BAUDELARE VE KTLK EKLER

Galip BALDIRAN* Zihnimdeki karkl netice itibariyle kutsal buluyorum Rimbaud

RSUM Quand Baudelaire a dit les Fleurs du Mal, cest la priode de Napolon III et les tribunaux de la Deuxime Rpublique avaient condamn ce livre de gter la morale du juste milieu et de propager les sentiments pervers. Pour Baudelaire, le but de la littrature nest pas denseigner la morale mais de montrer la vie. Peut-tre la morale peut-elle sen dgager. Il recourt la dbauche afin doublier la mdiocrit de la vie. Lhomme ne veut pas accepter son sort misrable en se rebellant contre Dieu. Mais ce dfit demeure sans effet et lhomme est condamn la mort sous le joug de haine, de violence des sentiments, dune me angoisse par un esprit qui ronge son mal intrieur. Baudelaire cherche dans lamour un moyen de conjurer lennui et la peur de mort. Il sagit tout le temps chez lui les dsirs contradictoires: le bon Dieu, satan, bien, mal, amour, haine, paradis, enfer etc. Daprs le pote, la nature est laide, il prfre les monstres de sa fantaisie la trivialit positive. Copier la nature est lennemi de lart mais le bonheur de rver et dexprimer ce quon rve attribue au pote la facult de crer son oeuvre. A partir du coup dEtat de 1851, les tenants idologiques socialistes trouvent daspirations dans lEvangile. Dans cette priode, Baudelaire a t influenc de lAbb Lamennais. Cest ainsi quun socialisme vanglique se propage en France. Le pote a toujours lobsession de lenfer mais il se rvolte contre Dieu. Keywords: Baudelaire, Fleurs du Mal, Posie franaise.

Baudelaire 25 Haziran 1857de ada iire nclk edecek olan nl yapt Ktlk ieklerini yaynlar. Sonra da kzlca kyamet kopar. Bu yllar III. Napolyon dnemidir ve II. Cumhuriyetin mahkemeleri bu kitab toplum ahlakn hie saymakla sular. Bugne kadar aka yazlmam duygular dile getirmekle Baudelaire
*

Do.Dr., S.. Fen-Edebiyat Fakltesi, Fransz Dili ve Edebiyat Blm

290

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Galip Baldran

iiri sapkn duygular olarak deerlendirilmi ve zellikle alt iiri yznden mahkum edilmitir. Bu iirler unlardr: Les Bijoux, Le Lth, A celle qui est trop gaie, Lesbos, Femmes Damnes ve Les Mthamorphoses du Vampire. Mahkeme dine saygszlk konusunda delil bulamaz ama, mstehcenlik asl suun odandadr. aire yz frank, yaymcsna da yz frank ceza verilir ve sz konusu alt iir kitaptan kartlarak yaymlanmasna izin kar. Bu olaydan tam alt ay nce, Flaubert de Madame Bovary davasnda benzer gerekelerle yarglanm ama o cezasz kurtulmutur. Balzac da ayn yoldan gemi, mahkeme salonlarnda boy gstermitir. Baudelaire iin etik deerlere edebiyat balamnda bal kalmak, yapt yok eden ar pahal bir lks olmaktan ibaretti. Edebiyatn amac, ahlak retmek deil ama yaam gstermekti ve nihayet etik belki de buradan ortaya kabilirdi (Louis Mattei, 1994: 79). Eer II. Cumhuriyetin yarglar tm yapt sulasalard, bugn dnya yazn Ktlk ieklerinden yoksun kalacakt. Oysa kimi eletirmenler Baudelairei yere ge sdramayp, vgler yadrmlard. Hatta onu Danteye bile benzetenler olmutu. Aslnda ozan Ktlk ieklerinde toplumsal dzeni, bozulmuluu, adaletsizlii eletirmekten geri kalmyordu. Notlar arasnda genel zgrlk (commune libert) gibi szcklere rastlyoruz. zellikle monarinin kskacndaki ve mevsimin kt gitmesiyle ortaya kan alk ve ktlk altnda ezilen halkn ektiklerini La Ranon (Kin), Le Cygne (Kuu) ve La Mort des Pauvres (Fakirlerin lm) adl iirlerinde aka dile getiriyordu. 1851in Aralk aynda meydana gelen darbe giriimleri zgrlk ateini daha da kamlar. Din adamlarnca da desteklenen bu zgrlk hareketi sosyalist gazetelerin boy gstermesine kadar varr. zellikle Lamennais (1782-1854) isimli bir papazn Kiliseyle Devletin ayrlmas gerektiini srarla savunmas Baudelairei de etkilemitir. Hristiyanlk ve sosyalizmin (socialisme chrtien) bark ve birlikte yaamas bu dnemde balamtr. Yine Le Gallois, Halkn ncili (Lvangile du peuple) adl eseriyle alt ay hapis yatar ve alt yz frank para cezasna arptrlr (Pichois, 1967: 107). Bu atmosfer iinde yazan Baudelaire, iyi ve kt, gzel ve irkin, gnah ve sevap, eytan ve tanr gibi birbirine zt olan konular iirinde iler. Ktlk iekleri, yapmack sahte bir duyarlln rasgele ifadesi deildir (...) nsan ruhunun ulalmaz sanlan derinliklerini aydnlatan birer iskandildir. (...) Aptalln, kusurun, gnahn ruhumuzu nasl igal ettiini, bedenimizi nasl esir aldn; zayflklarmzn, gnahlarmzn ne kadar inat olduunu; nasl da byk bir zevkle daldmz bataklklara; bizi hareket ettiren ipleri eytann elinden bir trl koparamadmz daha ilk sayfalarnda sermitir gzlerimizin nne (Sunel, 1998: 83). Baudelairee gre insan denen varlk, madde evreninde zamann ve mekann snrll iinde hapsolmutur (Sunel, 1998: 81) Bu cmle bizi yanltmasn, onu stten km ak kak sanmak safdillik olur. Hele onu, bir ahlak gibi alglamak hatadr. Sefih saylabilecek bir yaamn akla gelmez her trn yaam, her zaman bohem olmaktan byk bir keyif almtr. Byle bir hayata, srf ailesine tepki olsun diye daldn dnmek olasdr. Freudcu bir yaklamla onun iirine bakacak olursak, ocukluk ve genlik dneminin silinmez izlerini aka grebiliriz. Yirmi alt yandaki bir anne ve altmndaki bir babann ocuklar olarak dnyaya gelen Charles Baudelaire, alt yana basar basmaz babasn yitirir.

Baudelair ve Ktlk iekleri

291

Artk onun iin scak bir yuva hep hayal olmaktan te gitmez. Zira ok ksa bir sre sonra annesi iyi bir gelecek vaat eden, generallie kadar ykselecek bir binbayla evlenir. Bu zat 1848 ylnda stanbulda Fransann Bykelisi grevini yerine getirecek olan General Aupicktir. Bugnk Elilik Binas da onun zamannda ina edilmitir. Bir ak evlilii olan bu ikinci evlilik yznden Baudelaire scak anne kucan yatl okullar iin terk etmek zorunda kalr. Bu nedenle olsa gerek annesi Caroline Archenbaut-Defayise kar marazi bir sevgiyle balanp, vey babasna kar da olabildiince dmanca bir tavr sergiler. (Psikanalize Oidipus Kompleksi olarak giren; anneyi sevgili olarak alglayp babay rakip, hatta dman gibi grme zaafn burada hatrlamakta yarar var.) Hatta Baudelaire bir devrim olsa da General Aupicki kuruna dizsek diyecek kadar ileri gider. vey babasnn parlak geleceini tehlikeye sokmak iin sokak kadnlaryla der kalkar, onlardan frengi bile kapar. Kralla kar tepkili olup Cumhuriyetilerin saflarna katlr. Tarihin cilvesine bakn, mr boyunca nefret ettii vey babasyla bugn Pariste Montparnasse Mezarlnda yan yana yatmaktadr. Baudelaire on sekizine basnca z babasndan kalan serveti kullanma hakkn elde eder ve onu har vurup harman savurmaya balar. Ailesi onun bu durumunu frenlemek iin mahkeme yoluyla mallarna el koydurur. Artk servetini eskisi gibi arur edemez. Belirlenen bir noter gzetiminde harcamaya mahkum edilir. Tabi ki bu tr kstlamalar onu azdrmaktan te gitmez. Hayatn ve servetini mahvedecek olan Jeanne Duval isimli siyahi bir melez kadna lgnca tutulur. Bu kadn Pariste bir gece kulbnde almaktadr. Tek amac ondan para szdrmak olan Jeanne Duvale Baudelaire nice ak iirleri yazar. Siyah gr salaryla, kaln dudaklar ve salnan yryyle bu zenci kadn onun zerinde despotik bir etki yapar. stelik cahil bir kadn olup, onu aldatmaktan da geri durmaz. Baudelairein bu kadir bilmez sevgilisi daha sonra alkoln tuzana der ve hastalanr. air onu bu halde terk etmeye kyamaz, gen yata lecek olan Jeanne Duvale lnceye kadar bakar. Jeanne Duvalin lmnden sonra, platonik bir akla sevdii aristokrat bir aileden gelen Madame Sabatierye gizli gizli iirler yazp gnderir. Madame bu iirlerin gerek esin perisinin kendisi olduunu anlar ve kendini onun kollarna atmaktan ekinmez ve Baudelaire btn tlsmn birden bozulduunu itiraf ederek onu terk etmekten ekinmez. Baudelaire Ktlk ieklerinde kendi i dnyasndaki karmaay, toplumsal ve inan dzeyindeki elikileri, bir trl yattramad arzularn, hncn, yaamdan ekip koparlmas gereken en lgn zevklerini, dle gerek aras bir izlekte iirletirir. Bunu yaparken kesintisiz bir tatminsizlik, olumsuzluk ve bedbinlik iindedir. Anlamsz ve anlalmaz bir evrende, insann acmaszln, aczini ancak d kurmann sonsuz keyfiyle avutmaya, unutmaya alr. Ona gre iirin kendisinden baka bir amac yoktur. Delacroixnn resmi Wagnerin mzii gibi o da sanatsal bir yaratdr (Sabatier, 1977: 101). Yetenein Kraliesi diye adlandrd d kurma gc onun yaratc dehasnn asl kaynadr. 1920lerden sonra ortaya kacak olan Gerekstclk Akm yine ayn kaynaktan beslenmeye devam etmitir. Boileaunun Doay kopya ediniz! tmcesine Baudelaire Doa bir tapnaktr

292

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Galip Baldran

demesine karn fazla katlmaz. Hatta d kurmay seven birinin unlar sylemeye hakk vardr der: Zaten doada var olan sunmak can skc ve gereksizdir. Bu da insan tatmin etmez. Doa irkindir ve ben fantezimin canavarlarn, pozitif bayala tercih ederim (Baudelaire, 1944: 111). 1850lere doru Baudelaire, 1870lere doru Arthur Rimbaud, Stphane Mallarm ve Paul Verlaine, gidiine ayak uyduramadklar, kendilerini anlamayan bir topluma kar karlar, ondan kamak arzusunu duyarlar. Bu airlere gre, Fransz toplumunda pozitivizm maddecilie dnmeye balamtr. Sradan kiiler pozitivizmin nimetlerinden en fazla yararlananlar olmaktadr. (...) Halbu ki szn ettiimiz airlere gre, evrende madde ile ilgili grnen gereklerin tesinde, grnmeyen, gizli gerekler vardr. Evrende bir gizlilik, sr (mystre) vardr (Gker, 1982: 68). te Baudelaire bu gizliliin, bu srrn peinde srekli ikilemlere girerek koar durur. Tanrsal evrenle doal evren arasnda bir btnlk vardr; her ey biim, devinim, say, renk, kokular birbiriyle konuur, birbiriyle denkleir (nal, 1981: 172). Bu gr simgecilerin (symboliste) zerinde uzlatklar bir grtr. Baudelairein nl iiri Correspondances (Uyuum) oklukta birlik kuramn anlatr. Onun iiri, Evrensel Birlik (Unit Universelle) ve Evrensel Benzeim Kuramndan (Thorie de lAnalogie Universelle) kaynaklanr. iirleri doadaki okluu yalnlatrr, tek bir kavram olarak verir. Gzele ular. Bu kuramlarn dorulad estetik yaratsnda Baudelaire, Delacroix, Swedenbourg, Joseph du Maistre, Fourier, Hoffmann gibi sanatlarn dnrlerin etkisi altnda kalmtr. Bu etki eitliliine dikkat edilirse, Baudelairein ozanlk yetisinin dnr-ressam-mzisyen yetisi ile tamamland anlalr (nal, 1981: 174). zellikle Wagnerin mzii, Delacroixnn resmi ozann beslendii engin kaynaklardan en nemlileridir. Baudelairein, iirden anlad; bakaldr ve sanat yoluyla toplumsal ve fiziktesi lanetlerden iiri koparp karmaktr. Her bir iir, ahengin, imgenin ve mziin mmkn kld bir yaamda, dnyay insani ve oturulabilir klan yeni bir evrenle ina etmelidir. Bylece okuyucu en karanlk, en kt grntlerden bile keyif alacaktr (Sabatier, 1977: 105). Baudelaire birok iirine, hatta kitabndaki bir blme balk yapt Spleen (i kararmas, ya da eski dilde hafakan) ou zaman, Lennui (can sknts) ile kartrlabilir. Spleen, kapal ve tutarsz bir ruh halidir. Lennui ise ac ve kederin yakn komusudur (Sabatier, 1977: 107). Baudelaire bu iki ruh halini ska iirlerinde iler. Kendisini srgn olarak duyumsayan, karanln etkin basks altnda bunalan, d atelerinde yanan, gklerdeki gnein gc ve marurluu karsnda ezilen, benzerlerinin varlk nedenlerini unutmak iin daldklar, adna toplum denilen tekdze kalabalktan tiksinen, onu kendi kendinin cellad olmaya zorlayan sar ve kr bir tanrnn ynlendirdii kurulu dzenden sklan Baudelaire (Kula, 1999: 30) sk sk inkarclk sergiler. Toplumsal ve kentsoylu tm uzlamalar reddeder. (...) Romantikler gibi kendisini mutsuzlua yakn hissetmesine ramen, duyarlln (sensibilit) geici hallerini reddeder. O, acnn ozan insanlktan esinlenmi bir rehber yapmayacan bilir (Sabatier, 1977: 101).

Baudelair ve Ktlk iekleri

293

Baudelairein iinde yaad 19. yzyl ise, btn toplumsal ve siyasal olaylarn alkantlar, umutlar ve d krklklar ile (...) corafyann sradan insanlarca zorlanmas, geniletilmek istenmesi uruna giriilmi savamlarn ve yitirilmi savalarn yzyldr. Yitirilmeyen savalar, yalnzca iirde, romanda ve teknik boyutu ar basan sanatlarda gerekletirilmitir. (...) Kitleler, sradan insanlar, birer zne olarak yer almaktan alkonulduklar 1850lerin corafyasnda, dilin kltrel evreninde de zne olma durumlarn ve anslarn yitirmilerdir (Oskay, 2000: 417). Baudelaire, tek iir kitab olarak yaynlad Ktlk ieklerinde uzlaamad Paris toplumuyla ve kendi i dnyas ile srekli ztlama halindedir. Ozan, kendisi iin de bir labirentti: imkanlarn btn ynlere ak tutmakla birlikte, hep tan deimezliine, kasvetli iirle gelen, kendini tatmine (onanisme) zendi. Onun gemie olan bu ballna, lmn, erken yalanmann, gszln habercisi saylan bu bezginlie hemen her yerde rastlanr. Ktlk ieklerindeki iirleri Sartrein yorumunu dorular niteliktedir: Baudelairein tek dncesi, deimez ve hi bitmeyecek bir gemiten ibaret kalmaktr ve o, sanki erken bir son onu dondurup brakm gibi, btn hayatn lme gre tasarlamay tercih eder. Baudelairein iirinde btnl yaratan, belki de kendisi iin verdii kapana skm hayvan imgesidir; bu imge Baudelairede bir taknt halindedir ve bu arm bkp usanmadan yineler (Bataille, 1997: 39). Proust ve Baudelairei Almancaya evirmi olan Walter Benjamin (18921940), Baudelairei sadece d gezgini (flneur) olmakla, elini tan altna koymamakla, eletirdii eylere kar yeni alternatifler gelitirmemekle eletirir: Baudelairein iiri a-social (snf bilinci olmayan) olanlarn safnda yer alanlarn iiriydi. Ne var ki, bu yeni dnemde olumlamad, kar kp eletirdii bir modern yaam deitirmek ve onu amak iin gerekli analizi yapacak dnsel dzeye eriememi bir flneurn iiriydi. Bu iirde modern olan ile tarih ncesi (prehistorya) kucak kucaadr. Bu en yeni ile en eskinin kucak kucaa oluu, zamann toplumsal ilikilerindeki ve olaylarndaki bulanklktan (ambigut) ileri gelmekteydi. Bu bulanklk, diyalektiin uzak grnmdr. Yaanansa uzaktan bak topyasdr. Bu nedenle de bu diyalektik imaj, bir rya imajdr (Oskay, 2000: 202). Walter Benjamin, Baudelaireden politik bir tavr sergilemesini beklerken, aslnda onun siyasi arenada boy gstermekten holanmadn unutmu olmal. te yandan krk alt gibi gen denilebilecek bir yata len ozann uzun dnem frengi ve srekli alkoln etkisiyle oluan mide rahatszl ile ok aclar ektiini ve bu nedenle aktif yaamdan uzak kaldn anmsamakta yarar var. Hatta bu arlarn dindirmek iin sk sk afyon ierek zihinsel bir bulankla saplandn da biliyoruz. Zaten ozann kendi deyiiyle iirin kendisinden baka bir amac yoktur. Onun en byk hizmeti, Ktlk iekleri gibi bir yapt daha otuz alt yandayken dnya iirine kazandrm olmasdr.

294

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Galip Baldran

KAYNAKA Bataille, Georges. (1997) La Littrature et Le Mal, (Edebiyat ve Ktlk, eviren: Ayegl Snmezay), stanbul, Ayrnt Yaynlar. Baudelaire, Charles. (1944) (Textes Choisis par Jean Pierre Jouve), Fribourg, Librairie de LUniversit Egloff. Gker, Cemil. (1982) Fransada Edebiyat Akmlar, Ankara, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar. nal, Tanju. (1981) Simgecilik, Trk Dili, Yazn Akmlar zel Says, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi, Say: 349. Kula, Nedim. (1999) Baudelaire ve Kadn, Frankofoni, Ortak Kitap, no: 11, Ankara, afak Matbaaclk, ss: 27-35. Mattei, Jean-Louis. (1994) Deux livres scandaleux au XIXe sicle: Les Fleurs du Mal de Baudelaire et Premier amour de Tourgueniev, Frankofoni, Ortak Kitap, Say: 6, Ankara, afak Matbaaclk, ss:7380. Oskay, nsal. (2000) Dilin Corafyasn Deitiren Bir air, Tek Kiilik Hal Seferleri, stanbul, nklp Kitabevi. Pichois, Claude. (1967) Baudelaire, (Etudes et Tmoignages), Neuchatel, Editions de la Boconnire. Sabatier, Robert. (1977) Les Fleurs du Mal, La Posie du Dix-Neuvime Sicle, Paris, Albin Michel. Sunel, A. Hamit. (1998) Baudelaire, Sanat ve Toplum, Frankofoni, Ortak Kitap 10,Ankara, afak Matbaaclk, ss: 81-87.