechezlesnations civilises...Lesmembresd'unemmefamillesontregardscommeadhrantpourainsidire d'une faonorganiquelesuns auxautres,desortequ'un seullesreprsentetous ettous reprsententchacun.Cequiarriveunmembredecetteunitsocialearrivetous,etde l'acted'unseultoussonttenusgalementresponsables .
2

Ceprincipenes'appliquepasseulementdanslecasd'homicide.Ainsi,danslescasde vol(ou,enfait,detoutautrecrimeauquelleprincipedelaresponsabilitestapplicable),il n'estpasncessaired'identifierlevoleur;iln'estpasncessairenonplusqu'on le fasse comparatre,nimmequ'ilsoitconnu.Ilsuffitquel'accusationsoitclairementtabliecontre unkraal .Celuicitrouved'ailleursnatureld'treresponsabletoutentierpourlafauted'un de ses membres. C'est cette solidarit pour ainsi dire organique qui rend si funeste la violationdecertainstabous.Parexemple,l'incesteentranepourtoutleclandesmaladies foudroyantes, des scheresses, des famines, la strilit des femmes . Sans doute les anctres,irritsparlecrime,manifestentleurcolre,etnedistinguentpasentrelescoupables etceuxquinosyeuxsontinnocents,prcismentparcequepoureuxc'estdiredansles reprsentationsdesindignesinnocentsetcoupablesnesesparentpas.Ilsseconfondent dansl'unitdugroupe.
3 4

Conformmentuneloipsychologiquebienconnue,lefaitmmed'treainsi(oudese croire) chtis indistinctement, renforce chez tous le sentiment de leur responsabilit collective.Lesindignes,ditunmissionnairedesNouvellesHbrides,quiatl'undes premiersentrerenrelationaveceux,dansl'led'Aniwa,avaientunecrainteextrmede
1 2 3 4

G. LINDBLOM, The Akamba, p. 114. R. KARSTEN, Blood revenge, war, and victory-feasts among the Jibaro Indians of eastern Ecuador, E. B. Bulletin 79, p. 11-12. Col. MACLEAN, A Compendium of Kafir law and customs (Mr Werner's notes), p. 67. R. P. VAN WING, tudes Bakongo, p. 175.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

86

violerletabou:ilscroyaientquecelaentraneraitlamortducoupable,oudequelqu'undesa famille .Unecalamitpublique,unepidmie,unesriedemortssesuccdantrapidement donne penserque quelqu'un a commisun crime dece genre. On a recours alors la divination, non pas tant peuttre pour connatre le ou les coupables, que pour savoir exactementqueltabouatenfreint,etprocderauxexpiationsncessaires .
1 2

V
Retourlatabledesmatires

Ilsuitencoredummeprincipequelesprimitifsnecomprennentpasquelaterresoit objetdepropritindividuelleetalinable.Cequipeuttreconcdauxindividus,etpasser del'unl'autre,c'estlajouissancedusoletlapropritdesesfruits,etaussicelledesarbres, maisriendavantage.Del,desconflitsinsolublesentreblancsetindignes.Lesblancscrient lamauvaisefoidesindignesquiontvenduleursterres,quienontreuetconsommle prix,etquirefusentpourtantdelesabandonnerauxacheteurs.Lesindignes,deleurct, s'indignentd'unespoliationqueleursanctresneleurpermettraientpasdetolrer,supposer qu'ilseussentlapensedes'yrsigner.Laterreeneffetappartientausenspleindumot augroupesocialdanssatotalit,c'estdirel'ensembledesvivantsetdesmorts.La propritdusol,ditleP.VanWing,estcollective,maissanotionestfortcomplexe.C'estle clanoulalignequipossdelesolindivis;orleclanoulaligne,cenesontpaslesvivants seulement,cesontaussi,cesontsurtoutlesmorts,c'estdirelesBakulu.LesBakulunesont pastouslesmortsduclan,cesontuniquementlesbonsanctres,ceuxquimnentsousterre unevieheureusedansleursvillages.CesontlesBakuluquiontconquisledomaineduclan, sesforts,sesrivires,sestangsetsessources;ilsonttenterrsdansleurproprit.Ils continuentydominer;ilsviennentfrquemmentleurssources,leursrivires,leurs tangs.Lesbtessauvagesdelabrousseetdelafortsontleurschvres,lesoiseauxsont leursvolailles.Cesontencoreeuxquidonnentleschenillescomestiblesdesarbres,les poissonsdesrivires,levindespalmiers,lesrcoltesdeschamps.Lesmembresduclanqui
1 2

J. G. PATON, Missionary to the New-Hebrides, An autobiography, 2d part, p. 213. Cf. Sur l'ensemble du paragraphe, P. FAUCONNET, La Responsabilit, Ch. I.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

87

viventsouslesoleilpeuventcultiver,fairelacueillette,chasser,pcher:ilsontlajouissance dudomaineancestral;maiscesontlesmortsquiengardentlaproprit.Leclanetla terrequ'iloccupeconstituentunechoseindivise,etl'ensembleestsousladominationdes Bakulu.Ils'ensuitquel'alinationabsoluedusoloud'unedesesparcellesestcontrairela mentalitdesBakongo .


1

Demme,chezlesAchanti,lesanctressontlesvraispropritairesdusol.Bienque mortsdepuislongtemps,ilscontinuentprendreunvifintrtlaterreoilssontns,et qu'ilsontpossdejadis.LesloisagrairesdesAchantid'aujourd'huisontleproduitlogique delacroyancequi,dansunpasspeurecul,considraitlespossesseursvivantsdelaterre commen'tantpourainsidirequedeslocataires,quilatenaientdesmortsparunesortede fidicommis. C'est par ce ct religieux que l'on doit surtout, selon moi, expliquer la rpugnancedel'espritdel'Afriqueoccidentalepourl'alinationcompltedelaterreparsa venteuntranger,oummequelqu'undesarace .
2

Ainsi,lesnoirsneconoiventpasquelaterrepuissetrerellementvendue.Maisles blancsnecomprennentpasdavantagequ'unetransactionsisimplesoitinintelligiblepourles indignes.Del,malentendus,querelles,violencesdesdeuxparts,reprsailles,victionet finalementexterminationdesanciensmatresdusol.Quandunconflitclate,lesblancs,en gnral,ignorentlesobligationsmystiquesauxquelleslesindignesnepeuventpasrefuser d'obir, et ils se croient vraiment lss. Bientt cette mconnaissance de la mentalit primitive se joignent la mauvaise foi et l'abus de la force. Ce chapitre de l'histoire des relationsdesblancsaveclesindignesoffreunspectacleaussimonotonequervoltant. Danslessocitslesplusprimitives,enAustralie,parexemple,l'idedelaproprit individuelleestengnraltrspetite,selonl'expression deB.Spencer.Cequ'un des membresdugroupeapuacqurirappartienttous.Donnezunhommeunetigedetabac: ilsetrouvedesindividus,parexempleparmiceuxquipourraientlgalementtresesbeaux pres,quilacoutumel'obliged'endonner,etmmes'ilssontabsents,ilpartageratoutde suiteavecd'autres.Donnezunechemiseunhommeenrcompensed'untravailqu'ilafait pourvous:leschancessontpourquelelendemainvouslavoyiezsurledosd'undesesamis, quin'auraeud'autrepeinequedelademander.Dansbeaucoupdestationsd'levage, le travailestfaitparunpetitnombred'indignes,maistousceuxquisontlprennentleurpart duproduit,qu'ilconsisteenvtements,alimentsoutabac;jamaisl'ideneleurvientquele fainantvitauxdpensdesonfrrepluslaborieux .TaplinavaitdjcritDansle
3

1 2 3

R. P. VAN WING, tudes Bakongo, p. 127-128. Capt. R. S. BATTRAY, Ashanti, p. 216. B. SPENCER, The native tribes of the northern territory of Australia, p. 36.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

88

clan,iln'yapasdepropritpersonnelletouslesoutils,touteslesarmes,etc.,appartiennent sesmembrescollectivement.Chaqueindividulesregardecommedespropritsdeson clan,quidoiventtreemployesdanssonintrtetpoursadfense,quandl'occasionle demande.S'ilaunearme,ouunfilet,ouuncanotquienuncertainsensluiappartient,ilsait quecettepropritestsubordonneaudroitsuprieurduclan .


1

Lorsqu'unindigneacontract,plusoumoinsvolontairement,unengagementdetravail chezlesblancs,etqu'ilnemeurtpasavantlafin,ilrentrechezluiavecuncertainavoir. Mais,disentMM.JennessetBallantyne,leballotd'untravailleurindignen'est passa propritpersonnelle:ilappartientencommuntoutesafamille,ettousceuxquivoudront s'assemblerontpourlevoirouvrir.Enplusdupagne,delaceintureetducouteauqu'ilasur lui, et qu'il est ordinairement autoris garder, au moins pour un temps, il aura probablementrapportunmiroir,unepairedeciseaux,peuttreunsecondcouteau,etdes pendants d'oreille en coquillages rouges fabriqus par les blancs. Un article ne manque jamais:latigedetabac,pesantdedixtrentelivresselonletempsqu'ilaservi.Sonfrre anprsideladistributiondecesrichesses,aumilieudessuggestionsincessantesdureste delafamille.Quantautravailleurluimme,ildoitsecontenterd'yassister,etrecevoiravec lareconnaissancequiconvientlapartminusculedetoussesgainsquipeutluitreattri bue .
2

LeDrThurnwaldaobservlemmefaitauxlesSalomon,etilenexpliquelaraison. Leshommesquiontservichezl'Europenpartagent,leurretour,latotalitdeleurgain entrelesmembresdeleurfamille.C'estqueceuxci,pendantleurabsence,onttprivsde leurforceetdeleursservices.Cequel'hommeagagnpendantcetemps,ill'agagncomme membredesongroupe(Sippe),quiilavaitretirsaforcedetravailetsacollaboration . Eneffet,l'individuappartientsongroupe,etnonpasluimme.Quandils'engage,c'est, pourainsidire,legroupequiva,ensapersonne,travaillerchezleblanc.C'estlegroupequi gagnelesalaireC'estdonclegroupequiselepartagera,quandletravailleurrentreradanssa tribu.Celuicin'apasplusd'idederevendiquerlapropritpersonnelledesongain,qu'ilne songeprotesterdesoninnocence,quandlaresponsabilitcollectivefaitqu'ilestfrapp pourlafauted'unautremembredesongroupe.
3

1 2 3

Rev. G. TAPLIN, The folklore, manners, customs and languages of the South-Australian aborigines, p. 1112. D. JENNESS and A. BALLANTYNE, The northern d'Entrecasteaux, p. 95-96. R. THURNWALD, Forschungen auf den Solomon Inseln und dem Bismarck Archipel, III, p. 36.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

89

CHAPITREIII
LMENTSETLIMITES DEL'INDIVIDUALIT

Retourlatabledesmatires

Nousabordonsmaintenantlapartielapluspineusedenotretche.L'analysedesinstitu tions et des murs permettait de dterminer avec une certaine prcision comment les primitifssereprsententlesrapportsdel'individuaveclestresetlesobjetsquil'entourent, etenparticulieravecsongroupesocial.Maiscequ'est,leursyeux,l'individuprisenlui mme,dequelslmentsspirituelsoumatrielsilsecompose,commentilvitetilmeurt,ce sontldesproblmesbeaucoupplusdifficilesrsoudre.Lesraisonsensontvidentes.En premierlieu,nousnepouvonssupposerchezlesprimitifs,pasplussurcepointquesur d'autres,decuriositspculative,debesoindesavoirpoursavoir.Locebesoinexiste,il estextrmementfaible.Iltrouveunesatisfactionsuffisantedanslesexplicationsmystiques quelamentalitprimitivetienttoutesprtesdanschaquecas.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

90

Nous nous trouvons ainsienprsencedereprsentationscollectivespeunettes, o les lmentsmotionnelsprdominent,etdissimulentdegrossescontradictionsquinesontni aperuesnisentiesparlesprimitifs.D'odeuxcausesd'erreur,galementdifficilesviter: ou nous contenter de notions confuses et contradictoires, qui ne sont pas telles pour la mentalitprimitive,etparcettefidlitapparente,donneruneidefaussedesesreprsenta tions,oubienyintroduireuneclartetunecohrenceinternedontellen'prouvepasle besoin,etainsiluidevenirinfidled'uneautrefaon.Pouressayerd'chapperl'unet l'autredanger,uneseulevoies'offrenous:nousplacerdumieuxquenouspourronsau pointdevuedecettementalitmme,afinderestituerl'individualittellequ'elleselarepr sente,etdanslamesuredupossible,claircircequinousparatralconfusetcontradictoire par l'ensemble de ses reprsentations collectives, et par les principes gnraux qui les rgissent. Ensecondlieu,nousnepouvonsgureesprer,suruntelsujet,detmoignagestoutfait satisfaisants. Mme en supposant chez les observateurs une comptence suffisante et un effortsincrepourdcrirelesfaitstelsqu'ilssont,etnonpastelsqu'ilssouhaitent,plusou moins inconsciemment, de les trouver, on ne peut se fier leurs dires qu'avec les plus grandesprcautions.Ilsadmettentpresquetous,sansyavoirrflchietcommesid'autres hypothsesn'taientpaspossibles,quelesprimitifsontdescroyancessemblablesauxleurs, etqu'leursyeuxl'individuhumainsecomposed'unemeetd'uncorps,c'estdirededeux substancestrsdiffrentesl'unedel'autre,bienquejointesensembledanscettevie.Ily auraitainsiunesortedemtaphysiqueinnel'esprithumain:unelumirenaturelleclaire rait,surcesproblmes,touthommevenantaumonde.Lesmissionnairessurtout,mmeles plussoucieuxd'exactitudeetlesmieuxpourvusd'espritcritique,s'attendentretrouverchez lesindignesprsdequiilsvivent,ladistinctionfamilireducorpsetdel'me.Ilestrare nousenverronsplusloinlaraison,qu'ilsaientavouerunedception.Quandilsne constatentpasdenotionsnettesducorpsetdel'me,ilscroientdumoinsendcouvrirdes traces,etcommedesvestigesreconnaissables.Quedefoisdestmoignages,qu'euxseuls taientensituationderecueillir,restentinutilisables,parcequeleursauteursontsuppos d'avance,dansl'espritdesprimitifs,cesconceptsquiluisonttrangers!Etquandonpeut, larigueur,enfairetat,qu'ilestdifficiled'enextrairelevritablecontenudelapensedes primitifsavecsacouleurpropreetsesnuances! En fait, ceuxci se reprsententils les individualits comme telles, d'une faon bien dfinie?Lespersonnesdeleurgroupeoudesgroupesvoisinsleurapparaissentcommeplus oumoinsfortes,plusoumoinsredoutables,plusoumoinsdurables,selonqu'ellespossdent plusoumoinsdeforcemystiqueoude mana.Cellesquienontdavantage,leschefs,les medicinemen,lesvieillardsquiontrsistunelonguesuited'annes,sontdesindividua

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

91

litsnettementdessines.Unjeuneenfant,unadolescentnoniniti,unefemmequin'apas encoreeud'enfantsnepossdentquepeudemana,etleurindividualitnes'imposepas,tant s'enfaut,aveclammevigueurquelesprcdentes.Bref,leconceptgnraldel'individu humain,telqu'ilexistedansnotreesprit,restedansl'ombrepourleprimitif. Nousrejoignonsainsi,paruneautrevoie,unedesprincipalesconclusionsoleschapitres prcdentsontabouti.supposerquelamentalitprimitivesereprsentel'individucomme tel, elle ne le fait que d'une faon toute relative. L'individu n'est apprhend qu' titre d'lmentdugroupedontilfaitpartie,quiseulestunevritableunit.Selonlaplaceplusou moinsimportantequ'iloccupedanslegroupe,cetlmentaplusoumoinsdereliefdansla reprsentation. Deuxremarquesprliminairesaiderontpeuttrequelquepeudissiperl'obscuritinh renteausujet. 10Bienquelesindividushumainsouautressoientreprsentsd'uncertainpointde vuecommedesvhiculesdeforcemystique,desporteursde mana, quandleprimitifveut expliquerleursfonctionsvitalesoumentales,illeferatoujoursenlesattribuantdestres spciaux,logseneux,etchargsdes'enacquitter.Parexemple,selonlesBailas,sinous entendons,c'estqu'ilyadansnosoreillesdepetitstres,appelsbapuka,quisontprposs l'oue.Quandonestassourdiparunbruitformidable,commeuncoupdecanon,c'estqueles bapukaontttourdisparlaviolencedeladtonation.Siunvieillardperdl'oue,c'estque sesbapukaontdisparu .Leprocessusdelagnrations'expliquedelammemanire.Pour lamentalitprimitive,touteslesfonctionsdel'organisme,etenparticulierlesfonctionsde relation,s'expliquentenralitpardesactionsdeprsence.Cellescin'ontd'ailleursrienqui ressemble,mmedeloin,lacatalyse.Leprimitifn'apasl'ided'unenchanementplusou moinscompliqudephnomnesquiseconditionnent.Ilcroitlaprsenceconcrte et actuelle d'un ou de plusieurs petits tres complets, l'intrieur de l'individu, et cette reprsentationledispensedeprterattentionaumcanismedesfaits.
1

Delammefaon,chezlesKoryak,lesadultesrendentcompteduphonographe,trssim plement.Untrevivant,capabled'imiterleshommes,estassisdanslabote.Ilsl'appe laient le vieux . De mme, pour la boussole, chez les Lenguas du Chaco. Je leur expliquaiquelapetiteaiguillebleueindiquaittoujourslenord,enquelqueendroitqueje fusse.LesIndiensrestentincrdules.Unvieillardfaitplusieursexpriences:sonextrme
2

1 2

SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, I, p. 224-226. JOCHELSON, The Koryak, p. 427.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

92

surprise,ilconstatequelapetiteaiguillemarquetoujourslenord.Undiscussionanime S'engageentrelesIndiens.Levieillardfinitpardclarersafermeconvictionque,avantde quittermonpays,j'avaiscapturunpetitdiable(esprit)bleu,quejel'avaisenfermdanscette bote,etqu'avecsondoigtilindiquaitconstammentlarouteversmonpays .


1

Pareillement,danslamesureolesprimitifsdistinguentlestresanimsdestresinani ms, ils expliqueront la vie par la prsence d'un organe ou d'un tre, et la mort par la destructionouledpartdfinitifdecetorganeoudecettre.Cen'estpaslacessationdes fonctions(respiratoire,circulatoire,etc.),quientranecommeconsquencelafindelavie. Aucontraire,silesfonctionscessent,leurarrtestdaudpartdel'tredontlaprsence entretenaitlavie,ousonannihilationparunecausequelconque.C'estlunereprsentation qu'ilnefaudrajamaisperdredevue,quandlesobservateursnousparlerontdel'meselon lesprimitifs. 20 L'oppositionentrelamatireetl'esprit,quinousestsifamilire,aupoint denous semblerpresquenaturelle,n'existepaspourlamentalitprimitive.Ou,dumoins,celleci l'interprte autrementque nous. Pour elle, il n'y a pas de matire, oude corps, d'o ne rayonnequelqueforcemystique,quenousappellerionsspirituelle.Iln'yapasnonplusde ralitspirituellequinesoituntrecomplet,c'estdireconcret,aveclaformed'uncorps, celuici ftil invisible, impalpable, sans consistance ni paisseur. Voici quelques tmoi gnagesprisentrebeaucoupd'autres:L'Africainnecroitpasqu'ilexisteaucuntresans me,ilregardelamatireellemmecommeuneformed'me,bassesansdouteparce qu'inanime,unechosedontd'autresformesd'espritusentcommeilleurplat,brefcommele vtementdel'espritquis'ensert.Cetteconceptionest,pourautantquejesache,constante danslemondengrecommedanslemondebantou .AuCanada,lesTen'aneconoi ventpaslesespritscommedessubstancesrellementspirituellesouimmatrielles.Poureux, lesespritsontunesortedecorpssubtil,unesortedefluidearien,pourainsidire,capablede transformations infinies, se transportant d'un endroit l'autre presque instantanment, se rendantvisibleouinvisiblevolont,pntrantdansd'autrescorpsetpassantautravers commes'iln'yavaitpasd'obstacle,bref,possdantlesqualitspropresauxespritsvritables. Maislaconceptiond'unevraiesubstancespirituelledpassel'intelligenceTen'a .
2 3

C'estM.ElsdonBestquenousdevons,surcepoint,laformulelaplusnetteetlaplus comprhensive.Uneconfusionseproduitdansnotreesprit,causedestermesindignes qui dsignent la fois des reprsentations matrielles de qualits immatrielles, et des
1 2 3

W. B. GRUBB, An unknown people in an unknown land, p. 100-101. M. KINGSLEY, West African studies, p. 199. B. F. Julius JETT, On the superstitions of the Ten'a Indians, Anthropos, VI, 1911, p. 97.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

93

reprsentationsimmatriellesd'objetsmatriels.Reprsentations,ajouteronsnous,extr mementdifficiles,sinonimpossibles,restituerpourdesespritsfaonnscommelesntres. Dslors,quelleapparenceyatilquecellesducorps,del'meetdeleursrapportssoient,je nedispassemblables,maisseulementcomparables,chezlesprimitifsetcheznous?

II

Retourlatabledesmatires

Chacundenouscroitsavoirexactementdequoisecomposesonindividualitpersonnelle, etoilenplacelalimite.Messentiments,mespenses,messouvenirs,c'estmoi.Matte, mesbras,mesjambes,mesorganesinternes,etc.,c'estencoremoi.Toutlerestedecequeje peroisn'estpasmoi.Monindividualitestainsisaisieparmaconscienceetcirconscritepar lasurfacedemoncorps,etjecroisquecelledemonvoisinl'estprcismentcommela mienne. Chezlesprimitifsaussi,chaquepersonneserapporteellemmesestatsdeconscience, sesmembresetsesorganes.Certaineslangues,commeonl'avuplushaut,exprimentmme cefaitparlasuffixationdepronomspersonnelsauxsubstantifsquidsignentceslmentsde l'individu.Maiscettesuffixations'tendplusloin.Elles'appliqueaussiauxnomsdesobjets quisontenrelationintimeavecl'individu,etquifont,pourainsidire,corpsaveclui.Eneffet, dans lesreprsentations des primitifs, comme onl'a remarqusouvent, l'individualit de chacunnes'arrtepaslapriphriedesapersonne.Lesfrontiresensontindcises,mal dtermines,etmmevariablesselonquelesindividuspossdentplusoumoinsdeforce mystiqueoudemana. Toutd'abord,lamentalitprimitiveycomprend,aveclecorpsluimme,cequicrotsur lui,etcequiensort,lesscrtionsetlesexcrtions:cheveux,poils,ongles,larmes,urine, excrments,sperme,sueur,etc.IlsuffitderappelerlesclbresarticlesdeGlobusoM.K. Th.Preussafaitvoirquelespratiquesmagiquesexercessurcesproduitsducorpsagissent surlapersonneellemme,dontilssontdespartiesintgrantes.Dellesoinextrmeque

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

94

chacun prend, dans un grand nombre de socits, pour viter que ses cheveux, ou ses rognuresd'ongle,ousesexcrments,etc.,netombentauxmainsd'untiers,quipourraitavoir demauvaisesintentions.Disposerdecela,c'estdisposerdesavie.Lespoils,scrtions,etc., del'individusontluimme,aummetitrequesespieds,sesmains,soncuretsatte.Ils lui appartiennent au sens le plus plein de ce mot. Je les appellerai dsormais ses appartenances. ceslmentsdel'individualitilfautjoindrelesempreintesquelecorpslaissesurun sigeousurlesol,etenparticulierlestracesdespas.Ainsi,dansuncontepopulairedel'le Kivai,quandlesgenss'aperurentdesavisite,iltaitdjhorsdeporte.Toutcequ'ils purentfaire,cefutdedchargerleursflchesdanslestracesdesespas,essayantainsidele blesser .EnunautreendroitdelaNouvelleGuine,unfaiseurdepluieaobtenuunsuccs. sonretourauvillage,lehrosfutreugrandrenfortdetambours.Lesmresprenaient leursbbsetlesasseyaientdanslestracesdesespas,pensantpeuttrequeleurspetits corpspourraientainsirecueillirunpeudusavoirdecethommeextraordinaire .
1 2

MmesreprsentationsdecetteappartenanceenAfriquequatorialeetenAmriquedu Sud.Deuxobservationssuffirontsansdoute.ChezlesPangwe,unhommeavaitposun pigeproximitdelaroute.Quandilrevintlelendemain,ilaperutdansl'herbelatrace frached'unhomme,etdanslepige,ilnetrouvarien.L'ideluivintquequelqu'unavaitvol l'animalprisaupige.Ilramassaalorscettetrace(c'estdirel'herbesurlaquelleonavait march,avecunpeudeterre),etilladposasurlafossed'aisancesd'unlpreux,afinquele voleursupposattraptlalpre.Alorslesgensluidirent:quoipensestu?Tunesaispas sicen'estpastonfrreoutonami ...EnGuyane,chezlesWarraus,lamre(dansun contepopulaire)examinalestracesfraches,etdit:Voill'hommequiatumonenfant. Aussittellecreusadanslesolpourenextraireunpeudelaterrequiportaitl'empreinte frachedespas,l'enveloppadansunefeuillequ'elleattachaavecuneficelle,etlasuspendit unebranchependantqu'elleallaitchercherduboisbrler...sonretourlafemmefitun grandfeu,etelleyjetalepaquetendisant:Mauditesoitlapersonnedontjebrlelespas! Puisselapersonnequiilsappartiennenttomberellemmedanslefeu!Ellepensaitquesi ellebrlaitcesempreintesdepas,l'ombre(c'estdirel'me)delapersonnemmeserait attire dans le feu. Pendant qu'elle tait alle chercher du bois, on avait substitu l'empreintedesonproprepascellequ'elleavaitramasse:c'estellequisesentattiredans
3

1 2 3

G. LANDTMAN, The folktales of the Kiwai Papuans, p. 418. Annual Report. Papua (South-eastern Division), 1910, p. 78. TESSMANN, Sprichwrter der Pangwe. West Afrika, Anthropos, VIII (1913), p. 405.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

95

lefeu.Deuxfoisellefutentraneversluicontresavolont,etellerussitrsister.la troisimefoiselleneputreculer.Elletombadanslefeuetfutrduiteencendres .
1

L'empreintedesautrespartiesducorpsnedoitpastresurveilleavecmoinsdesoinque celledespieds.Quandilss'assoientparterre,lesHbridaisontbiensoinens'enallant d'effaceraveclepiedlaphotographiequeleurpostrieuralaissedanslapoussire,etcepar crainte des sortilges . L'appartenance dans ce dernier cas, comme dans celui des empreintesdepas,estuneimaged'unepartiedel'individu,doncl'individuluimme.Nous verronsplusloinlesensprofondquecetteidentitapourlesprimitifs .
2 3

Aunombredesappartenancesd'unhommeentrentaussi,commeonsait,lesrestesdeses aliments.Qu'ils'tablisseuneconsubstantialitentrel'individuetcequ'ilmange,nousle comprenonssanspeine:ildevient,ilestcedontilserepat,etqu'ils'assimile.Cetteparti cipation,selonlamentalitprimitive,s'tendauxrestes.Ellevautpourlapartiedesaliments quin'estpasconsommecommepourl'autre.Lefaitestbienconnu,jen'endonneraique quelquesexemples.EnMlansie,Saa(Malanta)avantd'trecompltementcerns,les gensdeSaacomprirentledanger,rassemblrentlesfemmesetlesenfants,et,sanstrevusni entendus,s'chapprentlafaveurdestnbres...Maislorsqu'ilssetrouvrentsainsetsaufs, horsdelaportedel'ennemi,ilsserappelrentqu'ilsavaientlaissderrireeuxunegrappe denoixd'arecdontleurchef,PauceloPaima,avaitdjprisquelquesunespourlesmcher avec son btel. Cette grappe donnait l'ennemi le moyen de le faire mourir par ensorcellement.Lesdeuxfrresduchefconvinrentquel'und'eux,auprildesavie,irait reprendrecesnoix,poursauverleurfrrean ...AuNouveauMecklembourg,siun indigne est en voyage, ou s'il mange dans une ferme trangre, on le verra mettre soigneusementdanslacorbeillequ'ilportesuspenduesonbrassespluchuresdebananes, lebtelqu'ilafinidemcher,ainsiquelesrestesdesonrepas,etemportertoutcelachezlui, pourlebrler .Etlemissionnaireajoute:DanslaconceptionduNoMecklembour geais,lesrestesd'alimentsetl'hommesont,pourainsidire,unmmetre.C'estpourquoiil ditditeruiau(onm'aramass),etnonpasditerurasubanagu(onaramasslesrestesde monrepas).Expressionfrappante,quin'estnullementunemtaphore:lesrestesd'aliments, commesesautresappartenances,sontcompris,aupieddelalettre,dansl'individualitde l'indigne.
4 5

1 2 3 4 5

W. E. ROTH, An inquiry into the animism and folklore of the Guiana Indians, E. B., XXX, p. 128. Cf. W. J. V. SAVILLE, In unknown New-Guinea, p. 268. J. Bt. SUAS, Notes ethnographiques sur les indignes des Nouvelles-Hbrides, Anthropos, IX (1914), p. 763. Cf. infra, ch. IV, pp. 186-191. R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 49. P. G. PEEKEL, Religion and Zauberei auf dem mittleren Neu-Mecklemburg, p. 102.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

96

Ondoitendireautant,sitrangequecelaparaisse,desvtementsquionttportspar leurpropritaire,etimprgnsdesasueur.Ainsidansl'leKivai,unjourlesjeunesfilles, enrevenantdelapche,passrentparchezBaidam,etramassrentlesfeuillesdontilavait faitusageladanse.Ellesplacrentcesfeuillesl'intrieurdeleursjupons,etrentrrent chezellessecoucher.Toutesdevinrentenceintesdufaitdel'odeurdeBaidam .Une croyanceanalogueatconstateMadagascar.Lelambaduprenedoitpastreport parsafille;demme,lasurnedoitpasporterlelambadesonfrre ;etauBaghirmi: LesKozzamserattachentuneplusgrandetribuditedesHmat.Lalgenderaconteau sujetdeleuroriginequ'ilsdescendentd'un ArabeAIOumitquipartitpourla Mecque accompagndesafilleencorevierge,maispubre.Lafillen'ayantplusdepagne,sonpre, pourcachersanudit,luidonnasonpantalon.Quelquetempsplustard,lavierges'aperut qu'elletaitenceinteparceseulfait.Elledonnanaissanceunfils,qu'elleet son pre abandonnrentsurunemontagne .
1 2 3

Revenonsl'leKivai.Uneautrelgenderacontel'histoiredeSonareetdesessixfrres aveugles.Ceuxci,enl'absencedesafemme,s'emparentdesonjupon,ets'amusentavec lui,l'and'abord,puislesautresparrangd'ge.Lafemmerentre,changedejuponetrevt celuiaveclequelsesbeauxfrressesontamuss.Pendantquelquetemps,lachoseserpte touslesjours.Dessignesdegrossesseapparaissent.Lemari,tonn,interrogesafemme. Puis,unjour,ilrentrel'improviste,etilvoitsesfrresquis'amusentaveclejupondesa femme.Oh!jecomprendsmaintenant,seditil,voilcommentmafemmeaunenfant... Ilsevengedesesfrres .Ainsi,duseulfaitqu'ellesecouvred'unvtementquiaservide jouetsesbeauxfrres,lafemmeconoit.Lemariquilessurprendconsidrequ'ilssesont renduscoupablesd'adultre,etqu'elleestenceintedeleursuvres.C'estque,dansl'espritde cesPapous,levtementquiestportparunepersonneendevientuneappartenance.Par l'effetdecetteparticipation,levtementetlapersonnenesontplusdsormaisqu'unseulet mmeindividu.
4

Decettereprsentationdriveaussiunecoutumequiserencontredansdesrgionstrs loigneslesunesdesautres:poursauverquelqu'unquivatretu,ilsuffitdejetersurlui sonvtement.Quandunhomme,chezlesMaori,voulaitsauverlavied'unennemidans unebatailleouunepoursuite,iln'avaitriendeplusfairequedejetersurluisonvtement.


1 2 3 4

G. LANDTMAN, The folktales of the Kiwai Papuans, p. 268. R. DECARY, Notes sur les populations du district do Maromandia, Revue d'Ethnographie et des traditions populaires, 1924, no 20, p. 355. DEVALLE, Le Baghirmi, Recherches Congolaises, VII (1925), p. 20. G. LANDTMAN, The folktales of the Kiwai Papuans, p. 313-315.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

97

Siceluiquifaisaitcelataitunhommed'uncertainrang,cegestesuffisait .Pareillement, enAfriqueoccidentale,dansunebagarre,MarySlessorvitledanger,etlacatastrophe imminente.Mais,bienquesavoixfttropfaibledsormaispoursefaireentendreaumilieu duvacarmeassourdissant,ellen'taitpasauboutdesesressources.Ellesedpouilladetous lesvtementsqu'illuitaitpossibled'ter,etlesjetasurl'objet:d'aprslaloiEgbo,ellelui donnaitainsilaprotectiondesonproprecorps .


1 2

Delencore,l'obligationdenepastoucherauxvtementsniauxeffetspersonnelsd'au trui,parexemple,auxarmesd'unguerrier.C'estlittralementtoucherluimme,etrisquer des'attirersacolre.Quisaitlamauvaiseinfluencequececontactpeutexercer?Inverse ment,enmettantlesvtementsd'uneautrepersonne,ons'exposefairepasserensoises qualits,bonnesoumauvaises.ChezlesPalaungsdeBirmanie,quandunenfantcommence marcher,unedespremireschosesqu'onluiapprendestqu'ilnedoitjamaiss'amuser revtirleshabitsd'uneautrepersonne...Siunhommeal'habitudedementir,etquequelqu'un mette son chapeau par mgarde, il peut attraper ainsi l'infection du mensonge... Cela s'appliqueaussiauxsouliers...J'aieuunefoisunedomestiquePalaungquivintavecmoide NamhsanenBirmanie.Uneservantebirmane,unjourdepluie,empruntapourcinqminutes lessandalesdemaPalaung,sansendemanderlapermission.Jamaisjen'aivucettefemme dansunetellefureur...Degrosseslarmescoulaientlelongdesesjoues.Elleditqueles sandalestaienttoutesneuves,maisqu'ellenepourraitplusjamaislesporter;ellecraignait quelesdfautsdeladomestiquebirmane(menteuseetmchante),nepassentenelle.Les sandalesfurentjetesdehorsetrestrentabandonnesdanslejardin .
3

Cequiestvraidesvtementsl'estaussidetoutcequiatencontactintimeetfrquent, sinon continuel, avec l'individu. Chez les Sema Nagas, le sige, comme le lit, est si troitementassociavecsonpropritairequ'ilcontient,pourainsidire,unepartiedeson essence.Parsuite,ilestabsolumentgenna(interdit)dejamaistailleroubrlerlesigeoule litdequelqu'un,etilestdetrsmauvaisgotdes'asseoirsurlelitd'unchefSema,moins d'yavoirtinvitparlui .ChezleursvoisinslesLhotaNagas,quandunepersonnevend quelquechosequiatenrelationintimeavecelle,parexemplesonhabit,ouson dao (poignard),ellegardeunfildel'habit,ouunmincecopeaudtachdumanchedudao;carsi ellevendaittoutentiercequitaitpresqueunepartied'ellemme,l'acheteurpourraitexercer sur elleune influence magique . Les Eskimo, pour la mme raison, observent une
4 5

1 2 3 4 5

Elsdon BEST, The Maori, II, p. 299. W. P. LIVINGSTONE, Mary Slessor of Calabar, p. 110-111. Leslie MILNE, The home of an eastern clan, p. 37-38. J. H. HUTTON, The Sema Nagas, p. 243. J. P. MILLS, The Lhota Nagas, p. 44.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

98

coutumeanalogue.Lorsquelesindignesvendaientdesenginsdechassedontilss'taient serviseuxmmes,oudespeauxentires,ilsencoupaientsouventunpetitmorceau,parfois toutfaitminuscule,pourleconserver.Unhommequinousavaitvenduunavirontomba maladeauprintemps.Ilsaisituneoccasiondedtacherunclatdecetaviron,etdeprendre quelquesunsdesclousd'osquienfaisaienttenirlamonture .Auxenvironsdudtroit deBering,quandunchasseurvenddespeaux,l'usageestqu'ilcoupeunpetitmorceaude chacune,etqu'illemetteavecsoindansunpetitsac .L'interprtationdecefaitrapporte parM.Nelsonestdiffrente,maisellen'exclutpaslareprsentationdontnousparlons.
1 2

CelleciestattesteaussienAfriqueaustrale.ChezlesThonga,lemanchedelasagaie d'unguerrierestuneappartenance,maisnonpaslalame.Lemancheestlui,lalame n'estpaslui.(Ellen'apastimprgnedesasueur)...Quandunhommemeurtloindechez lui,aucunecrmonien'alieutantquelanouvellen'estpasabsolumentconfirme.Alors touslesparentsserunissent.Oncreuseunetombe,etonyenterretoutessesnattesettous seshabits.Cesobjetsdontilfaisaitunusagejournalier,quionttsouillsparlesexcrtions desoncorps,sontluimme .LesZoulounemangentpaslavianded'unbufquia servidemonture,parcequecelal'aunil'homme .Laverminemmeestuneappar tenance. Il arrive souvent qu'un Cafre rend aimablement un autre le service de lui cherchersespoux;auquelcasilgardecesspcimensentomologiques,etlesrendscrupu leusementlapersonnequiilsappartenaient.Eneffet,commeilssesontnourrisdusang del'hommesurquiilsonttpris,onsupposeque,s'ilstaienttusparquelqu'und'autre, celuiciauraitensapossessionlesangdesonvoisin,etauraitainsientresesmainslepouvoir d'exercersurluiuneinfluencemagique .
3 4 5

III
Retourlatabledesmatires
1 2 3 4 5

G. HOLM, Ethnological sketch of the Angmagsalik Eskimo, edited by W. THALBITZER, Meddelelser om Grnland, XXIX, p. 86. E. W. NELSON, The Eskimo about Bering Strait, E. B., XVIII, p. 437. H. A. JUNOD, The life of a South-African tribe, I, p. 140 (note 3), p. 165. F. SPECKMANN, Die Hermannsburger Mission in Afrika (1876), p. 106. A. STEEDMANN, Wanderings and adventures in the interior of S. Africa, I, p. 266.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

99

Danscertainessocits,oncompteencoreaunombredesappartenancescequel'individu possde,surtoutquandils'agitd'objetsqu'ilaluimmeproduitsoufabriqus.Cesobjets sontinsparablesdesapersonne:ilsenfontpartie,ilssontluimme.Laproprit,dansce cas, selon la remarque du DrThurnwald, devrait tre appele plutt personnelle qu'individuelle.Letravailetsesproduits,ditil,sontconsidrs,enleurqualitde manifestationspersonnellesauplushautdegr,commeindissolublementlisleurauteur, commeuneappartenance(Zubehr).C'estpourquoiceschosesdoiventdisparatreen mmetempsquelui.Onlesbrlequandilmeurt .Cesentimentestpeuprsuniversel.Il faitdtruirecequiappartenaitl'homme,quandiln'estplus;ilfaitconsidrertouteatteinte cesobjetscommelaplusgravedesinjures,tantqueleurmatreestenvie.Lesindignes sontd'unesusceptibilitabsurdelamenacedebrlerquoiquecesoitquileurappartienne. Iln'yapasdeplussrmoyendeprovoquerleurcolrequ'uneallusionaufaitdebrlerun canot,unehutteoummeunvtement.Donneruncoupdecouteauunobjetquiappartient unautre,estregardcommeuneexpressionsymboliquedel'intentiondeluidonnercecoup sursaproprepersonne .
1 2

Lesnoirsd'Afriquenesecomportentpasautrementsurcepoint.L'appropriationd'une choseidentifieenquelquefaonl'objetappropriaveclapersonne.Quitoucheaubien,tou cheaupropritaire.LesBakongoontunsentimenttrsvifettrsspcialdecetteextension deleurpersonnalit,quiend'autresdomainesestsilimite.Vulaconnexionintimedesbiens meublesetdupossesseur,oncomprendl'usagedelesenterreravecluioudelesexposersur sa tombe. Les retenir serait s'exposer voir le dfunt venir les rclamer et exercer des reprsailles . Ces expressions sont remarquablement nettes. Extension de la personnalitsembletreuneexcellentedfinitiondel'appartenance.Deleurct, MM.SmithetDaleontobservquechezlesBailaunmmemotsertdsignercertains dommagescaussauxpersonnes,etd'autresportsleurproprit:Attenduque,dans l'espritdesBaila,ilyaunerelationextrmementintime,quivalantpresqueuneidentit, entreunepersonneetcequ'ellepossde,letortfaitsapropritcomptecommes'iltaitfait ellemme .
3 4

Endiversesrgionsdel'AmriqueduSud,onretrouvecetteextensiondela person nalit.LeJibaronepeutpassparersapersonnalitdesobjetsmatrielsquiluiappartien


1 2 3 4

R. THURNWALD, Ermittelungen ber Eingeborenenrechte der Sdsee, Zeitschrift fr vergleichende Rechtswissenschaft, XXXIII, p. 351. W. GILL, Savage life in Polynesia, p. 120. R. P. VAN WING, tudes Bakongo, p. 129. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, I, p. 346-347.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

100

nent,dumoinsdeceuxqu'ilafaitsluimme.Quandilfabriqueunbouclier,untambour,une sarbacane,ouquelqueautreobjetdlicat,ilaunrgimeetdestabousobserver;carselon sesides,ilfaitrellemententrerquelquechosedesapersonnalit,desonme,dansl'objet qu'ilproduit.Etunpeuplusloin:LeJibaroprtetoujoursbeaucoupd'attentionsa toiletteetsesornements,quiformentunepartiedesapersonnalit .ChezlesChimane delaBolivieorientale,ilestdifficiled'acqurirlesobjetsquiappartiennentauxpetits enfants.LesIndienscroientque,s'ilssedessaisissentduberceaudeleurenfant,ilmourra. Pour certainesamulettes,ils refusrent dela faonla plusnergiquedes'en dfaire par change .DemmechezlesIndiensCatiosdelaColombie.Danslecortgefunbre, quelqu'un porte dans unpanier les objetsque le dfunt employaitetpossdait, pour les enterreravecleurmatre.Cettecoutumeestsiinvtrechezeuxque,mmeaprsqu'ilsont tbaptiss,illeurencotederompreavecelle.J'aiassistl'enterrementd'uneenfantde quelquesmois,dontlamreetlagrandmrefrquententlessacrements.Malgrleurpit reconnue,etleurrenoncementauxautrescrmonies,ellesnepurentsesoustrairetoutfait cettetradition,etentrelestoffesdontellesenvelopprentlepetitcorpsdel'enfant,elles placrentlebiberonquiavaitservilafaireboire .T.Guevaraasignallemmefaiten termes particulirement nets: Les Araucans d'autrefois craignaient de se dessaisir des objetspersonnelsfabriqusparceluiquis'enservait,telsquevtements,armes, bagues, anneaux,etc.Cesobjetstaientlalettreidentifisavecleurmatre,etleslaisserentreles mainsd'unautrequivalaitdonnerceluiciunpouvoirmagiquesurlui.EtGuevara ajoutecetterflexionquiporteloin:cettepratiquemagiquecorrespondaitl'unionqui existaitentreunepersonneetsonimage .
1 2 3 4

Si, en effet, les primitifs, en gnral, sont tellement soucieux de ne pas laisser leurs appartenances,quellesqu'ellessoient,tomberentrelesmainsd'uninconnu,c'estdire peuttred'unennemi,c'estqu'ilpeuts'enservirpourlesensorceler.Or,selonlaremarquede Guevara,cetensorcellementestdummetypequel'envotement,Lesappartenancessont traitesparlemagiciencommedesimages(brlesparexemple,ouenterresaveccertaines substances,etc.).Ilestpermisdepenserquelesimages,leurtour,sontreprsentescomme desappartenances. Estil ncessaire de citer des cas d'ensorcellement de ce genre? Ce sortilge (aux NouvellesHbrides)consisteprendrelesexcrmentsdequelqu'un,oulaterreoilaurin.
1 2 3 4

R. KARSTEN, Blood revenge, war, and victory-feasts among the Jibaro Indians of eastern Ecuador, E. B. Bulletin 79, p. 12, p. 24. E. NORDENSKILD, Forschungen und Abenteuer in Sd-Amerika, p. 120. Fr. SEVERINO DE SANTA TERESA, Creencias, ritos, usos y costumbres de los Indios Catios de la Prefectura apostolica de Uraba, p. 122. L. GUEVARA, Psicologia del pueblo araucano, p. 174.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

101

Onenveloppeceladansunefeuilled'ignamesauvage,onmetletoutdansunjeunecoco qu'onenchanteensoufflantdessus,etenfaisantcertainesprires.Enfin,onvaenterrerce cocoaveclecontenudansunendroitoilsortdeterredesfumerolles.Lecocos'chauffe,et lavictimetombemalade.Sionrussitdcouvrirlecocoetleporteravecdespincesdans unemared'eaufrache,lemaladegurit:sinon,ilmeurtinfailliblement .EnNouvelle Guine, chez les Bakaua, lorsqu'il s'agit d'ensorceler quelqu'un, il faut au sorcier une amorce,c'estdireilestncessairequ'ilaitentrelesmainsuneappartenancedel'homme qu'ilveutdtruire.Cepeuttredesrestesd'aliments,delasalive,descheveux,dessquames delapeau,delacrassedesoncorps,oummesimplementdelacouleurrougeteindreses cheveux,oulatiged'unenoixdebtelqu'ilmche.Lesorciermetl'medesavictimeen contactaveccetobjet,ill'yattache,afindelalivreraufeuaveccetteamorce,etdertir ainsilavictime .S'ils'agitd'ensorcelerdesanimaux,onprocdedelammefaonsur leurs appartenances.Jusqu' ces derniers temps, crit un ancien voyageur en Afrique centrale,on n'a pas permisaux missionnaires dese servir dufumier pour leurs jardins. Auparavant,oncroyaitpartoutque,silefumiertaitenlevdeskraals,lebtailmourrait d'unecertainemaladie .
1 2 3

Parfois l'envotement et l'ensorcellement pratiqu sur les appartenances se combinent. ChezlesTlinkit,unsorcier,pouroprersursavictime,seprocuraitunmorceaud'undeses habits,ouunpeudesescheveux,desasalive,ouunearted'unpoissondontelleavait mang.Puis,ilfabriquaituneimagedesoncorps,etillatraitaitcommeilvoulaitfaire souffrirlapersonneellemme:s'ilvoulaitl'macier,ilenfaisaitunsquelette,s'ilvoulait enleverunefemmesonhabilettisser,ildformaitlesmains,etc. .
4

IV
Retourlatabledesmatires

1 2 3 4

J. Bt. SUAS, Notes ethnographiques sur les indignes des Nouvelles-Hbrides, Anthropos, IX (1914), p. 767. R. NEUHAUSS, Deutsch Neu-Guinea, III, p. 463-464. Rev. J. PHILIP, Researches in South-Africa, II, p, 117. J. R. SWANTON, The Tlinkit Indians, E. B., XXVI, p. 470.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

102

Lesappartenancespeuventaussitreemployesd'autresfinsquel'ensorcellement.Par exemple,chezlesDschagga,quandunenfantdevientvagabond,et,commefontvolontiers lesgaronsquisontaumilieudeleurcroissance,disparattoutelajourneduvillagedesa mrepourflnerdanslacampagne,onessaiedel'attacherlamaisonparsonme. Pendantlanuit,auplusfortdesonsommeil,lamreinquiteluicoupelesonglesdesmains et des pieds, et aussi un peu de ses cheveux. Le lendemain on fait venir le sorcier. Il attache ces lments, c'estdire il crache sur eux, et, tout en prononant certaines formules,illescachedanslacharpentedelamaison.Delasorte,lejeunehommesetrouve enchanlamaison,etdbarrassdesesimpulsionsdevagabondage.Lorsque,lafin d'uneexpdition,onaramenunenfantrduitenesclavage,pourledfendrecontrelanos talgieetledsirdes'enfuir,onarecoursaummeprocd .L'extensiondelapersonnalit auxappartenancesrognuresd'onglesetcheveuxesticiaussinettequepossible.Onagit surelles,etc'estsurl'individummequel'effetestproduit.
1

Voiciunautrefaitrecueilliaussidansunetribubantou,etquin'estpasmoinssignificatif. ChezlesBakaonde,unenfantquipercesesincisivesd'enhautavantcellesd'enbas(on appellecesenfants lutala)estjetlarivire.Aprsl'avoirainsijet,lamrerentresans manifesterdedeuil.Personneneluifaitdequestion.(Onsaitqueceslutalasontdesporte malheur) .


2

Ilyapourtantunmoyenquipermetparfoisdesauverlavied'unenfantlutala.Onpeut autoriserlamremettredansunecalebasse,etconserver,touteslesdentsdelaitde l'enfantaufuretmesurequ'ellestombent,toussesonglesquisedtachent,toutesses rognuresd'ongles,ettouslescheveuxqu'onluicoupe.Lorsqueladerniredentdelaitest tombe,lamreprendcettecalebasse,etlaportesursondos,commeunenfant,dansla mmetoffequiluiaserviporterlesien.Ellevalarivire,etelleylaissetomberdeson doslacalebasse,commeelleauraitlaisstomberl'enfant.(Danstouscescasd'infanticidepar noyade,lamredtacheunpeul'toffeet,sansregarderderrireelle,laissel'enfanttomber.) Aumomentolacalebasse,entombant,faitrejaillirl'eau,elledithautevoix:Voicile lutala!Ilestrared'ailleursquecesoitaccord .
3

Ainsi,danslapensedecesindignes,lacollectioncompltedecertainesappartenances quivautl'individuluimme.Ellepeutluitresubstitue,mmedansdescirconstances particulirementgraves.L'intrtdugroupesocialexigequelelutalaportemalheursoitmis horsd'tatdenuire,c'estdirequ'ildisparaisse.Saseuleprsenceaumilieudugroupeserait


1 2 3

Br. GUTMANN, Denken und Dichten der Dschagga-Neger, p. 65. Cf. La mentalit primitive, p. 163-171. F. A. MELLAND, In witch-bound Africa, p. 50-51.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

103

unemenaceperptuellepourlaviedesesmembres.Engnral,onn'hsitepaslesacrifier. Samren'osepasessayerdelesauver.Ilarrivecependantquel'enfantsoitpargn;mais ilfautalorsqu'unesortededouble,faitdesesappartenances,soitsacrifisaplace.Dansla pensedesBaKaonde,cedoubleestl'enfantluimme.Quandlamre,enlaissanttomberla calebassedansl'eau,crie:Voicile lutala!,cen'estpasunpieuxmensonge.Elleest seule,etellenecherchetromperpersonne.Elleexprimecetteide,trangepournous,mais nonpourdesespritshabituspenserselonlaloideparticipation,quel'enfantetsondouble, bienqu'occupantdeslieuxdiffrents,nesontqu'unseuletmmeindividu.Celanefaitpas question pour elle, ni pour personne dans la tribu, puisque le double se compose d'appartenances,etquelesappartenancesdel'enfantsontl'enfantluimme. D'autresappartenancespeuventtenirlammeplace.Tmoinunfaitrecueillichez les Naguas,tribuduHautAmazone.latombedelanuit,ilscreusentunefosse,qui,ce quel'onauraitsrementimagin,devraitservirpourlecadavre,tantilslefontavecsoin. Maisc'estpouryenterrerlesrestesdeseffetsdudfunt,sonhamac,sesflches,btons, couteaux,plumes,etenunmottouslesustensilesdontils'estservidesonvivant:dment attachsetplacsdanslehamac,onlesdposedanslafosse...Autourdecettetombe,ils sarclentunpeudeterrain,etilsyplantentdelacannesucre,desbananiers,desyuccas,des papayers,etc.,entrspetiteproportion,carleproduitdecesplantesnedoitservirqu'l'me dumort,afinqu'ilnereviennepaslarecherchedesesustensiles,lagrandefrayeurdes vivants.Lanuitsuivante,lecadavreestmissurlefeu,cuit,etentirementmang.Mme lesossontrduitsenbouillie;pourlesconsommeronlesmlangelafarinedeyucca . Aucunepartieducadavren'estdoncmisedanslatombe.Cependant,onpourvoitprsd'elle lanourrituredumort,depeurqu'ilnerevienne.C'estdoncqu'ilyestprsent.Et,eneffet,on y a enterr ses appartenances. Ellesfont partiede sa personne, elles sont luimme. Le contenudelatombecreuseavectantdesoinestl'Indienmort,commelecontenudela calebasse,chezlesBakaonde,estl'enfantlutala.
1

SiunEwe(auTogo)meurtenvoyage,onluicoupelesonglesetlescheveux,etonles portesesparents;l'hommemmeestenterrsurplace .Nousdirionsquesesongleset sescheveuxlereprsentent.Pourl'indigneduTogo,cesappartenancessontluimme: laparticipationentreellesetluiquivautuneidentit.


2

Enfin,auxlesKeij,unmissionnaireaobservdesfaitsquiconfirmentlesprcdents. Ledandamoerestuneespcedegrilenbambouconstruitenviron1mtre1,50mau dessusduplancher.Onydposelanoixdecocoquiaserviaaspergerlespartants,puis


1 2

Teniente-Coronel Roberto LOPEZ, En la frontera oriental del Per, Para 1925, p. 57-61. Von FRANOIS, Mitteilungen aus den deuschen Schutzgebieten, I, 4 (1888), p. 162.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

104

encoreautantdenoixdecocoqu'ilyadevoyageurs.Onyplaceencore...lepanierqui contientl'uf,lesboutsdecigarette,etparfoisd'autresmenusobjetsquelespartantsont commislagardede l'enkodmangan. Selonl'idedesindignes,cesobjets...remplacent leurpersonne.Ilss'imaginentdesrapportsinvisibles,maistrsrels,entrecesobjetsetles absents,desortequetouslesbonssoinsprodiguscesobjetsprofiterontaussi eux mmes.Aussi,lorsqu'onvatirerleurhoroscope,onported'abordlematrielquiservira cettefindevantledandamoerocesobjetsreposent,afindesemettreainsienrelationavec lesabsentsquecesobjetsreprsentent .Commelesonglesetlescheveuxdel'Ewemort, cesobjets,appartenancesdesvoyageursabsents,sontdeslmentsdeleurindividualit,en unmot,sonteuxmmes.Cetteidentitparparticipationpercesouslesexpressionsdontse sertleP.Geurtjens.
1

Pourconclure,nousconsidreronscommeacquisjusqu'prsentlespointssuivants: 10Pourlamentalitprimitive,leslimitesdel'individusontvariablesetmaldfinies. 20 Lesappartenancessontuneextensiondel'individualit.Ellessontdesparties intgrantesdelapersonne,etseconfondentavecelle. 30Lesappartenancesdanscertainscas,sontregardescommeledoubledel'individu, etcedoubleestl'individuluimmedontilpeuttenirlaplace.

P. H. GUERTJENS, Le crmonial des voyages aux les Keij, Anthropos, 1910, p. 351.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

105

CHAPITREIV
LMENTSETLIMITES DEL'INDIVIDUALIT(suite)

Retourlatabledesmatires

Parmilesappartenances,sparablesounon,del'individu,ilenestauxquellesleprimitif attribueuneimportancemajeure,exceptionnelle.Leurintgritluiparatuneconditionsine quanondesascuritetdesavie.C'estd'ellesqu'unennemiessaierad'aborddes'emparer. S'ilnepeutpaslesavoirsadiscrtion,iltcheradelesatteindreindirectement. S'ily russit,etquel'individulesache,celuicisesentcondamnsansappel. Telletait,parexemple,d'aprs lesplusanciens tmoignages, la graissedes reins (kidneyfat)auxyeuxdestribusaustraliennesdeVictoria.Laplusterribledeleurssupers titionsestqu'ilscroientque,s'iln'taittu,l'hommenemourraitjamais;ques'ilestmalade, c'estquesoncorpsatouvert,etqu'onluiaenlevlesreinsetleurgraisse,cequiacausla mort;etquerienn'apaiseraceluici,sinonlesreinsetlagraissed'unautre.Ilscroientaussi, puisquelesreinsetleurgraissesontlaviedel'homme,quelefaitdelesmangerdoublela

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

106

forceetlavigueurdeceluiquis'enrepat.Aussinetuerontilsjamaisunnoirsauvage, commeilsl'appellent,sansenlevercettepartiedesoncorps .Danslemmerecueil, M.Jamiesoncrit:Quandunindignevientmourir,qu'ilsoitjeuneouvieux,oncroit qu'unennemi,pendantlanuit,luiafaituneincisiondanslect,etluiaprislagraissedeses reins .


1 2

Plusieurspassages deBroughSmythconfirmentlestmoignages quiprcdent. Lors qu'uneexpditiondevengeanceatrouvlesvictimesqu'ellecherchait,etqu'ellelesasurpri sesetmassacres,ilsenlventtoujourslagraissedesreins,etilsprennentaussiunmorceau de lapeaudelacuisse. Ilsemportentcelachezeuxcommetrophes,demmequeles Indiensd'Amriqueprennentlescalp .Cefuttoujourslacoutumechezlesindignes quelesguerriersd'unetribufissentdesincursionssurleterritoired'uneautre,soitpourvoler desfemmes,soitpoursurprendreetattaquerdeshommes.Aprslesavoirabattus,onleur faisaituneincisiondanslect,parlaquelleonretiraitlagraissedesreins.Lemeurtrierla conservaitavecsoin,etl'employaits'enenduirelecorps.Onpensaitquetouteslesqualits, tantphysiquesquemorales,dupremierpossesseurdecettegraissepassaientainsiceluiqui s'enservait .
3 4

AppliquonscesfaitsetceuxquivontsuivrelaformulesiexactedeM.ElsdonBest: lestermesindignesdsignentlafoisdesreprsentationsmatriellesdequalitsimma trielles,eldesreprsentationsimmatriellesd'objetsmatriels. Lagraissedesreinstait ellepourlesindignesdeVictoriacequ'elleestpournous:unesubstanceblanchtre,molle, occupantunecertainergionducorps?Oui,sansdoute.Maiselletaitenmmetempstout autrechose.Objetvisibleettangible,elletaitaussiunequalitimmatrielle,autrement dit, mystique. Elle tait, selon l'expression du colon de Victoria, la vie de l'homme. Soustraite,commetelle,cequenousappelonslesloisphysiques,ellepouvaitsortirde l'intrieurducorpsetyrentrer,sansquerientrahtsondpartnisonretour.L'incisionmme dontilatquestionplushautestuneoprationmystique,dontlatracenesubsistepas ncessairementcommecelled'uncoupdebistouri.Parconsquent,l'absencedecettetrace surlapeauneprouvenullementquel'incisionn'apaseulieuetquelagraissedesreinsn'a pastenleve.Untelargumentnevautquepourdesespritspositifscommelesntres.Ilne produit aucun effet sur une mentalit mystique. Celleci sait, certains signes, qui ne trompentpas,quelagraissedesreinsatenleveunindividu.Sacertitudenepeuttre branle,nonplusqu'ellen'abesoind'treconfirme,parletmoignagedessens.
1 2 3 4

Letters of Victorian pioneers, p. 68. Ibid., p. 271. Brough SMYTH, The Aborigines of Victoria, II, p. 289 (Upper and Lower Murray). Ibid., II, p. 313.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

107

Quandunindignesetrouveseul,trsloindesoncamp,ilestexposcequel'esprit d'unnoirsauvageluienlvelagraissedesesreins.Cettegraisse(Marmbula)estenle ved'unemaniresecrte(c'estdiremystique).Danspresquetouslescasdecegenre,la mortestcertaine.Ellenepeutqu'grandpeinetrevitedanslesplusfavorables. Unindignerentresoncampendisantquelagraissedesesreinsluiatenleve.Cons ternationgnrale.L'hommesecrotdjmort.Malcolm,magicienettrssavantdocteur, quicroyaitpossderlepouvoirdevoleretdefendrel'aircommeunaigle,semitalorsau travail.Ildisparutdansl'obscurit;desbranchescraqurentetbruirentaumomentoilprit sonvolverslecieltraverslesarbres...Malcolmneputpastrouvertoutdesuitelenoir sauvagequiavaitprislagraissedesreins,etilfutobligdefairecequelesindignes,d'aprs sesdires,croyaienttreunvolprolong.Ilrestaabsentpeuprstroisquartsd'heure...Enfin ilreparut.Sansmotdire,ilempoignalemoribonddelafaonlaplusbrutale,etsemitle frictionnerviolemment,ens'attachantsurtoutauxflancsdepauvremalheureux,qu'ilfrappait etenfonaitsanspiti.Ilannonaalorsquelacuretaitacheve.Tousleshommessautrent surleurspieds...Lemaladeseleva,allumasapipe,etsemittranquillementfumerau milieudessiens... Les noirs croyaient fermement que Malcolm s'tait envol dans les airs comme un faucon,qu'ilavaitfondusurlenoirsauvageravisseurdelagraissedesreins,qu'illalui avaitreprise,etqu'ill'avaitreplacedanslecorpsdumalade.RiendecequeM.Thomasput leurdiren'eutlemoindreeffetsurleursesprits. Ilscroientaussiquesilenoirsauvagequiavollagraissedesreinsenmangesipeuque cesoit,l'hommequiill'aprisemourrainfailliblement .
1

Celongrcit,quej'aidabrgerbeaucoup,enrappelled'autressingulirementsembla bles.l'extrmitnorddel'autrehmisphre,l'angakokeskimoprendsonvol,luiaussi, commelemagicienaustralien,pourallerlarecherched'unemequiatravieson malade.CommeMalcolm,ilresteabsentplusoumoinslongtemps.Ilredescend,commelui, avecl'mequ'ilareprisedeforceauravisseur.Commelui,enfin,illarintgredansle corpsdupatient,quirevientaussittlavieetlasant. Cettecomparaisonsemblejeterunevivelumiresurcequel'angakokappellel'me,et aussisurcequ'estrellementlagraissedesreinsdesindignesaustraliens.Departetd'autre,


1

Ibid., I, p. 469-471.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

108

il s'agit la fois d'un objet matriel et de qualits immatrielles, confondus dans une reprsentationssidiffrentedenosideshabituellesquenousnepouvonsgureesprerdela biensaisir.C'estlavieou,commed'autresdisent,leprincipevital,oul'mede l'individu.Maisceprincipevitaln'agitqued'unefaonmystique,etparsaseuleprsence. Tantqu'ilestl,l'individudemeuresainetsauf.S'ilenestpriv,silagraissedesreinsou l'meestravie,parexemple,parunennemi,ilmeurtplusoumoinsvite.Riennepeut l'en prserver. Le seul remde est celui que tentent les docteurs indignes: rcuprer le principevital,l'me,lagraissedesreins,et,siparbonheurelleestencoreintacte,la remettresaplacedanslecorps. Lemmeauteurrapporteencoreuncasintressant.Unejeunefemmedprissait,etvisi blementelleselaissaitmourir.Ellefinitparrvlerlesecretdesonabattement.Elleraconta M.Thomas que quelques lunes auparavant, alors que les noirs de la tribu Goulburn campaientprsdeMelbourne,unjeunehommeappelGibberooktaitvenuderrireelle, etluiavaitcoupuneboucledecheveux.Cetteboucle,ditelle,elletaitsrequ'ill'avait enterrequelquepart,etqu'elleypourrissait.Parsuite,lagraissedesesreins(Marmbula) seconsumait,etquandsescheveuxseraiententirementpourris,ellemourrait,Elledclara, enoutre,quesonnomavaittrcemmentgravsurunarbreparunsauvagenoir,etque c'taitlunautresignedemort .
1

L'ensorcellementparlemoyend'uneappartenanceesticitoutfaitnet.LajeuneAustra liennedpritparcequ'unennemi,enpossessiond'uneboucledesescheveux,faitlentement sedcomposercetlmentdesonindividualit.Maiscettedcompositionellemmeagitpar une usure progressive, par une consomption continue de la graisse des reins, qui est le principevital.Noussaisissonsdoncparquelmcanismel'ensorcellementamnelamort, sitoutefoisletermedemcanismenejurepas tropavecdesactionsquisont toutes mystiques.Lesortilgeexercsurlescheveuxretentitdistancesuruneappartenanceplus essentielle,lagraissedesreins.Plussimplement,ilatteintlasecondetraverslapremire,et, vraidire,lesdeuxlafois. EnNouvelleGuine,M.W.E.Armstrongaobservdesfaitsanaloguesauxprcdents,o apparatlammeambigutdanslareprsentationd'tresetdequalitsquisontlafois immatrielsetmatriels.Lasorcire(alawai),ditil,tuenormalementunepersonnepour s'enrepatre.Maisqu'estcequiestmangaujuste?Ilsemblequel'ideensoittrsvague dansl'espritdesindignes.Ilsembleraitqueceftletantau(l'me)quiestmang,bien qu'ilsadmettentquecenepuissepastrelachairrelle,puisquecelleciseputrfieetfinit
1

Ibid., I, p. 468-469.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

109

pardisparatreparlamarchenaturelledeladcomposition.D'autrepart,destombessont souventviolespardesalawaiquiemportentlecadavre,entoutouenpartie...Ilsemblequ'il yaconfusionentredeuxides:celledelafemmeenchairetenosquidvorelecadavrerel, et celle de la femmealawai qui mange le tantau, ou peuttre l'earua (deux noms de l'me).Maislefaitqu'une alawai mangeunepersonne,n'empchepasl'earua decette personnededescendreaupaysdesmorts.Unvieilindigneexprimal'opinionquel'earuaest bienmang,etquelesyeuxseulssubsistent.Cevaguedansl'espritdesindignes, ajouteM.Armstrong,estprcismentcequel'ondoits'attendretrouver.Lagrandecause d'erreur dans le prsent expos est, sans aucun doute, la tendance donner aux ides indignestropdeprcision;iln'estgurepossiblepourtantdelesexprimersanstomberdans cegenred'erreur .Etunpeuplusloin:Iln'estpasclairpourmoi,probablementparce quecen'estpasclairpourl'indigneluimme,silemaladeouson tantauestounonla dispositiondel'alawaiavantqu'ilsoitmort.Ilsemblecependantquel'alawaipeutdisposer dutantauetl'emporterfichsurunlongbton,commeunporc,avantquel'hommesoitmort, etqu'ilpuisselemanger,cequidonneunsenspluslittrall'expressionunesorcireesten traindememanger,employeparlesmalades,ets'accordeaveclacroyancequeparfoisla maladies'accompagnedelapertedel'ombre(l'meestaussil'ombre)...
1

Lesdiffrentesmthodesemployesparlessorciresnesontpasmoinsinstructives.Ou bienl'me(earua)delasorciremangelavictimeparl'actiondirected'unpouvoirquilui estpropre,sansaucunusageapparentd'uncharmeoud'uneformulemagique.(Cependant unefemmealawaiexercesonpouvoir,croiton,parlemoyendeparoles.)Oubienl'earuade lavictimeestcapturparl'alawai.Danscecas,l'earuadecelleciapparatsouslaformed'un hommeoud'unefemme,saisitl'earuadelavictime,l'attacheetl'emportecommeunporc Oiaisa,unecollineprsdeSagarai,oelleresteindfiniment...Lecadavredemeurelola personneatattaque.Ilpeuttredcouvertplustardparsesparents,ilneporteaucune marquedeviolence...Oenfin,lamthodelaplususuelleestdeprojeterdeprsoude loindepetitespierres,desmorceauxdebois,etc.,l'intrieurdelapersonneattaque.Il n'yapasdeplaievisible .
2

CesMlansiensdelaNouvelleGuineneparlentpas,commelesAustraliensdeVictoria, de la graisse des reins. Ce qui en tient lieu chez eux, c'est l'earua, me ou double de l'individu,plusoumoinsimmatriel,quirsidedanslargionduventre,oubienletantau, ombreourefletducorps,plusoumoinsconfonduaveclui.Maiscettediffrenceestplus apparentequerelle.D'unepart,lagraissedesreins,danssaralitmystique,quiseule
1 2

Annual Report. Papua, 1920-1921, p. 34-35 (tribu Suau Tawala). Ibid., p. 35.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

110

intresse les indignes, est me ou principe vital, et de l'autre, l'earua des Suau Tawala,toutemequ'elleest,peuttrefichesurunpieucommeunporc,etlittra lementmange.Poureux,commepourlesAustraliens,lamaladiemortelleconsisteprcis mentencequecetteme,lafoisimmatrielleetmatrielle,atravieetestdvore parunsorcier.Chezlesunscommechezlesautres,ellepeuttreenlevesansquel'opration laissedetrace.L'ablationellemmeestmystique:iln'estdoncpasbesoinqu'unorificeait tpratiqusurlecorpsdelavictime .
1

Danslessocitspolynsiennes,beaucoupplusvoluesengnralquecellesd'Australie etdeMlansie,l'idedel'medumaladedvoreparunespritoundieutaitcou rante.Lathoriedelamaladieetdelamortestquecertainsdieuxsenourrissentexclusive mentd'espritshumains.Del,l'pithteinjurieusequesouventonleurappliquait:Atua kaitangata,dieuxanthropophages,c'estdiredieuxqui,pourdesfautesvnielles,dvorent lesmesdeleursadorateurs.Unefoisqueledieus'estmismangerl'me,lecorps,qui estregardsimplementcommelacoquilleoul'enveloppedel'espritnepeutquesefltrir etmourir.D'unboutl'autredelaPolynsie,personne,croyaiton,nemouraitdemort naturelle:ilyavaittoujourseuunefautecommisel'garddesdieux .Sousuneformequi estdevenuenettementreligieuse,nereconnatonpasicidesreprsentationssemblables cellesquiviennentd'tredcrites?Laviedpenddel'actionmystique,c'estdiredela prsence,d'unprincipevitaloud'uneme,etquandceprincipeestls,dvor,elle faitplacelamort.Ceprincipe,appartenanceessentielledel'individu,lafoismatrielet immatriel,peut,commelagraissedesreinsdesAustraliensetl'earuadesMlansiensdela NouvelleGuine,servirdepturedesespritsquelesPolynsiensappellentdieux.
2

cesreprsentationsserattachentdescroyancesrpanduessurtoutelasurfaceduglobe: l'mepeuttrevole,mange,rapporte,et,danscertainscas,remplace,rapice,rac commode,etc.LeRameaud'Orenadonnunelongueetclbrenumration.Lelecteur mepermettradel'yrenvoyer.Tanttcettemeapparatsouslaformed'unesprit,d'un souffle,tanttsouscelled'unoiseau,d'unautreanimal,d'unpapillon,d'unhomunculus,etc. Lesmthodesemployespourladcelerloelleatcache,pourlarcupreretpourla rintgrerdanslecorpsd'oelleestabsente,sontaussitrsvaries.Cependant,souscette grandediversitapparente,uneanalogiefondamentalesubsiste.Commelagraissedesreins et l'earua tudisplushaut,cettemeesttoujoursuneappartenanceessentiellede l'individu.Saprsencelefaitvivre,etsonabsenceletue.
1

Aux les Andaman, le principe vital, dit A. B. Brown, est, des moments diffrents, identifi par les indignes avec le pouls, le souffle, le sang, et la graisse, particulirement avec celles des reins . The Andaman islanders, p. 166. W. W. GILL, Life in the southern isles, p. 183.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

111

J'endiraiautantdelafameusemeextrieure,dontleRameaud'Oradonnaussiune abondanteetexcellentedescription,toutesrservesfaitessurlesquivoques,malentenduset contresensquinaissentdel'abusqu'ungrandnombred'observateursfontdumotme.En fait, dans les tmoignages les plus prcis relatifs l'me extrieure, souvent le mot men'estpasemploy.L'auteursesertexclusivementdumotvie(life).Envoicideux exemplesentrebeaucoupd'autres.ChezlesCherokee,deschefsdeguerresavaientplacer leursvies(lives)ausommetdesarbrespendantlabataille,desorteque,mmefrapps parl'ennemi,ilsnepouvaientpastretus.Unjour,dansunebatailleaveclesShawano,le chefdesCherokeesetenaitdebout,justevisvisdesennemis,etilleslaissaittoustirersur lui.Ilnefutpasbless,jusqu'aumomentolechefShawano,quiconnaissaitluimmece charmedeguerre,ordonnaseshommesdetirerdanslesbranchesaudessusdelattede l'autre.Ilslefirent,etlechefCherokeetombamort .EnAfriqueaustrale,chezlesBa ila,unemthodepourseprotgerconsiste,parlemoyend'uncharmepuissant,placersa proprevie(life)dansunecachette:soitdansuneautrepersonne,soitdansunobjet.Un chef,Mangaila,nousconfiaunjourquesavietaitcachedansl'aiguillequisetrouvaitsur latted'unami.Maisilpritsoindenepasdirequelami.Unautrenousracontaquelasienne taitdansl'ongled'undesesamis.Lesauteursexpliquentensuitecommentledocteurs'y prendpourfixerlaviedequelqu'undansl'ild'unserviteur,dansunpalmier,etc. .
1 2

Cettevieoumeextrieurenesemblepasdiffreressentiellementduprincipe vital,del'me,etdelagraissedesreinstudisplushaut.Elleest,commeeux,une appartenanceessentielledel'individu.Maisilpeutparatresingulier,queceprincipe,qui entretientlavieparsaseuleprsence,l'individu,pourplusdescurit,l'loigneluimmede sapersonne.Onlemetailleurs,dansuncoffre,ausommetd'unarbre,chezunanimal,dans lescachetteslesplusinvraisemblables.Etl'individu,malgrl'absencedesavie,continue vivre!Bienmieux,ilcroitsonexistenceplusassure,ils'exposeimpunmentauxpires dangers!Commentexpliquercettecontradiction? Siparadoxalequeparaisselarponse,jediraisvolontiers:lavie,l'meextrieure, exerceeneffetuneactiondeprsence,maisellel'exercedeloin.Pourlamentalitprimitive, iln'yalriend'extraordinairenidechoquant.Nousavonsvuetnousverronsencorede nombreuxcasdebiprsence,oummedemultiprsence,ountreexisteetagitendeuxou plusieursendroitslafois.L'actionmystiqueduprincipevital,misensretdansune cachette lointaine, ne s'en fait pas moins sentir dans le corps de l'individu, tant que ce
1 2

J. MOONEY, Myths of the Cherokee, E. B., XIX, p. 394. Cf. ibid., p. 468. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, I, p. 256-257.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

112

principeestintact.Commelesautresparticipationsdecegenre,celleciseraliseaussibien deloinquedeprs.

II

Retourlatabledesmatires

Trssouvent,danslesreprsentationscollectivesdesprimitifs,leprincipevital,ou vie,del'individunesedistinguepasdesonombre,danssonimageoudesonreflet (reflection). Lesobservateursrapportentconstammentqu'audiredesindignesleurombre estleurme,ouunedeleursmes,lorsqu'ilsenadmettentplusieurs.me,om bre:motslourdsd'quivoques,sourcesintarissablesd'erreurs.Commepresquetousces observateursignorentoumconnaissentlescaractrespropresetl'orientationdelamentalit primitive,ilsluiprtentleurspropresconcepts.Souslesmotsdontlesindignesseservent, ilscroientfacilementlesretrouver.Del,desconfusionsinextricables.Pourdmlerunpeu l'cheveau,notreseuleressourceestdequitterl'attitudementalequinousesthabituelle,etde nousplierdumieuxquenouspourronscelledesindignes.ceprixseulement,nous parviendronsrestituerjusqu'uncertainpointleursreprsentations,quemmedebons observateursontdformes. DecertainspassagesdeCodrington,parexemple,ilressortavecvidencequel'ombred'un individuestuneappartenanceessentiellesavie,analoguecellesdontilatquestion plushaut.Ainsi,Florida,personnenevoudraitpasserlelongd'un vunuha (piced'eau sacre),quandlesoleilestassezbaspourquel'ombredel'hommeseprojettesurlasurface del'eau:lemort(ghost)quihabitelevunuhalaluienlverait .Ilyadespierresd'une forme bizarrement allonge que dans les les Banks on appelle tomate gangan, morts cannibales.Ellesontunetellepuissance,dufaitdelaprsenced'unmort(ghost)enelles,que sil'ombred'unhommetombesurl'uned'elles,lapierreferasortirdeluisonombre,etil mourra .Ilneparatpasdouteuxquel'meicin'estautrequel'ombre,etquecelleci estlaviedel'individu,ausensdumotquenousconnaissons.Demme,encoreauxles Banks,ilyaValuwauntrouprofondopersonnen'oseregarder.Sil'imageduvisage
1 2

1 2

R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 176. Ibid., p. 184,

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

113

d'unhommevenaittombersurlasurfacedel'eau,ilmourrait:l'espritsesaisiraitdesavie ens'enemparant.L'ombre,oureflet,tientvidemmenticilaplacedelagraissedesreins desAustraliens,oudel'earuadelaNouvelleGuine. Mais les textes ne s'interprtent pas toujours aussi facilement. Les malheureux mots d'ombreetd'mecompliquentdesreprsentationsdjobscuresparellesmmes.Des passagescommelessuivantsmontrentcombienCodringtonluimmeestprdisposse laissersduirepareux,sisincrequesoitsondsird'exposerlesidesetlescroyancesdes indignesdelafaonlaplusobjective.Quelamortsoitlasparationdel'med'avecle corps,etquel'meaprssondpartcontinueuneexistenceintelligenteetplusoumoins active,c'estcequecroientpartoutlesMlansiens.Maisqu'estcequecela,quipendantla viedemeureaveclecorps,lequittequandlamortsurvient,cequ'enanglaisnousappelons soul(me),voilcequelesMlansienstrouventtrsdifficileexpliquer...Penser,dumoins pourlesindignesdelaMlansie,quivautvoir.Cequiestpensdoitncessairement avoiruneformesouslaquelleilestpens.Etpoursefairemieuxentendre,Codringtoncite, enlaprenantsoncompte,unephrasedeLorimerFison,lemissionnairedeslesFidji. Supposonsquedesindignesappellentl'meombre:jenecroisabsolumentpasque dansleurpensel'mesoituneombre,oul'ombreuneme;maisilsfontdumotombre un usage figur pour dsigner ce qui, en l'homme, est, comme son ombre, nettement individuel,etsparabledelui,maisimmatriel .
1

End'autrestermes,quandlesMlansiensdisentombre,ilspensentcequeCodrington luimmeadansl'espritlorsqu'ilditme.S'ilsseserventdumotombre,c'estparce qu'ilsnesaventexprimerleurpensequesousuneformeaccessibleauxsens.Ilsconoivent bienl'mecommeimmatrielle,maisilsnepeuventselareprsenterquesousunvtement matriel.D'ovientCodringtoncetteconviction?Nousenvoyonssanspeinelelien avecsesproprescroyancesreligieuses.Iln'apasconscience,nonplusqueLorimerFison, qu'ilcitecommeuneautorit,del'influencequ'ellesexercentsursesobservations.Ilallgue quelesMlansienscroientcommelesOccidentauxqu'aprslamortl'mecontinuevivre, et qu'elle garde conscience d'ellemme.En effet,ils croient unesurvie. Mais celleci consistesimplementenceci,qu'aprslamortl'individucontinueexisterdansdenouvelles conditions. Cela ne veut pas du tout dire qu'il s'agisse, pour les Mlansiens, d'une immortalitdel'me,ausensonousl'entendons.Nousverronsbienttqu'ilsn'ontpas l'idedel'mequeCodringtonleurprte.

Ibid., p. 247.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

114

Unautreexcellentobservateur,Callaway,missionnairecommeCodrington,etquiobit commelui,sanss'endouter,l'influencedesespropresconvictions,rsoutdansunsenstout opposlaquestiondesavoircequelesindignessereprsententaujourd'huiquandilsdisent ombre.Isitunzi,ombre,ditil,c'estl,sansaucundoute,unmotemployautrefoispour dsignerl'espritd'un homme(aprssa mort),exactementcommechezlesGrecs,les Romains, etc.Et rien ne peut mieuxprouver dans quelle dgradation les indignes sont tombs:ilsnecomprennentpasque isitunzi voulaitdireesprit,etnonpasseulement l'ombreporteparlecorps.Carontrouveprsentementchezeuxcettetrangecroyance, qu'uncadavreneportepasd'ombre.EtquandilsdisentIsitunzisimuka, l'ombreest partie,ilsneveulentpasfaireentendrequel'meaquittsademeure,maisbienquelecorps acessdeporteruneombre .
1

Ainsi,selonCodrington,lorsquelesMlansiensdisentquel'meestuneombre,ilsusent d'une mtaphore, et ils le savent. Ils n'ignorent pas que l'me est un principe purement spirituel.LesZoulou,ditdesonctCallaway,l'ontsuaussi,ilyalongtemps.Maisilssont tombsdansdetellestnbresqu'ilsprennentmaintenantombreausenslittral,etnon pluspourlamanifestationvisibled'unesprit.CodringtonetCallawaysontdonctousdeux pntrsdel'idequ'ilexisteunconceptdel'meimmatrielle,naturell'esprithumain, hritagecommundetouslespeuples.LesMlansiensl'ontconserv,lesZouloul'ontperdu. Laissons de ct cette hypothse qui devrait vraisemblablement paratre Codrington commeCallawayunevritvidente,etefforonsnousdediscernercequelesindignesse reprsentent quand ils parlent de l'ombre. Ce principe de vie, comme les autres appartenancesdummegenretudiesplushaut,n'estniproprementmatrielniproprement spirituel.Avecdesnuancesvariesdanslesdiversessocits,ilimpliquelafoisunobjet pournoustoutmatriel,parexemplel'ombreprojetesurlesol,l'imagerflchiedansl'eau, etc.,etdesvertusmystiquesinsparablesdecetobjet,quienfontl'importanceauxyeux desprimitifs.Encesens,ilestjustededire,commeCodrington,quel'ombren'estpasseule mentpoureuxuneportiondesurfaceplussombrequecellequil'entoure,etreproduisantla forme du corps clair, mais qu'elle est aussi une me, c'estdire la vie ou le principedeviedel'individu.Maisiln'estpasmoinsvrai,commeCallawayl'avu,quece principe,cetteme,seconfondavecl'ombrepriselalettre,ausensphysique.Le primitifn'apasbesoin,commelemissionnaire,poursereprsenterl'me,d'opposerunede cesconceptionsl'autre.Iln'apasl'ide,iln'ammepaslemoindrepressentimentqu'ilyait lieudechoisirentreelles.Onnepeutpasdirenonplusqu'illesconfond,puisqu'ilnelesa

CALLAWAY, The religious system of the Amazulu, p. 91, note 62.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

115

jamaisdistingues.C'estcelammequirendsidifficileaumissionnairedelecomprendre,et d'trecomprisdelui. MM.SmithetDaleontbienditquelpointilestmalaisdenousfaireuneideexactede cequiestdansl'espritdesindignes.Lessorcirespeuventdroberl'ombred'unhomme: alors,ilmeurt.Mais,d'autrepart,quandoninsistesurlaquestiondesavoirsilemoiet l'ombresontunseuletmmetre,ilsrpondenttoujoursnon.Nousnoussouvenonsd'avoir traitcesujetdansunentretienavecundenosamislesplusintimesparmileschefsBaila djgs.Ilaffirmaavecforcequel'ombren'estqu'unechosequel'onvoitquandquelqu'un estausoleil,etn'arienvoiravecl'hommeluimme.Vousdites,ajoutonsnous,que lorsqu'unhommeestmorttoutn'estpasfinipourlui.Eneffet,rponditil,ilentredans leseind'unefemme,etilrenat.Ehbien!qu'estcequec'estquientreainsi?lecorpsde l'hommeouson shingvule (me),ouquoi?Jenesaispas.C'estpeuttremuwoMuwo veutdirevent.D'autresfoisilsparlentdemoza(souffle).Maisnoussommescertainsque ces trois mots (shingvule, muwo, moza) sont employs au figur. Les Baila savent la diffrenceentreuncadavreetuntrevivant.Ilsontpilederniersoupir,etilssaventque lorsqu'ilatexhal,unchangementalieu.Etcesouffleestvidemmentdummegenreque levent.Souffle,vent,me:ilnefautpasvoirltroisentitsdistinctes,maispluttdesmots parlesquelslesBailacherchentrendrelachosemystrieuse,videnteparellemme,qui lespossde.Nousapprocherionsencoredavantagedeleurattitude,sinousdisionsquedans leurpenseunhommevivantestunmuntu,c'estdireunepersonne,sansqu'ilsseposentde questionquantcequiconstituesapersonnalit.Ilyaenluiquelquechosed'trange,de mystrieux,d'intangible,commel'ombre,levent,lesouffle,maiscequec'est,ilsnepeuvent pasledire.Ilsuffitqu'onappellel'hommeunepersonne .
1

Cesrflexionsjudicieusesconcordentaveccellesd'unautreexcellentobservateur,M.von denSteinen,quicritausujetdesIndiensduXingu:Quantmoi,j'aiacquissimplement l'impressionque,proposdel'me,lesIndienspensenttanttl'ombre,tanttausoufflede larespiration,maisqu'ilsneserendentabsolumentaucuncomptedesprcisions,etqu'ilsont toujoursprsentelareprsentationdelapersonnedanssatotalit,enchairetenos .


2

PourcesIndienscommepourlesMlansiens,pourlesZoulou,pourlesBaila,pourles primitifsenfinengnral,l'ombre,demmequelesouffle,oulesang,oulagraisse,estune appartenanceessentielledel'individu.Sinousyvoyonsuneme,ausensquinousest familier,nousnousfourvoyons.MM.SmithetDalelereconnaissentexpressment.L'me, entenduecommenousfaisonsquandnousenparlons,ilestdouteuxquelesBailaycroient.


1 2

SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 162. K. von den STEINEN, Unter den Naturvlkern Zentral-Brasiliens, p. 364.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

116

Certainementnousn'avonsjamaistrouvdansleurlangueunmotquitraduisitceluilde faon satisfaisante... Pouvonsnous formuler une explication qui embrasse tout ce qu'ils pensentetqu'ilsdisent?Dironsnousqu'unhommeestpleindesoulstuff(c'estlezielstofdes savantshollandais,leSeelenstoffdesAllemands),exactementcommelemondedelanature estpartoutpntrdecesforcesmystrieusesquisemanifestentdanslescharmes,etc.;que cesoulstuffestrpandudanslecorpsentier,maisspcialementactifdanscertainsorganes danslecur,lesang,lespartiesgnitales?...L'essencedecesoulstuffpeut,l'aidede drogues,trespareducorpsetcacheparprcaution,sousformed'meextrieure, dansd'autresobjets.D'autrepart,dumondedesespritsvientceluiquidonnelapersonne sonidentit,sonnom,saposition,toutcequenousentendonsparpersonnalit .
1

Nous retrouverons plus loin cet esprit hte du corps, et sa rincarnation. Constatons simplementencemomentqu'ausentimentdecesobservateurssiattentifs,lesBailan'ont pasdemotquicorrespondeexactementceluid'me.

W.H.Nassauavaitbienremarqul'embarrasolareprsentationdel'ombrechezles primitifspeutjeterlemissionnaire.ChezlesFang,chezlesBakele,etdansd'autrestribus encore,lemmemotnsisimveutdirelafoisombre,etme.L'ombred'unarbreoudetout autreobjetinanim,etcelleducorpshumainporteparlesoleil,sedisentnsisim...Lorsde mespremiresexplorations,enremontantl'Ogoou,en1874,lorsquejeprchaisdansles villages,j'taisconstammentobligdeparlerdenotreme,desespchs,desafacultde souffriretd'tre heureuse...Souvent jenesavaiscommentmefaire comprendre de mes auditeurssipeurflchis,nileurfairesaisirquelensisimdontjeleurparlaisn'taitpasle nsisimprojetparlesoleilsouslaformed'uncontoursombresurlesolauprsdeleurcorps. Mmeceuxquimecomprenaient,ilneparaissaitpasimpossibledepenserquecettetroite bandeobscuresurlesolftenquelquemanireunepartie,ouunemanifestationdecette autrechose,le nsisim qu'ilsadmettaientcommeleprincipedelaviedeleurcorps...Ils disaient qu'un tre humain peut perdre son nsisim, si on le lui vole, par exemple, ou autrement,etcontinuercependantexister,l'tatdemaladeoudemoribond;encecasle corpsneprojetteraitplusd'ombre .LadistinctionqueM.Nassauleuraexpliqueleur chappe.Nil'mespirituelletellequ'illaconoit,nil'ombretellequ'illadfinitausens physique,neconcidentaveccequ'ilsappellentnsisim,quiestlafoisunobjetvisibleetun principemystiquedevie.
2

1 2

SMITH and DALE, The ila-speaking peoples or northern Rhodesia, II, p. 162-163. W. H. NASSAU, Fetichism in West-Africa, p. 64-65.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

117

III
Retourlatabledesmatires

Jusqu'ici nous avons vu l'ombre ou l'image considre comme une appartenance essentielledel'individu,indispensablesavie,etcomparableauxautresappartenancesqui sontdeslments,desprolongements,desextensionsdelapersonnalit.Elleseprsente aussisousunautreaspect,plusmalaisencoreinterprter,quandonl'appelleundouble ouunerpliquedel'individu.Lesdocumentssurcepointsontinnombrables,gnra lementconfus,tanttvagues,tanttd'uneprcisionquifaitregretterlevague,etsouvent contradictoires.Pluttquedenousengagerdanscettefortobscure,onousrisquerions d'errerlongtempssansgrandespoird'ytrouverunchemin,nousnousconfieronsdeux guidesprouvs,CodringtonetM.ElsdonBest.Siquelquersultatclairetsolidepeuttre atteint,nulleautrevoien'auraitplusdechancesdenousymener. Atai,critCodrington,danslalanguedeMota,estcertainementlemaoriata quiveut direombre.MaisatainesignifiejamaisombreMota,etniniai,quisignifieombreetreflet (reflection),n'estjamaisemploypourme.Enmmetempsonpensequ'ilestpossiblede blesserlecorpsparlemoyendel'ombreoudureflet...Maisonn'ajamaispensquel'ombre ftl'me.AinsiSaa,onparled'unmort(ghost)quiravitl'med'unenfantquandceluici tressailleendormant,etundocteurentreprenddelafairerevenir;mais,ditJosephWatequi racontecettehistoire,ilsdisentombre,etilsveulentfaireentendreautrechose,carpen dant tout ce tempsl l'ombre de l'enfant est visible. On reconnat dans ce passage la proccupationhabituelledeCodrington,quicroitretrouverchezlesMlansienslanotionde l'mespirituelle,distinctedel'ombre.Maisilnedissimulepourtantriendesfaitsembar rassantspoursathse,etilpoursuit:LemotataisembleavoireuMotapoursenspropre etorigineldedsignerquelquechosedelispcialementetintimementunepersonneetde sacrpourelle,quelquechosequiafrappsonimaginationaumomentoill'aaperu,d'une faonquiluiaparumerveilleuse,ouquequelqu'unluiafaitvoircommetelle.Quelquesoit cetobjet,l'hommeacruquec'taitlereflet(reflection)desaproprepersonne:luietsonatai prosprent,ptissent,viventetmeurentensemble.Maisilnefautpassupposerquelemot prisd'aborddanscesensatemprunt,etensuiteutilisd'unefaondrivepourdsigner

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

118

l'me.Cemotporteenluimmeunsensapplicablegalementcesecondsoi,l'objetvisible simystrieusementunil'individu,etcetautresecondsoiinvisiblequenous,blancs,nous appelonsl'me. IlyaunautremotMota,tamaniu,quiapresque,sinontoutfait,lemmesensqueatai, quandataidsignequelquechose,animouinanim,qu'unhommeatamencroire intimement li dans son existence avec la sienne propre. Ce mot tamaniu peut tre pris proprementpourressemblance,portrait(likeness);c'estlesubstantifdrivdel'adverbe tama (like) comme, pareillement. Toute personne, Mota, n'avait pas son tamaniu: certainshommesseulements'imaginaientavoircetterelationavecunlzard,unserpent,ou mme une pierre. On veillait sur son tamaniu, mais on ne le nourrissait pas, ni on ne l'adorait.Lesindignescroyaientqu'ilvenaitquandonl'appelait,etquelavied'unhomme taitliecelledeson tamaniu,sic'taituntrevivant,ousinon,sonbontat.Sile tamaniu mourait,ou,quandcen'taitpasuntrevivant,s'iltaitbris,l'hommemourait aussi.C'estpourquoi,encasdemaladie,onenvoyaitvoirsiletamaniutaitsainetsauf.Ilne semblepasquecemotaitjamaistemploypourmeMota;maisAurorailest considrcommesonquivalent.Ilvautlapeinederemarquerquel'atai,letamaniu(etl'on peutajouterletalegiMotlav),sontchosesquiontuneexistencematrielle(substantial)par ellesmmes:parexemple,unserpentouunepierreseral'ataiouletamaniud'unhomme. Parconsquent,quandunemeestdsigneparcesnoms,onlaconoitcommequelque chosequiestd'unecertainefaonmatriel .
1

Pourbienentendrecepassage,ilconvientd'enrapprocherlesuivant:Ilyaunmoten usageMotaquel'onn'emploiejamaispourl'medel'homme,maisquijettebeaucoupde lumiresurlesidesdesindignes,etquiestaussiusuelAurora,ol'onenfaitunemploi remarquable.Cemotest nunuai.Mota,onappelleainsiuneimpressionsensiblepersis tante,ouquisereproduit.Parexemple,unhommequi,danslajourne,ateffrayparun horriblecridedouleurcontinuel'entendrersonnerdanssesoreilles;lecriacess,leson neseproduitplus,maisle nunuai demeure.Unhomme,lapchedespoissonsvolants, pagayetoutlelongdujourseuldanssabarque,lalongueligneminceattachesoncou;la nuit,tandisqu'ilserepose,fatigu,ilsentlalignequiletirecommesilepoissonavait mordu,bienqu'ellenesoitplussoncou:c'estlenunuaidelaligne.Pourl'indigne,ilne s'agitpasld'unepureimagination:lenunuaiestuneralit,maisquin'aniformenisolidit (substance).Ainsiunporc,desornements,desalimentsontleurnunuai,maisunporcn'apas d'atai,ou,sil'onditqu'ilenaun,c'estparinadvertanceouavechsitation.Cemotnunuaiest sansaucundoutelemmequeniniai(ombreoureflet)...
1

R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 250-251.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

119

Souslaformenunu,cemotestemployAurorapourdsignerlarelationquel'onima gineentreunenfantetunobjetouunepersonnedequionfaitdriverenquelquefaonson origine.Unefemme,avantlanaissancedesonenfant,imaginequ'unenoixdecoco,unfruit d'arbrepain,ouquelqueobjetdecettesorte,estoriginellementliaveclui.Quandl'enfant vientaumonde,ilestle nunu delanoixdecoco,dufruitd'arbrepain,etc.Lorsqu'il grandira,ilnedevrasousaucunprtexteenmanger,souspeinedemaladie.Personnenecroit qu'ilyaitlvritableparentoudescendance;l'enfantestunesorted'chodel'objet. Unenfantpeutainsi,d'uneautremanire,trele nunu d'unepersonnemorte.Ainsi, Arudulewariestlenunud'ungaronquesamreavaitlevetqu'ellechrissait.Cegaron taitmortpeuavantlanaissanced'Arudulewari,etlamrecrutalorsquesonnourrissonavait voululuirevenir,etquelenouveauntaitsonnunu.MaisArudulewarin'estpaslegaron mort,etonnecroitpasnonplusquesonmesoitlasienne:c'estluimmequiestlenunu, l'chooulerefletdecegaron .
1

Laissons dectl'ided'mequiappartientvidemmentCodrington.trangre aux indignes,dumoinssouslaformequ'illuidonne,ellenepeut,sionl'introduitdansleurs reprsentations,quelesrendreencoremoinsintelligibles.Destextesquiviennentd'trecits rsultentsimplement:1l'existenced'unsecondsoi,treouobjetmystrieusementuni avecl'homme;2lasolidaritmystiquedecettreouobjetavecl'individuquivitetmeurten mmetempsquelui;3ladfinitiondecettreouobjetcomme atai,tamaniu, niniai, nunuai,nunu, c'estdirecommeombre,reflet,image,cho,double.Nousavonspeine nouspliericil'attitudedelamentalitprimitive.Sicesreprsentationscomportaientnette mentladualitdel'hommeetdesonataioutamaniu,etc.,quelquetroitqueftleliende leursdestines,nouspourrions,sinoncomprendre,dumoinsadmettrelafoisleurdistinc tionetleursolidarit.Siellesimpliquaientaucontraireuneidentitcomplte,nouspourrions encorenoustirerdeladifficult.Maisellessemblentaffirmercetteidentitetenmme tempslanier. C'estl,commeonsait,untraitcaractristiquedelapensergieparlaloideparticipa tion.Pourlamentalitprimitive,deuxexistencespeuventnefairequ'unseuletmmetre. Danslecasprsent,l'ataioutamaniusembleuntredistinctdel'individu,etenmmetemps ilseconfondaveclui.Aufonddelareprsentationdesappartenancesdel'individu,nous avonstrouvuneconsubstantialitmystiqueentreellesetlui.C'estelleencorequenous reconnaissonsaufonddelareprsentationdesonombre,desonreflet,desondouble,etc.
1

R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 251-253.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

120

RiversadonndutamaniuMota,etdesarelationavecl'individu,unedescriptionqui complteheureusementcelledeCodrington.Dansl'ledeMota,ilyabeaucoupd'individus quilacoutumenepermetpasdemangerlachairdecertainsanimaux,demangercertains fruitsoudetouchercertainsarbres.Laraisondecetinterdit,danspresquetouslescas,estla croyancequecettepersonneestl'animaloulefruitenquestion,parcequesamreareuune influencedecetanimaloudecefruitlorsdelaconception,ouquelqueautremomentdesa grossesse. Ordinairementleschosessepassentdelafaonsuivante:unefemmeassisedansson jardin,danslabrousseousurlaplage,trouveunanimalouunfruitdanssonpagne.Ellele prendetleportesonvillage,oelledemandecequecelaveutdire.Onluirpondqu'elle donneranaissanceunenfantquiauralescaractresdecetanimal,oumme,sembletil, quiseraluimmecetanimal.Alorslafemmereportelabtel'endroitoellel'atrouve,et la metloelleestchezelle:sic'estunanimalterrestre,sur lesol;sic'estune bte aquatique,danslamareoularivired'oelleestprobablementvenue.Ellebtitunpetitmur autourdelui,etvatouslesjourslevoiretluiportermanger.Auboutdequelquetemps, l'animaldisparat;oncroitqu'ilestentrdanslafemme.Surlanaturedecettecroyanceiln'y aaucundoute:pointdefcondationphysiquedelafemmeparl'animal,nid'entred'unobjet matrieldanssonseinsouslaformedel'animal;maisautantquej'aipusavoir,l'animalainsi trouvtaitregardcommeplusoumoinssurnaturel;c'taitunanimalesprit,nonunanimal matriel,dslepremiermoment... Sansaucundoutenonplus,cettecroyancen'taitpasaccompagnedel'ignorancedu rleduprehumain:celuiciavaitlammepartdanslaconceptionquedanslescasola naissancen'avaitpastprcdedel'apparitiond'unanimal.Nousn'avonspaspu(Riverset sescollaborateursFoxetDarrad)tirerauclaircequelesindignescroientausujetdela naturedel'actionexercesurlafemmeparcetanimal. Unefoisn,l'enfantestregardcommetantenuncertainsensl'animaloulefruitque samreavaittrouv.Ilnedoitpasmangerdecetanimal,saviedurant,ets'illefait,il tomberasrieusementmalade,oummeilmourra... Jerecherchail'idesurlaquellereposecetinterditc'estquelapersonnesemangerait ellemme.Ilsemblequesonacteseraitregardcommeunesortedecannibalisme.n'en pasdouter,oncroyaitlarelationlaplusintimeentrelapersonneettouslesindividusde l'espceaveclaquelleelleestidentifie.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

121

Unautreaspectdecettecroyanceenlanatureanimaled'unenfantestqu'ilparticipeau caractrephysiqueetmentaldel'animalquiilestidentifi...S'ils'agitd'unfruit,l'enfant participeragalementsanature... Dansl'ledeMotlav,nonloindeMota,oncroitaussiquesiunemreatrouvunanimal danssonvtement,l'enfantseraidentifiaveclui,etilluiserainterditd'enmanger.Ilaurale caractredecetanimal.Unenfantidentifiavecuncrabejauneseradedispositionaimable, et de teint clair, tandis que si c'est un bernard l'hermite qui a t trouv, l'enfant sera dsagrableetcolrique .
1

Cetexteestprcieuxplusd'untitre.Riversnousyfait,pourainsidire,toucherdudoigt l'identitmystiquedel'enfantetdel'animal,qui,nanmoins,sontenmmetempsdestres distincts;lasolidaritentretouslesanimauxd'unemmeespce:l'enfantestidentique lafoisavecund'entreeux,etavectous;etenfinmmecetteinfluencemystiquede l'animalsurlamrequin'apaspu,ditil,tretireauclair.Maisellenedevaitpasl'tre.Cet animalentredanslafemmecommelagraissedesreinsestextraiteducorpsdel'Australien. L'opration,toutemystique,chappeaucontrledes sens, etsoneffetn'en estque plus infaillible.L'identitdel'enfantetdel'animalestdummegenrequecetteopration.Ilfaut lacomprendredelammemanire.

IV
Retourlatabledesmatires

ChezlesMaoridelaNouvelleZlande,desreprsentationsanaloguessesontformes, maisnouslestrouveronsencorepluscomplexes.LesMaori,ditM.ElsdonBest,sontdes mtaphysiciensetdesthologiens.Toutefois,leursubtilitn'apassuivilesvoiesonos mtaphysiquesetnosthologiessesontengages.Elleasesmthodes,etpourainsidire,ses catgorieselle.Commentexprimerdansnoslangueslesidesetlesdistinctionsoelleest parvenue,etdontellefaitusage?Lemaximumdecomprhensionetdeclartoiltait possibled'atteindre,M.ElsdonBestnousyconduitdanssonlivre.Nouspouvons,sasuite,

W. H. R. RIVERS, Totemism in Polynesia and Melanesia, J. A. I., XXXIX p. 173-175.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

122

entrerquelquepeudanslesens,oupourmieuxdire,danslessensmultiplesd'uncertain nombredetermesindignesrelatifsl'ombre,audouble,l'image,etc.,d'unindividu. 10Lemotwairuaveutdireombre,imageimmatriellequellequ'ellesoit.Occasionnel lement,ons'ensertpourreflet(reflection);c'estainsiqu'ilatadoptcommenomdu principevital(animatingspirit)del'homme...Nousavonsenmaoriuneautreexpression semblablewairua:c'estata,dontataarangiestuneformeallonge.Ledictionnairemaori de Williams donne: Ata, forme, figure, ressemblance, image rflchie. Whakaata, reflet (reflection); Ataata,ombre.(Onreconnatlemot atai tudiparCodringtonMota...) Toutefois,enmaori,pourdsignerl'meoul'espritdel'homme,letermegnralementusit estwairua .
1

Lewairuan'estpaslogdansunorganeducorps.C'estseulementquandnousconsid ronslestermesquidsignentdesqualitsmentalesquenouslestrouvonsrapportesdes organescorporels.Lewairuasembleprsenterdeuxaspects.C'estunequalitimmatrielle quisurvitaucorps,etcependantonnousditaussiquecertainespratiquesmagiquestaient employespourdtruireles wairua desennemis,etcauserainsilamortdeleursupport physique.Le wairua peutquitterlecorpsquil'abritependantlavie:parexemple,c'estce qu'ilfaitquandunepersonnevoitenrvedesendroitsoudesgensquisontloin.C'estle corpsastraletl'meimmortelle,coupsrunprincipevitalspirituel. 2Mauriestunautreterme,beaucoupplusdifficilecomprendrequewairua,parceque riennenousyaprpars,etquelesanalogies,videntesdanslecasdewairua,semblentici fairedfaut. Onavu,ditM.ElsdonBest,quelewairuaestunespritconscientquiquittelecorpsnon seulementlamort,maisaussipendantlesheuresosabasephysiquerve.Lemauriestun principedeviequinepeutpasainsiquitterlecorpsvivant.Lamortseulelelibre,ouplutt, ilcessed'existerquandlecorpsmeurt.Desauteursontappellemaurime,maiscette traductionnepeutcertainementqu'induireenerreur... Onpeutdfinirlemauri,principephysiquedevie.Lemotgrec[...]convientmieuxque n'importequelmotanglaisquejesache,car,pourleMaori,lemauriestuneactivit.Ilesten quelquemesurelasourcedesmotions;encasdefrayeursubite,etc.,lemauriestsaisi... Lesmotionscommelahaine,lacolre,etc.,nesontpasmisesaucomptedumauri,mais celuid'organesmatriels.
1

Elsdon BEST, The Maori, I, p. 299-300.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

123

Toutefoislemauriestencore,etenmmetemps,autrechose.Unedesdifficultsqu'ilya comprendrecetteidevientdecequ'elleprsentetroisaspects.Lemauriestuneactiviten nous,unprincipephysiquedevieactif,mais,souslenomde mauriora,ilestconsidr commeunprincipedevie tapu ousacr.Sice mauri subitunesouillurequelconque,les consquencesensonttrssrieusespourl'individu. Unexamendutroisimeaspectnousmettrammedevoirunpeumieuxlasignifi cation de cette ide. Le troisime aspect estle mauri matriel. On pourrait l'appeler un talisman,unobjetmatrielquireprsentelepouvoirprotecteurdesdieux:enunsens,on pourraitdirel'auteloulemdiumdesdieux.Souventonfaitallusioncesmdiumsmat rielssouslenomdetaumataatua,lieuxderepos,odemeuresdesdieux.Quandonjugeait opportundeplacerunhomme,unpays,desaliments,unvillage,uncanot,etc.,sous la protectiondesdieux,onlefaisaitsouventparlemoyend'unmaurimatriel.Onseprocurait un objet,le plus souvent une pierre, et par l'effet d'un certain rite, le mana d'un ou de plusieurs dieux y tait implant. Selon l'expression maori, les atua taient fixs dans la pierre.Onlacachaitalorsdanslesenvironsdel'endroitoudel'objetprotger.Oncroyait quelemaurimatrielpossdaitlepouvoirdeprotgerlemauriimmatriel,ouprincipevital, del'homme,delaterre,desforts,desoiseaux,despoissons,etc.,contretoutdommage.Le symboleprsent,lapierre,estappelpouvoirprotecteur,maiscepouvoirtaitrellement reprsentparcequeleMaorinommelesatuaintrieurs .
1

Ilyaquelquetemps,ditunpeuplusloinM.ElsdonBest,j'avaisobservdesindignes quiconstruisaientunbarragepourprendredeslamproiesaumomentolamigrationleurfait remonterlecoursdelarivire.Rencontrantundecesindignesenville,unpeuaprs,je m'informai de leur succs. Il me rpondit qu'on n'avait presque rien pris, et que cette mauvaisechanceprovenaitdel'abandondesanciennescoutumes.Onn'avaitpasplacde mauriprsdupa(barrage),commeiltaitd'usageautrefois. Lemauriora,l'aspecttapuduprincipevital,estuneconceptionintressante,etspcifi quementmaori.LorsqueleMaoriseconvertitauchristianisme,etqu'ilrejetal'institutiondu tapu,dummecoupsonmaurifutsouill,sesdieuxtraditionnelsl'abandonnrent,etc'enfut faitdesonbonheur,physiqueetautre.Lapopulationdcrutrapidement,laplupartdesfem mesdevinrentstriles,savigueurd'autrefoisetsonmanalequittrent.Tousceschangements

Ibid., I, p. 304-305.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

124

dsastreux,disentmesvieuxamisindignes,onteupourcauselacontaminationdu mauri oradel'homme,dsormaisprofan,videdetapuetpollu .


1

Prispart,chacundesaspectsdumaurisembleintelligible.Nousimaginonscequepeut treunprincipephysiquedevie,analogueau[...]desGrecs,etunprincipedeviesacr,tapu, sensiblelamoindresouillure.Nousconcevonsaussiquelesalutd'unhomme,d'unefort, etc.,dpended'untalismanquileprotge,etque,sicetalismansouffrequelquedommage, l'homme,lafort,etc.,soitaussiendanger.Cequinousdconcerte,c'estquele mauri se prsentesouscestroisaspectslafois.RappelonsnouscependantquepourlesAustraliens, lesMlansiens,lesBantou,dontilatparlplushaut,etsansdoutepourlesprimitifsen gnral,leprincipephysiquedevieestenmmetempsunprincipemystique,etquecesdeux aspectsparaissentinsparablesdansleuresprit.Etquantaurapportdumaurisoussesdeux premiersaspectsaveclemaurimatriel,nousavonsvucomment,enMlansie,ladestine d'unhommeetsaviedpendentdubontatdeson tamaniu.Sansdoute,ilyaentreces reprsentationsmlansiennesetl'idemaoridesdiffrencesquinesontpasngligeables. Mais,departetd'autre,desparticipationsdummegenresontimpliques,etelless'clairent unpeumutuellement. 30Lemothauestunautretermenigmatiquepourquitudielesinstitutionsmaori,etil nesemblepasavoird'quivalentenanglais.Commepourlemauri,noustrouvonsqu'ilya plusieursaspectsdu hau,etquelemots'appliquelafoisdesobjetsmatrielsetune qualit.Lehaud'unepersonnesembletresapersonnalitvitale,ousonprincipevital,ou son mana vital; certainement il reprsente son bientrevital. Il n'estpas log dans un organedtermin,ilestrpandupartoutlecorps.Sil'onprendunhommeson hau,au moyendepratiquesmagiques,parexemple,lesorcierpeutaussiletuerluimme.Poury parvenir,ilseprocureraunobjetlilapersonnequ'ilveutensorceler,uncheveudesatte, unpeudesasalive,unlambeaudesonvtement.Celasertdevhiculeenmagiesympa thique:onl'appelleunohonga.Malheureusement,cetobjetmatrielestsouventappelhau parlesindignes,cequiembrouillefortnossimplesesprits:lehauimmatrielestreprsent parlehaumatriel.Onavuquelammedifficultexistepourlemauri.Lenomdehause donneencoreauxalimentsconsommsdanscertainescrmoniesreligieuses,unobjetqui appartientunepersonnetue,parexempleuneboucledesescheveux,priseparlevain queurpouraccomplirsurelleuncertainrite...Lenomdehausedonneaussidesrameaux decoprosmaemploysdanscertainsritesdivinatoires:toutcelas'ajoutantauxdiverssensdu

Ibid., I, p. 306.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

125

motdanslalangueindigne,quisontaunombred'environdixhuit.Peutontresurprisque l'investigateureuropensoitdansl'embarras ?
1

Ilsembleparfoisquemauriethausoientpresquesynonymes.M.ElsdonBestcitedescas ol'onemploiel'unpourl'autre.Lemaurimatrield'unefort,quienprotgelafcondit etc.,estquelquefoisappelhau...Pourexpliquercequ'estlehaudel'homme,supposonsque j'aiunennemiquejeveuxfairemourir.Siparhasardjelevoisseleveraprsavoirtassis, jepuisravirsonhautrssimplement.Jepromnemamainouvertesurlesigequ'ilvientde quitter;jerecueilleainsisonhau,semblableuneaura,dontunepartieresteadhrentela placeoiltaitassis.Ensuite,unritedemagienoirepratiqusurcevhiculeimmatriel amneralamortdemonennemi. Hauoraestuntermequidsignelebientrevital,lavigueurphysiqueetintellectuelle. Toutepersonnequiaviolunergledetapu,c'estdireoffenslesdieux,nepeutpastre dansuntathauora... Unpays,unefortpeuventtreendommagspardescharmesmagiques,etperdreainsi toutefcondit,exactementcommelaviehumainepeuttredtruitedelammefaon.C'est pourcetteraisonquelehaudupaysestprotgparlemoyend'unmaurimatriel,commeon protgelehauetlemauriimmatrield'unhomme .
2

Dans l'ignorance o nous sommes des dixhuit autres sens du mot hau, nous nous garderonsdespculersurceuxqueM.ElsdonBestnousfaitconnatre.Ilseracependant permis de noter quelques remarques: 1 L'ensorcellement pratiqu sur un homme par l'intermdiaire d'une partie de son hau reste sur le sige qu'ilvient de quitter, rappelle singulirementceuxquis'exercentsurlestracesdespas,lesempreintes,lesscrtions,etc. L'analogieestd'autantplustroitequelesappartenancestellesquelasalive,lescheveux,les vtements,etc.,appeles ohonga parlesMaori,sontaussiquelquefoisdsignespar hau. M.ElsdonBestdit:Le ohonga ouobjetquisertdevhicule(uncheveu,unmorceaude vtement,unpeudesalive,ouunobjetquiatencontactaveclavictime)reprsentelehau oulapersonnalit.Ainsinouspouvonsentendreunindignedirequelehaud'unepersonnea tpris.Cequiatprisrellementestleohonga,maiscommeceluicireprsentelehaude lavictime,ildonnepriseausorciersurle hau etsursabasephysique ;2Le hau,ou principedevie,estlafoisunobjetmatrieletunequalitimmatrielle;3Le hau
3

1 2 3

Ibid., I, p. 307-308. Ibid., p. 308-309. Elsdon BEST, The Maori, I, p. 332.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

126

d'unefort,d'unfleuve,desoiseaux,etc.,estreprsentsurletypedu hau d'unhomme; 4Enfin, pour la protection du hau, humain ou non, on a recours un mauri matriel, talismanlafoisduhauetdumauriimmatriel. Peuttre comprendronsnous mieux comment ces ides s'accordent entre elles, quand nousauronsvudequellefaonM.ElsdonBestenexpliqueunedernire,prochevoisinedes autres,l'ided'ahua.Ahuaveutdireforme,apparence,caractre,etc.Ilestaussiemploy dans le sens de ressemblance (comme le niniai des Mlansiens). Le mot revient souventl'occasiondescrmoniesrituelles.Onpeutprendrel'ahuadelafortoudupays souslaformed'unepierreoud'unpetitrameau.Cetahuapeuttrematrielouimmatriel; lemots'appliqueunobjetmatrielreprsentantquelquechosedematrieloud'immatriel, etaussiuneressemblanceimmatrielledel'unetdel'autre.Lessignificationsd'unterme commeceluilparaissentbienconfusesjusqu'cequ'onlesaitapprofondies,etcelapeut prendrebeaucoupdetemps.Jeprfrenepasdirependantcombiend'annesj'aicherch saisirlesensdemaurietdehau. Unhommequionavolunobjetenporteral'ahua auprtrepourqu'ils'enserve commed'unmoyen,d'unintermdiaire,dansunecrmoniedestinedcouvrirlevoleur. Cetahuaconsiste,presquetoujours,enunchantillondeschosesvoles.J'aivuunhomme quil'onfaisaitunprsent,enprendreseulementl'ahuaetrendrel'objetaudonateur:ill'avait simplementtouch.Danscertainscas,ahuapourraittrerenduparpersonnalit.J'ai moimmetsouventsaludunomdeteahuadeshommesdejadis,causedemesefforts incessantspourconnatreleursfaitsetgestes...C'estl'ahuadesalimentsofferts,etnonpas lesalimentseuxmmes,quelesdieuxconsommaient .
1

Enfin,lesqualitsmmesontunahua.L'espritduMaoriestmtaphysiqueavanttout,et iltaitparvenuunemthodedeprotectionpoursoncourageetsonhabiletlaguerre contretouteslesinfluencesmalignesquipourraientlesaffaiblir.Elleconsistaitprendre l'ahuaouressemblanceimmatrielledesqualitsavantageusesdeshommesd'ungroupe,et leporterenquelquesendroitstapuetsecret,pourl'ygarderensret .


2

V
1 2

Ibid., I, p. 311. Ibid., II, p. 227-228. Cf. II, p. 288.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

127

Retourlatabledesmatires

Les prcieuses indications donnes par M.Elsdon Best sur le sens des mots wairua, mauri,hau,ohonga,ahua, s'ajoutantcellesdeCodringtonetdeRiverssurdestermes analogues,nouspermettentd'entrerunpeuplusavantdansl'idequelesprimitifssefontde l'individualit. Celleci,nousl'avonsvu,n'estpasrigoureusementlimiteleursyeux.Lesfrontiresen demeurentindcises,dufaitdesappartenances,scrtions,excrtions,traces,empreintes, restesd'aliments,vtements,armes,etc.,quifontrellementpartiedel'individu,quisontune extensiondesapersonnalit.Ilapparatmaintenantquecetteexpressionn'estpeuttre pastoutfaitexacte.Lesappartenancesneseraientuneextension,proprementparler, delapersonnalit,quesiellenelescomprenaitpasd'emble,silareprsentationdesoi, partant de la conscience, qui en serait le foyer originel, se propageait ensuite sur elles secondairement.Telleestbiennotrefaonnousdesentiretdereprsenterlaparticipation entrel'individuetsesappartenances:c'estainsiques'expliquentnotrecultedesreliques,et les sentimentsquenousprouvonsenprsencedes objetsquiontappartenuaux grands hommes.QuelquechosedelapersonnedeGoetheoudeVictorHugodemeureattachleur porteplume.UnpeudecelledeNapolonsubsistedanssonpeoudanssaredingote. Quellemotionneraviraitpasl'med'unfidlelavued'unmorceaudelavraiecroix,ou d'unedentvritableduBouddha!Lavnration,laferveurreligieusedontlesaintouledieu estl'objets'tendsiirrsistiblementsesappartenances,qu'ellesnesedistinguentplusdelui. Il se produit l un transfert psychologique instantan, que Hume a finement observ et analys. Pouvonsnousaffirmerqu'ilenestdemmechezlesprimitifs?Ilnelesemblepas,du moinsencequiconcernelesappartenanceslesplusintimes.Dansleuresprit,laparticipation entreelleetl'individunersultepasd'untransfert,sirapidequ'ilsoit,sousl'influencede l'motion.Ellen'estpassecondaire:elleestoriginelle,immdiate.Ellequivautceque nousappelonsuneidentit.Lajeunefemmeaustraliennequisaitsescheveuxentrelesmains d'unennemiestaussiconsternequel'undenousquivoitfairesursapersonnelediagnostic d'uncancer.Lechefmlansienquis'aperoitquelagrappedenoixd'arecentameparlui estauxmainsdesesennemis,sesentimmdiatementperdu.Dupointdevuedesprimitifs,il n'yadoncpasextensiondelapersonnalitauxappartenances.Ilvaudraitmieuxdireque, comparelaleur,notreindividualitsembleavoirsubiunerduction,unesorte de

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

128

rtrcissement.Lesappartenancessontpourlesprimitifsdespartiesintgrantesdel'individu, tandisquepournousellesn'ensontquedesdpendances,trstroites,ilestvrai,participant intimementdeluidanscertainscas,maiscependantdistinctesdesapersonne.Sonexistence n'estplusinsparabledelaleur.Ellessontencorequelquechosedelui,ellesnesontpluslui. Cequivientd'treditdesappartenancess'appliquegalementl'ombre,l'image,au reflet,l'cho,etc.,del'individu.Cenesontpaslnonplusdesextensionsdelaperson nalit.Auxyeuxdesprimitifs,l'ombre,l'image,etc.,sont originairement comprisesdans l'individuluimme.Ellesfontpartiedelui,danstoutelaforceduterme:laparticipationest entire. Nous venons de toucher un point d'une importance capitale. Les considrations qui suiventaideront,siellessontjustes,expliquercertainessingularitsdconcertantes,et dissiperplusd'unmalentendu.nosyeux,laressemblanceconsisteenunrapportentredeux objetsdontl'unreproduitl'autre.Notreimage,demmequenotreombre,quiestnotre imagesurlesol,oulerefletdenotrepersonnedansl'eau,restequelquechosed'extrieur notrepersonne.L'imageest,ilestvrai,unerduplicationdenousmme,etcetitreelle noustouchedetrsprs.Nousdisons,enlaregardant:C'estbienmoi.Maisnoussavons enmmetempsquenousexprimonsainsiuneressemblance,etnonuneidentit.Monimage auneexistencedistinctedelamienne,etsonsortn'apasd'influencesurmadestine.Pour lamentalitprimitive,ilenvaautrement.L'imagen'estpasunereproductiondel'original, distinctedelui.Elleestluimme.Laressemblancen'estpassimplementunrapportsaisipar la pense. En vertu d'une participation intime, l'image, comme l'appartenance, est consubstantiellel'individu.Monimage,monombre,monreflet,moncho,etc.,c'estau pieddelalettre,moimme.Quipossdemonimagemetientensonpouvoir.Del,la pratiqueuniverselledel'envotement,quinediffreenriendesautres modes, si varis, d'ensorcellementparlemoyendesappartenances. Mais,diratonpeuttre,leprimitifleplusprimitifsaitfortbienquesonimageouson ombreestunechose,etqueluimmeenestuneautre.Quandsonombreseprojettesurle sol,ouquandsonimageapparatsurl'eau,ils'yreconnatsansdoute,maisillesvoitbien distinctesdeluimme.Siintimequ'ilsentelerapportdecetteimageavecsapersonne,ilne lesconfondpasl'uneavecl'autre.Illesperoitsparment,toutcommenous.Ilestvrai. Mais ce fait ne contredit pas ce qui vient d'tre expos. Dans les reprsentations de la mentalitprimitive,cequiprdomined'ordinaire,cen'estpas,commedanslesntres,les lments que nous appelons objectifs, fournis et contrls par l'exprience : ce sont les lmentsmystiques.Ilenestdjainsi,onenavulapreuve,encequiconcernelesapparte nances.s'entenirauxdonnesdelaperceptionsensibleetdel'exprienceobjective,pour

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

129

leprimitifcommepournous,sasueur,sesexcrments,lestracesdesespas,lesvtements qu'il a ports, les engins qu'il a manis, toutes ses appartenances enfin, sont des objets extrieurs sa personne: il ne peut pas l'ignorer. Il neles sent pas moins, il ne se les reprsentepasmoinscommedespartiesintgrantesdesonindividulit.Ellessontluimme, etsesactesprouvent,delafaonlaplusindubitable,quecetteconvictionestentirement matresse de son esprit. Elle n'est pas du tout combattue par l'exprience objective, qui d'ailleursnesauraitladmentir.Onpeutmmeallerjusqu'direque,danscecas,laprsence etlaforcedeslmentsmystiquesdanslesreprsentationsfontquelesprimitifs,endpitdes apparences,neperoiventpastoutfaitcommenous .
1

Pareillement,peuimportelamentalitprimitivequel'imageetl'originalsoient deux chosesdistinctesdansl'espace,etquisemblentsubsisterindpendammentl'unedel'autre. Elleperoitcefait,ellenesongepaslenier.Ellelengligesimplement.Ellen'yprte aucuneattention.Ellesentl'imageconsubstantiellel'individu,etelleesttoutentirecette reprsentationmotionnelleetmystique. Ilnesuffitdoncpasdedire,commeonlefaitd'ordinaire,quel'ombre,oul'imageestun secondsoicommesielleavaituneexistencerellementdistinctedecelledupremier soi. Elle n'est qu'un autre aspect d'un mme soi. Ou, si l'on persiste parler d'un secondsoi,ilfautselereprsenterlafaondesprimitifs. Unit,dualit,pluralitnesontpasdescatgories,descadreshabituelsdesobjetspour leurpenseaummesensquepourlantre.Noussommesaccoutumslaconsidration abstraitedesnombresetdeleursrapports.L'oppositionlogiquedel'unetduplusieursnous estaussifamilire,dsnosplusjeunesannes,quecelledummeetdel'autre.Aucontraire, lamentalitprimitive,mmechezlesadultes,pratiquepeul'abstraction,surtoutl'abstraction logique.Ellenesereprsentedesnombresproprementditsqu'avecdifficult:elleaplutt recours,quandillefaut,desnombresconcrets,cequej'aiappeldesensemblesnombres. Ellen'opposedoncpascommenousl'unitcequin'estpasun.Enfait,ellenesemblepas avoirremarququeunestunnombre.Lesmotsquisignifientdeuxettroissont gnralementconstantsdanstoutesleslanguesd'unemmefamille,parexempledansles languesmalayopolynsiennes,deMadagascarl'ledePques.Maisiln'enestpasdemme pourun.D'autrepart,beaucoupdelanguesprimitivesneseproccupentpasdedistinguer ordinairement le pluriel du singulier. Elles se contentent de le faire quand cela parat indispensable.LesrflexionsdeM.Sapircesujetsontextrmementinstructives .
2

1 2

Cf. Les fonctions mentales dans les socits infrieures, p. 37-40. E. SAPIR, Language, p. 111-115.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

130

Qu'unmmetresoitlafoisun,deuxouplusieurs,lamentalitprimitiven'adoncpas lesmmesraisonsquelantred'entrechoque.Ellel'admet,sansyprendregarde,dansune infinitdecasolaloideparticipationfaitsentirsonaction,cequinel'empchepas,en d'autresoccasions,decompterconformmentauprincipedecontradiction;lorsqu'ils'agit, parexemple,detrocsoudesalaires.sesyeux,l'imageestuntre,l'originalenestunautre: cesontdeuxtres,etcependantc'estlemmetre.Ilestgalementvraipourellequ'ilssont deuxetqu'ilssontun:deuxenun,ouunendeux.Ellenevoitcelariend'extraordinaire. Noussommesd'unautresentiment.Maislesfaitsprouventquenousaurionstortd'imposer nosexigenceslogiquessesreprsentations. Toutefois,unepartieseulementduproblmeestainsirsolue,etunegravedifficultsub siste.Oncomprend,larigueur,quelesappartenancespuissenttredespartiesintgrantes del'individualit,quel'ombre,l'image,lereflet,etc.,seconfondentavecl'hommedontelles reproduisentlaformeetlestraits.Maiscommentexpliquerquele tamaniu d'unindividu, lzard,serpentoupierre,etcetindividummenefassentqu'unseultre?Commentlemme termemauripeutildsignerlafoisleprincipevitalimmatrield'unhommeetlapierrequi est son talisman? Il semble qu' cette identification d'tres si essentiellement diffrents l'espritd'unblancsoittoutjamaisrfractaire.Ilsetrouveenprsencedel'inintelligible. L'absurdits'attnueracependant,sil'onobserveque,pourlamentalitprimitive,toute imageestundouble,maisquetoutdoublen'estpasncessairementuneimage.Laressem blanceexprimedanscertainscaslaparticipation:ellen'enestpasl'essence.Sansdouteun portrait,unephotographie,estundouble.Maislamentalitprimitivesereprsenteaussi volontiersdesdoublesquinepossdentpasdutoutlestraitsdel'original.Ellen'attachepas laressemblancel'importanceprivilgiequenousimaginons.Engnral,l'ombreprojete parunepersonnesurlesolnereproduitsasilhouetteetsonindividualitquebienvague ment:lesprimitifsnelesidentifientpasmoins.Quandilsfabriquenteuxmmesl'imagede quelqu'unpourl'envoter,cellecipeuttretrsgrossire,etnerappelerenrienl'aspectdela victime.Ilestvisiblequelaressemblancen'estpasrequise.Mmedansleursdessinsetleurs sculptures,ilsnesemontrentpassoucieuxavanttoutderendreexactementlaformeetles proportions de leurs modles. Parfois leurs oeuvres sont d'une vrit frappante, et surprennentparlajustessedumouvement.Maissouventaussi,silesprimitifsnesontpasl pourexpliquercequeleursdessinsreprsentent,ilestdifficile,parfoisimpossible,dele deviner.Ilsn'ontpasvislaressemblancetellequenousl'entendons. Aussibien,cequiintresseleplusvivement,oummeexclusivement,leprimitifquandil voitsapropreimage(ombre,reflet,etc.),cen'estpaslareproductionplusoumoinsfidlede ses traits, c'est la consubstantialit qu'il imagine et qu'il sent entre elle et lui. Or, cette

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

131

participationessentielle,ilpeutaussil'imagineretlasentirentreluietuntredontl'appa renceextrieureestautrequelasienne.Cettren'enserapasmoinssondouble,sonsecond soi,sarplique,soncho,selonlesexpressionsdeCodrington.Ilya,dslors,entrecette rpliqueetl'individu,enmmetempsqu'uneidentitrelle,uneressemblancemystique,qui n'apasbesoin,pourexister,delasimilitudematrielledelaformeetdescontours. Quesontamaniusoitunanimal,unenoixdecocoouunepierre,leMlansiensentson identitmystiqueaveclui,etvoitencetanimaloucetobjetnonseulementsonprotecteur, commenousdirions,ousontalismanmaisencoresondouble,sonsecondsoiet,si trangequecelaparaisse,saressemblance.Carcellecinefaitquetraduireetexprimerla participation.Ldoncoleprimitifsentcetteparticipation,iln'hsitepasdirequ'ilya ressemblance.Peuimportequesonaffirmationsoitconfirmeounonparletmoignagedes sens.N'estilpashorsdedoutequel'individuetsontamaniuseressemblent,ausensleplus profonddumot,puisquecetteressemblancevajusqu'l'identit?

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

132

CHAPITREV
DUALITETBIPRSENCE DELINDIVIDU

I
Retourlatabledesmatires

Dansungrandnombredesocits,sansenexceptercellesd'Europe,onrencontredes croyances,antiquesetvivaces,ol'onpeutreconnatre,sousdesformesvaries,desrepr sentationstrsvoisinesdecellesquiviennentd'tretudiesauchapitreprcdent.Jeveux parlerdesloupsgarous,dontonapeurencoreenplusd'uncoindenoscampagnes.Sous d'autreslatitudes,laplacedesloupsesttenueparlestigres,leslopards,lespanthres,les jaguars,etc. Cette croyance, quasi universelle, s'exprime le plus souvent en termes plus ou moins nettementanimistes.Onditquel'medel'hommequiestunloupgarouquittesoncorpset va,pouruntemps,selogerdansceluidel'animal.Maisuneanalysetantsoitpeupoussedes dtailsdecettetransformationfaitapparatrelestraitscaractristiquesd'unereprsentation diffrente, familire la mentalit primitive. Qu'on se reporte, par exemple, au rcit

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

133

saisissantoPtroneracontel'aventured'unsoldatloupgarou ,quipeutservirdetypepour une multitude d'autres semblables: l'homme et l'animal ne sont rellement qu'un mme individu.Cen'estpasl'medusoldatquilequittepoursetransporterdanslecorpsduloup. Lesoldatluimmeetleloupnefontqu'un.
1

ChezlesNagasdunordestdel'Inde,etdanslestribusvoisines,lescasdelycanthropie sont actuellement trs frquents, et nous en avons des descriptions fort prcises. La possessions'accompagnedeviolentesdouleursetdegonflementsdanslesgenoux,lescou desetlebasdudos,aussibienpendantqu'elledure,qu'avantetaprs.Cesontprcisment lesdouleursquirsulteraientdemarchesprolongesauloin,oudufaitderesterlongtemps dansunepositioninaccoutume.Pendantlesommeil,lesmembressontagitsdemouve mentsconvulsifs,commelespattesd'unchienquandilrve.Unhommeloparddelavalle deTizu,dansunparoxysmedecegenre,arrachad'uncoupdedentsundesseinsdesa femme.Lorsquelelopardestpoursuiviparleschasseurs,lecorpsdel'homme,aumme moment,secomportecommeunfou:ilbonditetsejettedetouslescts,danssesefforts poursesauver.Enpareilcas,lesparentsdel'hommelopardlebourrentdegingembrele plusqu'ilspeuvent,afindeluidonnerplusd'activit,desortequesoncorpsdelopard,d'o saviedpend,puisseavoirl'agilitsuffisantepourchapperceuxquilepoursuivent .Le corpsdel'hommeetceluidesonlopardprouventdonclesmmessensationsaumme moment.Pourquelelopardpuissesesauver,onprocureral'hommedenouvellesforces. Ilsnesontenralitqu'unseultre,prsentendeuxendroits.C'estlacroyancedel'entourage deschasseurs,etduprincipalintressluimme.
2

Unjour,lesanciensd'ungrandvillageAovinrentmedemanderlapermissiond'encha neruncertainindividuduvillage,pendantqu'ilschasseraientunlopardquileuravaitcaus beaucoupd'ennui.L'hommeenquestion,qui,entreparenthses,taitconvertiauchristianis me, se prsenta aussi, pour protester contre la requte des anciens. Il dit qu'il regrettait vivementd'treunhommelopard.Iln'avaitpasvoulul'tre,etcen'taitpassafaute.Mais puisqu'enfaitill'tait,nefallaitilpasquesoncorpsdelopardtutpourmanger?S'ilnele faisait pas, luimme et le lopard mourraient. L'enchaner, lui, et donner la chasse au lopard,ceserait,ditil,unassassinatpuretsimple.Pourenfinir,j'accordaiauxanciensla permissiond'enchanerl'hommeetdechasserlelopard,maisjeleurdisque si l'homme mouraitlasuitedelamortdulopard,celuiquiauraitpercl'animaldesalanceserait,bien entendu,jug,etsansdoutependupourassassinat,etlesancienspoursuiviscommecom plices.Ldessuslesanciens,l'unanimit,refusrentdeprofiterdemapermission .Il
3

1 2 3

PTRONE, Satiricon, LXI-LXII. J. H. HUTTON, Leopard-men in the Naga hills, J. A. I, L (1920), p. 44. Ibid., p. 45.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

134

seraitdifficiled'imaginerunfaitplusprobant.Toutlemondeestsiconvaincuquel'hommeet lelopardsontunmmeindividuendeuxcorps,quel'administrateureuropenestobligde conformersadcisionlacroyancecommune. Enfautild'autrespreuves?Sakhuto,ditencoreM.Hutton,chefdeKhuivi,memontra, le1er mars1913,uneblessuretoutefrachesursondos.Ilmeditqu'ellevenaitdeceque quelqu'unavaittirsurluipendantqu'ilavaitsoncorpsdelopard.Lablessure,danscecas, n'apparatpastoutdesuitesurlecorpshumain.Elleaffectel'endroitcorrespondantcelui quiatatteintsurlelopard,maisellemetplusieursjourssemanifester .J'ai connupersonnellementungrandnombredeSemaquisont,ouprtendenttre,deshommes lopardsoudeshommestigres.Sakhutomourutle19juillet1916,dufaitquele30juin prcdent,Sakhaluavaittulelopardoccupparsonme(lemotsemaest aghonga qui originairementveutdireombre,maisqui,dansl'eschatologiesemaestcourammentemploy pourdsignerl'med'unmort).Le4juillet,j'avaisreulanouvellequeSakhaluavaittuun lopardhomme,maisoncroyaitalorsquecelopardtaitidentiqueuncertainKhozhumo (remarquezcemotidentiquequivientdeluimmesouslaplumedeM.Hutton,etqui confirmepleinementcequej'essaied'tablir)etons'attendaitvoirKhozhumomourir quandlanouvelleluiparviendrait,carlamortdel'hommen'arellementlieuquelorsqu'il apprendquesoncorpsdelopardattu.MaiscefutSakhutoquirevendiquacommesien celopard,etquieutl'honneurdemourirpourprouverlebienfonddesaprtention. ZhetoideSheyeputaitdevenuunhommelopard;ilavaitmangnombred'animaux danssonvillageetdanslevillagevoisindeSakhalu,ycomprisdeuxchiens.Illuiarriva, danssonproprevillage,dedireaupropritaired'unveauqu'uncertainendroitiltrouverait dans la fourche d'un arbre, quelque hauteur, la partie de son veau qui n'avait pas t dvore:cequisetrouvaparfaitementexact.LevillagedeSakhalurussitunjourcernerle lopard qui attaquait son btail, mais un messager accourut de Sheyepu en toute hte, suppliantSakhaludelaisserallerlelopard,car,s'ilsletuaient,Zhetoimourrait.Aprscela, unsoir,tard,Sakhalutirasurunlopard,dansl'obscurit,derriresongrenier.Lelendemain matin,detrsbonneheure,unmessagerarrivadeSheyepupourdirequeSakhaluavaittirla veille sur Zhetoi, et pour le prier de s'en abstenir. Ce rcit me fut fait de deux cts sparment:untmoignagevenaitdeSheyepu.,etl'autredeSakhaluenpersonne,quiditque certainement,laprochaineoccasion,iltueralelopards'illepeut.
1

M.Huttoninterprtecesfaitsdupointdevueanimiste.LesAngamicommelesSema, ditil,s'accordentpenserquelecorpsdulycanthropenesetransformepaseffectivementen lopard.Cequ'ilsemblefaire,c'estprojetersonmeenuncertainanimal,avecquisoncorps


1

J. H. HUTTON, The Sema Nagas, p. 204-205.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

135

humaindevientainsi,dummecoup,trsintimementassoci.Unlopardquiestainsil'hte, detempsentemps,d'unemehumaine,peutsereconnatrecequ'ilacinqgriffeschaque patte...Lapossession,sil'onpeutseservirdecemot,n'estpasordinairementdclenche paruneinfluenceextrieure;elleseproduitsurl'ordred'espritsquil'onnepeutpasdire non;sousleuraction,l'hommepossdperdabsolumenttoutevolontpropre.Cependantla facult de se transformer ainsi peut s'acqurir par une intimit trs grande avec un lycanthrope,enpartageantsonlit,etc.Ilestdangereuxaussid'acheverlesalimentsoula boissonlaisssparunlycanthrope...ChezlesNagas,lalycanthropiesemblehrditaire,ou plutt,commeilarrivepourbeaucoupdemaladies,uneprdispositionpassedesparentsaux enfants.Onestloindeladsirer.Onenapeurplutt,commed'unesourcedegrosennuiset dedangers .
1

Pourcritiquercetteexplication,ilfaudraitd'abordrecherchersilesNagassereprsentent vraimentquel'medel'hommevahabiterlelopard.Nousnepouvonsentrericidansla discussiondestextes.Ilenressortirait,selonnous,quelesNagasn'ontpasplusl'ided'me (commeM.Huttonl'entend)quelesMlansiens,lesAustraliens,lesBantou,etc.Ilvaudrait doncmieuxrenoncerl'interprtationanimistemmesilelangagedesindignessemble parfoisyinviteretadmettrel'identitdel'hommeetdel'animal,selonl'expression devantlaquelleM.Huttonluimmen'apasrecul.Bienquedistincts,ilsnefonteuxdeux qu'unseulindividu. L'mepeuttrereprsentecommeuneombre ,ditilencorenoussavonslesambi gutsqu'impliquecemotombreellepeutsesparerducorpsetoccuperceluid'un lopardoud'untigrependantlavie,sansprjudicedufaitqu'ellehabitelecorpsdel'hom me:menant,enfait,unesorted'existencedouble.N'estcepasl,entermesanimistes, prcismentcequenousdisons?lammepage,M.Huttoninsistesurlacommunautde natureentrel'hommeetcesanimaux.TouslesNagas,dumoinsceuxdugroupeoccidental, revendiquent une mme origine pour les hommes et pour les tigres (y compris les lopards).Ilrappelleleconteounefemmedonnenaissancetroisenfants:unesprit, un tigreetunhomme.Lorsqu'unvillageangamiatuuntigre,lechefproclameun chmaged'unjour,pourlamortd'unfrrean...LacraintedutigrecheztouslesNagas estgrande.Touslesregardentcommedestresdistinctsdesautresfauves,ettrstroitement apparentsl'espcehumaine.Detellescroyancesn'ontriendesurprenantdansdesesprits quisereprsententsanspeineladoubleexistenced'unmmeindividu.Celuicisesent tre,etilestlafois,icihomme,etltigre.
2

1 2

J. H. HUTTON, The Sema Nagas, p. 201-202. Ibid., p. 208.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

136

II
Retourlatabledesmatires

Dansl'archipelmalais,onaconstatdesfaitsanalogues.Laressemblanceapparatjusque dansledtail.Parexemple,chezlesToradja'sdeClbes,lalycanthropievientdesdieux; ellenes'apprendpas.Onestloupgaroudenaissance,ouonledevientparcontagion.Un enfantledevientenmangeantlesrestesdurizdesonpre...Toutcequiataucontactdela salived'unloupgaroutransmetlacontagion.Onpeutaussitrecontaminenappuyantla ttecontreunmorceaudeboisouquelqueautreobjetounloupgarouaposlasienne. Pendantqueleloupgaroudort,sonintrieur(leprincipenociflamboja)quittesoncorps, etrdesouslaformed'uncerf,d'unporc,d'unsinge,d'uncrocodile,d'unbuffleoud'unflin, enquted'uneproie...Quandunloupgarouquiaprislaformed'unporcestpoursuiviparun chasseur,ilsechangeenunniddefourmisblanches,commeilenpendauxarbres .
1

L'histoiresuivante,rapporteparM.Kruytaummechapitredesonouvrage,faitbien voirladoubleexistencequelesToradja'sattribuentauxloupsgarous.Unenuit,pendant quesoncorpsmatrielestcouchdanssamaisonpourdormir,unloupgarouentrechezun voisin,etdonnerendezvoussafemmepourlelendemain.Lafemmen'entendrien.Maisle maritaitveill,etilareconnulavoix.Lelendemain,ilneditrienpersonne.Justement, cejourl,tousleshommesduvillagetravaillentensemblecouvrirunemaison.Lesfemmes sontailleurs,oufontlacuisine.Aprslepremierrepas,lafemmeenquestion,commeattire irrsistiblement,s'envaverslaplantationdetabacol'hommeluiadonnrendezvous.Le marilasuit,etsecache.Bienttleloupgarouarrive,sousformehumaine,etcependantson corpsmatrielcontinuaittravaillersurletoit.Aumomentcritique,lemarisemontre,et frappeavecunbtonleloupgarouquiaussittsetransformeenunefeuilled'arbre.L'homme s'ensaisit,l'enfoncedanslecreuxd'unbambouetl'yenferme.Puisilrveillesafemmequi s'estvanouie,etilretourneauvillageavecelle,enemportantlebambouquicontientle loupgarou.Quandilsyarrivent,lepossesseurduloupgarou(expressionremarquable,qui sembleimpliquerquelaformesouslaquelleilsemanifesteestuneappartenance)se trouvaitassisaveclesautreshommessurletoitquel'oncouvrait.L'hommequiavaitfait
1

A. C. KRUYT, De Bare sprekende Toradja's, I, p. 254-255.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

137

prisonnierleloupgaroumitalorssonbamboudanslefeusurlequelonvenaitdecuireleriz. Aussitt le possesseur du loupgarou regarda en bas, et cria: Ne faites pas cela! L'hommeretiralebamboudufeu.Uninstantaprs,ill'yremit,etdenouveaul'hommesurle toits'cria: Nefaites pas cela!Maislebambou restasur lefeu,etquand il fut en flammes,lepossesseurduloupgaroutombamortdutoit .
1

Cet homme tait un sorcier, capable de prendre la forme qu'il lui plaisait: il se mtamorphoseenunefeuilled'arbre,commeunautresechangeenunniddetermites.Cequi nousintresseici,c'estqu'ilestprsentaummemoment,sousformehumaine,endeux endroitsdiffrents.Lanuit,quandilestentrdanslamaisondelafemmequiildonne rendezvous, il dort en mme temps dans sa propre maison. Le lendemain, lorsqu'il se prsentecerendezvous,ilestaummemomententraindetravailleruntoitavecles hommesduvillage.Pourceluiquiracontecettehistoire,etpourceuxquil'coutent,cette doubleexistencen'ariend'incroyable.Ilstrouventnaturelaussiquelesorciertombemort quandlebambouolafeuilled'arbreestenfermesemetbrler.Etilnes'agitpaspoureux d'une me qui abandonne son corps pour se loger momentanment dans un autre. C'est simplementunindividuquiexistelafoissousdeuxformes,soithumainestoutesdeux,soit trsdiffrentes,commechezlesNagas,olelycanthropeexisteenmmetempssousforme d'hommeetdelopard. Danslapninsulemalaise,lapropritdedevenirhommetigreappartientexclusive mentunetribudeSumatra,lesKorinchi,quiserencontrentengrandnombredanslestats malaisindignes.Ontientmordicuscettecroyance.Unjour,Ingra,jedemandaisdes Malais comment on pouvait prouver que l'homme devenait rellement un tigre. Ils me citrentlecasd'unhommequiavaitdesdentsaurifies,etquiavaitttuaccidentellement pendantqu'iltaitsoussaformedetigre:ondcouvrit,danslagueuledecetanimal,la mmeaurification.Quantitd'histoiressemblablescourentlepays.HadjiAbdallahat prisnudansunpigetigres,etilarachetsalibertenpayantleprixdesbufflestuspar luipendantqu'ilrdaitsousformed'animal.Onaentenduparlerd'innombrablesKorinchi qui,aprss'trerepusdevolaillestandisqu'ilstaientsousformedetigres,ontvomides plumes,etd'autresquiavaientlaissleursvtementsetleursballotsdansdesfourrsd'oun tigretaitsorti . Nousavonsdjvucombienlacroyanceladoubleexistence d'hommesanimauxestrpandueenIndonsie .
2 3

1 2 3

Ibid., p. 256-257. W. W. SKEAT, Malay magie, p. 160-161. Cf. supra, Introduction, p. 32-38.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

138

Denombreuxfaits,comparablesparcertainsctsauxprcdents,onttrecueillisen Afriqueoccidentalesurunevastetendue,depuisSierraLeonejusqu'auCongoetmmeplus ausud.Onconnatleshommeslopards,leshommespanthres,lessocitsdelopardsdu Libria,duGabon,duCameroun,etc.Cessocitssecrtespratiquentuneanthropophagie rituelle.Leplussouvent,chacundeleursmembresesttenudefournirsontourunevictime, quidoittre,d'abord,undesesparentslesplusproches;lessacrificateursrevtentunepeau d'animal,etc.Voicilercitd'uncastypique,djassezancien:Unegraveaffairequis'est produiteenMellacore,en1903...Unhommed'uneforcepeucommunetaitcouchdanssa case.Ilfaisaitnuitnoire.Ilsesenttoutcoupsaisi,dchir,trangl...Cependantilsedbat, etrussissantselever,setrouveluttantcorpscorpsavecunepanthredeformetrange claireparlesrefletsdufeuquibrillaitaumilieudelacase.Puis,toutcoup,dansl'ardeur ducombat,lapanthredisparat;lepropritairedelacase,ruisselantdesang,tientdansses brasunhommequin'opposeplusaucunersistance.sespiedsgtunepeaudepanthre. Conduit devant l'almamy du Mora, cet homme, qui n'tait autre qu'un Alcali (chef de province),jouissantd'une grandeconsidration,dnonatroiscomplices.Tous les quatre avourentalorsqu'ilsserecouvraientlanuitd'unepeaudepanthrequileurdonnaitune forcesurhumaine.Ainsidguiss,ilsentraientdanslescases,etmangeaientleshabitants.Ils neperdaientleursforcesquesionrussissaitleurenleverlapeauqu'ilss'attachaientau corps. Devant l'administrateur du cercle et un autre Europen, ils donnrent des dtails monstrueuxsurleurdernierassassinat,celuid'unefemmedontilsavaientdvorjusqu'aux intestins, jusqu'aux cheveux! Malgr les instances de l'administrateur, ils persistrent s'accuser...CheznosvoisinsdeSierraLeone,onretrouvelesmmesusages(socitsde lopardshumains ).
1

Demme,auCameroun,cettenuit,ditlemissionnaireChristol,deshommesdguiss enlopardssontentrsdansunemaisonetonttuunepetitefille.Onn'aretrouvquelatte del'innocentevictime...Desindividussedisantdeslopardsvontainsidanslesvillageset commettentdescrimesabominables.Ilsformentdessocitssecrtesetsmentlaterreur danslepays...Cescoutumesbarbaresontreprisnaissancedepuislaguerre,etilfaudrasans doutequelquesexemplespourqu'ellesdisparaissentnouveau .Unautremissionnaire critl'annesuivante:Lacroyanceauxhommeslopardsestgnrale.l'aidedecertaines droguesouftiches,deshommesauraientlepouvoirdesetransformerenhommeslopards. Dansd'autresrgions,ilyauraitdeshommescamans,deshommesgorilles,maisjamais d'hommesserpents.
2

1 2

ARCIN, La Guine franaise, p. 430-431. Missions vangliques, 1917, II, p. 134.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

139

Tandisquelesvraislopardsfuientl'homme,diton,leshommeslopardsl'attaquent jusqu'l'intrieurdescases...Mbonjo,lasuited'unesriedeseptmeurtres,lescadavres ayanttretrouvsdchirscommepardeslopards,troishommes,dontunchef,furent fusills,etd'autresemprisonns.Aprscetteexcution,lecalmefutrtablidanslepays... Dansd'autrescasnousenconnaissonsauxportesdeDualacommeaufonddelabrousse, onacrudel'anthropophagieoudescrimesrituels.Onparledesocitssecrtesqui tueraientparsport .Onditqu'ilssemettentdesgriffesauxpiedsetdespeauxdebtes surlecorps . Plusieursvillagesquenousavonstraverssviventdanslaterreurdes lopards. Ces lopards sont pour la plupart des hommes organiss en socit secrte d'anthropophagie. la nuit, ils se prcipitent sur les isols, les tuent, marquent le sol d'empreintesavecunepattedelopardvide,laissentdeslambeauxsanglants,puisvont mangerleurvictime .
1 2 3

M.PechulLoeschecritdesonct:Outrelesvraislopards,ilyenavaitdefauxqui commettaientleursforfaits:c'taientdeshommesqui,cachssousunepeaudelopard, attaquaientles gens, lesdchiraientetlestuaient.On enacquitla preuvele jour o un chasseurcourageux,ensedfendantcontreundecesmonstres,letua.Onavaitaffaireaux membres d'une socit secrte sanguinaire qui, connue jusqu'alors dans la rgion de l'Ogoou,s'avanaitverslesud.Laterreurtaituniverselle...Sixansaprs,quandjerevins Yumba...les hommestigres faisaientdes leursplusquejamais.Aucundoute n'tait possible:plusieursdecesassassinsdguissavaienttprissurlefait,etexcuts.lapeau de lopard dont ils s'enveloppaient taient attaches les pattes travailles en forme de mitaines,etmuniesdepointesdeferetdelamesdecouteauenguisedegriffes.C'estdu moinscequ'onracontait .
4

Chosecurieuse,auProu,auXVIesicle,lesIndiensconnaissaientdessocitssecrtes dummegenre.Leursmembress'introduisaientlanuitdanslescases,etsuaientlesangde leursvictimes,dontellesdisaientmangerl'me .


5

Laissonsdectl'organisationdecessocitssecrtes,quin'estpasdenotresujetactuel. Nereconnatonpaschezleshommeslopardsetleshommespanthreslammedualit quechezlesloupsgarousetleshommestigres?Sansdoute,engnral,lavolontdeceux cin'yestpourrien,ets'ilssontlafoishommesetanimaux,cen'estpasleurfaute.Tandis


1 2 3 4 5

Ibid., 1918, II, p. 223 (E. Bergeret). Ibid., 1922, I, p. 66-67 (Mlle Arnoux). Ibid., 1922, I, p. 136 (P. Galland). PECHUL-LOESCHE, Die Loango-Expedition, III, 2, p. 452. P. J. de ARIRIAGA, La Extirpacion de la idolatria en el Per (d. de 1920), p. 39.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

140

que les lopards humains semblent tre volontairement ce qu'ils sont, et garder la consciencedeleurnaturehumaine.Ilsfontpluttfiguredevritablescriminels,oudumoins demaladesatteintsdefoliedangereuse.Maisprenonsgarde,denotrepointdevued'Occi dentaux,d'exagrerl'importancedecettediffrence.Ladualitsemanifeste,danslecasdu loupgarou,parl'existencesimultane,endeuxendroitsdiffrents,del'hommeetdelabte. Maisellepeutn'trepasmoinsrelle,pourlamentalitprimitive,danscequinoussemble nousnefairequ'unseulindividu.Onserappellecestresmythiques,quisont la fois hommesetanimaux,nonpaslafaonduloupgarououdel'hommetigre,maisparceque, sousformehumaine,ilssontaussidesanimaux,etsousformeanimale,ilssontaussides hommes,obienceshommesquiontlepouvoirdeprendreleurgruneformeanimale, commelesoursduconteeskimocitplushaut.Sil'onrflchit,d'autrepart,querevtirla peaud'unanimal,c'est,lalettre,ledevenir,laconclusions'impose.L'hommeloparddela cteoccidentaled'Afrique,quandils'envelopped'unepeaudelopard,n'estpasdguis, commeonledit,encetanimal.Il estvritablementunlopard,sanscesserd'trehomme. Dscemoment,ilenalesinstincts,lafrocitetlaforcesurhumaine,qu'ilperdra aussitt,sionluiarrachecetteenveloppe.Ilestdonclafoisunetdouble,commel'homme loparddesNagas,commel'hommetigredelapninsulemalaise.Et,paruneconsquence naturelle,l'hommenepourrapasrejeterlaresponsabilitdecequ'aurafaitl'animal.

III
Retourlatabledesmatires

Nouspouvonsmaintenantpasservitesurlafacultuniversellementattribueauxsorciers deprendreetdequitterleurgruneformeautrequ'humaine.Elleestprsenteentermes diffrents,selonqueles socitssontplusoumoinsvolues,ouselonlesthories qui occupent,plusoumoinsleurinsu,l'espritdesobservateurs.Ondirasouvent,enlangage animiste,quelesorcierenvoisonmedanslecorpsdelabte,quiexcutealorscequ'ila rsoludefaire.Ailleurs,lecrocodileouletigre,oulelion,etc.,estlesorcierluimme, souslaformequ'ilajugbondeprendrepoursedbarrasserdesavictime.Oenfinle crocodiledanslefleuve,etlesorcierdemeurdanssahutte,nesontqu'unseuletmme individu.Lorsqu'ils'agitdeprimitifs,cettedernirefaondeprsenterleschosesparat trelameilleure,oudumoins,lamoinsmauvaise.Lesautrestraduisentpluttuneffortpour

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

141

adapterleursreprsentationsnosmoyensd'expression,etauxexigenceslogiquesquis'y sontincorpores. Bienqu'ilnesoutiennepasnotrethse,leDrMalinowski,danssonbeaulivreArgonauts intheWesternPacific, faitvaloirdesconsidrationsquimesemblenttreensafaveur.Il analyseavecsoinleddoublementdessorciresqui,auxlesTrobriand,ontlepouvoirde serendreinvisibles,etdevolerdansl'airpendantlanuit.Lacroyanceorthodoxeestqu'une femmequiestyoyovapeutmettreundouble,quiestinvisiblequandelleleveut,maisqui peutaussisemanifestersouslaformed'uneroussette,d'unoiseaudenuitoud'uneluciole. Oncroitaussiquelayoyovaproduitl'intrieurd'ellemmequelquechosequialaforme d'unufoud'unenoixdecocoencoreverte.Enfait,cequelquechoseestdsignsousle nomdekapuwana,quiveutdirepetitenoixdecoco.Cetteide,dansl'espritdel'indigne, reste vague, mal dfinie, indiffrencie. Tout effort pour tirer de lui une dfinition plus dtaille,parexempleenluidemandantsilekapuwanaestunobjetmatrielounon,neferait qu'introduireencontrebandedanssacroyancelescatgoriesdenotrepense,quin'appartien nentpaslasienne.D'unefaonoud'uneautre,lekapuwana,croiton,estlequelquechose qui,pendantlesvolsnocturnesdela yoyova, quittesoncorpsetprendlesdiversesformes souslesquelleslamulukwansi(sorcireenaction)semanifeste. Uneautrevariante...estqueles yoyova particulirementexpertesenleurartmagique peuventvoleravecleurproprecorps,etsetransportentenpersonnetraversl'atmosphre. Maisonnesauraitjamaisinsisterassezsurcepoint,quetoutescescroyancesnepeuvent pastretraitescommedesconnaissancesquis'accordententreelles.Ellessefondentl'une dansl'autre,etlemmeindigneaprobablementplusieursopinionslogiquementincom patiblesentreelles.Mmeleurvocabulairenedoitpastreconsidrcommeimpliquantdes distinctionsetdesdfinitionsrigoureuses.Parexemple,lemotyoyovas'appliquelafemme commenouslarencontronsdanssonvillage,etlemotmulukwansis'emploieraquandnous voyonsquelquechosedesuspectquivoledansl'air.Maisilseraitinexactdesystmatisercet usageenunesortededoctrine,etdedire:Unefemmeestconuecommesecomposant d'une personnalit vivante relle, appele yoyova, et d'un principe immatriel appel mulukwansi qui,soussaformevirtuelle,estle kapuwana. Nous ferionsainsipeuprs commelesscolastiquesdumoyengedansleurfaondetraiterlafoivivantedespremiers sicles.L'indignesentsacroyance,etilenapeur,pluttqu'ilneselaformuleclairement

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

142

luimme .UnecroyancetrsanalogueatconstateparM.Seligmann,chezlesMassim mridionaux .


1 2

Unpeuplusloin,leDrMalinowskicrit:Uneformulemagiqueexprimel'idequele corpsdelasorcirerestedanslamaison,tandisqu'ellevaellemmeaccomplirsonoeuvre abominable.Lemagicienquim'adonncetteformuleyaajoutlecommentairesuivant: La yoyova quittesoncorps(littralement:dpouillesapeau);ellesecoucheets'endort, nousl'entendonsronfler.Sonenveloppe(l'extrieurdesoncorps,sapeau),demeuredanssa maison,etellemmes'envole.Sajuperestedanslamaison,ellevoletoutenue...Lorsquele jourparat,elleserevtdesoncorpsetsecouchedanssahutte. Voildoncencoreunevariantedelacroyancetouchantlanaturedela mulukwansi, ajouterauxprcdentes.Jusqu'ici,nousavionstrouvlacroyanceunedissociationdela femmeentrelapartied'ellemmequireste,etcellequivole.Ici,lapersonnalitrelleest placedanslapartiequivole,tandisquecequiresten'estquel'enveloppe.Sereprsenter la mulukwansi, lapartiequivole,commeunemission (sending), seraitdoncinexactdu pointdevuedecettedernirecroyance.D'unefaongnrale,descatgoriestellesqu' agent,mission,soirel,manation,etc.,nepeuventtreappliquesaux croyancesindignesquecommedegrossiresapproximations,etladfinitionexactedevrait tredonnedanslestermesmmesdontlesindignesseservent .
3

Onnesauraitmieuxdire.J'aisouventinsistmoimme,commefaiticileD rMalinowski, surlaviolencequenotrelogiqueetnoslanguesfontauxreprsentationsdesprimitifs.Je pensecommeluiqu'enlesexposant,etenlesinterprtant,ilfautuserdelaplusgrande prudence.Maisj'iraiscependantunpeuplusloinquelui.Nousnesommespasrduits constatersimplementquel'indignesentsacroyanceetneselaformulepas.Sinousne perdonsjamaisdevuequesapenseestmystique,etqu'elleobitsansrsistancelaloide participation, tout sans doute ne deviendra pas clair, mais on pourra rendre compte de beaucoupdeconfusionsetdecontradictionsapparentes. Surlepointparticulier,parexemple,desexpditionsnocturnesdessorciresyoyova,leDr Malinowskifaitvoirmerveillelevagueetl'inconsistancedescroyancesindignes.Estcela sorcire ellemme qui s'envole, ou son manation ? Qu'est au juste la mulukwansi qui traverselesairs?Qu'estcequidemeureetquidortdanslahuttependantl'expdition? Autant de questions qui ne comportent pas de rponse prcise, comme le dit le Dr
1 2 3

Dr B. MALINOWSKI, Argonauts in the Western Pacific, p. 238-239. C. G. SELIGMANN, The Melanesians of New-Guinea, p. 640. Dr B. MALINOWSKI, ibid., p. 251-252.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

143

Malinowski.J'ajouteraisqu'ilvautmieuxnepass'yarrter,puisquelesindignesnelefont pas. Il n'y a aucune raison, en effet, de les poser, quand on admet, comme eux, sans difficult,ladoubleexistenceetlabiprsenced'unmmeindividu,dontnousavonsdjvu tantd'exemples.Lasorcireestla yoyova endormiedanslahutte.Elleestaussi,enmme temps,lamulukwansiquivoledansl'air,etquis'ymanifestesousformedelucioleoud'toile filante.Iln'yadoncpaslieudedemanderlaquelledesdeuxestvraimentlasorcire.Pourles indignes,laquestionn'apasdesens. M.JunodasoulevlemmeproblmequeleDr Malinowski.Quandlessorcierss'en vontleursnocturnesexpditions,l'indignepensetilqueleurindividualitsortvraiment deleurenveloppe,oubienqu'euxmmesquittentlahutte,toutentiers,avecleurmoihabituel ?...LesBasoutodisent:Lesorcierparttoutentier,corpsetme...LesThongaparlent autrement. Selon eux, le noyi (sorcier) n'est qu'une partie de la personnalit. Quand il s'envole,sonombredemeure,couchsurlanatte.Maiscen'estpasvraimentsoncorps quirestel.Illesembleainsiceuxquinesontpasinitisetquinecomprennentpas.Cequi resteenralit,c'estunebtefroce,celleavecquile noyi achoisides'identifier.(Ces expressionsfontbienressortirl'identitdel'individusoussesformessimultanes.) CefaitmefutdvoilparlaconfessionsaisissantequemefitunjourS.Gana,Nkuna trsintelligent.Supposez,meditil,quemonpresoitunnoyi,etquemoijenelesoispas.Je veuxpouserunecertainejeunefillequej'aime.Monpresaitqu'elleestnoyi,parcequ'ilsse connaissententreeux,etilmedit:Nefaispascela!Elleestsavante!Tut'enrepentiras!Il mepressederenoncermonprojet,etmeprditdegrandsmalheurs.Jememarietoutde mme.Unenuit,monpreentredansmacaseetmerveille.Quet'avaisjedit?Regarde! Tafemmeestpartie.Jeregardesaplace,etjevoisqu'elledorttranquillement.Non,elle estici.Cen'estpaselle!Elleestloin!Prendscettesagaieetfrappel!Non,mon pre,jen'osepas.Frappe,tedisje!Ilmemetlasagaiedanslamain,etmefitblesser violemmentmafemmelajambe.Uncriretentit,uncridebtefroce.Etlaplacedema femmeparaitunehyne,qui,effraye,laissechappersesexcrments,etsesauvedelacase enhurlant!Monpremedonneavalerunepoudre,quimerendracapabledevoirles baloyi,leursprocdsetleurshabitudes.Ilmequittejesuistouttremblantdepeurets'en vachezlui.l'aube,j'entendsunbruitcommeceluiduventdanslefeuillage,ettoutd'un coup quelque chose tombeduhaut dela caseauprsdemoi.C'estma femme. Elle est coucheetelledort,maisonvoituneblessuresursajambe,cellequelahyneareue .
1

H. A. JUNOD, The life of a South-African tribe, II, p. 463-464.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

144

Deuxthmess'entremlentdanscettehistoire:celuidelafemmehyne,conuesurle typedel'hommetigre,lecorpsdelafemmeetceluidelahyneappartenantlammeper sonne,etceluidelasorcirequis'envolependantlanuit,tandisqu'enapparence,ditl'indi gne,ellecontinuedormirdanslahutte.Sil'onexigedecetindignequ'ilprcise:le vritablemoidelasorcireestilcequis'envole,oucequiresteendormidanslahutte?Ilne saura que rpondre, supposer mme qu'il comprenne la question. tant donnes ses habitudesmentales,iladmettait,sansyrflchir,commechosequivadesoi,quelasorcire estlafoisendormiedanssahutteetpartieauloin.Sionpersistel'interroger,onpeutlui fairediresoitqu'elleestpartie,soitqu'elleestreste,soitqu'elles'estpartage,etc.Riende plusaisqued'obtenirdeluilarponsequ'ilcroitattendueparvous.Maissil'ons'entientau rcitrapportparM.Junod,ladualitd'existencedelasorcireenressortavecvidence.Elle exclutlesquestionsquenousnousposons.

IV
Retourlatabledesmatires

Ilresteraitmontrerqueladoubleexistencen'estpaslefaitseulementdesloups garous, hommestigres, hommeslopards, etc., et des sorciers des deux sexes, et que la mentalitprimitivel'admetsansplusdefaonquandils'agitdepersonnesordinaires.Mais celaneressortilpasimmdiatementdelacroyanceautamaniuetaumauriquenousavons tudie plus haut, et des reprsentations analogues rencontres un peu partout, de la conceptionafricaine,parexemple,signaleparmissKingsley,d'unemedelabrousse (bush soul), c'estdire d'une identit mystique de l'individu avec un animal dans la brousse,tellequel'animalmeurtquandl'hommemeurt,etquel'hommeaussicessedevivre sil'animalprit?Nousnereviendronspassurdescroyancessignrales,sinonpourfaire voirencoreparunoudeuxfaitscaractristiquesladualitqu'ellesimpliquent. l'lePentecte,critRivers,unindignedontl'animaltaitlerequin,semitencolre contresonfilsquiavaitrefusdeluifairertiruneigname.Peudetempsaprs,lefilstait enmerlapchedespoissonsvolants;ilaperutdansl'eauungrosrequinquitournait autourdesabarqueenagitantl'eau,puisposasagueulesurlebalancieretfitcoulerla barque.L'hommepoussaitdescrisd'pouvante,ets'attendaittredvor.Ilputcependant s'loignerlanage,pendantquesonpre,souslaformedurequin,menaitlabarqueau

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

145

rivage.Puislepresuspenditaudessusdelaportedelamaisonlarame,laligne,etle poissonquesonfilsavaitpris.Celuicifutrecueillipardesamis.Arrivchezlui,ilracontait sonaventuresonprelorsque,levantlesyeux,ilvitcequitaitsuspenduaudessusdela porte.Alorssonpreluiditquelerequinc'taitluimme,etqu'illuiavaitdonncetteleon pourluiapprendreneplusdsobirl'avenir .


1

Onnepeutguredouter,ditRiversenrevenantplusloinsurcettehistoire,proposde l'identitdel'individuetdesontamaniu,que,aumomentoleprepunissaitsonfils,ilne ftlafoishommeetrequin,bienquepourlesyeuxquilevoyaientilettanttlaformed'un homme,tanttcelled'unrequin . Peuttremme,ajouteraije,taitilenmme temps hommedanssamaisonetrequindanslamer.Cettedualitsimultaneestvidentedans l'histoiresuivante,recueillieparM.TalbotenNigeriamridionale.Iln'yapaslongtemps, unhommed'UsunSnyanaffirmaquesafemme,nommeEsietIdung,luiavaitditqueson melaquittaitquelquefoispourallerhabiterlecorpsd'unpoissondanslefleuveKwaIbo. Unjour,elleaccourutprsdesonmariencriant:Jesuisprise!Jesuispriseetjevais mourir!Unpcheuracapturmonmedanssonpigeauborddufleuve.Allezvite l'endroitquejevaisvousindiquer,etdlivrezmoiavantqu'ilsoittroptard;carsil'homme arriveettuemondouble (affinity),il fautquejemeureaussi.Lemaricourt,arriveau pige,etrendlalibertauxpoissonsquis'ytrouvaientpris.Parmieuxonenremarquaunde grandetaille,quiplongeaprcipitammentdanslecourant.Deretourlamaison,onvitque lafemmeavaitreprissessens .L'medontelleaparlestsansaucundouteundouble, c'estdireunsecondmoi,quienralitnefaitqu'unaveclepremier.
2 3

En Afrique occidentale franaise,M. Tauxier a relev des reprsentationssemblables. ChezlesMossietlesFouls,quandontueuncaman,onfaitmourirparcontrecoup quelqu'undanslevillage;quandonblesseuncaman,onblesseenmmetempsl'hommequi estattachluiparunliensubtil,invisiblemaisrel .ChezlesNounoumas,l'espritde toutindividuhumainestlafoischezl'hommeetchezlecaman.Quandlecamanmeurt, l'hommemeurtlejouraprs.Lecamanressemblelapersonne.Silecamanperdunil, l'hommeperdunil,etviceversa.Silecamanperdunepatte,l'hommedevientboiteux.Les camanshumainssontd'unepetiteespce,etSaponychaquehommeconnatlecamanqui lui correspond. Quand un caman va mourir, il vient dans la soukhala de celui dont il reprsentel'esprit.Onl'enveloppealorsd'unpagneblanc,onl'enterrepart,etonluisacrifie despoulets.Puisl'hommedontl'esprittaitdanscecamanmeurtsontour.Lesgensde
4

1 2 3 4

W. H. R. RIVERS, History of the Melanesian society, I, p. 210. Ibid., II, pp. 364-365. P. A. TALBOT, Life in southern Nigeria, p. 91. Louis TAUXIER, Le noir du Yatenga, p. 376.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

146

Locroientquequandontueuncrocodiledanslemarigot,ontueaussiunhommedansle village.C'estquel'medechaquehabitantduvillageestliecelled'uncrocodile .La plupartdesKassoufrasconsidrentquelecrocodileestleurme,etquesiontueuncaman, l'hommequiluicorrespondmeurtaussitt .ChezcesmmesKassoufras,Pou,cesont lesiguanesquisontvnresetrespectes.Chaqueiguanea,paratil,enelle,l'medetelle personneduvillage.Aussi,siquelqu'untueuneiguane,c'estunhommequimeurtdansle village. Au commencement de 1909, un Mossi de passage ayant tu une iguane par inadvertance,lefrredemoninterlocuteur(chefduvillagedePou)enestmort.Sousces expressionsanimistes,laralitdufaittransparat.Cettemequihabiteuncamanou uneiguane,c'estlebushsouldemissKingsley,c'estenunmotundoubledel'individu,ou, plusexactement,l'individuluimmesousunedesesdeuxformes.
1 2

AudiredeM.Nelson,chezlesEskimodudtroitdeBering,cettedualitdel'individuest reprsenteauxyeuxd'unefaonsaissante.Oncroitqu'autempsjadistouslestresvivants avaientunedoubleexistence,etdevenaientvolontsoitdeshommes,soitdesanimauxsous la forme qu'ils prsentent actuellement... Si un animal voulait prendre son apparence humaine,illevaitsonavantbrasousonaileouunautremembrecorrespondant,etrepoussait enhautsonmuseauousonbec,commesic'taitunmasque:l'animaldevenaitalorshomme parsaformeetsestraits.Oncroitencorecela,etquebeaucoupd'animauxpossdentcette facult.Laformehumainequiapparatainsiestappeleinua.Onsupposequ'ellereprsente lapartiepensantedel'animal,etdevientsonombre(shade)samort. Onattribueauxshamanslafacultdevoirtraverslemasqueanimallestraitshumains quisontderrire... Desmasquespeuventaussireprsenterdesanimauxtotmiques:ceuxquilesportent pendantlesftesdeviennentrellement,croiton,l'animalreprsent,oudumoinsilsen possdentalorsl'essencespirituelle.CertainsmasquesdubasYukonetduterritoireadjacent auKuskokwimontdeuxvisages.Lemuseaudel'animalestdisposdemanirecacherla figuredel'inua,quisetrouveaudessousdelui.Lemasqueextrieurestmaintenuenplace pardeschevillesquipermettentdeleretirerviteuncertainmomentdelacrmonie,pour symboliserlatransformation(del'animalenhomme) .
3

Dansuneautresortedemasques,dubasKuskokwim,lafaceintrieureestcachepar deuxpetitsvoletsquis'ouvrentaumomentvouludelacrmonie,pourindiquer que la


1 2 3

Louis TAUXIER, Le noir au Soudan, p. 193. Ibid., p. 238. E. W. NELSON, The Eskimo about Bering strait, E. B. XVIII, p. 394-395.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

147

mtamorphosealieu.Quandlemasquereprsenteunanimaltotmique,celuiquileporten'a pasbesoindelasecondeface,puisqu'ilreprsenteenpersonnel'ombre(shade) del'animal totmique . Expression remarquable: shade videmment veut dire ici double, second soi;l'animaletleporteurdumasquecemomentnefontqu'un,commeNelsonleditlui mmeentermesexprs.Unpeuplusloin,ilparled'unmasquesemihumain,Semioiseau. Ondisaitquecemasquereprsentaitl'inuadelagrue.Iltaitl'uvred'unshaman.Celuici prtendaitqu'unjour,setrouvantseulsurlatundra,ilavaitaperu quelquedistanceune gruedessablesquileregardait.Ils'enapprocha:lesplumessurlapoitrinede l'oiseau s'cartrent,laissantvoirlafacedel'inuadel'oiseau,tellequ'ill'avaitsculpteensuite .De telspassagesendisentlongsurlesparticipations,surlesidentitsmme,quelesprimitifs sententseraliserentreeuxetlesanimauxqueleursmasquesfigurent.
1

V
Retourlatabledesmatires

Ladoubleexistencedel'individun'estpasunepropritexclusivedel'espcehumaine. PourlesMaori,ditM.ElsdonBest,unefort,unfleuve,uneterre,uneraceanimaleou vgtale,uncertainanimalmme,ason mauri, toutcommeunhommeouungroupehu main.Danslesfaitsquenousvenonsdepasserenrevue,laconsubstantialitentrel'hommeet l'animal est telle qu'on ne saurait dire si c'est l'homme qui se double d'un animal, ou inversement.Voicimaintenantuneobservationremarquable,ounanimalapourdoubleun autreanimal.DesoprationsetdestresmystrieuxauxquelscroientlesEskimo,ilenest peuquisoientbienclairsetnettementdfinisdansleuresprit.Ainsi,quoiqueMamayauket Guninanaparlentcourammentdesmes(tatkok), ellesnepeuventpas,quandonles presse,donnerunexposcohrentetlogiquedeleurattributs.Mamayaukdit(ilestprobable quecettecroyancevientdel'Alaska)que,danslecasdesloupsetdesarlu (killerwhale), chacund'eux,dumoinspendantqu'ilvit,asondouble:c'estdirechaqueloupquiestsurla terrefermeaun ta tkok danslamer,quiestunarlu.Sileloupadelapeinetrouver mangersurlaterre,ils'envalamerchercherl'arluquiestsondouble.Ici,lesavoirde
1

Ibid., p. 402. Cf. E. W. HAWKES, The Labrador Eskimo, Geological Survey of Canada, Memoir 91, p. 127.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

148

Mamayaukdevientvague.Voiltoutcequ'elleaentendudire.Maisellenesaitpassileloup resteloupdanslamer,s'ilseconfondavecsondoublepourneplusfairequ'unaveclui,ous'il devientarlu,ensortequ'ilyaitdsormaisdeuxarlu,celuiquiexistaitdjdanslamer,et l'autrequiyatpoussparlafaim.Guninanaditquelesrenseignementsquiprcdent doiventtrevenusdel'ouest.Elleaussisaitquelesarlusontles ta tkok desloups.Ellea toujourscruquec'estseulementlamortd'unloupquesonta tkokvalamer,etdevientun arlu.Toutefois,maintenantquej'ypense,elleaentendudirequelesarluchassentaussi lescaribous;doncvidemment,ilssontaussiunepartiedutempssouslaformedeloups... Ellen'ajamaisentenduparlerd'unloupqui,pressparlafaim,iraitvolontairementlamer pourydevenirarlu...Touteslesdeux,MamayauketGuninana,ontentendudirequeles baleinesbow headsontdesta tkoitdesbufsmusqus .D'aprsunautreindigne,les loups et les arlu sont avariksut (des morceaux du mme bloc), c'estdire, quivalents, pareils,gaux.Quanddesloupsmeurentdefaimsurterre,ilsvonttrouverleursparentsdans lamer,etsechangentenarlu.Demme,lesarlu,lorsqu'ilsnepeuventtrouvermangerdans lamer,vontl'intrieurdesterres,etdeviennentloups.Cesloups,pourautantqu'ilsache,ne sedistinguentenriendesloupsordinaires .
1 2

Quelesdeuxfemmeseskimonepuissentpasdonnerdeprcisions,nousnedevonspasen tresurpris.LesindignesquiontrenseignleDrMalinowskietM.Junodnelepouvaient pasdavantage,etcesdeuxobservateursdisentavecraisonqu'ilnefallaitpasleurendeman der. Mais les paroles de Mamayauk et de Guninana, bien que vagues, deviennent assez claires, quand on les rapproche d'autres tmoignages analogues. Ta tkok (me) signifie double,commeellesleremarquentellesmmes.Cequ'ellesdcrivent,entermessans douterebellesunetraductionexacte,c'estladualitd'existenced'unmmeanimal.Leloup surlaterreferme,etl'arluquiluicorresponddanslamer,sontunseuletmmetre,tout comme l'homme et son caman ou son iguane, en Afrique occidentale. Ce qu'il y a de particulierici,c'estquelesdeuxfacesdel'individualit,sil'onpeuts'expliquerainsi,sont l'uneetl'autreanimales:demme,danslecasdesbaleinesquisontlesmes,c'estdire lesdoublesdesbufsmusqus.MaisM.Nelsonditexpressmentquelesanimauxontdes mes(shades),etquelesEskimocroientqu'peuprstouslesattributspossdsparles mesdeshommeslesontaussiparcellesdesanimaux .Sileshommesontdesdoublesde formeanimale,iln'yaaucuneraisonpourquelesanimauxn'enaientpasaussi.D'autantque lesprimitifsnevoientsouvententrel'hommeetl'animalqu'unediffrencetoutextrieure,qui n'agured'importance.
3

1 2 3

V. STEFNSSON, The Stefnsson-Anderson Expedition, American Museum of Natural History. Anthropological Papers, XIV, p. 357. Ibid., p. 319. E. W. NELSON, The Eskimo about Bering Strait, B. B., XVIII, p. 423.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

149

Ilfautallerencoreplusloin.Mmedesobjetsselonnousinanimspeuventdanscertai nescirconstancesouparl'effetd'uneoprationmagiqueavoir,euxaussi,unedouble existenceou,toutlemoins,existeraummemomentendeuxendroitsloignsl'unde l'autre.Fauted'admettrecettebiprsence,onnecomprendrapascommentlesindignesse reprsententcertainesoprationsmagiques,banalespoureux.Parexemple,dansledtroitde Torrs, le maidelaig (sorcier) prit la grande dent, de forme canine, de la mchoire infrieured'uncrocodile,lateignitenrouge,enremplitlecreux,labase,dediversessortes deplantes,etenfinlafrottadehautenbasaveclagraissed'uncadavrehumainendcompo sition.Ensuite,ilpritunelonguecordeenfibredecocotiertresse,l'attachaparuneextr mitunarbrejeuneetmince,etplaaladentainsigraissedanslafourchedelapremire branche.Alorsilditladent:Entredanscethomme!...Nepassepasaudessusdeson corps,entredanssoncur.Yestu?Vasy!cemoment,lesorciertiraleboutlibrede lacordesiviolemmentqu'elledevinttoutemince,commesielleallaitcasser.Toutd'un coupillalcha,lacordesautaenarrire,lereculdel'arbrefitqueladentpartitcommeun traitetl'hommemourut. Autremthode,unpeudiffrente.Ladentestattacheauboutdelacorde,ellemme attacheunarbre.Ontirelacorde,etladentfiledansladirectiondelavictime,versquion l'apointe.Aummemoment,unedentspirituelle(spiritualtooth)frappelavictime etentredanssoncorps .
1

Cettedentspirituelle,c'estdirecetespritdeladent,c'estsonmepourpren drel'expressioncommune,ouplusexactementsondouble.End'autrestermes,c'estla dentellemme,entantque,parlavertudel'oprationmagiquequ'elleasubie,elleest devenuecapabledesetrouverenmmetempsprsenteendeuxendroitslafois.Sousla formedesondoublemystique,ladent,dixlieuesdel'endroitolesorcieraagisurelle, entredanslecorpsdelavictime.Elleypntresanstrouerlapeau,sanslaisserlemoindre signedesonpassage,etelletueinfailliblement. UnindignedeFidjianettementexposuneidesemblablel'administrateurdeson district. Les gens de Rewasau, un des villages Mboumbutho, taient dcims par une mystrieusepidmie,et,selonleurhabitude,ilsvinrentmetrouvercesujet.Ilsmedirent qu'unclanvoisin,lesNaiova,dontletotemtaitunpetitserpentnoirmalfaisant,appel mbolo,avaitlemauvaisil,etleuravaitjetunsort.Parsuite,leursintestinstaientpleins decespetitsserpentsnoirs,quilesdvoraientetlesfaisaientmourir.Jefisuneenqute
1

The Cambridge Expedition to Torres straits, V, p. 526.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

150

serresurlessymptmes,etc.,etjeprisbeaucoupdenotes.Voyantcela,leurtruchementme dit:Etmaintenant,monsieur, aprsavoirfaittoutescesquestions,vousallezenvoyer,je suppose,lemdecindudistrict,aupremierdcsquisurviendra,pourouvrirlecorpsetcher cherlesserpents.Maisiln'entrouverapas.Cenesontpasdesserpentsvisiblesettangibles; cenesontquedesserpentsspirituels!(spiritual) .


1

Unecroyanceanalogueestlabased'un grandnombredepratiques demagie noire. L'actiondistancedumalfice,regardepartouscommefatale,impliqueladoubleexis tence,labiprsencedel'objetmatrielquiportelamort.Sanscettereprsentation,l'effet produitresteraitincomprhensible.Fondsurelle,ilparattoutsimple. Parfoislamagiepeuttreassezpuissantepourproduireellemmel'trevivantquiexcu teral'uvredusorcier.Envoicideuxcastypiques,dansdessocitsfortloignesl'unede l'autre.l'leKiwai,unepremirefemme,ngligeparsonmaripourunerivale,veutse vengerdelui.Ellefitlemodled'uncrocodile,etleplaadanslefleuveMaubotiri,enlui disant:Sivarvavenir:tuleprendras.Iln'yapasd'autrehommeparici,iln'yaque Sivar;tuleprendras.Ellerentrachezelle,ets'assitpourguettersurlavrandah.Sivarse paradetoussesornementsdeguerre,etsaisissantsesarmes,sedirigeaversunautrevillage. Enpassantlegu,ilfutprisparlecrocodilequil'entranasousl'eauetl'enfonaaufonddans untrou .M.Nelsonrapporteunehistoireanalogue.Unefemmevoitarriversonneveu enpiteuxtat.Quandellelereconnut,ellecoutasonrcitavecdesparolesdecompassion, puisdecolrecontrelescruelshabitantsduvillage.Lorsqu'ileutfini,elleluiditd'apporter unmorceaudebois,cequ'ilfit.Ilsenfabriqurentunepetiteimaged'unanimalavecde longuesdents,degrandesgriffesacres,etleteignirentenrougesurlesctsetenblanc surlagorge.Puisilsportrentcetteimagesurlebordd'unruisseau,etilslamirentdans l'eau.Latanteluiditd'allertuertouslesgensqu'ellepourraittrouverauvillageoavaitt sonneveu.
2

L'imagenebougeapas.Lavieillefemmelaretiradel'eau,etsemitpleurerenlaissant tomberseslarmessurelle.Alorsellelareplaadansl'eau,endisant:Vamaintenant,ettue lesmchantsgensquiontbattumongaron.cesmots,l'imageflottatraversle ruisseau,etrampajusqu'auhautdel'autrerive,oellecommenagrandir.Ellefutvitede grandetaille.Elledevientunoursformidable,etiltuetousleshabitantsduvillage .


3

1 2 3

A. B. BREWSTER, The hill tribes of Fiji, p. 108. G. LANDTMAN, The folktales of the Kiwai Papuans, p. 142. E. W. NELSON, The Eskimo about Bering strait, E. B., XVIII, p. 485.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

151

Engnral,lesorcierquiveutlamortdequelqu'unfaonneuneimage.Enoprantsur elle,ilagitsurlui.L'imageparticipedumodle.Envertudecetteparticipation,elleenest uneappartenance,elleestlemodleluimme.Aucontraire,dansleshistoiresquiviennent d'trecites,c'estl'imagequiestl'original,etl'trevivantestcetteimagemme,aprsqu'elle asubil'actionmagique.C'est,enquelquesorte,unddoublementinverse.L'ordredonnpar l'pouseoffensel'imageducrocodileestexcutparl'animalrelquedevientcetteimage. Demme,l'oursquivengelemalfaitl'enfantestledoubledel'imagetailleparluiet parsatante.Cescasinversespermettent,sembletil,depntrerunpeumieuxlanaturedu casdirect.Ilsnelarendentpasplusintelligible,maisilsontl'avantagedenouslafairevoir sousunautreangle.Ilsmontrentaussicombienlamentalitprimitiveestpeusensiblela diffrencequenousvoyonsentrelestresanimsetinanims. Neseraitilpasbeaucoupplussimplededire:Cesfemmes,quisontdessorcires, saventdonnerlavie,ouuneme,l'uneaumodleducrocodile,l'autrel'imagedel'ours? Ilestvrai.Maisceseraitprternotrelangage,etquipisest,nosreprsentationsauxPapous etauxEskimo.Ennousastreignant,aucontraire,restituerlesleursdumieuxquenous pouvons,siobscures,sicontradictoiresmmequ'ellesparaissentpeuttreparvenons nouscomprendreunpeumieuxcequiestdansleuresprit,quandnousleurprtonslesides dedouble,d'image,derplique,d'ombre,etmmed'medestresetdesobjets. J'osedire,critleDrStrong,quebiendesEuropens,enPapouasie,onttintriguspar desrcitscommelessuivants,quim'onttfaitsmoimme.Tatakou,sorciernotoirede l'le Yule,setrouveMou,ausudetoutlemonde.Nanmoins,onl'accused'uncrime commisSiriaaummemoment,bienqueSiriasoitplusieursmillesdeMou.Pourmoi,il taittropclairqueTatakounepouvaitpastredeuxendroitslafois.Maisilneparaissait pasmoinsclairauxindignesqu'illepouvait. UnindigneducapNelsonauneattaquelastation.Onsaitqu'ilaunfrreIoma, plusdecentmillesdel.Cefrreestaccusd'avoircausl'attaqueenluijetantunepierre; onmontrecettepierre,quiesttoutesemblabledesmilliersd'autresdansledistrict.Pour moi,iltaitvidentquelefrredeIomanepouvaitpas avoirlanclapierrede lbas jusqu'ici.Ilneparaissaitpasmoinsvidentauxindignesqu'ilpouvaitn'avoirpasquitt Iomaunseulinstant,etcependantavoirlanclapierresursonfrreaucapNelson(pas ncessairementdeIoma) .
1

Annual Report. Papua, 1921-1922, p. 25-26.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

152

Lasolutiondecespetitesnigmesatindiquetoutl'heure.Ilsuffitderemarquerque les Papous du Dr Strong raisonnent comme leurs voisins, les Mlansiens du dtroit de Torrs.Ilssereprsententlesorcieraccomplissantsesoprationsmagiques Ioma.Ily pointelapierrecontresonfrre,quiestcentmillesdel,aucapNelson.Aumme moment,unepierrespirituellependantdeladentspirituelledudtroitdeTorrs pntredanslecorpsdelavictime.Elleyproduitsoneffetmeurtrier.Riendeplussimple, pourlamentalitprimitive,quecettebiprsencemystiqued'unobjet.Quantlapierreque lesindignesontfaitvoirauDr Strong,elleasansdoutetextraitedumaladepar un medicineman.Encequiconcernelepremierfait,leschosessontmoinsnettes,parce qu'onneditpasdequoiTatakouestaccus.S'ils'agitd'unensorcellementpareill'autre,la mmeexplicationvautencore:Tatakouapointdeloinunepierre,unos,ouunedent magiquecontresavictime.D'autrepart,l'idequeTatakouapusetrouver,enpersonne, deuxendroitsenmmetemps,n'estpaspourtroublerlapensedesindignes.Ilssonttout dispossadmettrecettebiprsencequandilssereprsententl'individuetsondouble animal,sontamaniu.Elleneleurparatpaspluschoquantelorsquec'estl'individuluimme quileurapparatprsenticietl. J'aicitailleurslebeaucasdecroyancelabiprsencerapportparM.Grubb.UnIndien l'accusedeluiavoirvoldespotironsdanssonjardin,quoiqu'ilsachefortbienqu'aumoment de ce vol prtendu, le missionnaire se trouvait plus de deux cents kilomtres de l. L'indigneaassistcettescneenrve,etlefaitqueM.Grubbtaitailleurscejourlne l'empchepasd'ycroire. SelonHerbertSpencer,E.B.Tylor,etleursnombreuxdisciples,lesprimitifscherchent s'expliquer comment ils peuvent tout en dormant dans leurs huttes, converser avec des personnes qui vivent trs loin d'eux, et ils ont imagin un double d'euxmmes, qui se transporteauloinpendantleursommeil.Mais,cetteided'undoubledel'individu,lafois distinctdeluietidentiquelui,ilslapossdaientdj.Elleestinhrentelafaondontils sereprsententl'individu,sesappartenances,sonimage,etc.Elleleursertdoncaussidansle casdurve.Ilsnel'ontpasinventeexprspours'enrendrecompte. Voicimmeuntmoignageoilestquestiondudouble,nonseulementdel'homme quirve,maisaussideceluiquiestvudanslerve.Oncroit,chezlesAngami,queles cauchemarssontcaussparlavisitedel'esprit(wraith)d'unamiendormi,quiestplusfort queceluidudormeur.Onracontel'histoired'unhommequiavaitcontinuellementd'affreux cauchemars,etquise mitdormiravecson dao (poignard)sous sonoreiller.Quand le cauchemarsurvint,ilessayadeletueravecsondao.Enselevantpourlepoursuivre,ilvitun

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

153

papillonquis'envolaitdanslamaisondesonami.Lelendemainmatin,celuiciditdes voisinsqu'il avaiteu pendant la nuit une frayeurhorrible,qu'il avait rv qu'un homme cherchaitletueravecsondao .
1

Pareillement,quandleshommessontauloin,lachasse,envoyagesurterreousurmer, ou en expdition guerrire, leurs femmes sont tenues d'observer un certain nombre d'interdits.Ellesdoivents'abstenirdecertainsaliments,decertainesoccupations,deprendre partdesdivertissements,etc.Cettecoutumeesttrsrpandue.M.Kruyt,quil'arencontre chezlesToradja's,l'expliquedelafaonsuivante:L'originedecesprescriptionssetrouve dansl'idequeletanoana(me)desguerriersquisontabsentscorporellement,doitpouvoir revenirtoutcoup(parexempledansunrve)samaison.Encecas,ilfautqu'ilytrouve toutenordre:ilnefautpasqu'ilyaperoiverienquipuisseluicauseruneimpression dsagrable,ouquil'inquite.Lecorpsduguerriersubitlecontrecoupdetouteslesmotions de son me, et l'homme pourrait tre mis ainsi en tat d'infriorit pour le combat . LaissonslesexpressionsanimistesdontsesertM.Kruyt,etquelesToradja'seuxmmesont sansdoutetamensadopter.Ilresteque,commelesautresprimitifsquiobserventces interdits,lesToradja'sadmettentquelesguerrierssontlafoisauloin,encampagne,et prsents, au moins momentanment, leur domicile, o leurs doubles, c'estdire eux mmes,serendentpendantleursommeil.
2

VI
Retourlatabledesmatires

Sansdouteconvientild'interprterdemmecertainsinterditsqui,surtoutenAmrique duSud,accompagnentsouventlacouvade.Lepre,pendantlespremiersjoursquisuiventla naissancedel'enfant,doits'abstenirdetouteffortmusculaire,detouttravailpnible;ilne doitpasmanierd'armesnid'outils,etc.M.Karstenreproduitlaraisongnralementdonne decestabous.Lepreavecsonenfantnouveaunnefait,pourainsidire,qu'uneseule

1 2

J. H. HUTTON, The Angami Nagas, p 246-247. A. C. KRUYT, De Bare sprekende Toradja's, I, p. 235.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

154

personne:l'medel'enfantestintimementliecelledesonpre,ettoutcequiarriveau prependantcesjourscritiquesestsupposaffecteraussittsontendreenfant .
1

Cetteexplication,satisfaisantesansdoutepouruncertainnombredepratiques,tellesque lacouvadeproprementdite,nesuffitpaspourtoutes.Parexemple,d'aprsuntexterapport parleDrW.E.Roth ,iltaitdfenduaupred'entreprendreaucuntravailpnibleou,de chasser,parcequesaflchepourraitfrapperlepetitenfant.S'ilgrimpaitlelongd'untronc d'arbre,ilplaaittoujoursdeuxpetitsbtons,commeunesortedepont,pourlepetitespritde l'enfantquilesuivait.S'iltraversaitunfleuveouunruisseau,unecalebasseoul'corced'un fruitservaitfaciliterlepassagedel'enfant...Si,paraventure,ilrencontraitunjaguar,ilne fuyaitpasdetoutesavitesse,maisilavanaitcourageusementcontrelabte,carlaviede l'enfantendpendait...Sicruellementqu'ilftmorduparquoiqueceft,ilnedevaitse gratterquetrsprudemment,depeurdeblesserl'enfantavecsesongles.Cesprcisions impliquentdelafaonlaplusnette,nonpasquelepreetl'enfantsonttellementunisquece qui arrive au premier retentit aussitt sur le second, comme s'ils ne formaient qu'une personne,maisbienquel'enfantaccompagnepartoutlepre,etsetrouvetoutprsdelui.Si lepregrimpeunarbre,l'enfantmontederrire:c'estpourquoilepreplantedansletronc del'arbredePetitsbtonspourl'aidermonter,decraintequ'ilnetombe.Quandlepre traverseuncoursd'eau,guoulanage,commel'enfantquilesuitcourtrisquedese noyer,illuiprpareunpetitesquif.S'ilrencontreinopinmentunjaguar,ilnesesauvepas commeilleferaitentouteautreoccasion,carl'enfantnepeutpass'enfuiraussivitequelui, etlejaguars'enemparerait.Bref,lepreseconduit,entoutescirconstances,commesile petitenfanttaitsescts.Lefaitqu'ilnelevoitpasnel'empchepasdelecroireprsent. Etnanmoins,pendanttoutcetemps,lebbestcouchdanssonberceauauprsdesamre.
2

LesmmesfaitsonttrcemmentobservsparunmissionnairequivitchezlesCarabes. Pendantlapremiresemaine,lepreresterachezlui,ilneferaaucuntravail,carcelaferait dumall'enfant.Lasecondesemaine,ilsortirapourallerdanslafort,maispastroploin, autrementl'enfantseraittropfatigu.Silesentierbifurque,ilcouvriral'undeschemins,afin quel'enfantnesetrompepasetnes'garepas.Ilnes'approcherapasd'unruisseau,decrainte que l'esprit de l'eau (okoyumo) ne s'empare de l'enfant. Et pourtant, pendant ces deux premiressemaines,l'enfantestavecsamredansunepetitechambreconstruiteexprspour cetteoccasion.Iln'estpaspermisdel'enfairesortir.Lepremmenel'apasencorevu .
3

1 2 3

R. KARSTEN, Contributions Io the sociology of the Indian tribes of Ecuador, p. 61. W. E. ROTH, An introductory study of the arts, crafts and customs of the Guiana Indians, E. B., XXXVIII, p. 696. Cf. W. E. ROTH, E. B., XXX, p. 324. W. AHLBRINCK, Carib life and Nature, Reports of the XXIst Congress of Americanists, p. 223.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

155

Ainsi,pourcesIndiens,l'enfantsetrouvelafoisaveclepredanslesbois,etavecla mredanssahutte.Afind'vitercequ'ilyaldechoquantpournotreesprit,ondiraque, tandisquel'enfantestcouchprsdesamre,sondoubleaccompagnelepre.Mais, danslapensedesIndiens,l'enfantetsondoublenesontqu'unseuletmmeindividu,dont laprsencesimultaneendeuxendroitsn'ariendeplussurprenantquecelledel'hommequi rve. Lesobservateursesquivent,engnral,ladifficultenparlantdel'medel'enfant.M. Nordenskildcrit:LesIndiensGaray(BolivieduNordOuest)medirentquelorsqu'un hommevalachassetoutdesuiteaprsquesafemmeaaccouch,etqu'iltire,parexemple, unperroquet,ilrisquedetuersonenfant.Car,pendantlespremiersjoursdelaviedel'enfant, sonmesuitsonpre .Etailleurs:Lorsqu'unefemmeItonomaamisunenfantaumonde, elleluilielesjambesavecuneficelle,afindel'empcherdecourirderriresonpre.Celui ci,pendantlespremiersjoursaprslanaissancedel'enfant,doitviterl'eauprofondeense baignant;autrement,l'enfantpourraitsenoyer.Ilnepeutselaverqu'auborddel'eau.Nous retrouvonsicilareprsentation,sirpandueparmilesIndiens,quel'enfant,danslespremiers jours de sa vie, accompagne son pre . L' enfant , comme le dit fort bien M. Nordenskilddanscepassage,etnonpassonme.Jenesaispasdequelmotseservent lesIndiens,maisjedoutequ'ilsoitexactementtraduitparme.Cettemegrimpeaux arbres.Ellerisquedesenoyer.Ellepeuttremangeparunebtefroce.C'estundouble, unerpliquedel'enfant.C'estl'enfantluimme,prsenticietlenmmetemps.
1 2

1 2

E. NORDENSKILD, Indianerleben, p. 207. E. NORDENSKILD, Forschungen und Abenteuer in Sd-Amerika, p. 197.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

156

CHAPITREVI
L'IMMANENCEDUGROUPE DANSL'INDIVIDU

Retourlatabledesmatires

Les primitifs ne se reprsentent gure l'individu en luimme. Un individu n'existe vraimentpoureuxqu'entantqu'ilparticipesongroupeousonespce.Ilnousfautdonc maintenantfairevoircommentcetteparticipation,quiatdcriteauxchapitressecondet troisime,apparatdanslastructuremmedel'individuhumain. Nous trouverons profit l'tudierdans lestribusdel'Australiecentraleobserves par SpenceretGillen.Toutenfaisantlargementusagedeleurclbreouvrage,noussuivrons cependantdeprfrencelesdonnesfourniesparStrehlow,quiparlaitlalanguedesAranda etdesLoritja,quiavculongtempsaveceux,etquisembleavoirpntrplusavantdansleur intimit. Nousyretrouvonsd'aborddesreprsentationsetdescroyancessemblablescellesquiont tanalysesplushautchezlesindignesdestribusdeVictoria:mmesorcelleriepratique

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

157

surlesappartenancesdesindividus,mmecraintedesespritsmalfaisantsquiravissentet dvorentlagraissedesreins,lecuretlefoiedeshommes,etenparticulierdespetits enfants.DansStrehlow,l'men'estpasidentifieaveclagraissedesreins,carilditque cesespritsravissent,rtissentetmangentcettegraisse,lefoie,etl'me.Maiscettemeest toujourscomprisedanslammenumrationquelecur,lefoie,lagraisse,etc.Elleestde mmenature.Parexemple,lesespritsmalfaisantss'approchentd'unhomme,enroulentune cordeautourdesonme,etl'emportent .D'autres,chezlesLoritja,attaquentlanuitles hommesisols,leurouvrentlecorps,etenenlventl'me,lefoie,lecuretlagraisse . medsigneici,sansaucundoute,commechezlestribusdeVictoria,unprincipe vital,uneappartenance,essentielle,maissemblableauxautres.
1 2

ctdecesreprsentations,ils'entrouved'autresquiexprimentremarquablementla participationdel'individusongroupe.Ellestiennentdetrsprsauxcroyancestotmiques desArandaetdesLoritja,qu'ilnousfautrappelericibrivement.l'poquelgendairequi chezSpenceretGillenportelenomd'Alcheringa,vivaientdesanctresmythiquesappels altirangamitjina(lesternelsincrs,lesdieuxtotmiques).Ilsavaient,engnral,laforme humaine.Toutefois,ilstaientdousdepouvoirssurhumains,etilspossdaientlaproprit deproduirelesanimauxdontilsportaientlenom...Ilspouvaientaussitoutmomentprendre laformedesanimauxqu'ilsproduisaient.Beaucouperraientainsisouslaformed'mou,de kangourou,d'aigle,etc.Dansleslgendes,ilssontaussidsignsparleursnomsd'animaux. Chezchacundesdieuxtotmiquesapparaissentlespropritscaractristiquesetlestraits distinctifs de l'animal correspondant. Comme un kangourou vritable, le dieu totmique kangouroubroutel'herbe,fuitdevantquilepoursuit,creuseuntroudanslaterre,etc. .
3

Certainsendroitsdterminsocesdieuxtotmiquesontvcu,oilsontproduitleurs animaux,leurappartiennent.Harasssdefatigue,aprsdelongsvoyages,ilsfinissentpar sejeterterre,etleurscorpssetransformentl:partieenpierres,partieenmorceauxde boisappelstjurunga .


4

ChezlesLoritja,lesarbresenquisesonttransformslescorpsdesanctresmythiques sontappelsnganangamba(quialaformed'unarbre).Nganaveutdirearbre,ngamba,pareil .C'estdire,critStrehlow,untelarbreabienlaformedel'arbre,maisilestproprementle

1 2 3 4

C. STRENLOW, Die Aranda- und Loritja-Stmme in Zentral-Australien, Verffentlichungen aus dem stdtischen Vlker-Museum, Frankfurt a. M. I, p. 12. Ibid., 11, p. 5. Ibid., 1, p. 15, note 2. Ibid., I, p. 2-5.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

158

corpstjurunga(cach,secret),d'unanctremythique .Auxyeuxd'unprimitif,commeon sait,l'essencemystiqued'untreimportebeaucoupplusquesonapparenceextrieure.Pour nous,unarbrenesauraittrereprsentautrementqueparl'ensembledesontronc,deses racines,desesbranches,desesfeuilles,etc.,enunmotdetoutcequi,dansnotreesprit,est voquparcemot.Nouspouvonsimaginerqu'ilsoithabitparunehamadryadeouunesprit ;mais,mmealors,c'esttoujoursluiquenousvoyons.PourlesLoritja,l'arbrequiapouss l'endroitoledieutotmiqueadisparudanslaterre,estd'abordetavanttoutcedieumme. Ilseprsente,ilestvrai,auxyeuxsousl'aspectd'unarbre.Maisilauraitpuaussibien prendrelaformed'unrocher,oud'unbuisson,commeontfaitd'autresanctrestotmiques.
1

Celatant,danscesrochersquireprsententlescorpstransformsdesanctres,dansces arbres,danslesbranchesdeguiquipoussentsureux,danslestangspoissonneuxetautres endroits semblables, vivent des germes d'enfants, des enfants encore natre, appels ratapa...Ces ratapa sontdesgaronsetdesfilles,parfaitementforms,decouleurrose (commelesnouveaunsaustraliens);ilsontuncorpsetuneme...Selonque l'altiranga mitjina(anctremythique),dontlecorpstransformcontientunratapa,atenrapportavec teloutelobjetnaturel,leratapaestaussidanslemmerapportaveclui.Dansl'eucalyptus, enlequels'esttransformlecorpsd'unanctrekangourou,setientunratapakangourou;de mme dans un arbre qui reprsente le corps d'un anctreopossum, se tient un ratapa opossum .
2

Laconceptionpeutsefairedetroisfaonsdiffrentes.Un ratapa...peutpartird'une branchedegui,d'unefentederocher,etc.,etentrerdansunefemmequipassecetendroit. Oubienl'anctremythiquelanceversunefemmeson namatuna (sortede tjurunga),qui prendl'intrieurducorpsdelafemmelaformed'unenfant.Ouenfin,casbeaucoupplus rare, l'iningukua (nom donn l'anctre mythique d'un homme) peut lancer d'abord son namatunaverslafemme,etentrerensuiteluimmeenelle... .
3

Souscesdiffrentesformes,laparticipationentrel'anctreetl'enfantquinatraestdj vidente.Elleledevientencoredavantageparlesconsidrationssuivantes.Chaqueindivi duappartientncessairementuntotemdtermin,qu'ilappellesonratapa;maisenoutre, toutindividuestencoreuniunautretotem,appel altjira:c'estceluidesamre,quetout indigneregardecommeunanimal(ouuneplante)luiappartenant...Bienquelesenfants d'unemmefamille,d'unemmemre,puissentappartenirdestotems(ratapa)diffrents, ilsontcependanttousencommununautretotem(altjira),celuideleurmre:onpeutle


1 2 3

Ibid., II, p. 4. Ibid., II, p. 52. Ibid., II, p. 55-56.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

159

considrercommeleurdieututlairequileurassurelanourriture,demmequelamre, pendantlespremiresannes,nourritetprotgesesenfants.Cetaltjiraapparatensonge l'indigne,etluidonnedesavertissements.L'endroitounindigneatconu,ill'appelle monendroitmoi;celuiosamrel'at,l'endroitdutotemquiestunimoi .


1

Envertudesonunionavecson iningukua (sonanctretotmique),chaqueindividu appartientaummetotemqueceluici.Cetotem,animalouplante,illeregardecommeson frrean.Ilaledevoirdeletraiteraveclesplusgrandsgards...Ilaaussiledevoirde veiller, comme l'ont fait en leur temps les anctres totmiques au cours de leurs pr grinations, la prosprit et l'accroissement de son totem, par le moyen de certaines crmonies .
2

Nouspouvonsmaintenantrecherchercequereprsententpourluilesobjetssacrsappels tjurunga(churingadeSpenceretGillen).Lemotsignifie:lachosesecrtequiappartient( quelqu'un).Tjuestunmothorsd'usagequiveutdire:cach,secret;runga,cequiappartient, cequiestmoi. Tjurunga peutd'abordtreemploycommeadjectif:parexemple, retna tjurunga,lenomsecret.Maisill'estplusfrquemmentcommesubstantif.Ildsignealorsles crmoniescultuellesdesAranda:parexemple,iliatjurunga,lescrmoniesdel'mou.En particulier,onappelletjurungacertainsobjetsdepierreoudebois,oblongs,plusoumoins longsetpais,portantdesdessinsetdesornements,quil'ontmoigneunrespectreligieux etlessoinslesplusattentifs .
3

SelonStrehlow,oncroitqu'uneunionintimelieletjurungal'anctretotmique,et l'hommesondescendant.Plusprcisment,letjurungaestregardcommelecorpslafois decethommeetdesonanctretotmique.Ilunitl'individusonanctretotmiqueperson nel,etluigarantitlaprotectiondesoniningukua,tandisquelapertedutjurungaattireraitsur luisavengeance.Enoutre,letjurungaunitl'hommenonseulementavecsonanctretotmi que,maisaussiavecsontotem(animal,plante,etc.),etluidonnelapossibilitdelefaire prospreretcrotre,commeontfaitjadislesanctrestotmiques...Cetteunitsolidaire(je dirais : participation) de l'homme avec son anctre totmique et son totem s'exprime particulirementquandseclbrentlescrmoniesducultetotmique.Sil'onignorecette participation,ilesttoutfaitimpossibledecomprendreleschantsexcutsaucoursdeces crmonies .
4

1 2 3 4

Ibid., II, p. 57. Ibid., II, pp. 58-59. Ibid., II, p. 75. Ibid., II, p. 76.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

160

Letjurungaestdoncundoubledel'individu,c'estdirel'individuluimme.Ilest toutfaitclairquelesArandaetcelaestvraiaussidesLoritja,neconoiventpasle tjurunga commelesigedel'meoudelavie.J'aiposauxindignesdesquestionsqui tendaientcela,ettoujoursilsontformellementrejetcettefaondeselereprsenter.Le tjurungan'aabsolumentrienvoiravecl'me(cellequiestdemmenaturequelefoie, le cur, la graisse, etc.). La relation entre l'homme et son tjurunga s'exprime par cette phrase:Nanauntamburkanuna:ceci(c'estdireletjurunga)toicorpstues.(Ceciest toncorps ).
1

Touthommeaainsideuxcorps,l'undechairetd'os,l'autredepierreoudebois.Cette dualitapparenten'exclutpasl'individualit,compatible,selonlamentalitprimitive,avecle faitqu'unmmetreestprsentlafoisendeuxendroitsdiffrents. Cen'estpastout.Outrecetjurungaproprel'individu,quiestregardcommelesecond corpsdel'homme,ilyenaencoreunautre,lepapatjurunga.Celuicireprsentesonunion magiqueavecson iningukua... Qu'ily aitunecontradictionregardercesdeux tjurunga commel'autrecorpsd'unhomme,lesindignesnelevoientpas,ouneveulentpaslevoir. L'diteurdeStrehlow,Leonhardi,renchriticisurlui.LescroyancesdesAruntaetdes Loritja relatives au tjurunga, ditil, me paraissent impliquer encore bien d'autres contra dictions,quiexcluenttoutethoriequilescomprennetoutes.Ilestvrai,dupointdevuede notrelogique.Maiscequiestcontradictoirepournousnel'estpaspourlesAustraliens.Ilsne sententdansleurscroyancesaucuneincohrence .
2

GrceStrehlow,nouspouvonssuivrelesrapportsdel'hommeavecsontjurungaaucours desavie.Dsqu'unefemmesaitqu'elleestgrosse,c'estdirequ'un ratapaestentren elle,legrandpre(paterneloumaternel)del'enfantnatrevadcouper,dansl'corced'un acacia(mulga),unpetittjurungasurlequelilgrave,avecunedentd'opossum,dessignesqui rappellentl'anctretotmiquedel'enfantetsontotem.Ill'enduitd'ocrerouge,etilleplace danslagrotteosontconservslesautrestjurunga.Unefoisn,l'enfantpleuresanscesse pouravoirson tjurunga. Afindel'apaiser,legrandpre,accompagndequelquesautres hommes,vareprendreletjurungadanslagrotte...Aprslacirconcision,onmetdanslamain dujeunehomme,quis'appelledsormaisunrukula,ungrandbull roarer,nommnankara. Cenankarareprsentelecorpsmystiquedesonanctretotmiquematernel,desonaltjira, quivadsormaisl'accompagneretleprotger.Aprslasubincision,quandilportelenom d'iliara,onluimetenmainsunpetitbullroarer,ditnamatuna,quireprsentelecorpsdeson
1 2

Ibid., II, p. 76-77. Ibid. II, p. 77.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

161

anctreiliarapersonnel,c'estdiredesoniningukua,quidslorsl'accompagnedenouveau et le protge... Plus tard, quand il a l'ge d'homme fait, son grandpre le conduit l'arknanaua o estconserv le tjurunga de son anctre totmique, et le lui fait voir, en ajoutantcesmots:Voicitoncorps,voicitonsecondmoi(iningukua).Situtransportesce tjurungaailleurs,desdouleurstefrapperont! Aussilongtempsquecetjurunga,quiunitdefaonmystrieusel'anctretotmiqueavec l'individu,estbiengardensret,cedontl'iningukua s'assuredanssespromenades nocturnes,lascuritpersonnelledel'individuestgarantie.S'ilestperduoudtruit,lavie del'hommeestendanger .End'autrestermes,laparticipationentreeuxquivautune consubstantialit.Lesexpressionsmmesdontlegrandpresesertleprouvent,bienquece tjurungasoitenmmetempsl'iningukua,l'anctretotmique,quijouel'garddel'individu lerledeprotecteur,prtd'ailleursenprendreuncontraire,siquoiquecesoitdefcheux arriveautjurunga.Cemmeiningukuaestaussilesecondmoidel'individu.
1

Lorsdescrmoniestotmiques,ditencoreStrehlow,letotem,l'anctretotmique,et l'hommeson descendant(celuiquile figuredans la crmoniepar sa dcoration et son masque)apparaissent,dansleschantsditsdetjurunga,commeunseuletmmetre.Iln'ya pascependantd'incarnation,proprementparler,del'altirangamitjinadansledescendantqui lereprsente.Sil'onnegardepastoujoursprsentl'espritqueletotem,l'altirangamitjinaet le ratapa ne font qu'un, la plupart des chants relatifs au tjurunga cessent d'tre intelli gibles .
2

Pourconclure,Strehlowrsumeainsiluimmeleslmentsessentielsdecesreprsen tationstrscomplexes.Unratapaestunpetitenfantcompltementform,quiauncorpset uneme.Quandjel'aidsignparlemotgermed'enfant(Kinderkeim),'atfauted'un meilleurterme.Ilnefautpasprendregermelalettre!Voiciencoreunefoistoutle systmedesindignessurcesujet: L'altirangamitjina,danssesprgrinationsdutempsjadis,clbradescrmonies diversendroits.Ilyperditouilylaissadestjurungaenboisouenpierre,namatunaou nankara,peuimporte,quipeuventdanslasuitesetransformerenratapa,etentrerdansles femmesquipassentparl.Cependant,quandl'anctretotmiquefutparvenuautermedeses voyages,soncorpssetransformaenunrocher,ouunarbre,ouuntjurunga.Dececorpsainsi transform,ilnepeutsortirqu'unseulratapa,quel'anctreluimmeaccompagneetprotge
1 2

Ibid., II, p. 80-81. Ibid., III, p. 6.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

162

pendantsavie. Iningukua n'estqu'unautremotpourdsignerL'altirangamitjina personnel d'unhomme .


1

DanscescroyancesdesArandaetdesLoritja,onavureparatredesreprsentationsdont nousavonsdjeuparler:parexemple,cesanctresmythiques,hommesetanimauxla fois,quiprennentindiffremmentlesdeuxformes,etqui,sousl'uneetl'autre,gardentleur naturemixte.L'identitconsubstantielledel'individuavecsesappartenancesetavecson doubles'yretrouveaussi.L'hommeestsontjurunga.Onleluirvlesolennellement:Ce tjurungaesttoncorps,ilesttoimme,c'esttonautremoi.Ilyammedeuxtjurungaqui fontpartiedel'individualitdel'ArandaetduLoritja.Parl'uncommeparl'autre,ilparticipe desonanctretotmique.Sansqu'ilyaitrincarnationproprementdite,l'anctrerevitenlui. Strehlowinsistesurcepointquel'individu,sonanctretotmique,etsontotemnefontqu'un. Nonseulementl'individuparticipedesonanctretotmique,avecqui,sousuncertain aspect,ils'identifie:iltrouveaussienluiunprotecteur.L'iningukua l'accompagnesavie durant,l'avertitdesdangersquilemenacent,etl'aideychapper.C'estunesorted'esprit tutlaireoud'angegardien.Mais,diratonpeuttre,puisquel'individuetsoniningukuane font qu'un, il est donc luimme son propre protecteur ? Oui, car la participation n'impliquepasiciquelesdeuxtressoientabsolumentconfondus.Sansdoutel'individu, sous un certain aspect, est l'iningukua. Mais, d'un autre point de vue, cet iningukua se distinguedelui.Illuiprexistait,etilnemourrapasaveclui.L'individuparticipedoncainsi d'untrequisansdouteestenlui,estluimme,lefaitcequ'ilest,maisquienmmetemps ledpasse,quiparcertainsdesescaractresdiffredelui,etletientsoussadpendance.Il sesentsouslaprotectiondesonaltirangamitjina,ouiningukua,desonTjurunga,etilnese considrecommeenscuritquelorsqu'ilasonappui.Quecetteprotectioncesse,ilesten danger.Sileprotecteurestirrit,l'individusecroitperdu. Cettedernirereprsentationn'estpasncessairementliel'organisationtotmiqueque l'onobservechezlesArandaetlesLoritja.Elleserencontreaussi,sousdesformesvaries, dansdessocitsdontlesinstitutionssontdiffrentes.Quellesquesoientcellesci,ilestrare que l'individu ne croit pas la prsence en luimme, comme lment essentiel de sa personne,d'untredontildpend,quoiqu'ilenparticipe,etdequiildoitattendresecourset protection.

Ibid., III, p. 7, note 1.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

163

II
Retourlatabledesmatires

EnAfriqueoccidentale,laCtedel'Or,lenoirestarrivcetteconclusion,qu'ilaune secondeindividualit,unespritquihabiteenlui.Ill'appelle kra...Lekraaexistavantla naissancedel'homme,probablementenqualitdekrad'une longuesuited'individus,et, aprssamort,ilpoursuivrademmeunecarrireindpendante,soitqu'ilentredanslecorps d'unenfantnouveaun,oudansceluid'unanimal,soitqu'ilerreicietlsousformedesisa, c'estdiredekrasansdomicile...Lekrapeutvolontquitterlecorpsqu'ilhabiteety revenir.Engnral,ilnelequittequependantlesommeil,etlesincidentsquiseproduisent enrve,l'indignecroitquecesontlesaventuresdukrapendantcetteabsence.Lesrahman, ouombredel'homme(ghostman),commencesacarrireaumomentol'hommecorporel finit la sienne: il continue simplement, dans le pays des morts, ou monde des ombres (ghosts),l'existencequel'hommecorporelmenaitjusquelsurlaterre.Ilyadonc,enun sens,troisindividualits:1L'homme; 2 L'esprit(spirit)quihabiteenluioukra; 3 Le srahman,ouombre(ghost),dumortbienqu'enunautresenscederniernesoitquela persistancedupremiersousformed'ombre .
1

LemajorEllisseproccupedesconfusionspossiblesentrelekraetcequenousappelons me.Lekran'estpasl'me...Chacundeskraahabitenbeaucoupd'hommes,etil habiteraprobablementencoreenbeaucoupd'autres.Souscertainsaspects,lekraressemble unangegardien;maisilestplusquecela.Ilestintimementunil'homme:lapreuveenest queceluici,sonrveil,sesouvientdecequiestarrivaukrapendantlanuitquandila quittlecorps.Ilressentmmephysiquementlessuitesdesactesdesonkra.Lorsqu'unnoir serveilleavecunesensationderaideur,etmalrepos,ousouffrantdanssesmembresde rhumatismemusculaire,ilnemanquejamaisd'expliquercessymptmesparlefaitqueson kraatengagdansunelutteavecunautre,ouqu'ilafaituntravailtrsfatigant.Deplus,si unhommeenvoitd'autresenrve,ilcroitquesonkraarencontrlesleurs.Onpensedonc quelekraal'apparenceextrieuredel'hommedontilhabitelecorps.Ainsi,lekraestplus qu'unsimplelocataireouqu'unangegardien.Ilalaformeetlafiguredel'hommeenquiilse trouve...l'espritetlecorpsdeceluicisontaffectstouslesdeuxparlesconsquencesdes

A. B. ELLIS, The ewe-speaking peoples, p. 15-16.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

164

actesdukraetlesenregistrent .Bienqu'certainspointsdevuel'hommeetsonkrasoient des tres distincts, sous un autre aspect, ils n'en forment qu'un, et ils se fondent dans l'individualitdelapersonnevivante.
1

Quandle kra quittelecorpshumainoilhabite,l'hommen'prouveaucunmalaise physique.Lekras'enva,quandl'hommedort,sansqueceluicis'enaperoive.S'illequitte l'tatdeveille,l'hommen'estavertidesondpartqueparcequ'ilternueouqu'ilbille.Au contraire,sil'me(soul),levhiculedel'existenceindividuelledelapersonne, quitte le corps,celuicitombeaussittdansuntatinanim:ilestfroid,iln'a plusdepouls,et apparemmentplusdevie.Parfois,bienquerarement,l'merevient;alorscen'taitqu'un vanouissementouunepertedeconnaissance.Leplussouventellenereparatpas:l'homme estmort .
2

Lekrareoitleshommagesdesonhomme.L'indigneEweoffrel'espritquihabite en luiunculteetdes sacrificescommeonlefaitlaCtedel'Or.Danslesdeux cas, l'anniversairedelanaissancedel'hommeestlejourconsacraukra.Cejourestinaugurpar lesacrificed'unmoutonoud'unpoulet,selonlafortunedel'adorateur.Ensuite,celuicise lavedelatteauxpieds,etserevtd'unetoffeblanche .


3

Mmesreprsentationschezlestribusvoisines.Lespopulationsquiparlentlalangue tshiontlemotkrapourdsignerl'esprit(spirit)d'unhommevivant,ou,pourmieuxdire,un espritquihabiteordinairementchezunhommevivant,etquis'attendcequedessacrifices luisoientoffertsenchangedesaprotection.Ainsi,exactementcommeoncroitqu'unesprit habitecertainsobjetsinanimsettangibles,onadmetaussiqu'unesprithabitel'intrieurdu corps de l'homme, et qu'il est pareillement distinct de l'homme luimme. Ce mot, kra, quoiquetraduitgnralementparme(soul),necorrespondpasdutoutl'ideeuro pennedel'me.Carcequicontinueexisterdansunautremondeaprslamort,c'est l'hommeluimmel'tatd'ombre(ghost,shadow),etnonlekra.Celuiciestpluttunange gardien,quivitl'intrieurdel'homme,etquisesparedeluiquandilmeurt .Comme chezlesEwe,oncroitchezlesTshiquelekraquittelecorpsdel'hommependantlanuit,et qu'aurveilledormeurserappellelesaventuresdukrapendantsonabsence.Sil'hommese sentraideousouffrant,c'estparcequesonkras'estbattuavecd'autres,ous'esttropfatigu. Chezeuxaussi,l'anniversairedenaissanced'unhommeestlejourconsacrsonkra.Si l'hommeestriche,iltueunmouton;unpoulet,s'ilestpauvre,etilprpareunbanquet.Ilse
4

1 2 3 4

Ibid., p. 20-21. Ibid., p. 106-107. Ibid., p. 105. A. B. ELLIS, The Ishi-speaking peoples, p. 149.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

165

raselatte,ets'abstientdetouttravail.Danslamatine,ilvaselaver.Munid'unufetd'un peudefibrequiluisertd'ponge,ilsetientdeboutdevantlacalebasseoulercipientose trouvel'eau,etilparlesonkra.Enchangeducultequ'ilvaluirendre,encejourconsacr, illuidemandeaideetassistance...Parfoisdeshommesappartenantauxclassessuprieures, desroisoudeschefs,consacrentleurkralejourdelasemaineoilssontns .


1

D'autrestmoignagesconfirmentceluid'Ellis.Ainsi,danslestribusGa,quiseplacent gographiquemententrelesTshietlesEwe,c'estquelquechosedesingulierquel'okra.Si l'on pose directementunequestion cesujet unngreGa, il diraaprs avoir un peu rflchi:Monokran'estilpasmonsusuma?c'estdiremonme(Seele).Maisque cemmehommechappetoutjustelamortouquelqueautregranddanger,ildira:Si mon okra n'avait pas tenu bon pour moi, srement je ne m'en serais pas tir. Ou, au contraire,s'illuiarriveunmalheur:Monokras'estdtourndemoi.Onvoitdoncque, danslapensedesngresGa,chaqueindividu,outrel'mequiestenlui(susuma),aenoutre unangegardien(okra)quil'accompagnejouretnuitaveccetteparticularitquetousceux quisontnslemmejourdelasemaineappellentleurokradummenom,correspondant cejour...l'okra,inspirateurdetouteslesbonnespensesetquiaidelesmettreenuvre, s'opposele gbeshiouokrabri, c'estdire l'okra noir.Celuicientranel'hommetoutes sortesdefautes,etillepoursuitalorsjouretnuit,commelamauvaiseconscience...Onne sacrifiepasl'okrabri .CettemmecroyanceatobserveparEllischezlestribusGa . Peuttretrahitelleuneinfluencemusulmane.
2 3

M.Perregauxarapportensubstancelesmmesfaits.Souslestermesqu'ilemploie,ilest aisdelesreconnatre,etc'estenmmetempsunexempledelaconfusionqu'introduisentles motsme,etesprit,appliqusdesreprsentationsquin'ycorrespondentpasdutout. LesTshicroientquel'med'unhommeexisteavantsanaissance,etpeutavoirtl'meou l'espritd'undesesparentsdcds.Ici,ils'agitvidemmentdu kra.Si elleobtientde Dieulapermissionderevenirsurlaterre,ellereoitenmmetempssonordredemarche; sondestinestfixd'avance.Peuttreestcelencoreunetraced'influencemusulmane. C'estdecetteidequ'estnlenomd'okraquisignifie:envoyencommission(avecordre prcis)...Pendantlaviedel'individu,l'okraestconsidr,soitcommesonmeousonesprit (enconsquenceonl'appellerasunsumouhonhom),soitcommeuntredistinctdelui,quile protge,lesuit,luidonnedebonsoudemauvaisconseils,faitprosprersesentreprisesoule ngligeetlemprise.Danscederniercas,l'okraestappelokrabiri,c'estdiremenoire...
1 2 3

Ibid., p. 156. H. BOHNER, lm Lande des Fetishes, p. 99 (note). A. B. ELLIS, The Yoruba-speaking peoples, p. 125-127.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

166

LesTshirendentunculteleur okra;ils luioffrentdessacrificespourselerendre favorable...UnTshichappetilparmiraclelamort,ils'criera:Simonmenem'avait pasfidlementsuivietgard,jenem'enseraispastirsiboncompte.Jouetilaucon trairedemalheur,ilseplaindraencestermes:Omalheur!monmem'aabandonn! Sinousneconnaissionsparailleursladistinctionnettequelesindignestablissententre l'okraetlesusumaousumsum,seraitilpossibledelatirerdecepassage?


1

III
Retourlatabledesmatires

Toutcomptetenudeladiffrenceconsidrabledesinstitutions,l'analogiedecesreprsen tations des noirs de la Ctedel'Or avec celles des Australiens, sur certains points, est manifeste.Iciencore,l'individuparticiped'untrequineseconfondpasentirementavec lui,quiluiprexistait,quisespareradeluilamort,etquicependant,pendantsavie,est plusquelilui.Illuiestconsubstantiel,ilfaitpartiedesapersonne.Iciencore,l'indigne renduncultecetlmentdeluimmequidpassesonindividualit,etilenespresecours etprotection.Maisriennesembleindiquerquecetlmentrattachel'individusesanctres, commefaitl'iningukuaouletjurunga.s'entenirauxobservationsquenousavonscites,il semblequ'unkraquelconqueentredansunhommequelconque.Lasriedeshommeshabits tourtourparunmme kra seraitarbitraire,oudumoinsindtermine,dansl'espritdes indignes. Oriln'estgureadmissiblequ'ilssereprsententleschosesainsi.Pourlamentalitprimi tive,iln'yapasdehasard.Siuncertainkra,etnonpasunautre,vientselogerdansuncorps humain sa naissance, et va faire partie de l'individu, tre, sous un certain aspect, cet individujusqu'samort,ilfautuneraisonmystique,uneparticipationquirendecomptede
1

E. PERREGAUX, Chez les Achanti, Bulletin de la Socit de Gographie de Neuchtel, XVII, 1906, p. 266-268.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

167

cefait.Lekrad'unhommenepeutpastrequelconque.Neseraitilpas,aucontraire,bien qu'Ellisetlesautresobservateursn'enaientriendit,l'expressionvivantedelasolidaritde l'individuavecsongroupe:famille,clan,ouSippe? LebeaulivreducapitaineRattraysurlesAchantiaapportcettequestionunerponse dcisive.Ilarvletlucidlanotiondentoro,quiavaitchapppeuprssesdevan ciers.Sansdoute,lecapitaineRattrayendiratildavantagedansl'ouvragesurlareligiondes Achantiqu'ilnousfaitesprer.Dsprsent,ilnouspermetdereconnatredanslentoroles caractres essentiels du kra, et d'en discerner en mme temps la nature proprement ancestrale. Lentoro,principequisetrouvedanschaqueindividu,estdfiniparM.Rattraydelafaon suivante.C'estlentorodel'hommequi,ensemlantaumogyadelafemmeformel'enfant, etprcismentdemmequelafemmeluitransmetson mogyaou sonsang,l'hommelui transmetsonntoro.Ainsichaqueindividudesdeuxsexesaenluideuxlmentsdistincts:le mogya ou sang, et le ntoro ou esprit... Le ntoro se propage en ligne masculine aussi longtempsqu'ilyadesmles,maisilestimmdiatementperdu,dsqu'onarrivelaligne fminine .
1

Qu'estce donc au juste que ce ntoro ? La meilleure traduction, dit M. Rattray, est esprit(spirit).Onpourraitpresquel'appelerespritfamilier.(Onreconnatll'ange gardiendesauteursplusanciens,maisiciilestformellementditquechaqueindividureoit lesiendesesanctresmles.)M.Rattrayajoute:Ilsemblequentoroestparfoisemploy commesynonymedesunsum,cetlmentspirituel,dansl'hommeetdanslafemme,dequi dpend,nonpaslavie,c'estdirelesouffle,carils'agiraitalorsdel'okraoukra(onvoit queM.Rattrayneprendpaslesmotsdanslemmesensquesesprdcesseurs);mais cette force, ce magntisme personnel, ce caractre, cette personnalit, puissance, me, appelezlacommevousvoudrez,quidonnelasant,larichesse,lepouvoir,lesuccsdansles entreprises,enunmottoutcequifaitquelavievautlapeined'trevcue...Pourtantonavu quentoroestquelquefoisaussiemploypoursemence .
2

Decedernierpointdevuelesfaitssuivantss'expliquent.Quandunefemmesemarie, elle considre comme siens tous les tabous du ntoro de son mari, tout en continuant observerceuxquiluisontimpossparson ntoro personnel;maislarciproquen'estpas vraie.Enoutre,lafemmen'observelestabousdu ntoro desonmariqu'aussilongtemps
1 2

Captain R. S. RATTRAY, Ashanti, p. 36-37. Ibid., p. 45-46.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

168

qu'elleestd'geavoirdesenfants,etqu'ellevitconjugalementaveclui:nouvellepreuvede lacroyancequec'estle ntoro dumariquiestagissantdanslaprocrationdesenfantsqui peuventnatredecetteunion.Demme,encasd'adultre,lecrimeestbeaucoupplusgrave s'ilestcommisavecunefemmedjenceinte,caronadmetquelarencontredesdeuxntoro causelamortdel'enfantdansleseindesamre.Maissi,paraventure,l'amantestdumme ntoroquelemari,lecrimeestbeaucoupmoinssrieux:lesdeuxntoron'ensontrellement qu'unseul,sontlemmeesprit.Parconsquent,iln'yapascraindredesuitesfatales pourl'enfantnatre .
1

L'lmentntoro,ajouteM.Rattrayunpeuplusloin,semblesouventtreunil'eau,ou unliquidecommelasalive....maisj'indiqueraiseulementicitrsrapidementque,lorsque l'ondonneunenfantsonnom,parexempleceluidesongrandpre,onconduitlebbchez luilehuitimejour,etilcrachedanslabouchedesonpetitenfant,pourfortifierl'espritqui estdjl,etquinaturellementestdjsonpropre ntoro, quis'esttransmisl'enfantpar l'intermdiairedufilsdugrandpre(nonpasdesafille,carlegrandprematernelnepeut pastredumme ntoro quelesenfantsdesafille).Laloiestabsolue:iln'yaqu'une personnedummentoroquipuisseaccomplircerite .
2

Ainsi,lentoroestunprincipecommuntoutungroupequialemmetotem,lemme joursacr,etc.Toutentantunesprit,ilaenmmetempsuneralitphysique,prsente chezchacundesmembresdecegroupe,etquileslieentreeux.M.Rattraynousmontrelles indignessemouvantsansdifficultparmidesparticipationsquinoustroublent.Nousne pouvons pas, dans un objet, en saisir indistinctement la ralit matrielle et les qualits immatrielles.Sile ntoro estvraimentleliquidesminal,oulasalivedel'homme,quelles quesoientparailleurssesvertusmystiques,cesontcescaractresphysiquesquis'imposent d'abordnotreesprit.C'estpareuxquenousnousledfinissons.Lesvertusmystiquesne viennent qu'ensuite, et nous admettrons qu'elles existent sans comprendre comment ces liquideslespossdent.Ilnousestimpossibleici,selonl'expressiond'Aristote,de[...].Pour nous,desconceptsquin'ontriendecommun,loindesefondre,serepoussentets'excluent. Maislamentalitachantin'estpassoumiseauxmmesexigences.Ellead'autreshabitudes. L'aspectphysiquesouslequelelleperoitle ntoro nel'empchepasd'ensentirenmme tempslesvertusmystiques.Commecellescisurtoutluiimportent,ellesdominentdanssa reprsentation.Ellevoitlentorosetransmettantcommeespritdupreaufils,etsecommu niquant,parlevhiculedelasemence,tousceuxquiparticipentdeceprincipeouesprit.
1

Ibid., p. 50. C'est l une des raisons pour lesquelles, dans tant de socits, la femme peut tre l'pouse , virtuelle des frres de son mari. Quand celui-ci leur permet de faire valoir leur droit, il n'y a aucun danger de ce fait, en cas de grossesse dj commence. Ibid., p. 54.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

169

Encettecirconstancecommeentantd'autres,ilnousestdifficile,peuttreimpossible,delui tenircompagnie.Nousvoyonsseulementlecheminoelles'engage,etonousnesavonspas marcher. Quandunepersonnemeurt,sonntoron'accompagnepasl'ombredumort(saman)dans lemondedesesprits.Onpensequ'ildemeuredanslentre,pourveillersurlespersonnesdu mmentoroquisontencoreenvie,et,cequejecrois,pourtrerincarnventuellement. Ce ntoro dsincarn,danslecasd'unhomme,parexemple,s'occuperadesenfantsdu mort.Celan'apaslieu,s'ils'agitd'unefemme;carsesenfantsnesontpasdesonntoro,mais deceluidesonmari.Son ntoro,danscecas,neveillerapassursesenfants,maisavec beaucoupd'autres,sursesfrresetsursdummeprequ'ellemme .Iladoncun rleprotecteuranalogueceluiquenousavonsvuattribueraukra.MaisM.Rattraymontre ce rle du ntoro persistant aprs la mort de l'homme ou de la femme, et sa protection s'tendantauxmembresdugroupefamilial,eteuxseulement.
1

IV

Retourlatabledesmatires

DesreprsentationsanaloguessontcouranteschezlesBantou.Nousn'yinsisteronspas. M.EdwinW.Smithlesatrsheureusementrsumesdanslepassagesuivant:Unhomme dunomdeMungalovousdiraqu'ilestsonpropregrandpre,Mungalo,revenulavie.En mmetemps,ilvousdiraqueMungaloestsongnie,sonangegardien.End'autrestermes,le gnietutlaired'unhommeestl'espritrincarnquisetrouveenlui,lapartiesouverainede sonme,enluietcependanthorsdelui,l'entourant,leguidant,desanaissancesamort. C'est l une conception trs subtile, qui n'est pas sans beaut ni sans prix. Les Baila appellentleurgnieleurhomonyme.Quandunmembredelatribual'ided'allerla chasse,ilselvedebonneheure,etilfaituneoffrandedefarinesongnie,enluiadressant

Ibid., p. 53.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

170

cetteprire:Monhomonyme,allonsensemblelachasse.Amnelegibierprsdemoi,et cartedemoitoutdanger.Donnemoidelaviandeaujourd'hui,chasseur!
2

NousexamineronsplusloincommentlesBantouconoiventlarincarnation.Cequenous retenonsici,c'estcetlmentdel'individu,pourconserverlemotducapitaineRattray,qui faitpartiedeluimme,etquienmmetempsluiestextrieuretsuprieur,quisousun certainaspectnesedistinguepasdesapersonne,etquiiloffredespriresetunculte.Sous d'autresformes,plusoumoinsvaries,onlerencontresoustoutesleslatitudes.C'estle nagualdel'Amriquecentrale,l'medesIndiensdelaNouvelleFrance,dcriteparles presjsuites,l'angegardien(guardianspirit,personalmygod)debeaucoupdetribusde l'AmriqueduNord,lenyarongdesMalais,letotempersonneldestribusaustraliennes, etc.Cesreprsentationspourraientsedisposerlelongd'unechelle,dontlesdegrsseraient peuprstousoccups.l'unedesextrmits,cetlmentdel'individuluiseraitlide lafaonlaplusintime,jusqu's'identifierpresquecompltementaveclui.l'autreboutde l'chelle,laparticipationentreeuxseraitassezlche,etlegnievivraitd'uneviepeu prs indpendante. Les formes intermdiaires seraient celles que nous trouvons le plus souventdcrites,sousdiversnoms.Malheureusement,lesobservationsdontnousdisposons sontsouventvagues,confuses,etinutilisables.Lorsquel'ignorancedel'Europens'ajoute celledel'indignequil'informe,etqu'aucundesdeuxnepossdebienlalanguedel'autre, commentdmlerquelestl'objetreldesreprsentations,etenquoiconsisteaujustel'me, letotem,individuelounon,legnieprotecteur,l'angegardien,etc.,dontonnousparle?Il fautsouhaiter qu' l'avenirl'attentiondes observateursse portesur lesprcautions qu'ils doiventprendrequandils'agitdepareilssujets.Ilestindispensabledenes'adresserqu'des informateursindignesbienaucourantdestraditionsetdescrmoniesdeleurgroupe,de s'assurer leur entire sincrit en gagnant leur sympathie et leur confiance, et enfin de recueillirleurstmoignagesdansleurproprelangage,avantdeserisquerunetraductionqui nepeutpastreexacte,puisquelesmotsetlestournuresindignes,leplussouvent,n'ontpas d'quivalentssatisfaisantsdansnoslangues.

Edwin W. SMITH, The religion of the lower races, p. 36-37. Cf. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 40-42.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

171

Retourlatabledesmatires

nosyeux,unindividu,sicomplexequ'ilsoit,apourcaractreprimordialetessentiel d'treun.S'ilnel'taitpas,ceneseraitplusunindividu,ceseraituncomposdeplusieurs. Mais,chezleprimitif,lesentimentvifinternedesapersonnenes'accompagnepasainsid'un conceptrigoureuxdel'individualitune.Nonseulementlesfrontiresdecellecidemeurent vaguesetimprcises,puisquelesappartenancesdel'individusontlui,puisquesondouble, sonimage,sonrefletsontencorelui.Ilyaplus:letjurungadel'Australien,lekradel'Ewe, lentorodel'Achanti,l'homonymedesBaila,etc.,sansseconfondreentirementavecl'indi vidu,nesedistinguepasnonplusdelui.dfautdecetlmentquifondel'individualiten l'unissantauxanctresdequielleprovient,ellenepourraitpasexister.L'individun'estlui mmequ'laconditiond'treenmmetempsautrequeluimme.Souscenouvelaspect, loind'treun,commenousleconcevons,ilestencoreunetplusieurslafois.Ilestdonc, pourainsidire,unvritablelieudeparticipations. Cette diffrence si profonde entre les reprsentations des primitifs et les ntres a cependantchapppresquetouslesobservateurs.Souventmmeelleestregardecomme uneressemblance,enparticulierpardesmissionnaires,tantcatholiquesqueprotestants.Il fautdirequel'attitudedesindignes,loindelesmettreengardecontrecettemprise,lesy encourage plutt. En effet, quand les missionnaires expliquent que l'homme corporel et visiblen'estpastout,etqu'endpitdelamortetdeladcompositionducorps,ilcontinue vivre,lesindigness'empressentdeleurrpondre:C'estaussicequenouspensons! Quandilsenseignentquelanaturedel'hommeestdouble,lesindignesapprouventaussitt: C'estcequenousavonstoujourscru! Sous cet accord apparent, missionnaires et indignes ont des penses en ralit trs diffrentes.Dansl'espritdesblancs,ils'agitd'un dualisme,dansceluidesindignes,d'une dualil. Lemissionnairecroitladistinctiondedeuxsubstances,l'unecorporelleetpris sable, l'autre spirituelle et immortelle. Unies dans cette vie, elles composent l'individu actuel;lamortlesspare,enlibrantlasubstancespirituelleoume,quiestl'individuvri table.Maisrienn'estplustrangerlamentalitprimitivequecetteoppositiondedeux substances, dont les attributs seraient antagonistes. Elle sent, au contraire, tous les tres commehomognes.Aucunn'estpurematire,encoremoinspuresprit.Toussontdescorps ouontdescorps,ettouspossdent,desdegrsdivers,lespropritsmystiquesquenous reconnaissons aux seuls esprits. L donc o les missionnaires voient deux substances htrognestemporairementunies,lesindignesnesereprsententriendetel.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

172

Nanmoins,quandlemissionnaireaffirmequelanaturedel'hommeestdouble,ilsdon nentleurassentiment,etilspeuventlefaireentoutesincrit.Car,autantl'ided'undualis medesubstancesleurestinconnue,autantcelledeladualitdel'individuleurestfamilire. Ilscroientl'identitdel'hommeavecsonimage,sonombre,sondouble:tamaniu, atai, mauri,hau,etc.,etsaparticipationintimeavecson tjurunga,kra,ntoro,etc.Rienneles empchedoncdefairepreuvedeleurcomplaisanceordinaire,denepascontredirel'tranger, etmmedeluidonnerpolimentraison.Lequiproquos'estensuiteconfirmetaggravpar l'usagecommode,maistrompeur,quelesblancsontfaitdumotmepourexprimerdes idesindignesfortloignesdecequ'estl'mepournous. Ladualitdel'individu,danslesreprsentationsdesprimitifs,semblerevtirdeux formes,etl'onpeutsedemanders'ilneconviendraitpasdelestudierchacunepart.Tantt l'individucomprendcequenousjugeonstredeuxtresdistincts,bienquepourlamentalit primitiveilsn'enfassentqu'un:telssontleloupgarou,l'hommelopard,lesorciercroco dile,etc.Tanttladualitestenfaitunebiprsence.Lemmeindividusetrouve,aumme moment,endeuxendroitslafois.Onserappellel'IndienquicroitqueM.Grubbavoldes potironsdanssonjardin,bienqu'ilftplusdedeuxcentskilomtresdel,ouencoreles baloyideM.Junod,lessorciresyoyovaduDrMalinowski,quivontaulointueretmanger leursvictimes,toutendemeurantcouchsetendormisdansleurmaison.Danstouslesfaits decesecondgenre,ils'agitmoins,sembletil,d'unedualitquedelaprsencesimultane dummeindividuendeuxendroitsdiffrents. Pourtant,cettedistinction,l'examinerdeplusprs,estplusapparentequerelle,etnous n'avonspascruncessairedenousyarrter.Plusprcisment,elleneseformulequedans notreesprit.Lamentalitprimitivel'ignore.Car,d'unepart,lonouscroyonsapercevoir unedualitvritable,c'estdiredeuxtresdistinctsqu'uneparticipationintimeunitenun seul,ellevoitetsentcetteunitd'abord,etellen'attachepaslammeimportancequenous aufaitquelesdeuxtresl'hommeetlelopardparexempleoccupentdesplaces diffrentes dans l'espace. Ainsi, ce que nous appelons dualit est dj pour elle une bi prsence,puisqued'emble,dansl'hommeetdanslelopard,elleapprhendelemmetre. Inversement,cequinousapparatcommeunesimplebiprsenceestaussipourelleune dualit.Sil'onditdel'hommequirvequesondoubleestallauloin,etqu'ilrevient quandledormeurserveille,ellen'yferapasd'objection.Elleadmettraquelasorcirequi s'estenvoleloindesahutteetlafemmequiestrestedanssonlitsemblenttredeux personnes.sesyeuxcettedualit,mmerelle,n'empchepasl'unitfonciredel'individu. Cette indistinction de l'un et du deux, ou mme de l'un et du plusieurs, est une gne intolrable pour notre esprit. Au moment mme o il fait effort pour l'accepter,

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

173

instinctivementillarepousse,oubieniltentedelarsoudrepourselarendreintelligible. Celuidesprimitifs,aucontraire,l'admettellequelle,ets'ycomplat.Elleestimpliquedans leursreprsentationsdesvivants.Nousallonslaretrouverlabasedeleursreprsentations desmorts.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

174

DEUXIMEPARTIE
Retourlatabledesmatires

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

175

CHAPITREVII
LAVIEETLAMORTDEL'INDIVIDU

Retourlatabledesmatires

Avantd'examinercommentlesprimitifssereprsententl'individualitdumort,ilnesera pasinutiledeconsidrerbrivementcequesontpoureuxlestatssuccessifsduvivant.Ils voientcommenouslenouveaundevenirpeupeuunenfant,unadolescent,unadulte,et enfinunvieillard,dontlesforcesdclinentjusqu'aujourolaviel'abandonne,siauparavant unaccidentnel'apasemport.Maisilsn'ontpas,commeonsait,l'idedefonctionphysio logique,nicelledeprocessusorganique.L'panouissementdel'treadulten'estpaspoureux le point d'arrive d'une volution quia dur de longuesannes. Ils sont plutt ports admettredestransformationsbrusques.Ilsattribuerontceschangements,commelesfonc tionsellesmmes,laprsenceoul'absencedeprincipesmystiques,quisont,euxaussi, destrescomplets. Letoutpetitenfantnecomptepas.Quandj'tablissaismastatistique,ditunadminis trateurdelaNouvelleGuineanglaise,j'avaisbeaucoupdepeineobtenirlechiffreexactde lafamilledechaqueindigne:lepreomettantrgulirementdecompterlebb,parcequ'il

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

176

netravaillaitpasaujardinaveclesautres .Lemotifainsiinvoqun'estprobablementpasle vrai,oudumoinsn'estpasleseul.Onasignallemmefaitdansungrandnombrede socits,ol'onenadonnlaraisonvritable:letoutpetitenfantnefaitpasencorepartie dugroupesocial.Or,commel'individun'existevraimentpourlegroupeques'ilyappartient, lepetitenfant,lalettre.n'estpasencoretoutfaitn.Quanduncertaintempssesera coul depuis l'accouchement, et surtout quand auront t accomplis certains rites qui agrgerontl'enfantsongroupe,ilauraachevdenatre.C'estcequeM.Junodadcritavec beaucoupdeprcisiondanslepremierchapitredeLifeinaSouthernAfricantribe.
1

Demme,leP.VanWingdit:Unnouveaunn'estpasun nuana, unenfant,iln'est encorequ'un kimpiatu. Illuimanqueunnompourtre nuana complet. Kimpiatu signifie chenilleouchrysalide .Etplusloin:Lenom.danslaconceptiondesBampangu,doit s'ajouterauxtroislmentsdontsecomposel'enfantquandilvientaumonde,c'estdirele corps,l'meetledoubledel'me;cestroislmentsnefontencorequ'un kimpiatu, une chrysalide;lenomajoutenfaitunnuanamuntu,unenfantdel'homme.Lenomn'estdonc pasunesimpletiquette.lmentconstituantdelapersonnalit,ilenestunsymbolecaract ristiqueetindividualisant .Nousverronstoutl'heurecequisignifiecetteimpositiondu nom,quiasouventunegrandeimportance.Parexemple,chezlesKayansdeBorno,Furness remarque,presquedans les mmestermes queleP.VanWing: Recevoir un nom est rellementlepointdedpartdelavie.Donnerl'enfantsonnomestprobablementleplus srieuxdevoirdesparents,quidoittreaccompliavecdescrmoniesconvenablesleur rang.Cettecrmoniedel'impositiondunomestsiindispensable,quedansl'numration d'unefamille,l'enfantquin'apasdenomn'estpascompt.Siunenfantmeurtavantcette crmonie,lamre,chezlesKayansetlesKenyah,nelepleurerapasplusques'ilett mortn.Ilenestainsimmesil'enfantavcujusqueprsd'unan .
2 3 4

EnAfriquequatorialeanglaise,sil'enfantmeurtavantd'avoirtporthors de la maison,c'estdireavantsixjours,onneprendpasledeuil.Lafamilleneserasepaslatte, etonneprsentepasd'offrandel'espritdel'enfant .Demme,chezlesAchanti,le bb,pendantleshuitjoursquisuiventsanaissance,estpeineconsidrcommeuntre humain;onleregardecommen'tantpeuttrequ'unrevenantenfant(ghostchild),qui vientdumondedesesprits,etquial'intentiond'yretournertoutdesuite.S'ilmeurtavantle huitimejour,ilentaitsrementainsi.Parfoisonfouettelepetitcorps,etonlemetdansun


5

1 2 3 4 5

Annual Report. Papua, 1911, p. 93. R. P. VAN WING, ludes Bakongo, p. 254. Ibid., p. 296-297. FURNESS, The home life Borneo head-hunters, p. 18. D. MACDONALD, Africana, I, p. 114.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

177

potavecdel'herbecoupante;onl'enterreprsdeslatrinesdesfemmes.Lesparentsmettent leurs habits de fte... Tout cela pour faire honte au petit revenantnouveaun, qui a eu l'audacededescendreencemonde,etpourluiterl'envied'yrevenirsouscetteforme,en mettantendangerlaviedesamre .Madagascar,l'enfantavaittbaignselon touteslesrgles(lehuitimejour).Ilsemblequecetteoprationavaitcommeservilefaire vraimententreraunombredesmembresdelasocit.Jusquel,c'taitcommeunesorte d'tresacrpresquehybride,demihumainetdemidivin.Illuiavaitfalluuncertaintemps poursefixerdfinitivementsurlaterre.Cequisemblebienl'indiquer,c'estlasingulire interdictionfaitedebougerquoiquecesoitdanslachambre,etparfoismmedanslamaison entireoavaiteulieulanaissance,tantquel'enfantn'apasfaitsapremiresortie.Dranger unobjetdesaplaceetcommerompuundesliensentraindeseformerentrelaterreetle nouveaun .
1 2

AuGabon,lanaissancen'estpasnonplusacheveavantuncertaintemps.Lesparents n'prouventaucunehtebaptiserleurprogniture,sijepeuxm'exprimerainsi;etbiendes fois,j'aientendudired'unenfantndepuisquelquesjours:iln'apasencoredenom,ilest troppetit .ChezlesBambara,lachuteducordonombilicalmarquelafindecette rclusion.AuKaarta,lecordonrecueilliestplacdansunpetitsachetquel'onattacheaucou del'enfant...C'estseulementaprslachuteducordonombilicalquel'enfantesttenupour dfinitivementn .Enfin,enAfriqueorientale,chezlesAkamba,lequatrimejour,le presuspendd'habitudeaucoudel'enfantuncollier,consistantenl'unedecesbelleschanes deferquefabriquentlesAkamba...Aussittqu'elleatmiseaucoudel'enfant,ildevient un trehumainvritable. Auparavant,onleconsidre commeenrapportplusou moins intimeaveclemondedesesprits,d'oilestvenu,etonl'appellekiimiu(compareziimiuqui veutdireparentmort,esprit).Pourquel'enfantnouveaunsoitreconnucommeunmembre reldelatribu,ilnesuffitpasqu'ilsoitn,etqu'ilreoiveunnom,cequiestordinairement, danslessocitsprimitives,lacrmonieparlaquellel'individunouveauestacceptcomme partieintgrantedelatribu .
3 4 5

Les mmes reprsentations se trouvent aussi ailleurs qu'en Afrique. Deux exemples suffirontsansdoute.Aunordestdel'Inde,chezlesLhotaNagas,pendantsixjoursaprs l'accouchement,sic'estungaron,oucinqjours,danslecasd'unefille...onconsidreque l'enfant,enuncertainsens,estencoreentraindenatre.Lacoutume,presquetoutrcem
1 2 3 4 5

Captain R. S. RATTRAY, Ashanti, p. 54 (note). G. MONDAIN, Raketaka, Publications de la Facult des Lettres d'Alger LXI (1925), p. 49. G. Le TESTU, Coutumes Bapounou, p. 30. Ch. MONTEIL, Les Bambara du Sgou et du Kaarta, p. 211. G. LINDBLOM, The Akamba, p. 34.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

178

ment,taitderegarderunefemmequimouraitdanscetintervallecommemorteencouches, et d'abandonner la maison avec tout ce qu'elle contenait . Chez les Araucans, la doublecrmonie(dedeuil)nesepratiquaitpasaveclescadavresdestoutpetitsoudes enfantsenbasge;leurmorttaitunfaitinfrasocial,quilaissaitlegroupeindiffrent .
1 2

Infrasocial:lemotestpeuprsreprisparunobservateurrcentenNouvelleGuine anglaise(Mailu).Presquetouslesvnementsdanslavieduvillagesontpourseshabitants desoccasionsdefestoyer...Chosetrange,lanaissanced'unenfantsembletrecomptepour une chose strictement individuelle et prive, comme si elle ne regardait aucunement la communaut:pasdeprsents,pasdefte,pasdedistributiondenoixdecoco .
3

Seloncettecroyancesirpandue,lenouveaunn'estdoncqu'moitin.Ilappartient encore,aumoinsenpartie,aumondedesesprits.C'estlunedesraisonsquifontquel'infan ticide,quandils'agitdel'enfantpeinevenuaumonde,soitfrquentdanscessocits.Iln'y rvoltepaslessentimentsquenousconsidrons commenaturels .Jenesaiscomment conciliercettepratiqueaveccequel'onditcommunment,quel'amourdesesenfantsest imprimdanslecurdel'hommeetdansceuxdesanimaux:cesbarbaresnousdonnent entendrequecetamourn'estpasinn .Mais,leursyeux,supprimerunnouveaun,ce n'estpascausersamort,puisqu'ilnevitpasencorerellement.Seulesdetellesreprsen tations peuvent expliquer l'acte trange d'un noble Fidjien que rapporte le missionnaire Williams.Tokanauafuttuen1844,dansladernireguerredeMbua,laissantunfilsetune filleenbasge,quin'avaientd'autreressourcequed'trerecueillispardesparents,puisque leurmrefuttrangle,etenterreavecsonmari.Lesorphelinsfurentmenschezlefrre andeTokanaua,quitrouvadesnourricespourlebb.Cetarrangement,toutefois,cessade luiplaire,etsafemmeayantaccouchsurcesentrefaites,ils'entenditavecellepourtuerleur enfant,afinquecellequ'ilsavaientadopteprtsaplace,etftleveparlajeunemre .
4 5 6

Cettesolutionextraordinairedeladifficultparattoutfaitraisonnablel'espritde Fidjien.L'enfantdesonfrreestaussilasienne:entrefrres,lesenfantssontcommuns. Cellel,quiaquelquesmois,appartientdjenquelquemesurelafamilleetlatribu.Le nouveaunnelesintressepasencore.C'estunsimplecandidatlavie.Nevautilpas mieuxl'ajournerquederisquerlamortd'unenfantdjcompltementvivant?


1 2 3 4 5 6

J. P. MILLS, The Lhota Nagas, p. 146. T. GUEVARA, Psicologia del pueblo araucano, p. 267. W. J. V. SAVILLE, In unknown New-Guinea, p. 95. Cf. Les fonctions mentales dans les socits infrieures, p. 403-406. F. de AZARA, Geografia fisica y esferica del Paraguay (d. Schuller), p. 393-394. Th. WILLIAMS, Fiji and the Fijians, I, p. 131.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

179

II
Retourlatabledesmatires

Auboutd'untempsplusoumoinslong,lenouveaunesttransformenuntrehumain dfinitif.Descrmoniesontlieu,diversesselonlessocits.Engnral,laplusimportante consistedonnerunnoml'enfant,ou,commeilestditsouvent,dcouvrirquelestson nom,c'estdirequelestlemembredelafamillequirevitenlui.Oncomprendainsique, selonl'expressionduP.VanWing,lenomnesoitpasunesimpletiquette,maisbienun lmentconstituantdelapersonne,etindividualisant.Compteraunombredeshumains nepeutsignifier,pourlamentalitprimitive,qu'tremembredugroupesocial.Commentce nouveaun,quinel'estpasencore,pourratilledevenir?Iln'enapaslepouvoirluiseul. Lavertumystiquencessaireluimanque.Ill'acquiertaumomentoonluidonnelenom d'unanctre.Celuici,quid'unecertainefaonrevitenlui,tait,et,bienquemort,estencore membredecegroupe.End'autrestermes,l'impositiondunomintgrelenouveaunson groupe,maisparl'intermdiairedel'anctre,c'estdiredefaonindirecte. Parsuite,nilavienilamortd'unenfant,mmeaprsqu'ilareusonnom,n'ontl'impor tanceetlesconsquencesdecellesd'unadulte.Sansdoute,ilappartientdjaugroupe,mais iln'ytientpasuneplaceentire.Ilestentatdeminorit,parcequesonintgrationau groupen'estencorequemdiateetpartielle. unmomentdonnengnralquandlessignesdelapubertsemanifestent,le rledel'intermdiairesetermine.L'adolescentvadevenir,parluimme,unmembrecomplet eteffectifdugroupesocial,undeseslmentsconstitutifs.Pourquecettetransformation s'accomplisse,ilnefautriendemoinsqu'unerefontedetoutsontre.Ceseral'effetde l'initiation.laprsenceenluidel'anctrequil'ajusqu'alorsreliaugroupe,etquis'efface, uneautrevasesubstituer.Ainsis'expliquel'importancecapitale,pourlegroupecommepour lesindividus,descrmoniesd'initiation:siellesn'taientpasclbres,lasocitcesserait devivre,fautedemembresqualifis.Onvoitaussipourquoilesnovicessonttoujourscenss mouriraucoursdecescrmonies,etrenatrelafin.Lesensdecesymbolismen'estpas

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

180

douteux.Pourquelejeuneindividupuissetrepleinementintgrauclan,latribu,ilfaut, premirement,qu'ilcessed'yappartenird'unefaonmdiateetindirecte.Or,lamentalit primitivenevoitpasdetransitionquipermettedepassersimplementd'undecestats l'autre.Pourentrerdanslesecond,ilestncessaired'tresortidupremier.Sparsdesleurs pendant des semaines et mme pendant des mois, soumis des preuves prolonges et parfoisterribles,lesnovicesmourrontdonc,maispourrenatrepresqueaussitt,membres dsormaiscomplets,ondiraitpresquemembrestitulairesdelatribu,parlavertudes crmoniesquienontfixeneuxl'essencemystique.Legroupeseperptuedsormaispar eux,commeilsexistentparlui. Pourlesmmesraisons,unnoninitinecomptepasdanslatribu.peineestilconsidr commevivant.L'initiationesttellementindispensable,qu'unepersonnequinel'apassubie neserajamaisregardequecommeunenfant,sigequ'ellepuissetre.Ellenepourrapas hriter.Ellenetrouverapersonnequiveuilled'ellecommegendre.Elleseral'objetdumpris universel,ettourneenridiculeaussibienparlesfemmesqueparleshommes .La diffrencequiexisteenEuropeentrelesadultesetlesmineurs,lesgrandsetlespetits,les richesetlespauvres,n'estrienctdecellequiexisteauKikuyuentrelescirconcisetles incirconcis.Cesont,diraiton,desindividusd'espcediffrente,avecdesmursetdeslois spciales.Tandisquelepremierjouitsansmesuredetouslesdroitsattachslapersonnalit humaine,l'autrenesemblequ'untresansvolont,sansdroits,sanspositionsociale,passible detouslesmauvaistraitements,n'ayantcommesauvegardequelalointaineprotectiondeson pre...L'incirconcis,lekahn'estpasunhomme,timundu;c'estuntrenul,dontonaime lespetitsservices,maisdontonneparlepas,qu'onnecomptepourriendanslasocit...Il nepeutpossder,nitresoldat,etc. Eneffet,cenoninitin'apaspassparlatransforma tionquitaitncessairepourfairedeluiunmembreeffectifdugroupesocial.Peuttre mmelaparticipationquiluipermettaitd'enfairepartieindirectement,commeenfant,at ellecess.Peuttrel'anctreprsentenluis'estilretiruncertainmoment.N'tantplus intgraugrouped'aucunefaon,nimdiateniimmdiate,iln'estrien.C'estuntrenul, fauted'avoirsubilespreuvesqui,selonl'expressiond'unobservateuraustralien,changent enhommeunjeunegaron .
1 2 3

Pourunchangementquiparatsisimpleetsinatureletquileseraiteneffet,auxyeux desprimitifscommeauxntres,sil'onneconsidraitquelaviephysique,maiscen'estpas decetteviequ'ils'agit,lejeunegaronadretournerl'tatdenouveaun.Iladonc fallusimulerunemort,puisunenaissance.Onafaitcroireauxmresqueleursenfants


1 2 3

Colonel MACLEAN, A Compendium of Kafir laws and customs, p. 157. R. P. Fr. BUGEAU, La circoncision au Kikuyu (British East Africa), Anthropos, VI (1911), p. 616-619. B. Brough SMYTH, The aborigines of Victoria, II, p. 271.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

181

cessentvraimentdevivre,quedanslescamps,d'oonleurdfenddesortir,etdontaucun profanenepeutapprocher,desespritslesontenlevs,massacrs,engloutis,etc.puisque lavieleurestrendue.Ilsnereprennentpasseulementconnaissance,commeausortird'une longue syncope. Ce sont, dans toute la force du terme, des nouveauns. Les moments successifsdescrmoniesrappellentsouventceuxd'unenaissancevritable,etlespremiers jours,quilasuivent.Cettepriodecorrespondpointpourpointcellequisuitlavenuede l'enfantaumonde.Souventmme,quandlesinitisrentrentdanslamaisondeleursparents, ilsfontsemblantd'trepareilsdepetitsbbs,quiilfauttoutapprendre:ilsnesaventni parler,nimarcher,nimanger,etc.lafindescrmonies,lesnovices,dsormaisinitis, reoiventunnouveaunom,c'estdireilssontintgrsaugroupesocial,maiscettefois directement,titrepersonnel. Pourneciterqu'unexempleentremille,lafindel'initiation,enprsencedetoutela tribu,ondonneauxjeunesgensunnompubliesocial,quiatchoisiparlelikuda(opra teur)etlebakuda(pre),souventaprsd'interminableshsitations,etlerecourshabituel,en casdedoute,toutelasriedesprocdsmantiques...DansbeaucoupdetribusAzande,la circoncisionprendlemmenomquel'accoucheuse:samba.Ilyaparalllismeentreles rites de la circoncision et les rites de naissance, quoique l'assimilation des deux sries rituellesnem'aitjamaistditeexplicitement,malgrdenombreusesquestions.Onpeut noter:1lenomsambadanslesdeuxcas;2lecordonombilicaletleprpuceconsidrs commedeuxmdecinesdeforce;30l'interdictiondeprononcerlenomdupreetdulikuda, etc. .
1

Lavertumystiquedescrmoniesinitiatoiresafaitdujeunegaronunhomme,etde mme,delajeunefilleunefemme.Lesadolescentsparticipentdsormaisdirectement l'essencedugroupesocial.Lesjeuneshommessontaptesdornavantprendrepartaux expditionsdechasseoudeguerre,assisterauxconseilsetydonnerleuravis,jouiren unmotdetouslesprivilgesdel'adulte.Ilspeuventaussisemarier,c'estdire,s'ilsenont lesmoyens,ou,commec'estlecasleplusordinaire,sileurfamillelesyaide,s'assurerla possessionexclusiveetpermanented'unefemme.Seuls,lesenfantsdesinitisdeviendront leurtourmembreseffectifsdelatribu. Cequiestappelicimariage,fauted'unmeilleurmot,etquinecorrespondsouventque d'assez loin cequenous entendonspar l,parattre, engnral,le termenaturel de l'initiation.Ilenestainsi,parexemple,chezlesBanarodelaNouvelleGuine,tudisparle Dr Thurnwald,commedanslestribusduN.W.C.QueenslandobservesparleDr W.E.
1

A. de CALONNE-BEAUFAICT, Azande, p. 203.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

182

Roth.DanslegolfedePapouasie,lemomentdumariageestfixpluttparlatribuquepar lesfamillesquiysontleplusintresses.Engnral,nombredemariagessefaisaientla fois. Les fianailles... taient conclues avant que les garons entrassent en retraite pour l'initiation.Unefoisdmentinitis,etleurprioded'isolementtermine,ilsavaientledroit desemarieretdereprendre,enqualitd'hommes,laviedeleurvillageetdeleurtribu . l'leKiwai,l'initiations'tendenfaitsurunelonguepriode.Onnepeutguredire qu'ellesoitcomplteavantqu'unjeunehommesemarie(peuttremmealorsnel'estelle pas encore), quoiqu'il faille remarquer que les mariages ont toujours lieu de trs bonne heure .
1 2

EnAfriqueaustrale,chezlesBaila,aussittaprslesritesd'initiation,danslaplupart descas,suiventlescrmoniesdemariage .Jen'insistepasdavantagesurcefaitbien connu.Souventmme,lemariagen'estconsidrcommedfinitifqu'aprslanaissanced'un enfant.Alorsseulementlapersonnalitdel'hommeestcomplte.S'ilrestesansenfant,ila beau avoir t intgr au groupe social par l'initiation, il n'y tient qu'une place efface. Quelquechosed'essentielluimanque,etsonindividualitdemeureimparfaite.Aussiarrive til souvent qu'il ne reoive pas, aprs sa mort, les honneurs rendus habituellement aux adultesquilaissentdesenfants.
3

III
Retourlatabledesmatires

Tandisquel'enfant,jusqu'soninitiation,n'appartientaugroupesocialqued'unefaon indirecteetsecondaire,levieillardytientassezsouventlerleprincipal.Dpositairedes traditionsetdessecretssacrsdelatribu,quinesontcommuniqusqu'quelquesadultes presdefamille,quandilsontatteintuncertainge,ilestentourd'unesorted'aurole mystique.Onlerespecte.Ilarrivemmequ'onluireconnaisselajouissancedesplusprcieux privilges. Un petit fait linguistique mettra en pleine lumire ces sentiments de certains primitifs.Vieillard,danslalanguedesKowrarega(tribuaustraliennedesenvironsducap
1 2 3

J. H. HOLMES, In primitive New-Guinea, p. 55. W. N. BEAVER, Unexplored New-Guinea (2e d.), p. 186. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 54.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

183

York),sedit keturkekai.Turkekai signifiehomme ;ke, contractionde kuirga estemploy comme prfixe pour exprimer le superlatif (par exemple kamale, chaud, ke kamale, trs chaud) .Parconsquentketurkekai,vieillard,veutdiretrshomme:nonpasprcisment surhomme,maishommeausuperlatif,leplushautdegrdelaqualitd'homme.
1

Lavienormaled'unindividun'estdoncpasfigureparunecourbe,ascendantependantla jeunesse,quiatteindraitsonsommetdansl'gemr,etredescendraitensuitependantla vieillesse.Auxyeuxdecesprimitifs,c'estl'geleplusavancquecorrespondraitlepointle plushaut. Ainsis'expliquentlesgardsdontlesvieillardssontsouventl'objet,etl'autoritquileurest reconnue.EnAustralie,parexemple,lestmoignagesdesplusanciensobservateurssont peu prs unanimes. Dans le Queensland mridional, on avait un soin particulier des personnesvieillesetfaibles .Dansl'tatdeVictoria,unerunionaveclesYarra Yarra,lesindignesamenrentaveceuxunvieuxchefdunomdeKullerkullup.Onpensait qu'ilavaitplusdequatrevingtsans.Trscorpulent,ilavaitaumoinssixpiedsdehaut,etse tenaittrsdroit.Safamille,etenfaittousceuxquil'approchaient,luitmoignaientleur respect.Ilsl'embarrassaient,etmmelefatiguaientdeleursattentions...Personne, en sa prsence, ne se permettait de parler autrement qu' voix basse... Tout ce qu'il suggrait commedevanttrefaitsefaisait.Cequiluidplaisaittaitrepoussavecdgotparles hommesdetouteslestribusassemblesl...
2

Partoutetentouteoccasionlesindignestmoignentbeaucoupderespectauxvieilles personnes.Sidestrangersserendentennombreuncamp,l'hommeleplusgmarcheen tte,etlesjeuneslesuivent.ChezlesnoirsdufleuveMurray,onregardecommeunefaute trsgravededirequelquechosed'irrespectueuxunepersonned'ge... Lerespectpourlavieillesse,ditsirThomasMitchell,estconstantchezlesindignes. Leshommesgs,etmmelesvieillesfemmes,jouissentd'unegrandeautoritdansles runionsdetribus...DanslepaysoccupparlatribuDieyerie,ditS.Gason,cesontles vieillardsquidirigentlesmouvementsdesindignes. Danstouteslesoccasionsoj'aivurunisungrandnombredenoirs,ilsonttmoignla plusviveaffectionauxvieillespersonnesquisetrouvaientparmieux.Leschefsonttoujours regardcommeunprivilgedemeprsenterleshommesetlesfemmesd'ungrandge,etj'ai
1 2

J. MACGILLIVRAY, Narrative of the voyage of H. M. ship Rattlesnake, II, p. 294-303. Tom Petrie's Reminiscences of early Queensland, p. 116.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

184

remarquavecplaisirlessignesderespectetlesgardsdesindignesquandc'taientde vieillesgensquiparlaient .
1

DanslatribuKurnai,critdesonctHowitt,lavieillesseestrvre:l'autorits'ac crotaveclesannes.Lorsque,mmesanstrevieux,unhommetaitdoudeplusd'intel ligence,deruse,etdecouragequesescompagnons,ilpouvaitdevenirquelqu'undeconsid rable,depoidsdanslesconseils,etuncheflaguerre.Maiscelataitexceptionnel.Ordinai rement,l'autoritetl'geallaientdepair.Cetteautoritdel'geappartenaitaussicertaines femmes qui avaient gagn la confiance de leur tribu. Elles taient consultes par les hommes...J'enaiconnudeuxdontl'influencesurl'opinionpubliquetaittrsgrande .
2

Greyavaitdjnotlesavantagesrservsauxvieillards:Danslaviedusauvage,la vieillessedoittreaussiheureusequen'importequelleautrepriode,simmeellenel'estpas davantage.Leshommesgssonttoujourstraitsavecgrandrespect,ilsprennentrarement partauxrixes,certainsalimentsleursontexclusivementrservs(lesjeunesn'ontpasledroit d'ytoucher),etilsemblequ'ilsaientrarementsouffrirbeaucoupdesinfirmitsetdesmala diesquoilavieillesseestsujetted'ordinaire .Ailleurs,ilremarquequecesprivilges constituentsouventdesabusrvoltantsnosyeux.Dansl'tatactueldusauvage,nous voyonslesexefminin,lesjeunes,lesfaibles,condamnsuneconditiondedgnrescence sansespoir,etuneprivationconstantedecertainsavantages,uniquementparcequ'ilssont sansdfense;etcedontilssontprivsestdonnd'autres,uniquementparcequ'ilssont vieux etforts.Etce n'estpas lle rsultatd'une violence personnelle,ned'un caprice momentanouducaractred'unindividu...Celaestimposauxindignesdel'Australiepar desloisetdescoutumestraditionnelles,quiontautantdeforceetsontaussiobligatoires leurs yeux, que nos lois le sont chez nous . Par exemple, les hommes gs de la tribu prendrontpoureuxlesjeunesfemmes,etseconstituerontdevritablesharems,tandisqueles jeunes hommes ne pourront pas trouver de femmes, ou seront obligs d'en pouser de vieilles.
3 4

Detellescoutumesnesontpasparticulirescestribusaustraliennes.Dansbeaucoup d'autressocits,lesvieillardsontexercunedominationsemblable,fonde,commeGreyle ditfortbien,surlaforce.Ilpeutparatresurprenantquelesvieillardssoientplusfortsqueles jeunes gens et les hommes mrs.Mais il s'agit ici d'une force mystique,contre laquelle
1 2 3 4

R. Brough SMYTH, The aborigines of Victoria, I, p. 136-138. A. W. HOWITT, The native tribes of South-East Australia, p. 316. G. GREY, Journals of Iwo expeditions of discovery in N. W. and Western Australia, II, p. 248. Ibid., II, p. 218-219.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

185

l'hommedoudelavigueurphysiquelaplusgranden'auraitpasl'idedelutter.Lacrainte desmalheursqu'ilattireraitsurluil'empchedeservoltercontrel'autorit,mmetyran nique,desvieillards.elleseulelalongvitestdjunsigneirrcusabledeforce.Pour avoirrsistvictorieusementpendantsilongtempstouteslestentativesd'ensorcellement, touteslesattaquesinsidieusesdontiladtrel'objet,ilfallaitqu'unhommeet enlui beaucoupde mana oud'imunu oude tondi,etc.ChezlesBih,enAfriqueaustrale,le respectquecesvieillardsinspirentauxmembresdeleurfamilleesttel,queceuxcines'en approchentqu'endonnantlesmarquesdelaplusprofondevnration;lesfemmesenparti culier se prosternent devant eux. On croit que ces vieillards sont les favoris des kilulu (esprits):seuls,lesavisqu'ilsontreusdecesespritsleurontpermisd'carteretdedjouer lessortilgesquiontdplusd'unefoismettreleurvieendanger .Personneneserisquera doncinsulterunvieillard,mmes'ilfaitdesonpouvoirunabusquelatraditionrend d'ailleurslgitime.Aucunobservateurfamilieraveclaviedestribusprimitivesn'ignoreque lacolredesvieillardsaplusd'influencesurlaconduitedesmembresjeunesdelafamille, quelesexhortationsn'enontdanslesclasseslevesdesnationscivilises,oulescoupsdans lesclassesinfrieures;carlacolredesvieillardspeuttrefunestequienestl'objet .
1 2

Inversement,oncroitlafaveurdesvieillardsprcieusepourquienreoitdespreuves. Rasmussen s'crie, en parlant de son vieil ami l'Eskimo Sorkrark : trange Sorkrark! Lorsquej'aidquittertonpayspourretournerlacivilisation,quandjetefismesadieux,tu mecaressasdetamainlapoitrine,ettumedis:Jesuisdevenuunvieillard.Maistoutce quialepouvoirdedevenirvieuxestfort,etaujourd'huijepassemamainsurtapoitrinepour tecommuniquerdelaforce,etdedonnerlonguevie .Ilcroyaitquesaproprelongvit taitunepreuvedesaforce,etilvoulaityfaireparticiperl'amiquilequittait.
3

Lalongvitenvientmmetreconsidrecommeunequalitensoi,quipeutsedta cherdel'treoellesetrouve,etquel'onchercheras'assimilerpourserendreplusfort. Callawayleditenproprestermes:Quandunemaladiegraveenvahitunkraal,onfaitvenir undocteur,nonpassimplementpourlasoigner,maispourdonnerdescharmesdecoura ge.Entreautreschoses,ilchoisitunosd'unchienquiestmorttrsvieux,demortnaturelle, oud'unevieillevache,d'unvieuxtaureau,oud'unautreanimaltrsg,etill'administre aussibienauxgensbienportantsqu'auxmalades,afinqueleurvieseprolongeautantque celleduvieilanimaldontilsaurontmang .


4

1 2 3 4

L. MAGYAR, Reisen in Sd-Afrika (1849-1857), p. 358-359. W. JOCHELSON, The Koryak, p. 734. Kn. RASMUSSEN, Neue Menschen, p. 65. CALLAWAY, Zulu nursery tales, p. 175, note 16.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

186

Uneextrmevieillessepeutcependantdevenirsuspecte.L'hommequisurvittousceux desagnrationestpeuttreunsorcier,quis'estmaintenuenvieleursdpens,enles faisantmourir.Jusqu'uncertainmoment,lesanness'ajoutantauxannessontconsid rescommequelquechosedetrshonorable.MaischezlesIbibio,etsurtoutchezlesEfikdu Calabar,ilarriveque,enrestanttroplongtempsdanslecaravansraildelavie,onn'ysoit pluslebienvenu.Parfois,dansunefamilleoilyaquelqu'undetrsvieux,plusieursjeunes meurent coup sur coup. Les soupons s'veillent. Qui sait si la vigueur de leurs jeunes membres,etlesouffledeleursnarines,nesontpascaptsparlevieillardpourentretenirla flammevacillantedesaproprevie?Onlemetmort .Mais,engnral,onn'oseraits'en prendresespareils.ChezlesBaila,devieillespersonnes,lassesdelavie,demandent qu'onleurdonnelamort;oubienellesinjurientetmaudissenttousceuxqu'ellesrencontrent, afindesefairetuer.Ilss'engardentbien.C'esttropdangereux.Cequiaugmenteleprilqu'il yatrancherlaviedespersonnesges,c'estque,aucoursdeleurslonguesannes,elles ontpeuttreaccumulungrandnombredescharmesquiproduisentlamaladie,l'maciation, lafolie,etenfinlamortchezquiveutleurfairedumal .
1 2

Enfin,dernireraison,etnonlamoindre,durespectquiempchedes'attaquerauxvieil lards,etquiapumaintenirlongtempsleurdominationdanscertainessocits:laforce mystiquedontilsontfaitpreuvedanscettevie,ilsnelapossdentpasmoinsdansl'autre. Loindoncdes'endbarrasserenlestuant,ons'enferaitainsidesennemisd'autantplus redoutables.Locettecroyanceexiste,leurprestigesembledifficilebranler.Enfait, cependant,ilnesuffitqu'exceptionnellementleurassurerunpouvoireffectif.Seuls,en gnral,lerespectetdesgardssubsistent.

IV
1 2

P. A. TALBOT, Life in southern Nigeria, p. 145. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, I, p. 416-417.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

187

Retourlatabledesmatires

Ladouleur,affreusedanslespremiersmoments,quecauselaperted'unenfantchri, d'unemre,d'unpre,d'unfrreoud'unesur,etc.,n'estpasmoinsvivementressentiedans lessocitsprimitivesquedanslantre.Ellevaparfoisjusqu'rendrelavieinsupportable,et dessuicidesontlieu.Mais,mmelorsqu'unmembredugroupesocialn'taitpasl'objetd'une affectionsitendre,samortproduitchezlesautresunemotionprofonde.Legroupeenest tout branl. Il subit de ce fait une atteinte extrmement grave. Les survivants en sont d'autantplusfrapps,quelamortestsentiecommecontagieuse. Cemotdecontagionestvenul'espritdequelquesobservateurs.Ainsi,chezlesSakai delapninsulemalaise,quisontundegrassezbasdel'chelle,deuxsriesd'ides,peut treprsentesenmmetemps,semblenttreentresdansleursttesproposdelamortde leursamisetdeleursparents:1quelesmesdesmortspeuventleurfairedumalproba blementpasexprs,maisparcequelamortestcontagieuse;2quel'endroitoquelqu'un meurtdoitncessairementavoirthantpardesespritsavantl'vnement .Demme, chezlesSemaNagas,selonuneremarquedeM.Hutton,ilsemblebienqu'ilyadansla mort quelque chose de contagieux, et que le simple fait d'y tre associ peut la causer effectivement...Peuttrel'annoncedelamortd'unhommedonnetellequelqueprisesurlui desespritsmalfaisants .Cesentiment,commeonsait,estuniversel.Iln'estsansdoute pasncessaired'enmultiplierlespreuves.Envoiciseulementunedernire.ChezlesItonama (IndiensdelaBolivieorientale),aurapportded'Orbigny,quandlesprochespensentquela maladieestmortelle,ilsessaientdecloreleplushermtiquementpossiblelenez,labouche, etlesyeuxdumalade,afinquelamortnesecommuniquepasunautrecorps .
1 2 3

Leprimitif,toutefois,nesereprsentepaslacontagioncommenous.Iln'aaucuneide des agents pathognes qui produisent l'infection, ni de la faon dont le contact peut la communiquer.Ilcroitonpourraitaussibiendire,ilsentquelamortestcontagieuse, pourdesraisonslafoisphysiquesetmystiques,insparablesdanssonesprit.Lecontactdu cadavrerendimpursceuxquiletouchent,quifontsatoilettefunbre,quiletransportent, quil'ensevelissent.Ilfautqueleshommesetlesfemmesquiontprisunepartplusoumoins activeauxritesfunrairesetquiontsubicecontactpassentparunesriedepurifications
1 2 3

I. EVANS, Studies in religion, folklore, and custom of British N. Borneo and the Malay Peninsula, p. 225. J. H. HUTTON, The Sema Nagas, p. 242-343. E. NORDENSKILD, Die Itonama Indianer, Zeitschrift fr Ethnologie, XLVII (1915), p. 112-113 (citant d'ORBIGNY, L'homme amricain, II, p. 237).

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

188

nousdirionsparunedsinfection.Maiscen'estpasdanscetteimpuret,souilluresouvent facileenleverparlesritesappropris,quegtleplusredoutabledangerdecontagion:c'est danslemortluimme,quiexerceuneattractionsurlessiens.Pourdesmotifsplusoumoins conscientsetplusoumoinsgostes,paraffection,disentlesuns,d'autresprtendent,au contraire,parjalousiecontreceuxquiontlebonheurdevoirencorelalumire,parcraintede faire seul le grand voyage, etc., il cherche les entraner avec lui. Sur ce point les tmoignagessontinnombrables,etconcordantsdansleurdiversit.Lesmotifsattribusau mortdiffrent,maispartoutonapeurdesoneffortpourattirerluilessurvivants. ToutcelaestnettementindiqudansunelgendeandamnequeM.A.R.Brownarecueil lieetcommente.Yaramurud,tantmortdessuitesd'unaccident,devientunesprit(spirit), maisseulementparcequ'ilyestcontraintparsamre,qui,maintenantqu'ilestmort,insiste pourqu'ilsortedumondedesvivants,etdevienneunesprit.Alorsl'esprit(ledfunt)revient pourvoirsonfrre,dont,parsoncontact,ilcauselamort.L'histoiredonneentendrequesi Yaramurudafaitmourirsonfrre,cen'estpasqu'iletdemauvaissentimentssongard. Aucontraire,c'estsonaffectionpoursonfrrequil'apoussrevenirpourlevoir.Lamort quienarsultestprovenuedececontactdel'hommevivantavecl'esprit.D'oilressort que,danslapensedesAndamnes,lesesprits(lesmorts)necausentpaslamaladieetla mort par mauvaise intention, mais du seul fait de leur proximit. Comme la lgende le montretrsclairement,lesritesfunrairesontpourobjetd'empcherlemort,malgrsa rsistance,d'treencontactaveclesvivants .
1

ChezlesBattak,aurapportdeWarneck,partirdumomentdudcs,lemortdevient l'ennemidesvivants,mmedesonplusprocheparent.Ilestfurieuxd'avoirdquitterle mondedelalumire,etilveutalorsattirerd'autresvivantsdanslamort.Warneck donneaussi,d'aprsuntextebattak,unedescriptiondtailleettrsanimed'unenterrement indigne:onyvoitlessurvivantstrsinquietsl'idequeleurtondipeuttreattirparle begu(lemort).Untondiquis'taitlaissfaireestrappel .Demme,enAfriqueaustrale, chezlesHerero,l'objetdeshommagesrendusaumortestd'entretenirl'esprit(Geist)du mortenbellehumeur,afinqu'iln'emmnepasl'meduvivantdanslesombreroyaume.Un jour, un matre d'cole indigne fit la remarque suivante une femme qui pleurait au cimetire:Tupeux maintenant laissercoulertranquillement teslarmes;puisque tu es chrtienne,tun'aspluscraindrequetonparent,quiestenterrici,net'enlve .Etdansle dictionnaire otjiherero de Brinckmann, on lit : tuarera, emporter quelque chose pour quelqu'un avec soi ; se dit aussi d'un moribond qui veut absolument emmener avec lui
2 3

1 2 3

A. R. BROWN, The Andaman islanders, p. 299. Cf. ibid., p. 216. Joh. WARNECK, Die Religion dei, Batak, p. 71. Berichte der rheinischen Missionsgesellschaft, 1914 p. 61 (Khlmann).

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

189

quelqu'unqu'ilaime,etquidit:Jenetelaissepasderriremoi,jet'emporte.Ilarrive souvent,paratil,quelapersonneenquestionnetardepassuivredanslamortceluiqui voulaitl'emmener .


1

C'estsurtoutpendantlespremiersjoursaprsledcsquelenouveaumortsouffredesa solitude,etqu'ilcherches'assurerdescompagnonsd'infortune,etaussideroute.Mme LeslieMilneabiendcritcesentiment.Chezlesparentsquisurvivent,cequiprdomine, c'estlacompassionpourlasolitudedel'espritprivdesoncorps.LesPalaungsn'aimentpas treseuls.Ilssontaccoutumsdsl'enfancesetrouvertoujoursencompagnie.Quandles enfantsnesontpasjouerenpleinair,ilssetiennentaveclesadultesdanslesmaisons,dans lesplantationsdeth,oudanslajungle.Lesjeunesgaronssonttoujoursplusieurspour garderlebtail;lesjeunesfillesserunissentlematindebonneheurepourallerpuiserde l'eaulasource...Lorsqu'ilssontmalades,ilssonttoujoursentoursd'amis,etilestrare qu'ilsdormentseulsdansunechambre.C'estdonccausedelasolitudequelevoyagedu mort(ghost)paratterribleunPalaung .Mmescraintes,bienloindel,chezles IndiensCatiosdelaColombie.Aprslamortd'unIndien,sonmenecesserapasderder jusqu'cequ'ellerencontreuncompagnon,afindenepasserendreseuleauxrgionsincon nuesdel'autremonde.Chacunapeurd'trechoisiparlemort.Cetteassignationmystrieuse arriverainfailliblement,sidanschaquehutteonngligedeplacerunfagotdetoboauxquatre coinsdelapice,ouaumoinsdevantl'escalier...Ilfautprendrecetteprcautionpendanthuit joursenviron.Pass ce dlai,le penarata (esprit del'autremonde) laisselesIndiens en paix .
2 3

Autreraison,plusprofonde,bienquepeuttremoinsconsciente,decraindrelacontagion delamort:l'individualitduprimitif,onenavulespreuvesplushaut,n'estpasuneralit parellemme,isolableensoi.Elleestpourainsidireencastre,oudumoinsenveloppe, danssongroupe,quiestl'trevritable.Lesentimentsubjectifquechaqueindividuadeson existencepropren'empchepasquesareprsentationdeluimmenesoitinsparablede celledesautresmembresdesonclanoudesaSippe.Souvent,commeonl'avu ,quandl'un d'euxestmalade,ledocteurprescrituntraitementouunrgimelafoispourlepatientet poursesproches.Unefemmeavaleralemdicamentqu'elleestvenuechercherpourson mari.Silamaladiejettelaconsternationdansungroupe,cen'estpasparcequ'onapeurdela contagionausenseuropendumot;maisl'influencemalignequis'exercesurunmembredu
4

1 2 3 4

H. BRINCKER, Wrterbuch des 0tji-herero, p. 229. Leslie MILNE, The home of an eastern clan, p. 295. Fr. SEVERINO de SANTA TERESA, Creencias, ritos, usos, y costumbres de los Indios Catios de la Prefectura apostolica de Uraba, p. 56-57. Cf. supra ch. II, p. 96-99.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

190

groupevaagir,elleagitsansdoutedjsurlesautres,envertudeleurunionmystique,de l'essencequileurestcommunetous. Demme,silamortafrappunmembredugroupe(engnralcommelamaladie,par l'effetd'unensorcellement),lesautressonttoutprsd'treatteintsaussi:peuttrelesontils dj!Encesens,direquelamortestcontagieuse,c'estdirequ'enprsenced'unemort,la reprsentationdelasolidaritintimequiunitlesmembresd'unmmegroupes'imposeavec forcechacund'eux.Lesentimentdecrainteseproduitalorscommeunrflexe.l'le Kiwai,lesindignes,surlefleuveFly,affirmentquelorsquequelqu'undeleurclanmeurt loindechezlui,aumomentmmeosonespritquittelecorpsunsentimentd'inquitude survientauxespritsdesautresmembresduclan,leurscorpsdeviennentfaibles, et cette faiblesse dure vingtquatre heures. Les indignes appellent cela sympathie avec le mort (spiritsympathy),oucompassion .Ilsprouventainsi,etilsexpriment,leurfaon,quela mortdel'und'eux,mmeauloin,estaussittressentiepartous.
1

M.Grubbaexposentermessaisissantsl'horreurdesLenguasl'idequ'unnouveau mortresteraitdansleurvoisinagependantlanuitquisuitledcs,leurhteemporterun mourantquandilperdconnaissanceavantlafindujour,etleseffortsdsesprsqu'ilad faire luimme, grivement bless, pour les convaincre qu'il n'allait pas expirer avant le coucherdusoleil.Touttaitdjprtpourleportersatombeetl'yensevelir!Chezces Lenguas, comme chez les autres primitifs, trs nombreux, qui pratiquent obstinment l'enterrementhtif,lemotifprincipalsemblebientrelacraintedelacontagiondelamort. Ilscroientquelaprsencedunouveaumortparmieuxserainfailliblementfataled'autres vivantsdesonentourage.Pourparercedanger,ilfautavanttoutsedbarrasserducadavre, etprocderaussittauxcrmoniesquirendenteffectivelasparation.C'est,pourainsidire, l'amputationd'urgenced'unmembregangren,d'odpendlavieducorpstoutentier.Carla solidaritdugroupesocialestcomparablesurcepointcelled'unorganisme.Lapersonne quivientdemourirrisquedecommuniquerlamortvolontairementounon,peuimporte, uneouplusieursdecellesquiappartiennentsongroupe.Ilfautdoncrompreau plusvitelesliensquiunissentlemortauxsurvivants,etd'abord,l'loigner. Onaencoreaumoinsuneautreraisondesehter.Selonunecroyanceassezrpandue,le nouveaumortneserendpascomptetoutdesuitedesontat.Ilnesaitpasqu'ilacessde fairepartiedumondedesvivants.Ilnes'enapercevra,iln'enprendravraimentconscience, qu'auboutdequelquetemps,quandcertainssignesobjectifsilauralapreuvequ'ilnevit plus.LesmortsdeFlorida,ditCodrington,s'envontGuadalcanar.Detempsentemps,un
1

E. B. RILEY, Among Papuan head-hunters, p. 297.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

191

canotvenaitdeGuadalcanarpourtransporterlesmorts(ghosts)Galaga,enfacedeGaeta. L,ilsdbarquaientd'abordsurunrocherprsdurivage,etalors,pourlapremirefois,ils s'apercevaientqu'ilstaientmorts...Bogotu,dansl'leYsabel,lesmorts,quandils traversentl'airenvolantprsdeLaulau,seposentd'abordsurcertainsrochersoilsprennent consciencedeleurtristecondition...Wanga,dansl'leSanCristoval,l'me,quandelle aquittlecorps,devientunataro(ghost),etceluiciserend,croiton,troispetiteslesprs d'Ulawa.Enarrivantl,lemort(ghost)sesentencoretreunhomme,etnesefaitpasencore uneidedesacondition;ilrencontredesamis,etilleurdonnedesnouvellesdel'endroit d'oilvientdepartir.Auboutdequelquesjours,unmartinpcheurlefrappedubecla tte;dsormaisiln'estplusqu'unmort(ghost) .
1

EnIndonsie,l'medudfuntneveutd'abordpascroirequ'ilestmort.Laprtresse (walian)rpanddescendresdevantlamaisonmortuaire,etfaitvenird'autresmesdupays desmortspourleconvaincredesapropremort...L'medumortcauseavecelles,maisse refuselesaccompagner...lafin,ellecomprendquesoncorpsacessdevivre...etelle pleure .Riedelmentionneplusieursreprisesunecroyancesemblable.Parexemple,dans leslesWatubela,siquelqu'unmeurtpendantlanuit,onattendlamatinpouravertirses proches;ilfautquel'me(gamala)revienned'abordsoi.Selonlacroyancepopulaire, l'me,aussittaprslamort,setrouvedansl'tatd'unhommequiesttombd'unarbre,et, danslespremiersmoments,elleestdansuntatdetroubleetdeconfusion.Dansd'autres lesvoisines,lorsquequelqu'unvientdemourir,lacoutumeestdefaireunvacarmeterrible, et deselamentertrsfort,pourfaireprendrel'esprit(nitu) consciencedeson tat, et l'amenerserendrecomptedesacondition .Demme,chezlesLenguas,l'me,au momentoellequittelecorps,esttonne,etnecomprendpasbiencequiestarriv .
2 3 4

Retourlatabledesmatires
1 2 3 4

R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 256-257. A. C. KRUYT, Het animisme in den indischen Archipel, p. 325. J. S. F. RIEDEL, De sluik en kroesharige rassen tusschen Selebes en Papua, p. 211 et 465. W. B. GRUBB, An unknown people in an unknown land, p. 122.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

192

Lacraintedelacontagionn'estqu'unedesmanifestationsdutroubleprofondqu'unemort produitdanslegroupesocial,etdesractionsqu'elleydtermine.LeDrMalinowskicrit cesujet:Lamort,cheztouslesindignesdelacteorientaledelaNouvelleGuine,cause unegrandeetdurableperturbationdansl'quilibredelaviedelatribu.D'unct,arrtdu coursnormaldelaconsommationconomique.Del'autre,unesrieinnombrablederites,de crmonies,dedistributions,deftesquiengendrent,l'uneaprsl'autre,toutessortesd'obli gationsrciproques,absorbentlameilleurepartdel'nergie,del'attentionetdutempsdes indignes,pourunepriodedequelquesmois,oudedeuxans,selonl'importancedudfunt. L'norme bouleversement social qui se produit ainsi au point de vue conomique aprs chaquedcs,estundestraitslesplussaillantsdelacivilisationdecespeuples.premire vue,ilnousfrappecommeunenigme,etnousengagedanstoutessortesdeconsidrationset derflexions.Cequirendleproblmeencoreplusobscuretpluscomplexe,c'estquetousces tabous,toutescesftes,touscesritesn'ontabsolumentrienvoiravecl'espritdumort. Celuiciestpartitoutdesuite.Ilestdfinitivementtablidansunautremonde;ilatout faitoublicequisepassedanslesvillages,etenparticuliercequisefaitenmmoiredeson existenceterrestre .
1

Sansdouteestilvraiquelestabous,ritesetcrmoniesontpourobjet,moinsledfunt luimme,quelarparationdudommagecausparsamortaugroupedontiltaitunlment intgrant.Ladifficultpournousestderestituerdesreprsentationsfortementmotionnelles dontnousn'avonspasl'exprience.Dansnossocits,lasolidaritentrelesmembresd'un mmegroupen'estpasmoinstroitequechezlesPapousdontparleM.Malinowski.Mais elleestunpeudiffrente,et,sil'onpeutdire,moinsorganique.Lamortdel'und'entrenous frappeaussidummecouptouslessiens.Maiscetteatteinten'estnisentienireprsentede lammefaonquechezeux.Lorsque,parexemple,unmembreimportantd'unedenos famillesdisparatenpleineforce,celleciasouventsubirlescontrecoupsdesonmalheur: fortune compromise ou perdue, situation sociale diminue, avenir des enfants incertain, santsparfoismisesendanger,etc.Maissigravesetsidouloureusesquesoientcescons quences,etsiloinqu'ellesseprolongent,cenesontquedesconsquences.Lamortn'aatteint directementqu'unseulindividu:leresteestunesuitedecepremiervnement.Dansune socit primitive,les choses offrent unaspect unpeu diffrent. Quand le chef de la famille,ouunautredesesmembresimportantscessedevivre,legroupe,enunsens,com mence du mme coup mourir. Car l'tre vivant vritable est le groupe : les individus n'existentqueparlui.C'estdonclegroupequisesentdirectementfrapp.Cettemortluifait perdreunepartiedesasubstance.
1

Dr B. MALINOWSKI, Argonauts in the Western Pacific, p. 490.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

193

Ainsi s'claire quelque peu, sembletil, le mystre qui a arrt l'attention du Dr Malinowski.Ainsis'explique,d'unefaonplusgnrale,leparadoxequenousrencontrons danslessocitsprimitives:l'individuyestbeaucoupmoinsimportantenluimmeque danslessocitssuprieures,etpourtantlamortd'unadulteyparatunvnementbeaucoup plusconsidrable,etelleycauseuntroublebeaucoupplusprofond!C'estquelamort atteint au premier chef, non pas l'individu, mais, travers lui, le groupe mme. C'est l'existencedugroupequisetrouveentame,etmiseenpril. Del,l'normitdelaractionquesignaleleDrMalinowski,del,lesinnombrables rites,crmoniesettabousjugsindispensablespourrtablirl'quilibresocial.Del,encore, lacoutumesirpanduequiexigequelamortd'unmembredugroupesoitvengepar celledel'auteurdecettemort,oudumoinsdel'undessiens. Les indignes euxmmes disent souvent que le mort rclame cette vengeance. Si les survivantslangligent,ilss'exposentsacolre,qu'ilsonttoutesraisonsderedouter.Ils n'ontdoncpasbalancer.Ilfautqu'ilsluiprocurentcettesatisfaction,mmesicettevendetta doitlesentranerdansuneguerrequileurcoteracher.Deplus,s'ilsmanquaientcedevoir, les anctres qui surveillent jalousement leurs actes, et leurs omissions, ne le leur pardonneraientpas. Cesraisonsdelavendettasontvidentes.Cenesontpourtantpaslesseules,nipeuttre, malgrlesapparences,lesplusprofondes.Danslestribusaustraliennesolancessitde vengerlemortparatleplusimprieuse,celuicidoitpourtantsecontenterassezsouvent d'unsimulacre.L'expditiondevengeancealieu.Auboutdequelquetemps,ellerentreau camp.Ceuxquiyontprispartnes'expliquentpassurcequis'estpass.Ontilsvraimenttu unmembredelatribucoupabledelamortdeleurparent,ousontilsrevenuscommeils taientpartis,personnenelesait,nineledemande.Lachoseenrestel.Legesteasuffi.On nesemblepascroirequelemortpuisses'offenser. Cequiestabsolumentindispensable,cen'estdoncpasunesatisfactiondonneraumort (qu'onluiprocured'ailleurs,sionlepeutsanstropderisque),c'estunritequiassurele rtablissementdel'quilibredugroupe,c'estlacompensationmystiqueduprjudicequ'ila subi.Enuncertainsens,lavengeanceellemmedoittrecomprisecommeunecompensa tion.Parfoismme,commeleDrThurnwaldl'amontrpourleslesSalomon,ellenesuffit paselleseule,etelledoittreaccompagned'unecompensationformelle.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

194

Telleestaussil'idedecesPahouinsquil'administrateurfranaisneparvient pas persuaderqu'ilfautvivreenpaixaveclevillagevoisin,mmes'ilmanqueuncadavreleur compte.Ilsontbesoind'galiserd'abordlenombredescadavres;ilsferontlapaixensuite.Ce n'estpasseulementlemortquiveutunevengeance:c'estlegroupequinepeutpassepasser d'unecompensation.Ilnes'agitpasseulementd'exigermatriellementund.Onpourraitla rigueur y renoncer. Mais la compensation a une valeur mystique. La ngliger serait compromettrel'existencemmedugroupe .
1

Lolechefouleroi,commeparexemplechezlesCafres,incarne,etpourainsidire personnifie,legroupesocial,unecompensationluiestduepourlamortd'undesesmembres, mmesicellecin'estpaslefaitd'untranger.Unetrangecoutume,ditSteedman,prvaut danscettetribu.lamortd'unhomme,sesparentssontobligsdedonnerunbufauchef, afindeleconsolerdelapertequ'ilasubieparlamortd'undesessujets .Lechefquivaut iciaugroupeluimme,etconsolationsignifiecompensation.LecolonelMacleancritde mme:Laloicafresemblefairepeuoupasdediffrenceentrelemeurtrevolontaireet touteautreespced'homicide,saufpeuttreenceci,que,danslecasd'homicidepurement accidentel,onn'insistepasaussirigoureusementsurlepaiementcompletdel'amende.Le principeadmisestquelespersonnesdesindividussontlapropritduchef;etque,comme ilatprivdelavied'undesessujets,ilfautqu'ilreoiveunecompensationpourcette perte.Lacompensationpourtouteslesespcesd'homicideestsiuniversellementexigeque, mmedanslecasounepersonneaccuseducrimedesorcellerievientmourirdela torturelaquelleelleesttoujourssoumise,outretuesanslapermissionduchef,la compensation(isizi)doittrepaye,moinsquelechefnetrouvebond'abandonnerson droit,cequ'ilfaitquelquefoisenpareilcas .Onnesauraitmieuxmettreenlumireque l'homicideestavanttoutuneatteinteporteaugroupe.Lacompensationdueauchefqui l'incarneapourobjetessentielderestaurerl'quilibretroubl.
2 3

Unedernireraison,voisinedelaprcdente,intervientencoredanslemmesens,et contribuerendrencessairecetterparation.Pourlamentalitprimitive,unmalheurestle signequed'autresvontarriver.Or,onsaitqu'sesyeux,prsagerquivautcauser.Voiciun exempleentremille:Siunhommeconsidrablemeurt,siunbufvigoureuxmeurt,ondit que c'est le commencement d'accidents mauvais, c'estdire c'est un signe que d'autres malheursdummegenrevontsuivre .Ilnes'agitpaslseulementdelacroyanceexprime parleproverbe:Unmalheurn'arrivejamaisseul.Danscetteattitudedesprimitifsen
4

1 2 3 4

Cf. supra, ch. II, p. 116-119. A. STEEDMAN, Wanderings and adventures in the interior of South-Africa, I, p. 262. Colonel MACLEAN, A Compendium of Kafir law and customs, p. 60-61. J. L. DHNE, A Zulu-Kafir dictionary, p. 137.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

195

prsence d'un dommage subi, en particulier lors de la mort d'un des leurs, se trouvent impliquesdesreprsentationsplusprcises,quisontpeuttrel'originelointaineetsouvent oubliedecettecroyance. Aussilongtempsquelarparationoucompensationindispensablen'apaseulieu,onpense quelapersonne,oulegroupequiatls,demeuresousunemauvaiseinfluence,et,par suite,resteendanger.Parexemple,chezlesDayak,tantquelapartielsen'apasobtenu satisfaction,telleestdumoinsleuropinionsonbientrefutur,satranquillitfutureest menace.C'estseulementlorsquel'amendeatpaye,oulorsqu'ilatsatisfaitla vendettaquecebientreseraassur,caralorsseulement,disentlesLandakDayak,les mauvaisesinfluencesauronttcartes. L'auteurestassezsurprisdecequ'ilobserve:Lesingulierdanscettecroyancepopulaire ausujetdesmauvaisesinfluencesquedtermineuncrimeouuneviolationdelaloi(adat), estquecesontjustementlesvictimesdecetteviolationquiontsouffrirdesmauvaises influences;iln'estpasquestiondelacolred'enhautcontrelecriminelouletransgresseur delaloi.Phnomnetrangeenvrit!encontradictionaveclesprincipesdemoralitetde religiondontnousadmettonslaprsencecheztouslespeuplesdelaterre,mmelesmoins avancs,encontradictionaveclacroyanceinnecheztousleshommesquelespuissances suprieurestrouventagrablecequiestbien,etsedtournentdecequiestmal.Onnepeut pasdirequelesDayakn'ontaucuneidedelamoralit:leurdroitusuelmontrequeleur connaissancedubienetdumalestensubstancelammequelantre...Etpourtantils soutiennentceparadoxe,quiplacelapartielsesousladominationdespuissancesmauvai ses,etlaisseimpunilecoupable ....Chaquepetitdommage,chaqueprjudicegravequi estsubimetlapartielsesousl'influencedumauvaissort,etnonpaselleseulement,mais lacommunautentire.C'estpourquoiilfautquelesinfluencesmalignessoientmiseshors d'tatdenuire,dansl'intrtdelavictimecommedetoutsongroupe.Pourcetteraison,le droitpnaldesDayaksexigequenonseulementletortcommis,leprjudicecaus,soient l'objetd'unddommagement,maisaussiquelesmauvaisesinfluencessoientneutralises.
1

De l, cette consquence curieuse. Non seulement une personne qui s'est rendue coupabled'unefauteenversuneautreesttenuededtournerlemalheurquimenacecelleci. Maissilesortadjagi,c'estdire,selonlacroyancepopulaire,silapersonnesouslecoup dumalheuradjtfrappe,lapremireesttenuepourresponsable.Parexemple,sile hasardfaitquelapersonnelse,ouquelqu'undesamaison,viennemouriravantquela justiceaittsatisfaite,avantquelesinfluencesmauvaisesaienttdsarmes,onimpute
1

M. C. SCHADEE, Bijdragen tot de kennis van den godsdienst der Dayaks van Landak en Tajan, Bijdragen lot de tall- land- en volkenkunde van Nederlandsch-Indi, 1903, p. 338.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

196

simplementcecasdemortleuraction,etl'adversaireensupportelaresponsabilit.M. SchadeeatrouvlammecroyanceenNouvelleGuine.M.CharlesDundasenaobserv unesemblablechezlesDschaggaduKilimandjaro .


1

Onvoitmaintenantpourquoilacompensation,etlavendettaentantqu'elleenestune forme,sontabsolumentindispensablesaugroupequiasubiuntrsgraveprjudiceparla mortd'undesesmembres.Ilnes'agitpasseulementdesatisfaireunbesoinlmentairede justicequiexigel'expiationd'unmalparunautremal,oudesoulagerlacolreprovoquepar laviolenceetl'outrage,ouenfindertablirl'quilibrerompu.Ilyaquelquechosedeplus.Le prjudicecausaugroupel'aplac,pourainsidire,souslecoupd'autresmalheurs.Tantque celuiln'aurapastrpar,tantquelegroupen'aurapasreuunecompensationsuffisante, sousuneformeouuneautre,lespuissancesmalignesneserontpas,selonl'expressiondes Dayaks,neutralises,dsarmes,miseshorsd'tatdenuire.Unefoislacompensation obtenue,aucontraire,lesortcessedemenacer,etlascuritrenat. Onpeutdoncconsidrerlavendetta,pourunepart,commeunesatisfactionquiestdueau mortluimmeetauxanctres.Maisilfautyvoiraussi,etpeuttresurtout,uneractionde dfensedugroupecontrelecoupquil'afrapp,etunmoyenpourluid'carterlesautres malheursquinemanqueraientpasdeseproduirelasuitedupremier.Ainsicomprise,la ncessitabsoluedelavengeanceoudelacompensationpourunemorts'accordebienmieux avecl'importancerelativementmdiocrequelesreprsentationsdesprimitifsaccordent l'individucommetel.

Ch. DUNDAS, Kilimandjaro and its peoples, p. 155.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

197

CHAPITREVIII
LASURVIEDESMORTS

Retourlatabledesmatires

Leprimitif,engnral,croitlasurviedel'individu.Selonlui,l'homme,lamort,cesse defairepartiedugroupedesvivants,maisnonpasd'exister.Ilasimplementpassdece mondedansunautre,oilcontinuevivre,plusoumoinslongtemps,dansdenouvelles conditions.L'Europen,quileplussouventconstatecettecroyanceavecsympathie,mais sanscritique,nemanquegured'yreconnatresaproprefoienl'immortalitdel'me.Pour neciterqu'unexemple,lemissionnaireTaplin,quin'taitpasmauvaisobservateur,crit: Beaucoupdepersonnesmettentfortementendoutesilesaborignesdescoloniesaustra liennescroientl'immortalitdel'me.J'affirmenonmoinsfortementqueoui.Maisleur croyancetantsousformedetradition,ilestdifficiledesefaireuneideexactedecequ'ils croientclairement .Taplinsentaitbienqu'ilyalquelqueobscurit.Iln'entaitpasmoins persuadquelesAustralienscroyaientcommeluil'immortalitdel'me.Cependantils n'ontpasl'idedel'metellequeTaplinl'entendait.D'oprovenaitdoncsaconviction?
1

Rev. G. TAPLIN, The folklore, manners, customs and languages of South-Australian aborigines, p. 26.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

198

Nousenavonsindiquplushautlacauseprincipale.Lesdiffrencesentrelesreprsenta tionsdesAustraliensetlesntressurcesujet,quoiqueprofondes,setrouventmasquespar desressemblancessuperficielles,maisfrappantes.Cellescisautentauxyeuxdesobserva teurs,quiconcluenttoutdesuite,sansdfiance,l'identitdescroyances.Departetd'autre, lamortestconuecommeunesparation,commeledpartdequelquechose,d'untrequi quittelecorps.Onnes'aperoitpasquelaressemblances'arrtel. Selonlesreprsentationscollectivesdenossocits,cequis'enva,c'estl'me,pur principespirituelquin'ariendecommunaveclamatire.Lamentalitprimitive,aucon traire,neconnatrienquicorrespondenosconceptsd'espritpuroudecorpsexclusivement matriel.Quandl'hommemeurt,cen'estdoncpas,sesyeux,unemequisesparede soncorps. Renonons des assimilations htives et trompeuses. Neposons plus au primitif une questionquiluichappe,etdontlestermesimpliquentunemtaphysiquespiritualistedontil n'apaslamoindreide.Neluidemandonspascommentilrsoutdesproblmesauxquelsil n'ajamaissong.Ladestinedel'individudansl'audel,parexemple,neluicausegure d'inquitude,etiln'aquepeudechosesendire.N'essayonspasderetrouverdansses reprsentationsnotredistinctiondel'meetducorps.Tchonsaucontrairedelessaisirsans lesdnaturer,s'ilsepeut,etnelesforonspasentrerdanslecadredenosconcepts. Leprimitif,commeonsait,rapporteleplussouventdesactionsdeprsencelesfaitsqui arrtentsonattentionchezuntre.Sil'aiguilledelaboussolemarquetoujourslenord,c'est quel'instrumentrenfermeunpetitespritquiindiqueconstammentlaroutedecect.De mme,pourlesPolynsiens,lessymptmesdelaplupartdesmaladiessontduslaprsence, l'intrieur du corps, d'un atua qui le dvore lentement. L'ignorance absolue, dit Casalis,osontlaplupartdesindignes,descausesnaturellesetdessymptmesdesdiverses affectionsmorbides,faitqu'ilssereprsententgnralementlesmaladiessouslaformed'un corpstranger.Ils'agitleplussouventdequelquechosequirampe,setortille,courtdetel endroittelautre.J'aiconnuunmaladequiprtendaitavoirunessaimdebourdonsnoirs dansl'estomac...Cetteerreurtourneauprofitdecertainsimposteursquiprtendentenlever parlasuccionlesinnombrablesarticlesquelessorciersontl'artd'introduiredanslapauvre machinehumaine .
1

Conformmentcettehabitudeconstante,leprimitif,quisenttrsbienladiffrenceentre l'individuvivantetlecadavre,expliquelacessationdesfonctionsvitalesparledpartd'un
1

E. CASALIS, Les Bassoutos, p. 295-296.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

199

tre,d'unprincipe,quilesassurait.Ceprincipen'estnipurementspirituel,nipurement matriel,s'ilestpermisdeseserviricidecesmots.Ilestlafoisl'unetl'autre.Saprsence agitcommeunevertumystique.Onserappelle,parexemple,lagraissedesreinsdes Australiens.Tantqu'elleestprsenteoudumoinsintacte,ellegarantitlaviedel'individu. Ellepeutluitreenleveparunsorcier,sansplaieapparente.Ellepeutaussidprirdufait qu'unedesappartenancesdel'individu,tracedesespas,vtementsimprgnsdesasueur, rognuredesesongles,unpeudesasalive,desescheveux,etc.,asubilesoprations magiquesd'unsorcier.Ilyamillemaniresdeporteratteintecettegraissedesreins,etde fairecessersonactiondeprsence.Lamortsurvientalorsncessairement.Ailleurs,lemme rleseraattribuaucur,aufoie,ausang,etc.Toutefois,cetteconditionn'estpaslaseule d'odpendelavie.Sil'imagedel'homme,sondouble,sonatai,sontamaniu,sonwairua, sonmauri,etc.,sontlssoudtruits,ilmeurt,commel'hommelopardmeurtquandson lopard est tu. En vertu de leur consubstantialit, la disparition du double entrane en gnralcelledel'individuluimme,quin'enestpasrellementdistinct. Enfin,dansnombredesocits,l'individucomprendencoreensoi,sanss'identifiercom pltementaveclui,untrequiasaviepropre,etquiestluicependant:l'iningukuadel'Aus traliecentrale,lekraetlentorodel'Afriqueoccidentale,lenagualdel'Amriquecentrale,le nyarongdesMalais,etc.Decettreencore,ilfautdirequ'aussilongtempsqu'ilestprsent, l'individuvit,maisques'ils'loignedfinitivement,lamortalieuaussitt. D'autrepart,etceciacausbeaucoupdeconfusionscesactionsdeprsencenesont pas indpendantes les unes des autres. L'ensorcellement d'un homme par des pratiques exercessurunedesesappartenances,ousursonimage,enmmetempsqu'ilarrteles fonctionsvitales,dtermineledpartdesongnieprotecteur.Rciproquement,l'absence dfinitivedecegnie(kra,ntoro,etc.),entranantlamortdel'individu,faitcesserlaprsence duprincipe,distinctdecegnie,quientretenaitlesfonctionsvitales.Danslesdeuxcas, l'individumeurtetsubsiste.Saconditionseuleachang.Retranchdelasocitdesvivants, ilfaitdsormaispartied'unautregroupe,celuidesmortsdesafamilleoudesonclan,oil estplusoumoinsbienaccueilli.Laplupartdeslanguesontunmotpourdsignerl'individu passl'tatdemort:tamateenMlansie,beguchezlesBattak,etc.Nousn'avonspasde termequicorrespondeexactementceuxl,parcequelareprsentationqu'ilexprimenous faitdfaut.Esprit,ombre,fantme,revenant,spectre, spirit,ghost,Geist, etc.,tousces mots,demmequeceluid'me,loindetraduirelapensedesprimitifs,latravestissentet latrahissent.Pouryresterfidle,nousnousabstiendronsdsormaisd'employercestermes trompeurs,etnousdironsl'hommemortousimplementlemort .
1

Cf. C. G. SELIGMANN, The Melanesians of British New-Guinea, p. 610 et SCHREUER, Das Recht der Toten, Zeitschrift fr vergleichende Rechtswissenchaft, XXXIII, p. 341, note 3.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

200

II

Retourlatabledesmatires

Presquepartoutlesprimitifscroientquelesmortssontallsmenerailleursunevieassez semblablecelled'icibas.Lesdtailsdiffrentselonlessocits:lareprsentationfonda mentaledecettevierestelamme.Jen'endonneraiquequelquespreuves.EnNouvelle Guine (tribu Ka), comme les hommes continuent vivre sous la forme de morts (Geister),commeilsemportentdansl'audeltoutesleursqualitsetleursfacults,cesont lesplusguerriers,lesplusviolents,lesplusbrutaux...quel'onredouteleplusaprsleur mort . Chez les Kayans de Borno, le mot urip, dans l'usage ordinaire, veut dire vivant,maisonl'emploieaussicommeprfixedevantlesnomsdesnouveauxmorts.Cela sembleindiquerchezceluiquiparlelesentimentquelapersonnecontinueavivre,malgrla mortducorps .EnAfrique,chezcertainsBantou,mmesreprsentations.Ils ne pensentpasqu'lamortlapersonnedisparaisseabsolument.C'estlarsurrectionducorps quiestnie.Lapersonnemmecontinuevivre .Dansl'Ouganda,jadis,leroimorttait encorevivant.Cesfemmesdansletemplen'taientpasappelessesveuves,niconsidres commetelles:c'taientlespousesduroidfunt,dontonparlaitcommes'iltaitencore vivant...Dansuntempleroyal,leroimortaccordaitchaquejourdesaudiences;sacourtait disposecommes'iltaitvivant,etlafouleassemblesetenaitenfacedudaisroyal,ol'on disaitqueleroitaitinvisibleetprsent .ChezlesKikuyu,lefaitd'enjamberun cadavreestprobablementconsidrcommeuneinsulteaumort(Spirit) .(C'estuneoffense gravepourlevivant.)Lesfemmeslaventlecorpsentierducadavre,critleP.Van Wing,quiajoute:Cetteexpression mvumbi estremarquer. Mvumbi n'estpascequ'un corpsmortestpournous.AusensdesBakongo,l'me(moyo)estencoreprsente.Mvumbi, parlaformedumot,indiqueuntreanim,personnel.Ilestremarquerqu'onnepeutparler
1 2 3 4 5

1 2 3 4 5

R. NEUHAUSS, Deutsch Neu-Guinea, III, p. 142. HOSE and Mac DOUGALL, The pagan races of Borneo. II, p. 34. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 103. J. ROSCOE, Twenty-five years in East Africa, p. 150-151. C. W. HOBLEY, Bantu beliefs and magie, p. 107.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

201

de mvumbi pourdsignerlemort,tantqu'ilestlamortuaire.Onparletoujoursdumort comme s'il tait vivant. Mvumbi signifie galement feu un tel. Mvumbi Nzeza, feu Nzeza .Cederniertraitachvedemontrerque,dansl'espritdesBakongo,lesmortssont vivants.Cesontmmelesvivantsparexcellence.Ilssontdousd'uneviequidure,etd'une puissancesurhumaine,quileurpermetdesortirdeleursvillagessouterrainspourinfluencer enbienouenmaltoutelanature,hommes,btes,plantesetminraux.Leschefslesplus puissantssouslecielsontaussilespuissantssousterre.
1

Lorsd'unenterrement,peinelecortges'estilmisenmarchequelesporteurschan cellent:ledfunts'agite,ilfautqu'unparentinterviennepourlecalmer,etlesupplierdese laisserconduireaucimetire...Ilestdescenduavecprcautiondanslafosse,aumoyende cordesetdelianes.Ils'agitdeleposerbienplat,etunefoisqu'ilestplac,deneplusle dranger, sous peine de s'attirer la vengeance du dfunt... Un proche parent, homme ou femme,luidit:Portedenosnouvellesauxanctres...Unefemmeluifaitdesrecomman dations,endisant:Tum'entends,quoiquetunerespiresplus .
2

PourlesHerero,lemortn'estpasmort.Ilentend,sent,voit,penseauxvivants,etles chtie.SiunHereroditunautre:Dieu,c'estdirel'anctre,esttmoin,jemeplaindrai lui,l'autreestcertainquecelaarrivera.Pourcettemmeraison,ilstirentvengeance mmedesennemisquisontdjmortsetgisentdansleurstombes:ilslesdterrentexprs pourcela .ChezlesBaila:Jepromisd'envoyerunbuf,critlecapitaineDale,et Kakobela,avantdemourir,ditqu'ill'attendraitlbas,etdfenditquepersonnenetutavant queceboeufftarriv,souspeined'encourirsondplaisir...Lecadavrefutplacsurtrois peauxsches,etenveloppdansunecouverture...Onl'enduisitdegraisse,etonluimitsa pipedanslabouche.Pourfinir,lesgensluidirent:Sivousavezvousplaindredequelque chose, faiteslemaintenant.N'emportezpasvosgriefs sousterre,pourdtruire votre communaut.Aucunerponsenevenant,onadmitqu'iltaitsatisfait,etlesfunrailles suivirentleurcours .Pareillement,chezlesKiziba,onn'enterrepaslesprtres;on porteleurcadavredanslafort,enveloppdansunetoffed'corce...L,ondcouvrele corps,etonl'assiedsurunsige.Onmetunepipedanslabouchedumort,etonplaceauprs deluiunecalebasseetuntuyaupourboire,commes'iltaitencoreenvie.Pourvtement,le
3 4

2 3 4

R. P. VAN WING, ludes Bakongo, p. 276-277. Cf. chez les Veddas de Ceylan. Une certaine priode s'coule avant que le mort (spirit) devienne un yaka. Il semble qu' proprement parler le mot yaka ne doit pas s'appliquer au mort dans les premiers jours aprs que le spirit a quitt le corps. Pendant cette courte priode, on doit employer le mot prana karaya (celui qui vit), car il n'est pas encore entr dans l'tat dsign par le terme yaka. C. G. SELIGMANN, The Veddas, p. 132-133. Ibid., p. 283-284. J. IRLE, Die Herero, p. 130, 198. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 110 (note).

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

202

cadavrereoitunetoffeencorceetunepeaudelopard...Onditquelesbtesfroces n'attaquent pas le cadavre, parce qu'elles le prennent pour unvivant . Enfin, chez les Mossi,quandlecorps(dumoronaba,duroi)estdanslafosse,onplaceunedemibarrede selsursatte,unchienvivantsadroite,unchatvivantsagauche.Onajouteuncoqetun canaridemil.Lecoqestlpourchantertouslesmatins,avertissantledfuntnabadulever dujour.Lechatfaitlachasseauxsourisetauxrats.Lechienaboieetfaitpeurauxhommes. Lemiletleselserventlanourrituredudfunt.Celafait,oncombleletrouavecdelaterre, ensevelissantensemblemortetvivants .
1 2

Cettenumrationdetmoignagespourraits'allongerindfiniment.Nouslaterminerons parcetterflexiondeM.Grubb.LeLenguanecroitpaspossiblequelapersonnalitde l'hommecessed'exister.L'autrevieestpourluisimplementlacontinuationdecelleci;ilest seulementprivdesoncorps .


3

Commelevivant,lemortpeuttreprsent,aummemoment,endiffrentsendroits.La dualit,labiprsenced'unmmeindividunechoquepasplusleprimitifs'ils'agitd'unmort quedanslecasd'unvivant.Ils'enaccommodemmeencoremieux.Ilsemblen'prouver aucunedifficultconsidrercommeunseuletmmetrelecadavred'unepart,etlemort survivantdel'autre.nosyeux,lamortromptl'uniondel'meetducorps.L'mequittele corps,avecquiellen'avaitriend'essentiellementcommun.Elleseulevitdsormais;lecorps sedcompose.Maisleprimitifn'aaucuneidedecesdeuxsubstanceshtrognesl'une l'autre.Ilignorelespiritualismeproprenosmtaphysiquesetnosreligions.Ilvoitbien quelecorpssedtruit(dumoinsdanssespartiesmolles),etilestrfractairel'idedela rsurrectiondescorps.Nanmoins,commelepassagedelavieterrestrel'autreestun simplechangementdeconditionetdemilieu,l'individumortrestepourluisemblablece qu'iltait,vivant. Pouravoirmconnucefait,lesmeilleursobservateurssesonttromps,etrisquentdenous induireenerreur.Danslamortrelle,ditparexempleCodrington,lasparationdel'meet ducorpsestcomplte.(Onserappelleque,selonlui,lesMlansiensauraientlammeide de l'mequenous).L'atai ou talegi devient otamate ou natmat,unhommemort,et le cadavreaussiestdsignparlemmemot.(C'estdire,l'hommemortetlecadavresontun seuletmmetre,dontladualitetlaprsenceendeuxendroitsdiffrentsn'empchentpas l'individualit:Codringtonsignalecefaitdcisifsanslevoir.)Lemort(ghost)cependantne s'envapaslointoutdesuite,etpeuttreestilpossibledelerappeler.C'estpourquoiles
1 2 3

H. REHSE, Kiziba. Land und Leute, p. 121. L. TAUXIER, Le noir du Yatenga, p. 351. W. B. GRUBB, An unknown people in an unknown land, p. 116.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

203

voisinsmordentledoigtdumortoudumourant,pourlerveiller,etluicrientsonnomdans l'oreille, dans l'espoir que le mort (soul) l'entendra et reviendra . Ce que Codrington appelleicisoul(me)estvidemmentlemort,quiildonneailleurslenomdeghost.Lui mmeenafaitunefoislaremarque,maisiln'enapasvulaporte.C'estunechose trange,ditil,quedanslesleslesplusvoisinesd'Aurora,Pentecte,l'ledesLpreux,le mottamtegi estemploypourme(soul):carc'estcertainementlemotmotatamate, hommemort.Lesindignesnanmoinspersistentsoutenirqu'ilsn'enontpasd'autre . C'estprcismentcequejedisaussi.Lesindignesnesaventcequec'estqu'meou esprit.Ilsneconnaissentquel'homme,tanttvivant,tanttmort,avecsesappartenances, sonatai,sontamaniu,sonimage,etc.;ilsontunnompourledsignerquandilacessde vivreicibas,etqu'ilestentrdanssaconditiond'outretombe.Cenomveutdirehomme mort.Bienn'autoriseletraduireparme.
1 2

Lemort,aprsavoirquittlessiens,restedanslesenvironspendantlespremiersjours. Invisible le plus souvent, il apparat parfois sous la forme d'un animal. Il ne s'loigne dfinitivementquelorsquecertainescrmoniesonttaccomplies .Cevoisinageinquite lessurvivants.Leurchagrinestmldecrainte.Ilsontpeurdelacontagion,etilsredoutent quelemortn'entraneavecluidescompagnonsd'infortune.Ilss'efforcentdoncdelepacifier, del'amadouer,decalmersonirritation,lemort,cemoment,estsouventhostileaux vivants,qu'iljalouse,etsurtoutdenerienfairequipuisseluifournirprtextelespunir. Commentcetteproccupationvatellesetraduire?Pardessoinsdonnsaucadavre,soit pendantqu'ilestencorelolaviel'aquitt,soitloilatexposouenterr.C'estdonc quelecadavre,quigtdanslahutteousouslaterre,etlemortquierredanslabrousseaux environs,nesontpourleprimitifqu'unseuletmmetre:celuiquirespiraithierencoreau milieuxd'eux,etquimaintenantvitailleursd'uneautrevie.
3

Ainsi,ladualitapparenteducadavreetdumort(ghost)n'exclutnullementleurconsubs tantialit.Commelablessurefaiteaulopardapparaissaitsurlecorpsdel'hommelopard, demme,cequiaffectelecadavreestressentiparlemortluimme,quelquedistancequ'il sesoitloign.Decepointdevue,quantitderitesetd'usagesprennentleurvritablesens. Ontraitelecorps,insensibleetdjenvoiededcomposition,commes'iltaitencorevivant :onlerchauffe,onlenourrit,etc.;quoideplusnaturel,s'ilnefaitqu'unaveclemortabsent qui,lui,continuevivre?Quelautremoyenauraitondesatisfaireauxbesoinsdeceluici? Offriraucadavrecequ'onsupposetredsirparlemort,c'est,lalettre,leluioffrirlui


1 2 3

R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 226. Ibid., p. 253. On peut en voir les dtails dans R. HERTZ, La reprsentation collective de la mort, L'Anne sociologique, X, p. 120 sqq.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

204

mme,puisquelesdeuxnefontqu'un.Cen'estpaslunehypothse.Lesfaitsquivontsui vre,titred'exemples,prouventqu'ens'adressantaucadavre,c'estaumort,vivantailleurs, qu'oncroitavoiraffaire. AuQueensland,audessousducorps,onenlevaitl'herbesurunesurfaced'environquatre piedscarrs,etonallumaitunpetitfeusurl'undescts.C'estpourquelemort(spiritofthe dead) ptdescendrependantlanuit,sechauffercefeu,oufairecuiresesaliments.S'il s'agissaitd'unhomme,onplaaitsaporteunelanceouunwaddy,afinqu'ilptchasser pendantlanuit;pourunefemme,onmettaitunyamstick,etellepouvaitaussichasser,ou dterrerdesracines .M.Rothditdemme:Pendantunesemaineoudeuxaprsle dcs,lesplusprochesparentsserendentengroupel'endroitolemortestenterr;ilsont peurd'yallerseuls,parcraintedevoirapparatrelemomadudfunt(shade,ghost,c'est direlemortenpersonne).Dutabac,desallumettesdesaliments,unepipe,etc.,peuventtre dposschaquesoirsurlatombe,etoneninformeexpressmentceluiquiestparti . AuxNouvellesHbrides,onsereprsentel'existencedel'me (Seele) (c'estdire du mort)d'unefaontoutfaitmatrielle.Onenterreledfuntdanssahuttepourqu'ilnesoit passansabri,onluiapportedesalimentspourquelemort(Seele)puissemaintenirsavie,et lol'onenveloppelescadavresdansdesnattes,c'estparcequecellescisontdevenuesune sortedemonnaie,etquel'onfaitaccompagnerlemortdanslatombeparsesrichesse .
1 2 3

Lesmortssemblenttreparticulirementsensiblesaufroidetl'humiditquandleurs cadavres y sont exposs. Chez les Dieyerie, s'il faitfroid quand un indigne vient de mourir,onallumedufeuprsdesatombe,afinquelemortpuisses'yrchauffer,etsouvent onyapportedequoimanger .Dansl'tatdeVictoria,enaot1849,unindigne,mortde tuberculose,avaittenterrparsescompagnonsdanslapropritd'uncolon.Aumoisde novembresuivant,unegrandetemptedepluieetdeventfitragedanslepays.Aussitt qu'ellesefutapaise,lesamisdeGeorgeyreparurent,etilsprirentqu'onleurprttune pelleetunepioche.Jeleurdemandaicequ'ilsvoulaientenfaire.Ilsexpliqurentquele pauvreGeorgey,loiltaitenterr,sentaittroplefroidetl'humidit,etqu'ilsdsiraientle dplacer.Ilsexhumrentlecorps,l'envelopprentdansunecouverturesupplmentaire,le mirentsurunebire...etilsletransportrentdel'autrectdelarivire,pourleplacerdans lecreuxd'unarbre.dontilsbouchrentsoigneusementlesorifices,defaonqu'aucunanimal
4

1 2 3 4

Tom Petrie's Reminiscences of early Queensland, p. 31. W. E. ROTH, Ethnological studies among the North-West-Central Quensland aborigines, n o 289, pp. 164165. F. SPEISER, Ethnologische Materialien aus den Neuen-Hebriden und den Banks-Inseln, p. 312-313. R. Brough SMYTH, The aborigines of Victoria, I, p. 126.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

205

n'yptentrer .AuxlesTrobriand,jediscutaisunjouravecunchefdelacausequi avaitfaitmanquerlarcolte.C'estlafautedel'administration,meditil.Autrefois,lorsque nosdocteursexpertsenplantationmouraient,nouslesenterrionsdanslevillage.Maintenant onnousobligelesemporteraudehors,danslabrousse,oilsontfroid.Naturellement, traitsdelasorte,ils(theirspirits)refusentdes'intresserauxplantations,etc'estlafamine .


1 2

MmesreprsentationschezlesIndiensdelaNouvelleFrance.Unechosenanmoins leurdplut.Quandonenvintmettrelecorpsdanslafosse,ilss'aperurentqu'ilyavaitun peud'eauaufond,raisonquelesneigessefondaientpourlors,etdgouttaientldedans; celaleurfrappal'imagination,et,commeilssontsuperstitieux,lesattristaunpetit .Le mmePreraconteailleurs:Iltchedesavoirpourquoicettefemmefaisaitdifficultde donnerlecorpsdesonfils;elleendonnatroisraisons:lapremire,quelecimetirede Kebectaitforthumide ...


3 4

Lemort,parl'intermdiaireducadavre,nesentpasseulementlefroid.Ilconnataussila faimetlasoif.Onlenourriradonc,etc'estaucadavrequ'onserviralesalimentsdontlemort abesoin.Cettecoutumeestuniverselle,etl'antiquitclassiquenousl'arenduefamilire. MaischezlesGrecsetlesLatinslegestetendaitdevenirsymbolique.Chezlaplupartdes primitifs,lesmortsont,lalettre,besoindemangeretdeboire.Nonpasaveclamme rgularitetenaussigrandequantitquelesvivants:onnepourraitjamaisysuffire.Maisil fautcependantque,plusoumoinssouvent,onleurapportedesalimentsetdelaboisson. Autrementilssouffrent,etilsfontsentirleurcolreauxparentsquilesngligent. Ainsi,l'leKiwai,unchasseur,unjour,tuatroisporcssauvages,aprsquoiparquelque accidentilperditlavie;onnelerevitjamais.Lesgensemportrentdeuxdesporcs,et laissrentletroisimepourlechasseurmort.Pauvrediable!ilaeubiendumal.Ilnefaut pasluiprendretoussesporcs.Lemort(ghost)vacherchertoutautourdelui,bienttilne trouveraplusrien;ilseradansunepositiondifficile .Kiwaiencore,lesoirdes obsques,lesmembresduclanauquellemortappartenaitplacentdesalimentsetallumentdu feusur la tombe. Lapersonne quifournitla nourriture s'adresse au mort(spirit) en ces termes:Cesalimentssontpourtoi.Nousleslaissonsici.Nousavonsaussifaitdufeu pourtoi......Onapportedelanourriturependantcinqjoursconscutifs...Lesixime,le
5

1 2 3 4 5

Ibid., I, p. 108. Annual Report. Papua, 1912, p. 124. Relations de la Nouvelle-France (1634), Paris, 1635, p. 20 (Le Jeune). Ibid. (1637), Paris, 1638, p. 56 (Le Jeune). G. LANDTMAN in BEAVER, Unexplored New-Guinea (2e d.), p. 304.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

206

matredescrmoniess'adressant,aumort,quiestinvisible,dit:Cesplantessontpourtoi. Aujourd'huic'estladernirefoisquenousteprparonsdesaliments.Vat'en !
1

Dansungrandnombredesocits,tantquelecorpsestencorel,onluisertsapart chaquerepas.Aprslesobsques,onluiportemangerdetempsentempsloonl'amis. Oncroitqueledfuntestencoreprsentaprssamort:lapreuveenestque,tantquele cadavre est encore dans la maison, chaque repas on place devant le mort sa portion habituelles .Aussilongtempsquelecadavrerestedanslamaison,ditMmeLeslie Milne,deuxbolsdelaqueremplisdenourrituresontplacsdesdeuxctsducorps,prsde satte,auxheuresdesrepas.Lanourritured'unctestpourlemort (spiritofthedead person), del'autrepoursesangesgardiens(ilyenadeux) .Enfin,pournepasinsister davantage sur des faits siconnus, chez les Akamba, lessacrifices ne consistent qu'en nourriture, et il faut insister sur ce fait que, ce que l'on croit, les morts (spirits) ont rellementbesoind'alimentsmatriels.Ilsressententlafaim,lasoif,lefroid,exactement commelestreshumains.LemissionnaireBrutzerrapportecetterecommandationqu'un docteurfaitauxanciens:Allezl'endroitol'onsacrifieN...Relevezsahuttequis'est croule.Ildortenpleinair,etparcequ'ilestainsiobligdecoucherdehors,lapluiene tomberapas,pourviterqu'iln'ensoitincommod.Apportezluiaussidequoimanger.Ila grandfaim.Donnezluiaussidesgrainespoursemer .
2 3 4

Enunmot,cequel'ondonneoucequel'onrefuseaucadavre,c'estlemortquienjouitou quienestpriv.Leshonneursqu'onrendaucadavre,c'estlemortquilesreoit,etc.Surce dernierpoint,nossentimentssontassezprsdeceuxdesprimitifs.Quandnouscroyons qu'onoutragenosmorts,enviolantleurtombeparexemple,ouenmaltraitantleurscorps, nous ragissons avec la mme violence que les Mlansiens, les Indiens ou les Bantou. Nanmoins, nous trouvons trange que l'on donne un mort boire et manger, des couverturespour avoir chaud, des armes pour allerchasser,qu'on les mette porte du cadavre,etc.

III
1 2 3 4

E. B. RILEY, Among Papuan head-hunters, p. 167. A. HUETING, De Tobeloreezen in hun denken en doen, Bijdragen tot de taal- land- en volkenkunde van Nederlandsch-Indi, 1992, p. 147. Leslie MILNE, The home of an eastern clan, p. 294. G. LINDBLOM, The Akamba, p. 183-184.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

207

Retourlatabledesmatires

L'individualitdumorttantainsidummetypequecelleduvivant,leslimitesenseront pareillementindcises.Ilnesauraittrequestiondestracesdesespas,desrestesdeses aliments,desesscrtionsetexcrtions,etc.Cependant,lesliquidesquisuintentducadavre comparableslasaliveetlasueurduvivant,semblentbientreconsidrscommeses appartenances. En ce sens, ils sont le mort. Ainsi s'expliquent, aumoinspour une part, d'horriblescoutumesobservesenplusd'unendroit,parexempleenIndonsie,aurapportde Riedel.Dansl'archipelAaru,lorsquemeurtunadulte,onlebaigneetonl'habillesuivantsa condition,onluimetdesornementsdecorail,d'oretd'argent;ilrestedeuxjoursetdeux nuitsdanslapositionassise,serrentredesmorceauxdebois,lespiedssurdesdfenses d'lphant,leplussouventplacaudessousdelamaisonetnourriparlesmembresdela famille.Letroisimejour.onlemetdansuneembarcation(bor),couchsurledos.Cejour l,sesparentsparlesangviennentluiarracheravecleursonglesdesmorceauxdesjoues,des oreillesetdelapoitrine,pourlesavaleravecdusirihpinang.Aussilongtempsquelecorps estdanslamaison,onbatdutambour.Lebortantplacsuruneestradeaudessousdela maison,onypratiqueunorificepourrecueillirdansungongouunbassinles humores cadaveris,afindelesconsommeravecdusagou,entmoignaged'attachementaumort,ou pourresterenunecommuniondurableaveclui.Cettecoutumerepoussantenesemblepas avoirdeconsquencesfcheuses .Ailleurs,lesveuvessontparfoisforcesdeboireces liquidesducadavredeleurmari.
1

Lescheveuxsontuneappartenancedesmortsparticulirementimportante.Onsaitquels dangers l'Indien de l'Amrique du Nord s'exposait dans l'espoir d'enlever le scalp d'un ennemi.Cen'taitpasseulementpourlagloiredemontrerauxyeuxdetousunepreuvedesa valeur,etd'exhiberuntrophe.Lachevelureavaitlammevaleurmystiqueque tant de primitifs,parexempleenIndonsieouenAmriqueduSud,attribuentauxttes et aux crnes.S'emparerdecetteappartenanced'unindividuquivalaitserendrematredelui mme, et du seul fait de cette possession, un ennemi se trouvait transform, sinon en protecteur,dumoinsenauxiliaireouenserviteur. Maisl'appartenancepourainsidireessentielledumort,cellequijouelerleprincipal danslesreprsentationsdesprimitifs,cesontsanscontreditsesos,etplusspcialementson crne.Lespartiesmollesducorps,surtoutsouslesclimatschaudsethumides,disparaissent
1

J. S. F. RIEDEL, De sluik- en kroesharige rassen tusschen Selebes en Papua, p. 267.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

208

viteparlaputrfaction,moinsqu'onnetrouvemoyend'yparerenembaumantlecadavre, commeonafaitengypteetauProu.Encorecesdeuxpayssontilstrssecs.Engnral, danslessocitsdontnousnousoccuponsici,onn'apaslemoyendeconserverindfiniment leschairsdescadavres.Onytientd'autantplusleursos.Leurduretmme,etlefaitque danslaplupartdesrgionsilschappentl'actiondutemps,augmententlerespectreligieux qu'onleurporte:videmmentilresteeneuxbeaucoupdumana,oudel'imunudel'homme. Pourdesespritsainsiprvenus,lafaondontontraitelescorpsdesmorts,etl'endroito on les place, titre provisoire ou dfinitif, ont souvent un autre sens que pour nous. L'inhumation,parexemple,n'apastoujourspourbutd'assurerleurrepos.LeDrW.E.Roth enafaitjustementlaremarque:considrerlacoutumedel'exhumation,trsgnrale chezlesIndiensdelaGuyane,etl'usagequel'onfaisaitensuitedesos,ilesttrsprobable quel'enterrementducorpsn'taitpasregardsouslemmejourquechezlesnationsplus civilises, c'estdire comme une manire convenable de l'loigner dfinitivement, mais pluttcommeunmoyenenvued'unefin:savoir,denettoyeretdeconserverlesos...Toutes lesprincipalesnationsindiennes,avantd'treencontactavecdesinfluenceseuropennes, pratiquaientl'exhumation...LesWarrauarrivaientaummersultatenlaissantlecorpsdans l'eau,oilsetrouvaitexposauxattaquesdespoissonscarnivores.Iln'yadoncgurelieude s'tonnersil'inhumationsefaisaitdediversesfaons,tanttdansunefosseoudansuntrou profond, tantt la surface du sol dans une tombe non recouverte, etc. . Le P. Colbacchiniditdemme:Lemortestensevelitemporairementfleurdeterreetasperg d'eau.Chaquejour,aucoucherdusoleil,sesparentsviendrontverserdel'eausurlui,pour hterlaputrfactiondeschairsetlenettoiementdesos .
1 2

D'autresmotifs,commeR.Hertzl'afaitvoir,sejoignentparfoisceluil,surtouten IndonsieetenMlansie,pourexpliquerquel'oncherchehterladisparitiondesparties molles,quilibreralesos.Pendantquelecorpsseputrfie,ditCodrington,lemort(ghost) estfaible.Quandl'odeuradisparu,ilestfort .Etunpeuplusloin:Danscesmthodesde funraillespourlesmortsimportants,pourceuxquisontdestinsdevenirdepuissantslio'a, ondoitprobablementvoiruneffetdelacroyancedjcite,selonlaquelle,tantquelecorps rpanddel'odeur,lemort(ghost)restefaible;lelio'adumortquel'onjettelamer,quel'on brle,quel'onenfermedansunebote,ouquel'ondpouillevitedesachair,estactifet disponibletoutdesuite...AutrefoisonfaisaitSaacequel'onpratiqueaujourd'huiBauro:
3

1 2 3

W. E. BOTH, An introductory study of the arts, crafts, and customs of the Guiana Indians, E. B., XXXVIII, p. 640. P. A. COLBACCHINI, I Bororos orientali, p. 156. R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 260, 263.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

209

onversaitdel'eausurlecorpsjusqu'cequelachairdispart,etl'onemportaitalorsle crne... Sil'onprendtantdepeinepoursparerauplusvitelesosd'aveclesmatiresputrides, c'estque,entantqu'appartenances,lesossontlemortluimme.Codringtonleditenpropres termes.l'intrieurdeSantaCruz,ondterrelesospourenfairedespointesdeflches,et onprendralecrnepourlegarderlamaisondansunecaisse.Onditquec'estl'hommelui mme,etonplacedesalimentsdevantlui...Rcemmentencore,ilyavaitAuroraun hommequi,paraffectionpoursonfrremort,ledterraetfitdesflchesdesesos.Ilallait partoutavecsesflches,etildisaitenparlantdeluimme:Monfrreetmoi.Toutle mondeavaitpeurdelui,caroncroyaitquesonfrremorttaitlprsentpourl'assister . Prsencedesos,prsencedumort:pourcesMlansiensc'esttoutun.
1

cesreprsentationsserattachentdespratiquesdontlesensparatramaintenantvident. Parexemple,dansleslesvoisinesduNouveauMecklembourg,quandlecadavreenseveli danslaterres'estdcompos,lesprochesdterrentlecrneetl'enveloppentdefeuillesavec soin;onfaitdemmepourlesosdubras.cetteoccasion,onprpareungrandfestin,etle crneestexposctdesalimentsl'endroitdelafte.Lesfemmesfontalorsentendre leurshurlementsdedeuil,commelorsdel'enterrement.Quandlafteesttermine,lecrne estinhumdenouveau,etonneledterreplus.Lesosdubrassontemployspourfaire certaineslances.Cellescineserventqu'auxparentsdumort.celaestlieunecroyance superstitieuse:onpensequependantlecombatlemort(Geist)setientauxctsdeceluiqui portelalance .CommeAurora,laprsencedesosassuredonccelledumortluimme. Toutaumoins,lapossessiondecetteappartenancedonnepouvoirsurluietgarantitson appui.Auxlesdel'Amiraut,lorsqu'unMoanusmeurt,lecadavremisenbiredemeure danslamaisonjusqu'dcompositioncomplte...Quandilneresteplusquelesquelette,les femmeslelaventavecsoindansl'eaudemer.Onmetdansunecorbeillelesosdesbras,le fmuretlepron.Cettecorbeilleestenterreenuncertainendroitavecsoncontenu.Le crne,lesctesetlesosdel'avantbrassontmisdansuneautrecorbeille,etonlaplonge quelquetempsdanslamerpournettoyeretblanchircompltementcesos.Onlesplacealors, avecdesplantesodorifrantes,surunplatdeboisquel'onmetdanslamaisonolemort habitaitdesonvivant.Auparavant,onaenlevlesdentsducrne;lasurdumorts'enfait un collier. Au bout de quelque temps, on se partage les ctes : c'est le fils qui fait la rpartition.Lafemmeprincipaleenreoitdeux,lesplusprochesparents,chacunune.En
2

1 2

Ibid., p. 309 (note 1). R. PARKINSON, Dreissig Jahre in der Sdsee, p. 308.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

210

souvenirdumort,chacunportelasiennesoussonanneaudebrasusagequirappellecelui deBerlinhafenenNouvelleGuine .
1

Lacoutumedeporterainsisursoidesosdesesprochess'expliquesanspeine.Laprsence decetteappartenancegarantitcelledumort,laquelleontientpourdiversmotifs,neserait cequeparaffection.Undesplusanciensusagesdesindignesconsistaitdtacherle tibia...pourenfairedesbaguettesbtel,etaussilamchoireinfrieure,quel'onportait ensuite,unefoisnettoye,commeornementautourducou.Onfaisaitcelaparaffection,si trangequelachosepuisseparatre.Cequiestcertain,c'estqu'ilsattachentleplusgrandprix cesosdeleursparents.J'aireu,ilyatroisjours,lavisiteduchefdeKavataria,quiaperdu toutrcemmentunenfantdedixans.Vousavezmis,meditil,untabousurlesos.Vous savezquej'aiperdumonenfant.Mafemmenepeutplusdormirnijourninuit.Ellem'envoie vousdemanderlapermissiond'ouvrirlatombeetdeprendrepasmmeunos!juste unedent,unepetitedent !Enpossessiondecettedent,lapauvremresentiraitqueson enfantestprsentauprsd'elle.SanCristoval,danschaquemaisonongardedes reliquesdesmorts:lecrne,lamchoire,unedent,oudescheveux.Onlesmetdansun panierfaitd'unefeuilledecocotier,etonlessuspendausommetdupilierprincipaldela maison. Audessous, on brle des offrandes, dont la fume et l'odeur montent et sont agrablesaumort(ghost).Ilestprobablequecesmortssontdesmembresdelafamille rcemmentdcds,unefemmeouunenfantchri .
2 3

Puisquelesos,etenparticulierlecrne,sontlemort,onlesconsulteracommeonlui demanderaitconseilluimme.Quandonleurposeunequestion,c'estluiqu'ons'adresse. DansunconterapportparLandtman,l'homme...dterralescrnesdesesparents,leslava dansl'eau,etleslaissaausoleilpouryscher.Pendantlanuit,ilsecouchasurledospour dormiravecuncrnesouschaqueaisselle,carilvoulaitquesesparentsmorts(spiritsofhis parents)vinssentluiparlerensonge.Ilplaaunelourdecanneauprsdelui.Aumilieudela nuit,ils'veilla,saisitlacanne,ets'cria:Pourquoi,vousdeux,nevenezvouspasviteme parler?Ilyalongtempsquejedors.Sivousnevenezpas,jevouscasselatte.Puisilse recoucha.Unpeuaprssesparentsvinrentetluiparlrent...Lematin,l'hommeserveilla,et ilpensa:Oh!mamreetmonpresontvenus.Ilsm'ontparlcommeillefallait.Etil remitlescrnesdanslatombe .Unehistoiretoutepareilleatrecueilliedansledtroitde Torrs. Ce soirl, Seseres'en alla dans la brousse, et cueillitune quantit de feuilles odorifrantes.Ilfrottavigoureusement,avecquelquesunesd'entreelles,lescrnesdeson
4

1 2 3 4

Ibid., p. 404-405. Annual Report. Papua, 1913, p. 117. C. E. Fox and F. H. DREW, Beliefs and tales in San Cristoval, J. A. I., XLV (1915), p. 166. G. LANDTMAN, The folktales of the Kiwai Papuans, p. 285. Cf. ibid., p. 509.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

211

preetdesamre,etillesplaasurlesautres.Ensuiteilsecoucha,aveclescrnestoutprs desatte,maisavantdes'endormir,illeurracontacequiluitaitarrivcejourletla veille;illeurdemandaqueltaitcepoissonquimangeaitdel'herbe,etcommentilpourrait leprendre. Lorsqu'ilfutendormi,lescrnesfirentunlgerbruit,etilsparlrentSesere.Ilslui dirontquel'animalquimangeaitdel'herbetaitledugong,etilsluienseignrentlamanire delechasser .


1

Dansunautrecontedel'leKiwai,unhommeadisparu.Safemmel'apleur.Avecle temps,lecadavres'estdcompos,desortequ'ilneresteplusquelesos.Unenuit,lemort vientparlersafemme,etilluirvleosetrouventsesos.Ellerveillesonpreetsamre, etleurracontesonrve...Lelendemainmatin,lesgensvontchercherlemort.(Remarquez cetteexpression:lemort,ousesos,c'estlammechose.)Lafemmesaitlechemin.On trouvelesos .


2

M. Elsdon Best rapporte une partie d'un discours adress aux restes (c'estdire aux ossements)d'unhommeparunmembredesatribu.Celuicilesavaitexhums,parcequ'ils avaienttenterrssurleterritoired'unetributrangre,etillesavaitrapatris.Adieu, Monsieur!(Sir).Jevousairamenprsdesvtres,dansvotrepropremaison.Adieu!Allez retrouvervosanctres,vosanciens:ilsvousferontbonaccueil .Cesontlesosqu'ila devantlui,maisc'estaumortqu'ilparle.Laconsubstantialitentrelemortetsesosesttelle, queleMaorinelesdistinguepas.Quandlesespritsaurontplusd'exigenceslogiques,ondira quelesosreprsententlemort,entiennentlieu,ensontlesymbole,etc.Maiscette pensesymboliqueacommencpartreralisteetmotionnelle.Etpeuttre,tantqu'elle conservequelqueforce,lerestetelletoujoursplusoumoins.
3

Conformment ces reprsentations, les aliments offerts au mort sont parfois placs devantsesos.ChezlesToradja's,toutcesacrificeauxmortsdoittreconsidrcommeun dernierrepasprisaveceux.Pourraliserencoremieuxcetteide,onmetdespaniersremplis derizcuitencontactaveclesossementsdesmorts,aprsquoiceuxquiparticipentlafte du sacrificeprennentunepartiedel'offrandeetlamangent .AuxlesNicobar, la grande fte des morts, qui dure un mois, est clbre tous les trois ou quatre ans. Nancowry,dansleslesducentre,lecrnedumortestlavparsaveuve,ouparunproche
4

1 2 3 4

Reports of the Cambridge Expedition to Torres straits, V, p. 41. G. LANDTMAN, The folktales of the Kiwai Papuans, p. 381. Elsdon BEST, The Maori, II, p. 75. A. C. KRUYT, De Bare sprekende Toradja's, II, p. 125.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

212

parent,dansleliquided'unenoixdecocoencoreverte,justel'tatoilestlemeilleur boire.Onfrotteaussilecrneavecdusafran,etonleposeensuite,placsuruneassiette,sur unesorted'autelprparexprspourlui.Onlecoiffed'unchapeau,dontlaformevarieavec lesexedumort.cechapeauonattachedescigarettes,autourdesquellesonaenrouldes boutsd'tofferougeetblanche.Onsertaussidelanourritureaucrne ...


1

Lapossessiond'os,etenparticulierdecrnes,peuttred'ungrandavantage,puisqu'elle permetdedisposerdelaforcemystiquedumort.C'estl,commeonsait,unedesraisonsqui ontfaitdelachasseauxttesunecoutumesirpandueetsitenace.Latribuquioccupela ctedelaNouvelleGuineenfacedeTauanetdeSaibai(dtroitdeTorrs),estcontinuel lementenguerreavecsesvoisins.LeschefsdeSaibaietdeTauanornentleursmaisonsavec desguirlandesdecrnesdeshommesdelabroussedelaNouvelleGuine.Ceuxquiposs dentceshideuxtrophesmontraientbeaucoupderpugnancenouslaissertoucherleurs malakai, c'estdireleursmorts(ghosts), commeilslesappelaient .MalakaiouMarkai veutdireeneffetmorts.Ici,lecrneestdoncformellementidentifiaveclemort. l'leKiwai,lapossessiondesyeuxd'unennemidonnelemmepouvoir.Onpeutvoir,une extrmitdelasallecentraledudarimo(maisonsacredeshommes),deuxcercles,oilya deuxpoints.Onafaitdeuxtrousdansleplancher.Danschacund'euxonplacel'ildessch d'unennemitudansunebataille.Lespointsreprsententlesdeuxyeux...Oncroitqueles ennemistus(spiritsofslainenemies)habitentcesdeuxyeux,etquandleshommesquiont construitcettemaisonvontlaguerre,cesmortsontlepouvoirdecapturerlesespritsde l'ennemi,lesrendantainsifaiblesetimpuissants,etprocurantauxassaillantsunevictoire facile . Borno, chez les Kenyah, Bo Adjang Ledja, avant de mourir, m'avait souventfaitpartdesoninquitude:ilcraignaitquelesultandeKuteineftsecrtement enleversoncrnedesontombeau;cesultanconservaitdjdansunecaissedesonpalaisles crnesdeplusieursautreschefs,afinqueleurpossessionluipermtd'exercersonpouvoirsur lestribusBahan .Demme,EspirituSanto,danslesNouvellesHbrides,lesgens utilisentlesoshumainscreux,enparticulierceuxdeleursprochesetdeshommesquiont atteintunranglevdanslasuque(socitsecrte),pourenfairedespointesdelances.On croitquelemanadumortpasseavecsesossurlepossesseurdelalance.Cellesdontlesos proviennent de chefs sont surtout estimes . Et un peu plus loin: Naturellement, des trangerscherchaientaussiseprocurerdesflchesdontlespointesprovenaientdesosde
2 3 4 5

1 2 3 4 5

G. WHITEHEAD, In the Nicobar islands, p. 205-206. Reports of the Cambridge Expedition to Torres straits, V, p. 298 (citant W. W. GILL, Life in the southern isles, p. 267). E. B. RILEY, Among Papuan head-hunters, p. 88. A. W. NIEUWENHUIS, Quer durch Borneo, II, 324. F. SPEISER, Ethnologische Materialien aus den Neuen-Hebriden und den Banks-Inseln, p. 205-214.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

213

grandsguerriersoud'hommesparvenusunranglevdanslasuque,afindeparticiperau manadecesmorts.RakaangaetManihiki,lessituessixcentsmillesaunordde Rarotonga,quandunroi,unprtre,ouunexcellentpcheurmourait,onexhumaitsoncorps auboutdetroisjours,etoncoupaitlatte...Onlaplaaitdansunpanierfinementtressde feuilles de cocotier, l'avant du canot. Lorsqu'on tait surpris sur mer par des vents contraires,outremppardespluiestropicales,ontiraitlattedupanier,etonlatenaiten l'airparlescheveux,toutenpriantpourobtenirdubeautemps.Lesmainsetlespiedsdes chefs,desprtresetdespcheursmortsservaientaummeusagepourlesgensderang infrieur .
1

Lammecroyanceaupouvoirdescrnesamisouennemisseretrouvedansdes rgionstrsloignesduPacifique.Parexemple,auGabon,lorsqu'ils'agissaitd'un oga (grandchef),onl'inhumaitproximitduvillage,parfoismmedanslachambreoiltait mort.C'taitafindepouvoirledterrerplusfacilement,etdtachersoncrne, qui tait transportdanslacaseftichedesmnesdesanctres.Parl,ledfuntdevenaitleprotecteur desonvillageetdesafamille .EnSibrie,dansuncontechukchee,unjeunehomme vademanderprotectionaucorpsdesonprequiestmort.Lecadavreluirpond Jene puispasvousgarderauprsdemoi.Jesuisdcompos,etmamaisonesttrsfroide. Aprscela,lemort(spirit)luienseignelemoyendesefaireaimerdelafilled'unriche leveurderennes.Dansunautreconte,caractristiqueettrsrpandu,unejeunefilletrouve danslacampagneuncrnedtachdutronc,etlerapportechezelle.Ellelecachedansson sachabits...Samrefinitparledcouvrir.Toutelafamilleestprisedepanique.Ilsse sauvent,enlaissantlajeunefilleseuleetsansmoyensdesubsister.Ellesemetselamenter devantlecrne,et,dansunparoxysmededsespoir,elleluidonneuncoupdepied.Lecrne s'envalarecherchedesoncorps,etilrevientbienttsouslaformed'unbeaujeunehomme. Ilamneavecluiungrandtroupeauderennes,ettoutuntraindetraneaux .Danscercit, lecorps,lecrne,etl'individunefontqu'un.
2 3

EnAmriqueduSud,lesJibarosdel'quateurnerecherchentrientantquelapossession desttesdeleursennemis.M.Karstenadcritendtaillescrmoniesdontcestrophes (tsantsa) sont l'occasion et l'objet. Les Jibaros, remarquetil, ne trouvent rien de contradictoiredansl'idequel'ennemimort(spiritoftheslainenemy)d'unct,nourritdes sentimentsdehaineetdevengeancecontresonmeurtrier,etcherchetoujoursuneoccasion deluinuire,etdel'autre,joueenmmetemps,pourainsidire,lerled'unamietd'un conseiller.Ill'estdevenu,sousl'influencedesoprationsmagiquesetdescrmoniesquiont
1 2 3

W. GILL, Savage life in Polynesia, p. 104. Abb Andr WALKER, Funrailles chez les anciens Mpongous, Recherches congolaises, VII (1925), p. 99. W. BOGORAS, The Chukchee, p. 519.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

214

taccomplies .Possderletsantsa,etl'avoirsoumiscetraitement,c'estavoirl'ennemi luimmesonservice.M.Karstenditencoreailleurs:QuelesIndienscroientvraiment qu'on peutfairerevivre des mortsaumoyendeleursossements,Nordenskild en a fait l'expriencechezlesQuichuadeQueara.Iltaitenqutedecrnesetdesquelettes:les indignescrurentqu'ilvoulaitlesemporterdanssonpayspourlesyfairerevivre,etsefaire rvlerpareuxlessecretsconcernantlesminesd'ordesIncas .Peuttremmen'taitil pas ncessaire pour cela, dans la pense des indignes, de faire revivre ces morts. La possessiondescrnessuffisait.Onavutoutl'heuredescrnesfaireconnatreceuxquiles interrogentcequ'ilsdsirentapprendre.
1 2

Enfin,puisquelesprimitifsnefontguredediffrenceentrel'hommeetl'animal,ilest penserquelesosetsurtoutlescrnesdesanimauxenparticulierdeceuxquiontune hautevaleurmystiqueserontconservs,honors,consults,pris,commelesosetles crneshumains.Cettecoutumeest,eneffet,pratiqueenunefouled'endroits.Jen'enrappel lerai qu'un exemple. Dans les les Tanembar et Timorlao, la chasse aux tortues est l'occupationprincipaledelapopulationmle.Lescarapacesdecesanimauxsontconserves danslamaisondesftes,etleurscrnessuspendusdansunarbre,auprsdelamaisonde celuiquilespossde.Retournetonlachasseauxtortues,onfaitcescrnesuneoffrande de riz, de sirihpinang, de tabac, et de vin de palme. En mme temps, on les invoque. Ocamarades!montezplushautdansl'arbre,etappelezvosamis!Ici,vousaveztoutes sortesde choses manger,du riz, du sirihpinang, du tabac; dans la mer, vos amis ne mangentquedeuxsortesd'herbes,avecdespierres,uk,uk,uk! Pournous,lescrnes reprsententlestortues.Pourlesindignes,crneettortuenefontqu'un.
3

IV
Retourlatabledesmatires

1 2 3

B. KARSTEN, Blood revenge, war and victory-feasts among the Jibaro Indians of eastern Ecuador, E. B., Bulletin 79, p. 46. B. KARSTEN, Der Ursprung der indianischen Verzierung in Sd-Amerika, Zeitschrift fr Ethnologie, XLVIII (1916), p. 204 (note 2). J. G. F. RIEDEL, De sluik- en kroesharige rassen tusschen Selebes en Papua, p. 288.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

215

Peuttreconvientildedistinguer,danschaquesocit,cequi,ausensstrictdumot,est une appartenance du mort, c'estdire fait partie de son individualit, et ce qui lui appartientausenslarge,c'estdireserapprochedavantagedelaproprittellequenous l'entendons, tout en impliquant encore une participation plus ou moins intime entre le possdantetl'objetpossd.Lalignededmarcationserasouventimpossibletracer.Dans cecasencore,commedansceluiduvivant,lesfrontiresdel'individualitrestentindcises. ChezlesEskimoduGronland,cequiestlepluspleinementreconnucommeproprit personnelle (ce que j'appelle appartenance), c'est le kayak, les costumes de kayak et les engins de chasse. Ils n'appartiennent qu'au chasseur uniquement, et personne ne doit y toucher.Ilestrarequ'illesprte...Lesraquettespeuventpresquecompterpourdesenginsde chasse;maiscommeellesonttintroduitesparlesEuropens,ellesnesontpasconsidres aummedegrcommepropritpersonnelle...Viennentensuitelesoutilsemploysla maison,telsquecouteaux,haches,scies,etc.Beaucoupd'entreeux,etsurtoutcequisert coudrepourlesfemmes,sontregardsentirementcommepropritpersonnelle.Lereste desustensilesestlapropritcommunedelafamilleoummedetousleshabitantsdela maison...L'Eskimoignorelapropritpersonnelledelaterre .Demme,M.Thalbitzer crit:L'hommefabriqueluimmesesinstrumentsdetravailetdechasse;c'estlapremire conditiondesondroitpossder...Lesarmesetlesoutilsfaitsparluisontenterrsdanssa tombe:personnen'enhrite.Cependant,lefilshritedelatenteetdel'umiakdesonpre... Maislespetitsenginspersonnelstroitementlisavecletravaildeleurpropritairelesuivent au tombeau, par exemple le kayakdu chasseur dephoques. Ainsi, le droit personnel de propritsurcesobjetsestsifortementdveloppqu'ilprenduncaractrereligieux .En d'autrestermes,cesontdesappartenances.AuCameroun,vonHagenexprimeavecforce lammeide.Surlatombe,onentasseaveclahutteabattuedumorttoussesmeubles,car jusquedanslepluspetitobjetdontledfunts'estservidesonvivant,sonme (lauona) continuevivre .Etunpeuplusloin:Danschaqueoutilqu'unhommeemploiesetrouve unepartdesonme.
1 2 3

DansleslesorientalesdudtroitdeTorrs,lesappartenancesdumortsontnettement caractrises.M.Brucedfinitlemotkeber:l'essencespirituelledumort.Elletaitrepr sentesoitparlecorpsdel'homme,soitpartoutobjetregardcommeluiappartenantpendant savieouaprssamort.Ainsi,danscequ'onappellevolerlekeber,peuimportaitque l'objetdrobfttoutfaitinsignifiant,pourvuqu'ilftregardcommeunepartiedumort


1 2 3

Fr. NANSEN, Eskimo life, p. 108-109. W. THALBITZER, Etnographical collections from East Greenland, Meddelelser ont Grnland, XXIX, p. 524. G. von HAGEN, Die Bana (Kamerun), Bssler-Archiv, II, 1911, p. 108.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

216

luimme.Volerunmorceauquelconqueducorps,oummeunpoteauouunfragmentd'un poteauayantserviauxcrmoniesfunraires,taitconsidrcommequivalenttroublerle reposdumortluimme(ghostofthedeceased).cepropos,M.Bruceajoutequ'unvolde cegenreagitelemort,etlepoussenuiresesparentssurvivants,jusqu'cequ'ilsaient recouvrlekebervol .Etunpeuplusloin:Destentativestaientfaites,leplussouvent, sinontoujours,pardesennemisdumort,pours'emparerd'unepartieducadavre.Le keber qu'ils'agissaitdevolertaitavanttoutlecorpsdesschou,silecadavren'avaitpastmis l'tatdemomie,lecrne;etsouventilfallaitbeaucoupdestratgiepours'enrendrematre. Mais,sondfaut,n'importequoipouvaitservirdekeber:uncaillououunmorceaudebois venantdelatombe.Ilpouvaitmmesuffired'uncopeautaillsurunmorceaudeboisqui marquait la place de la tombe, ou d'emporter un rameau ou une feuille pris dans son voisinage.Ainsitouscesobjetsreprsententl'essencespirituelledumort,aumme titre,sinonaussipleinement,quesoncadavreousoncrne.Lespossder,c'estavoirenson pouvoircekeberluimme.Lemortn'aurapasderepos,nin'enlaisseraauxsiens,tantqu'ils neserontpasrestitus.
1

Dans un autre passage, l'auteur tablit un rapport troit entre ce keber ces appartenances et le double, ou ombre, ou image de l'individu. Le mot mar, plus frquemmentlamar,taitemploypoursignifierombre,reflet,esprit(ghostorspirit); maisilnes'ensuitpasqu'aucunedecesidesseconfondtavecunedesautresdansl'esprit desindignes .Rflexiondontnousavonspuconstaterplusd'unefoislajustesse.Les primitifsignorentdesdistinctionsquinousparaissentnaturelles;ilsenont,enrevanche,de leurct,d'habituellesquinouschappent.Ilexisteunautremot,keber,quel'onemploie constammentquandonparledelamortetdescrmoniesfunraires,maisilesttrsdifficile deparveniruneideexactedecequ'ilveutdire.Toutcequiestrellementenrelationavec unhommependantsavieouaprssamort,siinsignifiantquecesoit,estregardcommeune partiedudfunt.Onpourraitmmepenserquelesindignesregardentuntelobjetcomme unepartiedulamar;ilslenommentkeber.Lespantomimesdanslescrmoniesfunraires taientaussiqualifiesdekeber,lesacteursquiypersonnifiaientlesmorts(ghosts)dekeber le .
2 3

Ilressortdecestextesquelesobjetsdsignsdunomdekeberfontpartiedel'homme,et plusprcismentdu lamar, c'estdiredel'hommedanssonexistencepostterrestre.Nous avonsdonciciuntypecaractristiqued'appartenancesdumort.Lacomprhensiondekeber


1 2 3

Reports of the Cambridge Expedition Io Torres straits, VI, p. 127-128. Ibid., p. 251. Keber semble, comme il arrive souvent pour les termes gnraux de cette sorte, qui n'ont pas subi la mme laboration logique que nos concepts, tre employ indiffremment comme nom et comme adjectif.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

217

estd'ailleursplusvastequecelled'appartenance.Elles'tendnonseulementtoutcequi constituel'individualitdumort:soncadavre,sonimage,sonombre,etc.,maisaussiaux pierres etauboisdesatombe,etjusqu'aux arbres quil'avoisinent.Cesobjets, estil dit expressment,fontpartiedelui.Nousavonspeinelesconsidrercommedevritables appartenances,commedeslmentsdesonindividu.Enquoinousavonssansdoutetort. Peuttreimposonsnous,iciencore,auxparticipationsquioccupentl'espritdesindignes desrglesquilesdforment,etquandnousvoulonslesadapterdeforceunenotionde l'individualitquileuresttrangre,nefaisonsnousquelesdnaturer. Danslesmmesles,quandunhommemouraitsanslaisserd'enfant,saveuveremettait tousseseffetspersonnelssesparentsmles,quilesbrisaientetlesbrlaient.Mmeles massuesttedepierretaientrduitesenpetitsmorceaux,etjetesensuiteaufeu...Siun filsuniquemourait,toussesbiensetaussiceuxdesonpretaientmisenpicesetdtruits delammefaon.Parfoislesparentsrassemblaientletoutl'intrieurdelamaison,etla brlaientavec ce qu'elle contenait. Puis ils demandaient leurs amis d'aller dtruire les produitsdeleursjardins.Lesignamestaientdterresetmisesenmorceaux:toutcequi poussaittaitdtruit ...
1

Cespratiquessontextrmementrpandues,et,sousunegrandevaritdansledtail,sin gulirement uniformes. Presque partout, soit au moment de la mort, soit plutt lors des premiresoudessecondesfunrailles,ondtruitcequiparticipedumort.Onnepeutpas diredetouslesobjetsainsisacrifisqu'ilssontdesappartenancesdumort,ausensstrict, etqu'ilsfontrellementpartiedesonindividualit.Maiscettedifficulttientpeuttreplus nos habitudes d'esprit, notre langage,et nos concepts,qu'au fondmmedes choses. Voyez,parexemple,cequeM.Seligmannditausujetdelamaisondumort,dansunetribu de la NouvelleGuine. Il est permis de suggrer l'ide que la maison d'une personne mariehommeoufemmeestsiintimementlieavecellequelorsqu'ellemeurt,sielle appartientunclantranger,onpeutregardersamaisoncommetantdevenueenquelque mesureidentiqueaveccettrangermort,desortequ'aprssondcs,elledevientimpropre subsisterparmilesgensduvillage .Direquelamaisondevientidentiquelapersonne quil'habite,n'estcepasprcismentexprimerqu'elleenestuneappartenance?C'est pourquoinousvoyonssisouventqu'onsecroitobligdel'abandonneroudel'abattre.La maisondumort,ditMacdonald,esttoujoursjetebas,qu'ilysoitdcdounon.Personne neveutyvivre,aucunprix .
2 3

1 2 3

Ibid., IV, p. 159. C. G. SELIGMANN, The Melanesians of British New-Guinea, p. 13, note 2. D. MACDONALD, Africana, I, p. 108-109.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

218

Ilenestdelamaisoncommedesautreseffetspersonnelsdel'individu.Siquelqu'unles prenait,ets'enservait,ilnepriveraitpasseulementlemortdequelquechosequoiiladroit. L'offenseseraitbeaucoupplusgrave.Ceseraitlsersonindividualitmme,lablesser,la mutiler,l'atteindredanssonessence,exactementcommeonfrappecelled'unvivanttravers unedesesappartenances.Quioseraits'attirerainsileressentimentdumort? LeDrThurnwaldaexprimcelaentermesheureux.Buin,unebonnepartdeceque possdentlesgensdisparatdanslacrmoniefunraire.Lesprovisionssontconsommes, lesplantationsdetaroetlescocotiersquiservaientl'alimentationpersonnelledumortsont dtruits,commesic'taitunepartiedesapersonne,avecquiilsdoivent,euxaussi,passer dansl'audeloviventlesmorts .
1

D'unefaonquenousavonspeinedfinir,maisindubitable,l'individualitdumortest impliquedanscesobjetsquiparticipentdelui.Aussileprimitifnesedemandemmepas s'illesconserveraounon.Selesapproprierquivaudraitmutilerlemort.Parprudence,si cen'estparaffection,onnesauraitysonger. Souventlesensoriginaldecesusagess'estobscurciouperdu,etilspersistentcependant. Ainsi,chezlesPapousdudeltaduPurari,l'usageestdepuislongtempsdedtruirecertains cocotiers ou palmierssago appartenant au mort, bientt aprs son dcs... Personne n'a jamaispumedonnerlaraisondecettecoutume.Ilnesemblepasquel'onpensequelemort en retire aucun avantage, ni que l'on considre les palmiers comme infects ou rendus dangereuxd'aucunefaonparsamort.Ondiraitbienpluttunsacrificefaitparchagrinou dsespoir.Selonlesparolesd'unindigne:Cescocotiersappartenaientuntel,quienavait lajouissancedesonvivant.Maintenantqu'ilestparti,nousnetenonspaslesgarder .
2

SouventaussilesEuropensrecueillent,delabouchedesindignesmmes,desexplica tionsquinesontpasexactes.M.Grubbcrit,parexemple:Leseffetspersonnelsetles animauxdumortsontdtruitslorsdesondcs,videmmentavecl'idequ'ilspeuventlui treutilesdansl'autremonde.Laraisonquel'Indiendonnepouragirainsiestqu'autrementle mortreviendraittourmentersesproches.Ehbien!silemort(ghost)neprenaitaucunintrt cesobjets,pourquoileferaitil ?Certes,ilyprendintrt,etplusmmequel'Indienne ledit.Carilnes'agitpasseulementdel'utilitquecesobjetspeuventavoirpourlemort.Il s'agitdesaproprepersonne:cesobjetsparticipentdelui,commelesappartenances du


3

1 2 3

R. THURNWALD, Ermittelungen ber Eingeborenenrechte der Sdsee, Zeitschrift fr vergleichende Rechtswissenschaft, XXXIII, p. 346. F. E. WILLIAMS, The natives of the Purari delta, p. 219. Territory of Papua, Anthropology, Report no 5. W. B. GRUBB, An unknown people in an unknown land, p. 122-123.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

219

vivantsontluimme.LesAbiponesde,DobrizhofferagissaientcommelesLenguasdeM. Grubb,etpourlesmmesraisons.Touslesustensilesappartenantunhommercemment dcdsontbrlssurunbcher.Outreleschevauxtussursatombe,onsacrifieaussison petitbtail,s'ilena.Lamaisonqu'ilahabiteestentirementdtruite,etc.


1

DanslenordouestdelaBolivie,M.Nordenskildaobservdesfaitsanalogues,trs caractristiques.QuandunItonomaacessdevivre,lemort(Seele)resteprsdel'endroit oilavcu.Onl'appelle chokihua. Seschampssontabandonns;onn'yrcolterien,car toutyappartientaumort.Celapourtantn'estvraiquedes adultes.Onn'a pas peur des enfantsmorts.

Leschokihuaviventdanslesforts.Chaqueendroit,chaqueancienchamp,chaquearbre asonpropritaire,sonchokihua.Quoiquel'onentreprenne,ons'exposeaudangerdevoler l'und'eux.Leshommes,aprsleurmort,continuentdepossdertoutcequ'ilsonteudeleur vivant.Leplussrestdedfricherdelaterrequin'ajamaistcultive.UnItonomane touchepasuntrsorqu'onvientdedterrer,ouunvased'argile,ouquelquesobjets provenantdevieillesmaisonsoudevieuxtombeaux,cartoutcelaappartientauxchokihua. Sil'onfaitldesfouilles,onmeurt .Etunpeuplusloin:Plusieursveuvesd'Itonoma refusrentdevendrelescorbeillesetlesinstrumentsfabriqusparleursmaris...UnItonoma peutpourtantgarderpardeversluidesobjetsquiontappartenusonpreousamre dcds.Mais,s'ilveuts'enservir,illeurendemandelapermission.S'agitilparexemple d'unehache,ildit:Jevaislarapportertoutdesuite.
2

Lecontesuivantaaussitrecueillidanslammergion.Uneveuve,sansressources, s'estfiancedenouveau.Arriveuncarrefourquidonnaitaccsuneautreplantation,... sonmaritaitl,quiluiditd'unairmenaant:Ainsi,tuveuxdjteremarier,etiln'ya pasunanquejesuismort,iln'yapasmmeunmois!Paralyseparl'pouvante,elle neputrienrpondre.Alorselleaperutunhommequirevenaitdesonchampparl'autre chemin.Ausecours!Parici!Monmarimortestl!L'hommeaccourutavecsonarcet sesflches,maislemortavaitdjdisparu.Prendsgarde,ditl'homme,ilreviendrate trouvercesoir.Ondterrelecadavredumari,etonlebrle(cequiveutdirequ'onle considrecommeunsorcier).Lafemmesemarie.Deuxjoursaprs,cethommes'envala chasse,lafemmeresteaucamp.Lorsqu'ellefutseule,sonmarimortarriva.Illapritdansses
1 2

M. DOBRIZHOFFER, Historia de Abiponibus, II, p. 294-295. Er. NORDENSKILID, Die religisen Vorstellungen der Itonoma-Indianer in Bolivia, Zeitschrift fr Ethnologie, XLVII (1915), p. 106-107.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

220

bras,aussittelletombamorteparterre .Ilnes'agitpassimplementicidejalousie, commenousl'entendons,ausenssexueldumot.Lemortsevengeparcequ'ilestlsdansce quiluiappartient.Safemmeestaunombredesappartenancesauxquellesonnepeut toucher,qu'onnepeutsurtouts'appropriersanslsersaproprepersonne.Chezpresquetous lesprimitifs,l'adultreestuneatteintelaproprit,entendueilestvrai,enunsensplusou moinsmystique.S'ilestpuni,c'esttitredevol,etpourleprjudicemystiquequ'ilentrane, quipeutcompromettrelaviemmedumari.


1

Ainsis'expliquentaussilesinterdictionsetlesobligationsparfoiseffroyables qui sont imposesauxveuves.lestraiterexactementcommelesautresappartenancesdeleurmari, ondevraitlesmettremort.Defait,auxlesFidji,etailleursencore,ontranglaituneou plusieursd'entreelles,etmmeavantqu'iletrendusonderniersoupir .Engnral,onles laissevivre,maisdanslesconditionslespluspnibles,souslasurveillanceconstantedu mort,prts'offenserdelamoindreinfractionauxtabousetauxprescriptionsdudeuil. Souvent,pendantplusieurssemaines,laveuvedoittenircompagniejouretnuitaucorpsqui estentraindesedcomposer.Parfoisellevitenreclusependantdesmoisetdesannes.Les frresdumorttiennentrigoureusementlamaincequelespratiquesobligatoiressoient observesjusquedansledernierdtail.Ilssesententresponsables.C'estsureux,pluttque surlaveuve,quetomberaitlavengeancedumortirrit.Parfoisenfin,avantquelaveuve puisseseremarier,elledoitpasserparunedsappropriationquiladtachedfinitivement dumort .
2 3

1 2 3

Er. NORDENSKILD, Forschungen und Abenteuer in Sd-Amerika, p. 308. F. SPEISER, Ethnologische Materialien aus den Neuen-Hebriden und den Banks Inseln, p. 320. Cf. Les fonctions mentales dans les socits infrieures, p. 388-393. Cf. SMITH and DALE, The ilaspeaking peoples of northern Rhodesia, II,p. 62.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

221

CHAPITREIX
DUALITETBIPRSENCE DESMORTS

I
Retourlatabledesmatires

Dansungrandnombredesocitsprimitives,sil'onveutatteindrelemort,quiestloign etinvisible,onagitsursoncorps,quiestdemeurl.Ilestdoncprsentetabsentlafois,ou pluttilestprsentendeuxendroitssinonplusenmmetemps.Lecadavrequel'on voit,etlemortquiestparti,sontsentiscommenefaisantqu'unseuletmmeindividu.Les tmoignagesabondentsurcepoint:nousn'avonsquel'embarrasduchoix. DansledistrictdeBrisbane,aussittaprslamort,s'ils'agitd'unadulte,un vieux medicineman,quin'estpasncessairementunparent,coupeimmdiatementtouslesorganes gnitaux,sic'estunhomme,ouleclitorisseulement,sic'estunefemme.Illesenveloppe dansdel'herbe,etillesplacedanslafourched'unarbre,bienaudessusdusol.Celatendait faireentendrequec'entaitfinidel'instinctsexuel,etempcherlemort(spirit)d'entreren relationssexuellesaveclesvivants .Lamutilationducadavreretentitdoncsurlemort,
1

W. E. ROTH, North Queensland Ethnography. Bulletin 9, no 13. Records of the Australian Museum, VI, 5 (1907), p. 399.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

222

commelablessuredulopardapparatsurlecorpsdel'hommelopard.Dansuncascomme dansl'autre,l'individualitseconcilieavecladualitetlabiprsence. LesDieyrien'aimaientpaslaisserrderlesmorts.Onenvoyaitquelquesjeuneshommes creuserunetombe,etlesplusgscommenaientparattacherlesgrosorteilsdumorttrs solidement avec une corde forte et rsistante, puis ils liaient ensemble les deux pouces derrireledos,lecorpstantplacplatventrependantcettedernireopration...Ilsemble quemmeunhommevivant,fort,etenpleinesant,n'auraitpaspuromprecesliensous'en tirer.maquestion,ilsrpondirentqu'ilsliaientlemortpourl'empcherderevenir... Chaquesoir,pendantunelune(quatresemaines),deuxvieillardsserendaientlatombe,et balayaientavecsointoutautourd'elle;chaquematinilsyrevenaientpourvoirsilemort avaitlaisslestracesdesespassurlasurfacebalaye.Ilsmedirentques'ilsentrouvaient,ils auraientdmnagerlecorpspourl'enterrerailleurs.Lestracesseraientlapreuvequele mortrevenait,etquesontombeauactuelneluiconvenaitpas ...J'aidjrapport plusieursrepriseslacroyancetrsgnralequelemort(spirit)prendunenouvelleforme corporelle,maisjepensequequelquestribusdoiventavoircruquecetterincorporationa lieuquelquetempsaprslamort,car,enenterrantunhommedcd,ellesprenaientgrand soind'attachersolidementlepoucedelamaindroiteaugrosorteildupiedgauche,lecorps tantpliendeux,etlesgenouxtouchantlementon.Unfeutaitentretenupendantplusieurs joursdevantlatombe,etquelquefoisonconstruisaitunehutteaudessusd'elle.Lesindignes semblaientpenserqu'endpitdeleurseffortspourretenirlemortsouslaterre,ilserelevait etvenaitsechauffer .Lescontradictionsquiembarrassentl'auteurproviennentdecequ'il nevoitpasquel'individualitdumortcomprendlafoislecorps,quiestdanslatombe,et cequ'ilappellel'esprit,quis'estloign.L'indigneadmet,commequelquechosequiva desoi,quelecorpssoitlemmeindividuquel'espritquiestauloin,etaussiqueceluici aituncorpspropre(ilnesereprsenteniespritpurementesprit,nicorpspurementmatriel). Ilnevoitpasnonplusdedifficultcequelemortviennesechaufferdanslahutte,tandis quesoncadavregtdanssatombe,oilsentd'ailleurslebienfaitdecettechaleur.Carle mortetsoncadavre,bienquesparsdansl'espace,enralitnefontqu'un.
1 2

LessorciersLenguasdsirentvivementsedbarrasserdeM.Grubb.Maiscommec'estun magicienblanctrspuissant,ilsseproccupentdecequ'ilferaquandilsl'auronttu.Ils cherchentunmoyendeluifairequitterlepays,unefoismort,bienquesoncorpsdoivey rester.Ilsimaginrentleplansuivant,maisfortheureusementpourmoi,ilsnelemirentpas excution, probablement parce qu'ils ne se sentaient pas srs du succs. Ils voulaient
1 2

R. Brough SMYTH, The aborigines of Victoria, I, p. 119. Cf. EYLMANN, Die Eingeborenen SdAustralien, p. 232. Ibid., II, p. 273.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

223

entourermacabanedeboissec,unefoisqu'ilsmesauraientbienendormi.unmoment donn,ilsymettraientlefeu,etalors,sachantquejeseraisaveuglparlafumeettroubl parcedangersubit,ilsavaientl'intentiondemetuerpendantquejemeprcipiteraishorsdes flammes.Mais,avantd'excutercettepartiedeleursprojets,leurplantaitdeconstruirede petites cabanes des distances convenables le long dela route que j'avais l'habitude de prendre vers le fleuve Paraguay l'est. Ils savaient qu'en voyage je leur faisais toujours prparerunabrisommairepourmeprotgercontrelesoleiloulesintempries,chaquefois qu'onenavaitletemps.Ilsenconclurentquemonesprit,errantdanslevoisinage,seraitattir parcescabanes,etamenainsiprendrelaroutedel'est,leurgranddsirtantquemon espritquitttlepays .L'esprit(spirit)deM.Grubbveutvidemmentdire:M.Grubbmort, quiseraincommodparlesoleiletlapluie,bienquesoncorpsaittbrl.Iciapparat unecroyancequenousretrouveronstoutl'heure,quandils'agiradessorciers.Quelleque soitlaparticipation,laconsubstantialitentrelemortetsoncadavre,etencorequecette dualitnesoitqu'unebiprsence,onn'estpastoujourssr,endtruisantlecadavre,d'en avoirfiniaveclemort.
1

Onpeut,entoutcas,essayer.Ontcherademettrelemorthorsd'tatdenuire,enmutilant lecadavre,enledpeant,etc.Onm'aparld'unetribusurlecourssuprieurdel'Ogoou qui,sousl'influencedelapeurintensequ'elleadesmorts(ghosts),etdelacraintequelui inspirel'influencepossibledesespropresparentsmorts,adoptequelquefoisunemthode horriblepourlesempcherderevenir.Avecuneidetrsmatrielledecequ'estunesprit, ilscherchentlerendreinoffensifenbattantlecadavrejusqu'cequetouslesossoient rompus.Cettemassemutileestalorssuspenduedansunsacaupiedd'unarbredanslafort. Danscettat,onsupposequelemort(spirit)nepeutplusrevenirsonvillagepourentraner undessurvivants,etsefaireaccompagnerparluidansl'autremonde .Ainsi,selonles expressionsformellesdeNassau,c'estlecadavrequiestmisenbouillie,etc'estl'esprit nousdisons,lemort,partiauloin,quisetrouveparalysetmishorsd'tatderevenir.On nepeutdireplusclairementquelesdeuxnefontqu'un.ChezlesBaila,unevieille femmeavaitdit,aumomentd'expirer:Vousmengligez,vousautres,vousnem'apportez pasboireetmangercommevousledevriez.Quandjeseraimorte,jereviendraivous tourmenter.Onfitvenirundocteurrputd'unvillagevoisin.Aprsdiversesincantations, lorsque,parsescharmes,ileutprotglesgenscontrelepouvoirdel'esprit (ghost) dela vieillefemme,lecadavrefuttransportunendroitisoldanslabrousse.L,onlevaun normebcheretonymitlefeu.Alorsledocteurdcoupalecadavre,etl'yjetamorceaupar morceau...Lacrmationacheve,ondispersalescendresauvent,afinquelesintentionsde
2

1 2

W. B. GRUBB, An unknown people in an unknown land, p. 124. W. H. NASSAU, Fetchism in West Africa, p. 234.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

224

lavieillefemmefussentcompltementdjoues .Lesprcautionssontbienprises:le corpsest1dpec,2brl3lescendressontjetesauvent.Lamorte,quinefaitqu'un aveclui,ressentlecontrecoupdetoutcela.Onesprequ'elleseraincapablederevenir. Onn'enestpastoutfaitsr.


1

PareillementlesEskimo,quandilscroientqu'unmortestcraindre,essaientdeseprot gerendtruisantsoncorps.Troisassassinsonttuunhomme.Ilsdpcentlecorps, et l'abandonnentdansunbouquetdesaules,parpeurdel'me(nappata) .Rasmussen racontel'histoired'unsorcierquiatusasecondefemme.Alorsilladpea,disloqua touteslesarticulations,sparalattedutronc,etlajetalamer.Mais,avantd'abandonnerle corps,ilenretiralecurencorechaud,etlemangea.Ensuite,illatranasurlesolquelque distancedelaplage,etlalaissal.Ilcommetunautremeurtre.Horsdelamaison, Christianouvritlecorpsetledpea,exactementcommeilavaitfaitpourceluideSakua.Il mangeaaussilecurdeKatiaja:illefitafind'empcherlemort(soulofthedead)dese vengersurlui.Ensuiteilcouvritlecorpsdequelquespierres.Enfin,ayanttu,avecdes complices,encoreunepersonne,ilsdpecrentlecorps,commeonfaitd'habitude,mirent lattedansunevessiedekayak,etlajetrentlamer.Leresteducorps,dmembr,fut recouvertdepierres.Maisilsavaientretirlesyeuxdelatte,etlavieillemredeChristian lesgardatoutl'hiverdanslalampedepierre.Cela,pouraveuglerlemort(soul),aucasoil voudraitsevenger .Ainsi,pourlesEskimocommepourlesBantou,lesmutilationsdu cadavremettentl'menousdisonsdeprfrence:lemorthorsd'tatdesevenger: ce ne sont pas deux tres distincts, mais un seul. Nelson a fait la mme observation. Autrefois,oncoupaitlestendonsdesbrasetdesjambesunmortquiavaitmauvaise rputation de son vivant, afin d'empcher l'ombre (shade) c'estdire le mort de revenirsoncorps,etdelefaireerrerlanuitcommeunspectremalfaisant.Onprocdait parfoisdemmeaveclesanimaux.Unchasseurvientd'apporterunrenardrougedansle kashim. Oncoupelestendonsdel'animal,onluipercelenombril,etc.Lesgensmedirent que,parlavertudecettecrmonie,l'ombre(shade)durenardc'estdirelerenardmort taitrenvoyesoitaupaysdesmortssoitlatundra,oelleseraitinoffensive.Fautede quoi, elle aurait pu demeurer avec le corps, et errer sous cette forme, en nuisant aux chasseursoud'autresdanslevillage.Ilestncessaireaussidecouperlestendons des jambes ...L'usageleplusgnralestdepacifierl'animalquel'onatu.Ici,pouruneraison
2 3 4

1 2 3 4

SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 116. V. STEFFANSSON, The Stefnsson-Anderson Expedition, American Museum of Natural History, Anthropological Papers, XIV, p. 334. Kn. RASMUSSEN, The people of the Polar North, p. 397, 300, 303. Cf. p. 336. E. W. NELSON, The Eskimo about Bering strait, E. B., XVIII, p. 423.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

225

qui n'apparatpas, ons'efforce de le paralyser,etles procds employs impliquent que l'animalmortetsoncorpsnefontqu'un.

II
Retourlatabledesmatires

Lecasdessorciersestcaractristique.Onsaitlaterreurqu'ilsinspirent.Souventonveut s'endlivrertoutprix.Onleurfaitsubiruneordalie,onlestorture,onlesachve:mais celasuffiratil?Mort,lesorcierneseratilpasplusredoutableencore?PrtstuerM. Grubb, lesdocteursLenguasse posaient cettequestion, hsitaient,etfinalement s'abste naient.N'yauraitilpasunmoyen,sinond'anantir,dumoinsdeparalyserlesorciermort? Oui,pensetonsouvent,endtruisantsoncorps.Carlemortetsoncorpsnesontqu'un seulindividu.Ainsi,chezlesKaidelaNouvelleGuine,quandils'agitdesorciers,souvent on ne se contente pas de les mettre mort: on les dpce et on disperse les dbris du cadavre .AuxlesNicobar,lescorpsdecesmalheureuxsontregardscommeindi gnesd'treenterrs.Engnral,onlesportelamer,oilssontimmergsavecdespierres. Oncroitqu'ainsiilestmoinscraindrequecesmorts(spirits)nehantentl'le.Labarbarieen apparenceinutilequifaitmutilerlavictimeavantdel'tranglerdoitsansdoutes'expliquer parlesmmesraisons .
1 2

Danslaplupartdestribusbantou,largleestdebrlerlesorcier,vivantoumort.Par exemple, chez les Bakaonde, l'individu souponn est soumis l'ordalie par le poison. Reconnucoupable,lesorcierestli,etuninterrogatoirealieu,afindedcouvrirpourquelle raisonilatutelleoutellepersonne,etaussidequellesortedemalficeilaus...Ensuiteon letuecoupsdelance,etsoncorpsestbrl.Unpeuplusloin,M.Mellandrapportequ'un lionqu'onsouponnaitd'tresorcierfutentirementbrl .EnOuganda,l'usagedebrler
3

1 2 3

R. NEUHAUSS, Deutsch Neu-Guinea, III, p. 102. Extract from E. H. Man's Report on the Penal Settlement in Nancowry harbour. Census of India, 1901, III, p. 193. F. H. MELLAND, In witch-bound Africa, p. 206-207, p. 221.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

226

certainesgenssembleimpliquerl'idedelesanantir:onsupposequelemort (ghost) est dtruitaveclecorps,etqu'onn'aplusriencraindredelui .


1

Estcebiensr?LeDrPechulLoescheaexprimsesdoutesauxBafioti.Endtruisant lecorps(parlefeu),ouenlaissantauxbtesfauveslesoindeledmembrer,tandisqueles tissus se dcomposent d'euxmmes en plein air, on croit avoir cart compltement le danger.Maisquedevientletschingemba(me)?Ladestructiondusorciercorporelnefait queproduireunsorcierspirituelqui,moinssaisissablequel'autre,dansl'audel,estdonc d'autantplusredoutable.Cetteobjectionconsternabeaucoupdegens. Ilsn'avaientpas pensdutoutcela.Illeursuffisaitdesatisfaireleurvengeancesurlemonstre,etdelui refuserunetombe.Lesnganga(docteurs)taientd'avisqueleprincipemalinsetrouveprci smentdanslecorps,qu'ilestdtruitenmmetempsquelui,oummeavant,parlepoison: c'estmmecelaquifaitmourirlesorcier.D'autresassuraientque,lecorpsn'tantpasdpos danslaterre,maisdtruitetdpec,c'entaitfaitdummecoupdel'me,c'estdiredu double .Cesrponsesdesdocteurssontinstructives.Lapremirerappellelacroyancebien connue selon laquelle un sorcier ou une sorcire recle en soi un principe malin, que l'autopsiefaitsouventdcouvrirdansl'estomacoul'intestin.Ceprincipeestrvlettupar la vertu mystique de l'ordalie, et dtruit par le feu qui consume le corps du sorcier. La seconderevientdire,sousuneformeenveloppe:Lesorcierquisurvitl'tatdemortet lecadavrenesontqu'unseuletmmetre.Donc,quandnousdtruisonsceluici,nousen finissonsaussiavecceluil.
2

Dessorciersontpunepas tredmasqus deleurvivant.Morts,ilscontinuent leurs mfaits. On finit alors par les souponner. Ont les dterrent, et ont les brlent. Chose curieuse,onconstatequeleurscorpstaientrestsintacts.Lescadavresdesorciersnese dcomposentpas.Cettecroyanceserencontredansdesrgionsfortloigneslesunesdes autres.LeDrPechulLoeschelamentionne.Lescorpsdessorciersdontl'activitmalfai santen'apastdcouverte,etquel'onaenterrsavechonneur,nesedcomposentpasdans laterre.Ilarriveparfois,critM.Talbot,quesonastucesuprieureousonheureuse fortunepermettentunsorcier(ouunesorcire)d'chappertoutsoupon,etdemouriren odeurdesaintet,pleurdetous.Aprsleurdcs,cesmorts(ghosts)paraissentneplus pouvoirdissimulerleurnaturemalfaisante,etilsreviennentleurpremiersjourjouertoutes sortes de mauvais tours aux survivants. Par exemple, aprs la mort d'un certain chef, beaucoupdepetitsmalheursfrapprentlessiensenquelquesannes.Quelqu'unremarquapar hasardunpetittrouaucoind'unedeschambresdelamaison,justeaudessusdelatombe. Aussittlessouponsseformrent,carc'estpardesorificesdecegenrequelesmorts,croit
1 2

J. ROSCOE, Twenty-five years in East Africa, p. 87. Dr PECHUL-LOESCHE, Die Loango-Expedition, III, 2, p. 338.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

227

on,ontl'habitudederevenir.Ondterrelechef(aprssixanscouls);ilfutconstatquele corpstaitrestenparfaittat.lasuitedecettedcouverteinquitante,ontintconseilpour savoircequ'ilfallaitfaire.Lecorpsfutbrl .


1

Selonlemmeauteur,cesmortsmalfaisantsnesontpasncessairementdessorciers,mais parfoisseulementdesgensmcontents,aigris,quisevengentsurlessurvivants.Quanddes jeunes gens sont enlevs par une mort violente (mauvaise mort), on a remarqu que le malheurfrapped'ordinaireceuxquirestent...Parfoisdessacrificessontexigspourapaiser lesmnesdumort.Mais,leplussouvent,onfaitobserverquelemortattropirritparsa finprmature,pourquedesoffrandessuffisentpacifiersonesprit.Alors,leseul moyenpourlafamilledesegarantircontrelacontinuationdecestourmentsestdedterreret debrlerlecorps,desortequelemort(spirit)n'aitpluslemoyend'accomplirsesmfaits. Car,demmequelecorpsseconsumeetserduitenpoussire,demmelecorpsastralse dcomposeaussi;ilnepeutplusrevenirsurlaterre,nisemlerdeschosesdesvivants.Le langage de M. Talbot est teint de spiritisme. Mais la pense des indignes n'est pas douteuse.Ilscroient,enbrlantlecadavre,sedlivrerdummecoupdumortquiesthorsde leuratteinte. ChezlesPalaungs,enBirmanie,MmeLeslieMilneaobservlammecroyance,modifie pardesinfluences,bouddhistes,maisencorereconnaissable.Siunkarbu(esprit)nevapas mangerlefruitdel'oubli,ilpeutliredomiciledanslecadavre,etquitterparfoislecimetire pourallertourmenterlesgensloilavcu.Lecadavrequ'ilhabitenesedcomposepas,et restetelqu'aujourdudcs.Onracontel'histoired'unevieillefemmequiavaitsuccombla fivre.Aprssamort,unepersonnemouraitaprsl'autre,enpeudetemps.ladiximeon demanda,aumomentoelleallaitexpirer:Quiestu?etlarponsefut:JesuisX(le nomdelavieillefemme).Lekarbudecelleciavaitludomiciledanssoncorpsenterr;il ensortaitlanuit,ilexpulsaitlekarbud'unepersonneaprsl'autre(pourprendresaplace),et ainsi il les faisait mourir. Undocteur se rendit au cimetire,et, avec l'aide de quelques hommes,retiralecercueildelaterre.Onl'ouvrit,etontrouvasurlecercueilunpetittroupar oonsupposaquelamorteensortait:justeaudessusducur.Elleavaitl'airdedormir (c'estdire,lecorpsn'taitpasdutoutdcompos).Onletransportadanslajungle,etonle dpeaenpetitsmorceauxquifurententerrsetl.Aprscela,leflaucessa.Etl'auteur ajoute:Commelekarbudelavieillefemme,cequ'onpeutprsumer,taitlibred'allerse logerailleurs,ilestdifficiledecomprendrepourquoil'pidmieacess, moinsquele karbun'aitpluspuretrouverlecheminduvillage .Maislekarbun'avaitpascettelibert.Il
2

1 2

P. A. TALBOT, Life in southern Nigeria, p. 60-61. Leslie MILNE, The home of an eastern clan, p. 341.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

228

estlisoncorpsparlaparticipationlaplusintime,etladestructiondececorpsl'anantit luimme.Ilestdoncnaturelquel'pidmiecessedanslevillagelorsquececorpsat dpec. RevenonsenAfriqueoccidentale.OnsaitquedanslargiondubasNiger,demmeque dansbeaucoupdetribusbantou,onnelaissepasvivrelesenfantsquinaissentavecdesdents djperces:cesontdesportemalheur.J'aitrouvcettecoutumeBrass,ditlecomtede Cardi,maisj'aittmoind'uneexception.J'aiconnuTwonTownunpilotequiavaiteula mauvaisechancedenatreavecsesdentsd'enhautperces.Estceparcequelesdentsd'en hauttaientseulesperces,ouparcequelacoutumen'taitpasaussistrictementrespecte pourungaron?Jen'aijamaispulesavoiraujuste.Toujoursestilqu'onlelaissavivre.Mais ilsemblequedanssoncasunepartiedelaloiduttreobserve,quandilmourut:eneffet,il nefutpaspermisdel'enterrer.Onlejetadanslabroussepourydevenirlaproiedesanimaux froces. Rien de ce qu'il possdait ne put passer personne en hritage ; il fallut tout disperseroutoutjeterdanslabroussepourypourrir .Ainsicetenfantportemalheurtait dangereuxpoursongroupecommetoussespareils,porteurs,demmequelessorciers,d'un principemalin.Cependant,pouruneraisoninconnue,onluipermetdevivre,probablement conditionqu'ildemeureloindessiens.Maiscen'estqu'unsursis.Comme,unefoismort,il peuttreencoreplusmalfaisantquedesonvivant,ilfautlemettredfinitivementhorsd'tat denuire.Comments'yprendon?Onexposesoncorpsauxanimauxdelabrousse.Quandil auratdtruit,lemortportemalheur,quinefaitqu'unaveclui,auradisparudummecoup.
1

III
Retourlatabledesmatires

Auxyeuxduprimitif,lemortnecessepasd'exister.Savien'aprisfinqu'entantqu'elle taitterrestre:ellecontinueailleurs.Labarrireentrelesdeuxtatsn'estdoncpasinfran chissable.Desvivantspourronttrereprsentscommedjmorts,etdesmortscomme redevenusvivants.M.Nordenskildditfortbien:Mouriruncertainmoment,etrevivre aussitt, voil qui arrive constamment dans les contes des Indiens. Cela nous donne un
1

M. KINGSLEY, West African studies, p. 487.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

229

aperusurlareprsentationqu'ilssefontdelamortcommeconsistantenunchangementde forme.Quandondort,onrencontrelesmorts.Quandonmeurt,c'estquel'ondortlongtemps. Lessurvivantsnesontjamaissrsquelesmortsnereviendrontpas.Pourl'Indien,lamort n'estpasuneporteparlaquelleilnepuissepasrepasser,unefoisqu'ill'afranchie .


1

Cetteattituden'estpasparticulireauxIndiensdelaBolivie.Endiversesrgions,beau coupdercitsnousparlentdegensquisontmortsetquisontrevenuslavie,etmme d'autresqui,toutenayantl'aird'treencorevivants,sontenralitdesmorts.Unsorcierlesa tus.Iljugeavantageuxpourluideleurrendrel'apparencedelavie,pouruntempsplusou moinslong.Rienn'a d'abord changeneux,bienqu'illeuraitenlevuneappartenance essentielle,sanslaquelleilsnepourrontcontinuerlongtempsvivre,c'estdirequ'ilait, selon l'expression courante, mang leur me . En fait, ils sont dj morts, mais leur entourage,etsouventeuxmmesnes'enaperoiventpas.Cesontl,pourainsidiredes mortsretardement. Parexemple,danslesudduQueensland,autmoignaged'unancienobservateur,lamort esttoujourscauseparunturrwan(docteur)d'uneautretribu.Quandunhommemeurt,les indignespensentqu'ilavaitttuquelquetempsauparavant,sansquepersonne,pasmme lui,l'aitsu.trangecroyance,envrit!Ilspensentqu'ilattuavecunkundrietmisen morceaux,puisquecesmorceauxonttdenouveaurunis.Plustard,l'hommemeurtd'un refroidissement,oupeuttreilesttudansuncombat.Onnes'enprendjamaisceluiqui luiportelecoupmortel.Cethommedevaitmourir,voyezvous!(c'estdire,ilavait tdjcondamnoummetu,sansqu'onl'aitvu,parunsorcier.)Maisonmetcette mortaucompted'unhommed'uneautretribu,quienestlevritableauteur .
2

MmesreprsentationschezlesPapousdelatribuKoiari,enNouvelleGuineanglaise. LesVatatandiaquej'airencontrsappartenaienttouslatribudesKoiari,derrirePort Moresby.Ilspeuventse rendreinvisibles aumoyend'une certainedanse...Quelquesuns d'entreeuxentrentalorsdansunemaison,saisissentundeseshabitants,etlejettentaux autres qui sont rests dehors. Ceuxci le font mourir sous les coups, non pas avec des massuesordinaires,maisavecunemassuespcialemunied'unepoignetrslongue.Aprs avoirtul'homme,ilssemettentendevoirdelerappelerlavie,enlefrottantavecleurs mains,etenmarmottantdesincantations.Maisilnevitqu'unjouroudeuxauplus.Ilatout oublidel'agressionqu'ilasubie,etparconsquentilnepeutpasavertirlessiens.Mais, aprssamort,vouspouvezreconnatreunevictimedesVata:enttantsesmembres,vous verrezquesesosonttbriss.EtMurrayajoute:L'usagederappelerlesmorts(decette
1 2

Er. NORDENSKILD, Forschungen und Abenteuer in Sd-Amerika, p. 297. Tom Petrie's Reminiscences of early Queensland, p. 30.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

230

espce)lavien'estpasparticulierauxKoiarietauxVata.Onlerencontreailleursdansle territoire .
1

ChezlesToradja's,quandunloupgarou,soussaformeanimale,s'approched'unhomme, celuicisesentenvahiparunsommeilirrsistible.Arrivtoutprsdesavictime,leloup garoureprendlaformehumaine(cependantsoncorpsestrestdanssamaison).Lavictime esttombeensyncope.Alorsleloupgarouladpceendenombreuxmorceaux.Illuiouvre leventre,enretirelefoie,etlemange.Ensuiteilrefaitlecorps,illereferme,etillelche avecsalonguelangue.L'hommeestalorsredevenutelqu'auparavant.Ilnesaitpascequilui estarriv .


2

Pourcomprendrecesreprsentationssitranges,olamentalitprimitivenevoitrien d'extraordinaire,ilfautcarterlesensquenousdonnonsaumotmort,ettcherd'entrer dans le sien. La mort n'est pas, pour elle, la rupture irrparable qui retranche jamais l'individudumondedesvivants,puisquesoncorpsretournelapoussire,tandisquel'me subsisteseule,spirituelleetimmortelle.Ils'agitseulementd'unemodificationbrusqueet profondedel'individu,quinel'empchepasdecontinuerexister,malgrladcomposition ducorps.Ainsimeurentlesjeunesgensaucoursdespreuvesdel'initiation,pourrena trebienttaprs:c'estunemutationmystiquedeleurindividualit.Demme,uncertain momentdel'initiationdesmedicinemenchezlesAranda,lescandidatssontmismort,et leurcorpsviddesesorganes.Puisilssontrappelslavie,etpourvusd'organesneufs: autremutationmystique,quienafaitdessortesdesurhommes.C'estencemmesens qu'ilfautentendrequedessorciersfontmourir,puisrevivre,leursvictimes. Souvent,danscescasdemortlarve,lavieapparenteestprcaire.Lesorcieravouluque l'hommenetardtpasmourirrellement.Souventaussi,pours'assurerunprofitpersonnel, ilasimplementcherchtransformerl'individualitdesavictime.M.Junodadcritcefait avecprcision.Leurobjetpeuttre,nonpasdetuerleursvictimes,maisdelesemployer commeserviteurs,pourlabourerleurschamps,couperleursbois,etc.Unjour,ondcouvrit les traces d'un lopard dans un jardin prs de la stationde Shilawane. Les gens taient persuadsquec'taitsrementunepersonneensorcele,auservicedumatreduchampqui l'yenvoyaitlanuitsouslaformed'unanimal.Onditqueles baloyi (sorciers),dansleurs runions, choisissent qui il leur plat parmi les victimes dont ils ont triomph par leurs oprationsmagiques,etqu'ilslestransformentenlopards,enhynesetenserpents,les forantsoitlabourerleschamps,soitdracinerlesplantesdanslesjardinsd'autrui,etles emmenerpourlesreplanterdanslesjardinsdesbaloyi.UnNkunadeThabinaprtendit
1 2

J. H. P. MURRAY, Papua, p. 216-217. A. C. KRUYT, De Bare sprekende Toradja's, I, p. 255-256.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

231

unjouravoirttmoind'unvolnocturnedecegenre,etilfutchassdupays,parceque, dirent lesgens,pouravoirconnaissancedetellesactions,ilfallaitqu'ilftluimmeun sorcier .Cederniertraitrappelleproposquetouscesvnementssepassentsurleplan mystique,etchappentauxsensdel'hommeordinaire.CommentceNkunaatilpuvoirce quiestinvisibletous,saufauxsorciers?Lamortdesvictimes,leurtransformationen animauxserviteurs,leurtravaildansleschamps,sontdummeordrequelablessurecause parladentoul'osquiatpointdeloinparlesorcier,etquiestentrdanslecorpsdela victimesansquesapeauenportelamoindretrace.
1

Aulieudetuerainsilesindividus,etdeleurrendrelavieenlestransformants,lesorcier peuttrouverpluscommodeouplusavantageuxdelesddoubler.Parexemple,chezlesBa kaonde,ledocteurmetuncharmespcialdansunecornedereedbuck,etlaplaceensuite danscelled'uneantiloperouane.Celarendinvisiblesluimme,cescornes,etlesvtements qu'ilporte...Quandilveutfaired'unepersonnesonesclave,ilserend,toujoursinvisible,l ouellesetrouve.Ilmetlamainsurelle,etilenfoncedanslesol,toutprsd'elle,lapointede lacornedel'antiloperouane,defaonqu'ellesetiennedroite.Alorslescornesprennentla formeetlesattributsdecettepersonne,qui,dummecoup,devientinvisiblecommele sorcier.Delasorte,ilpeutl'emmenersanspeine.Invisiblestousdeux,ilsserendentune grandefossequeledocteuracreused'avance...C'estdanscecachotqueleprisonnier invisibleestmis.

Cependantsonremplaant,bienqu'ilparaissetoutsemblablel'hommevritable, qu'ilseconduisecommelui,qu'ilparlecommelui,estd'unegrandefaiblesse.Bientt,il tombemaladeetmeurt.Ledocteurtoujoursinvisibleaguettcetvnement.Ilassiste audeuiletauxobsques.Quandlecortgefunbreaquittlatombe,ilyplaceuncharme: elles'ouvre,etilrentreainsienpossessiondescornesetducharme.Illesreprend...Son prisonnieralorsestredevenuvisible;illevendcommeesclave.(Personnenes'apercevra jamaisdesadisparition,puisqu'onlecroitmortetenterr.)Unchefkaondeditqu'undeses beauxfrresavaittenlevainsi .Unautresorcieremploie,aulieudecornesd'antilope, unbtonsurmontd'unettehumaineenminiature,faitedechairhumaine.Cebtondevient ledoubledelavictime.
2

ChezlesBaila,leschosessepassentpeuprscommechezlesThongadeM.Junod, sansquepourtantlesvictimessoientenapparencetransformesenanimaux.L'homme peuttreenvie;maislesorcierluidrobesonme:cequiresten'estquelacoquille


1 2

H. A. JUNOD, The life of a South-African tribe, II, p. 470-471. F. H. MELLAND, In witch-bound Africa, p. 214-215.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

232

vide.Naturellement,elledpritbientt,etl'hommemeurt.Oubienlesorcierattendlamort relledesavictime,etalorsilforcelemort(disembodiedspirit)travaillerpourlui...Ou encore,ilpeutl'envoyerprendrelegraindanslechampd'uneautrepersonne.Lematredece champnes'aperoitpasduvol,car,nevoirquedudehors,legrainesttoujoursl.Maisce n'estplusqu'unfantme.L'essenceenatsoustraite .End'autrestermes,toutes ces oprationss'accomplissentsurleplanmystique.


1

DemmeauCongo,chezlesBaluba,lessorciersaffirmentqu'ilspeuventdroberla personnalitd'unhomme,etfairedesoncorpsunpurautomatesanspense(mindless),un pideblvide.Ilsprtendentprocderdelafaonsuivante.Unnoirmarchetranquille mentsanspenserrien.Toutcoup,ilentendprononcersonnom.Ilregardetoutautourde lui,ilnevoitrien.Lgrementtroubl,ilpoursuitsaroute,maisdenouveauils'entend appeler.Ilregardeencoreautourdelui,etnevoittoujoursrien.Alorsilestenvahietparalys parlacraintequ'unsorcierinvisiblen'aitfaitsortirdeluisonmeenl'appelant,etnel'ait vole.Iln'estdoncplusqu'uneombredeluimme,uneimagequisedissoudraavantpeu, moinsqu'ilneserendeentoutehtechezunmagicien.Cependant,lesorcierquiajetlesort oujouletour,feintd'avoirplacl'esprit(wraith)desavictimedansunejarresoigneusement closeoudansunmannequincreux .Lesorciern'exerceicid'autreviolencesursavictime quedel'appelerparsonnomsansselaisservoir.Celasuffitpourluivolersonme, commed'autressorciersvolentlefoieoulecurd'unhomme.Cetteme,commelecur etlefoie,estuneappartenanceessentielle:sil'individuenestpriv,ousielleestatteinte,il nepeutrestervivant.Maislesorcierpeutfairequelamortrestelarve.
2

Parfoismmeilserendmatredemortsqu'iln'apasluimmetus.Illesfaitsortirdeleur tombepourselesapproprier.ChezlesAnang,aunorddeNdiya,(NigeriaduSud),une superstitiontrangeprvaut.Onassurequelesgensserendentauxtombesdesnouveau morts,etfontunsacrificepours'assurerl'aided'espritsmalins.Ensuite,ilsfrappentlatombe avecunetigedebananierl'arbredelavieenAfriqueenappelant,chaquecoup,le cadavreparsonnom,etlafinlemort,diton,sortdesontombeau.Aussittlessorciers l'enchanent,etlevendentauloincommeesclave .


3

1 2 3

SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 95. Sir H. H. JOHNSTON, George Grenfell and the Congo, II, p. 660-661. P. A. TALBOT, Life in southern Nigeria, p. 63.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

233

IV
Retourlatabledesmatires

ctdecescaso,parlefaitd'unsorcier,desindividus,toutenparaissantvivre,sonten tat de mort larve, il en est d'autres, plus rares, o un mort, particulirement puissant commemagicien,revientdeluimmelavie,etrpandl'effroiautourdelui.M.Grubb nous en donne un excellent exemple, que nous interprtons un peu autrement que lui. Grivementblessparunindigne,iltaitparvenu,malgrsapertedesangetsonextrme faiblesse, regagner sa station. En arrivant prs de la mission, critil, les Indiens donnrentdessignesdetimiditetdecrainte,moinscependantqu'ilsnelefirentdansla suite.Lefaitestquelesgensavaienteuletempsderflchir;desbruitsavaienttmisen circulation,ettaientparvenusjusqu'eux,d'aprslesquelsj'avaistrellementmort,mais, d'unefaonmystrieuse,j'taisressuscit.C'taitlunepossibilitsansprcdent,leur connaissance;ellenepouvaits'expliquer,dansleuresprit,queparlefaitquej'appartenais uneclasselaquelleilsattribuaientdespouvoirsextraordinaires...Cen'estpastout:ledoute s'taitfaitjour,sil'trehabitantmoncorpstaitbienlemien,ouceluid'unautre.Beaucoup d'entreeux,pendantuncertaintemps,doutrentdemonidentit;ilsexpliquaientlafaon tonnantedontj'taisparvenu,malgrmontatcritique,parcourirlessoixantemillesqui sparaientdeleurvillagelelieudel'agression,parlaprobabilit,quel'mequianimaitmon corpstaitplusqu'humaine .
1

M.Grubbrapporteensuiteplusieursfaitsl'appuidecetteinterprtation.Unjour,j'tais assis l'ombre, dans un fauteuil, et comme la position du soleil changeait, il devenait ncessairedemedplacer,pourtreencorel'ombre.J'taisencoretropfaiblepourporter moimmelefauteuil,bienqu'assezfortdjpourmeleveretmetranerquelquespas.Jefis signeunepetitefilledevenirportermonfauteuilunpeuplusloin.Ellemeconnaissait depuisplusieursannes;deplus,elletaitenquelquesortemonenfantgte.Cependant, elleapprochaavecunecirconspectionvisible,et,restantdistancerespectueusedemaper sonne,ellesaisitlefauteuil,etleplaal'ombreprcipitamment.Puis,avecunairdefrayeur vident,ellesesauvaverslevillage.

W. B. GRUBB, An unknown people in an unknown land, p. 264.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

234

Uneautrefois,unhommedequij'taisbienconnus'informademasant,bonne distance.Puisildit:Commentvousappelezvous?Yiphenabanyetik,naturellement, rpondisje(c'taitlenomindiendeM.Grubb).Maislui,d'unairincrdule,rpliqua: JesaisquevousvousappeliezYiphenabanyetik,maisquitesvousmaintenant?Les genssemblaientsrsdel'identitdemoncorps,maisl'nigmequilesintriguaittait:Qui taitdedans? Unjour,assisl'ombreaummeendroit,jevisapprocherungroupedeKisapang.Ils taientvenusauvillagemefaireunevisitedepolitesse,etilstaientcrmonieusement amensenmaprsenceparunLengua,nommEsoabyabam,quilesconduisitjusqu'une distanced'peuprsdouzepasdemoi.Agitantlamaindemonct,ilsetournaversles Kisapang,endisantd'unevoixextrmementsolennelle:Iciestassisel'me(soul)deYiphe nabanyetik.Mes visiteursrestrentrespectueusementbonnedistance,et,aprs une conversationvoixbasse dequelques minutes,ilsseretirrent,videmmentheureux de sortirdemoninquitanteprsence. CesincidentsprouventquelesIndienscroyaientquej'avaistrellementmort,mais qu'ilsdoutaientsij'taisounonl'incarnationvivantedemonmoiantrieur.Mechi,lechef, affirma formellement l'un de nous que, bien qu'il st que j'tais toujours le mme Yiphenabanyetik,iln'entaitpasmoinsconvaincuquej'avaistmort .
1

Ilsemblequecechefexprimetrsbiencequ'ilyadansl'espritdesesgens.M.Grubb,qui connatmerveillesesLenguas,nes'yseraitpastromp,s'iln'avaitl'espritprvenuencette circonstance.Ilprendpouraccordque,poureux,commepourluimme,l'meestunhte spirituelquiabandonnelecorpslorsquel'hommemeurt,etquecettrespirituelestlemoide lapersonne.Selonlui,lesIndiens,persuadsqu'ilatrellementmort,croiraientdoncque sonmeousonmoi,aquittsoncorpscemoment,etsedemanderaient,puisquede nouveauilestenvie,sic'estbienl'ancienmoi,l'ancienneme,quihabiteaujourd'hui soncorps,ousic'enestuneautre.MaislesLenguas,nonplusquelesautresprimitifs,n'ont aucuneidedecettepsychologieetdecettemtaphysique.Poureux,l'individuquimeurt survittelqu'ilest,maisailleursquedanslemondedesvivants,etdansd'autresconditions.Ce quileseffraiedanslecasprsent,c'estque,contrairementcequiarrivetoujours,lemortait l'airdecontinuervivrecommeauparavant.M.Grubbarellementcessdevivreun certainmoment,etpourtantsoncorpsnes'estpasdcompos:cemortcontinuerespirer, marcher, parler! Cela est sans exemple. Il faut que M. Grubb soit un magicien d'une puissanceinoue.Dequoialorsneseratilpascapable?
1

Ibid., p. 266-267.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

235

Cettecrainteexpliquel'attitudedesLenguaslorsdesincidentsrapportstoutl'heure.La petitefillequihsites'approcherapeurdeM.Grubbparceque,toutvivantqu'ilest,c'est unmort,etunsorcierredoutable.L'hommedequiilestconnu,etquiluidemandesonnom, voudraitsavoirsiYiphenabanyetik,aprsavoirpassparlamortestbienl'Yiphenabanyetik d'auparavant.Enfin,pourtraduireautantquepossiblelapensedel'Indienquiintroduitles Kisapang auprs de M. Grubb, et qui dit d'une voix solennelle: Voici l'me d'Yiphenabanyetik!nouslaisseronsdectlemotme,quiappartientM.Grubb. L'Indienvoulaitsansdoutediresimplement:Yiphenabanyetikquiatmort,etquiest ressuscit.Lesentimentdemalaiseetd'effroiquelesIndiensprouventsavuen'estpas douteux:M.Grubbaraisond'yinsister.Maisilneprovientpasd'uneincertitudesurson identitactuelle,commeill'imagineenleurprtantsaproprecroyancel'me,htespirituel ducorps.Cedontilsontpeur,c'estd'unmortquiatouteslesapparencesdelavie,ou,cequi revientaumme,d'unvivantquiarellementtraverslamort. MmeLeslieMilnerapporteunfaitanalogue.Onmeracontequelesdispositionsavaient tprisesunaprsmidipourenterrerunPalaungquitaitmort,croyaiton,danslamatine. Avantquelecercueilftferm,unetemptefurieuseclata,etledlugefuttelquel'on dcida de remettre l'enterrement au lendemain matin. Au bout de quelques heures, la surprisegnrale,lemorts'assitdanssoncercueil.Depuis,onluidonnalenomdeAjung (jungsignifiepluie).Safamille,quil'avaitcrurellementmort,adsouventsedemandersi un autre esprit (spirit) n'tait pas entr dans son corps, bien que l'homme part tre le mme .C'estlaquestionque,selonM.Grubb,lesLenguasseposentaussisonsujet. L'observationdeMmeLeslieMilneesttropsommairepourqu'onpuisserienentirerde prcis.Toutefois,iln'estpastmrairedepenserque,commelesLenguas,lesPalaungssont inquitsparlaprsenced'unmortredevenuvivant.
1

V
Retourlatabledesmatires

Leslie MILNE, The home of an eastern clan, p. 292.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

236

Lamentalitprimitiveneconnatpasdediffrencedenatureentrelestres,mmeentre ceuxquenousappelonsanimsetinanims.Tous,desdegrsdivers,participentaumme mana,imunu,tondi,etc.Lavieetlamortserontclonereprsentespourtoussurlemme typegnral.Enfait,lesanimaux,lesplantes,lesobjetsontdesdoublescommeles hommes,etcesdoublesfontpartiedeleurindividualit,sonteuxmmes.Cequiatdit plushautdesrapportsdel'individuhumainavecsondouble,sonimage,sonreflet,etc.,n'est pasmoinsvrai,mutatismutandis,lorsqu'ils'agitdesanimaux,desplantes,etdesobjetsdits inanims. Ainsis'expliquentbiendessingularitsapparentesdeconduitehabituelledesprimitifs, parexemple,lafaondontilsdisposentdesoffrandesetdessacrificesfaitsauxanctres,aux espritsetauxdieux.Quandilsmangenteuxmmeslebufoulepouletqu'ilsontoffertun anctre, nous sommes tents de penser qu'ils ont simplement accompli un geste rituel, symbolique,avantdeprocderleurproprerepas.Maiscegenredesymbolen'estgurele faitduprimitif.Ildonnehabituellementsesactesleursensnatureletplein.Lesmortsont faim,soif,froid,etc.Ilfautlespourvoirdevtements,leurfairedufeu,leurapporter mangeretboire.Cependantpeinepeutonconstater,dansdescastrsrares,qu'ilsont lgrementgrignotlesalimentsmisleurporte.Comments'ennourrissentilsdonc? EnNouvelleGuineanglaise,lesalimentsdelaftetaientconsacrsaumort(spirit)en l'honneurdequielletaitdonne.Pendantlanuitquiprcdaitlepremierjourdecettefte, lemort,pensaiton,extrayaitdesalimentsleuraipo,c'estdireleurressemblance,formeou essence. Ce qui restait tait considr comme des aliments privs de leurs principes essentiels,maiscependantencoreassezbonspourlacirconstance .Ressemblance,forme, essence:cesontlesexpressionsmmesdontseserventCodringtonetM.ElsdonBestpour dsignercesdoubles,quisontdeslmentsintgrantsdel'individualitdeshommes. L'anctrequireoitl'offrande,etquienconsommelaressemblance,sel'approprieelle mme,danssaralitessentielle,etilcommunieainsiaveclesacrifiantquienmangela chair.
1

Certainsobservateursontvulunemaliceetunesupercherie.Leshabitantsdeslesdu dtroitdeTorrsclbrentdesftesenl'honneurdesmorts.Oncroitqueceuxcisenour rissentspirituellementdel'essencedesoffrandes.Lessacrifiantsruss,aprsavoirsollicit lesbonsofficesdesmortsenconsidrationdecesdons,mangenteuxmmeslesalimentsen allguantquel'essenceenestpartie .Mais,dumoinstantquelesreprsentationsn'ontpas perduleursensoriginel,tantquelafoilaprsenceetaupouvoirdesanctresgardeson


2

1 2

J. H. HOLMES, In primitive New-Guinea, p. 162. W. W. GILL, Life in the southern isles, p. 202-203.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

237

emprisesurlesmes,iln'yapasllamoindreruse.Lessacrifiantsnefontpassemblant d'offrirlesalimentsauxmorts;ceuxcienjouissentaussirellementquelesvivantsquiles mangentensuite.Pourcesindignesquiadmettentsansdifficultladoubleexistenced'un seuletmmeobjet,etsaprsenceaummeinstantendeuxendroitsdiffrents,l'essence ouressemblancedubufoudupoulet,c'estl'animalmme.Lemortquinepeutplus mangerlaviandecommefontlesvivants,estentirementsatisfaitdesapart.S'ilsesentait victimed'unemystificationdrisoire,savengeancepourraittreterrible.Jamaisleprimitif nevoudraitencourirlerisque. M.Speiserajustementinsistsurcepoint:Quandl'indigneparatcontesterqueles porcsetlesobjetsaientuneme(allusionunpassagedeCodrington),illefaitpeuttre parcequ'ilsentqu'ilyaunediffrenceentrel'medel'hommeetcelleduporc.Mais,d'autre part,ilcroitbienunemeombredesporcsetdesobjets;autrement,lesoffrandes funrairesqu'ilapporteaumortpourlavied'outretomben'auraientpasdesens .Etunpeu plusloin,Maevo,pourunmortdehautrang,onclbreuneftelecinquantimejour... Lesgensduvillagetuentdesporcs;lefrredumortprendlesextrmitsdesfoiesdetous lesporcssacrifis,lesemportedanslafort,appellelemortparsonnom,etdit:Voici manger pour toi...Quand beaucoup de porcs sont sacrifis cette occasion, cela est favorableaumort;sil'onn'ensacrifiepas,saviedansl'Hadsestmisrable...C'estdire clairementquelesporcssacrifisdoiventservirdenourritureaumortdansl'autremonde, donc que leurs mes l'y suivent . Ici me est videmment synonyme de double, ressemblance,essencec'estdire,dupointdevuedelamentalitprimitive,quivaut l'treluimme.
1

Quelquesexemples,prisdansdiversesrgions,suffirontsansdoutemontrerqueces mmesreprsentations,plusoumoinsnettes,plusoumoinsmodifies,ontcourspartout. Dequellemanireonsupposequelesoffrandessontreuesparladivinitquionles prsente, crit M. Skeat, c'est un point sur lequel il est difficile d'obtenir beaucoup de lumire.J'aisouventinterrogdesMalaisldessus.Ensomme,jepensequ'onpeutdireen toutescuritquelesindignesnecroientpasqueladivinittouchelapartiesolideou matrielledel'offrande,maisseulementlapartieessentielle,qu'onl'appelle vie, saveur,essence,qualit,oummeme .C'estprcismentcequelesPapousetlesMla nsiensdonnaienttoutl'heureentendre.
2

ChezlesEskimotudisparStefnsson,aucoursdutraitementd'unmalade,chaquefois quelekeyugak(espritauservicedushaman)doitrevenir,aprsunchec,pourunenouvelle
1 2

F. SPEISER, Ethnologische Materialien aus den Neuen-Hebriden und den Banks-Inseln, p. 318. W. SKEAT, Malay magic, p. 73.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

238

tentative, il est ncessaire de lui faire un petit prsent de quelque chose qu'il demande spcialement, pour le rcompenser de chacun de ses efforts. S'il demande une paire de mitaines,onluienferaune,souventdedimensionsminuscules.Onlesplacerasouslelitdu malade,ouonlessuspendraaudessusdesatte,ouencoreonlesdonneraaushaman.Ainsi l'esprit(lekeyugak)auradesmitainesneuves,quisontlesmes(tatkoit)decellesqu'on lui a faites . De mme,chez les Eskimo dudtroitde Bering, les personnes qui clbrent la fte... prennent un peu de chaque plat, et le jettent sur le plancher comme offrande;ensuite,chacunprendunecuillered'eau,etenverseunpeusurleplancher:elle fuitparlesfentes.Delasorte,pensentils,l'essencespirituelledetoutelanourritureetde toutel'eaudontonaprlevunepetitepartievaauxmorts (shades). Oncroitquecette essencedesoffrandesestmystrieusementtransporteleursjour,oellesatisfaitleurs besoinsjusqu'aumomentdelaftesuivante.Ensuite,lematredescrmoniespartagele restedesalimentsentrelespersonnesprsentes,ettousmangentdeboncur .
1 2

LesIndiensdelaNouvelleFrancenepensaientpasautrement.Ilsenterrentouenfer mentaveclescorpsdesdfuntsdelagalette,del'huile,despeaux,haches,chaudireset autresoutils,pourcettefinquelesmesdeleursparents,fautedetelsinstruments,ne demeurentpauvresetncessiteusesenl'autrevie:carilss'imaginentetcroientquelesmes deceschaudires,haches,couteaux,etc.,ettoutcequ'ilsleurddient,particulirementla grandeftedesmorts,s'envontenl'autrevieservirlesmesdesdfunts,bienquelescorps decespeaux,haches,chaudires,etc.,demeurentetrestentdanslesfossesetlesbiresavec lescorpsdestrpasss;c'taitleurordinairerponse,lorsquenousleurdisionsquelessouris mangeaientl'huileetlagalette,etlarouilleetlapourriture,lespeaux,haches et autres instrumentsqu'ilsensevelissaientetmettaientaveclescorpsdeleursparentsetamisdansle tombeau .LesIndiensnetiraientaucunprofitpersonneldesalimentsetdesobjetsainsi placsladispositiondesmorts.Ilsn'ignoraientpasnonplusquecesoffrandestaient rongesparlesanimauxouparlarouille.Ilsn'entaientpasmoinspersuadsquelesmorts enfaisaientusage.Cesalimentsetcesobjets,outreleurexistencevisible,enavaientdonc uneinvisible.C'estcelleci,improprementappelemeilvaudraitmieuxdireimage, ressemblance,essence,double,etc.qui,consubstantiellel'objetluimme,servait, commeditleFr.Sagard,auxmortsdansl'autremonde.
3

EnAfriqueaustrale,cetteressemblancedesalimentsquivautsibienauxaliments euxmmes,qu'unsorcierpeutl'employerpourfairemourirsavictime.Ilopresurles
1 2 3

V. STEFANSSON, The Stefnsson-Anderson Expedition, American Museum of Natural History, Anthropological Papers, XIV, p. 375. E.W. NELSON, The Eskimo about Bering strait, E. B., XVIII, p. 364-365. Fr. SAGARD, rcollet, Le grand voyage au pays des Hurons (1632), p. 233-234.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

239

aliments.Lemotenusagepourcelaest kuindanka :retourner entoussens,donnerune nouvelleforme,transformer.Ilnes'agitpasicid'empoisonnerlesalimentsausensordinaire du mot, bien quenous necontestions pas que certainssorciers puissent trede simples empoisonneurs.Voicidequoiilestquestion:lesorcierprenddanssesmainsdesaliments,il prononcesureuxdesincantations,etilenfaitpartirundouble(phantom),quiseprsente dansl'assiettedelavictimesousl'apparencedesesalimentsvritables,maisqui,enralit, estpleind'uneessencemortelle.Celleci,enentrantdanssoncorps,letuera.Ainsi,quandun rapportparled'unchefquiattuparlemoyendesonlait,celaneveutpasdirencessai rementquecelaittaitempoisonn.Maislesorcieravaitoprsurcelaitd'unecertaine faon,soitdirectement,soitparuneactiondistance .Cedoubledulaitnerappelletil pasdetrsprsladentspirituellequelesorcierdudtroitdeTorrsfaitentrerdeloin danslecorpsdesavictime?
1

Commelesplantes,lesanimaux,etleshommes,lesobjetsinanimssontdonccapablesde biprsence, et leur individualit est compatible avec une double existence. C'est ce qui permetauxprimitifsdepenserquelesmortsetlesdieuxontconsommleursoffrandes,bien qu'ellessemblentintactes,etqu'ensuiteeuxmmess'enrepaissent.

SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, P. 96.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

240

CHAPITREX
DUALITETBIPRSENCE DESMORTS(suite)

Retourlatabledesmatires

Lesmorts,ordinairementinvisibles,apparaissentauxvivantsendiversescirconstances.Il n'estguredeprimitifsquin'enaientvu,ouquinesoientpersuadsqu'onenavuprsd'eux. Comme ces apparitions provoquent en gnral une vive motion chez ceux qui en sont tmoins, ou mme les bouleversent, il faut s'attendre voir les exigences logiques peu respectesdanslesreprsentationsquilesconcernent.Lescontradictionslespluschoquantes nosyeuxpasserontinaperues.Enparticulier,laprsencesimultanedumortendeux endroitsloignsl'undel'autreparatrachosetoutenaturelle. Aumomentmmeolavievientdecesser,labiprsencepeutdjseproduire.Envoici un exemple particulirement net. Raketta (NouvelleGuine, Fischelinsel, Kaiser Wilhelmsland)unhommeditsoncousin:Nousironsensemblelapchecettenuit.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

241

Entendu,rponditlecousin.Lanuitvint.Tandisqu'ilsdormaient,l'hommefutprisde fivre.Sonme(Seele)seleva,sortit,etrveillal'autre,endisant:Lvetoi,cousin,le jourvavenir,allonspcher.Lecousinseleva,tousdeuxs'embarqurentetpartirentdansla nuit. cemoment,l'hommemourutdanslevillage.Onmitsadpouillemortellelaparure ordinaire,onledcorad'ocre;sonme(Seele)danslebateau(c'estdiresondouble) revtitlesmmesornements.Lesdeuxpcheursramrent,etarrivrentprs deTagalip. Alorsl'hommeditl'me:Cousin,ramedecect,ilyadespoissons.L'me rama;l'hommeneregardaitpasdutoutautourdelui;sonvisagetaittournuniquementdu ctdespoissons.Mais,commeilspassaientlelongd'unrocher,l'hommedit:Viensici,et guettelespoissons;jevaism'asseoirl'arrire.Alorscefutl'me,lespectre,qui guettalespoissons.L'hommeramait.IlsarrivaientTagalip,lorsquel'hommequiramait toutdoucements'aperutenfinqu'ilavaitaffaireunspectre,etilpensa:Cespectreestl pourmedvorer!Alors,tandisqu'ilspassaientlelongd'unrocher,l'hommeposasarame sansfairedebruit,s'assitsurlereborddubateau,selevatoutd'uncoup,etsautantensilence surlerocher,semitgrimper.Lespectrecontinuaavancerseuldanslebateau;l'homme taitdjpartidansladirectionduvillage. Auboutdequelquetemps,lespectreaperutunpoissonetdit:Metsenpanne,cousin, ilyadespoissonsparici.Lespoissonss'loignrent;personnenemitenpanne.Alorsle spectreregardaautourdelui:l'hommeavaitdisparu,lespectretaittoutseul.Aussittil bondit,enfonasesdentsdansl'travedubateau,l'arrachaetlafittomberdansl'eau.Ilsauta surlerocher,grimpaenhaut,etlaissadriverlebateau.Ilsemitlapoursuitedel'homme... Maisceluicitaitdjmontdanssamaison,avaitfermlaporteetsetenaitl'intrieur.Le spectremontad'abordauvillage,etlecherchal,maissanssuccs.Ilrevintensuitesurses pas,etretournachezlui,auvillagedesmorts(Geister).Plustard,ontransportasoncadavre horsdesamaison,etonledposadanssatombe.Alorsl'hommedit:Tuasvoulume surprendreparruse,maistonme(nitu),n'apaspumedvorer.Allons,c'estbon,va t'enlesmainsvidesdanstonvillage .
1

Ilressortdecettehistoirequeladualit,labiprsencedel'individumortestsimplement lacontinuationdecequ'elletaitdesonvivant.L'hommequiapropossoncousind'aller avecluilapcheestretenuparlafivre.Ilrestechezlui,etc'estsonmeexpression trsimpropre,maisnousn'avonspasdemotquicorrespondeexactementautermeindigne; ilvaudraitcependantmieuxdire:sondoublequivarveillerl'autre,etquiprendla


1

O. DEMPWOLFF, Eine Gespenstergeschichte aus Graged, Deutsch Neu-Guinea, Zeitschrift fr Kolonialsprachen, IX, p. 120-131.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

242

meraveclui.L'hommeestainsiprsentlafoisdanssahutteetdanslebateau.Ilmeurt.On fait sa toilette funbre, et en mme temps son double se trouve, lui aussi, revtu des ornementsfunrairesetpeintdel'ocrerituel.Pourraitonmieuxrendresensiblelaparticipa tionquifaitquel'hommemortdanssahutteetsondoubledanslebateausontunseulet mmeindividu?

Maintenantl'hommeestmort,etsondoubleestdevenuunspectre.(M.Dempwolffcrit Gespenst,qui nerendpeuttrepasexactementlemotindigne.)Toutcoup,sansdoute parce quele jour s'estlev,etque les ornements funbres deviennentvisibles, l'homme comprendquec'estunmort,c'estdireledoubled'unmort,quil'accompagne.pou vant,ilsesauvesansattirersonattention.Ledoubledumorts'aperoitunpeutardde cettefuite.Aprsunepoursuiteinutile,ilgagnelevillagedesmorts.Quandlesobsquesont lieu,ilestdoncloin.cemoment,ontransportelecadavrehorsdelamaison,etonle descenddanslafosse.L'hommequiachappauspectreditaumortquel'onenterre: Tuasvoulum'avoirpourmedvorer;tun'aspaspu.Ilpensedonc,commetousceuxqui l'entourent,quelecadavrequivientd'tredposdanslatombe,lemortluimme,etle doubledumort,quil'apoursuivietquiestmaintenantauvillagedesmorts,nesontqu'un seuletmmeindividu.Lemortetsondoubleseconfondentousedistinguentselonles moments,exactementcommelevivantetsondouble.

II
Retourlatabledesmatires

Souventlesmorts,surtoutdanslespremiersjoursquisuiventledcs,apparaissentsous forme d'animaux. Codrington a rapport de nombreux exemples de cette croyance. Florida, un homme, prs de Olevaga, avait plant dans la brousse quelques cocotiers et quelquesamandiers.Peuaprs,ilmourut.Onvitalorsapparatreparmicesarbresunkando

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

243

rablanc(cuscus),animalfortrare.Aussittonadmitquec'taitlemortquisemanifestait (mortquitaitmaintenantuntindalo),etonl'appelaparsonnom .Lemorttaitdoncla foisun tindalo, c'estdireunhommecontinuantsonexistencedansl'autremonde,etun animalquisemontraitaumilieudesarbresqu'ilavaitplants.Motlav,onmettaitsur latombedel'eaudansunvaseenbambou...etunpetitplatavecdel'ignamertiededans. Quandcettenourrituretaitmangeparlesrats,onlarenouvelait,carleratpouvaittrele mortluimme,dumoinspendantlescinqjoursoilrestaitdanslesenvirons.Auxles Salomon,onpensetrssouvent,danstouteslesles,quedesrequinssonthabitspardes morts(ghosts);cardeshommesannonceront,avantdemourir,qu'ilsapparatrontsousforme de requins, et ensuite tout requin remarquable par sa taille ou sa couleur que l'on voit frquenteruncertainpointdurivageouuncertainrocherestconsidrcommel'esprit dequelqu'un,etonluidonnelenomdecemort...Florida,Ysabel,etSavo,olesrequins sontparticulirementnombreux,oncroitcommunmentqu'ilssonthabitspardesmorts... Touslesrequinsnesontpasvnrs,maisiln'yapasd'animalquisoitaussisouventconsi drcommesacrquelerequin,etmmelesrequinsmorts(tindalooftheshark)semblent formeruneclassedepuissantstressurnaturels .
1 2

D'autres animaux encore peuvent tre des morts qui se manifestent. On racontait courammentl'histoired'unalligatorquisortaitdelamer,etsetrouvaitcommechezluidans levillagedeFloridaoavaitvcul'hommedontl'esprit(ghost)taitenlui.Onl'appelait dunomdecethomme...Siunlzardfrquentaitunemaisonoundcss'taitproduit, c'taitlemortquirevenaitsonanciennedemeure...Lecaractresacrdel'oiseaufrgateest certain...Demmequebeaucoupdemorts(ghosts)selogentendesrequins,nombreuxaussi, etcapablesdeprteruneaidepuissantesurmer,sontceuxquilogentencesoiseaux.Aux NouvellesHbrides,ditencoreCodringtonunpeuplusloin,cequecroientlesindignes, ilyadeshommesquiontlepouvoirdesechangerenrequins .Onavuplushautceque sontceshommesrequins.Cettedualit,cetteexistencelafoisanimaleethumainequeles indignesreconnaissentcertainsindividus,ilsl'admettentaussipourlesmorts.Laprsence deceuxci,souslaformederequinsoud'oiseauxfrgates,n'empchepasqu'ilsnersident aummemomentdanslepaysdesmorts.L'indignenes'arrtepascettebiprsence.Sion laluifaitremarquer,iln'enestpasautrementtroubl.Codringtonditquel'esprit(ghost) dumortestlogdanslerequin,l'alligator,etc.Maisleghost(tindalo)n'estpasl'espritde l'individu,c'estl'individuluimme,passdel'tatdevivantceluidemort.
3

1 2 3

R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 179-180. Ibid., p. 268. Ibid., p. 187.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

244

SanCristoval,ungrandnombred'esprits(ghosts)s'incarnentendesanimaux.On peutsedemandercommentlesindignesdiscernentquelestl'animaloundeleursparents morts(ataroofadeadrelative)estentr.Celadpendenpartiedel'endroitoonl'aenterr. L'usageestd'ensevelirdanslamerleschefsetaussilesgensducommun,etparsuiteleurs ataro (c'estdireeuxmmes,l'tatdemorts)s'incarnentnaturellementendespoissons, surtout en des requins... Ce peut tre aussi en un octopus, une raie, une tortue ou un crocodile...
1

Lesmmesauteursdcriventlaparticipationdecertainshommesaveccertainsanimaux, sanslaprsenternettementcommeuneidentitsubstantielle.Ilslamontrents'tablissant pendantquel'individuvit,etpersistantlorsqu'ilestmort.Quandunhommeouunefemme prenddel'ge,lesindignesobserventsiunanimals'associeeuxdefaonpermanente. Souventc'estunoiseau.Ilfrquentelamaison,etseposesurl'pauleduvieillard.Ilfautque cesoitunjeune.Onlenourrit,etonletraiteavecrespect,commelafuturedemeuredel'me (soul)duvieillard.Sesenfantsnemangerontpaslesoiseauxdecetteespce.Ilsemblequece taboun'estvalablequepourunegnration.IlyaunhommeactuellementvivantRaumae, dontlepre,aprssamort,entradansunfaucon.Ilnepeutnituerdesfauconsnienmanger, bienquelesautreslefassentlibrement...Lemort(ataro)peutaussiallerdansunepierreou dansunarbre.Onenestinformpardesrvesaprssamort...Unhommedira:Jenepeux pasmangertelpoissonouteloiseau,parcequec'estmonpreoumamre.Cescroyances uneparentavecdesanimauxdoiventtrecomparesaveclescroyancesdeslesBanksau sujetdu tamaniu . L'analogieesteneffetvidente.Si,commejecroisl'avoirmontr, l'individu est consubstantiel son tamaniu, si tous deux, dans les reprsentations des indignes,nefontqu'unseuletmmetre,neconvientilpasd'endireautantdesindividus, vivantsoumorts,dontilvientd'trequestion,etdesanimauxquileursontassocisouen quiilslogent?
2

Ulawa,ilyavaitdeuxrequinsfamiliers,connusetrespectsauloin...L'und'euxat tu,maissoncompagnon,diton,existeencore.Cesmortsrequins(ghostsharks)nefaisaient pasdemalleursadorateurs,maissouventceuxcilesenvoyaientaulointuerquelqu'un... VoicicommentonprocdaitUlawa,etaussiSanCristoval.AuvillageoHuaahu(unde ces deux animaux) tait l'objet d'un culte, si l'on dcidait d'envoyer un requin faire une commissiondecegenre,leprtreappelaitHuaahu,etluidisaitd'allercherchersesserviteurs. Bienttilrevenaitaveclesautresmortsrequins,quisemettaientenrang,leursgueulesen lignedroite.Alorsonenchoisissaitunpourcetteaffaire.Onluidonnaitunpeudelaterreo
1 2

C. E. Fox and F. H. DREW, Beliefs and tales of San Cristoval, J. A. I., XLV (1915), p. 161. Ibid., p. 161-162. Cf. supra, ch. IV, p. 171-176.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

245

delasalivedelavictimetaittombe,oudecelleos'taientimprimeslestracesdeses pas...Lemortrequinpart,accompagnd'unmortraie,sonacolyte,etiltuelavictimedsi gne...Cesrequinssontdeshommesmorts,quid'ailleursexistentenmmetempsdansle sjourdesdfunts.Ilsnesontpassimplementlademeuredel'atarooudel'medumort :ilssontlemortluimme,etnesedistinguentpasdelui:Undecesrequins,bienconnu partoutdanscesles,taitpartiellementhumain.Lattetaitcelledurequin,maisunepartie ducorpsetlesjambestaienthumaines.N'estcepasll'exacterplique,chezlesmorts, deshommesanimauxetdesanimauxhommesquenousavonsrencontrschezlesvivants? Samoa,laprsencedumortdansunanimal,ouplusexactementsonapparitionsous formed'animal,estimpliqueparlacoutumesuivante:L'usagetaitdeserendrel'en droitol'undesleursavaitttu,etd'tendresurlecheminunmorceaud'toffeindigne. On attendait alors qu'un animal, une fourmi, par exemple, un lzard, une araigne ou quelquesautresvntyramper.Aussittonl'enveloppaitdansl'toffe,etonl'emportaitpour l'enterrer.QuellesignificationlesSamoansattachaientilsaujustecela,jen'ensaisrien, maisonnemanquaitjamaisdelefairequandonpouvait .Turnerrapportelemmefait, avecunpeuplusdedtails.Lesmortssansspulturecausaientdegrandesinquitudes... Surlaplage,lounepersonnes'taitnoye,ousurlechampdebataille,louneautre taittombe,onpouvaitvoirungroupedecinqousixhommes,assisensilence,etunautre quelquedistancedevanteux,avecunmorceaud'toffeindignedploysurlesol.S'adres santundieudelafamille,ildisait:Oh!Soisnousfavorable!Puissionsnousobtenirsans peinel'esprit(spirit)decejeunehomme!Lapremirechosequivenaitseposersur l'toffetaitconsidrecommetantcetesprit.Siriennevenait,onpensaitqu'iltaitmal disposl'garddelapersonnequiavaitprononclaprire.Auboutdequelquetemps,elle seretirait;uneautres'avanait,s'adressaitunautredieu,etattendaitlersultat.Ttoutard quelquechosearrivait:unesauterelle,unpapillon,unefourmi,etc.Onl'enveloppaitavec soin,onleportaitlafamille,lesamisserunissaient,etlepaquettaitenterravectousles rites habituels, comme s'il contenait rellement l'esprit du mort . Ce rcit est trs instructif, et les derniers mots, bien interprts, en donnent le sens. Samoa, comme ailleurs,cen'estpasl'espritd'unmortqu'onenterre,c'estlemortluimme.C'estdonc luiquiapparatsouslaformedelasauterelle,delafourmi,etc.C'estluiquel'onrendles honneursfunbres.Maiscelan'impliquepasque,danslesreprsentationsdesSamoans,il soitexclusivementincarndanscetinsecte.L'analogieaveclesautresfaitsdummegenre donnepenserqu'ils'agitd'unebiprsence.Lemortestlafoisl'insectequisemontresur l'toffe,etunhabitantdel'autremonde.
1 2

1 2

G. BROWN, Melanesians and Polynesians, p. 170-171. G. TURNER, Nineteen years in Polynesia, p. 233-234.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

246

EnIndonsie,lacroyancedesanimauxquisontenmmetempsdeshommesa t souventconstate.Enbeaucoupd'endroitsdeJavaetdeSumatra,oncroitcommunment quedesmesd'hommespeuventpasserdetempsentempsdansdescorpsdecrocodiles.Ces crocodilespourvusd'unemehumainenonseulementseraientabsolumentinoffensifspar euxmmes, mais mme ils protgeraient les habitants du lieu. Ce sont des parents... Bangka,lecrocodileestl'objetd'unvritableculte...Letuerestleplusgranddescrimes... Onal'espoirdedevenircrocodileaprslamort .Cederniertraitmontrequecesrepr sentationsvalentaussipourlesmorts.Sionlesdgagedelaformeanimistequ'ellesont revtue, on reconnat dans ces crocodiles porteurs d'une me humaine des doubles d'hommes,c'estdireceshommeseuxmmes.ChezlesBattakdeSiBaloengoen,on attribueauxhommestrsvieux,quionttoujoursmenunevieexemplaire,lepouvoirde disparatretoutcoup,etdesemtamorphoserentigres,lphantsouserpents;ilserrent surlaterresansjamaisfairedemalauxhommes,etilslaissentleurscongnreslesoinde punirlessujetsmchantsetincorrigibles .Entreceshommestrsvieux,etlesmorts,la transitionestfacile.Riedelditdemme:Les nituounatmate sontlesespritsdes anctres(TanembaretTimorlao),honorsenqualitdedieuxprotecteursoudomestiques. Quandonlesinvoque,ilsarriventdel'leNusnitu(aunordouestdeSeelu),etpassantpar l'ouverturepratiquedansletoit,ilsentrentpouruntempsdansleurscrnes,oudansles effigiesdeboisoud'ivoirefabriquescetteintention,etplacesausommetdelamaison, afindeconsommerlesoffrandes(libations)etdeprterleuraideauxgensdelamaison.Les natmate peuventaussiprendrelaformedekangourous,d'oiseaux,deporcs,detortues,de dugongs, de crocodileset de requins. Beaucoup de gens meurent pour n'avoir pas port d'offrandesauxnatmaterencontrspareuxenrve .
1 2 3

Trssouventlesmortsapparaissentsousformed'oiseaux.Silindoeng(Sumatra),on m'appritqueless petitsvoleursderizdans leschampssontdes mesdes morts, qui se runissentpoursergalerdurizdeleursdescendants .ChezlesToradja's,mme croyance.Lessourisaussi,lesserpentsnoirs,leslzards,lesgrenouillessontpourl'indigne desincarnationsdesmesdesanctres,quiviennentsouscesformesprendreleurpartderiz. Aussihsitetonleschasser .AunorddeBorno,chezlesDusuns,danslesvillages d'enhaut,jeremarquaiquedansundeschampssurleflancdelacolline,prsdeTambatuan, unarbre,seul,avaittlaissaumilieuduterraindfrich.Medoutantbienqu'onnel'avait
4 5

1 2 3 4 5

Dr T. Epp, Schilderungen aus hollndisch Ostindien, cit par A. C. KRUYT, Hel animisme in den indischen Archipel, p. 189-190. A. C. KRUYT, Hel animisme in den indischen Archipel, p. 198. J. G. F. RIEDEL, De sluik- en kroesharige rassen tusschen Selebes en Papua, p. 281. A. C. KRUYT, Hel animisme in den indischen Archipel, p. 176. A. C. KRUYT, De Bare sprekende Toradja's, II, p. 256.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

247

pasconservsansdebonnesraisons,jem'informai,etl'onmeditquel'usagetaitdelaisser unarbredebout,unseul,decraintequelesoiseaux,netrouvantplusosepercher,ne maudissentlarcolte.UnecoutumepareilleexistechezquelquestribusDayakdeSarawak, ol'onditquel'arbreestconservpourservirderefugeauxespritsdelajunglequiat dfriche .Cesindignessontainsipartagsentreledsiretlancessit,d'unepart,de dfendreleurmoissoncontrelesoiseauxpillards,etdel'autre,lacrainted'irriterlesmorts quiviennents'ennourrir,prcismentsouslaformedecesoiseaux.Cederniersentiment n'estpaslemoinsfort.Onavuquelesindignesn'osentpasngligerdelaisserleurpart cesmortsoiseaux.
1

Cefaitestloind'treisol.Soustoutesleslatitudes,laconduitedesindignes,enmainte circonstance,l'garddetelsoutelsanimaux,sembleparfoissingulire,oummeinexpli cable. Il faut alors songer aux reprsentations dont nous venons de donner quelques exemples.Lesstresenquileblancnevoitquedesanimaux,leprimitifydiscerneenmme tempsdeshommes.Si,parsurcrot,cesanimauxhommessontdesmorts,lacrainteetle respectqu'ilsluiinspirentredoublent.C'estldessusqu'ilserglepouragir. M.Huttonrapportelefaitsuivant:JemontaisdeZubzaKohimaavecSrisalhu,de Khonoma,lorsquenousrencontrmessurlecheminungrandserpent.Jem'lanaipourle frapper,maisSrisalhunevoulutpassejoindremoi.Quandj'eustul'animal,ilmeditqu'il taitkenna(tabou)pourluidetuerlesserpents.LaraisonentaitquesamaisonKhonoma, oupluttlamaisondesonpre,avaitthabiteparunserpent.QuandSrisalhudmna geait,leserpentapparaissaitdanslenouveaudomicile.IlvitencorechezSrisalhu,onl'yvoit souvent,ilasurvcudeuxreconstructions.CefaitfitimpressionsurSrisalhu,quis'en entretintaveclesautreshommesdesafamille.Ilsfurentd'avisqu'unhommequiavaitchez luiunserpentcommeceluilnedevaitpastuerdeserpentsdutout...Silesdescendantsde Srisalhusontprolifiques,cekennaavecletempsaffecteracertainementtoutungroupealli. Pourconclure,jenepuismieuxfairequedeciterM.Hodson.Cequecesfaitssemblent prouver,c'estl'existencedanscettergion,nonpastantdutotmismequed'uneattitude mentale,d'uneWeltanschauungquiend'autrespartiesdumondeontpermisautotmismede fleuriretdeprosprer .Cequ'ilsprouvent,entoutcas,c'estlaprsencedansl'espritdeces Nagasdesreprsentationshabituellesrelativesauxhommesanimauxetlabiprsencedes morts.
2

ChezlesLhotaNagas,dansunemaisonoundcsvientdeseproduire,personnene peuttueruntrevivant,quelqu'ilsoit,animal,oiseau,ouinsecte,jusqu'cequelesjoursde
1 2

I. EVANS, Studies in religion, folklore and custom of British N. Borneo and the Malay Peninsula, p. 38-39. J. H. HUTTON, The Angami Nagas, p. 397.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

248

genna (tabou)soientpasss,etquel'me(c'estdireledfunt)soitdfinitivementpartie pourlepaysdesmorts,decraintequel'animaltunesoitlemortsousuneautreforme. Voilquiestnet.M.Huttonajoutecepassagedansunenote:TouteslestribusNaga professent,touchantlavieaprslamort,cesdeuxcroyancescontradictoires:ellesregardent l'me comme habitant un papillon ou un autre insecte, et aussi comme continuant une existencesousformehumaine.Lacontradictionsemblenepasseprsenterleuresprittant qu'onnelaleurfaitpasremarquer,et,mmealors,nepaslesgnerbeaucoup.Quisait? c'estltoutcequ'ilsdisent .Commentlesgneraitelle?Cequi,pourM.Hutton,est unecontradiction,n'estpoureuxqu'unebiprsence.Qu'unmmeindividusoitlafois hommeetpapillon,iln'yalriendontilspuissentsemontrersurpris.Qu'ils'agissede vivantsoudemorts,lesreprsentationsdecegenresontgalementfamiliresauxprimitifs.
1

III
Retourlatabledesmatires

SelonlescroyancesdebeaucoupdeBantou,enparticulierenAfriqueaustrale,lesmorts apparaissentsurtoutsousformedeserpents.Ainsi,dansledictionnairedeDhne,ihlozi: apparition, l'esprit(ghost)d'unepersonnedcde.(Cemotexprimelatransmigration desmes.Onadmetqu'unepersonnequimeurtdevientunihlozi,etentredansunecertaine espcedeserpent,formequiluisertpourapparatreaprssamortchaquefoisqu'ilabesoin decommuniqueraveclessurvivant .)Laissonsdectlatransmigrationdesmes,puisque lesCafres,avantdeconnatrelesmissionnaires,n'avaientpasl'ided'me.Mais,du commentairemmedeDhne,ilressortqueleserpentestbienl'anctreluimme,etque tousdeuxnefontqu'unpourlesCafres,carilajoute:Toutcequiarrivedebonoude mauvaisestmissurlecomptedel'ihlozi :pourcequiestbononleloue,etquandc'est mauvais,onluioffredessacrifices.
2

Callawaycritdesonct:On ditqu'aprs leurmortleshommessechangenten beaucoupd'espcesd'animaux.L'undevientunegupe,unautreun isalukazana (sortede


1 2

J. P. MILLS, The Lhota Nagas, p. 118-119. J. L. DHNE, A Zulu-Kafir dictionary, p. 140.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

249

lzard),unautreun imamba (serpentvenimeux),unautreun inyandezulu(imamba vert); maislaplupartsechangentenumthlwazi(serpentinoffensif),quipeuttrevertoubrun. Et,unautreendroit:...Cesserpentssontreconnuspourdestreshumainsquandils entrentdansunehutte.Gnralementilsn'entrentpasparlaporte;ilsnemangentpasles souris,etc.Sileserpentporteunecicatricesurlect,quelqu'unquiaconnuuncertainmort decetendroitquiavaitaussiunecicatricesemblablecellel,s'avanceetdit:C'estun tel.Nevoyezvouspaslacicatricesursonct ?Cederniertraitrappellel'homme lopard,surquionvoitlablessurequesonlopardareuelammepartieducorps.
1

Laprsencedecesmortsserpentsrassurelesvivantssurlesdispositionsdesmortsleur gard.Quandilsnesemontrentpas,onestinquiet.Aprsquelemortatenterr,etqu'on avuleserpentsursatombe,onl'attenddanslamaisonolemortavcu.S'ilneparatpas, onoffreensacrificeunboucouunbuf,pourinviterlemortvisiterlamaison.Sile serpentnesemontreencorepas,onfaitvenirledocteurmagicien:ilgorgelebouc.Quand celuicicrie,c'estunbonprsage...Nousdisons:Revienstamaison,pourquenous puissionstevoirmaintenant.Noussommesdansl'inquitudelorsquenousnetevoyonspas, etnousdemandons:Pourquoiestufchcontrenous?Toutnotrebtailesttoi.Illesera toujours.Dsirestuencoredelaviande?Tun'asqu'ledire:ontueratoutdesuiteunbuf pourtoi,onnetelerefuserapas.Lecharmeestalorsplacdansletoitdelamaison,etle docteurassurequel'onverrabienttl'itongoenrve.Si,surcesentrefaites,unserpententre danslamaison,toutlemondel'observeattentivement,pourvoirs'ilsesauvera quandil apercevralesgens.S'illefait,cen'estpas l'itongo. S'il reste,onl'appelleleserpentdela maison,leserpentdomestique,l'itongodelamaison .C'estleserpentquel'onespre, c'estlemortquil'onoffredessacrifices,etquel'onsuppliedevenir:onnedistinguepas l'undel'autre.EtleDrWangemannajouteunpeuplusloin:Quandunetribuouunepartie detribuchanged'emplacement,etqu'onnevoitpasl'itongodanslenouveauvillage,oncroit qu'ilestrestdansl'ancien.Oncoupealorsunebranchedemriersauvageetonlaporte l'ancienendroit.Onoffreunsacrifice,onchantelechantfavoridel'itongo,afinqu'ilsedise: Vraimentmesenfantssesententabandonns,parcequejenesuispasparmieux! Alors ontranela branche vers le nouveauvillage;peuttre l'itongo voudratil bien en suivrelatrace,ourvlerdansunrvepourquoiilsetientl'cart.Danstoutcepassage,le DrWangemannn'apasemployuneseulefoislemotme.Iln'estquestionquedumort (itongo)soussaformedeserpent.
2

1 2

CALLAWAY, The religious system of the Amazulu, p. 200-201, p. 196-197. Dr WANGEMANN, Die Berliner Mission ira Zululande, p, 17.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

250

ChezlesCafresXosa,aprslamortd'ungrandchef,ondtruitsamaisonettousses effetspersonnels.Latombeestentoured'unehaie.Chaqueanne,quandonbrlelesherbes, desgardesveillentcequel'incendieresteloigndecetombeauaumoinsd'unmille,afin denepasfairefuirleserpentverttachesnoires(quinedoitpastrevenimeux)enqui habitel'esprit(Geist)dumort,etquisedistinguedesautresserpentsenceciqu'iln'apaspeur defrquenterlekraal,etque,lorsqueceluicisedplace,ilaccompagneleshabitantsdu villageleurnouvelledemeure.Onlereconnatcommeonreconnatunami .


1

Les Amahlozi, dit encore Wangemann, ne deviennent pas tous des Amatongo, mais d'abord seulement les chefs morts ; car l'itongo occupe dans le monde des morts (Geisterwelt)unrangpluslevquel'ihloziordinaire...MaisAmatongoetAmahlozisepr sententgalementsouslaformedeserpents. Cesanimauxsontilsvraimentlesanctres,oufautilentendrequeceuxci,distinctsdes serpents,n'enprennentlaformequepourapparatreauxvivants?encroireCallaway,les Zoulousesontposlaquestion,etilsonteulesentimentdesdifficultsqu'ellesoulve. Lesvieillards,quandnousleurdemandonspourquoil'onditqueles Amadhlozi sontdes serpents,nousrpondent:Parcequecesontdes Amadhlozi. Et sinousinsistons,en disant:Ditesnousdoncsileshommesmortsontdesqueues?,ilssontembarrasss,et ilsnesaventplusquerpondre.Etalorsnousdisons:Oh!Commentsefaitilquevous neditespassilesAmadhlozisont,ounon,desserpents?Alorsilsrptentlesmmes paroles ; ils sont dans l'embarras, et ils ne nous font pas une rponse qui nous fasse comprendre.S'ilsdisent:Les Amadhlozi sontdansdesserpents,nouscomprenons. Maisnousnecomprenonspasquandilsdisent:Leserpentestunidhlozi .
2

LeproblmeestnettementdfiniparlesinstancesdecesjeunesCafres,quipressentles vieillards, dont le langage leur parat inintelligible, de leur donner une explication. Si Callawayabientraduitleurpense,etsinousn'avonspasaffairedesjeunesgenschezqui lecontactdesblancsaveilll'espritcritique,noussaisissonsicisurlefaitunetransitionde lamentalitprlogiquecellequinousparatnaturelle,puisqu'elleestlantre.Les vieillards ne peuvent pas expliquer leur reprsentation des mortsserpents. Mais ils y tiennent,etlesdifficultslogiquesinvoquesparlesautresnelestouchentgure.Carcette reprsentationestsolidairedestraditionsdelatribu.Commentpourraientils'endtacher?

1 2

A. KROPF, Das Volk der Xosa-Kaffern, p. 158-159. CALLAWAY, The religious system of the Amazulu, p. 134-135.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

251

Voici,pourterminersurcepoint,encoreuntmoignagedemissionnairequiparatrasans doutedcisif. Les morts se transforment en serpents, et on les appelle amadhlozi. Toutefois... quelquesunssetransformentenmammifres,parexemple,enbelettes;lestrsvieillesfem mesenlzards,d'autresencoreeninsectes.Cependantcelan'estpastrsclair.Cesamadhlozi habitentdanslaterre.C'estlqueleZoulouplace,danssapense,toussesanctres...Lavie desmortsestunecontinuationdelavieterrestre.Lesmortsontleurskraals,leursvaches, leursmoutonsetleurschvres,ilsboiventetmangent,etc. Etavectoutcela,cesontdesserpents!L'idedesZouloun'estpasqueles esprits (Geister) desmorts entrentdans desserpents,etc.Sic'taitlunereprsentation,ellene seraitpassiirrationnelleetconfusequ'ellel'estactuellement...C'estbiencequedisent,ilest vrai,lesCafresquiserventchezlesmissionnaires.Mais,cefaisant,ilsrptentsimplement ce qu'ils ont entendu de la bouche des missionnaires. Avant l'instruction chrtienne, les Zoulounesaventabsolumentpasqu'ilsontunesprit(Geist).Dansleurlangue,iln'yapasde motspourdireesprit.Lesmissionnairessontforcsd'employerdesmotsquiveulentdire souffleouvent,etd'yintroduirel'ided'esprit;etquellepeinen'ontilspas rendretantsoitpeuconcevableauxCafresquel'hommen'apasseulementlesouffledeses narines,maisaussiunespritimmortelqui,lamort,sespareducorps,etquiretourneson sjourpropre!LesZoulounedisentpasLesespritsdeshommesentrentdansdesser pents.Ilsdisentsimplement:Leshommessetransformentenserpents.Ilsnedisent pasnonplus,quandilsvoientunserpentidhlozi:Ilyaunhommeldedans.Ilsdisent: Voil un homme. Un jour que le missionnaire Schroeder avait tu Ekuhlengi un serpentidhlozi,etqu'ilallaitl'enfouir,unCafreseprsenta,etl'accusad'avoirtusongrand pre. Une autre fois, Reinstorf, Esiklengeni, en compagnie d'un jeune serviteur noir, rencontraunserpentsurlaroute.Lejeunehommecourutpourletuer,mais,quandillevitde prs,ils'cria,pleindefrayeur:Matre,c'estunhomme! Sionleurposelaquestion:Commentlemortpeutildevenirunserpent?Nel'enterrez vouspas?Soncadavrenesedcomposetilpas?quelquesunsrpondent:Cesontles ombres (isitunzi) desmortsquideviennentdesserpents.D'autresdisent:C'estlamoelle pinirequidevientleserpent.D'autresenfindisentqu'ilsnesaventpascommentcelase passe .
1

F. SPECKMANN, Die Hermannsburger Mission in Afrika, p. 165-166.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

252

Aprscela,lacauseestentendue.Cettereprsentationirrationnelle,etquinepeutpas tre rendue claire, de morts qui mnent dans l'autre monde une vie semblable la vie terrestre,etquisontenmmetempsdesserpentsfamiliers,frquentantlamaisonoilsont vcu,n'a rienquidoivenous surprendre.Elleesttoutepareillecellesquenous avons tudiesauchapitreV.Elleimpliquesimplement,commeelles,labiprsencedecesindivi dus qui sont la fois hommes et animaux. Pour ces Cafres, l'individualit du mort est simplementdummetypequecelleduvivant. ChezleursvoisinslesThonga,lesmortssemanifestent,danslesboissacrs,sousforme humaine,maisrarement.Beaucoupplussouvent,ilsapparaissentsouslaformed'unanimal: par exemple, de la mante religieuse, ou, plus frquemment, de petits serpents d'un gris bleutre.Onvoitsouventcesgentilsreptilesinoffensifsdansleshuttes,rampantdansle chaumeousurletoit,oulelongdesroseauxdesmurs.Voicilercitd'unsacrificeaux morts,faitparunindigne.Quandonveutoffrirunsacrifice,ondonneunepiced'toffe, oudumas,oun'importequellenourriture;onpeutmmeprparerdelabire,etonva portertoutceladansleboissacrpourledonnerauxdieux(c'estdireauxanctres).Autre foisonmettaitsurlestombeauxdesfusils,desdfensesd'lphants,desdentsd'hippopo tame.Toutcelayestencore,ettombeenpourriture.Hieretavanthier,c'estcequ'onafait. Moiaussi,j'yvais,danslebois,etalorscelaestsorti.C'taitunserpent,c'taitleprede Makoundjou,lematredelafort,Faced'lphant.Lesfemmess'enfuirentpouvantes.Et pourtant,ilvenaitsimplementremercier.Ilnevenaitpaspournousmordre.Ilremerciaiten disant:Merci,merci,voustesencorel,mesenfants!Voustesvenusmerecouvrir(de prsents),etm'apporterdelanourriture!C'estbien!...C'taitunenormevipreaussi grossequemajambe,l(ilmontraitlachevilledesonpied).Ellevintjusqu'moi,etresta toutetranquille,sansmemordre.Moiaussi,jelaregardais.Elledisait:Merci,tuesdonc encorel,monpetitfils! Mais,disjeNkoll,cequeturacontes,estceuneimageouunfait? C'estunfaitparfaitementsr!Cesontdegrandesvrits.
1

M.Junodnecroitpourtantpas,commelefaisaitSpeckmann,quecesserpentssoientles anctreseuxmmes.Ilsemblequelquefois,critilunpeuplusloin,quelesserpentssoient confondusaveclesdieuxeuxmmes.Enfait,lareligiondesBarongafaitunegrandeplace auxreptiles.LagrosseviprequiapparutNkolltait,sesyeux,enrelationintimeavec sonanctrervr,puisqu'ildit:Cetanimal,c'taitMomboWandlopfou!Enfautil


1

H A. JUNOD, Les Ba-ronga, p. 392-393.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

253

davantage pour tirer les mmes conclusions que Speckmann, et pour reconnatre que la grossevipreetl'anctre,envertud'uneparticipation(M.Junoddit:relation)intime,nefont qu'unseuletmmeindividu?M.Junodpoursuit:D'autrepart,ilexistedejolispetits serpentsbleusouverts,d'ailleursparfaitementinoffensifs,quiseglissentfrquemmentdans leshuttesdesindignes,etauxquelsonprendbiengardedenepasfairedemal.Ils viennentdesdieux,telleestlaconvictiondetous,etonleslaisseparfoisdessemainesse promenerdanslechaumedeshuttessanslestoucher.IlarrivequelquefoisSpoonmel'a dclarqu'unindividu,pluslibredeprjugsquelesautres,sefatiguedecettevisitepeu rassurante,etqu'ilattrapeleserpentavecunbton,lelancedehors,etletueenluidisant: prsent,c'estbon,onenaassezdevous!cequiestunemanirebiencavalirede traiterladivinit. Ce dernier trait est significatif, et nous prouve qu'on ne saurait raisonnablement identifierlesserpentsenvoysparlesdieuxaveclesdieuxeuxmmes,niaffirmerqueles Noirscroientenunemtempsychosergulire.Quelesreptilesduboissacretlespetits serpentsbleussoientenvisagscommedes incarnationstemporaires des chikouenbo, c'est probable...Jamaisilsn'ontsongadorerunserpent .
1

OnaccorderasanspeineM.JunodquelesBaronganecroientpaslamtempsychose, etqu'ilsnesontpasdesadorateursdeserpents.Maisonsedemanderasil'individu,plus libredeprjugsquelesautres,quitueundecesserpents,n'apassubil'influencedes blancs,etsicecasisolsuffitcontrebalancerlacroyancecommune,autmoignagedeM. Junodluimme,quelesserpentssontenrelationintimeaveclesanctres,c'estdire, sontcesanctreseuxmmes.M.Junodconcdequ'ilsensoientdesincarnationstempo raires.C'estuneconceptionoilnousestplusfaciled'entrer.Maisl'ensembledesfaits nousinclinepenser,commeSpeckmann,qu'ils'agitvraimentd'unedoubleexistenceet d'unebiprsence.Lesindigneslasententrelle,sansselareprsenternettement,etilsne voientpaslesdifficultsqu'ellesoulve.LesCafresZoulou,critCasalis,s'imaginentque leursanctreslesvisitentleplussouventsouslaformedeserpents...Celanelesempche pointdes'adresserauxespritsdeleursanctresd'unemaniredirecte,etdereconnatrequ'ils peuventexisterailleursquesousl'envelopped'unreptile .
2

EnAfriqueorientale,chezlesAkamba,unpythonquientredansunvillagen'estpas tu:onluiapportedulait,carilestconsidrcommedebonaugure,etfavorisantlamulti plication du btail ; cette croyance est partage par beaucoup de tribus bantou... Selon quelquesAkamba,lesaimuouesprits(spirits)deparentsmortslisentparfoisdomicile
1 2

Ibid, p. 397-398. E. CASALIS, Les Bassoutos, p. 259.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

254

dansunpythonouunmambavert;pourcetteraison,cesserpentsnesontpastusquandon lestrouveauxabordsdesvillages...Maisunpythonrencontrdanslesboisesttusans hsitation.Lespythonsnesontpastoushabitspardesmorts,maisseulementceuxqui,en entrantdansunvillage,montrentque,indubitablement,ilsyprennentunintrtparticu lier . M. Lindblom dirait volontiers, comme M. Junod, que ce sont des incarnations temporairesdesmorts.Ilnesemblepasquelesindignespensentquelesmorts(spirits) habitent d'une faon permanente en ces animaux : les morts emploient, l'occasion, ce moyenderendrevisiteleursparentssurvivants.Unchatsauvagevenaitlesoirdetempsen tempsprsdelastationdesmissionnairesMulango,etonavaitl'habitudedeluijeterun peudenourriture.Lesgensdisaientquec'taitundeleursparentsmorts,etilsprononaient mmesonnom...Quandunebtesauvages'carteassezdeseshabitudespourapprocher sanscraintedestreshumains,onpensequ'ildoityavoircelauneraisonspciale.Cene peutpastreunanimalordinaire...Ilnefautpasconfondrecesanimauxaveclesanimaux totmiques... que l'on ne regarde pas comme des incarnations d'anctres . Pour la mentalit primitive, en effet, nous l'avons vu , tout animal qui se comporte d'une faon insoliten'estpasunpuranimal,n'estpassemblableauxautres;c'estaussiuntrehumain.Il fautajoutermaintenant:cettrehumainesttanttunvivant,tanttunmort.Labiprsence parataussinaturellepourl'unquepourl'autre.C'estlunepreuvedeplus,s'ilentait besoin,dufaitquelaviedesmortsestunecontinuationdecelledesvivants.
1 2 3

ChezlesTonga,quandlesmorts(spirits)revenaientaupaysdesvivants,ilsprenaient des formes autres qu'humaines. Ils visitaientleurs anciennes demeuressous la forme de serpents,lions,lopards,crocodiles,ouautresanimaux,etparlemoyendecestransmigra tions,ilsexprimaientcequ'ilsdsiraientdesvivants,ouilsexeraientsureuxleurvengeance. Si,peudejoursaprsl'enterrementd'unhomme,onvoyaitunserpentfrquenterlahutte,ses prochesnedoutaientpasqueceneftleurparentdfuntrevenusouscetteforme.aucun prixonnel'auraitinquit;onlelaissaitaucontrairealleretvenir,mmequandilentrait danslesmaisons...Siundecesanimaux,habitpourlemomentparunesprit(c'estdire tenupourlemortluimme),taittuparaccidentouexprs,ils'ensuivaitdeslamentations etunequerelle.C'taituncrimegrave...Unjour,rencontrantundecesserpents,jesaisisun bton,etjetuaipromptementl'animal.Unefemmequitaitlmejetaunregardchargde reproches,etdit:Wabayachiwanda:Vousaveztuunesprit.(Plushaut,l'auteuradit quechiwandasignifieaussicadavre.)Ellevoulaitdire,jecrois,nonpasquej'avaistu l'espritluimme,maisquej'avaisrenduimpossiblepourluidevisitersonanciennedemeure,
1 2 3

G. LINDBLOM, The Akamba, p. 119. Ibid., p. 180. Cf., supra, Introduction, p. 37-47.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

255

entuantlaformedontilseservait .lalumiredecequiprcde,lesreprochesde cette femme s'clairent. Le chiwanda est le mort luimme, qui apparat sous forme de serpent, et ne fait qu'un avec lui. En tuant le serpent, M. Mac Alpine a tu le mort, exactementcommeen blessantuntigre, lechasseur blessel'homme dontcetigre est le double.Tuerunmortn'estnullementabsurdepourcesindignes,quicroientquelaviede l'autremondecontinuecelleci:onymange,onyboit,onyachaudetfroid,onymeurt donc aussi. Ne confondons pas la survie, universellement admise par les primitifs, avec l'immortalit,dontilsn'ontaucunsoupon.
1

Pour conclure au sujet de ces reprsentations des Bantou touchant l'individualit des morts,jenesauraismieuxfairequedeciterlesrflexionsdeM.E.W.Smith.Nousparlons denosmortschriscommes'ilstaientauciel,etenmmetempsbeaucoupd'entrenous pensenteuxcommetantencoreprsdenous.Certainespersonnesparminouss'attachent l'ide qu'ils sont au cimetire, dormant leur dernier sommeil. De mme, l'Africain dira, presqued'unseultrait,quelesmortssontallsungrandvillagesouterrain,otoutestpur, oilscultiventleschampsetrcoltentd'abondantesmoissons;qu'ilssontpartispourquelque contre lointaine l'est ou au nord; qu'ils sont dans la fort qui entoure leur demeure terrestre; qu'ils sont dans la maison habite par les vivants; qu'ils errent sous la forme d'animauxsauvages;enfinqu'ilssontdanslatombe,laquelleestlamaisondumort.Sinous ajoutonsquelaplupartdesBantou,sinontous,croientquelesmorts,enmajorit,reviennent natredenouveau,nousauronsuneidedecequecertainespersonnesappellentlaconfusion depensequicaractriselesBantou.D'autres,avecpeuttreautantderaison,regarderont celacommedelasubtilitmtaphysique .Ceraccourcisaisissant,parunhommequiafait unetudeapprofondiedelapensedesBantou,montrecombiennoussommesencoreloin d'enavoirpntrtouslesreplis.Peuttrelatchedeviendratelleunpeumoinsdifficile,si nousprenonspourprincipedirecteurdenosrecherchesquelaloideparticipationrgitdans leurespritcetensembledereprsentations,etqu'leursyeuxl'individualitseconciliesans peineaveclamultiprsence.
2

1 2

A. G. Mac ALPINE, Tonga religious beliefs and customs, Journal of the African Society, V (1906), p. 264267. E. W. SMITH, The religion of the lower races, p. 32. Cf. H. A. JUNOD, The life of a South-African tribe, II, p. 250.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

256

CHAPITREXI
LACONDITIONDESMORTS ETLEURFIN

I
Retourlatabledesmatires

Lesmortsvivent.Partoutlesprimitifsensontconvaincus,etleursactestmoignentdela forcedecettecroyance.Maisenquoiconsistecetteviedesmorts?Ldessus,leursrepr sentationssontvagues,confuses,parfoiscontradictoires.Iln'estgured'observateurquinese plaigneden'avoirpulestirerauclair. DansleslesdudtroitdeTorrs,parexemple,iltaitextrmementdifficile,et,enfait, pratiquementimpossible,d'obtenirdesrenseignementsprcissurlescroyancesconcernant lesmorts(spirits).Iln'yapasdedoutequel'me(soul)oul'esprit(ghost),danslalangue indignemari,d'unepersonne,homme,femmeouenfant,quittaitlecorpsaumoment dudcs,maissanss'loignerbeaucoupducadavrependantplusieursjours...Oncroyaitque lesmorts(mari)vontKibu,leinconnuedansl'ouest;pourtant,ilsreviennenteterrentla nuitdanslesenvirons.Lemotmariveutdireesprit(ghost)oume(soul)d'uneper sonneaprslamort;ilveutdireaussiombre,reflet.M.Rayregardemarkaicommedriv

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

257

de marikai,espritpersonne,etenfaitcommeunsynonymedemari,maisemploypour dsignerl'espritd'unmortpluttqu'unespritdsincarn.Ilappellel'attentionsurcepoint, quejusqu'cequele mari devienne markai,ilesttoutfaitintangible .Nousverrons bientt,enanalysantdescontespopulaires,quemarietmarkaidsignentpratiquementles morts.


1

EnNouvellePomranie,audiredeParkinson,l'medel'hommearriveaprssamort unendroitappelMlol.Surlaviequ'elleymne(c'estl'intrieurdelaterre),lesSulka n'ontquedesreprsentationsvaguesetobscures .SelonM.ElsdonBest,lesMaori connaissent,un,deux,etmmetroismondesdesmorts(spirits):dansleciel,souslaterre,et auloinl'ouest...Lesmythessontdifficilesconcilierentreeuxsurcepoint...Enune certaineoccasion,unepersonnem'expliquacommentlesespritsdesmortsdescendentau mondesouterrain,toutenmedisantqu'ilshabitentaudiximeciel .Concernantl'tat del'medesmorts,onnetrouvechezlesDayakquedesreprsentationsetdeslgendestout faitobscures,vagues,etquipisest,trsdiffrentesetcontradictoiresentreelles.Laplupart s'accordentengrossurlespointssuivants:aussittquel'hommeestmort,son liau com mencevivre(c'estdirel'individuluimme,l'tatdemort).Sonexistenceestplutt celled'uneombre.IlserendtoutdesuiteauLewuliau,oupaysdesmorts(Geister),maisil n'yoccupepasencoreuneplacelui,quiluiappartienne.Ilrevientsouventsurlaterre,erre danslesforts,etc.,etsurveillelatombe,lecercueiloreposesoncorps,etc. M. Huttondit,ausujetdesSemaNagas:Leursidesdecequiarrivel'me(soul)c'est direaumortquandellequittedfinitivementsaterrestredemeure,nesontpastrscoh rentes.Lesmortsvontl'ouestoul'est;ilsentrentdansdespapillonsoud'autres insectes(croyancetrsrpanduechezlesNagas).Maislathorielapluscommuneetlaplus connue,qu'ilspeuventcependantsoutenirsanscesserdecroirel'unedesdeuxautres,ou mmetouteslesdeux,estquelesmesvontauxcollinesdesmorts,etdelpassentenun autremonde,parfoisreprsentcommecleste,leplussouventcommesouterrain,oelles continuentdevivrepeuprscommependantleurexistenceterrestre .Trsloindel, chezlesEskimoducuivre,unbonobservateurcritdemme:Bienquelacroyanceune existenceaprslamortsoituniversellechezcesindignes,l'idequ'ilsenontesttrsvague etmaldfinie...toutequestiondirectesurlesortdel'individuaprslamort,ilsrpondent invariablement:Jenesaispas.Parfois,pressplusvivement,unindignedira:Peut
2 3 4 5

1 2 3 4 5

Reports of the Cambridge Expedition to Torres straits, V, p. 355-356. B. PABKINSON, Dreissig Jahre in der Sdsee, p. 187. Elsdon BEST, The Maori, I, p. 314-316. A. HARDELAND, Dayaksch-Deutsches Wrterbuch, v. liau, p. 308. J. H. HUTTON, The Sema Nagas, p. 211.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

258

treestilencorevivant,enquelqueautreendroit;nousn'ensavonsrien.Unefemmeme ditquelesmortsvontquelquefoisdanslalune ...


1

Fautils'tonnerdecesobscuritsetdecescontradictions?Tantqu'ils'agitdel'actionque lesmortsexercentsurlesvivants,etrciproquement,lesreprsentations,toutentantfort motionnelles,nemanquentcependantpasdenettet.Lesmortsvivent,etdeleurbonplaisir dpendlebonheuroul'infortunedesleursquisontencoresurlaterre.Ilssontlesvrais propritairesdusol;ilsgardentleursdroitssur cequileurappartenait;ilsveulent tre honors,nourris,etc.Surtouscespoints,d'uneimportancevitalepourlui,leprimitifn'a aucundoute.Iln'imaginepasqu'onpuissepenserautrementquelatraditionneleluiimpose. Lessceptiquessontraresdanscessocits;lesincrduleslesontencoredavantage.Mais commentsereprsentetonlaconditiondesmortsenellemme,abstractionfaitedeleurs rapportsaveclesvivants?Ilesttrsdifficiledelesavoir.Leprimitifn'apasderaisondes'en proccuper. Il se contente des croyances les plus vagues. Par exemple, o se trouve la demeuredesmorts?LesBantoun'ontaucuneenvied'aborderlaquestion.Maiscesontdes genspolis.Sivousinsistez,ilestprobablequ'ilsserontpluttpolisquesincres...Quand vousposezdesquestionsdecegenre,ehbien!c'estseulementpourcauser.D'unefaon gnrale,autantquejepuisledmler,ilssereprsententcemondepluttenbas,qu' enhaut .D'autreslecroientindiffremmentenhautetenbas.Lacontradictionnelesgne pas.SelonlesBergdamara,lesmortshabitentaucieldepetiteshuttes.Unvieillard,d'une intelligencetrsaudessusdelamoyennedesautres,medclaraquecespetitesdemeuresdes trpassssontlestombesauxquellesondonneuneformeronde,etquel'onemplitdeterreet depierres.Commejeluifaisaisobserverquelesdemeuresdesmortssontauciel,etqueces tombesquicontiennentleursossontsurterre,etquejeluidemandaiscommentconcilierces deuxaffirmations,ilmerpondit:Tusparestropceladanstespenses.Cheznous,tout celaconcide (zusammenfllt) . C'est bienllepointsensible.Iln'estgurepossiblede toucherplusjustequecevieuxBergdamara.
2 3

Untraitnanmoinsestassezconstant:lemondedesmortsestlecontrepiedexactde celuidesvivants.Toutyestl'envers.Danslemonded'enbas,lesconditionssonttous lespointsdevuel'opposdecellesdecemondeci.L,parexemple,lesoleiletlalune voyagentdel'ouestl'est,bienquecesoientlesmmesastresquiclairentnotremonde . Touts'yfaitrebours.Quandlesmortsdescendentl'escalier,ilsvontlattelapremire...


4

1 2 3 4

J. DENNESS, The life of the Copper Eskimo. The Canadian arctic Expedition, 1913-1918, XII, p. 177-178. W. C. WILLOUGHBY, Race problems in the new Africa, p. 65-66. VEDDER, Religion und Weltanschauung der alten Bergdamara, Berichte der rheinischen Missionsgesellschaft, 1920, p. 121. S. A. BARRETT, The Cayapa Indians of Ecuador, II, p. 352.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

259

Ilsserendentaumarch,maislanuit.Leursassembles,etd'unefaongnrale,touteleur activit sont nocturnes. Le jour, ils dorment, la nuit ils courent de ct et d'autre, de prfrencependantlespremiresphasesdelalune .Dans l'led'Aua(Pacifique) les canotsdumondedesmorts(spiritworld)flottentaudessousdelasurfacedel'eau,laquille en l'air, audessus des villages des morts, et l'quipage est assis la tte en bas dans les canots .Ilsparlentlammelanguequelesvivants,maislesmotsontlesensoppos: blancveutdirenoir,noirblanc,etc. Danslepaysdesmes,ellesparlentlamme languequesurterre,seulementchaquemotajustelesenscontraireceluiqu'ilavait;par exemple,douxveutdireamer,etamerveutdiredoux.tredeboutveutdirecouch,etc. Cette croyance n'est pas moins rpandue dans le reste du monde qu'en Indonsie. Elle explique,pourunepart,pourquoilesprimitifs,presquepartout,ontsipeurdesetrouver dehorsquandilfaitnuitnoire.Ilsneconsententgurealorssortirqu'plusieurs,eten portantdufeu.Ilsnecraignentpastantlesbtesfrocesquipourraientlesattaquer,queles mortsqu'ilssontexpossrencontrer.Car,pourlesmorts,notrenuitestlejour.Dsque l'aubeparat,ledangerestpass.Lesmortsleurtoursontallsdormir.
1 2 3 4

II
Retourlatabledesmatires

Cependant,diraton,laconditiondesmortsnepeutpastresansaucunintrtpourle primitif.Siproccupqu'ilsoitdesesrelationsactuellesaveceux,nedoitilpassedemander aussi,aumoinscertainsmoments,cequ'ildeviendraluimmedansl'autrevie,oilsera, enquellecompagnie,cequ'ilfera,cequ'ilacraindreouesprerdanscetaudeloun sorcierpeutl'expdiertoutl'heure?Ilseposeeneffetdesquestionscesujet.Maisce nesontpascellesqui,nosyeux,auraientleplusd'importance.Pournous,leproblmedela destineindividuelledominelesautres.Quedeviendraije?Seraijesauvoudamnpen dantl'ternit?L'hommedessocitsprimitivesignorecetteanxit.Car,pourlui,iln'ya gurededestineindividuellenid'ternit.Danslemondedesmortscommedansceluides


1 2 3 4

J. WARNECK, Die Religion der Batak, p. 74. G. L. F. PITT-RIVERS, Aua island. Ethnographical and sociological features of a South Sea pagan society, J. A. L., XLV (1925), p. 434. W. C. SCHADEE, Het familieleben en familierecht der Dajaks van Landak en Tajan, Bijdragen lot de taal-, land- en volkenkunde van Nederlandsch-Indi, 1910, p. 413. A. C. KRUYT, Hel animisme in den indischen Archipel, p. 380.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

260

vivants,l'trevritableestlegroupe,clanouSippe:cequenousappelonslesindividusen sontlesmembres,ausenspropredumot.Lamortnechangerienunesolidaritsociale quiprsenteuncaractrepresqueorganique. L'individun'adoncpassedemandercequ'ildeviendradansl'autremonde.Illesaitdj. Leclanexistelbascommeici.Direquel'hommemeurt,c'estdirequ'ilvaprendreplace, selonsonrang,parmilesmembresmortsdesongroupe.L'ided'unepunitionoud'une rcompensepourlaconduitequ'ilaeuependantsavieneluivientpasl'esprit.Aprsla mort,lesesprits(ghost)deshommesetdesfemmes(lesmortsdesdeuxsexes,dirionsnous), retournaientchacunleurclan.Lesespritsdesfemmesmariesretournentleurmaison d'origine,etnonpasauclandeleursmaris .Danslespremierstempsdesmissions chrtiennes,onfitunetentativepourenterrerlesconvertisdanslescimetiresdesglises, afindelesdistinguerdespaensenleurfaisantdesobsquesreligieusesselonlacoutume chrtienne, et de n'avoir plus gard aux coutumes paennes ni l'endroit o les paens plaaientleursmorts.Unpetitnombredechrtiensyconsentit,etlaissaenterrersesmorts danslecimetiredel'glise.Mais,aprsquelquetemps,lesmembresdesclansdontles morts faisaient partie demandrent la permission de dplacer tous leurs morts du sexe masculin,ettransportrentleurscorpsleurproprecimetire .Ilsnepouvaientsupporter l'ided'unesparationquibrisaitl'unitduclan.
1 2

Silapensedelaviefutureinquiteleprimitif,c'estlorsqu'ilsedemandecommentilsera reu lbas. Le clan est, selon l'heureuse expression de MM.Smith et Dale, une socit naturelledesecoursmutuel,quicomprendlafoislesmembresvivantsetlesmorts.Chaque vivantadoncdesdevoirsl'garddesunsetdesautres.Qu'arriveratil,quandilmeurt,s'il n'apasremplisesobligations?Quelaccueilluiferaton?Etsileclan,dansl'autremonde, refusaitdelerecevoir?Cetteseulepenseesthorrible.treainsiexcluparsongroupe,aprs lamort,c'estpourleprimitifcequiserapprocheleplusdecequenousappelonsdamnation. Ilfautvoirlunedesraisons,etnonlamoindre,quifontque,danstantdesocits,leplus granddesmalheursestden'avoirpasd'enfants.Sansdoute,l'individuenabesoind'abord pourluimmedansl'autrevie.Mais,deplus,lesmembresmortsduclannepeuventpasse passerdeculte,d'offrandesetdesacrifices,etseulsleursdescendantssontenmesuredeles leurassurer.Nulautren'aqualitpourlefaire,nid'ailleursnes'ensoucierait.Lepremier devoird'unmembreduclan,dsqu'ilyatintgrdirectementparl'initiation,estdonc d'avoir un ou plusieurs enfants mles qui devront, aprs lui, veiller la satisfaction des membres morts. C'est pourquoi le mariage est si souvent le terme naturel et comme le
1 2

J. ROSCOE, The Bagesu, p. 148-149. J. ROSCOE, Twenty-five years in East Africa, p. 148.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

261

couronnementdel'initiation.Sil'hommen'apasdepostritmle,malheurluidanscette vie, et surtout, malheur lui dans l'autre! Aux les Fidji, les hommes qui avaient la mauvaisefortunedenepasavoird'enfantstaientextrmementmalheureux.Ilscraignaient de se trouver, une fois morts, en prsence des anctres de leur race, furieux contre le misrablequin'auraitpassulaisserunedescendancepourcontinuerlecultefamilial.La strilitdesfemmestaitunecausefrquentededemandesdedivorce.Onconsidraitlaloi anglaise,quinevoulaitpasentenircompte,commedureetinapplicable .Elleempchait eneffetderemplirledevoirquipasseavanttoutautre.
1

Sil'onnepeutpasavoird'enfantsd'unefemme,ilestabsolumentindispensabled'enpren dreunenouvelle.Leplussouvent,lafemmestrilelecomprendellemme.C'estellequi amnerasonmariunesecondepouse,enquiellevoitmoinsunerivalequelamredes enfantsdontilnepeutpassepasser.ChezlesAbabua,ilestintressantdenoterquela strilitn'estpasunmotifderpudiation.Si,aprsquelques annes,l'Ababua s'aperoit qu'ellen'apasdonnd'enfantsonmari,elleiratrouversesfrresetintercderapourqu'on lui confiesasur cadette,afinquecettedernireviennevivreavecelle,ettche de la remplacerdanssonrledemredefamille.Sicettesurnumraire...donnelejourunenfant, l'aneiratrouverlemarietluidira:Voiscefils;c'estcommesimoimmejetel'avais donn .
2

PourlesAchanti,l'extinctionduclanestlapirecalamit.Nonseulementlestreshu mainssontdivissenclansexogamiquesetd'aprslentoro,mais,danslemondedesesprits, lesmorts(ghosts)continuents'intresseruniquementauxmembresdelasocithumaine quitaientdeleurclansurlaterre:ceuxlseulsilspeuventfairedubien,deceuxlseuls ilspeuventrecevoirdesbienfaits.Jecroisaussiqu'onpeutmontrerqueleseulespoirqueles habitantsdumondeglacdesmortsaientd'trerincarnssurlachaudeterrebaignede soleil, est de renatre dans l'abusua (et peuttre aussi dans le ntoro) dont ils ont t membresdeleurvivant.L'extinctiondeleurclansignifieraitdoncpoureuxlapertedetoute esprancederevenirencemonde .
3

L'accueilfaitunmortdansl'autremondeparlesgensdesongroupenedpendpas seulement de la descendance qu'il laisse. Beaucoup d'autres lments interviennent, en particulier,lerangqu'iloccupaitdesonvivant,lafaondontilafini(parunebonneouune mauvaisemort),etleshonneursfunbresquiluionttrendus.Sisoncorpsn'apast l'objetdescrmoniesrituelles,s'iln'apastenterr,ouimmerg,oubrl,etc.,commeil
1 2 3

A. B. BREWSTER, The hill tribes of Fiji, p. 69. A. de CALONNE-BEAUFAICT, Les Ababua, p. 76. Captain R. S. RATTRAY, Ashanti, p. 80.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

262

convient,onluitourneraledos.Ilserampris,honni,peuttreexcludesongroupeet chass.Nouveaumotif,nonmoinspressantquelepremier,deseproccuperavanttoutde laisser des enfants mles. Selon les Battak, les begu (les morts) vivent en socit par famillesetpartribus.Pourparvenirjusqu'aux begu desaparent,lemortdoitavoirt enterrauprsdesesparentsdcds...Plusunhommealaissdepostritsurlaterre,plus il est considr dans le monde des morts... Les hommes sans enfant occupent, avec les esclaves,ledernierdegrdel'chelle.C'estpourquoiilestterriblepourunBattakdenepas avoirdefils .DemmechezlesBantou.PourlesBanyankole,laplusimportante raisondedsirerunfilstaitqueceluiciavaitledevoirdeclbrerlesritesfunrairesaprs lamortdesonpre,detellesortequelemort(ghost)pttrouversasituationnormaledans l'autremonde.Sipersonneneprenaitcesoin,lepauvremorttaitmprisparlesmembres dfunts desonclan: lesautresmortsnefaisaient aucuneattentionlui .En Afrique occidentale,surlebasNiger,lesritesd'enterrementsontengnraldiffrentsselonquele dfuntlaisseounondesenfants.Dansuncertainnombredecas,desgenssansenfantsont enterrsaveclesmmescrmoniesqueceuxquiontlaissdesdescendants;etcela,quece soientdeshommesoudesfemmes.Maislargleestquel'hommeoulafemmesanspostrit nesoitguremieuxtraitquel'enfant,quiestsimplementjetdanslabrousse .Lepire pourlemortestencored'tretenul'cartparlesautres.treforcd'habiterseuldansle mondedesmorts,voill'pouvantesuprme.Meurs,etpuissestunepastrouverlesautres mortschezeux!estuneimprcationsinistre.Autreformuledemaldiction:Puissestu nepastrouverdedemeurechezlesmorts!
1 2 3 4

Lesoucidenepastrespardessiensdansl'autremonde,etlesentimentvifdelasoli daritdesindividusentreeuxdansl'audel,s'exprimentnettementdanslesRelationsdela NouvelleFrance,aveclaconvictionnavequel'autrevieestunesimplecontinuationdecelle ci.Unvieuxcapitaineindiensedchanaittoujourscontrelechristianisme...Safemme meurt chrtienne. Son mari, qui l'aimait beaucoup, ne crut pouvoir mieux marquer son affection la dfunte qu'en se faisant chrtien comme elle... Il prend rsolution de se rejoindreelleauplustt,ilvasouventvisitersontombeau,deuxlieuesd'ici;ilnous cachesesdesseins,etildemandelebaptmeavecbeaucoupd'insistance.Unepreuvede deuxanssuffisaitpourluiaccordercebien...Ilmedemandeunefoiss'iln'taitpaspermis auxchrtiensquitaientennuysdelavie,des'trangler,pourallerauplusttaupaysdes mesbienheureuses...Onlebaptiseenfin.Dslanuitsuivante,ilsependitaulieummeo
1 2 3 4

Joh. WARNECK, Die Religion der Batak, p. 15. J. ROSCOE, The Banyankole, p. 108. N. W. THOMAS, Notes on Edo burial customs, J. A. I. L. (1920), p. 379. Br. GUTMANN, Denken und Dichten der Dschagga-Neger, p. 128.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

263

ilcouchaitordinairement .Ensefaisantchrtienne,safemmes'taitsparedesongroupe dansl'autremonde.Ilnepouvaitsupporterl'idequ'elleresttseule.Autrercitdumme genre:Jebaptisail'anpassunejeunefemmedesplusconsidrablesdeTsonnontoun,qui mourutunjouraprssonbaptme.Lamrenepouvaitpasseconsolerdecetteperte,carnos Barbares aiment extraordinairement leurs enfants; et, comme je tchais de charmer sa douleurenluireprsentantlebonheurinfinidontjouissaitdanslecielsafille,ellemedit asseznavement:Tunelaconnaissaispas;elletaiticilamatresse,etcommandaitplus devingtesclavesquisontencoreavecmoi.Ellenesavaitcequec'taitqued'allerlafort pourenapporterdubois,oularivirepourypuiserdel'eau;ellenepouvaitsedonnerle soindetoutcequiregardelemnage.Or,jenedoutepointqu'tantmaintenantseuledenotre familleenParadis,ellen'aitbiendelapeines'yaccoutumer;carelleseraobligedefaire ellemme sa cuisine, d'aller au boiset l'eau, de tout faire de ses propres mains pour s'apprterboireetmangerenvritn'estellepasbiendignedecompassionden'avoir personnequilapuisseservirencelieul?Tuvoisiciunedemesesclavesquiestmaladeje tepriedelabieninstruireetdelamettredanslecheminduciel,afinqu'ellenes'encarte pas et qu'elle aille demeurer avec ma fille, pour la soulager dans les affaires de son mnage .Unjour,racontedemmeleP.Hennepin,unefilletantmorteaprsavoir tbaptise,samrevitundesesesclavesl'articledelamort;elledit:Mafilleestau pays des morts entre les Franais, toute seule, sans parents et sans amis, et voici le printemps;ilfautqu'ellesmedubld'Indeetdescitrouilles:baptisezmonesclave,afin qu'ilailleaussiaupaysdesFranais,oilserviramafille .
1 2 3

CequirpugneleplusauxIndiensdanslebaptme,rptentsouventlespresjsuites, c'estqu'illessparejamaisdesleursaprsleurmort.Ilssontperduslesunspourles autres:leclanestmutil.Enoutre,quandilss'envontdanslemondeindiendesmorts,ils saventcequilesyattend.Ilsymnerontlammeviequesurterre.Maisdanslecieldes Franais,dansleurparadis,quelleseralaviedel'Indienisol?Cespauvrespeuplesont touteslespeinesdumondeprendrelesidesduCiel.VousentrouvezquirenoncentauCiel quandvousleurditesqu'iln'yapointdechampsetdebls,qu'onn'yvapointentraite,ou lapche,qu'onnes'ymariepoint.Unautrenousditunjourqu'iltrouvaitmauvaisqu'onne travailltpointdansleCiel,quecelan'taitpasbiend'treoisif,etquepourcesujetiln'avait pasenvied'yaller .Lesprtextesneleurmanquentjamaispourviterlebaptmequilesy enverrait.Ilsneveulentpasdecepasseportpourleciel.Lesunsdisentqu'ilsnevoient pascommentayantdesimauvaisesjambesilspourrontfaireunsigrandvoyage,etarriver
4

1 2 3 4

Relations de la Nouvelle France (d. Thwaites), LXII (1682). pp. 62-64 (P. de Lamberville). Ibid., LIV (1669-1670), pp. 92-94. P. L. HENNEPIN, Description de la Louisiane (1687), p. 94. Relations de la Nouvelle-France (relation des Hurons), 1637, Paris, 1638, p. 121 (P. Le Mercier).

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

264

jusqu'auciel.D'autrestmoignentavoirdjpeuretcraindredechoirdesihaut;nepouvant apprhendercommentilssepourronttenirllongtempssanstomber.Vousentrouverezqui sontenpeines'ilyauradupetun,disantqu'ilsnepeuvents'enpasser .


1

Enfinl'histoiresuivantefaitvoirlaforcedubesoinqueressententcesIndiensderejoindre lesleursdansl'autrevie.Pendantquej'habitaisparmieux,unmarietunefemme,dontla cabanetaitvoisinedelamienne,perdirentunenfantdequatreans.Ilsfurentsiaffligsdela mortdecetenfant,etilspratiqurentavecunetellerigueurtouslesusagesdeleurdeuil,tant enlepleurantqu'ensefaisantdesblessures,quelepreenmourut.Maiscequim'tonna beaucoup,c'estquelafemme,quiavaittjusqu'alorsinconsolable,n'eutpasplusttvu expirersonmariqu'elleessuyaseslarmes,etparutenquelquesorteconsole,etrsigne cettedoubleperte. Commejenesavaisdequellemanireexpliquerunpareilchangement,jesaisisune occasionfavorabledeluiendemanderlaraison;jeluidisenmmetempsquej'avaispens quelapertedesonmari,loindemodrersadouleur,auraitdl'augmenter. Ellemerponditque,commel'enfantqu'elleavaitperdutaittropjeunepourpouvoirse procurersasubsistancedanslepaysdesesprits,elleetsonmaricraignaientquesasituation n'yftfortmalheureuse;maisquesonpre,quil'aimaitaussitendrementqu'elle,etquitait unbonchasseur,tantpartipourlemmepays,elletaitdsormaistranquillesursonsort; qu'ellen'avaitparconsquentplusaucuneraisondeverserdeslarmes,sonfilsdevanttre heureuxsouslaprotectiond'unprequilechrissait,etqu'ilneluirestaitplusqueledsirde lesrejoindrel'unetl'autre .
2

III

Retourlatabledesmatires

1 2

Relations de la Nouvelle-France en l'anne 1638 et 1639, Paris, 1640, p. 110-111. J. CARVER, Voyage dans l'Amrique septentrionale, p. 306-307.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

265

Dansl'autremonde,lemortvitaveclesmembresdcdsdesongroupe.Maisilnecesse pasdeprendreintrtceuxquisontencoresurlaterre.Ilsnel'ignorentpas,etilsse conduisentenconsquence.Lorsqu'ils'agitdesactesimportantsdelavie,onseproccupede cequecesderniersenpenseront.Ainsi,chezcertainsBantoudel'Afriqueorientale,quand unhommeaunfrrecadet,celuicinesemariepasavantquesonanaitprisfemme.Mme lorsqueceluiciestmort,c'estsonnomquiestd'aborddonnlajeunefemmequesoncadet vapouser:cetteconditionseulementellepeutdevenirlafemmeducadet.Oncroitque,si l'anvoyaitquel'autreprendfemme,alorsqu'iladmourirluimmeclibataire,ilenserait aussiirritquesilachoseavaiteulieudesonvivant ..DemmechezlesDschagga, lorsqu'unadulteestmortclibataire,onchercheunefemmeluidonnerpourpousedans lemondedesmorts.Sonprevatrouverunhommedontlafilleestmortenonmarie,etil luidit:Donnemoitafillemortepourmonfilsmort,quiesttoutseul!...Onfaitles sacrifices d'usage. Un homme pauvre ne paie la dot habituelle que symboliquement: il apporteaupredelajeunefilleunmorceaudebois,aulieudelabireetdeschvrestradi tionnelles.Aprscemariagedumortaveclamorte,lepredelajeunefilledit:Mainte nantilfautquej'aidemafillefairesacuisine.Ilapportetoutessortesdevictuailles,en petites portions, ceux qui sont dsormais les beauxparents de sa fille, et qui s'en nourrissent.
1

Chezlesgensriches,ilarriveaussiqu'unprepouserellementunefemmepourson filsmortclibataire.Lesnocesseclbrentcommel'ordinaire,sansquerienmontreque l'onseproccupedumort.Maislanouvellepouseestappelesafemme.Silepreanom Muro,etlefilsmortNsau,elleestditelafemmedeNsau,etsesenfants,lesenfantsdeNsau. Lepremierenfantmlereoitlenomduprevivant,commesiceluicitaitsongrand pre,etlapremirefillelenomdesamre,commesicellecitaitsagrandmre:onse conformeainsilacoutumededonnerauxpremiersnslesnomsdeleursgrandsparents,et jamaisceluideleurpre .Cederniertraitestsignificatif.Sil'ondonnel'enfantlenomde sonprevivant,c'estqu'enralitceluicin'estpassonpre,maissongrandpre:carle prevritableestlemort,quionamarilamre.Lapaternitphysiologique,quinos yeuxestlavraie,cdeicilepaslapaternitmystique,dontl'importanceestsuprieureaux yeux des indignes. Pour le bientreet la considration de l'homme adulte qui a eu le malheurdemourirclibataire,etparconsquentsansenfantsaptesclbrerlessacrifices ncessairesauxmorts,lemariagepostmortemestlesalut.Enpousantunefemmepourlui,
2

1 2

J. RAUM, Die Religion der Landschaft Moschi am Kilimandjaro, Archiv fr Religionswissenchaft, XIV (1911), p. 179. Br. GUTMANN, Denken und Dichten der Dschagga-Neger, p. 81-82.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

266

sonpreluiprocurelesenfantsdontilnepeutpassepasser.Quandceuxcinatront,ils serontdonclespetitsenfantsdumarieffectifdeleurmre.Delasorte,lemortauradesfils. Souvenonsnousiciquedansbeaucoupdesocits,etenparticulierdansdenombreuses tribus bantou, la premire femme d'un homme n'est pas choisie par lui. C'est son pre, d'accordaveclegroupefamilial,quilaluidsigne.Ensuite,s'ilenalesmoyens,ilpourraen pouseruneoummeplusieursautressongot.Lepredujeunehomme,quicraintles histoiresetlesprocs(carl'adultretantuneatteintelapropritestpunicommelevol pardesdommagesintrts),faitsonpossiblepourlemariertrsvite,dedixhuitvingtans. Illuichoisitunefemme:c'est,d'aprsl'expressionsesotho,lafemmedesonpre;plustard, s'ilenalesmoyens,ilenpouserauneautredesonchoix .Lepremiermariageestune transaction,nonpasdirectemententrelesconjoints,maisentrelesdeuxfamilles.Lajeune fille,critlemmemissionnaire,appartientdsmaintenantlafamilledesonmari(quia donn pour elle tant de ttes de btail), car, selon l'expression sessouto, et cela est trs important,c'estlepredujeunehommequipouse .
1 2

LefaitrapportparM.Gutmannparatainsimoinssurprenant.Cequeleprefaitpour sonfilsmortcorrespondexactementcequ'ilauraitfaitsicefilsavaitvcu.Nousconstatons iciunefoisdeplusquelpointlaviedesmortss'entremlecelledesvivants,etcomment l'individu,qu'ilsoitvivantoumort,esttoujoursreprsentenfonctiondugroupedontilest membre.

IV
Retourlatabledesmatires

Quedeviennentlesmortslalongue?Quandonneleurapporteplusd'offrandesnide sacrifices,quandlesannesquipassentontpeupeueffacleursouvenir,leurindividualit seconservetelle?etpourcombiendetemps? S'il s'agissait d'mes purement spirituelles, elles seraient immortelles du mme coup. Mais,danslessocitsprimitives,quiignorentcettesorted'mes,nousnetrouvonsnulle partdecroyancel'immortalit.Partoutoncroitunesurvie.Nullepartonnel'imaginesans
1 2

Missions vangliques, LXVII (1902), p. 26 (Christeller). Ibid., LXXVI, p. 205 (Christeller).

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

267

fin.PerhamenafaitlaremarquechezlesDayakdeSarawak.Laviefuture,dansleurs esprits,nevapasjusqu'l'immortalit.Lamortestencoreunefoisladestineinvitable. CertainsDayakdisentqu'ilsontmourirtroisfois,d'autres,septfois.Maistouss'accordent penserqu'aprsavoirdgnrparcesmortssuccessives,ilsfinissentpartreanantisen fait,soitparrsorptiondansl'airetlebrouillard,soitensedissolvantencertainesplantesde lajunglequin'ontpasdenomconnu.Peuttremanquentilsdelacapacitintellectuelle ncessairepourimagineruntatsansfindevierelle ?


1

Lesmorts,eneffet,pourlapresquetotalitdesprimitifs,nesontnidesespritsnides mes,maisbiendestressemblablesauxvivants,diminuscependantetdchussousun certainaspect,quoiquepuissantsetredoutablessousunautre.Onnepeutengnrallesvoir, nilestoucher,etlorsqu'ilsapparaissent,ilsontpluttl'airdefantmes,oud'ombres,que d'tresrels.Ilsn'enontpasmoinsuncorpssemblableauntre,bienquesansconsistanceni paisseur.Ilsvontlachasseetlapche,oubienilscultiventleurschamps.Ilsmangentet ilsboivent,ilssemarient,etc.Bref,ilestvrai,lalettre,quel'autrevieestleprolongement decellecisurunautreplan.L'hommeyretrouveunesituationsocialecorrespondanteson rangdanscettevie.Ilyresteaussiphysiquementsemblableluimme. TelleestlacroyancequelesLenguas,parexemple,exposaientM.Grubbencestermes: Les aphangak,ou mesdeshommesdfunts,nefontquecontinuerdanslemondedes ombresleurvieprsente,sauf,naturellement,enceci,qu'ilssontdsincarns.(C'est dire,ilsn'ontplusleurcorpsterrestre,maisilsenontuntoutdemme,commeonvalevoir toutdesuite.)Eneffet,lesmesdesdfunts,dansl'tatthr,correspondentexactement quantlaformeetauxcaractresdistinctifs,auxcorpsqu'ellesontquitts.Unhommegrand, unpetit,restentgrandetpetitcommeesprits;unhommecontrefaitrestecontrefait... L'espritd'unpetitenfantdemeureenfant,etnegranditpas;pourcetteraison,onn'ena paspeur .M.Grubbditmesetesprits;nousdisonspluttlesmorts:c'est affairedevocabulaire.Mais,desonpropreaveu,l'extrieurdecesmesouespritsestaussi semblablequepossibleceluidesvivants.Ilajoute,unpeuplusloin:UnIndienprtend pouvoirreconnatreun aphangak, parcequeceluiciconservel'extrieurqu'ilavaitdeson vivant.
2

Parsuite,leprimitif,engnral,neveutpasentendreparlerd'amputation.Ilconsentira, parfois mme avec empressement, recevoir les soins du mdecin blanc. Il repoussera nergiquementceuxduchirurgien.Cartoutemutilationsubiedanscetteviereparatrasurle corpsdumort.Or,ilaunintrtcapitalseprsenterdansl'audelsansdisgrcephysique,
1 2

Ling ROTH, The natives of Sarawak, I, p. 213. W. B. GRUBB, An unknown people in an unknown land, p. 120.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

268

etsurtoutavectoussesmembres.Unjour,unMaorieutlebrascruellementfracass.Onle transportal'hpitalleplusproche.Maisilrefusadeselaisseramputersisonpren'y consentaitpas.Levieuxbonhomme,consult,entradansunefureurpouvantable,disantque sonfilsauraitbesoindesonbrasdansl'autremonde,etqu'ilvalaitmieuxpourluimourir, pourvuqu'illeconservt,puisqu'onnepourraitpasleluienvoyerquandilneseraitplus . Les observations de ce genre sont innombrables. En voici seulement encore une. En Ouganda,l'idedepasserdanslemondeinvisibledesmorts (ghosts) avecunmembrede moins,oumutilenquelquefaon,taitaffreuselapensedesindignes,etlesrendaittrs dsireuxdeconserverleursmembres touteslesfoisqu'il taitpossible. la guerre, les hommesaimaientmieuxmouriravecunmembrefracassqued'treamputsetd'avoirlavie sauve .Etplusloin:Ilyaseulementpeud'annesquedesamputationssontdevenues possibles.Lesindigness'imaginaientquelaperted'unmembreimpliquaitlammeperte pourl'esprit(ghost),etqu'unemutilationdecegenreluiinterdisaitdesejoindreunefois mortauxmembresdesonclan.Riennepouvaitluiparatrepluseffroyable,commeonl'a vutoutl'heure.Cettecroyancerendaitplusterriblelapeinedelamutilation,frquemment infligepourdiverscrimes,parexemplepourlevoletl'adultre.Siunepersonneavaitla maincoupe,onsavaitquec'taitunvoleur.Unilcrevdsignaitunadultre,tandisquela perted'uneoreilletaitlamarqued'unedsobissanceopinitre.Cesmutilationscausaient cesmalheureuxdel'ennuietdelasouffranceencettevie,oellesleurenlevaienttoute chancedesuccs,etlesfaisaienttomberdansunesituationsocialetrsbasse;dansl'autre monde,ellesleschassaientdelasocitdesleurs.Cescroyancestaientunobstacleaux oprationschirurgicales.Leshommesaimaientmieuxmouriravecunmembreintactque vivreenleperdant .
1 2 3

Souventlammeideprvaut,nonpasseulementpourlesmutilations,maispourles marquescorporelles,quellesqu'ellessoient.EnAssam,chezlesTangkhulsdunord,les pluspauvresdetous,etlaseuletribuNagaduManipourquipratiqueletatouage,onmedit queceluidesfemmesavaitpourbutdepermettreleursmarisdelesreconnatredansl'autre monde.OntrouvelammecroyancechezlesDaflas...Danslecielmaoilyaunesection spcialepourceuxquiontlesoreillesdchiresdeleurvivant,etlesTangkhulsfontune blessurelatteducadavre,afinqu'l'arrivedumortlbasilpuissetrereucommeun guerrier. Sans aucun doute, l'esprit (ghost) porte toutes ces marques, et on pourrait
1 2 3

GOLDIE, Maori medical lore, Transactions of the New-Zealand Institute, XXVII (1904), p. 88. J. ROSCOE, Twenty-five years in East Africa, p. 147. Ibid., p. 174.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

269

trouverdanslescroyanceseschatologiquesl'explicationd'autrescasdemutilationpratique surdesvivants .
1

V
Retourlatabledesmatires

Lemort,quipeutainsitreestropi,mutil,tatou,n'chappepasnonplusl'chance fatalequeletempsamnettoutardpourlevivant.Savieesttropsemblablecelledes mortelspournepasaboutiraummeterme.Luiaussi,engnral,ilfinitparmourir. Toutefois,leprimitifn'apasl'ideclairedecetteanalogiequisefaitsentirdansses reprsentations,etd'ailleurs,mmeencemonde,lamortn'estpastoujoursconueparlui commencessaire.Danscertainessocits,aucunemortn'estnaturelle. Cependantonadmetpresquepartout,quehormislecasd'unerincarnation,quipeuttre priodique,lesmortsfinissentpardisparatredfinitivement.EnAustralie,dansleN.W.C. Queensland,l'idequel'indigneadelasurvie,dumoinsdanslatribuBoulia,estextrme mentobscure,etellen'impliquegurequecettesurviesoitlongue:ilsereprsentevague ment le cadavre comme devenant plus vieux et s'en allant ailleurs, quand on cesse d'apporterdesalimentsetdutabacsurlatombe .Demme,dansledistrict,voisin,de Cloncurry,aprsl'enterrementlatombedelanuit,onallumeunfeuquelquedistance delatombe,etunpeudeviande,etc.,estsuspenduunarbrevoisin.Onrecommenceles troisouquatrenuitssuivantes,etoccasionnellement,detempsautre,pendantlespremiers moisaprsledcs,jusqu'cequel'oncroiequelemortestdevenutropvieux,s'enest allailleurs.Ilsemblequesonimagedoives'effacerassezvite,etqu'ainsioncessedele reprsentercommeexistant .
2 3

1 2 3

T. C. HODSON, Mortuary ritual and eschatological beliefs among the hill tribes of Assam, Archiv fr Religionswissenschaft, XII, 4, p. 454-455. W. E. ROTH, Ethnological studies among the N. W. Central Queensland aborigines, no 279, p. 161. Ibid., no 291, p. 165.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

270

ChezlesArandaetlesLoritja,pendantquelafamilleselamente,lemort(Geist)s'appro cheetleurparle.Pourquoipleurezvous?Jesuisenvie.Jevaism'enaller,maispourpeu de temps; ensuite je reviendrai prs de vous. Prenez patience en attendant. Aprs la crmoniemortuaire,ils'envaverslenordetarriveauborddelamer...Au boutde quelquesmois,ilrevientdansungrandnuagenoir,etilentrepouruntempsassezlongdans sonfils,pouraidersafils,ou,selonlecas,danssonpetitfilspouraidersacroissance. Quandilenestsorti,ilditsesproches:Restezici!Jenereviendraiplus.Ils'enretour nel'ledesmorts,etilpleurebeaucoup,parcequ'ilnereverrapluslessiens...lafin,ilest broyparuncoupdefoudre.Cettefoissonexistenceaprisfin .Lemortadoncgardson individualit,mmependantunesortederincarnationtemporaire,dontnousverronsbientt d'autresexemples.lafin,pourtant,ildisparatjamais.
1

EnMlansie,Codringtonrapportel'histoired'unhommequiestdescenduaupaysdes morts,Pano,etquiveutenramenersafemme.Elleluiditquec'taitimpossible,etelle lui donna un bracelet de coquillages, en souvenir d'elle. Alors il la prit par la main et commenalatraner;lamainsedtacha,etlecorpsdelafemmetombaenmorceaux...En effet... les morts (ghosts) ont plus de corps et de substance quand ils sont Pano que lorsqu'ilsapparaissentencemondeci;autrement,expliqueton,l'hommen'auraitpaspu saisirsafemmeparlamain.Quandunmortrevient,cequenouspercevons,cen'estqu'un tagangiu, quelque chose de semblable une ombre, circonscrit par un contour. Mais l'esprit(c'estdirelemort)Pano,dontl'autre,letagangiuestprobablementsontour unesprit(ghost)auntarapei,uncorps,dounonseulementdeformeetdecouleur,mais d'une certaine consistance .Ce passageouvredes vues intressantessur la faon dont certainsMlansienssereprsententlesmorts.Ilconfirmeexpressmentqueceuxciontdes corps,etnesontdoncpasdepursespritsoudesimplesombres.Ilmontreaussiquelabi prsenceparataussinaturelledanslecasdesmortsquedansceluidesvivants.Lorsqu'un mortrevientetqu'ilsemanifestelavuedesvivants,c'estleplussouventsouslaforme d'unanimal:nousenavonsvubeaucoupd'exemples,etprcismentenMlansie.Maisil peutapparatreaussisoussaformehumaine;etpendantquecetteimage,cedouble,frappe lesyeuxdesvivants,lemortn'enestpasmoinsdemeurPano.L'apparition(ledouble),et cemortluimmenefontqu'un.
2

SeloncesMlansiens,laviedesmorts(ghostlylife)semblablecelledesvivants,mais plusple,n'estpasternelle.Lesmereakalosetransformentbienttennidsdefourmisblan ches,quileurtoursontmangsparlesmorts(ghosts)encorerobustes.Ainsi,unhommeen


1 2

C. STREHLOW, Die Aranda- und Loritja- Stmme in Zentral-Australien. Verffentlichungen aus dem stdtischen Vlkermuseum (Frankfurt am Main), II, p. 7. R. H. CODRINGTON, The Melanesians, p. 278.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

271

vieditsonfilsquiestunparesseux:Quandjemourrai,j'auraidesnidsdetermites manger;maistoi,qu'estcequetuauras?Leslio'a,mortspuissantsdurentpluslongtemps quelesautres,maislafinilssetransformentaussiennidsdetermites .


1

AuxNouvellesHbrides,aurapportdeSommerville,l'me(soul)nemeurtquetroisfois dansl'Hads;elledevientchaquefoisplusthre,etlafinelles'vanouittoutfait. Danslapremirepriode,toutdesuiteaprscettevie,ellehabiteunergionsouterraineo elleaencoreuneexistencedemicorporelle,rgionoleshommessacrssontallssouvent etqu'ilsconnaissenttrsbien.Del,lesmortsgouvernentlesaffairesdelaterre...L'me jouitdecetteexistencependanttrenteans,puisvientlasecondemort,etainsidesuite... Fate,l'memouraitsixfois.lafin,ellesevolatilisaitcompltement .ChezlesDayak dusuddeBorno,ontrouvelafoislacroyancelamortdesmorts,etleurrincarnation. Selonlesdiresunanimesdesgens,toutsepasseau Lewuliau, c'estdireausjourdes mesdfuntes,peuprscommedansnotremonde:ons'ymarie,onyplanteduriz,ony meurt. Maisdanscemondelonmeurtnonpasunefois,maisseptfois!Aprsquoion revientdanslemondedesvivantsparunerincarnation,onyremeurt,etc.
2 3

Les Aino duJapon ont une curieuse croyance: d'aprs eux, les mortsregardent les personnesquin'ontpasencoretraverslefleuvedelamortcommedesesprits(ghosts), etconsidrentqueleshommesnaturelsetrels,c'esteuxmmes.Ilspensentdenousceque nouspensonsd'eux .J'aicit,dansles Fonctionsmentales (p.356)unpassagedeM.de GrootquimentionneunereprsentationanalogueenChine.
4

DemmeenAfrique,danscertainestribusbantou.ChezlesWakonde,onmeurtaussi danslemondesouterrain,cequejevoisdanslesnotesdumissionnaireJauer,etl,quand quelqu'un meurt, c'est pour lui la fin dfinitive . Parmi les imprcations cites par M.Gutmann se trouve celleci: Puissestu mourir encore une fois chez les morts (Geister) ! Casalis en avait recueilli une pareille chez les Bassoutos. Une horrible imprcationqu'onn'entendquetropsouvents'chapperdeleurslvres:Puissestumourir chezlesmorts,oudanslargiondesmorts ! Enfin, chezlesAkamba,les aimu (morts) sont considrs comme soumis la condition des mortels. Ceux qui ont exist pendantuncertaintempsdisparaissent.Ilssontremplacspard'autres,quisubissentleur
5 6 7

1 2 3 4 5 6 7

Ibid., p. 260-261. F. SPEISER, Ethnologische Materialien aus den Neuen-Hebriden und den Banks-Inseln, p. 323. Berichte der rheinischen missionsgesellschaft, 1882, p. 102. BATCHELOR, The Ainu of Japan, p. 226. Fr. FLLEBORN, Das deutsche Njassa- und Ruwumagebiet, Deutsch Ost Afrika, IX, p. 323. Br. GUTMANN, Denken und Dichten der Dschagga-Neger, p. 128. E. CASALIS, Les Bassoutos, p. 258.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

272

tour le mme sort . Sans pousser plus loin cette numration de faits, nous pouvons admettre,jepense,quelacroyancelamortdesmortsestpratiquementuniverselle.tant donnel'idequ'onsefaitordinairement,chezlesprimitifs,delafaond'existerdesmorts, ceuxcinepeuventquefinircommelesvivants.
1

Lesmortspourrontdoncaussitretus.Parexemple,dansuncontepopulairerecueilli dansleslesdudtroitdeTorrs,unejeunefille,Uga,poursuivieparsonfrre,entenditdire qu'unjeunehomme,untrangernommTabepa,taitarrivPulu,etappritquelendroitil s'taitarrt.OrTabepataitunmort(spirit)venudeKibu,l'leohabitentlestrpasss. Ellevaletrouver.IlsserendentPulu,etill'pouse...Aprsquelesjeunesgenseurentt quelquetempsKibu,ildevintvidentqueUgaallaitavoirunenfant.Sonfrre,Dagi,quia retrouvleurtrace,complotedetuerTabepa,lorsqu'ilviendraMabuiagavecsafemme. (Voildoncunmortquiapousunejeunefillevivante,etquivaenavoirunenfant.) Lesmarkai(morts)arriventMabuiag,etparmieuxUgaetsonlgantmari.Onleur faitbonaccueil.Quandtoutlemondefutassisconfortablement,oncausaitsansmfiance, lorsquetoutcoupDagifrappaTabepaenpleinvisage.Aummemoment,tousleshommes deMabuiagselevrent,etturenttouslesmarkai,quis'enallrentlanageversKibu(leur sjour),sousformedemarsouinsetdepoissons. Lemoissuivant,touscesmarkairevinrentsevenger,armsdetrombesd'eau.Enles voyantapprocher,leshommesdeMabuiagcommencrentsesentirtrsmall'aise,cause del'tatdeguerrequiexistaitdsormaisentreeuxetlesmorts(spirits).Unefoisarrivs,les markaidvastrentl'leavecleurstrombesd'eau,etlatempteemportajusqu'Kibules hommes,lesmaisons,lescanots,leschiens,etaussiUga,commedesboutsdepapier.Uga taitmaintenantunemarkai,etellevcutKibuavecTabepa .
2

Leshistoiresdecegenreabondent.Dansunebataille,unhommedeMabuiagtirasurun jeunegarondanslesbroussaillesetletua.Tirantensuitetraversunefeuille,ilatteignitun mari(mort)l'iletletua.Ilcoupalesdeuxttes...etilemportalamainlattelongueet troitedumort .Cercit,ditleDrHaddon,m'atdonncommevridique;maisonne m'apasexpliqul'pisodedumari.Ilsembleeneffetquepourlesindigneslachoseallaitde soi.Rienn'empchequ'unmari(mort)nesoittuparuneflchequientredanssonil.Les mortsquisebattentaveclesvivantscourentlesmmesdangersqu'eux.Ilspeuventrecevoir lesmmesblessuresfatales.


3

1 2 3

G. LINDBLOM, The Akamba, p. 182. Reports of the Cambridge expedition Io Torres straits, V, p. 83-85 Ibid., V, p. 319.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

273

EnfinchezlesKai,enNouvelleGuine,onracontel'histoiredeGoloto,lagrenouille,qui estunesprit(unmort).Golotoappelled'autresesprits,quimontentavecluil'assaut d'unarbresurlequeldeuxfemmessesontrfugies.Und'euxduts'asseoirparterre,un secondseplaasursespaules,etainsidesuite,jusqu'cequ'ilspussentatteindrelefatedu palmier.cemomentlesdeuxfemmeseurentrecoursleursbtons.Lesmortss'cartrent pourviterlescoups,ettouteleurcolonnes'croula.Danscetteculbuteunmortfutcraset tu... Le jour parat et surprend les morts. Les femmes descendirent alors terre. Elles appelrentlesautreshabitantsduvillage,quiarrivrentbienttavecdestorchesetdubois,et mirentlefeuaupalmier.Touslesmorts(Geister)quis'taientcachsdanslecreuxdel'arbre furentainsitusetrtis,etdurentservirdenourritureauxhommes .
1

Tus,rtis,etmangs:cesmortssonttraitsprcismentcommel'auraientt,enpareille circonstance,deshommesvivants,enchairetenos.

R. NEUHAUSS, Deutsch Neu-Guinea, III, p. 164-165.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

274

CHAPITREXII
LARINCARNATION

Retourlatabledesmatires

Laviedel'autremondeneseterminepasncessairementcommecelleduntre.Ilyades mortsquinemeurentpas.Unerincarnationpriodiquesatisfaitleurdsirderevenirsur cetteterre.Dansungrandnombredesocits,lesenfantsquiviennentaumondeontdj vcuantrieurement,etplusd'unefois.Ilsnaissentpourmourir,etilsmeurentpourrenatre aprsunintervalleplusoumoinslong.Aucoursdecespassagessuccessifstraverslamort, quedevientleurindividualit?Iciencore,nousnoustrouvonsenprsencedereprsentations quinousparaissentobscures,vaguesetmmecontradictoires.L'espritdesprimitifss'engage dansdescheminsonousavonsgrandpeinelesuivre. NoustudieronslesfaitsrelatifslarincarnationdeprfrencechezlesEskimodudelta du Mackensie,etchezceuxdesenvirons dudtroitdeBering.GrceStefnsson, et Nelson, nous disposons d'une descriptiondtaille, etaussiprcise quelanature de ces reprsentationslepermet.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

275

Stefnssonavaitobservplusd'unefois,nonsanssurprise,quelesparentsd'unepetite fille supportaient sans se lasser tous ses caprices, mme les plus extravagants. Ils ne la grondaient,et,plusforteraison,ilsnelacorrigeaientjamais.J'avaisremarquaussi, depuisquejelesconnaissais,queMamayauk(lamre),enparlantNoashak(lafillette insupportable)l'appelaittoujoursmre.Ilestunpeutrange,sil'ons'arrteypenser, qu'unefemmedevingtcinqansappellemreunepetitefilledehuitans...Unjour,une autre famille d'Eskimo vint nous rendre visite, et, chose assez extraordinaire, la femme appartenantcettefamille,enparlantNoashak,l'appelamre,elleaussi.Tantetsibien quemacuriositfutpique,etjedemandai:Pourquoivousdeux,femmesfaites,appelez vouscetteenfantvotremre?Simplement,merpondirentelles,parcequ'elleestnotre mre,rponsequi,cemoment,meparutencoreplusincomprhensiblequeleproblme luimme.Jevoyaiscependantquej'taissurlapistedequelquechosed'intressant.Les deux femmes taient justement d'humeur communicative, et bientt mes questions firent apparatrelesfaitsquifournissentl'explicationlogiquequejevaisdonner.Ellemontrenon seulementpourquoicesfemmesappelaientmrelapetiteNoashak,maisencorepour quelleraisonilnefallaitjamaisrienluidfendre,sousaucunprtexte,nilapunir. QuandunEskimoduMackensiemeurt....aprslacrmoniefunrairequialieuquatre joursaprsledcssic'estunhomme,cinqjoursaprs,sic'estunefemme,l'esprit (spirit)estamenquitterlamaison,etserendrelatombe,oilresteaveclecorps,en attendantqu'unenfantnaissedanslacommunaut. Lorsqu'unenfantnat,ilvientaumondeavecuneme(nappan),lui;maiselleest aussiinexprimente,sotteetfaiblequ'unenfant.Ilestdoncvidentquelebbabesoin d'unemeplusexprimenteetplussagequelasienne,quipensepourluietquiveille surlui.C'estpourquoilamre,aussittqu'ellelepeutaprslanaissancedesonenfant, prononceuneformulemagiqueafindefairevenirdelatombel'medumortquiyattend,et quivadevenirl'megardiennedunouveaun,sonatka.Supposonsquelenomdecemort soitJohn. L'medeJohnnesebornepasapprendreparlerl'enfant.Quandilsaitlefaire,ce n'est pas l'me inne de l'enfant qui cause avec vous, c'est l'me de John. L'enfant, par consquent,parleaveclasagesseacquisequeJohnaamasseaucoursdesalonguevie,sans compter lasagesse plushautequivientaprsla mort.videmmentdonc, l'enfant est la personnelaplussagedelafamilleoudelacommunaut,etilfautcoutersesopinionsen consquence.Cequ'ildit,cequ'ilfaitpeutvousparatreinepte,maiscen'estqu'uneappa rence.Enralit,lasagessedel'enfantpassevotrecomprhension.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

276

On ne doit donc jamais le contrarier. Irrite, l'me gardienne pourrait l'abandonner. Alorsilmourrait,ouildeviendraitbossu,etc.L'opinionpubliqueseraittrssvrepourdes parentsquirefuseraientquelquechoseleurenfantouquilepuniraient. Aufuretmesurequel'enfantgrandit,l'meaveclaquelleilestn(nappan)acquiert peupeudelaforce,del'exprienceetdelasagesse,desortequ'dixoudouzeanselleest suffisammentcapabledeveillersurl'enfant,etellecommencelefaire.cetge,l'intrt decomplairesonmegardienne(atka)devientdoncmoinsvital,et,enconsquence,on commencedfendrecertaineschosesauxenfants,etlespunir ...Sivousvoyezun hommequialesjambesarques,oubossu,ouquiadegrandesoreilles,ondira:C'est parcequesesparentsluiontdfendudeschosesquandiltaitpetit,parcequ'ilsontoffens sonmegardienne .
1 2

Laconsquencenaturelledufaitquec'estl'medeJohnquipenseetparlepourl'enfant, estqueceluiciestappeld'unnomdeparentpartouslesparentsdeJohn,(eteneffetc'est bien John qu'ils parlent). Si John tait mon pre, et votre oncle, j'appellerais l'enfant preetvousl'appelleriezoncle,quelsquesoientsongeetsonsexe.J'aiconnu,par exemple,uncouplequiavaitungarondeseptans.Sonprel'appelaitbellemre,etsa mre tante, car telle tait leur parent avec la femme dont l'me tait l'atka de leur garon...Unenfantpeutsetrouverdanslecasd'trelafoislefils,etlamredesonpre: parentquiluiparatraparfaitementnaturelle .Charlevoixditdemme,proposdunom: Parmiquelquespeuples,onsemetlaplacedeceluiquil'aportledernier.Ilarrive quelquefoisqu'unenfantsevoittraitdegrandpreparquelqu'unquipourraittrelesien .
3 4

Commeonl'avuplushaut ,l'atkaetlenomsontunseuletmmetre.Onserappellela dfinitiondeRasmussen:L'hommesecomposeducorps,del'me (nappan) etdunom (atka).Nouslacomprenonsmieux,maintenantquenoussavonsplusprcismentcequ'est l'atka:l'megardienne,legnietutlairedel'enfant,c'estdirel'anctrerincarnenlui.Il arrivequelenomsoitmaldonn,end'autrestermesquel'onsesoittrompsurlarincar nation:ons'enaperoitl'tatdel'enfant.Unpetitgaron,ditencoreStefnsson,naquit danscettemaisonpeuavantlamortdesononcle.Aprsledcsdeceluici,lebbdevint trsagit,etilnerecouvralereposquelorsqu'ileutreulenomdesononcle.Onlelui
5

1 2 3 4 5

V. Stefnsson, My life with the Eskimo, p. 394-400. Ibid., p. 399. Cf. V. Stefnsson, The Stefnsson-Anderson arctic Expedition, American Museum of Natural History, Anthropological Papers, XIV, p. 282. Ibid., p. 401. CHARLEVOIX, Journal d'un voyage dans l'Amrique septentrionale, III, p. 289. Cf. supra, ch. VII, p. 258-263.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

277

donnapourdeuximenom,etilsecalmaaussitt.C'taitpouravoircenomqu'ilpleurait. Jadis,quandunenfanttaittrsagitetcriaitbeaucoup,onfaisaitvenirundocteurpour dcouvrirdequil'enfantvoulaitavoirlenom;quandonavaittrouv,l'enfantcessaitde pleurer.Interrogesparmoi,touteslespersonnesdelamaison,aunombredetrois,s'accor drentdirequenonseulementl'enfantvoulaitlenom,maisque,selontouteprobabilit, lenomn'taitpasmoinsdsireuxd'entrerdansl'enfant;ilssemblentsereprsenterlenom commeuntre .Celan'estpasdouteux.Lenomdel'oncle,ici,estl'onclemortluimme, oudumoinscequel'observateurappellesonme.Ainsiencore,unenfantestappel Kyk, du nom d'un certain Kyk. Il existe plusieurs personnes ainsi nommes. Celle d'aprsquil'enfantareusonnomest omaatka, lenomdecetenfant,son atka. Les autresnesontpassonnom(atka),quoiqu'elless'appellentaussiKyk .
1 2

Cesreprsentationsrelativementsimplespeuvententranerdescomplications,qui,nos yeux, sembleraient inextricables. Il arrive parfois qu'entre un dcs et le suivant, il se produitplusieursnaissances.Chaquenouveaunpeutrecevoir,etreoiteneffet,l'medu mortpourgardienne.Mevoicidenouveauenprsencedel'obscuritdepensedesEskimo: carilssemblentcroirequ'enchacundesnouveaunsl'medumorthabite.Commentl'me uniqued'unseulhommepeutelleaprssamortdevenirtroismes,outreize,habitantla foistroisenfants,outreize,c'estlunproblmemtaphysiquedelathologieeskimo.Ilsne peuventpasexpliquerlefait,maisilssaventqu'ilenestainsi .
3

NoussommesmoinsscandalissqueM.Stefnsson.Noussavonsquelabiprsenceoula multiprsencen'arienquieffrayelamentalitprimitive.Elles'enaccommodecommed'une chosetoutesimpleetnaturelle.C'estpournousque,depuisPlaton,laparticipationestun problmemtaphysique.PourlesEskimo,onpeutdirequ'ellevadesoi. Lecasinversepeutaussiseproduire.Plusieursdcsontlieudansl'intervallededeux naissances.Quedeviendrontlesmesdetouscesnouveaumorts?Ellesentreront toutesdansl'uniquenouveaun.C'estainsiquelafilletteinsupportable,quiestlamredesa mreMamayauk,setrouvetreaussilamred'uneautrefemme,Sanikpiak,qu'elleappelle safille(cequ'ellenefaitpaspoursapropremre).Elleestlarincarnationdecesdeux personnesmortesjusteavantsanaissance.

2 3

V. STEFANSSON, The Stefnsson-Anderson arctic Expedition, op. cit., p. 202. De mme Hardeland dit: Le mot ara, nom est trait comme une personne : on demande : Qui est ton nom ? Versuch einer Grammatik der Dayakschen Sprache, p. 110. Ibid., p. 286-287. V. Stefnsson, My Hie with the Eskimo, p. 402.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

278

VoicilesexplicationsdonnesparMamayaukcesujet.Lenomestlammechoseque l'me(nappan)d'unmort,unautremotpourlammechose .atkaseraitdoncpourlemort cequenappanestpourlevivant.Quandunenfantnat,ilaunnappanlui.Lorsqu'il reoitunouplusieursnoms,lesnappataitdecesmortsviennentvivreaveclui.L'enfanta autantd'mesquiviventavecluiouquil'aidentvivre,qu'ilreoitdenoms,maisaucune decesmesn'estlasienneproprementparler.Sonmepersonnelleestcelleaveclaquelleil estn.QuandlaNorasakactuellementvivante,appelonslaNorasakII,etNorasakIcelle dontelleareulenommourra,etquesonnompasserauneNorasakIII,l'me (nappan) quiiracetenfantsera,nonpasle nappan deNorasakI,maisceluiaveclequel NorasakIIestne.
1

MamayauketGuninana(autrefemmedelammetribu)sontd'accordsurcespoints. Ellesn'ontaucuneidedecequedeviendral'medeNorasakIlamortdeNorasakII,ni non plus les deux autres mes Norasak II a trois noms qui vivent avec elle actuellement.Parconsquent,desquatremesqueNorasakIIamaintenant,uneseule,celle quiestelledepuistoujours,serapourvuesamort,quandondonnerasonnomun enfant .
2

Ilsuitdelquecen'estpasunerincarnation,ausenspleindumot,quenousavons affaireici.L'enfantquivientaumonden'estpasvraimentunmortquirenat.Ilasonnappan lui.Auboutdequelquesjoursseulement,onluiprocurel'atkaquiprendrasoindelui,qui assurerasacroissanceetsesprogrs.Cetatkaneseconfondpasavecsapersonne.Jusqu'un certainpointilenrestedistinct.L'atkaestquelquefoisl'intrieurdel'enfant,quelquefois prsdelui;parfoisils'envatrsloin.Quandson atka s'loignedeplusd'unetoiseou davantage,l'enfantsemetpleurer,etilnecessepastantquel'atkan'estpasderetour .On reconnatencetatkaunlmentdel'individualitquiattudiplushautsouslesnomsde gnietutlaire,iningukua,kra,ntoro,ngarong,etc.,bienqu'ilendiffreenquelquespoints.
3

Ilnousestmalheureusementbiendifficilederestituerdesreprsentationsquiimpliquent qu'uncertaintreestlafoisetn'estpasunautretre.Stefnssonremarque:Cequedit Mamayauk,quel'enfantnatavecunemelui,paroppositionauxautresmes,quinefont quevivreaveclui,estdmentienpartieparlefaitsuivant.Quandunepersonneternue, elledit:uwaakaitkain(moimme,viensici).Siunemreemploiecetteformulepourson bb,elledit:Nogasakkaitkain,Nogasak,viensici;laNogasakquielleparlen'est paslebbNogasak,maislemortdecenom,oul'medecemort.Plustard,quandNogasak


1 2 3

V. Stefnsson, The Stefnsson-Anderson arctic Expedition, p. 339. Ibid., p. 357-358. Ibid., 363.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

279

aapprisparler,etqu'ellepeutprononcerellemmelaformule,elledit:uwaakait kainmoimme,viensici.Maismoimmen'apaslesensquenousluidonnerions.Ce moimmeestlaNogasakquiestmorte,ousonme.Ainsil'atka(lenom,l'me)de lamorteestmoimme,unpeucommenosanctresavaientl'habitudedediremon esprit,moncorps,commesil'espritetlecorpsn'taientpasmoi,maissimplementune appartenance du moi . Ce passage trs remarquable ne prouve pas que Mamayauk se contredise. Il montre que, entre l'atka et l'individu, il y a autre chose et plus qu'une association,qu'unecohabitation,aussiintimequ'onlaconoive.Ils'agitd'uneparticipation, d'uneconsubstantialit,qui,pournepastretotale,n'enestpasmoinsrelle.
1

D'autres tmoignages, moins dtaills, il est vrai, confirment celui de Stefnsson. M.Browerditqu'ilaremarqu,sansavoirjamaisessaydesel'expliquer,quepresque chaquepersonneenappelleuneplusjeunepreoumre,sansavoirgardausexede l'enfant .Ils'agitldesEskimodelaPointeBarrow.
2

M.Rasmussen crit de son ct: Originairement, les Eskimo regardaient le nom commeunesorted'me (soul) laquelletaitassocieunecertainesommedevitalitet d'adresse.L'hommequil'ondonnaitlenomd'unmorthritaitdesqualitsdesonnom. Ondisaitquelemortn'avaitpasdepaix,etquesonmenepouvaitpasserendreaupaysdes morts,tantquesonnomn'avaitpastredonn...Aprslamortducorps,lenomlit domiciledansunefemmequiestprsd'accoucher...Ilnatavecl'enfant...L'enfantpleureen venantaumonde,parcequ'ilveutavoirsonnom .
3

Bienloindel,chezlesEskimodelabaied'Hudson,desreprsentationssemblables viennent d'tre releves. Huit jours aprs la naissance, imposition du nom. Sance superstitieusepourconsulterl'espritquiestsupposrevivreencetenfant.Sicetespritrpond qu'il accepte de revivre en cet enfant, c'estdirede le diriger, le protger, etc., l'enfant porterasonnom.Lemortrevitparsonnom:ainsis'exprimentlesEskimo.Pourcomplter l'illusiondecettesurvie,l'enfantporteralenomdumort,chanteralammeayaya,bienplus, onluidonneralemmenomdeparentquel'ondonnaitcemort:parexemple,unpetit garonestilnommd'aprssagrandmre,toutelafamillel'appelleramaman,etilpourra porterdeshabitsdefemme.Unepetitefillenommed'aprsunhommes'entendraappeler pre,frre,oncle,etc.,suivantlecas.Celapourtoutesavie...

1 2 3

Ibid., p. 339. Ibid., p. 389. Kn. RASMUSSEN, The people of the Polar North, p. 116.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

280

Cettesurviedanslenomempchelesparentsdecorrigerleursenfants.Ilscroiraient manquerderespectenverslesesprits,desortequepratiquementladiffrenceentrelasurvie parlenomseuletlavraierincarnationdesmesestpeuprsnulle,bienquel'Eskimo admettel'uneetrejettel'autreenthorie... Onasoindedonnerdesnomsauxtoutjeuneschiensdepeurqu'ilsnemeurent ...


1

ChezlesEskimoduLabrador,lebb...arriveviteconnatresonpouvoir,etilprend l'habitudedeparleravecuneautoritquinepeutpastremconnue.Ilesttraitparses parentsavecleplusgrandrespect,etonsatisfaitsesmoindresdsirs. Cettecoutumedetraiterunenfantavectouteladfrencedueunadulte,etdelui demandertrsrespectueusementsavolontousonopinion,provientpeuttredel'ideque lesEskimoontdel'homonyme(at'itsi'ak).L'enfantreoitlenomdeladernirepersonnequi estmortedanslevillage.Peuimportequ'ilsoitdesexediffrent ...


2

AuKamtchatka,auXVIIIesicle,onnedonnesonnoml'enfantqu'aprsunoudeux mois.Sil'enfantesttrsagitlanuit,onconsulteunshaman,etonadmettoujoursquec'est parcequel'enfantn'apasreulenomqu'ilfallait,etqu'ilesttourmentparteloutelanctre. C'estpourquoionchangeaussittlenomdel'enfant.Onluidonneceluid'undesesparents morts,quelafemmeshamanfaitconnatre .ChezlesChukchee,lenomdel'enfantest trouvpardivination.Lamre,tenantlamainunobjetsuspenduunfil,numreunpar unlesnomsdetouslesparentsmorts,etditchaquenom:Estceluiquiestvenu?Au momentol'objetsemetosciller,lechoixdunomestfait.Alorslesgensdisenthaute voix:Teloutelestrevenuparminous.C'estlautrechosequ'unepureformuleverbale. Parexemple,j'airencontrsurlefleuveWolverineunefamilledeChukcheedurennequi, deuxansauparavant,avaitperdusonchef,tendrementaimdesesfilsetdesesneveux.Peu detempsaprs,lafemmedufilsanmitaumondeungaron,quil'ondonnalenomde songrandpre.Onleconsidraitenquelquesortecommeunerincarnationdumort,eten consquence,onparlaittoujoursdeluicommedumatredelamaison.Unjour,commela plusjeunedesfillesdumort,safavoritelaquelle,nanmoins,avaituncaractreviolent s'taitmiseinsulterl'anedesessoeurs,lamredit:Prvenezlematredelamaison (c'estdirelepetitgaron).Qu'ilessayedelafairetaire!Elleestsonenfantfavorite!... Souventlenomquiatchoisineconvientpasl'enfant.Sacroissanceestdifficile,ilest
3

1 2 3

Mgr A. TURQUTIL, O. M. I., Notes sur les Esquimaux de Baie Hudson, Anthropos, 1926, XXI, 3-4, p. 421. E. W. HAWKES, The Labrador Eskimo, p. 112. Geological Survey of Canada. Memoir 91. STELLER, Beschreibung von dem Lande Kamtchatka, p. 353.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

281

maladif,ou,commedisentlesChukchee,ilalesoslourds.Alorsunshaman,ouune personnequisaitestinvite,etelleprocdeauchangementdunom.Pendantlespre miresannesdel'enfant,cetteoprationserpteparfoiscinqousixreprises .


1

II
Retourlatabledesmatires

DesfaitsobservsparM.NelsonchezlesEskimodudtroitdeBeringclaircissentun peularincarnationqueM.StefnssonatudiechezlesEskimodudeltaduMackensie. Lepremierenfantquinatdansunvillageaprslamortd'unepersonneenreoitlenom,et ildoitlareprsenterdanslesftesquiserontplustarddonnesensonhonneur.C'estainsi queleschosessepassent,quandunenfantnatdanslevillageentrelemomentdudcsetla ftedesmortsquiseclbreensuite.Siaucunenaissancen'aeulieu,unedespersonnesqui ontaidprparerlecercueilpourlemortprendsonnom,etabandonnelesienpourcette circonstance. Lesombresdeceuxquisontmortsdemortnaturelles'envontaupayssouterraindes trpasss.Lvontaussilesombresdetouslesanimauxmorts,etchaqueespceyvit dansunvillageelle.Danscemondesouterrain,lesombresdesgensdpendententirement desoffrandesd'aliments,d'eau,etd'habitsqueleurfontleursparentsdanslesftesdonnes auxmorts.Mmelesombresquiviventaupaysdel'abondance(cellesdesshamansetdes hommesquiontpridemortviolente,etquivontauciel),sontrenduesplusheureusesquand onsesouvientd'ellesdanscesftes,etqu'onleuroffredesprsents .
2

Il ne semble pas tre question ici de rincarnation proprement dite. Les ombres (shades)desmorts,c'estdirelesmorts,demeurentdansleursouterrainsjour.Lesvivants quiportentleurnomlesreprsentent.Cependant,ilyaentrelesmortsetleursrepr sentantsunevritableparticipation,dufaitqueceuxciontlenomdecesmorts.

1 2

W. BOGORAS, The Chukchee, p. 512. E. W. NELSON, The Eskimo about Bering strait, E. B., XVIII, p. 424, p. 377.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

282

delongsintervalles,onclbrelagrandeftedesmorts.Entredeuxdecescrmonies, desftesfunrairesmoinsimportantesontlieu.Lorsqu'onaamassdesvivresenquantit suffisantepourlagrandefte,oninvitelesmortsyassister.lapetiteftequiprcde immdiatementlagrande,chacunplantesonpoteaud'invitationdevantlatombeduparent qu'ilveuthonorer.Cepoteaud'invitationconsiste enunemincebaguettedebois,hautede cinqsixpieds...etsurmonted'uneimagepeinte,surbois,del'animaltotmiquedumort. Onadmetquecepoteauavertitlemortdelaftequiapproche.Pourinformerlesmorts encoreplussrement,unchantd'invitationestexcutlapetiteftedesmortsdonne l'annequiprcdelagrandefte.Oncroitquelesmorts(shades)assistentcesftes,etpar consquentqu'ilsentendentcechant. Quandunedecesftescommenceparcechantd'invitationquienestl'ouverture,les ombressontdansleurtombe.Ellesensortentpourveniraukashim(maisondeshommes).L elless'assemblentdanslacavitdufoyer,audessousduplancher.Aumomentvoulu,elles quittentcetteplace,ets'envontentrerdanslecorpsdeleurshomonymesquisontdansle kashim.Elleslespossdent,etdelasorteelless'approprientlesoffrandesdenourriture,de boissonetdevtementsquisontfaitesleurshomonymesaubnficedesmorts.C'estgrce cesoffrandes,croiton,quelesombresreoiventleravitaillementncessaireleurentretien danslepaysdesmorts .
1

Ainsi,pendantcesftes,ils'tablitentrelemortetceluiquiportesonnomunepartici pationtellequecequiestoffertl'homonymeestenralitreuparlemort.Lesvtements quemetl'homonymehabillentrellementlemort.Lanourriturequesonhomonymeprendlui donne des forces. Ce que son homonyme boit le dsaltre. une de ces ftes, deux hommesparmileshomonymesreurentdeshabillementscomplets,desfusilschargs,des poirespoudre,descartouchirespleines,etautreschosessemblables.Aprsavoirreuces prsents,lesdeuxhommessemirentdanserfrntiquement,brandissantleurs fusilset poussantdescris,dansunparoxysmed'excitation.L'und'euxs'cria:Vousnemecroyez pas!Vouspensezquejemens!Maisjeprotgerailevillagecontretoutdanger!,eten mmetempsildchargeaitsonfusilcontreletoit.L'autrehommequil'onavaitremisaussi unfusildonnalemmespectacle .Possdsparlesmortsdontilsportaientlenom,et quiallaientlesoffrandes,ilsnesedistinguaientplusd'eux.Ilssesentaientcapablesd'assurer auxvivantslaprotectionqueceuxciattendentdeleursmorts.
2

Lesoffrandesfaitesetleschantsachevs,lesombressontrenvoyesleursjour habituel.Elless'enretournent,portantsurellesl'essencedesvtementsneufs;caron
1 2

Ibid., p. 363-364. Ibid., p. 377.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

283

croitque,lorsqu'onteleurshomonymesleursvieuxhabitsetqu'onleurenmetdesneufs, l'essencespirituelledeceuxcivaauxombres.Cettecroyanceconcordeavecceque l'onavuplushaut ausujetdesdoublesdesobjetsengnral,etspcialementdeceux quisontoffertsauxmorts.


1

Une histoire rapporte par M.Nelson fait voir quel point l'existence des morts est comparablecelledesvivants,etlaviedel'homonymeconfondueaveccelledumort.La participationestsiintimequecequiarrivel'unretentitsurl'autre,etqu'encesens,bienque distinctsenapparence,ilsn'ontcependanteuxdeuxqu'uneseuleindividualit:pendant exactdelareprsentationdontnousavonsvutantd'exemplesquandils'agissaituniquement desvivants(loupsgarous,hommeslopards,tamaniu,bushsoul, etc.).Unejeunefemme quivivaitdansunvillagedubasYukontombamaladeetmourut.Elleperditconnaissance pendantquelquetemps,puisellefutrveilleparquelqu'unquilasecouaitendisant:Lve toi,nedorspas,tuesmorte.Quandelleouvritlesyeux,ellesevitcouchedansson cercueil,etl'ombredesongrandpresetenaitdeboutprsd'elle.Illuitenditlamainpour l'aidersortirducercueil.Ellevoyage,passeparlevillagedesombresdeschiens,etarrive chezsesgrandsparents,quiluidonnentmangeretboire. Invitecommesesgrandsparentslaftedesmorts,elles'yrendaveceux...Laftea lieu...Puislesombressortirentdukashimpourattendrequeleursnomsfussentappels pourlacrmoniedeshabitsneufsrevtusparleurshomonymes. Aumomentolesombresdelajeunefemmeetdesesgrandsparentssortaientdu kashim,levieillardlabouscula,cequilafittomberets'vanouirdanslecouloir.Lorsqu'elle revintelle,elleregardadetousctsetsevitseule.Ellesereleva,etsetintaucoindu couloird'entre,sousunelampequibrlaitl,etelleattenditlasortiedesautresombres, poursejoindresescompagnons.Elleattenditljusqu'cequelesvivantsfussenttous sortis,vtusde leursbeauxhabitsneufs. Maisellene vitaucun des mortsqui l'avaient accompagne. Unpeuaprs,unvieillardavecunecanneentraclopinclopantdanslecouloir,et,regar dantenl'air,ilvitl'ombredeboutdanslecoin,lespiedsplusdevingtcinqcentimtres audessusduplancher.Illuidemandasielletaitunepersonnevivanteouuneombre; maisellenerponditpas,etilseprcipital'intrieurdukashim. Ilavertitlesautres,qui accoururent.Quelquesunsdescendirentlalampe,et,salumire,lafemmefutreconnueet sehtadegagnerlamaisondesesparents.
1

Cf., supra, ch. IX, p. 350-356.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

284

Aupremiermomentoleshommeslavirent,elleparaissaitexactementtelle,comme formeetcommeteint,qu'elletaitdesonvivant,maisaussittqu'elles'assitdanslamaison desonpre,sescouleurss'vanouirent,etelleseratatinajusqu'n'avoirplusquelapeauet lesos.Elletaittropfaiblepourparler. Lelendemaindebonneheuresonhomonyme,unefemmedummevillage,mourut.Son ombres'enallaauvillagedesmorts,laplacedelajeunefemme.Cellecipeupeuretrouva sesforces,etellevcutdenombreusesannes .


1

Ainsi,pendantlagrandeftedesmortslaquelleceuxci,formellementinvits,viennent prendrepart,ilss'identifienttellement,uncertainmoment,avecleurshomonymesqu'onne peutplusdistinguersic'esteuxouceshomonymes,quisontenscne.Leshomonymeseux mmessesententpossdsaupointdeseprendrerellementpourlesmorts.Cependantcette participation,nonmoinsrellequoiquemoinscomplteentempsordinaire,n'empchepas quelesmortsnersidenthabituellementdansleurdemeuresouterraine,oilsretournent quandlafteestfinie.Ilsembledoncque,pourcesEskimo,lesmortssoientlafoisdans leur pays souterrain, et mystrieusement unis leurs homonymes. C'est une biprsence analoguecellequenousconnaissonsdj,aveccetteparticularitquelesindividussontla foisprsentssouslaterreetsurterre. N'enestilpasdemmedesmortsdontonaparlStefnsson,d'unefaonquiapiqusa curiosit?Cettepetitefillequesamreappellemre,etquiestaussilamred'uneautre femme,d'unefamillediffrente,n'estpas,danstoutelaforceduterme,larincarnationde cesdeuxmortes.Cellescisontnanmoinsunieselle,prsentesenelle,ouautourd'elle, pourl'instruireoulaprotger.L'importancedeleurrleiraendiminuant,jusqu'aujourola jeunefilledevenueadulten'auraplusbesoind'elles.Alorselleslaquitteront.Nepeutonpas penser,bienqueM.Stefnssonn'endiserien,quelesmortsquisontlesatkadevivantsn'en habitentpasmoinsleurdemeuresouterraine?Lorsqu'ilademandsesinformatricesceque devenaientlesatka,quandleurfonctionprotectriceprenaitfin,iln'apasobtenuderponse. Maisleursilenceneprouvepasqu'ellesn'avaientpas,peuttreconfusment,cetteide.La biprsence des morts, qui sont la fois sous terre et dans leurs homonymes, semble impliquechezlesEskimoduMackensie,nonmoinsquechezceuxdudtroitdeBering,par l'ensembledeleursreprsentationsrelativesaunom.

E. W. NELSON, The Eskimo about Bering strait, E. B., XVIII, p. 489-490.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

285

CommeM.Stefnssonl'aremarqu,cescroyancesfontcomprendrepourquoil'onnedoit jamaiscontrarierlesenfants,nerienleurdfendre,nilespunir.Or,cettehabituden'estpas particulireauxEskimo.Elleserencontre,pourautantquel'onsache,chezpresquetousles primitifs.Iln'estguredemissionnairequin'aittscandalisdel'indulgenceinpuisable dontlesindignesfontpreuvel'garddeleursenfants.Onleurpassetout.Cesbarbaresne peuventsupporterqu'onchtieleursenfants,nonpas mmedeparoles,nepouvant rien refuserunenfantquipleure .EnAmriqueduSud,lesAbiponesontpourleurs enfantsl'amourleplustendre...Ilfautpourtantlesblmerdececi,que,lorsquelesenfants sontdsobissantsoufontlemal,ilsn'osentpaslesgronderetencoremoinslescorriger . ChezlesDayakdusuddeBorno,unhommesefaitunemauvaiseaffaireencorrigeant undesesenfants.Lamre,outre,lequitte,ets'envadanssafamillequiprendpartipour elle.Ellenerevientquelorsqu'ilafaitamendehonorable,etpayuneindemnit .Enfin, enAfriqueaustrale,chezlesBaila,onnedoitpastresvreaveclesenfants,simchants qu'ilssoient.Lesenfantssontprcieuxauxyeuxdesindignes,etceuxcisontconstamment hantsparl'idequel'enfant,s'iln'estpastraitcommeilconvient,peutprendrelepartide retourneraupaysdesespritsd'oilestvenu .
1 2 3 4

Sans insister davantage sur un fait bien tabli, je remarque que MM.Smith et Dale l'expliquentcommeM.Stefnsson.Lacraintedevoirl'enfantsedciderregagnerlepays des esprits(c'estdireprobablementdes morts),nediffrepas beaucoupdela peur de mcontenterl'alka,lenom,c'estdirel'espritoulemortquiestl'megardienne de l'enfant.N'estilpaspermis,sansgrandetmrit,depenserquepartoutol'onn'osegronder nicorrigerlesenfants,onobitdesreprsentationsplusoumoinssemblablescellesl? S'ilenestainsi,nous dmlonsaussiunpeumieuxcequisepassedans l'esprit des indignes,quandilscherchentempcherl'medupetitenfantdes'loigner,oula rattraperquandelleestpartie.C'estl,commeonsait,unedesraisonsallguespourrendre comptedecertainespratiqueslieslacouvade.Ainsi,chezlesTami,enNouvelleGuine, lamredoitfairebienattentiondenepasperdrel'medesonenfant.Ellenedoitpas sortir,carl'medel'enfantlasuit,etsiquelquechosel'effrayeviolemment,ellepeutperdre samre.Mmel'intrieurdelamaison,lamrenedoitrienjeterauloin;ellepourraitjeter l'medel'enfantavec.Lorsqueceluicicriesanss'arrter,c'estsignequesonmeestperdue. En cecas,il faut allersa recherche .Dans unvillageDimuga(NouvelleGuine
5

1 2 3 4 5

Relations de la Nouvelle-France (1634), Paris, 1635, p. 412 (Le Jeune). M. DOBRIZROFFER, Historia de Abiponibus, II, p. 226. WALLMANN, Leiden und Freuden rheinischer Missionare, p. 187. SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, p. 17. R. NEUHAUSS, Deutsch Neu-Guinea, III, p. 517-518.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

286

anglaise)ol'onn'avaitjamaisencorevudeblancs,M.Savillepasseunetrsmauvaisenuit. Cequigtaencoreleschoses,cefurentlescrisininterrompus,pendantlanuitentire,d'un petitenfantdansunedesmaisonshabitesparlesfemmes,toutprsdenous.J'apprisquela mren'avaitpasvoululaisserl'enfants'endormir,aussilongtempsquejeseraisl.Elleavait peurqu'iln'arrivtmalheursoniau(ousonme),sicelleciquittaitlecorpsdel'enfant pendantsonsommeil .


1

Danslesfaitsdecegenre,extrmementcommuns,letermed'mesiquivoqueetsi dcevant,dsignesansdoutetanttcequelesEskimoappellentnappan,l'meproprede l'enfant,tanttcequ'ilsdsignentsouslenomd'atka,c'estdirel'anctreoulemortrcent qui,toutenhabitantlepaysdesmorts,revitaussidansl'enfant.Probablement,c'estdecelui ciqu'ils'agitleplussouvent.J'aiessaydemontrerplushaut quel'enfantnefaitpaspartie toutdesuitedugroupesocial.Iln'yappartientd'abordqu'indirectement,parl'intermdiaire d'unanctreprsentenlui,jusqu'cequel'initiationl'yintgreluimme,etenfasseun membreduclanoudelaSippeausenspleindumot.Cesreprsentationssemblentlies detrsprscellesquejeviensd'analyserchezlesEskimo.
2

III

Retourlatabledesmatires

ChezlesBantou,lenomjoueunrleanalogueceluiquenousavonsvuchezles Eskimo.Ilya,chezlesBaila,diffrentessortesdenoms.Lenomdenaissance (birth name)estceluiquel'ondonnel'enfantbienttaprsqu'ilestvenuaumonde,lorsqueavec leconcoursdudevinons'estassurdequelanctreilestlarincarnation...Cenomesttonda (tabou).Ilnedoitpastreemploylalgre,etbienquel'individulegardetoutesavie,il estrigoureusementtondapourluideleprononcer...Ondonnedoncunautrenoml'enfant pourl'usagejournalier.Laraisondecetabou,disentMM.SmithetDale,estque,en prononantunnom,vouspouvezattirerlemalheursurcettepersonneousurvousmmes.


1 2

W. J. V. SAVILLE, In unknown New-Guinea, p. 300. Cf. supra, ch. VII, p. 257-262.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

287

C'est la mme espce de sentiment qui empche les gens de parler d'un mort quand ils traversentuncimetireminuit .SelonlesBaila,lesmortsserincarnentaussibienen desanimauxqu'endeshommes,ettanttenunseul,tanttenplusieurslafois.Parfois,ils choisissent,avantdemourir,enquoiilsserincarneront.Chosecurieuse,cesontseulement lesanimauxdangereuxquifontl'objetdecechoix:lion,lopard,hyne,chiensauvage, lphant,uncertainserpent,etlemonstrefabuleuxappelItoshi.Quelquefoisunepersonne veutdevenirlafoislesquatreoucinqpremiersdecesanimaux.Undocteurluiprocureles charmesncessaires...
1

Deuxpointssontremarquer.Lapersonnen'entrepasdansunanimaldjexistant.Elle devientunanimal.Celuicinenatpas;ilsortsimplementduver.L'esprit(ghost)de l'hommeestdjparti,versl'est,etilafixsonsjourprsdelatombe.Tandisquelelionou l'hyne(quel'hommeestdevenu)rdedanslesenvirons,lesgenscontinuentapporterleurs offrandessatombe.Etlefaitd'tredevenuunlionn'estpasunobstaclelarincarnation. LevieuxchefSezongoManzelaenestunexemple.Quelquetempsaprssamort,nous visitmessontombeau,etnousvmesdesgensquibalayaientlahutteoilestenterr.Ily avaitunetortuedanslahutte,etonnousinformaquec'taitSezongo.Lesgensavaientgratt un peudelaterredelatombe,etmisdcouvertuntesson,qu'ilsdplacrent, faisant apparatrel'orificed'unroseau.C'estparceroseau,disaientils,quelatortuetaitvenue;leur pense,enralit,taitquedesversavaientmontlelongduroseau,ets'taientchangsen tortue.Nousapprmesdanslasuitequedeuxlionceauxavaientapparudanslahutte,eton acceptacommeunfaitqueSezongotaitdevenudeuxlions.Unanplustardenviron,une troupedelions,aunombrededixoudouze,semontraunenuit,etfittremblerlaterredeses rugissements.Ellefituneforteimpressionsurlesgens.Ilsdirentqueceslionstaientvenus deloinsaluerlesdeuxlionsquitaientSezongo. Quelquetempsaprs,lefilsdeSezongoeutluimmeunfils,etoneutlapreuveque l'enfanttaitlevieuxchefrevenusurlaterre. La question se pose alors l'Europen elle ne vient pas l'esprit de l'indigne OestSezongo?Dansletombeauoonluirendunculteaujourd'hui?Dansla tortue?Dansleslions?oudanslegaminquicourtparlevillage?Ilsemblequ'ilyaitchez lesindignesunecurieuseconfusiondepense,oubienuneconceptionbipartiteou tripartitedel'me...QuelrapportyatilentrelelionquiestSezongo,etl'enfantdansle kraalquiestaussiSezongo?
1

SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, I, p. 365-368.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

288

D'aucunsrpondraientquelelionestl'meextrieure(bushsoul)del'enfant,etquela relationentreeuxesttellementtroitequelebientredel'undpenddeceluidel'autre.Mais lesBailan'ontpascegenredecroyance.Etnousverronstoutl'heurequel'enfantaun gnietutlairequisembled'abordpresquetreunquatrimeSezongo,etquientoutcasn'est pasleslions. Pourlatribu,lelionestplusoumoinssacrosaint.Ilsneletuerontpas,s'ilspeuvents'en dispenser,etmmeilschercherontempcherunEuropendelefaire.Cependant,s'ilsemet mangerl'homme,ilsjettentlleursscrupules;ftildixfoisleurchef,ilsnevontpasse laisserdvorerparlui !


1

Pourquoilaquestionquiintriguel'Europennevientellepasl'espritdel'indigne? Commentnesedemandetilpas:quiestvraimentSezongo?latortue,leslionceaux,lepetit garon,oulemortprsdutombeau?Leschapitresquiprcdentdonnent,sembletil,la clefdecettenigme.MM.SmithetDaleontobservluncastrsnetdemultiprsence.Un mmeindividu,auxyeuxdesBaila,peutsetrouveraummemomentendiversendroits, sousdesformesdiffrentes.C'estlunfaitd'exprience.Sezongoestlafoisprsdesa tombe,danslelion(ouleslions),danslatortueetdanssonpetitfils.Ilestmmeceslions,et cetenfant.Lachosevadesoi,etn'apasbesoind'treexplique.Ellen'estunmystreque pourdesespritscommelesntres. quelmoment,etcommentlemortserincarnetildansuntrehumain?Lesuns tiennentquec'estlorsdelamentiondeson nom,pendantlacrmoniedivinatoire que, l'enfantdevientTelouTel,oupluttqueTelouTeldevientl'enfant...Maismaintesfoisj'ai entendudeshommesdire:Jesuismongrandpre;jesuisentrdansleventredemamre pournatre.Danscecasl'espritentredansl'embryonsoitlaconception,soitunpeu plustard.S'ilyavaitunanimitsurcepoint,celanousaideraitdterminercequesontleurs idesausujetdel'me.Sil'espritnevientqu'lacrmoniedunom,alors,jusqu'ce moment,l'enfantn'atilpasd'me,oun'atilqu'unemesecondaire,nutritive,etl'esprit,qui survientensuite,estill'merationnelle?Quelleestlaparententrel'espritdel'anctreetle corps?L'espritvitillsimplementcommeunhte,ouestceluiquifaitvivrelecorps,qui luifaitremplirsesfonctions?toutescesquestionslesindignesnepeuventdonnerde rponse .Commentendonneraientils,silestermesmmesoellessontposesnese sontjamaisprsentsleuresprit?Ilsnesaventquedire.Laissonscetterecherche,quine
2

1 2

SMITH and DALE, The ila-speaking peoples of northern Rhodesia, II, P. 125-128. Ibid., II, p. 153.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

289

saurait aboutir, et essayons plutt de dgager les participations impliques dans leurs croyancesausujetdelarincarnation. Unmmeindividupeutreparatrelafoisendeuxautres.Unespritdsincarn(je dirais:unmort)peutrevenirsurterredansdeuxcorps.Supposonsquedeuxfrresvivent dansdesdistrictsdiffrents,etquechacunaunenfantpeuprsenmmetemps.Ilsvont chezledevindeleurdistrict,etchacund'euxapprendquec'estlegrandprequiestrevenu aumonde;l'enfantconfirmecettedivinationcommeonl'avuplushaut.Lesdeuxfrressont doncpersuadsqu'ilenestainsi.Jusqu'alorsilsnesesontpasfaitpartdesnaissances,mais maintenantquelenomestdonn,chacuninformel'autre:Notrepreestrevenuchezlui. L'ideneleurvientpasqu'uneerreuratcommise;ilsacceptentsimplementlasituation. Si unespritleveut, pourquoi n'occuperaitil pas deux corps?Ilsnesongent pas un instantmettreendoutequ'unepersonnepuissetredeuxendroitsaummemoment .
1

certainssignes,toutefois,onreconnatquelemotrincarnationnerendpasexacte mentcequiestdansl'espritdesindignes.Ils'agitplutt,commechezlesEskimo,d'une participationintimeentrelevivantetlemortquientreenlui.Personneneserappellece qu'ilatdanssavieantrieuresurlaterre,nicequ'iltaitoufaisaitdanslemondedes esprits.Lammoireettouteslesautresfonctionsintellectuellessontpeutondireainsi? indpendantesdel'esprit.Ildterminequiestl'homme,maisnonpascequ'ilest... PourlesBaila,ilsembleraitquel'mel'individuluimmeestpluttsemblable unlocataire,unhabitantd'unemaisonotouteslesbesognesjournaliressefontsanslui.Il n'yparticipeaucunement.Ilestcommeunetoile,etdemeurepart .Lerincarnnese confond donc pas avec le rincarnant. Il n'est pas tout fait exact de dire qu'il est son me,qu'ilestl'hommeluimme,commefontMM.SmithetDaledanscepassage.Mais ilneleseraitpasdavantagededirequecesontdeuxtresdistincts.Ilyaluneparticipation quenousnepouvonspas,quenousnedevonspasrendreclaire.C'estellequiattudie plushaut,quandnousavonsexaminlesrapportsentrel'individuetsongnietutlaire.
2

Unpeuplusloin,MM.SmithetDaledcriventcetteparticipationentermessaisissants. L'homonymequel'indigneappellesonaide,etquiilapportesesoffrandes,estceluidont lenomluiatdonnaprssanaissanceprobablementsonparrain.Ainsiungaronsera appelMungaloaprsconsultationdesdevins,etenprenantleseinaumomentocenomest prononc,ilsignifiequ'ilacceptelenom.Mungalotaitsongrandpre.Etquand,danssa prire,ilparledesonhomonyme,c'estMungalo,songrandpre,qu'ilpense.


1 2

Ibid., II, p. 154. Ibid., II, p. 155.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

290

Maisonl'aappelluimmeMungalo,parcequ'iltaitetqu'ilestencorerellement Mungalo,c'estdiresongrandpreren!Parfaitement.IlestluimmeMungalo,et Mungaloestsongrandpre,etMungaloestaussisongnietutlaire.End'autrestermes,le gnietutlaired'unhommeestl'espritrincarnenlui.Nedironsnouspasaussi:estlui mme?Cegnieestlafoisenlui,etenunautresens,extrieurlui,unprotecteuretun guide .


1

Quelquesoitlebonheurqu'unhommepuisseavoir,ajoutentlesauteurs,larichesse,la rputation, etc., il est attribu aux bons offices de son homonyme... Des accidents, naturellement,arrivent;lavied'unhommepeuttremiseendangerdemillemanires... L'hommesedemandealorscequefaisaitson musedi (gnietutlaire),pourl'avoirlaiss tomberdansunprilcommeceluil.Ilapporteuneoffrande,etfaitdesreprochesson musedi:Pourquoim'astuabandonn?J'aifaillimourir!Otaistu?Vois,jetefaisune offrande. Ne m'abandonne plus ainsi! ... Quant la faon dont ce gnie tutlaire communiquesesavis,ilvientdansunrve,ouilparlevoixbasse,entenduseulementde sonprotgluimmedanssapoitrine.Chaqueindividu,dsqu'onluiadonnsonnom, songnietutlaire .CegniequichezlesBailaestunparentmortrincarn,n'offretilpas les ressemblances les plus frappantes avec le kra de l'Afrique occidentale et les autres espritsanalogues,dontonaconstatl'existencedanspresquetouteslessocits?Ettous nereprsententilspassousdesformesvarieslaparticipationd'unmortl'individualitdu vivant ?
2 3

M.MellandatrouvchezlesBakaonde,voisinsdesBaila,laplupartdescroyancesqui viennentd'tredcrites:nomdonnl'enfantquandledevinadcouvertquelestleparent mortquireparatenlui;chefquisemanifesteenplusieurslions,issusdesversde son cadavre;mortserincarnantenplusieursenfantsouenplusieursanimaux,etc. Voulant rendreintelligiblelabiprsenceoumultiprsencedumort,M.Mellandobservequenous n'avonspasdemotquiexprimeexactementcequiestdansl'espritdesindignes.Ilcroitqu'il s'agitpoureux,nonpasd'unevritablerincarnation,maissimplementd'unemanation del'me,oudel'espritdumort.Dslors,iln'yariend'absurdesereprsenterqu'une mmememetteplusieursmanations,etquechacunedecellescientredansuntre diffrent. Cette interprtation rationalise en effet les croyances des Bakaonde. Mais rendretouteforcecesreprsentationsirrprochablesaupointdevuelogique,n'estcepas risquerdelesdnaturer,etdpasserlebut?Dupointdevuedesindignes,sinonduntre,ni
1 2 3

Ibid., II, p. 157. Ibid., II, p. 158-159. Cf. supra, ch. VI, p. 238-250.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

291

la biprsence ni la multiprsence n'ont rien d'absurde. Ne fautil pas se dfier d'une interprtationquiapoureffetdelesfairedisparatre? Enfin, dans les tribus bantou tudies par M.Roscoe, des croyances trs voisines des prcdentessontcourantes.Aussittquepossibleaprssanaissance,l'enfantrecevaitun nom,donnparlepre,sic'taitungaron,etparlamreencascontraire.Lenomtait toujoursceluid'unanctre(appartenantauclandupre),dontl'esprit(ghost)devaitveiller surl'enfant.Siceluicineprospraitpas,sesparentsconsultaientundocteur,quifaisaitune opration divinatoire, et parfois prescrivait ensuite de changer le nom de l'enfant . ChezlesBasabei,l'espritavaitchargedel'enfant.Ilusaitengnraldesonpouvoir pourlebiendesonprotg,maisilpouvaitaussilepunirs'ilmanquaitsesobligations enversleclanouauxobservancesquiluitaientimposes .ChezlesBusoga,ledieudes mortss'appelaitWalumbe.C'estluiquetouslestrpasss,bienttaprsleurmort,allaient se prsenter. Chose curieuse, Walumbe tait aussi le dieu qui donnait des enfants aux femmes. Toutes les jeunes maries allaient lui demander sa bndiction afin de devenir mres .N'estcepaslfaireentendre,sousuneformemythologiquetransparente,queles mortsrenaissentdanslesenfants?L'esprit (ghost) d'undesesanctresdevenaitlegnie tutlairedel'enfant,maisonnesupposaitjamaisqu'ilentrtenluicommesonprincipede vie , c'estdire, comme chez les Baila, les fonctions organiques et psychiques s'accomplissentendehorsdelui.Lesnomsdonnslorsdelanaissancetaientconservs jusqu'lapubert;lafindescrmoniesd'initiation,lesjeunesgens(desdeuxsexes)en recevaientdenouveaux .End'autrestermes,lesgniestutlairesquiavaientveillsurleur enfancelesquittaient.L'initiationlesfaisaitpasserparlamortetparunenouvellenaissance. Leur nouveau nom les affiliait immdiatement aux anctres, et ils taient dsormais directementintgrsleurgroupesocial.
1 2 3 4 5

Desfaitstudisdanscechapitre,ilressortquelesrapportsentrevivantsetmortssont encoreplustroitsetpluscomplexesqu'onneleditd'ordinaire.Ilnesuffitpasdeconstater quelesmortssontconstammentprsentsl'espritdesvivants,quinefontriensansles consulter;quelebientre,laprosprit,l'existencemmedugroupesocialdpendentdu bonvouloirdesesmorts,etqueceuxci,leurtour,nepeuventsepasserduculteetdes offrandesdeleursdescendants.Lasolidaritestencorebienplusprofondeetplusintime.

1 2 3 4 5

J. ROSCOE, The Bagesu, p. 24. Ibid., p. 59. Ibid., p. 104-105. Ibid., p. 106. Ibid., p. 77-79.

LucienLvyBruhl(1927),Lmeprimitive

292

Elleseralisedanslasubstancemmedesindividus.Lesmortsviventaveclesmembres deleurgroupequiviennentaumonde. Toutendemeurantdansleursjoursouterrainoucleste,ilssontnanmoinsprsents,en mmetemps,danslesenfantsdontilestdifficiledelesdistinguer,parcequ'ilsensontles nomsetenuncertainsens,lesmes.Lorsquecetteprsencecesse,engnralau momentdel'initiation,c'estpourfaireplaceuneparticipationpluscompltedel'individu, dsormaisadulte,sesanctres.Souventlescrmoniesd'initiationsemblentavoirpourbut essentieldesouderdfinitivementlenouveaumembreduclanaublocdesesmorts.Ila dornavant le droit et le devoir d'assurer la permanence du groupe en lui donnant une postrit. Par l'effetdecettesymbiose des vivantsetdes morts,mystiqueetconcrte la fois, l'individun'esttoutfaitluimmequegrceauxanctresquireviventensapersonne.

Vous aimerez peut-être aussi