Vous êtes sur la page 1sur 10

UnebiopolitiquemineureentretienavecGiorgioAgamben

GiorgioAgambenestphilosophe.Ilanotammentthoris,danslalignedeFoucault,la
biopolitique.Unestructuredepouvoirtrsancienne,dontilfaitremonterlagnalogie
lAntiquitoccidentaleetquinacessdespandredepuis,jusqudevenirlaformedominantede
lapolitiquedanslestatsmodernes:untatdexceptiondevenulargle.Lobjetpropredela
biopolitique,cestlavienue(z),quidsignaitchezlesGrecslesimplefaitdevivre,
communtouslestresvivants(animaux,hommesoudieux),distinctedelaviequalifie(bios)
quiindiquaitlaformeoulafaondevivrepropreunindividuouungroupe.Lobjetdela
souverainet,selonGiorgioAgamben,cestnonpaslaviequalifieducitoyen,bavardetbardde
droits,maislavienueetrduiteausilencedesrfugis,desdportsoudesbannis:celledun
homosacerexpossansmdiationlexercice,sursoncorpsbiologique,duneforcede
correction,denfermementoudemort.Aumodledelacit,censrgirlapolitiqueoccidentale
depuistoujours,ilopposeceluiducamp,nomosdelamodernit,paradigmedecette
politisationdelavienuequiestdevenulordinairedupouvoir.Lastructuredelapolitique
occidentale,nousditil,anestpaslaparole,cestleban[1].
Cettethseauneactualitvidente.Lesmesuresdesantpublique,demiseautravail,decontrle
delimmigrationoulaprohibitiondesdroguesrvlentlanatureminemmentbiopolitiquedes
politiquespubliquescontemporaines.Ellessappliquentprcismentdesviesnuesprisesdansles
catgoriesetlesdispositifsdunpouvoirquilestraitentcommetellesviesexposeset
administres.Onpenseimmdiatementauxsanspapiers,biensr,objetsdecampstrslittraux,
trsrels.Maisaussiauxusagersdedrogues,enjointsausoinouincarcrs;auxchmeurs,
enjointsautravailoucondamnslamisredunwelfaredeplusenpluschiche;oubiendautres.
anestsansdoutepasunhasardsilesrcentsdbatssurlePACSontvulaprolifrationde
mtaphoresanimalires.AuParlementmme,curthoriquedescitsparlementaires,lebioscde
lepaslazdsquonlgifresurdesvies.
MaisGiorgioAgambennesentientpasundiagnosticconceptuel.plusieursreprises,ilappelle
etannonce,dunemanireassezprophtique,uneautrepolitique[2].Cellecisedploiera
ncessairementaulieummeosexercelasouverainetmoderne,parcequonnychappepas.
Celleci,pourtreautre,devrasinonsenabstraire,dumoinslaffronter,oulesubvertir.Orilse
pourraitbienquelesgroupeslesplusexpossaubiopouvoirsoiententrain,depuislexprience
quilsenfontetlesrsistancesquilsluiopposent,dinventerlalternativequeGiorgioAgamben
appelledesesvux.Prisdanslesappareilsdubiopouvoir,sansvritableopportunitdensortir
(commechapperaupouvoirmdicallorsquonestatteintparleVIH,ladministrationduwelfare
lorsquonnapasderevenus,auxguichetsdesprfectures,auxcentresdertentionouauxzones
dattentelorsquonnapasdepapiers,etc.?),cesgroupesinvententunebiopolitiquemineure,en
contrepointdecelledeladversaire.Enrevendiquantdequoivivre:destraitementsanti
rtroviraux,unrevenuminimumgaranti,desdrogueslgalesetsres,etc.Enaffrontantlepouvoir
loilsexerce:auguichetdesadministrations,danslesbureaucratiessanitaires,dansles
tribunauxordinaires,etc.Encherchant,enquelquesorte,lebiosdeleurz.
Sinousavonssouhaitvousrencontrer,cestenparticulierpourvousinterrogersurlautre
versant,silonpeutdire,delabiopolitiquedontvousparlez.Uncertainnombrede
mouvementsceux,prcisment,dontnoussommesissusoudontnoussommesproches:
celuidessanspapiers,celuidesprcaires,celuidesmaladesdusidaoucelui,mergent,des
usagersdedroguessedploientexactementdanslelieupolitiquequevousavezidentifi:

danscettezonedindictinctionentrepublicetpriv,corpsbiologiqueetcorpspolitique,z
etbios,danscettatdexceptionquiestdevenulargle.Ordecesmouvementsvous
parlezpeu,ouindirectement.Ilsrdententrevoslignes,maispluttcommeobjets(des
camps,duwelfareoudupouvoirmdical)quecommesujets.Vousanalysezavecprcisionla
biopolitiquemajeure,celledelennemi,dontvoustracezminutieusementlagnalogie,dont
lefoyer,ditesvous,seraitcethomosacer,vienueexposeaupouvoirsouverain,etdont
vousexaminezattentivementlesdispositifs,commelecamp;maisvousdlaissezles
biopolitiquesderiposteouderappropriation,lesbiopolitiquesmineures,notre
biopolitique,pourainsidire:celledAC!,descollectifsdesanspapiersoudActUp.Vousen
pensezpourtantlapossibilit,etlancessit:Cest,ditesvous,partirdeceterrain
incertain,dezoneopaquedindiffrenciation,quenousdevonsaujourdhuiretrouverle
cheminduneautrepolitique,dunautrecorps,duneautreparole.Jenesauraisrenoncer
sousaucunprtextecetteindistinctionentrepublicetpriv,corpsbiologiqueetcorps
politique,zetbios.Cestlquejedoisretrouvermonespacel,ouennulautrelieu.Seule
unepolitiquepartantdecetteconsciencepeutmintresser.Maisvousnexplorezpasles
formesconcrtesdeluttequipratiquent,prcisment,lapolitiquedepuiscetteconscienceet
cetteexpriencedeltatdexception.Ornyatilpasl,justement,lorsquedeschmeurs
rclamentunrevenugaranti,lorsquedesmaladesdusidaexigentdestraitements,oulorsque
desusagersdedroguerevendiquentdesdroguessres,lembryondecetteautrebiopolitique
quevousappelezdevosvux?
Dansunsens,ilfaudraitpluttrenverserlaquestion.Cestpluttdesacteursenquestionquil
faudraitattendreunerponse.Celadit,silesmouvementsetlessujetsdontvousparlezrdent
entremeslignespluttcommeobjetsquecommesujets,cestquejevoislunproblmemajeur:
laquestiondusujet,prcisment,quejenepeuxconcevoirquentermedeprocessusde
subjectivationetdedsubjectivationoupluttcommeuncartouunresteentrecesprocessus.
Quiestlesujetdecettenouvellebiopolitique,oupluttdecettebiopolitiquemineuredontvous
parlez?Cestunproblmetoujoursessentieldanslapolitiqueclassique,lorsquilsagitdetrouver
quiestlesujetrvolutionnaire,parexemple.Ilyadesgensquicontinuentdeposerceproblme
danslesensancienduterme:celuidelaclasse,duproltariat.Cenesontpasdesproblmes
obsoltes,maisdsquonseposesurlenouveauterraindontonparle,celuidubiopouvoir,dela
biopolitique,leproblmeestautrementdifficile.Parcequeltatmodernefonctionne,mesemblet
il,commeuneespcedemachinedsubjectiver,cestdirecommeunemachinequibrouille
touteslesidentitsclassiqueset,danslemmetemps,Foucaultlemontrebien,commeunemachine
recoder,juridiquementnotamment,lesidentitsdissoutes:ilyatoujoursuneresubjectivation,
uneridentificationdecessujetsdtruits,decessujetsvidsdetouteidentit.Aujourdhui,ilme
semblequeleterrainpolitiqueestuneespcedechampdebatailleosedroulentcesdeux
processus:enmmetempsdestructiondetoutcequitaitidentittraditionnellejeledissans
aucunenostalgiebiensretresubjectivationimmdiateparltat;etpasseulementparltat,
maisaussiparlessujetseuxmmes.Cestcequevousvoquiezdansvotrequestion:leconflit
dcisifsejouedsormais,pourchacundesesprotagonistes,ycomprislesnouveauxsujetsdont
vousparlez,surleterraindecequejappellelaz,laviebiologique.Eteneffetilnenestpas
dautre:ilnestpasquestion,jecrois,derevenirloppositionpolitiqueclassiquequispare
clairementprivetpublic,corpspolitiqueetcorpspriv,etc.Maisceterrainestaussiceluiquinous
exposeauxprocessusdassujettissementdubiopouvoir.Ilyadoncluneambigut,unrisque.
CestcequemontraitFoucault:lerisqueestquonseridentifie,quoninvestissecettesituation
dunenouvelleidentit,quonproduiseunsujetnouveau,soit,maisassujettiltat,etquon

reconduisedslors,malgrsoi,ceprocessusinfinidesubjectivationetdassujettissementqui
dfinitjustementlebiopouvoir.Jecroisquonnepeutpaschapperauproblme.
Sagitilldunrisqueouduneaporie?Toutesubjectivationestellefatalementun
assujettissement,oupeutondgagerquelquechosecommeunemaxime,unerecettede
subjectivation,quipermettraitdchapperlassujettissement?
DanslesdernierstravauxdeFoucault,ilyauneaporiequimesembletrsintressante.Ilyadune
parttoutletravailsurlesoucidesoi:ilfautsesoucierdesoi,danstouteslesformesdepratique
desoi.Etenmmetemps,plusieursreprises,ilnoncelethmeapparemmentoppos:ilfautse
dprendredesoi.Ilditplusieursfois:Onestfinidanslaviesilonsinterrogesursonidentit;
lartdevivre,cestdtruirelidentit,dtruirelapsychologie.Doncilyabieniciuneaporie:un
soucidesoiquidoitaboutirunedprisedesoi.Unemaniredontonpourraitposerlaquestion,
cest:questcequecestquunepratiquedesoi,nonpascommeprocessusdesubjectivation,mais
quinaboutiraitaucontrairequunedprise,quitrouveraitsonidentituniquementdansune
dprisedesoi?Ilfaudraitpourainsidiresetenirenmmetempsdanscedoublemouvement,
dsubjectivationetsubjectivation.videmment,cestunterraindifficiletenir.Ilsagitvraiment
didentifiercettezone,cenomanslandquiseraitentreunprocessusdesubjectivationetun
processuscontrairededsubjectivation,entrelidentitetunenonidentit.Ilfaudraitidentifierce
terrain,parcequecestceterrainquiseraitceluidunenouvellebiopolitique.Cestprcismentce
quifait,mesyeux,lintrtdunmouvementcommeceluidesmaladesdusida.Pourquoi?Parce
quilmesemblequel,onnesidentifiequesurleseuildunedsubjectivationabsolue,quiparfois
peuttremmelerisquedelamort.Ilmesemblequonsetientldansceseuil.Jaiessayunpeu
danslelivresurAuschwitz,proposdutmoignage,devoirletmoincommemodledune
subjectivitquineseraitquelesujetdesapropredsubjectivation.Letmoinnetmoignederien
dautrequedesapropredsubjectivation.Lerescaptmoigneuniquementpourles
Musulmans[1].Cequimintressaitdansladernirepartiedecelivre,ctaitvraimentdidentifier
unmodledusujetcommecequiresteentreunesubjectivationetunedsubjectivation,uneparole
etunmutisme.Cenestpasunespacesubstantiel,cestpluttuncartentredeuxprocessus.Mais
lcenestquundbut.Ontouchepeineiciunenouvellestructuredelasubjectivit,maiscest
trscompliqu,cesttoutuntravailfaire.Ilfaudraitvraiment...Cestunepratique,pasun
principe.Jecroisquonnepeutpasavoirdeprincipesgnraux,sauftreattentifnepasretomber
dansunprocessusderesubjectivationquiseraitenmmetempsunassujettissement,cestdire
ntreunsujetquedanslamesuredunestratgieoudunetactique.Cestpourcelaquilesttrs
importantdevoirdanslapratiquequechacunouquelesmouvementsontdeuxmmescomment
sedessinentceszonespossibles.Etapeuttrepartout,entravaillantpartirdecettenotionde
soucidesoichezFoucault,maisenladplaantdansdautresdomaines:toutepratiquedesoi
quonpeutavoir,mmecettemystiquequotidiennequestlintimit,toutesceszonesolonctoie
unezonedenonconnaissanceouunezonededsubjectivation,quecesoitlaviesexuelleou
nimportequelaspectdelaviecorporelle.Lonatoujoursdesfiguresounsujetassistesa
dbcle,ctoiesadsubjectivation,toutcela,cesontdeszonesquotidiennes,unemystique
quotidiennetrsbanale.Ilfauttreattentiftoutcequinousdonneraitunezonedecegenre.Cest
encoretrsvague,maiscestcelaquidonneraitleparadigmedunebiopolitiquemineure.
Vousprsentezlidentitcommeunrisque,uneerreurdusujet.Nyatilpas,nanmoins,une
paisseurmatrielledesidentits,neseraitcequedanslamesureoladversairenousassigne
elles,quecesoitparlaloi(pensezauxloissurlimmigration)ouparlinsulte(pensezaux

injureshomophobes),quilesrendpourainsidireobjectives?Endautrestermes,quelle
margededsubjectivationnosconditionssocialesnouslaissentelles?
JetravailleencemomentsurleslettresdePaul.Paulposeleproblme:Questcequelavie
messianique?Quallonsnousfairemaintenantquenoussommesdansletempsmessianique?
Quallonsnousfaireparrapportltat?Etlilyacedoublemouvementquiatoujoursfait
problme,quimesembletrsintressant.Paulditenmmetemps:Restedanslacondition
sociale,juridiqueouidentitaire,danslaquelletutetrouves.Tuesesclave?Resteesclave.Tues
mdecin?Restemdecin.Tuesfemme,tuesmari?Restedanslavocationdanslaquelletuast
appel.Maisenmmetemps,ildit:Tuesesclave?Netensouciepas,maisfaisenusage,
profitesen.Cestdirequilnestpasquestionquetuchangesdestatutjuridique,ouquetu
changestavie,maisfaisenusage.Ilprciseensuitecequilveutdireparcetteimagetrsbelle:
commesinon,oucommenon.Cestdire:Tupleures?Commesitunepleuraispas.Tu
terjouis?Commesituneterjouissaispas.Estumari?Commenonmari.Astuachetune
chose?Commenonachete,etc.Ilyacethmeducommenon.Cenestmmepascomme
si,cestcommenon.Littralement,cest:Pleurant,commenonpleurant;mari,comme
nonmari;esclave,commenonesclave.Cesttrsintressant,parcequondiraitquilappelle
usagesdesconduitesdeviequi,enmmetemps,neseheurtentpasfrontalementaupouvoirreste
danstaconditionjuridique,danstavocationsocialemaislestransformentcompltementdans
cetteformeducommenon.Ilmesemblequelanotiondusage,encesens,esttrsintressante:
cestunepratiquedontonnepeutpasassignerlesujet.Turestesesclave,mais,puisquetuenfais
usage,surlemodeducommenon,tunesplusesclave.
Commentuntelusagepourraitiltreproprementpolitique,ousousconditionspolitiques?
Parcequilseraitpossibledyvoiruneconversiondepensestrictementindividuelleou
thique,oummereligieuse,entoutcassingulireetprive,disons,aveclesguillemets.
Quellerelationcetteconversionvisvisdesonproprestatut,quipermetdeneplustreun
sujet,entretientelleaveclapolitique?Enquoiestcequeancessitedelacommunaut,de
lalutte,duconflit,etc.?
Biensr,onconsidreparfoiscethmechezPaulcommerelevantdelintriorisation.Maisjene
croispasdutoutquilsagissedecela.Sonproblme,cestaucontraireceluidelaviedela
communautmessianiquelaquelleilsadresse.Parexemple,cethmedelusage,onlevoit
ressortirsousuneformetrsforteunecritiquedudroitdanslemouvementfranciscain,ole
problmeestceluidelaproprit:cesordresquipratiquentlapauvretextrmerefusenttoute
proprit,etenmmetempsilsdoiventfaireusagedecertainsbiens.Ilyacetteoccasionun
conflittrsfortaveclglise,danslesensolgliseveutbienadmettrequilsrefusentundroitde
propritquilsoitundroitdepropritdelindividu,ouundroitdepropritdelordreparce
quilslerefusentmmeentempsquordre,maisellevoudraitquilsclassifientleurconduitede
viecommedroitdusage.Cestquelquechosequiexisteencore:lusufructus,ledroitduser,en
tantquespardudroitdeproprit.Euxinsistentaucontraire,etcestlleconflit:ilsdisent:
Non,cenestpasundroitdusage,cestdelusagesansdroit.Ilsappellentcelaususpauper,
lusagepauvre.Cestvraimentlidedouvrirunezonedeviecommunautairequifaitusage,mais
quinapasdedroit,etnenrevendiquepas.Dailleurs,lesFranciscainsnecritiquentpasla
proprit,ilsenlaissenttouslesdroitslglise:Laproprit?Nousnenvoulonspas.Nous
nousenservons.Onpeutdoncdirequeceproblmeestpurementpolitique,oudumoins
communautaire.

Nanmoins,estcetreabsolumentunhasardsilesrfrencesquevousconvoquezpour
pensercettealternativeappartiennentlasphrereligieuse?Parmoment,vouslire,ilya
dansladsignationdecetteautrepolitique,oudecetteautrestatutdupolitique,quelque
chosecommeuntonprophtique.Vouscrivezparexemple:Cestpourquoi,silonnous
permetdavanceruneprophtiesurlapolitiquequisannonce,cellecineseraplusuncombat
pourlecontrleoulaconqutedeltatpardenouveauxoudancienssujetssociaux,mais
unelutteentreltatetlenontat(lhumanit),disjonctionirrmdiabledessingularits
quelconquesetdelorganisationtatique.Quelleplaceaccordezvouscesrfrencesetce
tonldansvotretravail?
CequimintressedanslestextesdePaul,cenestpastellementledomainedelareligion,maisce
domaineponctuelquiaaffaireaveclereligieuxmaisquineconcidepasaveclui,quiestle
messianique,cestdireundomainetrsprochedupolitique.L,cestpluttunautreauteurquia
tdcisifpourmoi,quinestpasdutoutreligieux:cestWalterBenjamin,quipensele
messianiquecommeparadigmedupolitique,oudisonsdutempshistorique.Cestpluttceladontil
estquestionpourmoi.Etjepenseeneffetquelamaniredont,danslapremireThsesurle
conceptdhistoire,Benjaminintroduitlathologieentantquentitqui,mmecache,doitaiderle
matrialismehistoriqueremporterlapartiecontresesennemis,resteungestetrslgitimeettrs
actuel,quinousdonne,justement,lesmoyensdepenserautrementletempsetlesujet.Alorsvous
parliezduprophte...Cesjoursci,jtaisentraindcouterlescoursenregistrsdeFoucault,
notammentceluioildistinguequatrefiguresdelavridictiondansnotreculture:leprophte,le
sage,letechnicien,etpuisceluiquilappelleleparrsiasts,celuiquialecouragededirelavrit.
Leprophteparleaufutur,etnonpasensonnom,maisaunomdequelquechosedautre.Le
parrsiasts,aucontraire,aveclequelFoucaultsidentifiesansdoute,parleensonnom,etdoitdire
cequiestvraimaintenant,aujourdhui.Biensr,ilditquecenesontpasdesfiguresspares.Mais
moijerevendiqueraispluttlafigureduparrsiastsquecelleduprophte.Bon,leprophte,cest
videmmenttrsimportant,etcestmmeunecatastrophequilaitquittnotreculture:lafiguredu
prophte,ctaitcelleduleaderpolitiquejusquilyacinquanteans;ilacompltementdisparu.
Maisenmmetemps,ilmesemblequonnepeutpluspenserundiscoursquisadresseaufutur.Il
fautpenserlactualitmessianique,lekairos,letempsdemaintenant.Celadit,cestunmodlede
tempstrscompliqu,parcequecenestniletempsvenirleschatologiefuture,lternel,ni
exactementletempshistorique,letempsprofane,cestunmorceaudetempsprlevsurletemps
profanequi,ducoup,setransforme.BenjamincritquelquepartqueMarxascularisletemps
messianiquedanslasocitsansclasses.Cesttoutfaitvrai.Maisenmmetempsavectoutesles
aporiesquecelaengendrelestransitions,etc.cestuneespcedcueilsurlequellaRvolutiona
chou.Onnedisposepasdunmodledetempsquipermettedepensercela.Entoutcas,jecrois
quelemessianiqueesttoujoursprofane,jamaisreligieux.Cestmmelacriseultimedureligieux,
lerabattementdureligieuxdansleprofane.cepropos,jepenseunerevuequivientdtre
publieenFrance,pardesjeunesgensquejeconnais,quisappelleTiqqun[2].L,cestvraiment
unerevuemessianique,parcequeTiqqun,danslacabaledeLuria,cestjustementletermedela
rdemptionmessianique,delarestaurationmessianique.amintresse,parcequecestunerevue
extrmementcritique,trspolitique,quiprenduntontrsmessianique,maistoujoursdemanire
compltementprofane.AinsiilsappellentBloomlesnouveauxsujetsanonymes,lessingularits
quelconques,vides,prtestout,quipeuventsediffuserpartout,maisrestentinsaisissables,sans
identitmaisridentifiableschaquemoment.Leproblmequilsseposent,cest:Comment
transformerceBloom,commentceBloomvatiloprerlesautaudeldeluimme?

Cestl,peuttre,quenousavonsdumalvoussuivre.Nonpassurlaposturemessianique,
maissurlessingularitsquelconques.Commentdire?vousentendre,labiopolitique
nouvelle,cettepolitiquequisannonce,relvedavantagedelafuiteoudelasortiequedela
rsistanceouduconflit.Dunctvousidentifieztrsclairementunennemi,unadversaire,
trsmassif,trsconsistant,trscohrent,dontonpeuttracerdesgnalogieslongues,donton
peutreprerdesdispositifsrcurrents,etc.Delautre,facelaconsistancedecetadversaire,
toutsepassecommesivousplaidiezpourunesortedepolitiquedelinconsistance,dela
dissolution,delesquive:pluttquefabriquerdessujetscollectifs,ilfaudraitapprendrese
dprendredesoi;pluttquerevendiquerdesdroits,ilfaudraitimaginerdesusagessans
droit;pluttquaffronterltat,ilfaudraitsassumercommeunnontat,etc.Orat
ontoujourslalatitudedefuir?Ilnoussemblequelapuissancedesappareilsbiopolitiques
(pensezauxpolitiquesdesantpublique,ladministrationduwelfare,aucontrlede
limmigration,etc)tientprcismentleurforce,terrible,decapture.Pourdirea
brutalement,pardonneznous,ilsepourraitbienqueladsubjectivationsoitunluxe,dontla
possibilitnesoffreprcismentquceuxquichappentauxappareilsdubiopouvoir.
Commentsedprendredesoi,esquiverlaresubjectivation,treunnontat,etc.lorsquon
estsropositif,RMIsteoutoxicomane,cestdirepris,littralement,dansles
catgoriesetlesdispositifsdubiopouvoir?Nestonpas,biensouvent,contraintdagir
commetelspluttquecommenon,pourreprendrevostermes?Bref,onpeutavoirle
sentimentquevousplaidezpourlamobilitetlesquive,lolapuissancedecaptureet
lpaisseurmatrielledelenneminenouslaissentpasdautrechoixquedelaffronter.
Jevoisbienleproblme.Jecroisquetoutdpenddecequonentendparfuite.Cestunmotifque
lontrouvechezDeleuze:lalignedefuite,llogedelafuite.Maisvousavezraisonde
protester.Lanotiondefuite,cenestpasquilyaitunailleursoonpuissealler.Non,cestune
fuitetrsparticulire.Cestunefuitequinapasdailleurs.Oseraitlailleursolonpourrait
senfuir?Danscertainscas,quandlemurdeBerlintaitdebout,parexemple,ilyavaitdesfuites
videntesparcequilyavaitunmur(maisestcequilyavaitunailleurs?).Pourmoi,ilsagiraitde
penserunefuitequinimpliquepasunevasion:unmouvementdanslasituationoilalieu.Cest
uniquemententantquetellequelafuitepourraitavoirunesignificationpolitique.Etpuisilyaun
autreproblmequimesembletoucherlaquestionquevousavezpose.Cestleproblmequon
trouvechezMarxquandilfaitlacritiquedeStirner.DanslIdologieallemande,ilconsacreplusde
centpagesauthoriciendelanarchie,dontilrcuseladistinctionentrervolteetrvolution.
Stirnerthoriselarvolteentantquactepersonneldesoustraction,goste.PourStirner,la
rvolution,cestunactepolitiquequiviseleconflitcontreuneinstitution,alorsquelarvolte,cest
unacteindividuelquinevisepasdtruirelesinstitutions.Ilsuffittoutsimplementdelaisserltat
tre,etnepluslaffronter:ilvasedtruireluimme.Ilsuffitdoncdesesoustraireunefuite.
Marxcritiquetrsfortementcemotif,maislefaitquilluiconsacrecentpagesmontrebienque
cestunproblmesrieux.cetteoppositionrvolte/rvolution,ilopposeunesortedunitentrela
rvolteetlarvolution.Ilnopposepasunconceptpolitiqueunconceptanarchicoindividuel,il
cherchelunitdesdeux:ceseratoujourspourdesraisonsgostes,pourainsidiredervolte,
quunproltaireferaunactedirectementpolitique.L,mmesicelaposedautresproblmes,
jauraistendancepensercommeMarx:uneespcedunitdesdeuxgestes,oubiendentredeux,
disons.Jauraistendancepensernonpasunecoupequiisolelafuitedelarvolution,commeona
tendancelefaire,maisquetoutactemanantdubesoinsingulierdunindividu,leproltaire,qui
naaucuneidentit,aucunesubstance,seraaussi,quandmme,unactepolitique.Jecroisquilne
fautpasopposeractionpolitiqueetfuite,rvolteetrvolution,maisessayerdepenserlentredeux.

MaiscelafaitproblmepourMarxaussi.Cesttoutleproblmedelaclasse.Laclassenapasde
conscience,leproltariatexisteentantquesujet,maisilnapasdeconscience.Doleproblme
lninisteduparti:ilfaudraquelquechosequinesoitpasdiffrentdelaclasse,quinesoitpasautre
chosequelaclasse,maisquiserapourainsidirelorganedesaconscience.Cestuneaporie,l
aussi.Jenedispasquilyaunesolutionceproblme,entreleslignesdefuitequiseraientun
gestedervolte,etunelignepurementpolitique.Nilemodleparti,nilemodledactionsans
parti:ilyabesoindinventer.Parcequaprsontombedansleproblmedelorganisation
politique,duparticlasse,quivaproduireunnous:lepartiestceluiquiveillecequetoute
actionsoitpolitiqueetpaspersonnelle,pasindividuelle;laclasse,aucontraire,estlorganedune
infinieproductiondactesnonpolitiques,maisdervoltesindividuelles.Maisleproblmeestrel.
Cestdailleursunproblmequisepose,enpratique,tousceuxquicherchentproduiredu
collectifetloccasiondunousendehorsdecesmachinesagrgerquesontlespartis
politiques,etsanslesecoursdunprincipegnralsuprieur,quecesoitlaRpublique,la
ClasseoulHomme.Sivacarmesesentprochedesassociationsdemalades,dechmeursou
deprcaires,cestprcismentparcequellesinvententquelquechosecommeunepolitique
lapremirepersonne,dansdesformesdorganisationnouvelles,olesdistinctionsentrele
socialetlepolitique,laclasseetsaconscience,lesingulieretluniversel,etc.seffacent,eto
lasignificationpolitiquedesactesestimmanenteauxacteseuxmmes.
Oui.Ilfautinventerunepratiquequibriseraitlacoquedecesreprsentations.Srementpasunsujet
substantielidentifier,maisautrechose,quilmesembleavoirtrouvchezPaul,pourrevenirau
travailencours.PaulaaffaireaveclaloijuivequipartageleshommesenJuifsetnonJuifs,Juifset
Goyim.Questcequilvafaireaveccettedivision?OnprsentesouventPaulcommesictaitle
mentordeluniversalisme,quelquunquiauraitopposcesdivisionsljuif/nonjuifunnouveau
principeuniversel,predelglisecatholique,cestdireuniverselle.Orquandonregardeson
travaildeprs,cestexactementlecontraire.Facecettedivisionimposeparlaloi(ilconsidreau
fondlaloicommecequidivise,cequipartage,juif/nonjuif,maisaussicitoyen/noncitoyen,etc.),
aulieudopposercommeonauraittendance,nous,autempsdesdroitsdelhomme,unprincipe
universelcontrelepartageethnique,ilfaitunechosetrssubtile:ildiviseladivisionmme.Laloi
diviseenJuifsetnonJuifs?Ehbienmoijevaiscoupercettedivisionparuneautrecoupe.Ilyena
plusieurs,parexemplejuifselonlachairetjuifselonlesprit,lesouffle.Cettecoupechair/souffle
vadiviserladivisionexhaustivequipartageaitlhumanitentreJuifsetnonJuifs.Cenouveau
partagevaproduiredesJuifsquinesontpasjuifs,parcequecesontdesJuifsquisontjuifsselonla
chair,etnonselonlesprit,etdesGomquisontgomselonlachair,maispasgomselonlesprit.
Cestdirequilvaproduireunreste.PaulintroduitunrestedanscettedivisionJuif/nonJuif.Cest
uneespcedecoupequicoupelalignemme.Donc,aufond,cestbeaucoupplusintressant:il
nopposepasununiversel,ilmetenchecladivisiondelaloi,ilintroduitunreste.ParcequeleJuif
selonlesprit,ilnestpasnonjuif,ilestaussijuif,maisonpourraitdirequecestuneespcede
nonnonJuif.Partout,Paultravaillecommecela:ildiviseladivisionaulieudeproposerun
principeuniversel.Etcequireste,cestlesujetnouveau,maisindfinissable,toujoursenreste
parcequilpeuttredetouslescts,ductdesnonJuifs,ductdesJuifs.Ilyalquelque
chosedeprcieuxpoursereprsenteraujourdhuiunenotiondepeuple,etpeuttreaussipour
pensercequeDeleuzedisaitquandilparlaitdepeuplemineur,dupeupleentantqueminoritaire.
Cestmoinsunproblmedeminorits,quuneprsentationdupeuplecommetanttoujoursenreste
parrapportunedivision,quelquechosequiresteoursisteunedivisionpascommeune
substance,maiscommeuncart.Ilsagiraitdeprocderpluttcommecela,pardivisiondela
division,pluttquensedemandant:Quelseraitleprincipeuniverselcommunautairequipourrait

nouspermettredenousretrouverensemble?Aucontraire.Ilsagit,faceauxdivisionsquelaloi
introduit,auxcoupesquelaloifaitcontinuellement,detravaillercequifaitchecenrsistant,en
restantrsister,rester,cestlammeracine.
CestexactementcequisestpassenFranceautourdessanspapiers.Laloidfinissaitdes
critres,ettoutletravailaconsistnonpasinvoquerunprincipedhospitalitgnral,mais
montrerquetouslescritresproduisaientdessituationsquinecorrespondaientplus
aucun:desgensinexpulsablesetirrgularisables,etc.Finalement,lastratgiedesassociations
aconsistmontrerquelonpouvaitdmultiplierlescritresdefaontellequepersonnene
correspondexactementlalternativeentreclandestinetrgulier.Ilyaunelignederepre
quiressortdea.
CestcequimafrappchezPaul.CestcequontrouvedanslaBible,danslafigureduprophte:
leprophteparletoujoursdunrestedIsral.CestdirequilsadresseIsralcommeuntout,
maisluiannoncequeseulunresteserasauv.CestcequisejouechezIsae,chezAmos,dans
lediscoursprophtique.Ondiraitlquecenestpasuneportionnumrique,maislafigurequetout
peupledoitprendredanslinstantdcisifenloccurrence,lesalutoullection,maiscelapeuttre
nimportequoidautre.Lepeupledoitseproduireenreste,prendrelafiguredecereste.Ilfaut
toujourslevoirdansunesituationdtermine:questcequi,dansunetellesituation,seposeraiten
tantquereste?Celanecorrespondpasladistinctionmajorit/minorit.Cestautrechose.Tout
peupleprendcettefiguresilinstantestvraimentdcisif.
Celadit,quelleplacerestetilauxsituationsdterminesetauxinstantsdcisifs,
justement,dansunecritiquedelpoqueaussiradicalequelavtre?vouslire,vous
penchezdavantageductdelaporie,delimpasseetdelchecnotammentdansla
maniredontvousrenvoyezdosdos,lencorepartirdeDebord,lesfiguresdu
totalitarismeetdeladmocratiequeductdelopportunit,ducoup,dukairos,comme
vousdites.Dansvoslivres,vousvoquieznotammentuneexpriencedelimpuissance
absolue,etlasolitudeetlemutismelonousnousattendionslacommunautetau
langage.quoipensiezvous?
Onmasouventreproch,oudumoinsattribu,cepessimismedontpeuttrejenemerendspas
compte.Maismoijenelevoispascommecela.IlyaunephrasedeMarxqueDebordciteaussi,
quejaimebien,cest:Lasituationdsespredelasocitdanslaquellejevismeremplit
despoir.Jepartagecettevision:lespoirestdonnpourlesdsesprs.Jenemevoispassi
pessimiste.Non,pourrpondrevotrequestion,jepensaislhorriblesituationpolitiquedes
annes1980.JepenseaussilaguerreduGolfeetauxguerresquiontsuivi,enYougoslavie
notamment.Disonsquelanouvellefiguredeladominationsedessinemaintenantassezbien.Cest
aufondlapremirefoisquonvoitaussinettementenuvrelemodlespectaculaire.Passeulement
danslesmdias:ilestpourainsidiremisenuvrepolitiquement.SimoneWeilditquelquepart
quecestunefautedeconsidrerlaguerrecommeunfaitquiconcernelapolitiqueextrieureil
fautlaconsidreraussicommeunfaitdepolitiqueinterne.Orilmesembleque,danscesguerres
l,onaprcismentuneabsolueindtermination,uneabsolueindiscernabilitentrepolitique
interneetpolitiqueextrieure.Maintenant,ceschosessontdevenuestriviales.Onlestrouvedansla
bouchedesexperts:lapolitiqueextrieureetlapolitiqueintrieure,cestlammechose.Mais
jinsiste:ilnyalaucunpessimismepsychologiqueoupersonnel.Cestdailleursuneautre
maniredeposerleproblmedusujet.CestaufondcequejaimebeaucoupchezSimondon:on
peutpenserquilpenselindividuation,toujours,commecoexistenceentreuneprincipeindividuel

etpersonneletunprincipeimpersonnel,nonindividuel.Cestdirequunevieesttoujoursfaitede
deuxphasesenmmetemps,personnelleetimpersonnelle.Ellessonttoujoursenrapport,mmesi
ellessontnettementspares.Jecroisquonpourraitappelerlimpersonnellordredelapuissance
impersonnelleaveclaquelletoutevieestenrapport.Etonpourraitappelerdsubjectivationcette
expriencequonfaittouslesjoursdectoyerunepuissanceimpersonnelle,quelquechosequien
mmetempsnousdpasseetnousfaitvivre.Voil,ilmesemblequelaquestiondelartdevivre,
ceserait:commenttreenrapportaveccettepuissanceimpersonnelle?Commentlesujetsaura
treenrapportavecsapuissance,quineluiappartientpas,quiledpasse?Cestunproblme
potique,pourainsidire.LesRomainsappelaientcelalegnie,principeimpersonnelfcond,qui
permetdengendrerunevie.Laussi,cestunmodlepossible.Lesujetneseraitnilesujet
conscient,nilapuissanceimpersonnelle,maiscequisetiententrelesdeux.Ladsubjectivationna
passeulementunaspectsombre,obscur.Ellenestpassimplementladestructiondetoute
subjectivit.Ilyaussicetautreple,plusfcondetpotique,olesujetnestquelesujetdesa
propredsubjectivation.Permettezmoi,donc,derefuservotreaccusation:jesuissrquevoustes
pluspessimistesquemoi...
Notes
[1]DerMuselmann,lemusulmandsigne,danslargotdescamps,lhommemomie,lemort
vivant,celuiquiacessdelutter,quiaperdutouteconscienceettoutevolont.Cetermerenvoie
probablementausenslittraldutermearabemuslim,signifiantceluiquisesoumetsansrserve
lavolontdivine(CequirestedAuschwitz,BibliothqueRivages,p.53).SelonlEncyclopedia
Judaca,ilpourraitprovenirdelaposturetypiquedecesdtenus,blottisseuls,lesjambesreplies
lamanire"orientale",levisagerigidecommeunmasque..PourGiorgioAgamben(Ibidem,p.
49),lemusulmanestlenomdelintmoignable:Letmointmoigneenprincipepourla
vritetlajustice,lesquellesdonnentsesparolesleurconsistance,leurplnitude.Orle
tmoignagevauticiessentiellementpourcequiluimanque;ilporteensoncurcet
"intmoignable"quiprivelesrescapsdetouteautorit.Les"vrais"tmoins,les"tmoins
intgraux",sontceuxquinontpastmoign,etnauraientpulefaire.Cesontceuxqui"onttouch
lefond",les"musulmans",lesengloutis.Lesrescaps,pseudotmoins,parlentleurplace,par
dlgationtmoignentduntmoignagemanquant.Maisparlerdedlgationnaicigurede
sens:lesengloutisnontriendire,aucuneinstructionoummoiretransmettre.Ilsnontni
"histoire"[...],ni"visage",ni"pense".Quisechargedetmoignerpoureuxsaitquildevra
tmoignerdelimpossibitdetmoigner.(Ibidem,p.4142).
[2]Tiqqun,revuedemtaphysiquecritique.

Lesauteurs
entretienralisparStany

Grelet&Mathieu

PotteBonneville
proposdelarticle

Versionenligne
Publiele2janvier2000

CatgorieEntretiens.
MotclGiorgio

Agamben.

Versionimprime
PubliedansVacarme10,hiver1999

Vous aimerez peut-être aussi