Vous êtes sur la page 1sur 4

Michel Foucault et la question du libralisme

LEMONDE|07.05.1999Par
MICHELFOUCAULT
ILnefautpasconsidrerquelalibert,asoitununiverselquiprsenteraittraversletempsun
accomplissementprogressifoudesvariationsquantitativesoudesamputationsplusoumoins
graves,desoccultationsplusoumoinsimportantes.Cen'estpasununiverselquiseparticulariserait
avecletempsetaveclagographie.Lalibert,cen'estpasunesurfaceblancheavecicietletde
tempsentempsdescasesnoiresplusoumoinsnombreuses.Lalibert,cen'estjamaisrienmais
c'estdjbeaucoupqu'unrapportactuelentregouvernantsetgouverns,olamesuredutroppeu
delibertquiexisteestdonneparleencoreplusdelibertquiestdemand.
Sibienque,quandjedislibral,jenevisepas,parconsquent,uneformede
gouvernementalitquilaisseraitplusdecasesblancheslalibert.Jeveuxdireautrechose.Si
j'emploielemotlibral,c'estd'abordparcequecettepratiquegouvernementalequiestentrain
desemettreenplace[auXVIIIesicle]nesecontentepasderespectertelleoutellelibert,de
garantirtelleoutellelibert.Plusprofondment,elleestconsommatricedelibert,carellenepeut
fonctionnerquedanslamesureoilyaeffectivementuncertainnombredeliberts:libertdu
march,libertduvendeuretdel'acheteur,libreexercicedudroitdeproprit,libertde
discussion,ventuellementlibertd'expression,etc.
Lanouvelleraisongouvernementaleadoncbesoindelibert.Lenouvelartgouvernemental
consommedelalibert,c'estdirequ'ilestbienobligd'enproduire,ilestbienobligde
l'organiser.Lenouvelartgouvernementalvadoncseprsentercommegestionnairedelalibert,
nonpasausensdel'impratifsoislibre,aveclacontradictionimmdiatequecetimpratifpeut
porter.Cen'estpaslesoislibrequeformulelelibralisme.Lelibralismeformulececi,
simplement:Jevaisteproduiredequoitrelibre.Jevaisfaireensortequetusoislibred'tre
libre.
Et,dummecoup,sicelibralismen'estpastellementl'impratifdelalibertquelagestionet
l'organisationdesconditionsauxquellesonpeuttrelibre,vousvoyezbienques'instaure,aucoeur
mmedecettepratiquelibrale,unrapportproblmatique,toujoursdiffrent,toujoursmobileentre
laproductiondelalibertetceuxlmmesqui,enlaproduisant,risquentdelalimiteretdela
dtruire.
Lelibralismeausensojel'entends,celibralismequel'onpeutcaractrisercommelenouvelart
degouvernerformauXVIIIesicleimpliqueensoncoeurunrapportdeproduction/destruction
parrapportlalibert(...).Ilfaut,d'unemain,produirelalibert,maiscegestemmeimplique
que,del'autre,ontablissedeslimitations,descontrles,descoercitions,desobligationsappuyes
surdesmenaces,etc.(...)Donclalibert,danslergimedulibralismen'estpasunedonne,la
libertn'estpasunergiontoutefaitequ'onauraitrespecter,ousiellel'est,cenel'estque
partiellement,rgionalement,dansteloutelcas,etc.Lalibert,c'estquelquechosequisefabrique
chaqueinstant.Lelibralisme,cen'estpascequiacceptelalibert,c'estcequiseproposedela
fabriquerchaqueinstant,delasusciteretdelaproduireavec,bienentendu,touslesproblmesde
contrainte,lesproblmesdecotsqueposecettefabrication.
Quelvatrealorsleprincipedecalculdecettelibert?Ilvafalloirprotgerlesintrtsindividuels
contretoutcequipourraitapparatre,parrapporteux,commeempitementvenantdel'intrt
collectif.
Ilfautencorequelalibertdesprocessusconomiquesnesoitpasundanger,undangerpourles

entreprises,undangerpourlestravailleurs.Ilnefautpasquelalibertdestravailleursdevienneun
dangerpourl'entrepriseetpourlaproduction.Ilnefautpasquelesaccidentsindividuels,quetout
cequipeutarriverdanslaviequelqu'unquecesoitlamaladieouquecesoitcettechosequi
arrivedetoutefaonetquiestlavieillesseconstituentundanger,etpourlesindividus,etpourla
socit.
Bref,touscesimpratifsquifontveillercequelamcaniquedesintrtsneprovoquepasde
dangers,soitpourlesindividussoitpourlacollectivit,toutceladoiventrpondredesstratgies
descuritquisontenquelquesortel'enversetlaconditionmmedulibralisme.(...)Libertet
scurit,c'estcelaquivaanimerdel'intrieur,enquelquesorte,lesproblmesdecequej'appellerai
l'conomiedepouvoirpropreaulibralisme.
Engros,onpeutdirececi:c'estque,dansl'anciensystmepolitiquedelasouverainet,ilexistait
entrelesouverainetlesujettouteunesriederapportsjuridiquesetderapportsconomiquesqui
engagaientetobligeaientmmelesouverainprotgerlesujet.Maiscetteprotectiontait,en
quelquesorte,extrieure.Lesujetpouvaitdemandersonsouveraind'treprotgcontrel'ennemi
extrieuroucontrel'ennemiintrieur.
Danslecasdulibralisme,c'esttoutautrechose.Cen'estplussimplementcetteespcede
protectionextrieuredel'individuluimmequidoittreassure.Lelibralismes'engagedansun
mcanismeoilaurachaqueinstantarbitrerlalibertetlascuritdesindividusautourdecette
notiondedanger.Aufond,sid'unctlelibralismeestunartdegouvernerquimanipule
fondamentalementlesintrts,ilnepeutpasetc'estllereversdelamdaillemanipulerles
intrtssanstreenmmetempsgestionnairedesdangersetdesmcanismesdescurit/libert,du
jeuscurit/libertquidoitassurerquelesindividusoulacollectivitserontlemoinspossible
expossauxdangers.
Cela,biensr,entraneuncertainnombredeconsquences.Onpeutdirequ'aprstoutladevisedu
libralisme,c'estvivredangereusement.C'estdirequelesindividussontmisperptuellement
ensituationdedangerouplutt,ilssontconditionnsprouverleursituation,leurvie,leur
prsent,leuravenir,etc.commetantporteursdedanger.Etc'estcetteespcedestimulusdu
dangerquivatre,jecrois,unedesimplicationsmajeuresdulibralisme.Touteuneducationdu
danger,touteuneculturedudangerapparateneffetauXIXesicle,quiesttrsdiffrentedeces
grandsrvesoudecesgrandesmenacesdel'Apocalypsecommelapeste,lamort,laguerre,etc.,
dontl'imaginationpolitiqueetcosmologiqueduMoyenAge,duXVIIesicleencore,s'alimentait.
DiSPAritiondescavaliersdel'Apocalypseet,aucontraire,apparition,mergence,invasiondes
dangersquotidiens,desdangersquotidiensperptuellementanims,ractualiss,misencirculation
par,donc,cequ'onpourraitappelerlaculturepolitiquedudangerauXIXesicleetquiatouteune
sried'aspects.
Parexemple,vousprenezlacampagnedudbutduXIXesiclesurlescaissesd'pargne,vous
voyezl'apparitiondelalittraturepolicireetdel'intrtjournalistiquepourlecrimepartirdu
milieuduXIXesicle,vousvoyeztouteslescampagnesconcernantlamaladieetl'hygine,
regardeztoutcequisepasseaussiautourdelasexualitetdelacraintedeladgnrescence,
dgnrescencedel'individu,delafamille,delarace,del'espcehumaine,enfindepartoutvous
voyezcettestimulationdelacraintedudangerquiestenquelquesortelacondition,lecorrlatif
psychologiqueetculturelinternedulibralisme.Pasdelibralismesansculturedudanger.
Deuximeconsquence,biensr,decelibralismeetdecetartlibraldegouverner,c'estla
formidableextensiondesprocduresdecontrle,decontrainte,decoercitionquivontconstituer
commelacontrepartieetlecontrepoidsdesliberts.J'aiassezinsistsurlefaitquecesfameuses
grandestechniquesdisciplinairesquireprennentenchargelecomportementdesindividusaujourle
jouretjusquedanssondtailleplusfinsontexactementcontemporainesdansleurdveloppement,

dansleurexplosion,dansleurdissminationtraverslasocit,contemporainesexactementde
l'gedesliberts.
Libertconomique,libralismeausensquejeviensdedireettechniquesdisciplinaires,lencore
lesdeuxchosessontparfaitementlies.EtcefameuxPanoptiquequ'audbutdesavie,enfinen
17921795,Benthamprsentaitcommedevanttrelaprocdureparlaquelleonallaitpouvoir,
l'intrieurd'institutionsdterminescommelescoles,lesateliers,lesprisons,etc.,surveillerla
conduitedesindividusenaugmentantlarentabilit,laproductivitmmedeleuractivit,lafinde
saviedanssestentatives,danssonprojetdecodificationgnraledelalgislationanglaise,
Benthamleprsenteracommedevanttrelaformuledugouvernementtoutentierendisant:le
Panoptique,c'estlaformulemmed'ungouvernementlibral,parcequ'aufond,qu'estcequedoit
faireungouvernement?Ildoitbienentendulaisserplacetoutcequipeuttrelamcanique
naturelleetdescomportementsetdelaproduction.Ildoitlaisserlaplacecesmcanismesetilne
doitavoirsureuxaucuneautreformed'intervention,dumoinsenpremireinstance,quecelledela
surveillance.Etc'estuniquementlorsquelegouvernementlimitd'abordsafonctionde
surveillanceverraquequelquechosenesepassepascommeleveutlamcaniquegnraledes
comportements,deschanges,delavieconomique,etc.,qu'ilauraintervenir.Lepanoptisme
n'estpasunemcaniquergionaleetlimitedesinstitutions.Lepanoptisme,pourBentham,c'est
bienuneformulepolitiquegnralequicaractriseuntypedegouvernement.
TROISIMEconsquence,(...)c'estl'apparitionaussi,danscenouvelartdegouverner,de
mcanismesquiontpourfonctiondeproduire,d'insuffler,demajorerdesliberts,d'introduireun
plusdelibertparunplusdecontrleetd'intervention.C'estdirequel,lecontrlen'estplus
simplement,commedanslecasdupanoptisme,lecontrepoidsncessairelalibert.C'enestle
principemoteur.Etl,onentrouveraitaussibiendesexemples,neseraitcequecequis'estpass
enAngleterreetauxEtatsUnisaucoursduXXesicle,disonsaucoursdesannes30,lorsque,la
criseconomiquesedveloppant,onaimmdiatementperunonseulementlesconsquences
conomiquesmaislesconsquencespolitiquesdecettecriseconomiqueetonyavuundanger
pouruncertainnombredelibertsconsidrescommefondamentales.
EtlapolitiqueduWelfaremiseenplaceparRoosevelt,parexemple,partirde1932,taitune
maniredegarantiretdeproduire,dansunesituationprilleusedechmage,plusdelibert,libert
dutravail,libertdeconsommation,libertpolitique,etc.Aquelprix?Auprix,prcismentde
touteunesried'interventions,d'interventionsartificielles,d'interventionsvolontaristes,
d'interventionsconomiquesdirectesdanslemarch,quiontconstitulesmesuresfondamentales
duWelfarequiseront,partirde1946,quiserontmmed'ailleursdsledpart,caractrises
commetantenellesmmesdesmenacesdedespotisme,desmenacesd'unnouveaudespotisme.
Onnegarantitleslibertsdmocratiques,danscecasl,queparuninterventionnismeconomique
quiestdnonccommetantunemenacepourlesliberts,desortequ'onarrive,sivousvoulez,et
c'estlaussiunpointqu'ilvafalloirretenir,cetteidequecetartlibraldegouverner,finalement,
introduitdeluimmeouestvictimedel'intrieurdecequ'onpourraitappelerdescrisesde
gouvernementalit.
Cesontdescrisesquipeuventtreduesl'augmentation,parexemple,ducotconomiquede
l'exercicedesliberts.(...)Problmedonc,criseouconsciencedecrisepartirdeladfinitiondu
cotconomiquedel'exercicedesliberts.Vouspouvezavoiruneautreformedecrise,qui,elle,
seraduel'inflationdesmcanismescompensatoiresdelalibert.C'estdireque,pourl'exercice
decertaineslibertscommelalibertdumarchetlalgislationantimonopoliste,vouspouvez
avoirlaformationd'uncarcanlgislatifquiseraprouvparlespartenairesdumarchcommetant
unexcsd'interventionnismeetunexcsdecontraintesetdecoercition.Vousavez,unniveau
beaucouppluslocalalors,toutcequipeutapparatrecommervolte,intolrancedisciplinaire.Vous
avez,enfinetsurtout,desprocessusd'engorgementquifontquelesmcanismesproducteursdela

libert,ceuxlmmesquel'onaconvoquspourassureretfabriquercettelibert,vontproduireen
faitdeseffetsdestructeursquil'emportentmmesurcequ'ilsproduisent.C'estl'quivoquedetous
cesdispositifsqu'onpourraitdirelibrognes,destinsproduirelalibertetqui,ventuellement,
risquentdeproduireexactementl'inverse.
C'ESTlacriseprcismentactuelledulibralisme,c'estdirequel'ensembledecesmcanismes
qui,depuis,engros,lesannes19251930,ontessaydeproposerdesformulesconomiqueset
politiquesquigarantissentlesEtatscontrelecommunisme,lesocialisme,lenationalsocialisme,le
fascisme,cesmcanismes,garantiesdelibert,misenplacepourproduireceplusdelibertoupour
ragirentoutcasauxmenacesquipesaientsurcettelibert,ontttousdel'ordredel'intervention
conomique,c'estdiredelamiseencarcanouentoutcasdel'interventioncoercitivedansle
domainedelapratiqueconomique.
Quecesoientleslibrauxallemandsdel'coledeFribourg,partirde19271930,ouquecesoient
leslibrauxamricainsactuelsditslibertariens,dansuncascommedansl'autre,cepartirde
quoiilsontfaitleuranalyse,cequiaservidepointd'ancragedeleurproblme,c'est:pourviterce
moinsdelibertquiseraitentranparlepassageausocialisme,aufascisme,aunational
socialisme,onamisenplacedesmcanismesd'interventionconomique.Or,cesmcanismes
d'interventionconomique,estceque,prcisment,ilsn'introduisentpassubrepticementdestypes
d'intervention,estcequ'ilsn'introduisentpasdesmodesd'actionquisonteuxmmesaumoins
aussicompromettantspourlalibertquecesformespolitiquesvisiblesetmanifestesquel'onveut
viter?Autrementdit,c'estbienlesinterventionsdetypekeynsienquivonttreabsolumentau
centredecesdiffrentsdbats.(...)
Toutescesinterventionsontamenquelquechosequel'onpeutappelerunecrisedulibralismeet
c'estcettecrisedulibralismequisemanifestedansuncertainnombredervaluations,
restimations,nouveauxprojetsdansl'artdegouvernerformulsenAllemagneavantlaguerreet
immdiatementaprslaguerre,formulsenAmriqueactuellement.
Pourrsumer,oupourconclure,jevoudraisdirececi.C'estque,s'ilestvraiquelemonde
contemporain,enfinlemondemodernedepuisleXVIIIesicle,abientsanscessetraversparun
certainnombredephnomnesquel'onpeutappelercriseducapitalisme,estcequ'onnepourrait
pasdireaussiqu'ilyaeudescrisesdulibralisme,crisesdulibralismequibienentendunesont
pasindpendantesdecescrisesducapitalisme?
Leproblmedesannes30quej'voquaistoutl'heureenestbienlapreuve.Maislacrisedu
libralismen'estpassimplementlaprojectionpureetsimple,laprojectiondirectedecescrisesdu
capitalismedanslasphredelapolitique.Lescrisesdulibralisme,vouspouvezlestrouveren
liaisonaveclescrisesdel'conomieducapitalisme.Vouspouvezlestrouveraussiendcalage
chronologiquel'garddecescrisesetdetoutefaonlamaniremmedontcescrisesse
manifestent,dontcescrisessegrent,dontcescrisesappellentdesractions,dontcescrises
provoquentdesramnagements,toutcecin'estpasdirectementdductibledescrisesdu
capitalisme.C'estlacrisedudispositifgnraldegouvernementalitetilmesemblequel'on
pourraitfairel'histoiredecescrises,dudispositifgnraldegouvernementalit,telqu'ilatmis
enplaceauXVIIIesicle.
MICHELFOUCAULT

Vous aimerez peut-être aussi