Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Dictionnaire Français-Bassa
Dictionnaire Français-Bassa
FRANÇAIS-BASSA
@ L'HARMATTAN, 2007
5-7, rue de l'École-Polytechnique; 75005 Paris
http://www.1ibrairieharmattan.com
harmattan 1@wanadoo.fr
diffusion. harmattan@wanadoo. fr
ISBN: 978-2-296-04719-8
EAN : 9782296047198
BELLNOUN MOMHA
DICTIONNAIRE
FRANÇAIS-BASSA
L'HARMATTAN
PRÉFACE
Me nti ntila wés bikaat nunu bibégés ngandak, inyule a nsal nson
u u nkônha bésbobasôna maséé. Ndék bon i Afrika i i nyi kaat
kikii nye, yon i ntibil yak yi mahop map. I nsômbla i yéfi ngandak
inyu i léba bôt kikii nye ba ba 'nifiil i Mbefinge 'Bakana, ndi ba
mpôthak ki bon bap hop u basôgôlsôgôl bap. Libak Ii bôt ba ba
mpôdôs bé bon bap mahop map Ii nhôfilaha me kaat i Etiemble
ini le "Parlez-vous franglais ?", i i nkal kikii ngim bôt i mpôtna
bo hop 'Pulasi, bo hop 'Ngisi, bo hop 'panya, ni mahop ma bilofi
gwap. Ndi nuna ki, Bakana ba nsugul bé ndik i nigil mahop més,
ndi yak niiga yomede ba 'niiga ma i bisuklu gwap bikefii i bilofi
gwap. I nwii 1970, malét nkefinkefi nunu Ie Cole, man Afrika i
nwel 'mbok, nu a bé yi letee ni mahop ma Afrika masaambok, a bé
niiga bés hop 'basaa , hop 'ihala, hop 'libii (mahop ma Kamerun
ma). I manoodana ma nsôk, me bi kôhna 7/10 i hop 'basaa ndi
ki bon ba Amérika ba hop 'basaa u u ta bé hop wap, ba bé kôhna
ndik bo 8, bo 9 i ngii jôm. I mpôôna wee mahop més ma nwéha
bés nyuu i pot ni i nigil, ndi ki minlélém mi Bakana mi mi bé yak
i sôfi, nwo mi nti mahop més lipém ngandak. Di lamga hek pék,
di bukhak mahop més i bisu inyule mut nye kikii nye a nhémle bé
le yak bés di yé bôt to homa to wada i mbefinge 'Bakana.
Di nsayap njel ilam iman wés ni ntila bikaat bi hop wés a mpohol.
Di nkal nye le : « ndik ntôn ni ntôn ! »
Le Doyen YANA YANA a occupé une place plus que prépondérante dans
l'édification de cet ouvrage. Avec tout le respect, je le remercie au plus haut
degré.
I
Le nom de l'auteur de ce livre ainsi que ceux de certaines personnes relnerciées ici, ont été
écrits selon l'orthographe qui figure dans leur acte de naissance et non selon la vraie orthographe
Bassa. Voici COlmnent on devrait écrire correctement leurs noms: BELNUN MÔMHA, NGO
MAMMABÔL, MUTLEN IKÉN, NGO POK, NOO NTOLA, HONLA BILÉÉ, MBELNOUN
BINGOMIN, NGO BATUMBI , NGO BILIM, YIINDA NLÔMNGAN, NGO BUM, BIJEK,
NOO BATUM , OWÉT, NOO NJÉÉ, BABUBE, BASrNHA BA MATJABI, NOO BABULUL,
TONYE NYIÔGÔL, MUUNYEMB TÉNWO, BITÔN, TÉTGA, NKÔM, MASODA MA
HONLA, NGO MUTLEN, MÔMHA, HONLA, NOO BELNUN MÔMHA.
MAYÉGAI
Me nti ndap 'nson ini le Harmattan mayéga maketii inyu nson nlam u i nsalle
kaat ini i la pam.
I
Di ntila jôl Ii ntila kaat ini, ni Inôl ba bât bahogi ba di nti mayéga, nlélém kikii Ina yé ntilga
ikédé bikaat gwap bi magwéé, ndi ha kikii ba ntila bé 1110ni ngende hop 'Basaa. Lana ba lal11ga
tibil tila l11ôll11ap : BELNUN MÔMHA, NGO MAMMABÔL, MUTLEN lKÉN, NGO POK ,
NGO NTOLA , HONLA BILÉÉ, MBELNUN BINGOMIN, NGO BATUMBI , NGO BILIM,
YIINDA NLÔMNGAN, NGD BUM, BIJEK, NGO BATUM , GWÉT, NOO NJÉÉ, BABUBE,
BASrNHA BA MATJABI, NOO BABULUL, TONYE NYIÔOÔL, MUUNYEMB TÉNWO,
BITÔN, TÉTGA, NKÔM, MASODA MA HONLA, NOD MUTLEN, MÔMHA, HONLA,
NOD BELNUN MÔMHA.
Je remercie, et de manière traditionnelle Bassa mon fils Alain MASODA
MA HONGLA et son épouse Catherine TRIBOULET pour leur assistance
technique.
Me nsôk sambla nwaa wem NGO MOUTLEN Suzanne, ni bon bés MOMHA
Edwin, HONGLA Yvan, NGO BELLNOUN MOMHA Emmanuelle ni NGO
BELLNOUN MOMHA Katia inyu soso gwéha, soso pék ilam i ba nti me,
ngandak hônba i ba mbana lôfini mahôla momasôna ma ba nlona me inyu i la
tibil tila kaat ini.
Je dédie ce livre à mes très, très chers parents, que le destin
m'a malheureusement enlevés de manière précoce, alors que je
n'étais encore, que presque un bébé.
Vouloir écrire 1'histoire réelle des ressortissants Bassas, quelles que soient la
bonne foi et la bonne volonté dont l'auteur peut être animé, relève quant à nous
d'une gageure véritable. En plus de ce constat auquel nous procédons, et que nous
considérons comme une évidence, nous signalons avant de continuer que nous ne
sommes ni linguistes, ni historiens, ni anthropologues de fonnation en général;
encore moins spécialistes de la langue et de l'histoire des Bassas en particulier.
Mais, quoi qu'il en soit, nous tenons à signaler que nous ne croisons pas les bras
en restant bouche cousue.
C'est ainsi que nous disons donc qu'aucune langue, quelle qu'elle soit, sans nous
tromper peut-être, ne peut, historiquement parlant, se séparer ou se dissocier des
êtres qui l'utilisent dans tous les rapports qu'ils entretiennent entre eux.
L'existence historique des Bassas ainsi que leur langue sont à insérer dans la
préhistoire de l'Humanité. Elles ne commencent pas, selon une certaine histoire,
qu'avec une infime partie des Bassas qu'on trouve au Cameroun. Elle a donc
des ramifications qui s'étendent à d'autres sources d'infonnations non vérifiées
sur place et qui laissent dire qu'on trouve les Bassas dans un certain nombre
d'autres pays africains tels que le Nigeria, la République Démocratique du Congo,
la Zambie, le Mozambique, la Sierra Leone, le Liberia, le Togo, le Sénégal, la
Guinée-Conakry etc.
Certaines autres sources ont été consignées par écrit par des chercheurs précisant
que les Bassas qui peuplent dès lors quelques régions du Cameroun sont les
descendants des anciens citoyens égyptiens qui assumèrent diverses responsabilités
de toutes sortes dans des hautes sphères dirigeantes et administratives de ces
époques historiques concernées jusqu'au niveau des fonctions les plus élevées.
Ne pourrait-on donc pas dire, après avoir interrogé l'histoire, que l'éparpillement
antérieur des Bassas, fut probablement le résultat désastreux dont ce grand empire
fut victime de la part des ses agresseurs?
NAN U LITÉN LI BASAA
LÔNNI U HOP WAP
Hala a yé ndutu ngandak, ibale mut a nsômbôl tila mifian mi litén Ii Basaa i nya
i kôli. Ibale u nkônde ki le di nyi bé hop 'Basaa ta minan mi litén jés, mam ma
nkônde ki let.
Ha inyu hala bé nyen di ga hôô ndik moo i tôl ; yak tjél, di tjél tila hop wés tjakda
tjakda, di kahal ndik memle diléba di nkon 'ngii.
Mifiafi mi di 'nigil mi nkal bés le, mut a nIa bé bagal ngim hop ni bôt ba ba mpot
hop u.
To kii i lenek, ngim liada i yé ndik i pôla bapot hop lôOOihop u ba mpot.
Ba nlama yon litén Ii Basaa lôfini hop wap kikii mbin 'likas Ii ndap yada i i bi
yon ngaba ikeni i on nkon 'isi unu. Mut a nIa bé kalle bon ba Basaa ba yéne
ndigi i Ion 'Kamerun, ndi a sugul ndik ha. Inyule Basaa ba yé yak i bini bilan bi
Afrika bipe kikii bo Afrika i Nwel Mbok, bo Najéria, bo Giné Kônakri, bo Siéra
Léône, bo Kôfingô, bo Môsambik, bo Tôgô, bo Libéria, bo Sambia...
l jam lini ndi pot, Ii nlama wéna loOOge lofinge. Maliga momasôna ma ba bi sôô
bés ikolba bésbomede ni hop wés Basaa ma ga pam kel yada ibale di ntéfibe i
yéfi, inyule ngéni 'Basaa yon i nkalle « Ndéfibe i nlona nsen » ni ki le «Ndéfibe
i nyuha kul i nlôfinge ».
Cette question si importante que nous posons dans toutes ses dimensions reste
grandement ouverte. On ne peut y répondre qu'en intelTogeant sans relâche
diverses phases historiques dont les recherches doivent être entreprises par toutes
celles et tous ceux qui aspirent à vouloir découvrir certaines vérités qui sont
jusque-là dissimulées à dessein, et panni lesquelles la langue bassa.
Nous insistons donc sur la langue que parlent les Bassas du Cameroun, parce que
c'est le sujet essentiel qui nous préoccupe dans ce livre.
Ces divergences introduites par les religions catholique et protestante sont le fruit
et le résultat d'un travail habile, mais ô combien foncièrement négatif et nocif,
des éléments extérieurs qui imposèrent les façons dont la langue bassa devait être
parlée et écrite.
En effet, il n'existait qu'une seule façon d'écrire la langue bassa que nos ancêtres
nous avaient léguée; façon d'écrire qui aurait pu se développer sans l'intervention
malheureuse et malencontreuse des forces extérieures.
Malgré tout ce qui précède, certaines bases linguistiques fort louables furent jetées
par nos prédécesseurs; lesquelles bases nous ont servi de tremplin pour écrire ce
dictionnaire.
En écrivant donc ce livre, nous nous sommes exempté complètement de tout esprit
partisan, de tout esprit de compétition ou de concurrence de quelque type que ce
soit, à l'égard de qui que ce soit. Car, seul nous anime et nous guide au plus haut
niveau, l'amour ineffable que nous vouons à la langue de nos ancêtres, à savoir,
la langue bassa.
Di nlôôha pôdôl hop 'Basaa, inyule won u yé nlôm jam munu ikédé kaat ini.
Ta hala kikii Basaa bobasôna ba mpot nlélém hop, ndék mbakla i yé ikédé
lipodok ni litilga jé.
Bibaase bi Bakana (lôk Pata ni lôk Safingô) gwon bi lona nijubus mbakla, téntén
i pes i litilga ni i lipodok. Ibôdôl ha ngéda i nyen mpufingu ni mayanda ma jôp i
tila ni i pot hop' Basaa letee ni len ini.
Ndi ki behee, batata bés ba ba tila nlélém litilga, ba nôklaga ki lofinge lofinge.
Ndi batét bôt ba néhne bé bo njel i tibil tek ikuu hi hop wap.
To hala kikii safi i i bana ngui ngandak, ngim bôt i la kan ngim ilofi hi maé hi yak
bés di ntelbene len ini inyu i la tila kaat ini.
A l'origine, les Bassas viennent d'Egypte. Ils sont fixés aujourd'hui au sud du
Cameroun, dans les provinces du littoral et du centre.
Inyu i énél Kamerun yosôna, baénél ba bi kap yo jôm Ii môga, hala we, ba
bi tep jôm Ii minkon minkeni mi énél. Nwon mi yé le : Ngii i fio 'mbok, No
'mbok, Adamaua, HiôÏing, No 'hiôÏing, Si 'hiônng, Hiôfing hiomede, Mambai
ma malép, Nem 'mbok, Likôl ni Nwel 'Mbok.
Litén Ii Basaa jotama Ii gwé yom kikii bo didun di bôt dibaa ni pes di di yiine
i nkon u bikeni gwé bi yé yom kikii bo 100 000 km2.
INTRODUCTION À LA CULTURE BASSA
La culture bassa était caractérisée par des pratiques propres à ce groupe d'individus:
la façon de penser, la façon de se marier, la façon d'organiser les funérailles, la
façon de danser et. . .
Les Bassas ont toujours considéré le temps comme triadique: le soleil naît,
grandit et meurt.
Basaa ba bé niiga ndik bé bon bap ni nso nyo, ndi ba béna yak ngim matila i i
ba lama kônde ke ni bisu ibale batét bôt ba sék bé bo njel ni ôbôs mbok yap.
Nkofi u bé inyu bôt bobasôna, to hala kikii hikii mut a béna nkofi wé.
Basaa ba béna bé kifie to bikifie. Ba béna bé mpom mut wada le won u nkena
ni ane bo. Ndik bambommbok ni dikoo tjap di mbok bon ba bé kit mam, ba bé
téé mam ni kena mam ikédé telep sép yosona.
ATLANTl QUE
NORD
L'ALPHABET BASSA *
(Alfabét i hop u Basaa) *
A, B, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, N, 0, P, S, T, U, W, y
Je me (héfihana)
SI ibale (tot)
abaisser (s') (Y.) i suus libak jon, i suus abcès (n.m.) jot; il a percé son abcès par
wemede, i nini nyuu yon' isi; notre mégarde: a ntôp jôt jé ngi kôôba
collègue de travail s'abaisse énormément
parce qu'il cherche une promotion: so abdication (ni) likôôbaga Ii ngim mut i
ngwel nson a 'nini nyuu yé 'isi ngandak nkôôba nyodi i yéne i énél
inyule a nyén le ba bédés nye tel
abdiquer (Y.) i kôôba nyodi i yééne
abandonné (e) (adj.) nyôyôk , nyepge i énél, i kôôba nyodi i yééne ' ane; le
président de la république a abdiqué hier
abandonner (Y.) i yôi ngim jam tole soir: nénél 'Ion a bi kôôba nyodi i yééne
ngim mut, i nyebe ngim jam tole ngim 'ane yani kôkôa
mut; il a abandonné ses parents: a bi
yôi bagwal bé abeille (ni) nyôi; les abeilles m'ont
beaucoup piqué pendant que je récoltais
abassourdir (v.) i suk ngim mut; le du miel: nyôi i nsulul me ngandak i
grondement du tonnerre a abasourdi ngéda nu me bogok wéi
tous les enfants de la classe: ngumbga
i mbambat i nsuk bonnge ba ndap 'suklu aberrant (e) (adj.) ngimjam i i 'nônôl bé
bobasôna i njel, jôfi jam, ngim jam i i 'téé bé
ab assourdissant (e) (adj.) ngim jam i i aberration (ni) ngi nôfiôl i njel, ngl
nsuga telep lonnge
abattage (n.m.) 1- nkega u bie 2- likôlôl abêtir (Y.) i yilha ngim mut jôn, i kwés
ngim mut jôfi, i jufibaha ngim mut; cet
abattoir (n.m.) linôlôl Ii ngim binuga bi homme a abêti toute une population:
mbai mut nu a njunbaha bôt bobasôna
- 33 -
abhorrer
abhorrer (v.) i 00 ngim jam; j'abhorre abondant (e) (adj.) ntôlôk, mbôlôk
l'injustice au plus haut degré: me noo
ngi maliga i likala Ii Ii nsôk abonder (v.) 1- i tôl, i bôl, i ba ngandak ,.
les moustiques abondent dans ce pays:
abîme (n.m.) ngim bee i i gwé bé dikala di ntôl munu Ion ini 2- i ba i pes i
libôfingô ngim mut,. j'abonde dans ton sens: me
yé ipes yon
abîmer (v.) l-iôbôsngirnjam ;l'humidité
a abîmé les murs de la maison: lisuni Ii abord (d') (adv.) ndugi, pok, di bisu le ;
nôbôs mabap ma ndap 2- i tamba ngim d'abord, tu n'es pas honnête: di bisu, u
Jam ta bé maliga
abîmer (s') (v.) i ôbi,. la voiture s'est aborder (v.) 1- i bôdôl ngim mut nkwel
abîmée en cours de route: matôa ma 2- i tjak i ngwafi 'lép ; le bâteau a abordé
iiôbi i ngéda nu ma kenek la côte sans difficulté: mônngô 'bikei u
ntjak i ngwan 'Iép ibabé ndutu
abject (e) (adj.) ngim jam i i yé ibe
ngandak aboutir (v.) i sôk lofinge ; sa demande de
travail a enfin abouti: jam jé Ii nson Ii
abjurer (v.) i tafiba ngim jam tole ngim nsôk loiinge
mut
aboutissement (n.m.) lisôgôk Ii nglrn
ablutions (nj) lihiéIbahaga Ii ba jam i nsôk lofinge
nhiélbaha ngim mut mpuphaga lôfini
malép aboyer (v.) i born, i bôs ; son chien aboie
beaucoup: ngwo yé i mbom ngandak
abnégation (n./) Iitipga Ii ba ntiba nkikip
inyu bôt bape, litipga Ii ba ntiba i sesema abracadabrant (e) (adj.) ngim jam i i
inyu bôt bape 'nôfiôl bé i njel
aboiement (n.m.) libomok Ii ngwo 1 abrégé (e) (adj.) ngirn jam i ba nhubus,
mbom, libôhôk Ii ngwo i mbôs nsemek kwep jam
abolir (v.) i mélés ngim béba jam mélés abréger (v.) i sék dikômbôl, i kit bisénd, i
yosôna ; certains pays ont aboli la peine ti dinyo malép, i sem kwep, i hubus ngim
de mort pour toujours: bilon bihogi bi bi jam; ilfaudra abréger ton discours: i ga
mélés mbagi 'nyemb mélés yosôna sômbla le u sem kwep
abominable (adj.) ngim jam i i yé ibe abreuver (v.) i nyus ngim mut tole ngim
ngandak nuga malép
abominablement (adv.) lôfini libak libe abreuver (s') (v.) i nyo malép; on
ngandak s'abreuve un peu plus en été: ba nyo
malép ngandak i ngéda sép
abomination (nj) ngim jam i i yé ibe
abréviation (nj) lihuphak Ii ba nhubus
abondamment (adv.) lôfini ngandak bôl nglmJam
- 34-
abus
abri (n.m.) lisolbene ; nous cherchons un absoudre (v.) i nwéhél ngim mut mabe
abri quand il pleut: di nyéii /isolbene i mé, i sôl mabe
ngéda nop a 'no
absous (adj.) ngim mabe i i nwéhlana
abruti(e) (adj.) indém hi mut, jôn mut
abstenant (e) (adj.) ngim jam i i nhôla i
abrutir (v.) i junbaha ngim mut, i kwés ngweI nyuu
ngim mut jôn ; ne réprimande pas trop
sévèrement cet enfant-ci, de peur de abstenir (s') (v.) i gweI nyuu, i kôôba tjél
l'abrutir: u nyéyéi ban mannge nunu bon ngim jam; mon père s'abstient de
ngandak, tiga le u kwés nyejôn boire de l'alcool: tata a nkôôba tjél nyo
mook ma /iumb
abrutissant (e) ngim jam i i nyilhana
indém, ngim jam i i nyiIhana j ôn, abstention (nj) Iitjélék Ii ba ntjéI pohoI
bapémbaha makin, litjélék Ii ba ntjéI tep
abrutissement (n.m.) liyilhaga Ii ba bapémbaha makin
nyilha ngim mut indém
abstention (nj) ngi top pohol ngim mut
absence (ni) matôl tole ngim bôt
absolutisme (n.m.) ane 'mbanda, énél abstrait (e) (adj.) ngim jam i i yéne ndik
'mbanda i mahonol
absolvant (e) (adj.) ngim jam i i nIa sôl absurde (adj.) ngimjam i i 'nôôga bé
mabe, ngim jam i i nhôla i nwéhél mabe
absurdité (n./) ngi 'nôôga
absorber (v.) 1- i nyun ngim jam; la
serpillère a absorbé toute l'eau qui a été abus (n.m.) Iilook Ii ba nloo Iihéga,
versée par terre: séhél 'malép i nyun litakbege Ii ba ntakbe nwaa, litakbege Ii
malép momasôna ma ma nsôbi i isi 2- i ba ntakbe lihéga, liyaabaga Ii ba nyaaba,
mil ngim jam,. le malade a absorbé des Iiyôôhak Ii ba nyôos, litakbege Ii ba
médicaments: nkokon a 'mil biee ntakbe nkwaa
- 35-
abuser
abuser (v.) i péé, i lôôha, i yôôs, i yaaba, à son lieu de travail: a mbet tel i homa
i takbe nwaa, i takbe nkwaa, i takbe wé nson
lihéga; il abuse de l'alcool: a nlôôha
nyo mook ma liumb accélération (nf) likôndge Ii ba nkônde
pala hoo liké
abuser (s') (v.) i yoba ; sije ne m'abuse:
ihople me nyoba bé accélérer (v.) i kônde pala hoo Iiké;
accélère tes pas, il va bientôt pleuvoir:
abusif (ive) (adj.) ngim jam i i nloo kônde pala hoo liké, nop a nsômbôl no
lihéga, ngimjam i i nloo nwaa
accent (n.m.) 1- ilémb hi ngim hop; il
abusivement (adv.) lôfini lihéga Ii Ii yé a un accent du sud: a gwé ilémb hi hop
nlook kikii bôt ba nwel 'mbo/{ 2- kwéi; mets
l'accent sur la lettre a: ha kwéi i ngi
acabit (n.m.) nya, ntén ; il nous faut une bafinga ini le a
personne de cet acabit: i nsômbla bés
ntén mut u accentuer (v.) i bédés ngim jam, i kônde
kéfibaha ngimjam ; I 'humidité a accentué
académicien (enne) (n.) mbombok nu lefroid : lisuni li mbédés lihep i ngii
ngim ndap 'mbok
acceptable (adj.) ngim jam i ba nIa
académie (nf) ndap 'mbok neebe
académique (adj.) ngim jam i i nlôl i acceptable (adj.) ngim jam i bôt ba nIa
ngim ndap 'mbok neebe
- 36-
accoupler (s ')
accident (nom.) 1- ngumla 2- mbabaa i i accord (n.m.) l-kunde, neebe ;j'ai reçu
nlôllônni ngim jam l'accord des autorités de construire ma
maison ici: baane ba 'neebe le me on
accidenté (e) (adj.) I-nkumlak2- mbabak ndap hana 2- manôklana ; ils ont passé
(mbapIak) 3- nkumlak un accord entre eux: manôklana ma njôp
ipôla yap
accidentellement (ady.) 1- lônni ngurnIa
2- lôfini mbabaa i i nIôIIônni ngim jam accordailles (n.) mayekna
acclamateur (n.m.) mbamb moo accorder (y.) i ti kunde, i ti kin yon; mon
patron m'a accordé six jours de repos:
acclamation (ni) indondom mut nu me nsélél a nti me kunde inyu dilo
di noi disamal
acclamer (y.) i len ilélé (iléla), ils l'ont
beaucoup acclamé après sa chanson: ba accordeur (n.m.) nsafingal bôt
bi len ilélé kikii a 'mal tôp hiémbi hié
accort (e) (adj.) ngim mut i i yé Ionnge
acclimatation (ni) lipaIga Ii ba mpaIa mut
rneia nkén horna
accostage (nom.) Iitjagak Ii ba ntjak i
acclimater (v.) i pala meia horna nu a yé ngwan' lép lôfini môftngô 'bikei
nkén
accoster (v.) i tjak i ngwan 'Iép Iôfini
accointance (ni) rnaIéiiIana môngô 'bikei ; le bateau a accosté hier:
mônngô 'bikei u bi tjak i ngwan 'lép
accolade (n.f) ngim masambIana, ngirn yani
masoobana
accouchée (ni) mudaa nu a ntip gwal
accoler (v.) i sambIa ngim mut
accouchement (n.m.) gwaI
accommodant (e) (adj.) ngim mut i i
'nok bôt bape accoucher (y.) i gwaI ; NGO BASOMOO
a accouché d'un garçon: NGO
accomodation (ni) Iinogok Ii ba 'nok BASOMOO a ngwal man mut nlôm
bôt bape
accoucheur(euse) (n.) ngwéIés bôdaa
accompagnateur (trice) (n.) fiéga bôt
accouder (s') (y.) i nikbene i lingénda Ii
accompagnement (nom.) Iiékga Ii ba woo
iiéga bôt, Iiéga bôt
accoudoir (nom.) Iinikbene Ii lingénda Ii
accompli (e) (adj.) nyonok woo
- 37-
accourcIr
accourcir (Y.)i hubus ngim jam, i kitbaha accrocheur (euse) (n.) 1-ngim mut i i nsuus
nglm Jam bé moo mé 2- ngirnjam i i nyofta bôt
accoutumée (à l') (ady.) kikii lem accroupir (s') (y.) i nyondop, i sonop
accoutumer (s') i meia ngim jam; les accueil (n.m.) malegege ;je suis content
élèves se sont accoutumés à se mettre en de l'accueil que vous m'avez réservé:
rang: baudu ma 'meia i telep i nlôii me yé maséé lônni malegege manan
accréditer (Y.) 1- i gwés kal le, i unda le, i accueillant (e) (adj.) mut 'liyômba, mut
néhi njelle, i éba le ; ses propos accréditent 'minyaô
la thèse selon laquelle le gouvernement
connaît des difficultés en ce moment: bibuk accueillir (v.) i leege ngim mut tole
gwé bi iiéba le baénél ba gwé ndutu ngandak ngimjam ; ma mère a accueilli les invités
i mangéda mana 2- i téé ngim mut i tel aujourd'hui: ini a nleege bakén len
accroc (n.m.) liél; la morsure du chien acculer (Y.) i hige ngim mut; les
lui a laissé quelques accrocs au mollet ennemis l'ont acculé jusqu'à son dernier
gauche: mason ma ngwo ma nyék nye retranchement: baoo bé ba nhige nye
ndék maél i liyut Ii waé letee ni i /isolbene jé Ii Ii nsôk
- 38 -
acquérir
accusation (ni) soman acheter (v.) i somb ngim jam; NGO
MBELHIOL a acheté du poisson au
accusatoire (adj.) ngim jam i i nhôla i marché: NGO MBELHIOL a nsomb tjobi
soman ngim mut ijôn
accuser (v.) 1- i soman ngim mut; ils achevé (e) (adj.) 'meehege, 'mélhak
m'ont accusé de vol: ba nsoman me le
me 'nip 2- i yis ngim mut le u nkôs yom a achèvement (n.m.) mameehe, mamélés
ftômIe we ;j'accuse réception de ta lettre
du 2 janvier: me nyis we le me nkôs kaat achever (v.) i meehe ngim jam, i mélés
yon i dilo diba di sôn i bisu i u bi ômle me ngim jam; j'ai achevé la construction
de ma maison: me 'meehe maon ma
acéphale (adj.) ngim ane i i yé kikii i ndap yem
mbok 'ngoo, ngim énéI i i yé kikii i mbok
'bandéftnga achoppement (n.m.) Iibaagege Ii ba
mbaage; Seigneur, évite-moi toutes les
acerbe (adj.) béiha pierres d'achoppement sur mon chemin:
a Ta, bémblaha me ngok i baagene yosô
acéré (e) (adj.) ngim buk i i mbabana i i njel yem
mahoftol
achopper(~)ibaage
acharné (e) (adj.) 1- ngim mut i i nyuha
bé malép 2- ngim mut i i gwé nem 'ngui acide (adj.) béiha ; cette orange ci a un
goût acide: pôma nunu a mbai
acharnement (n.m.) l-linyuhga Iibanyuha
bé malép 2- Iibanga Ii ba gwé nem 'ngui ; acidité (ni) libayak Ii ngim jam i
il lutte avec beaucoup d'acharnement: a mbai
njo san kikii mbondo njéé
acolyte (n.m.) 1- bot yon 2- nhôIa pada i
acharner (v.) 1- ngi nyus ngim mut ngéda nu ambon mésa
maIép2- i bana nem 'ngui
acompte (n.m.) libôtlak Ii ba mbôdôl
achat (n.m.) sômba; j'ai fait beaucoup ngim piI
d'achats: me nsomb ngandak gwom 1-
pouvoir d'achat: ngui 'sômba acoquinement (n.m.) atba Iônni ngim
béba mut
acheminement (n.m.) lijuphak Ii ba
njubus ngim jam i njel, liomok Ii ba nom acoquiner (s') (v.) i atba lôftni ngim béba
nglm Jam mut; il n'est pas utile de t'acoquiner avec
ce malfaiteur: i ta bé nsen le u atba lônni
acheminer (v.) i jubus ngim jam i njeI, i mbon mabe nu
am ngim jam ;j'achemine mon courrier
demain: me nom bikaat gwem yani acquérir (v.) i kôs ngim jam; peut-on
acquérir la liberté sans lutte? baa ba nIa
achetable (adj.) ngimjam i ba nIa somb kôs kunde ngi san?
- 39-
acquiescement
acquiescement (n.m.) ngémhe action (n./) libonok Ii ba mbon ngimjam,
ligwelek Ii ba ngwel ngim jam, lisalak Ii
acquiescer (v.) i kémhe, i kôgôl ngok yada ba nsaI ngim jam
lôfini ngim mut; son père a acquiescé
malgré lui la décision de déménager actionnaire (n.m.) ngim nsanga i i mbem
que son fils a prise: isan a 'neebe lônni ngim yéne
bikim bi tjô bitelbene bi lok yé i nyon inyu
mabôô mé actionnement (n.m.) likihak Ii ba nkis
nglm jam
acquis (n.m.) ngimjam i i 'mal kuha
actionner (v.) i kis ngim jam, i sélés
acquisition (nf) likôhôk Ii ba nkôs ngim nglmjam
jam Iônni ngandak manjeI
activateur (adj.) ngim jam i i ntôdôl
acquitter (v.) 1- i saa ngim piI; il a ngim jam ipe, ngim jam i i nhudul ngim
acquitté de sa dette: a nsaa pi! wé 2- i jam Ipe
net nkaa ; on l'a acquitté: a 'net nkaa
activation (nf) Iitôtlak Ii ba ntôdôI ngim
acrimonie (nf) iun hibe jam, lihutlak Ii ba nhudul ngim jam
acrimonieux (euse) (adj.) ngim mut i i activement (adv.) Iônni mbimba ibabé i
mpot Iôfini bibafinga bi iun waa
acrobate (n.m.) ngim mut i i mpi ngôlô, activer (v.) i ti ngim jam ngui ; active le
ngim mut i i mpa nkadak feu: kônde ada hiéé le u ti hio ngui
acrobatie (nf) Iipik Ii ba mpi ngôlô, activer (v.) i tôdôl ngim jam, i hudul
lipak Ii ba mpa nkadak nglmjam
acrobatique (adj.) ngim jam i i nlôl i activer (s') (v.) i ligip; les élèves
lipik Ii ba mpi ngôlô, ngim jam i i nlôI s'activent à passer leurs examens: baudu
IipakIi ba mpa nkadak ba nligip inyu i tékbaha manoodana
map
acte (n.m.) ngim jam i u mbon; il a
commis un acte repréhensible: ambon activité (ni) 1- ntén nson 2- mbimba
,
jam libe Ii Ii mbat Ie ba nti nye nôgôs nson
1- acte de naissance: mbôgi 'ligwéé 2-
acte de mariage: mbôgi 'libii 3- acte de actualiser (v.) i bon ngim jam le i kiha
décès: mbôgi 'nyemb lônni mangéda ma Ien
acteur (trice) (n.) sôm sôm mbonjam actualité (nf) manwin ma ngim mangéda ;
l'actualité de ce mois est riche en évène-
actif (n.m.) nsofingi u ngim gwom u ngim ments: manwin ma sôn ini mayé ngandak
mut i gwé tole u i bi bon
actuel (elle) (adj.) jam Ii nano, jam Ii
actif (ive) (adj.) ngim mut i i mbon ngim ngim ngéda; ce que l'on te dit est actuel:
jam jam Ii nano jon ba nkal we
- 40-
administrateur
actuellement (adv.) i len ini, i nano nunu, adéquat (e) (adj.) ngimjam i i kôli, ; elle
i ngéda ini a tenu des propos adéquats: a mpot hop
u u bak u kôli
acuité (nj) mbimba
adhérence (nj) liatbege Ii ngim jam i
acul (n.m.) tjihe fiatbe
acyclique (adj.) ngim jam i i gwé bé adhérent (e) 1- (n.) jô i ngim likoda 11-
mangéda (adj.) ngim jam i i fiatbe
ad hoc (IDe. adj) ngende ngende adhérer (v.) 1- i jôp i ngim jam; il a
adhéré à un mouvement de libération: a
ad libitum (Ioe. adv) letee ngôÎi yon i mal bi jôp i nlôii 'tohi 2- i atbe ; le papier a
adhèré au mur: péba i iiatbe i libap
ad patres (IDe adv) i ndôa
adhésif (ive) (adj.) ngim jam i i natbe
ad vitam eternam (Ioe adv) mba ni mba,
boga ni boga adhésion (ni) 1- liyilga Ii ba nyiIa jô i
ngim Iikoda 2- liatbege Ii ngim jam i fiatbe
adage (n.m.) ngéni
adieu (int. et nm) ndik i bôm ikeni
adaptabilité (nf) libak Ii Ii mbon le
gwom bi kihga adipeux (euse) (adj.) ngim jam i i gwé
mahon
adaptable (adj.) ngimjam i ba nIa bon le
i kihga lônni ngimjam ipe adjectif (ive) (nm et adj) libak Ii ngim
Jam
adaptatif (ive) (adj.) ngim jam i i mbon
le gwom bi kihga ntôn adjectiver (v.) i ti ngim jam ngim libak
additionner (v.) i bon ngônde, i kônde administrateur (n.m.) nane nglm pes
'nkon,fiénéIngimpes 'nkon
adepte (n.) mbôn
- 41 -
administration
administration (nf) énél, ane adoptant (e) (adj.) ngim mut i i ngwélél
ngim man i bel
administrativement (adv.) lôiini ngui i
baénél adopter (v.) 1- i neebe ngim jam, i
kérnhe ngim jam; l'assemblée générale
administré (e) (n.) mut nu ba nénél, mut a adopté quatre résolutions lors de la
nu ba iiane dernière réunion: likoda Ii bi neebe
makidik mana ma ma bi yôna i boma i bi
administrer (v.) i ane, i énél takbe 2- i gwélél ngim man i bel
admiratif(ive) (adj.) ngim mut i i 'memle adorable (adj.) ngim jam i i kôli le ba
ngim mut ipe gwés yo iloo lihéga
admonester (v.) i nyéyéi ngim mut le i adoucir (v.) i tômbôs ngimjam, i bômbôs
tiimba ha ban ki boft nlélém béba jam ngim jam; adoucis ta voix quand tu
paries aux gens: tômbôs kin yon i ngéda
admonition (nf) soso nyayak u mpôdôs bôt
adonner (s') (v.) i tiba nkikip inyu ngim adoucissant (e) (adj.) ngim jam i i
jam; il s'est adonné à la boisson: mook mbômbhana, ngim jam i i ntômbhana
ma bi yon nye nkikip
- 42-
affaiblissement
adoucissement (n.m.) Iibômbhak Ii ba aérateur (n.m.) juphene i mbebi
mbômbôs ngim jam, Iitômbhak Ii ba
ntômbôs ngim jam aération (ni) Iijuphak Ii ba njubus
mbebi i ngim homa
adresse (n.f) 1- jôI Ii homa ba nyééne ;
communique-nous l'adresse de ton aéré (e) (adj.) ngim homa i mbebi i njôp
domicile: ti bés jôlli homa u nyééne
aérer (v.) i jubus mbebi i ngim homa, i
adresser (v.) i ômle mut ngim jam; je bon le mbebi ijôp i ngim homa ; de temps
t'ai adressé une lettre hier: me bi ômle en temps, il faut aérer la maison: ho
we kaat yani 2- i pôdôs ngim mut,. je ngéda, u ba ujubus mbebi ikédé ndap
m'adresse à toi: we nyen me mpôdôs
aérodrome (n.m.) Iipuuene, Iibetbene
adroit (e) (adj.) nIénéI Iôfini Iinôyôi Ii dinuni di bikei
adulateur (trice) (n.) nlôphe bôt aéroport (n.m.) lipuuene, libetbene Iôfini
Iinôyôi Ii dinuni di bikei
adulation (nj) Iilôphege Ii ba nlôphe
bôt aéroportuaire (adj.) ngim jam i i
mbéfinge libetbene, Iinôyôi ni Iipuuene Ii
adulte (n.m.) nhôlak mut dinuni di bikei
advenir (v.) ta kii i pam, ibabé i tiida ;je affadissement (adv.) Iitambga Ii ba
t'aiderai quoi qu'il advienne: m'a hôla ntamba ngim jam
we to kii i mpam
affaiblir (v.) 1- i suus ngim mut tole ngim
adverbe (n. m.) Ielaa, Iaa jam ngui ; la maladie l'a affaibli: kon u
bi suus nye ngui
adversaire (n.) nkolba, mpémbaha kin,
mbon pémbsan Iônni we affaiblissant (e) (adj.) ngim jam i i
nsuhana ngui
adversité (ni) koIba, pémbaha kin,
pémbsan affaiblissement (n.m.) Iisuuhak Ii ba
nsuus mut ngui ; Iisôhôk Ii ba nsôs ngui
- 43-
affaire
affaire (nf) 1- jam; cette affaire ne me affection (nf) 1- ngandak ngwéha ;j'ai
concerne pas: jam Ii Ii mbéiinge bé me beaucoup d'affection pour ma mère: me
2- ndan ; cette affaire se terminera mal: gvvés ini ngandak 2- kon; son frère a
ndaii u w'a sôk bé loiinge une affection cutanée: man nyaii nu mut
nlôm a nkon i kôgôô
affairé (e) (adj.) ngim mut i i pégi
ngandak affectionner (v.) i gwés ngim mut tole
ngim jam ngandak; ce joueur de foot-
affairement (n.m.) libak Ii ngim mut i i bail affectionne cette position: nunu
pégi ntôk litamb Ii ndamb a ngwés litelbene
liningandak
affairer (s') (v.) i pagap
affectueusement (adv.) lôii.ni ngandak
affaires (n./) gwom, bibumbuu prends ngwéha
"
tes affaires et va -t-en : bada bibumbuu
gwoii, u ôm nyuu i tan affectueux (se) (adj.) ngim mut i i
ngwéhna
affairisme (n.m.) lipakbak Ii ba mpagak
inyu mam ma minkus afférent (e) (adj.) ngim jam i i nkiha
lônni ...
affaissement (n.m.) mayumbup; on a
assisté à l'affaissement du toit ce matin: affermir (v.) i lédés ngim jam; les
di ntehe mayumbup ma nyôl i kekela ini disciples affermissent leur foi: banigil
ba nlédés hémle yap
affaisser (s') (v.) i yumbup ,. le toit s'est
affaissé hier: nyôl u bi yumbup yani nu affermissement (n.m.) Iiléthak Ii ba
a bi takbe nlédés ngim jam
affaler (s') (v.) i leba kalô ,. il s'est affalé afféterie (nf) Iilââhaga Ii ba nlââha
sur le lit : a nleba kalô i naiii
affichage (n.m.) 1- libamblak Ii ba
affamé (e) (adj.) mut nu njal i gwé, mut mbambaI ngim jam 2- Iipémhak Ii ba
nu ba nyis njal mpémés ngim jam i pubi
affamer (v.) i yis ngim mut njaI ,.pouquoi afficher (v.) i bambal ngim jam; il
l'as-tu affamé ainsi? inyu kii u nyis nye affiche sa richesse: a mbamballingwaii
njal hala? jé 2- i éde ngim jam; affichons ce papier
au tableau: di éde lipep lini i libam
affameur (euse) (n.) nyis bât njaI
affidé (e) (adj.) ngim mut i u nIa kaI mam
affecter (v.) 1- i nyo ngim mut, i tihba mon
ngim mut; la mort de son père l'a
beaucoup affecté: nyemb 'isan i bi nyo affilée (d') (adv.) wada imbus nunu,
nye ngandak 2- i am ngim mut homa yada imbus ini, ibabé i en ; il reçut ses
numpe ; il a été affecté à MAKAI,' ba bi visiteurs d'affilée: a bi leege bakén bé
om nye i nson i MAKAI wada imbus nunu
- 44-
affûter
affirmer (v.) i tii ntiik, i tii ngo mom; a affranchir (s') (v.) i témb kunde; nous
ntii ntiik le isan a niDyani : il affirme que devons absolument nous affranchir
père arrive demain par la lutte sous toutes ses formes: di
nlama témb kunde lôiini mintén mi bisan
affleurer (v.) i kôlha ngim gwom nwominsôna
affliger (v.) i ti ngim mut soso ndutu affreusement (adv.) lôfini ngandak béba
i fiem; la mort de son fils unique l'a
beaucoup affligée: nyemb i ipoma hié hi affreux (se) (adj.) bébajam ; ce qu'elle a
man i bi ti nye soso ndutu i iiem fait est affreux: ambon bébajam
affluence (nf) lilok Ii ngandak bôt i nlo affriander (v.) i lôphe bôt
ngélé yada
affriolant (adj.) ngim jam i i fiôt bôt
affluer (v.) i 10 ngandak ngélé yada
affrioler (v.) i ôt bôt
afflux (n.m.) lilok Ii ngandak bôt i nlo
kunda yada affront (n.m.) kolba
affolement (nom.) soso wofii affûter (vo)i hôI ngim jam; j'affûte ma
matchette : me nhôl kwade wem
affoler (vo) i kônha mut wofii ngandak ;
- 45-
afin que
afin que (loc prep) inyu i bon le je suis ôbôs mam, ngimjam i i nkônde bébés mam
venu personnellement afin que je" puisse
voir de mes propres yeux: me nlo memede aggravation (n.f) likôndge Ii ba nkônde
mede inyu i bon le me téé ijis jem ôbôs mam, likôndge Ii ba nkônde bébés
mam
africain (e) 1- (n.) man Africa 2- (adj.)
ngim jam i i nlôl i Africa aggraver (v.) i kônde bébés mam, i kônde
ôbôs mam ; parle le moins possible, tu
africaniser (v.) i yilha ngim jam jam Ii risques d'aggraver la situation: pot ndék
Africa tiga le u kônde bébés mam
agaçant (e) (adj.) ngim jam i i nhomba agile (adj.) kwele, mut 'makwasi, ngim
mut i i nhoo bon ngim jam
agacer (v.) i yam ngim mut, i homb
ngim mut; les enfants nous agacent avec agilement (adv.) lôftni makwasi, lônni
leurs cris: bonnge ba nyam bés lônni mahoo
minlondok nwap
agilité (nf) makwasi, mahoo
agacerie (nf) homba
agir (v.) i bon ngim jam; il faut penser
âge (n.m.) nwii mi mut tale mi jam; quel avant d'agir: i nsômbla i tibil honol ilole
âge as-tu? : u gwé nwii nwanen ? u mbon jam
âgé (e) (adj.) nunuk, man; une personne agissant (e) (adj.) ngim jam i i mbon
âgée: man mut ngim jam ipe
- 46-
aIgreur
agonie (ni) liyenbak Ii mut a nyenep s'est aguérri aux mauvaises choses:
bibéba bi mam bi mbon nye le a yila kikii
agonir (v.) i yenep ngwégwét
agonisant (e) (adj.) ngim mut i i nyenep, aguichant (e) (adj.) ngim mut i i
ngim mut i i yé i pôla nyemb ni nin, ngim nsuuana
mut i i yé i pôla lipan ni kôdôk
aguicher (v.) i suu bôt, i nyumbla
agoniser (v.) i yenep, i ba i pôla nyemb
lônni nin, i ba i pôla lipan lônni kôdôk ; aguicheur (euse) (adj, nom) ngim mut i
safemme agonise depuis six jours : nano i nsuu bôt bape, ngim mut i i nyumbla
a yé dilo disamalle nwaa wé a yéni bôt bape
agréablement (adv.) lônni minyaô; ils aide (ni) 1- mahôla ,. j'ai besoin d'aide
nous ont accueillis agréablement: ba pour faire ce travail: me gwé ngôn
nleege bés lônni minyaô ngandak mahôla inyu i gwel nson unu 2- nhôla ;
voici mon aide dans le domaine scolaire:
agréer (v.) i neebe ngim jam; ma nhôla wem nunu inyu mam ma sukulu
demande a été agréé: ba 'neebe jam Ii
me bi bat aider (v.) i hôla ; a- cet instrument aide à
soulever tout ce qui est très lourd: sélél
agrément (n.m.) kunde ; il a reçu l'agré- ini i nhôla i pa gwom bi nyét ngandak b-
ment d'exercer la profession d'avocat: a il aide beaucoup ses frères: a nhôla lôk
nkôs kunde i sal nson u kéé bôt nyan ngandak
agrémenter (v.) i kônde lémés ngim jam aïeul, aïeule (n.) 1- isôgôl 2- mbômbô,
majô
agriculteur (trice) (n.) nsal nwom
aieux (n. m.) basôgôlsôgôl
agriculture (ni) nson u nwom
aigre (adj.) béiha; il refusa de boire du
agripper (s') (v.) i kambbe; leur vin aigre: a tjél nyo tambén
président s'agrippe au pouvoir: nénél
'Ionyap a nkambbe i yééne 'ane aigrefin (n.m.) mut 'mangannga
aguerrir (v.) i meia gwét aigreur (ni) bai,. son discours contient
une dose d'aigreur: hop wé u mbai
aguerrir (s') (v.) i yila ngwégwét; il
- 47-
aigrir (s ')
aigrir (s') (v.) i yiIa béiha, i hieIba béiha ; air (n.m.) mbebi
celui que je considérais comme aimable
s'est-il aigri? : nwet nu me honlak le a aisance (ni) liyokbak Ii mut a nyogop
yé lonnge nyen a hielba béiha ?
aisé (adj.) ngim mut i i yôgi
aigu (ë) (adj.) iwén; elle a une voix
aiguë: a gwé iwén hi kin aisément (adv.) ibabé ndutu, lônni
matombies
aiguille (ni) ndondok
aisselle (ni) nyambékté, nyambugi
aiguiller (v.) i henel ngim njel ; il devait
faire la maçonnerie, mais son professeur ajourner (v.) i bupe ngimjam ; ajournons
l'a aiguillé sur une autre voie: a lamga d'abord ce rendez-vous: di nya bupe
nigil maon, ndi malét wé a nhenel nye ndugi likak lini
njel ipe
ajuster (v.) i kôlha ngim gwom; le
aiguillon (n.m.) nséhi menuisier ajuste les deux planches: nsal
bikék a nkôlha bibam gwo bibaa
aiguiser (v.) i hôI, i bakhe ; il aiguise sa
matchette : a nhôl kwade wé alanguir (v.) i wéés ngim mut
- 48-
allier (s ')
aliéné (e) (adj.) ngim mut i ba bi yilhajôfi allécher (y.) i bond ngim mut, i lôphe
ngim mut
aliéner (y.) i yilha ngim mut jôfi; la
colonisation a beaucoup contribué à allée (ni) njel, lilôô, litakbene
aliéner certaines populations: bapégés
bôt ba hi kwés bôt bahogi hijôn allégation (ni) bitelbene
aligner (y.) i téé ngim bôt tole ngim gwom allègement (n.m.) lihôihak Ii ba nhôyôs
i nlôfi; l'institutrice aligne les élèves nglm Jam
selon leur taille: malét a ntéé bonnge i
nlôn i nonnaga lônni mintel nwap alléger (y.) i hôyôs ngim jam; le soutien
de son ami a allégé sa peine: mahôla ma
aligner (s') (y.) i telep i nlôfi ngwa yé ma hi hôyôs ndutu yé
alimenter (y.) i jés ngim mut allemand (e) 1- (n.) a- man tole ngond i
Jaman b- hop u Jaman 2- (adj.) ngimjam
alimenter (s') (y.) i je bijek ; le malade i i nlôl i Jaman
s'alimente correctement: nkokon a nje
bijek i nya i kôli aller (n.m.) maké
aUèchement (n.m.) libondok Ii ba mbond allier (s') (y.) i atba lônni bôt bape ; les
ngim mut, lilôphege Ii ba nlôphe ngim mut croyants essaient de s'allier avec leur
- 49-
allocution
Dieu: bahémle ba 'noode atba lônni 'bititii, ndi ki iyé le a yé ngi mal bon nson
Nyambe wap 'suklu
allocution (nj) hop u ngim baftnga mut alors que (loc con}) ndi ki ; a nsômbôl
i nyoii ke ndi ki bôt bobasôna ba ngi yii : il veut
s'en aller alors que tout le monde est
allogène (adj.) nyoyo encore là
allongé (e) (adj.) ngim jam i ba alourdir (v.) i yidis ngimjam ; tu alourdis
mbuiingbaha, ngim jam i ba iiébés ta tâche au lieu de l'alléger: u nyidis
nson won i homa u lamga le u hôyôs wo
allongement (n.m.) Iibuiingbahaga Ii
ba mbufingbaha ngim jam, Iiéphak Ii ba alourdissement (n.m.) Iiyithak Ii ba
Bébés ngim jam nyidis ngim jam
alors (adv.) jon 1- et alors? : jon kii? altération (ni) Iiôbak Ii ngim jam i
2- alors que: ndi ki ; il passe son temps iiôbi
à regarder la télévision alors qu'il doit
faire ses devoirs: a nhel i bénnge nkuu altercation (n./) jomoI
- 50-
améliorer
altruiste (n.) ngwés bôt bape ambiguité (nj) ngi nôôga Ionnge
alunir (v.) i téé kôô i sôn; les Blancs ambigument (adv.) Iônni ngi nôôga
disent qu'ils ont aluni: Bakana ba nkal
le ba bi téé makôô i sôn ambitieux (euse) (adj.) ngim mut i i nlen
nem
amabilité (n./) minyaô, Iiyômba
ambition (nj) Iilenek Ii ba nlen 'nem
amadouer (v.) i Iôphe ngim mut, i bond
ngim mut ambitionner (v.) i Ien nem, i bana ngôn ;
a nlen nem i kena Ion: il ambitionne
amaigri (e) (adj.) nkôdôk, nkôt d'être président de la république
amaigrir (v.) i kudus ngim mut tole ngim ambulance (nj) matôa ma ma mbegee
Jam bakokon
amaigrissant (e) (adj.) ngim jam i i ambulancier (ère) (n.) nluk matôa ma
nkuthana ma mbegee bakokon
amalgame (nj) mbôtna, ngwana, ndôk améliorable (adj.) ngim jam i ba nIa
mpôtna lémés
amant (e) (n.) mbok, Iinyaa, isomb, ibôn améliorant (e) (adj.) ngim jam i i nIa
Iémés ngim jam ipe
amas (n.m.) Iingund ; un amas de terre:
lingund Ii biték amélioration (nj) Iilérnhak Ii Ii ba
nlémés ngim jam
amasser (v.) i ngunda ngim gwom, i kot
ngim gwom; elle a amassé une grande améliorer (v.) i Iémés ngimjam; si l'on
fortune: a nkot ngandak nkus pouvait améliorer les conditions de vie
- 51 -
aménagement
des populations: ibale ba lak lémés libak ngim inuni hi bikei i bi bedep yani i ngii
li niii Ii mamut ma bôt malép
amendable (adj.) ngim jam i ba nIa tibiI ami (e) (n.) Iiwanda, ngwa ; man amie est
téé, ngim jam i ba nIa kogoI belle: liwanda jem li mudaa li yé lilam
amende (ni) fane, nôgôs amical (e) (adj.) ngim jam i i nlôl i
liwanda
amendement (n.m.) litiplak Ii ba ntibiI
téé ngim jam, IikokIak Ii ba nkogol ngim amicalement (adv.) lôfini mawanda
jam
amidon (n. m.) tas
amender (v.) i tibil téé ngim jam, i kogoI
nglmJam amidonner (v.) i ha tas i ngimjam
amener (v.) 1- i Iona ngim jam,- je vais amidonnerie (nf) Iiuu Ii tas
amener deux livres: me nlona bikaat
bibaa 2- i ba nhélhak ;je suis amené à te amincir (v.) i siibaha ngimjam, i tikbaha
sanctionner: me yé nhélhak i nôgôs we nglm Jam
amenuiser (s') (v.) i sôs ngui, i tigip ; ses amincissement (n.m.) lisiibahaga Ii ba
forces s'amenuisent petit à petit: ngui yé nsiibaha ngim jam, litikbahaga Ii ba
i nsôs ndék ni ndék ntikbaha ngim jam
amer (ère) (adj.) Iôla ; sa parole est amère amitié (n./) liwanda, libak Ii bôt ba ba
comme la bile: hop wé u nlol kikii njôiilô yé mawanda
- 52-
amuïr
amoindrissement (n.m.) Iisiibahaga Ii ngond yem : sonfils est amoureux de ma
ba nsiibaha ngim jam, Iitikbahaga Ii ba fille
ntikbaha ngim jam
amour-propre (n.m.) gwéha i ndik mut
amollir (v.) i tômbôs ngimjam, i bômbôs nyemede
nglmJam
amovible (adj.) ngim jam i i nyifingha
amollir (s') (v.) i tomb, i bomb; les
feuilles de bananier s'amollissent sous amphibie (adj.) ngim nuga i i nIa nin i
l'effet de la chaleur: tjai di makubé di nkon lôfini i malép
ntomb i ngéda nu ba mbap tjo i hiéé
ample (adj.) ngim jam i i yé ikeni
amollissant (e) (adj.) ngim jam i i ngandak; elle porte un habit ample: a
ntômbhana, ngim jam i i mbômbhana nhéba mbot i yé nye ikeiii ngandak
amortir (v.) i téé ngim jam; a ntibil amplitude (ni) linimblaga Ii ngim jam
téé litam Ii ndamb: il a bien amorti le i 'nimbIa
ballon
ampoule (n.f.) bahus ; elle a des ampoules
amour (n.m.) ngwéha, gwéha dans la paume de sa main gauche: a gwé
bibahus i libai Ii woo wé waé
amouracher (s') (v.) i gwés ngim mut
amputation (ni) likidik Ii ba nkit ngim
amoureusement (adv.) Iônni ni gwéha mut kôô, woo tole inoo
amoureux (n.m.) 1-ngwés 2- bagwéhna ; amputer (v.) i kit ngim mut kôô, woo tole
les amoureux: bôt ba ba ngwéhna inoo ; on l'a amputéd'unpiedà l'hôpital:
ba nkit nye kôô i ndap 'matipla
amoureux (euse) (adj.) ngim mut i i
ngwés ngim mut ipe; lok yé i ngwés amuïr (s') (v.) i kwo mbuk
- 53-
amuissement
amuissement (nom.) likwok Ii ba nkwo analyser (v.) 1- i yén ngobol i ngimjam
mbuk 2- i béfinge ngim kon
anal (e) (adj.) ngim jam i i yé i isulul ancien (ne) (adj.) 1- nlômbi; c'est un
/ivre ancien: nlômbi kaat u 2- kôba lônni
analogie (nf) liada kwafi ; dans la tradition ancienne: i mbok
kôba lôiini kwan
analogue (adj.) nglm Jam i i mpôôna
. 0 0
nglm Jam Ipe anciennement (adv.) kôba, kwan, behee;
anciennement, les gens étaient très soli-
analphabète (adj.) ngim mut i i nyi bé daires: behee, bôt ba bé hôlnana ngandak
sofingol to i tila
ancienneté (nf) libak Ii kwan
analphabétisme (nom.) ngi yi sonngol to
i tila âne (nom.) jakas
analysable (adj.) ngim jam i ba nIa yén anéantir (v.)i tjé ngim bôt ten ten, i ~é ngim
ngobol yé bôt tjes tjes, i mélés ngim bôt tjakda tjakda,
i lém ngim jam libu ; ils ont anéanti toute sa
analyse (nf) 1- nyina u ngobol imam famille: ba bi tjé lihaijé jolisôna tjes tjes
2- mabéfingba ;j 'ai étéfaire des analyses
de sang au dispensaire: me bak i ndap anéantissement (nom.)Iitjék Ii ba ntjé bôt
'matipla le ba bon me mabénngba ma tjes tjes, limélhak Ii ba 'mélés bôt tjakda
matjél tjakda, litjék Ii ba ntjé bôt ten ten
- 54-
annalité
anecdote (ni) imaana hi fiafi angoissé (e) (adj.) ngim mut i i nkon
woni
anecdotier (ière) (n.) fiafial dibaaga di
mifiafi angoisser (v.) i kônha woni
anecdotique (adj.) ngim jam i i nlôl i angulaire (adj.) ngim jam i i mbon likas
ibaaga hi nan
anguleux (eu se) (adj.) ngim jam i i gwé
anecdotiquer (v.) i anal imaana hi flafi makas
anglais(e) 1- (n.) a- man tole ngond i animer (v.) 1- i hôfiôs ngim jam; il a
Ngisi b- hop u Ngisi 2- (adj.) ngim jam bien animé la danse ce soir: a nhôiiôs
i i nIôl i Ngisi masak kôkôa ngandak 2- i kena nkweI ;
il anime parfaitement le débat: a nkena
angle (nom.) jutga nkwelloiinge ngandak
angliciser (v.) i yilha ngim jam jam Ii annal (e) (adj.) ngim jam i i 'nom nwii
Ngisi wada
- 55 -
année
année (ni) nwii, muu ;pendant combien anoblissement (n.m.) lihétbahaga Ii ba
d'années ne l'as-tu pas vu ? : ibôdôl nwii nhétbaha ngim mut
wanen le u ntehe bé ki nye ?
anodin (e) (adj.) ngim jam i i ta bé
annihilation (ni) liôphak Ii ba fiôbôsmam bafinga
annonce (n./) nlekla anonyme (adj.) ngim mut tole ngim jam
i ba nyi bé
annoncer (v.) i legel ngim nwin ; annonce
à ton père que nous arrivons: legel ison anonymement (adv.) bisôsôli
le di nlo
anordir (v.) i nunus ngim jam i no
annonciateur (trice) (n.) mpot bindéé 'mbok
annotation (n./) ngim yimbne; J'aifait anormal (e) (adj.) ngimjam i i téé bé
des annotations sur ton devoir: me nha
ngim biyimbne i ngii nson won (u mbai) anormalement (adv.) nya i i téé bé
annuel (le) (adj.) ngim jam i i yé inyu antagonique (adj.) ngim jam i i yé kikii
nglm nWll malép ni hiéé, ngim jam i i yé kikii mbus
'no bo mbom, ngim mam i i nIa bé atba
annuellement (adv.) hikii nwii
antagonisme (n.m.) malép bo hiéé, mbus
annulable (adj.) ngim jam i ba mbon ha 'no bo mbom, ngi la atba
bé ki
antan (d') (adv.) kôba lônni kwan, behee
annulaire (n.m.) inoo hi woo hi titigi ngéda
- 56-
aperçu
anthropophagie (nj) lijek Ii ba nje bôt anxieux (euse) (adj.) ngim mut i i gwé
ba binam ndufia ikefti
anticipation (nf) lisékbaga Ii ba mbôk anxiogène (adj.) ngim jam i i ntina ndufta
sékba ngimjam ngandak i ftem
anticiper (v.) i sékba ngim jam; ils ont apaisant (e) (adj.) ngim jam i i nhôihana
anticipé ['attaque de leurs adversaires: ngim ndutu, ngim jam i i 'mômhana,
ba nsékba baoo bap ngim jam i i nhôkbahana, ngim jam i i
nIona nsan
antidémocratique (adj.) ngim mut i i
nkolba ane 'makin apaisement (n.m.) lihôihak Ii ba nhôyôs
mut ngim jam, Iimômhak Ii ba 'mômôs
antillais (e) 1- (n.) a- man tole ngond i ngim mut, lihôkbahaga Ii ba nhôkbaha
Minkôgô b- hop u Minkôgô 2- (adj.) ngim mut, lilonga Ii ba nlona nsan
ngim jam i i nlôl i Minkôgô
apaiser (v.) i hôyôs ngim mut ngimjam,
antilope (n. m.) ntén sô i mômôs ngim mut, i hôkbaha ngim mut,
i lona ngim mut nsan
antinomie (nj) u tjok u lenbaga
apaiser (s') (v.) i hoi, i mom nwee, i
antipathie (nj) ngi ba minyaô hokbe, i kôhna nsan ; le vent s'est apaisé:
mbebi i 'mom nwee
antipathique (adj.) ngim mut tole ngim
jam i i gwé liada ni ngim jam ipe apartheid (n.) ôa u Bakana ba noo
Minindô, mbakIa 'bikôgôô
antipatriotique (adj.) ngim mut i i ngwés
bé 10ftyé apathie (nj) libak Ii ngim mut i jam jo
kikii joli mpigil bé
antipatriotisme (n.m.) ngi gwés loft yon
apathique (adj.) ngim mut i ijamjo kikii
antireligieux (euse) (adj.) ngim mut i i jo Ii mpigil bé
nkolba bibaase
apatride (n.) ngim mut i i gwé bé Ion
antituberculeux (euse) (adj.) ngimjam i
i ntibil kon u mbak apatridie (nf) ngi bana ngim Ion
antivol (n.m.) ngim jam i i nsôna wip aperception (nf) libâtlak Ii ba mbâdâl
tehe ngim jam mbâtlak, libôtlak Ii ba
anus (n.m.) isulul, linyil mbâdôl nâkda ngimjam nôkdaga
anxiété (nf) nduna ikeni apercevoir (v.) 1- i bâdâl tehe ngim jam
2- i bâdâl nâkda ngim jam
anxieusement (adv.) lôfini nduna
ngandak aperçu (n.) dinyo malép
- 57-
apériodique
aplanir (v.) i bamb ngimjam, i tégi ngim appareil (n.m.) sélél, bônôI, gwélél
Jam
apparemment (adv.) i 'nene le
aplanissement (n.m.) libambak Ii ba
mbamb ngim jam, litégak Ii ba ntégi apparence (ni) nene i bitéé bi mis (nene
nglm Jam i tan)
aplati (e) (adj.) ntégak, mbambak apparent (adj.) ngirnjam i i 'nene i bitéé
bi mis
aplatir (v.) i tégi ngim jam, i bamb ngim
Jam apparenté (e) (adj.) ngim mut i i nhai
Iônni bôt bape
aplatissement (n.m.) litégak Ii ba ntégi
ngim jam, Iibambak Ii ba mbamb ngim apparition (ni) litak, la téa
Jam
appartenance (n./) libak Ii ngim mut
aplatissoir (n.m.) bémbél, tékne tole ngim jam i yé ntôn lônni bôt bape
tole gwom bipe, lihayak Ii ba nhai lônni
apocalypse (n.m.) masuk ma ngéda bôt bape
apocalyptique (adj.) ngim jam i masuk appartenir (v.) 1- i ba ntôn Iôfinibôt bape,
ma ngéda i hai Iôfini ; le chien appartient à la classe
- 58-
appréciateur (trice)
appelé (e) (adj.) 1- nséplak 2- nséplaga ; appointer (Y.) 1- i saa ngim mut 2- i porn
un appelé de Dieu: nséplaga u mut nglm Jam
appeler (Y.)i sébéI ngim mut; elle a été apport (n.m.) ngaba
appelée: ba nsébél nye
apporter (Y.)i lona ngimjam
appellation (nj) Iiséplene
apporteur (adj et nom) nlona ngim
appesantir (Y.)i yidis ngim jam Jam
appesantir (Y.)i yidis ngim jam apposer (Y.)i kum safi, i kutle sane; les
autorités ont apposé la signature sur le
appesantissement (n.m.) Iiyithak Ii ba document: baénél ba nkutle sane i ngii
nyidis ngim jam lipep
appétissant (e) (adj.) ngim jam i i 'ne apposition (nj) likumuk Ii ba nkum soft,
likutlege Ii ba nkutle sane
appétissant (e) (adj.) ngim jam i i ntina
ngôfije appréciabilité (nj) libak Ii ngim jam i i
nIa lémél bôt
appétit (n.m.) line Ii bijek
appréciable (adj.) ngim jam i i nIa léméI
applaudir (Y.)i bamb moo; les élèves ont bôt
applaudi après le discours duprofesseur:
baudu ba mbamb moo i ngéda nu malét a appréciateur (trice) (n.) ngim mut i
'mal hop ngim jam i nlémél
- 59-
appréciatif (ve )
apprécier (v.) 1- i lémél; if n'a pas approchable (adj.) ngim jam i ba nIa
apprécié ce qu'on lui a dit : a bi gvvés bé tiige i pan
jam Ii ba bi kal nye 2- i ti mut bibégés ;
le maître l'a beaucoup apprécié: malét a approchant (e) (adj.) ngim jam i i
nti nye bibégés ngandak mbembe, ngim jam i i yé bebee
appréhender (v.) ikon ngim jam woni, approcher (v.) i bembe, i kôôge, i tiige, i
i be ngim mut tole ngim jam; son fils sefinge; Ie temps des récoltes approche:
appréhende ses examens: lok yé i nkon ngéda mabumbul i mbembe
manoodana woni
approcher (s') (v.) i tiige, i kôôge, i
appréhension (nf) woni sefinge ; le chat s'approche du lit : sinngi
i ntiige ipan nani
apprendre (v.) i nigil ngim jam;
j'apprends à apprendre: me 'nigif i nigil approfondir (v.) i jôp ikédé, i ke i ndip
apprêter (v.) i kôôba ngim jam, i bôfiha approprier (s') (v.) i pakbe ngim jam, i
nglm Jam hôkbe ngim jam
apprêter (s') (v.) i kôôba, i bôfiha, i ba approuvable (adj.) ngim jam i ba nIa
bebee,. je m'apprête à voyager: me kémhe, ngim jam i ba nIa neebe
mbônha maké mem
approuver (v.) i kémhe ngim jam, i
apprivoiser (v.) i yilha ngim nuga neebe ngim jam
nkôma
approximativement (adv.) bebee le
apprivoiseur (euse) (n.) nyiIha nglm
binuga nkôma appui (n.m.) ngam
approbateur (adj.) nkémhe, 'neebe appuyer (v.) i hihe ngimjam, i kam ngim
jam, i bep ngim jap
approbatif (ive) (adj.) ngirnjam i i nunda
Ie ba nkémhe tole ba 'neebe après (adv.) imbus
- 60-