Vous êtes sur la page 1sur 9

ENIT-H.

KANFOUDI 2015

mathématiques
Annexes 

Tenseurs
Soient B = ei () 

i =1,2,3
la base orthonormée directe cartésienne de l’espace  3,

  3 
u = ui ei = ∑ui ei (convention de sommation de l’indice répétée), la vitesse en un point
i =1
donné et P un scalaire représentant la pression par exemple. Le vecteur u est un tenseur
d’ordre 1 et le tenseur d’ordre 2 est une matrice : A = [ Aij ]i , j =1,2,3.

Le produit contracté d’une matrice par un vecteur est un vecteur :


Ê 3 ˆ
Á
Á
ÂA1 j u j ˜
˜
j =1
Á 3 ˜
  Á ˜
u = A ◊ u = Aij u j = Á ÂA2 j u j ˜
j =1
Á ˜
Á 3 ˜
Á
Á
ÂA3 j u j ˜
˜
Ë j =1 ¯
Le produit de deux matrices : A ⋅ B = ( Aik Bkj )i , j =1,2,3 est une matrice. De même, le pro-
 
duit contracté de 2 vecteurs, u ⊗ v = [ui v j ]i , j =1,2,3, est une matrice.

Opérateurs
Coordonnées cartésiennes
 
     
 
 

On pose B ≡ (ex , ey , ez ) et u = ux ex + u y e y + uz ez .

9782100549337-Livre.indb 281 31/07/11 13:07


Annexes mathématiques

ENIT-H. KANFOUDI 2015


Gradient
  ∂f 
 ∂f 
 ∂f 

grad f = ∇ f = ex + ey + ez est un vecteur.
∂x ∂y ∂z

 ∂ux ∂ux ∂ux 


  ∂x ∂y ∂z 
 ∇ ux   
       ∂u y ∂u y ∂u y 
grad u = ∇ u =  ∇ uy =  est une matrice.
    ∂x ∂y ∂z 
 ∇ uz   ∂uz ∂uz ∂uz 
 
 ∂x ∂y ∂z 

Divergence
    ∂u ∂u y ∂uz
D’un vecteur : div  u = ∇ ⋅ u = tr (∇u) = x + + est un scalaire.
∂x ∂y ∂z

D’un tenseur :

 ∂Axx ∂Axy ∂Axz 


   + + 
   ∂x ∂y ∂z 
∇ ⋅ Ax
      ∂Ayx ∂Ayy ∂Ayz   ∂Aij 
∇⋅ A =  ∇ ⋅ Ay = + + =  est un vecteur.
     ∂x ∂y ∂z   ∂x j i =1,2,3
 ∇ ⋅ Az   ∂A ∂Azy ∂Azz 
 zx
+ + 
 ∂x ∂y ∂z 

Laplacien
   ∂2 f ∂2 f ∂2 f
D’un scalaire : Δf = div ( grad f ) = ∇ ⋅ ∇ f = 2 + 2 + 2 est un scalaire.
∂x ∂y ∂z

 ∂ 2ux ∂ 2ux ∂ 2ux 


 + + 
 ∂x 2 ∂y 2 ∂z 2 
  ∂ 2u y ∂ 2u y ∂ 2u y   ∂ 2ui 
D’un vecteur : Δu =  + + =  est un vecteur.
 ∂x 2 ∂y 2 ∂z 2   ∂x j ∂x j i =1,2,3

 ∂ 2uz ∂ 2uz ∂ 2uz 
+ +
 ∂x 2 ∂y 2 ∂z 2 

9782100549337-Livre.indb 282 31/07/11 13:08


Opérateurs • 

ENIT-H. KANFOUDI 2015


Rotationnel
È ∂ ˘
Í ∂x ˙
Í ˙ È ux ˘
    Í ∂ ˙ Í ˙
rot u = — Ÿ u = Í Ÿ uy ˙
∂y ˙ Í
Í ˙ Í uz ˙
Í ∂ ˙ Î ˚
Í ∂z ˙
Î ˚
Ê ∂u
=Á z -
Ë ∂y
∂u y ˆ 
∂z ¯

˜ ex + (
∂ux ∂uz 
∂z
-
∂x
ey + Á )
 Ê ∂u y ∂ux
Ë ∂x
-
∂y
ˆ 

˜ ez
¯

Coordonnées cylindriques

      
 
 

On pose B ≡ (er , e , ez ) et u = ur er + u e + uz ez .
Gradient
 ∂f 
 1 ∂f   ∂f 

∇f = er + e + ez
∂r r ∂ ∂z

 ∂ur 1 ∂ur u ∂ur 


 − 
 ∂r r ∂ r ∂z 
  ∂u 1 ∂u ur ∂u 
∇u =  − 
∂r r ∂ r ∂z
 
 ∂uz 1 ∂uz ∂uz 
 ∂r r ∂ ∂z 
 
Divergence
  1 ∂ (r ur ) 1 ∂u ∂uz
∇.u = + +
r ∂r r ∂ ∂z

Laplacien
∂ 2 f 1 ∂f 1 ∂2 f ∂2 f
Δf = + + 2 2 + 2
∂r 2 r ∂r r ∂ ∂z

Rotationnel
 
∇∧u =
r ∂
− (
1 ∂uz ∂u 
∂z

er +
∂z

∂r) (
∂ur ∂uz 
e + 
r  ∂r
− )
 1 ∂ (r u ) ∂ur  

 ez
∂ 

Coordonnées sphériques

      
 
 

On pose B ≡ (er , eθ , eϕ ) et u = ur er + uθ eθ + uϕ eϕ .

9782100549337-Livre.indb 283 31/07/11 13:08


Annexes mathématiques

ENIT-H. KANFOUDI 2015


Gradient
 ∂f 
 1 ∂f   1 ∂f  
∇f = er + eθ + eϕ
∂r r ∂θ r sin θ ∂ϕ
 ∂ur 1 ∂ur uθ 1 ∂ur uϕ 
 − − 
 ∂r r ∂θ r r sin θ ∂ϕ r 
  ∂uθ 1 ∂uθ ur 1 ∂uθ uϕ cotgθ 
∇u =  + − 
 ∂r r ∂θ r r sin θ ∂ϕ r 
 ∂uϕ ∂u
1 ϕ 1 ∂u u u cotgθ 
ϕ
 + r + θ  
 ∂r r ∂θ r sin θ ∂ϕ r r 

Divergence
  1 ∂ (r 2ur ) 1 ∂ (uθ sin θ) 1 ∂uϕ
∇⋅u = 2 + +
r ∂r r sin θ ∂θ r sin θ ∂ϕ

Laplacien
Δf =
1 ∂ 2 ∂f
r ∂r
2
r
∂r( )
+ 2
1 ∂
r sin θ ∂θ
sin θ(∂f
∂θ
+ 2 )
1 ∂2 f
r sin θ ∂ϕ 2

Rotationnel
 1  ∂ (r sin θ uϕ ) ∂ (r uθ )    
 2  −  er 
 r sin θ  ∂θ ∂ϕ  
 
 
∇∧u = 1  ∂ur ∂ (r sin θ uϕ )    
 −  eθ
 r sin θ  ∂ϕ ∂r  
 
 1 ∂ ( r u ) ∂u 
 
 
θ
− r  eϕ 
 r  ∂ r ∂θ  

Dérivée particulaire
Coordonnées cartésiennes
df ∂f ∂f ∂f ∂f
= + ux + uy + uz
dt ∂t ∂x ∂y ∂z

Coordonnées cylindriques
df ∂f ∂f u ∂f ∂f
= + ur + + uz
dt ∂t ∂r r ∂ ∂z

Coordonnées sphériques
df ∂f ∂f uθ ∂f uϕ ∂f
= + ur + +
dt ∂t ∂r r ∂θ r sin θ ∂ϕ

9782100549337-Livre.indb 284 31/07/11 13:08


Conservation de la masse (équation de continuité) • 

ENIT-H. KANFOUDI 2015


Tenseur des vitesses de déformation
Coordonnées cartésiennes

 ∂ux

 ∂x
1  ∂ux ∂u y 

2  ∂y
+ 
∂x  (
1 ∂ux ∂uz
2 ∂z
+
∂x ) 
 ∂u y 1  ∂uz ∂u y  
 =   +  
 ∂y 2  ∂y ∂z  
 ∂uz 
 Sym 
 ∂z 

Coordonnées cylindriques

 ∂ur

 ∂r
(
1 1 ∂ur uθ ∂uθ
2 r ∂θ

r
+
∂r ) 12 ( ∂∂uz + ∂∂ux )
r z 



ε = 
 r ∂θ(
1 ∂uθ ur

r ) (
1 1 ∂uz ∂uθ
2 r ∂θ
+
∂z ) 


 ∂uz 
 Sym ∂z 
 

Coordonnées sphériques

 ∂ur

 ∂r
(
1 1 ∂ur uθ ∂uθ
2 r ∂θ

r
+
∂r ) 1  1 ∂uψ uψ ∂uψ 

2  r sin θ ∂z

r
+
∂r 



( )
 1 ∂uθ ur 1  1 ∂uθ 1 ∂uψ uψ cotgθ  
ε =  +  + −  
 r ∂θ r 2  r sin θ ∂ψ r ∂θ r  
 1 ∂uψ ur uθ cotgθ 
 Sym + + 
 r sin θ ∂ψ r r 

Conservation de la masse
(équation de continuité)
Coordonnées cartésiennes
∂ ∂ (  ux ) ∂ (  u y ) ∂ (  uz )
+ + + =0
∂t ∂x ∂y ∂z
d  ∂u ∂u y ∂uz 
+  x + + =0
dt  ∂x ∂y ∂z 

9782100549337-Livre.indb 285 31/07/11 13:08


Annexes mathématiques

ENIT-H. KANFOUDI 2015


Coordonnées cylindriques

∂ρ 1 ∂ ( ρ r ur ) 1 ∂ ( ρ uθ ) ∂ ( ρ uz )
+ + + =0
∂t r ∂r r ∂θ ∂z

Coordonnées sphériques

∂ρ 1 ∂ ( ρ r 2 ur ) 1 ∂ ( ρ sin θ uθ ) 1 ∂ ( ρ uϕ )
+ 2 + + =0
∂t r ∂r r sin θ ∂θ r sin ϕ ∂ϕ

Conservation de la quantité de mouvement


Coordonnées cartésiennes
 
( F  : force de volume, a : accélération)

 ∂σ xx ∂σ xy ∂σ xz
 + + + Fx = ρ ax
 ∂x ∂y ∂z
 ∂σ xy ∂σ yy ∂σ yz
 + + + Fy = ρ a y
 ∂x ∂y ∂z
 ∂σ zx ∂σ zy ∂σ zz
 + + + Fz = ρ az
 ∂x ∂y ∂z

Coordonnées cylindriques

 ∂σ rr 1 ∂σ rθ ∂σ rz σ rr − σ θθ
 + + + + Fr = ρ ar
 ∂r r ∂θ ∂z r
 ∂σ rθ 1 ∂σ θθ ∂σ θ z σ
 + + + 2 rθ + Fθ = ρ aθ
 ∂r r ∂θ ∂z r
 ∂σ rz 1 ∂σ θ z ∂σ zz σ rz
 + + + + Fz = ρ az
 ∂r r ∂θ ∂z r

Coordonnées sphériques

 ∂σ rr 1 ∂σ rθ 1 ∂σ rϕ 1
 + + + (2σ rr − σ θθ − σ ϕϕ + σ rθ cotgθ ) + Fr = ρ ar
 ∂r r ∂θ r sin θ ∂ϕ r
 ∂σ rθ 1 ∂σ θθ 1 ∂σ θϕ 1
 + + + (3 σ rθ + (σ θθ − σ ϕϕ ) cotgθ ) + Fθ = ρ aθ
 ∂r r ∂θ r sin θ ∂ϕ r
 ∂σ rϕ 1 ∂σ θϕ 1 ∂σ ϕϕ 1
 + + + (3 σ rϕ + 2σ rθ cotgθ ) + Fϕ = ρ aϕ
 ∂r r ∂θ r siinθ ∂ϕ r

9782100549337-Livre.indb 286 31/07/11 13:08


Relations usuelles • 

ENIT-H. KANFOUDI 2015


Equations de Navier-Stokes
pour un écoulement incompressible
Coordonnées cartésiennes
 ∂p  ∂ 2u ∂ 2ux ∂ 2ux  du x
 − + μ  2x + +  + Fx = ρ
 ∂x  ∂x ∂y ∂z 
2 2 dt
 ∂p  ∂ uy ∂ uy ∂ uy 
2 2 2 du y
 − + μ 2 + +  + Fy = ρ
 ∂y  ∂x ∂y ∂z 
2 2 dt
 ∂p ∂ u2 ∂ uz ∂ uz 
2 2 duz
 − + μ  2z + +  + Fz = ρ
 ∂z  ∂x ∂y 2 ∂z 
2 dt

Coordonnées cylindriques

 ∂p ∂ 1 ∂ (r ur )  1 ∂ 2ur 2 ∂u ∂ 2ur   dur − uθ2 


 − + μ   + 2 − 2 θ +  + Fr = ρ  
 ∂r  ∂r  r ∂r  r ∂θ r ∂θ ∂z   dt r 
2 2

 1 ∂p
 −
 r ∂θ
∂ 1 ∂ (r uθ )  1 ∂ 2uθ
+ μ  
 ∂r  r ∂r  r ∂θ
+ 2 2
+
2 ∂ur ∂ 2uθ 
r ∂θ
2
+
∂z 
2  + Fθ = ρ
duθ uθ ur
dt

r ( )
 ∂p ∂ 1 ∂ ( r u ) 1 ∂ 2u ∂ 2u
z  du
 − + μ   z 
+ 2
z
+ 2 
+ Fz = ρ z
 ∂z  ∂r  r ∂ r  r ∂ θ 2 ∂z  dt

Coordonnées sphériques

 ∂p  2u 2 ∂u 2 2 ∂uϕ   dur uθ2 + uϕ2 


 − + μ  Δur − 2r − 2 θ − 2 uθ cotgθ − 2 + F = ρ  dt −
r sin θ ∂ϕ  
r
 ∂r  r r ∂θ r  r 
 θ ∂u u cotg θ
 1 ∂p  2 ∂u u 2 cos ϕ   du u u ϕ
− + μ  Δuθ + 2 r − 2 θ 2 − 2 2  + Fθ = ρ  θ + θ r − 
 r ∂θ  r ∂θ r sin θ r sin θ ∂ϕ   dt r r 

 1 ∂p  uϕ 2 ∂ur 2 cos θ ∂uθ 
− + μ  Δuϕ − 2 2 + 2 2 + 2 2 + Fϕ =
 r sin θ ∂ϕ  r sin θ r sin θ ∂ ϕ r sin θ ∂ϕ 

  duϕ uϕ ur uθ uϕ cotgθ 
                                                                                                  ρ  + − 
  dt r r 

Relations usuelles
 
grad (Δf ) = Δ (grad f )
  
∇ ( fg) = f   ∇g + g   ∇ f
   
∇ ( f u ) = f ∇u + u ⊗ ∇ f
    t   t 
∇ (u ⋅ v ) = (∇ u ) ⋅ v + (∇ v ) ⋅ u

9782100549337-Livre.indb 287 31/07/11 13:08


Annexes mathématiques

ENIT-H. KANFOUDI 2015


   u 2   
∇u ⋅ u = ∇   + (∇ ∧ u) ∧ u
 2

(
1 
)
 t
 = ∇u + (∇u)
2

(
1 
)
 t
Ω = ∇ u − (∇ u )
2

∇u =  + Ω
  
∇ ⋅ u = tr (∇u)
   
∇ ⋅ ( Δ u ) = Δ (∇ ⋅ u )
  
∇ ⋅ (∇ ∧ u ) = 0
     
∇ ⋅  ( f u ) = f ∇ ⋅  u + u ⋅ ∇ f
  
∇ ⋅  ( f A) = f ∇ ⋅ A  + A ⋅ ∇ f
 
∇ ⋅ ( f I) = ∇f
        
∇ ⋅ (u ∧ v ) = v ⋅ ∇ ∧ u − u ⋅ ∇ ∧ v
       
 ∇ ⋅ (u ⊗ v ) = u ∇ ⋅ v + ∇u ⋅ v
  1    1    1 
∇ ⋅  = Δu + ∇ ∧ (∇ ∧ u) = ∇ (∇ ⋅ u) + Δu
2 2 2
 1   
∇ ⋅ Ω = ∇ ∧ (∇ ∧ u )
2
 
Δf = ∇ ⋅ (∇ f )
        
Δu = ∇ ⋅ (∇u) = ∇ (∇.u) − ∇ ∧ (∇ ∧ u)
 
Δ ( f g) = f Δg + g Δf + 2 ∇ f ⋅ ∇g
    
Δ ( f u) = f Δu + u Δf + 2 ∇ f ⋅ ∇u
  
∇ ∧ (∇ f ) = 0
   
∇ ∧   ( Δ u ) = Δ (∇ ∧ u )
     
∇ ∧ ( f u) = f ⋅ ∇ ∧ u + ∇ f ∧ u
            
∇ ∧ (u ∧ v ) = u ∇ ⋅ v − v ∇ ⋅ u + ∇ u ⋅ v − ∇ v ⋅ u

9782100549337-Livre.indb 288 31/07/11 13:08


Intégration • 

ENIT-H. KANFOUDI 2015


Intégration
Relation du gradient
 
∫∫ f n d S = ∫∫∫ ∇ f dV
S V

Relation du rotationnel
   
ÚÚ ( n Ÿ u ) d S = ÚÚÚ — Ÿ  u dV
S V

Relation de la divergence (Ostrogradsky)


   
ÚÚ ( u ◊ n ) d S = ÚÚÚ — ◊ u dV
S V

Relation de Green
 
∫∫∫ ( f Δg − g Δf ) dV = ∫∫ ( f ∇g − g ∇ f ) d S
V S

Relations de Stokes
 
   
∫ u ⋅ dl = ∫∫ n ⋅ ∇ ∧ u d S
C S


  
∫ f ⋅ dl = ∫∫ n ⋅ ∇ f d S (=0 si S est fermée)
C S

9782100549337-Livre.indb 289 31/07/11 13:08

Vous aimerez peut-être aussi