Vous êtes sur la page 1sur 11

Université A.

Mira de Béjaia 1ère année MI

Faculté des Sciences Exactes Année universitaire

Département de Mathématiques 2022/2023

CORRIGÉ DE LA SÉRIE N 2 D’ANALYSE I - NOMBRES COMPLEXES

Solution 1. Soit n ∈ N, n Ê 2. Soient z 1 , z 2 , ..., z n des nombres complexes. Montrer que


¯ ¯
¯∑n ¯ ∑
n
¯ ¯
¯ zk ¯ É |z | .
¯k=1 ¯ k=1 k

On raisonne par récurrence. Pour n = 2.


Montrons que
∀z 1 , z 2 ∈ C, |z 1 + z 2 | É |z 1 | + |z 2 | .
On a
( ) ( )
|z 1 + z 2 |2 = (z 1 + z 2 ) . z 1 + z 2 = (z 1 + z 2 ) z 1 + z 2
= z 1 z 1 + z 1 z 2 + z 1 z 2 + z 2 z 2 = |z 1 |2 + z 1 z 2 + z 1 z 2 + |z 2 |2
( )
= |z 1 |2 + |z 2 |2 + 2 Re z 1 z 2
¯ ¯
É |z 1 |2 + |z 2 |2 + 2 ¯z 1 z 2 ¯
¯ ¯
É |z 1 |2 + |z 2 |2 + 2 ¯z 1 ¯ |z 2 |
É |z 1 |2 + |z 2 |2 + 2 |z 1 | |z 2 |
É (|z 1 | + |z 2 |)2 .
D’où
∀z 1 , z 2 ∈ C, |z 1 + z 2 | É |z 1 | + |z 2 | .
On suppose que
|z 1 + z 2 + ... + z n | É |z 1 | + |z 2 | + ... + |z n | ,
et on montre que
|z 1 + z 2 + ... + z n + z n+1 | É |z 1 | + |z 2 | + ... + |z n | + |z n+1 | ,
On a
|z 1 + z 2 + ... + z n + z n+1 | = |(z 1 + z 2 + ... + z n ) + z n+1 |
É |z 1 + z 2 + ... + z n | + |z n+1 | , car |z 1 + z 2 | É |z 1 | + |z 2 | .
D’après l’hypothèse
|z 1 + z 2 + ... + z n | + |z n+1 | É |z 1 | + |z 2 | + ... + |z n | + |z n+1 |
Or
|z 1 + z 2 + ... + z n + z n+1 | É |z 1 + z 2 + ... + z n | + |z n+1 |
É |z 1 | + |z 2 | + ... + |z n | + |z n+1 |
Donc
|z 1 + z 2 + ... + z n + z n+1 | É |z 1 | + |z 2 | + ... + |z n | + |z n+1 | ,

Date: Samedi le 11 Novembre 2022.


2 KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES

D’où ¯ ¯
¯∑n ¯ ∑
n
¯ ¯
∀n ∈ N, n Ê 2, ∀z 1 , z 2 , ..., z n ∈ C, ¯ z k ¯ É |z | .
¯k=1 ¯ k=1 k

Solution 2. Rappels :
( )
cos α ± β = cos α. cos β ∓ sin α. sin β
( )
sin α ± β = sin α. cos β ± cos α. sin β.
1. Posons
z 1 = r 1 (cos θ1 + i sin θ1 ) où r 1 = |z 1 | et θ1 = arg (z 1 )
z 2 = r 2 (cos θ2 + i sin θ2 ) , où r 2 = |z 2 | et θ2 = arg z 2 .
On a
z 1 .z 2 = r 1 r 2 (cos θ1 + i sin θ1 ) (cos θ2 + i sin θ2 )
= r 1 r 2 ((cos θ1 . cos θ2 − sin θ1 sin θ2 ) + i (sin θ1 cos θ2 + cos θ1 sin θ2 ))
= r 1 r 2 (cos (θ1 + θ2 ) + i sin (θ1 + θ2 )) ,
donc
r 1 r 2 = |z 1 .z 2 | et arg (z 1 .z 2 ) = θ1 + θ2 = arg (z 1 ) + arg (z 2 ) .
2. Soient z 1 , z 2 ∈ C, avec (z 2 ̸= 0) . On a
z1 r 1 (cos θ1 + i sin θ1 ) r 1 cos θ1 + i sin θ1
= = .
z2 r 2 (cos θ2 + i sin θ2 ) r 2 cos θ2 + i sin θ2

r 1 cos θ1 + i sin θ1 cos θ2 − i sin θ2


= . .
r 2 cos θ2 + i sin θ2 cos θ2 − i sin θ2

r1
= (cos θ1 + i sin θ1 ) (cos θ2 − i sin θ2 )
r2

r1
= (cos θ1 cos θ2 + sin θ1 sin θ2 + i (sin θ1 cos θ2 − cos θ1 sin θ2 ))
r2

r1
= (cos (θ1 − θ2 ) + i sin (θ1 − θ2 )) ,
r2
donc ¯ ¯ ( )
¯ z1 ¯ r 1 z1
¯ ¯=
¯ z ¯ r et arg z = θ1 − θ2 = arg (z 1 ) − arg (z 2 ) .
2 2 2
3) Montrons que ( )
( )

n n ∑
n
∀n ∈ N , Π z k = Π r k exp i θk ,
k=1 k=1 k=1

Indication : +
cos θ + i sin θ = e i θ .
On raisonne par récurrence, pour n = 1,

z 1 = r 1 (cos θ1 + i sin θ1 ) = r 1 e i θ1 ,

la propriété est vraie. On suppose que


( ) ( )
n n ∑
n
Π zk = Π r k exp i θk ,
k=1 k=1 k=1
KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES 3

et on démontre que ( )
( )
n+1 n+1 ∑
n+1
Π z k = Π r k exp i θk .
k=1 k=1 k=1
On a ( ) ( ) ( )
n+1 n n ∑
n ( )
Π z k = Π z k .z n+1 = Π r k exp i θk . r n+1 exp (i θn+1 )
k=1 k=1 k=1 k=1
D’après la première question de l’exercice, on obtient
( ) ( )
n+1 n ∑
n ( )
Π zk = Π rk exp i θk . r n+1 exp (i θn+1 )
k=1 k=1 k=1

(( ) ) ( )
n ∑
n
= Π r k .r n+1 exp i θk + i θn+1
k=1 k=1

( ) ( )
n+1 ∑
n+1
= Π rk exp i θk .
k=1 k=1

D’où ( ) ( )

n n ∑
n
∀n ∈ N , Π z k = Π r k exp i θk .
k=1 k=1 k=1
En déduire que
(cos θ + i sin θ)n = cos (nθ) + i sin (nθ) , ∀n ∈ Z, ∀θ ∈ R.
Posons
z k = cos θ + i sin θ, ∀k = 1, ..., n,
donc
|z k | = r k = 1, ∀k = 1, ..., n.
On a ( ) ( )
n
n n ∑
n
(cos θ + i sin θ) = Π zk = Π r k exp i θ
k=1 k=1 k=1

= exp (i nθ) = cos (nθ) + i sin (nθ) , ∀n ∈ N∗ , ∀θ ∈ R.


Pour n = 0
(cos θ + i sin θ)0 = 1 et cos (0) + i sin (0) = 1.
Donc
(cos θ + i sin θ)n = cos (nθ) + i sin (nθ) , ∀θ ∈ R, ∀n ∈ N.
Si n < 0, avec n ∈ Z. On a
1 1
(cos θ + i sin θ)n = −n = , car (−n) ∈ N,
(cos θ + i sin θ) cos (−nθ) + i sin (−nθ)

1 cos (nθ) + i sin (nθ)


= . ,
cos (nθ) − i sin (nθ) cos (nθ) + i sin (nθ)

= cos (nθ) + i sin (nθ) .

D’où
(cos θ + i sin θ)n = cos (nθ) + i sin (nθ) , ∀θ ∈ R, ∀n ∈ Z.
4 KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES

p
3+i
Solution 3. 1-a) La forme algébrique de z , où z = . On a
1−i
p p (p ) (p )
3+i 3+i 1+i 3−1 +i 3+1
z = = . =
1−i 1−i 1+i 1−i2

(p ) (p ) p p
3−1 +i 3+1 3−1 3+1
= = +i
2 2 2

La forme algébrique de z est


p p
3−1 3+1
z= +i .
2 2
p
1-b) La forme trigonométrique de z . Posons z 1 = 3 + i , z 2 = 1 − i , θ1 = arg z 1 , θ2 = arg z 2 .
On a

 p

 |z | = 2 et |z | = 2.  ( (π) ( π ))


1 2


 p 
 z 1 = 2 cos + i sin

 
 6 6
3 1
cos θ1 = et sin θ1 = =⇒ et
 


 p
2 2
p


 p ( ( π) ( π ))

  z 2 = 2 cos − + i sin −

 2 2 4 4
 cos θ2 = et sin θ1 = −
2 2
z1
Comme z = ,
z2
2 ( (π π) ( π π ))
z = p cos + + i sin +
2 6 4 6 4

( ( ) ( ))
p 5π 5π
= 2 cos + i sin .
12 12

1-c) La forme trigonométrique de z , est


( ( ) ( ))
p 5π 5π
z = 2 cos + i sin .
12 12

La forme exponentielle de z est


p i 5π
2e 12 .
(p )24
5π 5π 3+i
En déduire cos et sin et . On a
12 12 1−i

p p ( ) ( )
3−1 3+1 p 5π p 5π
z= +i = 2 cos + i 2 sin ,
2 2 12 12

donc
 ( ) p  ( ) p

 p 5π 3−1 
 5π 3−1

 2 cos = 
 cos = p

 12 2 
 12
  8
et =⇒ et

 ( ) p 
 ( ) p

 p 3+1 
 3+1

 5π 
 5π
 2 sin =  sin = p
12 2 12 8
KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES 5

(p )24 ( ( ( ) ( )))24
3+i p 5π 5π
= 2 cos + i sin
1−i 12 12

( ( ) ( ))24
(p )24 5π 5π
= 2 cos + i sin
12 12

= 212 (cos (10π) + i sin (10π)) = 212 .

2-a) Linéariser cos4 θ.



n n!
Rappels (a + b)n = C nk a k b n−k , où C nk = (binôme de Newton).
k=0 (n − k)!k!
On a
e i θ + e −i θ
cos θ = ,
2
donc
( )4
e i θ + e −i θ
4 1 ( iθ −i θ
)4
cos θ = = e +e .
2 16
( )4
Pour calculer e i θ + e −i θ , en utilisant le binôme de Newton

( )4 ∑
4
e i θ + e −i θ = C 4k e i kθ e −i (4−k)θ
k=0

= C 40 e −i 4θ + C 41 e −i 2θ + C 42 + C 43 e i 2θ + C 44 e i 4θ
.

= e −i 4θ + 4e −i 2θ + 6 + 4e i 2θ + e i 4θ

( ) ( )
= e i 4θ + e −i 4θ + 4 e i 2θ + e −i 2θ + 6

1 ( iθ )4 1 (( i 4θ ) ( ) )
cos4 θ = e + e −i θ = e + e −i 4θ + 4 e i 2θ + e −i 2θ + 6
16 16

( )
1 e i 4θ + e −i 4θ e i 2θ + e −i 2θ
= +4 +3
8 2 2

1 1 3
= cos 4θ + cos 2θ + .
8 2 8

2-b) Linéariser sin3 θ × cos2 θ. On a


( )
21 + cos 2θ e i θ − e −i θ
cos θ = , sin θ = ,
2 2i
( iθ )3
e − e −i θ 1 ( iθ )3
3
sin θ = =− e − e −i θ .
2i 8i
6 KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES

( )3 ∑
3 ( )3−k
e i θ − e −i θ = C 3k e i kθ −e −i θ
k=0

( ) ( )
= C 30 −e −i 3θ +C 31 e −i θ + C 32 −e i θ + C 33 e i 3θ

= −e −i 3θ + 3e −i θ − 3e i θ + e i 3θ

( ) ( )
= e i 3θ − e −i 3θ − 3 e i θ − e −i θ ,
donc ( )
3 1 ( iθ −i θ
)3 1 e i 3θ − e −i 3θ e i θ − e −i θ 1 3
sin θ = − e −e =− −3 = − sin 3θ + sin θ.
8i 4 2i 2i 4 4
( )( )
1 3 1 1
sin3 θ. cos2 θ = − sin 3θ + sin θ + cos 2θ
4 4 2 2

1 1 3 3
= − sin 3θ − sin 3θ cos 2θ + sin θ + sin θ cos 2θ
8 8 8 8
On a
1( ) x+y x−y
sin x + sin y = sin cos ,
2 2 2
donc
1 1
sin θ cos 2θ = (sin 3θ − sin θ) et sin 3θ cos 2θ = (sin 5θ + sin θ) ,
2 2
1 3 3 1
sin3 θ. cos2 θ = − sin 3θ + sin θ + (sin 3θ − sin θ) − (sin 5θ + sin θ)
8 8 16 16

1 1 1
= sin θ + sin 3θ − sin 5θ.
8 16 16
3) Montrons que
sin 5θ = 16 sin5 θ − 20 sin3 θ + 5 sin θ
Première méthode
On a
( )
sin3 θ. cos2 θ = sin3 θ. 1 − sin2 θ = sin3 θ − sin5 θ,
et
sin 3θ = sin (θ + 2θ) = sin θ cos 2θ + cos θ sin 2θ
( )
= 3 sin θ cos2 θ − sin3 θ = 3 sin θ 1 − sin2 θ − sin3 θ = 3 sin θ − 4 sin3 θ

On remplace dans
1 1 ( ) 1
sin3 θ. cos2 θ = sin θ + 3 sin θ − 4 sin3 θ − sin 5θ,
8 16 16
on obtient
5 1 1
sin3 θ − sin5 θ = sin θ − sin3 θ − sin 5θ.
16 4 16
D’où
sin 5θ = 16 sin5 θ − 20 sin3 θ + 5 sin θ.
Deuxième méthode

En utilisant la formule de Moivre

(cos θ + i sin θ)5 = cos 5θ + i sin 5θ.


KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES 7

Pour calculer (cos θ + i sin θ)5 , en utilisant le binôme de Newton. On a



5
(cos θ + i sin θ)5 = C 5k (cos θ)k (i sin θ)5−k
k=0
( ) ( )
= C 50 i sin5 θ + C 51 cos θ sin4 θ + C 52 (cos θ)2 −i sin3 θ +C 53 cos3 θ sin2 θ
+C 54 cos4 θ (i sin θ) + C 55 cos5 θ
( )
= 5 cos θ sin4 θ + 10 cos3 θ sin2 θ + cos5 θ + i sin5 θ − 10 cos2 θ sin3 θ + 5 sin θ cos4 θ .

Par identification on obtient

sin 5θ = sin5 θ − 10 cos2 θ sin3 θ + 5 sin θ cos4 θ

Comme
( ) ( )2
cos2 θ = 1 − sin2 θ et cos4 θ = 1 − sin2 θ = 1 − 2 sin2 θ + sin4 θ,
on obtient
( ) ( )
sin 5θ = sin5 θ − 10 1 − sin2 θ sin3 θ + 5 sin θ 1 − 2 sin2 θ + sin4 θ

= 16 sin5 θ − 20 sin3 θ + 5 sin θ


π 2π π 2π
En déduire sin , sin , cos , cos . On a
5 5 5 5
sin 5θ = 16 sin5 θ − 20 sin3 θ + 5 sin θ,

donc  
 π π π  π( 4π 2π
)

 16 sin5 − 20 sin3 + 5 sin = 0 
 sin 16 sin − 20 sin + 5 =0

 5 5 5 
 5 5 5
et ⇐⇒ et

 
 ( )

 2π 2π 2π 
 2π 2π 2π
 16 sin5 − 20 sin3 + 5 sin =0  sin 16 sin 4
− 20 sin2
+5 = 0
5 5 5 5 5 5
Donc 
 π π

 16 sin4 − 20 sin2 + 5 = 0

 5 5
et



 2π 2π
 16 sin4 − 20 sin2 +5 = 0
5 5
π 2π
On remarque que sin , sin sont des solutions de l’équation
5 5
16x 4 − 20x 2 + 5 = 0.

Posons z = x 2 l’équation devient


16z 2 − 20z + 5 = 0.
On a : ∆′ = 20. Donc p p
5− 5 5+ 5
z1 = et z 2 = .
8 8
D’où l’équation
16x 4 − 20x 2 + 5 = 0,
possède quatre solutions,
√ p √ p √ p √ p
5− 5 5− 5 5+ 5 5+ 5
x1 = , x2 = − , x3 = , x4 = − .
8 8 8 8
8 KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES

2π π
Comme sin > sin > 0, donc
5 5
√ p √ p
2π 5+ 5 π 5− 5
sin = , sin = .
5 8 5 8

D’où
√ p √ p √ p √ p
2π 5+ 5 3− 5 π 5− 5 3+ 5
cos = 1− = , cos = 1 − = .
5 8 8 5 8 8
4) La racines cubiques de l’unité. Résolvons l’équation z 3 = 1. Posons

z = r e i θ , r = |z| , θ = arg (z)

On 1 = e i 0
 
 
 r =1

 r3 =1 

 
z 3 = 1 ⇐⇒ r 3 e i 3θ = e i 0 ⇐⇒ ⇐⇒

 


 3θ = 2kπ, k = 0, ..., 2 
 2kπ
 θ= , k = 0, ..., 2
3
Donc les solutions de cette équation ce sont
2kπ
zk = e i 3 , k = 0, ..., 2.

z 0 = 1,
2π 2π 2π ( π) ( π)
z1 = e i 3 = cos + i sin = cos π − + i sin π −
3 3 3 3
p
π π 1 3
= − cos + i sin = − + i ,
3 3 2 2
4π 4π 4π ( π) ( π)
z2 = e i 3 = cos + i sin = cos π + + i sin π +
3 3 3 3

p
π π 1 3
= − cos − i sin = − − i .
3 3 2 2
Calcul de z 0 + z 1 + z 2 . On a
(p p )
1 1 3 3
z0 + z1 + z2 = 1 − − + i − = 0.
2 2 2 2

5) Résolvons l’équation
z 2 + (−3 + i ) z + 4 − 3i = 0.

On a
∆ = (−3 + i )2 − 4 (4 − 3i ) = 9 − 1 − 6i − 16 + 12i = −8 + 6i .

On cherche les racines carrées de ∆, résolvons l’équation δ2 = ∆. Posons δ = x + i y



( )2  x 2 − y 2 = −8
δ2 = ∆ ⇐⇒ x + i y = ∆ ⇐⇒ x 2 − y 2 + i 2x y = −8 + 6i ⇐⇒
 2x y = 6
KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES 9
¯ ¯
Nous rajoutons l’équation ¯δ2 ¯ = |∆| au système précédent on obtient :
  

 x 2
− y 2
= −8 
 2x 2
= 2 
 x = ±1

 
 

2x y = 6 ⇐⇒ 2x y = 6 ⇐⇒ 2x y = 6

 
 


 x 2 + y 2 = 10 
 2y 2 = 18 
 y = ±3

Donc
δ1 = 1 + i 3 et δ2 = −1 − i 3.

D’où
3 − i − 1 − i 3 2 − 4i 3 − i + 1 + i 3 4 + 2i
z1 = = = 1 − 2i , z 2 = = = 2+i.
2 2 2 2

1. Solutions des exercices supplémentaires

Solution 4.
a) Montrons que

it i nt
sin (n+1)t
2 ni t
1 + e + ... + e = e 2 .
sin 2t

On a

1 − e i (n+1)t
1 + e i t + ... + e i nt = , somme des termes d’une suite géométrique de base r = e i t
1 − ei t
( n+1 )
+ n+1
it i nt 1 − e i (n+1)t 1 − ei 2 2 t
1 + e + ... + e = = ( )
1 − ei t 1−e i 2t + 2t

( n+1 ) ( ( n+1 ) ( n+1 ) ) ( ( n+1 ) ( ) )


i n+1
ei 2 e −i 2 t − e i 2 t
t
ni t
e −i 2 t
− e 2 t

= t
( t t
) =e 2 ( t t
)
e i 2 e −i 2 − e i 2 e −i 2 − e i 2

( ( n+1 ) ( n+1 ) )
ni t
e i 2 t − e −i 2 t sin (n+1)t ni t
2
=e 2 = e 2 .
sin 2t
t t
e i − e −i
2 2

b) En déduire 1 + cos t + ... + cos (nt ) . On a

e i t = cos t + i sin t .

1 + e i t + ... + e i nt = 1 + cos t + ... + cos nt + i (sin t + ... + sin nt )

sin (n+1)t
2 sin (n+1)t
2
= cos nt
2 +i sin nt
2 ,
sin 2t sin 2t

D’où
sin (n+1)t
2 nt
1 + cos t + ... + cos nt = cos .
sin 2t 2
10 KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES

Solution 5. 1) Posons z = u − 1. On a

(z + 1)3 = z 3 + 3z 2 + 3z + 1

z 3 + 3z 2 − 15z − 52 = 0 ⇐⇒ (z + 1)3 = 18z + 53


⇐⇒ (z + 1)3 = (18z + 18) + 35
⇐⇒ (z + 1)3 = 18 (z + 1) + 35
⇐⇒ u 3 = 18u + 35.
18
2) En posant ab = = 6 et a 3 + b 3 = 35. Résolvons l’équation
3
X 2 − 35X + 216 = 0.

∆ = (−35)2 − 4.216 = 361


L’équation admet deux racines .
35 − 19 35 + 19
X1 = = 8, X 2 = = 27.
2 2
Donc
a 3 = 8 et b 3 = 27.
D’où
a = 2 et b = 3.
3) En déduire une solution de (E ) On a

(a + b)3 = 3ab (a + b) + a 3 + b 3 .

On remarque que a + b est une solution de l’équation

u 3 = 18u + 35

donc z = a + b − 1 = 4, est solution de l’équation

z 3 + 3z 2 − 15z − 52 = 0.

Résolvons l’équation complètement (E ) . Comme z = 4 est une solution de l’équation, donc


( )
z 3 + 3z 2 − 15z − 52 = (z − 4) az 2 + bz + c ,

Puis par identification, on cherche a, b et c.


( )
z 3 + 3z 2 − 15z − 52 = (z − 4) az 2 + bz + c
= az 3 + bz 2 + cz − 4az 2 − 4bz − 4c
= az 3 + (b − 4a) z 2 + (c − 4b) z − 4c

D’où 

 a =1


b=7



 c = 13

Maintenant, résoudre l’équation


z 2 + 7z + 13 = 0.
KERAI BOUDJEMAA - NOMBRES COMPLEXES 11

On a :
∆ = 49 − 52 = −3.
Les solutions de cette équation ce sont
p p
−7 − i 3 −7 + i 3
z2 = , z3 =
2 2
D’où, les solutions de l’équation complète (E ) est
p p
−7 − i 3 −7 + i 3
z 1 = 4, z 2 = , z3 = .
2 2

Vous aimerez peut-être aussi