Cô tích so giai (In lân thú nhì)

/ chu bút Ðng Lê Nghi...

Source gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

 Ðng, Lê Nghi. Auteur du texte. Cô tích so giai (In lân thú nhì) / chu
bút Ðng Lê Nghi.... 1929.

1/ Les contenus accessibles sur le site Gallica sont pour la plupart des reproductions numériques d'oeuvres tombées
dans le domaine public provenant des collections de la BnF. Leur réutilisation s'inscrit dans le cadre de la loi n°78-
753 du 17 juillet 1978 :
- La réutilisation non commerciale de ces contenus ou dans le cadre d’une publication académique ou scientifique
est libre et gratuite dans le respect de la législation en vigueur et notamment du maintien de la mention de source
des contenus telle que précisée ci-après : « Source gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France » ou « Source
gallica.bnf.fr / BnF ».
- La réutilisation commerciale de ces contenus est payante et fait l'objet d'une licence. Est entendue par réutilisation
commerciale la revente de contenus sous forme de produits élaborés ou de fourniture de service ou toute autre
réutilisation des contenus générant directement des revenus : publication vendue (à l’exception des ouvrages
académiques ou scientifiques), une exposition, une production audiovisuelle, un service ou un produit payant, un
support à vocation promotionnelle etc.

CLIQUER ICI POUR ACCÉDER AUX TARIFS ET À LA LICENCE

2/ Les contenus de Gallica sont la propriété de la BnF au sens de l'article L.2112-1 du code général de la propriété
des personnes publiques.

3/ Quelques contenus sont soumis à un régime de réutilisation particulier. Il s'agit :

- des reproductions de documents protégés par un droit d'auteur appartenant à un tiers. Ces documents ne peuvent
être réutilisés, sauf dans le cadre de la copie privée, sans l'autorisation préalable du titulaire des droits.
- des reproductions de documents conservés dans les bibliothèques ou autres institutions partenaires. Ceux-ci sont
signalés par la mention Source gallica.BnF.fr / Bibliothèque municipale de ... (ou autre partenaire). L'utilisateur est
invité à s'informer auprès de ces bibliothèques de leurs conditions de réutilisation.

4/ Gallica constitue une base de données, dont la BnF est le producteur, protégée au sens des articles L341-1 et
suivants du code de la propriété intellectuelle.

5/ Les présentes conditions d'utilisation des contenus de Gallica sont régies par la loi française. En cas de
réutilisation prévue dans un autre pays, il appartient à chaque utilisateur de vérifier la conformité de son projet avec
le droit de ce pays.

6/ L'utilisateur s'engage à respecter les présentes conditions d'utilisation ainsi que la législation en vigueur,
notamment en matière de propriété intellectuelle. En cas de non respect de ces dispositions, il est notamment
passible d'une amende prévue par la loi du 17 juillet 1978.

7/ Pour obtenir un document de Gallica en haute définition, contacter

utilisation.commerciale@bnf.fr.
 \,\ Li
H\
In lan thúr nhì
M \
M5i cu8n 0$S0
ll
• 0» > r^> * ii>-7 4J» '*T>> £ff*
V® i <
?
0 * A
indo chinois _ HV
S!
r
CÙ TÍCH Sir GIÁI I
$
f
“V*

«%r*

Clu'i but:
i.
BANG-LE-NGHI
DEPOT LEGAt>

Chù bón: Sÿg^

0 INOCCHINE'
§
PHAM-VÀN-THÌNH 'I
I
Bon nay ông Binh-thái-Sorn nluràngdirt
quyën xuat han elio toi.
-^-—»
TOUS DROITS RÉSERVÉS
I
Cuôn ginn tlü không (long dâu cua chu bon, $
xin dur vi clur U)ni. fi
I
\iu f
iClH'W 4 II
£
I\TKA I1ST XUA-NAY
60-64, Boulevard Bonard, 60-64
SAIGON
 PHAM-VAN-THINH
m
h° 170, Rue Van-Vollanhoven — Cherl&n

BÁN SI VÀ BÁN LÈ
Tkcr, Tuong, Truyên, Tieu-thuyet, Tuòng Gai-lnang
và các thi'r Sácli ver chu- Quóc-ngír.

KÍNH cáo
Kínli l&i to v&i dong han,
Tiêm tôi sách ver ngon ngan thiéu gì.
Ó xa dàu muón thir chi,
Viet tho- geri dën tire tliì hoi àm.
Hàng g&i lành hoà giao nyàn,
Tgi nhà giiìy thép mir&i phan tien thag.
Bàn buòn give da thang ngay,
Hàng tin già ré it ai dàm bì.
Tuòng xira Tlur cu thiéu chi.
Lai thèm Tièu-thuyét Lini thì soein ra.
7rugen tàu dica nghìa kia là,
Cài-lircrng tuòng hàt ngàm nga van dài.
Càu hò, càu hát cung hay,
Ân tình, phú, vinh coi rày vui tàm.
Sàch bòi cùng sàch bàng xàm,
Tiéu-dàni lai v&i liéu-làm tire cu&i.
Sàch day nhirng vièc & d&i,
Sàcli hoc, day tre sùu th&i nèn danh.
Sàch day uhi mr chi rànli,
Nau ari làni bành, tàp lành dire dung.
Sàch v& nói chang hay cùng,
Kè hoài thì cung lung tung con hoài.
Cùi xin lièt vi qui ngài,
Giùp toi thanh virerng crn tày nam-sang.
Chea vai cùng khàch ngoqi bang.
Ày nh&chir vi dong bang thirerng tình.
Vón toi ten Pham-van-Thình,
Chùc elio lièt vi klurorng ninh tho trini£
Nay kinh
 2. —
Thâp dèa seing, dèm ba limai tháng chçip
vài nluvng dèm trong may ngày xucin.
Tue lç thiràng thuàng hê dën büa chiëu ba muo'i tháng
chap, nhà nhà dëu lo don dep sach sê, sua soan bàn thà quét
tuàc nghiêm trang, thâp dèn sang rô chuc mà ruàc xuân,
1

dó là tiët chành-dàn, gàn dën, ai này lo lan ruàc su moi là

ruàc xuân, sàch Dai-thânh nói : Viên viên dan hôa, nhà nhà
dèn lira sang trung, chong dèn sâng, chung dò mài là có ÿ
ruàc mài là ruàc may vi quà-vân vë, mà vui vói con cháu
trong mây ngày xuân, ba ngày ay con cháu dëu vong tuông

/
các vi quá-van, tuông su- chët nhu su- song, choiig dèn sáng
là có hai ÿ mot là vui vë ngày xuân, hai là làm cho kê gian
không dën ; sàch Thiên-nguyêt-linh nói: Có hai con qui
tên là Na-ông Na-bà, dêm ba mirai nó hay phân nhau nùp
theo bóng toi vào nhà mà pbà ngirài ta, (trong nhà thì có
các vi than gin giu*, mà bua ba mirai, may vi than mâc vë
chàu trài, nèn qui nó khóng sa ai), mà qui này tành nó
hay sa sir sáng hay sa tièng nò van xa, nên búa toi ba mirai,
thì nhà nhà dëu chong dèn sáng ra dot phào van ran, làm
cho qui sa khóng dàm vào nhà. Qua dèa bua mòng mot thì
có các vi than tra vë. Mà the tlnróng cir vi£c dot phào lu
bù khóng biët là bùa nào.

3. — Divng nèa.
Bùa chiëu ba muai loi bay tàm già tói, thì nguòi ta lay cây
tre hoac là tàm vòng mà róc chira cài ngon lai có là, gàn
tren chót vót cày tre có buôcvô 1 cài bùa bàc quài,vàimót
cài dò nhò, troug dò de là vàng bac vài tràci cau vói. Sàch
Au-hoc-tàm-nguyèn nói : trong coi thè gian môi chò dëu có
1 vi thàn tran nhàtn, de màcai tri yèu qui keo nó hai nhan
dân, mà bfra chiëu ba miro’i là bua chu thàn dëu vë chàu
trai (ïriëu-thiên) nên khóng ai mà cai tri, bai dó nèn ma
qui dùng dièp bua dó di phà nguòi ta. Cài bùa bàc quài treo
trèn cày dào là có ÿ trù* qui, con cài dò nhò dung tràu cau
thì là khóng có nghia ly chi, nhung mà pliai làm 1 chût tièu
le cho de xem, xua dùng cày dào, mà tue lai dùng là cày
tre dòi càch, cùng nhu cày gay cua mày nguài phò linh
cuu thì bang tre vói móc dòng (vòng) mà xem ra nguài dùng
bang cày tàm vòng.

4. Dot pluìo dot lai.

—
Tich dot phào, sàch Au-hoc-tam-nguyèn
A' v nói : Hòn nùi
phia tày có mpt con qui tên là Som-Tao, con qui này nó
di. gap ai ttì bat này làm cho pliai dau om binli hoan. Bài
nhà Buàng có tên Lÿ-Biën, có phép trù qui ; nguài trong
làng có bi qui bat thì pliai mau mau di mài Lÿ-Biën, den
mà trù nó. Thày Biën den chang thèmdùng phù pháp hay
là èm dói chi cà, thày bao lay mac tre bô vào bëp mà
 - -5

dët no vang, qui Scm-tao nghe tiëng nò sa kinh hai xuát

ra khôi mình, ngirài binh tire thì tïnh lai hët me sang,
trong vài ngày thì manh ; thë tue noi theo dó, dot pháo là
cë ÿ làm cho ma-qui so* mà cfaay di, chô nào không có phào
thì dot lói, dot lói, là due lo troug cày, ròi do thuóc súng
vào làm ngòi, dóng mit cho chat, châua ngòi nó chày tói
thu6c thì no lón làm, con nó tac ngòi thì không nò, mà
xem mat ngirôi d<5t lói dó thì la lào, bq mac co* vi là cóng
phu làm dà làu mà dot nó không nò, nen lò’i tue hay nói
rang : Coi bó dot lói không kêu, là ho lo’ lào, và có ÿ ehê
bat tài làm khÔDg nên viçc.

* !
5. — Ngày têt, tue hay nói : Ngày tir, ngày têt, têt
nhút, ba ngày xuân nhirt.
Ngày têt, là ngày chánh-dán, vën that là tiët nhirt mà
nói trai là tët nhirt, con nói ngày tir ngày têt, vën là tir tiët,
mà nói trai là tir tët, chir tir, tira là dàu câu, dàu bài, dàu
thàng, dàu mùa, dàu nana, dàu tiët xuân. Mà cüng có ÿ
khàc hiêu riêng nói ngày tir, ngày tët, là ngày dùng mà di
dën dën an trâ nghïa cho ngirài làm an cho mình, dó là
viçc tir cua mình. Sách Âu-hoc-tàm-nguyên nói : Bài nhà
Tan, có bà Tràn-Nguyên là va vua ; dën ngày mòng mot tët,
bà ay hài hoa tieu là tlìir hoa tham, delèn màmvàngdem
dën dâng vua mà nói rang :
My tai link hoa vièn timi viên hiêu thanh day ivng chi
viali tho thièn van (hoa Unii tot thay ben hài dâng, xin vaa
huerng dó hang song làu mima tubi.)
Trong Biróng-thi nói : Bàn xuát cao mon licinii bach ngoc,
the truyên tim thii long thanh hr (birng nuim di dea cùa
sang trong làm le divng ngoc tráng ciing bâo nhau lay chi
xanh côt tay). Trong thë tue noi theo, hê dën ngày tët, thì
birng mâm le vât dem dën nhà sàng trong mà dâug cùng
là chûc tho cho ngirài an nghïa cua mình.
Còn tay côt chi xanh là chï dau cho nhà ngày xuân, ëy là
phép xu'a cûa ông Tnanh-dë day, mà trong thë tue bô càch ëy.
Sách lê Thiên-nhac kÿ nói : Ngày mòng m^t tët dinh thàn
làm tà biêu dâng vua nhir vày :
 - -6

Kiêng plm&c dug chi khánli, Bê-ha giu thiên dòng him,
than dang chn ihuong thiên thu van te tho. {Minig cluing
phiró'C cci chivng mài, Bê-lig vi dòng nhutrcri, cluing toi xin
dàng le tho ngàn thu muon tuoi.) Bài nhà Buàng càc quan
cûng làm y nhu vày, dình than dën dung vua, thi vua Buàng
có xuëng lài cháp dáog rang :
Tán pliuóx chi khanh, trâm giu khanh dòng dàng chi.
(nuvng phu&c nani m&itacùng bon nguo’i dàng cluing thây.)
Trong lue lç tài ngày têt nguòi nho dén dàng tuoi chúc
thç cho nguòi làn, nguòi lem da cm, hoac chotien bac chi
mà thè lài chúc lành. Bài dà nèn tre con tho au thi bay
1

trong tài ngày tei, dang di dung tuoi kiem tien mua pháo dot.

3SSS
6. —
Tlùìn Chiing-Kliiiê, tliàii-Hir thàn-Hao.

Trong thè sir thà than Chung-khuê, hoac mua ve dán

noi eira nhà, trong Au-hoc Tam-nguyên nói : Bài nhà Buàng
vua Minh-lloàng, nham lue se da (dau) nam mè mang ngó
thay hai con qui dén muon bat mình, vua bèn boi rang :
Gluing mi là ai dó ? Hai qui xirng rang ; Chiing ta là than
Hir, than Hao, hai qui dang nói, bong dâu có mot vi than
bay dën, bât bai con qui dó mà nuot di, vua Minh-hoàng
thay lay làm la bèa hôi rang : Mi là ai b dâu mà den ?
Ngirài than này bèn tra lài cùng vua rang : Toi là nguòi
hoc trò b xù Ghung-nam, nam Vò-dirc, tói có di ra thi Tan-
sT, mà không dâu, tói tire mình bèu dâp dâu vô dieu mà
chét, that vua có long thiro'ng ngirài haó hoc, nèn vua day
ban y phiic theo but Tân-sï mà chôn, tôi lây làm càm dôi
cm vua vô cùng. Nay tôi thay hai con qui nó muon làm hai
mình rong, nên tôi j> îiai trù nó, có y dën cm ngày triràc,
vua dà có long thu’oiig tôi. Vuagiut mình thirc dày thi binh
dà lành. Vua bèn day vë tuçmg Chung-khuê mà thà. Nguòi
áy là nguòi trù qui. Tich thà tuçmg Chung-khuê là tù dôi
Buàng vua Minh-hoàng cho dën nay.
 7. Müa Xuân con éii dira thoi, thieu
_
,
qiicing chin cime, y. v.
Trong Tiiy-Kieu có câu rang : Mua xuân con én dira thoi,
thiëu quan chin chuc dir neoài sàu miroi. Mùa xuân qua
man thám Ihoât nhir én liêng thoi dira. (Thoi du*a là cài
thoi dét vai quang qua quang lai mau làm).
Trong mot nàm chia ra làm bon mùa, moi mùa ha tháng.
Bon mùa là : Xuân, Ha hay là Hè, Thu, Bòng.
Mùa Xuân là : Thâng Giêng, tháng Hai, Tháng Bâ.
Mùa Ha, (hè): Thâng Tir, tliâng Nam, thâng Sâu.
Mùa Thu là: Thâng Bây, tháng Tám, tháng Chin.
Mùa Bông là : Thâng Mirài, thâng Muài mot, thâng Chap.
Mot mùa là ba thâng, mot thâng là ba mimi ngày, vây
trong mot mùa là ba tháng dô là chin mimi ngày, goi là:
Thièu quan chin chuc. Con dir ngoài sâu mirai : là mùa
Xuân da qua ròi hai thâng goi là dir ngoài sâu mirai. Côn
lai inç>t thâng là dàu tháng ba, dô là tiët Thanh-minh.
?

8. — Tiêt Thanh-minh, tào mô.

Tiët Thanh-minh, ngirài Thanh-khâch dùng nhiëu han là

ngimi Annam. Ngày mông ba thâng ba, chânh là ngày
Thanh-minh ngày ày ngirài ngirài dëu di viëng mô ma,
ngirài thi dam tràu rirou r.hang dèn, ngirài thi dem rirau
thit, tùy ÿ ngirài, dem câc món dô cùng ra tài mô bày ra
mà cung, làm cô mô sach sê, ai ai cüng dëu dông long nhà
linh xira mà than khóc.
Trong thë sir noi theo mà làm, nhirng mà xira thât là
cuôc bi ai, mà nay xem ra nhircuôc vui chai, là vi bày dô
ra cùng roi, thi an uông trô chuyên vui cirài : cuqc an
Thanh-minh này, bày ra là dài nhà Tàn.
Nguyên tich xira vua Tan-vân-Công bi viêc phë lap mà
phâi tr6n di an mat trong rùng nui, khi trôn di thi cô nam
ngirài di theo mà giùp dà, tron di nùi kia sang rùng no,
phâi dôi khât. Trong nam nguài di theo vua, cô mot ngirài
tên là Giâ-tîr-Tbôi, ngirài này thât là mot nguài làng à tân
trung ; thây vua minh nhin dôi, thi cat thit cânh tay minh mà
niràng cho vua an dà dôi, Sau làn làn lo khôi phuc dang.
 Tân-vân-Công làm vua bèn phong hàu cho bën ngirôi kiaf
côn Già-tir-Thôi là công câ mà vua lai quên phû*t di. Thiromg
thay cho Già-tfr-Thôi hifu công vô danh, bèn than trách
phân mình, làm ngirôi sanh bat phùng thôi. Ghang hôn
tràch ai, mot tràch thôi vân, lay làm hô ngirôi. Bèn vôi
vâ bô xir mà di vào hôn Miêng-thiro*ng-so*n mà ô*, nhirt
nguyèn a tron dai noi dó. Bô'n ngirôi kia thâ'y vua không
phong hàu cho Già-tfr-Thôi, thi lây làm tire minh. Bèn bày
ra mot bài ca, day con nit nó hoc thuôc long, ban dêm nó
ca, bài ca nhu* vày : « Him long kieu kieu, khoanh that kg
so-, ngu xà tùng chi, chan lira thiên-lig, long cor phqp thirc
xà, càc co, long phàn da hayên, dot kg nhirçrng ilio, tir xà
nhqp huyet, giai Inni xir so*, nhirt xà vô thirc, hào vii trung
da. (Co rang hâm hàm, xay nuit cho ô*, nam rem di tlieo
khâp cùng thiên-ha, rông dôi thiên an, mot ran cal tay,
rbng Ira ve mr&c dqng thira b& coi, bon ran vào hang deu
cô chô ô’, mot rein không lôc an, khóc neri giira dong. »
Bài ca dô, ban dêm con nit nó ca om som ; vua Tan-vân-
Công, nam nghe bèn nhó* lai Già-tir-Thôi là ngirôi công câ,
mà minh quên di, thi lây làm phi ngâi. Sàngngày lâm trào
hôi viêc Già-tfr-Thôi, càc quan tâu rang: « Ngirôi dâ vào
ô* trong nüi.» Vua mau mau ngu* bût tâ chiëu sai ngirôi di
tàm rirôc ba phen, mà Tif-Thôi ho minh không chiù ra,
cü* tron trong rirng, vua bèn ngu* già toi chôn Già-tir-Thôi
trôn, truyën quân vây phu xung quanh hôn Miêng-thirong,
lai day quân lay lira mà dot, là cô ÿ nhàt cho Tü*-Thôi so*
chày mà chay ra. Ai ngô Tfr-Thôi chành khi (Tho tu* bât
ninh tho nhuc) khi lira chày dën thi ôm riët cây mà chiù
chày thiêu. Chành là ngày mong ba thàng ba, lira chày hët
câ hon Miêng-thirqng mà không thây Tfr-Thôi chay ra, vua
day quân tàm kiëm thi thây Tif-Thôi dâ bi chày thiêu, vua
Tan-vân-Công, thirong tiëc vô cùng* bèn truyën chi tir dô
vë sau, lây câ thë ruông xung quanh cho*n nüi mà phung
tir Già-tü*-Thôi, cap ngirôi ô gin giü* viêc nhang dèn tir thôi
hiro*ng quâ bât tuyçt, lai tôi ngày mong ba thàng ba thi
vua truyën câm lira ba ngày phâi an dò ngui, goi là hàng
thu-c, cô câu ca nhu* vày : « Bép nhu; t& nhà nlià an ngui,
nói lai ngirng mot noi Tir-Thôi. j>
 - 9 -
9. Ngày mòng nam tháng nâm (Boan-ngu, trùng-
- ngii, doan-dircmg).

Trong tue le dùng an le mòng nâm tháng nâm, sánh cung

nhu ngày tët thù nhi vây. Lê mòng nam tháng nâm bày ra
tir ddi vua Nân-vuoaig (Sô-hoài-vuang) ông vua này không
thèm nghe Ieri tôi trung-thân, eu nghe Ieri theo phe njnh là
Trinh-Thàn veri Truong-Nghi, bai vua không nghe ldi tôi
trung, nên trong nude sanh ra deu bât ieri, dành giâc không
lai Tan phâi hàng dàu, và dung hët 36 âp cho Tan.
Sách Âu-hoc-tàm-nguyên nói : Nude Sô-hoài-vuang, có
mot ông quan dai-tbân tên là Biëu-khuât-Nguyên,là ngirôi
dòng ton vói vua, ông này làm quan Bai-phu tai dât Tam-
lu, long ông that là trung quân ài quae, ông hang thuang
vua tiët nude, ngày ngày bang lo kiëm ldi lành êm th.uân
mà giàn vua, dàu ông nói vân nào mac long vua cüng không
thèm nghe, vua cir nghe ldi lu ninh mà thôi, vua lai thêm
tung trong, bon ninh càng thêm lùng lây, Rhuât-Nguyên lay
làm tire minh quà, bèn luân tri làm ra mot cuôn sàeh goi
là (Ly-tao-kinh) (sách ay nói chuyên thuang vua tiët nude),
ông làm sâch roi dem dung cho vua xem, vua biëtÿôngây
vua không xem sách ly-tao, lai hachïsai ông ra xùTruàng-
sa Giang-nam, làm Thái-thú nai xir dô. Thuang thay ông
Khuât-Nguyên ra tdi xir Giang-nam, thì ngày ngày buòn
ràu quà sue, ông eu di tha than theo mé sông Tuang mà
ngàm càc bài tha cüa ông, ngâm hët càc bài tha ròi thi là
nhâm ngày mòng nâm tháng nâm, ông bèn nhây xuông
sông Tuang mà chët. Ngudi nuôc Sd, ai ai deu thuang
mën, rü nbau lay ghe di vdt thây ông. Sau mot it lâu ông cô
bien linh cho ngudi xir ây, bôi su hiên linh nên ngudi ngudi
xú áy, hê dën ngày mòng nâm tháng nâm, thi ngudi deu
làm dô dung dò dem xuóng mé sông Tuang mà cung ông,
có ngudi lai làm ghe có hình ròng chèo dua nai sông Tuang
goi là vdt hòn Tuang (ay là làm vièc vdt cho ông Biëu-khuât"
Nguyên) ngudi dem nhung dò xuóng sông mà cùng, van vài
chua xong thì cà tôm nó là ân hët. Bòi Vò-de, có npirai
Au-Hòi, xirng mình là quan Bai-phu dât Tam-lu, bèn nói
cùngchüng dân rang : Sau bày có cung thì bay phâi gói thir
bành cho có góc khéo, nhu hình trài au goi là bành ù ròi
lây ehi ngG sât mà buòc, tòni cà nó thây râüg rut, có góc
 - 10

khoé thi nó không dám laimà àn bon nhu moi khi, nhùng
chï ngu sac côt bành dó thì nguòi lay mà côt tay cho con
nit goi là (mang phù) tue lê cirdó mà làm theo hê toi ngày
mông nam thi mua bánh ú au mà cúng.
The tue thuòng thuòng hê trira bùa mông nam thi nguòi
ta hay di bê các thú là, hoac là uóng hoac là náu mà tarn
gôi, là uong thì goi là (ngo thì trà)lai cô nguòi bë là treô câ
chùm nhông nhânh noi cùa nhà dê mà trù ma ëm qui
ngân ngùa ôn dich, cüng có nguô’i lay nam sât chï côt tay
de mà trù ma qui cho nô không dám nhâp vô minh.
Sách dai thành nói : Boan ngü nhirt tich ha quân an so
thë phiën ngày doan ngü ay thuo xira nho on vuaban mot
cây quat. Xua vua Tan càm tay ngiro’i Viên-Hoâng là quan
Thái-thú noi Bông-quân, vua trao ebo mot cây quat, nguoi
Viên-Hoâng xin vung theo ÿ vua, dem quat ra mà quatgiô
nhân cua vua cho chimg dân nho. (Ngày mông nam các
quan cüng làm sô' ckùc tho cho vua goi là Trung-thiên-tiët).
ïi-:
10.
—
Trung thu, ram tháng tám.
Àn trung thu ; tich cüng trung thu bà}^ ra dôi Hàn, Quan-
vô Liru-Tu cuôc cüng trung thu, nguòi khàch dùng nhiëu
lion ngu'òi Annam. Chành su cüng là, trài buoi vài cü khoai
mon, nguòi khàch hay làm bánh goi là : (Trung thu nguyçt
bïnh) dem mà cho nhau. Sir cûng khoai mon vói buoi là
cô tich nhu vày : Bòi Hàn Quan-vô tên là Liru-Tü, khi
cliua tiróc vi thi phâi di chinh chiën nhiëu trân vói nguoi
Vuong-Mâng, cô mot lan kia Quan-vô bi vày, trong thành
quân linh hët hrong phâi dôi khàt, ngiròi met sùcyëu câm
thuong lên ngira không dang, không con sire mà phà vày.
Quan-vô thây minh thë cùng sire mon thi lây làm lo buòn
lâm, ngòi nam không yèn dang, bèn vong bàn ra giùa tròi
mà van vài : Nhir lòng tròi cho dòng Luu phuc quac mà
trù dièc gian than thì xin giùp cho quân linh có vàt chi mà
an ebo có sùcmanh mà phà vày. Bang lòng tròi không cho
kliôi phuc thì xin cho chët hët câ thành. Noi trong dém ay
dat trong thành moc lên nhiëu cü khoai mon, quân linh
dào lên náu an no du, mà àn nhiëu quà thì nó hôa ra binh
sình bung, nguòi nguòi dëu than van, Quan-vô tháy quân
linh minh bi binh nhu vày, thi lai vong bàn mà van vàinùa
xin tròi cho món chi mà trù binh sình bung; tròiebo trong
11
-
- ,12
-
 - -13

May vù’a gap hôi thi : Tràn-thë-Mÿ xuong thi, may dang do
Traüg-nguon. Vua phán hôilânTrang làcó nai to tóc chira.
1

Thë-Mÿ nói rang không có va. Vua liëngâ Còng-chùa cho.

Thë-Mÿ dang làm rê vua vinh vang lam ; không tuàng va
cüng chang nhà con a nhà.
Thirang thay cho nguài va Thë-Mÿ a nhà dèm ngày càu
khan, vang vài, cho chòng mình thi cho dàu dang chung
huô’flg vinh hoa cùng nhau. Nguài va càng trông càng bat
tin tire ; lay làmio buòn lam, bèn tinh bòng con xuong kinh
thành mà tam chòng, dën noi kinh thành hôi dang tin nguài
nói rang : Tràn-thë-Mÿ da thi dô trang, nguài xung rang
Dgirài khòng có va, nên vua gà Còng-chùa cho lay làm sang
trong vinh vang lam, va hôi thàm vào dinh, gap mà Tran-
thë-Mÿ không tbèm nbìn, duoi me con ra khôi dinh. Thuang
thay me con nga ngào dem nhau di ve con khóc me than
lây làm thâm thiët. Thai may gap ông Bao-Công di chân
ban tro- vë, ông liët xem me con bô bi ai, thi ông nghi
trong long rang : Có khi ai làm deu oan ire nên me con
nguài dàn bà nây buòn thâm nhuvây. Bao-Công sai quân
dòi me con dën, ông hôi dàu duôi ; ông Bao-Công lây viët
mue biên tên ho xù sa xôm làng, roi ông lây tien bac mà
cho, hiêu phâi hët lôngnuôi con an hoc cho thành thân sau
së hay, me con lay ta càm dôi an cao quan long nhan tù
quâng dai.
Me con dem nhau ve giua dàng bi trài toi, me con dem
nhau vô dinh miêu mà dô nhà mot dêm sàng sê vë. Ban
dêm có tiên hiên dën mà day thang nhô nghë van nghiçp
vô rat nên là gipi không ai dàm bi, sàng ngày me con dam
nhau vë hâm hùt gân long nuôi con an hoc, ngày lun
thàng qua mau thâm thoàt. Nam ây có mô- hôi khoa thi,
me bèn dem con xuông thi, tên hoc trô nhô nây làm bài va
dë tên ho, lai dë tên cha me nua, làng tông cung y kÿ chành
là con trai cüa Thë-Mÿ. Bao-Công xem bài va rô rang roi
lây códó mà xïï toi Tràn-thë-Mÿ. Bao-Công làm sà tâu vua
xic nghiêm toi Tràn-thë-Mÿ, pham tôi loi tam-can, rat dôi
là dao nghia va chòng trong can nghèo, khô Dhoc cùng
nbau mà va côn chaDgnghï huon chi là nghïa tôi chùa, thi
va ra thê nào. Dire vua xét tôi va dàngchém mà rân nguài
phi ngâi, va con lay khóc xin hët sire mài khôi chët mà
phâi giàng chirc theo hàng that bât phâm.
 13. Già dai qua di.
—
Lòi lue hay nói rang : Già dai qua ai, là ehi chat mình
khóng phai là dai, mà mi mac sir chi khon nan, hoac bi ai
có quern làm mình phâi khon nan, hoac bi neri du lÿ, hoac
bi 111 hung hoan muón làm birt. Thìmình phâi luán tri già
ngu già dai mà lành cho khôi neri khon nan, già dien dai
trong mot giày phiìt mà nên còng chuyèn thì cüng là hay.
Xira óng Manh-thuông-Quân, là mot vi nhà giàu, von thàt
là nguôi lòng da rong rai lain, trong nhà hay nuôi may
nguôiyèn hùng thatvân, nuôi dû càc sac nguôi, mà nhung
nguôi ong nuôi trong nhà thi nguôi nào cüng cô tài riêng.
Có mot khi kia ong bi toi trong, nên ong tim dën mot ngircri
ver yêu cüa vua, cìang lo cho mình khôi toi, bà ver vua nói
lai cùng Manh-thuông-Quân rang : Nëu (a cô cài ào eau, là
ào rat qui bàu cüa vua Tan da cho vua, nëu dang vât ay ta
dem dung vua mà xin toi dô moi khôi. Manh-thuông-Quân
nghe nói bèn nói rang : Dieu ay tôi xin vung, tôi se dem
ào mà dung cho bà.
Manh-thuông-Quân vë nhà bèn hôi dû mat may nguôi
cûa ong nuôi mà bàn luân vë viêe ào ay. Cô môt nguôi rà
xin chiù di ân cap ào ày dem vë cho, von nguôi này cótài
già ra hinh nliucon chô vây, nguôi già hình nhu chô chung
vào lô nhô, quân canh làm ngô là chô nên chang nói dën;
con chô này làu làn di vao tôi chô de ào bèn lay van vào
mình dem vë, ông Manh-thuông-Quân dem dung cho bàno
dang mà lo công viêe, trong môt it ngày viêe ay lâu ra ;
nên Manh-thirông-Quân cùng ca bon dëu phâitrôn, màban
dêm cira ai dông chat di ra không dang. Trong bon cô mot
nguôi cô tài làm gà gày giông in nhu tiëng gà khi ay cou
dang canh khuya mà gà gày thuc hoài ròi lai gày tan canh,
quân canh nghe ngô- là sàng roi bèn mo cña ai ra câ bon
1

dëu qua khôi ai. Ay dô trong con khôn nan thi phâi giâ
dai ra loài cà-n thu cüng chang nai chi miêog là dang thoàt
thân thi tkôi.

14
. - Hai bên vai vác, cüng gçi là : Td niçaig than
quân, liûu niçaig than quail.
Trong thë su thuông thuông cô giân hôn chi chi thi hay
the hay kêu ta huu than quan chúng cho mình su ngay gian.
 15
-
Von là than o' trong mình mình, khi có thò’i thì giuc làm sir
phâi, còn khi hët thò’i si vi thì gius sir hai, giuc lain buòn ràu»
hoac giuc mình phai hai mình, nò cir theo mình mà xuòi
giuc, mình có bàn tinh sir chi thì nò là biët triròc.
Xira vua niróc Tan dau binh naug, vua Tàn sai ong lu'cmg-y
baDg nhirt tên là Y-Huôn dën mà chàn mach, òng lnang-y
vung linh mà di chira dën. Bên nây vua Tan nam mê mang
nghe tiëng hai ngirói nói và than thó cùng nhau rang : Hai
ta phâi lo láng mà tron no ! nào keo phâi bi hai, mai chieu
1

chi dày thì Y-Huansëdën mà làm haicho hai ta: vây phâi
kiëm nói mirili chò nào hiem nglièo mà tro a dàu cho uó
biët mà chang làm chi daag thì mò’i là khòi tay nó, xét nói
mình có mot chò cao hoan là hiêm mà thôi vây hai ta dën
dó mà tr5a.
Bàn luân vùa xong, kë òng Y-Huan dën, vào chan mach
cho vua. Chan mach ròi òng nói rang : Muôn tâu, binh Bç.
ha rat trong mà nay binh da nhàp cao hoan ròi. Chò dó là
chò rat hiein trong chàu than, thuÒe chay không dën lay
làm khó tri, có mot phép chàm eira (là dot) hoa may tri
dang. Trong sàch thuoc Tho-thë kêu là : (Nhi thu) dó là hai
bên vaivàthay là tàhuruthànquan. Thài hirng thì giuc chuyçn
hay chuyçn phâi, thcri si thì giuc chuyên quay chuyçn hai.
11 1
—
15. - B'ông-lai. Non Bong-lai : Coi tlig.

Non Bòng-Iai là chò tien ô-. Trong Tù-dai-kÿ-tho nói : 1

Ngu'òi An-Quì, là ngirói eoi thiên van hay lâm. Mot dêm
kia ngirói ra xeni thiên van mà nói rang : Có mot vìrng sao
(quàn tinh) deu vàn nhóm noi dat Dïnh-châu ; no'i xiray có
nbieu tien hoac có ngirò’i hiëu si. Sàch Gô-vân-loai-tu nói :
Tièn thì noi <y coi tho. Coi tbo là coi ngu’ói ò dó song dòn
• dói không chët cung khóng già. Ngirói rat thành thoi, chang
lo chi ca, chang he có sir cui xây dën. Có cau nói rang:
« Bàt hoan khai tho vire, nhirt kbi chuy en liòng càu ». Thiróng
thièn-ha bay nói ben niróc Tó-nir, mà không biët To-nîr là
a dàu. Trong tho- Tam-nuo-ag có nói ring : Tô-châu, dinh
chac là dat Dïnh-châu là cauli tien là phâi, vi ò' dó có nbieu
ong bien lám. Nhu'Birc-Thào, Khòng-Miub, Tìr-Thir, Phung-
Sò, Tòi-chàu-Bình, Manh-cong-Hoai vàn vàn, dó là (quàn
tinh) y nhir lai nguoi Au-Qui nói.
 16. Con Bivám-bivóm (H'ô-diêp).
—

Tích xira nói rang : Ông Trang-Sanh mot dêm kia dang ngü
ngon giac, chiêm-bao, thay ông hóa ra con biróm-birám, ông
lay làm sa giu*t mình thirc dây mà nói rang; Tôi cliiêm-bao
thay rô ràng tôi hóa ra con biróm-buóm mà tôi không cliâc
là tôi hóa ra con bu'óm hay là con biróm hóa ra tôi ; côcâu
nói rang ; Trang-Châu mông than bòa vi hò-dièp. (Tïnh-viët)
báttri Trang-Ghâugià: áy vây trong viçc chiêm-bao thirông
hay sai làm cho nên lai tue nói rang: Chiêm-bao mông mi,
mà cüng cô khi thiêt, nhir thè dôi Buông Lÿ-thài-Dân, chiêm-
bao tháy di chai Phung-hoàng-sangthi sau cüng y nhir vây.

11. — Tb tho mai).

Trong sàch Tho-ngôn co su nói: Nàng Chúc-nü là tô

vë sy nü công, (thêu tiêu và may), vây nên thirông thirông
tôi ngày mông bây thàng bây thi may bà cùng may chi iha
may, vong bàn ra mà van vài cùng nàng Chirc-nü, xin cho
minh dang thông minh khôn khéo vë viêc nü công.
Lay nhiëu thir gië hàng kët lai, roi xâm bây lo dem gië
hàng dô de trèn bàn, de chung vói càc món dò cùng, doan
thâp dèn, nhang, xùm nhau mà eau nguyçn cùng nàng
Chirc-nü.
Vài lay mçt hòi lâu, nhir có con nhën nhçn rai xuong
mà giàng chï qua may món dò cùng trên bàn dô, thi may
ehi tin châc là nàng Chüc-nü da nham le.

18. Col tay, kët làm anh em, ngivài T ho

~
kêu là (Chan day).

Tich côt tay, nguô’i dan Tho dùng nhiëu han là ngirôi
Annam ; trong sàch Thiên-nguyêt linh nói : Bòi nhà Hán, cô
bà Thich-phu-nhon, dâc may cô hàu dëu dem nhau lên làu
bà-tü mà hàu vua, mây bâ lay chï mà côt tay, chï dau là
thirang yêu hôa thuât cùng nhau dôi dôi.
Nguô’i dan Tho thuông hay dùng côt tay vói ngirôi Nam,
- -
19
 - 20
-
lâm, neu chàng tin Ieri nói dây xin hay xem, khan che bich
mot nam mà con trâng tinh hon là khan mòi, xét mà coi
có phai là su* gin giu- lo cang chàng?

25. — Tam-qni, ngü-giái.

Phép di vào chùa mà tu theo dao Thich-ca (dao phàt he

vào chò tu thì phái, tam-qui, ngü-giái ; tam-qui là qui y
phâl ; qui y phàp ; qui y tàng ; dó goi là tam-qui, con ngü-
giái là; Sàt-sanh, âm-tuu, tà-dàm, gian-dao, khi-trà, dó là
ngü-giái cam, làm thày thì phai giù càc dëu dó, thày chùa
1

dòi xua thì nhu vày, con may ông thày dòi nay, tuong có
khi là làm kÿ cang bon, vi là ngü-giái cam tbì là giu tron
nhu thè di làm dàm buòn di vào tiem hút choi trong ngü-
giái không có cam bût, không cam nuot, làm sao thì làm
chàng pbam ngü-giái cam thì không loi chi.

26. Ba-sanh hirang hôa.

—

Ba-sanh huong hôa, có nhiëu chò nói mà tuông lai khó

tin khó hièu; trong sàch Quàn-hoc chù nói: Xira có nguòi
tên là Tinh-Long, ngày kia di dao eboi, ghé vò chùa Natn-
huê-tu nâm nghï, ngü quên nam chièm-bao, thày mình di
xuong haog dà gap mòt òng già chi cày nhan dang chày mà
nói rang : Cày nhan này là nhan cüa nguoi Boàn-vièt, di
cùug noi chùa mà khan vài thap cày nhaa dây, nay cày
nhan con dang chày mà nguòi dà sanh dang ba kiep ròi :
Kiep thir nhù-t: Sanh ra dòi Biròng vua Huyen-tóag, làm
quan Phu-sù dat Kièm-nàm.
Ktép tini- hai : Sanh ra dòi Buòng vua Hiëu-tông, làm
dure Tho-ky dat Tà. -thue.
Kiep thii’ ba : Sanh ra là nguoi Tinh-Lang.
Khi nguoi Tinh-Lang nghe nói tói tên mình thì giut mình
thùc dây, ngâm nghï rang nëu vày thì mình dà sanh ra ba
làn ròi mà chira het mot cây nhan (nêu kèu là tam-sanh
huong-hoa là dó). Luàn : Làm con nguròi ò' the gian, su* sanh
tu’ mau nhir tra bàn tay, lai nghï rang trong mòt cày nhan
mà nguoi Boàn-vièt sauh ra ba kiep. Thât không b iët hòi
dó nguoi Boàu-viêt làm cày nhan klioanh may Iram may
n^àn thuòe mà chày làu làm bay.
 21
-
27.
—
Tam bành lyc-tàc.

Trong thè sir thircmg thuóng hay dùng tièng nói Tam-
bành-luc-tac, dó là chi nói may dira nhô ran mât, hayphá
khuay lue lao, trong ruo’ng trong tu, xôc xô sách vô’ giâu
s
dâu cung kiëm cung phá, thuô’ng may chi may bà hay dìing
tiéng áy mà nói vói tre em, dùng tiòng ày mà nói nhir vày
thì khòng nham ly. Có nhièu khi, chi kia bà no di dâu
khôi de nhà cho tre nhô nó coi, he con nit thì nó có tank
ran mat, he van nguói lón, thì nó lue lao trèo giàng leo
gàt kiëm dò chai, kiëm dang món nào vira ÿ thì dem ra
giîra phanh phui ra choi, me cha vë thây nó bày nghinh
ngaDg lue soan dò dac, thì qua roi dánh, nó khóc la van ;
ông bà, cùng là cô bàc chay toi cang và hôi làm sao mà
dành em hung vây ? Me nó nói rang : Sóm mai biêu nó coi
nhà dang di cha, a nhà nó rü tre tói cà nhà nó Tam-bành-
luc-tac bày ra day nhà vó dó mà coi.
Néu dùng tiëng dó mà nói vày thì là sài di.
Vòn that Tam-bành-luc-tac là nhir vày ; Trong sàch day
viêc tu tien nói ; Có ba than bành, nó a trong mình mình
mà ra, là : Bành-cir, Bành-chat, Bành-kièu ; ba thàndónó
a trong mình hay giuc làm chuyên bay ba quay quà dang
may nguài tu tièn làm theo, ròi nó di cào vó i Ngoc-hoàng,
,

làm cho mình khòng tron còngtu. Con luc-tac là sàu cài
giac trong mình nó cüng giuc mình làm sir bay mà phai bi
hoan nan, von Tam-bành-luc-tac là than trong mình, he
thói mình hirng thanh thì giuc chuy^n tot chuyçn rat hay,
mà thói si thì giuc chuyçn bay, chuyên quày làm cho pimi
khòn nan.

28. May mira.

—
Su mày mira, trong thë sir ai ai cung nói rang viçc tròi
làm mà trong sàch Bach-mi-co-su* nói : Xira vua mróc So’
là Nhirang-vuong, mot ngày kia vua di dao chai nai dàt
Cao-duóng, trira trai nang, vuavào nai bóng cây nàm nghi
màt, gió hiêu hiêu bèn ngü quên, lien ckiêm bao thày mot
nguói nü- rat xinh tòt dep de vó cùng, dòn gàn mà Irò
chuyên, vua hôi : Chang hay khanh là ai a dâu mà dën dây ?
Nguài nu trâ lôi rang : Tiiiëp là than nu & tai nùi goi là
Vu-phûng-san, I hircm g thuàng làm mây làm mira a nai
Duong-dài. Lày theo co kièm mà luán. « Chi chi mot vi pini
nir mà làm nên cuôc mây mira, nhir vây thì vièc irai vói
viçc the gian cûng nhir nhau hay sao ? Dàu dòn òng dòn
bà mac lòog hè có quàn phép thì làm dang, nhir vièc thè
gian thì dang là nhirvày : Xira dai Diràng mu Vô-hâu (Vo-
tac-thiên), cûng là tri thiên ha, dài nay bên nirâc Hong-
mao cüng dòn bà làm cima te.
Ay vây viêc the gian thì ai có quón dëu làm dang, coq
viêc mây mira là viêc trô’i von noi khi âm dirang mà sanh
hôa hoac tirang xung tirang khâc, hoac nóng hoac lanh
không vira nhau nên sanh ra sir no, châ nhir than nir làm
dang cuôc câ thê nhir vây, thì cüng khô mà tin vi là không
du cà, song vây mac long mà có sàch va làm ckirng.

29. Tàm sàu back pliât (lai tiicnóitam scia back sài)
—
Tai thiràng nghe the sir hay nói ; Tam-sàu-bach-sàt xét
ra lai nói dó không an nhâp vào dàu, cüng không nghîa lÿ
chi câ. Thây có nhiëu chi sai con nít di mua vât kia, món
no, mà tánh con nít nó dang cho’i vui mà sai di dàu thì nó
giàn làm, vùng van làm mat giân hòn, thì me nó nói khéo
làm bò mat tam sàu bach sàt. Nói nhir vây thì sài xa, that
nói chânh clifr là làm-sau-bach-phàt, trong long hay lo ràu
thì tóc bac mau lam. Xua dòn Dông-châu-liêc-quac, có
ngiroi Ngû-viên (Ngü-tir-tir) cha hi ninh sàm tau mà chët,
con phàn y cûng bi ninh sai ngirài tàm bât, y kiëm dàng
mà trón nhirng mà dèm ngày cir lo ràu het sire, lo miru
này kë kia lo sao mà bào thù cho cha mình, lo ràu an ngü
không dang, cap chan mày trò bac mà lo chira nên viêc.
(Nói tâm-sàu-baeh-phât là phâi, chó* nói tam-sàu-bach-
sàt thì sài xa.)

30. —
Long dèn being giây lioçic bang veli.
N iradài fâiràng vua Minh-hoàng, truyën ra dën ngày ram
thàng giêng, ban dêm, trongdëa vua cùng nôi thành thâp
dèn sáng i à, lay gië hàng ngü sât kët lai có chimi roi ngân
ra có cân có khoân thâp dèn de vào xem rat dep mât, trong
thành ma cira cho nliou dân vào xem, cuôc thâp dèn goi
là Hôi-huê-dàng.
 23

Sách dai-tbành nói: Ngiroù Tô-vi-dao, có làm can they

nhir vày : Hoa tho ngân hoa hiêp, tinh kirn thiët tôa khai,
cây lira vói hoa bac hièp nbau, càu sao chía khóa mer.
Bòi áy có ngirói tên là Mao-Thuân, là thçr kbéo lám, bày
ra lay cái gie cát phán ra, có tirng có cân, làm long dèn,
mà y làm mot cái dèn thè hai muai cân, moi cân là mot
ngon dèn, can nào cüng có vê vói hình ròng, hình phung,
hoac là hình tôm cá thü vât tùy ÿ thich mà làm.
Thuó xua hè dèa ram thàng gièng thì nhan dàn ru nhan
di kinh thành xeni hôi-huê-dâng, cüng nhu* dói nay tói
ngày 14 thàng bày, kèu là le chành-cung trong ray kèu là
le thap dèn, dói sau noi theo dó mà làm các thir long dèn
giay-
31. ~ Tô-vô chân trìru.

Có càu ngirói ta hay hát quán bao Tô-vô chân trim. Von
thuô xira ông Tü-Khanh (Tô-vô) ngirói là qnan sir cûa
trào nhà Hán ; trong lúe vua Hung-nô dang tranh biên
circrng vói nhà Hán, vuà Hán sai Tô-vô di sir bên niróc
Hung-nô, khi Tô-vô di dèn noi vào bài niang vua Hung-
nô là Thuyèn-Vu. vua xem hình dan Tô-vô; roi vua dôi
ngircri Lÿ-Lâng vói Vê-Thuât bâo hai ngirói phâi ra công
mà dô cho Tô-vô dàu (Lÿ-Lâng vói Vê-Thuât nguyên là
ngirói ô Hán lac lài qua ô làm tôi Hung-nô) hai ngirói ra
công khuyên dô, mà Tô-vô không nghe, cir gin long trung,
dàu mà mat con chang sà, vua Hung-nô thay Tô-vô, cü-ng
coi bèn day bat Tô-vô mà bô vào nui ba dêm ba ngày không
cho àn uèng. Thircrng thay cho ông Tô-vô chiù dôi khàt
khôn nan, lai thêm mùa dông lanh lêo. Ban dëm Tô-vô lay
cây cô cûa nhà Hán giù- theo mình, bèn giâng cô ra giira
trôi, inù sircrng sa xuong irôc dam cây có, thi ông lièm
nuôc mù siro*ng trong cây cô mà dô khàt, long trôi cüng
thircrng ngirói trung nghïa, tuy là lièm niróc mù suong nhir
vây mà cüng dâ khàt lai thêm khoê trong minh, ba ngày
không an uong mà khi sac không dôi.
Vua Hung-nô, thay Tô-vô không chët cüng không dôi sae
tín giân bât dày di chân dê chân trìru miròi chin nâm. Sau
vua Hán giao hòa vói Hung-nô, bèn sai sir qua xin cho Tô,
vô vè ; trong mirôi chin nâm Tô-vô bi dày, mà long không
dôi dôi, cir ôm giü- cây cô cua nhà Hán, có ràdi vai hêt
- 24
 - -25

cûa mình, ngirôi tiróng ay ten là Tir-Chi, khi ban dau mài
nhiróng ngôi thì ngiroi Tir-Chi, kiuh trong lam, mà làu
làu thì dòi tành da không kïnh trong mà lai làm nhieu dëu
bó buòc, lai phàt lirong cho ong dùng.
Thuc-vong-Bë lay làm tire mình lam, bèn siàn mà chiù
thàc hoà ra con chim quàc, trong lúe bng chët dó là nham
mùa thu, vày he khi nào con chim quàc kèu dó làmùathu,
(luán : Nhir tèn Tir-Chi thât là mot ngiròi mòc thrrh).

34. Ngu’&i chèc có duôi, ngir&i chçc không duôi.

—
Ngirói Ch$c triróc het không có duôi, sau lai có duôi,
nguyën tich là nhir vày :
Bea Trung-quac nhà Minh có miròi bay dòi vua tri dang
hai tram bày miroi sàu nam, dóng dò tai Giang-nam, dòi
nhà Minh ngiròi Chèc de toc nhir ngiròi Annam, ngiròi Bac.
Qua dën dòi thir IG vua Hi-tô rJg, tên là : Do-Hiçu, vua
này dành giac không lai vua nhà Thanh, nènThanh lay niróc
bat ngiròi trong niró’c phai cao dàu nhir ngiròi Thanh vày.
Ngiròi Minh tâu rang : Tô tièn xira dàu có toc, nay linh
vua day cao hët toc, that là that hiëu, triróc là bô nghïa to
tiên sau là quên nie ai cây côi, xin mông o’n hà hâi, virng,
theo linh thivirng mà cao, song xin cho de lai môt cái chôp
dang mà thô tô tiên xira. Vua nhà Thanh y theo loi xin.
Tir dó vè sau ngirài bên Trung-quëc hët thây dëu cao dàu
chira lai mot cái lôm giira, mà bôi de chôp dài mà không
bòi thì nó hay roi rám nên phâi dóc nó lai cho ven van ; tir
khi ngtrói Trung-quác cao dàu dóc chóp cho tói nay tính
ra dang hai tram chin miroi sáu nám.
R5t dói nhà Le, vua Lê-chiêu-thong-dë, dánh giac thua
nhà Thanh, bi vua Thanh bât dem vë Yên-kinh, Lê-Huÿnh
vói càc quan theo phò vua Lê, vua Thanh cûng bât các
quan vói Lê-Huÿnh phâi cao dàu doc chôp và an mâc theo
ngirôi Tàu. Ngày kia vua Thanh gap Lê-Huÿnh cùng càc
quan noi coi Bông, vua Thauh cûng khuyên Ion biëu cao
dàu dóc chóp nhir ngirôi Tàu vây. Lê-Huÿnh bèn tàu cùng
vua Thanh rang : Xin dem vë cho tói Yên-kinh, dang vua
tôi gap mat nhau mà phân nói ròi së finii viêc cao dàu dóc
chop cliang muôn chi. Khi vë toi Yên-kinh ròi vua tôi gâp
nhau vô cùng than van, ròi Lê-Huÿnh cûng không chiù cao
 26 -
dàu dóc chóp, không thèm dùng y phuc cOa Tàu. Vua
Thanh giân bèn cana noá cani co, Lê-Huÿnh cûng an lông,
each it lâu vua Le daunâng, vài các quan theo minh mà
troi xin eàc quan dem hài cot vë Annam, troi roi thi vua
Lê-chiêu-Thông thâng hà. Cách tám nam vuâ Thanh dòi
Lë-Huÿnh mà hôi viêc cao dàu dóc-chóp. Lê-Huÿnh cûng
không chiù, sau bèn tha Lê-Huÿnh, lai cho phép muôn an
mac thè nào thi tir ÿ.
Nam Nhâm-tuat vua Gia-Long nguyên niên, có sai sù
qua Tàu, Lê-Huÿnh cùng các quan nhà diêp cô sir qua,
nên các quan dirng sà xin cho lâycot vua Lê-chiêu-Thong
mà dem vë bon quàn : vua Thanh cho lay côt. Luân : Nhir
Lê-Huÿnh, à tù 7, 8 nam thi chiù mà không chiù cao dàu
dóc chóp theo Tàu ; ròi khi nào vë Annam thi de tôc nô
dài ra mà bài cûng ebang cang chi, hê nâng bë nào che
theo bë nay, hê tâm khi nào vuot mat khi này cûng không
làm sao.
That Lê-Huÿnh là ngirói chi quân tir, cho dën dôi cùng
thë nhir vây, chùa minh thi bi càm, con minh thi bi giam
liru tù rat, mà long cûng gin theo tô tiên, da mën quê
hiromg, mât con chang so, cûng nhir rigirài Thanh bât
ngirài Minh cao dàu hët mà ngirói Minh cao thi cao mà
con chùa chóp lai mà thô chùa minh.

35. — Iran eau vôi.

Tich tràu, eau, vôi. Nguyên xira dôi Hùng-virang cô mot
nhà kia de sanh dôi ; hai trai ia nhauxem cûng nhir môt,
khi khôn lón lai càng giông nhau hom nüa, trong xôm
Iàng không ai biët ai là anh ai là em phâi làm luôn luôn.
Dâ dùng tuoi lo dôi ban; trong xôm cô mot nhà giàu
kia cô mot gài dep de, ngirài anh xem ròi vùa long, mai
chu-ôc dà yèn, tù dô vë sau thiròng, tôi lui thâm viëng anh
:

em ngirài này xira nay không hë rôi nhau ; bat kÿ là di dàu

dëu cô ngirài em di theo : bên nhà cha me va, cûng làm
luôn luôn, hê thay mot ngirài thi biët mà thay hai ngirài
thi không biët ai là anh ai là em, ông gia lay làm khô. Bùa
no anh em dën thâm ; ông gia biêu ngirài nhà don corn
mài anh em an, anh em ngòi lai, ngirài em lay dua so ròi,
hai tay càm trao lai cho anh, ông gia chain chi ngó thi
 - -27
mói ro ngirài anh ngirài em. Bën ngày cirói hôi xong roi,
thi anh em cüng o chiing vài nhau nhir thiràng.
Có mot ngày kia anh em rü nhau di chai xa xa, khi chai
ftài roi anh em ru nhau tra vë, dang di vira gap ngirài quen,
nguài anh dirng dirng chan lai mà nói chuyên vói ngirài
quen, con ngirài em thì di vë triràc. Vë toi nhà, ngirài chi
dâu ngô thày làm ngcr là chong minh vë, bèn chay lai ôm
mirng Dirng niêu, hung hit càch thirang yêu lam, ngirài em
bi chi dâu lam nhir vây thi lay làm màc cà ho ngirài, lai
xét trong minh rang : Nëu de nhir vây thi minh có loi cùng
anh minh, lai e khi kbàc chi minh cüng côn lam nira : nhiëu
làn lam nhir vây, thiên-ha dôm thày thi lày làm trài phong
hóa, chi bang minh xir lày minh ; tinti di sang xir khàc
mà làm an.
Ngirài em buon birqc bô ra di bay ba không nhirt dinh
là di dën xir nào, di ba va dôi khàt, ngày kia sang dêm no,
ngày dang Dan toi dam sirang, trong long thi dôi, không có
sire manh du, nên phâi rnang binh, thirang hàng thirang
phong mê mang, không có thuôc men chi ca nên phâi chët
giira dàng.
Có mot cài nhà à gàn dàng, thày ngu’ài chët. nam giira
dàng thân thê toi tàn, nên moi lo bên dàng mà dâp thây thi
cho khuàt.
Ngirài anh tir ngày di vë tài nhà không thày mat em lày
làm thirang nhà, vi là xira nay anh em không hë roi nhau,
mà bây già each mat lâu ngày nên lày làm buòn birc, ngòi
nam không yèn bòi hòi trong da, birt rirt lirong tâm, bèn
bô nhà quyët long di tàm cho dang em. Bi lo tha qua xóm
1

kia hôi thâm, lai làng no hôi thâm, Càng ngày càng bac tin,
ngirài anh rau buòn, lai mâc dang nân dam siro'ng, nên dâ
mang binh, song cüng ràng mà di tàm em ; di vira dên chô
ngirài em chët, sao trong long ban dùng khÔDg muôa di,
ngòi lai mot bên dàng ke cài ma cûa em dô mà nghï ; ngirài
troug nhà ngô thây thi lày làm la : Ngày triràc dâ chôn roi,
sao bây già sông lai lên ngòi dó. Ngirài chü nhà biràc dën
gàn kêu mà nói rang : Ngày triràc tôi dâ làm on mà chôn
chü ngày triràc roi, sao nay chú sông lai dang? Ngirài anh
nói không phâi. Ngu’ài chü nhà nói: Vi làm sao mà chú
chôi làm vây? Thât chú là ngirài tôi dâ chôn mot làn roi,
tôi nhm di xem lai thi giông tac không sai chût nào, sao chú
nói rang kliôag phâi? Ngirài anh bèn tô bày cân côi viêc
auh em giông nhau thë nào cho ngirài chü nhà nghe. Ngirài
 chu nhà nghe roi,
- 28 —
bèn nói chuyên lai cho nguôi anh nghe
Ngày truòccó mot nguôi giông tac nhu* chú, di dâu không
biët, daubinh chi cung không rô, di den dây nam chët giura
dàng, tôi thây loi tàn thân thê, nên tôi dào lo mà chôn,dô
cài gô dât kë bên cho chu ngòi dô.
Nguôianh nghe nói dirt lòi, thi biët châc là em minh, bèn
ôm ma nhào lâng mà than khóc ; thirong thay cho nguài
anh dêm ngày eu ôm ma dó mà khóc kè. Trong minh thi
mang bjnh lai thêm dói khàt, tram phàn ràu buòn, càch it
ngày nam bên mo em mà chët ; ngirôi chu nhà ra thâm,
thay nguôi anh nam ôm ma mà chët, bèn dào lo kë bên
mà nguôi em mà chôn.
Nguôi vo* nhà, ngày ngày hang trong chòng ve, mà càng
trông thi càng biêt tin túc. Dêm ngày buòn ràu an ngü
không dâng. Bô nhà ra di tìm chòng, di tha than làng kia
qua xóm no, cú di hoài ngày dêm bat kê, trong long buòn
ràu, dói khàf, ngoài thi nang mua suang tuyët, minh phâi
mang binh trong, di dën mot cài dàng thay hai cái ma kë
nhau thi trong long phàt nghi, ÿ du du không muôn di, ngòi
ghé lai chô hai cài ma mà nghï, song can binh càng thêm
vi là không có thuÔc men chi ca. Vây nên càch vài ngày
nguôi vo* cüng nam mot bên hai cài ma mà chët ; nguôi
chu nhà ratháy thi lây làm la, bèu dào lo kë bên hai cài ma
kia mà chôn. Nôi chôm ba cài ma dó làu lâu nó bòa ra ma
vôi ; cài ma cua nguôi chòng moc lên môt cây eau mâp tôt
lai có trài, nai ma cüa nguôi vo* moc lên mot dày tràu leo
vân theo cây eau.
Ngày thanh khi vua Hùng-vuang di dao chai, di ngang
qua chôm ba cài ma, thay có môt cây eau tot có trai lai có
mot dây tràu leo van theo cây eau, vua bèn day nguôi leo
lên bê trai cây mà xeni, ròi cân bê ra xem trong ruôt trài
ây, nhân nhân coi thi chàt chàt, bèn hâi mot là tràu leo
theo cây eau cüng nhân nhân thu coi thi cay. Doan láy
ruôt trài eau vôi là tràu nhai chung vôi nhau thi bôt cay
bót chàt, nhai bây ba, ròi nhô trên ma vôi túc thi nuôc eau
tràu nó cl ay ra thâm vói, nó ra màu dô lôm, lây làm la
lam, bèn lay mot là tràu, mot mieng eau vôi mot chut vôi
nhai lôn vôi nhau, nhô nuôc ra nó dô, mà xem ra moi miêng
cüng dô. Tú dô vë sau mài tbành ra cuôc tràu eau. Dôi sau
noi theo mà dùng, dem di cuòi vo* lây chòng, hë trong vi^c
va chòng cuòi hôi thi phâi dùng viêc có tràu eau, dây tràu
vân deo theo cây eau là chï dâu, thuong yêu nhau nuang
theo nhau mà ô* dai, cólòi nói rang: Thê thâng túphugc.
 36.
—
Ve mirili, xàm mình
3se
Thay ngiròi bay xàm mình, làm ra hình ròng, phung
hoac là xam chir, tùy theo ÿ ngiròi muon làm sao thì làm,
sir xam mình thì không khó chi, muon xàm ra chir hay là
hình thü vàt, triròc hët phâi vê hình ngoài da, ròi lay kim
xam theo lan vê, mà phâi xam elio có màu deu nhau, (nàm
chat thì xam không dau), ròi chùi màu lay mire thoa vào,
mire nó hùt vò may lo xàm dó, dè vài büa nó hët sirng
lien da thì mire nó tro nèn xanh.
Tich ve mình này bay ra dòi Hùng-viro’ng thir nhiVt, vua
Hùng-virong này là con dàu long cûa vua Lac-long-quàn
vua tri dàt giao chi (Annam) dóng dò tai Vàn-lang; dòi dó
dàn sir cón qué mùa, Dgiròi khón thì khón qua ngiròi dai
thì dai quà, nguòithì hình dan xàu xa xem gàn giong nhir
thiì, (nèn có càu nói có nhon hình to thú), ó thì o trong
hang trong bông cây, an thì an dò sông, ngày ngày loi lan
duói sông diròi bien bât tôm cà mà an song nhir loài thú
vât vày ; có nhiëu khi lan loi bi nhieu con thú dôc nó can
chëtkhon nan.
Vua Hùng-virongthay dân sir hay bi loài thú cân chët khon
nan, thì truyen linh cho nhon dàn câvà nirô’cphâivê mình
cho có ran rut phông khi gap loài thiì, thì nó ngò là dòng
loai cúng nó, nó không can. Tir dó ve sau dân cà và mróc
deu ve mình có ràn rirt xem nhir hình thú.
Ben dòi nhà Tran vua Anh-tóng, truyen bo thói ve mình,
mà nguòi dàn thir cung con ve mình. Bemdò'i nhàMinh qua
lay niròc Annam cai tri miròi nàm, bèn ra linh càm nhàt,
bat kÿ ngiròi ó kinh-thành hay là ò' xa, cam tuyèt không
cho ve mình.
Nhirng dàn o trong rìrng trong nùi thì cung con noi theo
tue le mà ve mình; nhirt là ngiròi Miëng-diên cúng là càc
sac dân dàn Thó, hay ira ve mình lam.
Có nhó chàng, nàm tru’òc khi Birc-hoàng-dë Annam vô
Gia-dinh, linh Bai-phàp có dòi càc thir Moi dën diêm binh,
Moi dó nó vê mình có ran rirt lai deo cuòm chuói, mà
bàn có mot miëng vai dii che noi thàn thè mà thói, mình
mày truòng tran, dàu toc lan quàn chom bom, coi gan
giong nhir thú vày.
Bòi nhà Tóng, có ngiròi danh tiróng là Nhac-Phi, mà
 38. —
Hang kiën goi là nivùc An-quac.
Con kiën là mot loài nhô mon, mà xem ra cüng có con
nhô, con vira, con lòn, dính chal nó cüng có phàn thir lòp,
Sàch Bai-thành nói chuyên Bi-quác-luc nói rang: Xira có
ngirói tèn là Thuan-vu-Làm, nhà a phia nam, gàn nhà có
cày hòe lòn lam không biët là may dòi. Mot ngày kia
ngiroi Thuan-vu-Làm uong rumi say di tha thàn ra nai
 - - 31

g6c cây bòe, ngòi lo- lào bù ngfí nani xuong ngu, ngó
thay mình di choi den nuóc An-quác, bèn vào ra mât vua
nuóc ay. Vua phán rang : Trong nuóc ta pina Nam-a có
chuyên, ta elio nhà ngirói làm quan Thái-thú tran quàn ay.
Va cui ta an vua và lành chúc Thái-thú di tran coi Nam-
a dà hai mirai nàm. Giut mình thùc day, thay mìoh nani
bèn eòi hòe, lai có mot cài hang kiën lán lám, trong long
luán, hang kien dó là nuóc An-quác, ngó lén cay hóe tliay
phía nani có mót nhánh de ra, thi hieu, nhánh hòe dó là
quân Nam-a.
Bën sau nguoi Thuán-vu-Lám, di thi dâu, làm quan Thái-
thú tai quân Hóe-an. Cupe chiëm bao là móng mj, má cung
có chô thipt dólá con tao demdáng dem tin trirác cho má hay.

39. Ngon rautát dát.

—
Lói tue thiróng hay nói : Ngon rau tát dát, lói nói dó là
ÿ nói xa là chi làm nguò’i hay biët an biet nghïa, dàu ngirói
ta cho mình dúng trong dát ngirói trong mot giày phùt mà
nghi chon tbì cüng goi là on nguói, dàu ngirói cho mình àn
mòt hai ngon rau mà da dói thì cüng là nghìa trong, tuy
là vàt hèn mac lòng mà nguói ta có lòng tot thì là on cita
nguói dó.
Xua nuóc Có-trùc là nuóc nho (Phu-dung) là nuócnho
phu theo chu-hàu. Vua nuóc ay có sanli ra hai con trai, con
lón tèn là Bà-Di, nguói nhô tèn là Thúc-Te. Khi vua cha
gàn thâng hà thì kèu hai con vó mà troi rang Cha xem Bà-
:
Di, là anh mà nhan dúc ít sçr e long nguói khóng phuc,
con Thúc-Te làem mànhondùc nhièu, vây nên cha an lòng
mà truyën ngói lai cho Thúc-Te. Trói vùa ròi thì thâng hà.
Anh em lo vu tóng tàng xong ròi ; thì Thúc-Te nhuóng
ngói lai cho anh mà nói rang : Thiên luán vi trong, anh
hây làm theo luân lÿ, nhir vày mai là phai, anh hay làm
vua truóc, sau se tói em (nhir phë truang lâp au thì trài
thua dao hàng). Bà-Di nghe em nói thì nhuang lai cho em
mà nói rang ; Phu mang vi ton, phàn anh thì cir vung theo
linh cha nào dàm cái, anh em cù nhuang qua nhuang lai
cho nhau, klióng ai chiù làm vua, dëuJiô ngói Thiên-tû,
anh emdòug di lèn ò’ noi núi Tüú-duong.
Dói nhà Cbàu, vua Vo-vuong, là con vua Van-vuong
(Tày-bà). Khi vua Van-vuang bang ròi, thìVo-vuang là con
cir dai binh qua phat Tru, binh dang di, anh em Bà-Di,
 - 32

Tbúc-Te ra dòn xe vua Vo-vuong mà nói rang : « Cha chët

mói chôn, mà ra di dành giac tlii sao là hiëu. Minh là vua
ngôi Chir-hàu, 1 ru là vua ngôi Thiên-tïï, tôi mà dành lai
vua thi sao goi là tron trunor. » Kê tâ hüu dôi chém, ông
Thài-công (Khuong-Thirqng) không cho chém, nói rang :
Bó là ngiròi cô ngâi, bèn biêu di di.
Vua Vô-virong châ thèm nghe, cù* viêc cïï dai binh qua
phat Tru, dai binh pliât Tru xong roi, láy nuóc lâp nên
dòng nhà Ghâu.
Anh emBà-Di, Thùc-Tëchê nguòi không hiëu, nên không
thèm an lúa gao cûanhà Châu, anh em ô* tai núi Thú-duong
an nhüog rau vi mà thôi. Cách it làucó ngiròi di gaptháy
an rau thì boi su* tich, anh em to bày cho nguòi ày nghe,
nguòi ày ben nói rang : Nay anh em không thèm an lúa
nhà Châu, mà an rau co moc trong dà't cüa nhà Châu, ày
cung goi là ngon rau tàt dàt cûa nhà Châu. Anh em nghe
nguòi ày nói phai, bèn nbin dói mà diet tai núi Thú-duong.
—-—
40.
—
Uócmihig (Móc mièng). Thcing binh.
Thè tue thuòng hay nói môc-miëng (móc-mièug) nói rang :
Con nít mói sinh ra khôi long me, thi mu bà phái thó tay
vó miçng diïanhô mà móc eue máu ra, chó de nó khóc nó
ut vào, sau nó lón lèn nó ngu nó dai. Lòi nói dó thât là
nói không có lÿ nghièm. Trong sàch thuóc Y-hoc Tho thè
nói rang. Con nit o* trong lòng ine thì hai tay nó cù óin cuón
nhau mà bù chang he ròi, nó bii cuon nhau là huong theo
ho*i cüa me, hê me ngü thì con ngu, me mèt con mêt, me an
thì con huong. Hê khi cào nó buóng cuon nhau dó là tòi
giò nó phâi chung ra khôi lòng me, he buóng cuon nhau thì
nó chung ra tue thì, máu dâu mà ngâm câ cut, (xua nay
may chi cólòng sinh de mà có tliày mu bà móc cut máu ra
hay là không) ? Bó là lòi nói uóc chung chó không có,
không nhàm, mói sinh ra thì mu bà thò tay vào mièng mà
móc nhót nhao hot dai thì có, chó cut máu thì không có.
VÓn thât phép móc mièng là nhu vày. Con nit sinh ra
khôi long dói ba ngày, thì mût mot ló nuóc cho trong sach
ròi kièm lira thù bóng chi cho thom tho tuoi tot, dem de
ngang mièng tó nuóc, ròi di kièm mót nguòi có danh phàn
nho’n tù* dire hanh dèn càm nhàuh hoa chàm vào tó nuóc,
càm buoi qua huoi lai bên miçng dira nho, con mièng thì
vài ràng : Lem lèa àn nói khón ngoan rào ro, cüng mòt
khi ay, lay niróc am am mà tam elio dira nhò dó. Gòn
trong vòng bà con cò bàc dem dò dea elio nó dò clioi hoac
là dò an; phép móc mìéng chánh etnr kên là Thang-bïnh.
Qua that lòi nói móc eue màu, dó là nói sai hièu sài, mà
tue lè nói hoài dùng mài, nèn dà thành tue ròi, khóng ai
süa dang, dau sài cüng phâi nói theo, nlnr lòi the nói sài
thì mac long, song le tue le da quen dùng thì viêc quan
cüng phâi dùng theo, neu khóng dùng thì nguòi ta khóng
hièu, nhir thè nói tai so Arsenal thì n&irùi khóng hièu nèn
phâi dùng theo tiëng tue hay dùng là Ba-son.

kl. — Con cluing-tiv (ogiva trai) con eòo ceto (phu-chung).

Nhó lai nam ròi, con cào cào o dàu bay dën nhièu quà
bay màt tròi, dàu vó cày nào thì an hët là cay náy, dáp vào
dám lúa nào thì an hët dám lúa náy, làm hir hai cíia nhon
dán, that là loài khon nan hir hai eho dën dôi nhà nirùc
phâi chay tô càc noi mà bâo phâi hët long trir diêc, vi là
nó làm hai dân, thay ngiroi kêu là con chung-tir. Nëu kêu
nhir vây thì so e khóng nham. Trong kinh-thi-châu nam
nói: Chung-tir vô sang sang hë, nghi nhir tir ton hoàng
hòang he. Con chung-tir kit kit vây hap con cháu ray ray
vây. Tiëng nói chung-tur de mà chûc cho ngiròi sang trong
sanh con de chàu cho nhiëu, cüng nhir con chung-tir vây.
Von con chung-tir, là con thiên ma (ngira tròi) nó nò ra
mot ò nhiëu con lâm coi nó lúe nhúc.
Ngiròi thé gian xira nay ai ai cüng lay sir dong con dông
chàu là có pliiróc lam, thuòng thiròng anh em quen biét
làu nani có gap nhau triróc hët hôi thâm nam nay anh
dang may dira con, he nói có nhiëu thì lai mìrng.
Xira vua Lac-long-quàn, trai gài vói Mu-co là cung-nir
cua vua Bë-Lai, de boc dang tram tnrng, nò ra dang mòt
tram con trai ; nhiëu nhir vây cüng goi là chung-tir dó.
42. — Clin o.
Càu ó thiròc, hay nói bat eau ó thiróc, trong sách nói : VI
sao Cbirc-nir vón là chàu vi Thirong-dë, ò phia hà dóng, vi
Thirong-dë ga Chire-nir cho vi sao Kim-ngiru ò phia tay,
khi Ghirc-nü- chira có chÒng thì siêng nâng vièc nù cóng
làm, mà tù khi có chong vë sau, thì mâng bân biçu, theo
— 34 —
 35 —
—
M. —
Nghìa giao tat hay là tat giao.
Xira dôï nhà Hán, tai dat Giang-Iây, có tèn Lôi-Nghïa
vài Tràn-Trong, hai nguòi kët ban cùng nhau rat nèn là
thiet ngai làm, thuong jèu nhau càch la lùng ; cùng nhau
gan cóng lo viçc an hoc. Bën hôi thi, anh em dem nhau
xuòng Truôngan mà thi. Lôi-Nghïa vào thi dâu, con Tràn-
Trong rôt. Lôi-Ngbïa tháy ban minii rôt thi voi va vào thua
cùng quan Giàm-khao, xin nhuòng cliùc dâu cua mìnhcbo
Tràn-Trong. Quan Giàm-truòng nói : Bây là viçc công nào
phâi viêc tu dâu mà làm vây dang.
Tràn-Trong nghï phân rnình thi rôt bèn ra vë. Lôi-Nghïa
thay ban rnình ra vë thi buòn bue hët sire, lâu nay anh em
hâm hùt cùng nhau, ngô là dang vinh vang cùng nhau, ai
1

ngô là lo làng nhu vày, nhô lai lôi uôc cùng nhau, he gap
giàu thi chia vui, gap khô thi chia lo, ngày nay mìtili dang
vui mà chang dang chia vui vói anh em, thôi cungchangvui
làm chi, nói ròi bèn bô tôc xâ gia diên mà cliay vë theo
Tràn-Trong. Trai dat cung chúng cho long nguôi tot, dën
khoa sau hai nguòi ra thi nùa, bèn thi dâu bet câ bai, vây
nên có lôi sách khen rang : Giao iât tir vi kiên bal nhu Lôi
g i Cu Tran.
àò.
- Kiwi tìiili.
KhÓi tìnli là mót su tin cây nhau, giù Ieri giao uóc tac ghi
vào lòng vào da dàu có diet cùng chang phai. Xua có mót
nguôi con gài kia, tu tìnti vói mót anh hoc trò no, thuong
yèu nhau lam, và có lôi doan thè nùa, rüi thay, nguò’i con
gài bi quàn hoan dàng nó làm bue nên nguôi con gài
chiù chët, mà bai tình yèu thuong nguòi hoc Irò lam,
nên nó hóa ramóthình nguòi nho nho (nhu cài bóng), nam
duòi lung luón luón, thièn-ha dòn rang có mót nguòi con
gài hi chiù hoan noi dàng; quan di lay luât nghièm. Nguòi
hoc Irò nghe dòn nhu vây thi trong lòng phàt nghi bèn di
dën dó mà xem cho rò. Khi quan lay luât nghièm thi iât
lung lên thây mot câi bóng nguôi nhô nhô cliay qua chay
lai, cüng trong liìcdó, nguòi hoc trò buóc vào gàn mà xem
thi tliay rô ràng là nguòi tînh nhân cûa minh dâ bi chet
dó, nguò’i hoc trò càm lòng khóng dang bèn khóc òa lên,
tue thi cài hình nhô tan di dâu mat, ai nay dëu lây làm la
lâm. (Bô là cài khoi tînh). *

Trong su nói: Bòi nhà Lê, vua Lê-chiêu-Thông, bi thua’.

nhà Thanh, mà phâi bi vua Thanh bat dem vë Yên-kjnb,
c. T. n* 3
 - - 36

vua Lê huyòt thè cùng các quan, dâu le nào cüng lieu sanh
tu- vài nbau. Nam nhâm tí, tháng nam, vua Lê bi Thanh
bât ve a lai Yèn-kiah, thì Thái-tir dau hinh chÒt, qua tháng
mirai cam súu, ngày mirói sàu vua Lê dau nang dòi càc
quan theo mình raà troi ; Idi hùyÒt thè da khòng làm dang
xin chir khanh cam tình ta ma dem hai còt ta ve Annam
vói chir khanh. Troi ròi thì thaog hà. Qua nam nhâm tuat
Gia-lo' g nguyên nièn, sai sir qua Tàu. Càc quan cua vua
Lê da bi thauh càm bay lâu, nay sang dièp có sir Annam.
các quau bi câm làm só lâu xin vë Annam và xin láy còt
vua Lê dang dem vë bon-quán. Qua nam giáp tí, vuâ Thanh
ba chi cho lay cot vua Lê vói Hoàns-tir mà dem vë Annam
cho luôn. Quan sir cùng các quan dào xác vua Lê lên, thì
thit da tiêu buy con xiromg không, xem ro, trâi-tim cua vua
Lê côn y nguyên khôig hir, mâu trong trâi-tim con do lòm
nhir mâu nguói song. Bó là khói tình vi vuà có Ieri huyÒt
thè vói câc quan, mà ló? huyÒt thè con, vua lai mat di, tuy
là nguói mat mac lòng mà tình con ghi dó.
»

A6. —
Dò cài có sìvng mà lai con có rem.
Con dé dire có rau có sìrngthì phai, mà sao con dè cài
cungcó ràu có sìrng, nhir váy sao goi là dire cái, sao goi là
àm duong, nëu cirdàumat mà xem thì dire cài gióng nhau,
lay làm khó lièu.
Tiróng châc là nguyên lich tai neri Tà-Tìr mà làm ra lón
lao nhir vây, nèn mói liru cho den dói nay, trong Tù-dai-
kÿ tho* nói ; Bòi Tam-quac, khi Tào-Thâo làp cung Nguy-
vircrng ròi thì có ha chi sai quàn di càc noi, tìm nhfrng cày
trai bòng boa qui tot dem vë mà tròng, quàn di qua dën
Bóng-ngò, vào lay Ngó-chúa (Tón-Quón) và dirng chi cua
Nguy-vircrng (Tào-Thào). N ó-chúa xem ròi bèn truyën linh
lira thir cani tòt lón trai, may chuc gành, day quàn dem
vë dirng cho Thào, quàn gành di dàng xa nang mçt, bèn
ghé vào chcrn nói mà nghì, quàn vira ngòi nghi bòng dàu
ngó thây mot ngiròi hình dan xau xa có tût nhót chon, lai
dui hÒt mót con mat, bô tirórng nhir nguói tu, mac ào màu
xanh, dói maq Irang, den gan chùng quàn mà boi thamtrò
cbnyèh rat vui, ròi nói rang: Các câu gành cam rat nang
mói met, v(iy tbói may câu ngòi ngliT de tói gành chuyen
lan'lan cho mót b^i dam. Gành nào y cüng có gành chuyen
mòt òói het gành dii ròi bèn tró lai tó già chùng
 - 31
—
quñn mà di. Quàn ben boi tèn ho qué quán. Tù bèn tra
lòi rarg ; Tòi là ho Tà tèa Tir, tòi di hoc duo xù xa noi nùi
Nga-mi, lòi von là ngirói co nhon vói Nguy-virang, tlmòng
ngày tòi a noi dông, dao hiêu là Ô-giàc tiën-sanh, may
câu vë dën Hùa-dô, xin nói giúmrang Tà-Tù kïnh lòfi tliâm
N t uy-virong, nói duri lòi bèn bo ra di. Quàn-nhon dem cam
védirng cho Tliào, tùcthìTfcào lay dao mà xè cam ra, mà
xë trài nào cüng tinh vo không mà thôi, Thao lay làm so 1

bèn boi chúng quàn vi làm sao vày. Chúng quàn bèa
tima lai càc viçc cho Thào nghe mà Thào khòag chiù tin.
Dang nói chuyén pbút dàu quàn vào bào, nói có mot ngirói
tèn Tà-Tù xin ra mat. Thào day cho vào. Tà-Tù* vùa bime
vào, chúng quàn thày bèn la lén ; day là ngiròi gành cam
g-ùmkhigma dàng.Thào ngó sung Tà-Tù mà nói : Mi dùng
tà thuàt chi mà an hët ruót cam cûa ta ? Tá-Tír trâ lòi rang:
Lòi dai-viroTig nói dó thì sai roi, có le nào nlm vày dang.
Vira nói vùa lay cam xê ra trài nào cüng có mot day du,
Thào lay cam mà xê ima thì không có ruót, Thào lay làm
la, bèn cbo Tà-Tir ngòi mà trò ckuyèn, Tà-Tir cù dòi àn
uong, Thào day ban thit rircru. Tir àn hët mot con dé, uóng
hët nam dáu rirçm mà x m ra cima no chira say. Thào lay
làm la bèn hôi Tà-Tù : Mi là ngiròi chi có phép mà an
uong dang nhieu nlm vày? Tùnói : Tòi di hoc tai núi Nga-
mi han 30 nam, khi không nghe trong vách có tiëng kêu
tên tôi, càch vài ngày sét dành bê tám vàch bày ra ba cuon
sàch rat qui bàu trên dòi không có.
Cuón thù nlmt là Thiên-dôn (day bay theo mây theo gió).
Cuon thù hai là Bia-dôn (day dùi dát khoan dà mà di),
Cuon thù ba là Nhon-dôn (day tàng-lnnh phi-dao mà lay
thu cap).
Luân nhir dai-virang thì dâ trât phâm trào dinh, chang
con ham chi ca, vày xin dai-virong di theo tôi vë núi Nga-
mi, tôi sê truyën ba cuon sàch dó cho ngài. Thào nói : Ta
cüng muon di dó, mà ngat vë viçc quác-virong không ai
thë cho ta. Tà-Tù nói : Gàn dây có ngirói bênich-châu tên
là Liru-Bi, thôi ngài hây nhirong vi cho nguòi, nëu ngài
không vung lòi tbi loi së phi-4ao mà lày thü-cáp ngài.Thào
noi giân nói : Mi là ngirói gian cüa Liru-Bi sai dën mà hai
ta. Liën day quàn bat Tà-Tù trói mèo, day dem ra mà
khâo, quàn dánh bao nhieu thì mac lòng. Tù cù ciròi hoài,
mà hët cnòi thì ngü me ngày pho pho. Thào thay vày thì
 - 38
—
pian laro, day quân dem vô nguc mà xiëng lai và dóng gong,
cách vài già mô' nguc xem, thay gônar xiëng à mot no-i, con
Tá-Tir Ibi nam ngû mot bèr>, Timo day càm tai nguc bay
dêm ngày không cho an uong, bây ngày roi mô nguc xem
1

tbày Tir ngoi tro tro’ nban sât rat xinli-tot, quân vào thua
1

lai cho Tháo hay su- la nbu vây. Tüào day dan dën mà
boi : Tá-Tir nói : Bày lâu tôi tu noi núi Nga-mi bai ba chuc
nam không an uÔng chi cá, cüng có ngàv mà an câ ngàn
con dê. Thao lay làm la lam, day quân dan vào nguc.
Bën ngày Tháo hôi càc quan a i yen noi Nguy-vuomg-
cung, càc quan dang vày vui tiêc ruou, tbáy Tá-Tir chon
mang gìày cây, tôi dúngtriróc tiêc, ai nayngô nhau màlày
làm la vi dâ bô vô nguc lai dóng xiën mà sao lai ra dang.
Tir nói. Ngày hôm nay càc quan du* tiêc cua dai-vuo’ng, mà
chang biët càc ông có càn vât chi cbâng ? Nëu có can vât
chi thi nói tôi sê lay thêm cbo. Tháo ns he nói bèn nói rang.
Ta càn diing mot món gan ròng r an ranh. Tá-Tir nói. Nhir
dai-vuong muón gan ròng thi không khó chi. Bèn lay viët
mire vë vô vách mol con ròng, lay tay áo quat mot cái thi
tir nhién là ròng sóng, ròi lay dao chém vào noi hông con
ròng, ròi Ilio fay vào móc gan con ròng kéo ra cat trao cho
Tháo. Máu chày ròng ròng. Tháo nói. Bó là gan ciia ngiroi
dem theo (xeni so 43.) Tá-Tir nói : Mùa này là mila không
có bông boa chi câ, nëu d^i-vuo’ns muon diing tliir hoa nào
thì tôi sédem cho, mà xem. Tháo nói : Ta muon xeni hoa
màu-don. Tir nói : Beu dó có khó chi, bay biêu quân dem
chàu ra truóc tiêc. Tá-Tir ngâm niràc màphungvào chàu
tire thì moc lèo mot cây mâu-dem có hai bông, càc quan
lay làm la bèn mòi Tir ngòi mà au liée. Nguòi nâu an dem
lênmôt món gòi cà, Tir thay gòi cá Ihi nói : Gòi câ lÿ-ngir
mài là qui, lÿ-ngir à sông Tòng-giang mài là Dgon. Tháo
nói. Bày mà di den Tòng-giang thì xa lam biët làm sao cho
dang, Tir nói luy là xa xuôi, mà ÿ dai-virong muon thì không
khó chi. Tire thì biëu quân dem ramôt cái càn cáu, Tá-Tir
càm ra truóc ao ho mà câu mot bòi dang hai muoi con cá
lÿ-ngir. Tháo nói : Trong ao cua ta sang có lÿ-ngu. Tá-Tir
cirài và-chi Tháo mà nói. Bai-viro’ng sao mà nói dói vày ;
tliir cá lÿ-ngir ò’ càc sòng thì có hai mang gió mà thòi. Con
ntur cá lÿ-ngu ò- sông Tòng-giang thì là bon mang, bay
xeni lai cho ro. Ai này bât cá mà xeni qua là bòn mang, Tá-
Tir lai nói rang. Cá lÿ-ngu dó nâu vói girng lia mông mài
là ngon. Tháo nói ; Vày mi cung lay gòng lia dang hay
 sao. Tir nói :Nëu muon (hi có. Lien bao quân birng ra môt
cái châu kbóng, Tir coi áo pl û lên châu, mot hòi lâu do
ra trong châu dây nlnrng girng tía mông, Tháo vira lay girng
mà xem, thì tLay troug châu có môt cuón sách, Dgoài bia
de là: Manh-dirc tán tha. Táo-Tháo cam sách mà xem sau
triróc y nhir cn5n sách mình da dot ugày triróc. Tháo láy
làm la lâm. Tir bèn lâ'y ly rót mot ly nrou mà dirng lên
và nói: Xin dai-virong uong mau này thi hirông tho ngàn
nam. Tháo trong long muai phàn câ nghi, bèn biêu: Mi
hây uong trurâc, Tir vói va láy cái lôngnhiêm trëndàü càm
mà rach ly rumi làm hai, y uong hët nüa, con lai nüa
phàn nô dirng sirng trong ly nhir thë là râu câu nàu dat, y
bèo dirng cho Tháo. Tháo thày la lùng bèn nat lem môt
tiëng, Tà-Tir girrt minh quân ly rirou lêu trêa khÔDg, lien
bòa ra môt con chiêm curii Irâng, bay khap trong den. Càc
quan ai nay dëu ngó theo con chiêm, Tà-Tir biën di mat.
Tire thi quâa vào bào rang: Thày Tà-Tir dà di ra cira roi.
Tháo nói nó that là dò qui yêu pliai trir nó mài xong. Lien
sai Hira-ChCr dem ba tram binh theo bai gì et, Hira-Chü bay
ngira ra tói cüa thành, thày Tà-Tir chan mang giày cày
mà di chàm chàm càdì hoan thai. Hiia-Chu* giuc ngira llieo
bel sire tra cüng chirog dó mà thòi, muon nam mà nani
không dang cir vây hoài. Theo dèa mot cum rang núi, có
mot bày dê dang an, Tà-Tir bèn nhâp vô bày dê roi mat :
Hira-Chir dirang cung ban vô bày dê cung không nhâm
ai, bèn noi giân bat câ bày dê chém hët ròi dem binh tra
ve thành. May dira chàn dê thày bày dê cüa mioh chët hët
thì khôc hoài. Chúng nghe tiëng vaa \au trong cái dàu dê,
kêu mà nói rang: Bay cha khóc, bay bay luam dàu mà
ràp vô vói mình ròi dê nó se song lai. Khi ràp dàu vói
mình thì chang coi miêag là dü dàu minh thì thòi. (Dé cái
dê dire lôn xôn là tai hòi ràp dó). Tà-Tir kêu tre chàn dê
mà nói : Dó tao thiràng dii dê song elio bay dó. May dira
chân dê lâÿ làm mirng muon hôi thi Tá-Tir di mau nhir gió
vây, ngó theo không kiêp. May thàng chao dê ve nói lai
sir tình cùng chu, chü bèn di bào nói các viêc cho Tháo
ró. Tháo day mat dò hình ra kháp xir phâi bât Tà-Tir nói
ba ngày, ngiròi ta bât dem nôp han ha tram nguài, giëng
in nhir là-1ir, nhon dân trong thành thày sir kÿ quài thi
sa kinh Lai. Tào-lhào lây làm boi roi bèn truyën lay ináu
chó màu dê dò trên dàu may tram n.irài Tá-Tir, ròi dem
 /
- - 40

ra pháp-trircmg mà chém di. Tào-Tbào bon tbân dem nam

tram quân theo vây phü, hê chém ngirài nào thi trong
miêng bay ra mot vìrng khôi xanh, khói ây bay lên trên
không lai hóa ra Ta-Tir coi mot con hac ngó xuông chï
Tào-Thào mà nói rang : Tho thü tùng kiêm ho, gian bùng
nbirt dáng hir, nam tí tháng giêng Tháo pliai chët. Tào-Thào
lai bâo quân lây cung tên mà ban Tá-Tír vói con hac, tire
thi dông gió dü ton cho dën doi dà chay càc bay, màv tram
cài tliày hi chém den xách dan àp vò mà dành Tào-Thào,
lúe dó ai nây dëu mât vía, nianh ai này chay con Tháo thì
so quà bèn té xieu noi dat, trong mot boi làu gió lan, may
cài tbây dëu mat het. Tir dó ve sau Tháo tho binh nhirc
dàu dông. Dé dire de cài lón nhau, nliir tri ngu tirong nhir
vây mà chang biët có phài cùng clang, nëu vi nào thày
ro xin day lai.

47. Tan bong (cay clan).

—
Tan bòng là cây dâu, cây co bòng, hoac là cây lau làch.
Xira ngirò’i b niróc Lb, tên là Ngnyên-Hiën, cung là hoc
trô cüa Birc-khong-Tü, phân nghèo khô, nhà ràch xê xài
trên thì trong, dirói thì ime, lay cây lau làm cira lay
vô dâu làm giây mà côt, tuy là nghèo mà cir giu* theo le
nghïa chang hë sai. Ngày no có thày Tü-Công là ban hoc
dën tbâm, thày Tir-Gong } minh nhà giàu an mac lôa thê
T

không gifr theo Diëm net nbu lianh. Minh mac ào càu tôt
nhe, lai coi ngira tot,lói gànnoi cüa. Thày Nguyên.-Hien lât
dât dôi mâo càm gây ra riróc, trên dàu dôi mao ràch, ào
thi limg lâm nhâm, chon mang giày ràch ; Tü-Công bèn
hôi Nguyên-Hién rang: Gbâng hay thày dau binh chi vây?
Nguyên-Hien dàp rang: Xua nay tôi ngbe ho nói rang ai
không có cüa thi nghèo, có công mà vô danh thi goi là binh,
tôi that là nghèo cho không phâi binh. Tü-Gông nghe qna
thi biët ràag thày Hiën chi minh là nguôi không biët hoc
vi minh không giünbu hanh. Trong sàch au hoc loai cung
tat, vôi sàch le thiên nhu hanh nói : Hê ngiró^i biët hoc thi
phâi giü theo nhu hanh, không nên an mac lôa thê quà.
Bây thày Hiën xirng minh nghèo dó là nói minh là npirôi
biët hoc biët giü theo nhu hanh, con thày Tü-Công ÿ giàu
mà không biët hoc. Tir dó vë sau thày Tü-Công lây làra
mâc co.
 - 41

Mo van hay là van tini.

48.
—
Lòi nói mô vân bay là vân thu, tícli nhir vày: den Ngu-
dai (hâu Cháu) tai phü Khai-phong, có nguòi tên là Nhi-
Tinh, làm quan Xa-ky-tiròng-quàn ; kët ban vài mot nguòi
o Dông-hâi (nhà Tong) tên là Bao-Chieu làm quan Tham-
-

quân, liai nguòi này khi con gàn nhau thuùng ngày bay trò
chuyên vân chuong uông ruçru cùng nhau, khi phân càch
nhau thi lay làm nhó nhau lúe uòng ruou, lúe luán viçc vân
^chuong, nên có làm mot bài tuyçt cù nhu vày :
Vi bat xuân tliiên thu (Sông-vi phia bac ngó dan mây tròi
mùa xuân).
Giang-dông nhivt mô vân (Ngó phia Giang-dông thây lùm
mây).
hci th&i nhivt tôn tivn (Chùng nào gâp nhau uông nhao
ruou).
Trùng giiï te luán vân (Bàn luân viêc vân clnrong).

49. - Bàn minh («cli(ui tàm ena una Thang).

LM bàn minh là IM lành le phâi. Sàch Bai-hoc
Ieri ngay
nói ; Thang chi bàn minh. Thuo xua vua Thang là mot vua
rat nên là bien lành, công binh nhon dire, ngày ngày h an *
xem xét viêc cua minh làm, phâi thi làm theo mà quay thi
sua lai. Vua so e có khi quên mà làm deu bât minh bât
chànb, boi vày rèa vua có sam mot cài châu lón dê dung
nuóc mà tâm, xung quanh cài châu có cham chu noi nhu
vày : « Can nhivt tân, nhivt nhivt tan, him nhivt tan ». Moi
ngày vua tâm thi nhó lai ma sua minh không lie dê cho
minh làm loi *iêc tà vay. Ay dô vi-dë vuong là bue trên
câ thiên ha mà con so loi thay, buon chi nguòi nhon gian,
vày nhu minh có làm quây thi xin câi, có loi rang: Loi bât
quà câi lu vi bau hi.
3SG
50. - N Imi da track.
Nghïa nhút da trach là nhu vày: Cóng-clnia Tiên-dông
von là con vua Hùng-vuong. Ngày kia Cóng-chúa di dao
choi noi mé bien, khi tro* vê thi di ngang qua mot elio ràt
nên là ràm rap làm dua mé buag, thình lình bèn thây mot
nguòi con trai rât nên xin tòt làm, nguòi trai này tên là
Su-dòng-Tu* dang tâm, nàng Cóng-chúa thây phâi long, hai
dàng trò cbuyên cùng nhau kët ngâi làm va chòng, Cóng-
chúa tron o’ lai khòng ve. Yua noi giàn ben sai quàn den
vây xung quanh cài birng dó dang mà bat vo* chòng Sfr-dòng-
Tü. Ai'ngò’ là noi Bèni ay mira to, dông lem làm elio nhà
eira pbai bay màt het, sàng ngày mira tanti, quàn linh vào
xem thày có mot cài nen noi lèn giiìa dó (goi là nhirt dièn
chau nhirt da trach, bày già con lai tinh Hirng-yèn, phu Vàa-
giang huyen Dòog-an, làng Vinh-hirng).
Bàisau vua Trièu-vièt-vuo’ng ; có ông Trièu-quang-Phuc,
bi tuóng Tào là Tràn-bà-Tiên rugt ông Trièu-quang-Phuc
dàn hai ngàn binh vào a tai nen dó. Ngoài thì binh Tào vây,
trong thì quàn linh cüng gàn hët luang, óng Trièu-quang-
Phuc nói : nëu à dây làu thì phâi diet dói, nhó* lai chò nay
cüng là mot vi than linh xira, bèn dat bàn ra mà van vài
trai dat qui than.
Bën nira dêm lúe van ve có mot vi than com ròng vàng mà
bay dën xirng rang : Sü-dong-Tü, bèn rùt mot cài móng
ròng vàng mà cho óng Trièu-quang-Phuc lai dan: Móng
ròng nay phâi dac trèn mao, khi nào ra tran thì se thang
tràn, óng Trièu-quang-Phuc cam ta, Sü-dong-Tü’ cô*i ròng
bay di. Qua ngày mai óng Trièu cir làm theo Idi than day,
that qua y nkir vây thâng trân rnert duôi Tràn-bà-Tiên cùng
ca bon tra ve trung-quâc ; dó là dài nhà Lirang.

51. — Tram nam trong coi ngivài ta.

(goi là dài ngu’ài).
' Mot tram nam là mot dói ngirài, mot tram nam tinli ra
là mot ngàn hai tram thâng, là ba van sàu ngàn ngày, nliîrng
thâng ngày dó dëu có dài ngirài, coi ngirài trôag:
Nguài sinh ra mç>t tràm nam mà chët cüng goi mot dài
(mot coi).
Nguô’i sinh ra bây tàm chuc nam mà chët thì cüng là mot dài.
Nguài sinh ra nam ba nam mà chët cüng goi là mot dài.
Ngirài sinh ra nam bây thâng mà chët cüng goi là. mot dài.
Nguài sinh ra nam muài ngày mà chët cüng goi là mot dài.
Nguài sinh ra dói ba già mà chët cüng goi là niQt dài.
Nguài sinh ra vira khôi long me mà chët cüng goi là mot
dài.
Ây dó trong môt tram nam .dëu có dû coi (dài) nguài, nên
trong kiëu nói tram nam trong coi ngirài ta, là nhir vây.
 — 43 -
Bài xua, dòi nay khác nhau xa làm; thay trong truyèn
trong su- nói : Òng Bàn-cò, là ngiròi sinh ra truòc loài nguòi
ta òng song tàm tram nani, dó cüng là mçt dai ; vua Nghièu
song mot tram muò'i tàm tuoi; vua Thuaa song mot tram
muòi tuoi dó cüng goi là mot dò !. Con nhir thay Nhan-
1

Hòi song ba miroi tuoi mà chet goi là chët yêu, tiëng chët
yêu là chê nguò’i tbieu dire nèn phai chet nho, dòi nay
xem it có ai song dën mot tram,^uòi chìrog loi bay tàm
chuc thì thói. He nguòi nào chët diró'i ba miroi tuoi, thì là
chët yêu. Barn ma di khóng có già trièu.

52. — Mong haijnh livcmg.

Huynh luong chin noi chao kê mói tïoh lai.
Tô-Bïnh tinh di thi, ra noi quàn xin thay xem tiróng
mình thi dâu cùngchàog? Òng thay xem ròi nói di thi khòog
dâu, dùng di thì bay hon. Tò-Bình mang thay ; ròi sao y
bù ngu, òng thay cho nnron cài goi nàm co dó mà ngu. Vira
thay chièm bao, thay mình thi dâu làm quan den chúc Tê-
tiróng. Sau hi cóng tói, vua quò, y giàn ben dung só xin
vë huu tri, vua noi loi diuh, lien càch dure, lai giam noi
tran phu, lay làm sàu thàm, khi bà con vào thâm y khóc
oà lèn. Mò mat ra mói biet mình là chièm bao. Noi cupe
làm quan dó dà ho'n hai mimi nàm, triróc khi ngu thì coi
chao kê mói bât lêu, khi thirc dây thì chao kê dà chin*
Gâm lai ò dòi cóng, danh, phú, qui, sang, hèn, viah, nhuc
nào khác chi là cupe cliiem bao.
33S
53. - Hiçp can giao bòi.
Cupe dàm cuòi, khi dâu re vào phòng àn màm to' hòng
thì goi là hièp can giao bòi. Nói nhu vày thì dura rành.
Có lòi nói rang : Bong iao nhir thirc, hièp can nhu am. Hiçp
can, that su xua dùng khác nay khác, xua lay mpt trài bau
ve nho xiëu, phoi khô cât chia hai cho dëu nhau, de làm
hay cái ly, khi vp chòng vào pbòng thì có nguòi rót ruo'u
trong hai cài ly dó sang sàng, vp mpt ly chòng mpt ly, bung
lên hai dàng xà nhau ròi uong, uong ròi, hai cái ly ùp lai
thì xem nhu mot trài bau nguyèn, xem xung quanh kluch
khao khóag ho cho nào, hai nhu mpt, dó goi là hièp can,
là có ÿ hiêu vice vp chòng là y nhu nhau mot long mòt da.
 - - 44

chang he sai chay, cüng nhir mot rupi mpt gan. (Tlnróng
thay nhiëu ngiròi làm dëu chang phâi, khi nào chòng ver
giân nhau, xa nhau, thi Lay nói xáu cho nhau, dàu viêckin
thè nào cûng nói ra, nhirng nguoi nhir vây thpt là cây dà,
nëu nguài xàu minh lai tôt chi.

5i. —
Mâm io hòng.
Phép dàm cuòi ruóc dàu vë bên trai, thi dàu rê di ngay
vào bàn thó, lay ty: diròng ròi lay ông bà cha me cô bàc,
ròi lay hai ho, doan mai-nhon phâi mài dàu re vào phòng
mà hipp can, trong phòng có don mpt mâm dò an kèu là
mâm to hòng, mai-nhon dùng kë mâm mà vài cho vp chòng
1

hòa hao cùng nhau noi toc tói già ; ròi chàng re nàng dàu
dëu giao bài. Trong vipc le day nhiëu chò rat k}r can lâm
là theo xira, chó nay thi che bót.
Thiio xira hay dùng cirói ruóc ban dêm vi cú theo le, vi
là chu hón dó tra ra nó là toi, là dàu hón, là già thupc àm,
mà nay trong the sir câi nói rang: Vipc chi làm ban dêm
dó là gian, có loi tue nói rang : Không gian di dàu toi, không
vói di dàu dêm, thÔ su thay ai cuòi bòi ban dêm tbì cuòi
nói có ly gian chi chi dó nèn mói di dêm nhir vày.
Chfr tien dâm hàu thii, nghe có nhiëu nguài nói sài I)r
sài nghia, von that là vp* chòng 10y nhau ròi, sau se thii phat,
Loac là nom thi dëu gpi là tien dâm bau thú, chó nhu nói
cách khác thi là quay xa.

55Các-chú (Cliù-chçc)
Vi có nào ngiròi trong Nam-kyr luc-tinh, có lòng kinh
trong may nguài chèc, da lmy tên không kèu chèc thi
chà mà con kèu tung bang chii, cûng không kêu chêc, cüng
không kêu thâng, kêu bang Các-chú. Xét lai trong Nam-kÿ,
tù nam K}r vi tói nay, có nhiëu nuóc tói buòn bàn, hoac
là lap qui mò, nhiëu niróc khón ngoan, thóng timi, tri hup,
nhu nuóc Pualangsa là mpt nuóc manh me, lai cai tri trong
coi Dòng-ducrag, le thi n uài Nam kièn so màbiiy tên mài
fc
là phâi, mà châng kiên né, cú tên tôc mà kêu mà thôi.
Nhu Phalaegsa thi cüng kêu là Phalangsa.
Nguòi Hòng-mao cüng kêu là Hòng-mao, An-lê.
 - 45 —
Ngirôi Nhu*t-bôn cfmg kêu Ia Nhirt-bon.
Ngirô’i Chà-và, ngirôi Cao-mên cûng kêu là Mên,Chà.
Côn ngirôi Chêc thi không kêu Chêc không kêu Khàch,
không kêu Thanh, không kêu Minh, cuog khôngkêu thâng,
lai hùy tên mà kêu là Các-chú.
Cô ÿ hôi thü- may ngirôi lôn xin nói cho rô vë tieng kêu
Các-chú ; nhiëu ngirôi nói nhirvàÿ : Ngirôi Nam vói ngirôi
Chêc thì là bà con vói nbau gàn làm, vi là thuo triróc ngirôi
Ch^c qua Annam lay con gài Annam mà sinh ra con chàu
noi fruyen, nên ngiròi Chêc là bên noi, ngirôi Nam là bèn
ngoai ; vây nên Annam phâi kêu Chêc bang Chú.
May ông nói the ày thi cûag nghe nnrông tirang, xin hôi:
Nói nhir vây ; neu lay theo xirng hô hê bèn nói thì phâi
kêu bang Chú, Bác, Cô, mà sao xira nay không he nghe kêu
Bàc-chêc, Cô-xâm, quâ nhir lôi nói bên nôi bên ngoai, sao
không thày Chêc nào kêu Annam bang câu bang di. Chçc
cir kêu bang thâng Annam, con dòn bà thì nghe kêu là
Annam phò.
Luán nhir lói nói noi ngoai, ngiròi Chêc qua lay Annam,
ngirôi Chêc dó không phâi là ông Bàn-co, sao dang làm
anh câ và Trun<-quáe. Lâu nay bât kÿ Chêc nirôc nào, hê
qua Annam thi ngirôi Nam dëu kêu bang Chú, nëu vây hët
thây bên Tàu bal kÿ Chêc nào dëu làetn cha mioh hay sao?
That lôi nói bên nôi bën ngoai là lôi nói ime chirng không
dû cô mà tin.
1

Luân cho can le ; dàt Nam-kÿ vói dal Tàu thi xa nhau
lâm, dàng xa xuôi càdì tra bien sông, dai triróc di bang
tàu biràm, thuân gió thì mau mànghich gió thi lâu lâm; mà
cuôc di sông bien sóng gió gian nan mot mat mot côn, de
chi mà ngirôi Chêc di thâng qua Nam-kÿ mà lay ngirôi
Nam-kÿ, dëu ay không du lÿ mà tin. Gâm lai dàt Tàu vói
dàt Bac thi là giàp ranh nhau, dàng liën dê di, le thi Chêc
nói di qua Bâc-kÿ mà lay ngirôi Bac triróc moi là phâi roi
làn làn vô tôi Nam. Mà sao ngirôi Bac không ai kêu bang
Các-chú, ngirôi ngoài Bac kêu Chçc bang ngirôi Kbách hay
là Thanh-khách, xét lôi nói noi ngoai là nói sai làm vô tich
cô. — Lai xét xa nira cho túc lÿ mà nghe :
Bôi Tam-quac, cô tên Mành-Hoach là chánh ngirôi triróc
cua ngirôi Annam. Bòi dó ông Không-Minh làm Thira-
tirông, dem binh chiëm cúdát Annam ; Khong-Minh dánh
bât Mânh-Hoach bây làn, Mânh-Hoach chiù chët mà không
chiù hàng dàu, không chiù nguôi chiëm cir dàt cüa To-
 — 46 -
pini, Manli-Hoach ghét nguòi Chêc lâm. Chçc nào dám
láng qua Nam mà lay ngiròi Nam. Trujen sir dòi dó cûng
khòng có chò nào nói tiëng Các-chú. Qua may dòi sau
cüng khòng thay nói, ben Annam, kê tir Dinh, Lè, Ly, Tran,
Lè, may dòi vuong-de tri coi Nam, cûng khòng thay chò
nào nói vë tiëng Các-chú. Dën dòi nhà Nguyen vua Gia-
Long bình Tày-son ròi n5i truyen tòi nay, cüng khòng thay
chò nào nói vë tiëng Các-chú. Cûng ra công tàmkiëmcho
ra can côi mà không thay rô ; qua that lòi nói nói ngoai dó
là lòi bay ra mà nói vói mày nguòi khòng tai mat: (Xin suy
nghî moi viêc trong thë gian dëu có tí ch có’ dàu duôi, có
lòi nói rang : Có tí eli mòi dich ra tuòng )
Nguyên tiëng nói Các-chú, nó là nhir vay mòi là pliai.
Khi con ciru trào cai tri Nam-kÿ, ngiròi Ohêc dën nuòc
Annam tni ngu làng kia tòng no, a tam mà buòn bàn làm
an ; theo phép nhà nuòc dòi nào cüng vây, lié nguòi la mat
tòi a trong làng, thì làng pbài chay tò khai bào cho quan
so tai bay ; trong tò làng làm mà chay cho quan tinh thì
nói rô ràng nhir vay : Kièm hùu khách trù là danh chi dó
(that có xem tò giày cu dòi Minh-Mans) ! rong tò rô rang là
chù Kách-trú. Tra ró hai chir dó ra, thât chu* Khách vói
chù Các ró khác nhau mot cái Dan dàu mà thòi, con chu
Trú thì khÔDg khác mà nói trai Trú ra Chú.
Trong dàt Nam-kÿ, nguòi Annam biët chù nom nhiëu
hon là chir thiêt, lai có nhiëu khi doc chu thât, nhu thê
chu nom, mà thir chu nom thì là khô lieu, nguòi nom thë
này, ngiròi lai nom thë khác, ai muon doc sao thì doc, bol
dó nên trong viêc Iàng viët rô là chu Khách-trú, là chánh
lÿ, chánh nghia, mà may nguòi hay dùug chu nom xem
mât mà doc buòn chu khách ra chu các, chu trii ra chu chú
doc vây nói vây trúng trât tir ÿ, cûng có nguòi nghe nói
quay thì mat long khòng dám sua, vi là mink khòng có
quòn phép, eòo nguòi có quòn phép fhì khòng sua làm
chi saah ra su mat công, vi là nhùng dëu nói trai nói sài
thì mac lòngmà khòng có can liç chi tói viçc nuòc, ebang
càn chi phài sua. Ban dàu thì mòt nguòi nói, ròi làn làn
nói chuyën tói nam bay ngiròi nói. lâu làu nói rây ra cà
và xóm, ròi truyen làn cà xir dëu nói theo. Bay nói tac mòt
dëu cüng dû mà tin su sai làm, sành lai nhu thè nbung
tiëng nói sau này : Sài-gòn mà nguòi ta doc ra thày-gòn ;
dàu dâu cüng là doc thày-gòn trù ra mòt hai nguòi ó*
- -
47
- -
40
— 50 -
ngf