Vous êtes sur la page 1sur 8

ÉTUDES

FRANCISCAINES

REVUE MENSUELLE

Tome XXVII -
JANVIER - JUIN 1912

MEM
DELEC BLA

LCI ORI
ADU A
TATO

TU
AUS
sche

Administration . Direction .
Bureau des Publications Franciscaines MAISON SAINT-ROCH
187, AVENUE DU MAINE, PARIS, Xive COUVIN , BELGIQUE

LIBRAIRIE B. HERDER , FRIBOURG- EN- BRISGAU ,


BERLIN , CARLSRUHE , MUNICH , STRASBOURG, VIENNE ET ST- LOUIS, Mº
François Gratien

NOTES ET DOCUMENTS

1. DEUX BULLES INÉDITES DE CLÉMENT V AU SUJET DE


BERNARD DELICIOSI .

Pendant le court pontificat de Benoît XI ( 22 Octobre 1303-7


Juillet 1304 ), un conflit s'était élevé entre les Inquisiteurs et
les populations languedociennes. On accusait Bernard de Casta
net , Evêque d'Albi , et les Inquisiteurs de condamner des
innocents et de les soumettre à une détention cruelle.
Un Frère Mineur du couvent de Carcassonne, Bernard
Délicieux, ou plus exactement Deliciosi ( 1 ), excitait de son
éloquence fougueuse le mécontentement du peuple . Sollicité par
les Chapitres de Sainte Cécile et de Saint-Salvi d'Albi et par
l'abbé du monastère de Gaillac, le Souverain Pontife dut inter
venir. Il donna Ordre de pourvoir aux besoins des prisonniers et
de reviser le procès contesté en informant sur les crimes imputés
à l'Evêque d'Albi (2 ) .
Mais en même temps Bernard Deliciosi se posait en porte
parole du peuple et demandait au roi de prendre des mesures
sévères contre les inquisiteurs . Philippe le Bel , au contraire, les
appuya de son autorité (3 ) . Le turbulent Franciscain tourna
alors l'indignation populaire contre le roi lui-même qui demanda
au Pape de le faire arrêter. Benoît XI lança donc contre Bernard
( 1 ) C'est ainsi qu'orthographient avec juste raison les éditeurs du Recueil des
Historiens des Gaules. t. XXI . p. 664, n . 6 et 7, p. 743. 744. 748. 749. De même,
Et. Baluze : Vitæ paparum Avenioniensium . 2 vol. in-4°, Paris, 1693.
(2 ) Douais, Documents pour servir à l'histoire de l'Inquisition dans le Languedoc.
Société de l'Histoire de France. ) Paris, Renouard, 1900. p. XXXVIII et XXXIX .
( 3) Devic et Vaissette , Histoire générale du Languedoc. Nouvelle édition, Tou
louse 1885, t. X , p . 428-31.
NOTES ET DOCUMENTS 421

Deliciosi la Bulle Ea nobis du 16 Avril 1304 ( 1 ) qui ne fut pas


exécutée . L'agitateur osa même venir à Paris pour se justifier.
Sur ces entrefaites mourut Benoît XI et Clément V lui succéda
( 5 juin 1305).
Clément V renouvela l'ordre de faire arrêter Frère Bernard
par deux lettres adressées le 20 Août 1305 l'une au custode de
Paris, l'autre à l'Évêque . - Nous les publions d'après les origi
OS
naux conservés aux Archives Nationales (J. 703, Nos 146 et
146 bis) . Ce sont deux petites feuilles de parchemin mesurant
280-200 avec sceau de plomb et cordelettes de chanvre.
Clemens episcopus servus servorum Dei, Dilectofilio Custodi
fratrum minorum custodie Parisiensi, Salutem et apostolicam
benedictionem . Multa cordis afflictione gravamur cum de perso
nis ecclesiasticis et maxime religiosis aliqua honestati contraria
nostris auribus referuntur. Sane de fratre Bernardo Deliciosi
ordinisfratrum minorum professo et ad presens, ut fertur, in
custodia tibi deputata moranti a quibusdam magnificis et fidedi
gnis viris sunt nobis insinuata sinistra que cordi nostro punctu
ram inferunt et religionis obnubilant honestatem , ex quibus si
vera sint, magna possint oriri scandala, et animarum pericula
imminere. Nequeuntes itaque sana conscientia talia sub dissimu
latione transire ne incorrecta prestent aliis audaciam delinquendi,
fraternitati tue per apostolica scripta mandamus quatinus
prudenter et caute statim visis presentibus capias seu capifacias
fratrem B. predictum et eumden infra quinque dies post instans
festum omnium sanctorum apud Lugdunum sub fida custodia
nobis mitas. Et hec facere non ommitas si nostram indignatio
nem et canonicam effugere volueris ultionem . Datum Bur
degal. ( 2) XIIJ Kal Sept. Pontif. Nri anno primo.
Au dos : pro capiendo fr. Bernardo Deliciosi.
Clemens V anno pº.
La lettre adressée à l'Évêque de Paris est rédigée dans les
mêmes termes, mutatis mutandis et sans la phrase comminatoire
de la fin .
Au dos, il y a en plus la mention : non valet.
Bernard Deliciosi après son arrestation « suivit la cour ponti
ficale dans ses nombreux voyages . Demi-libre , demi-captif, il
(1 ) Bullarium franciscanum t. V. p . 19, Nº 34 .
( 2) Bordeaux.
422 NOTES ET DOCUMENTS

essaya encore de s'entremettre dans les affaires du Midi et de


venger ses amis défunts » ( 1 ) .
>

Dès 1310 il obtint la liberté , et après la mort de Clément V ,


se mêla activement aux querelles des Spirituels . On sait ce qu'il
advint . Arrêté de nouveau il fut, après un procés qui traîna en
longueur, condamné à la prison perpétuelle (8 Décembre 1319)
et mourut avant Pâques 1320 (2 ) .
II . INSTRUMENTUM PUBLICUM DE QUODAM NUNTIO CONVEN
TUS ORDINIS MINORUM NARBONE AD CAPITULUM GENERALE
CONGREGATUM NEAPOLI IN ECCLESIA Sİ LAURENTII VULNERATO .

Après le Concile de Vienne ( 1311 ) , Clément V publia la Bulle


Exivi de Paradiso (6 Mai 1312) qui mettait provisoirement un
terme aux controverses entre la Communauté et les Spirituels .
Ceux-ci reçurent d'Alexandre d'Alexandrie, Ministre général,
les couvents de Narbonne, de Béziers et de Carcassone pour y
vivre en paix sous la direction de supérieurs de leur goût. Mais
la mort de Clément V (20 Avril 1314) et celle d'Alexandre
d'Alexandrie ( 5 Octobre 1314) permirent à leurs adversaires de
regagner le terrain perdu en déposant les supérieurs favorables
aux Spirituels . Ces derniers firent d'abord entendre de légitimes,
mais vaines protestations, puis se décidèrent à expulser les nou
veaux supérieurs. Et quand après vingt mois d'intérim le Cha
pitre général fut convoqué à Naples, pour la Pentecôte de 1316,
afin d'élire un nouveau Général, ils envoyèrent un messager
porteur de lettres dans lesquelles ils exposaient ce qui s'était passé
et entreprenaient de se justifier. (3)
Ce messager, très mal reçu à Naples, fit rédiger devant notaire
deux procès-verbaux , l'un relatant que les lettres dont il était
porteur avaient été refusées par les destinataires, l'autre les
mauvais traitements qui lui furent infligés. Lorsqu'il fut de
retour à Narbonne, le 29 Juillet 1316, les Spirituels firent rédi
ger un nouveau procès-verbal contenant les deux premiers afin
d'attester d'une façon certaine les violences dont ils étaient les
victimes. Il est fait allusion à ce dernier document dans un
( 1 ) Devic et Vaissette, op. cit. t. IX p. 391 .
( 2 ) Devic et Vaissette , op . cit. t. IX p. 391. 2 ; René de Nantes, Histoire des
Spirituels p . 403-6 ; Frédégand Callaey . Etude sur Ubertin de Casale. p . 214 ;
Hauréau , Bernard Délicieux et l'Inquisition albigeoise, Paris 1877.
(3) Archiv für Litteratur und Kirchengeschichte t. II pp . 159-164 ; René de
Nantes, Histoire des Spirituels, Paris 1909, pp . 384-391 .
NOTES ET DOCUMENTS 423

mémoire déjà édité par le P. Ehrle ( 1 ) , mais le procès-verbal


lui-même n'a pas encore été publié . Nous le reproduisons d'après
l'original conservé aux Archives du Vatican . Parchemin 643
314. (Arch . Arcis, Arm . C. 1024) .
Anno Nativitatis Christi Millesimo trecentesimo sextodecimo
post obitum domini Ludovici quondam Regis Francie et Na
varre, domino Philippo filio regis Francie germano primo dicti
domini Ludovici, regnum Francie gubernante, videlicet quarto
Kalendas Augusti, universis hoc presens publicum instrumentum
inspecturis manifestum existat quod anno et die premissis,
Bernardus Lombardi de Narbona cursor , veniens, ut dixit, de
Neapoli, presentavit se fratri Guillelmo de Sancto Amancio
Vicario fratrum minorum conventus Narbone et fratribus dicti
Conventus in capitulo ipsius conventus cum pulsacione campane
more solito congregatis. Ibidemque asseruit coram omnibus et in
presentia mei notarii et testium infrascriptorum quod cum ipse
venisset missus per eosdem fratresNeapolim die XXVI° Mensis
Madii ( 2 ) nuper elapsipresentis anni ad hoc ut quamdam litteram
presentaret ex parte conventuum Narbone et Biteris, Ministro
provincie Terre laboris, Custodi et Gardiano Neapolitano ante
generale Capitulumfratrum minorum in civitate Neapoli tunc
temporis celebrandum , et in crastinum juxta sibi factum manda
tum presentasset litteram dicto ministro et gardiano neapolitano
in loco qui dicitur sancti Laurentii in quo fratres minores erant
pro dicto generali capitulo congregati, dictus minister et
Gardianus postquam aliquam partem dicte litterelegissent dictam
litteram repulerunt viliter et etiam nuntium de ipsa domo vitu
perabiliter expulerunt. Insuper et notario quem secum duxerat
sub pena decem unciarum auri preceperunt ne de dicta presenta
tione sibifaceret instrumentum , ejus presentationis et repulsionis
testes, ut dicit, quos secum ad hoc adduxerat, Bethinus hospes
cursorum in civitate Neapoli et Johannes filius Robini de Flo
rentia servitor ejusdem Bethini qui hoc asseruerunt et confessi
sunt, ut dicit, in presentia Pauli Adversani de Neapoli imperiali
auctoritate judicis ordinarii et notarii publici et Chorradini de
Lucha , Jaqueti Picardi et Turini de Bononia . Ad que proban
da et fidem dictis fratribus de hiis que egit plenariam faciendain
protulit dictus Bernardus coram omnibus, et me notario et testi
( 1 ) Archiv . für Litt. und Kircheng. t. IV . p . 54.
(2) Bernard Lombardi était parti de Narbonne le 3 mai .
424 NOTES ET DOCUMENTS

bus infrascriptus quoddam publicum instrumentum per manum


dicti Pauli ut videbalur prima facie scriptum et signatum cujus
tenor ad instantiam Bernardi et dictorum fratrum insertus est
hinc presenti publico instrumento . Quod publicum dicti Pauli
instrumentum sequitur per hæc verba . – In nomine Domini
nostri Jhesu Christi, Anno nativitatis ejusdem millesimo tre
centesimo sextodecimo die XII° mensis Junii quarte decime
indictionis secundum cursum Regni, hoc publico instrumento sit
omnibus manifestum quod in presentia mei Pauli notarii infras
cripti et testium subscriptorum , ad hec specialiter vocatorum et
rogatorum , Bethinus hospes cursorum in civitate Neapolis
comorans et Johannes filius quondam Robini de Florentia , ser
vitor ejusdem Bethini asseruerunt et confessi sunt ad interroga
tionem Bernardi Lombardi de Narbona cursoris quod predictus
Bernardus olim die XXVI° mensis Madii nuper elapsi anni
presentis quartedecime indictionis aplicuit dictam civitatem
Neapolis cum quibusdam litteris . Et sequenti die dum ipse
Bernardus volebat assignare easdem litteras generali capitulo
fratrum minorum quod fiebat in civitate Neapolis supradicta ,
in ecclesia Sancti Laurentii ejusdem Ordinis, quidam homo
familiaris duorum fratrum minorum qui venerant ad Capitu
lum supradictum , ad suggestionem ipsorum duorum fratrum
cum cutello feritorio percussit ipsum Bernardum in facie et
major minister locum tenens pro Generali magistro ordinis
prelibati et gardyanus in dicta ecclesia sancti Laurentii nolue
runt litteras accipere supradictas a Bernardo prefato et quia
dictus Bernardus cursor sua interesse dicebat se velle habere, de
confessione predictorum Bethini et Johannis publicum testimo
niale scriptum ad sui cautelam ad faciendum personis quibus
expeditfidem plenariam de premissis, me prefatum notarium
rogavit et requisivit attente meum super hoc officium implorando
ut de hujusmodi confessione ad sui cautelam publicum facerem
instrumentum , ejusque Bernardi requisitione, utpote juxta
admissa quia michi et subscriptis testibus constitit plene de
confessione Bethini et Johannis predictorum , presens publicum
testimoniale scriptum exinde factum est . Actum Neapoli juxta
logiam Jannen. presentibus Corradino deluca, Jachetto picardo,
et Turini de bononia cursoribus testibus ad premissa vocatis et
specialiter rogatis (Signum tabellionis ).Ego Paulus Adversanus
de Neapoli imperiali auctoritate judex ordinarius et notarius
publicus predicta omnia coram me sollempniter acta , rogatus
NOTES ET DOCUMENTS 425

scripsi et in presentem publicam formam redegi et meo solito


signo signavi. Asseruit etiam et dixit idem Bernardus coram
omnibus quod eadem die in sero cum exivisset post cenam ad spa
cium de domo dicti bethini hospitis sui, quidam homo percussit
eum in facie cum gladio et letaliter vulneravit ex quo vulnere
oculum suum sinistrum amisit, percussus ab eodem oculo per
medium nasum usque ad extremum barbe in dextera parte. Qui
percuciens insequtus est et captus per duos homines quipredicta
viderant et per eos capitanno civitatis Neapolis presentatus et
dictus maleficus percuciens sponte et absque tormento in judicio
confessus est se predictum Bernardum vulnerasse ad sugges
tionem et instantiam fratrum minorum qui noviter ad ipsum
capitulum venerant. Cujus percussionis et dicti malefici confes
sionis testis est, ut dixit, nobilis vir Bertrandus de partibus
provincie vicarius nobilis viri domini Bertrandi Porcelleti capita
nei civitatis Neapolis, qui nobilis vir predicta asseruit, ut dixit,
in presentia Antonii de Alexandria, Guadani de Amalfia et
Francisci Minuculi de Neapoli et dicti Pauli notarii ad quorum
omnium fidem dictisfratribus plenarie faciendam dictus Bernar
dus Lombardi protulit aliud instrumentum publicum per manum
dicti Pauli notarii scriptum et signatum cujus tenor ad instan
tiam dicti Bernardi et dictorumfratrum insertus est hinc publico
instrumento quod publicum dicti pauli instrumentum sequitur
in hunc modum : - In nomine Domini nostri Jhesu Christi.
Anno nativitatis ejusdem millesimo trecentesimo sextodecimo
die XII° mensis junii quartedecime indictionis secundum cursum
regni, hoc publico instrumento, sit omnibus manifestum quod in
presentia mei Pauli notarii infrascriptı et testium subscriptorum
ad hoc specialiter vocatorum et rogatorum nobilis vir Bertran
dus de partibus Provincie Vicarius nobilis viri domini Bertran
diporcelleti regii capitanei civitatis Neapolis sponte asseruit quod
olim die XXVII° proximo preteriti mensis Maij Anni presentis
quartedecime indictionis, dum Bernardus Lombardi de Narbona
cursor venisset ad civitatem Neapolis cum quodam instrumento
publico offerendo per eum generali capitulo fratrum ordinis
minorum predicto die XXVII dicti mensis Maij quidam fami
liaris duorum fratrum tunc de novo veniencium ad generale
capitulum supradictum ad suggestionem fratrum ipsorum per
cussit Bernardum predictum in facie, qui familiarius fratrum
predictorum cum eum dictus vicarius de persona capi fecisset
sponte et absque metu tormentorum in judicio et apud acta curie
S
MENT
426 NOTES ET DOCU

vicarii supradicti fuit confessus se ad instantiam et suggestionem


predictorum fratrum percussisse in facie Bernardum predictum .
Postquam vero dum ipse vicarius vellet aa dicto familiari fratrum
predictorum exinde diligentius exquirere veritatem fecit dictum
familiarem dictorum fratrum tormentis exponi qui etiam fami
liaris fuit confessus in tormentis predictis quod eumdem Bernar
dum ad suggestionem dictorum fratrum duorum quorum erat
familiaris percussit, quem familiarem fratrum ipsorum idem
Vicarius de mandato domini nostri regis Roberti a carcere libe
ravit, et ipse etiam vicarius predictum instrumentum abstulit
Bernardo predicto illudque dedit immediate domino regipredicto .
Unde ad cautelam dicti Bernardi asserentis sua interesse habere
de confessione et processu predicti vicarii ad faciendam fidem
plenariam publicum testimoniale scriptum presens publicum tes
timoniale scriptum exinde factum est per me notarium supradic
tum . Actum Neapoli juxta logiam Janen presentibus Antonio de
Alexandria erario ( ?) curie dicti domini capitanei, Guadano de
Amalfia et Francisco Minuculo de Neapoli testibus ad premissa
vocatis ( Signum tabellionis) . Ego Paulus Aversanus de Neapoli
imperiali auctoritate judex ordinarius et notarius publicus
predicta omnia coram me sollempniter acta rogatus scripsi et
in presentem publicam formam redegiet meo solito signo signavi.
De quibus omnibus et singulis supradictis tam predictus Ber
nardus Lombardi quam Vicarius Conventus dictorumfratrum
Narbone requisiverunt sibi unum vel plura fieri publica instru
menta per me notarium publicum infrascriptum . Acta sunt hec
Narbone in Capitulo dictorum fratrum minorum conventus
Narbone, anno et die quibus supra, in presentia et testimonio
Petri, Vincentii, Jacobi Bonihominis, Guillelmi, Vincenti ,
Berengarii Aragonis, Jacobi Milarii servientis domini nostri
Francie regis, civium et habitatorum Narbone, et mei Guillelmi
Cerdani notarii publici domini nostri Francie regis, ubilibet in
regno Francie qui hec requisitus in nota recepi. Set vice mea
Petrus Rudi( ?) Malipili de Narbona notarius domini nostri Fran
cie regis auctoritate regia publicus hec omnia scripsit. Et ego
idem Guillelmus Cerdani notarius memoratus subscribo et signo.
( Signum tabellionis ) .
Au dos : Instrumentum presentationis littere misse capitulo
generali per fratres conventus Narbone et Biteris et confessio
nis illius qui nuncium vulneravit. F. GRATIEN .
O. M. C.

Vous aimerez peut-être aussi