Vous êtes sur la page 1sur 60

DICTIONNAIRE

FRANÇAIS-BASSA
@ L'HARMATTAN, 2007
5-7, rue de l'École-Polytechnique; 75005 Paris
http://www.1ibrairieharmattan.com
harmattan 1@wanadoo.fr
diffusion. harmattan@wanadoo. fr
ISBN: 978-2-296-04719-8
EAN : 9782296047198
BELLNOUN MOMHA

DICTIONNAIRE
FRANÇAIS-BASSA

Préface du Père Meinrad Pierre Hegba

L'HARMATTAN
PRÉFACE

C'est une œuvre vraiment remarquable que Bellnoun Momba


a entreprise, en mettant sur le chantier simultanément deux
dictionnaires: bassa-français et français-bassa. La maison d'édi-
tion et de diffusion l'Harmattan a accepté de les publier. Cela
représente déjà un beau succès pour le jeune lexicographe.

Qu'il me soit permis de féliciter l'auteur pour cette œuvre qui


nous fait honneur. Rares sont les intellectuels africains qui
maîtrisent leur langue maternelle. Plus rares encore ceux qui,
vivant dans les pays occidentaux, enseignent la langue de leurs
ancêtres à leurs propres enfants. Trop nombreux sont ceux
qui me font venir à l'esprit le livre d'Etiemble «Parlez-vous
franglais? ». Ils parlent un mélange hétéroclite de français,
d'anglais ou d'espagnol avec leur propre idiome. Pendant ce
temps, des Européens ou des Américains viennent chez nous
apprendre nos langues, mieux étudient et enseignent ces parlers
africains au niveau universitaire dans 1'hémisphère nord. Dans
les années 70, je suivis, à Duquesne University, Pittsburg un
cours de Bassa, Douala et Ewondo, (Cameroun), dispensé par
le Dr Cole, un professeur de souche anglaise venu d'Afrique du
Sud et qui maîtrisait 7 langues bantu. Al' examen final, je fus noté
7/10 dans la langue bassa, alors que des Américains décrochaient
8 ou 9/10. Nous semblons avoir honte de nos langues, mais les
civilisations qui ont conquis la lune et naviguent aux confins de
notre galaxie les tiennent en haute estime! Cela devrait nous
donner à réfléchir et aboutir à mettre à l'honneur ces parlers
qu'aucune francophonie ou anglophonie ne devrait condamner
à la disparition.
UNDNA'KAAT

Njok yomedemede yon Bellnoun Momba a nha woo i iyindi inyu


i tila ngem yada bikaat bibaa : kaat basaa-pulasi ni kaat pulasi-
basaa. Inyu len, ndap 'nson ini le Harmattan i 'neebe i pémés
gwo b ibaa. Inyu yés, hala a fiunda bôdôl i ba gwééne ntila wés
bikaat.

Me nti ntila wés bikaat nunu bibégés ngandak, inyule a nsal nson
u u nkônha bésbobasôna maséé. Ndék bon i Afrika i i nyi kaat
kikii nye, yon i ntibil yak yi mahop map. I nsômbla i yéfi ngandak
inyu i léba bôt kikii nye ba ba 'nifiil i Mbefinge 'Bakana, ndi ba
mpôthak ki bon bap hop u basôgôlsôgôl bap. Libak Ii bôt ba ba
mpôdôs bé bon bap mahop map Ii nhôfilaha me kaat i Etiemble
ini le "Parlez-vous franglais ?", i i nkal kikii ngim bôt i mpôtna
bo hop 'Pulasi, bo hop 'Ngisi, bo hop 'panya, ni mahop ma bilofi
gwap. Ndi nuna ki, Bakana ba nsugul bé ndik i nigil mahop més,
ndi yak niiga yomede ba 'niiga ma i bisuklu gwap bikefii i bilofi
gwap. I nwii 1970, malét nkefinkefi nunu Ie Cole, man Afrika i
nwel 'mbok, nu a bé yi letee ni mahop ma Afrika masaambok, a bé
niiga bés hop 'basaa , hop 'ihala, hop 'libii (mahop ma Kamerun
ma). I manoodana ma nsôk, me bi kôhna 7/10 i hop 'basaa ndi
ki bon ba Amérika ba hop 'basaa u u ta bé hop wap, ba bé kôhna
ndik bo 8, bo 9 i ngii jôm. I mpôôna wee mahop més ma nwéha
bés nyuu i pot ni i nigil, ndi ki minlélém mi Bakana mi mi bé yak
i sôfi, nwo mi nti mahop més lipém ngandak. Di lamga hek pék,
di bukhak mahop més i bisu inyule mut nye kikii nye a nhémle bé
le yak bés di yé bôt to homa to wada i mbefinge 'Bakana.

Nana a nkahal pam jam kikii bo môm imaa ma nwii ni mitan,


le me yimbe i kaat basaa-pulasi i François de Gastines (malét i
suklu i Libermann i Ihala) a bi hielel hielak, pôôna kefii i pôla
hop u lôk Héber lôfini mahop més. Jan, me nhofiolle di ba le di
pala kobol bibel ibabé i gwélél mahop ma Bakana
Il Y a environ 25 ans, dans la préface du dictionnaire Bassa-
Français, une traduction ou adaptation du dictionnaire allemand-
bassa publiée par le Père François de Gastines au Collège
Libermann de Douala (Cameroun), je fis remarquer une curieuse
parenté entre les langues bantu et les langues sémitiques, surtout
l'hébreu en ce qui concerne les extensions verbales. Les formes
hébraïques hiphil, hophal ont leurs correspondances chez nous,
ce qui nous permettrait de traduire de nombreux passages de la
bible mot à mot du texte original hébreu en Bassa ou en Ewondo,
au lieu de passer par les traductions ou plutôt commentaires de la
bible de Jérusalem ou de la bible de Second.

Le lexicographe Bellnoun Momba a choisi de se servir de


l'écriture non phonétique, sans doute parce que l'autre n'est pas
familière à la plupart d'entre nous. On peut le comprendre, mais
l'écriture phonétique est commune à toutes les langues du monde
et permet à chacun de lire n'importe quel texte qui se présente.
Si, en plus, dans nos langues à tons l'on indique soigneusement
et correctement ces derniers, un lecteur Fon du Bénin vous donne
l'impression de comprendre une page de Bassa qu'il déchiffre
pour la première fois.

Tels quels, les dictionnaires de Bellnoun Momba sont appelés à


rendre de nombreux services non seulement aux missionnaires
et explorateurs, mais aux locuteurs autochtones d'abord. Ils
connaîtront mieux leur propre langue, et comme l'a montré
Cheikh Anta Diop, ils pourront les adapter et les amener à
exprimer le langage des sciences. Nous souhaitons un plein
succès à l'initiative de notre jeune auteur.

Meinrad Pierre HEBGA


Bellnoun Mamba a ntila ndugi kaat ini ngi fônétika (kin 'hop),
inyule a nhékda le ngandak ikédé yés i 'meiga bé litilnaga Ii. Di
nIa neebe liyonokjé Ii mam, ndi ta hala, di nhonolle fônétika i yé
lofinge jam ngandak inyule i 'néhne bôt ba ba nyi an njel i a an to
umbe hop u u ntilba. Ni yo, kii ka lihéga, man Bénen nu a mpot
hop u Fan a ga bana bé ndutu yo kikii yo i sofingol hop 'Basaa u
ba nti nye inyu ngéIé i bisu.

Mintén mi bikaat bi hop u Basaa mi Bellnoun Mamba a ntila, mi


ga ti ngandak bôt ngandak mahôla ; ndi tétén bon ba Basaa, ba
ba yé bet hop. Ni bikaat bini, bon ba Basaa ba ga tibil nigil ni yi
hop wap. Hala nyen a ga néhne bo njel i tibil bon ngende ngende
mam. Hala nyen Cheikh Anta Diop, man Sénégal ni soso soso
nyinyi, a ba kal.

Di nsayap njel ilam iman wés ni ntila bikaat bi hop wés a mpohol.
Di nkal nye le : « ndik ntôn ni ntôn ! »

Meinrad Pierre HEBGA


REMERCIEMENTSl

Le Doyen YANA YANA a occupé une place plus que prépondérante dans
l'édification de cet ouvrage. Avec tout le respect, je le remercie au plus haut
degré.

Ma gratitude va aux familles: Ephrem NOONO et son épouse Jeanne Marie-


Louise NOO MOMHA, E. MANMuT, Nick FONTANO et son épouse Ruth
NOO MAMMABOL, Martin oKÉKÉ et son épouse Julienne NGO BAYA,
Oscar MOUTLEN IKÉNG et son épouse Mispa NOO POK, Jacques SIMON
et son épouse Esther NGO NTOLLA, Emmanuel HONGLA BILÉÉ et son
épouse Jeannette NDONGOLA, Jean MBENOUN BIKOMEN et son épouse
Thérèse NOO BATOUMBI , Emmanuel TCHANA et son épouse Noellie
Michèle BILIM, Paul François YINDA NLOMNGAN et son épouse Paulette
Solange NGO BOUM, Pierre BIDJECK et son épouse Emilie NGO BATOUM
, Lazare GWETH et son épouse Aurore NDJEH, Jean Michel BABOUPE et
son épouse Siporah NOO NYETAM, Jonas BASSINGHA BA MATJABI
et son épouse Emilienne NGO BABOULOUL, sans oublier Emmanuel
BABOULOUL et son épouse Esther KOUNYOL.

Je remercie fraternellement Messieurs Pierre TONYE NYOGOL, Simon-


Florent MOUNYEMB TENWO, , Daniel TONYE, Bruno MANYO, Benoît
BITTON, Nestor TEDGA, Hervé Emmanuel NKOM, la Paroisse Sion de
France ainsi que le Révérend Pasteur Denis HIONDI pour leur soutien sans
faille et leurs multiples encouragements.

J'adresse mes remerciements à la France pour son accueil et son hospitalité.

A mon cher pays, le Cameroun où je vis le jour, je voue mon amour


ineffable.

Je tiens à remercier les Editions L'Harmattan qui ont rendu la publication de


ce livre possible.

I
Le nom de l'auteur de ce livre ainsi que ceux de certaines personnes relnerciées ici, ont été
écrits selon l'orthographe qui figure dans leur acte de naissance et non selon la vraie orthographe
Bassa. Voici COlmnent on devrait écrire correctement leurs noms: BELNUN MÔMHA, NGO
MAMMABÔL, MUTLEN IKÉN, NGO POK, NOO NTOLA, HONLA BILÉÉ, MBELNOUN
BINGOMIN, NGO BATUMBI , NGO BILIM, YIINDA NLÔMNGAN, NGO BUM, BIJEK,
NOO BATUM , OWÉT, NOO NJÉÉ, BABUBE, BASrNHA BA MATJABI, NOO BABULUL,
TONYE NYIÔGÔL, MUUNYEMB TÉNWO, BITÔN, TÉTGA, NKÔM, MASODA MA
HONLA, NGO MUTLEN, MÔMHA, HONLA, NOO BELNUN MÔMHA.
MAYÉGAI

Me nti isafi wés YANA YANA Iipém, bibégés ni mayéga ma ma yé i likaIa Ii


Ii nsôk inyu mahofiol mé makefii, pék yé ikefii ni lineebege jé Ii a 'neebe i tiba
nkikip ngéda yosô inyu i kam me le me la konde tibil tila nson unu.

Menyégabôt banainyumahofiolmapmalam :EphremNGONO bonanwaaNGO


MOMHA Jeanne-Marie, E. MANMuT ni lihai jé jolisôna, Nick FONTANG
bona nwaa NGO MAMMABOL Ruth, Martin oKÉKÉ bona nwaa NGO BAYA
Julienne, MOUTLEN IKÉN Oscar bona nwaa NGO POK Mispa, Jacques
SIMON bona nwaa NGO NTOLLA Esther, MANYO Bruno, HONGLA BILÉÉ
Emmanuel bona nwaa NDONGOLA Jeannette, MBENOUN BIKOMEN Jean
bona nwaa NGO BATOUMBI Thérèse, YINDA NLOMNGAN Paul François
bona nwaa NGO BOUM Paulette Solange, BIDJECK Pierre bona nwaa NGO
BATOUM Emilie, GWETH Lazare bona nwaa NDJEH Aurore, BABOUPE
Jean Michel bona nwaa NGO NYETAM Siporah, BASSINGHA BA MATJABI
Jonas bona nwaa NGO BABOULOUL Emilienne, ibabé i hôya BABOULOUL
Emmanuel bona nwaa KOUNYOL Esther.

Me nhôya bé lôk 'kéé ini: TONYE NYOGOL Pierre, Daniel TONYE,


MOUNYEMB TENWO Simon-Florent, Benoît BITTON, Nestor TEDGA,
Hervé Emmanuel NKÔM, Ntôfi Siôn u Pulasi wonsôna lôfini Pastô HIONDI
Denis ba ba nti me mahôla nya ndi nya.

Man wem MASODA MA HONGLAAlain bona nwaa Catherine TRlBOULET


ba kôli lôfini ipôda, kikii lem yés i Basaa, inyu mahôla ma ba nlona me imam
ma babofia ba bikei.

Me nti loti 'Pulasi yosôna mayéga inyu malegege ni matéédaga map.

Gwéha yem i gwé bé lisuk inyu Ion yem Kamerun.

Me nti ndap 'nson ini le Harmattan mayéga maketii inyu nson nlam u i nsalle
kaat ini i la pam.

I
Di ntila jôl Ii ntila kaat ini, ni Inôl ba bât bahogi ba di nti mayéga, nlélém kikii Ina yé ntilga
ikédé bikaat gwap bi magwéé, ndi ha kikii ba ntila bé 1110ni ngende hop 'Basaa. Lana ba lal11ga
tibil tila l11ôll11ap : BELNUN MÔMHA, NGO MAMMABÔL, MUTLEN lKÉN, NGO POK ,
NGO NTOLA , HONLA BILÉÉ, MBELNUN BINGOMIN, NGO BATUMBI , NGO BILIM,
YIINDA NLÔMNGAN, NGD BUM, BIJEK, NGO BATUM , GWÉT, NOO NJÉÉ, BABUBE,
BASrNHA BA MATJABI, NOO BABULUL, TONYE NYIÔOÔL, MUUNYEMB TÉNWO,
BITÔN, TÉTGA, NKÔM, MASODA MA HONLA, NOD MUTLEN, MÔMHA, HONLA,
NOD BELNUN MÔMHA.
Je remercie, et de manière traditionnelle Bassa mon fils Alain MASODA
MA HONGLA et son épouse Catherine TRIBOULET pour leur assistance
technique.

Je remercie également Mr et Mme IGAH Emmanuel qui m'ont guidé dans la


publication de ce livre.

Mon plus grand remerciement va de manière générale au peuple BASSA,


dépositaire de la langue, et en particulier aux grandes familles NDÔK NIHBE,
LÔK KAT, LÔK HÉÉGA BAKÉN, NDÔK BÉA et LÔK IKWOO pour leur
grande affection à mon égard.

Pour terminer, toute ma tendresse et toute mon affection vont à ma chère


épouse Suzanne NGO MOUTLEN ainsi qu'à nos enfants Edwin MOMHA,
Yvan HONGLA, Emmanuelle NGO BELLNOUN MOMHA et Katia NGO
BELLNOUN MOMHA. Leur grand amour, leur grande patience et leur
longue assistance auront été pour moi une grande source d'inspiration et de
persévérance tout au long de la réalisation de cet ouvrage.
Me nhôya bé manjel malam ma lôk IGAH Emmanuel i fiunda me inyu i pémés
kaat ini.

« Ba nkaa bé ni nwet » ; jon, me nti ndugi litén Ii BASAAjolisôna, Ii Ii yé nwet


hop, mayéga ma ma ntôp ond ; ndi téntén mandap ma bikôkôô mana: NDÔK
NIHBE, Lôk KAT, Lôk HÉÉGA BAKÉN, Ndôk BÉA ni Lôk IKWOO inyu
ngandak gwéha i ma gwééne me ibôdôl behee.

Me nsôk sambla nwaa wem NGO MOUTLEN Suzanne, ni bon bés MOMHA
Edwin, HONGLA Yvan, NGO BELLNOUN MOMHA Emmanuelle ni NGO
BELLNOUN MOMHA Katia inyu soso gwéha, soso pék ilam i ba nti me,
ngandak hônba i ba mbana lôfini mahôla momasôna ma ba nlona me inyu i la
tibil tila kaat ini.
Je dédie ce livre à mes très, très chers parents, que le destin
m'a malheureusement enlevés de manière précoce, alors que je
n'étais encore, que presque un bébé.

Je dédie également ce livre à tous les orphelins du monde entier.


Me nlômblene bagwal bem kaat ini, ba ba bi pule nyemb ki me
nginda yii ndik litjee Ii man.

Ndômbôl i kaat ini i yé yak inyu bon ba nyuu ba nkon 'isi


wonsôna.
INTRODUCTION

Le Dictionnaire (Bassa-Français / Français-Bassa) est le fruit de plusieurs


années de recherche.

Il propose une approche linguistique nouvelle d'une des langues du Cameroun,


à savoir le Bassa, et assure à l'utilisateur la justesse et la pertinence des
traductions des mots qu'il recherche.

De même, les tableaux des proverbes, de l'orthographe corrigée de certains


noms propres Bassa, du pluriel des mots, de leurs diminutifs, des noms des
pays du monde qu'il offre, seront d'un secours précieux au lecteur pour
l'approfondissement de ses connaissances de la culture et de la langue Bassa.

Avec ces additions, ce dictionnaire se présente comme un outil complet de


travail et utile à tous, qui ne peut évidemment pas prétendre à toutes les
ressources, mais qui vient se superposer en tant qu'élément de progrès et de
joie à la grande ébauche des langues camerounaises en général, et de la langue
Bassa en particulier.
BIJUBUL
Banamandumba nson nu di nsal nwii ndi nwii nyen a 'num matam ma nson
mana di fio jôlle « Kaat i Basaa-Pulasi IPulasi-Basaa ».

Di 'noode tila yo ni i hielel yo ni hop 'Pulasi i nya i yé le i tômbôl bésbobasôna


i afi, i nok ni i tila hop' Basaa.

Inyu i kônde ha kaat yés mahofi, di nha mangéni mahogi ma di nhielel ni


hop 'Pulasi, bibuk lôfini bôl yap, bibuk lôiini bititigi gwap, môl ma bilon bi
nkofi 'isi, ngende môl i bon ba Basaa, ni mahôla manya manya inyu i la pala
sofingol kaat ini.

Di mbot fiem le kaat ini, i i ga lama kôndba i bikaat bi mahop ma Kamerun


mape, ndi téntén i bikaat bi hop u Basaa, i ga bane bés bobasôna lofinge sélél,
ni kikii ngim loiinge ntén iloii hi maé, hi di ga lama telbene bés bobasôna inyu
i ke ndigi ni bisu i manjel ma mahol ni ma mahak.
BRÈVE HISTOIRE DU PEUPLE BASSA
ET DE SA LANGUE

Vouloir écrire 1'histoire réelle des ressortissants Bassas, quelles que soient la
bonne foi et la bonne volonté dont l'auteur peut être animé, relève quant à nous
d'une gageure véritable. En plus de ce constat auquel nous procédons, et que nous
considérons comme une évidence, nous signalons avant de continuer que nous ne
sommes ni linguistes, ni historiens, ni anthropologues de fonnation en général;
encore moins spécialistes de la langue et de l'histoire des Bassas en particulier.

Mais, quoi qu'il en soit, nous tenons à signaler que nous ne croisons pas les bras
en restant bouche cousue.

C'est ainsi que nous disons donc qu'aucune langue, quelle qu'elle soit, sans nous
tromper peut-être, ne peut, historiquement parlant, se séparer ou se dissocier des
êtres qui l'utilisent dans tous les rapports qu'ils entretiennent entre eux.

Il Y a donc des liens interdépendants, inséparables, qui existent historiquement


entre les utilisateurs d'une langue et la langue elle-même dans des espaces et des
temps détenninés ; en considérant à juste titre les utilisateurs d'une telle langue
comme les inventeurs de celle-ci.

L'existence historique des Bassas ainsi que leur langue sont à insérer dans la
préhistoire de l'Humanité. Elles ne commencent pas, selon une certaine histoire,
qu'avec une infime partie des Bassas qu'on trouve au Cameroun. Elle a donc
des ramifications qui s'étendent à d'autres sources d'infonnations non vérifiées
sur place et qui laissent dire qu'on trouve les Bassas dans un certain nombre
d'autres pays africains tels que le Nigeria, la République Démocratique du Congo,
la Zambie, le Mozambique, la Sierra Leone, le Liberia, le Togo, le Sénégal, la
Guinée-Conakry etc.

Certaines autres sources ont été consignées par écrit par des chercheurs précisant
que les Bassas qui peuplent dès lors quelques régions du Cameroun sont les
descendants des anciens citoyens égyptiens qui assumèrent diverses responsabilités
de toutes sortes dans des hautes sphères dirigeantes et administratives de ces
époques historiques concernées jusqu'au niveau des fonctions les plus élevées.

Ne pourrait-on donc pas dire, après avoir interrogé l'histoire, que l'éparpillement
antérieur des Bassas, fut probablement le résultat désastreux dont ce grand empire
fut victime de la part des ses agresseurs?
NAN U LITÉN LI BASAA
LÔNNI U HOP WAP

Hala a yé ndutu ngandak, ibale mut a nsômbôl tila mifian mi litén Ii Basaa i nya
i kôli. Ibale u nkônde ki le di nyi bé hop 'Basaa ta minan mi litén jés, mam ma
nkônde ki let.

Ha inyu hala bé nyen di ga hôô ndik moo i tôl ; yak tjél, di tjél tila hop wés tjakda
tjakda, di kahal ndik memle diléba di nkon 'ngii.

Mifiafi mi di 'nigil mi nkal bés le, mut a nIa bé bagal ngim hop ni bôt ba ba mpot
hop u.

To kii i lenek, ngim liada i yé ndik i pôla bapot hop lôOOihop u ba mpot.

Ba nlama yon litén Ii Basaa lôfini hop wap kikii mbin 'likas Ii ndap yada i i bi
yon ngaba ikeni i on nkon 'isi unu. Mut a nIa bé kalle bon ba Basaa ba yéne
ndigi i Ion 'Kamerun, ndi a sugul ndik ha. Inyule Basaa ba yé yak i bini bilan bi
Afrika bipe kikii bo Afrika i Nwel Mbok, bo Najéria, bo Giné Kônakri, bo Siéra
Léône, bo Kôfingô, bo Môsambik, bo Tôgô, bo Libéria, bo Sambia...

Bôt bape ba bi tila le, Basaa ba Kamerun ba lôl i Igiptô, ni le ba ba ki bafinga


mbin bôt i biane bi bifaraô, bebek yak bifaraô gwomede.

l jam lini ndi pot, Ii nlama wéna loOOge lofinge. Maliga momasôna ma ba bi sôô
bés ikolba bésbomede ni hop wés Basaa ma ga pam kel yada ibale di ntéfibe i
yéfi, inyule ngéni 'Basaa yon i nkalle « Ndéfibe i nlona nsen » ni ki le «Ndéfibe
i nyuha kul i nlôfinge ».
Cette question si importante que nous posons dans toutes ses dimensions reste
grandement ouverte. On ne peut y répondre qu'en intelTogeant sans relâche
diverses phases historiques dont les recherches doivent être entreprises par toutes
celles et tous ceux qui aspirent à vouloir découvrir certaines vérités qui sont
jusque-là dissimulées à dessein, et panni lesquelles la langue bassa.

Nous insistons donc sur la langue que parlent les Bassas du Cameroun, parce que
c'est le sujet essentiel qui nous préoccupe dans ce livre.

Bien que les Bassas du Cameroun parlent fondamentalement la même langue,


il existe néanmoins des différences plus ou moins remarquables qui relèvent
essentiellement de la prononciation et de la façon de l'écrire.

Ces divergences introduites par les religions catholique et protestante sont le fruit
et le résultat d'un travail habile, mais ô combien foncièrement négatif et nocif,
des éléments extérieurs qui imposèrent les façons dont la langue bassa devait être
parlée et écrite.

C'est à partir de ce moment-là qu'intervint le désordre dans la façon d'écrire et de


parler la langue bassa que nous connaissons jusqu'à ce jour.

En effet, il n'existait qu'une seule façon d'écrire la langue bassa que nos ancêtres
nous avaient léguée; façon d'écrire qui aurait pu se développer sans l'intervention
malheureuse et malencontreuse des forces extérieures.

Ces différences d'écriture de la langue bassa qu'imposèrent les forces étrangères


dégénérèrent parfois en des disputes houleuses entre les conCUlTents des deux
camps opposés, débouchant parfois sur des duels pugilistiques avec effusion de
sang; alors qu'ils étaient censés œuvrer pour le même objectif: la croyance en un
seul Dieu.

Malgré tout ce qui précède, certaines bases linguistiques fort louables furent jetées
par nos prédécesseurs; lesquelles bases nous ont servi de tremplin pour écrire ce
dictionnaire.

En écrivant donc ce livre, nous nous sommes exempté complètement de tout esprit
partisan, de tout esprit de compétition ou de concurrence de quelque type que ce
soit, à l'égard de qui que ce soit. Car, seul nous anime et nous guide au plus haut
niveau, l'amour ineffable que nous vouons à la langue de nos ancêtres, à savoir,
la langue bassa.
Di nlôôha pôdôl hop 'Basaa, inyule won u yé nlôm jam munu ikédé kaat ini.

Ta hala kikii Basaa bobasôna ba mpot nlélém hop, ndék mbakla i yé ikédé
lipodok ni litilga jé.

Bibaase bi Bakana (lôk Pata ni lôk Safingô) gwon bi lona nijubus mbakla, téntén
i pes i litilga ni i lipodok. Ibôdôl ha ngéda i nyen mpufingu ni mayanda ma jôp i
tila ni i pot hop' Basaa letee ni len ini.

Ndi ki behee, batata bés ba ba tila nlélém litilga, ba nôklaga ki lofinge lofinge.
Ndi batét bôt ba néhne bé bo njel i tibil tek ikuu hi hop wap.

I mbakla i matilga ni mapodok i , i lona jena 'makifi, pémbaha 'makifi, ngolba,


ngi manôkla ni ôa ikefii i nya i yé le, linyafi Ii bôt Ii kahal nolna. Ndi ki ,ba ba
bébék lélé i bitéé bi mis le ba nhémle ndik Nyambe wada nu gwéha ni nu nsafi.

To hala kikii safi i i bana ngui ngandak, ngim bôt i la kan ngim ilofi hi maé hi yak
bés di ntelbene len ini inyu i la tila kaat ini.

Di ntila bé kaat ini ni mahofiol ma ngôk, ta ma ngolba , ta ma pémbsan, ndina


ni ta ma ôa ikolba mut nye kikii nye. Di ngwés ndik le, di bédés makala ma hop
wés Basaa, u di ngwés ngandak kiyaga, letee ni mba ni mba.
SITUATION GÉOGRAPHIQUE DES BASSAS

Il faut noter que la république du Cameroun se trouve limitée au nord-ouest par le


Nigéria, à l'est par le Tchad et la république centramcaine, au sud par le Congo,
le Gabon et la Guinée équatoriale, à l'ouest par le golfe de Guinée. Le Cameroun
s'étire vers le Nord, fonnant un triangle de 475 442 km2.

La République du Cameroun compte dix provinces administratives qui sont les


suivantes: les provinces de l'extrême-nord, du nord, de l'Adamaoua, de l'ouest,
du nord-ouest, du sud-ouest, de l'ouest, du littoral, du centre, de l'est et du sud.

A l'origine, les Bassas viennent d'Egypte. Ils sont fixés aujourd'hui au sud du
Cameroun, dans les provinces du littoral et du centre.

Ils représentent en moyenne 15% de la population camerounaise, c'est à dire,


comptent environ 2,5 millions de personnes et occupent une superficie d'environ
100000 km2.
NKON U LITÉN LI BASAA I KAMERUN

Kamerun i yé nkénnga ni bilon bini : Najéria i i yé i no 'mbok u hiôfing yé,


Nem 'Afrika ni Tjad ba ba yé i likôl jé, Gabon, Kôfingô lôfini Giné Ikwatôria
ba ba i nwel wé u mbok. Ibale ba mbéfinge maôfing ma Kamerun lofinge
lonnge, i mpôôna mbee i mutga maa i bikefii gwé bi yé letee ni yom kikii bo
475.000 km2.

Inyu i énél Kamerun yosôna, baénél ba bi kap yo jôm Ii môga, hala we, ba
bi tep jôm Ii minkon minkeni mi énél. Nwon mi yé le : Ngii i fio 'mbok, No
'mbok, Adamaua, HiôÏing, No 'hiôÏing, Si 'hiônng, Hiôfing hiomede, Mambai
ma malép, Nem 'mbok, Likôl ni Nwel 'Mbok.

Basaa ba lôl i Igiptô. Ba yéne len i Nwel 'mbok u Kamerun.

Litén Ii Basaa jotama Ii gwé yom kikii bo didun di bôt dibaa ni pes di di yiine
i nkon u bikeni gwé bi yé yom kikii bo 100 000 km2.
INTRODUCTION À LA CULTURE BASSA

La culture bassa était caractérisée par des pratiques propres à ce groupe d'individus:
la façon de penser, la façon de se marier, la façon d'organiser les funérailles, la
façon de danser et. . .

Sur le plan religieux, les Bassas étaient à la fois animistes et totémistes.

La transmission de la culture n'était pas uniquement orale. Les Bassas disposaient


d'un type particulier d'écriture qui était caractérisée par des symboles. Cette
écriture aurait pu évoluer nonnalement, s'il n'y avait pas eu une interférence des
éléments extérieurs perturbateurs.

La terre était indivise, d'où un attachement au patrimoine de la communauté.

Les Bassas ont toujours considéré le temps comme triadique: le soleil naît,
grandit et meurt.

La société bassa ne connaissait ni monarchie, ni chefferie. Il n'existait en son sein


aucun pouvoir centralisateur s'étendant sur des centaines de milliers d'individus.
La vie sociale était gérée par une gérontocratie composée d'hommes et de femmes
qui détenait en même temps les connaissances diverses dans beaucoup de domaines
qu'elle transmettait de génération en génération.
LIBAK NI NDÉK BILEM I BON BA BASAA

Lihegek Ii pék Ii Basaa, mabii,maéa, masak map... ma yé bo tôbô tôbô.

Basaa ba ba hémle ni bégés Jop jap : ILÔLÔMBI

Basaa ba bé niiga ndik bé bon bap ni nso nyo, ndi ba béna yak ngim matila i i
ba lama kônde ke ni bisu ibale batét bôt ba sék bé bo njel ni ôbôs mbok yap.

Nkofi u bé inyu bôt bobasôna, to hala kikii hikii mut a béna nkofi wé.

Basaa ba bé yi le ba nhélés bé ngéda. Jon Jop Ii nta, Ii 'nafi, Ii wok ki.

Basaa ba béna bé kifie to bikifie. Ba béna bé mpom mut wada le won u nkena
ni ane bo. Ndik bambommbok ni dikoo tjap di mbok bon ba bé kit mam, ba bé
téé mam ni kena mam ikédé telep sép yosona.

Ba ki bon ba bé niiga MBOK i tjai ndi tjai


CAMEROUN

ATLANTl QUE
NORD
L'ALPHABET BASSA *
(Alfabét i hop u Basaa) *

A, B, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, N, 0, P, S, T, U, W, y

(Ce sont les lettres 0 et e qui engendrent ô et é)


(0 bona e bon ba gwal bibannga bini le ô ni é)
TYPOLOGIE DES MOTS ET LEUR APPELATION
(Mintén mi bibuk ni liséplak jap)
ainsi, comme cela hala undna

après, ensuite imbus (lelaa)

avant i bisu bi ngéda (ngéda)

avant ilole (lelaa)

avec lôfini tole ni (édél)

avec, ensemble nI (héfihana), (édél)

ce ii, Iii, nuu (undna)

cet, cette nuu (undna)

combien bafien,gvvafien, ijafien bédél 'nsongi

comme kikii (hégél)

comment, adverbe lelaa (lelaa)

depuis ibôdôl (ngéda)

depuis longtemps kôba (ngéda)

donc Jon (njom)

ensemble ntôfi (lelaa)

et pourtant ndi ki (le) (lelaa)

Je me (héfihana)

l', le, la hio, jo, nye (héfihana)


lequel himbe, numbe, limbe (bédél)

même to hala kikii (lipôdôl)

mon wem, yem, hiem (héfihana)

où hee bédél i homa

parce que inyule (njom)

parfois hok ngéda (ngéda)

pendant i ngéda (lelaa tole ngéda)

peut-être bebek (péénana)

pour Inyu (njom)

pourquoI inyu kii (bédél)

pourtant ndi (lelaa)

sans, sauf ibabé, u héa (lelaa)

sauf si u héa le (lipôdôl, lelaa)

ses mé, tjé (héfihana)

seulement ndik tole ndigi (libak)

SI ibale (tot)

verbe i bofijam (ibj)


à (prép) i ;je vais à la maison: me nke abattre (Y.) 1- i kek bie ; on a abattu un
i ndap arbre: ba nkek e 2- i nol ngim mut; les
soldats ont abattu délibérément quatre
à peu près (loc adv) bebee le, jam kikii indépendantistes: bisônda bi nkôôba nol
bo ; elle a ajouté à peu près un litre: a bakaa kunde bana 3- i nôl ngim mut tole
nkônde hajam kikii bo lita yada ngimjam ngandak ; la pluie s'est abattue
sur nous énormément: nop a 'nôl bés
a posteriori (loc adv) imbus ngéda ngandak

abaisser (Y.)i suus ngim jam abbé (n.m.) pata

abaisser (s') (Y.) i suus libak jon, i suus abcès (n.m.) jot; il a percé son abcès par
wemede, i nini nyuu yon' isi; notre mégarde: a ntôp jôt jé ngi kôôba
collègue de travail s'abaisse énormément
parce qu'il cherche une promotion: so abdication (ni) likôôbaga Ii ngim mut i
ngwel nson a 'nini nyuu yé 'isi ngandak nkôôba nyodi i yéne i énél
inyule a nyén le ba bédés nye tel
abdiquer (Y.) i kôôba nyodi i yééne
abandonné (e) (adj.) nyôyôk , nyepge i énél, i kôôba nyodi i yééne ' ane; le
président de la république a abdiqué hier
abandonner (Y.) i yôi ngim jam tole soir: nénél 'Ion a bi kôôba nyodi i yééne
ngim mut, i nyebe ngim jam tole ngim 'ane yani kôkôa
mut; il a abandonné ses parents: a bi
yôi bagwal bé abeille (ni) nyôi; les abeilles m'ont
beaucoup piqué pendant que je récoltais
abassourdir (v.) i suk ngim mut; le du miel: nyôi i nsulul me ngandak i
grondement du tonnerre a abasourdi ngéda nu me bogok wéi
tous les enfants de la classe: ngumbga
i mbambat i nsuk bonnge ba ndap 'suklu aberrant (e) (adj.) ngimjam i i 'nônôl bé
bobasôna i njel, jôfi jam, ngim jam i i 'téé bé

ab assourdissant (e) (adj.) ngim jam i i aberration (ni) ngi nôfiôl i njel, ngl
nsuga telep lonnge

abattage (n.m.) 1- nkega u bie 2- likôlôl abêtir (Y.) i yilha ngim mut jôn, i kwés
ngim mut jôfi, i jufibaha ngim mut; cet
abattoir (n.m.) linôlôl Ii ngim binuga bi homme a abêti toute une population:
mbai mut nu a njunbaha bôt bobasôna

- 33 -
abhorrer
abhorrer (v.) i 00 ngim jam; j'abhorre abondant (e) (adj.) ntôlôk, mbôlôk
l'injustice au plus haut degré: me noo
ngi maliga i likala Ii Ii nsôk abonder (v.) 1- i tôl, i bôl, i ba ngandak ,.
les moustiques abondent dans ce pays:
abîme (n.m.) ngim bee i i gwé bé dikala di ntôl munu Ion ini 2- i ba i pes i
libôfingô ngim mut,. j'abonde dans ton sens: me
yé ipes yon
abîmer (v.) l-iôbôsngirnjam ;l'humidité
a abîmé les murs de la maison: lisuni Ii abord (d') (adv.) ndugi, pok, di bisu le ;
nôbôs mabap ma ndap 2- i tamba ngim d'abord, tu n'es pas honnête: di bisu, u
Jam ta bé maliga

abîmer (s') (v.) i ôbi,. la voiture s'est aborder (v.) 1- i bôdôl ngim mut nkwel
abîmée en cours de route: matôa ma 2- i tjak i ngwafi 'lép ; le bâteau a abordé
iiôbi i ngéda nu ma kenek la côte sans difficulté: mônngô 'bikei u
ntjak i ngwan 'Iép ibabé ndutu
abject (e) (adj.) ngim jam i i yé ibe
ngandak aboutir (v.) i sôk lofinge ; sa demande de
travail a enfin abouti: jam jé Ii nson Ii
abjurer (v.) i tafiba ngim jam tole ngim nsôk loiinge
mut
aboutissement (n.m.) lisôgôk Ii nglrn
ablutions (nj) lihiéIbahaga Ii ba jam i nsôk lofinge
nhiélbaha ngim mut mpuphaga lôfini
malép aboyer (v.) i born, i bôs ; son chien aboie
beaucoup: ngwo yé i mbom ngandak
abnégation (n./) Iitipga Ii ba ntiba nkikip
inyu bôt bape, litipga Ii ba ntiba i sesema abracadabrant (e) (adj.) ngim jam i i
inyu bôt bape 'nôfiôl bé i njel

aboiement (n.m.) libomok Ii ngwo 1 abrégé (e) (adj.) ngirn jam i ba nhubus,
mbom, libôhôk Ii ngwo i mbôs nsemek kwep jam

abolir (v.) i mélés ngim béba jam mélés abréger (v.) i sék dikômbôl, i kit bisénd, i
yosôna ; certains pays ont aboli la peine ti dinyo malép, i sem kwep, i hubus ngim
de mort pour toujours: bilon bihogi bi bi jam; ilfaudra abréger ton discours: i ga
mélés mbagi 'nyemb mélés yosôna sômbla le u sem kwep

abominable (adj.) ngim jam i i yé ibe abreuver (v.) i nyus ngim mut tole ngim
ngandak nuga malép

abominablement (adv.) lôfini libak libe abreuver (s') (v.) i nyo malép; on
ngandak s'abreuve un peu plus en été: ba nyo
malép ngandak i ngéda sép
abomination (nj) ngim jam i i yé ibe
abréviation (nj) lihuphak Ii ba nhubus
abondamment (adv.) lôfini ngandak bôl nglmJam

- 34-
abus
abri (n.m.) lisolbene ; nous cherchons un absoudre (v.) i nwéhél ngim mut mabe
abri quand il pleut: di nyéii /isolbene i mé, i sôl mabe
ngéda nop a 'no
absous (adj.) ngim mabe i i nwéhlana
abruti(e) (adj.) indém hi mut, jôn mut
abstenant (e) (adj.) ngim jam i i nhôla i
abrutir (v.) i junbaha ngim mut, i kwés ngweI nyuu
ngim mut jôn ; ne réprimande pas trop
sévèrement cet enfant-ci, de peur de abstenir (s') (v.) i gweI nyuu, i kôôba tjél
l'abrutir: u nyéyéi ban mannge nunu bon ngim jam; mon père s'abstient de
ngandak, tiga le u kwés nyejôn boire de l'alcool: tata a nkôôba tjél nyo
mook ma /iumb
abrutissant (e) ngim jam i i nyilhana
indém, ngim jam i i nyiIhana j ôn, abstention (nj) Iitjélék Ii ba ntjéI pohoI
bapémbaha makin, litjélék Ii ba ntjéI tep
abrutissement (n.m.) liyilhaga Ii ba bapémbaha makin
nyilha ngim mut indém
abstention (nj) ngi top pohol ngim mut
absence (ni) matôl tole ngim bôt

absentéisme (n.m.) matôI ma nson abstentionniste (n.) ntjél pohoI bapémbaha


makin, ntj él tep bapémbaha makin
absenter (s') (v.) i tôl i ngim homa
abstenu (e) (adj.) ngim mut i i ngwel
absolu (e) (adj.) 1- nyonok 2- (n.m.) nyuu
Nyambe, Ilôlômbi, Batuupék, Bayemikok
3- (loc) dans l'absolu: i mahonol abstinence (n./) Iigwelek Ii mut a ngwel
nyuu yé
absolument (adv.) 1- ndigi ; il veut abso-
lument dormir: a nsômbôl ndigi ke i ilo abstraction (ni) ngim mahonol
2 (yosô)
abstraire (s') (v.) i bakba, i kôfiba, i
absolution (ni) nwéhéI i mabe habi

absolutisme (n.m.) ane 'mbanda, énél abstrait (e) (adj.) ngim jam i i yéne ndik
'mbanda i mahonol

absolvant (e) (adj.) ngim jam i i nIa sôl absurde (adj.) ngimjam i i 'nôôga bé
mabe, ngim jam i i nhôla i nwéhél mabe
absurdité (n./) ngi 'nôôga
absorber (v.) 1- i nyun ngim jam; la
serpillère a absorbé toute l'eau qui a été abus (n.m.) Iilook Ii ba nloo Iihéga,
versée par terre: séhél 'malép i nyun litakbege Ii ba ntakbe nwaa, litakbege Ii
malép momasôna ma ma nsôbi i isi 2- i ba ntakbe lihéga, liyaabaga Ii ba nyaaba,
mil ngim jam,. le malade a absorbé des Iiyôôhak Ii ba nyôos, litakbege Ii ba
médicaments: nkokon a 'mil biee ntakbe nkwaa

- 35-
abuser
abuser (v.) i péé, i lôôha, i yôôs, i yaaba, à son lieu de travail: a mbet tel i homa
i takbe nwaa, i takbe nkwaa, i takbe wé nson
lihéga; il abuse de l'alcool: a nlôôha
nyo mook ma liumb accélération (nf) likôndge Ii ba nkônde
pala hoo liké
abuser (s') (v.) i yoba ; sije ne m'abuse:
ihople me nyoba bé accélérer (v.) i kônde pala hoo Iiké;
accélère tes pas, il va bientôt pleuvoir:
abusif (ive) (adj.) ngim jam i i nloo kônde pala hoo liké, nop a nsômbôl no
lihéga, ngimjam i i nloo nwaa
accent (n.m.) 1- ilémb hi ngim hop; il
abusivement (adv.) lôfini lihéga Ii Ii yé a un accent du sud: a gwé ilémb hi hop
nlook kikii bôt ba nwel 'mbo/{ 2- kwéi; mets
l'accent sur la lettre a: ha kwéi i ngi
acabit (n.m.) nya, ntén ; il nous faut une bafinga ini le a
personne de cet acabit: i nsômbla bés
ntén mut u accentuer (v.) i bédés ngim jam, i kônde
kéfibaha ngimjam ; I 'humidité a accentué
académicien (enne) (n.) mbombok nu lefroid : lisuni li mbédés lihep i ngii
ngim ndap 'mbok
acceptable (adj.) ngim jam i ba nIa
académie (nf) ndap 'mbok neebe

académique (adj.) ngim jam i i nlôl i acceptable (adj.) ngim jam i bôt ba nIa
ngim ndap 'mbok neebe

acariâtre (adj.) iagap hi mut acceptant (e) (n.) 'neebe

accablant (e) (adj.) 1- ngirnjam i i mbofi acceptation (n./) lineebege Ii ba 'neebe


Ie ba nôhne mut kudul 2- ngim jam i i ngim jam
nlukdahana 3- ngim jam i i mbééga ngim
mut mbegee acceptation (nf) lineebege Ii ba 'neebe
ngim jam
accablement (n.m.) 1- linôhnege Ii ba
'nôhne ngim mut kuduk 2- lilukdahaga Ii accepter (v.) i neebe ngirn jam; il
ba nlukdaha ngim mut n'accepte pas tout ce qu'on lui dit: a
neebe bé hii kikii jam li ba nkal nye
accabler (v.) i nôhne ngim mut kudul,
i lukdaha ngim mut; il nous a accablé acception (nf) ngandak makoplene
d'insultes: a 'nôhne bés bisol
accès (n.m.) lijubul ; il a garé à côté de
accalmie (n./) hokbe l'accès de la maison: a ntéé matôa bebee
lônni lijubulli ndap
accéder (v.) 1- i pam i ngim homa; u
ne peux pas accéder à cet endroit: u nia accessible (adj.) 1- ngimjam i ba nIa pala
bé pam ha i homa nu 2- i bet ngim tel; nok 2- ngim mut i ba nIa pala pôdôs 3-
il a accédé à un poste de responsabilité ngim homa i ba nIajôp

- 36-
accoupler (s ')

accident (nom.) 1- ngumla 2- mbabaa i i accord (n.m.) l-kunde, neebe ;j'ai reçu
nlôllônni ngim jam l'accord des autorités de construire ma
maison ici: baane ba 'neebe le me on
accidenté (e) (adj.) I-nkumlak2- mbabak ndap hana 2- manôklana ; ils ont passé
(mbapIak) 3- nkumlak un accord entre eux: manôklana ma njôp
ipôla yap
accidentellement (ady.) 1- lônni ngurnIa
2- lôfini mbabaa i i nIôIIônni ngim jam accordailles (n.) mayekna

acclamateur (n.m.) mbamb moo accorder (y.) i ti kunde, i ti kin yon; mon
patron m'a accordé six jours de repos:
acclamation (ni) indondom mut nu me nsélél a nti me kunde inyu dilo
di noi disamal
acclamer (y.) i len ilélé (iléla), ils l'ont
beaucoup acclamé après sa chanson: ba accordeur (n.m.) nsafingal bôt
bi len ilélé kikii a 'mal tôp hiémbi hié
accort (e) (adj.) ngim mut i i yé Ionnge
acclimatation (ni) lipaIga Ii ba mpaIa mut
rneia nkén horna
accostage (nom.) Iitjagak Ii ba ntjak i
acclimater (v.) i pala meia horna nu a yé ngwan' lép lôfini môftngô 'bikei
nkén
accoster (v.) i tjak i ngwan 'Iép Iôfini
accointance (ni) rnaIéiiIana môngô 'bikei ; le bateau a accosté hier:
mônngô 'bikei u bi tjak i ngwan 'lép
accolade (n.f) ngim masambIana, ngirn yani
masoobana
accouchée (ni) mudaa nu a ntip gwal
accoler (v.) i sambIa ngim mut
accouchement (n.m.) gwaI
accommodant (e) (adj.) ngim mut i i
'nok bôt bape accoucher (y.) i gwaI ; NGO BASOMOO
a accouché d'un garçon: NGO
accomodation (ni) Iinogok Ii ba 'nok BASOMOO a ngwal man mut nlôm
bôt bape
accoucheur(euse) (n.) ngwéIés bôdaa
accompagnateur (trice) (n.) fiéga bôt
accouder (s') (y.) i nikbene i lingénda Ii
accompagnement (nom.) Iiékga Ii ba woo
iiéga bôt, Iiéga bôt
accoudoir (nom.) Iinikbene Ii lingénda Ii
accompli (e) (adj.) nyonok woo

accomplir (y.) i yônôs ngim ngôn accouplement (nom.)maôknana

accomplissement (nom.) Iiyônhak Ii ba accoupler (s') (v.) i ôknana


nyônôs ngim ngôn

- 37-
accourcIr
accourcir (Y.)i hubus ngim jam, i kitbaha accrocheur (euse) (n.) 1-ngim mut i i nsuus
nglm Jam bé moo mé 2- ngirnjam i i nyofta bôt

accourcissement (n.m.) lihuphak Ii ba accroire (Y.) i lôk bôt ; le candidat à la


nhubus ngim jam, likitbahaga Ii ba présidence a accru lepeuple qu'il augmen-
nkitbaha ngim jam tera les salaires des travailleurs: nvéii
yééne 'ane a nlôk bôt ba Ion yé le a ga
accourir (Y.)i lipla ngwéé, i himbla ngwéé bédés minsaa mi bagwel nson

accoutrement (n.m.) biefing bibe accroître (Y.) 1- i boft le ngim jam i ba


ngandak; la vente du cacao a accro les
accoutrer (y.) i bep enngep recettes de l'état: nyunnga i kakaô i mbon le
baénél bajubus moni ngandak 2- i kénbaha
accoutumance (ni) meia ngim jam si tu ne fais pas attention, tu vas
,.

accroître ta douleur: ibale u nyon bé yihe,


accoutumé(e) (adj.) 'meiga u nkénbaha njôkhe yon

accoutumée (à l') (ady.) kikii lem accroupir (s') (y.) i nyondop, i sonop

accoutumer (Y.)i méiha ngim mut ngim accroupissement (n.m.) linyondbak Ii ba


Jam nyondop, lisonbak Ii ba nsonop

accoutumer (s') i meia ngim jam; les accueil (n.m.) malegege ;je suis content
élèves se sont accoutumés à se mettre en de l'accueil que vous m'avez réservé:
rang: baudu ma 'meia i telep i nlôii me yé maséé lônni malegege manan

accréditer (Y.) 1- i gwés kal le, i unda le, i accueillant (e) (adj.) mut 'liyômba, mut
néhi njelle, i éba le ; ses propos accréditent 'minyaô
la thèse selon laquelle le gouvernement
connaît des difficultés en ce moment: bibuk accueillir (v.) i leege ngim mut tole
gwé bi iiéba le baénél ba gwé ndutu ngandak ngimjam ; ma mère a accueilli les invités
i mangéda mana 2- i téé ngim mut i tel aujourd'hui: ini a nleege bakén len

accroc (n.m.) liél; la morsure du chien acculer (Y.) i hige ngim mut; les
lui a laissé quelques accrocs au mollet ennemis l'ont acculé jusqu'à son dernier
gauche: mason ma ngwo ma nyék nye retranchement: baoo bé ba nhige nye
ndék maél i liyut Ii waé letee ni i /isolbene jé Ii Ii nsôk

accrocher (Y.)i paftng ngimjam, i péfingi acculturation (ni) 1- lihenlak Ii ba


ngim jam, i yéni ngim jam; ma mère a nhenel libak Ii ngim mut 2- ngi bana ki
accroché quelques casseroles au mur: ngende ngende yon libak
ini a nyéiii dibee dihogi i libap
accumulation (ni) ngunde
accrocher (s') (v.) 1- i panngap, i yenep
2- i non ngim mut yen yen; il s'accroche accum uler (v.) i ngunde mam
beaucoup à son ami: a 'non liwanda jé
munu imbus yen yen accusateur (trice) (n.) nsoman

- 38 -
acquérir
accusation (ni) soman acheter (v.) i somb ngim jam; NGO
MBELHIOL a acheté du poisson au
accusatoire (adj.) ngim jam i i nhôla i marché: NGO MBELHIOL a nsomb tjobi
soman ngim mut ijôn

accusé (e) (n.) mut nu ba nsoman acheteur (euse) (n.) nsomb

accuser (v.) 1- i soman ngim mut; ils achevé (e) (adj.) 'meehege, 'mélhak
m'ont accusé de vol: ba nsoman me le
me 'nip 2- i yis ngim mut le u nkôs yom a achèvement (n.m.) mameehe, mamélés
ftômIe we ;j'accuse réception de ta lettre
du 2 janvier: me nyis we le me nkôs kaat achever (v.) i meehe ngim jam, i mélés
yon i dilo diba di sôn i bisu i u bi ômle me ngim jam; j'ai achevé la construction
de ma maison: me 'meehe maon ma
acéphale (adj.) ngim ane i i yé kikii i ndap yem
mbok 'ngoo, ngim énéI i i yé kikii i mbok
'bandéftnga achoppement (n.m.) Iibaagege Ii ba
mbaage; Seigneur, évite-moi toutes les
acerbe (adj.) béiha pierres d'achoppement sur mon chemin:
a Ta, bémblaha me ngok i baagene yosô
acéré (e) (adj.) ngim buk i i mbabana i i njel yem
mahoftol
achopper(~)ibaage
acharné (e) (adj.) 1- ngim mut i i nyuha
bé malép 2- ngim mut i i gwé nem 'ngui acide (adj.) béiha ; cette orange ci a un
goût acide: pôma nunu a mbai
acharnement (n.m.) l-linyuhga Iibanyuha
bé malép 2- Iibanga Ii ba gwé nem 'ngui ; acidité (ni) libayak Ii ngim jam i
il lutte avec beaucoup d'acharnement: a mbai
njo san kikii mbondo njéé
acolyte (n.m.) 1- bot yon 2- nhôIa pada i
acharner (v.) 1- ngi nyus ngim mut ngéda nu ambon mésa
maIép2- i bana nem 'ngui
acompte (n.m.) libôtlak Ii ba mbôdôl
achat (n.m.) sômba; j'ai fait beaucoup ngim piI
d'achats: me nsomb ngandak gwom 1-
pouvoir d'achat: ngui 'sômba acoquinement (n.m.) atba Iônni ngim
béba mut
acheminement (n.m.) lijuphak Ii ba
njubus ngim jam i njel, liomok Ii ba nom acoquiner (s') (v.) i atba lôftni ngim béba
nglm Jam mut; il n'est pas utile de t'acoquiner avec
ce malfaiteur: i ta bé nsen le u atba lônni
acheminer (v.) i jubus ngim jam i njeI, i mbon mabe nu
am ngim jam ;j'achemine mon courrier
demain: me nom bikaat gwem yani acquérir (v.) i kôs ngim jam; peut-on
acquérir la liberté sans lutte? baa ba nIa
achetable (adj.) ngimjam i ba nIa somb kôs kunde ngi san?

- 39-
acquiescement
acquiescement (n.m.) ngémhe action (n./) libonok Ii ba mbon ngimjam,
ligwelek Ii ba ngwel ngim jam, lisalak Ii
acquiescer (v.) i kémhe, i kôgôl ngok yada ba nsaI ngim jam
lôfini ngim mut; son père a acquiescé
malgré lui la décision de déménager actionnaire (n.m.) ngim nsanga i i mbem
que son fils a prise: isan a 'neebe lônni ngim yéne
bikim bi tjô bitelbene bi lok yé i nyon inyu
mabôô mé actionnement (n.m.) likihak Ii ba nkis
nglm jam
acquis (n.m.) ngimjam i i 'mal kuha
actionner (v.) i kis ngim jam, i sélés
acquisition (nf) likôhôk Ii ba nkôs ngim nglmjam
jam Iônni ngandak manjeI
activateur (adj.) ngim jam i i ntôdôl
acquitter (v.) 1- i saa ngim piI; il a ngim jam ipe, ngim jam i i nhudul ngim
acquitté de sa dette: a nsaa pi! wé 2- i jam Ipe
net nkaa ; on l'a acquitté: a 'net nkaa
activation (nf) Iitôtlak Ii ba ntôdôI ngim
acrimonie (nf) iun hibe jam, lihutlak Ii ba nhudul ngim jam

acrimonieux (euse) (adj.) ngim mut i i activement (adv.) Iônni mbimba ibabé i
mpot Iôfini bibafinga bi iun waa

acrobate (n.m.) ngim mut i i mpi ngôlô, activer (v.) i ti ngim jam ngui ; active le
ngim mut i i mpa nkadak feu: kônde ada hiéé le u ti hio ngui

acrobatie (nf) Iipik Ii ba mpi ngôlô, activer (v.) i tôdôl ngim jam, i hudul
lipak Ii ba mpa nkadak nglmjam

acrobatique (adj.) ngim jam i i nlôl i activer (s') (v.) i ligip; les élèves
lipik Ii ba mpi ngôlô, ngim jam i i nlôI s'activent à passer leurs examens: baudu
IipakIi ba mpa nkadak ba nligip inyu i tékbaha manoodana
map
acte (n.m.) ngim jam i u mbon; il a
commis un acte repréhensible: ambon activité (ni) 1- ntén nson 2- mbimba
,
jam libe Ii Ii mbat Ie ba nti nye nôgôs nson
1- acte de naissance: mbôgi 'ligwéé 2-
acte de mariage: mbôgi 'libii 3- acte de actualiser (v.) i bon ngim jam le i kiha
décès: mbôgi 'nyemb lônni mangéda ma Ien

acteur (trice) (n.) sôm sôm mbonjam actualité (nf) manwin ma ngim mangéda ;
l'actualité de ce mois est riche en évène-
actif (n.m.) nsofingi u ngim gwom u ngim ments: manwin ma sôn ini mayé ngandak
mut i gwé tole u i bi bon
actuel (elle) (adj.) jam Ii nano, jam Ii
actif (ive) (adj.) ngim mut i i mbon ngim ngim ngéda; ce que l'on te dit est actuel:
jam jam Ii nano jon ba nkal we

- 40-
administrateur

actuellement (adv.) i len ini, i nano nunu, adéquat (e) (adj.) ngimjam i i kôli, ; elle
i ngéda ini a tenu des propos adéquats: a mpot hop
u u bak u kôli
acuité (nj) mbimba
adhérence (nj) liatbege Ii ngim jam i
acul (n.m.) tjihe fiatbe

acyclique (adj.) ngim jam i i gwé bé adhérent (e) 1- (n.) jô i ngim likoda 11-
mangéda (adj.) ngim jam i i fiatbe

ad hoc (IDe. adj) ngende ngende adhérer (v.) 1- i jôp i ngim jam; il a
adhéré à un mouvement de libération: a
ad libitum (Ioe. adv) letee ngôÎi yon i mal bi jôp i nlôii 'tohi 2- i atbe ; le papier a
adhèré au mur: péba i iiatbe i libap
ad patres (IDe adv) i ndôa
adhésif (ive) (adj.) ngim jam i i natbe
ad vitam eternam (Ioe adv) mba ni mba,
boga ni boga adhésion (ni) 1- liyilga Ii ba nyiIa jô i
ngim Iikoda 2- liatbege Ii ngim jam i fiatbe
adage (n.m.) ngéni
adieu (int. et nm) ndik i bôm ikeni
adaptabilité (nf) libak Ii Ii mbon le
gwom bi kihga adipeux (euse) (adj.) ngim jam i i gwé
mahon
adaptable (adj.) ngimjam i ba nIa bon le
i kihga lônni ngimjam ipe adjectif (ive) (nm et adj) libak Ii ngim
Jam
adaptatif (ive) (adj.) ngim jam i i mbon
le gwom bi kihga ntôn adjectiver (v.) i ti ngim jam ngim libak

adaptation (nj) meia adjoindre (v.) i nôfihe ngim mut ngim


mut ipe
adapter (v.) i bon le gwom bi kihga
adjoint (e) (n.) 'non mut nu bisu, mut nu
adapter (s') (v.) i meia ; je m'adapte à ba nyônôs ibaa
toutes les situations: me meia hikii libak
adjonction (n./) linôfihege Ii ba 'nôfihe
additif (ive) (adj.) ngim jam i ba 'nôbe i ngim mut ngim mut ipe
.. . . .
ngn nglm Jam Ipe
adj uger (v.) i neebe ndamba i i yé i ngii
addition (nj) ngônde,. le maître nous
apprend l'addition ces jours ci : malét a admettre (v.) i neebe ngim jam ;j'admets
'niiga bés ngônde mana masaii cette sentence: me 'neebe mbagi 'nkaa ini

additionner (v.) i bon ngônde, i kônde administrateur (n.m.) nane nglm pes
'nkon,fiénéIngimpes 'nkon
adepte (n.) mbôn

- 41 -
administration
administration (nf) énél, ane adoptant (e) (adj.) ngim mut i i ngwélél
ngim man i bel
administrativement (adv.) lôiini ngui i
baénél adopter (v.) 1- i neebe ngim jam, i
kérnhe ngim jam; l'assemblée générale
administré (e) (n.) mut nu ba nénél, mut a adopté quatre résolutions lors de la
nu ba iiane dernière réunion: likoda Ii bi neebe
makidik mana ma ma bi yôna i boma i bi
administrer (v.) i ane, i énél takbe 2- i gwélél ngim man i bel

admirable (adj.) ngim jam i ba nIa adoption (nf) l-likérnhegelibankémhe


memle ngim jam, lineebege Ii ba 'neebe ngim
jam 2- ligwéélak Ii ba ngwélél ngim man
admirateur (trice) (n.) 'memle bôt i bel

admiratif(ive) (adj.) ngim mut i i 'memle adorable (adj.) ngim jam i i kôli le ba
ngim mut ipe gwés yo iloo lihéga

admiration (nf) mamemle adorablement (adv.) ni gwéha iloo


lihéga
admirativement (adv.) lôiini mamemle
adorateur (trice) (n.) ngim mut i i
admirer (v.) i memle ngim mut tole ngim ngwés ngim mut ipe tole ngim jam iloo
jam, i gwésngimmuttolengimjam ;} 'admire lihéga
ta loyauté: me ngwés telepyon sép
adoration (n./) ligwéhék Ii ba ngwés
admissibilité (nf) lineebege Ii ba nIa ngim mut tale ngim jam iloo lihéga
sôk neebe ngim mut tole ngim jam
adorer (v.) i gwés ngim mut tale ngim
admissible (adj.) ngim mut tale ngim jam iloo lihéga ; j'adore la lecture: me
jam i ba nIa sôk neebe ngwés me nsonngol bikaat iloo lihéga

admission (nf) lineebege Ii ba nsôk adossement (n.m.) libak Ii ngim jam i ba


neebe ngim mut tole ngim jam 'niIme imbus

admonestation (nf) linyéiyak Ii ba adosser (v.) i nigip lôftni mbus


nyéyéi ngim mut le i tiimba ha baft ki boft
nlélém béba jam adosser (s') (v.) i nikbene imbus

admonester (v.) i nyéyéi ngim mut le i adoucir (v.) i tômbôs ngimjam, i bômbôs
tiimba ha ban ki boft nlélém béba jam ngim jam; adoucis ta voix quand tu
paries aux gens: tômbôs kin yon i ngéda
admonition (nf) soso nyayak u mpôdôs bôt

adonner (s') (v.) i tiba nkikip inyu ngim adoucissant (e) (adj.) ngim jam i i
jam; il s'est adonné à la boisson: mook mbômbhana, ngim jam i i ntômbhana
ma bi yon nye nkikip

- 42-
affaiblissement
adoucissement (n.m.) Iibômbhak Ii ba aérateur (n.m.) juphene i mbebi
mbômbôs ngim jam, Iitômbhak Ii ba
ntômbôs ngim jam aération (ni) Iijuphak Ii ba njubus
mbebi i ngim homa
adresse (n.f) 1- jôI Ii homa ba nyééne ;
communique-nous l'adresse de ton aéré (e) (adj.) ngim homa i mbebi i njôp
domicile: ti bés jôlli homa u nyééne
aérer (v.) i jubus mbebi i ngim homa, i
adresser (v.) i ômle mut ngim jam; je bon le mbebi ijôp i ngim homa ; de temps
t'ai adressé une lettre hier: me bi ômle en temps, il faut aérer la maison: ho
we kaat yani 2- i pôdôs ngim mut,. je ngéda, u ba ujubus mbebi ikédé ndap
m'adresse à toi: we nyen me mpôdôs
aérodrome (n.m.) Iipuuene, Iibetbene
adroit (e) (adj.) nIénéI Iôfini Iinôyôi Ii dinuni di bikei

adroitement (adv.) Iônni yi left aérophobie (ni) woni u mbebi

adulateur (trice) (n.) nlôphe bôt aéroport (n.m.) lipuuene, libetbene Iôfini
Iinôyôi Ii dinuni di bikei
adulation (nj) Iilôphege Ii ba nlôphe
bôt aéroportuaire (adj.) ngim jam i i
mbéfinge libetbene, Iinôyôi ni Iipuuene Ii
adulte (n.m.) nhôlak mut dinuni di bikei

adultération (n.f) Iitambga Ii ba ntamba affabilité (ni) minyaô


nglmjam
affable (adj.) minyaô
adultère (ni) matjanng
affablement (adv.) ni minyaô
adultère (ni) matjanng
affadir (v.) i tamba ngimjam
adultérer (v.) i tjanngap
affadissant (e) (adj.) ngimjam i i ntamba
adultérin (e) (adj.) man 'matjafing mam

advenir (v.) ta kii i pam, ibabé i tiida ;je affadissement (adv.) Iitambga Ii ba
t'aiderai quoi qu'il advienne: m'a hôla ntamba ngim jam
we to kii i mpam
affaiblir (v.) 1- i suus ngim mut tole ngim
adverbe (n. m.) Ielaa, Iaa jam ngui ; la maladie l'a affaibli: kon u
bi suus nye ngui
adversaire (n.) nkolba, mpémbaha kin,
mbon pémbsan Iônni we affaiblissant (e) (adj.) ngim jam i i
nsuhana ngui
adversité (ni) koIba, pémbaha kin,
pémbsan affaiblissement (n.m.) Iisuuhak Ii ba
nsuus mut ngui ; Iisôhôk Ii ba nsôs ngui

- 43-
affaire
affaire (nf) 1- jam; cette affaire ne me affection (nf) 1- ngandak ngwéha ;j'ai
concerne pas: jam Ii Ii mbéiinge bé me beaucoup d'affection pour ma mère: me
2- ndan ; cette affaire se terminera mal: gvvés ini ngandak 2- kon; son frère a
ndaii u w'a sôk bé loiinge une affection cutanée: man nyaii nu mut
nlôm a nkon i kôgôô
affairé (e) (adj.) ngim mut i i pégi
ngandak affectionner (v.) i gwés ngim mut tole
ngim jam ngandak; ce joueur de foot-
affairement (n.m.) libak Ii ngim mut i i bail affectionne cette position: nunu
pégi ntôk litamb Ii ndamb a ngwés litelbene
liningandak
affairer (s') (v.) i pagap
affectueusement (adv.) lôii.ni ngandak
affaires (n./) gwom, bibumbuu prends ngwéha
"
tes affaires et va -t-en : bada bibumbuu
gwoii, u ôm nyuu i tan affectueux (se) (adj.) ngim mut i i
ngwéhna
affairisme (n.m.) lipakbak Ii ba mpagak
inyu mam ma minkus afférent (e) (adj.) ngim jam i i nkiha
lônni ...
affaissement (n.m.) mayumbup; on a
assisté à l'affaissement du toit ce matin: affermir (v.) i lédés ngim jam; les
di ntehe mayumbup ma nyôl i kekela ini disciples affermissent leur foi: banigil
ba nlédés hémle yap
affaisser (s') (v.) i yumbup ,. le toit s'est
affaissé hier: nyôl u bi yumbup yani nu affermissement (n.m.) Iiléthak Ii ba
a bi takbe nlédés ngim jam

affaler (s') (v.) i leba kalô ,. il s'est affalé afféterie (nf) Iilââhaga Ii ba nlââha
sur le lit : a nleba kalô i naiii
affichage (n.m.) 1- libamblak Ii ba
affamé (e) (adj.) mut nu njal i gwé, mut mbambaI ngim jam 2- Iipémhak Ii ba
nu ba nyis njal mpémés ngim jam i pubi

affamer (v.) i yis ngim mut njaI ,.pouquoi afficher (v.) i bambal ngim jam; il
l'as-tu affamé ainsi? inyu kii u nyis nye affiche sa richesse: a mbamballingwaii
njal hala? jé 2- i éde ngim jam; affichons ce papier
au tableau: di éde lipep lini i libam
affameur (euse) (n.) nyis bât njaI
affidé (e) (adj.) ngim mut i u nIa kaI mam
affecter (v.) 1- i nyo ngim mut, i tihba mon
ngim mut; la mort de son père l'a
beaucoup affecté: nyemb 'isan i bi nyo affilée (d') (adv.) wada imbus nunu,
nye ngandak 2- i am ngim mut homa yada imbus ini, ibabé i en ; il reçut ses
numpe ; il a été affecté à MAKAI,' ba bi visiteurs d'affilée: a bi leege bakén bé
om nye i nson i MAKAI wada imbus nunu

- 44-
affûter

affinité (nf) liada la mauvaise nouvelle qu'elle a reçue l'a


affolée: nwin mbe a nkôs u nkônha nye
affirmatif (ive) (adj.) ngim mut tole ngim woni ngandak
jam i i yé ntiik
affoler (s') (v.) ikon wofii ngandak
affirmation (nf) litiik Ii ba ntii ntiik
affranchi (e) (adj.) ngim mut i i ntémb
affirmativement (adv.) nI maliga kunde
momasô
affranchir (v.) 1- i timbis ngim mut
affirmer (v.) i tii ntiil}, i tii ngo mom; a kunde 2- i om ngim kaat ; j'affranchis
ntii ntiik le isan a nlo yani : il affirme que ma lettre pour le Congo: me nom kaat
père arrive demain yem i Kônngô

affirmer (v.) i tii ntiik, i tii ngo mom; a affranchir (s') (v.) i témb kunde; nous
ntii ntiik le isan a niDyani : il affirme que devons absolument nous affranchir
père arrive demain par la lutte sous toutes ses formes: di
nlama témb kunde lôiini mintén mi bisan
affleurer (v.) i kôlha ngim gwom nwominsôna

affliction (nj) soso ndutu 'fiem affranchissement (n.m.) 1- litimbhak Ii


ba ntimbis ngim mut kunde 2- tohi
affligeant (e) (adj.) ngim jam i i ntina
soso ndutu i fiem affres (nf pl) ndéfinga

affliger (v.) i ti ngim mut soso ndutu affreusement (adv.) lôfini ngandak béba
i fiem; la mort de son fils unique l'a
beaucoup affligée: nyemb i ipoma hié hi affreux (se) (adj.) bébajam ; ce qu'elle a
man i bi ti nye soso ndutu i iiem fait est affreux: ambon bébajam

affluence (nf) lilok Ii ngandak bôt i nlo affriander (v.) i lôphe bôt
ngélé yada
affriolant (adj.) ngim jam i i fiôt bôt
affluer (v.) i 10 ngandak ngélé yada
affrioler (v.) i ôt bôt
afflux (n.m.) lilok Ii ngandak bôt i nlo
kunda yada affront (n.m.) kolba

affolant (e) (adj.) ngimjam i i nkundhana affrontement (n.m.) kolba


njék
affronter (v.) i kolba ngim mut, i bet ngim
affolé (e) (adj.) ngim mut i i mbofi mut i mbom; monsieur, ne m'affronte
wengofile i kônd njék pas: a sanngô, u bet ban me i mbom

affolement (nom.) soso wofii affûter (vo)i hôI ngim jam; j'affûte ma
matchette : me nhôl kwade wem
affoler (vo) i kônha mut wofii ngandak ;

- 45-
afin que
afin que (loc prep) inyu i bon le je suis ôbôs mam, ngimjam i i nkônde bébés mam
venu personnellement afin que je" puisse
voir de mes propres yeux: me nlo memede aggravation (n.f) likôndge Ii ba nkônde
mede inyu i bon le me téé ijis jem ôbôs mam, likôndge Ii ba nkônde bébés
mam
africain (e) 1- (n.) man Africa 2- (adj.)
ngim jam i i nlôl i Africa aggraver (v.) i kônde bébés mam, i kônde
ôbôs mam ; parle le moins possible, tu
africaniser (v.) i yilha ngim jam jam Ii risques d'aggraver la situation: pot ndék
Africa tiga le u kônde bébés mam

agaçant (e) (adj.) ngim jam i i nhomba agile (adj.) kwele, mut 'makwasi, ngim
mut i i nhoo bon ngim jam
agacer (v.) i yam ngim mut, i homb
ngim mut; les enfants nous agacent avec agilement (adv.) lôftni makwasi, lônni
leurs cris: bonnge ba nyam bés lônni mahoo
minlondok nwap
agilité (nf) makwasi, mahoo
agacerie (nf) homba
agir (v.) i bon ngim jam; il faut penser
âge (n.m.) nwii mi mut tale mi jam; quel avant d'agir: i nsômbla i tibil honol ilole
âge as-tu? : u gwé nwii nwanen ? u mbon jam

âgé (e) (adj.) nunuk, man; une personne agissant (e) (adj.) ngim jam i i mbon
âgée: man mut ngim jam ipe

agencement (n.m.) libogok Ii ba mbok agissements (nm pl) bibônôl bibe,


nglm mam mabonok mabe, bikil bibe, makenek
mabe
agencer (v.) i bok ngim mam
agitateur (trice) (n.) nyinngis bôt
agenouillement (n.m.) liômôk Ii ba nôm
mabon 'isi agitation (nf) linyinnghak Ii ba nyiftngis
nglm Jam
agenouiller (s') (v.) i ôm mabon 'isi ; les
chrétiens s'agenouillent pour adorer leur agité (e) (adj.) ngim mut tole ngim jam i
Dieu: banon Kilistô ba nôm mabon map i nyiftngha ngandak
'isi inyu i soohe Nyambe wap
agiter (v.) i nyiftngis ngimjam ; le malade
agglomération (nf) libôk, homa nu a agite sa main de douleur: nkokon a
gwé ngandak mambai nyinngis woo wé inyule a 'nok njôkhe

agglomérer (s') (v.) i gwaftna agneau (n.m.) man ntômba; « Agneau


de Dieu, toi qui enlèves les péchés du
agglutiner (s') (v.) i atba monde, aie pitié de nous: A man ntômba
nu Nyambe nu a nhéa mabe ma nkon 'isi,
aggravant (e) (adj.) ngimjam i i nkônde kon bés ngoo»

- 46-
aIgreur

agonie (ni) liyenbak Ii mut a nyenep s'est aguérri aux mauvaises choses:
bibéba bi mam bi mbon nye le a yila kikii
agonir (v.) i yenep ngwégwét

agonisant (e) (adj.) ngim mut i i nyenep, aguichant (e) (adj.) ngim mut i i
ngim mut i i yé i pôla nyemb ni nin, ngim nsuuana
mut i i yé i pôla lipan ni kôdôk
aguicher (v.) i suu bôt, i nyumbla
agoniser (v.) i yenep, i ba i pôla nyemb
lônni nin, i ba i pôla lipan lônni kôdôk ; aguicheur (euse) (adj, nom) ngim mut i
safemme agonise depuis six jours : nano i nsuu bôt bape, ngim mut i i nyumbla
a yé dilo disamalle nwaa wé a yéni bôt bape

agrandir (v.) i kénbaha ngim jam; on a ahaner (v.) i hehel


agrandi la porte: ba nkénbaha nwemel
ahuri (e) (adj.) ngim mut i i nyila jôn
agréable (adj.) 1- lonnge; cet endroit
est agréable: homa nunu a yé lonnge ahurir (v.) i yilha ngim mut itégéé, i
2- minyaô ; le père de mon ami est très yumus ngim mut
agréable: isan liwandajem a yé minyaô
ngandak ahurir (v.) i yilha ngim mut jôfi

agréablement (adv.) lônni minyaô; ils aide (ni) 1- mahôla ,. j'ai besoin d'aide
nous ont accueillis agréablement: ba pour faire ce travail: me gwé ngôn
nleege bés lônni minyaô ngandak mahôla inyu i gwel nson unu 2- nhôla ;
voici mon aide dans le domaine scolaire:
agréer (v.) i neebe ngim jam; ma nhôla wem nunu inyu mam ma sukulu
demande a été agréé: ba 'neebe jam Ii
me bi bat aider (v.) i hôla ; a- cet instrument aide à
soulever tout ce qui est très lourd: sélél
agrément (n.m.) kunde ; il a reçu l'agré- ini i nhôla i pa gwom bi nyét ngandak b-
ment d'exercer la profession d'avocat: a il aide beaucoup ses frères: a nhôla lôk
nkôs kunde i sal nson u kéé bôt nyan ngandak

agrémenter (v.) i kônde lémés ngim jam aïeul, aïeule (n.) 1- isôgôl 2- mbômbô,
majô
agriculteur (trice) (n.) nsal nwom
aieux (n. m.) basôgôlsôgôl
agriculture (ni) nson u nwom
aigre (adj.) béiha; il refusa de boire du
agripper (s') (v.) i kambbe; leur vin aigre: a tjél nyo tambén
président s'agrippe au pouvoir: nénél
'Ionyap a nkambbe i yééne 'ane aigrefin (n.m.) mut 'mangannga

aguerrir (v.) i meia gwét aigreur (ni) bai,. son discours contient
une dose d'aigreur: hop wé u mbai
aguerrir (s') (v.) i yila ngwégwét; il

- 47-
aigrir (s ')

aigrir (s') (v.) i yiIa béiha, i hieIba béiha ; air (n.m.) mbebi
celui que je considérais comme aimable
s'est-il aigri? : nwet nu me honlak le a aisance (ni) liyokbak Ii mut a nyogop
yé lonnge nyen a hielba béiha ?
aisé (adj.) ngim mut i i yôgi
aigu (ë) (adj.) iwén; elle a une voix
aiguë: a gwé iwén hi kin aisément (adv.) ibabé ndutu, lônni
matombies
aiguille (ni) ndondok
aisselle (ni) nyambékté, nyambugi
aiguiller (v.) i henel ngim njel ; il devait
faire la maçonnerie, mais son professeur ajourner (v.) i bupe ngimjam ; ajournons
l'a aiguillé sur une autre voie: a lamga d'abord ce rendez-vous: di nya bupe
nigil maon, ndi malét wé a nhenel nye ndugi likak lini
njel ipe
ajuster (v.) i kôlha ngim gwom; le
aiguillon (n.m.) nséhi menuisier ajuste les deux planches: nsal
bikék a nkôlha bibam gwo bibaa
aiguiser (v.) i hôI, i bakhe ; il aiguise sa
matchette : a nhôl kwade wé alanguir (v.) i wéés ngim mut

ail (n.m.) ntén lilan Ii nkana wada alanguissement (n.m.) liwééhak Ii ba


nwéés ngim mut
aile (n.f) papai
alcool (n.m.) liumb
ailé (e) (adj.) ngim jam i i gwé bipapai
alcoolisé (e) (adj.) ngimjami i liumb
ailier (n.m.) ntuguI Iitam Ii ndamb i
mapan alerter (v.) i ti ngim mut biyihne; la
police a alerté la population de ne pas
ailier (n.m.) ntugullitam Ii ndamb i ngim sortir: bisônda bi nti bôt biyihne le ba
papai pam ban i tan

ailleurs (adv.)homanumpe ;jemerefugie alibi (n.m.) dipambana


ailleurs: me nsolbene i homa numpe
aliénable (adj.) ngim mut i ba nIa
aimable (adj.) mut 'gwéha, mut 'minyaô junbaha

aimablement (adv.) Iônni minyaô aliénant (e) (adj.) ngim jam i i


njunbahana
aimer (v.) i gwés ,. il l'aime à lafolie : a
ngwés nye kikii kimangeni nlémba aliénation (ni) liyilhaga Ii ba nyiIha
ngim mut jôn ; ba mbéna pôdôl jam li bôt
ainé (e) (n.) man nu man ba ba bi kwo jôn ni bomede : on parle
souvent du phénomène social de l'auto-
ainsi (adv.) hala; c'est ainsi qu'il parle: aliénation de l'homme
hala nyen a mpot

- 48-
allier (s ')

aliéné (e) (adj.) ngim mut i ba bi yilhajôfi allécher (y.) i bond ngim mut, i lôphe
ngim mut
aliéner (y.) i yilha ngim mut jôfi; la
colonisation a beaucoup contribué à allée (ni) njel, lilôô, litakbene
aliéner certaines populations: bapégés
bôt ba hi kwés bôt bahogi hijôn allégation (ni) bitelbene

alignement (n.m.) litééak Ii ba ntéé ngim allégeance (ni) linyafilak Ii ba nyafial


bôt tole ngim mam i nlôfi ngim mut makôô

aligner (y.) i téé ngim bôt tole ngim gwom allègement (n.m.) lihôihak Ii ba nhôyôs
i nlôfi; l'institutrice aligne les élèves nglm Jam
selon leur taille: malét a ntéé bonnge i
nlôn i nonnaga lônni mintel nwap alléger (y.) i hôyôs ngim jam; le soutien
de son ami a allégé sa peine: mahôla ma
aligner (s') (y.) i telep i nlôfi ngwa yé ma hi hôyôs ndutu yé

aliment (n.m.) bijek allégorie (n.f) yimbne

alimentation (ni) bijek bi ba nje allégresse (n.f) mahak

alimenter (y.) i jés ngim mut allemand (e) 1- (n.) a- man tole ngond i
Jaman b- hop u Jaman 2- (adj.) ngimjam
alimenter (s') (y.) i je bijek ; le malade i i nlôl i Jaman
s'alimente correctement: nkokon a nje
bijek i nya i kôli aller (n.m.) maké

alitement (n.m.) linifiak Ii ba 'nifii nkokon aller (y.) i ke ; ma soeur ne va pas ce


i nafii matin au travail: manké nu mudaa a nke
bé kekela ini i nson
aliter (y.) i nifii nkokon
allergie (n.f) ngi la hônba ngim jam
allaitement (n. m.) linyufthak Ii ba nyufius
mut allergique (adj.) ngim mut i nyuu yé i nIa
bé hônba ngimjam
allaiter (y.) i nyufius ngim mut; la chatte
allaite ses petits: rUn sinngi u nyuiius alliance (ni) malômbla, mayekna; il a
bon hé fait alliance avec ses beaux-parents: a
ntékhaha malômbla lônni bakil bé
allant (e) (n.) nke
allié (e) (adj.) nhôla safi
alléchant (e) (adj.) ngimjam i bambôndôl
bôt, ngim jam i ba nlôphene bôt allier (y.) i at

aUèchement (n.m.) libondok Ii ba mbond allier (s') (y.) i atba lônni bôt bape ; les
ngim mut, lilôphege Ii ba nlôphe ngim mut croyants essaient de s'allier avec leur

- 49-
allocution
Dieu: bahémle ba 'noode atba lônni 'bititii, ndi ki iyé le a yé ngi mal bon nson
Nyambe wap 'suklu

allocution (nj) hop u ngim baftnga mut alors que (loc con}) ndi ki ; a nsômbôl
i nyoii ke ndi ki bôt bobasôna ba ngi yii : il veut
s'en aller alors que tout le monde est
allogène (adj.) nyoyo encore là

allongé (e) (adj.) ngim jam i ba alourdir (v.) i yidis ngimjam ; tu alourdis
mbuiingbaha, ngim jam i ba iiébés ta tâche au lieu de l'alléger: u nyidis
nson won i homa u lamga le u hôyôs wo
allongement (n.m.) Iibuiingbahaga Ii
ba mbufingbaha ngim jam, Iiéphak Ii ba alourdissement (n.m.) Iiyithak Ii ba
Bébés ngim jam nyidis ngim jam

allonger (v.) 1- i buiingbaha ngim jam, alphabet (n.m.) iiumba 'bibafinga bi


i ébés ngim jam; 2- i nifii ngim jam tole ngim hop, alfabét
ngim mut; allonge cet enfant ci sur le
lit : nini mannge nunu i nani yé alphabétique (adj.) ngim jam i i nlôI i
alfabét
allouer (v.) i ti ngim mut ngim moni
alphabétiquement (adv.) Iôiini mahôla
allumage (n.m.) Iikwiyge Ii ba nkwiye ma alfabét
nglmjam
alphabétisation (n./) Iiniigaga Ii ba
allumé (e) (adj.) nkwiyge, nkuige 'niiga bôt i tila ni i soiingoI ngim hop

allume-cigares (n.m.) kwiyne i siga alphabétiser (v.) i niiga bôt i tila ni i


soiingoI ngim hop
allume-feu (n.m.) kwiyne 'hiéé
alphabétisme (n.m.) matila ma ma nlôI
allumer (v.) i kwiye hiéé, i kuye hiéé, i ni ngim alfabét
ha hiéé ; allume lefeu: kwiye hiéé
alter ego (n.m.) mut woii botiiem
allure (nj) makenek
altérabilité (nj) Iibak Ii ngim jam i i
allusif (ive) (adj.) ngimjam i i ngwés kaI mpala ôbi
ngim jam ipe
altérable (adj.) ngim jam i i nIa pala ôbi
allusion (nj) Iiyéiiék Ii ba nyéii kaI le ;
u nyén kal le kii ?: tu fais allusion à altérant (e) (adj.) ngim jam i impala
quoi? ôbôs ngim jam ipe

alors (adv.) jon 1- et alors? : jon kii? altération (ni) Iiôbak Ii ngim jam i
2- alors que: ndi ki ; il passe son temps iiôbi
à regarder la télévision alors qu'il doit
faire ses devoirs: a nhel i bénnge nkuu altercation (n./) jomoI

- 50-
améliorer

altérer (v.) i ôbôs ngimjam ambassade (nj) ndap 'Ion i i yé i ngim


Ion ipe; ambassade de Namibie en
alternant (e) (adj.) ngim jam i i mbon France: ndap i Namibia i Pulasi
jam imbus ii ipe
ambassadeur (drice) (n.) nôma nu ngim
alternativement (adv.) Iôfini mabonok le Ion i Ion ipe
wada imbus nuu
ambiance (nj) mayôkbe
alterner (v.) i bon ngimjam wada imbus
nuu ambidextre (adj.) ngim mut i i ngwéléI
moo mé mo imaa
altruisme (n.m.) Iibak Ii mut 'bôt
ambigu (ë) (adj.) ngim jam i i 'nôôga bé
altruiste (adj.) mut 'bôt Ionnge

altruiste (n.) ngwés bôt bape ambiguité (nj) ngi nôôga Ionnge

alunir (v.) i téé kôô i sôn; les Blancs ambigument (adv.) Iônni ngi nôôga
disent qu'ils ont aluni: Bakana ba nkal
le ba bi téé makôô i sôn ambitieux (euse) (adj.) ngim mut i i nlen
nem
amabilité (n./) minyaô, Iiyômba
ambition (nj) Iilenek Ii ba nlen 'nem
amadouer (v.) i Iôphe ngim mut, i bond
ngim mut ambitionner (v.) i Ien nem, i bana ngôn ;
a nlen nem i kena Ion: il ambitionne
amaigri (e) (adj.) nkôdôk, nkôt d'être président de la république

amaigrir (v.) i kudus ngim mut tole ngim ambulance (nj) matôa ma ma mbegee
Jam bakokon

amaigrissant (e) (adj.) ngim jam i i ambulancier (ère) (n.) nluk matôa ma
nkuthana ma mbegee bakokon

amaigrissement (n.m.) Iikôt, Iituni âme (ni) mbuu

amalgame (nj) mbôtna, ngwana, ndôk améliorable (adj.) ngim jam i ba nIa
mpôtna lémés

amant (e) (n.) mbok, Iinyaa, isomb, ibôn améliorant (e) (adj.) ngim jam i i nIa
Iémés ngim jam ipe
amas (n.m.) Iingund ; un amas de terre:
lingund Ii biték amélioration (nj) Iilérnhak Ii Ii ba
nlémés ngim jam
amasser (v.) i ngunda ngim gwom, i kot
ngim gwom; elle a amassé une grande améliorer (v.) i Iémés ngimjam; si l'on
fortune: a nkot ngandak nkus pouvait améliorer les conditions de vie

- 51 -
aménagement

des populations: ibale ba lak lémés libak ngim inuni hi bikei i bi bedep yani i ngii
li niii Ii mamut ma bôt malép

aménagement (n.m.) Iitiplak Ii ba amerrissage (n.m.) libetbak Ii ngim kiI i


ntibil bok mam, litiplak Ii ba ntibil téé mbedep i ngii malép
mam
amertume (n./) lilôli, lilôô
aménager (v.) i tibiI bok mam, i tibiI téé
mam ameuter (v.) i boft liyaa Ii ngwo

amendable (adj.) ngim jam i ba nIa tibiI ami (e) (n.) Iiwanda, ngwa ; man amie est
téé, ngim jam i ba nIa kogoI belle: liwanda jem li mudaa li yé lilam

amende (ni) fane, nôgôs amical (e) (adj.) ngim jam i i nlôl i
liwanda
amendement (n.m.) litiplak Ii ba ntibiI
téé ngim jam, IikokIak Ii ba nkogol ngim amicalement (adv.) lôfini mawanda
jam
amidon (n. m.) tas
amender (v.) i tibil téé ngim jam, i kogoI
nglmJam amidonner (v.) i ha tas i ngimjam

amener (v.) 1- i Iona ngim jam,- je vais amidonnerie (nf) Iiuu Ii tas
amener deux livres: me nlona bikaat
bibaa 2- i ba nhélhak ;je suis amené à te amincir (v.) i siibaha ngimjam, i tikbaha
sanctionner: me yé nhélhak i nôgôs we nglm Jam

amenuisement (n.m.) lisôhôk Ii ba nsôs amincissant (e) (adj.) ngim jam i i


ngul nsiibahana

amenuiser (s') (v.) i sôs ngui, i tigip ; ses amincissement (n.m.) lisiibahaga Ii ba
forces s'amenuisent petit à petit: ngui yé nsiibaha ngim jam, litikbahaga Ii ba
i nsôs ndék ni ndék ntikbaha ngim jam

amer (ère) (adj.) Iôla ; sa parole est amère amitié (n./) liwanda, libak Ii bôt ba ba
comme la bile: hop wé u nlol kikii njôiilô yé mawanda

amèrement (adv.) IÔÎini ngandak Iilôli, amnésie (nf) ihôya


lôfini ngandak lilôô
amnésique (adj.) ngim mut i i nhôya
américain (e) 1- (n.) a- man tole ngond i ngandak
Amérika b- hop u Amérika 2- (adj.) ngim
jam i i nlôl i Amérika amocher (v.) 1- i ôbôs ngim jam 2- i
bébés ngim jam
amerrir (v.) i bedep i ngii malép lônni
ngim kil; l'hydravion a amerri hier: amoindrir (v.) i siibaha ngim jam, i
tikbaha ngim jam

- 52-
amuïr
amoindrissement (n.m.) Iisiibahaga Ii ngond yem : sonfils est amoureux de ma
ba nsiibaha ngim jam, Iitikbahaga Ii ba fille
ntikbaha ngim jam
amour-propre (n.m.) gwéha i ndik mut
amollir (v.) i tômbôs ngimjam, i bômbôs nyemede
nglmJam
amovible (adj.) ngim jam i i nyifingha
amollir (s') (v.) i tomb, i bomb; les
feuilles de bananier s'amollissent sous amphibie (adj.) ngim nuga i i nIa nin i
l'effet de la chaleur: tjai di makubé di nkon lôfini i malép
ntomb i ngéda nu ba mbap tjo i hiéé
ample (adj.) ngim jam i i yé ikeni
amollissant (e) (adj.) ngim jam i i ngandak; elle porte un habit ample: a
ntômbhana, ngim jam i i mbômbhana nhéba mbot i yé nye ikeiii ngandak

amollissement (n.m.) Iitômbhak Ii ba amplement (adv.) Iônni bikeni ngandak


ntômbôs ngim jam, Iibômbhak Ii ba
mbômbôs ngim jam ampleur (ni) bikeni bi ngim jam

amonceler (s') (v.) i ngundba amplifiant (e) (adj.) ngim jam i i


nkénbaha gim jam ipe
amoncellement (n.m.) Iingund
amplificateur (trice) (n.) nkéfibaha mam
amont (n.m.) mabeda, fio u ngim jam
amplification (n.f.) likénbahaga Ii ba
amorçage (n.m.) Iihak Ii ba nha jeIe i nkénbaha ngim jam
nIop
amplifier (v.) i kénbaha ngim jam;
amorcer (v.) i ha jéIe i nIop on a beaucoup amplifié l'affaire de la
tuberculose: ba bi lôôha bep kénbaha
amorphe (adj.) ngimjam i i nyifingha bé jam Ii kon 'mbak

amortir (v.) i téé ngim jam; a ntibil amplitude (ni) linimblaga Ii ngim jam
téé litam Ii ndamb: il a bien amorti le i 'nimbIa
ballon
ampoule (n.f.) bahus ; elle a des ampoules
amour (n.m.) ngwéha, gwéha dans la paume de sa main gauche: a gwé
bibahus i libai Ii woo wé waé
amouracher (s') (v.) i gwés ngim mut
amputation (ni) likidik Ii ba nkit ngim
amoureusement (adv.) Iônni ni gwéha mut kôô, woo tole inoo

amoureux (n.m.) 1-ngwés 2- bagwéhna ; amputer (v.) i kit ngim mut kôô, woo tole
les amoureux: bôt ba ba ngwéhna inoo ; on l'a amputéd'unpiedà l'hôpital:
ba nkit nye kôô i ndap 'matipla
amoureux (euse) (adj.) ngim mut i i
ngwés ngim mut ipe; lok yé i ngwés amuïr (s') (v.) i kwo mbuk

- 53-
amuissement
amuissement (nom.) likwok Ii ba nkwo analyser (v.) 1- i yén ngobol i ngimjam
mbuk 2- i béfinge ngim kon

amulette (nf) mbabi ananas (nom.)jannga, tôn 'lilan

amusant(e)(adj.)ngimmuttolengirnjam anarchie (nf) mbok 'ngoo, mbok


i i 'nôlha bôt bape hiol ; cette histoire est bandénnga, mpunngu, liyanda, nsagat
très amusante: nan u u 'nôlha ngandak
anarchique (adj.) ngim jam i i nlôl i
amusement (nom.)binôlha mbok 'ngoo, ngim jam i i nlôl i mbok
bandénnga, mpufingu, liyanda, nsagat
amuser (v.) i nôlha bôt hiol ; il aime amuser
les gens: a n~és a nôlha bôt hiol anarchiquement (adv.) lôfini lisanda,
lônni mpufingu, lôfini liyanda
an (n.m.) nwii ; a- il y a maintenant trois
ans que je ne l'ai pas vu : nano a yé nwii anarchisant (e) (adj.) ngim jam i i nke i
miaa le me nsôga tehe nye b- ma fille a liyanda, ngim jam i i nke i mpufingu
quatre ans: ngond yem iyé biman bi nwii
mina anarchiste (n.) mut 'mpufingu, mut
'liyanda, mut 'nsagat
anachronique (adj.) ngim jam i i gwé
malukna ma mangé da ancestral (e) (adj.) ngim jam i i nlôl i
basôgôlsôgôl
anachronisme (nom.) Iiluknaga Ii ba
nlukna mangéda ancêtre (n.) isôgôlsôgôl

anal (e) (adj.) ngim jam i i yé i isulul ancien (ne) (adj.) 1- nlômbi; c'est un
/ivre ancien: nlômbi kaat u 2- kôba lônni
analogie (nf) liada kwafi ; dans la tradition ancienne: i mbok
kôba lôiini kwan
analogue (adj.) nglm Jam i i mpôôna
. 0 0
nglm Jam Ipe anciennement (adv.) kôba, kwan, behee;
anciennement, les gens étaient très soli-
analphabète (adj.) ngim mut i i nyi bé daires: behee, bôt ba bé hôlnana ngandak
sofingol to i tila
ancienneté (nf) libak Ii kwan
analphabétisme (nom.) ngi yi sonngol to
i tila âne (nom.) jakas

analysable (adj.) ngim jam i ba nIa yén anéantir (v.)i tjé ngim bôt ten ten, i ~é ngim
ngobol yé bôt tjes tjes, i mélés ngim bôt tjakda tjakda,
i lém ngim jam libu ; ils ont anéanti toute sa
analyse (nf) 1- nyina u ngobol imam famille: ba bi tjé lihaijé jolisôna tjes tjes
2- mabéfingba ;j 'ai étéfaire des analyses
de sang au dispensaire: me bak i ndap anéantissement (nom.)Iitjék Ii ba ntjé bôt
'matipla le ba bon me mabénngba ma tjes tjes, limélhak Ii ba 'mélés bôt tjakda
matjél tjakda, litjék Ii ba ntjé bôt ten ten

- 54-
annalité
anecdote (ni) imaana hi fiafi angoissé (e) (adj.) ngim mut i i nkon
woni
anecdotier (ière) (n.) fiafial dibaaga di
mifiafi angoisser (v.) i kônha woni

anecdotique (adj.) ngim jam i i nlôl i angulaire (adj.) ngim jam i i mbon likas
ibaaga hi nan
anguleux (eu se) (adj.) ngim jam i i gwé
anecdotiquer (v.) i anal imaana hi flafi makas

anémie (nj) lisôhôk Ii Iibim Ii matjéIIi anhéler (v.) i hehel


nsôs mut i nyuu
anicroche (nf) imaana hi ndutu
anémié (e) (n.) mut nu Iibim Ii matjélIi
nsôs nye i nyuu animal (nom.) nuga 1-animal domestique:
nuga 'mbai 2- animal sauvage: nuga
anémier (v.) i méIés ngim mut matjél i 'bikai
nyuu
animaliser (v.) i yilha ngim mut kikii
anémique (adj.) ngim mut i matjéI ma nuga
nsôs i nyuu
animalité (no/) libak Ii nuga
ânerie (nj) bijôfl
animateur (trice) (n.) nhônôs ngim jam
ânesse (nf) fiin u jakas
animation (nf) mayôkbe ; mayôkbe ma
ange (nom.) anngel bak ngandak i ngand: ily avait une bonne
animation à lafête
angélique (adj.) ngim jam i i nlôl ni bi
afingel animé (e) (adj.) ngim jam i i 'nin

anglais(e) 1- (n.) a- man tole ngond i animer (v.) 1- i hôfiôs ngim jam; il a
Ngisi b- hop u Ngisi 2- (adj.) ngim jam bien animé la danse ce soir: a nhôiiôs
i i nIôl i Ngisi masak kôkôa ngandak 2- i kena nkweI ;
il anime parfaitement le débat: a nkena
angle (nom.) jutga nkwelloiinge ngandak

angle (n.m.) likas animosité (nj) ôa

angliciser (v.) i yilha ngim jam jam Ii annal (e) (adj.) ngim jam i i 'nom nwii
Ngisi wada

angoissant (e) (adj.) ngimjam i i nkônha annaliste (adj.) mut 'minafi


woni
annalité (no/) libak Ii ngim jam i i 'nom
angoisse (no/) kon 'woni nglm nWl1

- 55 -
année
année (ni) nwii, muu ;pendant combien anoblissement (n.m.) lihétbahaga Ii ba
d'années ne l'as-tu pas vu ? : ibôdôl nwii nhétbaha ngim mut
wanen le u ntehe bé ki nye ?
anodin (e) (adj.) ngim jam i i ta bé
annihilation (ni) liôphak Ii ba fiôbôsmam bafinga

annihiler (v.) i ôbôs mam; le vent a anomalie (nf) ihôha


annihilé tous nos efforts: mbuk mbebi a
nôbôs nson wés wonsôna ânonner (v.) ngi tibil yi pahal

anniversaire (naissance) (n.m.) ilo hi anonymat (n.m.) litakbege Ii ba ntakbe


ligwéé bisôsôli

annonce (n./) nlekla anonyme (adj.) ngim mut tole ngim jam
i ba nyi bé
annoncer (v.) i legel ngim nwin ; annonce
à ton père que nous arrivons: legel ison anonymement (adv.) bisôsôli
le di nlo
anordir (v.) i nunus ngim jam i no
annonciateur (trice) (n.) mpot bindéé 'mbok

annotation (n./) ngim yimbne; J'aifait anormal (e) (adj.) ngimjam i i téé bé
des annotations sur ton devoir: me nha
ngim biyimbne i ngii nson won (u mbai) anormalement (adv.) nya i i téé bé

annoter (v.) i ha ngim biyimbne anormalité (ni) libak Ii jam Ii Ii téé bé

annuel (le) (adj.) ngim jam i i yé inyu antagonique (adj.) ngim jam i i yé kikii
nglm nWll malép ni hiéé, ngim jam i i yé kikii mbus
'no bo mbom, ngim mam i i nIa bé atba
annuellement (adv.) hikii nwii
antagonisme (n.m.) malép bo hiéé, mbus
annulable (adj.) ngim jam i ba mbon ha 'no bo mbom, ngi la atba
bé ki
antan (d') (adv.) kôba lônni kwan, behee
annulaire (n.m.) inoo hi woo hi titigi ngéda

annulation (n./) ngi bon ki, liyilhaga Ii antenne (ni) nyombo


ba nyiIha ngim jam to jam
antérieur (e) (adj.) ngim jam i i bé i bisu
annuler (v.) 1- ngi bon ki, i bôk ngim bi ngéda
jam; elle annule son voyage chaque fois:
a mbôk maké mé hii ngéda 2- i yilha ngim antérieurement (adv.) i bisu bi ngéda
jam to jam
antériorité (ni) bisu bi ngéda
anoblir (v.) 1- i hétbaha ngim mut 2- i
yilha ngim mut bafinga anthropophage (n.m.) nje bôt

- 56-
aperçu
anthropophagie (nj) lijek Ii ba nje bôt anxieux (euse) (adj.) ngim mut i i gwé
ba binam ndufia ikefti

anticipation (nf) lisékbaga Ii ba mbôk anxiogène (adj.) ngim jam i i ntina ndufta
sékba ngimjam ngandak i ftem

anticipé (e) (adj.) ngimjam i i yé nsékbaga août (n.) ikan

anticiper (v.) i sékba ngim jam; ils ont apaisant (e) (adj.) ngim jam i i nhôihana
anticipé ['attaque de leurs adversaires: ngim ndutu, ngim jam i i 'mômhana,
ba nsékba baoo bap ngim jam i i nhôkbahana, ngim jam i i
nIona nsan
antidémocratique (adj.) ngim mut i i
nkolba ane 'makin apaisement (n.m.) lihôihak Ii ba nhôyôs
mut ngim jam, Iimômhak Ii ba 'mômôs
antillais (e) 1- (n.) a- man tole ngond i ngim mut, lihôkbahaga Ii ba nhôkbaha
Minkôgô b- hop u Minkôgô 2- (adj.) ngim mut, lilonga Ii ba nlona nsan
ngim jam i i nlôl i Minkôgô
apaiser (v.) i hôyôs ngim mut ngimjam,
antilope (n. m.) ntén sô i mômôs ngim mut, i hôkbaha ngim mut,
i lona ngim mut nsan
antinomie (nj) u tjok u lenbaga
apaiser (s') (v.) i hoi, i mom nwee, i
antipathie (nj) ngi ba minyaô hokbe, i kôhna nsan ; le vent s'est apaisé:
mbebi i 'mom nwee
antipathique (adj.) ngim mut tole ngim
jam i i gwé liada ni ngim jam ipe apartheid (n.) ôa u Bakana ba noo
Minindô, mbakIa 'bikôgôô
antipatriotique (adj.) ngim mut i i ngwés
bé 10ftyé apathie (nj) libak Ii ngim mut i jam jo
kikii joli mpigil bé
antipatriotisme (n.m.) ngi gwés loft yon
apathique (adj.) ngim mut i ijamjo kikii
antireligieux (euse) (adj.) ngim mut i i jo Ii mpigil bé
nkolba bibaase
apatride (n.) ngim mut i i gwé bé Ion
antituberculeux (euse) (adj.) ngimjam i
i ntibil kon u mbak apatridie (nf) ngi bana ngim Ion

antivol (n.m.) ngim jam i i nsôna wip aperception (nf) libâtlak Ii ba mbâdâl
tehe ngim jam mbâtlak, libôtlak Ii ba
anus (n.m.) isulul, linyil mbâdôl nâkda ngimjam nôkdaga

anxiété (nf) nduna ikeni apercevoir (v.) 1- i bâdâl tehe ngim jam
2- i bâdâl nâkda ngim jam
anxieusement (adv.) lôfini nduna
ngandak aperçu (n.) dinyo malép

- 57-
apériodique

apériodique (adj.) ngim jam i i gwé bé apogée (n.m.) liben Ii nsôk


ngim tôbô tôbô ngéda
apolitique (adj.) ngim mut i i ngwés bé
apeuré (e) (adj.) ngim mut i ba nkônha i bon mban
woni
apolitisme (n.m.) ngi bon mban
apeurer (v.) i kônha ngim mut woni ;
liyôJon Ii nkônha me woni : ton bruit m 'a apologue (n.m.) ingingila
apeuré
apostolat (n.m.) nson u baôma
aphone (adj.) ngim mut i i gwé néfiha kifi
apostolique (adj.) ngim jam i i nlôl ni
aphorisme (n.m.) ngéni baôma

aphrodisiaque (adj.) ngim jam i i ntina apostoliquement (adv.) lônni baôma


ikiya
apostrophe (n.m.) ikep
apitoiement (n.) kana 'ngoo
apostropher (v.) i ta ngim mut i nyuu
apitoyer (v.) i kônôl ngim mut ngoo ; ses
camarades s'apitoient sur le sort que le apôtre (n.m.) 'nigil
professeur lui a réservé: mawanda mé
ma ndap 'suklu ma nkônôl nye ngoo inyu apparaître (v.) i ta ; la lune apparaît tous
nôgôs i malét anti nye les mois: sôn i nta hii kikii sôii

aplanir (v.) i bamb ngimjam, i tégi ngim appareil (n.m.) sélél, bônôI, gwélél
Jam
apparemment (adv.) i 'nene le
aplanissement (n.m.) libambak Ii ba
mbamb ngim jam, litégak Ii ba ntégi apparence (ni) nene i bitéé bi mis (nene
nglm Jam i tan)

aplati (e) (adj.) ntégak, mbambak apparent (adj.) ngirnjam i i 'nene i bitéé
bi mis
aplatir (v.) i tégi ngim jam, i bamb ngim
Jam apparenté (e) (adj.) ngim mut i i nhai
Iônni bôt bape
aplatissement (n.m.) litégak Ii ba ntégi
ngim jam, Iibambak Ii ba mbamb ngim apparition (ni) litak, la téa
Jam
appartenance (n./) libak Ii ngim mut
aplatissoir (n.m.) bémbél, tékne tole ngim jam i yé ntôn lônni bôt bape
tole gwom bipe, lihayak Ii ba nhai lônni
apocalypse (n.m.) masuk ma ngéda bôt bape

apocalyptique (adj.) ngim jam i masuk appartenir (v.) 1- i ba ntôn Iôfinibôt bape,
ma ngéda i hai Iôfini ; le chien appartient à la classe

- 58-
appréciateur (trice)

des animaux: ngwo i nhai lônni binuga applaudissement (n.m.) libambak Ii ba


2- i ba i wanan tole ijanan ,. cette maison mbamb moo
m'appartient: ndap ini i yé i yem
applaudisseur (n.m.) mbamb moo
appât (n.) jéle, jek
applicabilité (nj) la i boft ngim jam
appâter (Y.)i ha jéle tale jek i nlop
applicable (adj.) ngim jam i ba nIa boft
appauvrir (Y.)i yébés ngim mut, i kwés
ngim mut liyep, i boft mut le a yep; la applicateur (nm et adj) mboft ngim
dépossession des moyens de production a Jam
appauvri les travailleurs: ngi bana bisélél
bi nson a bi kwés basal nson liyep appliquer (Y.)i boft ngim jam

appauvrissement (n.m.) liyéphak Ii ba appliquer (s') (Y.) i ha ftem i boft ngim


nyébés ngim mut, likwéhak Ii ba nkwés Jam
ngim mut liyep, liboftok Ii ba mboft ngim
mut le i yep appointement (n.m.) nsaa

appel (n. m.) nsépla appointements (n.) nsaa

appelé (e) (adj.) 1- nséplak 2- nséplaga ; appointer (Y.) 1- i saa ngim mut 2- i porn
un appelé de Dieu: nséplaga u mut nglm Jam

appeler (Y.)i sébéI ngim mut; elle a été apport (n.m.) ngaba
appelée: ba nsébél nye
apporter (Y.)i lona ngimjam
appellation (nj) Iiséplene
apporteur (adj et nom) nlona ngim
appesantir (Y.)i yidis ngim jam Jam

appesantir (Y.)i yidis ngim jam apposer (Y.)i kum safi, i kutle sane; les
autorités ont apposé la signature sur le
appesantissement (n.m.) Iiyithak Ii ba document: baénél ba nkutle sane i ngii
nyidis ngim jam lipep

appétissant (e) (adj.) ngim jam i i 'ne apposition (nj) likumuk Ii ba nkum soft,
likutlege Ii ba nkutle sane
appétissant (e) (adj.) ngim jam i i ntina
ngôfije appréciabilité (nj) libak Ii ngim jam i i
nIa lémél bôt
appétit (n.m.) line Ii bijek
appréciable (adj.) ngim jam i i nIa léméI
applaudir (Y.)i bamb moo; les élèves ont bôt
applaudi après le discours duprofesseur:
baudu ba mbamb moo i ngéda nu malét a appréciateur (trice) (n.) ngim mut i
'mal hop ngim jam i nlémél

- 59-
appréciatif (ve )

appréciatif (ve) (adj.) ngim jam i i approbativité (ni) Iineebege Ii u 'neebe


mbégés ngim jam ipe gwom gwobisôna bi ba nkaI we

apprécier (v.) 1- i lémél; if n'a pas approchable (adj.) ngim jam i ba nIa
apprécié ce qu'on lui a dit : a bi gvvés bé tiige i pan
jam Ii ba bi kal nye 2- i ti mut bibégés ;
le maître l'a beaucoup apprécié: malét a approchant (e) (adj.) ngim jam i i
nti nye bibégés ngandak mbembe, ngim jam i i yé bebee

appréhender (v.) ikon ngim jam woni, approcher (v.) i bembe, i kôôge, i tiige, i
i be ngim mut tole ngim jam; son fils sefinge; Ie temps des récoltes approche:
appréhende ses examens: lok yé i nkon ngéda mabumbul i mbembe
manoodana woni
approcher (s') (v.) i tiige, i kôôge, i
appréhension (nf) woni sefinge ; le chat s'approche du lit : sinngi
i ntiige ipan nani
apprendre (v.) i nigil ngim jam;
j'apprends à apprendre: me 'nigif i nigil approfondir (v.) i jôp ikédé, i ke i ndip

apprenti (e) (n.) 'nigil approfondissement (n.m.) lijôbôk Ii ba


njôp i kédé, likenek Ii ba nke i ndip
apprentissage (n.m.) yigil
approprié (adj.) ngim jam i i kôli, u yék
apprêt (n.m.) ngôôba, mbôfiha u yon, nyan nyoo bo kumbne

apprêter (v.) i kôôba ngim jam, i bôfiha approprier (s') (v.) i pakbe ngim jam, i
nglm Jam hôkbe ngim jam

apprêter (s') (v.) i kôôba, i bôfiha, i ba approuvable (adj.) ngim jam i ba nIa
bebee,. je m'apprête à voyager: me kémhe, ngim jam i ba nIa neebe
mbônha maké mem
approuver (v.) i kémhe ngim jam, i
apprivoiser (v.) i yilha ngim nuga neebe ngim jam
nkôma
approximativement (adv.) bebee le
apprivoiseur (euse) (n.) nyiIha nglm
binuga nkôma appui (n.m.) ngam

approbateur (adj.) nkémhe, 'neebe appuyer (v.) i hihe ngimjam, i kam ngim
jam, i bep ngim jap
approbatif (ive) (adj.) ngirnjam i i nunda
Ie ba nkémhe tole ba 'neebe après (adv.) imbus

approbation (n.m.) ngémhe, neebe après-demain (adv.) imbus yani

approbativement (adv.) lônni nI après-guerre (n.m.) imbus gwét


ngémhe

- 60-

Vous aimerez peut-être aussi