Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
com
1 CALCUL TENSORIEL 1
Septembre 2008
1 Calcul tensoriel
Repère cartésien orthonormé
3
e′ 3
P
3
x′i e′ i 2′
e′ 2 Matrice de changement de base :
xi ei O′
e3
bi ei
aij = cos(e′i , ej ) = e′i · ej
e′ 1 ¯ ¯ ¯ ¯
Propriété d’orthogonalité :
1′
O e2 2
aik ajk = δij et aki akj = δij
e1
1
e′ = aij ej
¯i ¯
ei = aji e′j
¯ ¯
x′i = aij (xj − bj )
xi = aji x′j + bi
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1 CALCUL TENSORIEL 2
Invariance tensorielle
– scalaire (tenseur d’ordre 0)
ρ′ = ρ
– vecteur (tenseur d’ordre 1)
v ′ = vi′ e′i = vi ei = v
¯ ¯ ¯ ¯
vi′ = aij vj
vi = aji vj′
– tenseur d’ordre 2
σ ′ = σij
′
e′ e′ = σij ei ej = σ
¯ ¯i ¯j ¯ ¯ ¯
′
σij = aim ajn σmn
′
σij = ami anj σmn
ei · ej = δij
¯ ¯
ei × ej = ǫijk ek
¯ ¯ ¯
ei ej : ek el = (ej · ek )(ei · el ) = δjk δil
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
ei ej · ek = ei (ej · ek ) = δjk ei
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
ei · ej ek = (ei · ej ) ek = δij ek
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
ei ej · ek el = ei (ej · ek ) el = δjk ei el
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
ei ej × ek = ei (ej × ek ) = ǫjkl ei el
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
ei × ej ek = (ei × ej ) ek = ǫijl el ek
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
Expression utile pour ǫijm ǫklm :
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1 CALCUL TENSORIEL 3
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1 CALCUL TENSORIEL 4
IT = tr T = Tii
¯
IIT = tr T 2 = Tij Tji
¯
IIIT = tr T 3 = Tij Tjk Tki
¯
A partir de ces invariants, on peut définir d’autres invariants, par exemple :
I1T = IT
1 2
I2T = (I − IIT )
2 T
1 3
I3T = (I − 3IT · IIT + 2IIIT ) = det T
6 T ¯
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1 CALCUL TENSORIEL 5
∂ 2 uj
∇ · ∇u = ej
¯ ¯¯ ∂x2i ¯
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1 CALCUL TENSORIEL 6
“Vecteur” position :
x = r cos θ e1 + r sin θ e2 + z e3 = r er + z ez
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
Vecteurs de base :
∂x
∂x
∂x
er = ¯ /
¯
= ¯ = cos θ e1 + sin θ e2
¯ ∂r
∂r
∂r ¯ ¯
∂x
∂x
1 ∂x
eθ = ¯ /
¯
= ¯ = − sin θ e1 + cos θ e2
¯ ∂θ
∂θ
r ∂θ ¯ ¯
∂x
∂x
∂x
ez = ¯ /
¯
= ¯ = e3
¯ ∂z
∂z
∂z ¯
– opérateur nabla :
∂ 1 ∂ ∂
∇ = er + eθ + ez
¯ ¯ ∂r ¯ r ∂θ ¯ ∂z
– gradient d’un champ scalaire :
∂f 1 ∂f ∂f
∇f = er + eθ + ez
¯ ¯ ∂r ¯ r ∂θ ¯ ∂z
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1 CALCUL TENSORIEL 7
∂2 1 ∂ 1 ∂2 ∂2
avec ∆= + + +
∂r 2 r ∂r r 2 ∂θ 2 ∂z 2
– divergence d’un champ tensoriel :
∂ 1 ∂ ∂ Trr − Tθθ
(∇ · T )r = Trr + Tθr + Tzr +
¯ ¯ ∂r r ∂θ ∂z r
∂ 1 ∂ ∂ Tθr + Trθ
(∇ · T )θ = Trθ + Tθθ + Tzθ +
¯ ¯ ∂r r ∂θ ∂z r
∂ 1 ∂ ∂ Trz
(∇ · T )z = Trz + Tθz + Tzz +
¯ ¯ ∂r r ∂θ ∂z r
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1 CALCUL TENSORIEL 8
“Vecteur” position :
x = r sin φ cos θ e1 + r sin φ sin θ e2 + r cos φ e3 = r er
¯ ¯ ¯ ¯ ¯
Vecteurs de base :
∂x
∂x
∂x
er = ¯ /
¯
= ¯ = sin φ cos θ e1 + sin φ sin θ e2 + cos φ e3
¯ ∂r
∂r
∂r ¯ ¯ ¯
∂x
∂ x
1 ∂x
eφ = ¯ /
¯
= ¯ = cos φ cos θ e1 + cos φ sin θ e2 − sin φ e3
¯ ∂φ
∂φ
r ∂φ ¯ ¯ ¯
∂x
∂x
1 ∂x
eθ = ¯ /
¯
= ¯ = − sin θ e1 + cos θ e2
¯ ∂θ
∂θ
r sin φ ∂θ ¯ ¯
Dérivées des vecteurs de base :
∂ er ∂ eφ ∂ eθ
¯ =0 ¯ =0 ¯ =0
∂r ¯ ∂r ¯ ∂r ¯
∂ er ∂ eφ ∂ eθ
¯ = eφ ¯ = −er ¯ =0
∂φ ¯ ∂φ ¯ ∂φ ¯
∂ er ∂ eφ ∂ eθ
¯ = eθ sin φ ¯ = eθ cos φ ¯ = −er sin φ − eφ cos φ
∂θ ¯ ∂θ ¯ ∂θ ¯ ¯
Matrice de changement de base (cartésien → sphérique)
sin φ cos θ sin φ sin θ cos φ
[aij (r, φ, θ)] = sph Acar = cos φ cos θ cos φ sin θ − sin φ
− sin θ cos θ 0
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1 CALCUL TENSORIEL 9
1 1 ∂uθ 1 ∂uφ
(∇ × u)r = uθ + −
¯ ¯ r tan φ r ∂φ r sin φ ∂θ
1 ∂ur 1 ∂uθ
(∇ × u)φ = − uθ −
¯ ¯ r sin φ ∂θ r ∂r
1 ∂uφ 1 ∂ur
(∇ × u)θ = uφ + −
¯ ¯ r ∂r r ∂φ
– laplacien d’un champ vectoriel :
∂2 2 ∂ 1 ∂2 1 ∂ 1 ∂2
avec ∆= + + + +
∂r 2 r ∂r r 2 ∂φ2 r 2 tan φ ∂φ r 2 sin2 φ ∂θ 2
– divergence d’un champ tensoriel :
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1 CALCUL TENSORIEL 10
– Théorème de Stokes : Z Z
u · t dc = (∇ × u) · n dσ
C ¯ ¯ S ¯ ¯ ¯
– Théorème du transport (ou de Reynolds) :
d Df
Z Z
f dV = + f ∇ · v dV
dt V (t) V (t) Dt ¯
Variante :
d Dg
Z Z
ρg dV = ρ dV
dt V (t) V (t) Dt
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
u = x − X = O(ǫ), ǫ≪1
¯ ¯ ¯
Tenseur des déformations infinitésimales
1 T
ε= ∇u + ∇u
¯ 2 ¯¯ ¯¯
Energie libre
λ(T )
ρ0 F = (tr ǫ)2 + µ(T ) ǫ : ǫ + ρ0 Φ(T ) − 3λ(T ) + 2µ(T ) α(T ) T − T0 tr ǫ
2 ¯ ¯ ¯ ¯
∂S ∂U ∂ǫ 1
ρ0 T − ≥ −σ : ¯ + q · ∇T
∂t ∂t ¯ ∂t T ¯ ¯
Loi de Fourier
q = −k(T ) ∇T
¯ ¯
Modules élastiques
λ(T )
ν(T ) = −1 < ν(T ) < 1/2 Coefficient de Poisson
2(λ(T ) + µ(T ))
E(T )ν(T )
λ(T ) = 1er coefficient de Lamé
(1 + ν(T ))(1 − 2ν(T ))
E(T )
µ(T ) = µ(T ) > 0 2nd coefficient de Lamé
2(1 + ν(T ))
E(T ) 2
κ(T ) = = λ(T ) + µ(T ) κ(T ) > 0 Module de compressibilité
3(1 − 2ν(T )) 3
www.almohandiss.com
www.almohandiss.com
1
∇v T + ∇v
d=
¯ 2 ¯¯ ¯¯
Equations de constitution
σ = −p δ + 2η(T ) d
¯ ¯ ¯
q = −k(T ) ∇T
¯ ¯
Fonctions matérielles
η(T )
ν(T ) = ν(T ) > 0 Viscosité cinématique
ρ
dÛ dŜ
Cv (T ) = =T Cv (T ) > 0 Chaleur spécifique à volume constant
dT dT
k(T ) k(T )
>0 Diffusivité thermique
ρ Cv (T ) ρ Cv (T )
www.almohandiss.com