SCRIPTUM

SUPER LIBROS SENTENTIARlIM

MAGISTRI PETRI LOMBARDI

EPISCOPI PARISIENSIS

"
 S. THOMAE AQUINATIS
Ordinis Praedicatorum
DOCTORIS COMMUNIS ECCLE8lAE

SCRIPTUM
SUPER LIBROS SENTENTIARUM
MAGISTRI PETRI LOMBAHDI
EPISCOPI PAIUSIENSIS

Editio nova
cura

R. P. MANDONNET, O. P.
~i

TOMUS I

PARISII S (VIe)
SUMPTIBUS P. LETHIELLEUX, EDITOl\lS
iO, VIA DIeTA CASSETTE, 10

19:19
 A VERTISSEMENT

L'Écrit de saint Thomas d'Aquin sur les quatre Livres

des Sentences de Pierre Lombard, représent.c la pre-
mière grande composition théol6gique du Docteur
angélique. Elle reproduit son enseignement comme
bachelier sententiaire à l'université de Paris, pendant
Vu et approuvé Ies deux années scolaires 1254-1:256. Il n'avait guère
8 Avril 1929 que trente et un ans lorsqu'il l'acheva. C'est assez
Fr. D. JORET, O. P. Fr. R. BERNARD, O. P. dire que nous s0lnmes en présence d'une ceuvre de
lecteur ent\1é.ologie jeunesse. Cependant Thomas d'Aquin s'y trouve déjà
lect1'lur en théologie.
tout entier. Son premier historien, Guillaume de Tocco,
a signalé le succès et l'autorité exceptionnels qui s'at-
tachèrent à ce premier enseignement : « Faclus aulem
bachellarius ... in labiis ejus lanla esi divinilus effusa
Imprimi potest
doclrina, ul omnes eliam Magislros viderelur excedere,
el ex clarilale doclrin<E Scholares plus celeris ad .amorem
12" aprilis 1929
scienli<E provocare l . » Parlant de l'ceuvre elle-mème,
Fr. R. LOVIS, O. P. Bernard Guidonis la qualifie ainsi, vers le temps de la
Vie. Provo canonisation du saint (1323) : « Opus diserlum, inlelleclu
profundum, inlelligenlia clarum, el novis arliculis dila-
balum 2 • » Et J ean de Colonna, dans la notice qu'il a
consacrée au saint Docteur : « Scripsil super qualuor
libros Senlenliarum, cui non invenilur adhuc simile,
cum plures alii posi eum scripserunf3. »

Cependant, à trente et un ans, un homme mème de

génie n'a pas dit son dernier mot. C'est pourquoi,
une dizaine d'années après l'achèvement de l'Écrit
sur les Sentences, saint Thomas se résolut à le refaire
et composa mème le premier livre; mais conscient

1. Vita S. Thomae. dans Acta SallctOI'/l/li, dic 7" martii, 11° 15 (I~di­
tion Priimmer, cap. XIV).
2. MANDONNET P .. Des écrits authelltiq"cs dc S. TholllllS d'Aqnill.
2e éd., Fribourg (Suisse), 1910. p. 67.
3. Loc. cit., p. 99.

VI AVERTISSEMENT
des entraves que lui imposait un ouvrage imparfai-
tement ordonné et dont l'exposition ne pouvait lui
laisser l'entière liberté de mouvements, il renonça à
son entreprise et lui substitua la composition de la
Somme Théologique l .
Le Commentaire de saint Thomas SUl' les Sentences
n'était donc plus strietement l'expression ad{;quate
de sa pens{~e lorsqu'il parvint au milieu de sa carrière
scolaire et doetrinale.
Quand aujourd'hui on veut fìxer la pensée dernière
de saint Thomas SUl' un problème dc philosophie ou
de théologie, on est obligè de parcourir les étapes chro-
nologiques fournies par la suite de ses nombreux écrits,
ear le maìtre a traité fréquemment à plusieurs reprises
les memes problèmes et quelques-uns un assez grand
nombre de fois. Lors mÒme qu'il demeure constant
avec sa propre pensée du commencement à la fin dans
une question grande ou petite, il cherche toujours à
améliorer sa doctrine par le choix de sa terminologie,
l'exaetitude des formules et la précision des idées, la
séleetion des arguments et le rattachement à des prin-
cipes d-e plus en plus essentiels de sa synthèse doctri-
naie; si bien'qu'il n'est pas dc meilleur moyen d'cntrer
dans l'intelligence de l'enseignement du maìtre que
de le suivre dans le travail successif de l'élaboration
dc sa doctrine. C'est d'ailleurs un spectacle, non seu-
lement des plus inL{;ressants, mais des plus utiles que
d'assister aux efforts d'un grand esprit aux prises
avec les données souvent incoh{~rentes et parfois con-
tradietoires qui commandent les solutions possibles
d'une multiplicité de problèmes, depuis Ics plus
humbles jusqu'aux plus òlevés. Et si un pareil procédé
ne peut ètre suivi, d' ordinaire, dans l'enseignement
courant de la philosophie et de la thùologie de saint
Thomas, il n'en reste pas moins t:elui qui commande
le travail scientifique qui est en train dc s'opérer pour
aboutir ~l une intelligent:e aussi parfaite que possible
des doetrines du Doeteur r:onunun dc l'Église.
..;l( .•. ) la listI' d"s oU:rag."s de saint 'l~lJomas 'lui sonI dans le eommercf',
1. Luc. àl., [l. IV! 8'1'
AVERTISS EMENT VII
De nombreux travailleurs s'appliquent à comprendre
saint Thomas par cc proe<)dé de comparaison de textes ;
malheureusement ees tentatives sont peu favorisées
par les conditions de librairie des {~crits du saint DocLeur.
Sans doute, il existe d{~j à un certain nombre d'éditions
complètes des muvres ; mais elles ne sont. plus dans le
commerce et s'il arrive que quelque exemplaire appa-
raisse, de lo in en loin, dans les catalogues des anti-
quaires c'est à des prix prohibitifs pour la plupart
des hommes d'étude. A vrai dire, depuis que le Saint-
Siège s'est énergiquement employé à promouvoir la
docLrine de saint Thomas. les èditions des parties les
plus importantes de son ceuvre se sont, multipliées et'
ce mouvement de réédition s'étend peu à peu au reste
des écrits du Doeteur commun; si bien que, aujour-
d'hui, on est proche du moment où l'on pourra se
procurer la totalité des ouvrages de saint Thomas dans
des conditions vraimeht économiques 1.
La maison Lethielleux de Paris a fourni une impor-
tante contribution à ce travail de réédition, avec la
Somme Ihéologiql1e, la Somme conire Ies genIils, les Ques-
lions displ1lées, Ies Ql1eslions ql1odlibéliql1es et les cinq
voll1mes d'Opuscules dans lesquels on a fait entrer
tout ce qui ne fait pas partie des grandes séries des
écrits.
Toutefois, une CBuvre capitale pour l'étude de saint
Thomas restait inabordable, nous voulons dire le Com-
mentaire SUI' les Sentences dc Pierre Lombard. Depuis
longtemps déjà cet ouvrage n'a plus été imprimé sépa-
rément. Il n'existe que dans les ceuvres complètes.
P. Lethiel1eux, éditeur, sur la proposition que je lui
en ai faite, a bien voulu Hendre le champ déjà consi- l
dérable de ses publications thomistes et donner au
public une nouvel1e édition du Commentaire de saint
Thomas sur les Sentences de Pierre Lombard. C'est
chose faite et le premier volume entre en circulation
av('(' ces quelq,ues lignes dc présentation que les Édi-
~
i' l. Ori Irouvera r1ans le Hulleliu TllOmisli' (novemhre 1927, p, 225
' .. vec [" Horn d"s hhrall'es cl }" I"'IX d"s vo]umes,
 AVÈRTISSEMEN1'
VltI
teurs m'ont demandé d'écrire. La suite des autre8
volumes se fera sans arrèt et l'année 1930 ne B' achèvera
probablement pas Bans que la parution de l'reuvre
soit achevée.
Le texte du Commentaire que l'on donne ici est le
texte vulgarisè. Il est bon et peut Buffire amplement
auX exigences qu'il est destiné à satisfaire : rendre,
Bans tarder, un précieux service aux studieux des écrits
de saint Thomas d'Aquin.
On appelle ordinairement le présent ouvrage sur
les Sentences un Commentaire. Cela est vrai, mais
partiellement. Il est exact que l'auteur analyse et
.explique le texte de Pierre Lombard et à ce titre il
fait office de commentateur; mais 'l'reuvre de saint
Thomas consiste surtout, et de beaucoup, en une suite
de Questions théologiques, inspirées ou provoquées
par le texte des Sentences et dans lesquelles saint
Thomas expose avec une grande maitrise déj à Bes
doctrines personnelles. A ce titre, il serait donc plus
vrai d'appeler cet ouvrage Quxsliones in libros Senlen-
liarum, ainsi qu'on le fit, me semble-t-il, dès que le
livre de Pierre Lombard devint livre de texte théolo-
gique à l'Université de Paris, et qu'on chercha à com-
pléter et à rectifier sa doctrine par des questions annexes
proposées et résolues par le maitre. pour ne pas pré-
juger dans ce dualisme de Commenlum et de Quresliones
on donna simplement à l'ouvrage de saint Thomas,
dès la fin du xm e sièele, le simple qualificatif de Scrip-
lum in libros Senlenliarum. Nous avons cru pouvoir
maintenir ce titre qui est le titre historique primitif.
Fr. Pierre MANDONNET, O. P.
Le Saulchoir,7 mars 19'19.
SANCTI
THOMJE AQUINArfIS
COMMENTUM
IN PRIMUM LIBRUM SENTENTIAHUM
MAGISTRI PETRI LOMBAHDl'
PROLOGUS S. THOM.LE
« Ego sapientia efl'udi fiumina; ego
n quasi trames aqure immensre dc
n fiuvio i ; ego quasi f1uvius* Diorix,
n et sicut aqureductus exivi de pa-
n radiso. Dixi : Rigabo hortum
n plantationum, et inebriabo partus
n mei fructum. ))
(Eccli., XXIV, 40.)
Inter multas sententias qme a diversis de sapientia prodie-
runt, quid scilicet esset vera sapientia, unam singulariter
firmam et veram Apostolus protulil dicens Chrislum Dei
virlutem el Dei sapienliam, qui eliam /aclus est nobis sapientia
a Deo, I ad Corinth., I, 24 et 30. Non autem hoc ita dictum
est, quod solus Filius sit sapientia, cum Pater, et Filius, et
&piritus saneLus sint una sapientia, sicut una essentia; sed
quia sapientia quodam speciali modo Filio appropriatur, co
quod sapienti~B opera cum propriis 2 Filii plurimum convenire
videntur. Per sapientiam enim Dei manifestantur divinorum
abscondita, producuntur creaturarum opera, nec tantum pro·
ducuntur, sed3 restaurantur et perficiuntur : illa, dico, per·
fectiane qua unumquodque pcrfcctum dicitur, prout proprium
finem attingit. Quod autem manifcstatio divinorum perti-
neat ad Dei sapientiam, patet ex co quod ipsc Dcus per suam
sapientiam seipsum pIene et perfecte cognoscit. Unde si quid
* Fluvii DlOrix; .. .prati mei fructum.
1. Parm. : defluo, scilicct, per processum creaturarum.
2. Parm. : « proprietatibus. ))
3. Parm. : « etiam. ))
COMMENTo Il\ LIB. SENTENT. - I. - 2
 {'

2, COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM

PROLOGUS
3
de ipso cognoscimus oportet quod ex eo derivetur, quia omne
id quod est primum est causa eorUm qure sunt post, secundum
imperfectum a perfecto trahit originem : unde dicitur Sapient.,
Philosophum, II Melaph., text. 4; unde primus processus
IX, 17 : Sensum luum quis sciel, nisi lu dederis sapienliam?
.est caUsa et ratio olllnis sequentis processionis. Modus autem
Hrec autem manifestatio specialiter per Filium facta inveni-
.signatur quantum ad duo : scilicet ex parte creantis, qui cum
tur : ipse enim est Verbum Patris, secundum quod dicitur
omnia impleat, nulli tamen se commetitur; quod notatur in
Joan., I; unde sibi manifestatio dicentis Patris convenit et
hoc quod dicitur, ImmenslE. Item ex parte creaturre : quia
totius Trinitatis. Unde dicitur Matth., XI, 27 : Nemo novil
.sicut trames procedit extra alveum fluminis, ita creatura
Palrem nisi Filius el cui Filius volueril revelare; et J oan., I,
procedit a Deo extra unitatem essentire, in qua sicut in alveo
18 : Deum nemo vidil unquam, nisi Unigenilus qui esl' in
fluxus personarulll continetur. Et in hoc notatur materia
sinu Palris. Recte ergo dicitur ex persona Filii : Ego sapienlia .secundi libri.
effudi flumina. Flumina ista intelligo fluxus reternre proces-
sionis, qua Filius a PatTe, et Spiritus sanctus ab utroque, Tertium, quod pertinet ad Dei sapientiam, est operulll res-
ineffabili modo procedit. Ista fiumina olim occulta et quodam- tauratio. Per idem enim debet res reparari per quod facta est;
modo infusa l erant2 in similitudinibus creaturarum, tum etiam unde qure per sapientiam condita sunt, decet ut per sapien-
in renigmatibus scripturarum, ita ut vix aliqui sapientes Tri- tiam reparentur : unde dicitur Sapient., IX, 19 : Per sapien-
nitatis mysterium fide tenerent. Venit Filius Dei et infusa 3 .liam sanali sunl qui' placuerunllibi ab inilio. Hrec autem repa-
flumina quodammodo effudit, nomen Trinitatis publicando, ratio specialiter per Filium facta est, inquantum ipse homo
Matth., ult., 19 : Docele omnes genles, baplizanles eos in nomine iactus est, qui, reparato hominis statu, quodammodo omnia
Palris, el Filii, el Spirilus sancli. Unde Job, XXVIII, 11 : Pro- reparavit qure propter hominem facta sunt ; unde Coloss., I,
funda fluviorum scrulalus esl el abscondila in lucem produxii. 20 : Per eum reconcilians omnia, sive qUIE in clElis, sive qUIE'
Et in hoc tangitur materia primi libri. in 'lerris sunl. Recte ergo ex ipsius Filii persona dicitur : Ego
quasi tluvius' Diorix, el sicul aqulEduclus exiv i de paradiso.
Secundum quod pertinet ad Dei sapientialll est creaturarum
Paradisus iste, gloria Dei Patris est, de qua exivit in vallem
productio : ipse enilll de rebus creatis non tantum speculati-
nostrre miserire ; non quod eam amitteret, sed quia occultavit :
vam, sed etiam operativam sapientiam habet, sicut artifex
unde Joan., XVI, 28 : Exivi a Palre el veni in mundum. Et circa
de artificiatis ; unde in psallll. CIII : Omnia in sapienlia jecisli.
hunc exitum duo notantur, scilicet modus et fructus. Diorix
Et ipsa sapientia lòquitur, Prov., VIII, 30 : Cum eo eram cuncla
enim fluvius rapidissimus est; unde designat modulll quo,
componens. Hoc etiam specialiter Filio attributum invenitur,
quasi impetu quodam amoris nostrre reparationis Christus
inquantum est imago Dei invisibilis, ad cujus formam omnia
complevit mysterium ; unde Isa., LIX, 19 : Cum venerit quasi
formata sunt : unde Coloss., 1, 15 : Qui esl imago Dei invisi-
fluvius violenlus, quem spirilus Domini cogito Fructus autem
bilis, primogenilus omnis crealurlE, quoniam in ipso condila
designatur ex hoc quod dicitur : Sicul aqulEduclus : sicut
sunl universa,. et Joan., I, 3 : Omnia per ipsum jacla suni.
enim aqureductus ex uno fontelproducuntur divisim ad fecun-
Recte ergo dicitur ex persona Filii : Ego quasi lrames aqulE
,dandam terram, ita de Christo~profluxerunt diversarum gra-
immenslE de fluvio ,. in quo notatur et ordo creationis et modus.
tiarum genera ad plantandam Ecclesiam, secundum quod
Ordo, quia sicut trames a fluvio derivatur; ita processus tem-
-dicitur Ephes., IV, 11 : Ipse dedil quosdam quidem aposlolos,
poralis creaturarum ab IEterno processu personarUm : unde
..quosdam aulem prophelas, alios vero evangelislas, alios aulem
in psalmo CXLVIII, 5, dicitur : Dixil, et jacla suni. Verbum
paslores el doclores, ad consummalionem sanclorum in opus
genuit, in quo erat ut fieret 4 , secundum Augustinum, Sup.
minislerii, in IEdifìcalionem corporis Chrisli. Et in hoc tangitur
Genes. ad lilleram, lib. I, cap. II, col. 248, t. III. Semper enim
materia tertii libri, in cujus prima parte agitur de mysteriis
nostrre reparationis, in secunda~ de gratiis nobis collatis per
, Enarravit.
Christum. '
1. Parm. : « contusa. »
2. Parm. : « tum. » , Quicumque a!principio. .
3.Parm. : « inclusa. »
., Reconciliare sive qwe" in terra, swe qua;.
4. Parm. : « fierent. " ., Fluvii. -

COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
4°
Quartum, quod ad Dei sapientiam pertinet, est perfectio,
qua res conservantur in suo fine. Subtracto enim fine, relin-
quitur vanitas, quam sapientia non patitur secum ; unde dici-
tur Sap., VIII, 1, quod sapientia a1tingit a fine usque1 ad finem
fortiter et disponit omnia suaviter. Unumquodque disposi-
tum est quando in suo fine, quem naturaliter desiderat, collo-
catum est. Roc etiam ad Filium specialiter pertinet, qui, cum
sit verus et naturalis Dei Filius, nos in gloriam paternre
hereditatis induxit; unde Rebr., II, lO : Decebat eum propter
quem et per quem faeta sunt omnia, qui multos filios in gloriam
adduxerat. Unde recte dicitur : Dixi : Rigabo hortum plantatio-
num. Ad consecutionem enim finis exigitur prreparatio,
per quam omne quod non competit fini, tollatur ; ita Christus
etiam, ut nos in finem reternre glorire induceret, sacramento-
rum medicamentaprreparavit, quibus a nobis peccati vulnus
abstergitur. Unde duo notantur in verbis prredictis; scilicet
prreparatio, qure est per sacramenta, et inductio in gloriamo
n munitam ostendere, ut theologicarum inquisitionum abdita
Primum per hoc quod dicitur : Rigabo hortum plantationur .
Rortus enim iste Ecclesia est, de qua Cant., IV, 12 : Hortus
conclusus soror mea sponsa : in qua 2 sunt plantationes diversre,
secundum diversos 3 sanctorum ordines, quos omnes manus
omnipotentis plantavit. Iste hortus irrigatur a Christo sacra-
mentorum rivis, qui ex ejus latere profluxerunt : unde in com-
mendationem pulchritudinis Ecclesire dicitur in Num., XXIV, ;) :
Quam pulchra tabernaeula tua Jacob! et post sequitur, 6 :
Ut horti juxta fluvios irrigui. EL ideo etiam ministri Ecclesire,
qui sacramenta dispensant, rigatores dicuntur, l Corinth., III,
6: Ego piantavi, Apollo rigavit. lnductio autem in gloriam nota-
tur in hoc quod sequitur : Et inebriabo partus mei fruclum.
Partus ipsius Christi sunt fideles Ecclesire, quos suo labore quasi
mater parturivit : de quo parLu Isa., ult., 9 : Numquid ego,
qui alios parere facio, ipse non pariam ? dicit Dominus. Fructus4
autem istius partus sunt sancti qui sunt in gloria: de quo fructu
Cant., V, 1 : Veniat dileclus meus in hortum suum et comedat
fruetum pomorum suorum. Istos inebriat abundantissima. sui
fruitione; de qua 5 ebrietate, psalm. XXXV, 9 : Inebriabuntur
ab ubertate domus ture. Et dicitur ebrietas, quia omnem men-
suram rationis et desiderii excedit : unde Isa., LXIV, 4 : Oeulus
1. Parm. : « suaviter autem unumquodque tune. »
2. Parm. : « quo. »
3. Al. : « diversorum. »
4. Al. : « de quibus fruentibus. »
5. Parro. : « fruitione et. »
PROLOGUS 5
non vidit, Deus, absque te qure prreparasti expeetantibus te. Et
in hoc tangitur materia quarti libri : in cujus prima parte
agitur de sacramentis ; in secunda de gloria resurrectionis. Et
sic patet ex prredictis verbis intentio libri Sententiarum.
PROLOGUS MAGISTRI SENTENTIARUM
Cupientes aliquid de penuria ac tenuitate nostra cum pau-
percula in gazophilacium Domini mittere, Luc., XXI, ardua
scandere et opus ultra vires nostras agere prresumpsimus;
consummationis fiducia m, laborisque mercedem in Samari-
tano statuentes, qui, prolatis in curationem semivivi duobus
denariis, supereroganti cuncta reddere professus est, Luc., x.
Delectat nos veritas pollicentis, sed terret immensitas laboris :
desiderium hortatur proficiendi, sed dehortatur infirmitas defi-
ciendi, quam vincit zelus domus Dei, quo inardescentes, fidem
nostra m adversus errores carnalium atque animalium homi-
num, davidicre turris clypeis munire, Cant., VII, vel potius
aperire, nec non et sacramentorum ecclesiasticorum pro modulo
intelligentire nostrre notitiam tradere studuimus, non valentes
studiosorum fratrum votis jure resistere, eorum in Christo
laudabilibus studiis lingua ac stylo nos servire flagitantium 1 •
Quas bigas in nobis agitat Christi eharitas ; quamvis non ambi-
gamus omnem humani eloquii sermonem calumnire atque
contradietioni remulorum semper fuisse obnoxium : quia
dissentientibus voluntatum motibus, dissentiens quoque fit
animorum sensus; ut, cum omne dietum veri ratione perfee-
tum sit, tamen, dum aliud aliis aut videtur aut complacet,
veritati vel non intelleetivre vel offendenti impietatis error
obnitatur, ae voluntatis invidia resultet : quam Deus hujus
sreculi operatur in illis diffidentire filiis, Epheso, II, 2, qui non
rationi voluntatem subjiciunt, nec doctrinre studium impen-
dunt, sed his qure somniarunt sapientire verba <.:oaptare nitun-
tur, non veri sed piaciti rationem sectantes : quos iniqua volun-
tas non ad intelligentiam veritatis, sed ad defensionem pIa-
centium incitat, non desiderantes doeeri vcritatem, sed ab ea
ad fabulas eonvertentes auditum, II Tim., IV, quorum professio
est. magis pIacita quam docenda conquirere; nee do:-enda
deSIderare, sed desideratis doctrinam coaptare. Habent ratio-
nem Sapientire in superstitione ; quia fidei defectionem sequi-
turo hYPoCÌ'isis mendax, ut sit vel in verbis pietas, quam ami-
serlt conscientia : ipsamque simulatam pietatem omnium
verborum mendaeio impiam reddunt, falsre doctrinre insti-
1. Quoddam simile Augustinus, lib. III De Treni/., prorem., § 1,
1 869, t. VIII.
co.

6 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tutis fidei sanctitatem corrumpere molientes, auriumque pru-
riginem sub novello sui desiderii dogmate aliis ingerentes, qui
contentioni studentes, contra veritatem sine fmdere bellant.
Inter veri namque assertionem et pIaciti defensionem perti-
nax pugna est, dum se et veritas tenet et se erroris voluntas
tuetur. Horum igitur Deo odibilem ecclesiam evertere atque
ora oppilare, ne virus nequitire in alios effundere queant,
et lucern3m veritatis in candelabro exaltare volentes, in labore
multo ac sudore volumen, Deo prrestante, compegimus ex
testimoniis veritatis in reternum fundatis, in quatuor libros
distinctum : in quo majorum exempla doctrinamque reperies :
in quo per dominicre fidei sinceram professionem viperere
doctrinre fraudulentiam prodidimus, aditum demonstrandre
veritatis complexi, nec periculo impire professionis inserti,
temper3to inter utrumque moderamine utentes. Sicubi vero
parum vox nostra insonuit, non a paternis discessit limitibus.
Non igitur debet hic labor cuiquam pigro, vel multum docto,
videri superfluus, cum multis impigris multisque indoctis,
inter quos etiam mihi, sit necessarius, brevi volumine com-
plicans Patrum sententias, appositis eorum testimoniis ut
non· sit necesse qurerenti librorum numerositatem evolvere,
cui brevitas collecta, quod qureritur offert sine labore. In hoc
autem tractatu non solum pium lectorem, sed etiam liberum
correctorem desidero, maxime ubi profunda versatur veritatis
qurestio; qure utinam tot haberet inventores, quot habet
contradictores. Dt autem quod qureritur facilius occurrat,
titulos quibus singulorum librorum capitula distinguuntur,
prremisimus.
QU1ESTIO PRIMA
Ad evidentiam hujus sacrre doctrinre, qUm in hoc libro tra-
ditur, qureruntur quinque : l ° de necessitate ipsius ; 2° sup-
posito quod sit necessaria, an sit una, vel plures; 3° si sit
una, an practica, vel speculativa; et si speculativa, utrum
sapientia, vel scientia, ve! intelleetus ; 4° de subjecLo ipsius ;
5° de modo.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum pra!ter physicas discipiinas aiia docirina sit homini
necessaria 1
Ad primum sic proceditur. ]. Vicletur quod prreter phy-
sicas disciplinas nulla sit homini doetrina necessaria. Sicut
1. I p. Summx theolog., q. I, art. 1 ; et ra I1ac, q. II.
PROLOGUS : QUlEST. I 7
enim dicit Dionysius in Epistola ad Polycarpum, § 2, col. 1079,
t. I «phiIosophia est cognitio existentium» ; et constat, indu-
cendo in singulis, quod de quolibet genere existentium in phi-
losophia determinatur; quia de Creatore et creaturis, tam de
his,qure sunt ab opere naturre quam de his qUre sunt ab opere
. nostro. Sed nulla doctrina potest esse nisi de existentibus,
quianon entis non est scientia. Ergo prreter physicas discipIinas
nulla doctrina debet esse. ,
2. Item, omnis doctrina est ad perfectionem : vel quantum
ad intellectum, sicut speculativre, vel quantum ad efIectum
procedentem in opus, sicut practicre. Sed utrumque' completur
per phiIosophiam, quia per demonstrativas scientias perfi-
citur intellectus, per morales affectus. Ergo non est necessaria
alia doctrina.
3. Pr'fterea, qurecumque naturali intellectu possunt cognosci
ex principiis rationis, vel sunt in philosophia tradita, vel per
principia philosophire inveniri possunt. Sed ad perfectionem
hominis sufficit iIla cognitio qure ex naturali intellectu potest
haberi. Ergo prreter philosophiam non est necessari3 aIia doc-
trina. Probatio medire. Illud quod per se suam perfectionem
consequiturl, nobilius est co quod per se consequi non potest.
Sed aIia animalia et creaturre insensibiles ex puris naturalibus
consequuntur fine m suum; quamvis non sine Deo, qui omnia
in omnibus operatur. Ergo et homo, cum sit nobilior eis, per
naturaIem intellectum cognitionem sufficientem sure perfec-
tioni habere potest.
Contra, Hebr., XI, ii : Sine fide impossibile est piacere Dea.
PIacere autem Deo est summe necessarium. Cum igitur ad ea
qure sunt fidei, philosophia non possit2, opartet esse aIiquam
doctrinam qure ex fidei principiis procedat.
Item, effectus non proportionatus causre, imperfecte ducit
in cognitionem sure causre. Talis autem efIectus est omnis
~reatura respectu Creatoris, a quo in infinitum dista t. Ergo
Imperfecte ducit in ipsius cognitionem. Cum igitur philoso-
ph!a non procedat nisi per rationes sumptas ex creaturis, insuf-
ficlens est ad Dei cognitionem faciendam. Ergo oportet ali-
quam aIiam doctrinam esse altiorem, qure per revelationem
procedat, et philosophire defectum suppleat.
~OLUTIO. - Ad hujus evidentiam sciendum est, quod omnes
qUI ~ecte senserunt posuerunt finem humame vitm Dei conteIll-
platlOnem. Contemplatio autem Dei est duplex 3 • Una per
1. Parro. « consequi potest. »
2. Parm. « ascendere. »
3. Parro. « duplieiter. »
art. 3.
 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
8
creaturas, qme imperfecta est, ratione jam dieta, in qua con-
templatione Philosophus, X Ethic., cap. IX, felicitatem con-
témplativam posuit, qme tamen est felicitas vi::e ; et ad hanc
ordinatur tota cognitio philosophica, qu::e ex rationibus crea-
turarum procedit. Est alia Dei contemplatio, qua videtur
immediate per suam essentiam; et h::ec perfecta est, qu::e
erit ip. patria et est homini possibilis secundum fidei supposi-
tionem. Unde oportet ut ea qu::e sunt ad finem proportionentur
fini, quatenus homo manuducatur ad illam contemplationem
in statu vi::e per cognitionem non a creaturis sumptam sed
immediate ex divino lumine inspiratam ; et h::ec est doctrina
theologi::e. Ex hoc possumus habere duas conclusiones. Una est,
quod ista scientia imperat omnibus aliis scientiis tanquam
principalis ; alia est, quod ipsa utitur in obsequium sui omni-
bus aliis scientiis quasi vassallis, sieut patet in omnibus arti-
bus ordinatis, quarum finis unius est sub fine alterius, sicut
finis pigmentari::e artis, qui est confeetio medicinarum, ordina-
tur ad finem medicin::e, qui est sanitas : unde medicus imperat
pigmentario et utitur pigmentis ab ipsG faetis, ad suum finem.
Ita, cum finis totius philosophi::e sit infra finem theologi::e,
et ordinatus ad ipsum, theologia debet omnibus aliis scientiis
imperare et uti his qua; in eis traduntur.
Ad primum ergo dicendum, quod quamvis philosophia
determinet de existentibus 1 secundum rationes a creaturis
sumptas, oportet tamen esse aliam qu::e existentia consideret
secundum rationes tex inspiratione divini luminis acceptas.
Et per hoc patce" solutio ad secundum : quia philosophia
sufficit ad perfeetionem intel1eetus secundum cognitionem
naturalem, et affeetus secundum virtutem acquisitam : et
ideo oportet esse aliam scientiam per quam intel1eetus perfi-
ciatur quantum ad cognitionem infusam, et affeetus quantum
ad dileetionem gratuitam.
Ad tertium dicendum, quod in his qu::e acquirunt ::equalem
bonitatem pro fine, tenet propositio indueta, scilicct, nobilius
est eo qtwd per se consequi non potest. Sed illud quod acqui-
rit bonitatem perfeetam pluribus auxiliis et motibus, est nobi-
[- lius eo quod imperfeetam bonitatem acquirit paucioribus, vel
per seipsum, sieut dicit Philosophus in V Cxli et mundi, text. 53
sive cap. XII ; et hoc modo se habet homo respeetu aliarum
creaturarum, qui faetus est ad ipsius divina; gloria; partici-
pationem.
1. Parro. : « et. »
PROLOGUS : QUlEST. I 9
ARTICULUS II
. Ufrù.m tantum una doetrina debeat esse prxter physicas 1
Circa secundum sic proceditur. 1. Videtur quod non una
tantum doctrina debeat esse pra;ter physieas doctrinas, sed
plures. De omnibus enim de quibus instruitur homo per ratio-
nes creaturarum, potest instrui per rationes divinas. Sed seien-
ti::e procedentes per rationes ereaturarum sunt plures, difft-
rentes genere et specie, sieut moralis, naturalis, etc. Ergo seien-
ti::e procedentes per rationes divinas debent plures esse.
2. Item, una seientia est unius generis 2 , sicut dicit Philo-
sophus in I Posteriorum, text. 43. Sed Deus et creatura, de
quibus in divina doctrina traetatur, non reducuntur in unum
genus, neque univoce, neque analogice. Ergo divina scientia
non est una. Probatio medi::e. Qu::ecumque conveniunt in
uno genere univoce vel analogice, participant aliquid idem,
vel secundum prius et posterius, sicut substantia et accidens
rationem entis, vel ::equaliter, sicut equus et bos rationem
animalis. Sed Deus et creatura non participant aliquid idem,
quia iIlud esset simplicius et prius utroque. Ergo nullo modo
reducuntur in idem genus.
3. Item, ea qu::e sunt ab opere nostro, sicut opera virtutum
et qure sunt ab opere natur::e, non reducuntur ad eamdem scien-
tiam ; sed unum pertinet ad moralem, alterum ad naturalem.
Sed divina scientia determinat de his qu::e sunt ab opere nos-
tro, tractando de virtutibus et pra;ceptis : tractat etiam de
his qu::e non sunt ab opere nostro, sieut de angelis et aliis crea-
turis. Ergo videtur quod non sit una scientia.
Contra, qU::ecumque conveniunt in ratione una possu'nt ad
unam seientiam pertinere : unde etiam omnia, inquantum
conveniunt in ratione entis, pertinent ad metaphysicam. Sed
divina scientia determinat de rebus per rationem divinam
qure omnia eomplectitur : omnia enim et ab ipso et ad ipsum
sunto Ergo ipsa una existens potest de diversis esse.
. P~reterea, qu::e sunt diversarum scientiarum, distinctim et
I~ d~versis libris determinantur. Sed in sacra Scriptura permix-
tIm In eodem libro quandoque determinatur de mori bus, quan-
~oque de Creatore, quandoque de ereaturis, sieut patet fere
In omnibus libris. Ergo ex hoc non diversifieatur seientia.
1. I p. SUmm<e t!teolog., q. III, art. 1.
2. Parro. : « subjecti.

lO eOMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
SOLUTIO. - Respondeo. Ad hoc notandum est, quod aliqua
cognitio quanto altior est, tanto est magis unita l et ad plura
se extendit : unde intellectus Dei, qui est altissimus, per unum 2
quod est ipse Deus, omnium rerum cognitionem habet distincte.
Ua et cum ista scientia sit altissima et per ipsum lumen in-
spirationis divinffi efficaciam habens, ipsa unita 3 manens, non
multiplicata, diversarum rerum considerationem habet, nec 4
tantum in communi, sicut metaphysica, qUffi considerat omnia
inquantum sunt enba, non descendens ad propriam cognitio-
nem moralium, vel naturalium. Ratio enim entis, cum sit
diversificata in diversis, non est sufficiens ad specialem rerum
cognitionem; ad quarum manifestationem divinum lumen
in se unum manens, secundum beatum Dionysium in princi-
pio C:elestis hierarchi:e, efficaciam habet.
Ad primum ergo dicendum, quod divinum lumen, ex cujus
certitudine procedit hffiC scientia, est efficax ad manifesta-
tionem plurium qUffi in diversis scientiis in philosophia tra-
duntur, ex eorum rationibus in eorum cognitionem proceden-
tibus ; et ideo non oportet scientiam istam multiplicare 5 •
Ad secundum dicendum, quod Creator et creatura reducuntur
in unum, non communitate 6 u'nivocationis sed analogiffi. Talis
au tem communitas potest esse duplex? Aut ex eo quod ali-
qua participant aliquid unum secundum prius et posterius,
sicut potentia et actus rationem entis, et similiter substantia
et accidens ; apt ex eo quod unum esse et rationem ab altero
recipit ; et talis est analogia creaturffi ad Creatorem : creatura
enim non habet esse nisi secundum quod a primo ente des-
cendit 8 , nec nominatur ens nisi inquantum ens primum imi-
tatur ; et similiter est de sapientia et de omnibus aliis qUffi
de creatura dicuntur.
Ad tertium dicendum, quod ea qUffi sunt ab opere nostro
et ea qUffi sunt ab opere naturffi, considerata secundum pro-
prias rationes, non cadunt in eamdem doctrinam. Una tamen
scientia utrumque potest considerare, qUffi per lumen divinum
certitudinem habet, quod est efficax ad cognitionem utriusque.
Potest tarnen aliter dici, quod virtus quam theologus con-
1. Parm. : « unica. ))
2. Parm. : « lumcn. ))
3. Parm. :. « unica. ))
l.. Parm. : « non. ))
5. Parm. : « multiplicari. ))
6. Al. : « voeationis. ))
7. Parm. : « duplieitcr. ))
8. Parm. : « unde nce. »
PROLOGUS : QUlEST. I II
sider/it, non est ab opere nostro : immo eam Deus in nobis
sine ~i>bis operatur, secundum Augustinum, II De lib. arbiir.,
cap.:tJx, col. 1267, t. I.
ARTICULUS III
Uirum sii praciica vel speculativa l
Circa tertium sic proceditur. 1. Videtur quod ista doctrina
sit practica. Finis enim practicffi est opus,. secundum Philo-
sophum in II Metaph., text. 3. Sed ista doctrina, qUffi fidei
est, principaliter est ad bene operandum; unde Jacob, II,
26 : Fides sine operibus moriua esi,. et psalm. ex, lO : I niel-
leclus bonus omnibus facieniibus eum. Ergo videtur quod sit
practica.
Contra, in princip. Meiaph., in procem., dicit Philosophus,
quod nobilissima scientiarum est sui gratia. Practicffi autem
non sunt sui gratia, immo propter opus. Ergo, cum ista nobi-
lissima sit scientiarum, non erit practica.
Prffiterea, practica scientia determinat tantum ea qUffi sunt
ab opere nostro. HffiC autem doctrina considera t angelos et
alias creaturas, qUffi non sunt ab opere nostro. Ergo non est
practica, sed speculativa.
QUESTIUNCULA II
1. Ulterius qUffiritur, utrum sit scientia; et videtur quod
non. Nulla enim scientia est de particularibus, secundum
Philosophum, I Posi., text. 7. Sed in sacra Scriptura gesta
traduntur particularium hominum, sicut Abraham, Isaac, etc.
Ergo non est scientia.
2. Prffiterea, omnis scientia procedit ex principiis per se
notis, qUffi cuilibet sunt manifesta. HffiC autem scientia pro-
cedit ex credibilibus, qUffi non ab omnibus conceduntur.
Ergo non est scientia.
3. Prffiterea, in amni scientia acquiritur aliquis habitus
per rationes inductas. Sed in hac doctrina non acquiritur
aliquis habitus : quia fides, cui tota doctrina hffiC innititur,
non est habitus acquisitus, sed infusus. Ergo non est scientia.
Contra: Augustinus 2 , De Trin., lib. XIV, col. 1035, t. VIII:
1: I p. SUmm<e theol., q. I, art. 4.
2. Parm. : « seeundum Augustinum.

12 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTlARUM
Theologia est scientia de rebus qure ad salutem hominis per-
tinent. Ergo est scientia.
QUlESTlUNCULA III
Ulterius qureritur, utrum sit sapientia; et videtur quod
non. Quia, sicut dicit Philosophus in princ. Melaph., sapiens
debet esse certissimus causarum. Sed in ista doctrina non est
aliquis certissimus; quia fides, cui hrec doctrina innititur,
est infra scientiam et supra opinionem. Ergo non est sapientia.
Contra, I Corinth., II, 6 : Sapienliam loquimur inler per-
feclos. Cum ergo hanc doctrinam ipse docuerit et de ipsa loqua-
tur, videtur quod ipsa sit sapientia.
SOLUTIO I. - Respondeo dicendum, quod ista scientia
quamvis sit una, tamen perfecta est et sufficiens ad omnem
hutnanam perfectionem, propter efficaciam divini luminis, ut
ex prredictis patet. Unde perficit hominem et in operatione
reeta et quantum ad contemplationem veritatis : unde quan-
tum ad quid practica est et etiam speculativa. Sed quia scien-
tia omnis principaliter pensanda est ex fine, finis autem ulti-
mus istius doctrinre est contemplatio primre veritatis in patria,
ideo principaliter speculativa est. Et, cum habitus specula-
tivi sint tres, secundum Philosophum, VI Elhic., cap. VII,
scilicet sapientia, scientia et intellectus; dieimus quod est
sapientia, eo quod altissimas causas considerat et est sieut
caput et principalis et ordinatrix omnium scientiarum : et
est etiam magis dieenda sapientia quam inetaphysiea, quia
causas altissimas eonsiderat per modum ipsarum eausarum,
quia per inspirationem a Deo immediate aceeptam ; metaphy-
sica autem eonsiderat causas altissimas per rationes ex erea-
turis assumptas. Unde ista doetrina magis etiam divina dicenda
est quam metaphysiea : quia est divina quantum ad subjec-
tum et quantum ad modum aeeipiendi; metaphysica autem
quantum ad subjectum tantum. Sed sapientia, ut dicit Phi-,
losophus in VI Elhic., cap. VIII, vel VII, considerat conelu-
siones et principia; et ideo sapientia est scientia et intellec-
tus; cum seientia sit de conelusionibus et intellectus de
principiis.
Ad primum ergo dicendum, quod opus non est ultimum
intentum in hac scientia, immo potius conlemplatio prima;
veritatis in patria, ad quam deputati! ex bonis operibus per-
1. Parm. : « depurati. ))
PROLOGUS : QUlEST. I 13
:ve:Q.imus, sicut dicitur Matth., V, 8 : Beali mundo corde; et
ideQ principalius est speculativa quam practica.
Alia duo eoncedimus.
SqtUTIO II. - Ad id quod ulterius qureritur, dicendum,
qU~ ista doctrina scientia est, ut dictum esLI ; et quod obji-
~Citur, quod est de particularibus, dicendum quod non est de
particularibus inquantum particularia sunt, sed inquantum
sunt exempla operandorum : et hoc usitatur etiam in scientia
morali, quia operationes particularium et circa partieularia
. 'sunt; unde per exempla partieularia, ea qure ad mores per-
tinent, melius manifestantur 2 , vel dicendum quod in scientia
duo est considerare, scilicet certitudinem, quia non qwelibet
cognitio, sed eertitudinalis tantum dicitur scientia; item
quod ipsa est terminus diseiplinre; omnia enim qure sunt in
scientia ordinantur ad scire. Ex his autem duo bus habet scien-
tia duo. Ex primohabet quod est ex necessariis: ex contin-
gentibus enim non potest causari certitudo ; ex secundo quod
est ex aliquibus prineipiis ; sed hoc est diversimode in diver-
sis, quia superiores scientia; sunt ex principiis per se notis,
sicut geometria, et hujusmodi habentia prineipia per se nota,
ut : si ab requalibus requalia deruas, ete. (a). Inferiores autem
scientire, qme superioribus subalternantur, non sunt ex prin-
cipiis per se notis, sed supponunt conclusiones probatas in
-superioribus scientiis, et eis utuntur pro principiis qure in
veritate non sunt principia per se nota, sed in superioribus
scientiis per principia per se nota probantur, sicut perspec-
tiva qure est de linea visuali, et subalternatur geometrire
a qua etiam supponit qUal probantur de linea, inquantum linea,
et per illa tanquam per principia probat conclusiones qure sunt
de linea, inquantum visualis. Potest autem seientia aliqua
esse superior alia duplieiter : vel ratione subjecti, ut geometria
qure est de magnitudine, superior est ad perspeetivam qure est
-de magnitudine visuali; vel ratione modi cognoscendi, et si..:
theologia est inferior scientia qure in Deo est. Nos enim imper-
fede cognoscimus id quod ipse perfectissime eognoscil, et
~icut seientia subaltcrnata a superiori supponit aliqua, et per
dIa tanquam per prineipia proeedit; sic theologia artieulos
fidci qure infallibiliter sunt probati in scientia Dei supponit,
·et cis credit, et per istud procedit ad probandum ulterius illa
1. 'l>arm. omittit. : « ut dietum est. ))
2. Parm. omnia qUffi sequuntur omittit : « vel dieendum quod, » etc.,
Usque ad : « Ad aliud est. »
(a) Supple : « qUffi relinquuntur lCqualia sunto ))
 14 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
qure ex articulis sequuntur. Est ergo theologia scientia quasi
subalternata divinre scientire a qua accipit principia sua.
Ad aliud dicendum, quod ista doetrina habet pro principiis
primis articulos fidei, qui per lumen fidei infusum per se noti
sunt habenti fidem, sicut et principia naturaliter nobis insita
per lumen intellectus agentis. Nec est mirum, si infidelibus
nota non sunt, qui lumen fidei non habent : quia nec etiam prin
cipia naturaliter insita nota essent sine lumine intellectus
agentis. Et ex istis principiis, non respuens communia prin-
cipia, procedit ista scientia ; nec habet viam ad ea probanda,
sed solum ad defendendum a contradicentibus, sicut nec aliquis.
artifex potest probare sua principia.
Ad aliud dicendum, quod, sicut habitus principiorum pri-
morum non acquiritur per alias scientias, sed habetur a natura;
sed acquiritur habitus conclusionum a primis principiis deduc-
tarum : ita etiam in hac doctrina non acquiritur habitus fidei,
qui est quasi habitus principiorum ; sed acquiritur habitus
eorum qure ex eis deducuntur et qure ad eorum defensionem
valent. Aliud concedimus.
SOLUTIO III. - Ad id quod ulterius qureritur, an sit sapien-
tia, dicendum, quod propriissime sapientia est, sicut dictum
est. Et quod objicitur, quod non est certissimus aliquis in
l, ista doctrina, dicimus, quod falsum est : magis enim fideli&
II et firmius assentit his qure sunt fidei quam etiam primis prin-
I1\1 1 cipii& rationis. Et quod dicitur, quod fides est infra scientiam,
non loquitur de fide infusa, sed de fide acquisita, qure est
il!i opinio fortificata rationibus. Habitus autem istorum princi-
11
II piorum, scilicet articulorum, dicitur fides et non intellectus,
;1 1
'
quia ista principia supra rationem sunt, et ideo humana ratio
Il
ipsa perfecte capere non valet; et sic fit quredam defectiva
Il
cognitio, non ex defectu certitudinis cognitorum, sed ex defectu
cognoscentis. Sed tamen ratio manuducta per fidem excrescit
1
in hoc ut ipsa credibilia plenius comprehendat, et tunc ipsa
11I quodammodo intelligit : unde dicitur Isa., VII, 9, eecundum
aliam litteram : N isi crediderilis, non inlelligelis.
li
ARTICULUS IV
Ulrum Deus sil subjeclum islius scienli&l
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quod Deus sit sub-
jectum istius scientire. Omnis enim scientia debet intitulari
1. I p. Summm theol., q. I, art. 7.
PROLOGUS : QUlEST. I 15
.etdenominari a suo subjecto. Sed ista scientia dicitur theo-
logi$~}quasi sermo de Deo. Ergo videtur quod Deus sit subjec-
tu~,~us. ... .
'.',jld
.•....•tra, Boetms m hb. I De Trm., cap. II, col. 1250, t. II,
..udit-.
. quod simplex forma subjectum esse non potest. Sed
I
,vèus est hujusmodi. Ergo non potest esse subjectum.
.' 2. Item, videtur, secundum Hugonem de Sancto Vietore,
-quod opera restaurationis sint subjectum : sic enim dicit in
libro De sacramenlis, lib. I, parto I, cap. III, col. 183, t. II,
.quod « opera primre conditionis sunt materire aliarum scien-
I tiarum, opera autem restaurationis sunt materia theologire. ))
Ergo, etc. '
. Contra, quidquid determinatur in scientia debet contineri
'j sub subjecto ipsius. Sed in theologia determinatur de operibus
-ereationis, ut patet Genes., I. Ergo videtur quod opera restau-
rationis non sint subjectum.
3. Item, videtur quod res et signa sint subjectum : illud
enim est subjeetum in scientia circa quod tota scientire inten-
tio versatur. Sed tota intentio theologire versatur circa res
et signa, ut diCit Magister Sententiarum in distinet. I, in princ.
Ergo res et signa sunt subjectum.
Contra, per rationes subjecti debet scientia differre ab aliis
scientiis, cum qurelibet scientia habeat proprium subjectum.
,sed de rebus et signis considerant etiam ali<B scientire. Ergo
non sunt proprium subjectum hujus scientire.
SOLUTIO. - Respondeo, quod subjectum habet ad scientiam
ad minus tres comparationes.
Prima est, quod qurecumque sunt in scientia debent conti-
neri sub subjecto. Unde considerantes hanc conditionem,
posuerunt res et signa esse subjectum hujus scientire ; quidam
autem totum Christum, id est caput et membra; eo quod
quidquid in hac scientia traditur, ad hoc reduci videtur. Secunda
comparatio est, quod subjecti cognitio principaliter intendi-
tur 2 in scientia. Unde, quia ista scientia principaliter est ad
cognitionem Dei, posuerunt Deum esse subjectum ejus. Ter-
tia comparatio est, quod per subjectum distinguitur scientia
" ab omnibus aliis; quia secantur scientire quemadmodum et
res, ut dicitur in III De anima, text. 38, vel. c. VIII : et secun-
dum hanc considerationem, posuerunt quidam credibile esse
subjectum hujus scientire. Hrec enim scientia in hoc ab omni-
bus aliis differt, quia per inspirationem fidei procedit. Quidam
1. Erronee Parm. : « cap. XI. »
2. Parm. : « attcnditur. ))
 16 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
autem opera restaurationis, eo quod tota scientia ista ad con-
sequendum restaurationis eITectum ordinatur. Si autem volu-
mus invenire subjectum quod hrec omnia comprehendat, pos-
sumus dicere quod ens divinum cognoscibile per inspiratio-
nem est subjectum hujus scientitc 1 . Omnia enim qure in hac
scientia considerantur, sunt aut Deus, aut ea qme ex Deo et
ad Deum sunt, inquantum hujusmodi : sicut etiam medicus
considerat signa et causas et multa hujusmodi, inquantum
sunt sana, id est ad sanitatem aliquo modo relata. Unde quanto
aliquid magis accedit ad veram rationem divinitatis, principa-
lius consideratur in hac scientia.
Ad primum ergo dicendum, quod Deus non est subjectum,
nisi sicut principaliter intentum, et sub cujus ratione omnia
qUal sunt in scientia, considerantur. Quod autem objicitur
in contrarium, quod forma simplex non potest esse subjectum
dicimus, quod verum est accidentis : nihilominus tamen potest
esse subjectum prredicati in propositione ; et omne tale potest
esse subjectum in scientia, dummodo illud prredicatum de
eo probari possit.
Ad aliud dicendum, quod opera restaurationis non sunt
proprie subjectum hujus scientire, nisi inquantum omnia
qure in hac scientia dicuntur, ad restaurationem nostram quo-
dammodo ordinantur.
Ad aliud dicendum, quod res et signa communiter accepta T
I non sunt subjectum hujus sciential, sed inquantum sunt
quredam divina.
Il
II ARTlCULUS V
i tus fidei distinguatur ad determinata credibilia ex doctrina
Il Ulrum modus procedendi sil arlificialis 2
1
Ad quintum sic proceditur. 1 3 • Nobilissimre 4 scientire debet
esse nobilissimus modus. Sed quanto modus est magis 5 arti-
11 ficialis, tanto nobilior est. Ergo, cum hrec scientia sit nobilissima,
Il modus ejus debet esse artificialissimus.
il
1. In I p. Summre theol., q. I, a. 7, S. doctor dicit : « Dcus cst subjec-
tum hujus scientire. " Sed loquitur de subjecto attributionis, vel de
subjecto formali. Hic autem, in Sententizs, loquitur de subjecto ad re-
quato et materiali. In utroque casu, sub variis respectibus, verum
dicit.
2. I parto Summre theol., q. I, art. 8, 9, 10.
:~. Parm. : « Videtur quod modus procedendi non sit artificialis. »
4. Parm. : « enim. "
5. Parro. : (( magis modus. »
"1 , PROLOGUS : QUlEST. I 17
2. prrf,terea, modus scientire debet ipsi scientire proportio-
aÌ'i.~d ista scientia maxime est una, ut probatum est.
~rgo"tKmodus ejus debet esse maxime unicus. Cujus con-
trariUJl1 videtur, cum qua~.doque .comminando, quandoque
pra3cip~endo, quandoque allIs modls procedat.
3. Prreterea, scientiarum maxime differentium non debet
esseunus modus. Sed poetica, qure minimum continet veritatis,
maxime diITert ab ista scientia, qure est verissima. Ergo,
cumilla procedat per metaphoricas locutiones, modus hujus
scientire non debet esse talis.
4. Prreterea, Ambrosius, lib. I De poleslale sacra ad Gralia-
numI, C. XIII, § 84, col. 570, t. III : (( Tolle argumenta ubi
fides qureritur. » Sed in sacra scientia maxime qureritur fides.
Ergo modus ejus nullo modo debet esse argumentativus.
Contra, I Petr., III, 15 : Parali semper ad salis/aelionem
omni poscenli vos ralionem de ea, qWl! in vobis esl, spe. Hoc
aùtem sine argumentis fieri non valet. Ergo debet quandoque
argumentis uti.
Idem habetur ex hoc quod dicitur Tit., I, 9: Ul polens sil
exhorlari in doelrina sana el eos qui conlradicunl, arguere.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod modus cujusque
scientire debet inquiri secundum considerationem 2 materire,
ut dicit Boetius, I De Trin., col. 1247, t. II, et Philosophus,
in I Elhic., text. 1. Principia autem hujus scientiée sunt per reve-
lationem accepta; et ideo modus accipiendi ipsa principia
debet esse revelativus ex parte infundentis, ut in visionibus 3
prophetarum, et orativus ex parte recipientis, ut patet in
Psalmis. Sed quia, prreter lumen infusum, oportet quod habi-
prredicantis, Eecundum quod dicitur Rom., x, 14 : Quomodo
credenl ei quem non audierunl ? sicut etiam intellectus princi-
piorum naturaliter insitorum determinatur per sensibilia
.accepta, veritas autem prredicantis per miracula confirmatur,
:ìltt dicitur Mare., ult., 20 : lUi alllem pro/eeli pr3!dicaverunl
!'t:biqlle, Domino cooperanle el sermonem confirmanle seqllenliblls
J1ignis ,. oportet etiam quod modus istius scientire sit narrativus
signorum, qure ad confirmationem fidei faciunt : et, quia
etiam ista principia non sunt proportionata humanre rationi
secundum statum vial, qure ex sensibilibus consuevit accipere,
1. Legendum : « lib. I De fide, circa finem, ad Cratianum." Migne
« aufer hinc argumenta. "
2. Parm. : « conditiones. "
3. Parm. : (( revelationibus. "

18 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
ideo oportet ut ad eorum cognitionem per sensibilium simi-
litudines manuducatur : unde oportet modum istius scientim
l esse metaphoricum, sive symbolicum, vel parabolicum. Ex
istis autem principiis ad tria proceditur in sacra Scriptura :
scilicet ad destructionem errorum, quod sine argumentis fieri
non potest ; et ideo oportet modum hujus scientim esse quan-
doque argumentativum, tum per auctoritates, tum etiam per
rationes et similitudines naturales. Proceditur etiam ad in-
structionem morum : unde quantum ad hoc modus ejus debet
esse prmceptivus, sicut in lege ; comminatorius et promissivus,
ut in prophetis; et narrativu2 exemplorum, ut in historiali-
bus. Proceditur tertio ad contemplationem veritatis in qums-
tionibus sacrm Scripturm; et ad hoc oportet modum etiam
esse argumentativum, quod prmcipue servatur in originali-
bus sanctorum et in isto libro qui quasi ex ipsis conflatur.
Et secundum hoc etiam potest accipi quadrupliciter modus
exponendi sacram Scripturam : quia secundum quod accipitur
ipsa veritas fidei, est sensus historicus : secundum autem quod
ex eis proceditur ad insLruetionem morùni, est sensus moralis ;
secundum autem quod proceditur ad contemplationem veri-
tatis eorum qum sunt vim, est sensus allegoricus 1 ; eorum
qum sunt patrim, est sensus anagogicus. Ad destructionem
autem errorum non proceditur nisi per sensum litteralem, eo
quod alii sensus sunt per similitudines accepti et ex similitu-
dinariis locutionibus non potest sumi argumentatio ; unde et
Dionysius dicit in Epistola ad Titum, col. 1103, t. I, quod
symbolica theologia non est argumentativa.
, Ad primum ergo dicendum, quod modus artificialis dicitur
qui competit materim ; unde modus qui est artificialis in geo-
metria, non est artificialis in ethica : et secundum hoc modus
hujus scientim maxime artificialis est, quia maxime conve-
niens materim.
Ad secundum dicendum, quod quamvis ista scientia una
sit, tamen de multis est et ad multavalet secundum qum
oportet modos ejus multiplicari, ut jam patuit.
Ad tertium dicendum, quod poetica scientia est de his
qum propter defectum veritatis non possunt a ratione capi;
unde oportet quod quasi quibusdam similitudinibus ratio
seducatur : theologia autem est de his qum sunt supra ratio-
nem; et ideo modus symbolicus utrique communis est, cum
neutra rationi proportionetur.
1. Parm. : « et seeundum quod proccditur ad contemplationem
veritatis. »
DIVISIO TEXTUS PROLOGI 19,
Ad quartum dicendum, quod argumenta tolluntur ad pro-
bationern articulorum fidei ; sed ad defensionem fidei et inven-
'tionem veritatis in qumstionibus ex principiis fidei, oportet.
argumentis uti : sic etiam Apostolus facit, I Cor., xv, 16 : Si
Christus resurrexit, ergo et mortui resurgent*.
DIVISIO TEXTUS PROLOGI
CUM EJUS EXPOSlTlONE 1
Huic operi Magister prommium prmmittit, in quo, tria facit.
Primo reddit auditorem benevolum; secundo docilem, ibi :
« Horum igitur Deo odibilem ecclesiam evertere, atque ora
oppilare... volentes, in labore multo ac sudore volumen, Deo
prmstante, compegimus; » tertio attentum ibi : « Non ergo
debet hic labor cuiquam pigro vel multum dodo videri super-
fluus. » Benevolum reddit assignando causas moventes ipsum
ad compilationem hujus operis, ex quibus ostenditur affectus
ipsius in Deum et proximum. Sunt autem tres causm moventes.
Prima sumitur ex parte sui, scilicet desiderium proficiendi
in Ecclesia ; secunda ex parte Dei, scilicet promissio mercedis
et auxilii ; tertia ex parte proximi 2 • E contra sunt tres causm
retrahentes. Prima ex parte sui, defeetus ingenii et scientim ;
secunda ex parte operis, altitudo materim et magnitudo laboris ;
tertia ex parte proximi, invidorum contradictio. Harum autem
causarum moventium dum primm insinuant charitatem in Deum,
tertia in proximum : unde dividitur in duas. In prima ponit
causas moventes qum ostendunt charitatem in Deum; in
secunda causam qum ostendit charitatem in proximum, ibi :
« Non valentes studiosorum fratrum votis jure resistere. II
Causis autem moventibus adjungit etiam retrahentes : unde
. primo ponit quasi quamdam controversiam causarum moven-
tium et retrahentium ; secundo victoriam, ibi : « Quam vincit
.t:\zelus domus Dei. II
''l'c': « Cupientes. II In hoc notatur primo causa movens, scilicet
. . esiderium proficiendi. « AliqÙid » sonat immodicitatem.
": .' « De penuria ae tenuitate nostra. l) Hic tangitur prima causa
I;/retrahens, scilicet defectus scientim. Et dicitur penuria proprie
* Si mortui non resurgunt, neque Christus resurrexit.
1. In eodieibus, non autem in editis, hooe inveniuntur post quoos-
tionem primam. In omnibus distinctionibus, sanctus doctor ponit
divisionem ante quoostionem vel quoostiones, et ultimo post quoos-
tionem vel quoostiones expositionem textus; sed hic divisioni textus
expositio ejusdem 'adnectitur; unde post quoostionem omnia rejicit.
2. Parm. : « scilicet instantia precum sociorum»; et in margine
eujusd. cod., sed ex altera manu : « petitio studiosorum fratrum. n,
 '20 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
defectus exterioris substantire, unde transfertur ad defectum
scientire acquisitre. « Tenuitate, » qure proprie est defectus
substantire interioris, unde transfertur ad defeetum ingenii.
I"' « Cum paupercula, )) de qua Marc., XII, et Lucre, XXI: « Gazo-
phylacium. » Gazophylacium repositorium dicitur divitiaram.
Gazre enim persice, divitire latine dicuntur, et phylasso grrece,
latine servare : et quandoque sumitur pro arca in qua thesaurus
reponitur, sicut IV Reg., XII, 9 : Tulit Joiada pontifex gazo-
phylacium unum, etc. ; quandoque pro loco in quo arca repo-
nitur, sicut Joan., VIII, 20 : Heec locutus est Jesus in gazophy-
[acio. Bic autem significat studium sacrre Scripturre, in quo.
saneti sua opera reposuerunt.
« Ardua scandere. » Bic ponitur secunda causa retrahens
ex parte operis, et dicuntur ardua divina quantum est in se.
Scanduntur autem quasi triplici graduo Primus est in dere-
linquendo sensum; secundus in derelinquendo phantasias
corporum ; tertius in derelinquendo rationem naturalem. « Opus
ultra vires. )) Bic ostenditur altitudo materi.c per compara-
tionem ad nos.
Contra, Eccli., III, 22 : Altiora te ne queesieris. - Respondeo.
Verum est ex consideratione 1 propriarum virium ; sed ex consi-
deratione divini auxilii possumus elevata supra nostrum posse
speculari.
« Pr.csumpsimus. » Contra, Eccli., XXXVII, 3 : O preesumptio
nequissima! Ergo videtur quod peccaverit. - Respondeo.
Expone « prresumpsimus, » id est prre aliis sumpsimus. Vel
dic, quod esset prresumptio per comparationem ad vires huma-
nas; sed per comparationem ad Dei auxilium, quo omnia
possumus, sicut dicitur Philipp., ult., 13 : Omnia possum in eo
qui me confortat, non est prresumptio.
« Consummationis fiduciam. » Bic ponit secundam causam
moventem ex parte Dci. « In Samaritano. » Sumitur de para-
bola qme est Luca~, X, per quam significatur Deus. In psal. cxx,
4 : Ecce non dormitabit neque dormiet qui custodii Israel. Sama-
ritanus enim interpretatur custos. « Semivivi, » hominis per
peccatum spoliati gratia et vulnerati in naturalibus. « Duobus
denariis, » duobus testamentis, quasi regis imagine insignitis,
dum veritatem continent a prima veritate exemplatam.
« Supereroganti, )) id est superaddenti, sicut sandi Patres
suis studiis fecerunt,
Contra, Apocalyps., ultim., 18 : Si quis apposuerit ad heec,
apponet Deus sllper illllm plagas. - Respondeo. Est apponere
duplex : vel aliquid quod esL eontrarium, vel diversum, et
hoc est erroneum vel prresumptuosum; vel quod continetur
implicite, exponendo, et hoc est laudabile,
« Deledat. )) Bie colligit quatuor causas enumeralas.
J. Parm. : « confidentia. »
DIVISIO TEXTUS PROLOGI 21
« Quam vincit. )) Bic ponit vietoriam. « Zelus. )) Zelus, secun-
dum Dionysium, lib. De divino nom., cap. IV, § 13, col. 711,
t. I, est amor intensus, unde non patitur aliquid contrarium
amato. « Domus Dei, )) id est Ecclesire. « Quo inardescentes, ))
scilicet dum non patimur Ecclesiam ab infidelibus impugnari.
« Carnalium, )) quantum ad illos qui inveniunt sibi errores,
ut carniscuram faciant in desideriis, Rom., XIII, sicut qui
negant providentiam divinam de rebus humanis, et animre
perpetuitatem, ut impune possint peccare. « Animalium, ))
quantum ad errantes, ex eo quod non elevantur supra sensi-
bilia, sed secundum rationes corporales volunt de divinis
judicare. « Davidicre turris. )) Boc sumitur Cant., IV. 4 : Sicut
iurris David collum tuum, quee eedificata est cum propugnaculis :
mille clypei pendent ex ca, omnis armatura fortium. Per David
significatur Christus : turris ejus est fides vel Ecclesia ; clypei
8unt rationes et auetoritates sanetorum. « Vel poLius munitam
()stendere; » quia ipse non invenit rationes, sed potius ab
aliis inventas compilavit : et in hoc tangit unam utilitatem,
sciIicet exclusionem erroris. « Ac theologicarum inquisitionum
abdita aperire. )) Bic tangit aliam quantum ad manifestationem
veritatis ; et hoc in primis tribus libris. « Nec non et sacramen-
torum ecc1esiasticorum pro modulo intelligentire nostr.c noti-
tiam tradere studuimus : « et hoc quantum ad quartum.
« Non valentes. studiosorum fratrum votis jure resistere. ))
Bic ponit causam moventem, qure dicit charitatem in proxi-
mum : et primo ponit causam moventem ; secundo retrahen-
tem, ibi : « Quamvis non ambigamus omnem humani eloquii
sermonem calumnire atque contradietioni remulorum semper
fuisse obnoxium. ))
« Lingua, )) ad prresentes, vel quantum ad communicationem
doctrinre; « stylo, )) propter absentes vel ad perpetuandam
memoriam.
« Bigas, )) id est linguam et stylum, quibus quasi duabus
rotis vehitur a magistro in discipulum, « agitat Christi charitas. ))
Boc sumitur II Corinth., v, 14 : Charitas Christi urget nos.
Contra, Eccle., IX, 1 : N emo scit*, utrum amore an odio
dignus f]it. Ergo, etc. - Respondeo. Charitas dicitur uno modo
h~bitus infusus ; et hunc nullus potest scire se habere certitu-
d.maliter, nisi per revelationem ; sed potest conjicere per aliqua
SIgna probabilia. Alio modo dicitur caritas amor multum
apptetians amatum, et sicaliquis potest scire se habere cha-
rrtatem. « Quamvis non ambigamus omnem humani eloquii
se~monem calumnire atque contradictioni remulorum semper
fU!~se obnoxium. )) Bic ponit tertiam causam retrahentem,
scrlrc.et contradictionem invidorum : ct circa hoc tria facit.
Primo ponit contradictionis evidentiam per simile in aliis;
* N escit homo.
 22 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
secundo contradictionis causam ex inordinatione voluntatis,
ex qua error, ex qua invidia, ex qua contradictio, oritur, ibi :
« Quia dissentientibus voluntatum motibus, dissentiens quoque
fit animorum sensus ; » tertio contradicentium nequitiam" ibi,
« Qui non rationi voluntatem subjiciunt. »
« Calumnial, » qUal est occulta et particularis impugnatio ;
« contradictioni, » qUal est aperta, et in toto, et universalis ;
« obnoxium, )) quasi prenal vel nOXal addietum.
« Veri ratione perfectum; » id est, perficiebat secundum
rationem veritatis, videlicet quantum ad illos qui male intelli-
gunt, eL tamen mahun intelleetum pertinaci voluntate defen-
dunt.
« ComplaceL, ) quantum ad illos quorum voluntas inordinate
post se trahit judicium rationis, ut verum judicetur illud quod
placet. « Offendenti, )) id est quod displicet.
Contra, In Esdral, IV, 39 : Omnes benignantur in operibus
ejus. Ergo, etc. - Respondeo. Veritas secundum se semper
amatur, sed per accidens potest haberi odio, et hoc accidens
est infinitum : quia caUSal per accidens, secundum Philoso-
phum, n Phys., text. 30, sive cap. v, infinital sunt.
« Deus hujus salculi. ) Sumitur n Cor., IV, et exponitur de
Deo vero, qui operatur invidiam, permittendo ; vel de diabolo,
cui salculum obedit, qui operatur ,suggerendo. « Diffidential, ))
vel quia diffidunt de Deo, vel quia de eis d:iffidendum est ex
\1 ratione morbi, quamvis non ex potestate medici.
« Qui non rationi voIuntatem subjiciunt. » Bic ostendit con-
1!\
tradicentiùm nequitiam : et primo ex ordinata professione;
secundo ex simulata religione, ibi : « Babent rationem sapiential
1\ in superstitione ; ») tertio ex pertinaci contentione, ibi : « Qui
contentioni studentes, contra veritatem sine fredere bellant. »)
Ostendit autem primo ex duobus eos esse inordinatos,
1\1
scilicet quia voluntas non seqmtur rationem, sed e converso;
quod tangit ubi dicit : « Qui non rationi voluntatem subji-
Il
ciunt ; » et quia rationem suam non subjiciunt sacral doctrinal ;
quod notatur ibi : « Nec doetrinal studium impendunt. »
1\
l! I « Somniarunt, )) quasi phantasiando, sicut homo in somniis.
« Sed ad fabulas convertentes auditum. » Sumitur de n Timoth.,
I IV. Fabula enim composita est ex miris, secundum Philoso-
phum, lib. Poet., cap. IV, et I Metaph., leet. III, et isti semper
\1 volunt nova audire. « Professio, ») id est studium. « Docenda, »
id est digna doceri. « Rationem, » id est argumentum ad osten-
dendum sapientiam. « In superstitione, )) superflua religione
iilili exterius simulata. « Quia fidei defeetionem sequitur hypocrisis
mendax. )) Sumitur I Tim., IV, l : Discedent quidam a fide,
atiendentes spiritibus erroris, et doetrinis d<emoniorum in hypo-
crisi loquentium mendacium. « Omnium verborum. ))
23
DIVISIO TEXTUS PROLOGI
Contra. Beda 1 : « Nulla falsa est doctrina, qUal non aliqua
vera intermisceat. »
Respondeo, illa vera qUal dicunt, quamvis in se vera sint
tamen quantum ad usum eorum falsa sunt, quia falso utuntur
'eis.
« Pruriginem,)) id est inordinatum desiderium nova audiendi,
sicut pruritus concitatur ex calore inordinato. Sumitur ex n /
Tim., IV, 3 : Erit tempus, cum ... ad sua desideria coacervabunt
si bi magistros, prurientes auribus. « Dogmate, )) propter hoc
, 'quod ratio voluntatem sequitur : « Contentioni, » qua~, secun-
dum Ambrosium 2 ad Rom., « est impugnatio veritatis cum
confidentia clamoris. ) - « Veritas. » nl Esdr., IV, 38 : Veritas
manet, et invalescit in <eternum.
« Borum igitur Deo odibilem ecclesiam everLere atque ora
oppilare... volentes, in labore multo ac sudore hoc volumen,
Deo pralstante, compegimus. )) Bic reddit auditorem docilem,
prallibando causas operis : et primo ponit causam finalem quan-
tum ad duas utilitates, scilicet destructionem erroris; unde
dicit : « Odibilem ecclesiam : )) ps. XXV, 5 : Odivi ecclesiam
malignantium,. « ne virus )), id est ne venenum, « in alios effun-
dere queant : « et manifestationem veritatis; unde dicit :
« Lucernam veritatis in candelabro exaltare volentes. ») Sumitur
de Luc., VIII, 16 : Nemo accendit lucernam, et ponit eam sllb
modio. « In candelabro, ») id est in aperto. Secundo tangit
causam efficientem, scilicet principalem, « Deo pralstante )
instrumentalem, « Compegimus » : quia hoc opus est quasi
compaginatum ex diversis auetoritatibus. « Sudore, ) quo-
cumque defectu corporali, qui sequitur laborem spiritualem.
Tertio ostendit causam materialem, ibi : « Ex testimoniis
veritatis. » Psalm. CXVlI1, 152 : I nitio cognovi de testimoniis
luis. Quarto causam formalem quantum ad distinctionem libro-
rum : « In quatuor libros )) ; et quantum ad modum operis :
« In quo majorum exempla )); quantum ad similitudines :
(, « doetrinam, » quantum ad rationes, « reperies. » « Vipereal, ))
';;1' '.' halretical : halretici enim pariendo alios in sua halresi, pereunt
;' '<,sicut vipera. « Prodidimus, ») reseravimus .. « Aditum 2 )) viam.
" i« Complexi, ») amplexantes. « Impial, )) infidelis. « Inter utrum-
:". . .0qUe')) s?ilicet, nec ni~is alte, nec .r:imis hU.r?iliter : vel inter du~s
U )'ContrarlOs errores, SICUt Sabelln et Arn. « Non a paterms
..
~
i't
1. Sumptum est ex August., lib. II Qu<cst. evang., cap. XL, col. 1354"
t. III.
2. Non legitur in Opcribus Ambrosii, nec Ambrosiastri, quem
Hilarium diaconum dicunt, Operibus. Glossa vctus Aymonem, nova
vero Anselmum affert, apud quos quiddam simile occurrit. Speculum
doctrinale habet : « Juxta Amb. : ... per confidentiam clamoris. »
3. Nqn imperite, ut in Parm. : « Adjicit viam. »
24 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM

discessit limitibus, » secundum illud Prov., XXII, 28 : Non

frans/eres· ferminos anfiquos, quos posuerunf pafres fui.
(C Non igitur debet hic labor cuiquam pigro, vel multum
doeto, videri superfluus. » Hic reddit auditorem attentum :
et primo ex utilitate operis, ibid. : (C Brevi volumine compli~
cans Patrum sententias. » Sententia, secundum Avicennam,
est definitiva et certissima conceptio. Secundo ex profunditate
materire, ibid. : (C In hoc autem tractatu pium lectorem, » LIBER PRIMUS
qui s.ecundum fidem intelligat, cc liberum correetorem, » qui
solum propter correctionem corrigat, (C desidero » ; liber enim,
secundum Philosophum in procem. Mefaph., dicitur qui causa
sui est; et non propter odium vel invidiamo » Tertio ex ordi-
natione modi procedendi, ibid. : (C Ut autem quod qureritur
facilius occurrat, titulos quibus singulorum librorum capitula DISTINCTIO I
distinguuntur, prmmisimus. »
De mysterio Trinitatis

Veteris ac novre legis continentiam diligenti indagine etiam

atque etiam considerantibus nobis ; prrevia Dei gratia, innotuit
-gaerre paginre traetatores circa res vel signa prrecipue versari.
Ut enim egregius doctor Augustinus ait in libro I De doctrina
christiana, cap. II, col. 19, t. III, « omnis doctrina vel rerum
est vel signorum; sed res etiam per signa discuntur. » Pro-
prie autem hic res appellantur qure non ad significandum
.aliquid adhibentur; signa vero quorum usus est in signi-
ficando. Eorum autem aliqua sunt quorum omnis usus est in
significando, non in justificando; id est, quibus non utimur
nisi aliquid significandi gratia, ut aliqua sacramenta legalia ;
. alia qure non solum significant, sed conferunt quod intus
adjuvet; sicut evangelica sacramenta. Ex quo aperte intel-
ligitur, qure hic appellentur signa; res illre videlicet qure ad
'significandum aliquid adhibentur. « Omne ergo signum etiam
res aliqua est : quod enim nulla res est, amnino nihil est, »
ut in eodem lib. et cap. Augustinus ait. « Non autem » e con-
-Verso « amnis res signum est », quia non adhibetur ad aliquid
'Significandum. Cumque his intenderit theologorum speculatio
"~tudiosa ac modesta, divina m Scripturam formam prrescri-
;j;~am in doctrina tenere advertet. De his ergo, nobis aditum
~, res divina.s aliquatenus intelligendas, Deo duce, aperire
• "'lentibus, disserendum est : et primo de rebus, postea de
llignis disseremus.

De rebus communiter agit

Id ergo in rebus considerandum est, ut in eodem lib., cap. III,

etc., col. 20, t. III, ait Augustinus, quod.« res alire sunt quibus
• Ne transgrediaris. fruendum est, alire quibus utendum est: alire qure fruuntur et
 26 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
utuntur. IlIre quibus fruendum est, nos beatos faciunt. Istis
quibus utendum est, tendentes ad beatitudinem adjuvamur
et quasi adminiculamur, ut ad illas res qure nos beatos faciunt,
pervenire eisque inhrerere possimus. )) Res vero qure fruuntur
et utuntur, nos sumus, quasi inter utrasque constituti, et
angeli sancti. « Frui autem est amore inhrerere alicui rei propter
seipsam ; )) uti vero, id quod in usum venerit, referre ad obti-
nendum illud quo fruendum est, alias abuti est, non uti :
nam usus illicitus, abusus vel abusio debet nominari. « Res
ergo quibus fruendum est, sunt Pflter, et Filius, et Spiritus
sanctus : eadem tamen Trinitas quredam summa res est,
communisque omnibus fruentibus ea ; si tamen res dici debet
et non rerum omnium causa, si tamen et causa : non enim
facile potest inveniri nomen quod tantre conveniat excel-
lenti re, nisi quod melius dicitur Trinitas hic unus Deus. ))
Res autem qui bus utendum est, mundus est et in eo Creata.
Unde Augustinus, in eodem lib. De docfr. chrisl., c. IV, col. 21,
t. III : « Utendum est hoc mundo, non fruendum, ut invisibi-
lia Dei per ea qure facta sunt, intellecta, conspiciantur; id
est, ut de temporalibus reterna capiantur. )) Item in eodem lib.,
c. XXIII, col. 26, t. III : « In omnibus rebus illre tantum sunt
quibus est fruendum, qure reternre et incommutabiles sunt;
creteris autem utendum est, ut ad illarum perfruitionem
perveniatur. )) Unde Augustinus, in lib. X De Trinil., cap. x 2 ,
§ 13, col. 981, t. VIII « : Fruimur cognitis, in quibus ipsis
propter se voluntas delectata conquiescit : utimur vero eis
qure ad aliud referimus, quod fruendum est. ))
Idem quid inlersil inler {rui el uli, aliter quam supra
Notandum vero, quod idem Augustinus, in lib. X De Trinil.,
cap. XI, col. 982, t. VIII, aliter quam supra accipiens uti et
frui, sic dici t : « Uti est assumere aliquid in facultatem volun-
tatis; frui autem est uti cum gaudio, non adhuc spei, sed
jam rei. Ideoque omnis qui fruitur utitur : assumit enim ali-
quid in facultatem voluntatis cum fine delectationis. Non autem
omnis qui utitur et fruitur, si id quod in voluntatis faculta-
tem assumit, non propter ipsum, sed propter aliud appetit. ))
Et attende, quod Augustinus, I De docf. chrisl., cap. IV, col.
20, t. III, videtur dicere illos frui tantum qui in re gaudent,
non jam in spe ; et ita in hac vita non videmur frui, sed tan-
tum uti, ubi gaudemus in spe, cum supra dictum sit, frui
esse amore inhrerere alicui rei propter se, qualiter etiam multi
hic adhrerent Deo.
1. Parm. : « cap. XXI. )) Migne : « quibus est fruendum, quas
reternas atque incommutabiles commcmoravimus... perfruitionem
pervenire possimus. ))
2. Parm. : « cap. XVI. »
DISTINCTIO PRIMA 27
Delerminalio eorum qure videntur conlraria
Hrec ergo qure sibi contradicere videntur, sic determina-
mus, dicentes, nos, et hic, et in futuro frui; sed ibi proprie
et perfecte et pIene, ubi per speciem videbimus quo fruemur :
hic' autem dum in spe ambulamus, fruimur quidem, sed non
adeo pIene. Unde Augustinus, in lib. X De Trinil., cap. X,
§ 13, col. 981, t. VIII: « Fruimur cognitis, in quibus voluntas
propter se delectata conquiescit. )) Idem, in lib. I De docf.
ehrisl., cap. xxx, col. 30, t. III, ait : « Angeli illo fruentes, jam
beati sunt, quo et nos frui desideramus, et quant-um in hac
vita jam fruimur, vel per speculum, vel in renigmate, tanto
nostram peregrinationem et tolerabilius sustinemus, et arden-
tius finire cupimus. ))
Alia delerminalio
Potest etiam dici, quod qui fruitur, etiam in hac vita, non
tantum habet gaudium spei, sed etiam rei, quia jam delec-
tatur in eo quod diligit, et ita etiam rem aliquatenus tenet.
Constat ergo quia Deo debemus frui, non uti. « IlIo enim )),
ut Augustinus ait, lib. I De docf. chrisl., cap. XXXIII, § 37,
col. 33, t. III, « frueris, quo efficeris beatus et in quo
spem ponis, ut ad id pervenias 1 . De hoc etiam idem ait
in lib. I De doclrina chrisliana, cap. XXXI 2, col. 32 : « Dici-
mus ea re nos frui quam diligimus propter se, et ea re nobis
fruendum esse tantum qua efficimur beati; creteris vero uten-
dum. )) Et cap. XXXIII,. § 37 : « Frequenter tamen dicitur frui,
cum tielectatione uti. Cum enim adest quod diligitur, etiam
delectationem secum gerit. Si tamen per eam transieris et
ad illud ubi permanendum est, eam retuleris, uteris ea et
abusive, non proprie, diceris frui; si vero inhreseris atque
permanseris, finem in ea ponens laltitial tUal, tunc vere
et proprie dicendus es frui : quod non est faciendum, nisi in
illa Trinitate, id est in summo et incommutabili bono. ))
Ulrum hominibus sil {ruendum vel ulendum
Cum autem homines, qui fruuntur et utuntur aliis rebus,
res aliqual sint, qUalritur, utrum se fruì debeant, an uti, an
utrumque? Ad quod sic respondet Augustinus, in lib. I De
docl. chrisl., cap. xxu3, col. 26, t. III : « Si propter se homo
diligendus est, fruimur eo; si propter aliud, utimur eo. Vide-
1. Migne : « et ad eum te pervenisso lretabcris, in quo spcm ponis
ut venias. ))
2. Parm. : « C. XXXIII, )) licet quredam c cap.. XXXI desumantur.
3. Parm. : « cap. I. ))
 28 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
/
tur autem mihi propter aliud diligendus. Quod enim propter
se diligendum est, in eo constituitur vita beata; cujus etiam
spes hoc tempore consolatur. » In homine autem spes ponenda
non est, quia maledictus est qui hoc facit. Ergo, si liquide
advertas, nec seipso quisquam frui debet, quia non debet se
diligere propter se, sed propter illud quo fruendum est. Huic
autem contrarium videtur quod Apostolus ad Philemonem
loquens ait : Ila, trater, ego te truar in Domino; quod ita deter-
minat Augustinus, lib. cit. , cap. XXXIII, § 37, col. 33, t. III :
Si dixisset tantum, te fruar, et non addisset, in Domino,
videretur finem dilectionis ac spem constituisse in eo. Sed
quia illud addidit, in DOIrlino, se finem posuisse eodemque
frui significavit. Cum enim, ut idem Augustinus ibidem ait,
homine in Deo frueris, Deo potius quam homine frueris. »
QUa!ritur utrum Deus truatur, an utatur nobis
Sed cum Deus diligat nos, ut frequenter Scriptura dicit,
qure ejus dilectionem erga nos multum commendat, qurerit
Augustinus, in eod. lib., cap. XXXI, col. 32, quomodo diligat,
an ut utens, aut ut fruens; et procedit ita. Si fruitur nobis,
eget bono nostro; quod nemo sanus dixerit. Ait enim Pro-
pheta, Psalm. CLII : Bonorum meorum non indiges. Omne
enim bonum nostrum vel ipse est, vel ab ipso est; non ergo
fruitur nobis, sed utitur. Si enim nec fruitur nobis, nec utitur,
non invenio quomodo diligat nos. Neque tamen sic utitur
nobis ut nos rebus aliis. Nos enim res quibus utimur ad id refe-
rimus ut Dei bonitate perfruamur; Deus vero ad suam boni-
tatem usum nostrum refert. Ille enim miseretur nostri propter
suam bonitatem; nos autem nobis invicem propter illius
bonitatem. Ille nostri miseretur ut se perfruamur; nos--v'ero
invicem nostri miseremur ut illo fruamur. Cum enim nos
alicujus miseremur et alicui consulimus, ad ejus quidem faci-
mus utilitatem, eamque intuemur; sed et nostra fit conse-
quens, cum misericordiam, quam alii impendimus, non relin-
qui t Deus sine mercede. Hrec autem merces sumJlla est, ut
ipso fruamur. Item, quia bonus est, sumus; et inquantum
sumus, boni sumus. Porro autem, quia etiam justus est, non
impune mali sumus ; et inquantum mali sumus, intantum etiam
minus sumus. Ille ergo usus quo nobis utitur Deus, non ad
ejus, sed ad nostram utilitatem refertur, ad ejus vero tantum.
modo bonitatem.
Vtrum utendum aut truendum sit virtutibus
Hic considerandum est, utrum virtutibus sit utendum,
an fruendum. Quibusdam videtur quod eis sit utendum et
non fruendum; et hoc confirmant auctoritate Augustini, eod.
DISTINCTIO PRIMA 29'
lib. I De doct. christ., cap. XXXIII, col. 33, qui, ut prretaxatum
est, dicit, non esse fruendum « nisi Trinitate, id est summo et
incommutabili bono. » Item dicunt, ideo fruendum non esse
eis, quia propter se amandre non sunt, sed propter reternam
beatitudinem. Illud autem quo fruendum est, propter se aman-
0\ dum est. Sed quod virtutes propter se amandre non sint, immo
, propter solam beatitudinem, probant auctoritate Augustini,
qui, in lib. XIII De Trinit., cap. VIII, col. 1022, t. VIII, contra
quosd~m ait : « Forte virtutes, quas propter solam beatitu-
dinem 1 amamus, sic persu::Jdere nobis audent, ut ipsam bea-
titudinem non amemus. Quod si faciunt, etiam ipsas utique
amare desistimus, quando illrm propter qua m solum istas
amavimus, non amamus. » Ecce his verbis videtur Augustinus
ostendere, quod virtutes non propter se, sed propter solam
beatitudinem amandre sint. Quod si ita est, ergo eis fruendum
non est. Aliis vero e contra viaetur, scilicet quod eis fruendum
, sit, quia propter se petendre et amandre sunt; et hoc confir-
mant auctoritate Ambrosii 2, qui ait super illum locum Epi-
stolre ad Galat., cap. v, 22, tructus autem spiritus est charitas,
gaudium, pax, patientia, etc. « Hic non nominat opera, sed
fructus, quia propter se petenda sunto » Si vero propter se
petenda sunt, ergo propter se amanda sunt. Nos autem harum,
qure videtur, auctoritatum repugnantiam de medio eximere
cupientes, dicimus, quod virtutes propter se petendre et amandre
sunt, et tamen propter solam beatitudinem. Propter se qui-
dem amandre sunt, quia delectant sui possessores sincera
et sancta delectatione, et in eis p~riunt gaudium spirituale.
Verumtamen non hic est consistendum, sed ultra gradiendum,
non hk hrereat 3 dilectionis gressus, neque hic sit dilectionis
terminus; sed referatur hoc ad illud summum bonum cui
!!Oli omnino inhrerendum est : quia illud propter se tantum
amandum est et ultra illud qurerendum nihil est: illud enim
est supremus finis. Ideo Augustinus, ubi supra, cap. VIII, ait,
quod eas diligamus propter solam beatitudinem; non quia
,)eas propter se diligamus, sed quia idipsum quod eas diligimus,
~•. ~
. ·. •,•.,.,.r...eferimus ad illud summum bonum, cui soli inhrerendum est
'. t in eo permanendum, finisque lretitire ponendus : quare
..... 'rtutibus non est fruendum.
:, '•. Sed dicet aliquis, frui est amore inhrerere alicui rei propter
sèipsam, ut prredictum est. Si ergo virtutes propter se amandre
sunt, et eis fruendum est. Ad quod dicimus, quod in illa de-
1. Migne : « beatitudinem sie amamus, persuadere ", etc.
2. Cod. habent : « Ambrosii. " Hree vero eommentaria ab Augustino
in lib. IV Contra dnas epistolas Pelagian. sub S. Hilarii nomine refe-
runtur; eum et huie et S. Ambrosio abjudieanda sint. Ignotum aueto-
rern, forte Hilariurn diaeonum romanum, forte querndarn alium,
vuIgo Ambrosiastrurn voeant.
3. AI. : « habeat. "
 .30 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
scriptione, ubi dicitur « propter seipsam )) intelligendum est
tantummodo, ut scilicet ametur propter seipsam tantum, ut
non referatur ad aliud, sed ibi ponatur finis, ut supra ostendit
Augustinus, I De doci. christ., cap. XXXIII, § 37, col. 33, t. III,
dieens : « Si inhreseris, atque permanseris fin~m ponens Iretitire,
tune vere et proprie frui dicendus es ; quod non est faciendum
nisi in ilI~ Trinitate, id est in summo et ineommutabili bono. ))
Utendum est ergo virtu!ibus et per eas fruendum summo
bono. Ita et de vo!untate bona dieimus. Unde Augustinus,
in lib. X De Trina., cap. x, § 13, col. 981, t. VIII, ait : « Volun-
tas est per quam fruimur. )) Ita et per virtutes fruimur, non
eis, nisi forte aliqua virtus sit Deus, ut charitas, de qua postea
tractabitur.
EPILOGUS
Omnium ergo qure dieta sunt, ex qua de rebus speeialiter
tractavimus, hree summa est, quod alire sunt quibus fruendum
est, alire qui bus utendum, alire qure fruuntur et utuntur. Et
inter eas quibus utendum est, etiam quredam sunt per quas
fruimur, ut virtutes et potentire animi, qure sunt naturalia
bona : de quibus omnibus, antequ~m de signis traetemus,
agendum est, ac primum de rebus quibus fruendum est, sci·
licet de saneta atque individua Trinitate.
DIVISIO TEXTUS
Finito proCBmio, hoc est initium priCsentis operis in quo
magister divinorum nobis doctrinam tradere intendit quantum
ad inquisitionem veritatis ct. destructionem erroris : unde /
et argumentativo modo proeedit in toto opere : et priCcipue
argumentis ex auctoritatibus sumptis. Dividitur antem in
dnas partes : in qnarum prima inquirit ea de quibus agendnm
est, et ordinem agendi ; in secunda prosequitur snam inten-
tionem : et in duas partcs dividitur. Secunda ibi : cc Hic consi-
derandnm est utrum virtutibns sit utendum, an fruendnm. ))
Ea autem de qnibns in hac doctrina considerandum est,
cadunt in considerationem hujus doctriniC, secnndum quod
ad aIiqnid unum referuntm, scilicet Deum, a quo et ad qnem
I sunt. Et ideo ea de quibns agendum est d~vidit per absolutum
et ralatum : unde dividitm in partes duas. In prima ponit
I divisionem eorum de quibus agcndnm est per absolutum et
relatum secundnm cognitionem, in secunda secundnm deside-
1111i: rinm, ibi : cc Id ergo in rebns considerandnm. )) Circa primum
duo facit. Primo ponit divisionem eorum de quibns agendum
III est, in res et signa, qUiC ad cognitioncm rcrum ducunt ; sccundo
concludit ordinem agendi, ibi : cc Cumque his intcnderit theolo-
il
DISTINCTIO I, D,IVISIO TEXTUS 31
gorum speeulatio studiosa atque modesta, divinam Scriptmam
formam prrescriptam in doctrina tenere advertet. )) Ih primo
tria facit. Primo ponit divisionem; secundo probat per auc-
toritatem, ibi : « Dt enim egregius doctor Augustinns ait ; ))
tertio ponit membrorum divisionis expositionem, ibi : « Proprie
autem hic res appellantur qnre non ad significandum aliquid
adhibentur; )) ubi primo exponit quid sit res; secundo quid
sit signum, ibi : « Signa vero quorum usus est in significando; ))
tertio utriusque comparationem, ibi : « Omne igitur signum
etiam res aliqua est. ))
« Id ergo in rebus considerandum est. )) Hic, dimissis signis,
subdividit res per absolutum et relatum ex parte· desiderii,
scilicet per fruibile, quod propter se desideratur, et utibile,
.cujus desiderium ad aliud refertm : et dividitur in partes dnas .
.Primo ponit divisionem ; secnndo epilogat et concludit inten-
tionem et ordinem, ibi : « Omnium igitur qure dicta sunt, ex
quo de rebus specialiter tractavimus, hiCC snmma est. )) Prima
-in tres. Primo ponit divisionem; secundo partium manifes-
tationem, ibi : « Illa quibns fruendum est, nos beatos faciunt ; ))
tertio movet dubitationes,. ibi : « Cum autem homines, qui
fruuntm et utuntur aliis rebus, res aliqure sint, qureritm
utrum se frui debeant, an uti, an utrumque. )) In secunda duo
facit. Primo manifestat divisionem ; seeundo ponit quamdam
contrarietatem et solvit, ibi : « Notandum vero, quod idem
Augustinus ... ; sic dicit. )) Circa primum duo facit. Primo
manifestat partes divisionis per definitiones; secundo quantum
ad supposita, ibi : « Res igitur quibus fruendum est, sunt
Pater, et Filius, et Spiritus sanctus. )) Circa primum quatuor
facit. Primo definit fruibilia per effeetum; secundo utibilia,
ibi : « Istis quibus utendum est, tcndentes ad beatitudinem
adjuvamur ; ) tertio definit utentia et fruentia, ibi : « Res vero
qure fruuntur et utuntur, nos sumus ; )) quarto definit uti et
frui ad probationem totius : « Frui autem est amore alicui
rei inhrerere propter seipsam. )) Et eodem ordine procedit
manifestando secundum supposita.
« Notandum vero, _quod idem Augustinus... aliter quam
supra accipiens frui et uti, sic dicit. » Hic opponit contra-
ietatem et ad hoc tria facit : primo 1 ponit diversam assigna-
ionem uti et frui; secundo concludit contrarietatem ad
lmedicta, ibi : cc Et attende, quod videtur Augustinus dicere
!ll?s frui tantum qui in re gaudent ; )) tertio ponit solutionem,
Ibl : « Hrec ergo qme sibi contradicere videntur, sic determi-
na,mus. )) Et primo solvit per divisionem;. secundo per interem-
ptlOnem, ibi : « Potest etiam dici, quod qui fruitur etiarn in
hac vita non tantum habet gaudium spei, sed etiarn rei. ))
« C~m autem homines, qui fruuntur et utuntm aliis rebus,
res ahqure sint, qureritur, utrum se frui debeant, an uti, an
1. Parm. : « ponit contrarietatem ad hrec tria. "
32 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
utrumque. » Hic movet dubitationes de habitudine partium
ad I invÌcem : et primo qurerit de utentibus et fruentibus,
an sint utibilia vel fruibilia ; secundo de fruibilibus, scilicet
de Deo, utrum sit utens nobis vel fruens, ibi : « Sed cum Deus
diligat nos ... , qurerit Augustinus quomodo diligat, an ut
utens, an ut fruens; » tertio de quibusdam utilibus, utrum
sint fruibilia, ibi : cc Hic considerandum est, utrum virtutibus
sit utendum, an fruendum. » Qmelibet harum partium divi-
,ditur in qurestionem et solutionem.
QUlESTIO PRIMA
Hic qureruntur tria : primo, de uti et frui. Secundo, de uti-
bilibus et fruibilibus. Tertio, de utentibus et fruentibus. Circa
primum qureruntur duo : lo quid sit frui secundum rem;
2 0 quid sit uti 2 .
ARTICULUS PRIMUS
Utrum frui sit aclus in~elleclus3
Circa primum sic proceditur. 1. Videtur quod frui sit actus
intellectus. Nobilissimus enim actus est nobilissimrepotentire.
Altissima autem potentia in homine est intellectus. Ergo, cum
frui sit perfectissimus actus hominis, quia ponit hominem
in suo fine ultimo, videtur quod sit actus intellectus
2 Pr::eterea, sicut dicit Augustinus, conco II Super psalm. xc,
verso 15, § 13, col. 1170, t. IV, visio est tota merCfS. Sed merces
totius meriti consistit in fruitione divinitatis. Ergo fruitio est
essentialiter visio. Sed visio est actus intellectus. Ergo et fruitio. /
3. Sed videtur quod sit actus voluntatis. Aet.us enim deter-
minatur ex objecto. Sed objectum fruitionis est rruibile, quod
est finis ultimus. Finis autem, cum rationem boni habeat, est
objectum voluntatis. Ergo et frui est actus voluntatis
4. Pr::eterea, Augustinus, lib. X, De Trin., cap. x. § 13.
col. 981, t. VIII, definit fruitionem per voluntatem dicens :
cc Fruimur cognitis, in quibus ipsis propter se voluntas delec-
tata conquiescit. » Ergo magis videtur esse actus voluntatis
quam intellectus . modo generatur ex fide. Ex hoc autem quod ipsum visum
5. Item, videtur quod sit aetus omnium potentiarum. Prre-
1. Parm. : cc eorum qUllJ portinent. »
2. Parm. : « socundum remo »
3. I. II Summm theol., q. XI, art. 1 et 2.
DIST. I, QUlEST. I 33
·'.·:
,~:~:::
\ Ìnium enim respondet merito. Sed homo meretur per omnes
potentias. Ergo et secundum omnes pr::emiabitur. Sed pr::e~
~r~itio omniu~ po~entiarum.
lt ,
··t:···.·'.•.' .•·. •. ' IIlium est iPs.a fruitio : ergo est
.,' 6. Prreterea, Augustmus I dIClt, quod homo mvemet pascua
". interius in divinit.at.e Salvatoris, et exterius in humanitate.
.; ir Ergo videt.ur quod t.am vires exteriores quam interiores
;;j'~' fruentur.
7. Sed videtur quod nullius potentire sito Omnis enim actus
..denominatur a potentia cujus est, sicut intelligere ab intel-
lec,tu. Sed frui non denominatur ab aliqua potentia. Ergo, etc.
8. Unde ulterius qureritur, cujus habitus actus sit : 'et vide-
tur quod tantum charitatis 2 . Sicut enim dicitur I Corinth., XIII,
virtus perfecta est. Sed, secundum Philosophum,
X Ethic., cap. VIII, felicitas est operatio virtutis perfectre.
Ergo fruitio, in qua est tota nostra felicitas, est :'lctus charitatis.
9. Hoc idem videtur exdefinitione Augustini inducta in
littera : cc Frui est amore inhrerere alicui rei propter seipsam. »
lO. Sed videtur quod non tantum charitatis. Ad fruitionem
enim tria concurrunt. : perfecta visio, pIena comprehensio
-et inhresio amoris consummati. Ergo videtur quod sit actus
-etiam succedentium fidei et spei.
11. Prreterea, secundum fruitionem conjungimur Deo. Sed
.omnis virtus conjungit nos Deo, cum virtus sit dispositio per-
fecti ad optimum, ut dicit.ur in VII Physicor., text. 17, cap. III.
Ergo fruitio est aet.us secundum omnem virtutem.
\, SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod fruitio consistit
in optima operatione hominis, cum fruitio sit ultima felicitas
hominis. Felicitas autem non est in habitu, sed in operatione,
_ 8ecundum Philosophum, X Ethic., cap. IV. Optima autem
:);:,·.operatio hominis est operatio altissimre potenti::e, scilicet
I
/J:r intellectus, ad nobilissimum objectum, quod est Deus : unde
. • .' ipsa visio divinitatis ponitur tota substantia nosttre beatitudinis,
: ! Joan., XVII 3 : H<EC est vita <Eterna, ut cognoscant te solurn
".".l Deum verum. Ex visione autem ipsum visum, cum non videatur
per similitudinem, sed per essentiam, efficitur quodammodo
intra videntem, et ista est eomprehensio qu::e succedit spei
consequens visionem qu::e succedit fidei, sicut spes quodam
receptum est intra videntem, unit sibi ipsum videntem, ut
1. Legitur in libro De spiritu et anima, cap. IX, 001. 785, t. VI Op.
August. ; qlli libor Alchoro rostituondus est.
2. Al. : « charitas. »
COMME~T, IN LIll. SENTE.Yf.-\' -.J
.,
34 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
fia', quasi quredam mutua penetratio per amorem. Sic dici-
tur I Joan., IV, 16 : Qui manei in charitate in Dea manet, el
Deus in eo. Ad unionem autem maxime convenientis sequitur
deleetatio summa ; et in hoc perficitur nostra felicita s, quam
fruitio nominat ex parte sui complementi, magis quam ex
parte principii, cum in se includat quamdam deleetationem.
Et ideo dicimus quod est actus voluntatis et secundum habi-
tum charitatis, quamvis secundum ordinem ad potentias
et habitus prrecedentes.
Ad primum ergo dicendum, quod appetitus semper sequitur
cognitionem. Unde, sicut inferior pars habet sensum et appeti-
tum, qui dividitur in irascibilem et concupiscibilem, ita suprema
pars habet intellectum et voluntatem, quorum intellectus est
altior secundum originem et voluntas secundum perfectio-
nem. Et similis ordo est in habitibus et etiam in aetibus, sci-
licet visionis et amoris. Fruitio autem nominat altissimam
operationem quantum ad sui perfectionem.
Et similiter etiam patet solutio ad secundum : quia visiO'
non habet perfectam rationem felicitatis, nisi secundum quod
est operatio perfecta per ea qure sequuntur. Perficit enim
deleetatio operationem, sicut pulchritudo juventutem, ut
dicitur X Ethic., cap. IV.
Alia duo concedimus.
Ad aliud dicendum, quod inferiorum potentiarum non potest
esse fruitio proprie dieta : non enim habent operationem circa
finem ultimum, quem non apprehendunt, cum sint virtutes
materiales: sed sicut nunc intellectus perficitur accipiendo
ab inferioribus potentiis, ita erit in patria e converso, quod
perfectio et gaudium superioris partis redundabit in inferiores
potentias. Unde Augustinus l : « Sensus vertetur in rationem »r
inquantum scilicct sua rcmuneratio et gaudium a ratione
emanabit.
Ad aliud dicendum, quod humanitas Christi non est ulti-
mus finis : unde in visione ejus non erit proprie fruitio, sed
erit quoddam accidentale gaudium et non substantialis
beatitudo.
Ad aliud dicendum, quod quando aliquis actus est abso-
Iute alicujus potentire, denominatur ab illa, sicut intelligere
ab intelleetu ; sed quando est aetus unius potentire secundum
1. Cod. : « Augustinus, )) cum liber De spiritu et anima, cx qua
citata desumpta sunt, cap. Xll, col. 788, t. VI, quovis critico annuente,
non sit Augustini, sed Alcheri. Glim ad marginem referebatur c. XXXIIl ,
Parm. rcfert c. IV; Nicolal, c. Xll1.
DIST. I, QUlEST. I 35
lfJrdinem ad alteram, a nulla denominatur ; sicut scire est actuò
rationis secundum ordinem ad intellectum inquantum I prin-
i .cipia deducit in conclusiones; similiter frui est actus voiun-
tatis consequens actum intellectus, scilicet apertam Dei
yisionem.
Alia duo concedimus.
• Ad alia patet solutio per ea qure dicta sunt : quia, quam-
tria concurrant ad fruitionem, tamen in amore perficitur,
prius dictum est.
Ad ultimum dicendum, quod alire virtutes conjungunt
per modum meriti et dispositionis, sed sola charitas pe"
'~~11:'ìnodum perfectre unionis.
ARTICULUS II
Utrum uti sit actus rationis 2
Circa secundum sic proceditur. 1. Videtur quod uti sit aetus
l'ationis. Ordinare enim unum ad alterum est potentire con-
ferentis, cujusmodi est ratio. Sed uti dicit ordinem ad finem.
Ergo est actus rationis.
2. Prreterea, ut dicit Philosophus, VI Ethic., cap. VI, ordi
natio eorum qure sunt ad finem et inventio finis pertinent ad
prudentiam. Prudentia autem est habitus rationis. Ergo et
uti, quod dici~ talem ordinationem, est actus rationis.
. /. Sed videtur quod sit aetus voluntatis, quia voluntas ponitur
in definitione ejus : uti enim est assumere aliquid in facultatem
. voluntatis.
Prreterea, illud ordinatur ad finem quod finem consequitur.
Sed frui dici); consecutionem finis, uti vero dicit ordinem ad
,;~;\"fìnem ; ergo/ ejusdem est frui et uti 3 ; sed frui est voluntatis,
ì/tìt dictum est. Ergo et uti.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod uti dicitur multi-
Iiciter. Aliquando enim nominat quamlibet operationem,
ecundum quod dicimus usum alicujus rei esse bonum veI
y. alum ; et secundum hoc videtur definiri ab Augustino, Iib. X
'. De Trin., cap. XI4, col. 982, t. VIII: « Uti est assumere aliquid
in facultatem volun~atis » ; id est, ut operemur de eo quo uti-
mur ad nutum voluntatis. Aliquando dicit frequentiam ope-
1. AI. : « quia inquantum. ))
2. I. II Summre tke%g., 9. XVI, art. 1.
3. Parm. omittit : « uti vero dicit ordinem ad finem ; ergo ejusdem
-est frui et uti. ))
4. Parm. : « cap. 1. ))

36 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
rationis, secundum quod usus est idem quod consuetudo :
et sic definit Vietorinus 1 : « Usus est actus frequenter de poten-
tia elicitus. » Sed utroque modorum istorum est actus cujus-
libet potentire. Dicitur etiam aliquando uti eorum qure ad
finem ordinantur aliquem ; et sic uti sumitur hic quantum ad
primam definitionem qure ponitur. Illud autem quod est
ad finem, inducitur ad finem suum tribus operationibus. Prima
est operatio rationis prrestituentis finem et ordinantis et diri-
gentis in ipsum. Secunda est operatio voluntatis imperantis.
Tertia est operatio virtutis motivre exequentis. Uti autem
nominat executionem ejus quod ad finem ordinatum est,
non secundum aetum proprium alicujus motivarum virium,
sed communiter prresupposita ordinatione in finem. Unde
est actus voluntatis, qure est universalis motor virium secun-
dum ordinem ad rationem.
Ad primum ergo dicendum, quod uti prresupponit ordinem ;
sed ejus substantia magis est in executione voluntatis.
Ad secundum dicendum, quod prudentia est perfectio ratio-
nis praeticre, secundum quod est recta. Reetitudo autem ejus
et veritas est, ut dicitur VI Ethicor., cap. III, secundum con-
venientiam cum appetitu recto. Unde prudentia non tantum
perfìcit ad actum qui est ipsius rationis, sed etiam ad actum
voluntatis, qui regulatus est ratione ; sicut eligere, etsi sit actus
voluntatis vel liberi arbitrii, est tamen actus 2 prudentire
QUlESTIO II
Circa objeeta dictorum actuum, primo qureritur de fruibi-
libus; secundo de utibilibus. Quantum ad primum duo qure-
runtur : lo utrum solo Deo sit fruendum ; 2 0 utrum una tantum
fruitione vel pluribus.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum fruendum sil solo De0 3
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur 'quod non solo Dea
fruendum sit. His enim rebus fruendum est, ut dicitur in
1. Quis Vietorinus iste, non oeeurrit; nee putandus est Hugo de
S. Vietore, inter eujus opera nihil tale habetur.
2. Parm. omittit : « aetus. »
3. L II Summre theol., q. XI, art. 3.
DIST. I, QUlEST. II 37
1Lillera1, qure nos beatos faciunt. Beatitudo autem creata
.beatos nos facit. Ergo ea fruendum est tantum 2 : non ergo Deo,
2. Prreterea, ultimus finis hominis est sua felicitas. Feli-
o
citas autem ejus est perfectissima operatio. Cum igitur ultimo
'fine fruendum sit, operatione perfeetissima fruendum est :
;f,,quod etiam videtur per Philosophum in I Elhic., cap. IV,
qui dicit quod felicitas non qureritur propter aliquid aliud :
~t per Boetium, lib. III De consolal., prosa II, col. 724, t. I,
:;i i,.qui dicit, quod « beatitudo est status Olpnium bonorum aggre-
1
"'::f:1f,gatione 3 perfectus ". .
/,'}j' 3. Prreterea, Tullius dicit, I Offic. : « Honestum est quod
'q\'?suavi nos trahit, et sua dignitate nos allicit. II Sed quod per
:},~!ise allicit, propter se amatur. Ergo omni honesto fruendum est,
,ii:~et ita omnibus virtutibl's. Ergo non tantum Dea.
I..
~.).,.i. \ 4. Prreterea, Apostolus ad Philemonem, xx, dicit : Ilaque*,
'l' frater, ego le fruar in Domino. Ergo etiam homine in De0 4
fi' frui possumus, et per consequens quolibet homine, qui est
ad imaginem Dei, et qualibet creatura, in qua est vcstigium
Dei.
Contra, ratio dilectionis est bonitas. Sed omnis bonitas
refertur ad bonitatem Dei, a qua fluit et cujus similitudinem
gerit. Ergo nihil est diligendum nisi in ordine ad Deum. Ergo
solo Deo fruendum est.
Prretcrea, Prov. XVI, 4, dicitur : Universa propler semelip-
sum operalus esl Deus*. Ergo ipse est finis omnium. Omnia ergo
propter ipsum diligenda sunt : et sic idem quod prius.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod frui aliquo dicitur
tripliciter. Aut sicut objecto; et hoc modo solo Deo fruen-
dum est : quia ad bonitatem ipsius Dei ordinatur tota boni-
tas Miversi; sicut bonum totius exercitus ad bon um ducis,
.yt dicitur XII Melaph., text. 52. Alia modo sicut habitu eli-
,~),}~iente actum fruitionis; et hoc mogo beatitudine creata et
;.I~'.oharitate fruendum est. Tertio modo !fruimur aliquo sicut in-
..:.... '
.' trumento fruitionis; et hoc modo fruimur potentia, cujus
, ruitio est actus.
l' Ad primum ergo dicendum, quod aliquid facit beatum
dupliciter : vel efIective, sicut Deus, et hoc solo frucndum
* 1to.
* Dominus.
1. Id est in ipso textu Magistri Sentcntiarum, distinct. I, § 2, ex
lib. I De doctr. christ., cap. VII. ut viderc est.
2. Parnl. : « nOTI ergo tantum Dl~O. ))
3. Migne : « eongregationc, » et idem eodiccs habent.
/1. Non ul in Parm. : « justo. »

38 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
J
est velut objecto ; vel formaI iter, sicut albedo facit album;
et hoc fruendum est formaI iter loquendo, et sic beatitudo
beatum facit.
Ad secundum dicendum, quod objectum operationis ter-
minat et perficit ipsam, et est finis ejus. Unde impossibile
est operationem habere rationem finis ultimi. Sed, quia objec-
tum non consequimur nisi per operationem; ideo est idem
appetitus operationis et objecti. Unde, si aliquo modo ipsa
fruitione fruimur, hoc· erit inquantum fruitio nos Deo con-
jungiL : et eadem fruitione fruemur fine et operatione, cujus
objeetum est finis ultimus; sicut eadem operatione intelligo
intelligibile, et intelligo me intelligere.
Ad tertium dicendum, quod « propter se » dicitur dupli-
citèr. Uno modo secundum quod opponitur ad cc propter aliud » ;
et hoc modo virtutes et honestum non propter se diliguntur,
cum etiam ad aliud referantur. Alio modo dieitur « propter
se », secundum quod opponitur ad « per accidens »; et sic diei-
tur propter se diligi quod habet in natura sua aliquid movens
ad diligendum : et hoc modo virtutes propter se diliguntur,
quia habent in se aliquid unde qucerantur, etsi nihil aliud
ab cis contingeret : non tamen est inconveniens ut aliquid
propter se ametur et tamen ad alterum ordinetur, sicut dicitur
in I Elhic., C. VI. Est autem aliquid quod desideratur, non
propter aliquid quod in se habet, sed tantum secundum quod
ordinatur ad altertim, ut efIectivum illius ; sieut potio amara
amatur, non propter aliquid quod in ipsa est, sed quia sani-
tatem efficit : et hujusmodi nullo modo propter se diliguntur ;
sive propter se dica t causam formalem; sicut virtus dicitur
propter se diligi; sive finalem, sicut Deus.
Ad quartum dicendum, quod homine justo non est simpli-
citer fruendum, sed in Deo ; ita quod objeetum fruitionis sit
Deus; et reprcesentans ipsum objectum l per similitudinem
graticc, in qua inhabitat Deus, siI, homo sanctus. Nec tamen
sequitur quod homine peccatore siI, fruendum in Deo, quia
non est in eo gratia, quce faciL Deum inhabitare, quce quidem 2
est exemplar expressum iIlius sumnue bonitatis, qua fruendum
est: et multo minus hoc sequitur de creatura irrationali : non
enim sufficit ad hoc simìlitudo imaginis et vestigii, sed simi-
litudo gratice.
1. Non, ut in Parm. : « gratire objcctum. ))
2. Parm. : « et qU<ll. ))
DIST. I, QUmST. II 39
ARTICULUS II
Ulrum fruamur Deo una fruilione
Circa secundum sic proceditur. 1. Videtur quod non una
fruitione Deo fruamur. Actus enim distinguuntur secundum
objecta. Sed objecta fruitionis sunt tres res distinch:e proprie-
tatibus personalibus, scilicet Pater, Filius et Spiritus sanctus.
Ergo fruitiones sunI, tres.
2. Prceterea, operatio animcc sistens in communi non est
perfecta, nisi etiam descendat ad propria, sicut cognitio gene-
ris perficitur per cognitionem differentice; et multo 'plus
desiderium et amor perficitur in particulari. Sed fruitio est
operatio perfeeta. Ergo non t.antum fruemur essentia com-
muni tribus personis, sed singulis personis et proprietatibus
ipsarum ; et ita videtur quod non sit. una tantum fruitio.
3. Pneterea, quidquid habet Filius solet referre ad Patrem
a quo habet, sicut Joan., VII, 16, dieitur : Mea doclrina non
esl mea, sed ejus qui misil me. Sed bonitatem accepit Filius a
Patre nascendo, sicut essentiam. Ergo et fruitionem boni-
tatis Filii debemus referre in fruitionem Patris. Ergo non
est cequaliter fruendum tribus personis : multo minus ergo
nee eadem fruitione.
Contra, sieut Deus Trinit.as est unum principium omnium,
ita est unus finis omnium. Sed eadem operatio eommunis
est totius Trinitatis, inquantum est unum prineipium. Ergo
eadem est fruitio trium, inquantum est unUs finis.
Prceterea, operatio felieitatis est ad nobilissimum objeetum,
ut dicit Philosophus, X Elhic., cap. x, ve!. VII. Nobilissimum
autem est unum tantum, quia quod per superabundantiam
dieitur, uni soli conveniI,. Ergo, cum fruitio siI, operatio ultimce
felicitatis, refertur ad unum tantum objectum ; ergo fruimur
tribus personis, inquantum sunt unum : ergo inquantum est
unum objeetum.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod una fruitione frui-
mur tribus personis : et hujus ratio est duplex. Una ex parte
essentice. Objectum enim fruitionis est summa bonitas ; unde
fruitio respicit unamquamque personam, inquantum est
summum bonum ; unde cum eadem numero siI, bonitas trium,
eadem erit et fruitio. Alia ratio sumitur ex parte proprietatum.
Sicut enim dieit Philosophus in PrfEdic., e. « De relat., » qui
novit unum relativorum, cognosc.it et reliquum; et sic eum
tota fruitio originetur ex visione, ut prius dictum est, qui
fruitur uno relativorum inqnant.um husjusmodi, fruitur et
40 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
reliquo. PerSOnlE autem tres distinguuntur tantum secundum
relationes ; et ideo in fruitione unius inc!uditur fruitio alterius ;
et ita est fruitio eadem trium. Sed prima ratio melior est, qUlE
tangit rationem objecti, a qua actus habet unitatem.
Et per hoc patet solutio ad primum : quia tres personlE
non distinguuntur secundum id quod sunt objectum ruitionis,
immo uniuntur in eo, scilicet in summa bonitate.
Ad secundum dicendum, quod proprietate uniuscujusque
personlE fruimur, ut paternitate ; tamen paternitas non dicit
rationem fruitionis : unde fruemur paternitate, inquantum
paternitas est idem re quod summa bonitas, differens tamen
ratione.
Ad tertium dicendum, quod ilIa reductio non ponit gradum
bonitatis in Patre et Filio, sed tantum ordinem naturlE ; et
ideo non tollitur lEqualitas et unitas fruitionis.
QUlESTlO III
Ulrum ulendum sil omnibus aliis a Deo
Deinde qUlEritur de utibilibus, utrum omnibus aliis prlEter
Deum sit utendum.
1. Et videtur quod non. Uti enim est assumere aliquid in
facultatem voluntatis. Illud autem tantum est hoc modo
assumptum quod nostrm operationi subjacet. Non autem
omnia creata sunt talia, sicut clElum et angeli, qUlE non sunt
operabilia a nobis. Ergo non posRumus omnibus uti.
~. PrlEterea ilIo utimur quo tendentes ad beatitudinem
juvamur. Sed creaturis impedimur frequenter, sicut dicitur
Sap., XIV, 11 : CrealurEE in odium faclEE sunl el in ienlalionem
animabus hominum, el in muscipulam pedibus insipienlium.
Ergo non omnibus possumus uti.
3. Prmterea, si omnibus pr;:cter Deum tenemur uti, ergo
quandocumque non referimus aliquid in Deum, peccamus;
sed quandocumque referimus aliquid in Deum, meremur. Ergo
omnis aetus est meritorius vel demeritorius, et sic nullus actus
erit indifIerens.
4. Pra~terea, sequitur quod nullum peccatum sit veniale;
quia, si refertur in ultimum finem, non est aliquod peccatum ;
si autem constituatur aliquis finis alius ultimus, non relatus
ad alterum 1, est peccatum mortale. Cum igitur omnis actus
1. Parm. : « fìncm ultimum. )}
DIST. I, QUIEST. III 41
rationis sit ad aliquem finem, oportet quod ille finis vel sit
finis ultimus, et sic non est peccatum ; vel sit alius finis non
relatus ad finem ultimum, et sic erit peccatum mortale. Ergo
nihil est peccatum veniale.
Contra, I Corinth., X, 31 : Sive manducalis, sive bibilis ... ,
omnia in gloriam Dei facile. Ergo videtur quod omnibus sit
utendum. .
Item, sicut Deus est perfect;:c potentilE, ita est perfectlE
bonitatis. Sed ad perfectionem potentilE ejus pertinet quod
nihil habeat esse nisi productum ab ipso. Ergo et ad perfec-
tionem divinlE bonitatis pertinet quod ametur nihil, nÌsi quod
est in ordine ad ipsum.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod qUlEcumque sunt
bona, non habent bonitatem nisi inquantum accedunt ad
similitudinem bonitatis divinlE. Unde oportet, cum bonitas
sit ratio dilectionis et desiderii, ut omnia amentur in ordine
ad bonitatem primam. Omne autem quod bonum est, a Deo
est : unde qUlE ab ipso non sunt, nec qUlErenda sunt, nec eis
utendum est : et ideo nullo peccato utendum est, quia pec-
catum non est a Deo. Puma autem a Deo est; et ideo pcena
utendum est, et ordinanda ad finem, secundum quod pro-
movet meritum hominis, ducens eum in considerationem sure
infirmitatis, et secundum quod purgat peccata. Similiter etiam
res mundi ab ipso sunt et eis utendum est, vel inquantum
conferunt ad Dei cognitioncm, ostendentes ipsius magnitu-
dinem, vel !secundum quod prlEbent subsidium vitlE nostrre
ordinatlE in Deum. Similiter opera nostra qure mala non sunt,
ab ipso sunt, et propter ipsum facienda : non quod quamlibet
operationem oporteat semper actualiter referre in Deum ; sed
sufficit ut habitualiter in Deo constituant finem SUlE voluntatis.
Ad primum ergo dicendum, quod illis creaturis non utimur
tanquam a nobis operatis, sed sieut in Dei cognitionem du-
J eentibus.
Ad secundum dicendum, quod creatur;e, quantum est in se,
non impediunt nos a consequenda beatitudine; sed ex parte
nostra, inquantum eis abutimur, in eis sistendo, sieut in fine.
Ad tertium dicendum, quod, secundum theologum, nullus
actus proeedens a voluntate deliberante est indifIerens ; quia,
si refertur in Deum, supposita gratia, meritorius est; si autem
non est referibilis, peecatum est; si vero est referibilis et non
referatur, vanus est: otiosum inter autem peccata secundum l
theologum computatur.
1. Parm. : « apud. »

4'? COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Ad quartum dicendum, quod, quamvis ille qui peccat ven~a­
liter non referat actu in Deum suam operationem, nihilo-
minus tamen Deum habitualiter pro fine habet : unde non
ponit creaturam finem ultimum, cum diligat eam citra Deum ;
sed ex hoc peccat quia excedit in dilectione; sicut ille qui
nimis immoratur vi<B, non tamen exit a via.
QUJESTIO IV
Deinde qU<Britur de fruentibus et utentibus. Et lode fruen-
tibus ; 2 0 de utentibus
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum frui convenial omnibus rebus
Ad primum sic proceditur. 1. Fruitio dicit desiderium quie-
tatum in fine. Sed omnis creatura, etiam insensibilis, desiderat
naturaliter suum finem Ergo, cum contingat ipsam conse-
qui suum finem et quiescere in eo, videtur quod fruitio
sit creatur<B insensibilis.
2 Pr<Bterea, fruitio est ejus quod per se qU<Britur, non reia-
tum ad alterum. Sed bruta qU<Brunt aliqua in quibus delec-
tantur et non referunt ad aliud, quia carent ratione ordi-
nante. Ergo brutorum est fruitio. . Ad secundum dicendum, quod pecora, quamvis delectentur
3. Pr<Bterea, naturali dilectione contingit aliquem diligere
Deum super omnia, cum naturaliter cognoscatur esse summum
bonum, et ita propter se amandum. Sed fruimur eo quod propter
se amamus. Ergo contingit hominem existentem in naturali-
bus tantum, frui Deo.
4. Pr<Bterea, contingit quod aliquis existens in peccato
mortali, alicujus SU<B actionis Deum finem ultimum constituat,
non referens ad aliud. Hoc autem est frui. Ergo peccator
etiam potest frui Deo.
5. Sed e contrario videtur quod nec etiam justus fruatur
in via. Frui enim est quiescere voluntatem delectatam in
cognitis propter se. Sed quamdiu aliquis est in via, non quies-
cit. Ergo quamdiu est in via, aliquis Deo non fruitur.
6. Pr<Bterea, videtur quod nec etiam beati fruantur. Sicut
enim habetur in Lillera, omne quod fruitur aliquo eget ilIo.
Sed quidquid eget aliquo caret ilio. Cum igitur beati non
careant Deo, videtur quod non fruantur illo.
DIST. I, QU}EST. IV 43
7. Ex quo etiam concluditur quod nec seipso Deus fruatur,
cum non seipso indigeat.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, sicut supra dictum
est!, fruitio ponit quamdam delectationem in fine. Deledatio
autem non potest esse nisi in cognoscente : propter quod Plato 2 ,
De legibus, lib. II, dixit, quod delectatio est generatio sensi-
bilis in naturam; id est, qU<B sentitur natura; eonveniens;
.et ideo cum creatura; insensibiles non cognoscant, non delec-
tantur nec fruuntur.
Item, fruitio, proprie loquendo, est tantum ultimi finis.
Bruta autem ultimum finem non apprehendunt nec, finem
proximum possunt ordinare ad fine m ultimum, cum careant
ratione, cujus est ordinare. Unde non proprie fruuntur.
Similiter peccator ponit finem ultimum in quo non est;
unde, cum verum finem non habeat, non vere fruitur.
Ulterius autem fruitio dicit delectationem in fine; unde
perfecta fruitio non est, nisi sit perfecta delectatio, qua; esse
non potest ante consecutionem finis : et ideo justus homo non
perfecte fruitur; sed beati, qui consecuti sunt finem, vere
et perfecte et proprie fruuntur.
Ad primum ergo dicendum, quod, quamvis omne deside-
rium consequatur cognitionem, desiderium tamen creatur<B-
insensibilis non sequitur cognitionem in ipsa existentem, sed
cognitionem motoris primi, quicumque sit ille, ordinantis
unumquodque in suum finem : et ideo sine cognitione nec
delectationem nec fruitionem habent.
in fine, ille tamen finis non est ultimus; immo est relatus
ad aliud, non ab ipsis, sed a primo ordinante omnia in seip-
sum : et ideo, cum non delectentur in ultimo fine simpliciter,
sed in ultimo apprehenso ab eis, aliquo modo dicuntur frui,
sed improprie.
Ad tertium dicendum, quod delectaLio sequitur operatio-
nem perfecLam. Perfecta autem est operatio qU<B procedit ab
habitu. Habitus autem acquisiti vel naturales non perficiunt
ad ultimam beatitudinem patri<B, uL supra habiLu:ru est, suffi-
cienter et proxime 3 ; et ideo sine habitu gratuito non est delec-
1. QUalst. I, art. 1.
2. Aliquid simile ex lib. I, II, IX, XI De legibus, et ex Dialogo eui
titulus « Philebus, )) colligi potcst. Vide etiam Aristotelem, lib. VII
Ethic., cap. XII, vcl in antiquis edit. cap. XI, et apud D. Thomam,
lect. XI.
. 3. Parm. addit : « quia, ut dicit Augustinus, in lib. De pcenitentia
lmmo X De Trinit., cap. v, elieitive, « quodam familiari contactu ad

4'1 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
tatio talis qme ad fruitionem sufficiat. Vel dicendum, quod
delectatio naturalis non ponit aliquam operationem in actu,
sed tantum quamdam naturalem inclinationem, qme in actum
reducitur per habitum charitatis.
Ad quartum dicendum, quod existens in mortali peccato,
diligit aliquid habitualiter supra Deum, etsi non in actu sem-
per; et ideo non fruitur ipso, sed ilio ad quod omnia ordinat.
Ad quintum dicendum, quod est duplex quies, scilicet quies
desiderii et quies motus. Quies desiderii est quando desiderium
sistit in aliquo propter quod omnia facit et qmerit et non desi-
derat aliquid ulterius; et hoc modo voluntas justi quiescit
in via in Deo. Quies autem motus est quando pervenitur ad
terminum qmesitum; et ista quies voluntatis erit in patria.
H:ec autem quies facit perfeetam fruitionem, sed prima
imperfectam.
Ad sextum dicendum, quod aliquid eget altero dupliciter.
Aut sicut eo a quo dependet secundum esse; et hoc modo
omnia egent Deo; quia, secundum Gregorium, lib. XVI
1V1oral., cap. XXXVII, col. 1143, t. I, omnia in nihilum tende-
rent, nisi ea manus conditoris teneret : non enim est tantum
causa fieri, sed esse rerum ; et hoc modo beati egent Deo. Alio
modo dicitur quis egere ilio quod nondum habet; et sic non
egent.
Ad ultimum dicendum, quod hoc intelligendum est, quando
fruens et id quo fruitur suni diversa in essentia : quod non
est in divina fruitione : et ideo perfecte ipse fruitur seipso :
unde Gregorius, lib. XXXII l11.oral., cap. VI, col. 639, t. II,
super 30b, LX, ;) : Esto gloriosus et speciosis induere vesti bus,
dicit : « Ipse gloriosus est qui, dum seipso fruiLur, accedentis
laudis indigens non est. ))
ARTICULUS II
Utrum usus convenial exislentibus in patria
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod in patria nul-
lus erit utens. Via enim non est necessaria habito fine; unde
Bernardus 1 : cc Quid necesse est scala tenenti jam solium ? ))
Sed usus est eorum qu:e sunt ad finem, qu:e se habent per
modum vile. Igitur in beatis consecutis finem non erit usus.
experiendam ejus suavitatem adjacet amanti amata creatura. " « Sed
voluptas Creatoris longe a1terius generis est. "
1. Dt ex Serm. LXX in Canto prius hic ad marginem indicabatur ;
sed ibi nihil tale, nel' alibi occurrit. Nicola"!.
DIST. I, QUlEST. IV 45
2. Pr:eterea, uti est referre aliquid in alterum. Sed hoc
non potest fieri nisi unum cogitetur post aliud ; quod non vide-
tur esse in patria, secundum Augustinum, lib. XV De Trinit.,
,cap. XVI, § 26, col. 1079, t. VIII, quia non sunt ibi cogitationes
volubiles. Ergo videtur quod non sit ibi usus.
Contra, constat quod in patria manet dilectio Dei et proximi,
quia charitas nunquam excidit, ICorinth., XlII, 8. Sed proximus
nunquam diligetur propter se, sed propter Deum. Semper ergo
erit ibi dilectio usus.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod usus est eorum
qu:e sunt ad finem. Sed eorum qu:e sunt ad finem, qu:edam
sunt includentia finem et contingentia ipsum, et· h:ec sunt
non repugnant perfeetioni finis, sicut dispositiones mate-
manent cum forma substantiali; et talium erit usus in
patria; sicut perfeetiones naturales, et septem dona Spiritus
saneti, et alia qu:e ex sua ratione imperfectionem non dicunt.
. Qu:edam autem sunt ad finem sicut distantia a fine, ut motus
et hujusmodi ; et ista propter suam imperfectionem non com-
patitur finis : unde talium non erit usus in patria; sicut pcen:e,
et actus fidei, et spei, et cibi, et hujusmodi.
Ad primum ergo dicendum, .quod sicut invenimus in pro-
.cessu cognitionis, quod in cognitionem principiorum venit
.quis per principiata, quibus tamen habitis, magis ipsa cognoscit
.quam principiata '; nec indiget principiatis ad cognitionem prin-
.cipiorum qu:e jam per se cognoscit ; neque tamen 1 principia-
torum cognitionem amittit; immo illa cognitio per principia
perficitur : ita est in processu hominis in Deum, qui per crea-
turas in Deum venit : quo habito, creaturis non eget ad ipsum
habendum, sed per ipsum venit in perfectum usum omnium
.aliorum. Sic etiam est in processu natur:e, quod per disposi-
Liones acquiritur forma, qu:e habita, est principium omnium
.accidentium; et itaest in omnibus aliis invenire.
Ad secundum dicendum, quod cogitatio volubilis proprie
dicitur qu:e est per discursum rationis, cui non offertur statim
quod qu:erit : unde oportet quod inveniat proc~dendo ab uno
in aliud. Ibi autem statim sine difficultate o~curret in ilio
divino lumine 2 quidquid qu:eretur : unde etiam homines intel-
ligent intelleetu deiformi, sicut et angeli. Non autem exclu-
ditur successio cogitationum in patria, et multo minus ordo
'unius ad alterum, qui etiam sine successione esse potest.
. Aliud concedimus.
1. AI. : necessario tamen.
2. AI. : numine.
 46 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM 47
DIST. I, EXPOSITIO TEXTUS

EXPOSITIO TEXTUS signorum 1 l'es ad quarum similitudinem sumuntur.

Circa litteram qmeritur de hoc quod dicitur : « Innotuit,.
sacral paginal tractatores circa l'es vel signa pralcipue versari. »'
Videtur enim divisio esse incompetens : eo quod contingit
idem signum esse et rem ; sicut corpus Christi verum et cha-
racter in baptismo.
2. Pralterea, ipsemet dicit quod omne signum l'es est ~
et ita videtur quod divisio non sit per opposita.
3. Item, creatural omnes sunt signum divinal bonitatis;
' et ita videtur qtlOd fere omnia qUal in hac doctrina traduntur
1IIII sunt signa.
Ad quod dicendum, quod ista divisio non est data per
oppositas l'es, sed per oppositas rationes secundum abso-
lutum et relatum. Signum enim est quod est institutum ad'
aliud 1 significandum : l'es autem est qUal habet absolutam
significationem non ad aliud relatam. Unde non est incon-
veniens quod idem sit signum et l'es respectu diversorum;
sicut etiam idem homo est pater et filius. Unde patet solutio.
j ~I ad primum.
:11
Ad secundum dicendum, quod l'es dupliciter sumitur in
processu hujus locutionis; sumitur enim communiter pro
','III
iii omni ente; et sic omne signum est l'es: sumitur etiam magis
i ,,'III stricte pro eo quod est l'es tantum et non signum, et sic contra
Ili signum dividitur.
"II Ad tertium dicendum, quod quamvis creatural sint signum
Illi alicujus, nihilominus tamen ad hoc principaliter non sunt insti-'
:11
tutal : et ideo non continentur sub signis, nisi secundum
'
1
Deinde qmeritur dc hoc quod dicit : cc Nos sumus quasi
inter utrasque constituti. )) Videtur enim ex hoc quod homo
Bit medium inter utibilia et fruibilia : cujus contrarium
-videtur ex hoc quod virtus continetur inter utibilia. Virtus
, autem est de maxime bonis, secundum Augustinum, De lib.
arb., lib. II, cap. XIX, col.. 1268, t. I, quibus nullus male
utitur. Naturales autem potential sunt media bona, quibus
aliquis male potest uti et bene': et ita videtur quod virtutes
'Sunt supra hominem.
Ad quod dicendum, quod ordo bonorum dupliciter potest
considerari. Aut per comparationem ad rectitudinem vital ;
'.et hoc modo virtus, qUal est sicut causa per se talis rectitu-
-dinis, est maximum bonum; potentia autem naturalis,
, qUal est sicut materiale ad talem rectitudinem, est medium ;
,et l'es alial qUal sunt exterius adminiculantes, sunt minima
bona. Potest etiam considerari ordo bonorum secundum
progressum in beatitudinem, et hoc modo ipsum beatificans
,erit maximum bonum et participans beatitudinem erit
medium, et disponens ad ipsam erit minimum.
Item qUalritur de hoc : cc Res alial sunt quibus fruendum
.est, alial quibus utendum est, alial qUal fruuntur et utuntur. ))
Omne enim quod est, vel est finis, vel est ad finem. Sed
fruibile habet rationem finis, utibile autem rationem eorum
qual sunt ad finem. Ergo utibile et fruibile sufficienter divi-
dunt res 2 , et ita tertium' membrum superfluit, pralcipue
cum ipse post dicat, quod hominibus, qui utentes et fruentes
sunt, utendum est.

quid. Ad quod dicendum, quod aliquid est ad finem ordinatum

H Deinde qUalritur de hoc quod dicitur : cc Et primo de rebus, duplicitel' : vel sicut progrediens in finem ; et hoc modo fruens
postea de signis disseremus. » Videtur enim quod prius agen- et utens est ad finem : vel sicut via in finem ; et hoc modo
'i
dum est de signis. Res enim per signa discuntur, ut in Lii-
.1

~I
utibile est ad finem : unde utibile non comprehendit omnia
iera dicitur. Ergo per cognitionem signorum devenimus in qme sunt ad finem, nisi valde large acceptum. Nec est incon-
cognitionem rerum. veniens, si idem contineatur sub duo bus membris, cum divisio
Ad quod dicendum, quod hoc sequitur, quando signa et sit data per oppositas rationes et non per oppositas l'es.
i'
Iii l'es sunt ejusdem ordinis, scilicet quod prius determinandum Item qUalritur de hoc : cc Uti vero est id 3 quod in usum
li est .de signis quam de rebus qUal per iIIa signa significantur. venerit referre ad obtinendum iIIud quo utendum est. ))
I, Sic autem non se habent signa sacramentalia ad ea de quibus
in primis tribus libris agitur. Vel dicendum, quod alius est
Videtur quod male notificet : quia usum non est magis
notum quam uti ; et ita videtur quod definitio non sit per
I Ili ordo servandus in accipiendo cognitionem et tradendo. magis nota.
1.'1 Accipiens enim cognitionem procedit de signis ad signata, Ad quod dicendum, quod totum hoc quod dicitur : cc Id
il',111ll quasi modo resolutorio, quia signa magis sunt nota quo quod in usum venerit, » ponitur lo co unius dictionis et est
ad ipsum ; sed tradens cognitionem signorum, oportet quod' circumlocutio hujus quod dico cc utibile, )) quod est objectum
'i l'es ante signa manifestet, eo quod signa sumuntur per sim~­
Il
litudinem ad l'es : undç oportet pralcognoscere ad cogni-
iI 1. Parm. : « prrecognosccre res ad cognitionem. )J

'l' 1. Parm. : ({ aliquid. »

2. AI. omittitur : cc reso )J
'l'Ii 3. AI. : « Utibilc est id. ))
lI,I

'11111
i"
,I
 48 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
hujus actus uti. Aetus autem convenienter per suum objectum
definitur.
Item qweritur de hoc : cc Non enim facile potest inveniri
nomen quod tantre excel!entire conveniat, )) qure sit causa
hujus dicti.
Ad quod dicendum, quod nos imponimus nomina rebus
secundum quod veniunt in cog:qitionem nostram; et quia
nos cognitionem accipimus a rebus creatis, imponimus.
nomina secundum modum rerum creaturum. Ea autem qu::e-
sunt in creaturis, non sunt per eumdem modum in Deo, sed
excel!entiori modo; ideo nomina qure nos imponimus, non
sùnt sufficientia ad significandum Deum, sicut patet quod
nomina significantia in abstraeto, significant quid imper-
fectum non per se subsistens,. ut humanitas, vel albedo;
concreta autem significant quid compositum, quorum neu-
trum divinre congruiV nobilitati.
Item qureritur de hoc : cc Tanto nostram peregrinationem
et tolerabilius sustinemus, et ardentius finire cupimus. »
Videtur enim contrarium, per id quod dicitur Provo XIII,
12 : Spes qu;;e differlur, affligil animam. Et ita per hoc quod
in speculo cognoscimus, et prresentiam desideramus, intole-
rabilius absentiam sustinemus.
Ad quod dicendum, quod inquantum spes est desiderati
absentis, sic est causa affiictionis; inquantum autem res
desiderata per spem et imperfectam cognitionem aliquo
modo efIìcitur prresens, sic afferi. quamdam delectationem.
Deinde qureritur de hoc quod dicit : cc Notandum quod idem
Augustinus ... , aliter quam supra, accipiens uti et frui, sic
dicit. )) Unius enim unica est definitio, sicut et esse. Ergo
de uti et frui non debent dari multre definitiones.
Ad quod dicendum, quod si inveniretur aliqua definiti o-
qure diceret esse rei secundum comparationem ad omnes
causas ipsius proprias, esset perfectissima et una tantum;.
sed inveniuntur definitiones notificantes esse rei plures
secundum diversas causas. Unde aliqua datur per causam
finalem, quredam per formalem et sic de aliis. Inveniuntur
etiam alire notificationes 'sumptre ex proprietatibus conse-
quentibus esse rei et tales etiam possunt esse plures.
Dicendum ergo, quantum ad prresens pertinet, quod prima
definitio de frui, scilieet, cc frui est amore alieui rei inhrerere
propter seipsam », datur per comparationem ad objectum
et habitum elieientem aetum; secunda autem, scilicet,_
cc fruimur cognitis in quibus ipsis propter se voluntas delectata
conquiescit, » datur per eomparationem ad potentiam cujus
est actus seeundum ordinem ad potentiam prrecedentem,
scilieet cognitivam ; tertia, seilicet, (( frui est uti cum gaudio r
1. Parrn. : « convenit. »
DIS'1'. I, EXPOSITIO TEXTUS 4~'·
'non adhuc spei, sed jam rei, » datur per proprietatem consc-
quentem actum, inquantum perfectus est, scilicet gaudiurn
e re habita. Similiter dicendum quod prima definitio de
i, scilicet, cc uti est referre quod in usus venerit, ad obtinen-
d~n id quo fruendum est, » datur per comparationem ad
ob,fflctum et ad finem de uti proprie dicto : alia autem, scilicet,
« u~' est assumere aliquid in facultatem voluntatis, » datur
de ti communiter sumpto per comparationem ad potentiam
ope antem et universaliter moventem.
Deinde circa hoc quod dicit : cc neque tamen sic utitur
'; nobis ut nos aliis rebus, » notandum quod ostendit differen-
. tiam usus nostri ad usum divinum in duobus ; sèilicet in
,:hoc quod ipse refert usum suum, quo rebus utitur, ad boni-
',:tatem 8uam ; nos vero non ad bonitatem nostram, sed ipsius ;
,{(:in hoc item quod nos referimus usum nostrum, quo operamur
'f~circa res, ad utilitatem nostram ; ille vero non ad utilitatem
• suam, sed nostram 1. Et hoc ostendit in operibus miseri-
',. ?ordire primo, et planuI? est: et secundo.in operibu~ creati?nis :
~tC lpse emm propter bomtatem suam fecrt nos ; et rdeo drcrt :
"~o (( Quia bonus est, sUmus ; » et ex eo quod sumus, habemus
., bonitatem: et hoc prodest nobis. Unde dicit : cc inquantum
BurnUs, boni sumus 2 • » Et sic patet quod hoc opus est ad nostram
utilitatem. Tertio ostendit in opere justitire ; ipse enim punit
nos propter bonitatem suam ; et ideo dicit : «( Quia justus
est, non impune mali sumus » : quia justitia ejus bonitas ejus
est. Hoc etiam ad utilitatem nostram cedit; quia ad hoc
punimur pro malo, ut amalo recedamus, et ita a non esse :
propter quod dicit : (( Inquantum mali sumus, minus sumus ; »
quia quanto magis mali sumus, minus sumus : malum enim
est privatio; unde quanto multiplicatur in nobis, tanto
elongat nos ab esse perfecto.
Deinde qureritur de hoc quod dicit : (C Item quia bonus est,
BUrnus. » Videtur enirir esse falsum : sicut enim dicit Boetius,
lib. De hebdomadibus, col. 1312, t. II, si removeatur per intel-
,;, lectum bonitas a Dea, adhuc remanebunt alia entia et alia,
.~ .sed non bona. Ergo non quia bonus est, sumus.
i" Respondeo dicendum, quod opera divina possunt compa-
rari ad divina attributa sicut ad causam efficientem exempla-
rem; et hoc modo sapientia creaturre est a sapientia Dei,
et esse creaturre ab esse divino, et bonitas a bonitate ; et sic
loq~itur Boetius, loc. cito Sed tamen quia bonitas habet
ratlOnem finis, et finis est causa omnium causarum, ideo
Omnes istre processiones perfectionum in creaturas attri-
buuntur bonitati divinre etiam a Dionysio, De div. nom.,
1. In Parrn. ordo proposltIOnum intervertitur.
2. Parm. ornittit : « inquanturn surnus, boni surnus. »
 50 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM

eap. IV, § 1, 2, etc., col. 694, t. I, quamvis a diversis attri-

butis exemplentur~
Item qureritur de hoc quod dicit : «( Inquanturn surnus,!
boni sumus. Il Alia enim est ratio boni et entis ; et ita videtur
falsum dicere.
DISTINCTIO II
Respondeo dicendum, quod quarnvis bonum et ens ditfe-
rant secundum intentiones, quia alia est ratio boni et entis ; De myslerio Trinilalis el unilalis
tamen convertuntur secundum supposita, eo quod omne
Hpc itaque vera ac pia fide tenendum est, quod Trinitas
esse est a bono et ad bonurn ; unde « inquantum » non dicit
identitatem intentionis, sed requalitatern suppositorurn boni sit unus, solus et verus Deus, ut ait Augustinus in lib. I De
. 'frinii., cap. col. 822, t. VIII, scilicet : Pater, et Filius,
II, «
.et entis. '
·:!.~t Spiritus sanctus, et hrec Trinitas unius ejusdemque .substan-
"•. tire vel essentire dicitur, creditur et intelligitur, qure est sum-
:':~mum bonum, quod purgatissimis mentibus cernitur. Mentis
:),enim humanre acies .invalida in tam excellenti luce non figitur,
:.<,hnisi per justitiam fideiemundetur 1 : « Idem 2, in eodem : « Non
'''~i,~approbo ~uod in. or.atione dixi :. De';ls, qui non nisi mu~dos
,i!{. verum sClre volmstl.. Responderr elllm potest multos etra m
r~~;non mundos multa SClre vera. )) De hac ergo re summa et excel-
I ".' lentissima cum modestia et timore agendum est, et atten-
l" tissimis auribus atque devotis audiendum, ubi qureritur uni-
tps Trinitatis, Patris, scilicet et Filii et Spiritus sancti; quia
Il!I
secundum Augustinum, I De Trinil., cap. III, col. 822, t. VIII,
l
«neque periculosius alicubi erratur, neque laboriosius aliquid
I
IIIII qureritur, neque fructuosius aliquid invenitur. Il Proinde
omnis qui audit et legit ea qure de ineffabili et inaccessibili Dei-
tlìtis luce dicuntur, studeat imitari atque servare quod vene-
rabilis doctor Augustinus, in I lib. De Trinil., cap. II et 1Il,
col. 822, t. VIII, de seipso ait : « Non pigebit me, inquit, sicubi
hresito, qurerere; nec pudebit, sicubi erro, discere. Quisquis
ergo hoc audit vel legit 3 , ubi pariter certus est, mecum pergat ;
ubi pariter hresitat, qurerat mecum; ubi errorem suum
cognoscit, redeat ad me; ubi meum, revocet me. Itaque
~grediamur simul charitatis viam tendentes ad eum de quo
. t:1,ictum est, ps. CIX, 4 : Qwerile laciem ejus semper. »

QUIE Iueril inlenlio scribenlium de Triniiale

"
Omnes autem catholici tractatores, ut in eodem lib., cap. IV,
824, t. VIII, Augustinus ait, qui de Trinitate, qure Deus,
est, scripserunt, hoc intenderunt secundum Scripturas docere,
quod Pater, et Filius, et Spiritus sanctus unius sint substan-

1. Plenilus in Augustini textu. Migne : « nisi per justitiam fidei

nutrita vegetetur. ))
2. Non legitur in lib. De Trinit., ut dicere textus videtur; sed in
I
Il
li!:>. I Retract., cap. IV, col. 589, t. I.
3. Migne : « Proinde quisquis hmc legit, etc. ))
'52 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ti re, et inseparabili requalitate unus sint Deus. Augustinus,
in lib. I Retract., cap. IV, col. 589, t. I : « Ubi dixi de Patre et
Filio : Qui gignit et quem gignit, unum est ! dicendum fuit :
Unum sunt : sicut ipsa veritas aperte loquitur dicens, Joan., x,
30 : Ego, et Pater unum sumus : » ut sit unitas in essentia, et
in personis pluralitas : « ideoque 1 non sunt tres Dii, sed unus
Deus, licet Pater genuerit Filium, et ideo Filius non sit qui
Pater est; Filiusque a Patre sit genitus, et ideo Pater non
sit qui Filius est; et Spiritus sanctus nec Pater sit nec Filius,
sed tantum Patris et Filii Spiritus, utrique corequalis et ad
Trinitatis unitatem pertinens. » - Teneamus ergo Patrem,
et Filium, et Spiritum sanctum unum esse naturaliter Deum,
ut ait Augustinus 2 : « Neque tamen ipsum Patrem esse qui
Filius, nec Filium ipsum esse qui Pater est; nec Spiritum
sanctum ipsum esse qui Pater est aut Filius. Una est enim
Patris, et Filii, et Spiritus sancti essentia, quam Grreci omoou-
sion vocant : in qua non est aliud Pater, aliud Filius, aUud
Spiritus sanctus; quamvis sit personaliter alius Pater, alius
Filius, alius Spiritus sanctus. »
Qui ordo servandus sit cum de Trinitate agitur
Creterum, ut in lib. I De Trinit., c. II, col. 822, t. VIII, docet
Augustinus, primum secundum auctoritatem sanctarum Scri-
pturarum, utrum ita fides se habeat, demonstrandum est: deinde
adversus garrulos ratiocinatores, elatiores quam capaciores,
rationibus catholicis et similitudinibus congruis ad defensio-
nem et assertionem fidei utendum est ut eorum inquisitio-
nibus satisfacientes, mansuetoB plenius instruamus, et illi,
si nequiverint invenire quod qurerunt, de suis mentibus potius
quam dll ipsa veritate, vel de nostra assertione conquerantur.
Testimonia sanctorum de Trinitate
Proponamus ergo in medium Veteris ac Novi Testamenti
auctoritates, quibus divinre unitatis atque Trinitatis veritas
demonstretur : ac primum ipsa legis exordia occurrant, ubi
Moyses ait, Deut., VI, 4 : Audi, Israel : Dominus Deus tuus,
Deus unus est. Item, Exod., xx, 2 : Ego sum Dominus Deus
tuus, qui eduxi te de terra JEgypti. Non erunt tibi dii aUi pr<Eter
me. Ecce hic signific:?vit unitatem divinre naturre. « Deus enim
et Domlnus », ut ait Ambrosius, in lib. I De fide, cap. I, § 7,
1. Qure sequuntur ex lib. I De Trinit., c. IV, col. 824, t. y'III, desu-
muntur.
2. Hrec sunt Fulgcntii, in lib. De fide ad Patrum, cap. I, col. 674 ;
sed liber prredictus olim adscribebatur Augustino. Parm. erronee :
1f cap. x. »
DIST. II 53
.col. 553, t. III, « nomen est naturre1 , nomen est potestatis. »
Item alibi loquens Deus ad Moysen ait Exod., III, 14 : Ego
,sum qui sum : et si qU<Esierint nomen meum, vade, et dic eis :
\Qui est misit me ad vos. » Dicens enim, ego sum, non «nos sumus »;
et qui est, non « qui sumus », apertissime declaravit, unum
D~um solum esse. In Cantico etiam Exod., cap. xv, 3, legitur :
DtJminus omnipotens nomen ejus. Non ait : « Domini », uni-
tatem volens significare. Personarum quoque pluralitatem et
naturre unitatem simul ostendit Dominus in Genesi, C. I,
26, dicens : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem
.nostram. Dicens enim, faciamus, et nostram, pluralitatem osten-
dit personarum; dicens vero imaginem, unitatem essentire.
.Ut enim Augustinus 2 : « Si in illa natura Patris, èt Filii, et
Spiritus sancti, una esset tantum persona, non diceretur :
Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram.
Cum enim dicit, ad imaginem, ostendit unam naturam esse,
ad cujus imaginem homo fieret; cum vero dicit nostram,
.ostendit eumdem Deum, non unam, sed plures esse personas.
Aperte ostendit quod nec solitudo, nec diversitas,
nec singularitas ibi est, sed similitudo
Hilarius quoque in lib. III De Trinit., § 23, col. 92, t. II,
dicit, his verbis significari, quod in Trinitate nec diversitas
est, nec singularitas vel solitudo, sed similitudo et pluralitas,
sive distinctio. Ait enim sic : « Qui dixit : Faciamus hominem
.ad imaginem et similitudinem nostram, invicem plures esse
sui similes, in eo quod dicit, imaginem et similitudinem nostram,
-ostendit3. Imago enim sola non est, et similitudo non sibi est;
neque diversitatem duobus admisceri, alterius ad alterum
similitudo permittit. » Item idem, in lib. IV, §§ 17 et 18, col. 110,
il. II : « Absolutius voluit intelligi, significationem hanc non
'ad se tantum esse referendam 4 dicendo: Faciamus hominem ad
imaginem et similitudinem nostram. Professio enim consortii
sustulit intelligentiam singularis : quia consortium aliquod non
potest esse sibi ipsi solitario : neque rursum solitudo solitarii
recipit, faciamus : neque quisquam alieno a se loquetur, nostram.
Uterque enim sermo, scilicet, faciamus et nostram, ut solita-
l'ium eumdemque non patitur, ita neque diversum a se alie-
numque significat. Solitario convenit, faciam et meam; non
1. Migne « nomen magnificentire, nomen est potcstatis ».
2. Restituendum : « Fulgentius in lib. De fide ad Petrum, cap. I,
§ 5, coL 674. » Plcnius autcm in textu S. Fulgentii.
3. Sic in textu D. Hilarii apud Migne, paucis mutatis et scrie propo-
sitionum intervcrsa.
4. Migne : « refercndam. Dicendo: Facwmus hominem ad imagmem
et similitudinem nostram, sustulit singularis intelligentiam professione
consortii. » Cretera paulo plenius in tcxtu S. Hilarii.
54 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
solitario vero convenit dicere, taciamus et noslram. Uterquc
sermo ut non solitarium tantum, ita neque differentem neque
diversum esse significat. Nobis quoque nec solitarius neque
diversus est confitendus. Ita ergo Deus ad communem sibi
cum Deo imaginem eamdemque simiiitudinem hominem
reperitur operari, ut nec significatio efficientis admittat intelli-
gentiam solitudinis, nec operatio constituta ad eamdem ima-
ginem, vel similitutinem patiatur diversitatem divinitatis. »)
Quid ex verbis illis inlelligi debeal
In his verbis Hilarius pluralitatem personarum voluit
intelligi nomine consortii, atque significa vit nomine consortii
vel pluralitatis non poni aliquid, sed removeri. Pluralitas
enim vel consortium personarum cum dicitur, solitudo et sin-
gularitas negatur; cum dicimus plures esse personas, signilì-
camus quod non est una sola. Ideo Hilarius, volens ista subti-
liter et sane intelligi, ait, ubi supra : « Professio consortii
sustulit intelligentiam singularitatis. ») Non dicit : Posuit
aliquid. Ita etiam cum dicimus tres personas, singularitatem
et solitudinem tollimus ; et quod Pater non est solus, nec Filius
est solus, nec Spiritus sanctus est solus, significamus : et quod
nec Pater tantum est et Filius, nec Pater tantum et Spiritus
sanctus, nec Filius tantum et Spiritus sanctus. De hoc autem
plenius in sequenti agetur I , ubi etiam secundum quid similes
dicantur 2 tres person:e, et utrum aliquo modo sit ibi diversitas
vel differentia ostendetur.
Ad id quod cceperal redil, ul alias scilicet auctorilales supponat
Nunc vero ad propositum redeamus; et ad ostendendum
personarum pluralitatem, atque essenti:e divin:e unitatem, alias
sanctorum auctoritates inducamus. Moyses dicit, Genes., I,
l : In principio creavil Deus ccetum et lerram : per Deum signi-
ficans Patrem, per principium Filium. Et quod apud nos dicitur
Deus, hebraica veritas habet, DijN, quod est plurales hujus
singularis quod est ~N. Quod ergo non est dictum "N, quod
est Deus, sed Dj;"1N, quod potest interpretari dii, sive judices,
ad pluralitatem personarum refertur; ad quam etiam illud
attinere videtur quod diabolus per serpentem dixit, Gen., III,
5 : Erilis sicul dii. Pro quo habetur in hebr:eo D;"1~N; ac si
diceret : Eritis sicut divin:e person:e. Ille etiam maximus pro-
phetarum et regum David, qui suam pr:ecedentibus c:eteris
pr:efert intelligentiam dicens, psalm. CXVIII, 100: Super senes
intellexi, unitatem divin:e natur:e ostendens, ait, psal. LXVII, 4:.
1. Dist. XIX.
2. Al. : « dicentur. ))
DIST. II 55
\ .J)ominus nomen esi illi. Non dici t : « Domini. ») Alibi etiam
" ejusdem u~itatem et :eternitatem simul .ostenden~, ~it ex
persona Del, psalm. LXXX, lO: Israel, SL me audwrLs, non
eril in te Deus recens, neque adora bis Deum alienum. « Aliud
horum )), ut dicit Ambrosius in I lib. De fide, cap. XI, § 68,
I col. 567, t. III, « significat :eternitatem, aliud unitatem substan-
tire1 indifferentis, ut neque posteriorem Patre, neque alterius
-divinitatis Filium vel Spiritum sanctum esse credamus. Nam
si Patre posterior est Filius vel Spiritus sanctus, recens est;
-et si unius non est divinitatis, alienus est. Sed nec posterior
est, quia recens non est; nec alienus, quia ex Patre natus est
Filius, ex Patre processit Spiritus sanctus. » Alibi quoque
I -distinctionem personarum insinuans ait, psalm. XXXII, 6 :
Verbo Domini cceli firmati suni, el Spiritu oris ejus omnis virtus
eorum. Alibi etiam, psalm. LXVI, 7, ait : Benedicat nos Deus,
Deus nosler : benedical nos Deus, el metuant eum cmnes fines
terne. Trina enim confessio Dei, Trinitatem exprimit persona-
rum. Unitatem vero essenti:e aperit, cum singulariter subjungit
Bum. Isaias quoque dicit, cap. VI, 3, se audisse seraphim cla-
mantia : Sanctus, Sanctus, Sanclus Dominus Deus. Per hoc
quod dicit ter Sanctus, Trinitatem significat; per hoc quod subdit
Dominus, unitate m essenti:e. David quoque :eternam Filii
generationem aperte insinuat, ex persona Filii ita dicens,
psalm. II, 7 : Dominus dixit ad me : Filius meus es lu ; ego hodie
genui le. De hac ineffabili generatione Isaias, cap. L III , 8, ait :
Generationem ejus quis enarrabil? In libro quoque Sapienti:e,
Prov., VIII, 22, :eternitas Filii cum Patre monstratur, ubi
~apientia ita loquitur : Dominus possedit me in initio viarum
suarum, antequam quidquam taceret a principio : ab relerno
()rdinata sum, anlequam lerra fier,el; necdum erant abyssi,
et ego jam concepla eram; necdum tonles, necdum monles, au l
colles, el ego parluriebar : adhuc terram non teceral, el cardines
~rbis lerrre; quando prreparabal ccelos, adera m ; quando appen-
debal tundamenla terrre, cum eo eram, cuncta componens, et
delectabar per singulos dies, ludens coram eo. Ecce apertum
de reterna genitura testimonium; quo ipsa sapientia perhibet
se ante mundum conceptam esse, et parturiri, id est genitam
esse, et apud Patrem :eternaliter existere. Ipsa etiam alibi
ait, Eccli., XXIV, 5 : Ego ex ore Altissimi prodii, primogenila
ante omnem creaturam. Mich:eas quoque propheta :eternam
Verbi generationem et temporalem ex Maria simul insinuavit,
dicens, cap. v, 2 : El lu Bethlehem Ephrata, parvulus es in milli-
bus Juda : ex te egredielur qui sil dominator in Israel, et egressus
ejus ab initio, a diebus reternilatis.
1. Migne : « proprictatem substantire. » Quod dicit de Spiritu sancto
et de Filio, non, nisi dc Filio, in textu D. Ambrosii legitur.
 56
COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARU.\1
Specialia testimonia de Spiritu Sancio
De Spiritu sancto etiam expressa documenta in Veteri
Testamento habemus. In Genesi enim, I, 2, legitur: Spiritus
Domini terebatur super aquas,. et David, psalm. CXXXVIII, 7,
dicit : Quo ibo a spiritu tuo? et in lib. Sapientire, cap. I, 5,
dicitur : Spiritus sanctus disciplinfE ettugiet ticium,. benignus
est enim spiritus sapientifE. Isaias quoque dicit, c. LXI, l :
Spiritus Domini super me.
De testimoniis Novi Testamenti
Nunc post testimonia Veteris Testamenti, de fide sanctre
Trinitatis et unitatis, ad Novi Testamenti auctoritates acce-
damus; ut in medio duorum animalium, Testamentorum
cognoscatur veritas, Habac., III, et forcipe de altari sumatur
calculus, quo tangantur ora fidelium, Isa., VI. Dominus itaque
Christus unitatem divinre essentire ac personarum Trinitatem
aperte insinuat, apostolis dicens, Matth., XXVIII, 19 : Ile,
baptizate omnes gentes in nomine Patris, et Filii, et Spiritus
sancii. Amen. In nomine utique ait, ut ait Ambrosius in libro I
De fide, cap. I, §§ 8 et lO, col. 553, t. III, non in nominibus;.
ut unitas essentire ostendatur; per nomina tria, qure supposuit,
tres esse personas declaravit. Ipse etiam ait, Joan., x, 30 :
Ego et Pater unum sumus. « Unum dixit, » ut ait Ambrosius,
in eod. lib. et cap., « ne fiat discretio potestatis, et 'naturre,
et addidit sumus, ut Patrem Filiumque cognoscas; scilicet ut
perfectus Pater, Filium perfectum genuisse credatur; et quod
Pater, et Filius unum sint non confusione, sed unitate naturre. »
Joannes quoque in Epistola canonica I, cap. v, 7, ait : Tres sunt
qui testimonium dant in crelo, Patcr, Verbum et Spiritus sanctus ;
et hi tres unum sunt. Ipse etiam in initio Evangelii sui ait:
Joan., I, l : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud
Deum, et Deus erat Verbum,. ubi aperte ostendit Filium semper
et reternaliter fuisse apud Patrem, ut alium apud alium. Aposto-
lus quoque aperte Trinitatem distinguit, dicens, Galat., IV, 6
A1isit Deus Spiritum Filii sui in corda nostra,. et alibi, Rom.:
VIII, 2 : Si Spiritus ejus qui suscitavit J esum, habitat in
vobis,. qui suscitavit Jesum Christum a mortuis, vivificabit et
mortalia corpora vestra. Item alibi Trinitatem atque unitatem
evidentissime commendat dicens, Rom., XI, 36 : Quoniam ex
ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia, ipsi gloria. Ex ipso-
ait, ut Augustinus, in lib. I De Trin., cap. VI, § 12, col. 827,
t. VIII, dicit, propter Patrem; per ipsum, propter Filium; in
ipso, propter Spiritum sanctum. Per hoc vero quod non ait,
ex ipsis, per ipsos et in ipsis, nec ait, ipsis gloria, sed ipsi,
insinua t hanc Trinitatem unum Dominum Deum esse. Sed
quia pene singulre syllabre Novi Testamenti hanc ineffabilis
DISTo II 57
l'rinitatis atque unitatis veritatem concorditer insinuant,
inductioni testimoniorum super hac re supersedeamus, et
l1'ationibus congruisque similitudinibus ita esse, prout infir-
.mitas nostra valet, ostendamus.
DIVISIO TEXTUS
postquam inquisivit ea de quibus agendum est in hoc
-opere, hic prosequitur suam intentionem, et dividitur in
.duas partes. Cum enim, ut supra dictum est, sacr~ doc-
trinre intentio sit circa divina; divinum autem sumitur
c·.secundum relationem ad Deum, vel ut principiùm, vel ut
finem, secundum quod Apoc., XXII, 13, dicitur : Ego sum
.alpha et omega; consideratio hujus doctrinre erit de rebus,
.secundum quod exeunt a Deo ut a principio, et secundum
x,,'quod referuntur in ipsum ut in finem. Unde in prima parte
-, !'.determinat de rebus divinis secundum exitum a principio;
, '. in secunda secundum. reditum in finem, et hoc in principio
'l' tertii. Aliter potest dividi secundum intentionem Magistri,
"quod in prima determinat de rebus, in secunda de signis,
-et hoc in quarto. Item prima in tres : in prima de fruibilibus ;
in secunda de utibilibus, in secundo libro; in tertia de his
qure ordinant utibilia ad fruibilia, qure etiam partim sunt
'utibilia, partim fruibilia, et hoc in tertio libro. Secundum
primam divisionem dividitur prima pars in duas. In prima
.determinat de divinis secundum exitum a principio in uni-
tate essentire; in secunda de divinis secundum exitum in
.diversitate essentire, et hoc in secundo libro. Primus autem
liber dividitur in duas partes : exitus enim personarum in
unitate essentire, est causa exitus creaturarum in essentire
.diversitate; unde in prima parte determinatur Trinitas
personarum in unitate essentire, qure distinguitur secundum·
·exitum unius personre ab alia; in secunda determinantur
attributa quredam, ex quorum rationibus completur causa-
litas in divinis personis respectu productionis creaturarum.
scilicet de scientia, pctentia, voluntate, infra, xxxv distinct. :
« Cumque supra disseruimus, ac plura dixerimus de his qure
communiter secundum substantiam de Deo dicuntur; eorum
tamen quredam specialem effiagitant tractatum, de quibus
m~do tractandum est. » Prima dividitur in duas partes.
Prrmo enim inquirit Trinitatem personarum in unitate
·essentire, de qua intendit; in secunda prosequitur deter-
~inationem unitatis et Trinitatis inventre, infra, VI}I dis-
tmd. : cc Nunc de veritate, sive proprietate, sive incommu-
t~bilitate, atque simplicitate divinre naturre, sive substantire,
Slve essentire, agendum est. » Prima in duas : in prima mani-
f~stat veritatem ; in secunda excludit dubitationem, IV dis-
tmct. : ce Hic oritur qurestio. » ltem prima in dUas : in prima
58 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
inquirit modum investigandi Trinitatem in unitate ; in secunda
ostendit Trinitatem personarum in essenti<e unitate, ibi :
« Proponamus ergo in medium Veteris ac Novi Testamenti
auctoritates. » Modum autem investigandi ostendit quantum
ad tria : primo quantum ad inquirentium conditionem;
secundo quantum ad intentionem, ibi : « Omnes autem catho-
lici tractatores... qui de Trinitate scripserunt, hoc inten-
derunt secundum Scripturas docere ; » tertio quantum ad
inquirendi ordinem, ibi : « Cmterum, ut in lib. I De Trin.,
Augustinus dncet, primo secundum auctoritates sanctarum
Scripturarum, utrum fides ita se habeat, demonstrandum
est. )) Inquirentium autem conditionem in prima parte descri-
bit tripliciter : primo quantum ad ipsorum puritatem, qU<B
necessaria est ad tant<e veritatis contemplationem ; seeundo
quantum ad reverentiam et attentionem, ibi : cc De hac
igitur re summa et excellentissima, CUm modestia et timore
agendum est; )) tedio quantum ad mutuam charitatem :
quia unus indiget alterius auxilio, propter difficultatem,
materi<e, ibi : cc Perinde omnis qui audit ... studeat imitari
quod Augustinus de se ipso ait. ))
« Omnes autem catholici traetatores... qui de Trinitate
scripserunt, hoc intenderunt seeundum Seripturas doeere,
quod Pater, et Filius, eL Spiritus sanctus unius sint
substanti<e. » Bic ostendit intentionem inquirentium de Tri-
nitate : et primo ostendit quid doetores intenderunt doeere ;
secundo conc!udit quid oporteat nos tenere, ibi : cc Teneamus
igitur Patrem, et Filillm, et Spiritum sanetum, unum esse
naturaliter Deum. »
cc Proponamus ergo in medium Veteris ac Novi Testamenti
auctoritates. )) Bic ostendit Trinitatem personarum in unitate
essenti m : et primo per auetoritates ; secundo per rationes,
III dist., ibi : cc Apostolus namque ait, quod invisibili a Dei
a creatura mundi per ca qum facta sunt, intel!ecta conspi-
ciuntur. )) Prima in duas : primo ostendiV propositllm per
auctoritates Veteris Testamenti; secundo per auctoritates
No"Vi, ibi : cc Nunc vero post testimonia Veteris Testamenti
de fide sanctm Trinitatis, ad Novi Testamenti auctoritatcs
accedamus. » Prima in tres in prima ostendit specialiter essen-
tim unitatem ; secundo, communiter unitatem et Trinitatem ;
Primo, per auctoritatem legis; secundo, prophetarum, ibi :
cc Personarum quoque pluralitaLem et naturIB unitatem simul
ostendit Dominus in Genesi; » tertio, specialiter personarum
distinctionem ibi : cc David quoque IBtcrnam Filii generationem
apert6 insinuato » Et primo, secundum processionem Filii a
Patre ; secundo, quantum ad proeessioncm Spiritus sane ti ab.
utroque.
1. Parm. : « ostenditur. »
DIST. Il, QUIEST. I 59
QUJESTIO PRIMA
Ad evidentiam eorum qme hic dicuntur, quinque qmerun-
tur : l ° de unitate divinro essentim ; 2° utrum in il!a unitate
'sit invenire diversitatem attributorum; 3 0 utrum pluralitas
rationum, seeundum quas attributa differunt, sit aliquo modo
in Dea, vel tantum in intelleetu ratiocinantis ; 4° utrum illa
,.llnitas compatiatur pluralitatem personarum; 5° si compa-
"titur, utrum pluralitas illa sit pluralitas realis, vel rationis
':tantum.
,:1'
.~.
'I})):' ARTICULUS PRIMUS
:: Uirum Deus sii ianium unus 1
:. '. Ad primum sie proceditur. 1. Videtur quod non sit neces-
"J ...rium pO'm" unum D,nm .Ah nim ,n;m primo ,t ,impl;,i
, procedit tantum unum, secundum Philosophum, VIII Phys.,
text. 49, sive C. VI, et VIII Meiaph., text. 15, sive cap. VI.
-Sed plures bonitates inveniuntur partieipari in creaturis, sicut
'sapientia, bonitas, pax et hujusmodi. Ergo videtur quod pro-
·cedant a pluribus primis principiis, et sic est ponere plures
deos : et hie videtur fuisse error gentilium, ut dicit Dionysius,
lib. De div. nom., cap. XI, § 6, eol. 954, t. I, quod etiam patet
-ex hoc quod ponebant unum deum sapientire, et aliam deam
pacem, et sic de aliis.
2. Item, sieut dicitur V Meiaph., text. 18, perfeetum unum-
quodque est, quando potest producere sibi simile in natura.
:Sed divina essentia est perfectissima. Ergo videtur quod pos-
.;•". .,.,\.•... si.t producere ~liam essentiam sibi similem, ita quod sint plures
., '. ,dIvmre essentIre.
: • 3. Item, prima materia, qum est pura potentia, est una;
, et quanto formm sibi sunt propinquiores, inveniuntur pau-
,èiores numero. Primo enim perficitur per quatuor formas ele-
mentares, post per plurimas formas mixtorum corporum.
Ergo in ultimo remotionis a materia, debet inveniri maxima
pluralitas, et ita videtur quod, cum Deus sit maxime remotus
a materia, et natura 2 divina sit maxime multiplicata ; et. sic
csunt plures dii.
Contra, omnis natura qure invenitur in pluribus seeundum
1. I p. Summl13 theol., qurest. IX, art. 3; I, disto XXIV, 1.
2. A. : cc quod natura, ))
 60 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
prius et posterius, oportet quod descendat ab uno primo,
in quo perfecte habeatur. Unitas enim principiati aitestatur uni-
tati principii ; sicut omnis calor originatur ab uno calidissimo,
quod est ignis. Sed entitas invenitur in pluribus secundum
prius et posterius. Ergo oportet esse unum primum ens per-
fectissimum, a quo omnia entia habent esse, et hic est Deus.
Est igitur unus Deus.
Pr::eterea, si sint plures dii per essentiam distincti, oportet
quod eorum essenti::e dividantur ab invicem essentiali difIe-
rentia, sicut qure difIerunt specie vel genere vel qu::e difIerunt
numero. Si autem difIerunt genere vel specie, oportet quod
aliqua difIerentia difIerant. Illa autem differentia aut pertinet
ad bonitatem, aut non. Si non, ergo Deus, in quo erat difIeren-
tia, non habet puram bonitatem ; et sic non est purum bonum.
Si autem pertinet ad bonitatem, et illa non invenitur in alio,
ergo ille in quo non invenitur non erit perfectus in bonitate.
Oportet autem Deum esse summum bonum, quod sit et purum
et perfectum in bonitate. Ergo impossibile est esse plures deos.
Si dicatur, quod iIla difIerentia est eadem secundum speciem
in utroque, sed difIerens numero, contra: quidquid est ejusdem
speciei, non dividitur secundum numerum, nisi secundum
divisionem materi::e vel alicujus potentialitatis. Ergo si lilla
difIerentia est eadem secundum speciem, sed difIerens 2 numero,
oportebit ergo quod in Deo sit aliquid potentiale, et sie ens
diminutum et dependens ad aliud, quod est contra rationem
primi entis.
Pr<eterea, ejus in quo non differt suum esse et sua quid-
ditas, non potest participari quidditas sua sive essentia, nisi
et esse participetur. Sed quandocumque dividitur essentia
alicujus per participationem, participatur essentia eadem
secundum rationem et non secundum idem esse. Ergo impos-
sibile est ejus in quo non difIert essentia et esse, essentialem
participationem dividi vel multiplicari. Tale autem est Deus :
alias esset suum esseacquisitum ab aliquo. Ergo impossibile
est quod divinitas multiplicetur vel dividatur; et ita erit
unus tantum Deus.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod cum omnis multi-
tudo procedat ex 3 aliqua unitate, ut dicit Dionysius, cap. xm 4
De div. nom., § 2, col. 978, t. I, oportet universitatis multi-
1. l'arm. : « ergo et illa. »
2. Parm. : « numero. OporteLit. »
3. l'armo : « ah. »
4. Parm. erronee « C. xv. »
DIST. II, QUlEST. I 61
tudinem ad unum principium omnium 1 entium primum reduci,
quod est Deus ; hoc enim et fides supponi t et ratio demonstrat.
_, Ad primum ergo dicendum, quod quamvis bonitates par-
. ticipat::e in creaturis sint difIerentes ratione, tamen habent
ordinem ad invicem et una inc!udit alteram, et una fundatur
8uper altera; sicut in intelligere inc!uditur vivere, et in vivere
includitur esse; et ideo non reducuntur in diversa principia,
sed in unum. Si etiam ordinem non haberent, non propter
. hoc excluderetur unitas primi principii : quia quod in princi-
.. pio unitum est, in efIectibus multiplicatur : semper, enim in
• (causa est aliquid nobilius quam in causato 2 • Unde primum
"principium licet sit unum et simplex re, sunt tamen in eo
.: ~ plures rati9nes perfectionum, ut sapientia, vita 3 et hujusmodi,
·.i•.: . •'..'.•scausantur.
·•·....I... · \ . , ecundum quas divers::e perfectiones re differentes in creaturis
... ' Ad secundum dicendum, quod hoc est de perfectione divin::e
,i; fessenti::e, quod sibi similis et ::equalis alia essentia esse non
:'~'~ potest. Si enim ab ipsa esset, oporteret quod esse iIlius esset
.dependens ab ipsa, et sic incideret in iIlam essentiam potentia-
litas, per quam distingueretur ab essentia divina, qu::e est actus
purus. Non autem oportet quod quidquid est de nobilitate
creatur::e, sit de nobilitate Creatoris, qu::e ipsam impropor-
tionabiliter excedit; sicut aliquid est de nobilitate canis, ut
esse furibundum, quod esset ad ignobilitatem hominis, ut dicit
Dionysius, cap IV De div. nom., § 25, col. 727, t. L
Ad tertium dicendum, quod simplex principium habet ratio-
nem unitatis ; et quia materia est potentia tantum, ideo est
una numero, non per unam formam quam habeat, sed per
remotionem omnium formarum distinguentium ; et per eamdem
rationem actus purus et primus est unus, non multiplicabilis
sicut materia multiplicatur per adventum formarum sed, omnino
impossibilis ad diversitatem.
ARTICULUS II
Uirum in Deo sini plura atiribuia 4
Circa secundum sic proceditur. 1. Videtur quod in divina
essentia non sit pluralitas aitributorum. Illud enim est maxime
un~m quod omnino a pluralitate removetur. Albius enim est,
1. Parm. omittit : « omnium. »
2. In cod. quibusdam hoc axioma rejicitur ad responsionis finem
3. l'arm. : « scilicet sapientire, vitreo »
4. Infra, disto XXII, q. 111, art. 1.

,62 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
secundum PhiIosophum, III Top., cap. VIII, quod est nigro
impermixtius. Sed divina essentia est summe una, qu<e est
principium totius unitatis. Ergo in ea nulla pluralitas attribu-
torum cadere poteriV.
2. Item, unius simplicis 2 est operatio una. Sed divina essentia
-est una et simplex. Ergo habet tantum unam operationem.
Diversorum autem attributorum sunt operationes diversre,
sicut scientire scire et voluntatis velle, et sic de aIiis. Ergo in
Deo non invenitur diversitas attributorum.
Contra, sicut dicit Augustinus 3 , omne quod simpliciter melius
est esse quam non esse, Deo est attribuendum. Sed sapientia,
.bonitas et hujusmodi simpliciter sunt melius esse quam non
esse. Ergo sunt in Deo.
Prreterea, omne quod dicitur secundum quid, originatur
ab eo quod est simpliciter et absolute. Sed invenimus quredam
esse perfecta non absolute, sed secundum suam naturam,
quredam pIus et quredam minus. Ergo oportet esse aIiquod
perfectum absolute et simpliciter, a quo omnia alia perficiantur.
Sed, sicut dicit Philosophus in V Melaph., text. 21, perfectum
simpIiciter est in quo inveniuntur omnes nobilitates repertre
in omnibus generibus, et Commentator dicit ibidem, quod
hoc est Deus. Ergo in Deo est reperire potentiam, bonitatem
et quidquid aliud est nobilitatis in quacumque re.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod quidquid est entitatis
et bonitatis in creaturis, totum est a Creatore : imperfectio
autem non est ab ipso, sed accidit ex parte creaturarum, inquan-
tum sunt ex nihilo. Quod aufem est causa aIicujus, habet illud
excellentius et nobilius. Unde oportet quod omnes nobili-
tates omnium creaturarum inveniantur in Deo nobilissimo
modo et sine aliquaimperfedione : et ideo qure in creaturis
sunt diversa, in Deo propter summam simplicitatem sunt unum.
Sic ergo dicendum est, quod in Deo est sapientia, bonitas
et hujusmodi, quorum quodlibet est ipsa divina essentia, et
ita omnia sunt unum re. Et quia unumquodque eorum est
in Deo secundum sui verissimam rationem, et ratio sapientire
non est ratio bonitatis, inquantum hujusmodi, relinquitur
quod sunt diversa ratione, non tantum ex parte ipsius ratio-
cinantis, sed ex proprietate ipsius rei : et inde est quod ipse
non est causa rerum omnino requivoca, cum secundum formam
suam producat effectus similes, non univoce, sed analogice;
1. AI. : « potest. »
2. Parm. : « simplicitatis. »
3. Legitur apud D. Ansclmum in Proslog., cap. v, col. 229, t. I.
DIST. II, QUlEST. I 63:
sicut a sua sapientia derivatur omnis sapientia, et ita de aIiis
attributis, secundum doctrinam Dionysii, De div. nom., cap. VII,
col. 866, t. I. Unde ipse est exempIaris forma rerum, non tan-
tum quantum ad ea qure sunt in sapientia sua, sciIicet secun-
dum rationes ideaIes, sed etiam quantum ad ea qure sunt in
natura sua, scilicet attributa. Quidam autem dicunt, quod
ista attributa non differunt nisi penes connotata in creaturis
quod non potest esse : tum quia causa non habet aliquid ab
effectu, sed e converso : unde Deus non dicitur sapiel).s quia
ab eo est sapientia, sed potius res creata dicitur sapiens inquan-
tum imitatur divinam sapientiam : tum quia ab reterno crea-
turis non existentibus, etiamsi nunquam futurre fuissent, fuit
. verum dicere, quod est sapiens, bonus et hujusmodi. Nec
idem omnino significaretur 1 per unum et per aliud, sicut idem
significatur per nomina synonyma. .
Ad primum ergo dicendum, quod pIuralitas attributorum
in nullo prrejudicat summre unitati : quia ea qure in aliis sunt
ut pIura, in eo sunt unum, et remanet pIuralitas tantum secun-
dum rationem, qure non opponitur summre unitati in re, sed
. nec'essario ipsam consequitur, si simuI adsit perfectio.
Ad secundum dicendum, quod Qp~ratio Dei est sua essentia.
o
Unde sicut essentia est una, ita operatio est una in re, sed pluri-
o ficatur per diversas rationes : sicut etiam ex parte essentire,
qu::e Iicet sit una, considerantur tamen in ea pIures rationes
attributorum.
ARTICULUS III L
Utrum pluralilas ralionum, qui bus aliribula differunl,
sii lanlum in inlelleclu, vel eliam in Deo 2
\
Circa tertium sic proceditur. 1. Videtur quod pIuralitas
rationum secundum quas attributa differunt, nullo modo sit
in Deo, sed tantum in intellectu ratiocinantis. Dicit enim
Dionysius, I cap. De div. nom., § 4, col. 590, t. I : « Omnem
sanctorum theologorum hymnum invenies ad bonos thear-
chire processus, manifestative et laudative Dei nominationes
dividentem. II Et est sensus, quod nomina qure in Iaudem divi-
nam sancti assumunt, secundum diversos divinitatis proces-
sus, quibus ipse Deus manifestatur, dividuntur. Ergo ista
pIuralitas non est ex parte Dei, sed ex parte diversorum effec-
1. Parm. : « significatur. »
2. I p. Summre theol., q. Xlll, art. 4.
,64 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
tuum, ex quibus intellectus noster Deum diversimode cognoscit
et nominato
2. Pneterea, Dionysius dicit in Episf. I ad Cajum, col. 1066,
t. I : « Si aliquis videns Deum, intellexerit quod vidit, non
ipsum vidit, sed aliquid eorum qure sunt ejus. » Si ergo prredicta
nomina differunt secundum diversas rationes quas de eis intelli-
gimus 1 ; istis rationibus nihil respondet quod in Deo sit sed in
his qure Dei sunt, scilicet creaturis.
3. Prreterea, Commentator dicit, XI2 Mefaphys., text. 39
, bonitatem et hujusmodi. Sed hoc non posset esse, nisi prre-
et 51, loquens de hujusmodi nominibus, quod multiplicitas,
quam ista nomina prretendunt, est irr Deo secundum intellec-
tum, et nullo modo secundum remo Ergo videtur quod plura-
litas harum rationum sit secundum intellectum nostrum
tantum.
4. Prreterea, quidquid est in Deo, Deus est. Si ergo istre
rationes secundum quas attributa differunt, sunt in Deo,
ipsre sunt Deus. Sed Deus est unus et simplex. Ergo istre ratio-
nes, secundum quod in Deo sunt, non sunt plures.
5. Prreterea, illud quod in se est unum omnibus modis,
non est radix alicujus multitudinis in eo existentis. Sed essen-
tia divina est una omnibus modis, quia est summe una. Ergo
non potest esse radix alicujus multitudinis in ea existentis.
Pluralitas ergo dictarum rationum non radicatur in essentia
divina, sed in intellectu tantum.
6. Prreterea. Damascenus, lib. I De fide orfhod., cap. II,
col. 791, t. I, dicit, quod in Deo omnia sunt unum prreter inge-
nerationem, et generationem, et processionem. Si ergo sapien-
tia, et bonitas, et hujusmodi attributa sunt in Deo, secundum
quod in ipso sunt, non habent aliquam pluralitatem. Ergo
pluralitas rationum quam nomina significant, non est ìn Deo,
sed in intellectu nostro tantum.
Sed contra, Dionysius, ult. cap. De div. nom., § 1, col. 978,
t. I, dicit, quod Deus dwitur perfectus sicut omnia in seipso
comprehendens ; et hoc est etiam quod 3 Philosophus et Com-
mentator dicit in V Mefaph., text. 21, quod Deus dicitur per-
fectus, quia omnes perfectiones qure sunt in omnibus gene-
ribus rerum in ipso sunto Hrec autem perfectio, qua Deus
perfectus est, est secundum rem et non secundum inteilectum
I. Parm. : « intelleximus. »
2. Parm. : « XII. »
3. Nihil tale in Philosopho, text. 21, ut ad marginem prius nota-
.batur, sive cap. XVI, in quod incurrit ille textus.
DIST. II, QUlEST. I 65
:tantum. Ergo ista attributa qure perfectionem demonstrant,
:non sunt tantum in intellectu, sed in re, qure Deus est.
, Prreterea, Dionysius, IX, cap. De div. nom., § 6, col. 914,
t. I, dicit, quod creaturre dicuntur Deo similes, inquantum
'imitantur Deum, qui perfecte imitabilis non est a creatura.
Ista autem imitatio est secundum participationem attributo-
"l'Um. Ergo creaturre sunt Deo similes, secundum sapientiam,
dicta essent in Deo secundum proprias rationes. Ergo ratio
/sapientire et bonitatis proprie in Deo est; et ita hujusmodi
'rationes non sunt tantum ex parte intellectus. .
Prreterea, sapientia non dicitur requivoce de Deo et crea-
tura; alias sapientia creata non duceret in cognitionem sapien-
tire increatre ; et similiter est de potentia et bonitate, et de aliis
hujusmodi. Sed ea qure prredicantur de pluribus secundum
'1;~'1'ationes omnino diversas, requivoce prredi~antur. Ergo ali-
"t:lk.quO modo ratio sapientire, secundum quod de Deo dicitur
.;" et de creaturis est una, non quidem per univocationem, sed
'1." per analogiam : et similiter est de aliis. Sed ratio sapientire,
llecundum quod de creaturis dicitur, non est eadem ratio cum
ratione bonitatis et potentire. Ergo etiam secundum quod ista
de Deo dicuntur, non sunt eredem rationes sed diversre.
Prreterea, sicut Deus vere est pater, ita etiam vere est sapiens.
t. -Sed ex hoc quod vere Deus est pater, non potest dici quod ratio
paternitatis sit in intellectu tantum. Ergo nec ex hoc quod
Deus vere est sapiens, potest dici quod ratio sapientire sit
in intellectu tantum. Sed ratio paternitatis, qure realiter in
Deo est, non est eadem cum ratione divinitatis. Unde nec
paternitate est Deus, nec divinitate est Pater : et tamen ista
pluralitas rationum non tollit simplicitatem divinam, propter \
hoc quod essentia et paternitas idem sunt in re. Ergo simi-
liter, si ponamus sapientiam et essentiam esse idem re omnino,
-et rationes eorum diversas, non tolletur simplicitas divinre
'essentire. Sed divinre essentire simplicitas est tota causa quare
ista attributa in Deo non differunt. Ergo non est inconveniens
ponere, quod sapientire et bonitatis ratio in Deo est, et tamen
una non est altera, si res omnino una ponatur.
Si dicatur quod non est simile de relationibus personali bus
-et de attributis essentialibus, quia in Deo non sunt nisi duo
prredicamenta, scilicet substantia et relatio, unde ratio rela-
tionis est alia a ratione substantire, non tamen ratio sapientire
.et aliorum absolutorum est alia a substantia ; contra : Rela-
tio in divinis habet duplicem comparationem : unam ad suum
-correlativum, secundum quam ad aliquid dicitur; aliam ad
COMMENT. IN LIB. SENTENT. - I. - 4
 66 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
essentiam, seeundum quam est idem re eum ea. Sed seeundum
id quod aliquid est idem alteri, non faeit numerum eum eo.
Ergo quod relationes ad aliud prffidieamentum pertineant
quam ad prffidieamentum substantiffi, est per comparationem
ad suum relativum. Ergo adhuc manet eadem eomparatio
sapientiffi et paternitatis ad essentiam.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, sieut supra dietum
. est, sapientia et bonitas, et omnia hujusmodi, sunt omnino
unum re in Deo, sed differunt ratione : et hffiC ratio non est
ta:ntum ex parte ipsius ratioeinantis, sed ex proprietate ipsius
reI.
Ad eujus rei evidentiam, ut diligenter explicetur, quia ex
hoc pendet fere l totus inteliectus eorum qUffi in I libro dieuntur,
quatuor oportet videre. Primo quid sit ratio secundum quam
dieimus attributa ratione differre. Secundo quomodo dieatur
aliqua l'atio in aliqua re esse vel non esse. Tertio utrum istffi
rationes diversffi attributorum sint in Deo vel non. Quarto
utrum pluralitas istarum rationum sit tantum ex parte intel-
leetus nostri vel aliquo modo ex parte rei.
Quantum ad primum pertinet, seiendum est, quod ratio,
prout hie sumitur, nihil aliud est quam id quod apprehendit
inteliectus de signifieatione alieujus nominis : et hoc in his
qUffi habent definitionem, est ipsa rei definitio, seeundum quod
Philosophus dicit, IV Metaph., text. 11 : « Ratio quam signi-
ficat nomen est definitio. » Sed qUffidam dicuntur habere ratio-
nem sic dictam, qUffi non definiuntur, sicut quantitas et qua-
litas, et hujusmodi, qUffi non definiuntur, quia sunt genera
generalissima. Et tamen ratio qualitatis est id quod signifi-
catur nomine qualitatis ; et hoc est illud ex quo qualitas habet
quod sit qualitas. Unde non refert, utrum illa qUffi dicuntur
habere rationem, habeant vel non habeant definitionem. Et
sic patet quod ratio sapientim qUffi de Deo dicitur, est id
quod concipitur de significatione hujus nominis, quamvis
ipsa sapientia divina definiri non possit. Nee tamen hoc nomen
(C ratio » significat ipsam coneeptionem, quia hoc significatur
per nomen rei; sed significat intentionem hujus conceptionis,
sicut et hoc nomen cc definitio l), l't alia nomina secundffi
impositionis.
Et ex hoc patet secundum, scilicet qualiter ratio dicatur
esse in re. Non enim hoc diciLur, quasi ipsa intentio quam
significat nomen rationis, sit in re ; aut etiam ipsa conceptio,
oui convenit talis intentio, sit in re extra animam, cum sit
1. Parm. omittit. : « foro. »
III!:
il
DIST. II, QUlEST. I 67
in anima sicut in subjeeto : sed dicitur esse in re, inquantum
in re extra anim:t-m est aliquid quod respondet conceptioni
animffi, sicut significatum signo.
Unde sciendum, quod ipsa conceptio inteliectus tripliciter
'se habet ad rem qUffi est extra animam. Aliquando enim hoc
quod intelieetus concipit, est similitudo rei existentis extra
animam, sicut hoc quod concipitur de hoc nomine « homo » ;
-et talis conceptio inteliectus habet fundamentum in re imme-
diate, inquantum l'es ipsa, ex sua conformitate ad intelieetum,
facit quod inteliectus sit verus, et quod nomen significans
·illum intelleetum proprie de re dicatur. Aliquando autem hoc
quod significat nomen non est similitudo rei existenLis extra
animam, sed est aliquid quod consequitur ex modo intelii-
:gendi rem qum est extra animam; et hujusmodi sunt inten-
tiones quas inteliectus noster adinvenit; sicut significatum
hujus nominis C( genus » non est similitudo alicujus rei extra
animam existentis; sed ex hoc quod inteliectus inteliigit fii'
animaI ut in pluribus speciebus, attribuit ei intentionem generis
et hujusmodi intentionis lieet proximum fundamentum non
sit in re, sed in intelieetu, tamen remotum fundamentum
-est l'es ipsa. Unde inteliectus non est falsus, qui has intentiones
adinvenit. Et simile est de omnibus aliis qui consequuntur ex
modo inteliigendi, sicut est abstraetio mathematicorum et
hujusmodi. Aliquando vcro id quod significatur per nomen,
non habet fundamentum in re, neque proximum, neque remo-
~um, siCllt conceptio 'chimerffi : quia neque est similitudo ali-
,eujus rei exLra animam, neque consequitur ex modo intelii-
:gendi rem aliquam vere 1 : et ideo ista coneeptio est falsa.
Unde patet secundum, scilicet quod ratio dicitur esse in re,
inquantum significatum nominis, cui accidit esse rationem,
,est in re : et hoc contingit proprie quando conceptio intelieetus
est similitudo rei.
Quantum ad tertium, scilieet utrum rationes attributorum
in DI'O sint, sciendum est, quod circa hoc videtur esse duplex
opinio. Quidam enim dicunt, ut Avicenna, lib, De intelligent.,
eap. I, et Rabbi Moyses, lib. I, cap. LVII et LVlll, quod l'es ilia
qWB Deus est, esL quoddam esse subsistens, nec aliquid aliud
nisi esse, in Deo est : unde dicunt, quod est esse sine essentia.
Omnia autem alia qum Deo attribuuntur, verificantur de DI'O
dupliciter secundum eos : vel per modum negationis, vel per
modum causalitatis. Per modum negationis dupliciter : vel
ad removendum privationem se'lI defeetum oppositum, ut
1. Parm. : C( naturre. »
:l.~.i;<~,:,
 68 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
dicimus Deum sapientem, ut removeatur defectus qui est in
earentibus sapientia; vel secundum quod aliquid ex nega-
tione consequitur, sicut est de hoc nomine « unus ", qui ex
hoc ipso quod non est divisus, est unus. Similiter ex hoc ipso
quod est immaterialis, est intelligens. Unde, seeundum eos,
omnia ista nomina potius sunt inventa ad removendum, quam
ad ponendum aliquid in Deo. Item per modum causalitatis
duplieiter : vel inquantum producit ista in creaturis, ut dieatur
Deus bonus, quia bonitatem creaturis influit, et sic de aliis,
vel inquantum ad modum creatur:e se habet ut dicatur Deus.
volens vel pius, inquantum se habet ad modum volcntis vel
pii in modo producendi effectum, sicut dicitur iratus, quia ad
modum irati se habet. Et secundum hane opinionem sequitur
quod omnia nomina qu:e dicuntur de Deo et ereaturis, dican-
tur :equivoee, et quod nulla similitudo sit ereatur:e ad Crea-
torem ex hoc quod creatura est bona vel sapiens vel hujusmodi
.... aliquid ; et hoc expresse dicit Rabbi Moyses. Secundum hoc,
ilIud quod concipitur de nominibus attributorum, non refertur-
ad Deum, ut sit similitudo alicujus quod in eo est. Unde sequi-
tur quod rationes istorum nominum non sunt in Deo, quasi
fundamentum proximum habeant in ipso, sed remotum;
sicut nos dicimus de relationibus qu:e ex tempore de Deo
dicuntur; hujusmodi enim relationes in Deo secundum ~m
non sunt, sed sequuntur modum intelligendi, sicut dietum
est de intentionibus. Et sic, secundum hane opinionem, rationes
horum attributorum sunt tantum in intellectu, et non in re,
qu:e Deus est; et intellectus eàs adinvenit ex consideratione
creaturar'um vel per negationem vel per causalitatem, ut
dictum est.
Alii vero dicunt, ut Dionysius, cap. XIII De divino nomin.,
§ 1, col. 978, t. I, et Anselmus, Mano!., cap. III, col. 147, t. I,
quod in Deo pr:eeminenter existit quidquid perfectionis in
creaturis est. Et h:ec eminentia attenditur quantum ad tria :
scilicet quantum ad 'universalitatem \ quia in Deo sunt omnes
perfeetiones adunat:e, qu:e non congregantur in una 2 creatura.
Item quantum ad plenitudinem, quia est ibi sapientia sine
omni defectu, et similiter de aliis attributis : quod non est in
creaturis. Et iterum 3 quantum ad unitatem ; qu:e enim in
ereaturis diversa sunt, in Deo sunt unum. Et quia in ilio uno-
1. Al. : « quantum ad utilitatem, quia inde sunto »
2. Parm. : « aliqua una. ))
3. Parm. : « !temo ))
DIST; II, QUlEST. I 69
pr:ehabeV omnia, ideo seeundum ilIud unum causat omnia,
eognoscit omnia, et omnia sibi per analogiam similantur.
Secundum ergo hanc opinionem, eonceptiones quas intellec-
tus noster ex nominibus attributorum concipit, sunt vere
similitudines rei, qu:e Deus est, quamvis deficientes et non
plen:e, sicut est de aliis rebus qu:e Dea similantur. Unde hujus-
Jìlodi rationes non sunt tantum in intellectu, quia habent
proximum fundamentum in re qu:e Deus est. Et ex hoc con-
tingit quod quidquid sequitur ad sapientiam, inquantum hujus-
, modi, recte et proprie convenit Deo. H:e autem opiniones, quam-
vis in superficie divers:e videantur, tamen non sunt contrari:e,
si quis dictorum rationes ex eausis assumit dicendi. Quia primi
'eonsideraverunt ipsas res creatas, quibus imponuntur nomina
attributorum, sicut quod hoc nomen « sapientia )) imponitur
euidam qualitati, et hoc nomen « essentia )) cuidam rei qu:e
non subsistit : et h:ec longe a Deo sunt : et ideo dixerunt, quod
Deus est esse sine essentia, et quod non est in eo sapientia
seeundum se.
'Alii vero consideraverunt modos perfectionis, ex quibus
dicta nomina sumuntur : et, quia Deus secundum unum simplex
esse omnibus modis perfectus est, qui importantur per hujus-
modi nomina, ideo dixerunt, quod ista nomina positive Deo
eonveniunt. Sic ergo patet quod qu:elibet harum opinionum
non negat hoc quod alia dicit : quia nec primi dicerent 2 ali-
quem modum perfectionis Deo deesse, nec secundi 3 quali-
,I tatem aut res non subsistentes in Deo ponerent. Sic ergo patet
tertium, scilicet quod rationes attributorum sunt vere in Deo,
quia ratio nominis magis se tenet ex parte ejus a quo imponitur
<'nomen, quam ex parte ejus cui imponitur.
, Quantum vero ad quartum, scilicet utrum pluralitas ista-
rUm rationum sit tantum ex parte intelleetus nostri, vel ali-
quo modo ex parte rei, sciendum est, quod ista pluralitas
rationum contingit ex hoc quod res qu:e Deus est, superat
intellectum nostrum. Intellectus ~im noster non potest
una eonceptione diversos modos perfectionis aecipere : tum
quia ex ereaturis cognitionem accipit, in quibus sunt diversi
modi perfectionum secundum diversas formas : tum quia hoc
quod in Deo est unum et simplex, plurificatur in intellectu
nostro, etiam si immediate a Deo reciperet; sicut multipli-
1. Parm. : « habet. ))
2. Parm. : « dicunt, )) et infra : « ponunt. ))
3. Non inepte, ut in Parm. : « fruendi. ))
70 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
catur processio sure bonitatis in aliis creaturis. Unde, cum Deus
secundum unam et eamdem rem sit omnibus modis per-
fectus, una conceptione non potest integre perfectionem ejus
apprehendere, et per consequens nec nominare; et ideo opor-
tet quod diversas conceptiones de eo habeat, qure sunt diversre
rationes, et quod diversa nomina imponat significantia rationes
illas. Unde nomina illa non sunt synonyma, inquantum signi-
ficant rationes diversas. Si autem intellectus noster Deum
per seipsum videret, illi rei l posset imponere nomen unum :
quod erit in patria; et ideo dicitur Zach., ult., 9 : In die illa
eril Dominus unus, et nomen* ejus ul1um. Illud autem nomen
unum non significaret bonitatem tantum, nec sapientiam
tantum, aut aliquid hujusmodi, sed significata omnium
istorum includeret. Sed tamen si intellectus videns Deum
per essentiam imponeret nomen rei quam viderot, et nomi-
naret mediante conceptione quam de ea habet, oporteret
adhuc quod imponeret plura nomina : quia impossibile est
quod conceptio intellectus creati reprresentet totam perfectio-
nem divinre essential. Unde una re visa diversas conceptiones
formaret, et diversa nomina imponeret, sicut etiam Chry-
sostomus 2 dicit, quod angeli laudant Deum, quidam ut
majestatem, quidam ut bonitatem, et sic de aliis, in signum
quod ipsum non vident visione comprehendente; sed con-
ceptio perfecte reprresentans eum est verbum increatum ; et
ideo est unum tantum. Sic ergo patet quod pluralitas nomi-
num venit ex hoc quod ipse Deus nostrum intellectum excedit.
Quod autem Deus excedat intellectum nostrum est ex parte
ipsius Dei, propter plenitudinem perfectionis ejus, et ex parte
intellectus nostri, qui deficienter se habet ad eam compre-
hendendam. Unde patet quod pluralitas istarum rationum
non tantum est ex parte intellectus nostri, sed etiam ex parte
ipsius Dei, inquantum sua perfectio superat unamquamque
conceptionem nostri intelleetus. Et ideo pluralitati istarum
rationum respondet aliquid in re qure Deus est : non quidem
pluralitas rei, sed piena perfectio, ex qua contingit ut omnes
istre conceptiones ei aptentur. Qui ergo dixerunt, quod plura-
litas ista est tantum ex parte inte!leetus nostri, vel ex parte
effectuum, qtlOdammodo verum dixerunt, et quodammodo
* Erit nomen.
1. Parm. : « rationi. »
2. In Expositione ps. CXLVIII ai! Nicolal, ad hrec verba, Laudate
Dominum, omnes ct : hymnu8 omnibus sanctis ejus, col. 35, t. X;
et in Expositione ps. CXII, ad vcrba : et super c<elos gloria ejus, col. 392.
t. IX.
DIST. II, QUlEST. I 71
non. Si enim hoc referatur ad causam multiplicationis, sic
verum dicunt, quod est ex parte intellectus nostri, et effectuum
quodammodo, ex eo quod intellectus noster non potest con-
cipere divinam perfectionem una conceptione, sed pluribus ;
cujus 'una ratio est ex hoc quod est assuefactus ad res crea-
tas. Si autem referatur ad modum quo istre rationes attri-
buuntur Deo, falsum dicunt. Non enim ex hoc quod bona
facit, vel quia ad modum bonorum se habet, bonus est; sed
quia bonus est, ideo bona facit, et alia participando ejus
bonitatem ad modum ejus se habent. Unde si nullam crea-
turam fecisset nec facturus esset, ipse in se talis esset ut posset
vere considerari secundum omnes istas conceptiones, quas
habet nunc intellectus noster ipsum considerando. Et sic
patet quartum, quod pluralitas istorum nominum non tan-
tum est ex parte intellectus nostri formantis diversas concep-
tiones de Deo, qure dicuntur diversre ratione, ut ex dictis
'patet, sed ex parte ipsius Dei, inquantum scilicet est aliquid
in Deo correspondens omnibus istis conceptionibus, scilicet
piena et omnimoda ipsius perfectio, secundum quam contingit
quod quodlibet nominum significantium istas conceptiones,
de Deo vere et proprie dicitur; non autelI} ita quod aliqua
diversitas vel multiplicitas ponatur in re,qure Deus est, ratione
istorum attributorum.
His visis facile est respondere ad objecta.
Ad primum ergo dicendum, quod intentio Dionysii est
dicere, quod secundum diversas bonitates quas creaturis
,1.-, influit, Deus nominatur, manifestatur et laudatur ; non autem
~~d: i~a quod rationes illarum bonitatum ex hoe verifieentur de
lA";,;,,,' e'o, quia creaturis eas influit, sed magis e converso, ut dic-
{;y tum est. Quamvis enim conditio causre eognoseatur ex condi-
I
r fi'
:',_;:;1
ì;~
,
tionibus effectus, non tamen conditio causre verificatur propter
conditiones effectus, sed e converso.
Ad secundum dicendum, quod intellectus noster id quod
concipit de bonitate vel de sapienti.a non refert in Deum quasi
in eo sit per modum quo ipse concipit, quia hoc esset eom-
prehendere ejus sapientiam vel bonitatem; sed intelligit
ipsam bonitatem divinam cui aliqualiter simile est quod
inteI!ectus noster concipit esso supra id quod de eo concipitur.
Unde per hujusmodi conceptiones non videtur ipse Deus secun-
dum quod in se est, sed inteI!igitur esse supra inteI!ectum.
Et hoc vult dicere Dionysius in ilIa auctoritate.
Ad tertium dicendum, quod multiplicitas ista attributorum
nullo modo ponitur in Deo quasi ipse secundum rem sit mul-
t.iplex; sed tamen ipse secundum suam simplicem perfectio-
72 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
nem, multitudini istorum attributorum eorrespondet ut vere
de Deo dieantur. Et hoc intendit Commentator.
Ad quartum dieendum, quod sieut ratio hominis non dieitur
esse in homine quasi res qmedam in ipso, sed est sicut in sub-
jeeto in intelleetu, et est in homine sieut in eo quod prrestat
fu1cimentum veritati ipsius; ita' etiam ratio bonitatis divinre
est in intelleetu sieut in subjecto, in Deo autem sicut in eo
quod correspondet per quamdam similitudinem isti rationi,
faeiens ejus veritatem. Unde patet quod ratio proeedit ex
malo intelleetu ejus quod dieitur.
Ad quintum dieendum, quod aliquid dieitur fundari vel
radieari in aliquo metaphoriee, ex quo firmitatem habet.
Rationes autem intellectre habent duplieem firmitatem
seilieet firmitatem sui esse, et hane habent ab intellectu, sicut
alia aeeidentia a suis subjeetis; et firmitatem sure veritatis,
et hane habent ex re cui eonformantUr. Ex eo enim quod res
est vel non est, loeutio et intellectus veritatem vel falsitatem
habet. Rationes ergo attributorum fundantur vel radicantur
in intellectu quantum ad firmitatem sui esse, quia, ut dictum
est, intellectus est earum subjectum ; in essentia autem divina
quantum ad firmitatem Bure veritatis ; et hoc in nullo repugnat
divinre simplicitati.
Ad sextum dicendum, quod in Deo omnia sunt unum re,
prreter ingenerationem, generationem et processionem, qure
constituunt personas re distinctas : non autem oportet quod
quidquid prreter ista de Deo dicitur, sit unum ratione. Et
similiter intelligendum est quod dicit Boetius, I De Trin.,
cap. VI, col. 1254, t. II, quod sola relatio multiplicat Trini-
tatem, scilicet pluralitate reali. Tunc enim aliquid est unum
re et ratione multiplex, quando una res respondet diversis
conceptionibus et nominibus, ut de ea verificentur ; sieut
punctum, quod eum sit una res, respondet secundum verita-
tem diversis eonceptionibus de eo factis, sive prout cogi-
tatur in se,sive prout cogitatur centrllm, sive prollt cogitatm
principium linearum ; et hre rationes sive conceptiones sunt
in intellectu sicut in subjecto, et in ipso puncto sicut in
fundamento veritatis istarum conceptionum. Quamvis istud
exemplum non sit usquequaque conveniens, sicut nec alia
qure in divinis inducuntur.
DIST. Il, QUlEST. I 73
ARTICULUS IV
Uirum in divinis sini plures personre 1
Ad qllartum sic proceditur. 1. Videtur quod in unitate
divinre essentire non sit pluralitas personarum. In omnibus
enim creaturis ita est quod ad multiplicationem supposito-
rum sequitur multiplicatio essentire secundum numerllm, sicut
alia humanitas est numero in Socrate et Platone. Sed creaturre
sunt exemplatre a Deo. Cum igitur divinam essentiam impos-
sibile sit multiplicari, ut supra ostensum est, videtur quod
impossibile sit esse ibi pluralitatem suppositorum, vel per-
sonarum.
2. Item, eOfllm qure sunt idem, si unllm mul1jplicatur vel
communicatur, et reliqllum. Sed in Deo idem est quo est et
quod est, sive essentia et suppositum. Si ergo essentia non mul-
tiplicatur, ergo nec suppositum. Ergo, etc.
. 3. Item, natura speciei ad hoc multiplicatur in pluribus
individuis, quia non potest totam perfectionem habere in uno,
eo quod individllum est corruptibile, et species incorrupti-
bilis : unde in incorruptibilibllS est tantum unum individuum
in una specie, sicut sol. Sed natura divina habet omnem per-
fectionem in uno supposito. Ergo vanum est esse pluralitatem
suppositorum, et hoc non potest esse in Deo.
Contra. Sicut dicit Dionysius, De divino nom., cap. IV, § 1,
col. 694, t. I, bonum est communicativum sui. Sed Dells est
summe bonus. Ergo summe se communicabit. Sed in crea-
turis non summe se communicat, quia non recipiunt totam
bonitatem suam. Ergo oportet qllod sit communicatio per-
'i fecta, ut scilicet totam suam bonitatem alii communiceL.
Il'i.
.... Hoc autem non potest esse in diversitat.e essentire. Ergo oportet
'I:, i'
esse plures distinctos in unitate divinre essentire. Hoc idem
arguitur ex perfe;tione divinre beatitudinis, qure ponit summum
gaudium qllod sine consortio haberi non potest. Hoc etiam
arguitllr ex perfeetione divinre charitatis. Perfecta enim eha-
ritas est amor gratuitus qui tendit in alium. Sed non erit amor
summus, nisi summe diligat. Summe autem non diligit crea-
turam, qure non summe diligenda est. Ergo oportet quod
in ipsa creatrice essentia, sit summe diligens et summe dilectlls,
distincti in essentire unitate.
SOLUTIO. - Respondeo : concedendum est, absque ulla
1. I p. Summm theol., q. xxx, art. 1.
 74 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
ambiguitate, eSSe in Deo pluralitatem suppositorum vel per-
sonarum in unitate essentia,), non propter rationes inductas,
qua,) non necessario concludunt, sed propter fidei veritatem.
Ad primum ergo dicendum, quod in creatura differt essentia
rei et esse SUUrn nec habet essentia esse nisi propter compa-
rationem ad habentem essentiam; et ideo quando essentia
creata communicatur, commtmicatur tantum secundum ratio-
nem suam et non secundum esse, quia secundum illud esse
non est nisi in uno tantum habente. Divina autem essentia
est idem quod SUum esse; et ideo quando communicatur
essenti a, comm\lnicat.ur etiam esse. Unde essentia non tantum
est una secundum rationem, sed secundum esse; et propter
hoe potest esse una numero in pluribus suppositis. Creatura,)
autem quamvis exemplentur a Deo, tamen deficiunt a repra,)-
sentatione ejus.
Ad secundum dicendum, quod essentia et suppositum sunt
in Deo idem re, nihilominus tamen difIerunt ratiore, sicut de
attributis dicturn est supra. Unde Commentatol', in II Meta-
phys., text. 39, dicit, quod vita et vivens non significant idem
in Deo, sicut nomina synonyma; et ideo contra rationem
suppositi est quod commtmicetur non autem contra rationem
essentia,). Ideo \lna essentia communicatur pluribus suppositis.
Ad tertium dicendum, quod necessitas' finis est necessitas
conditionata et ex suppositionc. C'nde non qUa,)ritur in illis
qua,) sunt necessaria absolut.e, et multo minus in illis qua,) sunt
per se necessaria non habentia necessitatem ab aliquo. Unde
dico quod pluraIitas supposit.orum in divina essentia non est
propter aliquem finem ; immo propter seipsam est necessario,
CUm ipse Deus sit finis omnium. Unde non potest concludi
quod sit vana, quia vanum est quod est ordinatum ad finem
quem non consequitur.
ARTICULUS V
Utrum divinre personEe dil/erant realileI' aut tantum ratione
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur quod pluralitas sup-
posit.orum in divinis non siI, realis, sed tantum rationis. Sicut
fJnim dicit Damascenus, lib. I De fide orth., cap. II, t. I, « tres
personm re idelì} sunt, ratione autcm et cogitatione l distin-
guuntur. » Ergo videtur quod non sit ibi pluralitas realis.
2. Pra;tcrca, Augustinus dicit, V De Trin., cap. VIII, col. 916,
1. Parm. « COgnitione. )
.,
DIST. II, QUlEST. I 75
t. VIII, quod tres personm in nullo absoluto distinguuntur,
sed tantum in his qum sunt ad aliquid. Res autem non est ad
aliquid, sed est absolutum. Ergo videtur quod tres personm
non sunt tres l'es, et ita non est ibi realis distinctio.
3. Item, person::e distinguuntur per proprictates. Proprie-
tates autem ill::e non addunt supra essentiam secundum remo
sed tantum sccundum rationem. Ergo videtur quod distinc-
tio personarum, quam faciunt, sit tantum distinctio rationis.
4. Item, sicut paternitas et essentia differunL ratione, ita
sapientia et essentia. Si ergo hoc sufficit ad distincLionem rea-
lem suppositorum, videtur quod etiam secundum diversa
attributa distinguantur realiter supposita; et ita sunI, tot
person::e quot attributa. Hoc autem est inconveniens. Ergo
proprietates non faciunt realem distinctionem suppositorum.
Contra, August.inus, I De dadI'. chrisl., cap. v, col. 21, t. III,
dicit : « Res qui bus fruendum est, sunI, Pater, et Filius, et
Spiritus sanctus. 1) Ergo tres personm sunI, plures l'es. Ergo
eorum pluralitas est pluralitas realis.
Item, distinctio rationis non sufficit ad distinctionem sup-
positorum, cum unus et idem homo possit in se diversas ratio-
nes habere, et cum suppositum dicat quid reale. Si ergo non
est in divinis nisi distinctio rationis, non erit ibi vera plura-
litas personarum, quod est h::ereticum.
SOLUTIO. ~ Respondeo dicendum, quod dicere personas
distingui tantum ratione, sonat h::eresim sabellianam : et ideo
simpliciter dicendum est, quod pluralitas personarum est rea-
liso Quomodo autem hoc possit esse videndum est.
Sciendum est igitur, quod proprietas personalis, scilicet
,
relatio distinguens, est idem re quod divina essentia, sed dif-
'l ferens ratione, sicut et de attributis dictum est. Ratio autem
relationis est ut referatur ad alterum. Potest ergo dupliciter
considerari relatio in divinis: vel per comparationem ad essen-
(',\'<
tiam, et sic est ratio tantum ; vel per comparationem ad illud
adl quod refertur, et sic per propriam rationem relationis
relatio realiter distinguitur ab illo. Sed per comparationem
relationis ad suum correlativum oppositum distinguuntur per-
son::e, et non per comparationem relationis ad essentiam :
et ideo est pluralitas personarum realis et non tantum rationis.
Ad primum ergo dicendum, quod auctoritas Damasceni sic
intelligenda est. Ratione, id est relatione; et dicitur relatio
ratio, per comparationem ad essentiam, ut dictum est.
Ad secundum dicendum, quod l'es est de transcendentibus,
1. AI. omittitur : « ad .•
.....
76 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
et ideo se habet communiter ad absoluta et ad relativa 1 ; et
ideo est res essentialis, secundum quam personre non difIe-
runt, et est res sive personalis, secundum quam personre
distinguuntur.
Ad tertium dicendum, quod quamvisrelatio per compara-
tionem ad essentiam sit ratio tantum, tamen per compara-
tionem ad suum correlativum est res et realiter distinguens
ab ipso.
Ad quartum dicendum, quod licet sapientia secundum suam
rationem difIerat ab aliis attributis, non tamen opponitur ad
aliquod aliud attributum, cum sapientia bonitatem, vitam 2
et alia attributa secum compatiatur in eodem subjecto. Et
ideo non habet rationem distinguendi supposita divinre naturre,
sicut habent relationes oppositre. Sed sicut sapientia divina
realiter facit effectum sapientire propter veritatem rationis
ipsius, qure manet; ita relatio facit veram distinctionem
propter rationem relationis veram, qure salvatur.
EXPOSITIO TEXTUS
« Substantire, vel essentire : » quia non proprie dicitur
substantia, ut infra, VIII dist., dicetur.
« Creditur et intelligitur. » Ista ordinantur secundum
quod acquiritur fides in credente. Primumenim est prredi-
catorum verbum, sicut dicitur Roman., x, 14 : Quomodo
credent ei quem non audierunt? secundum est assensus fidei
in ipso credente; et ultimo per fidem devenitur in intellectum,
Isa., VII, 9 : Nisi credideritis, non intelligetis 3 •
« Purgatis mentibus; » sed diversimode. Ad hoc enim
quod videatur naturali cognitione, oportet mentem purgari
a sensibilibus et phantasmatibus; ad hoc autem quod per
fidem cernatur, oportet mentem purgari ab erroribus et natu-
ralibus rationibus ; ad hoc autem quod videatur per essentiam,
oportet mentem purgari ab omni culpa et miseria.
cc In tam excellenti luce. » Loquitur de intuitu mentis,
ad similitudinem visus corporalis, quem 4 non possumus
defigere oculum in exoellens luminosum; ita etiam mens
nostra non figitur inexcellentia divinre lucis, ut aliquid deter-
minate cognoscat, nisi per fidem. Unde etiam Philosophi
in diversos errores prolapsi sunt; et ideo dicit Philosophus
1. Parm. : cc relata. »
2. Parm. omittit : (( vitam. »
3. Secundum aliam litteram; nam Vtllgata habet : Si non credi-
deritls, non permanebitis.
4. Parm. : (( sicut enim. »
DIST. II, EXPOSITIO TEXTUS 77
in Il Metaph., text. 1 : « Sicut se habet oculus nocture ad
lucem solis, ita se habet intellectus noster ad manifestissima
naturre. »
« Per justitiam fidei. » Justitia hic sumitur pro justitia
generali, qure est rectitudo animre in comparatione ad Deum
~t ad proximum et unius potentire ad aliam ; et dicitur jus-
titia fidei, quia in justificatione primus motus est fidei,
sicut dicitur Rebr., XI, 6 : Oportet credere accedentem ad
Deum.
« Non approbo quod in oratione dixi : Deus qui nonnisi
mundos verum scire voluisti. » Ista notula affigitur ad exclu-
dendum falsum intellectum qui posset de prredictis haberi,
scilicet quod Deus nullo modo a peccatoribus cognosci posset.
cc Nec periculosius alicubi erratur. » Roc enim est funda-
mentum totius fidei ; quo destructo, totum redificium subruit.
Unde etiam dicit Philosophus, in I De cmlo et mundo, text. :13,
quod parvus error in principio, maximus est in fine.
« Nec fructuosius aliquid invenitur. » Cognitio enim Trini-
tatis in unitate est fructus et finis totius vitre nostrre.
« Ubi dixi de Patre. » Ista notula apponitur ad corrigendum
hoc quod posuit in littera hoc verbum « sum, es, est, » singu-
larit'IJr prredicari de tribus personis , et ratio fuit, quia signi-
ficat substantiam, qure est una trium personarum. Sed postea
retractavit; quia quamvis significet substantiam, tamen
significat eam per modum actus, et actus numerantur secun-
dum supposita; unde debet pluraliter prredicari de tribus
personis.
cc Primo ipsa legis exordia occurrant : » ubi scilicet primo
legis prrecepta poni incipiunt, Exod., XX, et Deut., VI.
« Deus enim, ut ait Ambrosius, nomen est naturre, Dominus
vero nomen est potestatis. » Videtur quod Deus non sit nomen
naturre per derivationes hujus nominis cc Theos, » quas Damas-
cenus, lib. I De fide orthod., cap. IX, col. 835, t. I, ponit.
Dicit enim, quod cc Theos, » quod est Deus, dicitur ab cc ethim »,
quod est ardere, quia Deus noster* ignis consumens est,
Deut., IV, 24. Dicitur etiam a cc theaste, » quod est consi-
derare vel videre, quia omnia videt : vel a cc thein, » quod est
currere, vel fovere, quia per omnia vadit, omnia salvans et
continens : qure omnia operationem important. Ergo, etc.
Item Dominus secundum esse suum est relativum. Ergo
non significat potestatem, sed relationem.
A~primum ergo dicendum, quod hoc nomen Deus potest
c~lllsiderari dupliciter. Vel quantum ad id a quo nomen impo-
mtur, quod est quasi qualitas nominis; et sic est nomen
op~r~tionis, secundum Damascenum. Vel quantum ad id
CUI Imponitur, quod est substantia significata per nomen;
* Tuus.
78 COMMENTUM IN LlB I SENTENTIARUM
et sic est nomen naturre, quia ad signifieandum divinam natu-
ram est impositum.
Ad secundum dicendum, quod relationes fundantur super
aliquid quod est causa ipsarum in subjeeto, sicut requalitas
supra quantitatem, ita l et dominium supra potestatem.
Unde dicit Boetius, I De Trinii., cap. v, col. 1254, t. II,
quod dominium est potestas coercendi subditos; et Diony-
sius, XII De div. nom., § 2, col. 970, t. I, dicit, quod domi-
nium est non pejorum, id est, subditorum, excessus tantum,
sed bonorum et pulchriorum omnimoda et perfeeta possessio ;
vera et non cadere valens fortitudo. Ad hoc enim quod aliquis
sit dominus requiruntur divitia, et potentia, et super hrec
duo fundatur relatio dominii.
« Personarum quoque pluralitatem et natura~ unitatem
simul ostendit Dominus in Genesi. » Sciendum, quod Augus-
tinus et Hilarius ex hac auetoritate : Faciamus hominem
ad imaginem ei similiilldinem nosiram, nituntur ostendere
unitatem essentire et persona rum pluralitatem ex quatuor 2
verbis ibi positis, sed differenter. Quia AugusLinus considerat
tantum consignificationem numeri in eis ; unde per hrec duo,
tacianws et nosiram, ostendit Trinitatem; per hrec vero
duo, imaginem et similiil1dinem, unitatem essentire. Hil~rius
autem ex quolibet horum quatuor intendit ostendere utrum-
que, hoc modo. Similitudo enim significat relationem cau-
satam ex unitate qualitatis, qure relatio requirit distincta
supposita; est enim simi!itndo rerum difIerentium eadem
qualitas; nnde ratione ejus quod causat similitudinem
ostendit unitatem essentire, qure est eadem bonitas et sapien-
tia, vel quidquid aliud per modum qnalitatis significatur.
Nec potest ibi esse diversi Las bonitatis secundum numerum,
ut probatum est; sed ex parte relationis designatur suppo-
sitorum distinctio. Et eadem est ratio de hoc nomine 3 imago,
qure dicit imitationem unius ad alterum, secundum aliquid
urwm; et hoc tangitur ubi dicit : (( Hilarius quoque ... dicit 4 ,
his verbis significari, quod in Trinitate nec diversitas est nec
singularitas, vel solitudo; sed similitudo et pluralitas. ))
Similiter etiam ex parte harum duarum dictionum, faciamlls
et nosiram, accipit utrumque : pluralitatem quidem persona-
rum ratione pluralis numeri, sed unitatem essentire ratione
consortii, quod designatur in utroque. ConsorLium enim
oportet quod sit in aliquo uno : et quia non potest esse in
divinis unum in specie et diversum in numero, oportet quod
sit unUm numero; et hoc tangit ibi : ( Item idem in IV lib.
absolutius voluit intelligi, significationem hanc non ad se
1. Parm. omittit. : « ita. »
2. Parm. omittit. : « quatuor. »
3. Parm. : « nomcn. »
4. AI. : « uLi dieit Hilarius : Quoeumque, » etc.
. ,.t
DISTo II, EXPOSITIO TEXTUS 79
'Csse referendam tantum. » DifIerunt etiam quantum ad aliud ;
quia Augustinus videtur accipere similitudinem et imaginem
~ntum hominis ad Deum ; sed Hilarius accipit similitudinem
[' et imaginem unius personre ad aliam, et quod homo accedat
, ad illam similitudinem quantum potest.
« Diversitas, » propter divisionem essentire. « Singula-
ritas, » propter incommunic~bilitatem divinre naturre. «( Soli-
tudo » ne removeatur soclCtas personarum, qure est per
unio~em amoris. « Similitudo, )) contra diversitatem. « Plura-
litas, )) contra singularitatem. « Distinetio, )) contra solitu-
dinem. « Significatio eiTicientis, )) quantum ad hoc quod dicit,
. faciamus. « Operatio constituta \ )) in ipsum operatum.
« Maximus propheta, )) quantum ad modum revelationis,
qure per est intellectualem visionem, et quantum ad privile-
!gium promissi seminis.
« Dominus possedit me. )) LoquiLur de Filio, inquantum
'. appropriatur sibi sapientia. Dicitur autem Deus possidere
ì'fiapientiam, quia ipse solus eam perfecte habet. Possidettir
: 'Cnim quod ad nutum habetur ; unde Philosophus, in principio
Meiaphys., textu vel cap. II, dicit, quod divina scientia esV
possessio divina, non humana. ( Viarum, )) id est creaturarum,
per quas in ipsum itur. « Ordinata )), secundum ordinem
naturre, qui est Filii ad Patrem, et secundum ordinem causre,
qui est idere ad ideatum. « Concepta. ) Dicitur concipi, quia
clauditur in unitate essentire Patris. « Parturiebar 3 , )) inquan-
tum exit a Patre per distinctionem personarum. « Cardines, ))
id est, extremitates terrre, seeundum Isidorum, lib. III
Eiymol., cap. XXXVIII, col. 172, t. II, vel causre in quibus
\ terrre, et ea qure in terris, quasi volvuntur et conservantur.
« Delectabar, )) consors paterna; glori::e. ( Per singulos dies, ))
quantum ad rationes creaturarum qure in Deo sunt lux,
,". quamvis creatur::e in seipsis sint tenebrre. « Ludens, )) propter
:~, otium contemplationis sapienLia;. Sicut enirn operationes
..••...•
'.'..•. . . Iudi non appetu.ntur propter aliud, sed in seipsis habent delec-
. •. tationem, ita et contemplatio sapienti::e .
.,... « In medio duorum aniuralium. ) Hoc sumiLur de Habacuc,
l!,(. III, secundum aliam litteram; et per duo animalia signifi-
cantur duo TesLamenLa .
. Forcipem* dc altari. Hoc dieitur Isaia', VI, 6, et per for-
eIpem, qui habet duo brachia, significantur duo Testamcnta,
et per calculum veritas sacra, ScripLunc. Unde in psalm. CXVIII,
140, dicitur : I gniillm Clo!Jl1il1m il1wn vehcmcnicr.
* Forcipe.
1. AI. : « eonstitutionem. ))
2. Nicola! : « quod sapientia est, » <'te.
3. AI. : « Parturiri. »
d::,.

DISTINCTIO III
Incipit oslendere quomodo per crealuram poluerit cognosci
Crealor
Apostolus namque ait ad Rom., I, 20, quod invisibiliCl'
Dei, a crealura mundi per ea quce jacla suni, inleilecla conspi-
ciunlur, sempiterna quoque virlus ejus el divinitas. Per creaturam
mundi intelligitur homo, propter excellentiam qua excellit
inter alias creaturas, vel propter convenientiam quam habet
cum omni creatura. Homo igitur invisibilia Dei intellectu
mentis conspicere potuit, vel etiam conspexit per ea quce
jacla suni, id est, per creaturas visibiles vel invisibiles. A duobus
enim juvabatur, f cilicet a natura, qme rationalis erat, et ab
operibus a Deo factis, ut manifestaretur homini veritas. Ideo
Apostolus, Rom., I, 19, dici t, quia Deus revelavii illis, scilicet
dum fecit opera in qui bus artificis aliquatenus relucet indicium..
Prima ralio, vel modus, quo potuii cognosci Deus
Nam, sicut ait Ambrosius\ Super illud I cap. ad Rom.,
col. 59, t. IV : Quod nolum est, « ut Deus, qui natura invisibilis.
est, etiam a visibilibus posset sciri, opus feci t, quod opificem
visibilitate sui manifestavit; ut per certum incertum posset
sciri, et ille Deus omnium esse crederetur qui hoc feci t quod ab
homine impossibile est fieri. » Potuerunt ergo cognoscere, sive-
cognoverunt, ultra omnem creaturam illum esse qui ea fecit
qUal nulla creai urarum facere vel destruere valet. Accedat
qUalcumque vis creata, et faciat tale callum et talem terram,
et dicam quia Deus est. Sed quia nulla creatura talia fa cere
valet, constat supra omnem creatura m illum esse qui ea fecit ;
ac per hoc illum esse Deum, humana mens cognoscere potuit.
Secunda ralio qua potuit cognosci, vel modus quo noverunt
Alio etiam modo Dei veritatem ductu rationis cognoscere
potuerunt, vel etiam cognoverunt. Vt enim Augustinus ait
in lib. De civit. Dei, lib. VIII, cap. VI, col. 231, t. VII, « viderunt
summi philosophi nullum corpus Deum esse; et ideo cuncta
corpora transcenderunt, qurerentes Deum. Viderunt etiam
quidquid mutabile est non esse summum Deum, omniumque'
principium; et ideo omnem animam, mutabilesque spiritus
1. Paulo alitcr in tcxtu ac in D. Thoma.
DIST. III 81
'''''transcenderunt. Deinde viderunt omne quod mutabile est
non posse esse, nisi ab mo qui incommutabiliter et simpliciter'
est. Intellexerunt igitur eum et omnia ista fecisse et a nullo-
fieri potuisse 1 . »
Terlia ralio vel modus
« Consideraverunt etiam quidquid est in substantiis, vel
i-eorpus esse, vel spiritum; meliusque aliquid spiritum esse
f quam corpus; sed longe meliorem qui spiritum fecit et corpus.
Quartus modus vel ratio
« Intellexerunt etiam corporis speciem intelligibilem, et
inteltigibilem speciem sensibili prretulerunt. Sensibilia dicimus
'" qUre visu et tactu corporis sentiri qurerunt; intelligibilia qure
conspectu mentis intelligi. Cum ergo in eorum conspectu et
:corpus et animus magis minusque speciosa essent; si autem
:, omni specie carere possent, omnino nulla essent; viderunt
. esse aliquid quo illa speciosa facta sunt, ubi est prima et incom-
mutabilis species, ideoque incomparabilis : et illud esse rerum
principium rectissime crediderunt quod factum non esset et
ex quo cuncta facta essent. » Ecce tot modis potuit cognosci
veritas Dei. Cum ergo Deus una sit et simplex essentia, qure ex
nulla diversitate partium vel accidentium consistit; pluraliter
tamen dicit Apostolus, Rom., I, 20 : Invisibilia Dei, quia pluri-
bus modis cognoscitur veritas Dei per ea qure facta sunt. Ex
perpetuitate namque creaturarum intelligitur condito l' reternus,
ex magnitudine creaturarum omnipotens, ex ordine et dispo-
sitione sapiens, ex gubernatione bonus. Omnia autem halC
ad unitatem deitatis pertinent monstrandam.
Quomodo in crealuris apparci vesligium Trinitalis
Nunc restat ostendere, an per ea qure facta sunt, aliquod
Trinitatis vestigium, vel indicium exiguum haberi potuerit.
De hoc Augustinus, in VI De Trinit., cap. x, § 12, col. 932,
t. VIII: « Oportet 2 ut Creatorem per ea qUal facta sunt, intel-
lectu conspicientes, Trinitate m intelligamus. Hujus enim
Trinitatis vestigium in creaturis apparet. Halc enim qure
arte divina facta sunt et unitatem quamdam in se ostendunt
et speciem et ordinem. Nam quodque horum creatorum et unum
aliquid est, sicut sunt naturre corporum et animarum; et
aliqua specie formatur, sicut sunt figurre vel qualitates corpo-
rum, ac doctrinre vel artes animarum; et ordinem aliquem
1. Plenius et paucis mutatis in textu D. Augustini.
2. In Aug. tcxtu propositionum intcrvertitur ordo.
:82 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
petit, aut tenet, sicut sunt pondera vel collocationes corporum,
et amores vel delectationes animarum. » Et ita in creaturis
prrelucet vestigium Trinitatis. « In illa enim Trinitate, summa
origo est omnium rerum, et pulchl'itudo perfectissima, et
beatissima delectatio. » Summa autem origo, ut Augustinus
ostendit in lib. De vera religione, cap. LV, § 113, col. 172, t. III
intelligitul' Deus l'ateI', a quo sunt omnia, a quo Filius et
Spiritus sanctus : perfeclissima pulchritudo intelligitur Filius,
scilicet veritas Patris, nulla ex parte ei dissimilis; quem cum
ipso et in ipso Patre veneramur ; qure forma est omnium, qure
ab uno facta sunt et ad unum referuntur. Qure tamen omnia
nec fierent a Patre per Filium, neque suis finibus salva essent,
nisi Deus summe bonus esset, qui et nulli naturre, qure ab illo
bona esset, invidit; et ut in bono ipso maneret, alia quantum
vellet, alia quantum posset, dedito Qure bonitas, Spiritus sanctus
intelligitur qui est donum Patris el Filii. Quare ipsum donum
Dei cum Patre et Filio reque incommutabile colere et tenere
nos convenit. Per considerationem itaque creaturarum, unius
substantire Trinitatem intelligimus, scilicet unum Deum Patrem,
a quo sumus; et Filium, per quem sumus ; et Spiritum sanc-
tum, in quo sumus : scilicet principium ad quod recurrimus,
et formam quam sequimur, et gratiam qua reconciliamur :
unum scilicet, quo auctore conditi sumus; et similitudinem
ejus, per quam ad unitatem reformamur; et pacem, qua uni-
tati adhreremus; scilicet Deum, qui dixit, Genes., I : Fiai
lux, et Verbum per quod factum est omne quod substantia-
liter et naturaliter est; et donum benignilatis ejus, qua placuit
quod ab eo per Verbum t'actum est et reconciliatum auctori,
ut non interiret. Ecce ostensum est, qualiter in creaturis
aliquatenus imago Trinitatis inducatur; non enim per creatu-
rarum contemplationem sufficiens notitia Trinitatis potest
haberi vel potuit sine doctrinre velo intel'ioris inspirationis
revelatione. Dnde illi anUqui philosophi quasi per umbram
et de longinquo vidertint veritalem, deficientes in contuitu
Trinitalis, ut magi Pharaonis in tertio signo, Exod., VIII.
Adjuvamur tamen in fide invisibilium per ea qure t'acta sunto
Quomodo in anima sii imago Triniiatis
Nunc vero ad eam jam perveniamus ùisputationem, ubi
in mente hurnana, qure novil Deum vel poLesL nosse·, Trinitatis
imaginem reperiamus : uL enim AugusLinus, in XIV lib. De
Trinil., C~ip. VIII, col. 1044, t. VIU, ad, licet humana mens
non siI. ejus naturre cujus Deus esI., imago tamen illius, quo
nihil melius est, ibi qurerellda et invenicl1ùa est, qua natura
nostra nihil habet melius, id est in menle. In ipsa enim mente,
etiam anLcquam sit parLiceps Dei, ejus imago reperitur :
etsi enim amissa Dei pal'ticipatione det'ol'mis si t, imago tamen
~.M~,..
DIST. III 83
;\;Jl~'bei permanet. Eo enim ipso imago Dei est mens, quo capax
.1.
'.~
. . 'J .• st ejus, ejusque esse 'part~ceps potest. Ja.m i ergo in e~ Trini-
~.> atem, qure Deus est, mqUlramus. Ecce elllm mens SUi meml-
>·.~J.;li c~rnin:us, cern.imu~ Tr.i~i­
2
•.".'•. ,:.•?' ·.. r\ii.t,
,(.' tatem in.telligit
; nondum se, qUldem
dil.igit se.Deum,
• Hoe sed
si lmagmem Del. Hlc elllm
;",L qpredam apparet trinitas me morire, intelligentire et amoris.
"f !trec ergo tria potissimum tractemus, memoria m , intelligen-
' !I:. tiam et voluntatem. Hrec ergo tria, ut ait Augustinus in X lib.
:;\ De Trinit., cap. XI, col. 983, § 18, t. VIII, non sunt tres vitre,
.' lled unavita 3 ; nec tres mentes, sed una mens ; nec tres essentire,
'.,sed una essentia. Memoria vero dicitur ad aliquid, et inlelli-
. '\'gentia et voluntas, sive dilectio, simili ter ad aliquid dicit ur;
".vita vero dicitur ad seipsam, et mens et essentia. Hrec ergo
ti'ia eo sunt unum quo una vita, una mens et una essentia
et quidquid aliud ad seipsa singuÌa dicuntur, etiam simul,
'p.on pluraliter, sed singulariter dicuntur. Eo vero tria sunt
quo ad se invicem referuntur 4 •
''(}uomodo i'Equalia sint, quia capiuntur a singulis omnia et tota
;. lEqualia etiam sunt, non solum singula singulis 5 , sed etiam
singula omnibus ; alioquin non se invicem caperent. Se autem
invicem capiunt; capiuntur enim et a singulis singula, et a
singulis omnia. Memini enim me ha bere memoriam et intelli-
gentiam et voI untate m, et intelligo me intelligere et velle atque
meminisse, et volo me velle et meminisse et intelligere.
Quomodo Ula tria memoria capiai
Totamque meam memoriam et intelligentiam et voluntatem
,:simul memini. Quod enim memorire mere non memini illud
ti 'n( n est in memoria mea. Nihil autem tam in memoria est
jl' \,q..; am ipsa memoria. Totam ergo memini. Hem quidquid
':. ·ht.ellig?, intelligere m~ ~cio ;. et scio me .v~lle q.uidq~id v?lo ;
l" ,lildqUld autem memllll, SCIO. Totam 19ltur mtelhgentIam,
'C,i •.• tamque voluntatem meam memini.
\
Quomodo Ula tria tota capiat intelligentia
Similiter cum hrec tria intelligo, tota simul intelligo : ne'que
quidquam intelligibilium est quod non intelligam, nisi quod
ignoro. Quod autem ignoro, nec memini, nec volo. Quidquid
1. Al. : « ergo )l.
2. Al. omittilur : « dilJgit se ".
3. Al. : « non sunt tre~' vitre, scd una rncns l), oInissis aliis.
4. Al. : « singulariter "
5. « Singulariter ll.
84 COMMENTUM IN LIB •. I SENTENTIARUM
autem intelligibilium non intelligo, consequenter etiam nec
memini, nec volo; quidquid autem intelligibilium memini
et volo, consequenter intelligo.
Quomodo illa tria tota capial voluntas
Voluntas mea etiam totam intelligentiam totamque memo-
riam meam capit, dum utor eo toto quod intelligo et memini.
Cum itaque invicem a singulis et omnia et! tota capiantur,
alqualia sunt tota singula totis singulis, et tota singula sim ul
{)mnibus totis, et halc tria unum, una vita, una mens, una
essentia. Ecce illius summal unitatis atque Trinitatis, ubi
una est essentia et tres personal, imago est mens humana,
licet imparo Mens autem hic pro animo ipso accipitur, ubi est
imago illa Trinitatis. Proprie vero mens dicitur, ut ait Augusti-
nus, XV De Trinil., c. VII, col. 1065, t. VIII, non anima ipsa,
sed quod in ea est excellentius, qualiter salpe accipitur. Illud
etiam sciendum est, quod memoria non solum absentium est
et pralteritorum, sed etiam pralsentium, ut ait Augustinus
in XIV lib. De Trinil., cap. XI, col. 1047, t. VIII, alioquin
non se ca peret.
Ex quo sensu illa lria dicanlur unum esse el una essenlia,
qUéerilur
Hic attendendum est diligenter, ex quo sensu accipiendum
sit quod supra dixit, illa tria, scilicet memoriam, intelligentiam
et voluntatem, esse unum, unam mentem, unam essentiam :
quod utique non videtur verum esse, juxta proprietatem
sermonis. Mens enim, id est, spiritus rationalis, essentia spiri-
tualis est et incorporea. Illa vero tria, naturales proprietates
seu vires sunt ipsius mentis, et a se invicem differunt : quia
memoria non est intelligentia vel voluntas; nec intelligentia
voluntas sive amor.
Quod etiam ad se invicem dicunlur relalive
Et halc tria etiam ad se invicem referuntur, ut ait Augustinus
in IX lib. De Trinil., cap. IV et v, col. 963, t. VIII. Mens enim
amare seipsam vel meminisse non potest, nisi etiam noverit se.
Nam quomodo amat vel meminit quod nescit? Miro itaque
modo ista tria inseparabilia sunt a semetipsis, et tamen eorum
singulum et omnia simul 2 una essentia est, cum et relative
dicantur ad invicem.
1. Al. deest : « et ".
2. Al. deest : « simul. ))
DIST. III
85
Hinc aperitur quod supra qUéerebatur, scilicet
quomodo héec lria dicanlur unum
Sed jam videndum est quomodo hrec tria dicantur una
stantia. Ideo scilicet quia in ipsa anima vel mente substan-
.}iter existunt, non sicut accidentia in subjectis, qUal possunt
lesse et abesse. Unde Augustinus, in lib. IX De Trinil.,
'\p. IV, § 5, col. 963, t. VIII, ait : « Admonemur, si utcumque
ere possumus, halc in animo existere substantialiter, non
nquam in subjecto, ut color in corpore : quia etsi relative
,cuntur ad invicem singula, tamen substantialiter sunt in
,a substantia. » Ecce ex quo sensu illa tria dicantur unum
, vel una substantia. « QUal tria », ut ait Augustinus in
. XV De Trinil., cap. xx, § 39, col. 1088, t. VIII, « in mente
turaliter divinitus instituta quisquis vivaciter perspicit,
quam magnum sit in ea, unde potest etiam sempiterna
mutabilisque natura recoli, conspici, concupisci, reminisci-
I,' enim per memoriam, intuetur per intelligentia m , amplec-
luI,' per dilectionem, profecto reperit illius summre Trini-
tis imaginem. »
Quod in illa similitudine esl dissimililudo
Verumtamen caveat ne hanc imaginem ab eadem Trini-
tate factam ita ei comparet ut omnino existimet similem;
"sed potius in qualicumque ista similitudine magnam quoque
!,!~dissimilitudinem cernat.
(. . Prima dissimililudo
~; Quod breviter ostendi potest. Homo unus per illa tria intel-
"t.,.l',.''igit,
meminit, diligit : qui nec memoria est, nec intelligentia,
.1
" tllec dilectio; sed halc habet. Unus ergò homo est qui habet
rec tria, non tamen ipse est halc tria. In illius vero summa
, implicitate natural qUal Deus est, quamvis unus sit Deus,
:'tres tamen personal sunt, Pater, et Filius, et Spiritus sanctus,
et hal tres unus Deus. Aliud est itaque Trinitas res ipsa, aliud
imago Trinitatis in re alia : propter quam imaginem etiam
illud in quo sunt halc tria imago dicitur, id est homo, sicuti
imago dicitur et tabula et pictura qUal est in ea ; sed tabula
nomine imaginis appellatur propter picturam qUal est in ea.
Alia dissimililudo
Rursus ista imago qure est homo habens illa tria, una per-
sona est ;illa vero Trinitas non una persona est, sed tres
personal, Patel,' Filii, et Filius Patris, et Spiritus Patris et
Filii. Itaque in ista imagine Trinitatis non halc tria unus homo,
86 COMMENTUM IN LIB. l SENTENTIARUM
sed unius hominis sunt. In ilIa vero summa Trinitate, cujus
hrec imago est, non unius Dei sunt illa tria, sed unus Deus ;
et tres sunt ilIre personre, non una persona. Illa enim tria
non homo sunt, sed hominis sunt, vel in homine sunto Sed
numquid possumus dicere, Trinitatem sic esse in Deo ut ali-
quid Dei sit, nel' ipsa sit Deus ? Absit ut hoc credamus. Dicamus
ergo in mente nostra imaginem Trinitatis, sed exiguam et
qualemcumque esse, qure summre Trinitatis ita gerit simili-
tudinem ut ex maxima parte sit dissimilis. Sciendum vero
est, quod « hrec Trinilas mentis, )) ut ait Augustinus in XIV lib.
De Trinil., cap. VII, col. 1048, l. VIII, « non propterea tantum
imago Dci est, quia sui meminerit mens et intelligit ac diligit
se; sed quia potest etiam meminisse, et intelligere, et amare
illum a quo facta est. »
Alia assignatio Trinilatis in anima, scilicet mens, notitia, amor
Potest etiam alio modo aliisque nominibus distingui Trini-
tas in anima, qure est imago ilIius summre et ineffabilis Trini-
tatis. Dt enim ait Augustinus in IX lib. De Trinil., cap. IV,
col. 963, t. VIII, mens el notitia ejus et amor tria quredam
sunto Mens enim novit se et amat se, nee amare se potest nisi
etiam noverit se. Duo quredam sunt mens et notitia ejus.
!tem duo quredam sunt mens et amor ejus. Cum ergo se novit
mens et amat se, manet Trinitas, seilieet mens, amor et notitia.
Mens autem hic non aecipitur pro anima, sed pro eo quod in
anima exeellentius est. Hree autem tria cum sint distincta
a se invicem, dieuntur tamen esse unum, quia in anima substan-
tialiter existunt.
Quod mens vice Patris, notitia Filii, amor Spirilus sancti
accipitur
Et est ipsa mens quasi parens, et notitia ejus quasi proles
ejus. Mens enim cum se eognoscit, notitiam sui gignit et est
sola parens sure notitire. Tertius est amor qui de ipsa mente
et notitia procedit, dum mens cognoscens se diligit se; non
enim posset se diligere, nisi cognosceret se : amat etiam pia-
citam prolem, id est notitiam suam, et ita amor quidam com-
plexùs est parentis et prolis 1 .
Quod non est minor mente notitia, nec amor utroque
Nec minor proles parente, dum bmtam se novit mens quanta
est; nec minor est amor parente et prole, id est, mente et
notitia, dum tantum se diligit mens quantum se novit et quanta
est.
1. Ex lib. IX De Trinit., c. XII, ~ 18, col. 972, t. VIII.
DIST. III 87
Quod héec tria in seipsis sunt
Sunt etiam hrec singula in seipsis : quia et mens amans in
amore est, et amor in amantis notitia, et notitia in mente
noscente est. Ecce in his tribus qualecumque Trinitatis vesti-
gium apparet.
Quomodo mens per ista proficil ad intelligendum Deum
Mens itaque rationulis considerans hrec tria et illam una m
essentiam in qua ista sunt, extendit se ad contemplationem
Creatoris, et videt Trinitatem in unitate et unitatem in Trini-
tate. Intelligit enim unum Deum esse unam cssentiam, unum
principium. Intelligit enim 1 quia si duo esseni, vel uterque
insufficiens esset, vel alter superfiueret; quia si aliquid deesset
uni quod alter haberet, non esset ibi summa perfectio; si
vero nihil uni deesset quod haberet alter, cum in uno essent
omnia, alter superfiueret. Intellexil ergo unum esse Deum,
unum omnium auctorem ; et vidit quia absque sapientia non
sit, quasi l'es fatua; et ideo intellexit eum habere sapientiam
qure ab ipso genila est; et quia sapientiam suam diligit, intel-
lexit etiam ibi esse amorem.
H ic de summa Trinilatis unitate
Quapropter juxta istam considerationem, ut ail Augustinus
in lib. IX De Trinit., cap. l, col. 961, t. ~III, « credamus Patrem,
et Filium, et Spiritum sanctum unum esse Deum, universre
creaturre conditorem et reclorem; nel' Patrem esse Filium,
nec Spiritu m sanctum vel Patrem esse vel Filium, sed Trini-
tatem relatarum ad invicem personarum. » Dt enim ipse 2
ait in lib. De fide ad Petrum, cap. I, una est natura, sive essentia
Patris, et Filii, et Spiritus sancti, non una persona; si enim
sic esset una persona, sicul est una subslantia Patris, et Filii,
et Spiritus sancti, veraciter Trinilas non diceretur. Rursus
quidem Trinitas esset vera, sed unus Deus Trinitas ipsa non
esset, si quemadmodum Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus
personarum sunt ab invicem proprielate distincti, sic fuissenl
naturarum quoque diversilate discreti. Fides aulem patriar-
cha rum , prophelarum atque apostolorum unum Deum prredi-
cat esse Trinitatem. In illa ergo sancta Trinitale unus Deus
est Pater, qui solus essentialiter de seipso unum Filium genuit;
et unus Filius, qui de uno Patre solus essentialiler natus est;
et unus Spiritus sanctus, qui solus essentialiter a Patre Filio-
1. Al. decst : « enim. »
2. Cod. : « ipsc. » Sed lib. De fide ad Petrum, Fulgentio non Augus-
tino jam adscribitur.
 .,
88 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
que procedit. Hoc autem totum non potest una persona, id
est, gignere se et nasci de se et procedere de se. Dt enim ait
Augustinus in I lib. De Trinil., cap. I, nulla res est qure seip-
sam gignat ut sit.
DIVISIO PRIMlE PARTIS TEXTUS
In parte ista, ostendit Magister unitatem essentire et Trini-
tatem personarum per rationes et similitudines quasdam,
et dividitur in partes duas : in prima ostendit unitatem
essenti re divinre per rabones naturales ; in secunda ostendit
Trinitatem personarum per similitudines creaturarum, ibi :
« Nunc restat ostendere utrum per ea qure facta sunt, aliquod
Trinitatis indicium vel exiguum haberi potuerit. »
Circa primum tria facit : primo ostendit per auctoritatem
Apostoli, probantis unitatis divinre essentire possibilitatem ;
secundo inducit probationem, ibi : « Nam, sicut ait Ambro-
sius; )) tertio excIudit quamdam objectionem, ibi : « Cum
ergo Deus una sit et simplex essentia... pluraliter tamen
dicit Apostolus : Invisibilia Dei. ))
Secunda autem pars in qua ponit probationem, dividitur
in quatuor, secundum 'quatuor rationes quas ponit. Harum
autem diversitas sumitur secundum vias deveniendi ex
creaturis in Deum, quas Dionysius ponit, VII cap. De div.
nom., § 3, col. 870, t. I. Dicit enim quod ex creaturis tribus
modis devenimus in D~um : scilicet per causalitatem, per
remotionem, per eminentiam. Et ratio hujus est, quia esse
creaturre est ab altero. Unde secundum hoc ducimur in
causam a qua est. Hoc autem potest esse dupliciter. Aut
quantum ad id quod receptum est; et sic ducimur per modum
causalitatis : aut quantum ad modum recipiendi, quia imper-
\ creaturarum repr<csentatur Trinitas. personarum; secundo
fede recipitur ; et sic habemus duos modos,scilicet secundum
remotionem imperfeetionis a Deo et secundum hoc quod
illud quod receptum est in creatura, perfectius et nobilius est
in Creatore; et ita est modus per eminentiam.
Prima ergo ratio sumitur per viam causalitatis, et formatur
sic. Gmne quod habet esse ex nihilo, oportet quod sit ab
aliquo 1 a quo esse suum fluxerit. Sed omnes creaturre habent
esse ex nihilo : quod manifestatur ex earum imperfectione
et potentialitate. Ergo oportet quod sint ab aliquo uno
primo, et hoc est Deus.
Seeunda. rabo sumitur per via.m remotionis, et est talis.
UlLra omne imperfeetnm oportet esse a.liquod perfectum,
eui nulla 2 imperfeetio admiseeatur. Sed corpus est quid 3
1. Parm. : « alio. ))
2. Parm. addit : « quidem. »
3. Parrn. omittit : « quid. »
DIST. III 89
imperfectum, quia est terminatum et finitum suis dimensio-
nibus et mobile. Ergo oportet ultra corpora esse aliquid quod
non est corpus.
Item, omne ineorporeum muta bile de sui natura est imper-
fectum. Ergo ultra omnes species mutabiles, sicut sunt
animre et. angeli, oportet esse aliquod ens incorporeum et
immobile et omnino perfectum, et hoe est Deus.
Alire dure rationes sumuntur per viam eminenti<c. Sed
potest dupliciter attendi eminentia, vel quantum ad esse vel
quantum ad cognitionem. Tertia ergo sumitur ratio per viam
eminentire in esse, et est talis. Bonum et melius dicunLur per
comparationem ad optimum. Sed in substantiis invenimus
corpus bonum et spiritum creatum melius, in quo tamen
bonitas non est a seipso. Ergo oportet esse aliquod optimum
a quo sit bonitas in utroque.
Quarta sumitur per eminentiam in cognitione, et est talis.
In quibuscumque est invenire magis et minus speciosum,
~st invenire aliquod speciositatis principium, per cujus
propinquitatem aliud alio dicitur speciosius. Sed invenimus
corpora esse speeiosa sensibili speeie, spiritus autem specio-
siores specie intelligibili. Ergo oportet esse aliquid a quo
utraque speeiosa sint, cui spiritus ereati magis appropinquant.
(C Nunc restat ostendere, utrum per ea qure facta sunt
aliquid Trinitatis indicium vel exiguum haberi potuerit. ))
Hic ostendit Trinitatem personarum per similitudines in
creaturis : et primo per similitudinem vestigii ; seeundo
per similitudinem imaginis, ibi : « Nunc autem ad eam jam
perveniamus disputationem, ubi in mente humana ... Trini-
tatis imaginem reperiamus. )) Circa primum duo facit : primo
enim ostendit per auctoritatem Augustini quomodo in vestigio
ex ipsa similitudine vestigii coneIudit personarum distine-
tionem, ibi : cc Per considerationem creaturarum, unius
substantire Trinitatem intelligimus. » Ubi distinguit tres
personas : primo quoad nos, et hoc tripliciter; secundum
~xitum nostrum a Deo, et secundum reditum in ipsum,
ibi, cc scilieet principium ad quod recurrimus ; » et secundum
beneficium ipsius Dei, ibi : (C Unum scilicet, quo auctore
conditi sumus. » Secnndo concludit per comparationem ad
omnia, ibi : « scilicet Deum qui dixit : Fiat lux. )) Ultimo
ostendit vestigii reprresentationem esse insuflicientem, ibi :
(C Ecce ostensum qualiter in creaturis aliquatenus imago
Trinitatis inducatur. ))
90 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
QUJESTIO PRIMA
Quia autem in parte ista ostenditur qualiter venitur in
cognitionem Dei per vestigium creaturarum, ideo qUffiruntur
duo : primo de divin:'). cognitione; secundo de creaturaru\n
vestigio.
Circa primum qUffiruntur quatuor : 10 utrum Deus sit cognos-
cibilis a creaturis; 2 0 utrum Deum esse sit per se notum;
3 0 utrum possit cognosci per creaturas, et quorum sit Deum
per creaturas cognoscere ; 4 0 quid de Deo philosophi per crea-
turas cognoscere potuerunt.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum Deus possil cognosci ab inlelleclu crealo l
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Deus non sit
cognoscibilis a creato intellectu. Dicit enim Dionysius, cap. I
De div. nom., § 1, col. 587, t. I, quod Deum nec dicere nec
intelligere possumus : quod sic probat. Cognitio est tantum exis-
tentiUm. Sed Deus est supra omnia existentia. Ergo est supra 2
cognitionem.
2. Item, Deus plus distat a quolibet existentium intelli-
gibilium notorum nobis, quam distet intelligibile a sensibili.
Sed sensus non potest intelligibile cognoscere. Ergo nec Deus
potest a nostro intellectu cognosci.
3. Item, omnis cognitio est per speciem aliquam, per cujus
informationem fit assimilatio cognoscentis ad rem cognitam.
Sed a Deo non potest abstrahi aliqua species, cum sit simpli-
cissimus. Ergo non est cognoscibilis.
4. Item, ut dicit Philosophus, III Physic., text. 4, amne
infinitum est ignotum ; cujus ratio est, quia de ratione infiniti
est, ut sit extra accipientem secundum aliquid sui, et tale est
ignotum. Sed Deus est infinitus. Ergo est ignotus.
5. Item, Philosophus dicit, III De anima, text. 1, quod
ita se habent phantasmata ad intellectum, sicut colores ad
visum. Sed visus corporalis nihil videt sine colore. Ergo intel-
lectus noster nihil intelligit sine phantasmate. CUm igitur de
Deo non possit formari aliquod phantasma, ut dicitur Isa.,
1. I p. Summm theol., q. XII, art. 12.
2. Parm. : « omnem. ))
DIST. III, QUlEST. I 91
XL, 18 : Quam imaginem ponelis ei? videtur quod non sit
cognoscibilis a nostro intellectu.
Contra, Jerem., IX, 24, dicitur : In hoc glorielur qui glorialur,
scire el nosse me. Sed ista non est vana gloria ad quam Deus
hortatur. Ergo videtur quod possibile sit Deum cognoscere.
Item, ut supra dictum est, etiam secundum Philosophum l ,
X Elhicor., cap. x, ultimus finis humanm vita~ est contempla-
tio Dei. Si igitur ad hoC' homo non posset pertingere, in vanum
esset constitutus ; quia vanum est, secundum Philosophumj II
Phys., text. 62, quod ad aliquem finem est, quem non inelu-
dit 2 ; et hoc est inconveniens, ut dicitur in psalm. LXXXVIII, 48 :
N umquid enim vane consliluisli eum * .
Item, ut dicit Philosophus,' III De anima, text. 7, in hoc
differt intelligibile a sensibili, quia sensibile excellens destruit
sensum ; intelligibile autem maximum non destruit, sed con-
fortat intellectum. Cum igitur Dens sit maxime intelligibilis
quantum in se est; quia est primum intelligibile, videtur
quod a nostro intelleetu possit intelligi : non enim impediretur
nisi propter suam excellentiam. .
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod non est hic qums-
tio, utrum Dens in essentia sua immediate videri possit, hoc
enim alterius intentionis est; sed utrum quocumque modo
cognosci possit. Et ideo dicimus quod Deus cognoscibilis
est; non autem ita est cognoscibilis, ut essentia sua compre-
hendatur. Quia omne cognoscens habet cognitionem de re
cognita, non per modum rei cognita~, sed per modum cognos-
(;entis. Modns autem nullius creatune attingit ad altitudinern
divina; rnajestatis. Unde oportet quod a nullo perfede cognos-
catur, sicut ipse seipsurn 3 cognoscit.
Ad prirnum ergo dicendum, quad sicut 4 Deus non est hoc
modo existens sieut ista existentia, sed in eo est natura enti
tatis eminenter; unde" non est omnino expers entitatis ; ita
etiam non omnino est expers cognitionis, quin cognoscatur;
sed non cognoscitur per modum aliorum existentium, qme intel-
lectu creato comprehendi possunt.
Ad secundum dicendum, quod quamvis plus distet Deus
a quolibet intelligibilii, secundum naturffi proprietatem, quam
intelligibile a sensibili, tamen plus convenit in ratione Gognos-
* Omnes.
1. AL : « philosophos. ))
2. Al. : « attendit; )) Parm. : « attingit. ))
3. Parm. : « perfecte. ))
4. Parm. omittit : « sicut. ))
5. Parm. : « eminenter. Unde, sicut. ))
92 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
cibilitatis 1 . Omne enim quod est'2 separatum a materia, habet
rationem ut cognoscatur sicut intelligibile: quod autem mate-
tiale est cognoscitur ut sensibile.
Ad tertium dicendum, quod species, per quam fit cognitio,
est in potentia cognoscente secundum modum ipsius cognos-
centis : unde eorum qU<e sunt magis materialia quam intel-
lectus, species est in intellectu simplicior quam in rebus; et
ideo hujusmodi dicuntur cognosci per modum abstractionis.
Deus autem et angeli sunt simpliciores nostro intellectu;
et ideo species qU<e in nostro intellectu efficitur, per quam
cognoscuntur, est minus simplex. Unde non dicimur cognos-
cere ea per abstractionem, sed per impressioncm ipsorum
in intelligentias nostras.
Ad quartum dicendum, quod infinitum dicitur dupliciter,
scilicet privative et negative. Infinitum privative est quod
secundum suum genus est natum habere finem, non habens;
et tale, cum sit imperfectum, ex sui imperfectione perfecte
non cognoscitur, sed secundum quid. Infinitum negative
dicitur quod nullo modo finitum est; et hoc est quiddam
quod se ad omnia extendit, perfectissimum, non valens ab
intellectu creato comprehendi, sed tantum attingi.
Ad quintum dicendum, quod Philosophus, III De anima,
text. 30, loquitur de cognitione intellectus connaturali nobis
secundum statum vi<e ; et hoc modo Deus non cognoscitur a
nobis nisi per phantasma, 3 non sui ipsius, sed causati sui per
quod in ipsum devenimus. Sed per hoc non removetur quin
cognitio aliqua possit esse intellectus, non per viam naturalem
nobis, sed altiorem, scilicet per influentiam divini luminis
ad quam phantasma non est necessarium. Alia concedimus.
Tamen ad ultimum, quia concludit, quod Deus etiam nunc
maxime cognoscatur a nobis, respondendum est, quod quodam-
modo est simile in intellectu et sensu, et quodammodo dissi-
mile. In hoc enim simile est quod sicut sensus non potest in
id quod non est proportionatum sibi, ita nec intellectus, cum
omnis cognitio sit per modum cognoscentis, secundum Boetium,
De cons., lib. V, prosa VI, col. 858, t. I, in hoc autem dissimile
est quod intelligibile excellens non corrumpit, sicut excellens
sensibile; unde intellectus non deficit a cognitione excellentis
intelligibilis, quia corrumpatur, sed quia non attingit. Et ideo
non perfecte Deum videre potest intellectus creatus.
1. Parm. « {lognoseibilis. »
2. Parm. « quod et. »
3. Parm. « phantasmata. »
DIST. III, QUlEST. I 93
ARTICULUS II
Uirum Deum esse sii per se noium 1
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod Deum esse
sit per se notum. Illa enim dicuntur per se nota quorum cogni-
tio naturaliter est nobis insita, ut omne totum est majus sua
parte. Sed cognitio existendi Deum, secundum Damascenum,
lib. I Fid. orihod., cap. I, col. 790, t. I, naturaliter est omnibus
inserta 2. Ergo Deum esse est per se notum.
2. !tem, sicut se habet lux sensibilis ad visum, ita se habet
lux intelligibilis 3 ad intellectum. Sed lux visibilis seipsa vide-
tur; immo nihil videtur, nisi mediante ipsa. Ergo Deus seipso
immediate cognoscitur.
3. !tem, omnis cognitio est per unionem rei cognit<e ad
cognoscentem. Sed Deus est per seipsum intrinsecus anim<e,
o etiam magis quam ipsa anima sibi. Ergo per seipsum cognosci
potest.
4. Pr<eterea, illud est per se notum quod non potest cogi-
tari non esse. Sed Deus non potest cogitari non esse. Ergo
ipsum esse per se est notum. Probatio medi<e est per Ansel-
mum, Proslog., cap. xv, col. 235, t. I; Deus est quo majus
cogitari non potest. Sed illud quod non potest cogitari non
esse, est majus eo quod potest cogitari non esse. Ergo Deus
non potest cogitari non esse 4 • Potest aliter probari. Nulla res
potest cogitari sine sua quidditate, sicut homo sine eo quod
est animaI rationale mbrtale. Sed Dei quidditas est ipsum suum
esse, ut dicit Avicenna, lib. De inielligeniiis, cap. I. Ergo
Deus non potest cogitari non esse.
Contra, ea qU<e per se sunt nota, ut dicit Philosophus,
f IV Melaph., text. 28, etsi exterius negentur ore, nunquam
interius negari possunt corde. Sed Deum esse, potest negari
corde, ps. XIII, l : Dixii insipiens in corde suo: Non esi Deus,
Ergo Deum esse non est per se notum.
!tem, quidquid est conclusio demonstrationis non est per
se notum. Sed Deum esse demonstratur etiam a philosophis,
VIII Physic:, text. 33, item, XII Mefaphys., 35. Ergo Deum
esse non est per se notum.
SOLUTIO. - Respondeo, quod de cognitione alicujus rei
1. I p. Summre theolog., q. XI, art. 1.
2. Parm. : « insita. »
3. Parm. : « intelleetualis. »
4. Parm. addit : « eum sit iIIud quo nihil majus eogitari potest. »
 94 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
potest aliquis dupliciter loqui : aut secundum ipsam rem,
aut quoad nos. Loquendo igitur de Deo secundum seipsum,
esse est per se notum, et ipse est per se intellectus, non per
hoc quod faciamus ipsum intelligibile, sicut materialia faci-
mus intelligibilia in actu. Loquendo autem de Deo per com-
parationem ad nos, sic iterum dupliciter potest considerari.
Aut secundum suam similitudinem et participationem; et
hoc modo ipsum esse, est per se notum ; nihil enim cognoscitur
nisi per veritatem suam, qum est a Deo exemplata ; verita-
tem autem esse, est per se notum. Aut secundum supposi-
tum, id est, considerando ipsum Deum, secundum quod est
in natura sua quid incorporeum; et hoc modo non est
per se notum; immo multi inveniuntur negasse Deum esse,
sicut omnes philosophi qui non posuerunt causam agentem,
ut Democritus et quidam alii, I Melaphys., lect. 9. Et hujus
ratio est, quia ea qum per se nobis nota sunt, efficiuntur nota
statim per sensum; sicut visis toto et parte, statim cognos-
cimus quod omne totum cst majus sua parte sine aliqua inqui-
sitionc. Unde Philosophus, I Poslerior., text. 24 : « Principia
cognoscimus dum terminos cognoscimus. )) Sed visis sensi-
bilibus, non devenimus in Deum nisi procedendo, secundum
quod ista causata sunI, cl, quod omne causatum est ab aliqua
causa agente et quod primum agens non potest esse corpus,
ct ita in Deum non devcnimus nisi arguendo; ct nullum tale
est per se notum. Et ha~c est rabo Avicennm, lib. De inlellig.,
cap. 1.
Ad primum ergo dicendum, quod auctoritas Damasceni
intelligenda esI, dc divina cognitione nobis insertal, secundum
ipsius similitudinem et non sccundum quod est in sua natura;
sicut etiam dicitur, quod oHlnia appetunt Deum : non quidem
ipsum prout consideratur in sua natura, sed in sui similitu-
cline; quia nihil desideratur, nisi inquantum habet similitu-
dinem ipsius, ct etiam nihil cognoscitur.
Ad secundum dicendum, quod visus noster est proportio-
natus ad vidcndum lucem corporalem per seipsam ; sed intel-
lectus noster non esI, proporLionatus ad cognoscendum natu-
rali eognitione aliquid ni"i per sensibilia ; et ideo in' intelligibilia
pura devenire non potest nisi argumentando 2 •
Ad tertium dieendum, quod quamvis Deus sit in anima
per essentiam, prmsentiam et potentiam, non tamen est in
1. Parm. « illsita. »
2. Parm. «( arguendo. »
DIST. III, QUlEST. I 9&
ea sicut objectum intellectus ; et hoc requiritur ad cognitionem.
Unde etiam anima sibi ipsi prmsens est; tamen maxima
difficultas est in cognitione animm, nec devenitur in ipsam,
nisi ratiocinando ex objectis in actus et ex actibus in potentiam 1.
Ad quartum dicendum, quod ratio Anselmi ita intelligenda
est. Postquam intelligimus Deum, non potest intelligi quod
sit Deus, et possit cogitari non esse; sed tamen ex hoc non
sequitur quod aliquis non possit negare vel cogitare, Deum
non esse; potest enim cogitare nihil hujusmodi esse quo majus
cogitari non possit ; et ideo ratio sua procedit ex hac supposi-
tione, quod supponatur aliquid esse quo majus cogitari non
potest.
Et similiter etiam dicendum ad aliam probationem.
ARTICULUS III
Ulrum Deus possi! cognosci ab homine per crealuras
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod Deus possit
Qognosci per creaturas ab homine. Rom., 1. 20 : I nvisibilia
Dei a crealura mundi per ea qure tacla suni, inlellecla conspi-
ciunlur. Creatura autem dicitur 2 homo secundum exposi-
tionem Magistri. Ergo per creaturas ab homine potest cognosci.
2. ltem, videtur quod ab angelo. Cognitio enim Dei per
creaturas fit per hoc quod videtur divina bonitas relucens
in creatura. Sed angelus cognoscens res in proprio genere,
videt divinam bonitatem in ipsis. Ergo cognoscit Creatorem
ex creaturis.
3. ltem, videtur quod etiam bruta. Nulli enim fil, prmcep-
tum nisi ei qui cognoseit prmceptum. Sed Jonm, IV, dicitur,
quod prmcepit Dominus vermi, quod percuteret hederam.
Ergo vermis potest cognoscere divinum prmceptum, et ita
potest etiam cognoscere prmcipientem.
4. ltem, videtur quod etiam a peccatoribus possit cognosci :
dicitur enim Rom., I, 21 : Cllm cognovissenl Deum, non
sicul Deum glorificaverllnl. Tales autem peccatores fuerunt.
Ergo, etc.
5. Contra, omnis efIectus ducens in cognitionem sum
causm, est aliquo modo proportionatus sibi. Sed creaturm
non sunI, proportionatm Deo. Ergo ex eis non polest homo
in suam eognitionem venire.
1. Parm. : « potentias. ))
2. ParTIi. : « videtur esse. ))

'96 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
6. Item, videtur quod nec angeli. Quod enim per se cognos_
citur, non cognoscitur per aliquid aliud. Sed Deum cognoscunt
angeli per se, videntes ipsum in sua essentia. Ergo non cognos-
cunt ipsum per creaturas.
7. Item, videtur quod nec etiam a brutis. Nulla enim
potentia affixa organo habet virtutem ad cognoscendurn
nisi speciem materialem, eo quod cognitio sit in cognos-
cente secundum modum ipsius cognoscentis 1 • Sed bruta
non habent virtutes cognoscitivas, nisi sensitivas, qure sunt
affixre organo. Ergo nullo modo possunt cognoscere Deum,
«lui omnino est immaterialis.
8. Item, videtur quod nec etiam a peccatoribus. Ambro-
sius enim dicit, Super iIIud Malth., v, 8 : Beali mundo corde,
quoniam ipsi Deum videbunl, lib. I In Luc., § 27, col. 1624,
t. II : « Si qui mundo corde sunt, Deum videbunt, ergo alii
non videbunt; neque enim maligni Deum videbunt, neque
is qui Deum videre noluerit, potest videre Deum. »
SOLUTIO. ~ Respondeo dicendum, quod, cum creatura
exemplariter procedat ab ipS02 Deo sicut a causa quodam-
modo simili per 3 analogiam 4 , ex creaturis potest in Deum
deveniri tribus iIIis modis quibus dictum est, scilicet per
causalitatem, remotionem, eminentiam.
Ad hoc autem quod aliquis ex creaturis in Deum deveniat,
duo requiruptur : scilicet quod ipsum Deum possit aliquo
modo capere, et ideo brutis non convenit talis processus
cognitionis; secundo requiritur quod cognitio divina in eis
incipiat a creaturis et terminetur ad Creatorem; et ideo
angelis non convenit Deum cognoscere per creaturas, neque
beatis hominibus, qui a Creatoris cognitione procedunt in
creaturas. Sed convenit iste processus hominibus, secundum
statum vire, bonis et malis.
Primum ergo concedimus.
Ad secundum dicendum, quod quamvis angelus cognoscat
divinam bonitatem relucere in creatura, non tamen ex creatura
venit in Creatorem, sed e contrario.
Ad tertium dicendum, quod prreceptum Dei non devenit
ad vermem, ita quod intentionem prrecepti apprehenderet,
sed quia divina virtute mota est ejus restimativa naturali
motu ad complendum 5 iIIud quod Deus disponebat.
1. Parm. omittit : « cognoscentis. »
2. Parm. omittit : « ipso. »
3. Parm. : « secundunl. "
4. Parm. addit : « eo scilicet quod qumlibct creatura eum imitatur
secundum possibilitatem naturm sum. "
5. Parm. : « explendum. "
"..
97
DIST. III, QUiEST. I
. Quartum concedimus.
;,:,Ad quintum dicendum, quod creatura est effectus non
'S'>roportionatus Creatori; et ideo non dueit in perfectam cogni-
ionem ipsius sed in imperfectam.
,;(~ Sextum et septimum concedimus.
t Ad octavum. dicendum, 9u~d Am~rosiu's loquitur de visione
ei per essentIam, qure eflt III patna, ad quam nuIIus malus
oterit pervenire. Similiter etiam ad cognitionem fidei nul-
s venit nisi fidelis. Sed cognitio naturalis dc Deo communis
',t-bonis et malis, fidelibus Bf, infidelibus.
ARTICULUS IV
philosophi nalurali cognilione cognoverinl Trinilalem
ex crealuris 1
'Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quod philosophi ,
aturali cognitione ex creaturis in Trinitatem devenerunt.
icit enim Aristoteles 2, in principio De crelo el mundo, text. 5 ':
Et per hunc quidem numerum, )) scilicet ternarium, « adhi-
imus nosipsos magnificare Deum unUm eminentem pro-
rietatibus eorum qure creata sunt. )) Similiter etiam Plato,
Parmen., loquitur multa de paterno inteIIectu, et multi
Iii philosophi.
2. Prreterea, philosophi potuerunt devenire in cognitio-
l-em eorum qure in creaturis relucent. Sed in anima est expressa
imilitudo Trinitatis personarum. Ergo videtur quod per
otentias animre, quas philosophi multum consideraverunt,
otuerunt in Trinitatem personarum devenire.
, 3. Item, Richardus de Sancto Vietore, I De Trinil., cap. IV,
'dicit : « Credo sine dubio quod ad quamcumque explanationem
~.' veritatis, qure necesse est esse 3 • non modo probabilia, immo
~~t necessaria argumenta non desunto » Sed necessarium est
ccognoscere Trinitatem. Ergo videtur quod ad ipsius cogni-
tionem philosophi rationcm habere potuerunt. Quod etiam
videtur ex probationibus supra induetis, quibus Trinitas
probatur.
4. Item, dicitur Rom., I, in Glossa\ quod philosophi non
1. I p. Summre theol., q. XXXll, art. 1.
2. Sive lib. I De crelo, cap. 1, ubi sic tantum : « Tria omnia sunt,
et idem est ter ac omnino : quapropter ex natura hoc nos accipientes,
tanquam leges illius, ctiam ad sacrificia deorum hoc numero utimur. "
3. Migne : « quoniam ad quorumlibet explanatiollem, qum necesse
est esse, " etc. Olim perperam notabatur lib. III, C. XVlll,
4. Interlineari super i1Iud : « Invisibilia Dei. ))
COMMENT. IN LlB. SENTENT. - I. - 5
 '*~
98 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
pérvenerunt ad notitiam person:B terti:B, scilicet Spiritlls
sancti, et idem habetur super Exod., VIII, ubi dicitur, quod
magi Pharaonis defecerunt in tertio signo. Ergo videtur
ad minus quod ad notitiam duarum persona rum venerunt.
Contra, Hebr., XI, l : Est fides substantia sperandarum rerum,
argumentum non apparentium. Sed Deum esse trinum et
unum est articulus fidei. Ergo non est apparens rationi.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod per naturalern
rationern non potest perveniri in cognitionem Trinitatis
personarum; et ideo philosophi nihil de hoc sciverunt, nisi
forte per revelationem vel auditum ab aliis. Et hujus ratio
est, quia naturalis ratio non cognoscit Deum nisi ex creaturili.
Omnia autem qUm dicuntur de Deo per respectum ad crea-
turas, pertinent ad essentiam et non ad personas. Et ideo
ex naturali ratione non venitur nisi in attributa divin:B essen-
I
. timo Tamen personas, secundum appropriata eis, philosophi
cognoscere potuerunt, cognoscentes potentiam, sapientiam,
bonitatem.
Ad primurn ergo dicendum, quod, secundum expositionem
Commentatoris, Aristoteles non intendit Trinitatem perso-
narum in Deo ponere; sed propter hoc quod in omnibus
creaturis apparet perfeetio in ternario, sicut in principio,
medio et fine, ideo antiqui honorabant Deum in sacrificiis
et orationibus triplicatis. Plato' autem dicitur multa cogno-
visse de divinis, legens in libris 1 veteris legis, quos invenit
in JEgypto. Vel forte intellectum paternum nominat intel-
lectum divinum, secundum quod in se quodam modo con-
cipit ideam mundi, qU:B est mundus archetypus.
Ad secundum dicendum, quod similitudo Trinitatis relu-
cens in anima est omnino imperfecta et deficiens, sicut infra
dicet Magister. Sed dicitur expressa per comparationem ad
similitudinem vestigii.
Ad tertium dicendum, quod si dictum Richardi intelliga-
tur universaliter, quod omne verum possit pro bari per ratio-
nem, est expresse falsum ; quia prima principia per se nota
non probantur. Si autem aliqua sunt in se nota qU:B nobis
occulta sunt, illa probantur per notiora quoad nos. Notiora
autem quoad nos sunt effeetus principiorum. Ex effectibus
autem creaturarum, Trinitas personarum pro bari non potest,
ut dictum est. Et ideo relinquitur quod nullo modo possit
probari ; et omnes rationes induct:B sunt magis adaptationes
qU:Bdam, quam necessario concludentes. Remoto enim per
1. Parm. : « libros. »
,~,~.,
DIST. III, QUlEST. II 99
possib~le intelleetu distinctionis personarum, adhuc rema-
ehit in Deo SUmma bonitas, et beatitudo, et charitas.
Ad quartum dicendum, quod philosophi non pervenerunt
'dn cognitionem duarum personarum quantum ad propria,
8ed solum quantum ad appropriata, non inquantum appro-
"priata sunt, quia sic eOr\lm cog~it.io dependeret ex propriis,
~ed inquantum sunt attrlbuta dlVm:B natur:B.
Et si objiciatur, quod similiter devenerunt in cognitionem
>bonitatis, qU:B appropriatur Spiritui sancto, sicut in cogni-
tionem potentim et sapienti:B, qum appropriantur Patri
t Filio : dicendum, quod bonitatem non cognoverunt quan-
tum ad potissimum effectum ipsius, incarnationem scilicet
-et redemptionem. Vel quia non tantum intenderunt venera-
"J,tioni bonitatis divinm, quam etiam non imitabantur, sicut
i,-\)iX?venerati sunt potentiam et sapientiam.
~'~'!"C'>t\
>:'(~
.'»;\'
.J~"::
,,~:;0~
QUlESTIO II
..;~~i
Deinde qU:Britur de vestigio, cif(~a quod qU:Bruntur tria :
;1 {o q~id sit vestigi~~ ; 2
0
. de ~artibus vestigii ; 3 0 utrum in
\I~:òmm creatura vestlgmm lllvematur.
)'X
'i;:~:'il
ARTICULUS PRIMUS
;f~ Utrum similitudo Dei in creaturis possit dici vestigium
"'\if~:\:";'!
',~~r" Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod similitudo
iti!:Creatoris reperta in creatura non potest dici vestigium. Per
I
f~t vestigium enim res investigatur. Sed divina majestas est
~'investigabilis : unde dicitur Rom., XI, 33 : O altitudo divi-
, "tiarum 'sapientiée et scientiée Dei quam incomprehensibilia
F sunt judicia ejus, et investigabiles viée ejus ! et psalm. LXXVI,
. 20: Et vestigia tua non cognoscentur. Ergo videtur quod simi-
litudo Creatoris in creatura non sit vestigium.
2. Pr:Bterea, vestigium est impressio qU:Bdam consequens
rnotum ejus cujus est vestigium. Sed Deus res producit
sine aliquo sui motu, Jac., 1,17 :Apud quem non est transmu-
lalio, nec vicissitudinis obumbratio. Ergo vestigium non potest
dici de similitudine creaturm, qU:B a Creatore producitur.
3. Item, vestigium, secundum quod hic induciturl, inducit
in cognitionem personarum. Sed per creaturas non potest
1. Parm. : « sumitur. »
100 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM DIST. III, QUll·:ST. II 101
haberi cognitio Trinitatis, ut dictum est. Ergo similit.udo- similia, unde non est. inconveniens quod ab eodem transuman-
repert.a in creaturis non debet. dici vest.igium ; vel vestigium tur 1 aliqua diversa secundum diversas similitudines ; et ideo
non ducit. in Trinit.atem. potest esse quod similitudo reperta in creaturis dicatur ves-
4. Item, Gregorius diciV, X 1Yloral., c. VIII, col. 927, t. I r tigium inquantum confuse reprwsentat; et opera divinfe
super illud Job, XI, 7 : Forsilan vesligia Dei comprehendes? bonitatis in myst.erio Incarnationis ostensa dicantur vesti-
« Benignit.as visitationis, qua viam nobis ostendit, ejus ves- gia Dei, inquantum per ca nobis via paratnr ad veniendum
tigia dicuntur. )) Ergo videtur, quod vestigium non sit simi- in ipsum.
litudo Dei reperta in creaturis.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod vestigium, secun- ARTICULUS II
dum quod hic dicitur 2 , metaphorice accipitur, et sumitur
ad similitudinem vestigii proprie dicti, quod est impressio Vlrum parles vesligii sini lres lanlum vel duw
qmedam, confuse ducens in cognitionem alicujus, cum non Ad seGUndum sic proceditur. 1. Videtur quod debeant {~sse
repnesentet ipsum nisi secundum partem, scilicet pedem,
tantum du<c partes vestigii. Vestigium enim est proprietas
et secundum inferiorem superficiem tantum. Tria ergo con-
qu<cdam creaturfe. Sed creatura habet tantum duas partes
siderantur in ratione vestigii : scilicet similitudo, imperfectio
essentiales, scilicet materiam et formam. Ergo videtur quod
similitudinis, et quod per vestigium in rem cujus est vesti-
secundum has partes dUfe tantnm sit partes vestigii.
gium devenitur. Secundum hoc ergo, quia in creaturis inve-
2. Item, videtnr quod quatnor. Per vestiginm enim non
nitur similitudo Creatoris, per quam in ipsius cognitionem
tantum reprfesentatur personarum Trinitas, sed etiam nnitas
devenire possimus, et est imperfecta similitudino; ideo in
essenti<c. Ergo oportet esse tria respondentia tribus personis
creaturis dicitur vestigium Creatoris. Et quia creaturfe 3
et quartnm respondens unitati essentim.
magis deficiunt a. reprfesentatione distinctionis personarum,
3. Item, vestigium dicitur in creatura secundum quod
quam essentialium attributorum ; ideo magis proprie dicitur
reprmsentat Creatorem. Cum igitur in creaturis reprmsen-
creatura vestigium, secundum quod ducit in personas, quam
tentur plurima attributa ipsius Dei, qn<c participant.ur a
secundum quod ducit. in divinam essentiam.
creaturis, sicut patet per Dionysium, De div. nom., cap. IX,
Ad primum ergo dicendum, quod divinfe vife dicuntur
col. 910, t. I, videt.ur qtwd sint plurimm partes.
investigabiles, quia non ad plenum ipsius opera comprehen-
4. Item, a diversis inveniuntur parLes diversw assignatfe ;
dere possumus, non quod ex creaturis nullo modo in ipsas
sicut Sap., XI, 21 dicitur : Omnia in mensura, el pondere, et
devenire possimus. numero disposuisli ; et Augnstinns, De nalura boni, cap. III,
Ad secundum dicendum, quod in his qUfe dicuntur per
col. 553, t. VIII, ponit modnm, speciem et ordinem ; et mul-
translationem, sufficit quod attendatur 'Similitudo quantum
tis aliis modis secundum diversos. Qmcritur ergo de ratione
ad aliquid, et. non oportet quod quantum ad omnia: alias
diversitatis assignationum.
esset proprietas4, et non simili!udo.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod vestigium inve-
Ad tertium dicendum, quod per vestigium non devenimus
nitur in creatura, inquantnm imitatur divinam perfectio-
in cognitionem personarum, nisi valde confuse; quia per
nem. Perfectio autem creaturm non statim habetur in suis
appropriata personis, magis quam per ipsarum propria,
principiis, quw imperfecta sunt, ut. pate! in materia et forma,
sicut patet ex littera. Appropriata autem sunt essentialia,
quorum neutrum habet per esse perfectum ; sed in conjunc-
quamvis similitudinem habeant cum propriis personarum.
tione ipsius creaturfe ad suum fincm. Distantia autem natura
Ad quartum dicendum, quod uni rei possunt esse multa
non conjungit sine medio : et ideo in creaturis invenit.ur
principium, medium et finis, secundum qu<c tria ponebat
1. Paulo aliter : « Quid vestIgia Dci nisi benignitatem visitationis
illius voeat ? quibus nimirum progredi ad superna provocamur. cum Pythagoras 2 perfectionem cnjuslibet creaturw. Et secundum
ejus Spiritus affiatu tangimur, )) etc.
2. Parm. : « sumitur. )) 1. Parm. : « transmutentur. »
3. Parm. omittit : « ereaturre. )) 2. Ad marginem Romanre cditionis 1570 : « Dt recitat Al'istotcles T
{i. Parm. : « identitas. )) exli, text. 5, )) seu cap. L
10:2 CO:\DIENTUM 11'\ LlB. 1 SENTENTlARUM
rationem etiam horum trium repr:"scntatur in ereaturis
distinctio divinarum personarum, in quibus Filius est media
persona, sed Spiritus sanetus 'est in quo terminatur proeessio
personarum. Contingit autem inter duo extrema esse plu-
rima l media; et ideo eontingit quod prineipium, et medium,
et finis diversimode possunt. assignari, seeundum quod ex his
omnibus 2 qmedam possunt aeeipi ut prineipium, et qmedam
ut mcdium, et qu:pdam ut finis, diversimode eombinando ;
et ideo contingit quod a diversis partes vcstigii diversimode
sunto assignata~. Verbi graLia, primum quod pertinet. ad per-
feetionem rei, sunt principia ipsius rei; ultirnum autem est
perfeetio 3 rei seeundurn comparationern 4 suam ad alias l'es,
non tantum prout in se perfeeta est. Inter hmc autem multa
sunL media. Est. enim dispositio principiorum, sive incli-
natio ad esse principiati; est etiam limitatio prineipiorum
sub forma principiati, cl, esL forma ipsius prineipiati, et est
virtus et operatio, et multa hujusmodi. Potest ergo assignari
vestigium, ut pro principio sumatur solum illud quod pri-
mum est, seilieet ipsa substantia prineipiorum ; et pro medio
illud quod est immediate sequens, seilicet dispositio princi-
piorum sive inelinatio ad esse principii ; eL pro fine illud totum
quod eonsequitur ; et secundum hoe sumitur illud quod diei-
tur Sapient., XI, nùmerus, pondus et mensura ; quia numerus
pert.inet. ad pluralitatem principiorum, pondus ad inelina-
t.ionem principiorum in esse prineipiati, mensura ad ter-
minationem prineipiorurn sub esse creati terminato 5 ; ita
quod in ista terrninatione sumatur et terminatio in esse
et in operari, et in omnibus aliis. Item potest aliLer sumi,
ut pro prineipio sumat.ur ipsa substantia principiorum et
inclinatio et quidquid idiud pertinet ad principia, et pro
medio sumatur ipsa forma principiat.i, et pro ultimo suma-
tur ipsa eornparatio ipsius rei ad ea qmc sunt extra remo Et
sie sumuntur illn verba Augustini, lib. LXXXIII.Qweslion.,
q. XVIII, col. 1;), t. VI : « Quod constat, quod discernitur,
quod eongruiL. » Constat enim l'es per ipsa sua principia,
di"cernitur per forma m, eongruit per comparationem ad
alterum : et quasi similiter sumuntur ista, modus, spe(~ies et
ordo ; iLa qund modus pertineat ad principia determinata sub
l. ParTII. : « pltIra. })
2. Parrn. addit: « sciI ice t principio, medio et fine, et mllltis mediis.})
3. ParTII. addit : « ipsius. })
IL ParTIi. : (( operatiollern. ))
;l. Parm. : « terminaI. })
DIST. III, QC;T.ST. II 103
esse prineipiati, species ad formam, ordo ad eomparaLionem
ad alterum ; nisi quod ista sunt abstracta et prima eonereta ;
et quasi similiter aeeipiuntur ista, unum, verum et bonum ;
ut unitas rei pertineat ad suam determinationem prout ex
prineipiis eonstituta est, cl, veritas seeundum quod habet
formam, et bonum secundulll quod ordinatur ad finém. Item
etiam potest sumi pro prineipio tota l'es secundum quod est
etiam perfeeta per formam, et pro medio virtus, eL pro fine
operatio ; et si(; sumitur illa Dionysii : essentia, virLus cL ope-
ratio. Et sic patet quod secundum quod perfeetio rei potest
intelligi terminari' ad diversa, cl, secundum quod unum mern-
brum potest multa vel pauca ineludere, invenitur diversit.as
partium vestigi i in oIllnibus secundum unam COlIIIlllUlem
rationem principii, medii et finis assignal.arn l.
Ad primum ergo dicendum, quod quarnvis sint dwe par-
tes essentiales' creaturm, nihilominus tamen est aceipere
habitudinem unius ad alteram, et multas ctiarn perfecLiones
(~onsequentes, seeundum quas partes vestigii assignari possunt.
Ad seeundum dieendum, quod sicuL in Deo essenti a non
faciL numerum cum personis, ita et in creatura est, quod I.ri-
bus partibus vestigii substat 2 iPSUlll esse ereaturm reprmsen-
tans essentiam non connumeratum tribus partibus vestigii.
Ad tertium dieendulll, quod proprietates creaturarum,
ex quibus dueimur in divina attribul.a, quamvis sinI, plura,
habent tamen ordinem iJd invicem principii, medii et finis,
sub quorum rationibus in trcs personas ducunt., qualiter-
cumque diversificentur 3 •
AHTICULUS III
Ulrwn ill umili crealura sil vesligium 4
Ad tertiulll si(~ proeeditur. 1. Videtur quod nou in omni
aeatura siL vestigium. Sirnilitudo cnim vcsLigii dividitur
eontra similitudinem imaginis. Sed qmcdam ereatllra~ sunt
in quibus est similitudo imaginis, sieuL in homine. Ergo in
illis" non esL vestigium.
2. Item, vestigium est similitudo imperfecLc reprmsentalls.
1. ParTII. : « signatam. ))
2. Al. : « subsistat. ))
3. SOllltio objPctionis quarlre habetur in corpore artieuli.
t1 , I p. Summm theoi., q. XLV, arl. 7.
5. Al. : « qure in illis. ))
104 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Sed aliqure creaturre sunt qure suntI perfecta similitudo divina-
bonitatis, sicut gratire gratum facientes, cum qui bus Dew;
dicitur inhabitare in homine. Ergo in illis non est vestigiuIll.
3. Item, si accipiamus singulas partes vestigii qurelibel
earum creatura est, sicut modus, vèl species. Si igitur iII
qualibet creatura est vestigium, tunc modi erit modus, spe-
cies et ordo ; et ita erit abire in infinitum, quod nec intellec-
tus nec natura patitur.
4. Item, Ambrosius dicit in Hexameron, lib. I, cap. IX.
§ 34, col. 154, t. I : « Lucis natura est ut non sit in numero,
pondere et mensura, sicut alia creatura. )) In his autem tribuc
attenditur vestigium, secundum Augustinum, ut dictum est.
Cum igitur lux sit creatura, videtur quod non in qualibet
creatura sit vestigium.
5. lLem, Bernardus, De diligendo Deo, cap. I, col. 371,
t. II : « Modus charitatis est non habere modum. )) Ergo
charitas, cum sit creatura, non habet modum,' speciem et
ordinem ; et sic idem quod prius.
Contra, Sap. XI, 21 : Omnia in mensura, pondere et numero
disposuisli. Item Augustinus, lib. De nalura boni, cap. III,
col. 553, t. VIII, loquens de modo, specie et ordine, dicit :
« Ubi hrec tria magna sunt, magnum bonum est; ubi parva,
parvum; ubi nulla, nullum 2. )) Sed omnis creatura est ali-
quod bonum. Ergo omnis creatura habet hrec tria.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod vestigium inve-
nitur in creatura, secundum quod consequitur esse perfectum
a Deo, ut supra dietum est. Unde in his tantum simpliciter
est invenire vestigium qure perfecta sunt in se ; et hujusmodi
sunI, tantum individua in genere substantire. Accidentia autem
non habent esse, nisi depcndens a substantia ; unde etiam in
accidentibus non est vestigillm, nisi '3ecundum ordinem ad
substantiam; iLa quod accidcntia magis sinI, modi, species
eL ordines subsLantiarum, quam ipsa habeanl speciem, modum
cL ordinem : nisi efTeetive Deus dicatur species, modus et
ordo accidentium. Tamen, cum secundum quodlibet acci-
dens addatur aliquod esse ipsi substantia~, erit secundum
illud esse aliquo modo considerare vestigium. Unde quod
privaI, illud accidens, privat partes vestigii, scilicet modum,
speciem et ordinem, quanluIlì ad illud esse; sicuL peccat.um.
quod privat gratiam, dicitur privati o modi, speciei et ordinis,
1. Parm. omittit : « qure sunto ))
2. Pauto aliter in tpxtu.
~,
DIST. III, QUIEST. II 105
gratuitum; nihilominus tamen manent hrec
a secundum esse n a t u r r e . .
.Ad primum ergo dicendum, quod in superiori semper inclu-
itur virtus inferioris, sicut in anima etiam est virtus naturre.
ima enim est natura ipsius corporis, quod per ipsam move-
,ur, et dat sibi esse naturale, et super hoc habeL proprias
erationes suas : et ideo cum similitudo imaginis sequatur
Ìlimam secundum id quod intellectualis est, non excluditur
b ea ratio vestigii, qure consequitur ipsam secundum quod
. tura quredam est creata.
Et similiter etiam dicendum ad secundUm quod gratia
atum faciens, secundum id quod addit aliis creaturis, dici-
r perfecta similitudo, non quidem simpliciter, sed respectu
'arum creatarum similitudinum; sed secundum id in quo
m~unicat cum aliis creaturis, habet rationem vestigii.
Ad tertium dicendum, quod aliquid dicitur modificar.
quo dupliciter. Vel ormaliter, et sic res dicitur modificari
o modo, qui in ipsa est Vel efTective, et sic omnia modi-
.cantur ab eo qui modum rebus imponit ; et hinc est quod
eus dicitur effeetive, modus omnium rerum. Secundum
DC ergo dico, quod modus creaturre non habet modum
tuo formaliter modificetur, sed modum modificantem efTec-
've ; et ita est in omnibus aliis partibus vestigii.
Ad quartum dicendum, quod lux in se considerat.a, creata
t in numero, pondere et mensura, cum habeat finitum
se et posse, sicut et alire creaturre; sed respectu aliarum
eaturarum corporalium habet indeterminat.am virtutem,
.,.0 quod per lucem omnia corpora aliquo modo informantur
fllt per ipsam omnia corpora inferiora perficiuntur in suis
fnaturis ; et hoc accidit sibi inquantum est forma universalis
'et primi alterantis, scilicet creli; et pro tanto dicitur 1 non
in numero, pondere et mensura creata.
Ad quintum 2 dicendum, quod charitas potest dupliciter
considerari. Aut secundum esse quod habet in subjecto;
et hoc modo modum habet secundum mensuram capacitatis
recipientis, vel ex natura, vel ex conatu. Aut secundum incli-
nationem in objectum, et sic intelligitur non ha bere modum :
quia objectum, cum siI, infinit.um, non proportionatur volun-
tati nostrre : unde nunquam tantum potest. amare Deum quin
amplius amandus sit et se amare velit.
1. Parm. : « non dicitur. »
2. Parm. : « ultimum. »
l DE) COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
EXPOSITIO PRIMlE PARTIS TEXTUS
« Invisibilia, » quantum ad attributa quibus Deus ili
se perfectus est : « virtus, » secundum quam creaturas pro-
ducit; (( divinitas, )) secundum quod creatune recurnml
in ipsum ut in finem. Vel (( invisibilia )) dicit quantum nd
operationes suas, qwe invisibiles suntI; (( virtus » quantulli
ad potentiam ; (( divinitas)) quantum ad essentiam.
(( Propter ~xcellentiam. » Contra angelus prmcellit hominelli.
ut in psalm. VIII, 7 : Minuisti eum paulo minus ab angeli."'.
- Dicendum, quod homo et angelus possunt triplieitn
eonsiderari. Aut per relationem ad finem, et sic sunt mquales :
erunt cnim homin~s sieut angeli in (,filo, sicut habetur
Ylatth., XXII. Aut quantum ad reparationem divinam, ~I
sie homo major est angelo, inquantum humana natur;1
assumpta est in unitatem personm divinm. Aut quantum ad
utramque naturam in se, et sie natura angeli nobilior est.
V cl dicendum, quod mundus aecipitur hic, secundum quod
est continentia visibilium tantum; et ita inter creatura"
mundi, quas homo excellit, non eomputatur angelus.
l( Ex perpetuitate namque creaturarum intelligitur con-
ditor mternus. » Quia eausa semper est nobilior causato:
unde si causatum est perpetuum, oportet quod causa primI"
sit mterna ; et sie de aliis.
« Perfectissima pulchritudo intelligitur Filius. ») Pulchri-
tudo eonsistit in duo bus, seilieet in splendore et partiunl
proportione. Veritas autem habet splendoris rationem et
mqualitas tenet loeum proportionis.
DIVISIO SECUNDlE PARTIS TEXTUS
« Nunc vero jam ad eam perveniamus disputationem, ubi
in mente humana... Trinitatis imaginem reperiarnus. » In
parte ista ostendit Trinitatem personarum et unitatem
essentifi per similitudinem imaginis : et dividitur in partes
tres : in prima ostendit substantiam imaginis, in secund,l
ostendit, seeundum quid attendatur imago, ibi : « ECCI,
enim mens mem.init sui, intelligit se, diligit se; » in tertia
ex similitudine imaginis ducit in Trinitatem personarum, ibi :
« Quapropter juxta istam considerationem... , credamus.
Patrem, et Filium, et Spiritum sanetum unum esse Deum.
«( Ecce enim mens meminit sui, intelligit se, diligit se. »
Hic inquirit secundum quod attendatur imago in mente :
et primo assignat imaginem secundum potentias; sccundo,
1. Parm. omittit; : « operationes suas qUal invisibiles, sunt )) et
habet : « opera. ))
DIST. III, QUlEST. II lU7
ecundum habitus, ibi : « Potest etiam ali o modo aliisque
ominibus distingui Trinitas in anima. ) Circa primum tria
adt. Primo partcs imaginis assignat : secundo ostendit in
~is similitudinem trium personarum, ibi.: « Hmc igitur tria
t~tissimum tracte~u~; )) terti~ .ostendit dis.si~1ilitudinem
·~tpum personarum, lbl : « Hme 19ltur trra potlssmlUm trac-
,enius; )) tertio ostendit dissimilitudinem, ibi : « Verumtamen
aveat ne hanc imaginem ab eadem Trinitate faetam ita
. comparet, ut omnino existimet similem. ))
(( Hmc igitur tria potissimum tractemus. )) Hic ostendit
n tribus potentiis assignatis similitudinem personarum;
t primo inducit probationem; secundo ponit dietorum
anifestationel1l, ibi : « Mens autem hic pro animo ipso
ccipitur ; )) tertio excludit objectionel1l, ibi : « Hic attenden-
um est diligenter. » In primo duo facit : primo ostendit
militudinem quoad personarum distinctionem et cssentièC
itatem; secundo quoad personarum ;equalitatel1l, ibi :
JEqualia etiam sunt non solum singula singulis, sed etiam
ngula ol1lnibus. )) Quam mqualitatem ostendit tali ratione.
umcumque se includunt invicem, sunt èCqualia. Sed qumlibet
ictarum potentiarum capit aliam, et qumlibet eapit omnes.
,ii:nrgo qumlibet est ;equalis alteri, et qumlibet est èCqualis
rhmnibus simul, sicut est de divinis personis. Minorem probat
i~ibi : « Totamque meam memoriam et intelligentiam et voiun-
i'>'tatem simul memini : )) et primo de memoria; secundo de
~ intelligentia, ibi : « Similiter cum hèCe tria intelligo, tota simul
intelligo; )) tertio de voluntate, ibi : « Voluntas etiam mea
totam intelligentiam totamque meam memoriam eapit. ))
Primum ostendit sic. Quidquid est prèCsens memoria~, illud
est in memoria. Sed ipsa tota memoria est sibi prfisens.
Ergo totalU se eapit. Item, quidquid int~lligo et volo, seio
me intelligere et velle, est in memoria. Ergo quidquid intel-
ligo et volo est iIi memoria. Ergo memoria eapit se totam
et intelleetum et voluntatem. Seeundo probat idem de intel-
ligentia, hoe modo. Omne quod est non 1 ignotum est in intel-
lectu. Sed quidquid' est· volitum, vel int~llectum, vel in
memoria existens, est non ignotum. Ergo omne hujusmodi
est in intellectu. Intelligentia ergo capit omnes tr~s. Tertio
ostendit idem de voluntate. Omn~ illud quo utor est in volun-
tate mea, quacumque operatione utor; quia voluntas est
universalis motor virium. Sed omni eo quod volo, vel intelligo,
vel memoror, utor. Ergo omne hujusmodi est in voluntat~
)ò
~ea, et sic voluntas capit omnes. Quo facto concludit simi-
htudinem, ibi : « Cum itaque invicem a singulis et omnia et
tota capiantur, mqualia sunt tota singula totis singulis. ))
« Mens autem hic pro anilUo ipso accipitur. )) Hic mani-
festat qUèCdam quèC dixerat : et primo quomodo accipiatur
1. Parm. : « non est.
"W&:;,
·~
108 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTlARUM
mens; secundo quomodo accipiatur memoria ibi : « Illud
etiam sciendum. »
cc Hic aUendendum est diligenter, ex quo sensu accipitm-
dum sit quod supra dixit. » Hic removet objectionem contra
illud quod dictum est, tres dictas potentias esse unam essen-
tiam : et primo ponit objectionem 1; secundo solution,em o
ibi : cc sed jam videndum est quomodo hffiC tria dicantur una
substantia. » Objectio autem sumitur ex duobus. Primo
ex hoc quod nulla proprietas est essentia ejus cujus est pro-
prietas. Sed potentiffi sunt proprietates naturales ipsius animffio
Ergo non sunt una essentia animffio Secunda ponitur ibi :
cc Et hffic tria etiam ad seipsa referuntur. » Et sumitur ex
hoc quod iStffi potentiffi dicuntur relative .ad invicem ; unde
et differunt ab invicem. Ergo mirum videtur quomodo omnin
possint esse una essentia.
cc Verumtamen caveat ne hanc imaginem ab eadem Trini-
tate factam ita ei comparet ut omnino existimet similem. »
Hic ostendit dissimilitudinem : et dividitur in duas, secundum
duas dissimilitudines. Secunda ibi : cc Rursus et imago, qua'
est homo habens illa tria, una persona est. »
cc Potest etiam alio modo aliisque nominibus distingui
Trinitas in anima. » Hic assignat imaginem secundum habitus:
et primo assignat partes imaginis; secundo probat simili-
tudinem, ibi : cc HffiC autem tria, cum sint distincta a se invi-
cem, dicuntur tamen esse unum; » tertio concludit suam
intentionem, ibi : cc Mens itaque rationalis considerans hffiC
tria et illam unam essentiam in qua ista sunt, extendit se
ad contemplationem Creatoris. » Ostendit autem similitu-
dinem quantum ad tria. Primo quantum. ad personarum
distinctionem in essentire unitate; secundo quantum ad
personarum processionem, ibi : cc Et est ipsa mens quasi
parens, et notitia ejus quasi proles ejus; » tertio quantum
ad requalitatem, ibi : cc Nec minor est proles parente. » Quam
ostendit dupliciter. Primo, quia quanta est mens, tanta se
intelligit et amat; secundo, quia hffic tria mutuo se inclu-
dunt, ibi : cc Sunt etiam singula in seipsis. »
QUJESTIO III
Ad intelligentiam hujus partis duo qureruntur : lo de sub-
jecto imaginis; 2 e de partibus imaginis enumeratis.
1. Parm. : cc objectum. »
i.;.;ç;,
DIST. III, QU1'EST. III 109
ARTICULUS PRIMUS
I
Ulrum lanlum mens sil subjeclum imaginis 1 •
1t,; Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod non tantum
}: roens sit subjectum imaginis. Augustinus enim ostendit,
"Jib. Il De Trin., cap. II, col. 985, t. VIII, imaginem Trini-
tatis in visu corporali secundum tria qUffi necessaria sunt ad
"visionem, scilicet res exterior et imago ejus in oculo, et intentio
.:videntis, qUffi ista duo conjungit. Visus autem corporeus
non pertinet ad mentem. Ergo, etc. o
. 2. Item, Damascenus, lib. III De fide orlhod., cap. XVIII,
01. 1071, t. I, assignat imaginem in libero arbitrio, quod
tiam non videtur esse de pertinentibus ad mentem.
3. Item, Augustinus, XIV De Trinilale, cap. VIlI 2 , col. 1044,
, VIII: cc Imago Trinitatis ibi qurerenda est in anima nostra,
_.uo nihil habet melius. » Hrec autem videtur esse ratio supe-
rior, secundum quam ffiternis contemplandis inhffiret. Ergo
videtur quod in ratione superiori sit imago.
4. Item, Dionysius, IV cap. De div. nom., § 22, col. 723,
I : cc Angelus est imago divina. » Ergo videtur quod non
tantum in mente nostra sit imago.
5. Contra, videtur quod in nulla creatura sit imago.
« Imago » enim, ut dicit Hilarius, De synod., § 13, col. 490,
3
t .. II, cc est rei ad rem cOffiquandam indiscreta et unita
5imimilitud o 4. » Sed nulla res creata corequat Creatorem.
Ergo in nulla creatura potest imago Creatoris inveniri.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod imago in hoc
differt a vestigio : quod vestigium est confusa similitudo
alicujus rei et imperfeeta; imago autem reprffisentat rwn
magis determinate secundum omnes suas 5 partes et disposi-
tiones partium, ex quibus etiam aliquid de interioribus
rei percipi potest. Et ideo in illis tantum creaturis dicitur
esse imago Dei qUffi propter sui nobilitatem ipsum perfec-
6
tius imitantur et reprffisentant; et ideo in angelo et homine
secundum id quod est in ipso nobilius. Alia autem, qure
1. I p. Summre theol., q. CXlll, art. 1 et 3.
2. Parm. erronee « cap. XVlll ».
3. Sic cod. ; Parm. : « discreta... unica. »
4. Migne: (( Imago est rei ad rem corequandre imaginata et indiscreta
:similitudo. »
5. Parm. omittit : cc suas. »
6. Parm. addit : « tantum dicitur imago divinitatis, et in homine. "

110 CO:VI:\IENTU:YI IN LlB. I SENTENTIARU:VI
plus et minus participant de Dei bonitate, magis accedunt
ad rationem imaginis.
Ad primum ergo dicendum, quod Augustinus in multis
ostendit similitudinem Trinitatis esse; sed in nullo esse per-
fectam similitudinem, sieut in potentiis mentis, ubi inve-
nitur distinctio consubstantialis et requalitas. Constat autem 1
il!a tria in visu dicta non esse consubstantialia, et ideo solum
in mente ponit imaginem.
Ad secundum dicendum, quod in libero arbitro non potest
esse perfecta similitudo, cum non inveniatur ibi aliqua dis-
tinetio potentiarum ; nee etiam est excel!entior pars anim::e,
cum sit tantum operativa, et pars 2 contemplativa nobilior
est parte operativa. Sed Damascenus assignat ibi imaginem,
large vocans imaginem quamcumque similitudinem. Imi-
tatur autem Deum liberum arbitrium, inquantum est primum
principium suorum operum non potens cogi.
Ad tertium dicendum, quod ratio superior inhreret ::eternis
contemplandis, inquantum sunt regula et norma agendorum,
prout scilicet ex divinis rationibus dirigimur in nostris op,,-
ribus. Unde ibi non est imago; sed in il!a parte qure reterna 3
secundum se contemplatur.
Ad quartum dicendum, quod imago Trinitatis potest attendi
tripliciter. Vel quant.llm ad expressam reprresentationem
divino rum attributo rum ; et sic, cum divime bonitates copio-
sius effulgeant in angelo quam in homine, angelus est expres-
sior imago Dei quam homo, unde etiam signaculum dicitur
Ezech., XXVIII, secundum expositionem Gregorii, lib. XXXII
Moralium, cap. xXIIi, § 47, col. 665, t. II. Vel quantum ad
distinctionem personarurn ; et sic expressior est similitudo in
homine quam in angelo, qui a in angelo sure potentice sunt
minus distinctic. Vel inquantum ipse Deus dt principium
rerum; et sic imago invenitur in homine et non in angelo,
inquantum unus homo est principium omnium hominum,
sicut Deus omnium rerum, et inquantum anima est in toto
(~orpore tota, sicut Deus in mundo. Sed quia ista repr::esen-
tatio est quantum ad exteriora, simpliciter concedendum
est quod angelus magis est ad imaginern, quam homo.
Ad quinturn 4 dicendum, quod imago invenitur in Filio
et in creatura differenter, ut dicit Augustinus, lib. De decem
1. AI. : " cnim. "
2. Parm. : « eonstat autcm quod. J)
3. Al. : « qUal est reterna. J)
4. Parm. : « ultimum. J)
DIST. III, QUiEST. IV
111
<ehordis, cap. VIII!, col. 82, t. V, sicut imago regis in filio et in
denario. Filius enim Dei est perfecta imago Patris, perfeete
repr::esentans ipsum : creatura autem, secundum quod deficit
a repr::esentatione, deficit a perfeeta ratione imaginis. Unde
etiam dicitur imago, et ad imaginem : quod de Filio non dici-
turo Et ideo non oportet, quod creatura simpliciter ad::e-
quet Creatorem : hoc enim tantum verum est de Filio, qui
est perfecta imago; sed sicut seeundum quid repr::esentat,
2
ut imperfeeta imago, ita etiam secundum quid adrequat •
QUlESTIO IV
Deinde qu::eritur departibus imaginis : et primo de prima
assignatione ; secundo de secunda.
Circa primum qureruntur quinque : lode partibus imaginis
0
quid unaqu::eque sit, et qualiter ab invicem differant ; 2 quo-
modo se habeant ad essentiam, utrum sint ipsa essentia
animre; 3 0 quomodo se habeant ad invicem, utrum scilicet
una ex alia oriatur ; 4 0 de ipsis per comparationem ad objec-
tum, scilicet respeetu cujus objecti attenditur in ipsis imago
Trinitatis ; 50 de ipsis per comparationem ad actllm, utrum
scilicet semper sint in suis actibus dieta? potenti::e.
ARTICULUS PRIMUS
Ulrum memoria perlineat ad imaginem
Ad primum sic proceditur. l. Videtur quod memoria
non pertineat ad imaginem. Sicut enim dicit Augustinus,
XII De Trinit., cap. I, col. 997, t VIII, quod in anima reperies
commune cum brutis, ad sensualitatem pertinet. Memoria
autem est communis nobis et brutis. Igitur cum imago non
sit in sensualitate, videtur quod memoria ad imaginem non
pertineat.
2. Item, omnis potentia apprehendens determinatam tem-
poris differentiam pertinet ad semitivam partem et non ad
3
intel!eetum, qui estuniversalium qure intel!eetus abstrahit
a quolibet tempore. Sed memoria concernit tempus pr<r-
teritum. Ergo non pertinet ad intel!eetivam partem in qua
est imago, sed ad sensitivam.
'4
~r 1. Parm. « cap. III. »
2. Parm. « corequat. »
3. Parm. « qure abstrahunt. »
 •
112 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUl\l
3. Item, XI 1vletaph. text. 36, dieitur 1 a Commentatore,
quia natura intelleetiva dividitur in intelleetum et voI unta-
tem; nec ullus unquam Philosophus in intellectiva parte
posuit memoriam; qui tamen potentias animce considerave-
runt. Ergo memoria non perLinet ad imaginem.
4. Item, videtur quod nee intellectiva 2 pertineat ad ima-
ginem. Secundum enim Dionysium, De céetest. hier., cap. IV,
§ 2, col. 179, t I., distinguuntur qllatuor gradus entium,
scilieet intelleetualia, raLionalia, sensibilia et simpliciter
existenLia. Homo alltem non eontinetur sllb intellectualibus,
seb sub rationaliblls. CUm igitur hic quceratur quid siI, imago,
secundum quod est in homine, videtur quod intelligenti a
ad imaginem non pertineat.
5. Item, potentice distinguuntur per aetus. Sed nosse et
intelligere non differunt nisi forte sicut ha bere in habit.u et
intueri in aet.u, secundum quce non diversificant.ur pot.enLire,
cum ej usdem pot.entice sit. habere habitum et elicere aetum.
Ergo intelligentia, cujus acLus assignatur intelligere, non est
alia pot.entia a memoria, cujus assignatur nosse.
6. Item, videtur quod nel' voluntas. Voluntas enim est
principium operativum. Sed imago qwerenda est in parte
suprema qme est speculativa. Ergo voluntas non pertinet
ad imaginem.
7. Item, Augustinus 3 , De spirito et anima, cap. x, col. 786,
t. VI : Ima-go est in pot.entia cognoscendi, similitudo in poten-
tia diligendi.' Sed voluntas non est potentia cognoscendi,
sed magis diligendi. Ergo non pertinet ad imaginem, sed ad
similitudinem.
8. Prceterea, illud quod imperat aliis et movet alia, est
prius eis. Sed volunt.as movet omnes potentias alias, ut diciL
Anselmus 4 , lib. De similitudinibus, C. II, col. 605, t. II. Ergo
est prior quam memoria et intelligentia, et ita non respon-
det ordini pcrsonarum ista assignatio, cum voluntas Spiri-
tui sancto approprietur.
SOLUTIO. - Respondeo diccndum, quod omnis proprictas
consequens essentiam animce secundum suam naturam, voca-
tur hic potentia animre, sive sit ad operandum, sive non.
1. An non potius XII 111etaph., text. 39, vel cap. VII grreco lat,.
ubi dieitur : « intellectio esse quiddam maximc delectabile, memoria
autem propter hanc, » nam XI 111etaph., nihil occurrit huc pertimns.
Nicolal.
2. Parm. : « intelligentia. »
3. Liber De spirito et anima Alchcro restitucndus est.
4. Libcr Se 8unilitudinibus ab Eadmero, S. Anselmi discipulo, fuit
compositus.
,
DIST. III, QUfEST. IV, ART. I 113
Cum igitur natura animce sit receptibilis inquantum habct
aliquid de possibilitate, eo quod omne habens esse ab alio l
est possibile in se, ut probat Avicenna, lib,De intellig., cap. IV,
et non sit impressa organo corporali, cum ha beat operatio-
nem absoluLam a corpore, scilicet intelligere; consequitur
ipsam quredam proprietas, ut impressa retineat. Un de dici-
tur, III De anima, text. 6, quod anima est locus specierum,
prreter quam non tota, sed intelleetus. Ista ergo virtus
retinendi dicitur hic potentia memori::e. U1terius, quia anima
est immunis a materia, et omnis talis n3tura est intellectua-
lis, consequitur ut id quod in ipsa tenetur ab ca intelligatur,
et ita posI, memoriam sequitur intelligentia.
Item, quia id quod intelligit.ur accipitur ut conveniens
intelligenti, ideo consequitur voluntas, tju::e tendit in ipsum
conveniens : nec potest ultra procedere; quia voluntas est
respeetu finis, cum ejus objectum siI, bonum, et rei perfectio
non extendatur ultra finem. Et secundum hoc sunI, tres poten-
ti::e distinct::e ab invicem, memoria, intelligentia et voluntas.
Ad primum ergo dicendum, quod memoria, secundum
quod hic sumitur, non est communis nobis et brutis, ut patel
ex auctoritate Philosophi inducta, quia sola intellectiva
anima in se ret.inet quod accipit, sed sensitiva in organo
corporali. .
Ad secundum dicendum, quod ::equivocat.ur nomen memo-
rire. Memoria enim, secundum quod hic accipitur, abstrahit
a qualibet differentia temporis, ut in littera dicitur, quia
est pr::esentium, pr::et.eritorum et futurorum; unde sumitur
hic pro memoria qu::e est potentia sensitiv::e partis, quce
habet organum in postrema parte capitis, et est thesaurus
intentionum sensibilium cum sensu, non a sensu acceptorum 2,
ut dicit Avicenna, Iib. De anima, part. IV, cap. IV.
Ad tertium dicendum, quod philosophi accipiebant poten-
tias illas tantum quce ordinantur ad aliquem actum. Proprie-
tas autem retentiva ipsius anim::e non habet aliquem actum ;
sed lo co actus habet hoc ipsum quod est tenere; et ideo de
memoria sic dicta non fecerunt. mentionem inter potentias
anim::e.
Ad quartum dieendum, quod, sicut dicit Dionysius, VII,
cap. De div in. nomin., § 3, col. 871, t. I, natura inferior seeun-
, dum supremum sui attingit infimum natur::e superioris;
et ideo natura anim::e in sui supremo attingit infimum natur::e
1. Parm. : « aliquo. »
2. Parm. : « acceptarum. »
 \
114 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
angelicre; et ideo aliquo modo participat intellectualitatem
in sui summo. Et quia secundum optimum sui assignatur
imago in anima, ideo potius assignatur secundum intelli-
gentiam, quam secundum rationem ; ratio enim nihil aliud
est nisi natura intellectualis obumbrata : unde inquirendo
cognoscit et sub continuo tempore quod intellectui statim
et piena luce offertur 1 ; et ideo dicitur esse intellectus prin-.
cipiorum primorum, qWB statim cognitioni se offerunt.
Ad quintum dicendum, quod intelligere et nosse differunt :
nosse enim est notitiam rei apud se tenere; intelligere autem
dicit intueri. Quamvis autem cujuslibet potentire sit tenere
suum habitum et objectum ; hoc tamen non est earum, nisi
inquantum est in eis virtus memorire, qure immediate sequitur
essentiam naturre, sicut virtus prioris semper est in posteriori.
Ad sextum dicendum, quod voluntatis objectum est bonum.
Bonum autem habet rationem finis. Finis autem est et con-
templationis et actionis. Et ideo voluntas non tantum se
habet ad partem activam, sed etiam ad contemplativam :
inde pertinet ad supremam partem animre.
Ad septimum dicendum, quod Augustinus 2 vocat large
potentiam cognoscendi, sive qure ordinatur ad cognitionem,
sicut memoria, siveqmc cognoscit, sicut intelligentia, sive
qure cognitionem consequitur, sicut voluntas. Potentiam
autem diligendi nominat habitus gratuitos, qui bus Deum
meritorie diligimus ; et ideo dicitur quod homo per peccatum
amittens Dei similitudinem abiit in regionem dissimilitu-
dinis, se'd non amisit imaginem.
Ad octavum dicendum, quod, sicut in artibus est quod illa
qu:e considerat finem, imperat et movet artes. considerantes
ea qure sunt ad finem, sicut medicus imperat pigmentario,
ut supra dictum est, ita etiam est in potentiis animre. Volun-
tas enim, quia considerat finem, movet alias omnes poten-
tias quce ordinantur ad finem et impera L eis actus suos. Unde
quamvis prior sit movendo, non tamen sequitur quod sit
prior in esse; sicut etiam finis est ultimus in esse, et tamen
movet efficientem.
1. Parm. : « confertur. »
2. Restituendus « Alcherus.
~:,
..~
DISTINCTIO III, QUJEST. IV, ART. II Il;)
ARTICULUS II
Uirum poieniire animre sini esseniia ejus
Ad secundum sic proceditur. 1. Videlur quod essentia
animre sit sure potentire. Primo per hoc quod dicitur in littera :
« Ista tria sunt : una mens, una vita, una essentia. ))
2. Item, idem est principium essendi et operandi. Sed
anima est principium essendi, cum sit forma substantialis
corporis. Ergo per seipsam est principium operationllm.
Non oportet ergo esse potentias medias.
3. Item, forma substantialis nobilior est quam accidenlalis.
Sed forma accidentalis facit operationes suas sine aliqlla
virtute media. Ergo et forma substantialis ; et sic idem quod
prius.
4. Prreterea, materia prima est sua potentia. Sed SiCllt
materiam potentia passiva consequitur, ita formam poten-
tia activa 1. Ergo etiam forma essentialis est sua potenti a
activa ; et sic idem quod prius, .
5. Prreterea, omne illud quod non est de essentia rei est
accidens. Sed sensus et ratio, quce sunt potentire quredam, non
sunt accidentia, cum sint principia differentiarum substan-
tialium. Ergo sunt de essentia ipsius animre.
Contra, sicut se habet posse ad esse, ita se habet potenti a
ad essentiam. Sed in solo Deo verum est dicere quod suum
esse sit suum posse. Ergo in nullo alio sua essentia esI, sua
potentia : et ita nec in anima.
Prceterea, omne agens quod agit per essentiam suam est
agens primum, ut dicit Avicenna, lib. De inieliigent., cap. I,
Cujus ratio est, quia omne secundum agens agit inquantum
participat aliquid ; et ita agit per aliquid additum essenti~e.
Sed anima non est agens primum. Ergo non est agens per
suam essenliam, sed per suam potentiam. Ergo sua potenti a
non est sua essentia.
Pra)terea, cum perfectio ét perfectibile 2 sint proportio-
nata, oportet quad perfectibilia diversarum proportionum
recipiant diversas perfectiones. Organa autem corporis
animati diversa sunt diversarum proportionum in mixlione.
Ergo diversimode perfieientur 3 ab anima. Non autem quan-
1. Parm. : « sicut in materia est potentia passiva, ita in forma
potcntia activa. »
2. Parm. : « perfectibilia. »
3. Parm. : « perficiuntur. ))
116 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIAR.UlH
tum ad esse, quia anima, CUm sit forma substantialis, daL
unum esse toti corpori. Ergo oportet quod diversimode
perficiantur quantum ad perfectiones consequentes esse,
secundum quas habent diversas operationes. Has autem
perfectiones, qU<e sunt principia operationum anim<e, voca-
mus potentias. Ergo oporLet potentias anim<e diversas esse
ab essentia, utpote emanantes ab ipsa.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod efIectus proprius
et immediatus oportet quod proportionetur su<e caus<e ; unde
oportet quod in omnibus illis, in quibus principium opera-
tionis proximum est de genere substanti<e, quod operatio
sua sit substantia; et hoc solum in Deo est : et ideo ipse
solus est qui non agit per potentiam mediam difIerentem a
sua substantia.. In omnibus autem aliis operatio est accidens :
et ideo oportet quod proximum principium operationis sit
accidens, sicut videmus in corporibus quod forma substan-
tialis ignis nullam operationem habet, nisi mediantibus
qualitatibus activis et passivis, qu<e sunt quasi virtutes et
potential ipsius. Similiter dico, quod ab anima, cum sit
substantia, nulla operatio egreditur, nisi mediante potentia :
nec etiam a potentia perfeeta operatio, nisi mediante habitu.
H<e autem potenti<e fluunt ab essenti a ipsius anim<e, qu<e- --
dam ut perfectiones partium corporis, quarum operatio fiV
mediante corpore, ut sensus, imaginatio et hujusmodi; et
qu<edam, ut existentes in ipsa anima, quarum operatio
non indiget corpore, ut intellectus, voluntas et alia hujusmodi ;
et ideo dico, quod sunt accidentia ; non quod sint communia
accidentia, qU<e non fluunt ex prineipiis speciei, sed conse-
quuntur principia individui; sed sicut propria accidentia,
qUal consequuntur speciem, originata ex principiis ipsius :
simul tamen sunt de integritate ipsius animal, inquantum
est totum potentiale, habens quamdam perfectionem poten-
ti<e, qUal conficitur ex diversis viribus.
Ad primum ergo dicendum, quod eum dicitur : Tres poten-
ti<e sunt una mens, non est pr~dicatio essentialis, sed totius
potestavi de suis partibus. Unde de potentiis imaginis pro-
pinquius et prius pr<edicatur mens : quia mentis, inquantum
hujusmodi, sunt ist<e potenti<e in quibus consistit integritas
imaginis ; et minus proprie vita, qme tamen includit poten-
tias in generali, qu<e sunt principium operum vit<e, et adhuc
minus proprie dicuntur una essenti a , in qua, secundum id
quod est essentia, non includuntur potential, nisi sicut in
l. Parm. : « efficitur. ))
t 1. Parm. : « ve! ordo. »
DISTINCTIO III, QUlEST. IV, ART. II 117
()ngme, eo quod ab essentia oriuntur potenti<e, in quibus
attenditur imago. Totum enim potentiale, quasi medium est
inter integrale et universale. Universale enim adest cuilibet
parti subjectiv<e secundum esse et perfectam virtutem, et
ideo proprie pr<edicatur de parte sua. Sed totum integrale
non adest cuilibet parti, neque secundum esse, neque secun-
dum virtutem. Non enim totum esse domus est in pariete,
neque tota virtus ; et ideo nullo modo pr<edicatur de parte.
Totum autem potentiale adest cuilibet parti secundum se.
et secundum aliquid virtutis, sed non secundum perfectam ;
immo secundum perfectam virtutem adest tantum suprem<e
potenti<e ; et ideo pr<edicatur quidem, sed non adeo proprie
sicut totum universale.
Ad secundum dicendum, quod essentia ipsius anim<e
est etiam principium operandi, sed mediante virtute. Princi-
pium autem essendi est immediate, quia esse non est accidens.
Ad tertium dicendum, quod forma accidentalis est virtus
alterius, per quam producitur operatio, qui est efIectus
proportionatus sibi, sicut caus<e proxim<e; forma autem
substantialis non est hoc modo proportionata operationi,
ut dictum est.
Ad quartum dicendum, quod si per potentiam passivam
intelligatur relatio 1 materi<e ad formam, tunc materia non
est sua potentia, quia essentia materi<e non est relatio. Si
autem intelligatur potentia, secundum quod est principium in
genere substanti<e, secundum quod potentia et actus sunt
principia in quolibet genere, ut dicitur in XII Metaph.,
text. 26, sic dico, quod materia est ipsa sua potentia. Et hoc
modo se habet materia prima, qu<e est primum recipiens, ad
potentiam passivam, sicut se habet Deus, qui est primum
agens, ad potentiam activam. Et ideo materia est sua poLen-
tia passiva, sicut et Deus sua potentia activa. Omnia autem
"media habent utramque potentiam participative, et potentia
materi<e non est ad aliquam operationem, sed ad recipiendum
tantum.
Ad quintum dicendum, quod sonsus, secundum quod est
namen potenti<e, non est principium hujus differenti<e qUal
est sensibile; sed secundum quod nominat natura m sensi-
tivam : et ita est de aliis.

118 COMMENTUlII IN LIB. I SENTENTIARléM
ARTICULUS III
Uirum una poieniia oriaiur ex alia i
Ad tertiuIll sic proceditur. 1. Videtur quod una 'potentia
non oriatur ex alia. Qu<:ccumque enim simul sunt, unum
ex altero non oritur. Sed omnes potenti;:e simul sunt in anima
ex creatione. Ergo una non oritur ex alia.
2. Pr;:eterea, omne accidens causatur ex suo subjeeto.
Sed una potentia non est subjeetum alterius, quia accidens
non est subjeetum aecidentis. Ergo una potentia non oritur
ex alia.
Contra, potenti:r determinantur secundum aetus. Sed
actus unius potenti<B sequitur naturaliter ad actum alterius
potentiiB, et originatur ex ipsa; sicut intel!igere sequitur
ad hoc quod est tenere noLitiam. Ergo ita est etiam in polentiis.
Si dicas, quod ordo est in actibus ratione objectorum, et
non ratione potentiarum, in idem redibit : quia objeeta
sunt perfectiones potentiarum, et formre ipsarum. Perfectio
autem proportionatur perfeeLibili; et sic idem quod prius.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod omnis numero-
sitas, qure descendit naturaliter ab aliquo uno, oportet quod
descendat secundum ordinem, quia ab uno non exit nisi
unum ; et ideo CUm mult<:c potentire egrediantur ab essenti;,
animiB, dicimus , quod in potentìis animre est ordo natllralis ;
et cum omnes fluant ab essentia, una tamen fluit mediante
alia; et inde est, quod posLerior potentia supponit in defi-
nitione slli priorem, et actus posterioris dependet a priori.
Si enim definiamus inte!lectum, definietur per SUUm actllm,
qui est inte!ligere, et in definitione aetus ejus cadet actus prio-
ris potentiffi, et ipsa potentia. O,portet enim quod in defini-
tione hujus actus qui est inte!ligere, cadat phantasma, quod.
est objectum ejus, ut in III De anima, text. 39, dicitur, quod
per actum imaginationis repr:rsentatur inte!lectui; et hoc
etiam videmus in accidentibus corporum, quod omnia alia
accidentia elementorum flllunt ab essentia, mediantibus pri-
mis qualitatibus.
Ad primum ergo dicendum, quod quamvis sint simul tem-
pore, nihilominus tamen una naturaliter prior est altera.
Ad secundum dicendum, quod aeeidens ex seipso non habet
virtutem producendi aliud accidens ; sed a substantia potest
L I p. Summec theolog., q. LXXVII, art. 7.
DISTINCTIO III, QUlEST. IV, ART. IV 119
unum accidens procedere mediante alio, secundum quod
-illud prffisupponitur in subjecto ; et ita etiam accidens non
potest esse per se subjeclum aceidentis, sed subjectum
mediante uno accidente subjieitur alteri; propter quod
.dicitur superficies esse subjectum coloris.
ARTICULUS IV
Virum imago atiendaiur in poteniiis
raiionalibus respeetu quorumlibei objeetorum l
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quod imago atten-
datur in istis potentiis respectu quorumlibet objectorum.
. Potentia enim ex natura potenti;:e se habet similiter ad omnia
sua objecta. Sed per habitus diversos restringitur ad hrec
vel ad illa. Cum igitur assignatio prim:r imaginis sit secun-
dum potentias (a), non secllndum habitus, videtur quod sit
respeclu quorumlibet objectorum.
2. Prreterea, Augustinus, lib. XII De Trinit., eap. IV,
col. 1000, t. VIII : « Cum in natura mentis human:r qure-
rimus Trinitatem, in tota qUffirimus, non separantes actio-
nem temporalium 2 a contemplatione reternorum. » o.mnia
autem objecta vel sunt ;:eterna, vel temporalia. Ergo respectu
quorumlibet objectorum attenditur imago.
Contra, ad rationem imaginis exigitur ;:equalitas. Sed non
in omnibus objectis invenitur requalitas imaginis 3 ; non
enim quantumcumque cognosco aliquid, tantum volo illudo
Ergo videturquod non respectu omnium attendatur imago.
Prffiterea, secundum istam assignationem imaginis, intel-
ligentia sequitur memoriam. Sed in illis qme per acquisi-
tionem cognoscimus, ex intelligentia sequitur memoria. Ergo
videtur quod ista assignatio imaginis non attenditur respectu
quorumlibet objectorum.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, sicut dictum est,
imago dicit expressam reprresentationem. Expressa autem
L I p. Summre theol., q. XCIII, art. 8.
:l. Migne : « actionem rationalem in temporalibus a contempla-
tione, » etc.
3. Parm. omittit : « imaginis. »
(a) In Summa theologiec, q. CXIII, art. 7, S. Thomas dicit : « primo
et prineipaliter attenditur imago Trinitatis in mente secundum actus... ;
secundario et quasi ex consequenti potest attendi secundum potentias. »
Nihilominus prima assignatio, non ea qure primo et principaliter
attenditur, est in anima secundum potentias. Prima etenirIl non
necessario principaliter et primo attenditur.
 120 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
reprcesentatio est in ipsis potentiis propter quinque. Quorum
duo se tenent ex parte ipsius animce, scilicet consubstantia-
litas et distinctio potentiarum, et ideo se habent indiffe-
renter respectu quorumlibet objcctorum; alia vero tria,
scilicet cequalitas, et ordo, et actualis imitatio respieiunt
objecta, unde se habent diversimode respectu diversorum
objectorum. Potest autem attendi in potentiis animce duplex
cequalitas, scilicet potentice ad potentiam, et potentice ad
objectum. Et hcec secunda requalitas salvatur hic diversi-
mode respectu diversorum objectorum. In illis enim quce
per habitum acquisitum discuntur, non scrvatur ordo, ut
dictum est supra, quia intelligendi actus prcecedit actum
memorandi ; et ideo 1 non est ibi actualis reprcesentatio ipsius.
Trinitatis, secundum quod intcndit illis objectis quce non
exprimunt Trinitatem. Servatur autem ibi cequalitas qua~­
dam, scilicet potentice ad potentiam : quia quceeumque
comprehenduntur una potentia, comprehenduntur alia :
non quod quidquid intelligimus, simpliciter velimus; sed
aliquo modo in voluntate sunt, inquantum volumus nos ea
intellig'ere : sed non servatur cequalitas potentice ad objectum :
quia res corporales sunt in anima nobiliori modo quam in
seipsis, cum anima sit nobilior eis, ut dicit Augustinus2.
Si autem considerentur istce potentice respectu hujus objecti
quod est anima, sic salvatur ordo, cum ipsa anima naturali-
ter sit sibi prcesens ; unde ex notitia procedit intelligere, et
non e converso. Servatur etiam cequalitas potenti ce ad poten-
tiam simpliciter : quia quantum se intelligit, tantum se vult
et diligit : non sicut in aliis, quod velit se tantum intelligere,
sed simpliciter. Servatur etiam ibi cequalitas potentice ad
objcctum. Servatur etiam ibi actualis imitatio ipsius Trini-
tatis, inquantum scilicet ipsa anima est imago expresse
ducens in Deum. Si autem considerentur respectu hujus
objecti quod est Deus, tunc servatur ibi actualis imitatio.
Maxime autem servatur ordo, quia ex memoria procedit
intelligentia, eo quod ipse est per essentiam in anima, et
tenetur ab ipsa non per acquisitionem. Servatur etiam 'ibi
cequalitas potentice ad potentiam simpliciter, sed non poten-
tice ad objectum : quia Deus est altior quam sit anima. Unde
dico, quod imago quodammodo attenditur respectu quorum-
libet objectorum; verius autem respectu suiipsius, et vcris-
1. AI. : « et iterum. »
2. Vidc X De Trinitate, c. VI, col. 978, t. VIII, ct De duabus ani-
mabus contra Manichreos, c. II, col. 95, t. VIII.
,h~,
~i
DISTINCTIO III, QUlEST. IV, ART. V 121
-sime respectu hujus objecti, quod est Deus; nisi tantum
.quod deest cequalitas potentire ad objeetum, quce etiam non
multum facit ad imaginem.
Ad primum ergo dicendum, quod quamvis ista assignatio
:imaginis attendatur secundum potentias absolute, nihilomi-
nus tamen prcecipue attenditur secundum id quod est altis-
'simum in eis; et hoc est respectu eorum objeetorum quce
per sui essentiam sunt in anima.
Ad secundum dicendum, quod Augustinus vult, quod res-
pectu quorumlibet objectorum sit aliquo modo imago : sed
prcecipue respectu hujus objecti quod est Deus et quod est
.anima : ipse enim in multis inquirit similitudincm Trinitatis,
ut ad perfectam imaginem deveniat.
Ad aliud patet responsio per ea qme dieta sunto
ARTICULUS V
Ulrum polenli;e ralionales sini semper
in aclu respeclu objeclorum, in quibus altendilur imago!
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur quod istce potentice
~non semper sint in suis actibus respeetu horum objectorum,
in quibus prrecipue atì.enditur imago. Dicit enim Philoso-
phus, II De anima, text. 17, quod una potentia cxistente
in actu, altera abstrahitur ab actu suo. Sed istce tres sunt
diversce potentice. Ergo impossibile est quod qurelibet semper
sit in suo actu respectu cujuslibet objeeti.
2. Hem, Philosophus, IV Melaph., text. 12, dicit quod
non contingit multa simul intelligere. Sed anima quandoque
intelligit qucedam alia a se. Ergo tunc non intelligit simul
seipsam 2.
3. Item, ad hoc quod anima intclligat vel videat, secun-
dum Augustinum, XI De Trin., cap. II, col. 985, t. VIII,
requiritur intenti o cognoscentis, per quam species cognos-
cibilis in rem deducatur. Sed quandocumque anima intel-
ligit, ex intentione intelligit 3 se intelligere. Cum igitur non
percipiamus nos intelligere scmper animam et Deum, vide-
'iur quod intelleetus noster non semper sit in aetu, respcetu
horum objectorum.
Contra, Philosophus dicit, III De anima, tcxt. 20, quod
1. I p. Summ:e theol., q. XCIII, art. 7.
2. Parm. addit : « et Deum. »
3. Sic cod. ; Parm. : « quandoquc anima intclligit ex intentione se
"W1telligcrc. »
~
122 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
intellectus agens semper intelligit. Maxime autem hoc vide-
tur respectu eorum qme semper sibi sunt pnesentia, sicut
anima et Deus. Ergo videtur quod intellectus, horum respectu,
semper sit in actu.
Prreterea, dicit Augustinus, X De Trinil., cap. XI, § 18,
col. 983, t. VIII, quod quidquid est in memoria mea,ilIud
memini. Sed anima et Deus semper est pr<Bsens memoria~.
Ergo memoria semper est in aetu eorum et similiter est in
aliis.
SOLUTIO. -- Hespondeo dicendum, quod, secundum Augus-
tinum, De Iltil. credendi, cap. XI, difIerunL cogitare, discer-
nere et intelligere. Discernere est cognoscere rem per dif-
ferentiam sui ab aliis. Cogitare autem est considerare
rem secundum partes et proprietates suas : unde dicitur
quasi coagitare. Intelligere autem dicit nihil aliud quam
simplicem intuitum intellectus in id quod sibi est prresens
intelligibile. Dico ergo, quod anima non semper cogitaI, et
discernit de Deo, nec de se, quia sic quilibet scireI, naturaIit,'f
\ totam naturam anim<B sure, ad quod vix magno studio per-
venitur : ad talem enim cognitionem non sufficit prresentia
rei quolibet modo; sed oportet ut sit ibi in ratione objeeti,
et exigitur intentio cognoscentis. Sed secundum quod intelli-
gere nihil aliud dicit quam intuitum, qui nihil aliud est quam
prresentia intelligibilis ad intellectum quocumque modo, sic
anima semper intelligit se cL Deum 1, et consequitur quidam
amor indeterminatus. Alio tamen modo, secundum philo-
sophos, intelligitur quod anima semper se intelligit, eo quod
omne quod intelligitur, non intelligitur nisi illustratum lumine
intelleetus agentis, et receptum in inLellectu possibili. linde
sicut in omni colore videtur lumen corporale, ita in omni
intelligibili videtur lumen inLelleeLus agentis; non tamen
in ratione objecti sed in raLione medii cognoscendi.
Ad primum ergo dicendum, quod hoc est intelligendum
quando potentire operantur circa diversa objeeta : tunc enim
una impedit aliam in actu suo, ve! ex toto retrahit. Sed quando
ordinantur ad idem objectum, Lune Una juvat aliam; sicut
iIIud quod videmus, facilius imaginatur.
Ad secundum dicendum, quod Philosophus loquitur de
intelligere, secundum quod est operatio intellectus completa
distinguentis vel cogitantis, et non secundum quod hic
sumitur intelligere.
Ad Lertium dicendum similiter, quod intentio intelligentis
non requiritur ad tale intelligere, sicut dictum est.
1. Parm. : {( indeterminate. ))
DISTINCTIO III, QUlEST. V 123
QUJESTIO V
Utrum h<E partes imaginis, mens.
notitia et amor difterant ab aliis parti bus
Deinde qU<Britur de alia assignatione imaginis scilicet mente,
notitia et amore.
Et 1. Videtur quod ista non difIert a pncdicta, sicutl
·dicitur quod ista assignatur secundum habiLus, illa seeundum
potentìas : imago enim attenditur in anima, pnccipue respectu
hujus objecti quod est anima et hujus objecti quoél est Deus.
'Sed anima non cognosciL seipsam tali modo cognitionis, de
·quo hic loquimur, mediante habitu, sed per suam essentiam.
Ergo non videtur quod secundum aliquos habitus assignetur
imago.
2. Prreterea, nullus habitus est consubstantialis, cum omnis
habitus sit accidens. Sed notitia et amor sunt consubstan-
,l. tiales ipsi menti, ut hic dicitur. Ergo non sunt habitus.
3. Item, mens superius fuit accepta non pro habitu, sed
pro potentiarum subjecLo. Cum igitur eodem modo notifi-
·cetur hic, sicut supra, a magistro, scilicet pro eo quod in
anima est excellentius, videtur quod non sit habitus : et ita
hrec assignatio non est secundum habitus.
4. Prreterea, constat quod habitus non operatur sed est
principium operandi. Cum igitur hic dicat, quod mens novit
se et amat se, videtur quod non sumatur pro habitu.
5. Contra, cuilibet potentire respondet suus habitus. Si
igitur mens non sit habitus, sed ipsa essentia animre, secun-
dum quod hic sumitur, erunt quatuor partes imaginis, sci-
licet mens et tres habitus trium potentiarum ; et ita non reprre-
sentabunt TrinitaLem.
SOLl:TIO. - Hespondco dicendum, quod mens multipli-
citer di(~itur seeundum quosdam. Quandoque enim dieitur ipsa
natura intelleetiva, sieut Dionysius, IV De div in. nomin.,
eol. G94, t. I. vocat angelos divinas mentes. Quandoque
dicitur ipse intelleetus examinans res, secundum quod mem
dieitur a metior metiris, et j uxta hoc etiam supra sumitur,
quod mens est superior pars animre. Quandoque diciLur
pro memoria a reminiscendo dicta ; et ita dieunt quod sumitur
hic. : unde dic.unt quod mens hic sumitur pro habitu memo-
ri::e, et notitìa pro habitu intelligentire, cL amor pro habitu
1. Parm. : « si. ))
 -,
124 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
voluntatis. Sed quia ista opmio non procedit secundum
Magistri opinionem t, et nimis extorta est; ideo aliter dicen-
dum est, quod mens sumitur hic, sicut et supra, pro ipsa
superiori parte animre, qure est subjectum prredictre imagi-
nis, et notitia est habitus memorire, et amor habitus volun-
tatis; et ita hrec assignatio sUmitur secundum essentiam et
habitus consubstantiales ; prredieta autem secundum poten-
tias. Unde in ista non est tanta conformitas sicut in prredicta,
nec ita propria assignatio : propter quod etiam ultimo ponitur.
Ad primum ergo dicendum, quod ad esse habitus intellec-
tivi duo eoncurrunt : seilieet species intelligibilis, et lumen
intellectus agentis, quod facit eam intelligibilem in actu :
unde si aliqua species esset qure in se haberet lumen, illud
haberet rationem habitus, quantum pertinet ad hoc quod
esset principium actus. Ua dico, quod quando ab anima
eognoscitur aliquid quod est in ipsa non per sui simÌlitu-
dinem, sed per suam essentiam, ipsa essentia rei cognitre
est loco habitus. Unde dieo, quod ipsa essentia animre,
prout est mota a seipsa, habet rationem habitus. Et sumitur
hic notitia materialiter pro re nota; et similiter est dicen-
dum de amore.
Unde etiam patet solutio ad secundum : quia habitus isti
erunt eonsubstantiales, cum sint in ipsa substantia animre 2
nec sunt ibi alii habitus. Si autem dieeremus, quod per
notitiam et amorem significantur actus et non habitus, pIa-
nius esset; et tunc dicerentur eonsubstantiales, sicut et de
potentiis supra dictum est.
Tertium et quartum concedimus.
Ad quintum dicendum, quod habitus est principium elici-
tum3 operationis. Unde, quia memoria non habet per se
actum qui sit simpliciter operatio, non respondet sibi aliquis
habitus, sed eodem habitu, scilicet 4 notitia, memoria et intel-
ligentia reducuntur in unam operationem.
DIVISIO SECUNDJE PARTIS TEXTUS
« In ipsa etiam mente, antequam sit parliceps Dei, ejus
imago reperitur ; etsi enim amissa Dei participatione, deformis
siI" imago tamen Dei permanet. )) Contra : psal. LXXII, 20 :
1. Parm. « intentionem. »
2. AI. : « cum ipsa sint substantia animre. »
3. Parm. : « elicitivum. »
4. Parm. omittit : « scilicet. »
DISTINCTIO III, QUlEST. V 125
Domine, in civilale lua imaginem ipsorum ad nihilum rediges.
_ Dicendum, quod sicut dicit Glossa l super illud psalm. IV :
Signalum esi super nos lumen vullus lui, Domine, triplex
est imago Dei in homine : scilicet creationis, qure est ratio,
inquantum appropinquat ad imitationem divinre intellec-
tualitatis ; et dicitu l' imago per modum quo truncus in \ cor-
poralibus potest dici imago. Item alia est imago similitudinis
qure consistit in distinctione potentiarum reprresentantium
Trinitatem personarum; et hrec assimilatur imagini in cor-
poralibus, secundum quod distincta est per limitationes 2
partium. Item est imago recreationis, qmc consistit in habi-
. tibus gratuitis, et aetu imitatur Deum; et hrec assimilatur
imagini in eorporalibus quantum ad colores, ~t alia qme
imaginem decorant : et sic dicta imago non reInanet posI,
peccata, sed aliis duo bus modis.
« Eo enim ipso imago Dei est mens quo capax ejus esl
ejusque particeps esse potest. )) Videtur falsum. Omne enim
quod capiI, aliquid, est majus vel requale sibi, sicut Augustinus
De Trinil., arguit de potentiis mutuo sese capientibus. Ergo
videtur quod mens nostra non possit capere Deum. Si
dicas quod dicitur capere, inquantum Deus est in anima, cum
ipse sit in qualibet creatura per essentiam, prresentiam et
potentiam, videtur etiam quod creaturre insensibiles capi anI,
Deum.
Ad quod dicendum, quod mens nostra dicitur capere
Deum sicut .perfectibile suam perfectionem. Objectum enim
operationis aliquo modo est perfectio operantis. Mens autem
nostra habet operationem circa Deum per cognitionem. et
amorem quam non habent creaturre irrationales. Et ideo
\ capitur a mente sicut a perfectibili, non tamen sicut aperfec-
tibili proportionato ; et ideo non comprehenditur, sed attin-
gitur ; unde non sequitur quod adrequetur.
« Memoria 3 vero dicitur ad aliquid )) non secundum esse,
sed secundum dici.
« Ea vero tria sunt qure ad se invicem referuntur. )) Videtur
falsum, eo quod memoria non dicitur ad voluntatem.
Dicendum, quod quamvis non dicatur ad eam sub nomine
voluntatis, tamen refertur ad eam inquantum voluntas est
memorabilis. Vel dicendum, quod referuntur ad invicem
'secundum relationem originis, inquantum una habet natu-
ralem ordinem ad aliam, ut dictum est supra.
« Totamque meam memoriam, et intelligentiam et voiUn-
tatem simul memini. )) Videtur male dicere : quia totum dicitur
1. Non sic omnino in Glossa 9rd. Strabi, apud Migne, sed tantum-
modo :. « Imago creationis, ratIO; recreationis, grati a ; similitudinis,
tota Trinitas. »
2. Parro. : « rationes; » in cod. Mazarin. anno 1304 : « lineationes. )'
3. In Parro. novus paragraphus hic non indicitur,
~.
 1:?6 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
respectu partium : potentia autem I anim::e non habet partes,
cumsit simplex 2 •
Dicendum quod est duplex quantitas : scilicet molis vel
dimensiva, et hujusmodi totalitas attenditur respeetu partium
in quas dividitur. Est etiam qu::edam quantitas virtutis, cujus
totalitas attenditur respectu objectorum; et talis est tota-
)
litas in potentiis anim::e.
Item videtur quod una non sit ::equalis in omnibus : quia
I
omne totum est majus sua parte.
Dicendum quod hoc verum est de totalitate quantitatis
dimensiv::e vel numeralis 3 , qu::e ejusdem rationis sunt, et
non de totalitate quantitatis virtualis ; potest enim contin-
gere quod una virtus'potest in tot objeeta in quot ali::e plures,
quarum qu::elibet in omnia iIIa objecta potest; tamen una
earum non tot modis potest in iIIa objecta, sicut alia.
1. Al. : ({ enim. »
2. Parm. : ({ potentilll... non habent partes, cum sint sirnplices. »
~3. Parrn. : ({ numerabilis. »
.. ,...
~
. ':_
DISTINCTIO IV
Hic qua:ritur uirum concedendum sii quod Deus se genuerif
Hic oritur qu::estio satis necessaria. Constat et irrefraga-
biliter verum est quod Deus Pater genuit Filium. Ideo qu::eritur
utrum concedendum sit quod Deus genuit Deum .. Si enim
Detls genuit Deum, videtur qUl)d aut se Deum, aut alium
genuerit. Si vero alium Deum genuit, non est tantum unus
Deus. Si autem seipsum Deum genuit, aliqua l'es seipsam
genuit. At quod respondentes dicimus, sane et catholice concedi,
quod unus unum genuit, et quod Deus Deum genuit, quia Deus
Pater Deum Filium genuit. In symbolo quoque scriptum est :
« Lumen de lumine, Deum verum de Deo vero. » Quod vero
additur : ergo genuit se Deum, vel alium Deum, neutrum
concedendum esse dicimus. Quod alium Deum non genuit,
manifestum est, quia unus tantum Deus est; quod autem
seipsum non genuit, ostendit Augustinus in lib. I De Trinit.,
c. I, col. 820, t. VIII, dicens : ({ Qui putanP ejus potenti<e
esse Deum ut seipsum ipse genuerit, eo plus errant, quod
non solum Deus ita non est, sed nec spiritualis neque corpo-
creatura. Nulla enim l'es est qu::e seipsam gignat ut sit. »
ideo non est credendum vel dicendum, quod Deus genuit se.
Alia qua:stio de eodem
Sed adhuc opponunt garruli ratiocinatores, dicentes : Sì
Deus Pater genuit Deum, aut genuit Deum qui est Deus Pater,
a\It Deum qui non est Deus Pater. Si genuit Deum qui non
est Deus Pater, ergo Deus est qui non est Deus Pater : non
ergo tantum unus Deus est. Si vero genuit Deum qui est Deus
Pater, ergo genuit seipsum. Ad quod respondemus determi-
nantes illam propositionem, qua sic proponunt : Si Deus
. Pater genuit Deum, aut Deum qui est Deus Pater, aut Deum
qui non est Deus Pater ; hoc enim sane et prave intelligi potest :
et ideo respondendum est ita : Deus Pater genuit Deum qui
est ipse Pater : hoc dicimus esse falsum, et concedimus alteram,
scilicet, genuit Deum qui non est Pater. Nec tamen genuit
alterum Deum, nec ille qui genitus est, alius Deus est qua m
Pater, sed unus Deus cum Patre. Si vero additur : Genuit
Deum qui non est Deus Pater, hoc distinguimus : quia dupli-
citer potest intelligi : Genuit Deum, qui non est Deus Pater,
1. Migne : ({ qui putat... errat, » etc.
,
; , ~,. ,- 0":_
/Y,,;.
,:<;
128 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
scilicet Deum Filium, qui Filius non est Pater, qui Deus est,
hic sensus verus est. Si vero intelligatur sic : Genuit .Deum
qui non est Deus Pater, id est qui non est Deus qui est Pater,
hic sensus falsus est. Unus enim et idem Deus est Pater, et
Filius, et Spiritus sanctus; et e converso Pater, et Filius, et.
Spiritus Sanctus est unus Deus.
Opinio quorumdam dicentium, tres personas esse unum Deum,
unam substantiam, sed non e converso, scilicet unum Deum
vel unam substantiam esse tres personas.
Quidam tamen adversarii veritat.is concedunt, Patrem,
Filium et Spirit.um sanct.um, sive tres personas, esse unum
Deum, unam subst.antiam, sed nolunt concedere unum Deum,
sive unam substantiam, esse tres personas : dicentes, substan-
tiam divinam prredicari de tribus personis, non tres personas
de substantia divina. Fides aut.em catholica tenet ac prre-
dicat., et tres personas esse unum Deum, unam subst.ant.iam,
sive essentiam sive divina m naturam; et unum Deum, sive
essentiam divinam, esse tres personas. Unde Augustinus,
in I Iib. De Trinit., cap. VI, § 11, col. 826, t. VIII, it.a ait ;
« Rect.e ipse Deus Trinitas 1 int.elligitur beatus, et solus pot.ens. »
Ecce quam expresse dixit : « Ipse Deus Trinit.as, » ut. ostenderet.,
et ipsum Deum esse Trinit.at.em, et. Trinit.at.em esse ipsum
Deum. Hem in eodem, ubi supra : « In verbis illis, » inquit,
« Apostoli, quibus de advent.u Christi agens dicit, I Tim., VI,
16: Quem ostendet beatus et solus potens, Rex regum, et Dominus
dominantium, qui solus habet immortalitatem, nec Pat.er proprie
nominatus est, nec Filius, nec Spirit.us sanct.us, sed solus et.
beat.us potens, id est unus et solus Deus verus, qui est ipsa
Trinitas 2 • » Ecce et hic apert.e dicit unum solum verum Deum
esse ipsam Trinitatem : et si unus Deus ipsa Trinitas est, ergo
unus Deus est tres personre. Idem, in lib. V De Trinit., cap. VIII
coL 917, t. VIII; « Non tres deos, sed unum Deum dicimus esse
ipsam prrestantissimam Trinit.atem. )) Idem, in lib. De fide
ad Petrum 3 , in expositione symboli : « Satis est Christiano
rerum creatorum causam, visibilium, sive invisibilium, non
nisi bonitatem credere Creatoris, qui est. Deus unus et. verus ;
nullamque esse naturam qure non aut. ipse sit., aut. ab ipso;
eumque esse Trinitat.em, Pat.rem scilicet, et. Filium, et Spiri-
l. Migne : « Deus Trinitatis. »
2. Paulo aliter in textu D. Augustini.
3. Liber De fide ad Petrum non Augustini sed Fulgentii fretus est,
nec proprie symboli expositionem habet. In libro vero De fide et sym-
bolo, quem Parmensis affert in nota, non leguntur nisi isthrec : « Cre-
dentes in Deum Patrem omnipotentem, nullam creaturam esse qure
ab omnipotente non sit existimare dehemus, » C. II, col. 183, § 3, t. VI
Plenius legitur in Enchiridion, c. IX, col. 235, t. VI.
DISTINCTIO IV, DIVISIO TEXTUS 129
tum sanctum. » Hem Augustinus, in Sermone de fide!, CCXXXIII
Append., § 1, col. 2175, t. V ; « Credimus unum Deum unam
esse divini nominis Trinitatem. « Idem, in lib. VI De Trinit.,
-cap. VII, col. 929, t. VIII: « Dicimus Deum solum esse ipsam
Trinitatem. » Ecce his et aliis pluribus auctoritatibus evidenter
. oOstendit, dicendum esse et concedendum, quod unus Deus est
Trinitas, et una substantia tres personre, sicut e converso
Trinitas dicitur esse unus Deus, et tres personre dicuntur una
:lubstantia.
'Jledit ad préemissam qUéestionem, scilicet an Deus Pater- se Deum,
. an alium genuit Deum
Nunc ad prremissam qurestionem revertamur, ubi qurere-
:batur an Deus Pater genuerit se Deum, an alium Deum. Ad
.quod dicimus, neutrum fore concedendum. Dicit tamen Augusti-
nus in Epistola CLXX ad Maximum, § 5, col. 750, t. II, quod
Deus Pater alterum se genuit, his verbis: « Pater ut haberet
Filium de seipso, non minuit seipsum; sed ita genuit de se
~lterum s, ut totus maneret in se, et esset in Filio tantus
quantus est solus. » Quod ita intelligi potest, id est, de se alterum
;Q se genuit, non utique alterum Deum, sed alteram personam ;
vel genuit se alterum, id est genuit alterum, qui est hoc quod
ipse. Nam etsi alius sit Pater quam Filius, non est tamen aliud,
:sed unum.
DIVISIO TEXTUS
Postquam probavit Trinitatem personarum in unitate
:essentire, auctoritatibus, rationibus et simi!itudinibus, hic
incipit determinare qurestiones incidentes circa prredeter-
minata. Dividitur autem in partes duas. Cum enim personarum
Trinitas distinguatur per processionem unius personre ab
alia, in prima movet qurestiones circa hanc processionem
quantum ad suppositum et terminum ; in secunda quantum
ad principium, VI distinct., ibi : « Qureri ~o!et, utrum Pater
-genuerit Filium voluntate, an necessitate. »
Sciendum est autem, quod licet Magister moveat has
<{urestiones de generatione Filii a Patre, tamen eredem qures-
t.lOnes possunt fieri de processione Spiritus sancti, et simi-
hter determinantur.
Prima autem pars dividitur in duas : in prima inquirit
utrum nomina essentia!ia concreta possint significari ut
suppositum actus generationis, ve! ut terminus ; in secunda
1. Sermo CCXXIII lovaniensibus editoribus dubius, Verlino et
Vindingo supposititius, a Benedictinis in appendicem rejeetus est,
-quorum censuram, lo co citato, videas.
COMMENT. IN LID. SENTENT. - I. - 6

COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
130
inquirit de nominibus essentialibus in abstractione significan-
tibus, v distinct., ibi : (( Post hoc qureritur, utrum conceden-
dum sit, quod Pater genuit divinam essentiam. » De perso-
nalibus enim non est dubium, supposita distinctione perso-
narum per actus notionales. Prima in duas : in prima deter-
minat qurestionem; in secunda objicit contra determinata,
ibi : «( Nunc ad prremissam qurestionem revertamur. » Circa
primum inquirit, utrum hrec sit vera, Deus genuit Deum :
et dividitur in partes duas, secundum quod duabus viis ex
ista propositione procedit. Secunda incipit ibi : (( Sed adhuc
opponunt ; » qure dividitur in duas : in prima ponit proces-
sum ex dicta propositione ad impossibile, et solvit : et quia
in sua solutione supponit quod nomen personale possit
prredicari de essentiali, ut dicatur, Deus est Pater, ideo in
secunda excludit errorem contradicentium per multas aucto-
ritates, ibi : « Quidam tamen veritatis adversarii concedunt,
Patrem et Filium et Spiritum sanctum, sive tres personas,
esse unum Deum, unam substantiam; sed tamen nolunt
concedere, unum Deum, sive unam substantiam, esse tres
personas. »
QUlESTIO PRIMA
Ad intellectum hujus partis de duobus qureritur : primo de
divina generatione; secundo de divina prredicatione.
Circa primum tria qureruntur : lo an in divinis sit gene-
ratio ; 20 supposito quod sic, an hrec sit vera : Deus genuit
Deum ; 30 de aliis locutionibus qure ex ista littera concluduntur.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum generatio sit in Deo!
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod in Deo non sit
generatio. Generatio enim est species mutationis, secundum
Philosophum, V Phys., text. 4. Sed a Deo removetur mutatio,
Jac., I, 17 : Apud quem non est iransmuiatio, nec vicissitudinis
obumbratio. Ergo nec generatio.
2. Prreterea, quanto creaturre sunt nobiliores, magis acce-
dunt ad divinam similitudinem. Sed in creaturis nobilioribus no'1
invenitur generatio, sicut in angelis et in corporibus creIesti-
bus, sed tantum in inferioribus. Ergo videtur quod nec in Deo
inveniatur.
1. I p. Summre thl'f1l•• q. XXVlI, art. 2.
,l
DISTINCTIO IV, QUlEST. I, ART. I 131
3. Item, ubicumque est generatio, oportet quod sit aliquid
in genito communicatum a generante. Sed per illud quod sibi
a generante communicatur non distinguitur a generante. Ergo
oportet ibi esse aliquid aliud per quod ab ipso distinguatur,
-<lum omne genitum a generante distindum sito Ergo omne
.quod generatur, est compositum, cum sit ibi aliquid et aliquid.
:Sed in Deo non est compositio. Ergo nec generatio.
l 4. Item, generatio est actus medius inter generantem et
genitum. Sed inter Patrem et Filium non est aliquid medium.
Ergo videtur quod non sit ibi generatio.
Contra, Isa., ult., 9 : Ego qui generationem tribuo sterilis
~ro ?
Item, omne quod communicat se, communicat se ratione
-aetus qui est in ipso ; quia potentia non agit nec communicat
·se. Sed divina essentia est primus et purus actus. Ergo videtur
quod summe communicet se. Sed non communicat se summe
in creaturis, cum non terminetur in eamdem naturam talis
. -<lommunicatio. Ergo videtur quod communicet se per genera-
tionem in Filio ; hrec enim est maxima communicatio.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod generationem esse
in divinis, ratione efficaciter confirmari non potest, sicut supra
dictum esV, sed auctoritate et fide tenetur : unde simpliciter
concedendum est, generationem esse in divinis.
Sciendum tamen est, quod, cum omnis perfeetio sit in Deo
·et nulla imperfectio, quidquid perfectionis invenitur in crea-
tura, de Deo dici potest quantum ad id quod est perfectionis
in ipsa, omni remota imperfectione. Si autem nomen imponitur
ab eo quod imperfectionis est, sicut lapis, vel leo, tunc dicitur
de Deo symbolice vel metaphorice. Si autem imponitur ab eo
quod est perfectionis, dicitur proprie, quamvis secundum
modum eminentiorem. Dicitur autem nomen imponi ab eo
quod est quasi difIerentia constitutiva et non ex ratione gene-
ris; et ideo quandocumque aliquid secundum suum genus
dicit imperfectionem, et secundum differentiam, perfectionem,
illud 2 invenitur in Deo quantum ad rationem difIerentire, et
non quantum ad rationem generis : sicut scientia non est in
Deo quantum ad rationem habitus vel qualitatis, quia sic
habet rationem accidentis ; sed solum secundum id quod com-
plet rationem scientire, scilicet cognoscitivum certitudinaliter
aliquorum. Similiter dico, quod si accipiamus genus genera-
tionis, secundum quod invenitur in inferioribus, im~rfec-
1. Dist. 111, q. I, art. 4.
2. Parm. omittit ; « illudo »
132 COMMENTUM IN LlB. I SENTENTIARUM
tionis est : mutatio enim, qure est genus ipsius, ponit exitum
de potentia ad actum, et per consequens ponit materialitatem
in genito, et per consequens divisionem essentire : qure omnia
divinre generationi non competunt. Si autem consideretur
secundum differentiam suam, per quam completur ratio gene-
rationis, sic dicit aliquam perfectionem : passive enim accepta
dicit acceptationem essentire in perfecta similitudine; cujus
communicationem dicit, si sumatur active : quorum neutrum
imperfeetionem dicit : communicatio enim consequitur rationem
actus : unde omnis forma, quantum est de se, communicabilis
est; et ideo communicatio pertinet ad nobilitatem. Et hoc
modo accepta generatione est per prius in Deo, et omnis
generatio in creaturis descendit ab illa, et imitatur eam quan-
tum potest, quamvis deficiat. Undead Ephes., III, 15 : Ex
quo omnis palernilas in crelis el in terra nominalur. Si autem
accipiatur secundum rationem usitatam in nomine, secundum
quam dicimus generationem in creaturis, sic non convenit
Deo nisi transumptive, sicut et alia corporalia.
Et per hoc jam patet solutio ad primum : quia generatio,.
secundum suum genus, quod est mutatio, in divinis non inve-
nitur; unde in Deo non est mutatio, sed operatio divinre
naturre, secundum Damascenum, lib. I Fid. orlh., cap. Vlll,
col. 814, t. L Differt autem operatio a motu, secundum Phi-
losophum, Elhic., V, cap. IV, V et VI, quia operatio est actus
perfecti, sed motus est actus imperfecti, quia existentis in
potentia.
Ad secundum dicendum, quod nulla creatura susceptibilis
est generationis sine eo quod est imperfectionis in ipsa : cum
enim in omni creatura differat essentia et esse, non potest
essentia communicari alteri suppoE.ito, nisi secundum aliud
esse, quod est actus essentireI, et ideo oportet essentiam
creatam communicatione dividi, quod imperfectionis est; et
ideo in perfectissimis creaturis non invenitur, sed in his qure
magis removentur a divina similitudine.
Ad tertium dicendum, quod in divina generatione non est
aliquid additum essentire in genito, per quod differat a gene-
rante ; sed ex hoc ipso quod accipit essentiam a generante,
distinguitur ab eo relatione dantis et accipientis : qure reIa-
tiones non differunt ab essentia realiter, sed tantum ratione,
ut prius dictum est 2 • Et ideo non sequitur ibi compositio :
quod in aliis esse non potest, quia nulla relatio est substantia
1. Parm. addit : « in qua est. »
2. Dist. XI, q. I, art. 5.
DISTINCTIO IV, QUlEST. I, ART. Il 133
secundum rem in creaturis. Unde oportet quod omne genera-
tum sit compositum, et sic ituum patet quod generatio in
creaturis sine imperfectione esse non potest.
Ad quartum dicendum, quod generatio realiter non est
aliquid medium inter Patrem et Filium, cum generatio secun-
dum rem passive accepta sit ipsa filiatio, qure est proprietas
Filii, et est in Filio ; accepta vero active 1 est ipsa paternitas
qure est in Patre, et est ipse Pater : tamen significat proprie-
tatem per modum actus, et ista significatio fundatur aliquo
modo supra rem in acceptione 'unius ab altero.
ARTICULUS II
Utrum isla proposilio, Deus genuil Deum, sii falsa 2
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod hrec sit falsa,
Deus genuit Deum. Generatio enim importat relationem dis-
t.inguentem personas, ut dictum est. Si igitur conceditur,
quod Deus genuit Deum, oportet quod concedatur quod Deus
distinguitur a Deo, et quod Deus est alius a Deo, quod non
conceditur.
2. Prreterea, terminus in prredicato positus non trahit ter-
minum in subjecto positum extra suam significationem, sed
tantum restringit ipsum ratione consignificationis temporis,
ut stet pro prresentibus, prreteritis, et futuris : quin potius est
e converso, secundum Boetium, lib. I De Trin., cap. v, col. 1253,
t. II, quod talia sunt prredicata, qualia permiserint subjecta.
Sed hoc nomen Deus significat essentiam. Ergo per verbum
quod prredicatur, non trahitur ad standum pro persona, sed
supponit essentiam. Hrec autem est falsa, essentia genuit
essentiam, ut infra dicetur. Ergo et hrec, Deus genuit Deum.
3. Item, si Deus genuit Deum, ergo Deus est generans,
et Deus est genitus. Ergo 3 quidquid dicitur de :>ingulis personis,
potest dici de Deo. Sed de Patre aicitur quod est generans et
de Filio quod non est generans. Ergo potest dici quod Deus
generat et Deus non generat : quod falsum est. Ergo et prima
est falsa, Deus genuit Deum.
Contra, in symbolo dicitur : Deum de Deo genitum. Sed
.4' non generatur de Deo, nisi sicut de generante. Ergo Deus
I.
generat Deum.
1. Parm. : « et cum in Patre accipitur active. »
2. I p. Summre theol., q. XXXIX, art. 4.
3. Parm. : « sed. »
134 COMMENTUM IN LlB. I !lENTENTIARUM
Prreterea, Deus dicit habentem deitatem. Ergo quidquid
dicitur de habente deitatem, potest dici de Deo. Sed potest
dici: Habens deitatem generat habentem deitatem. Ergo,
potest dici : Deus generat Deum.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod ista est simpli-
citer vera et concedenda, Deus generat Deum. Sed circa veri-
tatem ejus est duplex opinio. Quidam enim dicunt, quod
hoc nomen « Deus )) significat essentiam et supponit essentiam
quantum est de se, sed propter indifIerentiam essentire ad
personas in divinis, ex adjuncto notionali trahitur ad suppo-
nendum pro persona. A:l ii dicunt quod hoc nomen « Deus ))
significat essentiam, et supponit, quantum est de se, personam,
tamen indistincte : unde potest supponere unam tantum vel
plures personas : unam cum dicitur, Deus generat : plures,
ut cum dicitur Deus est Trinitas. Et hrec opinio videtur verior
esse. Quamvis enim, ut diciturI lib. De causis, prop. 6, omne
nomen deficiat a significatione divini esse, propter hoc quod
nul1um nomen significat simul aliquid perfectum et simplex 2 ,
quia abstracta non significant ens per se subsistens, et concreta
significant ens compe.situm, nihilominus tamen abjicientes id
quod imperfectionis est, utimur utrisque nominibus in divinis
abstractis propter simplicitatem, concretis propter perfec-
tionem. Unde hoc nomen « Deus II significat per modum per-
feeti et per se subsistentis, sicut et hoc nomen « homo II : unde,
sicut d. hoc nomen « homo II in se importat non tantum essen-
tiam, sed etiam suppositum, sed indistincte, alias non prre-
dicaretur de individuis, ita et hoc nomen « Deu5 ". Et ideo de
se habet quod possit supponere pro persona, et non habet quod
supponat pro essentia ex modo significandi nominis, sed tantum
ex ratione divinre simplicitatis, in qua idem est re e;;sentia et
suppositum.
Ad primum ergo dicendum, quod generare significat pro-
prietatem per modum aetus ; ac:tus autem est suppositorum
tantum : humanitas enim non generat, sed homo : et ideo
cum dicitur, Deus generat Deum, locutio simpliciter est vera ì
quia actus non potest referri nisi ad suppositum. Sed referri
et distingui non significant aet.us nisi grammatice loquendo ;
et ideo possunt referri ad {,ssentiam et ad suppositum : et ideo
1. Inter opcra PhiIosophi post omnes lib. Metaph., juxta editionem
quam secutus est S. Thomas, ctsi non PhiIosophi, scd Arabis potius
cujuspiam opus est, qui ex Procli, sive Proculi, Platonici CCIX propo-
sitionibus eum collegi t, ut ipsc S. Thomas nota t, initio Commentarii
quem super illum scripsit. NicolaL
2. Parm. : « simplieiter. »
DISTINCTIO IV, QUlEST. I, ART. III 135
non simpliciter conceditur, « Deus distinguitur a Deo )), ne
distinctio referatur ad essentiam ; et prrecipue cum hoc nomen
Deus importet suppositum indistinctum, quod nOn distinguitur
nisi personali proprietate adjuncta, ut paternitatevel filiatione.
Ad secundum dicendum, quod, quamvis hoc nomen Deus
significet essentiam, tamen, quantum est de se, supponit
habentem essentiam, et rem naturre, etiam non intel1ectis per-
sonis, quas fides distinguit. Unde potest supponere pro per-
sona, etiamsi ab alio non restringatur. Et quia supponit per-
sonam indistincte, ideo potest stare in locutione pro quacumque
persona: et sic reddit locutionem veram. Unde in hac propo-
sitione, « Deus generat Deum )), in supposito stat pro Patre,
in apposito pro Filio.
Ad tertium dicendum, quod hoc nomen Deus, proprie
loquendo, nec est universale, nec singulare ; 13ed habet ali-
quid de ratione universalis, scilicet quod prredicatur essen-
tialiter de pluribus suppositis; et inde habet quod ea qure
prredicantur de singulis suppositis, prredicantur de ipso :
habet autem de ratione singularis hoc quod non multiplicatur
ad multitudinem suppositorum : dicimus enim, quod Pater
et Filius sunt unus Deus, sed Socrates et Plato sunt plures
homines : et ex parte ista habet hoc nomen Deus quod negatio
et affirmatio dictre de ipso 1 opponuntur contradictorie : unde
sicut istre non possunt simul esse verre, Socrates currit et non
currit ; ita nec i5tre, Deus generat et non genera t.
ARTICULUS III
Ulrum Deus genuil se Deum vel alium Deum
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod genuit vel se
Deum, vel alium Deum. Idem enim et diversum universaliter
dividunt ens. Sed « se )) est relativum identitatis, « alius II
autem importat diversitatem. Ergo oportet dicere, quod genuit
vel se Deum, vel alium Deum.
2. Item, ut supra dictum est, hoc nomen « Deus » trahitur
ad standum pro persona ex notionali adjuncto. Sed « alius ))
importat distinctionem notionalem. Ergo Iy « alius )) hoc
nomen « Deus II facit stare pro pt,rsona. Sed hrec est vera :
Deus genuit aJiam persona m divinam. Ergo et hrec : Deus
genuit alium Deum.
3. Item, videtur quod hrec sit vera, Deus genuit se Deum.
1. Parm. omittit : « diete de ipso. »
136 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Idem enim, ut dicit Philosophus, V Melaphys., cap. xv, vel
in ant. exemp., cap. XVII, est ,unum in substantia, sicut requale
unum in quantitate. Sed sicut una magnitudo est Patris et Filii,
sic et una substantia. Ergo sicut conceditur ista, Deus genuit
requalem Deum ; ita debet concedi ista, Deus genuit eumdem
Deum. Unde similiter et halc, Deus genuit se Deum, cum,
« se )) sit relativum identitatis.
4. Item, qureritur de aliis duabus propositionibus, scilicet,
genuit Deum, qui est Deus Pater, vel Deum, qui non est Deus
Pater. Videtur enim quod halc sit falsa: Genuit Deum qui est
Deus Pater. cc Qui » enim cum sit relativum, facit secundam
notitiam suppositorum. Sed iste terminus Deus, ad quem refer-
tur, stabat pro persona Filii. Ergo et relativum supponet
persona Filii. Sed halc est falsa: Filius est Deus Pater. Ergo
et halc, Deus genuit Deum, qui est Deus Pater. " substantiales, recipiant diversitatem et pluralitatem ex parte
5. Item, videtur quod etiam negativa sit falsa. Negatio
enim respicit terminum sequentem formalem. Ergo cum dicit,
Deus genuit Deum qui non est Deus Pater, a Filio quem refert
relativum 1 , per negationem removetur ly Deus, qui in pral-
dicato ponitur, non tantum quantum ad suppositum, sed
quantum ad formam, et ita divina essentia removebitur a
Filio, quod falsum est.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod Magister in littera
negat utramque pralmissarum ; eo quod cc alius )), cum notet
diversitatem, ponit forma m suam circa terminum cui adjun-
gitur, cum sit adjectivum, et ita designabitur diversitas in
forma divinitatis. Ly (C se )) autem CUID sit relativum identi-
tatis, refert idem suppositum; et ita cum dico : Genuit se
Deum, ponitur indistinctio suppositi inter Patrem et Filiùm
et cum dicitur, genuit alium Deum, ponitur diversitas natural
et ideo utraque neganda est.
Sed sunt aliqui qui distinguunt istam, genuit alium Deum ;
quia ly alium potest tenexi substantive vel adjedive. Si adjec-
tive, tunc erit locutio falsa, quia ponet diversitatem circa
hunc terminum cc Deus )) ; si substantive, tunc erit constructio
appositiva, et locutio erit vera, et erit sensus, genuit alium 2 ,
qui est Deus. Sed, quia non invenitur quod adjectivum in
masculino genere substantivetur, et maxime cum adjungitur
sibi substantivum, ideo h::ec distinctio non videtur multum
valere; nisi forte subintelligatur hoc participium cc ens )) ut
dicatur alium entem Deum. Sed hoc erit nimis extortum;
1. Al. : " relictum. »
2. Parm. : cc Deum. »
DISTINCTIO IV, QUlEST. I, ART. III 137
et ideo dicendum cum Magistro quod utraque falsa est.
Ad primum ergo dicendum, quod idem et diversum suffi-
cienter dividunt ens creatum, propter hoc quod ubicumque
in oreaturis est diversitas suppositorum, est diversitas essen-
ti::e sed in Deo in diversis suppositis est mia essenti a: et
ideo nec identitas competit propter diversitatem supposito-
rum, nec diversitas propter identitatem essenti::e ; 'sed tantum
unitas.
Ad secundum dicendum, quod cc alius » importat distinc-
tionem in communi, non magis personalem quam, essentia-
lem : et ideo quando adjungitur termino personali, importat
distinctionem personalem; quando autem adjungitur ter-
mino essentiali, importat diversitatem essentim, secundum
exigentiam form::e illius termini; cum termini, pralcipue
SUal formalo
Ad tertium dicendum, quod idem significat unitatem ~ in
substantia ; et pr::eter hoc, quia relativum est et habet arti-
culationem implicitam, importat unitatem suppositi, et multo
plus hoc pronomen cc se )), quod est etiam relativum recipro-
cum, quod non est reperire in hoc nomine cc requale )) : et ideo
non est simile quod pro simili inducitur.
Ad quartum dicendum, quod Magister distinguit utramque
illarum propositionum. Si enim cum dicitur, Deus genuit
Deum, qui est Deus Pater, ly Pater, construitur appositive
ad ly Deus, locutio falsa est : quia tunc ly Deus restringetur
ad standum pro persona Patris; et sic erit sensus : Genuit
Deum, qui est ipse Pater : et sic affirmativa falsa est, et nega-
tiva vera. Si autem intelligantur non per. appositionem, sed
mediate conjungi illi duo termini, scilicet Deus, et Pater;
ut sit sensus : Genuit Deum, qui est Deus, et Deus est Pater ;
tunc affirmativa vera est et negativa falsa. Pr::epositivus tamen
dixit, quod utraque falsa est, nec sunt contradictorire propter
diversam suppositionem hujus relativi cc qui)) : in affirmativis
enim refert tantum suppositum antecedentis, et cum ante-
cedens supponat pro persona Filii, referret personam Filii,
de qua non est verum dicere, quodsit Deus Pater. In nega
tiva vero relativum refert non tantum suppositum, sed etiam
essentiam. Unde oporteret quod hoc praldicatum cc Deus Pater ))
removeretur non tantum a supposito Filii, sed etiam ab essen-
tia : et ita falsa est. Sed quia hac distinctione facta adhuc
habet locum distinctio Magistri, et pnecipue in alIirmativa ;
1. Al. : " virtutem. ))

138 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
et iterum quia non videtur necessarium esse quod in negativis
relativum referat aliter quam in affirmativis, nisi forte propter
negationem, cujus est confundere terminum et facere eum
teneri simpliciter, quod tamen non habet respectu pnece-
dentis, sed tantum respectu sequentis : ideo videtur efficacior
via Magistri, et secundum ipsum concedendum est, quod utra-
que potest esse vera et falsa: secundum cujus distinctionem
patet solutio ad quartum argumentum.
Ad quintum dicendum, quod quando duo termini contra-
huntur per appositionem, terminus appositus efficitur quasi
fOIma ei cui apponitur. Unde si intelligatur appositive : Genuit
eum qui non est Deus Pater, negatio non removebit formam
divinitatis sed paternitatis a Filio.
QUiESTIO Il
Deinde qUieritur de divina pr::edicatione. Et circa hoc duo
qu::eruntur : lo utrum possit fieri pr::edicatio in divinis per
propoaitionem aliquam; 2" utrum possit pérsona pr::edicari
de essentia.
ARTICVLVS PRIMVS
Virum de divinis possit formar proposiiio i
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod in divinis non
possit aliqua formari propositio, in qua aliquid de ipso pr::e-
dicetur. Veritas enim signi consistit in conformitate signi ad
signatum. Sed omnis pr::edicatio fit per aliquam compositionem.
Cumigitur in Deo nulla sit compositio, videtur quod de ipso
nulla possit formari vera pr::edicativa propositio 2 •
2. Item Dionysius, cap. II C&lesl. hierar., ~ 3, col. 142, t. I :
« In Deo negatiùnes sunt ver::e aftìrmationes incompact::e 3 • »
Appellatur autem incompactum illud quod non est debito
modo ordinatum, nec est competens. Sed talis inordinatio
inducit falsitatcm in propositionibus. Ergo videtur idem quod
prius.
Contra : fidei non potest subesse falsum. Sed mult::e propo-
sitiones affirmativ::e cnuntiantur a nobis de Deo secundum
1. I p. Summm theoi., q. XIII, art. 12.
2. Parm. : « vera pl'redicatio. ))
3. Corderius apud Migne : « affirmationes incongrure sunto »
/-\
<1/
DISTINCTIO IV, QUlEST. II, ART. II 139
fidem nostram, scilicet quod Deus est trinus et unus. Ergo
videtur quod dc Deo possit formari vera propositio.
Item, secundum Boetium, nulla propositio est verior illa
in qua idem de se pr::edicatur. Sed quidquid est in divinis
est idem re, cum in Deo sit idem habens et habitlim, et « quod
est n et « quo est n, excepto quod una persona non est alia.
Ergo videtur quod de Deo possint formari verissim::e locutiones.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod enuntiatio sequi-
tur apprehensionem. Unde secundum quod intclligimus ali-
qua, oportet quod enuntiemus illa. Apprehensio autem fit
secundum potestatem apprehendentis; et ideo ea' qu::e sunt
simplicia intellectus nostèr enuntiat per modum cujusdam .I
compositionis; sicut e contrario Deus intelligit l'es compo-
sitas modo simplici : et inde est quod intellectus noster de
Deo format propositiones ad modum rerum compositarum, a
quibus naturaliter cognitionem accipit.
Ad primum ergo dicendum, quod intellectus noster deficit
fl cognitione divin::e majestatis, similiter etiam et enuntiatio
deficit a significatione perfecta ; nihilominus tamen est veri-
tas, inquantum intellectus formans enuntiationem accipit duo
qUie sunt diversa secundum modum et idem secundum remo
Unde secundum diversitatem rationum format pr::edicatum
et subjectum, et secundum identitatem componi t.
Ad secundum dicendum, quod afIìrmativ::e propositiones pro
tanto dicuntur incompact::e in divinis, quia nihiI eorum qu::e
pr::edicantur de ipso significant ipsum per modum quo ipse
est, sed per modum quo intellectus noster accipit ex rebus
creatis informatus. Unde oportet quod nomina illa pr::edicata
de Deo intelligantur pr::edicari remotis iIlis modis quibus de
creaturis pr::edicantur. Unde Dionysius, De divino nomin.,
cap. VII, col. 866, t. I, omnes divinas pr::edicationes ita docet
exponere : Deus est sapiens, et non sapiens, seilieet sic'ut alia,
ut difIerat in eo sapientia a sapiente; sed est supersapiens,
inquantum est in ipso nobiliori modo sapientia quam signi-
fleetur per nomen.
ARTICVLVS II
Virum persona possit pr&dicari de essenlia 1
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod persona non
possit pr::edicari de essentia. Pr::edicatum enim habet rationcm
form::e. Sed persona est suppositum form::e, vel natur::e. Ergo
1. I p. Summm theoi., q. XXXIX, art. 6.
140 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
persona non habet rationem quod praldicetur de natura vel
essentia.
2. Item, praldicatum semper significatur inesse subjecto.
Persona autem non significatur ut inhalrens essential , sed e
converso. Ergo persona non potest praldicari de essentia;
3. Item, superius per se praldicatur de suo inferiori, sicut
homo de Socrate ; sed Socrates accidentali praldicatione pral-
dicatur de homine; accidit enim homini esse Socratem. Sed
sicut Socrates est suppositum humanal natural, ita Pater est
suppositum natural divinalo Ergo videtur quod halc non sit
vera, Deus est Pater, nisi forte per accidens.
4. Item, sicut dictum estI, hoc nomen Deus, quantum est
de se, supponit personam. Sed halc est falsa : una persona est
Pater et Filius, et Spiritus sanctus. Ergo halc etiam : unus
Deus est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus.
5. Item videtur quod halC etiam sit falsa, Deus est Trini-
tas. Nihil enim praldicatur de homine quod non praldicetur
de aliquo supposito hominis. Sed Trinitas neque praldicatur
de Patre, neque de Filio, neque de Spiritu sancto. Ergo per
eamdem rationem non potest dici quod Deus sit Trinitas.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in divinis est ompino
indifferentia natural ad suppositum; et ideo nec est ibi uni-
versale neque particulare : et ideo sicut vere praldicatur essentia
de persona, ita et e converso. Sed verum est quod quantum
ad modum significandi plus habet de proprietate propositio
in qua praldicatur essentia, quam in qua praldicatur persona,
cum praldicatum se habeat loco formalo
Ad primum ergo dicendum, quod quamvis persona sit
suppositum, nihilominus tamen propter indifferentiam sup-
positi ad naturam persona est alqualis simplicitatis cum natura;
et ideo de se conversim praldicantur,
Et per hoc patet solutio ad secundum : quia in Deo habens
et habitum sunt idem re.
Ad tertium dicendum, quod in divinis non est aliquid acci-
dentale, nec est ibi universale et particulare; et ideo nihil
dicitur ibi per accidens neque per consequens, sicut in crea-
turis, sed tantum attenditur ibi alius et alius modus significandi.
Ad quartum dicendum, quod hoc nomen « Deus », quan-
tum est de se (a), quamvis supponat pro persona, nihilominus
1. Qurest. I, art. 2.
(a) In Summm theolog. I p., q. XXIXX, a. ~, ad 3, S. Doctor dicit
quod hoc nomen « Deus per se supponit pro natura communi, sed ex
adjuncta determinatur ejus suppositi o ad personam >J.
DISTINCTIO IV, QUlEST. II, ART. II 141
tamen non supponit pro aliqua persona distincte, immo inde-
terminate; nec forma significata per nomen (( Deus », a qua
nomen imponitur, est proprietas personalis, sed potius I natura
communis : et ideo unitas significata per hoc adjectivum
« unus », refertur ad formam divinitatis, et non ad suppositum.
Sed hoc nomen (( persona» imponitur a personali proprietate,
qUal est forma significata per terminum ; et ideo halc est falsa:
-Una persona est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus; quia
significaretur una personalitas trium personarum.
Ad quintum dicendum, quod Pater supponit personam
distinctam, similiter et Filius, et Spiritus sanctus;. sed hoc
nomen (( Deus » supponit personam indeterminate; et ideo
ratione indeterminationis aliquid potest praldicari de Deo
quod de nulla distinctarum personarum praldicatur : sicut
oetiam de homine dicitur, quod nulli singularium convenit
esse commune vel speciem vel aliquid hujusmodi. Quod autem
plures personal hominum non possunt simul praldicari de hoc
nomine (( homo l), ratio est quia plures personal non sunt unus
homo sicut plures personal sunt unus Deus et Trinitas; et
ideo convenienter dicitur: Deus est tres personal vel Trinitas 2 •
EXPOSITIO TEXTUS
(( Deus Pater alterum se genuit. » Hoc dupliciter solvit
Magister. Quia Iy (( se» potest esse ablativi casus, et tunc
simpliciter vera est : et est sensus : Genuit alterum se, id est
alterum a se. Vel potest esse accusativi casus; et tunc vel
facit simplicem3 relationem; et sic iterum vera est, refert
enim identitatem natur<B; tamen erit impropria : vel faciet
relationem personalem, et sic est falsa, quia refert idem sup-
positum.
Potest tamen dici, quod etiam si referat idem suppositum,
quodammodo erit vera, sed erit emphatica locutio, ut sit
sensus : Genuit alterum se, id est similem sibi ; sicut dicit
poeta: (( Dì faciant sine me ne moriatur ego. »
1. Parm. omlttit : « potius. >J
2. Parm. omittit : « vel Trinitas. »
3. Al. : cc similitcr. "

DISTINCTfO V
Hic qUéEritur an Pater genuit divinam essentiam, vel ipsa Filium,.
an essentia genuit essentiam, vel ipsa nec genuit nec genita est.
Post hrec qureritur utrum concedendum sit quod Pater
genuit divinam essenti2m, vel quod divina essentia genuit
Filium, vel essentia genuit essentiam, an omnino non genuit
nee genita est divina essentia. Ad quod catholicis tractatoribus
eonsentientes, dicimus, quod nec Pater aivinam essentiam,
nee divina essentia genuit Filium, nec divina essentia genuit
essentiam. Hic autem nomine essentire intelligimus divinam
naturam, qure communis est tribus personis et tota in singulis.
Ideo non est dicendum quod Pater genuit divina m essentiam ;
quia si Pater diceretur genuisse divina m essentiam, essentia
divina relative dieeretur ad Patrem, vel pro relativo poneretur.
Si autem relative diceretur, vel pro relativo poneretur, non
indicaret divinam essentiam. Dt enim ait Augustinus in V
lib. De Trinit., cap. VII, coL 866, t. VIII, quod relative dicitur,
non indicat substantiam.
Secunda ratio
Item, cum Deus Pater sit divina essentia, si ejus esset genitor,
esset utique genitor ejus rei qure ipse est; et ita eadem l'es'
seipsam genuisset: quod Augustinus negat, ut supra ostendi-
mus, disto IV.
Tertia ratio potior
Item, si Pater est genitor essentire divinre, cum ipse essentia
divina sit et Deus sit, eo ergo quod genera t, et est et Deus est.
Ita ergo non illud quod generatur est a Patre Deus ; sed Pater,
eo quod generat, et est et Deus est: et si ita est, non genito
gignens, sed gignenti genitus causa est ut et sit et Deus sito
Simili ratione probat Augustinus in lib. VII De Trinit., cap. I,
coL 931, t. VIII, quod Pater non est sapiens sapientia qua m
genuit : quia si ea sapiens est, ea est: hoc enim est ibi esse
quod sapere. Quod si hoc est ibi esse quod sapere, non per illam
sapientiam quam genuit, sapiens Pater est. Quid enim aliud
dicimus, Gum dicimus, hoc illi est esse quod sapere, nisi eo est
quo sapiens est? Ergo qure causa illi est ut sapiens sit, etiam
ipsa illi causa est ut sito Si ergo sapientia quam genuit, illi
causa est ut sapiens sit, et c:JUsa illi est ut sit. Sed causam Patri
DISTINCTIO V 143
.qua sit a Patre genitam nullo mode dixerit quisquam sapien-
tiam. Quid enim est insanius ? Ita ergo si Pater genuit essen-
tiam qua est, essentia quam genuit, causa est illi ut sit. Non
ergo ipsam, qua est, essentiam genuit. « Nam in illa simpli-
-citate, n inquit Augustinus, « quia non' est aliud sapere quam
esse, eadem est ibi sapientia qure essentia : ideoque quod de
sapienti2, hoc de essentia dicimus n. Sicut ergo non genuit
sapientiam qua sapiens est, ita nec essentiam qua est. Dt enim
sapientia S3 piens est, et potentia potens; ita et essentia ipse
est; eademque est sapientia et potentia qure essentia. Patet
itaque ex prredictis, quod Pater essentiam divinam non
genuit.
Huic videtur adversari Augustinus
Huic autem videtur contrarium quod Augustinus ait in
lib. De fide et symbolo, cap. III, § 3, col. 183, t. VI: « Deus cum
Verbum genuit, id quod ipse est, genuit ; nec de nihilo, nec de
aliqua j3m facta conditaque materia, sed de seipso id quod
est ipse. » Item, § 4 : « Deus Pater, qui verissime se indicare
animis cognituris et voluit et potuit, hoc ad seipsum indican-
dum genuit; id est, quod est ipse qui genuit. » Ecce aperte
dicit, his verbis, Deum Patrem genuisse illud quod ipse est.
Illud autem quod ipse est, non est nisi essentia divina. Videtur
ergo divina m essentiam genuisse. Ad quod respondemus,
illa verba sic intelligenda esse, dicentes : Pater de seipsc genuit
illudo quod ipse est, id est Filium, qui est illud quod Pater
est: nam quod Pater est, et Filius hoc est; sed non qui Pater
est, et Filius hic est.
Alias partes qUéEstionis exequitur
Ita etiam non est dicendum, quod divina essentia genuit
Filium : quia, cum Filius sit divina essentia, jam esset Filius
l'es a qua generatur; et ita eadem l'es seipsam gener:=-ret. Ita
etiam dicimus, quod essentia divina non genuit essentiam.
Cum enim una et summa quredam l'es sit divina essentia ,
si divina essentia essentiam genuit, eadem l'es seips::&m genuit :
quod omnino esse non potest : sed Pater solus genuit Filium,
et a P3tre et Filio procedi t Spiritus sanctus.
QUéE videantur préEdictis esse contraria
Prredictis autem videtur contrarium esse quod dici t Augusti-
nus in lib. VII Dc Trinit., cap. II, coL 936, t. VIII: « Hoc n,
inquit, « est Dea esse quod sapere: unde Pater et Filius simul
sunt una sapientia, quia una essentia, et sigillatum sapienlia
de sapientia, sicut essenti a de essent.ia. n Ecce his verbis aperte
dici t Augustinus sapientiam de sapientia el essentiam de

144 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
essentia : ubi videtur significare quod sapientia sapientiam
et essentia essentiam genuerit. Idem l , in libro De fide ad Petrum,
cap. Il, § 15, col. 678, t. VIII, ait : « Sic Christum Dei Filium"
id est unam ex Trinitate personam Deum verum crede, ut
divinitatem ejus de natura Patris natam esse non dubites. »,
Hic videtur dicere quod natura Filii sit nata de natura Patris.
Idem 2 etiam, in lib. XV De Trinitate, cap. xx, col. 1087, t. VIII,
ait : « Dicitur Filius consilium de consilio, et voluntas de volun-
tate, sicut substantia de substantia, sapientia de sapientia. )l
Et hic videtur dicere, quod substantia sit genita de substantia,
et sapientia de sapienti3. Sed hoc ita determinamus. Sapientia
de sapientia, et substantia de substantia est, id est Filius, qui
est sapientia, qui est substantia, est de Patre, qui est eadem
substantia et sapientia; et Filius qui est divinitas, natus est
de Patre, qui est natura divina. Et, ut expressius dicamus,
dicimus Filium sapientiam esse de Patre sapientia, et dicimus
Filium substantiam esse genitum de Patre et a Patre substantia.
Quod autem ita inteIIigi debeat Augustinus ostendit in VII lib.
De Trinit., cap. I, col. 936, t. VIII, dicens : « Pater ipse sapientia
est, et dicitur Filius sapientia Patris, quomodo dicitur lumen
Patris : id est, sicut lumen de lumine, et uterque unum lumen ;
sic intelIigatur sapientia de sapientia, et essenti a de essentia,
et uterque una sapientia et una essentia. » Item, cap. III,
§ 4, col. 937, t. VII I : « Ideo Christus dicitur virtus et sapientia
Dei, quia de Patre virtute et sapientia, etiam ipse virtus et
sapientia est; sicut ipse lumen de Patre lumine est, et ipse
fons vitre est apud Deum Patrem fontem vitreo Filius ergo
sapientia de Patre sapientia est, sicut Filius lumen de lumine
Patre, et Deus Filius de Deo Patre, ut et singulus 3 sit lumen,
et singulus sit sapientia, et singulus sit Deus, et simul unum
lumen, unus Deus et una sapientia. II Ecce his verbis manifeste
aperit Augustinus ex quo sensu accipienda sint prredicta
verba et his simiIia, scilicet cum dicitur substantia de sub-
stantia, vel substantia genuit substantiam.
Quod videtur prrediet;e expositioni contrarium
Huic vero etiam id contrarium videtur quod Hilarius ait
in IV lib. De Trinit., § lO, col. 103, t. II : « Nihil ", inquit,
« nisi natum habet Filius, et geniti honoris admiratio in honore
generantis est. » Cum ergo Filius habeat essentiam, tota enim
in eo est divina essentia, videtur quod ipsa divina essentia
nata sito Item, in lib. V, § 37, col. 155, t. II, ait : « Nativitas
Dei non potest eam ex qua profect3 est, non tenere naturam.
1. Seu potius Fulgcntius, cui liber De fide ad Petrum restitucndus
est.
2. Id est: « Augustinus. ))
3. AI. hic et infra : « singulis. ))
"-
DISTINCTIO V 14&
Nec enim aliud quam Deus subsistit quod non aliunde quam de
. Deo subsistit. » Ecce hic dicit nativitatem Dei profectam ex
natura: et ita videtur ex his verbis atque prredictis natura Dei
et genita et genuisse. Quod apertius dicit in lib. IX De Trinit.,
§ 51, col. 322, t. II : « Nos l), inquit, « unigenitum Deum in
forma Dei manentem in natura Dei mansisse profitemur:
nec unitatem formre servilis in natura m divinre unitatis refun-
dimus : nec rursus corporali insinuatione Patrem in Filio
prredicamus: sed ex Deo ejusdem generis genitam natura m
naturaliter in se gignentem habuisse natura m ; qure in forma
naturre se gignentis manens formam naturre et infirmitatis
, corporalis accepit. Non enim defecerat Dei natura ne esset ;
sed in se humilitatem terrenre nativitatis manens sibi Dei
natura susceperat, generis sui potestatem in habitu assumptre
humilitatis exercens. » Ecce hic aperte dicit et naturam ge-
'nuisse, et naturam genitam, et naturam assumpsisse naturam,
quod a plerisque negatur. Item in eodem, § 53, col. 324, t. II :
« Numquid unigenito Deo contumelia est Patrem sibi innasci-
biIem Deum esse, cum ex inascibili Deo nativitas unigenita
in naturam unigenitam l subsistat? II Ecce et hic dlcit uni-
genitam naturam.
Quomodo sint intelligenda pr;edicta verba Hilarii
Sed quia hrec verba sane vult intelIigi, ipse idem dicit in
lib. IV, ante med. : « IntelIigentia dictorum ex causis est assu-
menda dicendi : quia non sermoni res, sed rei est sermo sub-
jectus. » Hrec ergo verba ita intelIigi possunt. Nihil habet
Filius nisi natum; id est, nihil habet, secundum quod est
Deus, nisi quod nascendo accepit : et ipse nascendo Patris in
se subsistentem habuit naturam. Unde idem Hilarius addit in
V lib., §§ 37 et 38, col. 155, t. II: « Eamdem naturam habet
genitus quam iIIe qui genuit : ita tamen ut natus non sit iIle
qui genuit. Nam quomodo erit Pater ipse, cum genitus sit ?
Sed in his ipsis subsistit iIIe qui genitus est in quibus totus
est iIIe qui genuit, quia non est aliunde qui genitus est. Et
'ideo non refertur ad aliud quod in uno subsistit et ex uno.
Ac sic in generatione Filii et naturam suam, ut ita dicam,
sequitur indemutabilis Deus, indemutabiIem gignens Deum;
nec naturam suam deserit ex indemutabili Deo indemutabilis
Dei perfecta nativitas. Subsistentem ergo in eo Dei natura m
intelIigamus, cum in Deo Deus insit, nec prreter eum qui est
Deus, quisquam Deus alius "it : quia ipse Deus, et in eo Deus.
Naturre ergo Dei Patris veritas in Deo Filio esse docetur,
cum in eo Deus intelIigitur esse qui Deus est. Est enim unus
in uno et unus ab uno 2 • »
1. Notat Nicola' forte legendum : « ingenitam. ))
2. Paulo aliter et pienius in textu S. Hilarii.
 - ,
146 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
Quod legitur Pala de sua subslanlia genuisse Filium,
el Filius dicitur esse Filius subslanlia! Palris
Dicitur quoque, et frequenter in Scriptura sacra legitur,
Patrem de sua substantia genuisse Filium. Und~ Augustinus 1 ,
in lib. De fide ad Pelrum, c. II, § lO, col. 676, t. VIII, ait :
« Pater Deus de nullo genitus Deo, semel de sua natura sine
initio genuit Filium Deum sibi requalem, et eadem qua ipse
naturaliter reternus est, divinitate coreternum. )) Ecce hic dicit
Augustinus Filium genitum de natura Patris. Est autem una
natura Patris, et Filii, et Spiritus sancti. Si ergo de natura
Patris genitus est Filius, genitus est de natura Filii et Spiritus
sancti; immo de natura trium personarum. Idem quoque
Augustinus, in lib. De Trinit., c. XIX, dici t, Christum esse
Filium substantire Patris, et de substantia Patris genitum;
tractans illud verbum Apostoli loquentis de Deo Patre sic,
Coloss., I 13 : Qui eruil nos de poleslale lenebrarum, ellranslulil
in regnum Filii charilalis sua!. « Quod )), inquit, « dictum est,
Filii charitatis sure, nihil aliud intelligatur quam Filii sui
dilecti, quam Filii substantire sure. Charitas quippe Patris
qure in natura Dei est ineffabiliter simplici, nihil aliud est
quam ipsa natura atque substantia, ut srepe diximus et srepe
iterare non piget. Ac per hoc Filius charitatis ejus nullus est
alius quam qui de substantia ejus est genitus. II Ecce aperte
hic dicit Augustinus, Filium esse genitum de substantia Patris.
Idem quoque Augustinus, in II lib. Conlra Maximinum ha!re-
licum, cap. XIV, § 2, col. 771, t. VIII, substantiam Dei genuisse
Filium, et Filium genitum de substantia Patris asserit, dicens :
« Carnalibus cogitationibus pIeni Dei substantiam de seipsa
gignere Filillm non putatis, nisi hrec patiatur quod substantia
carnis patitur quando gignit. Erratis nescientes Scripturas,
neque virtutem Dei : nullo enim modo verum Filium Dei
cogitatis, si eum natum esse de substantia Patris negatis. Non 2
enim jam erat hominis filius, et Deo donante factus est Dei
Filius, ex Deo natus gratia, non natura. An forte et si non
hominis filius erat, tamen aliqua jam erat qualiscumque
creatura, et in Dei Filium, Deo mutante, conversa est? Sed
nihiP horum est. Ergo aut de nihilo, aut de aliqua substantia
est. Sed ne crederemus vos putare de nihilo esse Dei Filium,
affirmatis non vos dicere de nihilo esse Dei Filium. De aliqua
ergo substanLia est: et si non de Patri s, de qua sit, dicite. Sed
non invenietis. J am ergo unigeniturn Dei Filium J esum
Christum de Patris esse substantia non vos nobiscum pigeaL
1. Fulgentius, non Augustinus.
2. Miglle : « j\; um enim j am era t ? etc. »
3. Migne : « Si nihil horum, ergo, » etc.
DISTINCTIO V 147
confiteri. )) Item in eodem, § 3 : « Utique 1 legimus, I Joan.,
v, 20 : VI simus in vero Filio ejus Jesu Chrislo 2 • Dicite ergo
nobis, utrum iste verus Dei Filius ab eis qui gratia sunt fìlii,
quadam proprietate discretus, de nulla substantia sit, an de
aliqua. Non dico, inquis, de nulla, ne dicam de nihilo. De aliqua
ergo substantia est. Qurero de qua? Si non de Patris substan-
tia est, aliam qurere. Si aliam non invenis, Patris agnosce
substantiam, et Filium cum Patre « omousion II confitere. ))
Item in eodem, § 4 : « Confiteor Deum Patrem omnino incor-
rupLibiliter genuisse; sed quod est ipse, genuisse. Item dico,
quod srepe dicendum est. Aut de aliqua substantia natus est
Dei Filius, aut de nulla. Si de nulla, ergo de nihilo :. quod vos
jam non dicitis. Si vero de aliqua, nec tamen de Patris substan-
tia, non est verus Filius. Si vero de Patris substantia, unius
ejusdemque substantire sunt Pater et Filius. Vos 3 autem nec
Filium de Patris substantia genituIÌl vultis; et tamen eum
non ex nihilo, nec ex aliqua materia; sed ex Patre esse conce-
ditis. Nec videtis quod necesse sit ut qui non est ex nihilo,
nec ex aliqua re alia, sed ex Deo, nisi ex Dei substantia esse
non possit, et hoc esse quod Deus 4 est, de ~uo est; id est,
Deus de Deo natus est: quia non alius prius fuit; sed natura
coreterna de Deo est. ))
Colligens summam pra!diclorum, aperil ex quo sensu
accipienda sinI
His verbis prremissis, innui videtur quod divina substantia
Filium genuerit, et quod Filius sit genitus de substantia Patris.
et quod de Deo est natura coreterna, et quod Pater id quod
ipse est, genuit. Id autem quod ipse est, essentia divina est;
et ita putari potest divina m essentiam genuisse. Vehementer
movent nos hrec verba, quomodo intelligenda sint : mallem
magis ab aliis audi re quam ipse tradere. Ut tamen sine prreju-
dicio ac temeritate loquar, ex hoc sensu dicta possunt accipi
« natura coreterna de Deo est; » id est, Filius coreternus Patris
de Patre est, ita quod est eadem cum eo natura, vel ejusdem
naturre. Quem sensum confirmat Augustinus, ibidem, subji-
ciens, et quod dixerat quasi explanans. Dicto enim, « natura
coreterna de Deo est » addidit : « Non est aliud filius quam illud 5
de quo est, » id est unius ejusdemque substantire est. Deinde
apertius talem intellectum ex prredictis verbis fore habendum
1. Migne: « Utrique. »
2. Migne : « Dic. »
3. § 2.
4. Migne : « Dcus est dc quo est, hoc est Dcus dc Dco. Quocirca
Deus dc Deo natus, quia non aliud prius fuit, sod natura coretcrna dc
Dco est. »
5. Migli e : « ille. »
,j
148 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
-aperit in eodem lib. Contra Maximinum, cap. XIV, § 2, dicens :
« Trinitas hrec unius ejusdemque substantire est: quia non de
aliqua materia, vel de nihilo est Filius ; sed de quo est genitus :
itemque Spiritus sanctus non de aliqua materia, vel de nihilo
est; sed inde est unde procedi1. » His utique verbis aperte
ostendit, ea ratione dici Filium esse de substantia Patris,
quia est de Patre genitus, ita quod est ejusdem substantire
cum eo : et Spiritum sanctum esse de substantia Patris et
Filii: quia ab utroque procedit, ita quod est ejusdem substantire.
Quod nec Filius nec Spiritus sanctus est de nihilo, sed de aliquo ;
non tamen de materia
Ostenditur quoque ex illis verbis, Filium et Spiritum sanctum
non esse de nihilo, sed de aliquo ; nec tamen de aliqua materia.
Unde etiam Hilarius ait, in XlI lib. De Trinit., § 25, col. 449,
t. II : « Unigenitus Deus cum natus sit, Patrem testatur aucto-
rem : cum ex manente natus est, non est natus ex nihilo, et
cum ante tempus 1 natus est, omnem sensum prrevenit
nascendo. )) Hic aperte dicitur quod Filius non est natus ex
nihilo : similiter et Spiritus sanctus non est dicendus esse vel
procedere ex nihilo ; quia Filius de substantia Patris natus est,
id est a Patre est, cum quo est ejusdem substantire et eadem
substantia. Ex quo sensu etiam illud accipiendum est, « Pater
genuit id quod est ipse, )) id est Filium, qui est hoc quod Pater.
Et hoc ita debere intelligi, Augustinus aperit, dicens in I lib.
Contra Maximinum, c. YI et VII, col. 748, t. VIlI: « Hoc Pater
genuit quod est : alioquin nori est verus Filius, si quod est
Pater, non est Filius. )) Item : « Substantia Dei genuit Filium 'l) :
id est Pater substantia genuit Filium, qui est eadem substantia
et ejusdem substantire : quod sic esse intelligendum, Augustinus
ostendit dicens Ad Maximinum, lib. Il, cap. xv, § 3, col. 779,
t. VIlI: « Sicut dicis : Spiritus spiritum genuit, ita dic : Spiritus
ejusdem naturre vel substantire spiritum genui1. Item sicut
di cis : Deus Deum genuit : ita dic : Deus ejusdem naturre
vel substantire genuit Deum. Hoc si credideris et dixeris,
nihil de hac re ulterius accusaberis. )) His enim verbis aperitur,
quomodo prredicta debeant intelligi. Similiter : « Filius natus
est de substantia Patris : vel Pater genuit Filium de sua natura,
sive essentia )) ; id est, de se natura et essentia genuit Filium
ejusdem essentire ac naturre, et qui est eadem essentia ac natura.
Similiter expone illud, « Filius substantire Patris, ) id est Filius
Patris substantire, id est qui est substantia, cum quo et Filius
eadem substantia est : quia consubstantialis est Patri Filius.
Et hic sensus adjuvatur ex verbis Augustini, qui in V lib. Dc
1. Migne : « cum ante tcmpora alterna natus est, omnenl senSUlll
neccsse est naseendo pralveniat. J>
DISTINCTIO v, DIVISI O TEXTUS 149
'i
Trinit., cap. IX, t. VIlI, ait : Tres personas ejusdem essentire,
vel tres personas unam essentiam dicimus. Tres autem personas I
ex eadem essentia non dicimus ; quasi aliud ibi sit quod essentia
est, aliud quod persona. His verbis ostenditur, non esse dicen-
dum personam esse ex essentia, nisi ex sensu prredicto : qui
sensus confirmatur etiam ex eo quod in XV lib. De Trinit.,
~ap. XIII, col. 1076, t. VIlI, idem Augustinus ait : « Sicut nostra
scientia scientire Dei; sic et nostrum verbum quod nascitur
I ex nostra scientia, dissimile est illi Verbo Dei quod natum est
itde Patris essentia. Tale est autem ac si dicerem, de Patris
t scientia, de Patris sapientia. )) Vel, quod est expressius, de
'1> Patre essentia, de Patre scientia, de Patre sapientia, Et hoc
r, itaque intellectu verbum Dei Patris unigenitus Filius per
i ~mnia Patri similis et requalis recte dicitur Deus de Deo, lumen
(;'de lumine, sapientia de sapientia, essentia de essentia : quia
,~~~t hoc omnino quod Pater, non tamen Pater ; quia iste Filius,
ttille Pater.
Quare Verbum Patris dicatur Filius natura
Inde est quod solus Unigenitus Dei dicitur Filius natura,
,·quia ejusdem naturre est et eadem natura est cum Patre.
t· Unde Hilarius, de Christo loquens, ait in lib. V De Trinit.,
.~ol. 514, t. Il : Natura Filius est : quia eamdem naturam
I;,.quam ille qui genuit, habe1.
li?
DIVISIO TEXTUS
ir Hic ponit Magister qurestionem de nominibus significantibus
~'-essentiam in abstracto, utrum aliquod eorum possit se habere
ad gen&ationem ut subjectum vel terminus : et circa hoc
tria facit. Primo movet qurestionem; secundo determinat
·eam, ibi : « Ad quod catholicis tractatoribus consentientes
dicimus ; )) tertio determinationem confirmat, ibi : « Ideo non
-est dicendum, quod Pater genuit divinam essentiam; )) et
hrec dividitur in duas partes. In prima ostendit quod divina
essentia non habet se ad generationem sicut terminus, ut dica-
tur .generata ; in secunda quod non se habet ad ipsam sicut
subJectum, ut dicatur generans ; ibi : « Ita etiam non est dicen-
·~um, quod divina essentia genuit Filium. )) Prima in duas :
In prima inducit probationem ; in secunda excludit contrarieta-
t~m, ibi : « Huic autem videtur contrarium quod Augustinus
alt.' )
. P~ir.num ostendit tripliciter : uno modo sic. Quia omne quod
ID; d.I,,:mis generat aliquid, relative dicitur ad illud, et e converso.
SI l~ltur Pater generat divinam essentiam, essentia dicitur
relative ad Patrem, et ita non significaret substantiam secun-
-dum Augustinum. Secundo sic. Pater est divina essentia.
150 COMMENTUM IN LIB. ,I SENTENTIARUM
Si igitur Pater generaret divinam essentiam, Pater generaret
iilud quod ipse est, quod non patest esse, secundum Augusti-
num, ibi : « Item cum Deus Pater sit divina essentia, si ejus
esset genitor, esset utique genitor ejus rei qure ipse est. » Ter-
tio sic. Pater habet esse per divinam essentiam. Si igitur Pater
generaret divinam essentiam, Pater haberet esse per id quod
est generatum ab ipso : cujus contrarium videtùr magis;
et hoc ibi : « Item si Pater est genitor essentire divinre, cum ipse
essentia divina sit, et Deus sit; eo quod generat, et est, et
Deus est. »
« Ita etiam non est dicendum. » Hic probat aliam partem
qurestionis, scilicet quod essentia non sit suppositum genera-
tionis tanquam generansi et hoc dupliciter : scilicet quod neque
essentia generet essentiam, neque generet Filium, et dividitur
in duas : primo ponit probationem 2 utriusque; in secundn
inducit contrarietatem, ibi : « Prredietis autem videtur eon-
trarium esse quod dicit Augustinus. » Hrec dividitur in duas :
prJmo inducit contrarietates ostendentes quod essentia generat
essentiam ; in secunda ostendit quod essentia generet Filium,
ibi : « Dicitur quoque, et frequenter in Scriptura legitur, Patrem
de sua substantia genuisse Filium. » Circa pnmum duo facit :
prlmo objicit per auetoritates Augustini, secundo per aueto-
ritates Hilarii, ibi : « Huic vero id etiam contrarium videtur
quod Hilarius ait. » Utraque dividitur in objectionem et solu-
tionem. Similiter etiam sequens pars dividitur in objectionem
et solutionem.
QUlESTIO PRIMA
Ad inteiligentiam hujus partis de tribus qureritur : Primo
utrum essentia se habeat ad generationem sicut generans.
Secundo utrum se habeat sicut de quo est generatio. Tertio
utrum se habeat sicut id quod est terminus generationis.
Circa primum duo qureruntur : lo utrum essentia generet ;
2 0 dato quod non, utrum similiter sit in omnibus aliis essen-
tialibus nomini bus.
ARTICULUS PRIMUS
Uirum esseniia genereP
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod essentia generet.
Major enim est oppositio affirmationis et negationis, quam
1. Parm. omittit : « tanquam generans. ))
2. Parm. : « probationes. ))
3. Summm theol. p. I, q. XXXIX, art. 3.
DISTINCTIO v, QUlEST. I, ART. I 151
'relationis. Sed oppositio rtllationis facit in cfIvinis ut una
,persona non sit alia. Ergo fortius faciet hoc contradictio. Sed
"persona Patris est generans. Si igitur essentia non generet,
Pater non erit essentia ; quod est impossibile.
, 2. Prreterea, quidquid prredicatur de aliquo potest suppo-
i;: nere illudo Sed essentia prredicatur de Patre et vere. Ergo potest
f/supponere pro Patre, et ita potest recipere prredicationem
PatristfErgo potest concedi quod essentia generet. .
3. Item, si essentia est Pater, ergo est Pater Filii. Sed rela-
tiva dicuntur ad convertentiam. Ergo et Filius erit Filius
essentire. Ergo essentia generato
4. Item, essentia est res generans. Sed res generans est
generans. Ergo essentia est generans.
5. Item, sicut se habet essentia ad personam, ita persona
ad essentiam. Sed de persona prredicantur attributa essentire,
potentia, bonitas, etc. Ergo et de essentia proprietates
personre. Ergo potest dici quo essentia est generans.
Contrarium ostenditur per rationes Magistri.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod in creaturis actus
sunt suppositorum ; et essentia non agit, sed est principium
a.ctus in supposito : non enim humanitas generat, sed Socrates
virtute sure naturre. In creaturis autem essentia realiter differt
a supposito, et ideo nullus actus proprie de essentia prredi-
<:atur nisi causaI iter. In divinis autem essentia realiter non
differt a supposito sed salum ratione, sive quantum ad modum
significandi : quia suppositum est distinctum et essentia est
communis. Et ideo in divinis qurecumque prredicantur de
supposito non secundum modum quo differt ab essentia,
prredicantur etiam de essentia : dicimus enim, quod essentia
creat et gubernat et hujusmodi. Sed actus qui dicitur de sup-
posito secundum modum secundum quem differt ab essentia,
non potest de essentia prredicari ; et hujusmodi est actus gene-
randi, qui prredicatur de supposito Patris, secundum quod
distinctum est a supposito Filii : unde non est concedendum
quod essentia generet, sed quod Pater generat virtute essen-
tire, vel naturre. Unde etiam dicit Damascenus, lib. I Fid.
orihod., cap. VIII, col. 814, t. I, quod generatio est opus divinre
naturre existens.
Ad primum ergo dicendum, quod afTirmatio et negatio
dicuntur maxime opponi, quia in eis non importatur aliqua
convenientia : in privative enim oppositis imporLatur conv(;-
nientia quantum ad subjeetum, quia nata sunt fieri circa idem:
in contrariis autem relativis etiam quantum ad genus, quia
scilicet sunt in eodem genere. Unde in utraque oppositione
 152 COMMENTUM IN LIB. I SETENTIARUM
utrumque extremorum significatur per modum entis et natura;
cujusdam. IIIud autem in qua invenitur aliquid non permix-
tum contrario, est maximum et primum in genere illo, et
causa omnium aliorum; et ideo oppositio affirmationis et
negationis, cui non admiscetur aliqua convenientia, est prima
et maxima oppositio, et causa omnis oppositionis et distinc-
tionis ; et ideo oportet quod in qualibet alia oppositione inclu-
datur affirmatio et negatio, sicut primum in posteriori. Unde
plura requiruntur ad alias oppositiones quam ad oppositionem
contradictionis, quia se habent ex additione ad ipsam. Unde non
oportet quod, si contrarietas non inveniatur nisi in diversis
realiter, quod affirmatio et negatio inveniatur in diversis rea-
liter ; immo sùfficit etiam distinctio rationis ad affirmationem
et negationem, cum qmelibet distinctio, ut dictum est, inclu-
dat affirmationem et negationem : et talis distinctio, sciliceL
rationis, est inter essentiam et personam. Sed opposita relative
aliquando requirunt diversitatem vel distinctionem realem;
et talia sunt qua: divinas personas distinguunt : aliquando
autem distinctionem rationis tantum; ut cum dicitur idem
eidem idem : et hoc melius dicetur in Trael. de relalionibus,
disto XXVI, q. II, a. 1.
Ad secundum dicendum, quod essentia non pra:dicatur de
supposito ratione modi significandi in utroque, sed ratione
indifferentia: secundum rem propter simplicitatem divina:
natura:, et ideo non oportet quod supponat Patrem.
Ad tertium dicendum, quod cum dicitur essentia est Pater,
est duplex locutio ex eo quod ly Pater potest teneri quasi
adjective, ut ponat formam suam circa essentiam ; et sic falsa
est, quia proprietates non determinant essentiam : vel potest
sumi substantive, et tunc supponit Pater in pra:dicato pro
persona Patris ; et sic vera est, nec oportet quod fiat hoc modo
conversio : ergo Filius est Filius essentia: ; sed : Ergo Filius est
Filius Patris, qui est essentia.
Ad quartum dicendum, quod cum dicitur, essentia est res
generan'>, ly res potest supponere essentiam vel personam.
Si essentiam, sic falsa est, quia sic adjectivum poneret for-
mam suam circa essentiam ; si personam, sic vera est; et tunc
non sequitur : Ergo essentia est generans, quia tunc non circa
idem ponetur forma adjectivi.
Ad quintum dicendum, quod cum essentia et persona dif-
ferant in modo significandi, illud quod pra:dicatur de persona
ratione modi significandi secundum quod ab essentia distin-
guitur, non pra:dicatur de essentia, ut generans genitum l et
1. Parm. : « et generatum ; alias. ))
DISTINCTIO v, QUlEST. I, ART. II 153
!;}lujusmodi, similiter 1 est ex parte essentia: ; illud enim quod
Y.pra:dicatur de essentia ratione modi significandi quod differt
~a supposito distineto, non pra:dicatur de supposito; sieut
ie8sentia est communis tribus, tamen non potest dici hoc de
C3liqua personarum.
ARTICULUS II
Ulrum aclus generandi prredieelur ab aliquo
nominum essenlialium 2
.~'. Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod actus gene-
~l'andi de nullo nominum essentialium pra:dieetur. Sicut enim
}i'tres persona: sunt una essentia, ita etiam sunt unus Deus.
~ISed, secundum rationem Magistri, non potest dici essentia
~f5enerare,. ~e notetur essentia: distinetio. Ergo similit~r non
f,potest dICI, Deus generat, ne sequatur deorum plurahtas.
.' 2. Item, persona et hypostasis et substantia non dicuntur
i 'relative. Sed, secundum Magistrum, ideo essentia non potest
!J'diei generare, quia relative non dicitur. Ergo similiter Dec per-
.'sona vel hypostasis.
3. !tem, ista nomina, natura, bonitas et hujusmodi, sunt
,.['requalis abstractionis sicut essentia. Si igitur essentia propter
~,:~odum significandi. in abst:acto non potest generare, ergo
,:'vldetur quod nec ahquod ahorum.
~1 Contrarium ostenditur per multas auctoritates in Littera.
i. SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, sicut dictum est,
J generare proprie convenit supposito inquantum distinctum ;
'~'et ideo quanto magis appropinquat nomen ad suppositum
'distinctum, tanto verius potest pra:dicari de ipso actus gene-
randi. Unde ha:c est propriissima, Pater generat, quia imponitur
nomen Patris a proprietate distinguente. Et similiter potest
dici, persona generat, quia nomen persona: imponitur a pro-
prietate communi, qua: dicitur personalitas : et consequenter
minus proprie dicitur, Deus generat; quia, quamvis claudat
in se suppositum, non tamen suppositum distinctum; nec
imponitur nomen a proprietate distinguente, sed ab essentia
communi. In omnibus autem abstractis etiam est ordo : quia
qua:dam ordinem dicunt ad actum, sicut virtus, bonitas, lux,
natura et hujusmodi : et quia actus sunt suppositorum, ideo
in istis invenitur dictum, quod sapientia generat vel natura
1. Parm. : « etiam. ))
2. I p. Summre theol., q. XXXIX, art. 4.
 154 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
generat; liamen hujùsmodi locutiones non sunt extendendre ,
sed pie intelligendre. Quredam vero nomina sunt qure non dicunt
ordinem ad operationem, sed tantum imponuntur secundum
rationem nominis ab aetu substandi, sicut substantia. Unde
hoc nomen substantia adhuc accedit ad rationem suppositi,
sed hoc nomen essentia removetur omnino a ratio~ suppositi :
et ideo minime potest dici, quod essentia generet. Si tamen
inveniretur, {sset exponenda, essentia generat, id est Pater,
qui est essentia.
Ad primum ergo dicendum, quod hoc nomen Deus inclu-
dit in se suppositum indetermi'nate, et ratione ejus a quo
nomen imponitur, includit in se naturam : unde ratione modi
'lignificandi est quasi medium inter essentiam et personam
aistinctam : et ideo nec repugnat sibi modus essentire ratione
indeterminationis, ,nec modus distinctre personre ratione sup-
positi : et ideo po'test dici, Deus generat, et, Deus est communis
tribus personis.
Ad secundum dicendum, quod relativum in divinis multi-
pliciter dicitur ; propriissime enim relativum est quod secun-
dum suum nomen ad aliud refertur, ut Pater. Aliud autem
dicitur relativum quod sequitur vel causat relationem, sicut
generatio et generare. Aliud autem quod implicite claudit in
se relationem, sicut Trinitas personas distinctas relatione ; et
,hoc nomen persona includit in se relationem distinguentem.
Aliud autem potest dici relativum, inquantum pro relatione
ponitur, sicut Deus, et etiam quredam nomina abstracta,
cujus ratio dieta est in corporeo
Ad tertium dicendum, quod majoris abstractionis est essen-
tia quam bonitas vel sapientia : quia quamvis requaliter ab8-
trahant a supposito, tamen essentia super hoc abstrahit
etiam ab aetu ; illa vero dicllnt ordinem ad actum.
QUlESTIO II
Deinde qureritur, utrum essentia se habeat ad generatio-
nem sicut id de quo est generatio ; et circa hoc duo qureruntur :
lo utrum Filius generetur de substantia Patris; 20 utrum
sit ex nihilo.
DISTINCTIO v, QUlEST. Il, ART. I 155
ARTICULUS PRIMUS
Utrum Filius sit genitus de substantia Palris 1
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Filius non sit
: genitus de substantia Patris. Omnis enim prrepositio transi-
! tiva est. Transitio autem requirit diversitatem vel distinc-
:~tionem. Cum igitur Filius non distinguatur ab essentia Patris,
non potest dici de essentia ejus natus. '
2. ltem, sicut se habet natura humana ad Socratem, ita
divina essentia ad Filium 2 • Sed Socrates non potest' dici de
essenti a humana. Ergo nec Filius de essentia Patris.
3. ltem « de )) semper dicit ordinem. Sed inter Filium et
essentiam non est ordo neque temporis, neque naturre, cum
essentia non sit generans, sed Pater ; neque causalitatis. Ergo
videtur quod nullo modo sit de essentia Patris.
4. Si dicas, quod hoc dicitur propter consubstantialitatem
Filii ad Patrem, contra. Sicut essentia Patris est essenti a
I
'~
Filii, ita tota essentia Filii est in Patre. Ergo eadem ratione ~
,1
potest dici Pater de subistantia Filii, sicut e contrario.
Contrarium ostenditur per auetoritates in Littera. l
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod hrec prrepositio 1
« de » proprie designat principium et consubstantialitatem ;
hrec autem prrepositio « ex ») designat tantum ordinem princi-
pii. Unde quidquid dicitur esse de aliquo, ex illo est, sed non
convertitur, sicut dicitur infra, XXVIX disto Unde hrec prreposi-
tio cc ex » quandoque notat ordinem temporis t"antum, ut,
"ex mane fit dies; quandoque ordinem principi i agentis, sicut
artificiata sunt ex artificç, : quandoque principium materiale,
ut cultellus fit. ex fern. Sed cc de l), cum notet consubstantia-
litatem, semper notat vel principium materialea, vel agens
consubstantiale, sicut dicimus quod homo filius generatur de
patre suo, cum sit generatio per decisionem substantire. Et
secundum istum modum Filius dicitur de Patre et de essentia
Patris : tamen de Patre sicut de generante, et de essentia
sicut de principio generationis communicato. Unde etiam
accedit ad similitudinem secundum materiam, si a materia
removeatur totum quod est imperfectionis et remaneat hrec
sola de conditionibus materire, quod est manens in re et per
. eam res subsistit ; et prrecipue res artificiata qure est in genere
1. 1 parte Summm theol., q. XLI, art. 3.
2. AI. : « ad aliud. "
3. Parm. addit : « sicut, cultellus est de ferro. "
 156 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
substantire propter suam materiam et non propter suam for-
mam, ut dicit Commentator in II De anima, com. 4.
Ad primum ergo dicendum, quod « de », ut deductumest,
dicit consubstantialitatem et ordinem ad principium, et con-
substantialitas respicit essentiam; et ordo ratione cujus est
transitio, respicit personam generantem : non enim dicimus
. quod Filius sit de essentia, sed quod sit de essentia Patris
et ideo non oportet esse distinctionem Filii ab essentia sed a
Patre.
Ad secundum dicendum, quod similiter Socrates dicitur
nasci de natura patris vel substantia, sicut Filius Dei, tamen
difTerenter ; quia Filius Dei est de tota substantia Patrìs, sed
Socrates est de parte substantire.
Item ad aliud. Quia Socrates subsistit non tantum per
essentiam, sed etiam per materiam, per quam individuatur
natura humanitatis in ipso. Sed Filius Dei subsistit per es<,en-
tiam Patris, cum essentia 1 non sit pàrs Filii, sed totum quod
est Filius.
Ad tertium dicendum, sicut adprimum.
Ad quartum dicendum, quod non notatur ibi tantum con-
substantialitas, sed etiam ordo ad principium, qui non salvatur,
si diceretur : Pater est de essentia Filii.
ARTICULUS II
Utrum Filius sii ex nihilo
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod Filius sit ex
nihilo. IIlud enim dicitur ex nihilo esse quod non est ex prre-
jacenti materia. Sed Filius est hujusmodi, quia non est de
aliquo sicut de materia. Ergo, etc.
2. Item, quidquid non habet esse nisi ab alio, quantum est
in se, est non ens, cum inter esse et non esse non sit medium
Sed Filius non habet esse nisi a Patre. Ergo de se habet non
esse. Sed omne tale, secundum Avicennam, VII sure Meiaph.
cap. VII, est ex nihilo. Ergo Filius est ex nihilo.
Contra, omne quod est ex nihilo est creatum. Sed Filius
est increatus. Ergo, etc. . Filii non habet terminum a qua, quia non est ex non esse. Ergo
Item, secundum Damascenum, lib. I Fid. orlh., cap. III,
col. 795, t. I, omne quod est ex nihilo est vertibile in nihil.
Sed Filius non est hujusmodi. Ergo etc.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod difTert dicere ali-
1. Parm. addit : « Patris. »
DISTINCTIO v, QUlESTIO III 157
quid non esse ex aliquo, et aliquid esse ex nihilo. Cum enim
dicitur non esse ex aliquo sicut ex materia, nihil ponitur ;
et hoc convenit Filio Dei. Cum autem dicitur esse ex nihilo,
remanet ordo affirmatus ad nihiI. Sed aliquid habet ordinem
ad nihil dupliciter ; scilicet ordinem temporis et ordinem naturre.
Ordinem temporis ex eo quod prius fuit non ens, et postea est
ens; et hoc nulli reterno convenit. Ordinem natune, quando
aliquid habet esse dependens ab alio ; hoc enim ex parte sui
non habet nisi non esse, cum totum esse suum ad alterum
dependeat ; et quod est alicui ex seipso, naturaliter prrecedit
id quod est ei ab altero. Et ideo, supposito quod crelum, et
flujusmodi, fuerit ab reterno, adhuc tamen est verum dicere
quod est ex nihilo, sicut probat Avicenna. Neutro autem
modo Filius habet ordinem ad nihil. Non enim habet ordi-
nem temporis, quia reternus est; non habet ordinem naturre,
quia suum esse est absolutum, non dependens ab alio.
Ad primum ergo dicendum, quod quamvis non sit de materia,
non tamen sequitur quod non de aliquo, quia est de substan-
tia Patris : quod etiam remoto, adhuc non sequeretur quod
esset ex nihilo, ut dictum est: quia Pater non est de aliquo,
et tamen non est ex nihilo 1 .
Ad secundum dicendum, quod Filius quamvis totum esse
suum habeat ab alio, nihilominus tamen tsse suum non est
dependens, quia accipit a Patre idem numero esse quod ipse
habet : et ideo non est dependens esse suum, sicut esse crea-
turre qure in nihilum caderet, nisi ab alio cOTltineretur 2 , neque
possibile, neque ex nihilo quod necessario sequeretur, si
aliud in numero esse reciperet.
QUlESTIO III
Ulrum essenlia sii lerminus generalionis 3
Deinde qureritur, utrum essentia sit terminus generationis.
1. Videtur quod non. Generatio enim est inter duos terminos,
scilicet terminum a quo et terminum ad quem. Sed generatio
etiam non habet terminum ad quem.
2. Item, omne quod est terminus generationis est generatum
1. Parm. addit : « Idem autem est esse Patris et Filii. »
2. Parm. omittit : « sicut esse creaturlll qure in nihilum caderet~
nisi ab a]io contineretur. »
3. I p. Summre theolog., qurest. XXXIX, art. 5
 158 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
per se vel per accidens : per se, sicut ipsa res generata; per
accidens, sicut forma ejus. Sed essentia nullo modo generata
est, sicut nec generans : quia sequeretur distinctio. Ergo. non
est terminus generationis.
3 Pr:.eterea, si esseI. terminus, hoc non esseI. nisi sicut accep-
tum per generationem. Sed Filius non accepit essentiam. Ergo
cssentia non l est terminus generationis. Probatio medi:.e.
Accipere enim cum non conveniat tribus personis, est actus
notionalis. Sed nullus actus notionalis terminatur ad essen-
tiam, sicut patet quod Patcr non generaI. essentiam. Ergo nec
Filius accipit essentiam.
Contra, illud in quo est generatio, est terminus generationis.
Sed Hilarius, lib. IX De Trinita/e, in textu 2, dicit, quod nati-
vitas unigenita in naturam ingenitam 3 subsistit. Ergo natura
vel essentia est terminus generationis.
Pr:.eterea, gencratio invenitur in divinis, ut supra dictum
est, disto IV, q. I, art. 1, secundum id quod est perfectionis in
ipsa. Sed tota perfectio generationis est ex termino ad quem.
Ergo in generatione divina est terminus ad quem. Sed hoc non
est aliud quam essentia. Ergo, etc.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod terminus genera-
tionis in creaturis potest accipi dupliciter, sicut etiam et prin-
cipium. Dicitur enim principium generationis ipsum generans ;
et huic principio correspondet sicuI. terminus ipsum genitum.
Dicitur etiam principium generationis a quo incipit gen8ratio
et hoc modo principium vel initium generationis est privatio
formm inducendm; et huic principio terminus oppositus est
forma per generationem inclucta. Sicut etiarl'l in dealbatione
terminus a quo est nigredo et terminus ad quem est albedo;
similiter in divinis terminus generationis, quamvis non siI.
ibi adio vpl mutatio, potest accipi dupliciter : scilicet ipsum
generatum, et hoc est Filius ; vel essentia accepta a Filio per
generationem.
Ad primum ergo dicendum, quod generatio et quilibet motus
totam imperfectionem habet ex termino a quo, quod est pri-
vatio vel contrarium includens priv:Jtionem ; et ideo in gene-
ratione divina non est terminus a quo, s~d tantum l.ermil1us
ad quem, a quo est tota perfectio generationis.
Ad sccundum dicendum, quod essentia divina nOn est genita
1. Parm. incaute omittit : « non. »
2. OIiffi; « lib. IV; » Parm. : « lib. III, c. xv ; » Nicola! : « lib. IX,
in textu. »
3. Quidam Cod. : « unigenitam. »
DISTINCTIO v, EXPOSITIO TEXTUS 159'
in Filio neque per se neque per accidens : q Jia eadem essentia
est in glmerante et genito. Si autem essentia esseI. divisa,
tunr sequeretur necessario quod esseI. genita per accidens,
quamvis non per se, sicut in rebus creatis.
Ad tertium dicendum, quod quamvis accipere "il. actus
notionalis, potest tamen terminari ad essentiam : quod sic
patet; quia in generatione divina, sicut in qualibet alia est
tria considerare, scilicet generantem, et genitum, et naturam
communicatam per generationem. Possunt ergo verba notio-
nalia designare comparationem 1 generantis ad genitum, sicut
generare, vel genera-nti8 ad essentiam ut dare~; vel geniti
ad essentiam, ut accipere; vel geniti ad generantem, sicut
nascI.
Sciendum igitur, quod, cum omne verbum notiònale signi-
ficet actum person:.e ut distincta est, oportet quod semper egre-
diatur a persona distincta : et ideo nullum verbum tale exil.
ab essentia, ut dicatur essentia generare vel dare notionaliter
vel accipere vel nasci. Verba autem qu:.e designant compara-
tionem generantis ad essentiam vel geniti ad essentiam, ter-
minantur ad essentiam, quia ex parte illa non sunI. distinctiva ;
et hujusmodi verba sunI. accipere et dare. 'Sed verba qu:.e
designant comparationem geniti ad generantem vel e converso,
sunI. distinctaex utraque parte; et ideo ex neutra parte potest
eis adjungi essentia ; quia nec essentia generaI., nec Pater gene-
raI. essentiam ; quod patet etiam ex significatione verborum ;
quia generans, inquantum genera.ns, distinguitur a genito et
e converso. Sed dans distinguitur quidem ab eo cui dal., sed
non ab eo quod dal. : quia aliquis potest dare seipsum. Simi-
liter et accipiens distinguitur ab eo a quo accipit, sed non ab
eo quod accipit de necessitate; aliquis enim accipere seipsum
potest, sicut servus manumissm.
EXPOSITIO TEXTUS
« Si autem relative diceretur ad Patrem vel pro relativo
poneretur, non indicaret essentiam. » Videtur falsum, quia ho~
nomen Deus pro rel'iltivo ponitur, et tamen 3 indicaI. essentiam.
Dicendum, quod quamvis indicet essentiam ex parte signi-
ficati, tamen ex parte suppositi indicaI. personam ; unde tota
ratio diversitatis in istis rationibus est quod non concIudunt.
1. Al. : « operationem. »
2. Parm. : « generentis ad genitum, sicut generare, ve! dare. »
3. Parm. : « cum hoc. »
160 COMMENTUM IN LIB. l SENTENTIARUM
'Similiter de hoc nomine « Deus, » sicut de hoc nomine « essen-
ha, » est diversus modus supponendi.
« Hoc ad seipsum indicandum genuit. » Contra : generatio
Filii, ut supra dictum est, disto IV, q. I, art. 3, non est propter
aliquem finem. Cum finis sit dignior eo quod est ad finem.
Ergo non est propter manifestationem Patris.
Dicendum, quod ly « ad hoc » est consecutivum, et non
finalem causam designans : manifestatio enim Patris conse-
cuta est ad generationem Filii.
« Dicitur Filius consilium de consilio. » Contra : Consilium
est qUaldam qUalstio, secundum Philosophum, lib. III Ethic.,
cap. v, in antiq. exemp. cap. VIII. Ubi ,wt.em non est dubitatio,
ibi non est qUalstio. Ergo in divinis non est consilium.
Dicencium, quod consilium potest sumi passive, quantum
scilicet ad illum qui petit vel accipit consilium ; et hoc non
potest esse in Deo, quia hoc importat dubitationem. Dicitur
etiam active quantum ad illum qui dat consilium; et hoc
modo est in divinis, et significat abundantiam cognitionis ipsius
de rebus dubiis agibilibus, de quibus est consilium.
« Nihil habet Filius nisi natum, » id est nisi quod nascendo
accepit; sed aliquid accepit nascendo sicut communicatum
sibi per nativitatem, ut essentiam ; et aliquid sicut consequens
nativitatem secundum modum intelligendi, sicut relationem
filiationis.
« Et geniti honoris admiratio in honore generantis est » :
id est, ille qui honorat Filium admirando ipsum quasi adeo
magnum supra se, honorat etiam Patrem, et e converso,
J oan., v, 23 : Ut omnes honorijicent Filium, sicut honorificant
Patrem.
« Nativitas Dei non potest eam ex qua profecta est, non
tenere naturam. » Dupliciter potest exponi : ut per nativitatem
intelligamus ipsum Deum natum, vel melius possumus intel-
ligere generationem passivam. Et dicitur generatio tenere
aliquam naturam qUal per generationem inducitur, sicut omnis
motus et mutatio terminatur per terminum ad quem, a quo
speciem habet. Vult ergo dicere Hilarius, quod cum in omni
generatione univoca oporteat idem esse principium genera
tionis et quod per generationem communicatur, sicut in gene-
ratione ignis forma ignis est principium, et eadem est per
generationem acquisita, licet non secundum numerum eadem,
ita oportet quod, cum generatio divina sit virtute natune
divinal, per generationem genitus accipiat naturam divinam :
et oportet quod eamdem numero, quia, ut supra probatum
est, disto IV, q. l, art. 1, divina natura non potest dividi secun-
dum numerum.
« Unitatem formal servilis in naturam divinal unitatis refun-
dimus ; » id est, non ponimus naturam humanam cum divina
unum efTectum in natura.
« Nec rursus corporali insinuatione Patrem in Filio prredi-
DISTINCTIO V, EXPOSITlO TEXTUS 161
~amus ; » id est, hoc quod Dominus dicit Joan., XIV, 11 : Ego
in Patre, et Pater in me est, non debet intelligi hoc modo, ut
Pater sit in Filio hoe modo quo insinuatur, id est manifestatur,
~orpus esse in corporeo « Sed ex eo, » id est ex Patre, « genitam
naturam ejusdem generis, » id est ejusdern virtutis et rationis,
sicut hurnanitas est ejusdern generis in Socrate et Platone;
id est, ipsurn geniturn habentern talem naturam, dicimus
( habuisse in se naturam gignentis, » id esI, PaLris gignentis.
Vel potest exponi natura genita, quia per generationem accepta
in Filio ; et gignens quia est principium generationis in Patre.
« Numquid unigenito Deo contumelia est Patrem sibi
innascibilem Deum esse? » Hoc dicit contra Arianos, qui dice-
bant Filium minorem Paire, quia non est ingenitus sicut Pater.
Sed non sequitur : quia ipse est unigenitus Patris, et per
generatiònem totam naturam Patris accepit et hoc est quod
dicit : « In naturam unigenitam subsistat. »
« Non esi aliunde, » id est ab alio quam a Patre : et ideo
non refertur ad aliud, id est ad aliarn personam quam ad
Patrem, inquantum Filius est: quia ad Spiritum sanctum refer-
tur, inquanturn spirans est. Vel aliter : « Aliunde, » scilicet
quam de essentia Patris.
« Ac aliud » similiter quanturn ad essentiam vel naturam
quasi non habens divinam naturam, sed aliamo
« In uno subsistit, » in unitate natura; divince : « ex uno, »
id est ex Patre, vel ex unitate natura; Patris.
« Ac sic in generatione Filii naturam suarn, ut ita dicam,
sequitur indemutabilis Deus indemutabilem Deum gignens. »
Vult ostendere quomodo Filius sit in Patre, et e converso,
hoc modo. Pater per generationem dat naturarn suam Filio.
Ergo, curn Pater sit immutabilis, non amittit naturam, sed
sequitur eam : quia ubi est natura sua, est et ipse ; unde, cum
natura sua sit in Filio, ipse est in eo. Similiter e converso Filius
accepit naturam quam Pater habet, et cum ipse Pater sit
immutabilis, non dirnittit naturam suam : unde, cum natura
eadem numero qU<D Filio datur remaneat in Patre, Filius manet
in Patre, et dicitur indemutabilis ex « in » et demutor, aris )l.
In regnum Filii charitatis' swe, Colos., I, 13. Dupliciter
exponitur. Potest enim eharitas teneri essentialiter; et tunc
erit sensus : Filii charitalis suce, id est Filii substantire SUle.
Quod qualiter intelligendum sit, !\Iagister infra, dist. XVII,
ostendet. Potest etiam teneri notionaliter ; et tune erit loeutio
emphatica, sicut consuetum est in Scriptura, quod aliquis
dicatur filius alicujus, quod maxime sibi cornpetit, sicut Isa., v,
1 : I n cornu filio olei ; ad litterarn, ostendens locum oleo abun-
dantern; et I Reg., XXVI, lG : Filii mortis estis, id est dignis-
simi morte. Et similiter dicitur unigenitus Dei filius chalitatis,
quia in ipso maxime charitas Patris quiescit.
« His verbi, prremissis innui videtur quod divina substantia
Filium genllerit. » Hie ex prremissis auctoritatiblls elicit qua-
COMMENT. IN LlB, 'SENTENT. - L - 7
•
162 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM

tuor propositiones qwe sme sententi<e videntur contraria'.

Quarum una est, quod natura co<eterna del Deo est; in quo
videtur dici 2 natura genita : et hanc exponit ibi : (C Ut tamen
sine pr<ejudicio ac temeritate loquar, ex hoc sensu dieta DISTINCTIO VI
possunt accipi. }) Secunda est: Pater genuit id quod ipse est :
quam exponit ibi :. « Ex quo sensu etiam accipiendum est Utrum Pater voluntate sua genuit Fiiium an necessitate;
illud, Pater genuit id quod ipse est. }) Tertia est, quod substantia et an volens vel nolens sii Deus
Dei genuit Filium, quam exponit ibi : C( Item substantia Dei
genuit Filium. }) Quarta est, quod Filius natus est de substantia Pr<eterea solet qu<eri, utrum Pater genuerit Filium volun-
Patris, quam exponit ibi : « Similiter Filius natus est de substan- tate, an necessitate. De hoc Orosius ad Augustinum, in j
"

tia Patris. » Et addit quintam, quod Filius est substantia Dia!. LXV qU<Esl\ q. VII, col. 736, t. VI, ita ait ; « Voluntate ~
Patris, quam exponit ibi : « Similitei expone illud, Filius
substantia Patris. })
Pater genuit Filium, vel necessitate l Sed nec v.oluntate
.nec necessitate; quia necessitas in Deo non est, pr<eire voluntas
sapientiam non potest. }) Quocirca, ut ait Augustiqus in XV
l
>~

~
lib. De Trinit., c. xx, col. 1087, t. VIII, « ridenda est dialec- (,

tica Eunomii, a quo Eunomiani h<eretici orti sunt : qui, cum ~~

non posset intelligere nec credere voluisset unigenitum Dei
Filium verbum Dei esse natura, ici est, de substantia Patris
genitum, non natur<e vel substanti<e dixit esse Filium, sed
Filium voluntatis Dei: volens asserere accedentem Deo volun-
tatem qua gigneret Filium, sicut nos aliquid aliquando volu-
mus quod antea non volebamus, propter quod mutabilis l
natura nostra intelligitur: quod absit ut in Deo esse credamus 2 • »
Dicamus ergo verbum Dei esse Filium Dei, natura, non volun-
tate, ut docet Augustinus in XV lib. De Trinit., ibid., ubi
quemdam catholicum h<eretico respondentem commendat
dicens : (( Acute sane quidam respondit h<eretico versutissime
interroganti, utrum Deus volens an nolens Filium genuerit;
ut si diceret; nolens, absurdissima Dei miseria sequeretur;
si autem, volens, continuo quod intendebat, coneluderet,
scilicet non natur<e esse filium, sed voluntatis. At iIIe vigi-
lantissime, vicissim qu<esivit ab eo, utrum Deus Pater volens
an nolens sit Deus : ut si responderet, nolens, sequeretur
grandis absurditas et miseria, quam de Deo credere magna
est insanitl ; si autem diceret, volens, responderetur ei : ergo
et ipse voluntate sua Deus est, non natura. Quid ergo restabat
nisi ut obmutesceret sua interrogatione, obligatum insolu-
bili vinculo se videns ? » Ex pr<edictis docetur, non esse conce-
dendum, quod Deus voluntate vel necessitate, vel volens vel
nolens sit Deus ; item quod voluntate vel necessitate, vel
volens vel nolens genuerit Filium.

Oppositio conlra pr<Edicla

Sed contra hoc opponitur sic. Voluntas Dei est natura
ilive essentia Dei, quia non est aliud Deo esse, aliud velle :

1. Parm. incaute omittit : « de. ", 1. (( Mutabiliter J>.

2. Parm. : l( loqui de. » 2. Paulo aliter in Augustini textu.

•
 164 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
et ideo sicut una est essentia trium personarum, ita et una
voluntas. Si ergo Deus natura Deus, et voluntate Deus est:
et si Verbum Dei natura Deus est, et voluntate Filius Dei
est. Hoc autem facile est refellere. Nam et prrescientia Dei,
sive scientia qua scit vel prre,=;cit bona et mala, divina natura
sive essentia est, et prredestinatio sive voluntas ejus, eadem
divina essentia est; nec est aliud Deo scire vel velle quam
esse : et cum sit unum et idem scientia Dei vel voluntas, non
tamen dicitur de voluntate quidquid dicitur de scientia, et
e converso; nec omnia illa sua voluntate Deus vult qure' sua
scientia scit ; cum scientia sua noverit tam bona quam mala,
voluntate autem non velit nisi bona; scientia quippe Dei
et prrescientia de bonis est et de malis; voluntas vero et
prredestinatio de bonis est tantum : et tamen unum et idem
est in Deo scientia et voluntas, et prrescientia et prredesti-
natio. Ha cum unum sit natura Dei et voluntas, dicitur tamen
Pater genuisse Filium natura, non voluntate, et esse Deus
natura, non voluntate.
Quomodo inlelligenda sini illa verba : Pater nec volens nec nolens,
esi Deus,. nec volens nec nolens genuit Filium
Prredicta tamen verba, quibus prudenter dictum est, quod I
Deus Pater nec volens nec nolens est Deus, nec volens genuit
Filium, sive voluntate vel necessitate, ex tali sensu mihi
videntur accipienda ut voluntatem prrecedentem vel ante-
cedentem 2 intelligamus, qualiter Eunomius intelligebat. Non
enim ipse est Deus voluntate prrecedenti, vel efficienti, vel
volens prius quam Deus : nec voluntate prrecedenti vel ante-
cedenti 3 genuit Filium; nec prius volens quam generans, nec
prius generans quam volens genuit Filium. Volens tamen
genuit, sicut potens genuit, et bonus genuit, et sapiens genuit,
et hujusmodi. Si enim Pater sapiens et bonus dicitur genuisse
Filium, eur non et volens ? Cum ita sit Deo idem esse volen-
tem quod est esse Deum, sicut idem est esse sapientem quod
est egse Deum. Dicamus ergo, quod Pater sieut sapiens, ita
volens genuit Filium; sed non voluntate prrecedenti vel
antecedenti. Quem sensum aperit Augustinus 4 , et confirmat
1. Hilarius in lib. De synodis : Eos qui dicunt de non extantibus
esse Filium Dci; similiter qui dicunt quod neque consilio neque
voluntate Pater genuerit Filium, anathematizat sancta Ecelesia.
Item si quis, nolente Patre, dica t natum Filium, anathema sito Non
enim, nolente Patre, coactus Pater, vel naturali necessitate ductus
eum nol1rt genuit Filium ; sed mox ut voluit sine tempore et impos-
sibilitate ex se unigenitum demonstravit.
2. Al. : « accedcntcm. »
3. Al. : « accedenti, » et sic infra.
4. Habctur apud Hicronymum Sup. Epist. ad Ephes., cap. I, v.
5, col. 448, t. VII.
•
DISTINCTIO VI, QUJEST. I, ART. I 165
ita dicens, Super Epislolam ad Ephesios : « De Filio Dei, id
est Domino nostro Jesu Christo, scriptum est, quia cum Patre
fuit semper, et nunquam eum, ut esset, voluntas paterna prre-
cessit ; et ille quidem natura Filius est. »
DIVISIO TEXTUS
Hic Magister inquirit de generatione quantum ad prin-
cipium : et dividitur in duas partes. In prima inquirit quid
sit principium generationis, utrum necessitas, vel voluntas,
vel natura; in secunda inquirit de communitate principii
generationis, utrum scilicet potentia generandi sit communis
Patri et Filio, in sequenti distinctione. Prima in tres : primo
enim movet qurestionem, et determinat; secundo removet
dubitationem, ibi : « Sed contra hoc opponitur sic ; » tertio
exponit determinationem, ibi : « Prredicta tamen verba ...
ex tali sensu mihi videntur accipienda. )) Circa primum tria
facit : primo ponit qurestionem; secundo determinat, ibi :
« Nec voluntate, nec necessitate; )) te'rtio ex determinatione
exc!udit errorem, ibi : (( Quocirca, ut ait Augustinus, ridenda
est dialectica Eunomii. » Ubi primo ponit errorem ; secundo
exC!udit, ibi : (( Propter quod mutabilis intel!igitur natura :
quod absit ut in Deo esse credamus. » Ubi primo impro-
bat positionem errantis; secundo confirmat rationem, ibi :
« Acute sane quidam respondit hreretico versutissime inter-
roganti. ))
QU1ESTIO PRIMA
Ad intel!igentiam hujus partis tria qureruntur : lo utrum
Pater genuit Filium necessitate ; 2 0 utrum voluntate
3 0 utrum natura.
ARTICULUS PRIMUS
Utrum Pater genuit Filium necessitate!
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur quod Pater genuit
Filium necessitate. Necessarium enim et possibile dividunt
ens. Si igitur Pater non genuit Filium necessitate, genuit
ipsum contingenter vel possibiliter : quod est impossibile.
· 2 . Prreterea, omne reternum est necessarium. Sed generatio
Filii a Patre est reterna. Ergo necessaria.
1. Ip. Summa: thl'nl., q. LI, art. 2.
 •
166 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
3. Prreterea, sicut Deus est per se bonus, ita est per se ens
necessarium : omne enim quod est per participationem, redu-
citur ad id quod est per se. Sed in per se bono nihil potest
esse nisi bonum. Ergo nec in per se necessario aliquid nisi
necessarium. Cum igitur generatio sit in Deo, ergo erit
necessaria.
Contra, omnis necessitas est ratione alicujus fortioris 1
cogentis vel interius vel exterius. Sed Deo non potest esse
aliquid fortius. Ergo ibi non po~est esse necessitas.
Pneterea, Augustinus, V De civit. Dei, cap. x, col. 152,
t. VII, dividit necessitatem in coactionem et prohibitionem.
Sed neutrum Deo convenit. Ergo, etc.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod, secundum Phi-
losophum, V Metaph., text. 6, necessarium dicitur multi-
pliciter. Est enim necessarium absolute, et necessarium ex
conditione; et hoc est duplex : scilicet ex conditione finis
vel ex conditione agentis. Necessarium ex conditione agentis,
est necessarium per vi'olentiam : non enim eum qui violenter
currit, necesse est currere, nisi sub hac conditione, si aliquis
eum cogit. Necessarium ex conditione finis est illud sine quo
non potest consequi aliquis finis, vel non ita faciliter. Finis
autem est duplex: vel ad esse, et hoc modo cibus vel nutri-
mentum dicuntur esse necessaria, quia sine eis non potest
esse homo; vel pertinens ad bene esse, et sic dicitur esse
navis necessaria eunti ultra mare; quia sine ea exercere non
potest actionem suam. Necessarium autem absolute dici-
tur quod est necessarium per id quod in essentia sua est;
sive illud sit ipS8 2 essentia, sicut in simplicibus ; sive, sicut
in compositis, illud principium sit materia, sicut dicimus,
hominem mori est neeessarium; sive forma, sicut dicimus,
hominem esse rationalem est necessarium. Hoc autem abso-
Iute necessarium e~t duplex. Quoddam enim est quod habet
necessitatem et esse ab alio, sieut in omnibus qure causam
habent : quoddam autem est cujus necessitas non dependet
ab alio, sed ipsum est causa nccessitatis in omnibus neces-
sariis, sicut Deus.
Dicendum ergo, quod generatio in divinis non est ex neces-
sitate conditionata, sive conditionetur ex fine, sive ex agente.
Non ex agente; cum ipse Deus sit primum prineipium;
neque ex fine cum etiam sit 3 ultimus finis. Sed est necessa-
1. Parm. omittit : « fortioris. »
2. Parm. : « sua. ))
3. Parm. omittit : « neque ex fine cum etiarn sito »
DISTINCTIO VI, QUlEST. I, ART. II 167
ria necessitate absoluta, sicut est necessitas prim<e causre
qure non dependet ab alio, sed ipsa potius est causa neees-
sitatis in omnibus aliis 1 . Et per hoc patet solutio ad utram-
que partem : quia primre rationes procedunt de necessitate
absoluta, et alire de necessitate coactionis qure repugnat
necessitati absolutre : et de ista procedebat hrereticus, et
secundum hoc negatur in Littera.
ARTICULUS II
Utrum Pater genuit Filium voluntate
Ad seeundum sic proceditur. 1. Videtur quod Pater genuit
Filium voluntate. Omne enim bonum est volitum a Deo.
sieut omne verum scitum. Sed generatio Filii est optimum,
Ergo est volitum a Deo ; et ita Pater genuit Filium voluntate.
2. Prreterea, in generatione humana ita est quod princi-
pium inclinans ad generandum, est voluntas. Sed generatio
humana extrahitur a divina. Ergo et similiter erit in gene-
ratione divina, et ita videtur quod Patcr genuit Filium
voluntate.
3. Prreterea, Origenes 2 , in Apol. Pamph., col. 583, t. VII,
dieit, de Patre loquens : «( Germen proferens voluntatis factus
est Verbi Pater. » Sed illud quod est germen voluntatis est
natum voluntate generantis. Ergo Pater genuit Filium
voluntate.
Contra, voluntas est prineipium produetionis eorum qure
per artem produeuntur in rebus lrumanis. Sed Filius non
producitur a Patre sicut artifieiatum, immo sieut ars; sed
creaturre sieut artificiata. Ergo videtur quod Pater non genuit
Filium voluntate ; sed voluntate ereaturas Flroduxit.
Prreterea, Hilarius, lib. De synodis, ean. XXIV 3 , col. 512,
t. II : «( Si quis voluntate Dei Filium tanquam faetum dieat,
anathellla sit. )) Ergo, etc.
SOLUTIO. - Respondeo dieendum, quod voluntas potest
comparari ad aliquid dupliciter : aut sieut potentia ad objec-
tum, aut sicut principium. Si comparetur ad aliquid sicut
ad objectum, tune omne volitum a Deo, potest dici esse
1. Parm. omittit : « qUal non dependet ab alio, scd ipsa potius cst
causa neccssitatis in omnibus aliis. ))
2. Sic refert PamphiIus, in sua Pro Ori gene apologia, cx tomo II
In Joannem, licct jam ibi non legatur. Vidc Migne, col. 183, t. IV.
Oliill ad marginem : «( Darnasccnus in lib. I Orthod. fid., C. XVIII. »
3. Parm. : « can. 26. ))
 168 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM
voluntate ejus ; et sic potest dici, Pater est Deus volun/ate
sua; vult enim se esse Deum; et similiter potest concedi
quod Pater genuit Filium voluntate. Si autem comparetur
voluntas ad aliquid sicu! principium, hoc potest esse dupli-
citer : quia aut illud ad quod comparatur sicut principium
dicit rationem principiandi ; aut dicit ipsum principiatum.
Si primo modo, sic comparatur voluntas ad processionem
Spiritus sancti, qui procedit ut amor, in quo amore I volunLas
principiata producit, sciliceL creaturas; et secundum hunc
modum etiam intellectus in Deo se habet ad generationem
Filii, qui procedit ut verbum et arso Si secundo modo, tunc
principiatum voluntatis procedit a voluntate secundum
voluntatis conditionem. Voluntas autem, quantum est in
se, libera est : unde principiata voluntatis sunt tantum ea
qUal possunt esse vel non esse. Et hoc modo constat, quod
voluntas divina comparatur ad creationem rerum, et non ad
generationem Filii. Et hinc est quod quidam distinguunt
voluntatem in tria, scilicct in voluntatem accedentem, qUal
scilicet de novo accedit operi vel operanti, et talis non est in
Deo secundum aliquem trium dictorum modomm voluntatis,
quia omnis operatio ejus est a voluntate alterna. Item in
voluntatem concomitantcm qUal dicitur secundum compa-
rationem ad objectum tantum; et sic est in Deo respectu
generationis Filii. Item in voluntatem antecedentem; et
sic dicit comparationem principii ad principiatum; et sic
est respectu creaturarum.
Ad primum ergo dicendum, quod ratio illa procedit secun-
dum comparationem voluntatis ad objectum tantum.
Ad secundum dicendllm, quod generatio humana non
est alterna et ideo polest habere voluntatem antecedentem
quod non ~otest esse in divina. ' essentiam secundum hoc attributum vel illud, secundum
Ad tertium dicendum, quod Origenes vocal germen voI un-
t atis id in quo quiescit Patris beneplacitum; et halc est
Filius, sicut ipse dixit Matth., III, 17; Bic est Pilius meus
dileclus, in quo mihi complacui. Alia? autem rationes proce-
fiun! de voluntate antecedente, sive secundum compara-
tionem principii ad principiatum.
1. Sic cod.; Parm. : « in qno voluntas principiata omnia, sci!icl't
creaturas, amore produci t. »
DISTINCTIO VI, QUlEST. I, ART. III 169
ARTICULUS III
Ulrum Paler genuit Filiwn naluraliler
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod Pater non natu-
raliter genuit Filium. Hilarius, De synodis, can. xxv, col. 512,
t. II : « Non naturali necessitate ductus Pater genuit Filium. »
Ergo videtur quod non sit naturalis generatio.
2. Pr<eterea, in Deo idem est volun/as et natura. Sed
Pater non genuit Filium voluntate. Ergo ncc genuit .Filium
natura. •
3. Pr<eterea, sicul. supra habitum est, disto III, qUalst. I,
art. 3, philosophi per rationes creaturarum potuerunt deve-
nire in cognitionem divinal natur<e. Sed cognita natura cognos-
citur operatio natur<e. Ergo potuerunt devenire in cogni-
tionem generationis altern<e , si Pater naturaliter genuiL
Filium : cujus contrarium superius est ostensum, dist. III,
qUalst. I, art. 4.
Contra, Hilarius, lib. De synodis, § 58, col. 520, t. II : « Omni-
bus creaturis substantiam Dei voluntas attulit; sed Filio
natura deditI.» Ergo videtur quod Pater genuit Filium natura.
Pr<eterea, Damascenus, lib. I Pid. orlh., cap. VIII, col. 814,
. t. I : « Generatio est opus divin<e natur<e existens. » Ergo, etc.
SOLUTIO. - Respondeo dicendum, quod essentia divina,
ut dictum est, dist. III, art. 4, est principium omnium actuum
divinorum ; licet essentia sub ratione essenti<e non dicat prin-
cipium actus qui est operatio, sed qui est €1Sse. Sed cum in
essentia sit considerare diversa attributa, qu<e sunt realiter
unum in ipsa, ratione tamen distincta; actus refertur ad
quod exigit conditio actus; sicut intelligere est ab essentia
divina, inquantum ipsa est intellectus; et res volital, qu<e
possunt esse vel non esse, producuntur ab essentia, inquantum
ipsa est voluntas. Et qui a de ratione generationis est ut
producatur genitum in similitudinem generantis, et hujus
productionis principium pertinet ad naturam, qUal est ex
similibus similia procreans ; ideo dicitur, quod Pater natura
generat 2 Filium.
Ad primum ergo dicendum, quod Hilarius naturalem neces-
sitatem appellat, quando virtute natural aliquid agitur
1. Migne : « sed naturam Filio dedit ex impassibili ac non nata
substantia pcrfecta nativitas. »
2. Parm. : « gcnuit. ».
 DISTINCTIO VI, EXPOSITIO TEXTUS 171
170 COMMENTUM IN LIB. I SENTENTIARUM

quod est contrarium voluntati, sicut fames et sitis in nobis ; nolo et non volo; quia cum dicitur : non volo, negatur actus ;
unde voluntas patitur quasi quamdam violentiam a natura; et ideo opponitur sicut negatio ad affirmationem : sed iJ..l
hoc verbo « nolo » et in toto condeclinio ejus remanet aetus
et talis necessitas non est in Deo.
voluntatis affirmatus, et negatio fertur ad volitum 1 . Unde
Ad secundum dicendum, quod quamvis natura et voI un- sensus est: nolo hoc; id est, volo hoc non esse. Unde non
tas sint idem re, differunt tamen ratione, ut dictum est. oportet dici nolens vel volens; quia lapis nec volens est
Et ideo essentia divina in ratione naturre est principium nec nolens. Et similiter in proposito neutrum dandum est.
alicujus, cujus principium non est ipsa eadem, prout habet Sed danda est ista, « non volens, )) si volens dicat voIunta-
rationem voluntatis. tem accedentem vel antecedentem. Si autem dicat volun-
Ad tertium dicendum, quod natura m est! cognoscere dupIi- tatem concomitantem 2 , danda est ista, « volens )) genuit.
citer. Vel p&rfecte comprehendendo ipsam; et sic philosophi
non cognoverunt naturam divinam : quia sic cognovissent
omnia opera divina, et qurecumque sunt in ipsa. Vel est
cognoscere naturam 2 per effectus; et ita philosophi cogno-
verunt. Quia vero creatura non perfecte reprresentat natu-
ram divinam, secundum quod est principium generationis
reternre et consubstantialis ; ideo generationem divinam, qure
est ejus operatio, non eognoverunt philosophi.

EXPOSITIO TEXTUS

« Voluntas sapientiam prreire non potest. )) Hoc dicit, quia

sapientia Filio appropriatur. Sed contra, voluntas est motor
aliarum virium : inteIligimus enim, quia volumus. Ergo
voluntas videtur prreeedere eognitionem sapientire.
Dicendum, quod voluntatem oportet quod prrecedat ali-
qua cognitio. Est enim duplex actus voluntatis. Unus imper-
fectus, scilieet appetere ; et iste aetus prreeedit cognitionem
perfeetam eorum qure acquiruntur in cognitione. Per appe-
titum enim seiendi aliquid movetur aliquis ad considera-
tionem alieujus, cujus cognitionem considerando accipit;
sed tamen hune actum voluntatis prrecedit cognitio indeter-
minata qua res scitur in universali, et per iIlam cognitio-
nem imperfeetam tendit appetitus in perfectionem ipsius :
si enim esset omnino ignotum, non qurereretur. Est et alius
aetus voluntatis perfeetus, quo voluntas quieseit et placet
sibi in re jam habita ; et ita voluntas seiendi sequitur eogni-
tionem perfectam.
« Utrum Deus Filium volensaut nolens genuit. )) Videtur
quod necessarium sit alterum dare, eum fiat divisio per affir-
mationem et negationem.
Dicendum, quod « nolens )) et « volens » non opponuntur
eontradietorie ; sed « volens )) et « non volens ". Differt enim

1. Parm. : « contingit. » 1. Non, ut in Parm. : « ad nolitum.•

2. Parm. omittit : « est cognoscere naturam. » 2. AI. : « communicantem. »