Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
par
H . D. SAFFREY, O. P.
FRIBOURG LOUVAIN
SOCIÉTÉ PHILOSOPHIQUE ÉDITIONS E . NAUViELAERTS
.a.r; 1954
~y
Nihil obstat :
PA R E N T I B V S
f . H. D . Gardeil, O . P ., Bacc . Theol.
f . J . Isaac, O . P., Lect. Theol . / DEINDE
R. C. B . ET L. J. B.
Imprimi potest :
AC OMNIBVS FRATRIBVS SOCIIS
f. V . Ducatillon, O . P., Vic . prov .
; AD SALICES
~ AMICIS
Imprimatur :
Parisiis, die IX• Januarii 1954 . ~
M. Potevin V. G.
la foi doit s'équiper de « raisons » au bénéfice même de la fidélité le P . C . Vansteenkiste a publié le texte jusqu'ici inédit de sa tra-
du croyant, du même coup une véritable culture philosophique duction latine par Guillaume de Moerbeke 1 . Il devenait alors
trouve sa place dans l'équilibre religieux d'une vie de théologien ; possible d'établir un bon texte du commentaire de saint Thomas,
les lumières de la foi n'ont rien qui puisse porter atteinte à la qua- offrant assez de sécurité pour permettre ultérieurement une étude
lité rationnelle propre à toute démarche philosophique, bien au doctrinale.
contraire l'urgence de la recherche s'en trouve comme renou- Depuis quelques années les influences platoniciennes, qui se
velée, l'étude s'applique d'emblée à ses véritables objets . C'est sont exercées sur saint Thomas, sont revenues à l'ordre du jour.
dans cet esprit que saint Thomas voulut avoir un nouveau et De ce point de vue, le commentaire sur le Liber de causis est un
meilleur texte d'Aristote, qu'il entreprit de le lire et de le com- document capital, non seulement parce que tout le moyen âge
menter selon des méthodes d'exégèse rigoureuse, qu'il en discuta a estimé le Liber à l'égal de la Métaphysique d'Aristote, mais
avec ses collègues de la faculté des arts ; l'extraordinaire estime surtout parce que, dans ce texte, saint Thomas est amené conti-
dont frère Thomas fut l'objet de leur part, même après sa mort, nuellement à confronter l'aristotélisme avec le platonisme de
témoigne assez de la fécondité de son oeuvre en son temps. Proclus et celui du Pseudo-Denys, sans perdre de vue la référence
De nos jours, Renan 1 , s'autorisant d'un mot de Ptolémée ultime à la foi chrétienne . De plus, cette confrontation présente
de Lucques 2, soutenait que saint Thomas avait renouvelé un intérêt tout particulier si l'on songe, comme je le montrerai
directement d'Averroès la tradition des grands commentaires plus loin, que cette oeuvre de saint Thomas date de l'une des deux
aristotéliciens ; pourtant, cette partie de l'oeuvre du saint est dernières années de sa vie, et, de ce fait, prend l'allure d'une déter-
restée sans aucun doute la plus négligée 8 et l'Expositio super mination ultime du maître sur les doctrines essentielles de ces
librum De causis, égarée par le P . Mandonnet au milieu des Opus- divers systèmes de pensée . Détermination d'autant plus précieuse
cules, n'a pour ainsi dire jamais été étudiée . Il est vrai qu'il fallait qu'elle apporte avec elle la solution définitive d'un problème histo-
attendre la publication de quelques documents nécessaires à cette rique et doctrinal qui a inquiété notre auteur et tout le moyen
étude : l'édition du Liber de Causis par O . Bardenhewer, excellente âge avec lui : on sait que, dans son commentaire sur les Sentences s
pour l'époque où elle parut (1882), doit aujourd'hui être remplacée saint Thomas, reconnaissant l'importance des positions philoso-
par une édition proprement critique qui est en préparation dans phiques fondamentales même pour les auctoritates théologiques,
le Corpus platonicmm medii aevi a ; ce n'est que depuis 1933 que rangeait Denys parmi les sectateurs d'Aristote et attribuait le
le professeur E . R. Dodds nous a donné une édition définitive de Liber de causis au « Philosophe » ; mais au fur et à mesure que
la ETotXctwatç 9e0a0Yix~ de Proclus, et, depuis un an seulement, l'on connut mieux Aristote, Denys et le Liber posèrent un problème.
Saint Thomas fut le premier à tirer au clair ces questions embrouillées
et la critique moderne est venue totalement confirmer ses
1 E . RENAN, Averroès et l'Averroïsme, Paris 1866, pp . 236 ss. Cf . L. GAUTHIER,
Ibn Rochd, Paris 1948, p . 16 . Renan a bien vu que saint Thomas était à situer dans solutions.
la ligne des plus grands commentateurs grecs et arabes d'Aristote par la péné-
tration de son exégèse . Ceci ne veut pas dire qu'il fut le créateur de l'exégèse litté-
rale au moyen âge . Cf. O . LOTTIN dans Rech . Théol. anc . méd. 6 (1934) 88. 1 C . V A NSTEENKISTE, Procli Elementatio theologica translata a Guilelmo de
PTOLÉMÉE DE LucguEs, Hist. eccl. XII, 24, ap . Muratori, Script . rer. ital.,
Moerbeke (Textus ineditus), dans Tijdschrift voor Philosophie 13 (1951) 263-302
vol . XI, coi . 1153 : quodam singulari et novo modo tradendi. et 491-531, en attendant une édition critique que prépare le D r Boese, directeur
Il Cette constatation a été exprimée au Congrès scolastique international de la Staatsbibliothek de Berlin.
E In II Sent ., dist . 14, qu . 1, a. 2, sol.
de 1950, à Rome, par le P . J . Isaac, qui a esquissé le travail qu'il y aurait lieu 1 . Pour l ' évolution de l'opinion de
d'entreprendre, cf . J . IsAAc, Saint Thomas interprète des oeuvres d'Aristgte, dans saint Thomas concernant Denys, cf. Exp . super lib . De div . nom., prooemium et
les Acta Congressus Scholastici Internationalis . . . (Bibi. Pont. Athen . Antoniani 7), De malo, qu . 16, a. 1 . Pour le Liber de causis, saint Thomas semble avoir eu des
Rome 1951, pp . 353-363. doutes très tôt, cf . In III Sent., dist . 35, qu. 1, a . 1, ad 3 m : illa auctoritas (= De
Cf . l'Annual Report du Plato arabus publié dans les Proceedings of the causis, prop. 18) intelligenda est de vita qua corpora caelestia ponebantur a quibusdam
British Academy, années 1949-50, p . 8 et 1950-51, p . 7 . vivere velut ex se mota, quam opinionem videtur sequi Ille qui librum ilium condidit .
X AVANT-PROPOS I AVANT-PROPOS XI
Donner un bon texte de l'Expositio super librum De causis des collations, discuter avec moi les leçons du texte et rechercher
semblerait, à première vue, une entreprise relativement aisée. les sources de saint Thomas . C'est à eux et à tous nos compagnons
Pourtant, au fur et à mesure que ce travail avançait, force m'a dans la vie commune de prière et d'étude au Saulchoir que, après
été d'affronter certains problèmes de critique nouveaux concer- mes parents, je dédie cet ouvrage.
nant la tradition manuscrite du texte par le système de l'exemplar Enfin je remercie le P . J. Isaac qui a revu entièrement mon
et des peciae . Lorsque l'abbé J . Destrez achevait ses belles études manuscrit et le P. I. M. Bochenski qui a bien voulu recevoir ce
sur la pecia dans les manuscrits universitaires du XIII e et du travail dans la collection des Textus Philosophici Friburgenses.
XIVe siècle 1, il croyait avoir apporté un élément de critique
externe qui devait considérablement alléger les tâches de la cri- Le Saulchoir, décembre 1952 .
tique textuelle . Il en serait bien ainsi si l'on pouvait démontrer, f. H. D. S.
pour chaque oeuvre, comme le supposait Destrez, l'existence d'un
exemplar unique par université . Pour ce qui est du commentaire
de saint Thomas sur le Liber de causis, je laisse au lecteur le soin
d'apprécier les arguments que je peux faire valoir en faveur de
l'existence simultanée de deux exemplaria parisiens, présentant
la même division en peciae sur lesquelles les manuscrits ont été
indifféremment copiés . Si bien que l'importance considérable de
la pecia se trouve pleinement confirmée par ce résultat, mais loin
de simplifier la critique proprement dite, elle en multiplie la néces-
sité, chaque pecia devenant l'unité sur laquelle doit s'appliquer
en toute rigueur les méthodes de la critique textuelle . C'est là
du moins la conclusion à laquelle je suis parvenu ; je ne sais si
elle devra être généralisée, mais je crois que le problème méritait,
à titre d'exemple, d'être clairement posé dans le cas particulier
qui nous intéresse présentement.
1 J . DESTREZ, La pecia dans les manuscrits du moyen tige, dans Rev. Sc. phil.
théol. 13 (1924) 182-198 ; Etudes critiques sur les œuvres de saint Thomas d 'Aquin
d'après la tradition manuscrite, t . I (seul paru), (Bibi. thom. XVIII), Paris 1933;
surtout La pecia dans les manuscrits universitaires du XIII e et du XIV e siècle,
Paris 1935 .
INTRODUCTION
I . PARTIE HISTORIQUE, ET DOCTRINALE
1. LE « LIBER DE CAUSIS » AU MOYEN AGE
On ne sait rien de sûr à propos des origines et de l'auteur
du Liber de causis. Après les recherches d'O . Bardenhewer 1, on
admet aujourd'hui communément que le Liber de causis est la
traduction latine d'un texte arabe dont on ne possède plus qu'un
seul manuscrit conservé à Leyde 2. Cette traduction serait l'œuvre
du traducteur tolédan, Gérard de Crémone, mort en 1187 . De
fait, la liste des ouvrages arabes traduits en latin à Tolède par
Gérard, conservée dans une biographie anonyme que l'on peut
lire dans un manuscrit de la Bibliothèque Vaticane datant du
XIVe siècle, contient un Liber aristotelis de exposition bonitatis
purae $. Le rapprochement entre cette indication, le manuscrit
de Leyde qui est intitulé : « Livre de l'explication d'Aristote au
sujet du bien pur », et le Liber de causis fut fait pour la première
fois par M . Steinschneider 4 et repris par Bardenhewer b. Il semble
parfaitement solide et se trouve confirmé par le double titre sous
lequel apparaît dans les manuscrits la traduction latine : De expo-
sitione bonitatis purae ou Liber de causis . Il suffira de dire que
l'on estime qu'il existe encore aujourd'hui entre 120 et 150 manus-
crits de ce texte latin pour juger de sa grande diffusion au moyen
âge . Quant au texte arabe, il s'inspire, par certains intermédiaires
que nous ignorons, d'un texte grec, la EroLXst(oaa ; 6soaoytx~ de
1 0 . BARDENHEWER, Die pseudo-aristotelische Schrift Über das reine Gute
bekanut ureter dom Namen Liber de causis, Freiburg im Breisgau 1882.
Y LEYDE, Univ . 209, cf . BARDENHEWER, ibid, p . 4 ss.
8 Cette liste contenue dans le cod . V at. lat . 2392, ff. 97 vb — 98 ra a été
publiée pour la première fois, avec un fac-similé, par B . BONCOMPAGNI, Della vita
e delle opere di Gherardo Cremonese . . ., Roma 1851, pp . 4 ss ., et plusieurs fois
reproduite depuis.
4 M . STEINSCHNEIDER, Hebraïsche' Bibliographie, Jahrg . 1864, p . 66, n . 10.
ô BARDENHEWER, ibid., pp. 139 ss.
XVI INTRODUCTION
PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE XVII
Proclus 1, l'un des derniers successeurs de Platon à l'Académie
dans la mission contre les Cathares, qu'Alain a eu connaissance
d'Athènes . Ce dernier point fut établi pour la première fois par du Liber et en a extrait cette doxographie sur l'âme . Or, on sait
saint Thomas.
les relations étroites entre Tolède et l'école de médecine de Mont-
Il semble que l'on puisse suivre avec assez de précision dans
pellier 1 . Ici, nous rencontrons sans doute le jalon qui a permis
l'espace et dans le temps la diffusion de notre Liber. Le premier
l' «entrée » du Liber de causis dans le monde des universités médié-
témoin conservé est sans doute ce curieux petit traité retrouvé
vales. Un vieux manuscrit de Cîteaux 2 , aujourd'hui malheureu-
par Mlle d'Alverny dans les feuillets de garde du manuscrit Paris,
sement disparu, témoigne en faveur de cette interprétation ; il
B . N. lat . 3236 A 2 . Ce manuscrit a été écrit à la fin du XII e siècle
portait l'indication : De causis cum glosa magistri alani . Il est
et probablement en Espagne . En plus de nombreuses citations
peu probable, quoiqu'en pense M . Raynaud de Lage 8, qu'il s'agisse
implicites qui ont été soigneusement identifiées, nous trouvons
d'un commentaire perdu d'Alain sur le Liber, c'est plutôt le Liber
une citation explicite de la Prop. 3, p. 166 .4-5 Bardenhewer :
lui-même avec attribution au maître parisien des commenta, de
et de ea (sc . anima nobili), dixit A ristoteles in Bonitate dura : « quia
même qu'un autre manuscrit ancien de Bruges 4 attribue ces
anima nobilis, scilicet rationalis, creatur a Deo mediante intelli-
mêmes commenta à Gilbert de la Porrée . Mais il est significatif
gentia, et posuit eam Deus stramentum intelligentiae, in quod intel-
de trouver ce lien établi entre le Liber et notre auteur dans le
ligentia efciat operationes suas .» Plus intéressant encore est le croquis
milieu monastique où il a vécu la fin de sa vie . De toute façon,
qui accompagne le texte $, par lequel nous pouvons juger de la
il semble bien que la forme rédactionnelle du Liber ait inspiré
connaissance extensive que l'auteur anonyme avait du Liber ;
certains écrits comme les Theologicae Regulae 5 d'Alain de Lille
nous y voyons figurées les sphères avec tous les degrés d'être :
ou l'A rs catholicae fidei 6 de son contemporain, Nicolas d'Amiens.
causa prima, . . . esse creatum primum, . . . intelligentia la, 2a . ..
C'est cette forme axiomatique — propositio et commentum con-
10a, anima (= âme du monde) . . . Ces pages écrites très proba-
tenant la démonstration de la proposition, à la manière, comme
blement à Tolède même confirment donc l'origine traditionnelle
le remarquera plus tard saint Albert 7, des traités de géométrie
et l'attribution de la traduction latine à Gérard de Crémone.
d'Euclide — que nous retrouvons dans ces ouvrages, et ce fait
Ceci se trouve encore confirmé par le fait que le premier des
apporte une nouvelle preuve de l'influence du Liber de causis
grands théologiens parisiens à utiliser notre écrit est Alain de
sur Alain de Lille.
Lille 4. Celui-ci, dans son Contra haereticos écrit au tournant du
Cette forme littéraire très particulière du Liber nous permet
XII e et du XIII e siècle, cite la fameuse définition de l'âme,
encore d'expliquer deux points d'histoire . D'une part nous com-
qu'on lit dans la Prop . 2 : in horizonte aeternitatis et supra tempos 5 .
prenons comment il arrive qu'au début du XIII e siècle, on n'a,
Mais il faut ajouter que c'est très probablement à Montpellier,
1 Cf . E. R. DODDS, Proclus . The Elements of Theology . . ., Oxford 1933, 1 Cf . RASHDALL-POWICKE, The Universities of Europe in the middle Ages,
p . xxx. Oxford 1936, vol . II, pp . 129 ss.
2 ' Cf . Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France,
M . TH . D'ALVERNY, Les pérégrinations de l'dme dans l'autre monde d'après
un anonyme de la fin du X IIe siècle, dans A rch . Hist . doct . litt . M. A . 13 (1940- t. V , p. 370.
8
1942) 239-299. Sur la probabilité que l'anonyme soit un clerc de Tolède, cf . ibid ., G . RAYNAUD DE LAGE, Op . Cit., p . 33.
pp. 266 s.
dBRUGES, Bibl . publ. 463, f . 155 vb.
8 Cf . ibid.
s P. L . 210, col . 618 ss.
la planche en regard de la p . 269.
a Il a enseigné à Paris autour de 1194 et est mort à Cîteaux en 1203 ; voir P. L . 210, col . 594 ss . Le P. C. BA LIe, De auctore operis quod « A rs fidei
en dernier lieu : G . RAY NAUD DE LAGE, A lain de Lille, poète du X II e siècle (Univ. catholicae n inscribitur, dans Mélanges De Ghellinch, t . II, Gembloux 1951,
de Montréal, Publications de l'Inst . d'Ét . médiévales, vol . X II), Montréal- pp. 793-814, a essayé de montrer qu'il y aurait deux couvres sous ce titre, l'une
Paris 1951. d'A lain de Lille, l'autre de Nicolas d ' A miens, mais voir la note sceptique de
b Cf. P. L. Mlle d'Alverny dans A rch. Hist . doct. litt . M. A . 17 (1949) 232, n . 4.
210, col. 332 et 334 . Le texte très corrompu de la première cita-
tion est à lire dans BARDENHEW ER, Op. Cit ., p . 208, n. 3 . ' Cf . De causis et processu universitatis, lib . II, tract. 1, cap . 1 ; t . X, p . 433 b
Borgnet.
2
INTRODUCTION PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE XIX
XVIII
semble-t-il, qu'une connaissance très partielle de ce livre . On mann 1 dans un manuscrit de Barcelone, composé entre 1230 et
n'en a lu que les premières propositions et ce sont toujours celles-là 1240 par un maître de la faculté des Arts . Ce dévoué professeur
qui sont citées, surtout les deux premières sur la causalité et sur avait rédigé un aide-mémoire dans lequel le candidat aux examens
le temps et l'éternité, qui sont utilisées par des maîtres comme trouvait tout ce qu'il devait savoir . Il y est dit que la métaphysique
Guillaume d'Auxerre, Philippe le Chancelier, et qui donnent lieu s'étudie dans trois livres : la metaphysica vetus, la metaphysica
chez Guillaume d'Auvergne à d'abondants développements . D'autre nova et le liber de causis, dont on donne la petite description sui-
part ce fut probablement le thème de la toute première proposition vante : « et ibi agiter de substantiis divinis, in quantum sunt prin-
du Liber et même son premier mot qui lui valut au XIII e siècle cipia essendi et in fluendi unam in alteram, secundum quod ibidem
son titre De causis, selon une habitude qui d'ailleurs remonte à habetur quod omnis substantia superior influit in suum causatum . »
la plus haute antiquité pour désigner les oeuvres d'Aristote . C'est On voit que dès cette époque, dans l'université, le Liber est rattaché
sans doute assez tôt dans ce siècle que le Liber A ristotelis de boni- à la Métaphysique d'Aristote, et c'est justement à ce titre que
tate para est ainsi devenu le Liber de causis . Toujours est-il que, saint Albert a le commentera quelques années plus tard . Le
dans la décade 1220-1230, notre livre est abondamment utilisé second document marque l'admission officielle du Liber dans les
et par Alexandre de Halès, qui commente alors pour la première programmes universitaires . C'est la charte du 19 mars 1255 qui
fois les Sentences 1 de Pierre Lombard à Paris, et par le premier règle le statut de la faculté des Arts à l'université de Paris 8, et
maître dominicain, Roland de Crémone 2. Ces deux maîtres citent nous y trouvons inscrit comme texte à « lire » officiellement, parmi
toujours le livre comme étant d'Aristote, ils distinguent entre la les oeuvres d'Aristote, le Liber de causis. On devait l'enseigner
propositio et le commentum, Alexandre renvoie toujours au titre sept semaines durant . Disons, pour fixer les idées, que ceci arrivait
Liber de causis, Roland dit tantôt in libeo de A ura bonitate, tantôt au moment même où saint Thomas lisait les Sentences à Paris,
in libeo de causis. l'année de son De ente et essentia.
Jusqu'à présent, nous sommes vers 1230, nous n'avons cons- Pour une part, ce fut peut-être l'influence de l'université
taté qu'une utilisation relativement discrète de notre Liber de d'Oxford qui réhabilita les libei naturales d'Aristote . En effet
causis . C'est qu'il tombait sous les interdictions visant les libei les interdictions de Paris ne valaient pas à Oxford ; là nous voyons
naturales d'Aristote, portées en 1210 par le concile de Paris, renou- que le Liber de causis était utilisé par Alexandre Nequam qui le
velées en 1215 par Robert de Courçon, le réorganisateur ponti- cite dans son Speculum speculationum entre 1204 et 1213 et il
fical des études à l'université de Paris, et encore en 1231 par le est peut-être commenté par Adam de Bocfeld . On peut tracer
Pape Grégoire IX lui-même . Mais cette prohibition dût tomber son influence sur Robert Grossetête et sur Thomas d'York qui,
petit à petit en désuétude, surtout après la mort de ce Pape en 1241 dans son Sapientiale, range assez curieusement l'auteur parmi
et pendant la période troublée que traversa l'Eglise romaine jus- les sapientes christiani 4. Cette tradition oxonienne explique sans
qu'à l'élection de son successeur Innocent IV, le 25 juin 1243.
1 Grabmann est revenu plusieurs fois sur ce document, voir en dernier lieu :
Deux documents nous permettent de mesurer la place que
M . GRABMANN, I divieti ecclesiastics di A ristotele sotto Innocenzo III e Gregorio IX
tend à prendre dans l'enseignement officiel le Liber de causis. (Miscell . Hist. Pont ., V 7), Roma 1941, pp . 113-127, le texte cité, p . 116.
Tout d'abord ce « livret de l'étudiant », retrouvé par M . Grab- 8 Cf . De causis . . ., lib . II, tract . 1, cap . 1 ; t . X, p . 434 a Borgnet.
8 Cf. H . DENIFLE et A. CHATELAIN,
Chartularium UniverSitatiS PariSiensis . . .,
t . I, Paris 1889, p . 278 . Voir aussi le tableau très suggestif du P . J . ISAAC, Le Peri
hermeneias en Occident . . ., Paris 1953, p . 82.
1 Seuls les commentaires sur les livres I et II ont été publiés (Quaracchi 1951 Sur l'enseignement d'Aristote à Oxford dans la première moitié du
XIII e siècle, cf. M. GRABMANN, Die Aristoteleskommentatoren Adam von Bocfeld
et 1952) . On compte neuf citations prises dans l'ensemble du Liber dans le com-
mentaire sur le livre I. und Adam von Bouchermefort . Die Anfdnge der Erkldrung des « Neuen Aristoteles n
Y Cf. E . FILTHAUT, Roland von Cremona, O . P ., und die Anfdnge der Scho- in England, dans Mittelalterliches Geistesleben II, München 1936, pp . 138-182 et
lastik im Predigerorden, Vechta 1936, pp . 76-80 . surtout D . A. CALLUS, Introduction of Aristotelian Learning to Oxford (Proceedings
INTRODUCTION PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE XXI
xX
doute pourquoi Roger Bacon, arrivant d'Oxford à Paris et jeune d'ailleurs peut-être intentionnelle à son origine, qui pendant plu-
maître ès Arts, lit dans ses cours la Physique, la Métaphysique sieurs siècles a laissé sous le nom d 'Aristote un ouvrage dérivé
en droite ligne de Proclus.
et le Liber de causis 1. Ceci se passait vers 1241-1245 et Bacon
fut, croyons-nous, le premier à Paris à prendre le De causis comme Nous oublions trop facilement que « l'entrée d'Aristote »,
texte de base pour son enseignement . Son ceuvre, d'ailleurs peu comme l'on dit, ne correspond pas nécessairement avec la com-
passionnante, est un chapelet de questions suggérées par le texte préhension parfaite de son texte . Le moyen âge n'a d'abord dis-
du Liber et traitées selon la méthode classique du sic et non. posé que de textes trop imparfaits ou trop fragmentaires et ce fut
Plus intéressante est la paraphrase que saint Albert a consa- lentement et progressivement que les théologiens des grandes
crée à notre écrit S. C'est un traité assez considérable, qu'il faut universités acquirent une connaissance du corpus aristotélicien
placer après 1246-1247 à cause des citations qu'il contient d'une suffisante pour s'en faire une idée à peu près exacte . On peut dire,
traduction complète de l'Éthique à Nicomaque et du commentaire je crois, que la véritable découverte d ' Aristote, ce fut saint Thomas
d'Eustrate par Grossetête 3. Le seul point de cet ouvrage qu'il qui la fit lorsqu'il reçut de Guillaume de Moerbeke ces traductions
importe de considérer ici est la discussion que saint Albert se mot à mot qui nous semblent à tort si barbares aujourd'hui, et
croit obligé d'ouvrir quant à l'auteur et à l'origine du Liber. Mais qu'il s'appliqua au mot à mot de ce texte ; on peut observer par
auparavant, pour en comprendre le sens et la portée, nous devons exemple, que, au début de sa carrière, saint Thomas lit bien souvent
ouvrir une parenthèse et examiner comment le moyen âge a réagi la Métaphysique à travers le commentaire d'Averroès et ce n'est
devant la fallacieuse attribution de notre texte à Aristote ; nous qu'après avoir soigneusement analysé et expliqué ce texte diffi -
aurions tort de taxer trop vite d'un excès de naïveté, une méprise, cile qu'il en a eu une connaissance vraiment directe et précise.
Non seulement saint Thomas a ainsi étudié la Métaphysique, mais
il a fait le même travail sur le De anima, la Physique, la Politique,
of the British Academy, vol . XXIX), London 1943 . Pour Alexandre Nequam,
l'Éthique, le Perihermeneias, les seconds A nalytiques, le De caelo
voir CALLUS, ibid., p . 10 ; pour Adam de Bocfeld, cf. GRABMANN, ibid ., pp. 154-
160 et 176 s ., l'attribution du commentaire en question à Adam de Bocfeld est et le De generation 1, sans compter quelques traités des Parva
rejetée par le P . PELSTER et S . H . THOMSON, Cf . Medievalia et Humanistica 2 (1944) Naturalia, et il possédait donc une connaissance approfondie de
55-87 ; pour Grossetête, Cf . CALLUS, ibid ., pp. 28 s. ; pour Thomas d'Y ork, cf. l'ensemble du corpus aristotélicien . Cela aucun des prédécesseurs
CALLUS, ibid., p . 35 et E . LONGPRÉ dans Arch . francisc. hist . 19 (1926) 897.
1 Cf . F. VA N STEENBERGEN, Siger de Brabant . . . II, Louvain 1942, pp . 427 ss. de saint Thomas ne l'avait au même degré que lui ; aussi nous
Le texte a été édité par R . STEELE et F. M . DELoRME dans les Opera hactenus aurions mauvaise grâce de nous étonner si saint Albert range
inedita Rogeri Baconi, Fasc . X II, Oxford 1935.
' Liber de causis et processu universitatis, dans les Opera omnia, éd . Borgnet, parmi les Épicuriens Thalès et Anaxagore et parmi les Stoïciens
vol. X, Paris 1891, pp . 361 ss ., qui reproduit le texte de l'éd . Jammy, vol . V, Socrate et Platon, et encore moins si saint Thomas tient dans les
Lyon 1651, pp . 528 ss . On trouvera une bonne analyse de cet ouvrage dans M . DE Sentences Denys pour un aristotélicien et si, enfin tout le moyen
WULF, Histoire de la philosophie médiévale II, 6 e éd ., Louvain-Paris 1936, pp . 137-
141 . Sur le caractère averroiste de ce traité, cf . M. GRABMANN dans Mittelalterliches
âge nomme Aristote comme l'auteur du De causis.
Geistesleben II, pp . 293 ss. Cependant il semble bien que, au fur et à mesure que le moyen
8 Cf . D . CA LLUS dans Rech. Théol. anc . méd . 14 (1947) 186-210, et les citations
âge connut mieux Aristote, un certain doute s'éleva sur l'attri-
de saint A lbert de Eth . V I, lib. I, tract . 1, cap . 2, p . 365 a Borgnet ; Eth . V I 1, bution au Stagirite du Liber de causis . On proposa diverses attri-
lib. II, tract . 1, cap . 7, p . 445 b Borgnet ; et Eustrate, In eth . V I, lib . II, tract. 2,
cap . 22, p . 527 b Borgnet . D'autre part ce traité est certainement antérieur à la
traduction par Moerbeke de l'Elementatio en 1268 . En effet saint A lbert ne cite
pas cette traduction, alors qu'il la cite abondamment dans sa Somme théologique
1 Il faut considérer les commentaires dans cet ordre, qui est croyons-nous,
l'ordre chronologique de rédaction, car on observe un véritable progrès
dont le début doit dater des environs de 1270 . Il n'y a d'ailleurs rien dans tout dans la
le traité de saint A lbert qui vienne avec certitude directement de Proclus, quoi façon de commenter de saint Thomas . Certains des premiers commentaires, comme
ceux sur la Politique
qu'en pense E. DEGEN, W elches sind die Beziehungen A lberts des Groi3en « Liber
et l'Éthique restent encore des travaux très superficiels,
peut-être hâtifs . Le commentaire sur le De caelo atteint une perfection
de causis et processu universitatis w zur « cToLX cfwalç 9coaoywx u des Neuplatonihers galée à l'époque de saint Thomas . encore iné-
Proclus . . . (Diss ., Munich 1902) .
PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE XXIII
XXII INTRODUCTION
il s'inspire de passages lus dans Avicenne, Alfarabi et autres auteurs
butions, mais vers le milieu du XIII e siècle, on pensait communé- arabes.
ment que les propositions étaient tirées d'Aristote et que les
commentaires n'étaient pas de lui mais d'Alfarabi . La position de De fait, l'érudition de saint Albert s'explique très bien par
ce que nous apprend la tradition manuscrite I. On a retrouvé
saint Albert ne semble pas bien différente . Dans sa Summa de
à la Bodleian Library d'Oxford un manuscrit qui donne le texte
creaturis, nous le voyons citer les propositions en les attribuant du De causis latin avec le titre : « Metaphysica A vendauth » (trans-
au Philosophus et les commenta en les attribuant tantôt à Alfa- cription d'Ibn Daoud), et un titre analogue se trouve dans un
rabi, tantôt à Avicenne 1. Lorsque dans son De causis, il traite
manuscrit de la Bibliothèque Nationale à Paris 2. On a trouvé
formellement la question de l'origine du Liber : de nomine quo
sans nombre des manuscrits qui portent l'inscription cum commento
A ntiqui appellaverunt librum De causis 2, il écrit à peu près ceci :
A lpharabi. C'est dans des gloses de ce genre, croyons-nous, que
« Il nous vient des Anciens tout ce qui a été bien dit par eux et
qui, avant nous, a été rassemblé par un certain David le juif à saint Albert aura puisé ses informations.
Au surplus l'hypothèse : Ibn Daoud auteur du texte arabe
partir des dires d'Aristote, Avicenne, Algazel et Alfarabi . Il les
a mis en ordre par mode de théorèmes, auxquels lui-même a ajouté du Liber, se heurte à deux difficultés ; car, outre que l'on ne man-
des commentaires à la manière dont Euclide avait procédé pour quera pas de trouver étrange qu'Ibn Daoud n'ait pas aussitôt
réalisé avec Gundisalvi une version latine de son œuvre supposée,
la géométrie . De même en effet qu'Euclide dans ses commentaires
démontre les théorèmes les uns après les autres, ainsi tout de même on doit reconnaître aussi que le travail qui aurait dû être effectué
David a ajouté des commentaires qui ne sont rien d'autre que sur la ETotXcEwacç OsoaoyaxA de Proclus, serait tout à fait étranger
les démonstrations des théorèmes proposés. » Et il ajoute presque aux méthodes du moyen âge et du milieu tolédan . Au contraire
les renseignements fournis par saint Albert gardent toute leur
aussitôt : « Ainsi David . . . pour ce livre a réuni des extraits d'une vraisemblance si on limite le travail de David au découpage ou
certaine épître De principio universi esse, oeuvre d'Aristote, en y
ajoutant bien d'autres choses qu'il tire d'Avicenne et d'Alfarabi . » à l'arrangement d'un traité déjà existant en arabe, l'Epistola
de principio universi esse, qui serait une traduction ancienne ou
De ceci le P . Théry 8 et le P . Alonso * ont voulu tirer que l'auteur
déjà un épitomé du traité de Proclus . Cette épître est connue
du De causis arabe était ce juif David, en lequel le P . Théry recon-
naît le traducteur tolédan Ibn Daoud, qui faisait équipe avec d'Avicenne et des auteurs arabes anciens, un arabisant en étu-
diera peut-être quelque jour les fragments.
l'archidiacre Gundisalvi vers le milieu du XII e siècle . C'est peut-
être s'aventurer trop loin si l'on pèse les termes mêmes employés En supposant un original arabe ancien, c'est-à-dire du VIII e
ou IXe siècle, pour le Liber de causis, nous pouvons rapprocher
par Albert pour désigner le travail qu'il prête à ce David : con-
gregavit, collegit, ordinans, adhi buit commentum . Autrement dit, le cas de cet écrit de deux autres cas célèbres et mieux connus,
dans l'esprit de saint Albert, David n'est nullement l'auteur du la Théologie d'A ristote et les oeuvres du Pseudo-Denys . Doit-on
dire que la tradition de ces ouvrages est mieux connue et n'allons-
Liber arabe ; il a seulement rassemblé, en y mettant de l'ordre, nous pas expliquer obscurum per obscurius ? Nous ne le croyons
des aphorismes tirés de cette Epistola de principio universi esse
plus depuis l'admirable travail de P . Kraus $, qui a commencé
attribuée à Aristote, et il y a ajouté un commentaire dans lequel
.de découvrir toute une école néoplatonicienne arabe . Par exemple
1 Pour Alfarabi, cf . De homine, qu . 55, a . 3 ; t. XXXV, p . 463 a Borgnet ;
pour Avicenne, cf. De quattuor Coaequaevis, tract. II, qu . 3, a. 1, sed contra 3; 1 Cf. H . BÉDORET, L'auteur et le traducteur du Liber de causis, dans Rev.
t. XXXIV, p . 339 a Borgnet.
néoscol . de Phil . 41 (1938) 519-533.
De causis . . ., lib. II, tract . 1, cap . 1 ; t . X, p . 433 ss . Borgnet. Y Oxford, Bodleian Library, Selden124
et Paris, B . N. lat. 14719.
a G. THÉRY, Tolède, Oran 1944, pp. 30 ss. et 127 ss. 8
P. KRAUS, Plotin chez les arabes, dans Bull . de l'Inst. d'Egypte 23 (1941)
M. ALoxso, El Liber de causis, dans Al-Andalus 9 (1944) 43-69 et Las 263-295 . Kraus avait communiqué par lettre au P. L .-B . Geiger son opinion sur
DORESSE
fuentes literarias del « Liber de causis », ibid . 10 (1945) 345-382 . Cf. aussi G. l'origine du Liber de causis, cf . Bull. thom . 6 (1940-1942), n . 172, p . 140 .
dans Rev . Hist. Rel . 131 (1946) 234-238 .
xxiv INTRODUCTION PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE xxv
pour la Théologie d'A ristote, qui est en réalité un ensemble d'extraits Pourtant en dehors des écoles dominicaines, l'influence du
des Ennéades V et VI de Plotin, il pouvait établir la filiation sui- commentaire de saint Thomas semble avoir été très limitée . Pierre
vante : Ennéades, traduction-adaptation syriaque, traduction arabe. d'Auvergne renvoie fréquemment dans ses questions quodlibé-
De même pour une certaine Épître sur la science divine, attribuée tiques à Proclus comme à l'auteur du Liber I et Godefroid de Fon-
elle aussi à Alfarabi et contenant toute une série de fragments taines posséda un manuscrit du commentaire qu'il annota de
traduits et adaptés de l'Enn . V . Notre Epistola de principio uni- sa main (Paris, B . N . lat . 16607) . Le professeur J . Koch 2 prétend
versi esse pourrait bien être un écrit de ce genre, traduction- que maître Eckhart ne connaissait l'Elementatio theologica que
adaptation des Éléments de théologie de Proclus ; nous savons, par l'intermédiaire du commentaire de saint Thomas . C'est possible,
d'autre part, que ces Éléments avaient été traduits en arabe assez mais cela semble étrange, il faut bien le dire, si l'on songe à la
tôt, puisque ce titre figure dans le fihrist I, un catalogue d'ouvrages tradition des dominicains allemands qui ont connu ou même
arabes et de textes traduits en arabe avant le X e siècle . Telle commenté l'Elementatio : Dietrich von Freiberg et Berthold von
pourrait bien être l'origine et l'histoire du Liber de causis ; l'attri- Moosburg 3. Un autre dominicain, de Toulouse, Guillaume de
bution à Aristote elle-même serait alors une pieuse supercherie, Leus 4, commente aussi au début du XIV e siècle le De causis, et
s'il est vrai que, à partir du VI e siècle, toute oeuvre platonicienne il utilise le commentaire de son frère Thomas, comme déjà Gilles
pour survivre dût se couvrir d'un pseudonyme quelconque : nous de Rome l'avait fait avant lui b. Pourtant la dépendance démontrée
avons l'exemple de ces fragments d'Ennéades, et aussi celui de la par saint Thomas du Liber par rapport à Proclus ne semble pas
fiction dionysienne . Que des extraits de Proclus soient attribués avoir été reconnue comme elle aurait dû l'être au delà du XIV e siècle.
à Aristote, cela ne doit pas nous surprendre dans ce contexte. Il y a bien des manuscrits du commentaire dans les bibliothèques
La cachette était bonne ! de Bessarion et de Nicolas de Cues, mais Marsile Ficin, énumérant
Saint Thomas trouva pourtant la clé du mystère . Ce ne fut les écrits platoniciens considérés comme les plus importants à
point par hasard, ce fut le fruit mûr d'une vie tout entière con- l'époque de la Renaissance italienne, ne cite pas l'oeuvre de saint
sacrée à la recherche de la vérité . Il se mit à l'étude ardue de Thomas et attribue encore le Liber de causis à Alfarabi e.
l'un des textes les plus difficiles qu'il dût rencontrer tout au long
de sa carrière, l'Elementatio theologica de Proclus dans la tra- 2 . ESQUISSE D'UNE INTERPRÉTATION DOCTRINALE
duction de Guillaume de Moerbeke ; il y appliqua la rigueur et
la finesse de son esprit et le texte du prooemium 2, où il a consigné Une fois reconnue avec saint Thomas la dépendance histo-
le résultat de son exégèse, appelle déjà l'âge des grands humanistes rique du Liber de causis par rapport à l'Elementatio theologica
qui vont venir . Alors l'aube de l'Humanisme commence à luire de Proclus, la question se pose de savoir jusqu'où va cette dépen-
selon l'heureuse expression du professeur R . Weiss qui décrit ce dance . Est-il vrai, comme le dit le commentateur, que l'auteur
passage comme a a spontaneous and natural development of 1 Cf . Dom J . LECLERCQ, dans Rev . du moyen dge latin 1 (1945) 175.
classical studies as pursued during the later Middle Ages 8 ». Saint
8
Cf. MEISTER ECKHART, Die deuischen und lateinischen Schriften . . . , III.
Bd ., I Lief ., Stuttgart-Berlin 1936, p . xv.
Thomas retrouvant Proclus dans le Liber de causis annonce déjà $ Pour Dietrich, cf . ÜBERWEG-GEYER, pp . 556 s . ; pour Berthold, cf.
Giovanni de Matociis, clerc de Vérone, qui dans cinquante ans, R . KLIBANSKY, Ein Prohlos-Fund, SB . Heid . Akad . Wiss ., 1928-1929, pp . 20 s.,
doit distinguer les deux Pline, et ce sera alors la Renaissance 4. qui signale deux manuscrits de son Expositio in Elementationem theologicam Procli :
Oxford, Balliol coll. 224 b et Vat . lat . 2192.
* Cf. A . PELZER, Guillaume de Leus . . . dans A us der Geisteswelt des Mittel-
1
Cf. BARDENHEWER, op . cit., pp . 43 ss . et DODDS, op . cit., p. xxix, n. 3. alters (= Mélanges Grabmann) BGPTM ., Suppl . Bd . III 2, Münster 1935,
2
Cf. infra, pp . 3 . 1-10. pp. 1065-1079.
3 R. WEISS, The Dawn of Humanism, London 1947, p. 21. Le commentaire de Gilles de Rome fut édité à Venise en 1550.
4 L'opuscule de Giovanni de Matociis, Adnotatio de duobus Pliniis date des Cf . R . KLIBANSKY, The Continuity of the Platonic Tradition . . ., Londres 1951,
environs de 1325 . p . 46 .
xxvI INTRODUCTION PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE XXVII
anonyme n'emprunte à Proclus que son vocabulaire et ses élé- vis-à-vis de Platon, de durcir des oppositions qui s'exprimaient
ments de pensée et que la mise en œuvre doctrinale de ces données dans le climat d'une amitié sacrée et sans rompre le trésor d'une
doit nous le faire ranger du côté du Pseudo-Denys ? A tout le coopération intellectuelle authentique . . . ; pourtant, c'est un fait
moins, il est clair que le Liber n'est pas une traduction ou un que désormais Platon et Aristote seront comme deux pôles opposés
démarquage pur et simple du texte de Proclus, il répond donc de la philosophie.
à une intention sur laquelle nous pouvons tenter de faire quelque Ceci apparaît clairement déjà dans le renouveau intellectuel
lumière . Aussi bien l'importance historique du Liber dénonce qui marque le II e siècle de notre ère . Les universités du temps
le problème ; la doctrine qu'il véhiculait était passée sous le possèdent deux chaires distinctes, l'une de philosophie platoni-
couvert d'Aristote, elle avait soutenu en partie l'émanatisme con- cienne, l'autre de philosophie aristotélicienne, et leurs titulaires,
damnable des Averroïstes parisiens vers 1270, la filiation démontrée Alexandre d'Aphrodise, le premier des grands commentateurs
par saint Thomas de l'Elementatio au De causis n'était donc pas d'Aristote, comme les artisans de la renaissance platonicienne,
dans ce débat une mince affaire . Mais cela ne dut pas beaucoup Albinus, Numénius, et d'autres, prendront leur bien indifférem-
émouvoir Thomas ; il tenait qu'en théologie « locus ab auctoritate ment chez les deux maîtres, et très bientôt commenceront ces
quae f undatur super ratione humana, est in firmissimus 1 » . Son innombrables traités s'appliquant à concilier les deux philosophies !
propos était toujours de chercher la vérité ; aussi après avoir Pour caractériser le platonisme de ce temps, le mot le meilleur
donné à Aristote son statut dans l'Augustinisme médiéval, saint semble être celui de « philosophie religieuse » . Platon était devenu
Thomas allait donner au Platonisme de Proclus le sien. un dieu et ses livres une écriture sainte ; c'étaient surtout les
A vrai dire, la doctrine platonicienne des Idées, fondée sur mythes, qui, interprétés allégoriquement, servaient de cadre à
la perfection de l'un et le dynamisme du bien, et la théorie de la ce besoin d'évasion qui mêlait à un pessimisme foncier un certain
connaissance qui lui est corrélative — car on peut dire que chez optimisme de l'âme cherchant sa paix dans la contemplation
Platon logique et métaphysique sont un même monde de pensée solitaire du kosmos, ou se donnant au charlatanisme des « oracles »
et, en ce sens, le platonisme est essentiellement une noétique — qui prêchaient un salut . Quant à la doctrine, on avait appliqué
et qui mène l'âme intellectuelle à sa béatitude par le moyen de au jaillissement de la pensée platonicienne les catégories logiques
la contemplation et de l'assimilation divinisatrice à l'un en même d'Aristote, ce que ce dernier s'était lui-même bien gardé de faire.
temps suprême bonté et suprême beauté, ces doctrines devaient Il n'en fallait pas plus pour en faire un rationalisme, libérateur
subir bien des vicissitudes avant d'arriver au moyen âge et obscur- lorsqu'il servait cette folle imagination de la religiosité, écrasant,
cir, pour bien plus longtemps encore, la véritable pensée de Platon. si l'on en venait à prendre au sérieux à la fois les efforts de la
Aristote, le seul génial parmi les disciples du maître de l'Aca- pensée et l'aspiration de l'âme.
démie, fit, comme l'on dit, descendre les Idées du ciel sur la terre C'est de ce conflit qu'est né Plotin, le plus génial des néopla-
et considéra précisément l'ordre des natures dans sa consistance toniciens . Dans ce monde trop étroit, l'âme est une étrangère
propre en distinguant formellement le domaine de la logique et et la connaissance rationnelle du monde nourrit en lui cette cer-
de la philosophie naturelle, celui de la physique et celui de la méta- titude que l'âme habituellement ne sait pas le vrai savoir, qu'il
physique : réaction en un sens outrancière puisque Aristote ne faut dépasser les limites du temps et de l'espace, franchir le saut
sut qu'ébaucher la doctrine de l'analogie qui eût permis de faire de l'extase pour trouver la patrie éternelle de l'âme . De cette façon,
droit aux intuitions fondamentales du platonisme en les recti- Plotin dépasse le conflit entre la pensée rationnelle et l'aspiration,
fiant et en les fondant scientifiquement . Méfions-nous cependant, on peut dire, mystique, car aussi bien il croit que l'âme est descendue
si nous considérons le moment même où Aristote prend position réellement des sphères, s'alourdissant, s'enveloppant de matière
et qu'elle remontera réellement à travers l'espace en restituant
1 Sum. theol . la Pars, qu . 1, a . 8, ad 2 m. au passage ce qu'elle a reçu de chaque sphère pour rentrer nue
XXVIII INTRODUCTION
PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE XXIX
dans le domaine vraiment pur de l'intelligible, aussi bien tout
Ce tableau, que j'espère fidèle, du grand mouvement de
son savoir ne fait que provoquer au recueillement intérieur ;
pensée qui a abouti à notre Liber de causis, nous permet mainte-
l'accent n'y est plus mis sur les objets, mais sur l'expérience de
nant d'analyser brièvement les deux livres commentés par saint
l'âme . On peut bien dire après cela que Plotin emprunte à Platon
Thomas, le Liber et l'Elementatio, et d'en marquer les différences
et à Aristote, il n'est ni Platon ni Aristote, il est Plotin, celui à
essentielles.
la lecture duquel saint Augustin et bien d'autres après lui se sont
Proclus fut le dernier de ces « professeurs assagis par une
découverts et reconnus.
longue tradition scolaire », comme a dit 1 ✓. Bréhier I, et ses
Les générations qui suivirent Plotin s ' appliquèrent à systé-
Éléments de théologie se présentent dans un contraste frappant
matiser sa pensée . Porphyre, Jamblique, Syrianus, Proclus furent
avec les Ennéades. Ici la pensée à l'état naissant, là le manuel
surtout des professeurs et leur enseignement ne cherchait plus
et même pis que le manuel : 211 propositions s'enchaînant rigou-
qu'à soutenir le mouvement de défense acharné du paganisme
gréco-romain devant les progrès du christianisme . Les livres de reusement dans un ordre parfait de déduction logique et conte-
nant toute l'axiomatique d'un système qui a la prétention d'expli-
base étaient alors le Parménide et le Timée avec les Oracles Chal-
daïques, compilation de gnose platonicienne, sorte d'évangile pour quer le monde et dieu . Mais il offre, sous un aspect peut-être cari-
les adeptes nombreux des rites magiques et théurgiques . Ainsi catural, tout le bien commun du néoplatonisme . Le livre se divise
en deux grandes parties . D'abord un exposé général des antithèses
s'est consommé un peu à la fois cette compromission fâcheuse
métaphysiques du néoplatonisme ; les premières s'enracinent dans
de la philosophie platonicienne avec les aspects religieux du paga-
le plus vieux fond de la philosophie grecque : l'un et le multiple,
nisme décadent . Proclus lui-même ne manquera pas d'identifier
ses fameuses hénades, hypostases divines des perfections suprêmes, la cause et l'effet, l'immobile, le mû-par-soi, le mobile passif, le
continu et le discontinu . Ici commence à se dessiner ce grand
aux dieux païens, et l'on a dit justement que si les Olympiens
quadrillage dans lequel le néoplatonisme enferme le monde ; l'axe
d'Homère, la plus anthropomorphique des créations de l'esprit
humain, ont pu finir leur carrière dans ce musée d'abstractions vertical qui porte la série des degrés d'être et les axes horizontaux
métaphysiques, c'était l'une des plus grandes ironies de l'histoire qui, à chacun de ces degrés, offrent encore une multiplicité de degrés
des idées 1. de réalité ; dans chacune de ces séries s'exerce le mécanisme de
la procession et du retour, car chaque degré supérieur se reflète
L'école d'Athènes, frappée en 529 par Justinien, dut fermer
ses portes pour ne les rouvrir jamais . Au contraire dans ce même dans ses inférieurs de manière de plus en plus voilée à mesure qu'on
s'éloigne de la source première, et chaque inférieur retrouve en
temps, à Alexandrie, l'Aristotélisme passait aux mains des chré-
tiens . Le Platonisme était proscrit, mais de pieuses fraudes en lui quelque trace atténuée de ce qui est dans ses supérieurs . C'est
ont sauvé quelques traces . Au moment où le centre intellectuel en référence à ce quadrillage intelligible que les Eléments traitent
ensuite du causé par soi et causé par un autre, de l'éternité et du
d'Alexandrie, conquise par les Arabes, se transportera à Bagdad,
au milieu du IXe siècle, il se trouvera des esprits pour faire passer temps, du tout et de la partie, du fini et de l'infini, de l'être, de la
vie et de la connaissance . La seconde partie du livre réalise l'appli-
sous le couvert d'Aristote, le meilleur de la pensée platonicienne,
cation des principes de cette première partie à la triade fonda-
qui pouvait encore servir la cause des doctrines chrétiennes ou
mentale des degrés d'être : les hénades ou hypostases divines, les
musulmanes du monothéisme et de la création, et continuer son intelligences et les âmes . Tout émane spontanément de l'un et
rôle de ferment de la pensée occidentale.
les hénades dépendent de lui, comme les intelligences de l'Intelli-
1 E . R. DODDS, op . Cit ., p. 260 . Voir aussi du même auteur, Theurgy and gence première (l'une parmi les hénades) et les âmes de l'Aine
its Relationship to Neoplatonism, dans Journ. of Roman Studies 37 (1947) 55 ss., première (une autre hénade) . Ainsi le monde réel comprend une
reproduit dans E . R . DODDS, The Greehs and the Irrational, Berkeley & Los Ange-
les 1951, pp . 283-311 .
1 É . BRÉHIER, La philosophie de Plotin, Paris 1928, p . 10 .
PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE xxxI
xxx INTRODUCTION
première grande série horizontale, l'Un et les hénades, qui sont fonde cette distinction des trois degrés sur une abstraction de
toutes les perfections suprêmes subsistantes, puis la série verti- plus en plus grande du mouvement, l'auteur du Liber 1 sur une
cale, Un, Intelligence, Ame, qui soutient chacune des séries horizon- abstraction de plus en plus grande du temps ou une possession
tales contenant les intelligences et les âmes . Entre tous ces degrés de plus en plus pleine de l'éternité . Il est sûr que l'auteur du
règne une double immanence : l'immanence de la cause dans l'effet Liber adopte en ceci un point de vue qui est tout à la fois plus
et c'est la procession, et l'immanence réciproque de l'effet dans traditionnel et plus profond . Cette transposition des catégories
sa cause et c'est le retour. proclusiennes est assez significative, et place d'emblée, semble-t-il,
C'est un schéma apparemment analogue que nous retrouvons notre Liber dans une tradition religieuse où l'Elementatio telle
dans le Liber de causis . L'auteur s'est inspiré en la simplifiant, quelle ne saurait trouver droit de cité.
puisque le Liber ne compte que 32 propositions, de la seconde Non moins fondamentale assurément est la transposition du
partie des Éléments et tout son traité est également basé sur une système néoplatonicien des « processions » en celui d'une véritable
triade : Dieu (ou plus précisément cause première), intelligences, création . Encore il semble bien qu'ici l'auteur du Liber soit resté
âmes. Mais les multiples hénades de Proclus se trouvent mainte- à mi-chemin . Car il y a bien une création au sens fort de la cause
nant toutes rassemblées dans la causa prima qui crée les intelli- première à la prima rerum creatact ,&, qui est l'esse, mais cet esse gruw
gences et les âmes. Cette causa prima n'émane plus de l'un, elle est l'esse superius, c'est-à-dire une espèce de primum esse, qui
est au delà de l'un, du bien, de l'éternel, car elle possède en elle- sera cause de cette perfection dans les autres êtres 2. Cependant,
même toutes ces perfections transcendantes . Le schéma du qua- il est difficile d'apprécier exactement la position de l'auteur du
drillage, sous l'influence du monothéisme religieux, qu'il soit Liber en dehors d'un recours à son vocabulaire arabe a qui est
chrétien ou arabe, nous ne savons pas, s'est transformé ici en une en dehors des limites de la présente étude . Ce qui est sûr, c'est
sorte de système de coordonnées polaires . Il y a bien toujours des que le concept d' « existence » n'est pas dégagé, ni dans le système
niveaux d'être, mais tout jaillit directement d'un pôle unique, de Plotin, ni dans celui de Proclus, ni dans le Liber de causis.
qui est Dieu . On voit combien l'auteur du Liber assainit Proclus Plotin avait solidement fondé une théorie de la causalité, dont
et comment la pression monothéiste fait craquer les concepts néo- la proposition 1 du Liber est l'aboutissement fidèle, mais il avait
platoniciens . En ce sens on est en droit de rapprocher l'auteur laissé dans l'ombre l'ontologie proprement dite . L'accent était
du De causis du Pseudo-Denys, comme un précurseur du réalisme bien mis sur la dépendance de l'être par rapport à l'absolu, mais
modéré . Et c'est toute la thèse du commentaire de saint Thomas. quant à préciser le sens de cette dépendance, il est difficile d'en
Peut-être même que saint Thomas ne s'est pas avancé aussi loin rien dire dans le cadre du néoplatonisme . Il semble plutôt que
qu'on peut aller dans le sens des différences qui séparent Proclus ce qui passe de l'absolu aux hypostases inférieures, ce n'est pas
de l'auteur du Liber. Ainsi il a omis de noter que la triade fonda- l'existence, mais un contenu d'être qui s'oppose justement à l'exis-
mentale, cause première, intelligence, âme, qui est mise en oeuvre tence par sa détermination formelle . Par contre, c'est par Boèce
pour l'organisation des deux traités repose en réalité dans les deux et le De hebdomadibus que viendra au moyen âge une utilisation
cas sur deux fondements différents . Dans l'Elementatio 1 , Proclus du système , plotinien de la causalité au profit de l'existence . Il
1 Cf . les propositions 14-20, dont les arguments sont les suivants ' Cf. la proposition 2.
1 0 il existe l'immobile, le mû-par-soi, le mobile ; $ Cf. la proposition 4, que saint Thomas expose reverenter, comme déjà
2() le mû-par-soi possède une conscience réflexe, il est donc incorporel et indé- dans les Quaest . de Pot ., qu . 3, a . 4, c.
pendant du corps; 8 H . BARTH (Philosophie der Erscheinung, Basel 1947, p. 282, n . 3) a fait
30 l'âme, principe du mouvement du corps, est donc un mû-par-soi. remarquer que le terme employé pour le mot « créer n dans le Liber n'est pas le
40 L'intelligence est un non-mû d 'où procède le mû-par-soi; mot coranique pour désigner la création ex nihilo . Sans doute, mais le sens reconnu :
50 l 'un est avant l'intelligence qui est multiple. novam et inusitam rem proferre paraît recouvrir le même sens et c'est le mot de
D'où quatre degrés du réel : corps, âme, intelligence, un . la langue philosophique .
i PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE XXXIII
XXXII INTRODUCTION
Le titre que nous avons adopté : Expositio super librum
serait spécialement intéressant de comparer les influences parallèles i de causis semble supporté par la moitié de la tradition manuscrite
de ces deux courants néoplatoniciens. et les catalogues anciens . C'est l'explicit que nous trouvons dans
Toutes ces rivières coulent d'une source unique et saint Thomas
trois des plus anciens manuscrits de la tradition indépendante
a su accueillir leurs courants et remonter à cette source, l'ipsa
(N, 0, P) 1 : explicit expositio fratris thome super librum de causis.
bonitas divins . « Si creaturarum bonitas, pulchritudo et suavitas Dans la tradition universitaire, le plus souvent, nous ne trouvons
sic animos hominum allicit, ipsius Dei Fontana bonitas, rivulis boni- j aucun explicit, mais quatre fois nous trouvons une note dans
tatum in singulis creaturis repentis diligenter comparata, animas laquelle notre écrit est désigné par les mots : sententia super librum
hominum in flammatas totaliter ad se trahet 1. » de causis a. Il semble bien que ces deux mots, expositio et sententia,
soient synonymes à l'époque qui nous occupe ; selon le texte bien
connu d'Hugues de Saint-Victor 3, la sententia est avec le sensus
3. LE COMMENTAIRE DE SAINT THOMAS et la littera, l'une des trois parties de l'expositio mais la princi-
PROBLEMES LITTÉRAIRES pale. Il n'est donc pas étonnant que les deux mots en soient venus
à être indifféremment employés l'un pour l'autre . Saint Thomas
En nous tournant maintenant vers le commentaire lui-même, avait-il donné un titre lui-même, et quel était-il ? Nous ne le savons
nous examinerons quelques problèmes littéraires posés par cet pas . Nous choisissons donc expositio, en fait supporté par une partie
écrit : genre littéraire, titre, date, authenticité, sources et méthode. importante de la tradition manuscrite et qui a l'avantage de
Nous réservons pour des travaux ultérieurs l'étude des problèmes
s'accorder avec le parti choisi par les éditeurs de la Commission
proprement doctrinaux 2 . Léonine.
Genre littéraire et titre . Il importe tout d'abord de dissiper Date . Aucun manuscrit ne contient d'indication quant à la
l'équivoque qui pourrait résulter du fait que le P . Mandonnet date du commentaire . Mais nous pouvons le dater avec assez de
a introduit notre texte parmi les opuscules de saint Thomas dans
précision par comparaison avec d'autres écrits.
son édition de 1927 . En réalité le commentaire sur le Liber de 1 . Le commentaire utilise tout au long la traduction par
causis ne figure dans aucune des éditions anciennes, en parti- Guillaume de Moerbeke de l'Elementatio theologica de Proclus.
culier aucun des trois incunables, Summa opusculorum, Soncinas,
Pizzamano, contenant les collections d'opuscules . A u contraire,
chap. VIII, Die Aristoteleshommentare des heiligen Thomas von Aquin, pp. 266-
on verra plus loin que dans les manuscrits comme dans toutes 313. et M .-D . CHENU, Introduction d l'étude de saint Thomas, Montréal-Paris 1950,
les anciennes éditions des opera omnia, il se trouve à sa place chap. VI, pp . 173 ss.
parmi les grands commentaires sur l'Ecriture, A ristote et Denys. ' Voir infra la table des sigles, p. LX X IV .
2 Il y aurait beaucoup à dire en faveur de sententia . Le P. Gauthier, qui
Il relève donc du genre littéraire de l'expositio librorum 8. prépare l'édition du commentaire sur l'Éthique, me signale que le mot revient
sept fois sous la plume même de saint Thomas dans la formule : et in hoc termi-
natur sententia quanti libei, In eth ., éd . Spiazzi, n. 884, même formule à la fin des
I II Contra Gentiles, cap . 2. livres V (n. 1108), VI (n . 1291), VII (n . 1537), VIII (n . 1756), IX (n. 1952) et tout
2 Certains de ces problèmes ont déjà été abordés par d'autres . Voir par
à la fin du livre : terminatio sententiae totius libei ethicorum (n . 2180) . De même
exemple : M. D . ROLAND-GosSELIN, Le n de ente et essentia u de S . Thomas d'Aquin dans l'In de caelo, à la fin des livres I, lect . 29, n . 12 et II, lect . 28, n . 4 . Pour le
(Bibi . thom . VIII), Paris 1926, pp . 146-149 et surtout L .-B. GEIGER, La partici- Liber de causis, saint Thomas, dans son explicit, dit seulement : et sic terminatur
pation dans la philosophie de saint Thomas d'Aquin (Bibi. thom . XXIII), Paris 1942. totus liber de causis, infra, p. 145 .20.
Mais la mauvaise qualité des éditions antérieures a empêché le P . Geiger d'utiliser 8
HUGUES DE SAINT-VICTOR, Didascalicon, p . 58 Buttimer, P . L . 176,
le commentaire sur le Liber de causis autant qu'il l'aurait voulu. col . 771 D . Sur ce texte et sur l'évolution du mot sententia, cf. G . PA RÉ, A . BRUNET,
8 Le mot est employé par saint Thomas dans le prologue de la Somme pour
P. TREMBLA Y , La renaissance du X II e siècle . Les écoles et l'enseignement (Publ.
distinguer ce genre littéraire des quaestiones. Sur le genre littéraire tout à fait de l'Inst. d'Ét . méd . d ' Ottawa III), Paris-Ottawa 1933, pp . 228 s. et 267-274.
sui generis, cf. M. GRABMANN, Mittelalterliches Geistesleben I, Munchen 1926,
xxxIv INTRODUCTION PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE xxxv
La date de cette traduction est connue par le colophon qui se 5. Il est utile de faire remarquer ceci : le fait que l'Elemen-
trouve dans la plupart des manuscrits 1. Elle a été achevée à Viterbe, tatio, dans toute l'oeuvre de saint Thomas, ne soit utilisée que dans
le 18 mai 1268 ; donc le commentaire est postérieur à cette date. ces deux écrits, le De substantiis separatis et le commentaire sur
2. Le commentaire est aussi sûrement postérieur à 1270, le Liber, nous incline à croire ces deux écrits contemporains . Bien
car c'est à ce moment que le livre A de la Métaphysique est cité qu'il s'agisse d'un argument a silentio, il a un certain poids quand
par saint Thomas avec le n o XII et non plus avec le n o XI, par il s'agit de l'étude d'un texte aussi difficile et aussi spécial que
suite de l'introduction du livre K par Moerbeke 2. Ceci est d'ailleurs l' Elementatio . Si, bien que la traduction de Moerbeke ait été ache-
confirmé par le programme des travaux de Moerbeke, qui passe vée en 1268, saint Thomas ne la cite pas avant 1272, c'est proba-
toute l'année 1269 à traduire des écrits mathématiques et n'a blement parce qu'il ne l'a pas encore étudiée et cette étude n'a
pu traduire le livre K et réorganiser la Métaphysique dans son pas été faite en un jour . C'est sans doute pendant qu'il étudiait
ensemble qu'au début de 1270 au plus tôt . Or, le commentaire l' Elementatio pour écrire le commentaire que saint Thomas a rédigé
cite quatre fois ce livre A de la Métaphysique avec le no XII, le De substantiis . Il y a en effet dans ce traité une proposition de
cf. infra, pp. 24 .10, 79 .12, 83 .12, 103 .21. Proclus qui est citée (§ 111, p . 198 Perrier) et qui n'apparaît
3. Saint Thomas mentionne dans le commentaire sur la pas dans le commentaire . D'autre part, de nombreux passages
proposition 11 une ratio efficacissima contre l'éternité du monde du De substantiis pourraient être mis en parallèle avec des textes
(infra, p . 75 .3) qui n'est utilisée ni dans le commentaire sur la du commentaire . Sans aucun doute la parenté entre ces deux écrits
Physique ni dans le traité De aeternitate mundi, qui est communé- est étroite.
ment daté de 1270 . Il est donc logique de penser que le commen- 6. Une comparaison attentive du corpus du Quodlibet V,
taire sur le De causis est postérieur à ces deux écrits. a. 7 1 avec le texte parallèle de la proposition 2 (infra, p . 12 .20 ss
.)
4. Le seul endroit de l'oeuvre de saint Thomas, en dehors conduit à penser que le Quodlibet est antérieur au commentaire.
du commentaire, où la traduction moerbekienne de l'Elementatio Or le Quodlibet est très sûrement daté de Noël 1271 8 et par la tra-
soit citée, est le traité De substantiis separatis . Le Liber de causis dition manuscrite et par la critique interne . Enfin dans le commen-
aussi y est cité deux fois : la première fois (§ 54, p . 158 Perrier) taire sur le De caelo, le texte In Il de caelo, lect . 4, n . 5 suppose,
d'une manière qui laisse supposer que le commentaire n'est pas semble-t-il, que les élaborations du commentaire sur le Liber
encore écrit — dans le commentaire saint Thomas montrera en existent déjà . On sait que le commentaire sur le De caelo est très
quel sens on peut accepter la formule : causa prima creavit esse probablement l'un des tout derniers écrits de saint Thomas (1273).
animae mediante intelligentia, qui est encore refusée dans le De On peut donc dater avec une assez grande sécurité le commen-
subst . — ; tandis que la seconde fois, tout à fait à la fin du traité taire sur le Liber de causis de l'année 1272 . Le fait qu'il existe de
(§ 114, p . 200 Perrier), le texte du De causis vient comme à l'appui ce texte un exemplar parisien, milite peut-être en faveur de la
du même extrait de Proclus qui est déjà mis en parallèle avec le
texte du Liber dans le commentaire (infra, p. 14 .27 ss .) . Il semble
1 Voici ce texte d'après les trois manuscrits suivants
donc que le commentaire a été écrit ou au moins entrepris entre fol . 38 va (XIV e siècle),
: Paris, B. N. lat. 14548,
B . N . lat . 15351, fol . 33 va (XIII e
les deux citations . Or, le De substantiis separatis est assez sûre- fol. 61 vb (XIII e siècle) : Respondeo dicendum quod ex ignorantia linguae
siècle), B . N. lat . 16297,
graecae
ment daté de 1272. provenit quod communiter apud multos aevum ab aeternitate distinguitur ac si dis-
tingueretur anthropos ab homine . Quod enim in graeco dicitur aevon, in latino dicitur
aeternitas, et sic Dionysius, XO ca . de div . nom ., pro eodem utitur aeternitate et aevo . ..
De fait dans De div . nom . X 3, Scot a traduit le mot alc5A par aeternum r
par aevum, cf . Dionysiaca I, pp. 488 4 , 490 1, ", 8, 491", 8, 4, 492 1, 8, 493" aet
Sarr«
1 Le colophon est publié par C . Vansteenkiste, à la fin de l'Elementatio a 494" s
( .' '
dans Tijdschrift voor Philosophie, 13 (1951) 531. On a l'impression que saint Thomas utilise dans le texte du commentaire cette
" Cf. en dernier lieu R .-A. GAUTHIER, La date du commentaire de saint Thomas découverte faite dans le Quodl.
sur l'Éthique à Nicomaque, dans Rech. Théol . auc. méd . 18 (1951) 84-92 . " Cf. en dernier lieu, J . IsAAc dans Bull. thom
. 8 (1947-1953), n. 139.
XXXVI INTRODUCTION PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE XXXVII
première moitié de 1272 avant que saint Thomas ne quitte Paris ici les procédés classiques I de divisio textes, expositio textus, dubia
pour Naples. Cette expositio fut donc probablement parmi les circa litteram, qui conduisent une explication très serrée du texte,
derniers ouvrages écrits par saint Thomas à Paris . On voit dans le tissu de laquelle viennent souvent s ' entremêler tous ces
l'intérêt de ce résultat, car le commentaire sur le Liber serait paragraphes commençant par sciendum est ou ad cuius evidentiam,
alors postérieur à toute la Somme de théologie sauf la IIIa Pars autant de digressions et de précieuses synthèses doctrinales . Mais
et au commentaire sur la Métaphysique . Nous y trouvons donc la véritable intentio de saint Thomas dans ce commentaire est de
saint Thomas, traitant à nouveau et pour la dernière fois un comparer les trois textes . C'est là tout l ' argument de l'ouvrage
ensemble de problèmes dont on peut dire qu'ils sont les présuppo- et c'est peut-être un cas unique dans l'œuvre du saint . Nous
sés philosophiques de presque toute la matière contenue dans touchons ici sur le vif quelque chose de la personnalité de frère
la la Pars de la Somme : Dieu et les perfections divines, les anges Thomas . Car la comparaison était difficile en raison du vocabulaire
et singulièrement la connaissance angélique, l'âme et la connais- et, il faut le dire, surtout à cause de la complexité des doctrines.
sance de l'âme par elle-même, la causalité, la création, le gou- Notre auteur aborde le problème de front, sans éluder les difficultés,
vernement divin, la hiérarchie des êtres. i mais aussi avec un respect de la pensée des auteurs qui en fait
r„1 son éclatant mérite . Il a vu que c'est à Proclus que l'auteur du
Authenticité . A ma connaissance, l'authenticité du commen- Liber de causis emprunte ses matériaux de pensée et d ' expression :
taire de saint Thomas sur le Liber de causis n'a jamais été mise c'est donc par Proclus qu'il interprétera les expressions du Liber
en doute . Elle est d'ailleurs suffisamment attestée par les manuscrits comme esse superius ou anima nobilis ; mais il voit bien en même
les plus anciens et la plupart des catalogues dénombrant les œuvres temps qu'il se sépare du néoplatonicien quant à la mise en place
du saint Docteur 1. Une fois seulement, dans l'édition de 1507, de la doctrine, là saint Thomas le trouve à côté de Denys et il
l'éditeur s'est cru obligé de défendre l'authenticité de cet écrit a raison . Dès lors, soucieux uniquement de la vérité, il pouvait
(cf . infra, p. LIII) . Ses arguments sont parfaitement valables, et rendre à chacun son bien et placer Proclus, le représentant qua-
nous les faisons entièrement nôtres. lifié pour lui du néoplatonisme, en face de l'auteur du Liber et
de Denys, dont il souligne les attaches avec Aristote ou saint
Sources et méthode . Saint Thomas, lorsqu'il commentait le Augustin . C'est bien la pluralité des formes séparées, hypostases
Liber de causis, avait trois livres ouverts devant lui : le texte du divines, c'est-à-dire son polythéisme, et son émanatisme, et la
Liber, un manuscrit de l'Elementatio et un corpus dionysien 2. priorité de l'un et du bien sur l'être, que saint Thomas refuse à
Les textes de ces trois livres sont cités ad litteram, les autres auteurs Proclus ; mais il gardera soigneusement de sa synthèse les grands
utilisés, et principalement Aristote, sont cités ad mentem. ordres de la création : être, vivants, intelligences, et Dieu au-dessus
Ceci est important à noter . Nous ne trouvons pas seulement de tout.
1 Cf. P. MANDONNET, Des écrits authentiques . . . Fribourg 1910, p. 104, le 1 On pourrait reprendre à propos de ce commentaire beaucoup des remarques
tableau récapitulatif et passim, M . GRA BMA NN, Die W erke des Hl
. Thomas von faites par le P . Isaac sur la méthode du commentaire du
Peri hermeneias . Les
A quin (Beitràge Gesch . Phil . Theol. M. A . X X II 1-2), 3 . A ufl . Münster 1949, deux écrits sont d'ailleurs contemporains . Cf . J . ISA A C, op . Cit ., pp. 129-152 .
. de Rubeis (1750) reproduite
p . 215 et passim, et la dissertatio X X III, cap. 3 par J
au t . I des opera omnia de saint Thomas, éd. Leonine, p . CCLX III.
8 Conformément aux remarques du P. H . F . DONDAINE, Le corpus dionysien
de l'université de Paris au XIII e siècle, Roma 1953, pp . 81 et 114, on constate que
saint Thomas cite les Noms divins et une fois (infra, p . 43 .7-10) la Théologie mys-
tique dans la version de Sarrazin ; les trois citations de la Hiérarchie céleste (pp . 43 .18
dans le texte
[où il ajoute une variante de Sarrazin], 72 .6-8, 107 .8-9) sont prises
de Scot .
XXXVIII INTRODUCTION PARTIE HISTORIQUE ET DOCTRINALE XXXIX
4. LA « DIVISIO TEXTUS » DE SAINT THOMAS communiter qualiter intelligit alia a se (Prop. IOa),
specialiter ~ cognoscit res aeternas (Prop . lla),
Pour finir la première partie de cette introduction, donnons mutuo se intelligunt (Prop . 12a) ;
quomodo cognoscit seipsam (Prop, 13a).
la divisio textes élaborée par saint Thomas pour dégager le plan c) de anima (Prop . 14a-15a)
du Liber de causis. oc) secundum habitudinem ad res alias (Prop . 14a),
p ) secundum seipsam (Prop. 15a).
Intentio ope ri s est determinare de primis causis rerum.
Principium (Prop . 1a) . De ordine causarum : II . DE COORDINATIONE SEU DEPENDENTIA PRIMARUM CAUSARUM
AD
1 0 causa prima plus influit in effectum quam secunda ; INVICEM (Prop . 16a-32a).
20 impressio causae primae tardius recedit ab effectu ;
30 impressio causse primae prius ei advent. 1 . Quomodo inferiora dependent a superioribus (Prop. 16a-19a) :
a) secundum vi rtutem (Prop . 16a-17a)
De primis causis rerum (Prop . 2a et ss .) a) omnes virt utes infinitae dependent a prima infinta virtute
I . De distinction primarum causarum (Prop. 2a-15a). (Prop . 16a),
H . De coordinatione seu dependentia earum ad invicem (Prop . 16a- (3) quomodo magis vel minus ei assimilantur (Prop . 17a).
32a). b) secundum substantiam et naturam (Prop . 18a-19a)
w
oc) universalis dependentia rerum a primo (Prop . 18a),
I . DE DISTINCTIONE PRIMARUM CAUSARUM (Prop. 2a-15a). ~ (i) diversi gradus appropinquitatis ad pri mum secundum par-
ticipationem naturalis perfections (Prop . 19a).
1 . Distinguit causas primas (Prop . 2a-5a) :
causa prima = Deus, 2. Quomodo superiora infl uunt in inferiora (Prop . 20a-23a) :
a) Distinguit tria genera causarum rerum intelligentiae, a) de universali regimine causae primae (Prop . 20a-22a)
animae . (Prop . 2a)
modus divini regiminis (Prop . 20a),
Quomodo uniuntur per participationem quamdam in ultimo sufficientia Dei ad regendum (Prop . 21a),
(Prop . 3a) . excellentia divinae bonitatis (Prop. 22a).
quod est commune, b) de regimine intelligentiae ex vi rtute causae primae (Prop. 23a).
illud dividit,
b) Distinguit intelligentias inter partes divisionis differentiam assi- 3. Quomodo inferiora diversimode recipiunt in fluxum primi in fluentis
gnat (Prop. 4a). (Prop. 24a-32a) :
= distinctionem intelligentiarum secundum a) in generali (Prop . 24),
c) Distinguit animas quod distinctio causarum manifestatur per
distinctionem effectuum (Prop . 5a). b) in speciali (Prop . 25a-32a) :
2 . Determinat de singulis (Prop . 6a-15a) : a) de diversitate corruptibilis et incorruptibilis (Prop . 25a-27a),
per causam substantiae ingenerabiles (Prop . 25a),
a) de causa prima : Deus ineffabilis per seipsum substantiae incorruptibiles (Prop . 26a),
per effectum (Prop . 6a). substantiae corruptibiles (Prop . 27a).
(3) de diversitate simplicis et compositi (Prop . 28a-29a),
b) de intelligentia (Prop. 7a-13a) substantia per se stans est simplex (Prop . 28a),
a) quantum ad eius substantiam (Prop. 7a), et e converso (Prop . 29a).
(i) quantum ad eius cognitionem (Prop . 8a-13a) Y) de diversitate aeternitatis et temporis (Prop. 30a-32a),
quomodo cognoscit alia a se (Prop . 8a-12a), ordo temporalium ad invicem (Prop . 30a),
superiora et inferiora (Prop. 8a), ordo aeterno ru m ad invicem (Prop. 31a),
quid sit supra intelligentiam (Prop . 9a), status animae (Prop . 32a) .
PARTIE CRITIQUE XLI
Cont . : ff. 1 ra—128 va S . Thomas, In met . ; ff . 128 vb— 145 rb Id .,
In de causis ; ff . 146 ra— 192 ra Id., In de an . ; ff. 192 ra— 210 rb Id ., In de
sensu ; ff . 210 rb— 216 rb Id., In de mem . et reminisc . ; ff. 216 rb— 258 vb
Id ., In an . post.
Origine univ . parisienne, provient de S . Domenico à Bologne ; le
II. PARTIE CRITIQUE
texte de l'In de causis porte en chiffres arabes dans les marges des indi-
cations de peciae aux ff. 131 ra, 133 va, 136 ra, 138 rb, 143 rb.
Cf. L . Frati, dans Studi italiani di filologia classica 16 (1908) 372.
1 . MANUSCRITS
3. Bologna, Bibl . Albornotiana Coll . Hispani 159
La base de mes recherches concernant les manuscrits du
Membr ., ff. non enumerata, 364 X 240 mm ., 2 col ., saec . XIV.
commentaire sur le Liber de causis est une liste qui se trouvait Cont. . Albertus Magnus, De vegetalibus ; S . Thomas, In de causis ;
dans les papiers de l'abbé Destrez . Cette liste, qui m'a été commu- Adam de Bocfeld, In meteor . ; Albertus Magnus, De motu an. ; Id ., De prin-
niquée par le P. M.-D . Chenu, comptait dix-sept manuscrits ; cipiis motus progressivi ; Aegidius Aurelianensis, In de progressu an . ; Petrus
je l'ai complétée de mon mieux, d'une part en dépouillant les de Alvernia, In de motu an.
Cf. C . Piana, dans Antonianum 17 (1942) 127-128.
catalogues des bibliothèques les plus importantes, d'autre part
en la comparant à la liste établie par la Commission Léonine à R 4* . Brugge (Bruges), Bibl. publ. 513
Rome . On trouvera ci-dessous la liste des manuscrits actuellement Membr ., 325 ff., 301 X 213 mm ., 2 col ., saec. XIII ex.
repérés avec une description sommaire de chacun . Ces descriptions Cont . : ff. 1 ra—75 ra Aegidius Romanus, De an . ; ff. 76 ra—84 vb
visent uniquement à manifester le fait que, le plus souvent, dans Jacobus de Duaco, In IV Meteor . ; ff . 86 ra—97 rb S . Thomas, In de sensu ;
les manuscrits, cette expositio super librum de causis se trouve V 97 rb—100 vb Id ., In de mem . et reminisc . ; ff. 101 ra—110 vb Id ., In de causis ;
au milieu des autres commentaires thomistes . Mais cette liste ne ff. 111 ra—129 ra Petrus de Alvernia, In parva naturalia et de motu an . ;
prétend d'aucune façon à une exhaustivité absolue . Les manuscrits ff. 130 ra— 137 rb Id ., In de gen . et corr. ; ff . 138 ra— 143 ra A non ., In de
somno ; ff . 143 ra—149 rb Jacobus de Duaco, In de long. et brev . vitae ;
que j'ai vus ou dont j'ai obtenu des photographies sont marqués f . 151 ra Petrus de A lvernia, Quaest . in de somno ; ff . 151 ra— 167 rb Jacobus
d'une astérisque . Dans la marge, j'ai ajouté les sigles des manuscrits y. de Duaco, In de somno ; ff . 168 ra—323 ra Aegidius Romanus, In phys . ;
cités dans l'apparat critique 1 . ff. 323 ra—324 vb Albertus Magnus, De pot . an.
Origine univ. parisienne . Cf. A. De Poorter, Cat . des mss . de la Bibl.
1 . Berlin, Staatsbibl . Theol. lat. Fol . 606 Publ. de la ville de Bruges, Gembloux-Paris 1934, pp . 600-602.
Chart ., saec . XV ex.
Cont . : S . Thomas, Contra gentiles, lib. IV ; Aegidius Romanus, De I' 5* . Brugge (Bruges), Séminaire 106 (145)
corpore Christi ; Id ., De esse et essentia ; S . Thomas, In de causis.
Membr ., 104 ff ., 317 X 225 mm., 2 col ., saec . XIII ex.
Provient de la bibliothèque de Lüben (Silésie) et a appartenu à maître
Marcus Scultetus de maiori Glogouia E . Cont . : 1 ra—92 vb S. Thomas, In eth . ; ff . 93 ra— 104 vb Id ., In de
causis.
2* . Bologna, Univ . 861 (1655)° 1 Provient de l'abbaye des Dunes.
Membr ., 258 ff ., 322 X 235 mm ., 2 col., saec . XIV in . 2 mss . en 1 :
ter ms . = ff. 1-145, 2 e ms . = if . 146-258. W 6* . Cambridge, Peterhouse 143 (olim 1 .4 .7)
Membr ., 122 ff ., 310 X 217 mm ., 2 col ., saec . XIV . 2 mss . en 1 :
1 Les descriptions qui suivent sont basées sur les catalogues, sur des notes 1er ms . = ff. 1-78, 2 e ms . = ff . 78-122.
personnelles ou sur des communications des Bibliothécaires . Elles n'ont pas toutes Cont . : ff . 1 ra—41 vb S . Thomas, In de an . ; fi . 42 ra—58 rb Id ., In
le même degré de précision . Elles servent uniquement mon propos qui est de de sensu ; ff. 58 rb—63 va Id ., In de mem . et reminisc . ; ff . 63 vb— 78 va Id .,
signaler les manuscrits utilisés et de manifester le contexte littéraire dans lequel In de causis ; ff. 79 r— 87 r Petrus de A lvernia, In de iuvent . et senect . ; ff . 87 r—
se situe le texte qui nous intéresse.
89 v Id ., In de brev . et long . vitae ; ff . 89 v—98 r [S . Thomas], In de somno ;
Je dois ces renseignements au Dr H. Boese, directeur de la Staatsbibliothek
ff . 98 r—103 v Petrus de Alvernia, In de motu an . ; ff. 103 v—113 v GuiAer-
à Berlin .
XLII INTRODUCTION PARTIE CRITIQUE XLIII
mus Hispanus, Physionomia ; ff . 113 v–121 r A egedius Romanus, In de V 11*. Eton, Coll. 35
bona fortuna ; ff. 121 r–122 v Tract, de di_#erentia spiritus et animae. Membr ., 178 ff ., in fol ., 2 col ., saec . X IV .
Cf . M. R. James, A descriptive Cat . of Mss . in the Library of Peter- Cont . : ff . 1 r–16 r S . Thomas, Qu . dise . de spir. creat . ; ff. 17 r–94 v
house, Cambridge 1899, pp . 170-171. Id ., Qu . dise. de pot . Dei ; ff. 95 r–166 v Id ., Qu . dise . de malo (imperfecta) ;
ff. 167 ra–178 rb Id ., In de causis.
7* . Cambridge, Peterhouse 208 (olim 2 .1 .1) Dans le commentaire sur le De causis, un quaternion a été perdu
Membr., saec . XV ex. entre le f . 170 vb (quo multiplicantur intelligentiae . . . = infra, p. 39 .14)
Cont . : ff . 33 va–170 rb S . Thomas, In eth . ; ff . 171 r–200 r Id ., In et le f . 171 ra ( . . . signanter auteur dicit = infra, p . 73 .4).
pol . ; ff . 213 r–215 v Id ., Notabilia super lib. de causis. Cf . M . R. James, A descriptive Cat . of the Mss . in the Library of Eton
Ce sont des notes personnelles prises sur le commentaire de saint Coll., Cambridge 1895, p . 18.
Thomas, le texte est introduit par : Incipiunt Propositions et textus de
causis cum quibusdam notulis Sancti Thome, et, à la fin, on lit : Explicit 12*. Firenze (Florence), Bibl. Laur., Fesul. 104
tractatulus notabilium capitulorum ab exposition Thome de Aquino.
Membr., 310 ff ., in fol ., 2 col ., saec . X V .
Cf . M . R . James, ibid., pp. 249-250.
Cont. : ff. 1 r–86 r S . Thomas et alii, 12 opuscula diversa ; ff . 86 v–
X 8* . Cues, Bibl. des Hospitals 195 108 r ld ., In Perihermeneias ; ff . 108 va–126 ra Id ., In de causis ; ff. 126 r–
131 r, Id ., De ente et essentia ; ff. 131 r–136 v Id ., In de mem. et reminisc. ;
Membr ., 110 ff ., 292 x 207 mm., saec . XV.
136 v–208 v Id., In de caelo ; ff. 208 v–209 r [Id .], De propositionibus moda-
Cont. : ff . 1 r–34 v S . Thomas, In de causis ; ff . 34 v–66 v Proclus,
Elementatio theologica ; ff . 67 r–105 v A egidius Conigiatus, Tract . de esse libus ; ff . 209 r–211 v Id ., Resp . ad mag. ordinis ; ff . 211 v–212 r Id ., Resp.
et essentia ; ff . 106 r–110 r Petrus de Candia, Libellus de terminis theologicis. ad lect . Bisuntium ; ff. 212 r–213 r Id ., Resp. ad lect . Venetum ; ff. 213 r–
217 r [Id .], De fallaciis ; ff . 217r–310r Id ., In phys.
Provient du Cardinal Nicolas de Cues.
Cf. A . M. Bandini, Bibl. Leopoldina Laurentian . . . III, Florentiae 1793,
Cf. J . Marx, Verzeichnis der Handschriften-Sammlung des Hospitals
col . 48-53.
zu Cues, Trier 1905, pp . 181-182 et R . Klibansky, Ein Proklos-Fund . . .,
SB. Heid . Akad. d . Wiss ., Phil.-hist . Kl ., 1928-1929, 5 . Abh ., p . 29, n. 1• il
18* . Firenze (Florence), Bibl. Laur., Plut. X X IX dext. cod . 10
F 9*. Erfurt, Bibl . Urbica, Ampl. Qu . 306 ; :~ Membr., 159 ff., 283 x 203 mm., 2 col ., saec . XIII ex.
Membr., 61 ff ., in 4 0 , saec . XIV in . " Cont . : ff. 1 ra— 92 vb S . Thomas, In eth . ; ff. 93 ra— 107 rb Id ., In de
Cont . : ff. 1 r–18 r S . Thomas, In de causis ; ff. 18 r–46 r Tract . de causis ; ff. 108 ra— 159 r Id., In de an.
diflerentia spiritus et animae ; ff. 47 r–61 r Guillelmus Hispanus, Phy- Origine univ. parisienne, provient du couvent franciscain de Santa
sionomia. Croce de Florence.
Cf. W . Schum, Beschreiben des Verzeichniss der Amplonianischen Cf. A . M . Bandini, Cat . cod. lat. Bibl. Mediceae Laurentianae IV ,
Handschriften-Sammlung zu Erfurt, Berlin 1887, pp . 542-543 . ;,d Florentiae 1777, col . 699-700.
E 10* . Erlangen, Universitdtsbibl. 210 (Irm . 379) 14. Firenze (Florence), Bibl . Naz . Centrale J. V II. 21
Membr., 53 ff ., 250 x 183 mm ., 2 col ., saec . XIV in.
Chart ., saec. XV.
Cont. : f. 1 Averroès, De subst . orbis ; f. 6 A lexander A phrodisiensis, Cont. : ff. 57 r–93 v S . Thomas, In de causis.
De intellectu ; f . 13 Petrus de A lvernia, Sent. de morte et vita ; ff . 16 ra–38 vb
S . Thomas, In de causis ; ff . 39 A non ., In de an. ; ff. 45 A non., In IV meteor. 15. Firenze (Florence), Bibl. Riccardiana 117
Provient de l'abbaye cistercienne de Heilsbronn . Dans le commen-
Chart ., saec . XV ex. (1489)
taire de saint Thomas sur le Liber de causis un folio a été arraché entre
Cont . : ff . 31 ra–52 vb S . Thomas, In de causis.
les ff. 36 vb . . . manifestai consequenter [+ quomodo sit intelligendum =
réclame] (infra, p . 126 .12) et 37 ra et in composition partium animalis
16*. 's Gravenhage (La Haye), Museum Meermanno-W estreenianum 10
(infra, p. 134 .9) . Une main du X V e siècle a ajouté au f. 37 r l'appréciation :
C 13 (Clm . 540, Meerm . 481)
defectus hic commenti Sancti thome trium propositionum nequam rugit folium
et azinus venus. Membr ., 282 ff., 331, x 227 mm ., saec . XV ex.
Cf. H . Fischer, Die Iateinische Pergamenthandschriften der Universi- Cont . : S . Thomas, 33 opuscula diversa ; nl 14, ff. 161 v–193 v, In
tâtsbibliothek Erlangen I, Erlangen 1928, pp . 248-250 . de causis .
PARTIE CRITIQUE XLV
XLIV INTRODUCTION
(Bibl. Cf . M . R . James and C. Jenkins, A descriptive Cat . of the Mss . in the
Cf . B . Kruitwagen, S . Thomae de A quino Summa opusculorum
Library of Lambeth Palace I, Cambridge 1930, pp . 159-160.
thom . IV ), Kain 1924, pp . 76-81.
21* . Madrid, Bibl. Real II -1722
17*. K61n (Cologne), Stadtarchiv G . B . F. 200
Chart ., 250 ff ., 285 X 210 mm ., 2 col ., saec . XV. Membr., ff . non enumerata, 230 X 175 mm ., 2 col ., saec . XIV.
Cont . : ff. 1 ra–54 va Iohannes Versor, Quaest. super met. ; ff . 57 ra– Cont. : S . Thomas, In de causis ; Avicenna, Liber sextus de naturalibus.
60 rb Liber de causis ; ff . 60 va–77 rb S . Thomas, In de causis ; ff .
80 va– Provient du coll. San Bartolomé (n . 68) à Salamanque 1 .
154 va Iohannes V ersor, Quaest. super eth . ; ff . 158 r–212 v Petrus de Ber- Cf . P . Beltrân de Heredia, dans Cientia tomista 34 (1926) 198.
gamo, Concordantiae quorundam dictorum, in quibus videtur S . Thomas
sibi ipsi contradicere (ed . Coloniae 1480) ; f . 212 r–v Tabula operum S. Tho- 22* . Milano, Bibl . Ambrosiana H 105 inf.
mae ; ff . 213 ra–226 ra Gerardus de Monte, Decisionum S . Thomae quae
a quibusdam Famantur contrariae concordantiae (anno 1456) ; ff. 227 ra–
Membr ., 197 ff., 270 X 220 mm ., 2 col, saes . M. 3 mss . en 1 :
ter ms . ff . 1-59 ; 2e ms. = ff. 60-119, 3 e ms. = ff . 120-197.
238 rb Id ., Tract. ostendens concordiam S. Thomae et V en . dom . A lberti
Cont . : ff . 1 r–51 r Commentaria anonyms in Parva Naturalia ; ff. 51 v–
in quibus dicuntur esse contrarii ; ff . 239 ra–250 va Id ., Responsions ad
59 v S. Thomas, In de causis ; ff . 60 r– 117v Commentarium imperfectum
invectivas cuiusdam A lbertistae.
in met . ; ff . 117 v–119 v Alterum Comm . imperfectum in met . ; ff. 120 r–
Cf . G . Meersseman, Decisionum S . Thomae quae ad invicem oppositae
197 r Tract . de grammaticis.
a quibusdam dicuntur Co ncordantiae anno 1456 editae per Gerardum de
Le commentaire de saint Thomas sur le Liber de causis cesse brusque-
Monte . . ., Roma 1934, pp . 16-19 1. ment avec les mots : tamen unaquaeque res (= infra, p. 121 . 4), et renvoyait
à une autre partie du manuscrit qui est perdue s .
18* . Leipzig, Universitdtsbibl. 1405
Membr ., 231 ff ., in fol ., 2 col ., saec. XIV.
23* . München (Munich), Bayerischen Staatsbibl., Clm . 6993
Cont . : ff . 2 ra–65 rb S . Thomas et Petrus de Alvernia, In de caelo ;
ff. 66 ra–79 vb Id ., In de sensu ; ff . 79 vb–84 va Id ., In de mem . et reminisc . ; Chart., 269 ff., in fol ., 2 col., saec. XV.
ff . 84 va–90 vb [Id .], In de somno ; ff . 91 ra–99 vb [Id .], In de long. et brev. Cont . : ff . 1 ra–27 ra S . Thomas, In de causis ; ff. 27 ss . Albertus
vitae ; ff. 99 vb–110 vb Petrus de Alvernia, In de inv . et senct . ; ff . 110 vb– Magnus, 11 scripta minora ; ff . 214 ss . S . Thomas, De ente et essentia ;
115 vb Id ., In de motu an . ; ff . 115 vb–123 vb A egidius Romanus, In de ff . 218 ss. Anon ., Comm . in De ente et essentia ; ff. 236 ss. Doct . Wachen-
bona Fortuna ; ff . 124 ra–219 ra S . Thomas, In met . ; ff . 219 ra–231 rb Id ., heim, Quaest . IX de haeresi et haereticis ; ff . 239 ss . Id., Reprobatio articu-
In de causis. lorum Iohannis Huss ; ff. 256 ss . XX articulorum alterius cuiusdam Bohemi.
Provient du monastère cistercien de Fürstenfeld (n . 93).
19* . Lisboa (Lisbonne), Bibl . Nac ., Fondo Geral 2299 Cf . C . Halm, G . Laubmann, G. Meyer, Cat. cod . lat . Bibl. reg. Mona-
Chart., 309 ff., 300 x 207 mm ., 2 col ., saec. XIV. censis II, Monachii 1871, p. 134.
Cont . : 40 scripta varia S . Thomae et aliorum ; n o 13, f . 89 r–v Nota-
bilia super lib. de causis. (D 24* . Napoli (Naples), Bibl. Naz . VII . C. 9
Analogue au no 7, ce sont des notes personnelles prises sur le com- Membr ., 142 ff ., 332 x 235 mm., 2 col ., saec . XIV in.
mentaire de saint Thomas. Cont . : ff. 1 ra–93 rb Anon ., Quaest . super III et IV Sent . ; ff . 94 ra–
Cf. Fr. Stegmüller, dans Rech . Théol. auc . méd. 3 (1931) 162-168. 100 vb A egidius Romanus, In de bona fortuna ; ff. 100 vb–111 rb Petrus
de A lvernia, In parva naturalia ; ff. 111 rb–122 vb S . Thomas, In de causis ;
20* . London, Lambeth Palace 97 ff. 122 vb–142 vb Id ., In meteor.
Membr., 240 ff., 320 X 212 mm ., 2 col ., saec. XIII ex.
Cont . : ff . 1 ra–143 vb S . Thomas, In met . ; ff . 1 1,5 ra–161 va Id .,
In de causis ; fi. 163 ra–212 vb Id ., In de an . ; ff . 214 ra–234 rb Id ., In de 1 Je remercie Mlle Lopez Serrano qui a bien voulu m'envoyer cette
sensu ; ff . 234 rb–240 vb Id ., In de mem . et reminisc. description du manuscrit et autoriser M. l'abbé M. Richard à en photographier
Provient du couvent dominicain de Lauthony (Gloucestershire). quelques folios.
8 Le P. Bataillon m'a signalé ce manuscrit et m'a envoyé cette description
rapide . Quelques sondages effectués par lui dans le texte prouvent que le
1 La description reproduite ici en résumé est celle du D r Bruno Decker,
manuscrit est très mauvais et appartient probablement à la tradition parisienne.
qui a bien voulu examiner pour moi le manuscrit .
XLVI INTRODUCTION PARTIE CRITIQUE XLVII
Le texte de l'In de causis porte une indication de pecia en chiffre
Y 29* . Paris, Bibl. Mazarine 3485
romain dans la marge du f . 113 ra 1. Membr ., 311 ff., 330 x 236 mm., 2 col ., saec. XIV in . 3 mss . en 1
ter ms. = ff. 1-54, 2 e ms . = ff . 55-298, 3 e ms . = ff. 299-311.
G 25* . Oxford, Balliol Coll. 241 Cont . : ff . 1 ra-53 ra S . Thomas et Petrus de Alvernia, In de caelo ;
ff. 55 r-97 r Aegidius Romanus, In de gen . et corr. ; ff . 97 r-112 r Quaestiones
Membr ., 294 ff ., 363 x 250 mm., 2 col ., saec . XIV in. de gen . ; ff . 112 r-182 va Petrus de A lvernia, In meteor. ; ff . 182 vb-204 va
Cont . : ff . 2 ra-79 vb Adam de Bocfeld, In met . ; ff . 80 ra-204 ra
S . Thomas, In parva naturalia ; ff . 204 va-264 r Petrus de A lvernia, In
S . Thomas, In met . ; ff. 204 rb-282 va Id ., In eth . ; If. 282 vb-294 rb Id .,
de somno ; ff . 264 r-271 v Id ., In de motu an . ; ff . 271 v-283 vb Id ., In
In de causis.
de iuv . et senect . ; ff . 283 vb-298 vb S . Thomas, In de causis ; ff . 299 ra-
Cf. H . O. Coxe, Cat . cod . mss. qui in coll . aulisque Oxoniensis hodie
311 Guillelmus Hispanus, Physionomia.
asservantur I, Oxonii 1852, p. 82.
La numérotation des folios passe de 218 à 259 sans interruption du
texte . Ce manuscrit est probablement à identifier avec celui indiqué par
26* . Oxford, Balliol Coll. 247 Quétif-Echard, Script . Ord . Praed . . . I, Paris 1719, p. 285, comme pro-
Membr., 64 ff., 269 x 182 mm., 2 col ., saec . XIII ex. venant du Coll . de Navarre.
Cont . : ff . 3 ra-38 va S . Thomas, In de sensu ; ff . 39 ra-50 va Id ., Cf. A . Molinier, Cat, des mss . de la Bibl. Mazarine III, Paris 1890,
In de mem. et reminisc . ; ff . 51 ra-56 ra Id ., In de causis ; ff . 56 rb-61 ra p . 102-104.
Id ., In de hebdomadibus ; ff . 61 rb-64 vb Id ., In de gen. et corr.
Provient de William Gray. L'In de causis est incomplet . Il commence A 30* . Paris, Bibl. Nat. lat. 14706
avec la proposition 20 (infra, p . 108 ss .) et se termine brusquement sur ces Membr ., 232 ff., 306 x 215 mm ., 2 col ., saec . XIII ex.
mots : id est non Participat unitatem (p. 145 .18). Cont . : fi . 1 ra-183 rb S . Thomas, In met . ; ff. 183 va-203 va Id ., In
Cf . H. O . Coxe, ibid., pp . 83-84. de causis ; ff . 204r-228v A lbertus Magnus, In X II, X III, X IV met. ;
ff . 228 v-232 Libellus de contradiction.
J 27* . Oxford, Balliol Coll. 278 Provient de la communauté des chanoines réguliers de St-Victor
(n . 119) à Paris . Le texte de l'In de causis porte en chiffres romains dans
Membr ., 240 ff ., 330 x 225 mm ., 2 col ., saec . XIII ex.
les marges des indications de Peciae aux ff. 186 va, 189 rb, 192 rb, 195 va,
Cont . : ff. 5 ra-41 vb S . Thomas, In de an . ; ff . 42 ra-56 vb Id ., In
198 rb, 201 ra.
de sensu ; ff . 57 ra-61 va Id ., In de mem . et reminisc . ; ff. 63 ra-141 vb Id ., Cf . L . Delisle, Inventaire des mss . lat. conservés à la Bibl. Nat . . . III
In eth . ; ff . 142 ra-166 va Id ., In Pol. ; ff. 167 va-176 rb Id., In de causis ; Saint-Victor, Paris 1869, p . 41.
ff . 178 ra-193 ra Id ., In meteor ; ff. 194 ra-239 vb Id ., In de caelo.
La Pecia va (infra, pp . 82 .11 à 104 .4) a été complètement omise ;
C 31* . Paris, Bibl. Nat. lat. 16102
cf. infra, p. Lv.
Cf. H . O. Coxe, ibid ., p . 92. Membr ., 162 ff., 300 x 215 mm ., 2 col., saec . XIII ex.
Cont . : ff . 1 ra-96 rb S . Thomas, In met . ; ff. 96 rb-129 va Id ., In de
E 28*. Oxford, Oriel Coll. 48 an. ; ff . 129 va-146 va Id ., In Parva naturalia ; ff . 146 vb-160 rb Id ., In
,%, de causis.
Membr., 160 ff ., 320 x 222, 2 col ., saec. XIII ex. Provient de la Sorbonne (n . 858).
Cont . : ff . 1 ra-85 vb S . Thomas, In phys . ; ff . 86 ra-90 rb A egidius Cf. Quétif-Echard, ibid., p . 285 et L. Delisle, ibid ., IV Sorbonne,
Romanus, De pluralitate intellectus Possibilis ; ff. 91 ra-125 va S . Thomas, Paris 1870, p . 39.
In II et III de an . ; ff . 126 ra-140 rb Id ., In de causis ; ff . 141 ra-157 rb
Id ., In met. (imperfectum).
B 32* . Paris, Bibl . Nat, lat . 16103
Origine univ . parisienne.
Cf. H. O . Coxe, ibid ., pp . 18-19. Membr ., 196 ff ., 270 x 210 mm., 2 col ., saec . XIII ex.
Cont . : ff . 1 ra-173 rb S. Thomas, In met . ; ff . 174 ra-196 rb Id ., In
de causis.
Provient de la Sorbonne (n . 818) en legs de maître Pierre de Farbu ;
1 Mite la Directrice de la Biblioteca Nazionale à Naples a bien voulu vérifier
cf. L . Delisle, Le cabinet des manuscrits . . . II, Paris 1874, p. 167.
sur le manuscrit aux autres changements de peciae que les marges ne portent
aucune indication particulière. Cf. Quétif-Echard, ibid ., p . 285 et L . Delisle, ibid ., p. 39 .
XLVIII INTRODUCTION PARTIE CRITIQUE XLIX
33* . Paris, Bibl. Nat . lat . 16607 Û 37*. Toledo, Bibi. del Cabildo 47-12
Membr., 158 ff ., 220 x 165 mm ., 2 col ., saec. XIII ex . 4 mss . en 1 : Membr., 100 ff ., 380 x 259 mm ., 2 col ., saec . XIII ex.
ter ms. = ff. 2-27, 2 e ms . = ff. 28-48, 3 e ms . = ff . 49-117, 4 e ms . _ Cont . : ff. 1 ra-37 va Themistius, In de an . ; ff. 38 ra-70 vb Alexan-
ff . 118-158. der Aphrodisiensis, In de sensu ; ff. 71 ra-74 vb Proclus, In II Tim. (excer-
Cont. f f . 2 ra-26 vb S . Thomas, In de causis ; ff . 27 ra-va Id ., De pta) ; ff . 75 ra-100 va S . Thomas, In de causis.
mixt . elem . ; ff. 28 ra-48 rb A lbertus Magnus, De natura et origine animae ; Ce manuscrit fait partie d'une collection des traductions de Guillaume
ff . 49 ra-116 vb S . Thomas, In de caelo ; ff. 118 ra-158 S . Hildegardis, de Moerbeke, cf . A ristotelis De arte poetica Guillelmo de Moerbeke interprete
Epistolae (excerpta). (A rist . latinus X X X III) edd . E . V algimigli, A e . Franceschini, L . Minio-
Provient de la Sorbonne en legs de maître Godefroid de Fontaines, Paluello, Bruges-Paris 1953, p . IX , n . 9 et A ristoteles latines : Codices descr.
avec des annotations de sa main. G. Lacombe . . ., II, Cambridge 1954, nn . 1230, 1231, 1232, 1233, 1242,
Cf . L . Delisle, ibid ., p . 69. 1243, 1244 et 1245, pp . 851-853 et 858-860 . Pour les extraits de Proclus,
In Tim ., cf . G . V erbeke, dans Rev . Phil . de Louvain 51 (1953) 349-373.
Cf. J. M . Millàs V allicrosa, Las traducciones orientales en los manus-
34* . Pisa, Cateriniana 18
critos de la Bibl. Cathedral de Toledo, Madrid 1942, pp . 54-55 . La planche I,
Membr., 82 ff., 323 x 215 mm ., 2 col ., saec . XIV in. face à la p . 54, reproduit le f . 75 r du manuscrit.
Cont . : ff . 2 ra-10 ra S . Thomas, In de causis ; ff . 10 ra-33 va Id .,
In parva naturalia ; ff. 34 ra-79 vb Id., In de an. ; ff . 80 ra-82 v A verroès, K 38* . Vatican, Bibl . Apost . Vat ., Vat . lat. 846
De subst . orbis.
Dans l'In de causis, un cahier de 12 ff, probablement a été perdu Membr., 86 ff ., 313 x 230 mm ., 2 col ., saec . XIV in.
entre les ff. 3 vb (aliquam multitudinem deitatis . . . = inf ra, p. 20 .23) Cont. : ff . 1 r A egidius Romanus, In de bona fortuna ; ff. 12 r S . Thomas,
In de sensu ; ff. 32 v Petrus de A lvernia, In de motu an . ; ff. 41 r Id ., In
et 4 ra ( . . . separabilem ab omni corpore = infra, p . 88 .12).
Cf. F. Pelster, Die Bibl. von S . Caterina zu Pisa . . ., dans Xenia tho- parva naturalia ; . ff 55 r S . Thomas, In de causis ; ff . 69 r Id ., In meteor.
Cf . A . Pelzer, Cod . V at . lat . II 1, Bibl . V aticana 1931, pp . 215-216.
mistica 3 (1925) 269.
L 39*. Vatican, Bib,. Apost . Vat ., Vat . lat . 4262
35. Praha (Prague), Bibl . publ. 257
Membr ., 148 ff ., 290 x 205 mm ., 2 col ., saec . XIII ex.
Chart ., 307 ff ., 220 x 160 mm ., saec . XV (1455-1459). Cont . : ff . 1 ra-19 vb S . Thomas, In de causis ; ff . 20 ra-23 vb Id .,
Cont. : ff. 1 ss . Johannes V ersor, Quaest . super met. ; ff . 129 s . A egi- De ente et essentia ; ff . 23 vb-28 vb Id ., In de hebdomadibus ; ff . 29 ra-
dius de Columna, X X II prop. de ente et essentia ; ff. 130 ss . A lbertus Magnus, 148 vb Id ., In eth.
Summa naturalium ; ff. 226 ss . M . Erphius, Tract. clavium de intentionibus ; Le texte de l'In de causis porte en chiffres romains dans les marges
ff. 246 ss. A dam Pulchrae Mulieris, Memoriale naturalium ; ff . 261 ss. des indications de peciae aux fi . 4 rb, 6 rb, 9 ra, 12 ra, 14 vb 1 .
Quaest . de universalibus ; ff. 284 ss . S . Thomas, In de causis.
Cf . J . Truhlài, Cat . cod . mss . lat . . . I, Prague 1905, pp . 257 s. M 40* . Vatican, Bibl . Apost . Vat., Vat . lat . 6758
Membr ., 184 ff ., 320 x 220 mm ., 2 col ., saec . XIV in.
36* . Roma, Bibl . Commissionis Leoninae 10
Cont . : ff. 1 r-43 v Quaest . super phys . ; ff . 44 r-62 r S . Thomas,
In
Chart ., 210 + 170 ff ., 277 x 210 mm ., saec . XV . 2 mss . en 1 : Z ef ms. = de sensu ; ff . 62 r-68 r Id ., In de mem . et reminisc . ; ff . 68 r-83 r Id ., In
ff . 1-210 (I re numérotation), 2 e ms. = ff. 1-170 (2 e numérotation). de causis ; ff . 84 r-102 v Id ., In meteor. ; ff. 103 r-147 v A lbertus Magnus,
Cont. : ff . 1 r-205 r S . Thomas, In phys . (A rno 1467) ; ff . 1 r-93 r In meteor. (anno 1338) ; ff . 149 r-177 r Quaest . de animalibus ; ff. 177 r-
Id., In III de an . ; ff. 94 r-131 r Id ., In de sensu ; ff . 131 r-142 v Id ., In 178 r V aria de medicina et pharmacopia ; f. 178 v S . Bernardus, Ep. 466
de mem . et reminisc . ; ff. 142v-170v Id ., In de causis. (P. L. 182, 647-651) ; f. 179 r-v A non ., In de an.
Provient du couvent S . Francesco in Ripa de Rome . Le texte de L'In de causis est incomplet et cesse brusquement avec les mots
l'In de causis est incomplet et cesse brusquement aux mots : quia scilicet et ens est (infra, p . 144 .2).
materia (infra, p. 128 .13).
Ce manuscrit appartient à une collection des oeuvres de S. Thomas ; 1 Je prie Mgr A
. Pelzer à qui je dois la description de ce manuscrit, ainsi
le cod . 8, qui contient les Opuscules, a été décrit en détail par le P. C . V an- que des manuscrits Vat . lat. 6758 et Pal . lat. 983, de trouver ici l ' expression de ma
steenkiste dans Divus Thomas [Piacenza] 53 (1950) 339-347 . très respectueuse gratitude .
L INTRODUCTION PARTIE CRITIQUE Li
N 41* . Vatican, Bibl. A post. V at ., Borgh . 114 enim imparticipabilis est tille secundum platonicos . Il a aussi corrigé en plu-
sieurs endroits la traduction de Moerbeke.
Membr ., 222 ff ., 300 x 210 mm ., 2 col ., saec . XIII-XIV. Cf. J . Valentinelli, Bibl. mss . ad S . Marci Venetiarum IV, Venetiis 1871,
Cont . : ff . 1 r–15 r S . Thomas, In I et II phys . ; ff . 15 r–18 v
Sigerus
.; pp . 122-123.
de Brabantia, Quaest . in phys . ; ff. 18 v–72 v S . Thomas, In III-V III phys
ff . 73 r–119 v Id. et Petrus de Alvernia, In de caelo ; ff. 119 v–120 v
Albertus
46*. Venezia (Venise), Bibl. Naz . Marc ., L . VI, 15
Magnus, Tract . de forma resultante in speculo ; ff. 121 r–157 v Aegidius Roma-
nus, In de gen . et corr . ; ff . 157 v–164 v Id ., In de bona Fortuna ; ff . 165 r– Membr., 156 ff., 443 x 284 mm., 2 col ., saec . XV.
194 r S . Thomas, In de an . ; ff . 194 v–206 v Id ., In de sensu ; ff. 206 v– Cont . : ff . 1 ra–72 va Albertus Magnus, In de an . ; ff . 73 ra–117 va
210 v Id ., In de mem . et reminisc . ; ff . 210 v–222 r Id ., In de causis. Id ., In de causis ; ff . 117 vb–120 va S . Thomas, De ente et essentia ; ff . 120 vb–
Cf . A . Maier, Cod . Burghesiani Bibl . V aticanae (Studi e Testi 170), 134 ra Id ., In de causis ; ff . 135 ra–146 vb A lbertus Magnus, De gen. et statu
Bibl . Vaticana 1952, pp . 148-152. an. ; ff. 147 ra–155 va Id ., De intellectu et intelligibili ; ff.
155 va–156 va
Id ., De nutrimento et nutrito (imperfectum).
0 42*. Vatican, Bibl. A post . V at ., Borgh . 152 Provient de S . Giovanni in Viridario (n . 174) à Padoue et porte les
armes des Battagia au f . 1 . Aux ff . 134 ra et 155 va : Completum et finitum
Membr ., 38 ff ., 270 x 210 mm ., saec . XIV in.
Cont . : ff . 1 r–17 v S . Thomas, In de sensu ; ff . 18 r–22 r Id ., In de per me buscherum de niera necnon de Zeelandia.
Cf . Valentinelli, ibid., p . 130.
mem . et reminisc . ; ff . 23 r–38 r Id ., In de causis.
Cf. A . Maier, ibid ., pp . 198-199.
A 47* . Venezia (Venise), Bibl . Naz. Marc., L. V I, 164
p 43* . Vatican, Bibl . A post . V at ., pal. lat . 983 I Membr ., 172 ff., 170 x 120 mm ., 2 col ., saec . XIV.
Membr ., 139 ff ., 282 x 204 mm ., 2 col., saec. XIV. Cont. : 34 scripta varia ; ff . 1 ra–26 vb S . Thomas, In de causis.
Cont . : ff. 1 r–13 v S . Thomas, In de causis ; ff. 13 v–30 r Albertus ~ Cf. Valentinelli, ibid., pp . 126-130.
de Orlamünde, Philosophia pauperum ; ff . 30 r–36 v S . Thomas, De uni- 1
tate intellectus ; ff . 37r–38v A lphabetum naturalium ; ff . 39r–129v Con- Z 48*. Wien (Vienne), Dominikanerkloster 276 (ohm 121)
cordantiae super totam philosophiam naturalem ; ff . 129 v–137 v A lphabetum Membr ., 163 ff ., 290 x 223 mm ., 2 col ., saec . XIV in.
moralium ; ff. 137v–138v V ita et Sententiae Secundi philosophi ; f . 139v Cont . : ff . 1 r–44 r Aristoteles, De caelo, Parva Nat ., Meteor. (Corpus
S . Thomas, Notabilia in phys. recentius) ; ff . 45 r–94 r Opuscula diversa S . Thomae, Alberti Magni et alio-
rum ; ff . 94 v–110 v S . Thomas, In de sensu ; ff . 110 v–116 v Id .,
44* . Vatican, Bibl . Apost. Vat., Urb . lat. 215 In de
~ mem . et reminisc . ; ff. 117 ra–131 vb Id .,
Inde causis ; ff. 132 r–161 v Opuscula
Membr., 307 ff., 361 x 256 mm., saec . XV. ~ Alfarabi, Alkindi, Apulei . ..
Cont. : S . Thomas, 25 opuscula diversa ; n. 7, ff . 74 r–147 r, In Post.
Cf . G . Lacombe, etc ., A ristoteles latinus . Codices . . . I, Roma 1939,
A n . ; n . 8 ., ff . 148 r–176 v, In de causis. n . 82, pp . 276-277.
v~ I Cf. C . Stor>f ajolo, Cod . Urb. lat . I, Roma 1902, pp . 205-207.
49 . Zaragossa (Saragosse), Bibl. de Cabildo Metropolitano 24-39
O 45*. Venezia (Venise), Bibl . Naz . Marc ., Fondo ant. 1288 I
Membr., 401 ff ., 288 x 198 mm ., saec . XV (1470-1471) . 2 mss . en 1 {' Membr., 123 ff., 320 x 230, saec . XV in.
1 81 ms . = ff . 1-152, 2 e ms . = ff . 153-397. I Cont. : S . Thomas, In met . ; Id ., In de causis.
Cont. : ff. 2 r–12 v Liber de causis ; ff. 13 r–152 v Albertus Magnus;
In de causis ; ff. 153 r–196 v S . Thomas, In de causis ; ff . 197 r–397 v Aegi- 50* . Il faut citer à part le manuscrit d ' Upsala, Universitetsbibl.
dius Romanus, In de causis. C . 629 (saec . XV-XVI), qui contient aux ff . 246 r–298 r des Quaestiones
Provient du Cardinal Bessarion et spécialement copié pour lui . La in de causis, qui sont basées sur le commentaire de saint Thomas . Elles
copie du 2 e ms . a été achevée le 11 déc. 1470 (f . 398 r), celle du 1 01 , le sont l'eeuvre de maître Olaus Johannes Gutho (sur ce personnage, cf.
20 mars 1471 (f. 152 v) . Dans les marges du commentaire de saint Thomas, C . Annerstedt, Upsala Universitets Historia, Upsala 1877, pp . 30-35 et
Bessarion a ajouté de sa main le texte grec des propositions de Proclus A . Nelson, dans Acta Bibl. R . Univ . Upsaliensis, vol . II, Upsala 1927,
citées en latin dans le texte et des gloses, p . ex . au f. 196 r, en face du texte pp . 32-39) . Il a récrit le commentaire sous forme de quaestiones, il y a
infra, pp . 144 .28-145 .4 : Non hoc dicit Proculus salva S . doctoris reverentia. autant de questions que de propositions du Liber, les arguments et les
nec est hec eius mens . sed quod primo deo nullus omnino participai . omnino réponses suivent de très près le texte de saint Thomas, le tout se termine
LII INTRODUCTION PARTIE CRITIQUE
LIII
par l'explicit suivant : et haec de quaestione et per consequens de toto libro f . 1 v, dédicace : Timotheus veronensis canonicus regularis reverendis-
de causis per mag . Ol . Ioh . Ex postillis beati thomae de aquino supra librum simo d . Dominico Grimano patritio veneto : ac sanctae roman
.ae eccle-
de causis extractae quaedam quaestiones parme (f . 298 r) 1 . siae cardinali maximo necnon et sapientissimo . S . P . D . etc.
f. 70 ra, début du comm . de saint Thomas sur le De causis
avec cette
note : Alpharabius arabs (sic) philosophus pe
ritissimus secundum plures
a creditus fuisse auctor huius operis : vel expositor
2. F— DITIONS . Liber de causis editus
a Gilberto Poretano pictavensi episcopo : et ab eodem commentatus
dum alios ab Augustino . secundum alios ab . secun-
A. Incunable de 1493 Avempace editus : et commen-
tatus ab Alpharabio . secundum alios a Proculo.
f . 1 r, titre : In presenti volumine lector subscripta reperies opuscula 1
culi de causis cum eius dem s . Thome commentationibus. thomistarum schola numerantium eum inter eius opera . Deinde ipse com-
memorat eum in aliis suis libris secundum expositionem in hoc libro positam.
1
Padue per Hieronimum de durantis . Anno muniter repertam . 20 quia in nullo eius libro ru m invenitur tanta obscu-
Placentinum : ac Impressa 1
ritas sive brevitas quanta invenitur in hoc libro . 30 quia in omnibus eius
domini Mcccclxxxx iii. die .xxiii . mensis May ad laudem eterni dei eiusque
1
1
Perquam di ligenter visa recognita : erroribusque innu meris pur ~ I meris purgata a patre venerabili domino Thimoteo veronensi canonico
regulari theologie ac philosophie scientissimo . Impressa vero Venetiis man-
I
I
De bona fortuna.
C. Édition romaine, dite éd . « Piana », des « Opera omnia u,
1570-1571
1 Je remercie M . le Bibliothécaire de l'Univ. d'Upsala qui a bien voulu Divi Thomae Aquinatis, Doctoris Angelici, Ordinis Praedicatorum
m'envoyer des renseignements sur ce manuscrit et un microfilm . J'espère revenir opera omnia, gratiis privilegiisque Pii V Pont . max . typis excusa . . .,
dans une autre étude sur ce texte. R,omae apud haeredes Antonii Bladii et Ioarinis Osmarini, 1570-1571.
8 L'incunable de 1496 signalé par HArN, Repertorium bibliographicum . ..
Cette édition, confiée aux soins des PP . V. Giustiniani et Th . Manriquez,
I1 . Stuttgartiae et Tubingae 1826, n . 1492, p. 180, semble bien résulter d'une comprend 18 volumes . L'In de causis se trouve au tome IV
mauvaise lecture de Fabricius, Bibl. lat. VI, Florentiae 1859, p. 531 b (cf. . Le texte de
L. KEELER, dans Gregorianum 17 [1936] 416) et ne se trouve, à ma connaissance, cette édition est la source de tous les autres.
dans aucun catalogue de bibliothèque . On trouve pourtant un incunable, achevé
d'imprimer le 28 septembre 1496 à Venise, qui ne contient que les commentaires D. Autres éditions des « Opera omnia s
quaestiones de
de saint Thomas sur le Perihermeneias et les An . post ., suivis des
Dominique de Flandre sur le même livre d'Aristote (Cf. M. PELLECHET, Cat . des 1 . Venise 1593-1594, réimpression de l'éd . romaine,
18 vol., apud Nicolinum
incunables . . ., Paris 1897, n . 1078, p. 245) . et socios. L'In de causis se trouve au t . IV .
INTRODUCTION PARTIE CRITIQUE LV
LIV
2. Anvers 1612, per R. P. Fr. Cosman Morelles, 18 vol apud I
., . Keerber- qu'un assez grand nombre de manuscrits portent des traces indu-
gium . L'In de causis se trouve au t . IV. bitables qu'ils ont été copiés pecia par pecia . L'exemple le plus
3. Paris 1660, 23 vol ., apud societatem Bibliopolarum . L'In de causis se frappant est celui du manuscrit d'Oxford, Balliol Coll. 278 qui
trouve au t . IV. a entièrement omis la pecia va. Au f. 173 va on peut lire le texte
se trouve
4. Venise 1775-1788, editio altera Veneta, 28 vol . L'In de causis suivant : et hoc perfecte perfecte ipsum I quo aliquid sit praesuppo-
au t. IV.
sito altero, où l'on voit que le copiste a copié la fin du texte de la
5. Parme 1852-1872, 25 vol . Typis P . Fiaccadori . L'In de causis se trouve
au t. XXI (1866), pp . 717-760. pecia iv a, puis a ajouté la réclame, perfecte ipsum, mais il a continué
6. Paris 1871-1880, 34 vol . . . studio . . . S . E . Fretté . Parisiis, L. Vivès. avec le début de la pecia via (marqué ici par la barre verticale)
L'In de causis se trouve au t . XXVI (1875), pp . 514-570.
et personne ne semble s'être aperçu de son erreur (cf . infra, l'appa-
rat critique ad pp . 82 .11-12 et 104 .4) . Dans le manuscrit de Wien,
E . Édition des « Opuscules » par le P. Mandonnet, 1927
Dominikanerkloster 276, au f . 119 ra, au passage de la pecia ia
S . Thomae A quinatis, Opuscula omnia . . . cura et studio P . Mandonnet,
à la pecia ii', on observe un changement d'écriture après le mot
5 vol . Parisiis, P . Lethielleux, 1927 . L'In de causis se trouve au t . 1, sous
le titre : Opusc. X . Expositio super librum de causis . liber unicus . (pp . 193-
ea (infra, p. 23 .24) et la mention hic écrite à la mine de plomb
311) . Cette édition reproduit purement et simplement le texte de l'éd. dans la marge ; au f . 123 ra, au passage de la pecia iii" à la pecia iv"
V ivès . (infra, p. 62 .23) après le mot sunt, le copiste a recopié le passage
précédent depuis et scientia (p. 62 .19) jusqu'à cor (de corrupti-
bilia, p . 62 .22) pour achever sa colonne, semble-t-il, et ensuite
3 . LA TRADITION UNIVERSITAIRE il a ajouté sur tout ce passage la mention va-cat ; enfin au f . 125 rb
Au moyen âge, dans les universités, les libraires avaient en au passage de la pecia va à la pecia vi a, on trouve encore un hic
dépôt des copies officielles, théoriquement garanties conformes à la mine de plomb dans la marge . Dans le manuscrit de Paris,
à l'original par les règlements universitaires . Ces copies, appelées Mazarine 3485, ff . 290 ra—292 ra, on voit au premier coup d'oeil
que toute la pecia iv' a été écrite par une autre main que le reste
exemplaria, étaient composées de cahiers, en général de quatre
folios, les peciae, que les maîtres et les étudiants, directement ou du manuscrit, la couleur de l'encre est nettement plus noire,
par l'intermédiaire de copistes, pouvaient louer pour les repro- l'écriture plus penchée, et, à la lecture, le copiste se révèle beau-
duire et pour posséder à leur usage les textes qui leur étaient coup plus négligent que son confrère . A la fin de cette pecia, on
nécessaires . Il arrivait parfois que les copistes, passant d'une trouve ceci : va
f. 292 ra et per hoc perfecte se ipsum omnis
pecia à la suivante, en fassent mention dans la marge par une cat
intellectus se ipsum intelligit . set huiusmodi proposi
indication abrégée . De fait, on aura remarqué qu'un certain nombre perfecte seipsum iutelligit. quia entia sua totaliter est
des manuscrits décrits ci-dessus, présentent dans leurs marges
de telles indications de peciae. Ce sont les manuscrits : Paris, Ici encore le copiste, à la fin de la pecia iv' a reproduit la réclame
B. N . lat . 14706 qui porte six indications de peciae ; Bologna, perfecte seipsum, puis il a arbitrairement ajouté le texte de la pro-
position de Proclus (infra, p . 81 .15-16) et les quelques mots qui
Univ . 861 qui n'en porte que cinq (l'indication de la pecia via
manque, mais le changement de pecia se trouve juste au passage la suivent avec la mention va-cat, pour combler sans doute l'excès
du f . 140 vb au f . 141 ra) ainsi que le V at . lat. 4262 (l'indication de blanc qui avait été laissé en attente au moment où l'autre
copiste avait commencé le texte de la pecia v a qui suit immé-
de la pecia vii a fait défaut, mais coïncide aussi avec le passage
du f . 17 rb à 17 va) ; et Napoli, B . N . VII `. C . 9 qui présente uni- diatement.
ut.
quement l'indication de la pecia ii'. L'observation de ces particularités semble autoriser la con-
Cependant, une fois repérés, grâce à ces manuscrits, les endroits clusion que ces manuscrits ont été copiés pecia par pecia . On peut
caractéristiques des changements de peciae, on peut observer encore trouver des signes plus ténus de ces changements de pecia
LVI INTRODUCTION PARTIE CRITIQUE LVII
dans un grand nombre de manuscrits . Ces signes sont : la plume rien conclure quant à l'existence d'un exemplar de cet ouvrage
taillée, d'où l'écriture plus petite et plus régulière, l'encre plus à cette époque, car aucune des expositiones de saint Thomas n'y
noire, très souvent un point au milieu du texte ; et même ces figure, mais seulement le commentaire sur les Sentences, la Somme
particularités permettent de déterminer la réclame qui était (sauf la III' Pars), les questions disputées et quodlibétiques,
inscrite au bas du verso du dernier folio de la pecia, car les copistes, autrement dit ses oeuvres de magister regens in Sacra Doctrina.
selon leurs habitudes propres, copiaient ou non ces réclames avant Par contre sur la deuxième liste I, qui date du 25 février 1304,
d'aller se procurer la suite de leur travail chez le libraire . Ainsi la Summa (lire peut-être Sententia) de causis figure parmi les autres
on trouve les particularités indiquées tantôt à la fin réelle de la commentaires de saint Thomas . On nous dit que cet exemplar
pecia, tantôt un ou deux mots plus loin, à la fin de la réclame comptait sept peciae et que la location coûtait cinq deniers.
ajoutée . On peut dresser le tableau suivant : L'exemplar en sept peciae, dont nous venons de décrire tant de
copies, est donc l'exemplar parisien du commentaire sur le De
fin de la pecia i', réclame : secundum ea (p. 23 .24) causis. Cette conclusion est confirmée une nouvelle fois par le
fin de la pecia ii', réclame : significant per modum (p . 43 .14) catalogue dit « officiel » des oeuvres de saint Thomas ; parmi les
fin de la pecia iii' réclame e#ectus (p. 62 .23) livres classées sous la rubrique : Quorum exemplaria sont Parisius,
fin de la pecia iv', réclame perfecte seipsum (p. 82 .11-12) nous trouvons sous le no 58 le commentaire sur le Liber de causis 2.
fin de la pecia v', réclame quo aliquid (p. 104 .4) On peut donc ainsi déterminer une première classe de manuscrits
fin de la pecia vi', réclame : actu quod (p . 124 .21). et une première tradition du texte : la tradition universitaire.
En conclusion, nous sommes conduits à supposer l'existence Autant que j'ai pu en juger, ces manuscrits sont tous indépen-
d'un exemplar universitaire, composé de sept peciae distribuées dants les uns des autres, mais tous copiés sur un même modèle,
ainsi : l'exemplar officiel de l'université de Paris . Nous verrons plus loin
qu'il faut nuancer cette affirmation, lorsque nous montrerons que
pecia i' = du début à causarum se paratarum (p. 23 .24) cet exemplar n'était pas unique . Mais cela ne changera rien à
pecia ii' = de secundum ea (p. 23 .24) à a nobis imposita (p. 43 .14) ce premier résultat : la mise en évidence d'une tradition univer-
pecia iii' = de signi ficant per modum (p. 43 .14) à pervenit ad sitaire. Indiquons, par leur numéro d'ordre dans la liste des
(p. 62 .23) manuscrits donnée ci-dessus, les manuscrits qui relèvent de cette
pecia iv' = de e f ectus in quantum (p. 62 .23) à et per hoc (p. 82 .11) tradition : 2, 4 (R), 5 (P), 6 (W), 9 (F), 10 (E), 11 (V), 13, 17, 18,
pecia v' = de perfecte se ipsum (p. 82 .11) à unes quidem (p. 104.4) 20, 21, 22, 23, 24 (0), 25 (G), 26, 27 (J), 28 (E), 29 (Y), 30 (A),
pecia vi' = de quo aliquid (p. 104 .4) à suntintelligibiles (p . 124 .21) 31 (C), 32 (B), 33, 34, 36, 38 (K), 39 (L), 40 (M), 46, 48 (Z).
pecia vii' = de acte quod (p. 124 .21) à la fin. Il faut classer encore ici un groupe défini de trois manuscrits,
Nous connaissons par ailleurs l'existence d'un tel exemplar. que l'on peut dater sûrement de la fin du XVe siècle, manuscrits
On sait que l'université publiait régulièrement des listes de taxa- d'humanistes très caractérisés par leur présentation luxueuse et
tion des ouvrages officiels déposés chez les libraires sous forme leur fine écriture très régulière, qui sortent peut-être tous du
d'exemplaria. Certaines de ces listes sont parvenues jusqu'à nous même atelier italien et ont pu être copiés sur la même « minute » . ~-
et deux d'entre elles tombent dans la période qui nous intéresse ; Leur texte est celui de la tradition universitaire, mais il a été d'"'s p
on les trouve dans le cartulaire de l'université de Paris . La pre- quelquefois amélioré par des ajouts ou des conjectures gratuits h
mière I date de 1286 et aucun commentaire de saint Thomas sur
le Liber de causis n'y est signalé . Mais il semble que l'on n'en puisse II,
1 Cf., ibid. ,{ p . 110.
2 Cf. P. 11fANDONNET, Des écrits authentiques de saint Thomas, d'Aquin,
I Cf . H . DENIFLE et A . CIiATELAIN, Chartularium . . . I, pp . 646 ss. 2 e éd ., Fribourg 1920, p . 31.
w4 4, N . V . S dl. KA-11-
, , hvv- a A- t-1-1 U& K,
LVIII INTRODUCTION PARTIE CRITIQUE LIX
visant principalement à donner plus d'élégance au latin, par sont relativement tardifs, mais les manuscrits ont dû être copiés
exemple infra, p. 2 .3 habet enim se ad eas (sc . primas causas), à la fin du XIII e siècle ou tout au début du XIVe , probablement
p. 5 .20 alia vero duo ponit, p . 7 .23 tertium, scilicet quod causa avant la canonisation de saint Thomas par jean XXII (1323),
prima A rius adveniat, probat ibi, p. 8 .19 quae sont ut prima quodam- car l'auteur y est toujours désigné par l'épithète frater I . Les
modo materia, p. 12 .9-10 in fine libri De consolatione, p . 15 .27 manuscrits de saint Thomas se trouvaient déjà en grand nombre
sed in f erius quantum ad motum et operationem temporis quia . . ., dans la bibliothèque pontificale sous Clément VI et jean XXII.
p. 28 .25 dictt enim quod huius ratio est quia, p. 32 .21 universa- Ces deux-ci auront pu entrer à ce moment-là dans la bibliothèque
litatem in superioribus quam in inferioribus intelligentiis, p. 33 .14 d'Avignon par legs d'un personnage de 1a curie, comme cet autre,
diversae, ut supra dictum est, secundum essentiam . On y trouve aujourd'hui perdu mais signalé dans la liste de 1353 des livres
aussi des fautes caractéristiques, par exemple, infra, p . 1 .12-13 reçus dans la collection pontificale par don ou héritage 2 .
secundum se maxime optima intelligibilia, p. 8 .5 Proculus uno Le troisième manuscrit qui a chance d'être le plus ancien des
medio se probat, p. 29 .6-7 id est magis simpliciter ; l'omission de trois, appartient à une collection presque complète des ouvrages
quae seipsam movet, p. 15 .18. Souvent aussi les citations sont traduits du grec par Guillaume de Moerbeke, aujourd'hui conservée
amplifiées : p. 2 .13 Deum unum verum et quem misisti Ihesum au Chapitre de la Cathédrale de Tolède S. Ce corpus, qui reproduit
Christum, ut habetur Iohannis X V II, p. 6 .22 et causa prima adiuvat peut-être les propres manuscrits de Moerbeke, a été copié en Italie
secundam, etc . Il est clair que ces particularités déterminent une par un clerc de Bayonne autour de 1279 (date inscrite sur le
famille, que l'on peut appeler famille humaniste ; les trois manus- manuscrit Toledo 47-11) . Si donc ce manuscrit remonte à la col-
crits qui la représentent portent les numéros 12, 16 et 44 . Je les lection personnelle de Guillaume, nous atteignons par son inter-
ai entièrement négligés. médiaire une copie se trouvant à Viterbe, à la curie pontificale
dont il fut le chapelain et le pénitencier jusqu'en 1278.
En tout cas ces trois manuscrits et ceux qui appartiennent
4 . LA TRADITION INDÉPENDANTE à cette même famille forment un ensemble qui groupe les numéros
suivants de la liste ci-dessus : 8 (X ), 37 (û), 41 (N), 42 (0), 43 (P),
La collation du texte dans les autres manuscrits révèle qu'il
45 (0), 47 (A ) . Cet ensemble permet de reconstituer avec pré-
existe une seconde tradition, que nous appelons « tradition indé- cision le manuscrit x et d'affirmer qu'il était très proche de l'apo-
pendante », parce qu'elle ne dépend en aucune façon de l'exemplar. graphe dicté par saint Thomas . Une lecture même rapide de
Néanmoins toute cette tradition semble issue d'un ancêtre com-
mun, aujourd'hui perdu, que nous nommons x, qui devait se
trouver en Italie, peut-être à la curie pontificale ou dans un centre norum Pontificum . . . I, Romae 1890, pp . 353 et 489 . Pour l'histoire de la biblio-
dominicain. thèque d ' A vignon, cf. ibid., pp . 129 ss.
1 De plus, l'examen paléographique du Borgh . 114 conduit à le dater du
Nous possédons trois copies très anciennes de ce manuscrit x. dernier quart du X III e siècle . Son code d'abréviation est très ancien et suggère
Ce sont les deux manuscrits du fonds Borghèse, 114 (N) et 152 (0) le centre de l'Italie comme origine du manuscrit, par exemple enim n'est jamais
et celui de Toledo 47-12 (û) . Les deux manuscrits Borghèse viennent abrégé •n• mais toujours ~i, de est abrégé d', le trait ondulé au-dessus du mot
pour abréger or, abréviation qui se confond facilement avec un a. D'autre part,
de l'ancien fonds de la bibliothèque des Papes ; on les reconnaît, qui est toujours abrégé q' et jamais q barré par le bas, ce qui semble exclure
le premier dans le n . 867 du catalogue décrivant la bibliothèque Naples . Je remercie le P. Gils, de la Commission Léonine, qui a bien voulu
examiner avec moi des photostats du manuscrit.
de la curie à Avignon en 1369, le second au n . 456 du catalogue 8 Cf. ExRLE, ibid ., p . 229. Le premier mot du deuxième folio était quodam-
de cette même bibliothèque datant de 1375 1 . Ces catalogues modo, probablement celui de la p . 9 .24, plutÔt que celui de la p . 8 .19 eu égard à
la variante de la tradition indépendante.
1 Cf. A . 3UIER, Codices Burghesiani Bibliothecae Vaticane (Studi e Testi 170),. 8 Sur cette collection, voir la bibliographie citée supra, p . xLlx, dans
Bibl . Vatican 1952, pp. 152 et 199 et Fr. ExRLE, Historia Bibliothecae Roma- 1 1,
la description de ce manuscrit n . 37 .
LX INTRODUCTION PARTIE CRITIQUE LXI
l'apparat révèle les leçons caractéristiques qui justifient ce classe- sien et le manuscrit x sont à égale distance de l'apographe (voir
ment en deux grandes familles : la famille universitaire et la famille le stemma plus loin).
indépendante . En voici quelques exemples 1 : A l'intérieur de cette famille, un problème se pose : les
Page
et
lignee
Famille univ.
I Famille ind.
I Page
et
ligne
I Famille univ. I Famille ind.
les manuscrits à indication de peeiae ou présentant des caracté- commenté dans d'autres parties de son oeuvre, j'ai ajouté la réfé-
ristiques de nature à faire penser qu'ils avaient été copiés direc- rence à ce commentaire pour faciliter les comparaisons de textes
tement sur un exemplar. Les manuscrits les plus anciens sont qui peuvent déceler des évolutions dans la pensée de saint Thomas
ceux qui ont le plus de valeur, par exemple A ou L, car bien sûr ou des progrès dans son interprétation des mêmes textes précieux
ce sont les plus fautifs, l'exemplar allant toujours avec le temps à relever pour la chronologie de ses commentaires . Exceptionnel-
vers un texte de plus en plus corrigé . Un manuscrit, celui de lement des lieux parallèles ont été indiqués . Les abréviations qui
Bologna, Univ . 861 aurait dû être entièrement collationné . Malheu- figurent dans les apparats sont les abréviations courantes.
reusement la photographie de ce témoin est parvenue trop tard Bien que je pense que l'idéal serait de conserver l'orthographe
pour pouvoir être utilisée, mais des vérifications ont montré des manuscrits, j'ai cru que pour une édition d'usage scolaire il
qu'une collation complète n'aurait rien changé au texte . On pourra valait mieux suivre l'orthographe habituelle du latin . Je me suis
être étonné du grand nombre de manuscrits conservés pour repré- basé sur le dictionnaire latin-français de F . Gaffiot 1. Dans le texte,
senter chaque famille . A vrai dire il m'a semblé que pour un texte on a imprimé en italiques tout ce qui est citation ad litteram et
comme celui-ci, étant donné son âge, la notion de « bon manuscrit » en lettres espacées les propositions citées du Liber ou de l'Elemen-
ou de « manuscrit de base » disparaît . Les copistes de la fin du tatio. Ce procédé typographique a pour but de manifester claire-
XIII e siècle et du XIv e étaient fort négligents, et en fait tous ment le genre de travail effectué par saint Thomas sur le texte
les manuscrits sont mauvais . Pour reconstituer avec sécurité le (cf. supra, pp. xxxvi s .).
texte des manuscrits perdus (exemplaria et x) il fallait s'assurer Enfin j'ai imprimé un texte du Liber de causis qui suit celui L^1
une base de travail assez large pour éliminer complètement, sta- de Bardenhewer sauf chaque fois que saint Thomas, citant le
tistiquement parlant, les fautes individuelles des copistes . Ce fut Liber, présente un autre texte . J'ai soigneusement noté dans
la raison pour laquelle j'ai collationné un relativement grand l'apparat critique à l'endroit de ces citations les divergences.
nombre de témoins et négligé systématiquement toutes les Autrement dit, je me suis appliqué à reconstituer, chaque fois
variantes qui n'affectaient qu'un seul manuscrit . L'apparat ne que c'est possible, le manuscrit que saint Thomas avait sous les
donne donc pas la collation complète de chaque manuscrit, mais yeux 2 .
seulement les variantes significatives pour remonter aux modèles
perdus. ' Par exemple j'ai écrit corollarium là où les manuscrits ont tous un mot
Un certain nombre de manuscrits ont été largement con- abrégé mais qui ne se peut lire que correlarium.
2 Pendant l'impression de ce livre, le P . Ant . Dondaine, président de la
sultés et certaines de leurs conjectures figurent à l'apparat . La Commission Léonine, a bien voulu me communiquer quelques critiques . Je fais
tradition a été entièrement interrogée sur trois sections impor- miennes les remarques suivantes . Dans le stemma de la p. Lxvl, les traits pleins
tantes du texte et en de nombreux endroits offrant des cruces. ne préjugent en rien des intermédiaires possibles entre l'apographe et les exem-
plaria ou le ms x. D'autre part, j'ai raisonné tout le temps en supposant que
L'apparat disposé sous le texte se compose de trois étages. l'apographe avait été dicté par saint Thomas à un secrétaire et comme si l'exem-
D'abord l'apparat des témoins qui indique les manuscrits entiè- plar 1 avait été confectionné directement sur l'apographe . J'avoue que je n'ai
rement collationnés groupés par famille, en premier lieu la famille pas le moyen d'en faire la démonstration rigoureuse et cela reste une hypothèse.
Mais il me semble que c'est l'hypothèse la plus économique pour expliquer les
indépendante, puis les exemplaria, les sigles groupés manifestant
fautes communes aux deux traditions, qui sont donc attribuables à l'archétype
selon les peciae la distinction des deux exemplaria . L'apparat commun — qu'il soit ou non l'apographe — car nombre de ces fautes s'expliquent
critique est le plus souvent négatif (chaque fois qu'il comporte au mieux par le procédé de dictée . On sait que c'était l'usage habituel de saint
Thomas de dicter la rédaction définitive de ses oeuvres .
les : ou le signe om), il est positif lorsqu'il s'agit d'une conjecture
adoptée ou lorsque la variante n'affecte que l'ordre des mots.
Enfin vient l'apparat des sources qui est aussi complet que
possible . Chaque fois que saint Thomas cite un auteur qu'il a
SIGLES
4 A RIST ., Eth. nic. X 7, 1177 a 12-14 ; cf. S . TH ., In eth . X, lect . 10, nn . 2080-
2085 .
2 IN LIBRUM DE CAUSIS PROOEMIUM 3
cum sint aliis essentiae et veritatis causa, ut patet per PHILo- lnveniuntur igitur quaedam de primis principiis conscripta,
soPHuM in II, Metaphysicae, quamvis huiusmodi primae causae per diversas propositiones distincta, quasi per modum sigillatim
sint minus et posterius notae quoad nos : habet enim se ad ea considerantium aliquas veritates . Et in graeco quidem invenitur
intellectus noster sicut oculus noctuae ad lucem solis quam propter sic traditus liber PROCLI PLATONICI, continens ccxi propositiones,
5 excedentem claritatem perfecte percipere non potest . Oportet igi- qui intitulatur Elementatio theologica ; in arabico vero invenitur 5
tur quod ultima felicitas hominis quae in hac vita haberi potest, hic liber qui apud Latinos De causis dicitur, quem constat de ara-
consistat in consideratione primarum causarum, quia illud modi- bico esse translatum et in graeco penitus non haberi : unde vide-
cum quod de eis sciri potest, est magis amabile et nobilius omni- tur ab aliquo philosophorum arabum ex praedicto libro PROCLI
bus his quae de rebus infe ri oribus cognosci possunt, ut patet per excerptus, praesertim quia omnia quae in hoc libro continentur,
10 PHILOSOPHUM in I° De partibus animalium ; secundum autem multo plenius et diffusius continentur in illo. 10
quod haec cognitio in nobis perficitur post hanc vitam, homo 1
Tntentio igitur huius libri qui De causis dicitur, est deter-
perfecte beatus constituitur secundum illud Evangelii : « Haec minare de primis causis rerum . Et, quia nomen causae ordinem
est vita aeterna ut cognoscant te Deum verum unum. » quemdam importat et in causis ordo ad invicem invenitur, prae-
Et inde est quod philosophorum intentio ad hoc principaliter mittit, quasi quoddam principium totius sequentis operis, quam-
15 erat ut, per omnia quae in rebus considerabant, ad cognitionem dam propositionem ad ordinem causarum pertinentem, quae talis 15
primarum causarum pervenirent. Unde scientiam de primis causis est.
<
ultimo ordinabant, cuius considerationi ultimum tempus suae vitae
~
deputarent : primo quidem incipientes a logica quae modum NOPOS2 . Pecia id = AGJYZ EK BLO
scientiarum tradit, secundo procedentes ad mathematicam cuius
20 etiam pueri possunt esse capaces, tertio ad naturalem philosophiam 2 distincta : -tas A distantia BL I (D Il 4 procli : particuli BL Il 5 elementatio
quae propter expe rientiam tempore indiget, quarto autem ad theologica : elementatio vel theologica NA' elementatio vel theologia O i ~
7 et om Y E I K II 8 ab aliquo philosophorum arabum videtur EK II
moralem philosophiam cuius invertis esse conveniens auditor non
9 excerptus : exceptus AGJYZ EK BL(D II 10 multo : in graeco NOOA om
potest, ultimo autem scientiae divinae insistebant quae considerat
d2 Il in illo om EŒ Il 14-15 quamdam propositionem : quamdam propor-
primas entium causas. tionem AY scilicet quamdam propositionem NP quamdam propositionem
scilicet OA II
ïi
6 IN LIBRUM DE CAUSIS
PROP. 1a 7
Si igitur accipiamus aliquem hominem, forma quidem speci fi ca eius sae quam causato ; sed operatio qua causa secunda causat effec-
attenditur in hoc quod est rationalis, forma autem generis eius tue, causatur a causa prima, nam causa prima adiuvat causam
attenditur in hoc quod est vivum vel animal ; ulterius autem id secundam faciens eam operari ; ergo huius operations secundum
quod est omnibus commune est esse . Manifestum est autem in quam e f ectus producitur a causa secunda, magis est causa causa
5 generatione unius particula ri s hominis quod in materiali subiecto prima quam causa secunda. PROcLus autem expressius hoc sic 5
primo invenitur esse, deinde invenitur vivum, postmodum autem probat : causa enim secunda, cum sit effectus causae primae,
est homo ; p rius enim ipse est animal quam homo, ut dicitur in substantiam suam habet a causa prima ; sed a quo habet a liquid
II° De generatione animalium. Rursumque in via corruptionis primo substantiam, ab eo habet potentiam sive virtutem operandi ; ergo
amittit usum rationis et remanet vivum et spirans, secundo amittit causa secunda habet potentiam sive virtutem operandi a causa
10 <vitam> et rem an et ipsum ens, quia non corrumpitur in nihilum. prima. Sed causa secunda per suam potentiam vel virtutem est 10
Et sic potest inte lligi hoc exemplum secundum viam generationis causa effectus ; ergo hoc ipsum quod causa secunda sit causa
et corruptionis al icuius individui . Et haec est eius intentio, quod effectus, habet a prima causa . Esse ergo causam effectus inest
patet ex hoc quod dicit : Cum ergo individuum non est homo, id primo causae primae, secundo autem causae secundae ; quod autem
est secundum actum prop rium hominis, est animal, quia adhuc est p ri us in omnibus, est magis, quia perfectiora sunt priora natura-
15 remanet in eo operatio animalis quae consistit in motu et sensu ; liter . Ergo prima causa est magis causa effectus quam causa 15
et, cum non est animal, est esse tantum, quia remanet corpus pen- secunda.
tus inanimatum . Verificatur hoc exemplum in ipso rerum ordine : Secundum, scilicet quod impressio causae primae tardius rece-
nam p riora sunt existentia viventibus et viventia hominibus, quia dat ab effectu, probat ibi : Et quando removetur causa secunda etc.
remoto homine non removetur animal secundum continentiam, Et inducit talem rationem : quod vehementius inest, magis in-
1
f":~ 6 r(
20 sed e cont-e quia, si non est animal, non est homo . Et eadem haeret ; sed prima causa vehementius imprimit in effectu quam 20
ratio est de anim ali et esse. causa secunda, ut probatum est ; ergo eius impressio magis inhaeret ;
Deinde cum dicit : Et causa prima etc ., probat tria praedicta ergo tardius recedit.
per rationem. Primum autem, scilicet quod causa prima plus in- Tertium, scilicet quod prius adveniat, probat ibi : Et non
fluat quam secunda, sic probat : eminentius convenit al iquid cau- est causatum causae secundae etc ., tali ratione . Causa secunda
1 eius om j EK II 3 vivum : unum AG'JYZ B unde L' II 6 vivum : unum 1 qua : quae j quam AIBI secundum quam O Il secunda causa AGJYZ EK ,
G'Z BL' II7 est2 om A0 II 8 rursumque : rursusque N rursum quia EK L I
3 faciens : faciens faciens A'G (D et faciens faciens Y II operari add in marg
Y$ rursus quia BO rectam quia A rursum quod j rursum P Y' rursus O Il in quantum hoc ipsum quod causa est habet a prima E2L 2 R 2 II 4 causa
9 vivum : unum AG'JYI Z EI K BL' II 10 vitam scripsi cum CFR vitam causa : cum causa N causa P JY E2K quam causa E l II 5 secunda causa
et respirationem E 2 vivum OOA 2 ipsum, vivum (D vivum et spirans Y 2 esse j 0 Il proclus autem : et proclus autem AIGY proclus et B proclus etiam (D Il
vivum et spirans P sensum et motum n homo NZ 2 om A' AGJY'Z' EK sic om AGJYZ EŒ Il 9 sive : seu OPi2 BL in maiori omiss N Il 12 habet . . .
BL II ens ipsum NOOS2 II 14 proprium om NOOS2 II animal : aliquis 131, I 0D II effectus om OOA (hom) habet a causa prima quod ergo inest causae secun-
17 verificatur : verificatur autem O verificatur etiam PO et verificatur SZ II dae N II 13 primae causae P AG II 14 est' om EK II priora sunt perfectiora
18 viventibus : ipsis viventibus O in viventibus A'S2 AIGIJYZ' E'K BLI II NOPOAS2 II 15 magis est NOPOASà II 15-16 secunda causa P G II 17 quod
hominibus : ipsis hominibus O I in hominibus n EIK il 19 continentiam : scilicet OPOS2 II 19-20 inhaeret magis inest EK II 21 est : sicut NP II magis
consequentiam NOO'AS2 Il om A' AGJYZ EŒ 131,10 II
8 ARIST ., De gen . an . II 3, 736 a 24 . 5 SS . PROCL ., EXP. super prop. lvi— . — 20-21 cf., supra, p . 6 . 23 ss.
6
8 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 1a 9
non agit in causatum suum nisi virtute causae primae ; ergo et ductionis quae exprimit causalitatem causae efficientis . Quod
causatum non procedit a causa secunda nisi per virtutem causae auteur ex causis efficientibus derivetur ad causas materiales, non
primae ; sic igitur virtus causae primae dat effectui ut attingatur est adeo manifestum, eo quod causae efficientes quae sunt apud
a virtute causae secundae ; prius ergo attingitur a virtute causae nos, non producunt materiam sed formam ; sed, si consideremus
5 primae . Hoc auteur uno medio PROCLUS sic probat . Causa prima causas universales a quibus procedunt et materialia rerum prin- 5
est magis causa quam secunda ; ergo est perfectioris virtutis . Sed cipia, necesse est quod hic ordo derivetur et ad materiales causas
quanto virtus alicuius causae est perfectior, tanto ad plura se ex causis efficientibus . Quia enim primae et supremae causae
extendit ; ergo virtus causae primae ad plura se extendit quam eflicacia seu causalitas ad plura se extendit, necesse est quod id
virtus causae secundae . Sed id quod in pluribus est, prius est quod primo subsistit in omnibus sit a prima omnium causa.
10 in adveniendo et ultimum in recedendo ; ergo impressio causae Deinde a causis secundis adduntur dispositiones quibus materiae 14
primae primo advenit et ultimo recedit. appropriantur singulis rebus . Quod etiam utcumque in his quae
Est autem considerandum in quibus causis haec propositio apud nos sunt, apparet : nam omnibus artificialibus materiam
habeat veritatem . Et sif quidem ad genera causarum quaestio refe- primam exhibet natura ; deinde per artes quasdam priores materia
#/
ratur, manifestum est quod habet veritatem in quolibet causarum naturalis disponitur ut congruat particularioribus artificiis ; com-
15 genere suc, modo . Et in causis quidem formalibus exemplum induc- paratur autem prima omnium causa ad totam naturam sicut 15
tum est . In causis autem materialibus similis ratio invenitur ; nam natura ad artern ; unde id quod primo subsistit in tota natura
id quod primo substernitur ut materia, causa est propinquioris est a prima omnium causa, quod appropriatur singulis rebus offi-
materiae ut et ipsa materialiter substet, sicut materia prima ele- cio causarum secundarum . In causis etiam finalibus manifestum
mentis, quae sunt quodammodo materia mixtorum corporum. est verificari omnia praedicta, nam propter ultimum finem, qui
20 Utrumque autem horum ostendit idem esse in efficientibus causis. est universalis, alii fines appetuntur, quorum appetitus advenit 20
Manifestum est enim quod, quanto aliqua causa efficiens est prior, post appetitum ultimi finis et ante ipsum cessat ; sed et huius
tanto eius virtus ad plura se extendit ; unde oportet ut proprius ordinis ratio ad genus causae efficientis reducitur, nam finis in
effectus eius communior sit . Causae vero secundae proprius effec- tantum est causa in quantum movet efficientem ad agendum, et
tus in paucioribus invenitur ; unde et particularior est . Ipsa 1 sic, prout habet rationem moventis, pertinet quodammodo ad
25 enim causa prima producit vel movet causam secundo agentem, causae efficientis genus . 25
et sic fit ei causa ut agat . Inveniuntur igitur praedicta tria quae Si auteur quaeratur in unoquoque causarum genere utrum
tacta sunt, primordialiter quidem in causis efficientibus et ex praedicta verificentur in omnibus causis quomodolibet ordinatis,
hoc manifestum est quod derivatur ad causas formales : unde manifestum est quod non . Invenimus enim causas ordinari dupli-
et hic ponitur verbum in fluendi et PROCLUS utitur verbo pro- citer : uno modo per se, alio modo per accidens . Per se quidem
quando intentio primae causae respicit usque ad ultimum effectum
NOPGS2 . Pecia ia = AGJYZ EK BL (D
NOP E) S2 . Pecia ia = AGJYZ EK BL Œ)
4 al : et B etiam (D Il 5 medio : modo POA AGJYZ EK Il 6 secunda :
causa secunda OPE) E Il 9 id : illud NOPS2 Il est a om O AGJYZ EK
BL' Il 13 habeat : -bet OP Il 14, ve ritatem : virtutem PA' Yl I I 2 derivetur : devenitur AY 11 materiales : naturales BL I 0 Il 3 eo om BL D
II
14-15 genere causarum P EK Il 15 suo modo : secundum suum modum EK I I 5 a : cum EŒ om A Il 6 et om NOPOS2 EK Il 7 primae : pri mae causae
17 substernitur : substituitur EK subdefinitur j subicitur G Il 18 et om j AGJZ E 1 K potentiaeYl II 8 seu : sive NOM 11 utcumque : utquaecumque
II
EŒ il 19 quodammodo : eodem modo NOG S2 I I 20 horum : istorum P Y I I NOOI I I 13 per artes : partes NOG II 14 particula rio ribus : -laribus OP
21 efficiens causa EK Il 22 ut : quod NOPO A BLl I I 15 causa om EK il 18 secundarum causarum JY Il 21 eta : etiam
NOPOS2 om EK II 24 rationem scripsi cum N finis rationem O finem
5 SS . PROCL ., Exp . super prop . 1vii am. — 29 PROCL., Prop . 1via. POS2 A GJY Z EK BL D II
10 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 2a 1t
per omnes medias causas, sicut cum ars fabrilis movet
manum, Praemissa prima propositione sicut quodam p rincipio ad totum
manus marte llum qui ferrum percussura * extendit, ad quod tractatura sequentem, incipit hic agere de primis causis rerum.
fertur intentio artis . Per accidens autem quando intentio causae Et dividitur in partes duas : in prima agit de distinctione p ri
non procedit nisi ad proximu ra effectum ; quod autem ab illo ; in secunda de coordinatione sive dependentia-marucs
5 effectu efficiatur iterum aliud, est praeter intentionem primi effi- earum ad invicem, in 16 a propositione, ibi : Omnes virtutes quibus 5
cientis, sicut cum aliquis accendit candelam, praeter intentionem non est finis etc . Prima dividitur in partes duas : in prima
dis-
eius est quod iterum accensa candela accendat aliam et i ll a aliam ; tinguit causas primas ; in secunda determinat de singulis, in 6
a
quod autem praeter intentionem est, dicimus esse per accidens. propositione, ibi : Causa prima superior est, etc . Causae autem
In causis igitur per se ordinatis haec propositio habet ve ritatem, universales rerum sunt trium generum, scilicet causa prima quae
10 in quibus causa prima movet omnes causas medias ad effectum ; est Deus, intelligentiae et animae, unde circa primum
tria facit : is
in causis autem ordinatis per accidens est e converso, nam effectus primo enim distinguit haec tria genera quorum primum
est indi-
qui per se producitur a causa proxima, per accidens producitur visum, quia causa prima est una t an tum ; secundo distinguit
a causa prima, praeter intentionem eius existens. Quod autem intelligentias, ibi 4 1 propositione : Prima rerum creatarum etc. ;
est per se potius est eo quod est per accidens, et propter hoc in tertia distinguit animas, 5 a propositione, ibi : Intelligentiae
15 sign anter dicit : causa universalis, quae est causa per se. superiores etc. Circa primum duo facit : primo distinguit tria
15
praedicta genera ; secundo ostendit quomodo uniuntur per parti-
cipationem quamdam in ultimo, in 3 a propositione, ibi :
Omnis
2 anima nobilis etc.
Omne esse superius aut est superius aeternitate et ante ipsam, Circa primum ponit talem propositionem : O m n e esse
cum aeternitate, aut post aeternitatem et supra tempos . superius aut est superius aeternitate et ante ipsam,
aut est 20
aut est cum aeternitate, aut post aeternitatem et
quod omnis aeternitas est esse sed non
s u p r a t e m p u s . Ad cuius propositionis inte llectum oportet primo
Esse vero quod est ante aeterni-
tatem est causa prima, quoniam est omne esse est aeternitas ; ergo esse est videre quid sit aeternitas, deinde quomodo praedicta propositio
causa ei . Sed esse quod est cum plus commune quam aeternitas . Et habeat veritatem.
aeternitate est intelligentia, quoniam causa prima est supra aeternitatem,
est esse secundum ; secundum habitu- quoniam aeternitas est causatum ip- Nomen igitur aeternitatis indeficientiam quamdam sive inter- 25
dinem unam, non patitur neque des- sius . Et intelligentia apponitur vel minabi litatem importat : dicitur enim aeternam quasi extra ter-
truitur . Esse auteur quod est post parificatur aeternitati, quoniam exten-
aeternitatem et supra tempus est ani- ditur cum ea et non alteratur neque
ma, quoniam est in horizonte aeter- destruitur. Et anima annexa est cum
NOP012 . Pecia id — AGJYZ EK BLO
nitatis inferius et supra tempus . aeternitate inferius, quoniam est sus-
Et significatio quod causa prima ceptibilior impressionis quam intelli- {
est ante aeternitatem ipsam, est quod gentia, et est supra tempus, quoniam ,
esse in ipsa est acquisitum . Et dico est causa temporis. 1 prima : post AY partes duas : duo EK Il 3-4 causarum primarum
AGYZ EK BLO I I 4 coordinatione : coordinatio Y l ordination
NOP(Dû . Pecia ia = AGJYZ EK BLO BLI%D II sive : seu AGJYZ EK
JZ
II 5 earum : causarum AGYZ om EK II
6 dividitur om EK
2 percussura : -ssatur Y 1 K -ssam E -ssum P il 5 est : esse EK II 6 accendit :K_ II partes duas : duo EK II 8 est om OP AZ L II 13 ibi
4 a propositione : in 4a propositione N in 4 a propositione
-dat AGJYZ EK BLO II 7 quod est EK II 8 est om JY II 12 per9 : et+ ibi EK 4 a propo-
sitione P qui om seq 4 a propositione ibi O La
per EK II 14 est a om Y EK II 15 signanter : significandum n AG J JY EK 1-
II 22 propositionis
intellectum : intellectum propositionis P propositionis intelligentiam
BL(D Il 1 ',
O G EK intelligentiam propositions AJYZ 25-26 sive interminabili-
II
« De hac voce, Cf . FORCELLIM, Lexicon . . ., s . v., et Du CANGE, Glossa- tatem : sine interminabilitate f2 AY1Z
BL14D interminabilitate GJ sive
rium . . ., S . V. , immutabilitatem N II
13 PROP . 2a
12 IN LIBRUM DE CAUSIS
inter materiam et privationem, ut habetur in P Physicorum, et Tatius, id est aliquid communius, et per consequens neque A rius
tamen materiae attribuebat unitatem et bonitatem, in quantum causatum ipso ; causa autem prima est latior quia extendit etiam
habet ordinem ad formam ; bonum enim non solum dicitur de se ad non entia secundum praedicta . Et ex hoc concludit quod,
fine sed de eo quod est ad finem . Sic igitur summum et primum propter illud quod dictum est, ipsum esse factum est superius
5 rerum principium ponebant PLATONICI ipsum unum et ipsum omnibus rebus creatis, quia scilicet inter ceteros Dei effectus com- 5
bonum separatum, sed post unum et bonum nihil invenitur ita munius est, et est etiam vehementius unitum, id est magis sim-
commune sicut ens ; et ideo ipsum ens separatum ponebant qui- plex ; nam ea quae sunt minus communia videntur se habere ad
dem creatum, utpote participans bonitatem et unitatem, tamen magis communia per modum additionis cuiusdam . Videtur tamen
ponebant ipsum primum inter omnia creata. non esse eius intentio ut loquatur de aliquo esse separato, sicut
10 DIONYSIUS autem ordinem quidem separatorum abstulit, PLATONICI loquebantur, neque de esse participato communiter in 10
sicut supra dictum est, ponens eumdem ordinem quem et PLA- omnibus existentibus, sicut loquitur DIoNYslus, sed de esse par-
TONICI in perfectionibus quae ceterae res participant ab uno prin- ticipato in primo gradu entis creati, quod est esse superius . Et,
cipio, quod est Deus ; unde in IVO capitulo De divinis nominibus, quamvis esse superius sit et in intelligentia et in anima, tamen
praeordinat nomen boni in Deo omnibus divinis nominibus, et in ipsa intelligentia prius consideratur ipsum esse quam intelligen-
15 ostendit quod eius participatio usque ad non ens extenditur, tiae ratio, et similiter est in anima ; et propter hoc praemisit quod 15
intelligens per non ens materiam primam . Dicit enim : Et, si est est supra animam et supra intelligentiam . De hoc igitur esse in
las dicere, bonum quod est super omnia existentia et ipsum non intelligentiis participato, rationem assignat quare sit maxime uni-
existeras desiderat . Sed inter ceteras perfectiones a Deo participatas tum . Dicit enim quod hoc contingit propter Propinquitatem seam
in rebus, primo ponit esse , sic enim dicit V o capitulo De divins primae causae quae est esse purism subsistens et est vexe unum
20 nominibus : A nte alias Dei Participationes esse propositum est, et non participatum in quo non potest aliqua multitudo inveniri diffe- 20
est ipsum secundum se esse senius, eo quod est per se vitam esse, rentium secundum essentiam ; quod autem est propinquius ei quod
et eo quod est per se sapientiam esse, et eo quod est Per se divinam est per se unum, est magis unitum quasi magis participans unita-
similitudinem esse. tem ; unde intelligentia quae est propinquissima causae primae
Secundum quem modum etiam AUCTOR huius libri hoc intelli- habet esse maxime unitum.
25 gere videtur . Dicit enim quod hoc ideo est quia esse est supra sen- Deinde cum dicit : Et ipsum quidem non est factum multa etc ., 25
sum et supra animam et supra intelligentiam . Et quomodo sit ostendit rationem distinctionis quae potest esse in intelligentiis
supra ista, ostendit subdens : Et non est post causam primam secundum essentiam. Ubi considerandum est quod, si aliqua forma
vel natura sit omnino separata et simplex, non potest in ea cadere
NOPOS2 . Pecia iia = BGJZ ALY ID
multitudo, sicut, si aliqua albedo esset separata, non esset nisi
una : nunc autem inveniuntur multae albedines diversae quae par- 30
ticipant albedinem . Sic igitur, si esse creatum primum esset esse
2 attribuebat : -bant ALY retribuebat j Il 7-8 quidem : quid 00 aliquid
N Il 9 creata : causata P BGZ A il 21 senius : superius O sumus P servus
J mus LI Il NOPOSZ . Pecia ii a = BGJZ ALY (D
1 ARIST ., Phys . I 9, 191 b 35-192 a 16, text . 79, cf. S . Tx ., In Phys . I, 2 causatum : creatum N causant Z L'Y O I I 4 est' om BGJZ AL'Y (D I I
lest. 15, nn . 2-5 . — 10-11 Cf . supra, p . 20 . 5 ss . — 16-18 DIoN ., De div. 5 quia : est A et Y (D Il 6 etiam om LY O
I I id est : et GJ LY ID om A I I
nom . IV § 3 ; P . G . 3, 697 A, Dionysiaca I, 1584-1591 ; cf . S. Tx., In de div. 12-13 et quamvis esse superius om Y cD (hom) I I 13 et in' : et AY O in P J L 8
nom . IV, lect . 2, nn . 295-298 . — 20-23 DIoN ., De div . nom . V § 5 ; P . G . 3, om NO LI II 16 in : ab NO om PO J LI Il 25 factum om AL'Y (D
II
26 in om
820 A, Dionysiaca I, 3371- 3 ; cf . S . Tx ., In de div . nom . V, lect. 1, nn . 632- AY Il 28 et om ALIY %D il 30 diversae : -sa BG'JZ AL -sas Y Il 31 albedinem :
636 . -ne OD diversam albedinem NOPO I I creatum : causatum AB tantum P I I
30 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 4 a 31
abstractum, ut PLATONICI posuerunt, tale esse non posset multi- Deinde cum dicit : Et omne quod ex co sequitur etc ., ostendit
plicari, sed esset unum tantum . Sed, quia esse creatum primum differentiam inter membra divisionis, id est inter intelligentias
est esse participatum in natura intelligentiae, multiplicabile est multiplicatas, et hoc tripliciter : primo quidem quantum ad diver-
secundum diversitatem participantium . Et hoc est quod dicit : sam perfectionem earum, secundo quantum ad influentiam qua-
5 Et ipsum quidem, scilicet esse creatum primum, non est factum rumdam super alias, ibi : Et intelligentiae Primae etc ., tertio quan- 5
malta, id est distinctum in multas intelligentias, nisi quia, licet tum ad effectum intelligentiarum in animabus et hoc in sequenti
ipsum sit simplex et non sit in creatis aliquid simplicius eo, tamen propositione quae in quibusdam libris invenitur coniuncta cum
est compositum ex finito et infinito . Quam quidem compositionem isto commento, et incipit : Intelligentiae superiores etc . Circa pri-
etiam PROCLUS ponit lxxxi a propositione, dicens : Omne enter mum duo facit : primo ostendit differentiam, secundo excludit
10 ens ex fine est et infinito . Quod quidem secundum ipsum quamdam dubitationem, ibi : Et quia diversi fccatur etc . 10
sic exponitur : Omne enim immobiliter ens infinitum est secun- Circa primum ergo considerandum est quod duplicem diffe-
dum potentiam essendi ; si enim quod potest magis durare in rentiam intelligentiarum assignat, unam quidem quantum ad
esse est maioris potentiae, quod potest in infinitum durare in naturam ipsarum, aliam vero quantum ad species intelligibiles
esse est, quantum ad hoc, infinitae potentiae . Unde ipse praemisit per quas intelligunt . Quantum autem ad naturas ipsarum, necesse
15 in lxxxvi a propositione : Omne enter ens infinitum est, est quod naturae earum diversificentur secundum ordinem quem- 15
non secundum multitudinem, neque secundum magni- dam . Non enim est in eis materialis differentia sed formalis ; non
tudinem, sed secundum potentiam solam, scilicet existen- enim sunt compositae ex materia et forma, sed ex natura, quae
di, ut ipse exponit . Si autem aliquid sic haberet infinitam virtu- est forma, et esse participato, ut dictum est . In his autem quae
tem essendi quod non participaret esse ab alio, tunc esset solum materialiter differunt nihil prohibet inveniri multa ex aequo se
20 infinitum ; et tale est Deus, ut dicitur infra in 168 , propositione. habere, nam in substantiis individua unius speciei aequaliter 20
Sed, si sit aliquid quod habeat infinitam virtutem ad essendum speciei rationem participant ; in accidentibus etiam possibile est
secundum esse participatum ab alio, secundum hoc quod esse diversa subiecta aequaliter participare albedinem . Sed in his quae
participat est finitum, quia quod participatur non recipitur in formaliter differunt, semper quidam ordo invenitur . Si quis enim
participante secundum totam suam infinitatem sed particulariter. diligenter consideret, in omnibus speciebus unius generis semper
25 In tantum igitur intelligentia est composita in suo esse ex finito inveniet unam alia perfectiorem, sicut in coloribus albedinem et 25
et infinito, in quantum natura intelligentiae infinita dicitur secun- in animalibus hominem . Et hoc ideo quia quae formaliter diffe-
dum potentiam essendi ; et ipsum esse quod recipit, est finitum. runt, secundum aliquam contrarietatem differunt ; est enim con-
Et ex hoc sequitur quod esse intelligentiae multiplicari possit in
quantum est esse participatum : hoc enim significat compositio NOPOS2 . Pecia iia = BGJZ ALYID
3o ex finito et infinito.
4 influentiam : -tium BGZ AL' fluentiam Y impressionem N om 00 Il
NOPOS2 . Pecia iia = BGJZ ALY(D 6 effectum : affectum BGJZ LY4D alterum A 11 7 coniuncta : -cto j
iuncta On inventa NO I I 13 aliam : alia O J I I 14 autem om j A I I
5 et : li OS2 om N Il esse om NOG I I 7 creatis : causatis P BGJZ ALYO II 15 earum : ipsarum NP I I 16 in om L'Y%D Il 17 natura : materia L'Y(D I I
10 fine : -nito P L'(D Il 15 lxxxvi a : 98 A 679 NO 876 P II 22 participa- 22-23 quae formaliter differunt semper : quae differunt semper On quae
tum : -tam LYO Il 23 participat : -patum NP -patur O il 26 infinita : differunt per se O indifferenti N Il 23 si : sed LY(D Il 25 alia : aliam
-tum NO -tiva BZ AL'Y(D Il 28 esse : est L'Y II
P J q) II
am
9-10 PROCL ., Prop. Ixxxixa . — 10-14 Cf . PROCL., Exp. super prop . lxxxix
et lxxxviam . — 15-17 PROCL ., Prop . lxxxvi a. — 20 Cf . infra, p . 95 . 4-6 . 18 Cf. supra, p . 30 . 21 ss .
32 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 4a 33
trarietas differentia secundum formam, ut PxILOSOPxus dicit in posset hoc alicui falsum videri propter hoc quod res intellecta est
X° Metaphysicae. In contrariis auteur semper est unum nobilius una ; et ideo ostendit quomodo huiusmodi species intelligibiles
et aliud vilius, ut dicitur in I° Physicorum, et hoc ideo quia prima diversificentur . Et primo inducit ad hoc quoddam exemplum ;
contrarietas est privatio et habitus, ut dicitur in X° Metaphysicae. secundo ostendit differentiam, ibi : V eyumtamen quamvis diversi-
5 Et propter hoc in VIII ° Metaphysicae PxILOSOPxus dicit quod ficentur etc . Circa primum considerandum est quod, sicut supra 5
species rerum sunt sicut numeri, qui specie diversificantur secun- dictum est, PLATONICI ponebant formas rerum separatas per
dum additionem unius super alterum . Manifestum est autem quod quarum participationem intellectus fierent intelligentes actu, sicut
quanto aliquid est perfectius, tanto propinquius est uni perfec- per earum participationem materia corporalis constituitur in hac
tissimo ; unde hanc differentiam pont quantum ad intelligentia- vel illa specie . Et idem sequitur si non ponarnus plures formas
10 rum naturam, quod illud esse intellectuale quod immediate asse- separatas, sed, loco omnium illarum, ponamus unam primant for- 10
quitur causam Primam, est intelligentia completa ultima comple- main ex qua omnia deriventur, sicut supra dictum est secundum
tione quantum ad esse creatum in potentia essendi et in reliquis sententiam DIONYSII, quam videtur sequi AUCTOR huius libri
bonitatibus consequentibus, illud vero esse intellectuale quod est nullam distinctionem ponens in esse divino . Sic igitur cum intelli-
in ferius in ordine intelligentiarum, retinet quidem naturam et gentiae sint diversae secundum essentiam, ut supra dictum est,
15 rationem intelligentiae, sed tamen est sub superiori intelligentia in oportet quod formae intelligibiles participatae sint diversae et 15
complemento naturae et in virlute essendi et operandi et in omnibus differentes in diversis intelligentiis, sicut etiam diversae formae
bonitatibus sive perfectionibus . Quantum autem ad secundam participatae in hoc mundo sensibili inveniuntur secundum diversi-
differentiam quae est ex speciebus intelligibilibus, supponit quod tatem individuorum participantium formas praedictas.
intelligentiae per quasdam species intelligibiles intelligant et quod Deinde cum dicit : V eyumtamen quamvis diversificentur etc .,
20 huiusmodi intelligibiles species maiorem habeant amplitudinem et ostendit diversitatem in praedicto exemplo . Formae enim sensi- 20
universalitatem quam in inferioribus intelligentiis, et hoc quidem biles participatae in diversis individuis suet formae individuatae
nunc indiscussum dimittatur ; manifestabitur enim infra in 101 , et ab invicem seiunguntur ea seiunctione qua unum individuum
propositione quae tota super hoc procedit. seiungitur ab alio, ita quod ambae formae non pertinent ad exis-
Deinde cum dicit : Et quia diversi ficatur intelligentia etc ., tentiam unius rei sed diversarum. Non sic autem seiunguntur
25 removet quamdam dubitationem. Quia enim dixerat species intelli- formae intelligibiles ex eo quod sunt in diversis intelligentiis sive 25
gibiles in superioribus et inferioribus intelligentiis esse differentes, intellectibus, quia non efficiuntur per hoc formae individuales, sed
retinent vim suae universalitatis in quantum quaelibet earum in
NOPOS2 . Pecia iid = BGJZ A LY O
intellectu cui inest causat universalem cognitionem eiusdem rei
intellectae . Et huius ratio ex supra dictis apparet . Cum enim
formae rerum, sive sint divisim per se stantes, sive uniantur in 3o
3 et aliud vilius : et aliud ignobilius Y (D et aliud (vacat) A om NOOS2 II
6-7 secundum : per NOO Il 12 et om AL (D Il 15 sub superiori : sub inferiori
NOS2 super inferiori O II 17 autem om N0 II secundam om NOO II NOPOSZ . Pecia ii4 — BGJZ A LY O
19 quod : quia NOO Il 26 et : etiam BGZ ALl I I
15 sint : sunt j sicut L'Y sicuti A Il 16 in om L1Y O il etiam : et NOPOS2
2 ARIST ., Met. X 9, 1058 b 1 ss ., text . 25, cf . S . Tx ., In met . X, lect . 11, A Y II 17 mundo add modo L'Y II 20 enim om O BGJZ A LY gD II 22 ab :
nn . 2131-2133 . — 3 ARIST., Phys . I 5, 189 a 3-4, text . 49 ; cf . S . Tx., In ad LY (D II 23 seiungitur :-guntur j L il
phys. I, lect . 10, n. 7 . — 4 A RIST ., Met. X 4, 1055 a 33 ss ., text . 15 ; cf.
S . Tx ., In met . X , lect . 6, nn . 2036-2038 . — 5 A RIST ., Met. V III 3, 1043 b
36 - 1044 a 2, text . 10 ; cf. S . Tx., In met . V III, lect. 3, nn. 1723-1724 . — 5-6 Cf. supra, p. 18 . 8 ss . — 11 Cf . supra, pp. 20 . 5 ss . et 28 . 10 . —
22-23 Cf . infra, pp . 67 ss . 14 Cf. supra, p . 29 . 25 ss .
34 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 5 a 35
uno primo, habeant esse universalissimum et divinum, manifes-
tum est quod, quanto magis appropinquantur ad hoc universa-
lissimum esse formarum, tanto formae sunt universaliores ; et
secundum hoc dixit quod formae participatae in superioribus
5
5 intellectibus sunt universaliores . Id autem quod est infimum in
rebus est materia corporalis, unde recipit huiusmodi formas ut Intelligentiae superiores firimae, quae sequuntur causam Pri-
particulares absque omni universalitate . Et hoc est quod dicit mam, imprimunt formas secundas, stantes, quae non destruuntur
quod, quamvis formae intelligibiles diversi fccentur in diversis intelli- ita ut sit necessarium iterare eas vice alia. Intelligentiae auteur
gentiis, tamen non hoc modo dividuntur ab invicem sicut dividuntur secundae imprimunt formas declines, separabiles, sicut est anima.
10 diversa individua in rebus sensibilibus, quia simul habent unum
cum multitudine, unum quidem ex parte universalitatis, multitu- Ipsa namque est ex impressione in- gentia virtutem plus, est super impres-
dinem autem secundum diversum modum participations in diversis telligentiae secundae quae sequitur esse sionem fortior, et quod impressum est
intellectibus . Et per hoc totaliter excluditur ratio AVERROIS creatum inferius. ab ea est fixum, stans, et est motus
Et non multiplicantur animae nisi eius motus aequalis, continuus. Et illa
volentis probare unitatern intellectus per unitatem intelligibilis per modum quo multiplicantur intelli- in qua ex ea est virtus intelligentiae
15 formae ; existimavit enim quod, si formae intelligibiles sunt diver- gentiae, quod est quia esse animae ite- minus, est in impressione sub anima-
sae in diversis intellectibus, [quod] sint individuatae et intelligi- rum habet finem, sed quod ex eo est bus primis, et est quod ab ea impres-
inferius est infinitum. sum est debile, evanescens, destructi-
biles in potentia, non in actu : quod per praemissa frivolum esse Animae igitur quae sequuntur in- bile ; verumtamen, quamvis sit ita,
patet. telligentiam sunt completae, perfectae, tamen permanet per generationem.
Deinde cum dicit : Et intelligentiae primae etc., ponit secun- paucae declinations et separationis ; et Iam ergo ostensum est quare factae
animae quae sequuntur esse inferius sunt formae intelligibiles multae, et
20 dam differentiam quae sequitur ex prima . Invenimus enim in sunt in complemento et declinatione non est esse nisi unum simplex, et quare
quolibet rerum ordine quod id quod est in actu agit in id quod sub animabus superioribus. factae sunt multae animae quarum
est in potentia ; semper autem quod est perfectius comparatur Et animae superiores influunt boni- quaedam sunt fortiores quibusdam, et
tates quas recipiunt ab intelligentia esse earum est unum simplex in quo
ad minus perfectum ut actus ad potentiam ; et ideo perfectiora super animas inferiores. non est diversitas.
in quolibet genere nata sunt agere in imperfectiora . Cum igitur Et omnis anima recipiens ab intelli-
25 superiores intelligentiae sint completiores in virtute et reliquis
bonitatibus intelligentiis inferioribus, consequens est quod, sicut Postquam in praecedenti propositione manifestavit AUCTOR
prima causa influit in superiores intelligentias, ita superiores intelli- distinctionem intelligentiarum, hic agit de distinctione animarum,
gentiae influant in inferiores et sic usque ad ultima. quam quidem assignat secundum differentiam intelligentiarum eas
quodammodo causantium secundum eius positionem . Unde quod
NOPOSZ . Pecia iiQ = BGJZ ALY O hic agitur de distinctione animarum potest referri ad distinctionem 5
intelligentiarum secundum quod distinctio causarum manifestatur
5 infimum : infinitum P A Il 9 ab : ad P BGJZ ALY (D II 10 individua per distinctionem effectuum . Unde et in quibusdam libris haec
diversa NOOS2 II 16 quod delevi ; cf . praef . P . Lxxl II 17 per : in L 2 om L1Y (D II non ponitur propositio per se, sed adiungitur commento praeceden-
24 in e : et A om j LY 28 ultima : -marri NP Il
II tis propositions ; quod etiam apparet ex epilogo quod hic ponitur,
quod commune est utrique propositioni . 10
4-5 Cf . supra, p . 32 . 17-23 .
NOPOS2 . Pecia ii a = BGJZ ALY O
3 quidem : -dam O l LI Il
36 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 5a 37
Est autem propositio talis : Intelligentiae superiores probatur in VIP Physiçorum, movens et motum sunt simul ; unde
primae * imprimunt formas secundas, stantes, quae animae secundum propriam rationem convenit in corpore mobili
non destruuntur ita ut sit necessarium iterare eas esse . Motus autem quo anima movet corpus est motus viventis
vice alia . Intelligentiae autem secundae imprimunt corporis, qui quidem non est a movente extrinseco, sicut motus
5 formas declines, separabiles, sicut est anima . Huic violentus vel sicut motus levium et gravium a generante, sed est 5
autem propositioni PROCLUS ponit duas propositiones correspon- a movente intrinseco ; unde res vivae dicuntur seipsas movere.
dentes, scilicet clxxxii am, quae talis est : Omnis divinus intel- Et ideo oportet animam quae movet corpus, esse in corpore intrin-
lectus ab animabus divinis participatur, et clxxxiii am, secus ei unitam, et propter hoc dicitur esse impressa.
quae talis est : Omnis intellectus participatus quidem Si autem quaeratur a quo sit impressa, secundum opinionem
10 intellectualis autem solum, participatur ab animabus AUCTORIS huius libri impressa est ab intelligentia . Dicit enim : 10
neque divinis neque factis in transmutatione intellec- Ipsa namque, scilicet anima inferior, est ex impression intelli-
tus et i g n o r a nt i s e . Ad evidentiam autem huius propositionis gentiae secundae, id est secundi ordinis intelligentiarum, quae,
tria oportet considerare : primo quidem de impressione animae, scilicet intelligentia secunda, sequitur esse creatum inferius, id est
secundo de distinctione animarum, tertio de differentia animarum in inferiori parte ipsius esse primi creati quod est esse intelligen-
15 distinctarum . Circa impressionem Vero animae primo oportet tiarum ; vel, hoc quod dicit : quae sequitur esse etc ., potest referri 15
considerare quomodo animae conveniat imprimi, secundo a quo ad animam, quae est infra aeternitatem intelligentiae, ut in
imprimatur. 2 a propositione dictum est . Sed haec sententia non est usquequaque
Quod autem animae conveniat imprimi, manifeste apparet si rata . Possumus enim loqui de animae impressione dupliciter : uno
quis impressionis rationem consideret, ad quam duo requiruntur : modo ex parte ipsius animae impressae, alio modo ex parte materiae
20 primo quidem ut quod est impressum sit in aliquo existens, secundo cui imprimitur . Et haec quidem distinctio locum habet in qualibet 20
ut non sit in eo superficialiter secundum extrinsecum contactum anima per se stante, qualis est quaelibet anima intelligens, ut
solum, sed sit intimum quasi penetrans in profundum . Et haec infra patebit, quia esse substantiae eius non totaliter consistit in
duo conveniunt animae secundum propriam eius rationem. Dictum unione sui ad materiam corporalem, sicut esse animae non subsis-
est enim supra in 3 a propositione quod operatio propria animae tentis quales sunt animae brutorum et plantarum, unde in his
25 est ut moveat corpus, eo quod operatio ipsius animae est infra praedicta distinctio necessaria non est, quia simul consideratur 25
operationem propriam intelligentiae, cuius est cognoscere res absque esse talium animarum et ex parte materiae recipientis et ex parte
motu ; oportet autem principium motus applicari mobili quia, ut ipsius animae.
NOPOd2 . Pecia iia = BGJZ ALY O NOPOdZ . Pecia iia = BGJZ ALY O
3 necessarium :-riam G A Il 4 vice : vita G in esse Y 7-8 clxxxiiam . . . et
om NOOA II 7 clxxxii am : 181
II
BJ ADD II 7-8 intellectus divinus j L 3 quo : a quo LY Il 12 id est : autem L'Y (D om A II 14 in om AY Il creati :
II causati OPOS2 II esse om 1,1 0 II 17 est' om AB
10 autem : aut NO om P 11 neque : nunc NO (bis) Il 12 autem om II 18 possumus : - ssemus
II P BGZ ALY ID II impressione animae NOOS2 L
NOOS2 II 13 impressione : pressione L 'Y ' Il 24 enim om Y gD II 25 corpus : II 25 non est necessaria
-pora P BGJZ A LY O II animae est om L 1 Y qD II 27 quia : quod Y O II NOOf2 II 26 et' om j (D II
7-8 PROCL., Prop . clxxxii a. — 9-12 PROCL ., Prop. clxxxiiia . — 24 Cf. 1 ARIST., Phys . V II 2, 243 a 4, text . 9 ; cf. S . Tx ., In Phys . V II, lect . 3, n . 1.
supra, p. 24 . 18 ss. — 3 ss. Cf . S . Tx., In phys . V III, lect . 8, n. 8, In met . V II, lect . 8, n . 1442
et X II, lect. 7, n . 2520 . — 17 Cf. supra, p . 15 . 26 ss. — 22 Cf. infra,
* Voces `quae sequuntur causam primam' omisit S . Tx . p. 38 . 1 ss.
38 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 5a 39
Si ergo loquamur de anima per se stante scilicet intellectuali ponuntur a creaturis spiritualibus moveri, quae dicuntur angeli
quacumque, sive caelesti si ponantur corpora caelestia animata sive intelligentiae vel intellectus separati ; et ex hoc sequitur
secundum quod AUCTOR huius libri supponit, sive de anima humana quod intelligentiae aliquid operentur ad hoc quod anima humana
ex parte ipsius animae, tunc secundum radices positionum plato- corpori imprimatur ex parte susceptibilis . Et per hunc modum
5 nicarum, quas in multiS AUCTOR huius libri sequitur, talis anima potest dici quod aliae animae quae non sunt per se stantes, sunt 5
est ex impressione intelligentiae quia, sicut supra dictum est in ex impressione intelligentiarum et caelestium corporum.
3- propositione, PLATONICI posuerunt quod ab alio principio cau- Deinde restat considerandum de secundo, scilicet de distinc-
satur in aliqua re id quod est commune, et ab alio inferiori prin- tione ariimarum . Et ponit eamdem rationem distinctionis sive
cipio id quod est magis proprium . Secundum hoc igitur anima multiplicationis in animabus quam in intelligentiis posuerat :
10 per se stans suum esse habet a prima causa, quod autem sit intellec- sicut enim esse intelligentiae compositum est ex infinito et finito, 10
tualis et quod sit anima habet a secundis causis quae sunt intelli- in quantum esse eius non est subsistens sed participatum ab aliqua
gentiae ; unde, cum ad rationem animae pertineat quod sit corpori natura ratione cuius potest distingui in multa, ita etiam est et
impressa, consequens erit quod haec anima ab intelligentia habeat de esse animae . Et hoc est quod dicit : Et non multiplicantur ani-
scilicet quod sit corpori impressa . Sed, quia, sicut supra ostendi- mae nisi per modum quo multiplicantur intelligentiae, quod est quia
15 mus, praedicta positio veritatem non habet et contrariatur senten- esse animae iterum habet finem, sed quod ex eo est inferius est infi- 15
tiae ARISTOTELIS, oportet dicere quod a prima causa a qua talis nitum . Inferius autem dicit ipsam naturam participantem esse,
anima habet suum esse habeat etiam quod sit intellectualis et quam vocat infinitum propter virtutem ad durandum in esse
quod sit anima et per consequens quod sit corpori impressa ; est in infinitum ; ipsum autem esse participatum vocat finitum quia
ergo secundum hoc anima non ex impressione intelligentiae sed non participatur secundum totam infinitaterri suae universalitatis
20 ex impressione causae primae. sed secundum modum naturae participantis . Est tamen adver- 20
Si vero loquamur de anima hujsmodi ex parte susceptibilis tendum quod, quia natura intelligentiae est penitus absoluta a
cui imprimatur, sic quantum ad animam caelestem, si caelum corpore, distinctio intelligentiarum attenditur secundum gradum
haberet animam, esset similis ratio ; non enim natura caelestium naturae propriae absque comparatione ad aliqua corpora . De
corporum aliquo modo ab intelligentiis causatur, sed a causa ratione vero animae est quod sit corpori impressa, et ideo dis-
25 prima a qua habent esse . Sed, si loquamur de anima humana tinctio animarum attenditur secundum comparationem ad corpora 25
ex parte susceptibilis, sic aliquo modo est ex impressione intelli- animata . Unde, si corpora animata sunt diversarum specierum,
gentiae, in quantum scilicet ipsum corpus humanum disponitur animae eis impressae erunt diversae secundum speciem, sicut
ad hoc quod sit susceptivum talis animae per virtutem caelestis oporteret dicere si corpora caelestia essent animata ; si autem
corporis operantem in semine, ratione cuius dicitur quod homo corpora animata sunt unius speciei, animae etiam impressae sunt
3o generat hominem et sol ; corpora auteur caelestia, etiam secundum unius speciei multiplicatae numero solo, sicut patet de animabus 3o
doctores fidei christianae, scilicet AUGUSTINUM et GREGORIUM, humanis .
NOPOS2 . Pecia ii a = BGJZ A LY (D NOPOS2 . Pecia iia = BGJZ A LY O
1 si : sive j A il 7 alio : aliquo NOOS2 il 9 igitur : ergo NOOSZ Il 12 ani- 3 operentur : -retur A -rantur Y (D Il 4 susceptibilis : ipsius susceptibilis
mae add a se
II 17 quod sit etiam NOO II NOO
II 11 sed : secundum BGJZ AL 1YOi Il 12 et om NOOS2 Il 14 nisi om
L'Y
P B I I 15-16 infinitum : -te N tam infinitum LY tamen finitum 9D il
6 Cf, supra, p . 22 . 8 ss . — 14 Cf . supra, p . 23 . 21 ss . — 29-30 Cf . A RIST., 18 in om P A LiY ~D participatum : -pat Z -pant Y
II II 28 oporteret : -tet
Phys . II 2, 194 b 13, text . 26 ; cf . S . Tx ., In phys. II, lect. 4, n. 10 . — NP J A 29 sunt l : sint NOOS2
II II 29-30 animae . . . speciei om NO Z Y
31 Cf . supra, p. 25 . 11-14 . (hom) II 30 animabus : -malibus G Y II
8
40 IN LIBRUM DE CAUSIS PROF . 5 11 41
Deinde considerandum est tertium, scilicet differentia anima- Tertia differentia sumitur ex parte effectus . Sicut enim de
rum distinctarum . Et ponit tres differentias, quarum prima acci- intelligentiis dixit quod superiores imprimunt nobiliores animas,
pitur secundum diversam perfectionem animarum . Dicit enim ita nunc dicit de animabus quod anima superior recipiens virtutem
quod animae, scilicet superiores sicut sunt caelestium corporum, immediate ab intelligentia habet fortiorem impressionem, quia
quasi immediate post earn ordinatae, semper causa superior vehementius agit, ut in 1 a propositione dictum 5
5 quae sequuntur intelligentiam,
. Et signum
sont completae, scilicet in perfectione naturae animalis
est ; et ideo id quod imprimitur a superiori anima in suo corpore
perfectionis ostendit, subdens : paucae declinations et separationis. est fcxum, stans, id est firmum et immobile, et motus eius est aequalis,
Dictum est enim supra in 2 a propositione, quod anima in quantum id est uniformis, et continuus, ut patet in corpore caelesti . Anima
deficit a complemento intelligentiae appropinquat ad motum ; verô inferior ad quam pertinet virtus intelligentiae, mediante supe-
10
et ideo, quanto animae fuerint altiores et intelligentiae propin- riori anima, habet debiliorem impressionem in suum corpus sicut 10
quiores, tanto minus habent de motu . Animae enim inferiores causa inferior ; et ideo id quod imprimit corpori sicut vita et
habent motum non solum quantum ad hoc quod movent corpus, huiusmodi est debile, propter passibilitatem corporis ab exteriori
sed etiam quantum ad hoc quod non semper surit coniunctae suis agente, evanescens, a principio interiori transmutatum, destructi-
corporibus et quod non semper intelligunt ; sed animae superiores bile, quia finaliter totaliter desinit esse id quod ab anima in cor-
15 semper sunt coniunctae suis corporibus et semper sunt intelli- pore efficitur . Et tamen corpus quodammodo participat sempiter- 15
gentes, habent tamen de motu hoc quod movent caelestia corpora. nitatem, scilicet secundum speciem, et hoc per generationem . In
Et ideo dicit quod sont paucae declinationis, quia parum declinant hoc autem melius sensit AUCTOR huius libri attribuens corrupti-
ab immobilitate intelligentiae, et paucae separations, quia parum bilitatem humariorum corporum debilitati impressionis ipsius ani-
in diversa separantur, ut quandoque in hoc quandoque in illo mae, quam PLATONICI qui posuerunt etiam animam humanam
20 inveniantur scilicet quantum ad solum motum localem caelestium habere quoddam corpus incorruptibile sibi semper unitum . Patet 20
corporum . Inferiores vero animae deficiunt in complemento et etiam quod, secundum sententiam huius AUCTORIS, quando anima
paucitate declinations seu separations a superioribus animabus. humana fuerit perfecta per coniunctionem ad causam primam,
Secunda differentia sumitur penes influentiam animarum in poterit corpori suo imprimere vitam perpetuam ; et secundum
invicem . Sicut enim supra dixit quod intelligentiae primae in flaunt hoc fides catholica confitetur futuram vitam aeternam non solum
25 supra bonitates quas recipiunt a causa prima, ita nunc
secondas in animabus sed etiam in corporibus post resurrectionem . 25
ab
dicit quod superiores animae influunt bonitates quas recipiunt Ultimo epilogat quae in duabus propositionibus dicta surit.
intelligentia super animas inferiores . Et utrobique est ratio eadem : Quae auteur diximus de animabus caelorum non asserendo diximus,
quia quod est imperfectius natum est perfici a completiori, sicut sed aliorum opiniones recitando.
potentia ab actu.
NOPOf2 . Pecia iia = BGJZ ALY O
NOPOS2 . Pecia iia = BGJZ ALY (D 12 passibilitatem : debilitatem O Al 1117 sensit : -tit N ALY (D 27 anima-
II
bus : -malibus G Y II 28 opiniones aliorum NOO
II
11 enim
1 differentia : -tiam N G 2 -tiarum B II 8 dictum : deinde L'Y 0 5 Cf . supra, p 7 . 19 ss . — 19-20 Cf. PROCL.,
est NOO Il 12 corpus : ut corpus Y (D om L' I I 16 caelestia : erit Y om Prop . cxcvia (citata a S
in De subst . sep. cap. 18, n. 111, p . 198 Perrier, ut aucto ritas huius doct
. Tx .,
om
Acfi II 22 seu : sive NO II 23 in om NO B L'Y II 27 est ratio eadem rinae
fi ci a cum PLOTINO [lege A PULEIO] apud A UG ., De civ . Dei IX , cap . 11, P. L. 41,
NOOfZ II 28 perfici a completiori : per fici in completiori A per
265, CSEL. X X X X , p . 423 . 11 ss.) et ccva-ccix a, et DoDDS, pp . 313-321,
perfectiori fl' 0 perfectius plectiori Y perplectiori L' II W . JA NSEN, Der Kommentar des Clarenbaldus von A rras zu Boethius De
Trinitate, Breslau 1926, pp . 50-55 . — 27-28 Cf . Quaest . dise . de spir. creat.,
24 ss .
8 Cf . supra, p . 15 . 10 ss. — 24 Cf. supra, p. M. art . 6 .
IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 6a 43
42 1
sitione, ibi : Intelligentia est substantia etc ., tertio de anima, 14- pro-
positione, ibi : In omni anima etc.
De causa autem prima hoc est quod potissime scire possumus
6
quod omnem scientiam et locutionem nostram excedit ; ille enim
perfectissime Deum cognoscit qui hoc de ipso tenet quod, quidquid 5
Causa prima superior est narratione et non de fieiunt linguae cogitari vel dici de eo potest, minus est eo quod Deus est . Unde
a narratione eius nisi propter narrationem esse ipsius, quoniam DIONYSIus dicit I o capitulo Mysticae Theologiae, quod homo secun-
ipsa est super omnem causam et non narratur nisi per causas dum melius suae cognitionis unitur Deo sicut omnino ignoto, eo
secondas quae illuminantur a lamine causse primae. quod nihil de eo cognoscit, cognoscens ipsum esse supra
omnem
mentem . Et ad hoc ostendendum inducitur haec propositio
: 10
tione et cogitation et intelligentia et
Causa prima superior est narratione.
Quod est quoniam causa prima non
loquela ; non est ergo narrabilis.
Per narrationem autem oportet ` affirmationem' intelligi, quia
cessat illuminare causatum suum et
ipsa non illuminatur a lumine alio, Et dico iterum quod res, aut est quidquid de Deo affirmamus non convenit ei secundum quod a
quoniam ipsa est lumen purum supra sensibilis et cadit sub sensu, aut est nobis significatur ; nomina enim a nobis imposita significant per
quod non est lumen . Ex illo ergo facta meditabilis et cadit sub meditatione,
est prima sola cuius deficit narratio ; aut est fixa stans secundum dispositio- modum quo nos intelligimus, quem quidem modum esse divinum 15
et non est ita nisi quia supra ipsam non nem unam et est intelligibilis, aut con- transcendit . Unde DIONYSIUs dicit IIo capitulo Caelestis Hie-
est causa per quam cognoscatur, quia vertibilis destructibilis cadens sub gene- rarchiae quod negationes in divinis
omnis quidem res non cognoscitur et ration et corruption et est cadens sub sunt verae, afirmationes vero
cogitatione . Et causa prima est supra
incompactae vel inconvenientes * . Hanc etiam propositionem PRO-
narratur nisi ex ipsa causa sua . Cum
res intelligibiles sempiternas et supra CLUS ponit cxxiii` sui libri, sub his verbis
ergo res est causa tantum et non est
res destructibiles, quapropter non ca-
: O m n e quod ens
causatum, non scitur per causam pri- ipsum quidem propter supersubstantialem unionem 20
mam neque narratur quoniam est supe- dunt super eam sensus neque meditatio
rior narratione, neque consequitur eam neque cogitatio neque intelligentia. indicibile est et incognoscibile omnibus secundis, a
Et ipsa quidem non significatur participantibus autem capabile est et cognoscibile :
loquela ; quod est quia narratio non
fit nisi per loquelam, et loquela per nisi ex causa secunda quae est intelli-
gentia et non nominatur per nomen propter quod solum primum penitus ignotum tamquam
intelligentiam, et intelligentia per cogi-
tationem, et cogitatio per meditationem, causati sui primi nisi per modum altio-
et meditatio per sensum . Causa autem rem et meliorem, quoniam quod est
prima est super omnes res quoniam causatum est causa iterum, verumta- NOPOS2 . Pecia ii' — BGJZ ALY (D . Pecia iii' =
ABGJLYZ (D .
est causa cis ; propter illud fit quod men per modum sublimiorem et melio-
ipsa non cadit sub sensu et medita- rem et nobiliorem, sicut ostendimus .
1 14 a : in 14 P0 Il 3 autem prima om L 1Y O Il
5 qui : quoniam A 1LY iD Il
7 I o capitulo : in capitulo AL' in x o
Y (D II 8 unitur : utitur O B AL 1 YO
utatur G II 13 deo
Postquam AUCTOR huius libri distinxit esse superius genera- : eo YO subiecto A II 14 significant hic incipit pecia iii' Il
20 quidem : sub O om NS2 A Il propter : per O om P Il
liter in tres gradus quorum primus est supra aeternitatem, quod substantialem NOO (D1 II
supersubstantialem :
convenit causae primae, secundu cum aeternitate, quod convenit
intelligentiae, tertius est infra aeternitatem et supra tempus,
5 quod convenit animae, hic incipit prosequi de singulis gradibus, 7-10 DION ., Theol. myst . I § 3 ; P. G
. 3, 1001 A, Dionysiaca I, 578 . 1- 8 —
et primo de causa prima, secundo de intelligentia, in 7 a propo- 17-18 DION ., Cael . hier. II § 3 ; P. G . 3, 141 A,
Dionysiaca II, 758 4-759 1. —
19 - [p. 44 . 1] PROCL., Prop. cxxiii a.
NOPOS2 . Pecia ii' = BGJZ ALYgD .
• Vox `incompactae' sumitur ex versione Ioannis Scoti et vox `inconve-
nientes' ex versione Sarraceni.
1-2 generaliter om LY II
5 prosequi : progredi NO II 6 7 a om L'Y Il
44 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 6a 45
intelligit
amethectum ens . Per hoc autem quod dicit quod ens, Hoc autem quod dictum est in propositione probatur per hunc
omnem formam idealem secundum PLATONICORUM positiones, modum ; tripliciter enim aliquid cognoscitur : uno modo sicut
puta per se hominem, per se vitam et cetera huiusmodi, quae effectus per causam, alio modo per seipsum, tertio modo per
`deos' dicebant, ut supra dictum est ; huiusmodi autem habent effectum.
5 unitatem, secundum ipsos, supersubstantialem, quia excedunt
Primo ergo ostendit quod causa prima non cognoscitur primo 5
omnia subiecta participantia ; et ideo dicit quod neque dici neque modo, scilicet per causam, cum dicit quod causa prima non cessat
cognosci potest unumquodque eorum ab inferioribus, sed a supe- illuminare causatum scum, et ipsa non illuminatur lumine alio,
rioribus cognosci possunt, puta idea vitae cognosci potest ab idea quoniam ipsa est lumen purum supra quod non est lumen . Ad cuius
entis . Et, quamvis non possint perfecte cognosci vel dici ab infe- intellectum considerandum est quod per lumen corporale visibilia
a participan- sensibiliter cognoscuntur, unde illud per quod aliquid cognoscitur,
10 rioribus, aliqualiter tamen capi et cognosci possunt 10
tibus, id est per participantia, sicut per ea quae participant vitam per similitudinem lumen dici potest ; probat autem PHILOSO-
aliquid cognoscitur de ipsa vita . Sed illud quod est primum sim- PHUS in IX' Metaphysicae quod unumquodque cognoscitur per id
pliciter, quod, secunduM PLATONIcos, est ipsa essentia bonitatis, quod est in actu ; et ideo ipsa actualitas rei est quoddam. lumen
est pentus ignotum, quia non habet aliquid supra se quod possit ipsius et, quia effectus habet quod sit in actu per suam causam,
amethectum, id
15 ipsum cognoscere ; et hoc significat quod dicitur
inde est quod illuminatur et cognoscitur per suam causam . Causa 15
est non post existens alicui *. autem prima est actus purus, nihil habens potentialitatis adi-
Et, quia AUCTOR hniUS libri non concordat CUM PLATONICIS unctum ; et ideo ipsa est lumen purum a quo omnia alla illumi-
in positione aliarum naturarum separatarum idealium, sed pont nantur et cognoscibilia redduntur . Et ex hoc concludit ulterius
solum primum, ut supra dictum est, ideo praetermissis aliis de hac quod sola causa prima sic est prima quod non potest narrari,
. Et causam assignat quia non habet causam superiorem per quam narretur ; res enim
20 causa prima dicit quod est superior narratione 20
propter suant supersubstantialitatem, sicut et PROcLus, et hoc consueverunt narrari per suas causas . Et, quia a cognitione pro-
est quod subdit in propositione : Et non deficiunt linguae cessit ad narrationem, ostendit consequenter quod causa prima,
a narratione eius nisi propter narrationem ipsius, cum sit supra cognitionem, oportet quod sit supra narrationem :
quoniam ipsa est super omnem causam . Qualiter autem et hoc ideo quia narratio, id est affirmatio, fit per loquelam, id est
25 narretur, ostendit subdens
: Et non narratur nisi per causas per aliquem sermonem significativum, loquela autem est per 25
secundas quae illuminantur lumine causae primae ; et intelligentiam, quia voces significativae sunt signa intellectuum,
hoc est idem ei quod PROCLUs dixit quod a participantibus capabile intelligentia autem fit per cogitationem, id est per rationem, — et
est et cognoscibile.
NOPOS2 . Pecia iii d = ABGJLYZID
1,ZOPOS2 . Pecia iiid = ABGJLYZO
5 prima causa O0 Il 9 visibilia : miscibilia j vigibilia Y Il 12 in om
O (D II 16 potentialitatis : possibilitatis P ABGJLYZ possibile N
5 excedunt : extendunt ABGJL II
1 quod 2 om 01P II 2 positiones :-nem OP Il 21-22 a cognitione processit ad narrationem O F ad cognitionem processit
Il 21 super-
YZ(D il 9 possint : -sunt P JLD Il 14 quod : quid AY qui B a narratione NŒ) 2 a cognitione processit a narratione OlA ABGJL I Z I 9D
substantialitatem :-tialem P substantialitatem NO IA liberalitatern O Il a cognitione processit a variatione Y a cognitione processit narratio Z a
a cognitio procedit narratio fl a cognitione fit processus ad narrationem
.,
4 Cf. supra, p . 18 . 12 . — 19 Cf . supra, p . 20 . 22 SS . — 27-28 PROCL La cognitio praecedit narrationem P
II 27 cogitationem coyrexà cum 02
Prop . cxxiii a, cf . supra, p . 43 . 21-22. cognitionem codd ; cf . supra P. 42 in textu Libri
II
* Guilelmus de Moerbeke in prop . xcixa aliam glossam infert pro hac voce
12 s . ARISr., Met . IX 9, 1051 a 29-32, text. 20 ; cf . S . TH ., In met. IX ,
`amethectum ' , scilicet : u id est non posthabens n . lect. 10, n . 1894 .
47 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 6a
46
hoc est verism in hominibus, qui ratiocinando perveniunt ad in- manifestum est quod causa prima est supra res sensibiles et ima-
tellectum veritatis, — et cogitatio per meditationem, id est per ginabiles et corruptibiles ; sed, quod sit supra res intelligibiles sem-
imaginationem et ceteras vires sensitivas interiores quae deser- piternas, non est manifestum . Et haec probatio hic praetermittitur,
viunt rationi humanae, et meditatio fit fier sensum, quia phantasia sed PROCLUS probat per hoc quod omnis cognitio intellectualis vel
rationalis est entium : illud enim quod primo acquiritur ab intellectu 5
5 est motus factus a sensu secundum actum ut dicitur in libro De
anima ; unde, cum causa prima sit super omnes res, excedit omnia
est ens, et id in quo non invenitur ratio entis non est capabile ab
praedicta . Et hoc etiam DIONYSIUS ponit I0 capitulo De divins intellectu ; unde, cum causa prima sit supra ens, consequens est
nomini bus, dicens : Et neque senses est eius, neque fantasia, quod quod causa prima sit supra res intelligibiles sempiternas . Causa
iste nominat `meditationem', neque opinio, quod iste nominat autem prima, secundum PLATONICOS quidem, est supra ens in
10 ` rationem' *, neque nomen, quod iste nominat `loquelam', neque
quantum essentia bonitatis et unitatis, quae est causa prima, 10
sermo, quod iste nominat `narrationem ' , neque scientia, quod iste
excedit etiam ipsum ens separatum, sicut supra dictum est . Sed
nominat `intelligentiam'. secundum rei veritatem causa prima est supra ens in quantum
Secundo vero ostendit quod non cognoscitur secundo modo, est ipsum esse infinitum, ens autem dicitur id quod finite parti-
scilicet per seipsam . Et hoc probat per diversos modos cognitio- cipat esse, et hoc est proportionatum intellectui nostro cuius obiec-
15 num : eorum enim quae per se cognoscuntur, quaedam cognoscun-
tum est quod quid est ut dicitur in III° De anima, unde illud 15
tur sensu, sicut res sensibiles, quaedam meditatione sive imagina- solum est capabile ab intellectu nostro quod habet quidditatem
tione, sicut res imaginabiles quae sensui non subiacent, quaedam participantem esse ; sed Dei quidditas est ipsum esse, unde est
vero intellectu, sicut res necessariae et immobiles, quaedam vero supra intellectum . Et per hunc modum inducit hanc rationem
ratione sive cogitatione, sicut res generabiles et corruptibiles, secun- DloNYsius 10 capitulo De divinis nominibus, sic dicens : Si cogni-
tiones omnes existentium sont, et si existentia finem habent, in
20 dum quem modum PHILOSOPHUS in VI' Ethicorum dicit quod
20
ratiocinativum est circa ea quae contingit aliter se habere ; unde, quantum scilicet finite participant esse, qui est supra omnem
cum causa prima sit supra omne huiusmodi genus rerum, nullo substantiam ab omni cognitione est segregates.
istorum modorum cognosci potest . Hanc etiam probationem Tertio ostendit quomodo causa prima cognoscitur per effectum.
inducit PROCLUs nisi quod `meditationem' ponit loco cogitationis Et dicit quod causa prima non signficatur in his quae de ipsa
et `opinionem' loco meditations . Et quidem circa hanc rationem dicuntur, nisi ex causa secunda quae est intelligentia : sic enim 25
25
loquimur de Deo quasi de quadam substantia intelligente ; et hoc
ideo quia intelligentia est swum causatum primum, unde est Deo
NOPOdZ . Pecia iii a = ABGJLYZ 4D
simillima et per ipsam maxime cognosci potest . Sed tamen non
sufficienter cognoscitur per eam, quia illud quod est intelligentia
1 est om O A Il qui : quia NOO B Il 2 cogitatio : cognitio NOS2 A cogni-
tionis O I 7 etiam om NOOS2 Il I o : III YZ in O il 14-15 cognitionum :
~
-nis OP I 20 dicit om BZ Il 21 ratiocinativum : rationativum AGJL
~
NOPOS2 . Pecia iii a — ABGJLYZ (D
se aliter AGLYZ II
3 praetermittitur : praemittitur AGJLYZ (D intermittitur P 13 id om
II
4-6 ARIST ., De an . III 3, 1,29 a 1-2, text . 160 libri II ; cf . S . TH., In de an. NPOS2 II 21 qui : quod N «) II 26 intelligente : -tiae NOPO
II 27 est2 :
III, lect. 6, n . 659 . — 8-11 DION ., De div . nom . I § 5 ; P. G . 3, 593 A, cum OASZ A cum sit NP II
Dionysiaca I, 352-4 ; cf . S . TH ., In de div . MOM . I, lect. 3, n. 77 . — 20 ARIST.,
Eth . Nic . VI 1, 1139 a 12-14 ; cf. S . TH ., In eth. VI, lect. 1, n . 1118 . — 4-5 PROCL ., Exp . super prop . cxxiiiam . — 11 Cf. supra, p . 27 . 18 ss . —
24-25 PROCL ., Exp . super prop . cxxiiiam . 14-15 ARIST ., De an . III 4, 429 b 10 ss ., text . 9-11 ; cf. S . TH ., In de an . III,
lect. 8, nn. 705-719 . — 19-22 DION ., De div . nom . I § 4 ; P. G . 3, 593 A,
* Hic vocem `cogitationem' S . TH . scribere debuisset, cf . supra, p . 45 . 27 . Dionysiaca I, 3112-3 ; cf. S . TH ., In de div . nom. I, lect. 2, n . 75 .
48
49 IN LIBRUM DE CAUSIS
xi PROP . 7 a
est in causa prima altiori modo, causa autem excedens effectum gentia quantum ad sui substantiam, secundo quantum ad eius
non sufficienter cognosci potest per suum effectum. cognitionem, in 8 a propositione, ibi : Omnis intelligentia scit etc.
Sic ergo patet quod causa prima superior est narratione, quia Circa primum sciendum est quod ea quae sunt superioris
neque per causam, neque per seipsam, neque per effectum suffi- ordinis cognosci non possunt sufficienter per ea quae sunt ordinis
5 cienter cognosci aut dici potest . inferioris, eo quod superiora excedunt inferiorum modum et vir- 5
tutem . Quia vero humana cognitio a sensu initium sumit, ea quae
nostris sensibus offeruntur, cognoscere sufficienter possumus ; sed
ex his in superiorum cognitionem pervenire non possumus, nisi
7 secundum ea quae cum sensibilibus nobis notis habent communia.
Intelligentia est substantia quae non dividitur. Ea vero quae totaliter nostris sensibus offeruntur, sunt inferiora 10
corpora cum quibus superiora corpora in essentiae specie non
Quod est quia si non est cum magni- suam dispositionem ; quoniam est forma conveniunt nec in naturae conditione ; conveniunt autem in
tudine neque corpus neque movetur, a qua non pertransit aliquid . Et cor- ratione quantitatis <et> luminis et eorum quae ad haec sequuntur,
tune procul dubio non dividitur . Et pora quidem non sunt ita.
iterum omne divisibile non dividitur Et significatio quod intelligentia non et ideo pertingere possumus ad cognoscendum de superioribus
nisi aut in multitudinem aut in magni- est corpus neque dividitur eius substan- corporibus et claritatem ipsorum, secundum quam sunt nobis 15
tudinem aut in motum suum. tia et operatio eius, est quod utraeque visibilia, et quantitatem magnitudinis et motus ipsorum, et figu-
Cum ergo res est secundum hanc sunt res una.
dispositionem, est sub tempore, quo- Et intelligentia quidem est multa
ram, et etiam genus ipsorum secundum modum quo conveniunt
niam non recipit divisionem nisi in propter bonitates quae adveniunt ei a in genere cum inferioribus corporibus ; propriam autem naturam
tempore . Et intelligentia quidem non causa prima . Et ipsa quamvis multi- ipsorum secundum rationem speciei scire non possumus, nisi per
est in tempore, immo est cum aeterni- plicetur per hune modum, tamen quia
tate, quapropter facta est altier et appropinquat uni, fit unum et non
negationem in quantum transcendit inferiorum corporum natu- 20
superior omni corpore et omni multi- dividitur . Et intelligentia quidem non ram, unde AxISTOTELES in I° De caelo probat caeleste corpus non
tudine . Quod si inveniatur in ea mul- recipit divisionem quoniam est primum esse neque grave, neque leve, neque generabile, neque corruptibile.
titudo, non invenitur nisi quasi res creatum quod creatum est a causa
existens una. Cum ergo intelligentia prima, et unitas est dignior ea quam
Similiter etiam intelligentia transcendit totum ordinem cor-
sit secundum hune modum, penitus divisio. poralium rerum . Quia tamen sua quidditas vel essentia non est
divisionem non recipit. Iam ergo verificatum est quod in- ipsum suum esse, sed est res subsistens in suo esse participato, 25
Et significatio quidem illius est telligentia est substantia quae non est
reditio sui super essentiam suam, scili- cum magnitudine neque corpus neque ideo quodammodo convenit in genere cum corporibus quae etiam
cet quia non extenditur cum re extensa, movetur per aliquem modorum motus in suo esse subsistunt ; et sic secundum logicam intentionem utrum-
ita ut sit una suarum extremitatum corporei : quapropter facta est supra que ponitur in genere substantiae . Et ideo intelligentia quidem
secunda ab alia. Quod est quia quando tempus et cum acternitate, sicut osten-
vult scientiam rei corporalis, non exten- dimus.
notificari potest enarrative sive affirmative quantum ad suum
ditur cum ea et ipsa stat fixa secundum genus, ut dicatur esse substantia ; sed quantum ad differentiam 30
specificam enarrari non potest, sed oportet quod per negationem
Postquam primum gradum superioris esse, scilicet primam
NOPOS2 . Pecia iii a = ABGJLYZ(I)
causam, dixit inenarrabilem esse, nunc accedit ad secundum gra-
dum, scilicet ad intelligentias ; et primo determinat de intelli-
2 scit : sit Yom P GJ Il 8 cognitionem : -ne 00 ABGJYZ gD II 10 ea vero : et
NOPOS2 . Pecia iii a = ABGJLYZ(D nota quod NOOAS2 Il 13 et' supplevi cum £21116 quantitatem : -teA BGJY ZQ)
in maiori omiss N il 21 de caelo add et mundo OP L'Y Il 22 nequel om O %D 11
6 primum gradum scripsi cum PS2 depremit gradum OA definit gradum
N determinavit gradum O de priori gradu A BGJLY Z de superiori gradu (D I ~ 21-22 ARIST ., De caelo I 3, 269 b 18-270 a 23, text . 17 ss. ; cf . S . Tx ., In
7 inenarrabilem : -le O BGJLYZ qD inerrabile A II de caeloI, lect. 5 et 6 .
50 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 7 a 51
nobis notificetur in quantum transcendit toturn ordinem corpora- III° Physicoyum ; et ideo in quibus non est divisio secundum
lium rerum quibus convenit divisibilitas . Et ideo, notificans intelli- magnitudinem, non est divisio secundum multitudineln.
gentiae essentiam prout a nobis notificari potest, proponit hanc His autem divisionibus positis, ostendit quod nullo praedic-
propositionem : Intelligentia est substantia quae non divi- torum modorum intelligentia dividitur . Et videtur esse probatio
5 ditur . Causa autem prima non est natura subsistens in suo esse talis : omne quod dividitur, dividitur in tempoye ; est enim divisio 5
quasi participato, sed potins est ipsum esse subsistens, et ideo est quidam motus ab unitate in multitudinem ; sed intelligentia non
supersubstantialis et simpliciter inenarrabilis . Ponit autem et est in tempoye, sed est in aeteynitate totaliter, ut supra habitum
PROCLUS in suo libro hanc propositionem clxxi am , sub his verbis : est in 2 a propositione ; ergo excedit omnem praedictum divisionis
Omnis intellectus impartibilis est substantia. modum. Et haec quidem est expositio huius propositionis secun-
10 Quod autem dictum est probatur per divisionem et, quantum dum quod ex verbis hic positis apparet . 10
ex verbis hic positis apparet, praemittitur duplex divisio . Quarum Sed sciendum est verba hic posita ex vitio translationis esse
prima est ex parte ipsius rei dividendae quae habet magnitudi- corrupta, ut patet per litteram PROCLi, quae talis est : Si enim
nem stantem et quantitatem fluentem, sicut est in tempore et est sine magnitudine et incoyporeus et immobilis, impaytibilis est.
motu ; et hoc est quod dicit : Quod est quia si non est cum magni- Quod vero sequitur, non inducitur per modum alterius divisionis,
15 tudine neque coypus neque movetur, tunc Procul dubio non dividitur. sed per modum probationis ; sic enim subdit : Omne enim qualitey- 15
Per hoc enim quod dicit : Si non est cum magnitudine neque coypus, cumque Paytibile aut secundum multitudinem, aut secundum magni-
excludit magnitudinem stantem, id est habentem situm ; et dicit : tudinem, aut secundum opeyationes est Paytibile. Et statim probat
Neque cum magnitudine neque coypus, quia corpus est magnitudo quod non sit partibile secundum operationes, nam addit : In
completa divisibilis secundum omnem dimensionem, superficies tempoye latas, quasi dicat : omnes operationes partibiles sunt in
20 autem et linea sunt magnitudines incompletae secundum unam vel tempore . Et subdit : Intellectus autem secundum omnia est aetey- 20
duas partes ; vel, hoc quod dicit : Si non est cum magnitudine, nalis et ultra corpora, et unita est quae in ipso multitudo ; impayti-
ponitur ad excludendum ea quae sunt quanta per accidens, sicut bilis ergo est. Singulum praedictorum supra positorum ostendit.
albedo et similia. Aliam divisionem ponit ex parte ipsius divisio- Et primo prosequitur de incorporeitate, sic dicens : Quod quidem
nis ; et dicit quod omne quod dividitur, vel dividitur secundum igituy incoypoyeus sit intellectus, quae ad seipsum conveysio mani-
25 multitudinem, id est secundum quantitatem discretam, vel secun- festat, est autem conversio intellectus ad seipsum in hoc quod 25
dum magnitudinem, quae est divisio secundum quantitatem conti- seipsum intelligit ; coypoyum enim nullum ad seipsum conveytituy.
nuam habentem situm, vel secundum motum, quae est divisio Et hoc quidem supra probaverat, praemittens xv am propositionem
quantitatis continuae non habentis situm . Eadem enim est divisio talem : Omne quod ad seipsum conversivum est, incor-
temporis et motus, ut probatur in VI° Physicoyum . In prima p o r e u m e s t . Quod sic probat : Nullum enim coypoyum ad seipsum
30 autem divisione praetermisit de multitudine, quia divisio quae est natum est converti . Si enim quod conveytituy ad aliquid copulatuy 3o
secundum numerum consequitur divisionem continui, ut patet in
NOPOS2 . Pecia iii a = ABGJLYZq D
NOPOS2 . Pecia iiia = ABGJLYZ (D
8 clxxiam : 175 GJZ iii O 2ai N lai O iay BL (D vacat AY II 19 dimen- 3 nullo : uno B nec AJLY II 8 praedictum : -ctae OP II 9 propositionis :
sionem : divisionem N (D il 24 omne quod om AO Il 29 in' om OP Il probationis AGY (D il 13 et' om P J 11 incorporeus : in corporeo O in corpo-
31 numeru m : naturam AJ materiam cIi il consequitur : sequitur NOO II pore P II impartibilis : et impartibilis N AJYZ Il esta om B (D
II 29 quod :
et ND I I 30 quod : quidem P om N Il
9 PROCL ., Prop . clxxia . — 28-29 A RIST ., Phys . V I 1-2, 232 a 18-233 a 17,
text . 10 ss . ; cf . S . Tx ., In phys. V I, lect . 3 . — 30-31 A RIST ., Phys . III 1, 7 Cf. supra, p . 14 . 20 ss . — 12-26 PROCL ., Exp . super prop. clxxiam . — 28-29
200 b 15-20, text . 1 ; cf. S . Tx., In phys . III, lect. 1, n. 3 . PROCL ., Prop . xva . — 29 ss . PROCL ., Exp . super prop . xvam.
52
53 IN LIBRUM DE CA USIS PROP . 7 a
illi ad quod conveytituy, palam itaque quia et omnes partes corporis, esse non potest ; nalri corpus et secundum substantiam suam divi-
eius quod ad seipsam conveytituy, ad omnes copulabuntur . Quod ditur divisione magnitudinis et secundum operationem suam divi-
est imposs%bile in omnibus partibilibus, pyopter partium separa- ditur divisione temporis, quorum neutrum convenit intelligentiae.
tionem, alios earum alibi iacentibus. Sed in libro PROCLi inducitur hoc ad probandum aliud membrum,
Et haec quidem probatio hic subditur satis confuse, cum dici- scilicet ad ostendendum quod intelligentia non dividitur secundum 5
tur : Et signi ficatio quidem illius, scilicet quod intelligentia non motum ; dicit enim sic : Quod autem intellectus sit aeteynalis, mani-
sit corpus, est reditio super essentiam seam, id est quia convertitur festat opeyationis ad substantiam identitas . Et est virtus proba-
supra seipsam intelligendo se, quod convenit sibi quia non est tionis huius quia res illa cui sua operatio accidentaliter advenit,
corpus vel magnitudo habens unam partem ab alia distantem . Et secundum illam operationem variationem recipit, ut quandoque
hoc est quod subdit : Scilicet quia non extendituy, extentione scilicet operetur et quandoque non operetur, vel quandoque magis quan- 10
magnitudinis, cum re extensa, id est magnitudinem habente, ita doque minus operetur ; res autem illa cui convenit sua operatio
quod sit una suarum extremitatum secunda ab alia, id est ordine secundum suam essentiam, invariabiliter operatur, et talis est
situs ab alia distincta . Et, quia posset aliquis credere quod intelli- intelligentia cui convent intellectualis operatio secundum naturam
gentia extenderetur intelligendo corpora quasi contingendo ipsa, suae essentiae.
hoc excludit subdens : Quod est quia quando volt scientiam rei coy- Deinde ostendit tertium membrum, scilicet quod intelligentia 4 5
poralis, non extendituy cum ea, ut scilicet sua magnitudine magnitu- non dividatur secundum multitudinem, et ad hoc manifestandum
dinem intelligat, S1CUt EMPEDOCLES VOlUit, sed ipsa stat fixa secun- inducit quod oportet aliquam multitudinem in intelligentia ponere.
dum seam dispositionem, id est non distrahitur in diversas partes. Proveniunt enim bonitates multae a causa prima, cuius multipli-
Et hoc probat per hoc quod subdit : Quoniam est forma a qua non cationis ratio est quia intelligentia non pote'st attingere ad simpli-
pertransit aliquid . Magnitudo enim non est nisi in materia, sed citatem unitatis primae causae, et ideo perfectio bonitatis quae in 20
intelligentia est forma immaterialis a qua aliquid non pertransit, prima causa est unita et simplex, multiplicatur in intelligentia in
vel quia una pars eius non distat ab alia, vel quia, licet sit indi- plures bonitates . Et tamen, quamvis sit multitudo bonitatum in
visibilis, nihil de re habente magnitudinem praeterit eius cogni- intelligentia, tamen ista multa indivisibiliter sibi invicem cohae-
tionem ; subdit autem : Et corpora quidem non suet ita . Ex quo rent ; non enim potest esse quod retineat esse et amittat vitam,
concludi potest quod intelligentia non sit corpus. vel quod retineat vitam et amittat cognitionem, sicut accidit in 25
Deinde, secundum quod apparet ex verbis hic positis, indu- istis inferioribus . Et hoc ideo quia, cum intelligentia sit pyimum
citur alia probatio ad ostendendum quod intelligentia non sit coypus, cyeatum, propinquissima est primae causae ; et ideo, quae sunt in
quia scilicet tam eius substantia quam eius operatio est indivisibilis, intelligentia, nobilissimo modo conveniunt ei post primam causam,
et utrumque habet unitatem indivisibilitatis quod in corporibus unitas autem et indivisibilitas nobilior est quam divisio ; unde intelli-
NOPOS2 . Pecia iii a = ABGJLYZ O NOPOS2 ' . Pecia iii a — ABGJLYZ (D
1 itaque : utique Vansteenhiste il quia : quod NO ~D Il 2 copulabuntur : 1 suam substantiam NOO II 6 aeternalis : essentialis P Z O
II 8 cui : cum
-lantur B-labantur G aL Il 5 probatio : propositio NOOS2 ~ I 10 quia : quod N 19S2 LI 11 10 et quandoque non operetur om NP (hom)
II 16 dividatur -
O 0 II 15 quando : -to ABGJL'YZ Œ) tantum O om P Lz II 19 est : est haec -ditur PS2 1 A II 17 in om N AY Il 18 multae : iustae GL'
II 20 causae
O haec N19 S2 GJLZ O hoc ABY II 22 quia' : quod P qD II quiaz : quod primae OP 21 in' om N YO
II II 22 in om N A II 23 ista : recta AY I) 24
NOf2 (D II 27 probatio : propositio NPOS2 ALa II et om ABG I JL IYZ (D in maiori omiss N
II amittat : admittat A BGJLY Z O
in maiori omiss N Il 27 creatum : causatum OPO 9D 11 in om N A LI II
17 Cf. ARISr ., De an . I 2, 404 b 11-15, text . 25 ; S . TH ., In de an. I, lect. 4,
n. 45, Sum . theol. Ia, qu . 50, art. 2, ad 2 nI, etc . 6-7 PROCL., Exp. super prop . clxxiam,
PROP. 8a
54 IN LIBRUM DE CAUSIS 55
gentia indivisibiliter habet multitudinem bonitatum quas participat seipsam et hoc 13 a propositione, ibi : Omnis intelligentia intelligit
essentiam suam etc . Circa primum tria facit
a causa prima . Et ad idem etiam redit probatio quam PxoCI.Us . Primo declarat
inducit. modum quomodo cognoscit intelligentia et superiora et inferiora ;
Ultimo autem concludit propositum, quasi iam probatum, cum secundo ostendit quid sit ea superius, 9 a propositione, ibi : Omnis
intelligentiae fixio etc . ; tertio ostendit quomodo se habeat in cogni-
5 dicit : Iam ergo verifacatum est etc. 5
tionem inferiorum, ibi : Omnis intelligentia est plena formis, 10 a pro-
positione.
Ad declarandum igitur modum quomodo intelligentia cognos-
8 cat et superiora et inferiora, ponit talem propositionem : Omnis
intelligentia scit quod est supra se et quod est sub 1a
Omnis intelligentia scit quod est supra se et quod est sub se: se : verumtamen scit quod est sub se quoniam est
verumtamen scit quod est sub se quoniam est causa ei, et scit quod causa ei, et scit quod est supra se quia acquirit boni-
est supra se quoniam acquirit bonitates ab eo. tates ab e o . Cuius quidem propositionis <intellectus> quantum
ad superficiem videtur esse quod causalitas sit intelligentiae ratio
Et intelligentia quidem est substan- non sunt impressiones ipsae immo sunt intelligendi . Et hoc quidem, si recte consideretur, non habet veri-
15
tia intelligibilis, ergo secundum modum causae impressionum . Et significatio
suae substantiae scit res quas acquirit illius est quod intelligentia ipsa est
tatem, neque quantum ad id a quo causatur intelligentia, neque
desuper et res quibus est causa . Ergo causa rerum quae sunt sub ea per hoc quantum ad ea quae causat : non enim causatur a sua causa per
ipsa discernit quod est supra eam et quod est intelligentia . Si ergo est suam scientiam, sed potius per scientiam causae causantis ipsam ;
quod est sub ea et scit quod illud quod intelligentia causa rerum per hoc quod
est intelligentia, tune procul dubio
ea vero quae sub se sunt, quamvis intelligentia causet per suam
est supra eam est causa ei et quod
est sub ea est causatum ab ea, et co- causae rerum in intelligentia sunt intelli- scientiam, non tamen ideo scit ea quia causat ea, sed potius ideo 20
gnoscit causam suam et causatum suum gibiles etiam. causat ea quia scit ea.
per modum qui est causa eius, scilicet Iam ergo manifestum est quod res
per modum suae substantiae . Et simi- supra intelligentiam et sub ea sunt per
Verus autem intellectus huius propositionis est sic accipiendus.
liter omnis sciens non scit rem meliorem virtutem intelligibilem et similiter res Manifestum est enim quod in ordine rerum causa altiorem gradum
et rem inferiorem et deteriorem nisi corporeae cum intelligentia sunt intelli- obtinet quam causatum ; si igitur aliquid sit et causa et causatum,
secundum modum suae substantiae et gibiles et res intelligibiles in intelligen-
tia sunt intelligibiles, quoniam ipsa est medium gradum obtinet inter utrumque, et huiusmodi est intelli- 25
sui esse, non secundum modum secun-
dum quern res sunt . Et si hoc ita est, causa esse earum ; et quia ipsa non gentia, nam ipsa causatur a causa prima et est infra eam, causat
tune procul dubio bonitates quae des- apprehendit nisi per modum suae autem quodammodo ea quae sunt sub ipsa, ut in 3 a propositione
cendunt super intelligentiam a causa substantiae et ipsa, quia est intelli- est expositum, et ita est supra ea . Vult ergo dicere quod, secun-
prima sunt in ea intelligibiles et simi- gentia, apprehendit res apprehensione
liter res corporeae sensibiles sunt in intelligibili sive intelligibiles sunt res dum gradum suum quo est causa et causatum, medio modo se
intelligentia intelligibiles . Quod est sive corporeae. habet in intelligendo, nam intelligit id quod est supra se inferiori 30
quoniam res quae sunt in intelligentia
modo quam illud sit in seipso, quae autem sunt infra se intelligit
altiori modo quam sint in seipsis . Et in hoc etiam sensu inducitur
Posita notificatione intelligentiae quantum ad eius substan- NOPOQ . Pecia iiid = ABGJLYZcp
tiam, hic incipit manifestare cognitionem ipsius . Et primo declarat
3 quomodo : quo OP L il 5 habeat : -bet OP 4) Il 6 plena est OP plena
modum quomodo cognoscat alia a se, secundo quomodo cognoscat
NOD Il 8 quomodo : quo OP II 13 intellectus supplevi intentio est £2 II
15 recte : ratione GL1YZO ratio A item B Il 20 non : nec NOO Il quia : quae
NOPOf2 . Pecia iiid = A BGJLY ZD BJ(D II 30 in om P G 1L II 31 illud : id q) illud quod OP G
II
2 idem : id O Gil 8 cognoscat 1 : - scit P Z 11 cognoscat8 : -scit PS2 ABG JLYZO 11
27-28 Cf. supra, p . 21 . 21 ss.
9
IN LIBRUM DE CAUSIS
56
PROP. 9a
57
: 0 mnis
in libro PROCLI clxxiiia propositione, quae talis est
intellectus intellectualiter est et quae ante ipsum et
quae post i p s u m ; quia scilicet tam superiora quam inferiora
sunt in intellectu secundum modum eius, id est intellectualiter. Omnis intelligentiae fixio et essentia est Per bonitatem puram
Et ad hunc etiam sensum inducitur haec probatio . Dicit enim quae est causa prima.
quia scilicet
quod intelligentia quidem est substantia intelligibilis,
esse intelligibile convent ei ratione suae essentiae ; ergo secundum
Et virtus quidem intelligentiae est tinet animam . Ergo intelligentia conti-
modem suce substantiae scit yes quas acquirit desuper et yes quibus vehementioris unitatis quam res secun-
net omnes res ; et non est facta intelli-
est causa . Et huius ratio est quia unaquaeque res operatur secun- dae quae sunt post eam, quoniam ipsae
non accipiunt cognitionem eius ; et non
gentia ita nisi propter causam primam
dum modum formae suae quae est operationis principium, sicut est facta ita nisi quia causa est ei quod
quae supereminet omnibus rebus, quo-
10
calidum calefacit secundum modum sui caloris ; unde oportet quod est sub ea . Et significatio eius est illud niam est causa intelligentiae et animae
et naturae et reliquis rebus.
omne cognoscens cognoscat secundum formam quae est cognitionis cuius rememoramur : intelligentia est
Et causa quidem prima non est
regens omnes res quae sunt sub ea per
principium, scilicet secundum similitudinem rei cognitae, quae virtutem divinam quae est in ea et per
intelligentia neque anima neque
natura,
quidem est in cognoscente secundum modum substantiae eius ; eam retinet res, quia per ipsam est immo est supra intelligentiam et ani-
causa rerum ; et ipsa retinet omnes res mam et naturam, quoniam est creans
15
unde oportet quod omne cognoscens secundum modum suae substan- omnes res . Verumtamen est creans
quae sunt sub ea et comprehendit cas.
tiae cognoscat quidquid cognoscit . Cum ergo intelligentia secun- Quod est quoniam omne quod est
intelligentiam absque medio et creans
dum modum suae substantiae sit causa et causatum, erit ipsa primum rebus et causa eis, est retinens animam et naturam et reliquas res
mediante intelligentia.
quasi quidam terminus vel limes determinans sive distinguens illas res et regens eas et non evadit
Et scientia quidem divina non est
ab eo ex ipsis aliquid propter virtutem
superiora ab inferioribus, ita scilicet quod superiora cognoscit per suam alteram . Ergo intelligentia est
sicut scientia intelligibilis neque sicut
modum suae substantiae inferiori modo quam res superior sit in scientia animalis, immo est supra
princeps omnium rerum quae sunt sub
20 scientiam intelligentiae et scientiam
seipsa, inferiora Vero cognoscit altiori modo quam sint in seipsis. ea et retinens eas et regens eas, sicut
animae, quoniam est creans scientias.
Quod quidem est intelligendum ut modus cognitionis accipiatur natura regit res quae sunt sub ea per
virtutem intelligentiae . Et similiter Et virtus quidem divina est supra
ex parte cognoscentis, quia scilicet, quamvis causa prima sit super- omnem virtutem intelligibilem et ani-
intelligentia regit naturam per virtu-
tem divinam. malem et naturalem, quoniam est
intellectualis, intelligentia non cognoscit eam superintellectualiter causa omni virtuti . Et intelligentia
Et intelligentia quidem non est facta
25
sed intellectualiter, et similiter, quamvis corpora sint materialia et retinens res quae sunt post ipsam et
est habens yliatim, quoniam est esse
et forma, et similiter anima est habens
sensibilia in seipsis, intelligentia tamen non cognoscit ea sensibiliter regens eas et suspendens virtutem suam
yliatim et natura est habens yliatim.
et materialiter sed intellectualiter . Si vero accipiatur modus cogni- super eas, nisi quoniam non sunt virtus
substantialis ipsi, immo ipsa est virtus Et causae quidem primae non est
tionis ex parte rei cognitae, sic cognoscit unumquodque prout est virtutum substantialium, quoniam est
yliatim, quoniam ipsa est esse tantum.
Quod si dixerit aliquis : necesse est ut
in seipso : cognoscit enim intelligentia quod causa prima est super- causa eis. Et intelligentia quidem com-
sit <habens> yliatim, dicemus : yliatim
30
intellectualiter in seipsa et quod res corporates habent in seipsis prehendit generata et naturam et hori-
id est suum esse infinitum, et indivi-
zontem naturae scilicet animam, nam
esse materiale et sensibile. ipsa est supra naturam. Quod est quia duum suum est bonitas pura, effluens
Et ex his patet intellectus omnium eorum quae hic dicuntur. natura contint generationem et anima super intelligentiam omnes bonitates
contint naturam et i ntelligentia con- et super reliquas res mediante intelli-
gentia.
NOPE)n . Pecia iii ¢ = ABGJLYZO
5 probatio : propositio D propriatio AGJLYZ il 6 quod : et 0 om NOO Il Postquam posuit modum quo intelligentia cognoscit quod
: vel 1
7 ergo add et AY il 8 scit : sit N AY il 17 erit : enim AY il 18 vel limes supra se est et id quod sub ipsa est, hic ostendit quid sit supra
liniea A velut linea û limes O limitans O lineas A om N Il 24 intelligentia
add tamen P S2 Ls Il NOPOS2 Pecia iiia = A BGJLY ZO
20
dependeant a bonitate pura sicut effectus a causa ; et hoc est regimine ordinatio et motio inferiorum ad finem, et fier huiusmodi 20
virtutem divinam in se existentem retinet, id est conservat, res ab
quod dicit quod intelligentiae fixio et essentia est Per bonitatem
impedimentis sui regiminis, — haec enim duo, scilicet regere et
puram, quia scilicet intelligentia ex prima bonitate habet esse
fixum, id est immobiliter permanens. retinere, sunt propria causae in comparatione ad effectum, — ideo
Hoc autem probat dupliciter, primo quidem per effectum intelligentia per virtutem divinam regit res et retinet eas, quia per
. Et consistit vis suae probationis in hoc quia, ipsam est causa rerum . Quomodo autem retineat res inferiores
25 ipsius intelligentiae 25
si alicuius rei propria operatio inveniatur in re alia, oportet ex manifestat per hoc quod subdit quod ipsa retinet causas omnes quae
necessitate quod res illa habeat ex participation alterius hanc sunt sub ea, et comprehendit eas, imprimendo scilicet eis virtutem
suam ; non enim est causa omnium inferiorum immediate, nisi
mediantibus causis inferioribus.
NOPGS2 . Pecia iii° = ABGJLYZID
. 172 . 3 ; cp . infra
4 per causam primam : causa prima Bardenhewer p N0P0n Pecia iii° = ABGJLYZ gD
: id JL iam A II significatur : figuratur BGJLY Z
ll. 11-12 . II 7 idem
add quod NO J
figurant A II 13 melior : universalior A J II 15 oportet
16 dionysius dicit : dicit dionysius 00 dionysius ait N dionysius A I ~ 1 puta : pura NOO
II 2 adurendo : ab urendo AY Il 8 et una om NOGS2 Il
om P II 20 a bonitate :
18 suum esse omnium : omnium esse suum JY Z 14 per : propter L20 II 16 per : propter NOO Il 19 autem
: enim %D om A II
a L' om A BGJL1Y Z(D II 20 per : propter NOG Il 21 id est : et ALYO Il 23 ideo add
ergo 12 ABGJ
LYZID II 27 eis correxi cum PO ei NOO A BGJLY ZqD
II
. xiiam , —
6-7 PROCL., prop. xiia. — 12-16 PROCL ., Exp . super prop
C, Dionysiaca I, 41 3 - 4 ; cf . S . Tx .,
17-18 DION ., De div . nom . I § 5 ; P. G. 3, 593 3-5 Cf. suffira, p . 18 . 13-14 et p. 21 . 12-14 . — 15-17 Cf. supra, p . 21
In de div . nom . 1, lect . 3, nn. 86-88 . . 21 ss .
60 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 9a 61
Hoc autem quod dixerat probat consequenter per hoc quia dicit quod virtus intelligentiae est viytus viytutum substantialium,
omne quod est primam in rebus et causa -eis, retinet illas yes et regit id est virtutum quae sunt propriae substantiis inferiorum rerum.
eas, ut dictum est . Et nihil eorum quae subsunt alicui causae, Sic igitur patet quod intelligentia regit et retinet res inferiores,
possunt eximi a regimine et retentione suae causae per aliquam virtutem suam expandens super eas, ex hoc quod est causa eis.
5 virtutem extraneam . Et ideo cum intelligentia sit prima respectu Quae autem sint inferiora quae regit, ostendit subdens quod 5
inferiorum, et per consequens causa eorum per modum praemis- intelligentia compyehendit geneyata, id est continet sub se sicut
sum, consequens est quod habeat respectu inferiorum quasi offi- effectus quos regit et retinet, res generabiles et corruptibiles, et
cium principis in retinendo et regendo . Sic enim videmus quod natuyam, quae est principium motus in ipsis et invenitur primo in
etiam ea quae sunt infra intelligentiam habent virtutem regitivam primo corporum ; compyehendit etiam hoyizontem natuyae, scilicet
10 per virtutem intelligentiae, sicut per naturam, quae est principium animam — dictum est enim supra in 2 a propositione quod anima
10
motus in rebus naturalibus, reguntur et retinentur ea quae subsunt est in horizonte aeternitatis et temporis, existens infra aeternita-
naturae ; unde similiter intelligentia regit naturam et alia quae tem et supra tempus — quia ipsa est supra natuyam, quae est
sibi subsunt per virtutem divinam . Sic igitur ex superioribus pro- principium motus qui tempore mensuratur . Quod autem intelli-
batum est quod intelligentia quasi princeps regit et retinet inferiora gentia comprehendat omnia supradicta, probat per hoc quod
15 per virtutem superioris causae, et hoc ideo quia ipsa est causa natuya continet geneyationem, id est res generatas, tamquam princi- 15
earum ; et quod sit causa procedit ex hoc quod est vehementioris pium generationis existens : particularis quidem natura generationis
unitatis. particularis ; universalis autem,natura quae est in corpore caelesti
Sed quomodo ex hoc quod est causa, sequatur quod retineat comprehendit universaliter omnem generationem sicut suum effec-
causata et regat, nondum erat probatum . Et ideo huius proba- tum. A nima vero continet naturam, quia secundum opinionem
20 tionem subdit : Et intelligentia quidem non est jacta retinens res ponentium corpora caelestia animata, quam AUCTOR huiuS libri 20
quae suet post ipsam et regens eas et suspenders virtutem seam super supponit, anima est principium motus primi corporis et conse-
eas, nisi quoniam ipsae non suet virtus substantialis ipsi, immo quenter omnium motuum naturalium, ut in 3 a propositione habi-
ipsa est virtus viytutum substantialium, quoniam est causa eis. tum est . Et iterum intelligentia continet animam, quia anima ab
Cuius probationis haec virtus est quia unaquaeque res regitur intelligentia participat intelligibilem operationem, sicut in eadem
25 et conservatur per aliquam virtutem suam, per quam aliquid propositione dictum est . Unde concludit quod intelligentia continet 25
operatur ad finem et impedimentis resistit ; sed virtus causati omnes yes, quia quidquid continetur a contento continetur a conti-
dependet ex virtute causae et non e converso . Cum enim virtus nente, et repetit causam quare hoc conveniat intelligentiae, scilicet
sit operandi principium in unoquoque, necesse est quod illud sit proptey virtutem causae pyimae cuius est proprium supeyemineye
virtus virtutis alicuius rei a quo habet quod sit operandi princi- omnibus, non per virtutem alterius, sed per propriam virtutem ;
3o pium . Dictum est autem in l a propositione quod causa inferior ipsa enim per suam virtutem divinam est causa intelligentiae et 30
operatur per virtutem causae superioris, unde virtus causae supe-
rioris est virtus virtutis causae inferioris ; et per hune modum NOPOSà . Pecia iiia = ABGJLYZ D
2 id est om NPO
II 14 supradicta : praedicta SZ ABGJLYZ O
AB Il 20 animata : esse animata O om NO II 17 autem om
NOPOb2 . Pecia iii a = ABGJLYZ O
II 24 intelligibilem operationem :
intelligentiae operationem N intelligibile operationum ABGJLYZ (D
29 prop riam virtutem : virtutem propri am OOA pri II
1 quia :quod NPO (D il 2 primum : principium NOPO S2 Il 9 etiam om P tem Y primam vi rtutem ABGJLZ (D
mam propriam vi rtu-
J cD II 29 virtutis : -tum NP Il 32 virtutis : ei j ei virtutis
Y Il II
-
Postquam ostensum est qualiter inferiora a superioribus depen- 3 21 a : 31 ABGJZ(D xxxi LY II 11 epicurei scripsi epicurey N epicurii
00 epicuri PQ ABGJLYZ(D II 17 supra : super P J
deant, hic ostenditur qualiter superiora inferioribus influant per II 21 essentia : -tiam
L(D Il 22 cxxii a : 22 P J om A
II 24 secundis et : secundum quod AcD II
suum regimen . Et circa hoc duo facit : primo agit de universali ereptum : exceptum O 2 L 2 exemptum V ansteenhiste
II
24-25 providetur :
regimine causae primae, secundo de regimine intelligentiae, 23 a pro- -det PO neque videtur A O II 25 submittente : -tem D subintente A
II
27 providentiam : -tia NO (D II
1 huius : cuius BJ Il autem om PO Y II 14 rebus om B (D II 16 vitra : -t ru m 1-4 PROCL., Exp. super prod . exxiiam . — 13 Cf . supra, p . 110 . 18 ss.
NO -turam P -tream O2 intra A 11 colorata : -tum NO -tam PO colata A 11
18 unico : uno A qD il 22 quia : et NPOS2 Il 26 recipiunt : -piuntur
A1BGJL1YZ II 29 conclusionis : exclusions ABGJL 1 YZ qD Il plenus : -nius
NOPO LY II
112 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 21 a 113
Probat autem quod Deus sit prime et maxime simplex ex
ratione unitatis : nam Deus est maxime unum cum sit prima
21 unitas sicut et prima bonitas ; simplicitas autem ad rationem
Primum est dives propter seipsum et est dives magis. unitatis pertinet — dicitur enim simplex quod est unum non
ex pluribus aggregatum ; unde Deus in quantum est prime et 5
Et significatio eius est unitas eius, quibus componitur . Res autem sim- maxime unum, in tantum etiam est prime et maxime simplex . Et
non quia unitas eius sit sparsa in ipso, plex una, quae est bonitas, est una et ex hoc ulterius procedit ad ostendendam secundam partem suae
immo est unitas eius pura, quoniam unitas eius est bonitas et bonitas eius
est simplex in fine simplicitatis . Si
propositionis, scilicet quod Deus sit maxime per se sufficiens, quia
est res una . Illa res est dives magis
auteur aliquis vult scire quod causa quae influit, et non fit influxio super per se sufficientia consequitur ad simplicitatem . Omne enim com-
prima est dives, proiiciat mentem suam ipsum per aliquem modorum . Reliquae positum indiget pluribus ex quibus sua bonitas constituitur, et 10
super res compositas et inquirat de autem res intelligibiles aut corporeae
eis inquisitione perscrutata . Inveniet
non solum indiget illis ex quibus componitur ut ex partibus, sed
sunt non divites per seipsas, immo
enim omne compositum diminutum indigent une vero influente super eas etiam indiget aliquo alio quod causat et conservat compositionem,
indigens quidam aut alio aut rebus ex bonitates et omnes gratias. sicut patet in corporibus mixtis ; non enim diversa in unum con-
venirent nisi per aliquam causam ea unientem . Cum igitur Deus
Postquam assignavit modum divini regiminis, hic ostendit sit primo et maxime simplex utpote habens totam bonitatem suam 20
sufficientiam Dei ad regendum . Quae quidem attenditur secundum in uno perfectissimo, sequitur quod Deus sit primo et maxime per
duo : primo quidem secundum Dei abundantiam, secundo secun- se sufficiens.
dum eius superexcellentiam, et hoc ibi : Causa prima etc . Haec Sed,AUCTOR huius libri praetermittit primam partem propo-
5 enim duo necessaria sunt regenti, primo quidem ut habeat bono- sitions quae est de simplicitate, quasi eam supponens, et loquitur
rum abundantiam, ex quibus possit subditis providere ; unde et solum de per se sufficientia quam `divitiarum' nomine signat ; et 25
DIONYSIUs dicit XIIO capitulo De divins nominibus quod domi- loco eius quod in propositione PROcLI dicitur quod deus est Per se
natio est omnis pulchrorum et bonorum perfecta possessio, et regnum sufficiens, dicit quod primum est dives propter seipsum . In quolibet
est omnis finis et legis et ordinis distributio . Ad ostendendum autem enim genere est primum id quod est propter seipsum ; quod enim
10 in Deo abundantem sufficientiam proponit hanc propositionem : est per se, prius est eo quod est per aliud ; loco auteur eius quod
Primum est dives propter seipsum et est dives magis. ibi dicitur quod est maxime sufficiens, hic dicitur quod est dives 30
Ad cuius evidentiam accipiatur propositio cxxviia PROCLI, quae magis, scilicet quam omnia alia . Probatio autem propositi est
talis est : Omne divinum simplex prime est et maxime, eadem utrobique . Nam primo dicit quod unitas divina quae non
et propter hoc maxime per se sufficiens. est dispersa in multas partes, sed est unitas Pura, est significatio
huius quod Deus sit in fine simplicitatis, id est maxime simplex.
NOPE)û . Pecia vi a = ABGJLYZ <D Et ex hoc ulterius probat quod Deus sit maxime per se sufficiens 35
per indigentiam quae in compositis invenitur, sicut iam dictum
4 superexcellentiam : excellentiam N J Il 9 est om NPO in maiori omiss
O 11
10 in deo abundantem : modum abundantem N modum abundantem et O NOPOû . Pecia via = ABGJLYZ (D
modum et abundantem PO II 11 dives est NOPS2 Il 12 cxxviia : 27 P
A BGJZ tD xxvii LY II 13 simplex prime : prime simplex NOSZ primo 5 in om N ABGJLYZ II prime : -mum NP II 6 unum . . . maximes our O J
simplex P simplex A 11 (hom) II est etiam P LY II 27 dives : vivens N ABG'JL'YZ (D vel uniens
G$ II 30 dicitur l add ibi ABBGJLYZ add scilicet (D II 31 scilicet om P A II
33-34 est significatio huius : est significatio eius £2 et significatio huius
7-8 DION ., De div . nom . XII § 2 ; P . G. 3, 969 B, Dionysiaca I, 529 1-4 ;
est O est signum huius P huiusmodi N huius O II
cf . S. Tx., In de div . nom . XII, lect . unica, n . 946-947 . — 13-14 PROCL.,
Prop . cxxviia . 36 Cf . supra, 11 . 9 . ss.
114 IN LIBRUM DE CAUSIS
I PROP. 22 a 115
est . Sed quia in nomine divitiarum non solum intelligitur suffi- per diversa distinguit, cuius est cxv a propositio talis : Omnis
cientia, sed etiam copia potens in alios redundare, addit ulterius, deus supersubstantialis est et supervitalis et super-
ad ostendendum. Deum esse divitem, de influxu bonitatis eius in intellectus.
res, quia propter abundantiam suae bonitatis influit in res alias Quod quidem PROCLUs dupliciter probat, primo probatione
5 et nihil est quod influat super ipsum ; omnes auteur aliae yes, sive commun quae talis est : deus est unitas per se perfecta ; unum- 5
sint intelligibiles sicut intelligentiae et animae, sive sint in corpore, quodque auteur aliorum quae sunt sub deo, non est ipsa Unitas,
non sont divites per seipsas, quasi ex seipsis habentes abundantiam sed est aliquid participans unitate ; manifestum est igitur quod
bonitatis, sed indigent participare bonitatem a primo vere uno deus est ultra omnia huiusmodi . Secundo probat probatione spe-
quod influit super eas gratis, absque hoc quod aliquid ei inde ciali, quia scilicet substantiae non est idem esse et substantiam
so Lcrescat, omnes bonitates et perfections. esse et unum esse, sed quaelibet substantia subsistens participat 10
esse et uno ; unde relinquitur quod deus, qui est ipsum unum et
ens per seipsum, sit supra substantiam et per consequens supra
vitam et intellectum quae praesupponunt substantiam, ut patet
etiam in hoc libro ex 18 a propositione supra inducta.
22 Sed quia AUCTOR huius libri propositionem in commun inducit, 15
contentus est sola probatione commun . In omnibus enim quae
Causa prima est super omne nomen quo nominatur, quoniam sunt infra causam primam, quaedam inveniuntur perfecte existen-
non pertinet ei diminutio neque complementum solum. tia sive- completa, quaedam imperfecta sive diminuta . Perfecta
quidem videntur esse ea quae per se subsistunt in natura, quae
Quoniam diminutum est non com- bonitates super eas influxione completa,
a nobis significantur per nomina concreta ut homo, sapiens et 20
pletum et non potest efficere operatio- quoniam est bonitas cui non est finis huiusmodi ; imperfecta autem sunt illa quae per se non subsis-
nem completam quando est diminu- neque dimensions. Bonitas ergo prima tunt, sicut formae ut humanitas, sapientia et huiusmodi, quae
tum . Et completum apud nos, quamvis implet omnia saecula bonitatibus ; ve-
sit sufficiens per seipsum, tamen non rumtamen omne saeculum non recipit
significantur apud nos nominibus abstractis . Inter quae duo est
potest creare aliquid aliud neque influere de illa bonitate nisi secundum modum haec differentia quod illud quod non est completum, non potest
a seipso aliquid omnino . Si ergo hoc suae potentiae. perfccere operationem perfectam ; non enim calor calefacit sed cali- 25
ita est apud nos, tune dicimus quod Iam ergo ostensum est et manifes-
primum non est diminutum neque com- tum quod causa prima est super omne
dum, neque sapientia sapit sed sapiens . Illud autem quod est
pletum tantum, immo est supercomple- nomen quo nominatur et superior eo completum apud nos, quamvis sit per se subsistens, in hoc sibi
tum, quoniam est creans res et influens et altior. quodammodo sufficiens quod non indiget alio cui innitatur sicut
subiecto, tamen quia forma quae est principium actionis est in ipso
limitata et participata, non potest agere per modum creations aut 3o
Ostensa abundantia divinae bonitatis, hic ostendit excellen-
tiam ipsius, dicens : Causa prima est super omne nomen NOPOn . Pecia via = ABGJLYZO
q u o d n o m i n a t u r . Ad cuius propositionis intellectum consideran-
dum est quod id quod hic sub uno colligitur, PROCLUS in suo libro 2-3 superintellectus : -ligens NO -lectualis PO Il 4 probatione : propositione
NP Il 7 unitate : -tem . NOPOdZ L2 Il 12 ens : omnis NOO esse P I~
16 commun : in commun N1P Il 25 enim : autem A sicut L'Y vacat Z
NOP'9n . Pecia via = ABGJLYZ qb ~I
28 sufficiens add est OP in maiori omiss Z II 29 actionis vacat L'Y II
4 resl add et NPS2 Il 6 intelligibiles :-lectibiles O GZ Ii in corpore : 1-3 PROCL., Prop . cxv a . — 4 SS . PROCL ., EXP . super Prop. cxvam. —
incorporee AGJLYZ gD corporee O II 14 id : hic JZl om B II 11-14 Cf . supra, p . 100 ss.
116 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 23 11 117
influxus sicut agit id quod totum est forma, quod sui participatione
secundum se totum est aliorum productivum . Cum ergo ita sit
apud nos in his quae suet diminuta et concreta, sequitur quod
23
Deus neque sit diminutus neque completes simpliciter, sed magis
5 supercompletus ; neque enim caret actione sicut diminuta, et agit Omnis intelligentia divina scit yes per hoc quod ipsa est intelli-
per modum creantis et influentis, quod non possunt ea quae sunt gentia, et regit eas per hoc quod est divins.
completa apud nos, et hoc est quod subdit : quia ipse est creans
res et influens bonitates super eas influxione completa. Et hoc ideo
Quod est quia proprietas intelligen- sublimiori et altioris ordinis quam sit
est quoniam ipse est bonitas subsistens cui non est finis, id est nbn tiae est scientia, et non est eius com- regimen intelligentiae, quoniam est
Io est bonitas terminata ad aliquam naturam participantem incorpo- plementum et integritas nisi ut sit sciens. illud quod dat intelligentiae regimen.
Regens ergo est Deus, benedictus et Et significatio illius est quod res quae
ream, sicut est bonitas intelligentiae, neque sunt ei dimensiones sublimis, quoniam ipse replet res boni- recipiunt regimen intelligentiae, reci-
ad quas terminetur, sicut est de bonitate corporali . Ex quo ulte- tatibus. Et intelligentia est primum piunt regimen creatoris intelligentiae,
rius concludit quod, quia causa prima est ipsa bonitas interminata, creatum et est plus similis Deo sublimi, quod est quia non refugit regimen eius
et propter illud regit res quae sub ea aliqua ex rebus omnino, quoniam vult
sequitur quod ipsa sit prima bonitas et quod repleat omnia saecula, sunt. Et, sicut Deus, benedictus et ut faciat recipere bonitatem suam simul
15 id est omnes distinctiones rerum et temporum, bonitatibus suis, sublimis, influit bonitatem super res, omnes res . Quod est quia non est quod
licet non omnia recipiant edem modo et aequaliter bonitatem similiter intelligentia influit scientiam omnis res desideret intelligentiam nec
super res quae sunt sub ea ; verum- desideret recipere eam ; et res omnes
eius, sed unumquodque secundum modem suae potentiae, ut supra tamen, "amvis intelligentia regat res desiderant bonitatem ex primo et desi-
habitum est in 20 a propositione. quae sunt sub ea, tamen Deus, bene- derant recipere ipsam desiderio multo.
Tota ergo virtus huius probationis ad hoc redit quod PRO- dictus et sublimis, praecedit intelligen- In illo non est aliquis qui dubitet .
tiam per regimen et regit res regimine
20 cLus breviter tangit, quod scilicet Deus et est ipsa Unitas, non
unitum aliquid sicut completa quae sunt apud nos, et tamen est
per se perfecta, a quo deficiunt diminuta, id est formae non subsis- Postquam tradidit modum divini regiminis et ostendit suffi-
tentes quae apud nos sunt . Ex quo hic ulterius concluditur quod cientiam Dei ad regendum, hic agit de regimine secundae causae,
causa prima est altior omni nomine quod a nobis imponitur, quia scilicet intelligentiae, quod quidem regimen fit ex virtute causae
25 omne nomen a nobis impositum, vel significat per modum com- primae . Et ponit hanc propositionem : Omnis intelligentia
pleti participantis sicut nomina concreta, vel significat per modum divina scit res per hoc quod ipsa est intelligentia, et 5
diminuti et partis formalis sicut nomina abstracta . Unde nullum regit eas per hoc quod est divina . Et similis propositio inve-
nomen a nobis impositum est condignum divinae excellentiae. nitur in libro PROCLI cxxxiv a , sub his verbis : Omnis d iv i n u s
intellectus intelligit quidem ut intellectus, providet
NOPE)û . Pecia vi a = ABGJLYZO autem ut deus.
Ad cuius evidentiam considerandum est quod supra, 19 a pro- 10
positione, dictum est : ex intelligentiis quaedam est divina et quae-
5 supercompletus : completus ABGJL 1 YZ(D il 9 quoniam : quia NPO Il
bonitas est NOOS2 il 13 ipsa om NOPO Il 19 probationis : propositionis
dam non divina . Supremi quidem intellectus vel intelligentiae
NOP(DS2 il 21 unitum aliquid : aliquod uniturn NOOS2 aliud unitum P~ ~
28 condignum est OPO il NOPOO . Pecia via = ABGJLYZ q)
4 ponit : proponit ABGJLYZ O Il
18 Cf. supra, p . 110 . 8 ss .
a
7-9 PROCL ., Prop . cxxxiva . — 10-12 Cf . supra, p. 105 . 5 SS .
118 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 24 $ 119
`divini' vocantur propter abundantem participationem divinae per participationem virtutis superioris agentis, sicut ignis vehemen-
bonitatis ex propinquitate ad Deum . Quod autem abundanter tius calefacit quam corpus ignitum et sol magis illuminat quam
participat proprietatem alicuius rei, assimilatur ei non solum in luna. Oportet igitur regimen Dei, quod est actio eius secundum
forma sed etiam in actione ; sicut patet quod, eorum quae illumi- suam essentialem bonitatem, esse altius et efficacius quam regimen
5 nantur a sole, quaedam participant lumen solis solum quantum intelligentiae, quod convenit ei secundum participationem boni- 5
ad hoc quod videantur, quaedam vero quantum ad hoc quod tatis divinae . Et inde est quod regimen causae primae, quod est
alia illuminent quod est propria actio solis, sicut patet de luna. secundum essentiam bonitatis, se extendit ad omnes res, cuius
Quia vero forma est principium actionis, necesse est quod omne signum est quod omnia desiderant bonum vel appetitu intellectuali
illud quod ex abundanti participatione influxus superioris agentis vel animali vel naturali . Regimen autem intelligentiae, quod est
10 acquirit actionem eius, habeat duas actiones, unam scilicet secun- ei proprium, non se extendit ad omnia ; non enim diffundit boni- 10
dum propriam formam, aliam vero secundum formam participa- tatem intellectualem in omna, sed solum in illa quae sunt nata
tam a superiori agente, sicut cultellus ignitus secundum propriam intelligere . Unde nec omnia intellectuale bonum appetunt, sed
formam incidit, in quantum vero est ignitus urit . Sic igitur et solum bonum absolute .
supremarum intelligentiarum unaquaeque quae `divina' dicitur
15 habet duplicem actionem, unam quideni in quantum participat
abundanter bonitatem divinam, aliam autem secundum propriam
naturam . Est autem proprium intelligentiae in quantum huius-
24
modi cognoscere res, et ideo intelligentia divina in quantum est
intelligentia est rerum cognoscitiva . Proprium autem est Dei, Causa prima existit in rebus omnibus secundum dispositionem
20 qui est ipsa essentia bonitatis, ut se aliis communicet ; videmus unam, sed res omnes non existant in causa prima secundum dispo-
quod unumquodque, in quantum est perfectum et actu ens, simi- sitionem unam.
litudinem suam aliis tradit . Unde id quod est essentialiter actus
et bonitas, scilicet Deus, essentialiter et primôrdialiter commu- Quod est quia quamvis causa prima recipiens, quod est quia suscipiens
nicat suam bonitatem rebus, et hoc pertinet ad regimen ipsius ; existat in rebus omnibus tamen una- diversificatur : propter illud ergo sus-
25 nam regentis proprium est perducere ea quae reguntur ad debitum quaeque rerum recipit earn secundum ceptum est diversificatum . Influens
modum suae potentiae . Quod est quia vero existens unum non diversum, in-
finem, quod est bonum . Sic igitur intelligentia divina, in quantum ex rebus sunt quae recipiunt causam fluit super omnes res bonitates aequa-
participat abundanter bonitatem divinam, ipsa fit regitiva rerum. primam receptione unita et ex eis sunt liter, bonitas namque influit super
Manifestum est autem quod unumquodque quod agit secun- quae recipiunt eam reception multipli- omnes res ex causa prima aequaliter :
cata, et ex eis sunt quae recipiunt eam res ergo sunt causa diversitatis influxio-
dum propriam et naturalem formam aliquam actionem, vehemen- receptione aeterna et ex eis sunt quae nis bonitatis super res . Procul dubio
3o tius et perfectius agit illam actionem quam illud quod agit eam recipiunt eam reception temporali, et ergo non inveniuntur res omnes in causa
ex eis sunt quae recipiunt eam receptio- prima per modum unum.
n spirituals et ex eis sunt quae reci- Iam autem ostensum est quod causa
NOPen . Pecia via = ABGJLYZ (D piunt eam reception corporali. prima invenitur in omnibus rebus per
Et diversitas quidem receptionis modum unum et non inveniuntur in
non fit ex causa prima sed propter ea omnes res per modum unum.
6 quantum : in quantum N A ILZ etiam quantum B quod quantum Y
om P0 Il 7 illuminent : -nant NO -nenturque A il 9 ex om JY Il partici-
patione : perfectione NOPS2 il superioris : -res ABGLYZ inferiores j il NOPOO . Pecia vi a = ABGJLYZO
10 habeat : ut habeat qD quod habeat NOOS2 quod habet P Il 19 est $ om
NOPOS2 Il 20 videmus add enim Pû Il 22 tradit : -didit JZ il 25 perducere :
1 per participationem : participationem NO Y participatione P secundum
producere ABGJLYZ %D Il 26 sic : si NPOS2 II 27 abundanter : -tur L'Y II
fit : est NOPOS2 Il participationem £2 II 4 altius : alicuius BZI II
13
120 IN LIBRUM DE CAUSIS
PROP . 24a 121
Ergo secundum modum propinqui- modum esse sui . Et non intelligo per
esse nisi cognitionem, nam secundum Dicit ergo primo quod ideo dicuntur res omnes non esse in
tatis causae primae et secundum mo-
dum quo res potest recipere causam modum quo cognoscit res causam pri- causa prima secundum dispositionem unam quia, etsi causa prima
primam, secundum quantitatem illius mam creantem, secundum quantitatem existat in rebus omnibus, in quantum scilicet attingit res omnes
potest recipere ex ea et delectari per illam recipit ex ea et delectatur in ea,
sicut ostendimus.
per effectum suae actionis, tamen unaquaeque res recipit actionem
eam . Quod est quia non recipit res ex eius secundum modum suae virtutis
causa prima et delectatur in ea nisi per . Et exemplificat hoc secundum 5
tres diversitates primas inventas in rebus, quarum prima est secun-
Postquam ostendit modum divini regiminis et sufficientiam dum diversitatem unitatis et multitudinis, quae quidem diversitas
ipsius ad regendum, hic incipit ostendere quomodo divinum regi- pertinet ad ipsas substantias ; nain ea quorum substantia est
men diversimode participatur a diversis . Et primo manifestat hoc simplex, recipiunt causae primae actionem unite, illa vero quorum
in generali, secundo prosequitur in speciali de diversitate rerum substantia est composita, recipiunt eam multipliciter, scilicet secun- is
quae subsunt divino regimini, 25 a propositione, ibi : Substantiae dum modum suae substantiae . Secunda diversitas sumitur ex
5 : Causa
unitae etc . Circa primum ponit talem propositionem parte durationis rerum in suo esse . Quaedam enim recipiunt
prima existit in rebus omnibus secundum dispositionem actionem causae primae receptione aeterna, illa scilicet quorum
unam, sed res omnes non existunt in causa prima esse non subditur motui ; unde eorum duratio in suo esse non
secundum dispositionem unam. variatur secundum prius et posterius . Quaedam vero recipiunt 15
Ad cuius evidentiam considerandum est quod aliquid dicitur actionem causae primae receptione temporali, illa scilicet quorum
10
esse in alio multipliciter : uno quidem modo realiter, alio modo esse subditur motui, et per consequens eorum duratio continuatur
secundum habitudinem actionis et passionis . Secundum igitur secundum successionem prioris et posterioris . Tertiam diversitatem
primum modum dicendum est quod omnia sunt in causa prima ponit ex parte speciei seu formae ipsius rei secundurn quod quae-
uno modo, quia scilicet illud secundum quod omnia sunt in causa dam sunt incorporea secundum suam speciem et ista recipiunt 20
Prima, est una et eadem res, scilicet virtus divina ; sunt enim influentiam causae primae spiritualiter, quaedam vero sunt secun-
15
effectus virtute in sua causa . Causa autem prima secundum hunc dum suam speciem corporea et huiusmodi recipiunt influentiam
modum est in rebus diversimode, quia scilicet causa prima in rebus causae primae receptione corporali . Hoc autem totum quod prae-
causatis est secundum quod eis similitudinem suam imprimit ; missum est, continet propositio quae ponitur in libro PROCLi
diversae auteur res diversimode similitudinem causae primae reci- cxliia , quae talis est : Omnibus quidem dii assunt eodem
25
20 piunt . Sed modo secundo est e converso . Nam causa prima secun- modo, non autem omnia eodem modo diis assunt, sed
dum unum modum agit in omnia et ideo dicitur esse in rebus singula secundum ipsorum ordinem et potentiam trans-
omnibus secundum dispositionem unam ; non auteur omnes res sumunt illorum praesentiam, haec quidem unifor-
recipient eodem modo actionem causae primae et ideo dicitur quod miter, haec autem multiplicatim, et haec quidem per-
res omnes non existant in causa prima secundum dispositionem unam.
Ad cuius propositionis manifestationem tria subsequuntur : nain NOP19Û . Pecia via = ABGJLYZD
25
primo manifestatur propositio, secundo probatur, ibi : Et diver-
sitas quidem etc ., tertio infertur quoddam corollarium, ibi : Ergo 1 omnes res NOP II 6 primas inventas : praedictas inventas LYcp prius
secundum modum etc. inventas GJZ pri(vacat) inventas B vacat A
II 9-10 simplex . . . est om
NOP (hom) il 11 sumitur correxi cum O subditur
NOPOS2 . Pecia via = ABGJLYZO codd Il 20 ista : ita
NPd2 II 25 cxliia : 141 A Z 14 N 182 NOS2 18 P 27 ipsorum
: eorum N J«)
2 divinum : omnium NO Il 7 omnibus rebus OP (D Il 9 unam dispositionem
II
potentiam : -tia NP ABGJL1YZ II
P 0 Il 19 similitudinem : in similitudinem L'Y Il 21 et om NO il 23 dici-
tur : -cit P Y Il 25 propositionis : probationis JZ om A II 27 infertur :
25 - [p. 122 . 2] PROCL., Prop. cxliia .
-fert GY 11
IN LIBRUM DE CAUSIS
122 PROP. 25a
123
petuo, haec autem secundum tempus, et haec quidem dum suam scientiam ; et ideo diversos rerum gradus producit ad
incorporee, haec autem corporaliter. complementum universi . Sed in actione regiminis de quo nunc
Deinde cum dicit : Et diversitas quidem etc ., probat quod agitur, diversitas receptionis est secundum diversitatem recipien-
praemissum est hoc modo . Diversitas enim receptionis ex duobus tium.
5 potest contingere
: quandoque quidem ex agente sive influente, Deinde cum dicit : Ergo secundum modum etc., infert quod- 5
quandoque auteur ex recipiente. Quia enim diversitas causae causat dam corollarium ex praedictis . Si enim diversitas receptionis
diversitatem in effectibus, necesse est ut, si agens sit diversum et influxus causae primae provenit in rebus secundum diversam vir-
recipiens unum [quod] diversitas receptionis causetur ex agente tutem recipientium, cum illa quae sunt propinquiora causae primae
non ex recipiente, sicut aqua quae ex frigido congelatur et ex calido sint maioris virtutis, sequitur quod perfectius recipiant causam
10 dissolvitur
. Si autem e converso agens fuerit unum et recipiens primam et eius influxum. Et quia omnis substantia cognoscens
10
diversum, erit diversitas receptionis ex parte recipientis non ex quanto perfectius habet esse tanto perfectius cognoscit causam
parte agentis, sicut patet de sole qui indurat lutum et dissolvit primam et influxum bonitatis eius, et quanto hoc magis recipit
una, nullam
Ceram . Manifestum est auteur quod causa prima est et cognoscit tanto magis in
eo delectatur, consequens est quod
diversitatem habens, sed ea quae recipient influentiam causae quanto aliquid est propinquius causae primae tanto magis delec-
; diversitas ergo receptionis non est ex causa tetur in ea .
15 primae sunt diversa 15
prima quae est bonitas pura influens bonitatem rebus omnibus,
sed est propter diversitatem recipientium . Sic igitur patet quod
causa prima invenitur in omnibus per modum unum, sed non e
converso . Est auteur attendendum quod duplex est actio causae
20 primae : una quidem secundum quam instituit res, quae dicitur 25
creatio, alia vero secundum quam res iam institutas regit . In
prima igitur actione non habet locum quod hic dicitur, quia, si Substantiae unitae intelligibiles non sunt geneyatae ex ye alia
oportet omnem diversitatem effectuum reducere in diversitatem et omnis substantia stans per essentiam suam est non geneyata ex
recipientium, oportebit dicere quod sint aliqua recipientia quae ye alia.
contra id quod dictum est supra,
25 non sint a causa prima, quod est
18 a propositione : Res omnes habent essentiam Per causam primam. Quod si aliquis dicit : Possibile est alia nisi se et est ipsa causa suae for-
Unde oportet dicere quod prima diversitas rerum secundum quam ut sit generata ex re alia, dicemus : mationis et sui complementi, est com-
habent diversas naturas et virtutes, non sit ex aliqua diversitate Si possibile est ut substantia stans per pleta integra semper.
essentiam suam sit generata ex re alia,
Et non fit causa suae formationis
recipientium sed ex causa prima, non quia in ea sit aliqua diver- procul dubio est substantia illa dimi- et sui complementi nisi propter rela-
3o sitas sed quia est diversitatem cognoscens,
est enim agens secun- nuta indigens ut compleat eam illud
tionem suam ad causam suam semper.
ex quo generatur : et significatio illius Illa ergo comparatio est formatio eius
est generatio ipsa, quod est quia gene-
et ipsius complementum simul.
NOPOÛ . Pecia via = ABGJLYZO ratio non est nisi via ex diminutione
Iam ergo manifestum est quod
ad complementum . Nam, si invenitur
omnis substantia stans per essentiam
16 pura influens boni- res non indigens in generatione sui, id
8 quod seclusi ; c t . Prae f. P . Lxxl II 9 ex l om P Z Il
suam non est generata ex re alia .
est in sua forma et sua formatione, re
21 iam om NOP I I 23 omnem :
tatem : pura influens O pura P influens N I I
25 sint : sunt P JZ id : illud P (D I I 27 oportet
-nium N om OP Il II
: post Y om NOP II 28 non
dicere : si diceretur NQ si dicetur P Il prima NOP'9Û . Pecia vi a = ABGJLYZO
om JZ II
1 scien
ti a
m : essentiam O l B 12 recipit : se recipit ABGJY recipit se L
26 Cf . supra, p . 100 . 9 s . II II
124
125 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 25a
Supra dictum est quod creaturae recipiunt diversimode regi- subsistens, sed, cum per seipsum subsistere sit proprium substan-
men causae primae secundum triplicem diversitatem, scilicet uni- tiae, sequetur secundum hoc quod nulla substantia sit generata.
tatis et multitudinis, quod pertinet ad simplicitatem et composi- Est ergo dicendum quod substantia et essentia rei principaliter
tionem, aeternitatis et temporis, et spiritualis et corporei (corpo- est forma quam principaliter significat definitio. Quaecumque
5 reo autem accidit corruptio et <spirituali> incorruptio) : unde igitur habent formam in materia fundatam, huiusmodi substantiae 5
hic incipit prosequi de praedictis diversitatibus rerum, et primo non sunt stantes per essentiam suain ; immo eorum essentiae, id
de diversitate corruptibilis <et incorruptibilis>, secundo de diver- est formae, innituntur fundamento materiae . Illae ergo substantiae
sitate simplicis et compositi, 28 a propositione, ibi : Omnis substan- sunt stantes per essentiam suam, quae sunt formae tantum, non
tia stans per essentiam suam est simplex etc ., tertio de diversitate in materia, et huiusmodi impossibile est quod sint generatae . Est
10 aeternitatis et temporis, 30 a propositione, ibi : Omnis substantia autem considerandum quod prima propositio concluditur ex hac 10
creata in tempore. Circa primum duo facit : primo ostendit substan- secunda . Supra enim probatum est quod omnes substantiae
tias quasdam esse ingenerabiles, secundo agit de incorruptione intelligentes sunt stantes per essentiam suam, quod habitum est
earum, 26 a propositione, ibi : Omnis substantia stans per seipsam in propositione 15- : Omnis sciens scit etc . Si igitur omnis substan-
est non cadens etc. tia stares per essentiam seam est non generata, sequitur quod omnis
15 Circa primum ponit duas propositiones quarum prima talis substantia intellectualis sit non generata . 45
est : Substantiae unitae intelligibiles non sunt gene- Duarum autem propositarum propositionum prima in libro
ratae ex re alia . Vocat autern substantias unitas substantias PRocLi non invenitur, sed solum secunda quae est xlv a sui libri,
simplices, eo quod omne compositum quamdam multitudinem in talis : bmne authypostaton, id est per se subsistens, inge-
se continet ; intelligibiles autem substantias vocat quae sunt aptae nerabile est . Et haec sola propositio probatur consequenter
20 natae intelligere, quae etiam, cum sint immateriales, sunt intelli- eodem modo hic sicut et in libro PROCLi . Manifestum est enim 20
gibiles actu . Quod autem dicit : Non sunt generatae ex re alia, quod omne generatum est de se imperfectum, quia est ens in
potest intelligi, vel sicut ex materia secundum quod haec praepo- potentia, et ideo indiget quod compleatmr sive perficiatur per illud
sitio ` ex ' importat habitudinem causae materialis, vel sicut ex causa ex quo generatur, id est per generans quod reducit ipsum de poten-
agente secundum quod praedicta praepositio importat habitudinem tia in actum . Et huius signum est quod generatio nihil est aliud
25 causae efficientis ; et hic intellectus magis videtur consonare his quam via quaedam de incompleto ad completum oppositum scilicet 25
quae in probatione commenti ponuntur. ad incompletum praeexistens : termini enim generationis sunt
Secunda propositio est talis : Omnis substantia stans privatio et forma, materia autem secundum quod existit sub pri-
per essentiam suam est non generata ex re alia . Dicitur vatione habet rationem imperfecti, secundum autem quod existit
autem substantia stans per essentiam suam quae est per seipsam sub forma habet rationem perfecti, et sic patet quod generatio
NOPOS2 : Pecia viia = BGYZ ID AJL
NOPOS2 . Pecia via = A BGJLY Z (D . Pecia vii a = BGY Z O A JL
1 seipsum : se NOPS2 II 4 est . . . princip aliter om AJL I (hom)
II 6 essen-
3 et l : vel ABGJL IYZ OD Il 4 corporei : -re N -ris OI II 4-5 corporeo : -re tiae : substantiae NPS2
II 7 fundamento om G e AJLI II 12 est habitum
N -rea P -ri A II 5 spirituali supplevi dubitanter II 7 et incorruptibilis NP II 13 15a : III NP L 2 tertia
£2 II 14 non om AJLI II 16 propositarum
supplevi cum P I I 15 ponit : proponit NOPS2 Il 20 natae om AL' Il 21 actu propositionum : propositio istarum propositionum Y propositionum propo-
hic incipit pecia viia lI 22 ex materia : materialia A JLI II 22-23 praepositio : sitarum Z AJL II 17 xlva : 4ii N BGY 42 d2 ' xii AJL 12 P 54 O
II
propositio cD AJLI II 23 sicut om AJL II 24 praepositio : propositio Z A 19 et om AJLI 20 et om NOS2 GY 24 aliud OP
II Il est II 26 sunt :
om (D II 25 consonare : sonare BGYZ_ (D AJLI II sub AJLI II 28-29 secundum . . . perfecti om NOP AJL I (hom)
II
1 ss . Cf . supra, p . 121 . 5 ss . 11-13 Cf. supra, p . 91 . 2-9 . — 18-19 PROCL ., Prop . xlv a .
126 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 26a 127
est via sive transmutatio de im fier f ecto ad fier f ectum oppositum. tia sit ipsa forma, sequitur quod semper habeat habitudinem prae-
Si igitur est aliquid quod non indigeat aliquo alio ad sui f orma- dictam ad causam primam nec adveniat ei post tempus, sed sit
tionem sed ipsum est causa suce f ormationis, quia scilicet est simul concomitans cum sua substantia quae est forma.
substantia eius forma, sequitur quod talis res sit semper completa Sic ergo mani f estum est quod omnis substantia stares per essen-
5 sive perfecta . Et sic in ea non potest esse transitus de imperfecto tiam suam non generatur ex aliquo . 5
ad perfectum, sed statim per seipsam est ens et unum, ut dicitur
in VIII° Metaphysicae : relinquitur ergo quod omnis substantia
quae est forma subsistens est non generabilis.
Sed, ne ex hoc male intelligeret aliquis quod huiusmodi sub- 26
10 stantiae non haberent causam sui esse, cum supra dictum sit quod Omnis substantia stares Per seipsam est non cadens sub cor-
res omnes habent essentiam per ens primum, manifestat consequen- ruptione.
ter quomodo sit intelligendum quod dictum est . Quod enim
dictum est quod sit causa suce f ormationis et complementi, non est Si autem aliquis dicat : Possibile est
ut substantia stans per seipsam cadat
per essentiam suam non separatur
causa semper, quoniam est inseparabi-
sic intelligendum quasi non dependeat ex alia causa superiori, sed sub corruptione, dicemus : Si possibile lis ab essentia sua, propterea quod causa
15 dicitur esse causa suae (ormationis per hoc quod habet sempiter- est ut substantia stans per seipsam eius est ipsa in formatione sui.
nam relationem ad causam suam primam : unde per comparationem
cadat sub corruption, possibile est ut Et non fit causa suiipsius nisi
separetur eius essentia et sit fixa stans propter relationem suam ad causam
ad suam causam habet simul, id est statim, f ormationem et comple- per essentiam suam sine essentia sua. suam ; et illa relatio est formatio eius
mentum . Ad cuius evidentiam considerandum est quod unum- Et hoè --est inconveniens et impossibile, et propterea, quia est semper relata ad
quoniam propterea quod est una sim- causam suam et ipsa est causa illius
quodque participat esse secundum habitudinem quam habet ad
plex non composita, est ipsa causa et relationis, est ipsa causa suiipsius per
20 primum essendi principium . Res autem composita ex materia causatum simul . Omnis autem caden- modum quem diximus quod non perit
et forma non habet esse nisi per consecutionem suae formae : tis sub corruptione non fit corruptio neque destruitur, quoniam est causa
unde per suam formam habet habitudinem ad primum essendi nisi propter separationem suam a causa et causatum simul, sicut ostendimus
sua ; dura vero permanet res pendens nuper.
principium ; sed quia materia tempore praeexistit formae in hac per causam suam retinentem et servan- Iam ergo manifestum est quod
re generata, consequens est quod non semper habeat praedictam tem eam, non perit neque destruitur. omnis substantia stans per seipsam non
habitudinem ad principium essendi neque simul, cum fuerit mate- Si ergo hoc ita est, substantiae stantis destruitur neque corrumpitur.
25
ria, sed postmodum superveniente forma . Si ergo aliqua substan-
Supra actum est de ingenerabili, hic agitur de corruptibili et
incorruptibili ; et primo de incorruptibili, secundo de corruptibili,
NOPE)û . Pecia vii' = BGYZ (D AJL
27 a propositione : Omnis substantia destructibilis etc . Circa pri-
mum ponitur talis propositio : Omnis substantia stans per
2 si : sic G 2 AIJL Il 3-4 est substantia eius : substantia est eius O substantia
eius est P L substantia eius BYZ D AL' sub eius G J II 7 ergo om NO II
seipsam est non cadens sub corruptione . Quae quidem 40
8 non generabilis correxi cum O ingenerabilis SZ per se generabilis P forma ponitur in libro PROCLI xlvi a , sub his verbis : O m n e a u t hy-
generabilis (D generabilis N BGYZ AJL Il 9 ne : neque BGY (D AJL II postaton incorruptibile est.
10 sit : est NP Il 12-13 quod enim dictum est om P BG (hom) Il 17 causam
om AL' in maiori omiss j II 22 formam om N (D II 23 quia om AJL II NOP(Dû . Pecia vii' = 13 GYZ CD AJL
24 non om AJLI II
3 sua substantia : substantia sua P B L substantia N II 5 suam om 4D
1 PROCL ., Exp . super prop . xlv am . — 5-7 ARIST ., Met . VIII 6,1045 a 26 ss .,
text. 16 ; cf. S . Tx ., In met. VIII, lect . 5, nn . 1762 et 1764 . — 11 Cf.
-nit AJL II xlvi a : 48 NO xcvi AL' xvi II j
AJLI II 6 actum : habitum P Z II 8 27 a : 37 N xvii P AJLI II 11 ponitur :
supra, p. 100. 9-10. 6 Cf, supra, p . 124 ss. — 11-12 PROCL ., Prop. xlvia .
128 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 27 a 129
Ad cuius propositionis evidentiam considerandum est quod, excludit hoc consequenter, ibi : Et non fit causa suiipsius etc.
cum praepositio `per' denotet causam, illud dicitur per se stare sive Et dicit quod hoc non sic intelligendum est quod huiusmodi sub-
subsistere quod non habet aliam causam essendi nisi seipsum . Est stantia sit causa suiipsius quasi non dependeat ab aliqua supe-
autem duplex causa essendi, scilicet forma per quam aliquid actu riori causa agente ; sed hoc dicitur quia huiusmodi substantia per
5 est et agens quod facit actu esse . Si ergo dicatur stans per seip- seipsam habet yelationem ad causam primam in quantum scilicet 5
sum quod non dependet a superiori agente, sic stare per seipsum est causa suae f ormationis . Videmus enim quod res materiales
convenit soli Deo qui est prima causa agens a qua omnes secundae referuntur ad causam primam ut accipiant esse ab ea per suam
causae dependent, ut ex superioribus patet . Si autem dicatur formam ; et ideo substantia cuius tota essentia est forma, habet
per se stans illud quod non formatur per aliquid aliud sed ipsum- per seipsam yelationem semper ad causam seam et non causatur
40 met est forma, sic esse stans per seipsum convenit omnibus sub- ista relatio in huiusmodi substantiam per aliquam aliam formam. 10
stantiis immaterialibus . Substantia enim composita ex materia Et inde est quod dicitur esse causa suiipsius per modum praedictum.
et forma non est stans per seipsam nisi ratione partium, quia Et inde est quod non potest corrumpi, sicut ostensum est.
scilicet materia est actu per formam et forma sustentatur in Patet igitur quod omnis substantia stans per seipsam est
materia, sicut etiam dicitur aliquid movens seipsum ratione par- incorruptibilis.
45 tium, quia una pars eius est movens et alia pars eius est mota.
Sic igitur patet quod stare per seipsum non potent convenire nisi
substantiae quae est forma sine materia ; huiusmodi autem sub-
stantia ex necessitate est incorruptibilis . Manifestum est enim in 1- 27
rebus corruptibilibus quod corruptio accidit per hoc quod aliquid Omnis substantia destructibilis non sempiterna aut est com-
20 separatur a sua causa formali per quam aliquid habet esse in actu ; posita aut est delata super rem aliam.
sicut enim generatio quae est via ad esse, est per acquisitionem
formae, ita corruptio quae est via ad non esse, est per amissionem
formae ; si igitur substantia stans per essentiam suam corrumpe- Propterea quod substantia aut est rumpitur et destruitur.
indigens rebus ex quibus est et est Quod si substantia non est compo-
retur, oporteret quod separaretur a sua causa formali, sed sua composita ex eis, aut est indigens in sita neque delata, est simplex et sem-
25 forma est eius essentia, ergo separaretur a sua essentia, quod est fixione sua et sua essentia deferente . per non destruitur neque minuitur
impossibile . Non ergo est possibile quod substantia stans per Cum ergo separatur deferens eam, cor- omnino.
seipsam corrumpatur.
Sed ne aliquis credat quod huiusmodi substantiae stantes per Postquam ostendit quae sit conditio substantiae incorrupti- 15
essentiam suam non dependeant ab aliqua superiori causa agente, bilis, hic ostendit conditionem substantiae corruptibilis, ponens
hanc propositionem : Omnis substantia destructibilis non
NOPOf2 . Pecia viia = BGYZ OD AJL NOPOf2 . Pecia viia = BGYZ O AJL
2 non om NP II sic om AJL II intelligendum est : est intelligendum AJL
6 non : nota AJL Il 7 qui : quae P J II causa prima AJL
II qua : quo intelligendum Y II 3 quasi : quod q) AJL II dependeat : -deant N L II
Z I. II 8 patet om N BGYZ AJL' scitum est û II 10 stans om NOP II aliqua : alia BGYZ A il 4 quia : quod NO Il 9 suam : scilicet BGYZ O AJL' I I
14 etiam om AJL II 15 est $ om P AJL II 16 sic : si AL quod N II 23 si : sic non om AJL' Il 10 substantiam : -tia P (D Il aliam : aliquam P GY AL I I
AJL II suam : scilicet BGYZ (D AJL' 1123-24 corrumperetur : -petur 0 AJL II 11 suiipsius : sui AJL Il 16 substantiae om AJL Il 17 destructibilis : corrup-
24 oporteret . -tet (D AL il separaretur : repararetur BGZ ID AJL reparetur Y Il tibilis AJL II
26 non ergo est possibile : non est ergo possibile Z non ergo possibile O
quia impossibile est P om N 1128 ne : neque AL' 1129 causa superio ri P J II 11 Cf . supra, p . 128 . 18-27 .
130 IN LIBRUM DE CAUSIS
PROP . 28a 131
sempiterna aut est composita aut est delata super
rem aliam. Et haec eadem propositio ponitur in libro PROCLI
xlviiia .
28
Huius auteur propositionis probatio est quia, si omne quod
5 est stans per seipsum est incorruptibile, ut probatum est, necesse Omnis substantia stans fiey essentiam suam est simplex et non
est quod omne quod corrumpitur non sit stans per seipsum sed dividituy.
indigeat aliquo sustentante . Quod quidem contingit duobus
modis : uno modo sicut toturri indiget partibus ad sui constitu- Quod si dixerit aliquis : possibile est ex re viliori et res vilior ex re me-
tionem, unde partibus ab invicem discedentibus sequitur corruptio ; est ut dividatur, dicemus : si possibile liori, quando est omnis pars eius sei-
10 alio modo quia forma non est subsistens sed indiget ad sui fixionem est ut substantia stans per se dividatur uncta ab omni parte eius.
et est ipsa simplex, possibile est ut Quare est universitas eius non suffi-
subiecto de f erente . Et ideo quando subiectum de f evens sit indispo- essentia partis eius sit per essentiam ciens per seipsam, cum indigeat par-
situm ad talem formam, necesse est quod fiat separatio formae a eius iterum sicut essentia totius. Si tibus suis ex quibus componitur . Et
subiecto, et ita sequitur corruptio. Unde manifestum est quod ergo possibile est illud, redit pars hoc quidem non est de natura rei
super seipsam, et est omnis pars eius simplicis immo de natura substantia-
omnis substantia corruptibilis vet est composita ex diversis par- rediens super seipsam, sieut est reditio rum compositarum.
15 tibus per quarum dissolutionem sequitur corruptio totius, sicut totius super essentiam suam ; et hoc Iam ergo constat quod omnis sub-
patet in corporibus mixtis, aut forma indiget materia vel subiecto est impossibile . Si ergo est impossi- stantia stans per essentiam suam est
bile, substantia stans per seipsam est simplex et non dividitur ; et, quando
ad sui sustentationem, et ita per transmutationem subiecti sequitur indivisibilis et est simplex. non recipit divisionem et est simplex,
corruptio, sicut patet in corporibus simplicibus et in accidentibus. Si autem non est simplex sed est non est recipiens corruptionem neque
Et ideo possumus hoc corollarium accipere quod, si aliqua composita, pars eius est melior parte destructionem .
substantia non est composita sed est simplex, neque est delata super et pars eius vilior parte, ergo res melior
20
subiectum, quasi indigens eo ad suum esse, sed est stans in seipso,
hoc omnino est incorruptibile ; sicut patet in intelligentia et in Postquam prosecutus est diversitatem substantiarum secun-
anima intellectuali, de qua manifestum est quod non est forma dum generationem et corruptionem, hic prosequitur de diversitate
delata super materiam cui dat esse, ita scilicet quod ei totaliter substantiarum quae potest attendi secundum simplicitatem et
25 innitatur, quia sequeretur quod nulla eius operatio esset sine com- compositionem . Et inducit ad hoc duas propositiones quarum
munione materiae corporates, quod patet esse falsum ex his quae secunda videtur esse conversa prioris . Prima ergo talis est : 5
probantur in III' De anima. Omnis substantia stans per essentiam suam est sim-
plex et non dividitur . Quae etiam propositio ponitur in libro
PROCLI xlviia, sub his verbis : Omne authypostaton impar-
NOPOS2 . Pectic vii a = BGY ZO A JL
tibile est et simplex.
Ubi primo considerandum videtur quod simplex et impar- 10
2 haec om AJL I II 4 autem om BGYZ %D AJL II 5 seipsum : se NOP19 S2 tibile est idem subiecto, differunt auteur ratione : nam `impartibile'
II
7 indigeat : -get Z ib II 9 ab : ad AJL Il 11 deferente : differente N G
AJL II deferens : differens N A II 20 sed est simplex : sed simplex est B NOPOSZ . Pecia viia = BGYZ O AJL
sed simplex AJL sicut simplex P II est a om NO (D II 25 sequeretur : -quitur
3 secundum : per NPOS2 om O II 5 esse om NOP II est om AJL I II
AJL II
6 essentiam suam : suam essentiam AJL essentiam Z I I 7 ponitur : propo-
nitur A JL Il 10 et om N BGYZ A JLI Il 11 impartibile : et partibile BGZ
5 Cf . supra, pp . 127 ss. — 25-27 A RIST ., De an. III 7 ss., text . 1 ss . ; cf. JLI partibile A et impartibile qD II
S . Tx ., In de an. III, lect . 7 ss .,
8-9 PROCL., Prop . xlvii a.
PROP . 28 a 133
132 IN LIBRUM DE CAUSIS
Quod autem id quod est stans per seipsum sit simplex, id est
dicitur aliquid per privationem divisionis, quia scilicet non est in
non compositum ex multis, probatur duplici ratione . In, omni
multa divisibile ; simplex' auteur dicitur aliquid per privationem composito ex pluribus partibus necesse est ponere quemdam par-
compositionis, quia scilicet non est ex multis compositum . Primo tium ordinem, ut scilicet una pars eius sit melioy et alia vilior.
ergo probatur quod substantia per se stans sit indivisibilis, secundo
Multa enim ad unum constituendum ordine quodam perveniunt sicut 5
5 quod sit simplex.
et ab uno multitudo ordine quodam progreditur . Unde videmus
Primum autem melius probatur in libro PROCLi quam hic.
quod in compositione corporis naturalis forma est praestantior
Est enim haec eius probatio . Si enim, inquit, partibile est, authy-
materia et in compositione corporis mixti unum elementum domi-
Postaton ens, id est per se subsistens, instituet Partibile seipsum,
natur et in compositione partium animalis unum membrum est
et totem ipsum vertetur ad seipsum, et omne in omni seipso erit. principalius alio et in partibus alicuius continui una pars magis 10
10 Hoc autem impossibile . Impartibile ergo authypostaton . Ad cuius accedit ad punctum, quod est principium magnitudinis, quam alia.
evidentiam considerandum est quod hic accipitur esse aliquid
Si ergo aliquid compositum ex pluribus partibus sit stans per
stans per seipsum non ratione partis, ut scilicet una pars eius
seipsum, oportebit quod quaelibet pars eius sit stans ex qualibet
stet per aliam sicut accidit in substantiis materialibus, sed ratione et ita pars melioy dependebit ex parte viliori et e converso.
totius, ut scilicet totum stet per se totum . Unumquodque autem
Secunda ratio est quia omne quod est stans per seipsum, est 15
15 convertitur ad id per quod stat sicut effectus ad causam, et
sibi sufficiens in suo esse, non indigens alio ad sui subsistentiam ;
oportet quod sit in eo sicut in suo fundamento . Si ergo aliquid
per quod non excluditur dependentia a causa agente sed a causa
partibile sit stans per seipsum, oportebit quod quaelibet pars eius formali et materiali subsistentiam praestante . Omne autem com-
stet per quamlibet et quaelibet fundetur in qualibet ; quod est positum ex partibus non est sibi su fcciens, sed indiget ad sui sub-
impossibile, quia sic sequeretur quod una et eadem pars eius sistentiam Partibus ex qui bus componitur, quae se habent in 20
20 esset causa et effectus simul respectu eiusdem, quod est impossi-
habitudine causae materialis ad totum . Ergo nullum compositum
bile . ex partibus est per se stans . Omnis igitur substantia per se stans
In hoc autem libro probatur sic . Illud quod convenit alicui est simplex. Sciendum tamen est quod haec secunda ratio distincte
per seipsum, convenit cuilibet parti eius, si sit partibile . Si igitur ponitur in libro PROCLi, sed in hoc libro inducitur per modum
aliquid partibile sit stans per seipsum, oportebit quod quaelibet conclusionis. 25
25 pars eius stet per seipsani, et ita non innitetur alteri ad constitu-
tionem totius . Haec autem probatio non est adeo efficax, quia
non est necessarium quod quidquid per se convenit alicui toti NOPOS2 . Pecia vii" = BGY Z (D A JL
conveniat singulis partibus eius . Est enim quoddam totum simi-
lium partium ut aer et aqua, et quoddam dissimilium ut animal 3 quemdam : quamdam BG J Il 4 pars om NOP Z
II 7 corporis : -ralis
3o et domus. AJLI 12 aliquid : -quod NOPSZ G
II II 15 quia : quod NOPOS2 II 18 autem
om AJLI II 22 omnis : quare AJLI om YO II
NOPOS2 . Pecia vii" = BGY ZO A JL
4 sit : est NOPOS2 II 7 inquit : in quid N YZ A j aliquid B Il 16 aliquid :
-quod NOd2 BYZ (D II 17 eius pars NOP II 18 qualibet : quilibet JL
quibus A II 24 aliquid : -quod NOPd2 B II partibile om AJL II 26 probatio :
propositio N iD II 27 necessarium : -riam Y AJ II 28 conveniat : -nit AJL II
7-10 PROCI. ., Exp . super prop . xlviiam .
134 IN LIBRUM DE CAUSIS
PROP . 30a 135
Huius ergo propositionis superinductae ponitur probatio talis.
Ostensum est enim supra quod nulla substantia stans per seipsam
29 cadit sub generatione . Onnes autem substantiae quae mensurantur
Omnis substantia simplex est stans per seipsam, scilicet per tempore secundum suam substantiam cadent sub generatione . Per
essentiam seam. hoc enim secundum suam substantiam a tempore mensurantur 5
quod eorum esse substantiale variatur per generationem et cor-
ruptionem. Relinquitur ergo quod nulla substantia stans per
Nam ipsa est creata sine tempore et cadentes sub generatione. seipsam cadat sub tempore, sed est superior omnibus substantiis
est in substantialitate sua superior Iam ergo manifestum est quod
temporalibus.
substantiis temporalibus. Et signifi- omnis substantia stans per essentiam
catio illius est quod non est generata suam non est nisi in non tempore, et Possumus autem ex hac proposition sic probata concludere 10
ex aliquo, quoniam est stans per essen- quia est altior et superior tempore et illarn quae praemittitur . Si enim hoc est proprium substantiae per
tiam suam ; et substantiae generatae rebus temporalibus.
ex aliquo sunt substantiae compositae
se stantis quod sit non cadens secundum suam substantiam sub
tempore, hoc autem convenit omni substantiae simplici, quia omnis
substantia generabilis cadens sub tempore est composita ex materia
Hic ponitur propositio conversa prioris, quae talis est : omnis et forma., $elinquitur quod omnis substantia simplex sit stans 15
substantia simplex est stans per seipsam, scilicet per per selpsam, quod fuit primo propositum.
essentiam suam . Sciendum tamen est quod haec propositio in
commento non probatur, sed interponitur quiddam quod probatur,
5 scilicet quod substantia stans per seipsam est creata sine tempore
et est in substantialitate sua superior substantiis temporalibus * . Et 30
haec est li a propositio libri PROCLI sub his verbis : Omne authy-
postaton exemptum est ab his quae tempore mensu- Omnis substantia creata in tempore aut est semper in tempore
rantur secundum suam substantiam. et tempos non superfluit ab ea quoniam est creata et tempos aequa-
10 Ubi considerandum est quod hoc quod dicitur secundum suam liter, aut superfluit super tempos et tempos superfluit ab ea quoniam
est creata in quibusdam horis temporis.
substantiam potest referri vel ad ipsas substantias temporales,
quarum esse substantiale variationi subiacet, unde secundum suam Quod est quia si creata sequuntur
substantiam tempore mensurari dicuntur, vel potest referri ad sub- se ad invicem et substantiam superio-
tiis sempiternis, et sunt substantiae
abscisae a tempore, creatae in quibus-
stantias per se stantes, quae secundum suarn substantiam sunt rem non sequitur nisi substantia ei simi- dam horis temporis . Non est ergo
substantiis temporalibus superiores. lis, non substantia dissimilis ei, sunt possibile ut continuentur substantiae
15
substantiae similes substantiae supe- creatae in quibusdam horis temporis
riori, et sunt substantiae creatae a cum substantiis sempiternis, quoniam
NOPOf2 . Pecia vii' = BGYZD AJL quibus non superfluit tempus, ante non assimilantur eis omnino. Substan-
substantias quae assimilantur substan- tiae ergo sempiternae in tempore sunt
2 est om N A Il 4 quiddam quod : quiddam per quod L quoddam quod PO
quaedam quod BGY AJL quaedam quae ZO II 5 creata : causata NO NOPOn . Pecia vii' = BGY Z (D A JL
7 propositio : -tione AJL Il 13 mensurari : -re AJL II
3 autem : enim NOPOS2
7-9 PROCL ., PYop . lia . II 6 esse substantiale ; essentiale AJL' substan-
tiale P II 8 cadat : -dit NOPOSZ
II 11 praemittitur : praetermittitur AL
13 autem : enim NOPOS2 II
19. * In arabico textu hae~ voces `interpositae', ut dixit S . Ta ., textum prae-
bent propositionis. 2-3 Cf . supra, pp. 124 ss.
14
136 IN LIBRUM DE CAUSIS
PROP . 30a
137
illae quae continuantur cum substan- bilitatem suam inter substantias quae
tiis sempiternis, et sunt mediae inter sunt supra tempus et inter substantias
sitionem : Omnis substantia creata in tempore aut est
substantias fixas et inter substantias quae sunt sub tempore, scilicet cadentes semper in tempore et tempus non superfluit ab ea
Bectas in tempore. sub generatione et corruptione, et aggre-
Et non est possibile ut substantiae gabunt inter substantias bonas et inter quoniam est creata et tempus aequaliter, aut super-
sempiternae quae sunt supra tempus, substantias viles, ut non priventur fluit super tempus et tempus superfluit ab ea quia
sequantur substantias temporales crea- substantiae viles substantiis bonis et est creata in quibusdam horis temporis . 5
tas in tempore, nisi mediantibus sub- priventur omni bonitate et omni con-
veniente, et non sit eis remanentia
Ad cuius evidentiam considerandum est quod, quia tempus
stantiis temporalibus sempiternis in
tempore. Et istae quidem substantiae neque fixio. est numerus motus, omnis substantia mobilis dicitur esse creata
non factae sunt mediae, nisi quia ipsae Iam ergo ostensum est ex hoc quod in tempore . Est autem duplex substantia mobilis
durabilitatis duae sunt species qua-
. Una quidem
communicant substantiis sublimioribus cuius motus est in toto tempore, sicut corpus caeleste cuius
in permanentia et communicant sub- rum una est aeterna et altera tempo-
stantiis temporalibus abscisis in tem- ralis, verumtamen una durabilitatum motus tempori adaequatur eo quod tempus est primo et per se 10
pore per generationem . Ipsae enim duarum est stans quieta et durabilitas mensura motus caeli et per illum motum mensurat omnes alios
quamvis sint sempiternae, tamen per- altera movetur. Et una earum aggre- motus . Et hoc sive ponamus quod motus caeli semper fuerit
manentia earum est per generationem gatur et operationes eius omnes simul
et motum . Et substantiae sempiternae neque quaedam earum est ante quam-
et semper sit futurus, ut ARISTOTELES posuit et quidam alii philo-
cum tempore sunt similes substantiis dam, et altera est currens extensa, sophi, sive etiam motus caeli non semper fuerit nec semper sit
sempiternis quae sunt supra tempus per quaedam operationes eius sunt ante
futurus, ut fides ecclesiae docet, quia sic etiam motus caeli adae- 15
durabilitatem et non assimilantur eis quasdam . Et universalitas unius earum
quatur tempori ; non enim tempus fuit antequam motus caeli
in motu et generation . Substantiae est per essentiam suam, et universalitas
autem sectae in tempore non assimi- alterius est per partes suas quarum inciperet nec erit tempus postquam motus caeli esse desierit.
lantur substantiis sempiternis quae sunt unaquaeque est seiuncta suae compari
per modum primum et postremum.
Unde omnibus modis substantia caelestis corporis ratione sui
supra tempus per aliquem modorum.
Si ergo non assimilantur eis, tunc non Iam ergo manifestum est quod motus est semper in tempore et tempus non excedit ipsam, sed ad
possunt recipere eas neque tangere eas. substantiarum quaedam sunt quae invicem adaequantur . Quaedam vero substantiae mobiles sunt, 20
Necessariae ergo sunt substantiae sempiternae sunt supra tempus, et ex
eis sunt sempiternae aequales tempori
quarum esse et motus non est in toto tempore sed in aliqua parte
quae tangunt substantias sempiternas
quae sunt supra tempus, et erunt tan- et tempus non superfluit ab eis, et ex temporis, sicut patet de substantiis generabilibus et corruptibi-
gentes substantias Bectas in tempore. eis sunt quae abscisae sunt a tempore libus . Et quia huiusmodi substantia non habet habitudinem ad
Ergo aggregabunt per motum suum et tempus superfluit ab eis ex superiori
earum et ipsarum inferiori, et sunt
totum tempus sed ad partem temporis, invenitur autem aliqua
inter substantias sectas in tempore et
inter substantias sempiternas quae sunt substantiae cadentes sub generatione pars temporis maior duratione eorum et aliqua pars minor,,4nde 25
supra tempus et aggregabunt per dura- et corruption. est quod huiusmodi substantia excedit tempus quantum ad aliquam
eius partem, quae scilicet est minor duratione eius ; et iterum
Postquam prosecutus est de diversitate rerum quae est secun- exceditur a tempore quantum ad illam partem quae est maior
dum generationem et corruptionein, et simplicitatem et composi- duratione eius . In libro enim PROCLI invenitur haec propositio
tionem, hic tertio prosequitur de diversitate quae est secundum lva planius et brevius, sic : Omne quod secundum tempus
30
temporale et aeternum . Et circa hoc duo facit . Primo ostendit subsistit, aut eo quod semper tempore est, aut ali-
5 quomodo aliqua dupliciter sunt sempiterna et temporalia, secundo quando in parte temporis hypostasim habens.
ostendit quomodo est simul et aeternum et temporale, ibi : Inter
rem cuius substantia etc . ; vel in prima ponit ordinem temporalium NOPOS2 . Pecia vii a = BGYZ(D AJL
ad invicem, in secunda ordinem aeternorum ad invicem, ibi :
6 est om NP BYO A JL il 14 sive
Inter rem cuius substantia etc . Circa primum ponit talem propo- : si A JL'
esse AL Il 24 autem : aut B in A enim O (D JL II
il 17 erit : est P Z Il desierit
26 huiusmodi om AJL'
29 enim : autem NPOS2 Il
NOPOSè . Pecia vii' = BGY Z(D A JL
9 talem om A JL' 1 30-32 PRocL., Prop . lv a.
PROP . 30a
138 IN LIBRUM DE CAUSIS 139
Ad praemissae autem propositionis manifestationem primo movetur . Hoc enim convenit cum superiori quidem in hoc quod
ponitur probatio, secundo infert quoddam corollarium, ibi : Iam est semper esse, cum inferiori vero extremo in hoc quod est moveri.
ergo ostensum est ex hoc etc . Probatio autem ponitur eadem in Utitur autem nomine `generations' communiter pro qualibet
utroque libro . Ita enim procedit ordo rerum ut similia se invicem transmutatione, quia in quolibet motu includitur generatio et
; ea vero quae sunt penitus dissimilia non subse- corruptio, ut dicitur in VIII° Physicorum . Sic igitur substantiae
5 subsequantur 5
quuntur se invicem in gradibus rerum, nisi per aliquod medium. quae semper moventur, scilicet caelestia corpora, contingunt secun-
Sicut videmus quod animal perfectum et planta sunt dissimilia dum quamdam similitudinem utrumque extremum ; et per ea
penitus quantum ad duo : nam animal perfectum est sensitivum coniunguntur quodammodo substantiae superiores immobiles sub-
et mobile motu processivo, planta autem neutrum horum habet ; stantiis inferioribus generabilibus et corruptibilibus, in quantum
10 natura ergo non procedit immediate ab animalibus perfectis ad
scilicet virtus superiorura substantiarum defertur ad generabilia 10
plantas, sed producit in medio animalia imperfecta, quae sunt et corruptibilia per motum caelestium corporum.
sensibilia cum animalibus et immobilia cum plantis . Manifestum Ex his autem inducit consequenter quoddam corollarium, sci-
est autem quod substantiae spirituales quae parificantur aeter- licet quod duplex est perpeiuitas vel perpetua durabilitas : una
nitati, ut supra dictum est, et substantiae generabiles et corrupti- quidem per modum aeternitatis, alia vero per modum totius tem-
poris, et differunt hae perpetuae durationes tripliciter . Primo qui-
15 biles, sunt penitus dissimiles : nam substantiae spirituales et sunt 15
semper et sunt immobiles, quorum neutrum convent substantiis dem quia perpetuitas aeternalis est fixa, stans, immobilis ; perpe-
generabilibus et corruptibilibus . Unde oportet ponere inter haec tuitas autem temporalis est fluens et mobilis, in quantum tempus
duo extrema aliquod medium quod sit simile utrique extremo, ut est raénsura motus, aeternitas autem accipitur ut mensura esse
immobilis . Secundo quia perpetuitas aeternalis est tota
sic gradus rerum procedant per similia. simul
quasi in uno collecta ; perpetuitas auteur temporalis habet successi-
20 Et sic PROCLUS investigando procedit . Inter id quod est vara extensionem secundum Prius et Posterius quae sunt de ratione
20
semper immobiliter ens et id quod est aliquando mobiliter, non
temporis. Tertio quia perpetuitas aeternalis est simplex,
potest inveniri nisi triplex medium : scilicet id quod semper move- tota
secundum seipsam existens ; sed universalitas
tur, id quod aliquando immobiliter est, id quod aliquando est . Hoc sive totalitas perpe-
autem tertium non potest esse medium, quia id quod aliquando tuitatis temporalis est secundum diversas partes sibi succedentes.
25 est idem est ei quod aliquando movetur, quod diximus esse extre-
mum . Similiter etiam nec potest esse medium id quod aliquando NOPOS2 . Pecia vii« = BGY Z ID A JL
immobiliter est . Impossibile est enim esse aliquod tale : nihil enim
desinit esse nisi per aliquam transmutationem, unde id quod
4 includitur add tunc NOOS2
immobiliter est non potest esse aliquando ens sed est semper ens. II 6 contingunt : pertingunt N attingunt
OP II 7 per : propter NO 10 scilicet om AJL
Relinquitur ergo quod medium inter id quod semper est immo- II II 11 corporum om AO
3o 12 consequenter om NOP II 13 perpetuitas
om AJL' II 19 quia add in A'L'
biliter et inter id quod aliquando est mobiliter sit id quod semper
4-5 ARIST ., Phys . V III
NOPOQ . Pecia vii« = BGYZ(D AJL 3 1 254 a 11-12, text. 24 ; cf. S . Tx., In phys . VIII,
lect . 6, n. 2 ; cf. supra, p. 12 . 1-2 .
1 autem om AJL' Il 4 procedit : est OPS2 om N II 5 subsequantur :-quatur
. immo-
AJLI II 11 imperfecta : perfecta NP B'GYZ AJL' II 21-23 non . .
biliter om NPSZ (hom) II 22 potest om AJLI II 23 est' add et OP II est a om
id N II
AJLI II 27 enim' om NO II 29 est' om BZ D II 30 quod' add illud OP
13-14 Cf. supra, p. 15 .6 . — 20-23 PROCL ., Exp . super prop
. lvam
140 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 31a 141
Et videtur hic sumi momentum aeternitatis vel temporis pro
mensuratione, ut scilicet illud dicatur esse in momento aeternitatis
31 quod aeternitate mensuratur, et in momento temporis quod tem-
pore mensuratur . Haec etiam propositio ponitur cvi a
in libro
Inter rem cuisis substantia et actio suet in momento aeternitatis PROCLI, sub his verbis
: Omnis eius quod omniquaque aeter- 5
et inter rem cuisis substantia et actio suet in momento temporis nale est secundum substantiam et operationem, et eius
existeras est medium, et est illud cuius substantia est ex momento quod substantiam habet in tempore, medium est
aeternitatis et operatio ex momento temporis.
quod hac quidem aeternale est, hac auteur tempore
mensuratur.
Quod est quia res cuius substantia ipsius actio cadat sub tempore . Im- Posset autem alicui videri quod hoc medium sit corpus cae-
possibile namque est ut sit res cuius 10
cadit sub tempore, scilicet quia tempus leste, quod quidem secundum substantiam suam incorruptibile est,
continet eam, est in omnibus disposi- substantia cadat sub tempore et actio
tionibus suis cadens sub tempore, quare eius sub aeternitate : sic enim actio sed motus eius tempore mensuratur . Sed hoc non bene dicitur.
et eius actio cadit sub tempore : quo- eius melior esset ipsius substantia ; Nam in praecedenti propositione illud quod semper movetur posi-
niam, quando substantia rei cadit sub hoc autem est impossibile. tum est simpliciter inter temporalia . Ut enim in IV* Physicorum
tempore, procul dubio et eius actio Manifestum igitur est quod inter
PHILOsop Hus dicit : Slcut tempus mensurat motum, ita nunc tem-
cadit sub tempore . Res auteur cadens res cadentes sub tempore cum suis 15
sub tempore in omnibus dispositionibus substantiis et suis actionibus et inter poris mensurat mobile . Unde corpus caeleste quod movetur, non
res quarum substantiae et actiones
suis seiuncta est a re cadente sub aeter- est in momento aeternitatis, sed in momento temporis . Et prae-
nitate in omnibus dispositionibus suis. sunt cadentes sub momento aeternita-
tis sunt res cadentes sub aeternitate
terea: motus non est actio eius quod movetur, sed magis passio
Continuatio autem non est nisi in rebus
similibus . Necesse est ergo ut sit res per substantias suas et cadentes sub est autem actio moventis, ut dicitur in III' Physicorum.
alia tertia media inter utrasque, cuius tempore per operationes suas, sicut
ostendimus.
Principium auteur motus est anima, ut in 2" propositione habi- 20
substantia cadat sub aeternitate et tum est . Quia ergo anima nobilis secundum se est immobilis,
In praecedenti propositione manifestatus est ordo tempora-
lium ad invicem, hic autem manifestatur ordo aeternorum ad invi- NOPOS2 . Pecia viia — BGYZO AJL
cem . Et primo ponitur inter aeterna aliquid quod est omnimodo
aeternum et aliquid quod est quodammodo aeternum et quodam- 1 hic sumi momentum
5 modo temporale . Secundo manifestatur conditio eius quod est
quodammodo aeternum et quodammodo temporale, 32 a propo-
: sic sumi momentum N quod
d2 hic sumi motum Z hoc momentum sumi AL hoc momentum suum
3-4 et . . . mensuratur om NP (hom) Il
sumat momentum
11
4 ponitur : proponitur AJL 11 cvi a :
j
sitione, ibi : Omnis substantia etc . Circa primum ponitur talis 206 Z scilicet vi AL' xvi La I1 5 omnis eius : omne ens N omnis entis P
omnis propositio eius G a AL 11 omniquaque : omni quem A JLI
propositio : Inter rem cuius substantia et actio sunt in AJLI II tempore : -rale AB -ribus P
Il 8 haca : hune
momento aeternitatis et inter rem cuius substantia et II 12 tempore : in tempore Z J
13 illud : id O Z II
I I 15 philosophus dicit : dicitur P Z 11 17-18 praeterea :
10 actio sunt in momento temporis existens est medium, propterea N prima P AJL 11 19 III0 : 4 NP IIII Z 11 21 anima nobilis
et est illud cuius substantia <est> ex momento aeter- scripsi cum A 2
S2 nobilis anima P nobilis NOA' anima O mobilis BGYZ«)
nitatis et operatio ex momento temporis. AJL' motor La II esta om AJLI
II
NOPOS2 . Pecia viia = BGYZ(D AJL
5-9 PROCL ., Prop . cvia. — 13-14 Cf. supra, p
. 137 . 8-20 . — 14-16 ARIST.,
Phys . IV 11, 219 b 22-23, text . 104 ; cf . S
1 praecedenti propositione : propositione N propositione praemissa O . TH ., In phys . IV , lect . 18, n . 4 . —
19 A RIST ., Phys. III 3, 202 a 26-27, text . 19
manifestatus : -festus (D A JL II 3 aliquid : -quod NPSZ I1 omnimodo : ; cf. S . TH ., In phys . III,
supplevi cum 0 11 lect. 5, n . 3 . — 20 Cf. supra, p . 15 . 20-21 .
omnino NOS2 1 ~ 6 321, : 31 Y J xxxi G AL Il 11 est
142 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP. 32a 143
actio autem eius est motus, consequens est ut anima secundum
suam substantiam sit in momento aeternitatis, eius vero actio sit
in tempore . Corporis vero quod movetur et substantia et operatio
est in tempore ; intelligentiae vero et substantia et actio est in 32
momento aeternitatis. Omnis substantia cadens in quibusdam suis dispositionibus sub
Huius autem propositionis probatio est similis probationi prae- aeternitate et cadens in quibusdam suis dispositionibus sub tempore
missae propositionis . Supra enim dictum est quod gradus entium est ens et generatio simul.
continuantur sibi invicem secundum quamdam similitudinem ;
unde ea quae sunt totaliter dissimilia consequuntur se invicem
Omnis enim res cadens sub aeter- differentia . Si ergo est simile ei in
10 in ordine rerum per aliquod medium quod habet similitudinem cum nitate est ens vere et omnis res cadens omnibus suis dispositionibus, tunc
utroque extremorum . Res auteur illa cuius substantia et actio est sub tempore est generatio vere . Si unum eorum non est primum et alterum
in tempore, totaliter dissimilis est illi cuius substantia et actio est ergo hoc ita est, tunc, si res una est secundum . Et si unum eorum non est
cadens sub aeternitate et tempore, est simile alteri in omnibus suis disposi-
in aeternitate, ergo necesse est ut inter eas sit tertia yes media, vel ens et generatio non per modum unum tionibus, tunc unum eorum est primum
ita quod substantia eius cadat sub aeternitate et actio sub tempore, immo per modum et modum. et alterum secundum . Illud ergo in
15 vel e converso . Sed hoc esse non potest quod alicuius rei sub- Iam ergo manifestum est ex eo quod quo est unitas fixa non inventa ex
diximus quod omne generatum cadens alio, est unum primum verum, sicut
stantia sit in tempore et actio in aeternitate, quia sic actio esset altior per substantiam suam sub tempore est ostendimus ; et illud in quo est unitas
et melior quam substantia et effectus quam causa, quod est impos- habens substantiam pendentem per ens inventa ex alio est praeter unum pri-
sibile . Relinquitur ergo quod illa res media sit secundum substan- purum quod est causa durabilitatis et mum verum . Si ergo est ex alio, est
causa rerum sempiternarum omnium et ex uno primo acquisita unitas . Pro-
tiam suam in momento aeternitatis et secundurn operationem in rerum destructibilium. venit ergo inde ut uni puro vero et
20 tempore . Et hoc est quod probare intendimus. Necessarium est unum faciens adi- reliquis unis sit unitas iterum et non
pisci unitates et ipsum non adipiscatur, sit unitas nisi propter unum verum quod
sed reliquae unitates omnes sunt acqui- est causa unitatis.
sitae . Et illius quidem significatio est Iam ergo manifestum est et planum
NOPGû . Pecia vii" = BGY ZD A JL
quod dico : si invenitur unum faciens quod omnis unitas post unum verum
acquirere non acquisitum, tunc quae est acquisita creata ; verumtamen unum
differentia inter ipsum et primum acqui- verum primum est creans unitates
6 autem om NO 11 propositionis om A JL 11 7 quod om N BGY7. ID A JL 11
rere faciens ? Non enim potest esse faciens acquirere non acquisitum, sicut
8 continuantur : -nuatur GAJLi om B 1110 in om AJL3 1118 ergo om AJLI 11 quin aut sit simile ei in omnibus suis ostendimus .
18-19 sit secundum substantiam suam scyipsi secundum suam substantiam sit dispositionibus, aut sit inter utraque
POA secundum substantiam suam est O sit quae secundum substantiam
suarn est SZ secundum substantiam sumatur N sit secundum substantiam
scilicet BGZO A JL sit secundum substantiam Y 11 Quia in praecedenti propositione probatum est esse aliquam
rem cuius substantia est in aeternitate et actio in tempore, con-
7 ss . Cf, supra, p . 138 . 4 ss . sequenter huiusmodi substantiae conditionem ostendit in hac ultima
propositione, dicens : Omnis substantia cadens in qui-
busdam suis dispositionibus sub aeternitate et cadens
in quibusdam suis dispositionibus sub tempore est
ens et generatio simul . Et haec eadem propositio ponitur
NOPOfà . Pecia vii' = BGY Z gD A JL
6 est om AJL' Il
144 IN LIBRUM DE CAUSIS PROP . 32 8 145
cvii a in libro PROCLi, sub his verbis : O m n e q u o d h a c q u i d e m TONICi ponebant plures deos . Non enim ponebant omnes ex aequo,
aeternale hac autem temporale, et ens est simul et sed unum ponebant primum, qui nihil participabat, sed est essen-
generatio. tialiter unum et bonum ; alios vero deos ponebant inferiores parti-
Ad huius autem propositionis manifestationem tria facit . Pri- cipantes ipsum unum et bonum . Et huius probationem inducit
s mo praemittit probationem propositionis inductae, quae quidem quia de primo et supremo deo manifestum est quod nihil parti-
tota dependet ex significatione nominum . Quia enim aeternitas cipat, alioquin non esset prima causa omnium ; semper enim
est tota simul, carens successione praeteriti et futuri, ut supra participans praesupponit aliquid prius quod est per essentiam.
habitum est, id quod est in aeternitate dicitur ens, quia semper Sed quod omnes alii du Sint participantes, probat per hoc quia si
est in actu . Tempus autem consistit in successione praeteriti et primus deus est unum essentialiter et non participative, aut aliquis
10 futuri, unde id quod est in tempore est quasi in fieri, quod signi- aliorum deorum est similiter unum et sic in nullo differt a primo, 10
ficat nomen generationis . Quod ergo est totaliter in aeternitate, aut oportet quod sit unum participative . Si enim ipsum unum
est totaliter ens ; quod auteur est totaliter in tempore, est totaliter est essentia primi, oportet quod si aliquid ab eo differat, quasi
generatio . Quod vero est secundum aliquid in tempore et secun- secundum post ipsum existens, non sit tale quod essentia eius sit
dum aliquid in aeternitate, est simul ens et generatio. ipsum unum, sed sit participans unitatem.
15 Secundo ibi : Iam ergo manifestum est etc ., inducit quoddam Et hoc est quod hic proponitur, quod necesse est ponere unum 15
corollarium. Est enim talis dispositio entium quod inferiora a primum faciens adipisci unitates, id est a quo participant unitatem
superioribus dependent . Unde necesse est quod id quod est tota- quaecumque sunt unum, et ipsum non adipiscitur, id est non parti-
liter generatio, quasi substantiam et operationem habens in tem- cipat unitatem ab aliquo alio . Et huius quidem probatio indu-
pore, dependeat ab eo quod est simul ens et generatio, habens citur quae praemissa est.
20 substantiam in aeternitate et operationem in tempore . Hoc autem Et sic terminatur totus liber de causis . Sint gratiae Deo 20
necesse est quod dependeat ab eo quod est totaliter in aeternitate omnipotenti, qui est prima omnium causa.
secundum substantiam et operationem ; et hoc ulterius dependeat
ab ente primo quod est supra aeternitatem, quod est principium
durationis rerum omnium et sempiternarum et corruptibilium.
~ NOPOd2 . Pecia vii a = BGYZ O AJL
25 Tertio ibi : Necessarium est unum faciens etc., ostendit quod
ab isto uno primo omnia dependeant . Et ad intellectum huius 2 participabat : -pat BZ AJL Il 3-4 alios . . . bonum NPO (hom) Il 4 huius :
quod hic dicitur, sumenda est cxvi a propositio PROCLi, quae talis eius NPOd2 II 5 quia om AJL I II primo et supremo deo : deo et supremo
deo NOd2 deo et supremo OIP deo supremo 0 8 II 6 causa prima AJL II
est : Omnis deus participabilis est, excepto uno . Quae 8 sint : sunt P GZ (D AJL II participantes : participant vel AJL I II quia :
quidem propositio <ponitur> ab eo ad ostendendum quomodo PLA- quod NOPOS2 II 9 aut : et non BGYZ O AJL II 10 differt : differunt NO
differet Y$ II 11 aut : autem B (D item AJL II 15 proponitur : ponitur NP G
NOPOSZ . Pecia vii a = BGYZ O AJL proponit j I I 20 totus om AJL I II sint : sunt AJLI II 21 causa add amen OSZ II
4 huius : eius NOPOS2 II autem om Z AJL II manifestationem propositionis
AJL II 8 in aeternitate est AJL II 10 in fieri : in JLI id A II 12 est tota- 4 ss . Cf . PROCL ., Exp . super prop . cxviam .
liter : ens totaliter est AJL est totum Z I I 14 est : et OP Il simul : simplex
NPO Il 21 ab eo : de hoc A om JLI I I 22 dependeat : -det NOPOS2 I I
23 ab ente : habente AL' Il 26 uno primo : primo uno N Y uno O I I
27 est om AJLI II cxvia correxi 160 NOPOS2 BGYZ qD clx AJL II 28 est $
om AJL II 29 ponitur supplevi cum 0 inducitur il 11
1-3 PROCL., Pvop . cvii a . — 6-8 Cf . supra, pp . 11 . 25-12 . 11 . — 28 PROM,
Prop, cxvia ; cf. supra, p . 18 . 22-23 .
TABLE DES AUTEURS 147
AvERROÈS 34 .13 PLATO : 15 .17, 18 .8, 27 .22
In Phys. V III 1, 252 a 10 -b 6 : 75 PLATONICI : 12 .15, 13 .15-16, 14 .20,
7-8 22 .13, 23 .23, 28 .5 .11-12,
BOETHIUS 29 .10, 30 .1, 33 .6, 38 .7,
TABLE DES AUTEURS De cons . Phil. V , prosa 6 : 12 .9-1 1 41 .19, 44 .2 .13-17, 47 .9,
58 .10, 67 .20, 68 .1 .21,
CITÉS PAR SAINT THOMAS DIoNYslus : 29 .11, 95 .4, 103 .19 (sen 79 .15, 82 .13, 87 .21-22,
tentia Dionysii), 24 .6, 92 . 6, 94 . 19, 96 . 20, 103 .16,
33 .12 104 .2,106 .4-5 .15,144 .29,
Cael. hier. II 3 : 43 .17-18 (positiones platonicae) 22 .8
Les chiffres renvoient aux pages et lignes du texte
VII 2 : 107 .8-9 24 .12, 27 .15, 38 .4-5,
XII 2 : 69 .21-23 78 .15, 82 .3, 94 .13
ARISTOTELES : 15 .18, 87 .23, 137 .13, IX 9, 1051 a 29-32 : 45 .12 XV 3 : 72 .6-8
PROCLUS 2 .22 .26, 14 .19, 78 .14,
(sententia Aristotelis) 38. X 4, 1055 a 33 ss . : 32 .4 De div . nom . I 4 : 47 .19-22 88 .6 ;'I ("
14-15, 67 .26, 83 .8, (doc- 9, 1058 b 1 ss . : 32 .2 5 : 46 .8-11, 58. Prop . xiia 58 .6-7 .8 .12-16 `< <
trina Aristotelis) 104 .3 XII 7, 1072 b 24 ss . : 24 .10- 17-18 Prop. xv a 51 .28 ss ., 88 .7-8
12, 79 .11-12, II 8 : 85 .22-24
De an . II 4, 415 b 8 : 86 .21 Prop, xvia 88 .11-12
103 .20-23 IV 1 : 69 .12-13,
415 b 13 : 79 .10-11 Prop . xviiia 22 .17-19
9, 1074 b 30 ss . : 83 .12ss. 92 .1-2
415 b 8-23 : 15 .18, Prop . xliiia 89 .7-8
10, 1075 a 13-15 : 67 .26ss. 2 24 .16, 25 .18 ss.
87 .23 Prop . xliv a 89 .13-15
12, 424 a 18-19 : 102 .2-3 Phys. I 5, 189 a 3-4 : 32 .3 e
i 3 28 .16-18 Prop . xlv a 125 .18-19, 126 .1
III 3, 429 a 1-2 : 46 .4-6 9, 191b 35–192a16 V2 20 .12-15 Prop. xlvia 127 .11-12
4, 429 b 10 ss. : 47 .14-15 28 .1 4 20 .20-21 Prop. xlviia 131 .8-9, 132 .7-10
430 a 1 : 69 .5-7 II 2, 194 b 13 : 38 .29-30 5 28 .20-23 Prop, xlviiia 130 .2-3
430 a 1-2 : 92 .6-9 III 1, 200 b 15-20 : 50. VII 2 68 .13-16 Prop . lia 134 .7-9
7 ss. : 130 .25-27 30-31 3 107 .2-3 Prop . lv a : 137 .30-32, 138 .20-23
3, 202 a 26-27 : 141 .19 X3 12 .20, 16 .18 ss. Prop . Ivia 5 .18-20, 7 . 5 ss ., 8 .29
De caelo I 3, 269 b 18 ss. :49. IV 11, 219 a 17-19 : 12 . 7 XII 2 : 112 .7-8
5 Prop . lviia .21-23, 8 .5 ss.
21-22 219 b 22-23 : 141. Theol . myst . I 3 : 43 .7-10 Prop. lxxxiii a 89 .20-21, 90 .11-12
De gen . an. II 3, 736 a 24 : 6 .8 14-16 Prop . lxxxvia : 30 .15-18
EMPEDOCLES : 52 .17
VI 1-2, 232 a 18 – 233 a 17 : Prop . lxxxvii a 13 .22-23
De part . an . I 5, 644 b 32-34 : 50 .28-29 EPICUREI : 109 .11 Prop . lxxxviiia 13 .6-8
2 .10
VII 2, 243 a 4 : 37 .1 Prop . lxxxix a 30 .9-14
FIDES (christiana, catholica) : 12 .16-17,
Eth . Nic . V I 1, 1139 a 12-14 : VIII 3 1 254 a 11-12 : 12 .1-2, Prop . xciia : 94 .3-7 . 28-29, 95 .6-9,
16 .17, 25 .9, 38 .31, 41 .23, 67 .27,
46 .21 139 .4-5 96 .19, 97 .17-19
74 .26, 104 .3, (fides ecclesiae)
9, 1142 a 18 ss . : AUCTOR HUIUS LIBRI : 14 .5 .14 .18, 20. ÿ 137 .15, (doctrina catholica) 83 .9, Prop . xciiia : 95 .21-22
2 .10 ss. 22, 22 .6, 26 .1, Prop. xcva 98 .11-12
(veritas) 23 .22
101 X 7, 1177 a 12-14 :1 .4 28 .24, 33 .12, 35. Prop. ciia .1-5, 102 .16-17,
1, 37 .10, 38 .3. GREGORIUS : 38 .31 103 .10-11 .13
Met. II 1, 993 b 9-11 : 2 .3 ss. Prop . ciiia : 78 .9-10 .20-22, 79 .13-
5, 41 .17 .21, 42. Dial. IV 6 : 25 .14
993 b 24-25 : 22 .20 14 .20 ss.
993 b 26-31 : 2 .2 1, 44 .17, 61 .20, HORATIUS :
73 . 22, 78 . 22, 80 Prop . cvia 141 .5-9
2, 994 a 20 ss. : 65 .24- Poet . 25 : 73 .22-23
7 .21, 95 .1 .5, Prop . cviia 144 .1-3
25
113 .23, 115 .15 NATURALES ANTIQUI 77 .11-12 Prop . cxia 105 .16- 106 .3
994 b 17 ss. : 65 .24-
Prop . cxva 115 .1-3 .4 ss ., 116 .19 ss.
25 AUGUSTINUS : 38 .31 Nov. TEST. :
– Prop. cxvia 18 .22-23, 144 .28
III 6, 1003 a 11 ss . : 23. X V III 41 : 109 .10-14 Io. X V II 3 : 2 .12-13
Civ . Dei Prop . Cxxii a 109 .23-27, 111 .1-4
22 ss ., 79 .15 ss.
De Trin. III 4 : 25 .13 PERIPATETICI : 12 .15, 14 .20 Prop . cxxiiia 43 .19–44 .1, 44 .27-
VIII 3, 1043 b 36 – 1044 a 2 :
28, 46 .24-25, 47 .4-5
32 .5 Super Gen . ad litt . II 8 : 68 .17-21 PHILOSOPHI : 15 .15, 16 .10, 21 .1, 73 .7, Prop, cxxviia : 112 .13-14, 113 .26 ss.
6, 1045 a 26 ss . : 126 .5-7 18 : 25 .10-11 74 .24-25, 137 .13-14 Prop . cxxixa 19 .24-28
t 4
148 TABLE DES AUTEURS
Prop . cxxxiva 117 .7-9 Prop . clxxxiiia 36 .9-12
Prop . cxxxviiia 27 .12-14 Prop . clxxxvia 90 .2-3, 91 .13-15
15 Prop, cxliia
121-25–122 .2 Prop . cxcia .23-25
81 Prop . clxviia .15-16, 83 .2-7 Prop . cxcva 85 .9-11 .14, 87 .13-14
Prop . clxixa 14 .28–15 .1 Prop . ccia : 18 .3-6
50 Prop . clxxia .9, 51 .12-26, 53 .6-7 TABLE DES MATIERES
73 Prop . clxxiia .18-20 .24 QUIDAM : 12 .22, 22 .5, (aliqui) 70 .2,
Prop . clxxiiia 56 .1-3 (ponentes aeternitatem mun-
Prop . clxxiv a 73 .20-21 di) 75 .3-4, (ponentes caelum
Avant-Propos vii
Prop . clxxviia 67 .12-14, 69 .14-15. animatum) 21 .1-2, (ponentes
19, 71 .5 .16 corpora caelestia animata) Introduction xili
Prod . clxxxiia : 36 .7-8 16 .10-11, 61 .20, 86 .10
1 . Partie historique et doctrinale xv
1 . Le Liber de causis au moyen âge xv
2 . Esquisse d'une interprétation doctrinale xxxv
3 . Le commentaire de saint Thomas . Problèmes littéraires xxii
Genre littéraire et titre XxxII
Date xxxiii
Authenticité xxxvi
_ Sources et méthode xxxvi
4 . La divisio textus de saint Thomas xxxviii
II . Partie critique . . XL
1 . Manuscrits . . XL
2 . Editions . . LII
3 . La tradition universitaire . . LIv
4 . La tradition indépendante . . LvIII
5 . Exemplar ou exemplaria? . . LxI
6 . Caractéristiques de l'apographe . . Lxvl
7 . Méthode suivie pour cette édition . Lxxl
Table des sigles . . Lxxly
Texte . 1
Table des auteurs cités par saint Thomas . 146
Table des ouvrages cités en abrégé dans les apparats . . . . 149
TABLE DES OUVRAGES CITÉS EN ABRÉGÉ
DANS LES APPARATS
BARDENHEwER = O . Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift Cber
das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causis, Freiburg ira
Breisgau 1882.
Dionysiaca = Dionysiaca. Recueil donnant l'ensemble des traductions latines
des ouvrages attribués au Denys de l'Aréopage . . . par Dom Ph . Chevallier,
2 vol ., Bruges 1937-1950.
Dodds = Proclus. The Element of Theology . A revised Text . . . by
E . R . Dodds, Oxford 1933.
ç, j V ansteenkiste = C . V ansteenkiste, Procli elementati¢ theologica translata a
_
Guilelmo de Moerbeke (Textus ineditus), dans Tifdschrift voor Philosophie
13 (1951) 263-302 et 491-531.
Les oeuvres de S . Thomas sont citées d'après l'édition Léonine ou à
défaut d'après l'édition Marietti ; pour les opuscules, on a cité d'après l'édi-
tion Perrier ou Mandonnet ; pour la Somme de Théologie, on s'est plusieurs
fois référé aux apparats de l'édition canadienne (ed . Oitaviensis : Ottawa
1941-1945).
Pendant l'impression de cet ouvrage, le P. C . Vansteenkiste a publié
des Notes sur le commentaire de saint Thomas du Liber de causis, dans
Etudes et recherches 8 (1952) 171-191 . Ces notes offrent les variantes des
manuscrits romains et vaticans (un . 36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44 de la liste
ci-dessus, pp . xLVrit ss .), disposées en référence aux pages et lignes de l'édi-
tion Mandonnet . Ces collations, qui n'ont malheureusement pas pu être
utilisées ici, complètent l'apparat critique de la présente édition où, on le
sait, toutes les variantes individuelles des manuscrits ont été négligées .