Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Jaarboekvoor Godsdienstwetenschappen
,.
par
R. GRYSON
Aspirant au Fonds national beige
de la recherchescientifique
1 Noe, 106 (CSEL 32-1, 485, 20-21): Altior autem sensus nomi-
num interpretatione signatur.
I Les principaux Onomastica ont ete rassembles,it.la fin du siecle
precedent, par P. DE LAGARDE,Onomasticasacra,2e ed., Gottingen,
1887 (= OSL). Celie documentation a encore ete considerable-
ment enrichie par F. WUTZ,Onomasticasacra. Untersuchungen zum
Liber interpretationis hebraicorumnominum des hi. Hieronymus, 2
vol. (TV 41, 1-2), Leipzig, 1914-1915(= OSW).
I Lib. interpr. hebr. nom., prol. (CC 72, 59, 2-60, 3).
218 R. GRYSON (2)
***
Ambroise fait appel a trois reprises dans son ceuvre a la
signification du nom de Levi(te), doni il mentionne les in-
terpretations suivantes:
10 Cain, II, 11 (CSEL 32-1, 387, 19-20)
-susceptus pro me
-ipse mihi leuis
20 Off., I, 245 (PL 16, 103 AB)
-ipse mens
-ipse pro me
30 Exp. ps. CXVIII, VIII, 4 (CSEL 62, 150, 14-151,3)
-ipse mihi adsumptus
-ipse mens
, '- adsumptus
-adsumptus mihi (ipse?) 8
-pro me
-ipse mihi
Montrons d'abord, en etudiant les interpretations de Levi
dans les Onomastica, qu' Ambroise a certainement exploite
plusieurs listes d'etymologies ressortissanta des groupestout-
a-fait differents.
Le cas de Levi est un des plus complexes et des plus em-
brouilles que nous offre la litterature onomastique chre-
tienne et nons nons bornerons a tracer, dans la foret des
susceptuspro me
0" e
I ~ ~ ~
I .s.
OJ'''' os. '~
I \ t~ ~
," I o~
~ ~ ~ "' :s
-
B
~
~
I
I
M
''OJ
..",""
~.:,
e e
0
~
~
eo
...
.a 'M 'M
- =
m I
., .e 1- '" ..
., 9
.e .~.,Sp, I 0
o~
0:" "
111
:sO :S"
~ -?J;i I -e'[
~o:
~ 8
~ ~~--
I ~
,.,. go
...~~
c"oo"
~~
.,s...
I ~
.,
~~~o
00 "
:g.~,..~"
~ ..~ ---::0 ~
~~s
0:
'0"
I ~ ~
0:
0
~~~~~ g8"'-~ ~ 0 $.
"0""'"
oo,oo~
W *~ W '#: ~
;"'...0
;::;.o~~
6 *~
.,
~
0 I ~
,,~
~
~
~
t! .s
t + }--- ---
: S
..,s
I +
C-
-'-'
I
1-1
~
1a
~~~~~,::~l-c::-:::-:::~~~~ 1a ~
=:
~
:..:
~
I. ~
...
'"
-"' S' ~
222 R. GRYSON (6)
** *
20Exp. ps. CXVIII, VIII, 4 (CSEL 62, 150, 14-151,3). Cescon-
siderations sur l'etymologie de Levi sont propres a saint Ambroise
et ne se retrouvent pas dans la source principale de ce contexte,
qui est a chercher dans Ie commentaire correspondantde saint Hi-
laire (cfr Tract. in ps. CXVIII, Heth 2-3; CSEL 22, 423-424).
21Cfr Apol. alt., 25 (CSEL 32-2, 373, 12-23); Off., I, 238 (PL 16,
101 A); Exp. Luc., prol., 7 (CC 14, 5, 115-125); etc.
228 GRYSON (12)
R.
(13) LE NOM DE LEVI CHEZ S. AMBROISE 229
23 Voyez par exemple les commentaires sur les Psaumes, dans les-
quels Ambroise compare sans cesse ces differentes traductions.
24 Cfr R. W. MUNCEY, The New Testament text of saint Ambrose
(Texts and studies, n. s. 4), Cambridge, 1959, p. XXXVI-LVII.
SUMMAR IUM
Variae interpretationes nominis Levi quae a S. Ambrosio dan-
tur ostendunt quod ei pluTa Onomastica praesto erant, quorum
etymologias diversas componere studebat. Sicut aliae fontes quibus
utitur, non simpliciter transcribuntur, sed reflexionem suam pro-
priam susci tan t.
College du Saint-Esprit, Louvain
16
Saint Isidore de Seville est-il l'auteur
de I'Hispana chronologique?
par
Ch. MUNIER
(Strasbourg)
SUMMARIUM
Ad proximam editionem Hispanae chronologicae prolegomena dum
praebet, G. Martinez opus valde utile con{ecit : doctissime de codici-
bus disseruit, forum stemma pulchre composuit, de {ontibus et indole
collectionis recte concinnavit. Quae vera de Isidoro eius auctore
proponuntur, nondum plenum probationem adtulisse videntur.
241
Fragmenta Liturgica
II
yon
Klaus GAMBER
(Regensburg)
l Liingsstreifen]
< Ecclesiam tuam dne> .[Recto-Seite, rechte Spalte] benignus
inlustra. ut beati ill. euangeliste illuminata doctrinis ad dona
perueniat sempiterna. per
SECRETA.Beati ill. tui euangeliste qs dne supplicatione pla-
catus et ueniam nobis tribue et remedia sempiterna concede.
per
POSTCOM. Sit dne beatus ille euangelista nre fragilitatis adiu-
tor ut pro nobis tibi supplicans copiosius audiatur. per
17
246 KLAUS GAMBER (5)
l J
uel domi residc,ntibus uel infirmis. mereant ab omnibus abso-
lui peccatis. et inter electos tuos participare conuiuio. per
xpm dnm firm.
SECRETA.Haec sacrificia que sumpsimus <dne>. per inter-
cessionemscorum apostolorum. martyrum et confessorum
<tuorum> nobis proficiant ad salutem. et famulis et famula-
bus tuis. quorum heleemosinashonore tui nominis superaltare
collate Bunt. tam uiuis et defunctis <uel iter agentibus> uel
ubique conmorantibus < ...>
2. <ALIA MISSA>
L J
propitius sociare digneris. per
SECRETA.Oblationis huius dne placaTemuneribus. et inter-
cedentibus scis tuis famulum tuum et omne in xpo < ...>
et animabus famulorum famularumque tuarum cunctorumque
fidelium defunctorum remissionem omnium tribue peccatorum.
per
POSTCOM. Purificet qs dne famulum tuum diuini sacramenti
libatio. et gloriose see dei genitricis marie et <omnium sco-
rum tuorum oratio. et gregi sibi commisso...>
3.
248 KLAUS GAMBER (7)
5. <ALIA MISSA>
Praetende dne misericordiam tuam famulis et famulabus tuis
et omnibus co~mendatis meis. quorum uel quarum nomina
apud nos scripta sunt uel orare promisimus.> qui nobis largiti
glint helemosinam sell ceteris fidelibus. dexter am caelestis
auXilii. ut te toto corde perquirant et quae digne postulant
assequantur. per
SECRETA.Propitiare dne supplicationibus nris. et has oblati-
ones quas t,ibi pro incolomitate eorum offerimus qui < ...>
orum atque consangui< ...> qui se nostris commendauerunt
orationibus < ...>
<MISSA COMMUNIS>
Pietate tua qs dne. nrorum solue uincula omnium delictorum.
et intercedente pro nobis beata et gloriosa semperqueuirgine
dei genitrice maria cum omnibus scis. nos famulos tuos et
cunctum populum catholicum in omni scitate custodio omnes-
que consanguinitate ac familiaritate uel confessioneet oratione
nobis iunctos a uitiis omnibus purga. uirtutibus nos illustra.
pacem et salutem nobis tribue. hastes uisibiles et inuisibiles
remoue. pestem repelle. inimicis nris caritatem largire. et
omnibus fidelibus uiuis et defunctis in terra uiuentium uitam
aeternam concede. per
SECRETA.Ds qui singulare corporis tui hostia totius mundi
soluisti delicta. hac oblatione placatus maculas scelerum
nrorum absterge. et omnium xpianorum uiuorum et defunc-
lich, daBses sich urn ein Sakrarnentar irn Typus yon F han-
delt. Dabei ist die ehernalige Handschrift sieber nicht in
Fulda, sondern rnoglicherweise irn siiddeutschen Raurn ent-
standen.
<MISSA COMMUNIS>
L J
< ...> onem benignus accipias. et tua pietate concede. ut
et illis proficiat huius pietatis effectus. et animabus famulo-
rum famularumque tuarum. uel omnium fidelium defuncto-
rum imperet beatitudinem sempiternam. per dnm.
AD COMPL.Purificet qs dne famulum tuum ill. diuini sacra-
menti libatio. et gloriosa scae di genitricis marie et omnium
scorum tuorum oratio. et gregi sibi commisso. ac familiaritate
et consanguinitate coniunctis. et omni populo xpiano miseri-
cordiam tuam ubique praetende. et animabus famulorum
famularumque tuarum. et cunctorum fidelium defunctorum
remissionemtribue peccatorum. per
<MISSA IN CIMITERIO>
L J
U+D Cuius sacram passionempro immortalibus (= F 2507)
INFRAACTIONEM.Hanc igitur oblationem quam (= F 2508)
AD COMPL. Absolue (qs) dne animas seruorum tuorum ab
omni uinculo delictorum. ut in resurrectionis gloria inter scos
tUGSre- [verso]suscitati respirent. per dnm nrm (cf. F 2564)
Sakramentarfragment in Graz
Auf di~ nun folgenden Fragmente hat mich FrI. Dr. Maria
Mairold, Bibliothekarin an der Universitatsbibliothek in Graz,
dankenswerterweise aufmerksam gemacht. Es handelt sich
urn drei Einzelblatter, die ehemaligenSeckauerHandschriften
als Innenverklebung gedient batten. Sie befinden sich jetzt
in der genannten Universitatsbibliothek als fliegende Blat-
ter in, den Handschriften 171, 187 und 778. Zwei weitere
Blatter des gleichen ehemaligenSakramentars sind nur noch
als Leimabdruck in der Hs. 171 zu erkennen. 1
Die Blatter zeigen die typische Schrift und Anlage der
oberitalienischen Sakramentarhandschriftendes 9./10. Jahrh.
Auf eine Entstehung in Oberitalien weist auch die Zahlung
der Sonntage nach Pfinsten als Dominicae post sci angeli I),
hill wie wir sie regelmassigin der Sakramentarendes P-Typus,
zu defieD auch daB Sakramentar yon Salzburg gehort (vgl.
CLLA Nr. 883), Bowiein eiDerReihe weiterer Messbticheraus
der gleichen Gegendvorfinden.
Zuerst ist der Text der Fragmentblatter wiederzugeben,
wobei bemerkt werden muss, daBsdie ursprtingliche Reihen-
folge nicht mehr mit Sicherheit auszumachenist.
11
(16) FRAGMENTA LITURGICA 257
4.
5.
258 KLAUS GAMBER (17)
]
<AD COMPL. Suscipe dne preces nras pro anima ramuli tu
ill ut si quae ei maculae de> contagiis adheserunt. remissionis
tuae misericordia deleantur. per dnm firm
[7.
9.
(18) FRAGMENTA LITURGICA 259
11.
KLAUS GAMBER (19)
260
(20) FRAGMENTA LITURGICA 261
PRO REGE
18
2.
1.
262 KLAUS GAMBER (21)
3. PRO AMICO
Omnipotens sempiterne ds miserere famulo tuo N. et dirige
eum secundum tuam clementiam in uiam salutis ~tern~. ut
te donante tibi placita cupiat. et te tota dilectione perficiat.
per (= F 2239)
SECRETA.Proficiat qs dne h~c oblatio quam tu~ supplices
offerimus maiestati ad salutem ramuli tui N. ut et tua pro-
uidentia eius uita. inter aduersa et prospera ubique diriga-
tqr. per (= F 2240)
An COMPL.Sumpsimusdne perpetu~ sacramenta salutis. tuam
deprecantesclementiam. ut per ea famulum tuum N. ab
omni aduersitate protegas. per (= F 2242)
ALIA
Pretende dne famulis et famulabus tuis dexteram c~lestis
auxilii. ut te toto corde perquirant. et qu~ digne postulant
consequalitur. per (= F 2273)
SECRETA.Propitiare dne supplicationibus nris. et has oblati-
ones famulorum famularumque tuarum quas tibi pro incolo-
mitate corum deferimus benignus assume. et ut nullius sit
irritum uotum nullius uacua postulatio. praesta qs. ut quod
fideliter petimus efficaciter consequamur. per (= F 2274)
4.
5.
(22) FRAGMENTA LITURGICA 263
7. PRO PLUUIA
Os in quo uiuimus mouemur et sumus. pluuiam nobis tribue
congruentem. ut praesentibus subsidiis adiuti. sempiterna
fiducialiter appetamus. per (= Je 76)
SECRETA.Oblatis dne pIacare muneribus. et oportunum nobis
tribue sufficientis pluui~ auxilium. per [{oZ.4&] (= Je 77)
AD COMPL.Tuere nos dne tua sea sumentes. et ab omnibus
malis propitius absolue peccatis. per (cf. F 20311)
PRO SERENITATE
Ad te nos due clamantes exaudi. et aeris serenitatem nobis
tribue supplicantibus. ut qui pro peccatis uris iust~ affligimur
misericordia tua praeueniente clementiam sentiamus. per
(= Je 79)
SECRETA.Preueniat nobis qs dne gratia tua semper et subse-
quatur. et has oblationes quas pro peccatis uris iust~ affligi-
mur. misericordia tua preueniente clementiam sentiamus. per 1
8.
264 KLAUS GAMBER (23)
PRO PACE
9.
(24) FRAGMENTA LITURGICA 265
11 ALIA
Exaudi qs dne supplicum preces et confitentium tibi parce
pe~catis. ut pariter nobis indulgentiam tribuas benignus et
et pacem. per (= Alc 82,1)
SECRETA.Hostias tibi dne placationis offerimus. ut et delicta
nra miseratus absoluas. et nutantia corda tu dirigas. per
(= Alc 82,2)
AD COMPL.Praesta qs nobis ~tern~ saluator. ut percipientes
hoc munere ueniam peccatorum deinceps peccata uitemus.
per (= Alc 82,4)
14. COMMUNIS
Pretende dne fidelibus tuis omnibus episcopis. presbyteris.
diaconibus. subdiaconibus.abbatibus. canonicis.monachis.
266 KLAUS GAMBER (25)
13.
(26) FRAGMENTA LITURGICA 267
4. PRO PARENTIBUS
lnclina dne aurem tuam ad preces nras (= Je 114)
SECRETA.Annue nobis dne ut animabus famulorum (= Je 115)
famulorum famularumque) fidelium Je
An COMPL.Presta qs dne ut anime famulorum (= Je 116)
Roter Brachweg75
84 Regensburg-PriiteningD.B.R.
Tertnlliani Liber de Carne Christi
ab Augustino citatus
auctore
J. MEHLMANNO.S.B.
(Sorocaba)
271
272 J. MEHLMANN (4)
J.
(7) DE CARNE CHRISTI AB AUGUSTINO CITATUS 275
19
278 J. MEHLMANN (10)
mel, give sola, give una cum ea, give etiam iuxta earn cita-
tur 33,immo et in Liturgia Romana iuxta Vulgatam legitur
Breviario.
35 cr. Quaestionum in Heptateuchum I. II, Quaestio 3 (CC 33, 71 ;
PL 34, 597) ; ib., I. I, Quaestio 59 (ib. 22 ; ill. 563) ; ib. I. VII, Quaes-
tio 54 (ib. 376 ; ib. 824) ; De Trinitate, I. II, c. 13, 23 (PL 42, 860) ;
Sermo CXXV, 3 (PL 38, 691); Sermo VII, 3 (CC 41, 72; ib. 64);
chum citati.
37 Id., Sermo de Principio Genesis, In Vigiliis Paschae (Denis II),
Hanc
eum angelum
sententiam Domini proponebat
fuisse, non
ipse Christum,
Augustinus, sed ib.,
angelum
et in missum
Sermone VI,
1-8 (ib. 62-67; ib. 59s); De Genesi ad Litteram, I. XII, c. 27, 54s
Dei, I. VIII, c. 11 (CC 47, 288) et I. XII, c. 2 (ib. 48, 356s; ib. 350);
ib., I. XIII, c. 22 (ib. 395 ; ib. 405). cr. et GREGORIUS MAGNUS, Mo-
J.
(19) DE CARNE CHRISTI AB AUGUSTINO CITATUS 287
J.
(21) DE CARNE CHRISTI AB AUGUSTINO CITATUS 289
auctore
MEHLMANN
O.S.B.
(Sorocaba)
J.
(2) DE CARNE CHRISTI A LEPORIO MONACHO CITATUS 291
20
294 J. MEHLMANN (5)
par
R. ETAIX et J. LEMARI!?
(Lyon et Paris)
TRACT.
308 R. ETAIX ET J. LEMARIE (7)
TRACT.XXVIII. (Mt VI, 9-15) Deinde ait: Sic ergo orabitis ...
Dominus noster qui orantes se exaudire consuevit .../ / ...
aperte Dominus manifestat, cui est honor, laus et gloria
una cum Spiritu sancto ante omnia saecula et nunc et sem-
per et in s. s. amen. (Hoste, Tract. XIV)
TRACT.
(8) LES TRACTATUS IN MATHEUM 309
21
.TRACT.
310 R. ETAIX ET J. LEMARIE (9)
***
Les manuscrits qui transmettent Ie commentaire sur Saint-
Matthieu peuvent assezfacilement se classeren trois grandes
familIes distinguees par I'attribution du texte tantot a Chro-
mace'lui-meme, tantot a saint Jean Chrysostome, tan tot
enfin a saint Jerome 12.
La premiere famine
R.
(12) LES C TRACTATUS IN MATHEUM 313
15Cf. A. HOSTE,
C.C.,t. IX, p. 375,n. 12.
314 R. ETAIX ET J. LEMARIE (13)
Bieff qu'ils transmettent Ie commentaire du Pater SOliS
line forme anonyme, deux autres- manuscrits sont encore
a rattacher a la premiere famine:
Le cod. Aug. Perg. XVIII de Karlsruhe (Ixe siecle) 16
debute par line serle de commentaires du Pater, parmi lesquels
celui de Chromace avec deux interpolations:
(f. 11r_v) XI. ITEM EXPLANATIODOMINICAEORATIONIS. Do-
minus nosier qui orantes se ...11... dicere audeamus (Tract.
28, 1 debut). Numquam igitur hoc in veteri testamento
1I vos estis templum Dei (passage non identifie). Sancti-
licetur nomen tuum. Non quod ab aliquo ...11... a Domino
postulamus (Tract. 28, 1-7). Sicut in decalogo in duabus
tabu lis ...11... amorem proximi docent.
Le me-me passage se retrouve dans Ie cod. 247 du Mont-
Cassin, 17mais sans les deux premiers mots ni la fin du texte :
(p. 125-127) (les p. 124-128 forment line addition du Xllle
siecle) PATER NOSTER. Qui orantes se ...11... gloriam conse-
cutum (Tract. 28, 1-7, avec l'addition Numquam igitur
...11... templum Dei).
L 'etude des variantes montre que Ie manuscrit du Mont-
Cassin ne depend pas de celui de Karlsruhe, car il a quelques
le~ons authentiques la oil Ie cod. de Karlsruhe a un texte
corrompu.
La deuxieme famille.
MADRID,Bibl. Nat., Res. 205. (370 x 280 mm, 117 t., Xye
siecle. Aux armes du comte de Haro) 23.
(f. 1r-3v)Tables du commentaire, completees par une table
des matieres et une table liturgique.
(f. 5r-43l) lncipit expositio sancti lohannis Constantinopoli-
tano episcopi in evvangelio secundumMatheum ...Prologue
et tract. 1-47. L'addition du f. 16r a pour titre: Sermo
santi (sic) lohannis Constantinopolitani episcopi de naturis
columbe que sunt septem.
(f. 43l-117v) Horn. 24-52 de l'Opus impertectum.
B. LES HOMILIAIRES.
R.
(22) LES TRACTATUS IN MATHEUM 323
2. L'homiliaire cartusien
Les copies du lectionI1aire de la Grande~Chartreusesont
nombreuses. Mais nous peI1sonsavoir montre que l'on pos-
sedait encore l'exemplaire original (GRENOBLE, B. M., cod.,
32 et 33, du debut du XIle siecle), ce qui permettra de
negliger toutes les copies posterieures00. La Grande':Char~
treuse devait posseder un manuscrit du commentaire de
Chromace attribue a saint Jean Chrysostome, car les trac-:
tatus ont pour titre dans Ie lectionnaire: Homilia beati
lohannis episcopi:
Tract. 2 (cod. 33, f. 1r-3l, Vigile de Noel).
Tract. 12-13 (cod. 33, f. 55r-56v, Dom. in oct. Epiph.).
Tract. 17 (cod. 33, f. 229r-232v, In fest. reliquiarum).
Tract. 42 (cod. 32, f. 27r-29r, Dom. IV post Epiph.).
omo
324 R. ETAIX ET J. LEMARIE (23)
,'-
(24) LES TRACTATUS IN MATHEUM 325
22
.-
326 ETAIX ET J. LEMARIE (25)
La troisieme famine
R.
(26)
:?
","
.:::'
::-
.\\1\\\\\11111\11"
,,"',\\
""",
'
\
' \1'1"
LES TRACTATUS
po. L. P ..~
11"1111"""11'"""'
~ );'{
""ERc
1""""'"'"'11\""""'1""""".
IN MATHEUM
.~\litRr 1
A
'"11"""""1
l.
...11'"",,":
IIIIIII
~.
111", ' I
IIIII
I)
..~I
..~~
VI
~ "I", ,.
DR"
~
"<~
.,f1\\11144111
a I
.SS~NON"1"1'"
4"
11,8
]'1
'I ,
327
;
1~~
1.&1
'
I'i,
p~~!!- \ ""- II
('VlDALE "'l ':0':0, 1
-;;;
-::,
~
0-
=
~
-'~ VEP-CEIL.
.\
,.BERGAH
".M
E
'
.j
f-
..
UDINE
-.,
a S- ,
~
::
.;: .TURI N
V CR{ILAN
IGEVANO M " .~ONE
.VfPAOOUE.
.~
~
~=
:: STUFARDA
t>LAIS~NCE.
..",,"\\'\'"\'""'"I~IUQaa'o Q-
ONE8 ' '' ,-'
8M~NTOUE
\.-'" ,POLIRO
NE
: ~ --c ~ --""111
'1J
'" .,' --'. \I .MODEN;' .NON~NTOLA
, '-
8~LOG.NI
;,:"
.
;;..
"'.':~ "'
F I
PI$E LORENCE
'.
..'"
MONTE
.
.SItiNE
OLIVETO A
-,"'"" 1'.'I:\
.'A~:
"
,
~~"
'"
'
S116'
~,"-.~
'10;~\ ~
~'"~~I
~MAGG'ORE
S. ELlA.
()ROME
~
, .,~'"_--
fJ
La carte permet de se rendre compte de la repartition geogra-
phique des manuscrits de la deuxieme et de la troisieme famille
du commentaire. Une ligne en pointillee delimite leg deux zones
respectives.
On remarquera que la zone du Pseudo-Chrysostomecomprend
d'abord, au nord des Apennins, une region situee au sud-ouest
de Milan, zone dans laquelle Bobbio a pu jouer un r~le important
a l'origine de la diffusion des tractatus. C'est de cette zone, tres
.
'.
328 ETAIX ET J. LEMARIE (27)
probablement, que Ie commentaire s'en est aIle par dela leg Alpes,
verB la Chartreuse. D'autre part, franchissant leg Apennins au
Bud, il s'est repandu dans toute la Toscane.
A l'est 'de Milan et au nord des Apennins, en Venetie et Emilie,
s'est diffuse Ie commentaire attribue a Jer6me. Polirone con-
stitue un not dans cette zone. C'est de Venetie (soit Aquilee-
Cividale, soit Verone-Padoue) qu'un homiliaire passe au nord des
Alpes a ete a l'origine de la diffusion de quelques tractatus en
Baviere, region de Salzbourg, Carinthie.
VENETIE
A.
2.
R.
(28) LES TRACTATUS IN MATHEUM 329
3. homiliaires de Padoue
a. Bibliotheque du Seminaire
541 (XII) (Avent -samedi apres la Quinquagesime).
1 tractatus: 30.
545 (XII) (suite du precedent: Care-me). 3 tractatus :
53, 54, 58.
543 (1312) (pars hiemalis). 5 tractatus: 26-27, 29 (in-
complet), 39 (incomplet), 54.
La provenance du troisieme ms. est certaine. II a ete ecrit
pour Ie monastere des benedictines de San Pietro de Bonis 38.
Sans doute les deux premiers ont-ils me-meprovenance. Le
codex 545 porte en effet la mention: Homiliae in monialium
triclinio legendaetempore quadragesimaliI). Leur usagen'au-
rait pas ete liturgique, ce qui explique leur structure differente
du 543.
b. Bibliotheque Universitaire
Un seul des homiliaires provenaht de Sainte-Justine de
Padoue contient 2 tractatus in Mathaeum de Chromace -
Pseudo-Jerome (44, 59): Ie codex 1638 (xv), pars aestiva.
Le sanctoral (mss 1636-1637)ne l'utilise pas. La pars hiema-
lis manque.
Un autre ms. de la Bibliotheque Universitaire contient plu-
sieurs tractatus (44, 47, 59) profondement remanies: Ie
codex 1312. Ce ms. composite (195 X 145, 169 fol., xv) qui
porte,' fol. 1, la mention: Pro monasterio sce Justine sine
no, est constitue, fol. 11-61 v, par un homiliaire pars aestiva.
Les 3 tractatus sont SOliSIe nom de Jerome. La recension
etant par trop remaniee, ce ms. ne sera pas utilise.
c. Aces homiliaires, il taut ajouter celui qui est actuellement
conserve a la B. Marciana de Venise SOliSla cote L III 29
(2366), homiliaire pars hiem. (1 er dimanche d' Avent au
jeudi saint), ecrit au Xllle siecle et offert aux chanoines
reguliers de Latran du monastere Saint-Jean de Verdara
par I' eve-quede Concordia J. B. de Legname 39; il contient
Ie bloc de la semaine des Cendres et Ie tract. 54. Leur re-
cension assezdefectueusen'etant d'aucun secourspour l'eta-
blissement du texte, ce manuscrit n'a pas ete utilise.
Notons qu'il introduit les tractatus par la simple rubrique
Omilia lectionis eiusdem.
Homiliaire monastique d' origine indeterminee, mais cer-
tainement de la region venitienne, conserve a la B. Marciana
sous la cote L II 101 (2097) (XII) pars aestiva. Contient
3 tractatus: 20-21, 51, 59. Le second ne nous est connu que
par ce seul ms. 40.
39 Librum hunc donavit Reverendus domnus Baptista de Lignamine
de Padua, Concordiensis episcopus, congregationi Canonicorum Regu-
laTium Lateranensium ita ut in primis sit ad usum dictorum canon.
Christo militantium in monasterio S. Iohannis in Viridario Padoue
quatenus omnes Dominum pro eius anima devote precari meminerint.
MCCCCLV.
40 La deuxieme partie de la pars hiemalis (Septuagesime-PA-ques)
de cet homiliaire est egalement conservee a la B. Marciana (L II
100). Ene n'utilise pas leg tractactus in Mathaeum de Chromace.
La premiere partie de la pars hiemalis (Avent-Septuagesime) ne
nous est pas parvenue. Manque egalement Ie Sanctoral.
4.
LES TRACTATUS IN MATHEUM 331
(30)
B. REGION MILANAISE
3. Bergame.
a. Biblioteca del Clero San Alessandro, ms. 225. Cet homi-
liaire, pars hiemalis, (XII-XIII), qui provient vraisembla-
blement d 'une eglise de Bergame, contient les 2 tractatus
29 et 30.
5.
2.
332 ETAIX ET J. LEMARIE (31)
C. EMILIE
Les homiliaires de cette region sont rarement restes in situ.
Si ceux de la celebre abbaye de Nonantola sont desormais
facilement reperables, grace a l'ouvrage de G. Gullotta,
Gli antichi Cataloghi e codici della Abazia di Nonantola 42,
plusieurs autres homiliaires de la region bolonaise se trou-
vent maintenant en diverses bibliotheques d'Europe. Nous
commenceronspar Ie seul homiliaire demeure dans la region.
1. Modene, Bibliotheque Capitulaire, ms. II 17.
Homiliaire (XII) couvrant tout Ie Temporal avec quelques
fetes; provient d'une eglise qui flit au XIIIe sieclela propriete
du Chapitre de Modene: Santa Maria de Colecolo, a mi-
distance de Modene et de Bologne. Get homiliaire contient
SOliSIe nom de Jerome 10 tractatus: 21, 26-27, 29-30,39,
47 (abrege), 53 (incomplet), 55, 5843.
R.
(32) LES ( TRACTATUS IN MATHEUM 333
3.
334 R. ETAIX ET J. LEMARIE (33)
E. BA VIERE-AuTRICHE
XXVI Udine 21, Cividale 66, 67, Padoue Sem. 543, Ve-
nise Marc. L III 29, V~rone Cap. LXXVII (74),
Modene Cap. II 17, Venise Marc. ZL 153, Turin
Naz. F I 5, Clm 7382, 14386, 17733, 21529, Inns-
bruck Univ. 243, Admont 120, Vienne B. N. 1013,
1557,4456, 4854,4857,Klagenfurt Studienbibl. 45.
XXVII memes temoins que pour XXVI.
XXIX memes temoins que pour XXVI-XXVII (a l'ex-
ception de Venise Marc. ZL 153 et Turin F I 5)
auxquels s'ajoutent : Bergame Clero S. Alessandro
225, Paris B. N. 797, Bressanone Sem. B 1 22,
Salzbourg Univ. II 350, Admont 65, Vorau 265,
Einsiedeln 42, les deux breviaires de St-Blaise
et de Spittal conservesa I' Archive de St-Paul de
Lavantal; mss dans lesquels Ie tract. est sous Ie
nom de Remi: Vienne B. N. 1427, Prague Univ.
1816, Clm 14188, Schlagl 86.
XXX memes temoins que XXIX a l'exception de Pa-
done Sem. 543, Bressanone Sem. B 1 22, Salz-
bourg Univ. II 350. S'y ajoutent: Padoue Sem.
541, Venise Marc. ZL 153.
XXXV Paris B. N. lat. 1771.
Tous ces tractatus nous sont connus par la source Pseudo-
Chrysostome.
Les deux suivants manquent dans cette derniere par suite
d'une lacune qui n'a laisse subsister que les dernieres lignes
du tractatus XXXIX.
XXXVIII Pal. lat. 257.
XXXIX Udine 21, Cividale 66, 67, Padoue Sem. 543, Mo-
delle Cap. 1117, Venise Marc. ZL 153etLIII 29,
Turin Naz. F I 5, Pal. lat. 257, Clm 7382, 14386,
17733,21529,Vienne B. N. 1013,1557,4440,4854,
Innsbruck Univ. 243, Admont 120, Vorau 265,
BressanoneSem. B 1 22, Salzbourg Univ. II 350,
Spittal 105.
XLIV Padoue Univ. 1312, 1638, Clm 22001c.
XLVII Padoue Univ.1312, ModeneCap. II 17, Clm 22001c.
Ces deux derniers .tract.appartiennent egalementa la source
Pseudo-Chrysostomequi s'acheve en cours du tract. XLVII.
(40) LES TRACTATUS IN MATHEUM I) 341
III. Remarques
23
342 R. ETAIX ET J. LEMARIE (41)
61 Ainsi pour Milan et Bergame nous devons nous baser sur leg
variantes des seuls tract. 20-21 et 29-30.
62 On peut s'interroger sur Ie contenu de la pars hiemalis de
Sainte-Justine de Padoue. Aucun temoin ne nous en est parvenu. Si
l'on se base sur leg breviaires figS, leg tractatus utilises frequemment
pour Ie mercredi des Cendres, etc, n'y figuraient pas. On ne peut
donc affirmer que leg homiliaires actuellement au Seminaire de
Padoue dependent d'homiliaires de Sainte-Justine.
L'emploi du tract. 54 dans leg homiliaires de Udine-Cividale d'une
part, Padoue-Seminaire et Bergame d'autre part, est assez sur-
prenant. Ce tract. commente non pas la pericope du jour (Mt. 12,
38 sv), mats une autre pericope (16,4). On comprend qu'il ail ete
utilise par un groupe d'homiliaires (v. g. Udine-Cividale). Sa pre-
sence dans d'autres homiliaires qui n'utilisent pas non plus Ie tract.
sur Mt 12, 38 sv. ne peut guere s'expliquer que par emprunt. Notons
R.
(46) LES TRACTATUS IN MATHEUM 347
* **
Quoi qu'il en soit de leurs sourcesrespectives,les homiliaires
cites dans cette etude et retenus pour l'etablissement du texte
seront, dans l'edition du Corpus Christianorum, regroupes
par affinites.
Un premier groupe, sous Ie sigle a, comprendra les homi-
liaires bavarois et venitiens qui contiennent pour la pars
hiemalis les tract. 26-27, 29-30, 39, 54, et pour la pars aestiva-
lis les tract. 20-21 et 59 :
a1 MUNICH Staatsbibl. 14386
a2 VERONEB. Cap. LXXVII (74)
a3 PADOUEB. Sell. 543
a4 CIVIDALEMuseo Civico 66
a5 CIVIDALEM. C. 67
a6 UDINEB. Cap. 21
a7 CIVIDALEM. C. 63
as CIVIDALEM. C. 64
aD CIVIDALEM. C. 65
a1OUDINE B. Cap. 31
Un deuxieme groupe, par sa provenance apparente au pre-
cedent, comprendra, sous Ie sigle p, des homiliaires venitiens
au contenu beaucoup moins homogene:
pI VENISEB. Marciana L II 101
(JI PADOUEB. Univ. 1638
(JI PADOUEB. Sem.541
P' PADOUEB. Sem. 545
SousIe sigle" figureront leghomiliaires de l' Ambrosienne,de
l' Archive de la basilique Saint-Ambroise a Milan et de Berga-
me, homiliaires qui ne contiennent que leg tract. 29-30 et 54
pour la pars hiemalis et 20-21 pour la pars aestiva:
"I MILANB. Ambros. B 44 info
,,2 MILANB. Ambros. E 21 info
r MILAN Arch. S. Ambroise 40
II' BERGAME B. Clero S. Alessandro225
,,5 BERGAME B. Civica F 7. 17
Le sigle e sera affecte a un manuscrit qu'il est difficile de
rattacher a une branche determinee:
e ROMEB. Vaticane Pal. latin 257
Les homiliaires de la region bolonaise,a l'exception des ho-
miliaires de Nonantola, seront designespar Ie sigle). :
).1 MODENEB. Cap. II 17
).2 VENISEB. Marciana ZL 153
).3 MUNICHStaatsbibl. lat. 22001c
Sous Ie sigle v seront cites leg deux homiliaires de Nonan-tola:
R.
(50) LES TRACTATUS IN MATHEUM . 351
** *
A la fin de ce Status quaestionis,qu'il nous soit permis d'at-
tirer l'attention de MM. les Conservateurs des Bibliotheques
et de tOllS ceux qui s'interessent aux textes patristiques.
Sans doute aucun des commentaires in Mathaeum attribues
a Jerome que nous avons pu consulter ou dont on nous a
aimablement donne line description ne nous a restitue Ie
commentaire pseudo-hieronymien de Chromace. Peut-etre
ne faut-il pas encore desespererretrouver ce dernier.
Ne petit-on supposer que les tractatus de Chromace com-
mentant approximativement les chapitres IV a XVIII de
Saint-Matthieu ont ete completes pour Ie debut, et meme
peut-etre pour la fin, par Ie commentaire authentique de Je-
rome? Ceci expliquerait que l'reuvre entiere ait ete attribuee
a ce dernier. Jusqu'ici nous avons cherche en vain un tel
manuscrit. L'Italie du Nord a ete soigneusementprospectee
et particulierement la zone oil il flit utilise au moyen age.
Mais il est permis de garder encore quelque espoir: un ma-
nuscrit de ce genre ne pourrait-il avoir emigre dans quelque
autre bibliotheque, oil il attendrait d' etre identifie .1
ADMONT,Stiftsbibliothek 65 et 120
ASSISE,Bibl. Comunale 393 et 394
BERGAME,Bibl. Civica F 7. 17
352 ETAIX ET J. LEMARIE (51)
R.
(52) LES TRACTATUS IN MATHEUM 353
SUMMARIUM
yon
Leo EIZENHOFERD.S.B.
(Abtei Neuburg)
24
358 L. EIZENHOFER (4)
SUMMAR IUM
Abtei Neuburg
6904 Ziegelhausen
fiber Heidelberg
D.B.R.
L.
Gloses sur Ie Timee, du manuscrit Digby 217
de la Bodleienne, it Oxford
par
E. JEAUNEAU
(Paris)
[ II ]
[ III ]
IV-VI]
[VII]
[
(7) GLOSES SUR LE TIMEE 371
[IX]
(Timaeus,ed. J. H. WASZINK,
p. 5, 8-13)
[X]
(Timaeus, ed. J. H. W ASZINK,p. 5, 13-p. 6, 7)
25
374 E. JEAUNEAU (10)
[ XII]
[XIII]
(Timaeus 17 A-B, ed. J. H. WASZINK,p. 7, 1-9)
Et civium moribus,consuetudinibus.
Ad arbitrium probata,id est ifixta existimationemtuam.
Ad arbitrium, id est ad nostram voluntatem. Quasi diceret :
Non solum probavimus verbo, sed etiam hoc ap<p>roba-
vimus animo.
[XV]
(Timaeus 17 C, ed. J. H. W ASZINK,p. 8, 4-5)
XVI]
(Timaeus 17 C-18 A, ed. J. H. WASZINK,p. 8, 7-15)
21 gingasiorum, Cod.
22 Guillaume de Conches ecrit plus justement: Gignos enim est
nudus &. (Glosae super Platonem, cap. XVII, ed. cit. p. 76). Ct.
ISIDOREDE SEVILLE, Etymologiae VIII, VI, 17 ; XV, II, 30 ; XVIII,
XVII, 1-2.
23 tuerentur: etc. Cod.
(17) GLOSES SUR LE TIMEE 381
[ XVIII
(Timaeus 18 C-D, ed. J. H. WASZINK,p. 9, 2-12)
M aioribus dignitate.
lnfraque, id est minoribus.
Debita caritas quantum ad filios bonos.
Indulgentia quantum ad nepotes.
Indulgentia etc. Hoc dicit quia, si turpia non sint, licet
condescendere eis. Nam que in aliis etatibus non sunt tol-
leranda, in hac sunt paci<en>da, quia
Non lusisse pudor, sed non incidere ludum .27
[ XXI]
(Timaeus 19 B-E, ed. J. H. WASZINK,p. 10, 9 -p. 11,9)
38 et non earn visi est la le~on du manuscrit Digby 217: elle est
inintelligible. Dans moo edition des Glosae super Platonem de Guil-
laume de Conches (op. cit. p. 82), j'ai propose de lire: et non ante
visum. Mais il taut reconnattre qu'aucun manuscrit ne donne un texte
satisfaisant pour ce passage.
388 E. JEAUNEAU (24)
XXII]
(Tiinaeus 20 A-D, ed. J. H. WASZINK,p. 11,9 -p. 12, 7)
[
(25) GLOSES SUR LE TIMEE 389
26
390 E. JEAUNEAU (26)
40 Aminandra, Cod.
4l Omiami est la le~on des gloses du manuscrit Digby 217. Tout
se passe comme si Ie glossateur suggerait de lief leg quatre syllabes
et d'en faire un genitif: Omiami.
42 si om. Cod.
43 minus, sic in Cod.
392 E. JEAUNEAU (28)
[ XXIV]
(Timaeus 21 D -22 B, ed. J. H. WASZINK,p. 13, 9 -p.
14,5)
44 Ces mots nous font saisir sur Ie vir la fa~on de pro ceder, peu
logique et peu soignee assurement, de l'extracteur du manuscrit
Digby 217. Au chapitre XXIV de ses Glosae super Platonem, Guil-
laume de Conches promettait une explication de la fondation d' Athe-
(29) GLOSES SUR LE TIMEE 393
XXV]
(Timaeus22 C, ed. J. H. WASZINK,
p. 14, 5-6)
[ XXVI]
(Timaeus 22 C, ed. J. H. WASZINK,p. 14, 6-10)
[ XXVII]
(Timaeus 22 D -23 C, ed. J. H. WASZINK,p. 14, 11 -p.
15, 10)
49 Nillus, Cod.
50 cana sententia est la le~on du manuscrit en cet endroit. Plus
haut (derniere glose du chapitre XXIV), nous avons lu : cana scientia.
(33) GLOSES SUR LE TIMEE 397
[ XXVIII
(Timaeus23 C-E, ed. J. H. WASZINK,
p. 15, 11-19)
Hanc nostrumcivitatem.
Post, scilicet Erictonium.
Vel: octo milibus annis post etc., id est transactis VIII
milibus annis post nostre civitatis constitutionem. Et quo-
modo hoc scis? Vt continetur sacris etc., id est in armariis
templorum vel in frontibus ydolorum sive templorum erat
hoc scriptum. Et quia nostri ab eodem sunt instituti a quo
door
E. PERSOONSen W. LOURDAUX
(Kessel-La)
Ordinarius 1
Handschriften:
BRUSSEL,KON. BIBL.,10876-83 (378), fol. 143-214vo,15de eeuw.
BRUSSEL,KON. BIBL., II 2452 (412), fol. 7-37vo en 121-158
(gedeeltelijk), 16de eeuw.
PARIJS, BIBL. MAZARINE, 531, einde 15de-, begin 16de eeuw.
VATIKAAN, BIBL. ApOSTOLICA,Pal. Lat. 479, 15de eeuw.
Druk:
Deventer, A. Paffraet, april 1521, zie W. NIJHOFF en M. E.
KRONENBERG, N ederlandsche Bibliographie van 1500
tot 1540 (verder geciteerd NK.), nr. 1649.
Directorium
Dire'ctorium ad rite legendas horas canonicas missasque
celebrandas juxta rubricas breviarii et missalis romani pro
anno Domini M.DCC.LXII ad usum canonicorum regula-
rium Capituli. Laterano- Windezemensis, Brussel, J. Moris
~(ex. BRUSSEL,BOLLANDISTEN);
Directorium ...pro anno M.DCC.XC ...Windezemensis,
disponuit R. D. Antonius-Franciscus Vanden Hende,
Oudenaarde, J. Bevernaege en Brussel, AE. Strykwant
(ex. BRUSSEL, BOLLANDISTEN);
Directorium ...pro anno Domini bissextili M.DCC.XCII ...
Windezemensis, disponuit R.D. Antonius-Franciscus Vanden
Hende, Brussel, AE. Strykwant (ex. BRUSSEL, BOLLANDIS-
TEN);
Directorium ...M.DCC.XCIII ..., disponuit R.D. Antonius-
Franciscus Vanden Hende, Brussel, AE. Strykwant (ex.
BRUSSEL,BOLLANDISTEN);
Directorium ...M.DCC.XCIV ..., Vanden Hende, Brussel, AE.
Strykwant (ex. BRUSSEL,BOLLANDISTEN);
Directorium ac rite legendas horas canonicas juxta nor-
mam breviarii et missalis romani pro anno Domini ad usum
canonicorum regularium Capituli Laterano- Windezemensis
M.DCC.XCIX, [z. typo aand.] (ex. BRUSSEL,BOLLANDISTEN);
Directorium ...M.D.CCCI, [z. typo aand.] (ex. BRUSSEL,
BOLLANDISTEN).
Missale
Handschriften:
ANTWERPEN, MUSEUM MAYER VAN DEN BER~H, 302 (frag-
menten), 15de eeuw.
BRUSSEL,KON. BIBL., 5156 (531), 15de eeuw.
BRUSSEL,KON. BIBL., II 3691, 15de eeuw.
27
3.
406 E. PERSOONSEN W. LOURDAUX (6)
Graduale
Handschriften:
BRUSSEL,KON. BIBL., 5640 (630), 15de eeuw.
PADERBORN, GENERALVIKARIAT, DIOEZESAN-MuSEUM, 10
1531 t.
STRAATSBURG,BIBL. REG. ET UNIV., Musique I (2942), 16de
-18de eeuw.
Manuale (Rituale)
Handschriften :
BRUSSEL,KON. BIBL., 1915 (3652), 15de eeuw.
BRUSSEL, KON. BIBL., 11799-800 (887), 15de eeuw.
DEN HAAG, KON. BIBL., 73 H 28 (471), 15de eeuw.
DEN HAAG, KON. BIBL., 129 E 3, 15de eeuw.
GRIMBERGEN,ABDIJ, z. n., 18de eeuw.
Antiphonarium
Handschriften :
BRUSSEL,KON. BIBL., II 205 (682); 1744 en 1755.
HAREN, SEMINARIE, 15de eeuw.
STRAATSBURG, BIBL. REG. ET UNIV., Musique 6 (2947) en
Musique 7 (2948), 18de eeuw.
Breviarium
Literatuur :
H. BOHATTA, Bibliographie der Breviere 1501-1850, Leipzig,
1937, nrs. 973-979 ;
H. KRUITWAGEN, Ret Breviarium Windeshemense, Antwer-
pen, Gerard Leeu, 1488, 15 october, in Ret Boek, 1914, dl.
III, p. 193-202;
V. LEROQUAIS, Les brevia ires manuscrits des bibliotheques
de France, 6 dIn., Parijs, 1934.
Handschriften :
AMSTERDAM,UNIV. BIBL., I G 36, 15de eeuw.
BERLIJN, PREUSSISCHE STAATSBIBL.,Theol. 8056 (742), 1485.
BRUSSEL,KON. BIBL., 3023-24 (529), 15de eeuw; 3940 (534),
16de eeuw; 4983 (532), 1475; 5154 (533), 15de eeuw;
5156 (531), 15de eeuw; II 458 (530), 1468.
LONDEN,BRITISH MUSEUM,Harley 2881 ; Addit. 11863-11864,
15de eeuw.
MECHELEN, GROOT SEMINARIE, 51,16de eeuw.
OXFORD, BODLEIAN LIBRARY, Canon Liturg. 286 (19386),
1463-1464; Marschall 98 (5299), 15de eeuw.
PARIJS, BIBL. MAZARINE,369; 370; 371, aIle drie 15de eeuw.
408 E. PERSOONS EN W. LOURDAUX (8)
TRIER, STADTBIBL.,
431, 16de eeuw; 439, 15de eeuw.
Drukken :
[Antwerpen, G. Leeu, ca. 1485-1490],
Gesamtkatalogder Wiegendrucke(verder geciteerd GKW),
5240 ;
Antwerpen, G. Leeu, 15 oktober 1488,
GKW., 5241; H. BOHATTA,o.c., 545 en 546;
Schoonhoven, Regulieren, [fond 1 februari 1499];
GKW., 5242; H. BOHATTA,o.c., 549 en 550; M. KRO-
NENBERG, Bibliogratisch Onkruid, in Het Boek, 1923, dl.
XII, p. 101-103;
Delft, H. Eckert, augustus 1499,
GKW., 5243; H. BOHATTA,o.c., 547;
[Straatsburg, J. PrUss, 1499-1500],
GKW., 5244; H. BOHATTA,o.c., 544;
Schoonhoven,Regulieren, 1499,
GKW., 5245; H. BOHATTA,o.c.,551 en 548;
[z. pl., 15..],
H. BOHATTA,o.c., 973;
Parijs, W. Hopyl en H. Stephanus, 1502,
H. BOHATTA,o.c., 974;
Antwerpen, H. Eckert van Homberch, 1511,
NK., 0243; H. BOHATTA,o.c., 977 ;
Antwerpen, H. Eckert van Homberch, september 1519,
NK., 499; H. BOHATTA,o.c., 978 en 976 ;
Schoonhoven, Regulieren, juni 1507,
NK., 498; H. BOHATTA,o.c., 975;
Leuven, J. Batius, oktober 1546,
H. BOHATTA,o.c., 979;
Bazel, M. Wenssler, [datum onbekend],
C. MOHLBERG, Radulph de Rivo ..., dl. I, p. 196.
Diurnale
Handschriften :
BRUSSEL,BOLLANDISTEN,
658, 15de eeuw.
LONDEN,BRITISHMUSEUM,Addit. 40153, 15de eeuw.
Drukken :
Bazel, J. Pforzen, juli 1499,
GKW., 8524;
(9) WINDESHEIMSE LITURGIE 409
Nocturnale
HandschrifteQ :
DARMSTADT, HESSISCHE LANDES- UND HOCHSCHULBIBLIO-
THEK, 994, 15de eeuw.
MECHELEN, GROOT SEMINARIE, 50, 16de eeuw.
TRIER, STADTBIBLIOTHEK,459, 15de eeuw.
Festa propria
Festa propria et nova sanctorum, prioribus addenda, a
Serle Apostolica approbata et a canonicis regularibus S. Au-
gustini Congregationis Windesemensis celebranda, iussu re-
verendissimi P. Henrici Steckelenii, prioris in Daelhem et
Congregationis praefatae generalis, ex Capituli ejusdem de-
creto, edita, Brussel, F. Foppens, 1678 (ex. BRUGGE, GROOT
SEMINARIE ; BRUSSEL, BOLLANDISTEN ; P ARIJS, BIBL. SAINTE-
GENEVIEVE; STRAATSBURG, BIBL. REGIONALE ET UNIV.).
Officia propria
Officia propria sanctorum ordinis et aliorum a canonicis
regularibus Sancti Augustini Congregationis Windeshemen-
sis celebrari solita, a Sede Apostolica approbata, nunc ad
regulas breviarii romani ultimo reformati emendatoria, Brus-
sel, J. Pepermannus, 1626 (ex. PARIJS,BIBL. SAINTE-GENE-
VIEVE);
Officia ...emendatoria, iussu reverendissimi P. Johanis
Bernardi, Congregationis Windesemensis generalis, ex Capi-
tuli eiusdem decreto denuo edita, Brussel, J. Mommartius,
1652 (ex. BRUSSEL,BOLLANDISTEN;PARIJS,BIBL. SAINTE-
GENEVIEVE; PARIJS,BIBL. NATION ALE; NIJMEGEN,UNIV.
BIBL.; DEN HAAG, KON. BIBL.; MAASTRICHT, S.J.; DEUR-
SEN, REGULARISSEN;zie Bibliotheca Catholica Neerlandica
410 E. PERSOONSEN W. LOURDAUX (10)
Horarium
Horarium secundum ordinem regularium capituli Windes-
hemensis, Deventer, R. Pafraet, 1497: H. BOHATTA,Bi-
bliographiedesLivres d'Heures(HoraeB.M.V.), Officia, Hortuli
animae, Coronae B.M. V ., Rosaria und Cursus B.M. V .
des xv. und XVI, Jahrhunderts,2de uitg. Wellen, 1924, 1449;
Horae ..., Den Hem, Regulieren, 12 maart 1500 (ex.
LoNDEN,BRITISHMUSEUM) ;
Orarium ..., Deventer, A. Paffraet, 1545 (ex. DEN HAAG,
KON. BIBL. ; zie BCNI., 2084);
Orarium ..., Amsterdam, W. Jacobs, 1563 (ex. DEN HAAG,
KON. BIBL., zie BCNI., 2829).
E. PersoonsA. W. Lourdaux
Vermeylenlaan,39 H allstraat, 14
Kessel-Lo, Belgie Leuven, Belgie
Andreas der Erstberufene
im mittelalterlichen Europa
von
Michael MURJANOFF
(Leningrad)
Recto (, Haarseite),Spaltea
<prae>dicator 1
<gloriam supplicii, quia per audaciampoenam> non
<times mortis. Andreasrespondit: Non> per au-
10
30
418 M. MURJANOFF (8)
<daciam sed per fidem poenam non timeo mo>rtis.
<mors enim iustorum pretiosa est, mors> autem 5
<peccatorum pessima. et ideo audire te> uolo
<crncis misterium, ut agnitum forsitan> creda.
<et credens ad restaurationem tuae anim>ae
<quoquo pacto pertingas. Aegeas dixit:
Restauraturhoc quod perissedocetur. 10
numquid anima mea periit, ut ad> eius
<me restaurationem necessesit uenire per> fidem
<nescio quam tu adseras? Andreas respondit :
Hoc est quod te dicere desiderabam, ut
dum perditas animas omnium hominum docuero, 15
istam restaurationem earum per crucis mis-
terium pandam. primus enim homo per lignum prae-
uaricationis mortem induxit, et necessariumhoc
erat generi humano ut per lignum pas-
sionis mors quae ingressa> fuerat 20
<pelleretur. et quoniam de inmaculata> terra
<factus fuerat homo primus, qui per lig> num
<praeuaricationis mundo mortem intul>erat,
<necessarium fuit ut de inmaculata uirg>ine
<natus perfectus homo, in quo dei filius, qui 25
primum hominem fecerat, mixtus, uitam aeter-
naill, quam perdiderant per Adam homines,
repararet ac de ligno crucis lignum concu-
piscentiaeexcluderet, panderet in c>ruce
<inmaculatas manus pro manibus incont>inen- 30
<ter>
1
(9) ANDREAS DER ERSTBERUFENE 419
15
420 M. MURJANOFF (10)
Apostel Andreas das Land der Russen nie besucht hat 48,
die spatere sowjetische Forschung-stellte jedoch fest, dass
die Verbreitung des Christentums im Bosporanischen Reich
dieselben sozialen und geistigen Voraussetzungenhatte wie
in der tibrigen griechisch-romischen Welt 49. Beachtenswert
ist auch das Auf tau chen der romischen Mtinzen ailS den
ersten christlichen Jahrhunderten in den entsprechenden
archaologischen Schichten bei den Ausgrabungen auf dem
Territorium von Kiew 50. Die Reise nach Skythien scheint
also im Prinzip kein Problem ftir die christlichen Missionare
des 1. Jahrhunderts zu sein.
Was die Quelle der NestorschenMitteilung betrifft, so ver-
mutet bier A. A. Schachmatoff die Kiewer mtindliche Vber-
lieferung als Vorstufe.. Der HerausgeberD. S. Lichatscheff ist
derselben Meinung und sieht dabei in der Erzahlung von
den Dampfbadern eine gegendie Nowgorodergezielte Spotte-
lei, die spater, im 16. Jahrhundert, in einem andern Kontext
auftaucht, namlich im scherzhaften Bericht des Dionysius
Fabricius tiber die Visitation des Klosters Falkenau bei Dor-
pat durch einen papBtlichen Legaten:
Cum autem sabbatum advenisset jubent balnea suo more
calefieri ut plurimum, eo introducentes Italum fratrem, aquam
infundunt in lapides candentes, calore nimio mox implerunt
balnea. Ipsi vero adsueti, nudi arripientes singuli scopas,
incipiunt se caedere,aqua frigida se perfundentes. Quod cum
intolerabile videretur Italo, exsiliens ex balneis, proh Deum I
inquit: austera nimis haec vestra est vitae regula; vix au-
dita ab hominibus. Hac relatione Italum ignarum locorum
et morum gentis asperioris vitae, Romam expediunt, qui
insueta referens Pontifici, ut illi videbantur, facile impetrat,
ut pro Ordine et fratribus Monasterii intercedat ad Episco-
pum Dorpatensem, ut augeret illorum reditus 51.
HAASE
432 ONOMASTICON
P.MICHAUD-QUANTIN,
Un manuel de confessionarchaique
dans Ie manuscrit Avranches136. ...
A. CORDOLIANI,Les manuscritsde comput de l'abbaye
du Mont-Saint-Michel. .55-65
M. MATHIEU, Le manuscrit 162 d'Avranches ou Robert
E. de Torigni
JEAUNEAU, et
Gloses Robert
marginales Guiscard
sur Ie Timee de Platon, 66-70
d'Avranches
Ch.-F. NATUNEWICZ, Freculphus of Lisieux. His Chronicle
and a Mont St. Michel Manuscript. ...90-134
J. PREAUX,Le manuscrit d'Avranches 240 et l'reuvre de
Martianus Capella. 135-149
J. B. SCHNEYER, Einige Sermoneshandschriftenaus der
friiheren Benediktinerbibliothek des Mont Saint-
Michel 150-211
R. GRYSON,L'interpretation du nom de Levi (Levite)
chez saint Ambroise. 217-229
Ch. MUNIER, Saint Isidore de Seville est-it l'auteur de
l'Hispana chronologique? 230-241
K. GAMBER,Fragmenta Liturgica II 242-268
J. MEHLMANN,Tertulliani Liber de Carne Christi ab Au-
gustinG citatus. 269-289
J. MEHLMANN,Tertulliani Liber de Carne Christi a Le-
porio Monachocitatus 290-301
R. ETAIXet J. LEMARIE,La tradition manuscrite desTrac-
tutus in Matheum de saint Chromaced' Aquilee. .302-354
438 CONSPECTUS MATERIAE