"Biographie d'un homme de

bien de Cochinchine". Nam-

ky v-nhon luc...

Source gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

 Trung Hoàn-Phát. Auteur du texte. "Biographie d'un homme de
bien de Cochinchine". Nam-ky v-nhon luc.... 1926.

1/ Les contenus accessibles sur le site Gallica sont pour la plupart des reproductions numériques d'oeuvres tombées
dans le domaine public provenant des collections de la BnF. Leur réutilisation s'inscrit dans le cadre de la loi n°78-
753 du 17 juillet 1978 :
- La réutilisation non commerciale de ces contenus ou dans le cadre d’une publication académique ou scientifique
est libre et gratuite dans le respect de la législation en vigueur et notamment du maintien de la mention de source
des contenus telle que précisée ci-après : « Source gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France » ou « Source
gallica.bnf.fr / BnF ».
- La réutilisation commerciale de ces contenus est payante et fait l'objet d'une licence. Est entendue par réutilisation
commerciale la revente de contenus sous forme de produits élaborés ou de fourniture de service ou toute autre
réutilisation des contenus générant directement des revenus : publication vendue (à l’exception des ouvrages
académiques ou scientifiques), une exposition, une production audiovisuelle, un service ou un produit payant, un
support à vocation promotionnelle etc.

CLIQUER ICI POUR ACCÉDER AUX TARIFS ET À LA LICENCE

2/ Les contenus de Gallica sont la propriété de la BnF au sens de l'article L.2112-1 du code général de la propriété
des personnes publiques.

3/ Quelques contenus sont soumis à un régime de réutilisation particulier. Il s'agit :

- des reproductions de documents protégés par un droit d'auteur appartenant à un tiers. Ces documents ne peuvent
être réutilisés, sauf dans le cadre de la copie privée, sans l'autorisation préalable du titulaire des droits.
- des reproductions de documents conservés dans les bibliothèques ou autres institutions partenaires. Ceux-ci sont
signalés par la mention Source gallica.BnF.fr / Bibliothèque municipale de ... (ou autre partenaire). L'utilisateur est
invité à s'informer auprès de ces bibliothèques de leurs conditions de réutilisation.

4/ Gallica constitue une base de données, dont la BnF est le producteur, protégée au sens des articles L341-1 et
suivants du code de la propriété intellectuelle.

5/ Les présentes conditions d'utilisation des contenus de Gallica sont régies par la loi française. En cas de
réutilisation prévue dans un autre pays, il appartient à chaque utilisateur de vérifier la conformité de son projet avec
le droit de ce pays.

6/ L'utilisateur s'engage à respecter les présentes conditions d'utilisation ainsi que la législation en vigueur,
notamment en matière de propriété intellectuelle. En cas de non respect de ces dispositions, il est notamment
passible d'une amende prévue par la loi du 17 juillet 1978.

7/ Pour obtenir un document de Gallica en haute définition, contacter

utilisation.commerciale@bnf.fr.
 do
INÎO-CHIHOIS

TRmyNG-HUÀN-NGOC

floor t$*T
TRUYEN ° roo whim

pii tot nil iiiir nn NS tyff

^ !,
10QG
i i. : .ç/

(TOUS DROITS RESERVES)

SAIGON
IMPRIMERIE DE L’UNION NGUYÊN-VÂN-CÛA

1926

-li
#
TOUS DROITS RÉSERVÉS
TRtfgNG-HUAN-NGOC

BO-HTTU-PHinJNG
BÌNH SANH

Biet thiri the, cho hay tuân kiêt;

Cim quê-hircmg, da quyet ra diri.
Cuôc bien dâu, chi nqi le triri;
Viec quyen bien, xiva nay tluv&ng cd.
Phâi châng, ai khéo thiv&c do.
4

SAIGON
; IMPRIMERIE DE L’UNION
1925
 lìti tit
Nghì changuen bôqua, mot sir tích phi-thir&ng xuát cluing;
ciia mot ngiriri trong xir cüa mirili. Va lai (tiri rigirai da cluing
cuôc roi, thì elio bình sanli limili tàng the imo, dii thag
ramò (tirili cime dgng. Xira có eau: Cài guari righi (tirili.
Nghìa là : Con n g ir èri cr diri, den chef, m&i biet cime là rigirai
the imo, mà (tirili sir nghì luán miri dgng. Liri nói ài), là ni
thag trong diri, nhièu kè gian tra, ninni nghìa be ngoài,
theo timi lanli ani. Chi co dirng birc trirorng-phu, qiiàii-tü,
tririrc san nhir mot, dgo li) gin lòng^Nhir òng Bd-luru-Phircrng
dgi-rdiern & Clip-lini, là ngiriri Nam-ky ta day: Tir khi ra diri,
den lúe tir tran, (3) bình sardi thien àc, hindi King ngaij gian;
vice, meri diri nay, ngiriri còri righe thag. Thì neri elio righi
lumi pimi rò choc, mà khong sai cluing? Và lai, thirirng tirili:
tài ba loi lac {/f >, nhir set no sani vang, ai cliang tlmg kinli.
Còri nhir dire tardi hàm hon (r> K rilur khi nuit già trong, may
ai bici hirng. huóng chi lai, diri qua, vice cu, già pheit. nirirc
trai ; elmi dire lini hern triri, còng dàg nhir dal, mà khong sir
sòdi lini trugen, thì ngàg nay, ai có biet timidi kia bien no.
V/ vgy, toi miri già tàlli tini Idem, già King ly lidi, sir ngliièp
bình sanli cùa òng. Lúe ra diri limi quali, choc .rii (pujen King
bien, (V n luit nliirt eie tliièt mà bien, elio kiwi loi nói Anh-
Linh (7 neri chin-suói. Cüng nliir tlier uè cluni dung kia : pimi
>

eli theo hình tliièt, tlù miri pimi là tag ther. Bang them tot là
duci mi, eòli kém tima, thì là righe dii. Nhir Dire nghièp phi
thirirng .rudi cluing (H) cüa ông, loi mat thag limy tin mà nè
ra dàg. Tham lining : có khi mien Nam-kg la, dia li idi tJ) mà
sardi nlurn-kièt (10) nag cluing ?

(1) Hành tàng: Sir làm ra ngoài, cùng sir tinh kinli trong bung.
(2) Cài quan nghi (tinh: Bay nàp bòni (diet ròi) Ieri nghj luàn djnh
chàc.
(3) Tir tran: Tir chón tràn-ai: (Là diet).
(4) Tài ba lòi lac : Tài ba nhièu làm.
(5) Hon hàm: Là sir tir tircrng mà khong liình.
(6) Xir quyèn tùng bien : Sir bien pliai quyèn mà xir theo. Kbac
t h iron g thì là sir bien.
(7) Anh-linh : Linh lion nhir than.
(8) Phi-thmVng, xuát chúng: Kliàc thirirng h on ngu-iri.
(9) Bia linh: Chô dàt xir tot linh.
(10) Là ngircri hào-kièt.
 J
mm

4
—
Thiel righi: (1) Ile imi dal, 1 hi. dau chang mii non. Xùi ihì
sanli ngoc, dau it nhieu, song ciing co. Có le nero, .vira co
thànli hie n, ma nay chang: vii có luio-kièt, ma ta khòng. Dau
có khòng, tliì có pliai là tgi arri elio bien neu va, imi lini
truyen lai chang ? Già nlur : tir cluvcnig loi lac, nhir òng La
Fontaine, tri lime sien gniìn, (2) nlur òng Gia-Càc Lirorng, bang
khòng sir tic li di truyen, tliì dau elio den hire dgi-thánh dai-
hien lion nira, d&i san ai biet. Nlur the, thl co pii ài là: khôi
tàng (3) danh già, mai mot w aulì liìing, làm elio ngàn thu
boi hàn (r>> chang ?
Bài vày, elio nen, chang ho tài so\ dàm khoe vàn la. Gir
bien ngag viet that, mòt sir fieli phi-tlur&ng, elio dang biet
xii sir ta, ciing cci ngir&i bien ngô. Lai eho kliói d&i san
mer màng sir tich, nghi liuin ber ih&. Có tai nghe mièng nhâc;
tliì tirerng ciing mot vi dir&ng-quan kia vày. Vày demi xin in
ra mòt triiyèn-tliàt, nqir&i bien nay elio d&i xeni, ngô cñng
có bo idi noi phony hóa (6) trong nuiòn mòt.

(1) Thiet nghì: Nlur tròni nghì, nghì rièng mòt mình.
(2) Sicu quàn : Troi hon etani ngircri.
(3) Khòi: Tro tàng.
(4) Mai mòt: Chòn mat.
(5) Hoi hân: An nàn hò’ii.
(6) Phong liòa: Su giáo hóa bay ra nlur gió.
-
 Quán ehi và ly lieh, ra dòri làm quan

Quan Tòng-dóc, Bò-luru-Phirong, dai-nhon. Nguyén òng

là ngiròi salili trii’ò’ng tai Cho-dui, tue kèu là xóm Nirác-nhí
(Saigon). Ljnli nghièm-phu òng, là ngiròi nghièp-chu trong
xi'rdò. Linh tìr-mau cua òng, là con quan, góc ngircri d Quang-
Nam (Trung-k\r) tliièn ho vò Nam-ky, nliàm tri-phù tai phù
Tà 11-Bìnli ( Cho-I òli ).
t)en cliirng khi lillà niró’c Langsa tiri chini cir Nam-ky,
lúe dirong binh bòa lòn xón, thì òng cùng gia-quyèn di tj
nan ò) neri elio' Bà-Hom (Clip-lón). Khi ày bà con bèli ngoai
ciia òng, eó tinb bien òng cùng gia-quyèn ve Quàng-Nam.
Sua soan di, ròi kliòng tièn, là vi lúe ày ciròp dàng dirong
tung boành noi diròng sà nliièu lain. Bèli khi dòn Chi-Hòa
dà l)i ha ròi. binh Trien dà kéo lui di hèt, thì òng mòi ve
Cho’-ló'n an trú noi bèli què ver. Khi ày òng mòi kièt giao
vói quan Giàm-doc Cho-k’rn là òng Francis Gamier. Ngày
1 er Octobre 18b5, quan trèn càp bang elio òng làm ho-trinrng

quan tini' nlnrt (Cho-k’rn). Khi ày òng dàng 20 tuoi. Nani 1866,
òng dàng sai di dep giac Hai Qiiven là con Quàn-Bjnh và giac
Quan-Vièt noi elio Bà-diém. Nàm 1867, òng dác juh di chièu
1

yèn dàm giac, dàu dàng là con òng Phan, tai tTnh Bèn-tre.
Vi dò, Nhà-niróc thang dure tri huyen hàm. Nàm 1868,
òng hièp vói quan hai binh tèli là Taratici, di binh dàm giac
òng Nguyèn-trung-Trirc (Quàn-Bjnh). Giac dànli lày tïnh
Rach-già và gièt quan và binh. Tràn giac ày, eó kjch-lièt,
nèn Nhà-niróc eó ban tlnròng elio óng nie-day quàn-còng.
bang uhi (Médaille militaire 2 e ). Kè dò, òng dang thièn bò
di giúp tri tai tïnh Yïnh-long. Noi dò, òng nhiëu phen chièu
yèn dàm giac dàng ciróp. Ngày 4 Octobre 1869, lèn dure tri
pini hàm. Bòi lèn dure Bóc-phù-sir hàm nàm 1871.
Ben dày òng dà chièu yèn giac, ciróp, khuyèn du lirong-dàn
>
an eu lac ngliièp. Vi dó, dàng thang dure B6c-phü-sú thièt
tho, nliàm ngày I er Juin 1871. Khi ày bò ve hành chành cùng
quan Langsa tai tïnh Cho-lón. Càc công viêc trong tïnh phàn
nhiëu giao vë tay òng diëu lÿ. (1 ) Nlurt là viêc dào kinh niróc-

(1) Bien lÿ nhir dieu tri.

mm

— (j —
mang vàu vàn. Nam 1875, ông pliai di binli giac ông thu-
khoa Huàn.
Ngàv 31 Mars 1873, ông dang tlnrong tho ngiì dang/ ) bôi-
1

tinh (Chevalier de la Légion d’honneur). Nam 1881 cô chï-du

bénChánh-quác elio ngiròi Annam vào bô dân Langsa, Ihi ông
xin nliàp tich Langsa trircrc hét. Nam 1884, ông dang tlnrong
tho tú-dángbiru-tinh (Officier de la Légion d’honneur). Nam
1891, ông dang tlnrôngtho tam-dang biru-tinh (Commandeur).
Ngàv 8 Août 1897, ông dang thàng ch li e Tong-doe hàm. Ngàv
1 er Février 1898, ông xin cáo-him. Nam 1900, ông dang luyen

cu vào Bòng-Phàp, Chành-phü còng-dong vièn nghi-viên

(Hòi-ddng Ihuo'iig-nghi). Trong lúe ày, Nam-kÿ Chânh-phu
cô xin bén Chânh-quac, tlnrong ông nhi-dang bùu-tinh.
Song dën ngày 3 Avril 1914, ông cô binh, pliai tir Iran ; nén
chira kjp lânh tlnrong ban ày.
Ông sanh trong lia tuan <2) thàng Juin 1841.
Ngày xin dang eào him nliam 1 er Février 1898.
Ben ngày tir tràn nham ngày 3 Avril 1914.
Kê tir ngày ông ra giiïp tri ciing Nhà-nirô’C Langsa, dën
ngày eào Inni tri si, roi tuyên vào tlnrong nghi viçn cho toi
ngày tir tràn, là bon nnroi du nam. Lÿ lidi này riit trong
bài vân-té (Discours) cua quan Bôc-lÿ thành-pho (Cho-lôn. )

(1) Ngü dang : Hang, bue tln'r nam.

(2) Ha tuan : Xua, moi thàng chia làm ba tuàn, Ha tuan là tuàn
thir ba.
 Ve sur ra dòri, ciru n g ir cri què~hircrng

Van ông ra làm tèi nhà ìnròc Langsa, khi av tirong có

khi là thày ngiròi quê-hircmg, dircmg lúe bâo bùng, chang
.
dành diem nhièn, nèn khan khài ra tay mà ciru vó't vày.
Coi nhir: Có lúe tai tînb Vïnh-Long, quan quân bat dàm
giáy loan, nhôt chat khàm dirông, gàn phâi bi ehët ngôt
hët. B iron g lúe bât loan ày, tbì mang ngirô’i vi nhe dirông
long. Ông vira thày, lien xin cùng quan trèn, elio pliép tra
khâo oan irng, dang man tha kip, eiru ngirô’i khôi ehët.
Luc giac ông Thû-kboa Huân, xét lay dang sô tên ngirô’i,
quyèn tien chili chirc. Ông lén bo sô ày xuông sòng (lúe
ày di tàu). Lúe tai xú* Bà-diêm, ông bât giac khâo tra, hê
coi bp dira nào muon khai dông loa, hay là ngirô’i thù oàn,
thi ông lien day linh dành làp ròi tha, dira khàc thày liiêu
y, rang chili dau cho dâng khôi. Òng có ÿ làm bô trai khâo
dir ton, cho quan viên dëu thày, roi bat it kê dàng tpi mà
thôi. Câ thày chô nào thi ông cüng làm nbir thë. Hay coi !
Càc dàm giac, ông liièp cùng di dep yèn, thi dirông nhir
ông ô’ gifra mà cang ngàm, làm cho trèn bot giët, mà dirói
bôt ehët vày.
Nghï nhir lue dô, nhfrng nguôi cô on vua lpc nircrc, cùng
trai dôi chung dânh ô) nirô’c nhà ; dën clurng khi van nirôc
nghiêng nghèo, thi pliai lieu minh mà chong cliôi, thi dà
-
dành. Ngac nghèo bây, cho nhon-dân khi ày. Phàn thi bi
ép, theo phe bô nghièp, phàn thi bi du, quyèn tien chiù
chirc. Cupe tang tành, ròi lai bi dày hru. Con lai bi dàm
ciróp dang, thùa lúe loan ly, giirt cûa giët ngirô’i.
Trong lúe ày, ông dùng mini bày chiróc, dang ciru sông
mang ngiròi, và giúp long nho’n cho nhà nirôc ; khôi sir
làm giët biët bao-nhiêu.
Van nhà nircrc dircrng khi moi tói, thi tir nhiên phâi pini
thàt (2 quyen linh cho ngirài thuàn theo ; dang cô thë lire,
>

(1) Chung dânh: Là hire vmrng-hàu, tê-tmVng. Moi bua an cô cîành

<
chuông chon, dò an thi câ vat lô’n.
(2) Phü that : Ciao nay cho.
 •
.

S
— —
mà trù’ kè nghicli lai. Vày nên viên quan khi ày, eô quyën !
sailli sát trong tay : Ngirò’i cò nhon-tàm, thì nhon cupe
mà cirri ngivò'i ; côn ngircri san tánli ác, tliì cfìng tliìra the
mà giet chfìng : là giet giac thì cò toi chi, có khi con dac
lire lion nìra. Xét rò dàm giac ày, thì pliai nliiëu có oan -

img ; lie ly loan, ai rànli phàn vàng dà,

1

Ngliï khi ày, giac thì hay gây ra nliiëu dàm ; mà néu khòng
òng thì ngirò’i pliai hai to! Clio nên nhà-niròc thay vièc
làm còng dàng, và tànli cV tin thànli, ò) thì mau thàng dure
bò quan, elio có quyën dang de làm còng vièc. Òng bau dàu,
ra làm hp-trirong, kë thàng tri-huyèn hàm. tri-phu hàm ròi
dóc pliu-sir hàm may nani. Sau rôt tòi Bóc-plni-sir tliièt tho,
mói có bong; moi thàng dang tàm cline dòng. Coi dó, thì’
càng tliay òng, duòng nhir có long dem thàn ra mà ciru dòi,
chò khòng hë kë còng xin lòc chi het. De tu’ nhièn nlià-niró-c'
xét còng ban cime mà tliòi. Và cfìng khòng pliai là khòng
can bong lòc ; mà tròng cày the quyën mà tini loi. Òng thièt
rò ràng khòng he làm duc sac (2) oai quyën, dang hàm ngiròi
có vièc mà tho boi. tìeu ày trong Triëu ngoài quàn dëu hiet.
Diròng nhir òng lày chò tuàn kièt biet the tliòi, thà dam chò
tri lire, mà làm sir cò ich elio dò’i. Và cfìng duòng nlnr thay
dèli lillà mình leo lèi. mà me) theo duoc sàng cua niròc vàn-
minli kiavày cliàng? Ben chìrng khi, thièn-ha phuc yèn; òng
ho vë hành cliành no ! tinh Cho-lòn, elio dën agày cào Inni,
1

Trong phan-ti lòn ubo, dëu nliò on che clid. Ngoài tong than
thì nhò* dire day kliuyèn. Clio dën trèn Chành-phu vë sirquàc
dàn, có nliiëu dëu bàli tinli loi dòn ich niròc. Ben nhir cupe
khai kinli, (khi ày kinli Nimc-màng) là chò nhon-còng ciré
kho than phiën. Mà òng ra dóc sire, phàn ho còng bìnli.
khòng ai ta oan.
Tiró’ng còng òng ra dep giac, diròng nhir con it hem là 1

còng òng ciru maiig dàn elio nhà-nirò'c. Vi sao? Là giac khi
ày, hè miròi tèli theo giac, tliièt cliàc ó, 3 ngiròi quvet ehi mà
tliòi. Con bao nhiêu thì là bi gat, hi doa cfìng bi ép mà theo, .
Mà he 0' trong dàm, cfìng có tèli trong so giac, thì tir nhièn

(1) Tin thành : Ngay tliièt khòng gian dói.

(2) Dác sác: Làm ra elio ngirò’i biét mình có hièn dire và chirc sác.
 — 9 —
nlià-nirÓT pliai dày Imi cileni giet. Ivlii ày òng biet dàn tàm (1 >
*

nlnr the, chi cir bat kë lain dan, mil ciVii song dàn lànli nliiëu
lain.
Van nhà-niróc lay *sir nur mang quàn bat và bb bòa van-
ininb cho xir ngiròi, làm tôn-chï nnie-dich. 2) Lai và chang,
<

pliai là xir dàn tini oàn chi dò, ma có lònggiet hai dàn ngircrì
song, dang kbi chinli chien, thì tunhièn pliài sàtphat. Trong
kbi ày, òng dà giùp nèn tôn-cbï vàn-minh, và ciiu song nliiëu
dàn nhà-nmVc. Àv có pliài là, dirìrng nlnr còng dep giac
khòng bang còng giùp nèn tòn-cbì vàn-minh elio nhà-niróc
ày cliàng ? NghT elio ky, tbì còng òng vó i nhà-niróc chang
it, mà con on òng vói nhon dàn Nam-ky cung nliiëu. Nlnr
thè, tbì dàng nèn lo bay còng due này elio dèi sau, truyën
tung vày chang?
Ong có lòng cii u ìigirói xiV so nèn lèn bó so, bòi tèli giac r
-
,
và mini này kë kia, tbì có lè nào ni à dàm nói ra ; con
nhà-niróc tbì có biet dàu dang tiri vièc ày ; tbì nhà-inróc chi
eir lày còng dep giac mà bau eh ire thiróng còng mà thòi. Và
trong khi dep giac, ngiròi giet giac nliiëu, có khi còng con
tnróc hon?Thiët ngliï phàm nlià-nuóc nào cüng vày, trong
khi chi uh chien, thì ai cìing in non giet giac nlnr giët kiën.
Ben clui ng khi bìnli tjnli, thì dàu dàn nào, thì nhà-niróc cung
coi nlnr vàng. NgliT vày thì nlifriig ngirói nlnr on òng ciru
song khi ày, salili sang mièli due nlnr vàng, dën ngày nay
hiët Imo nliiëu

(1) Dàu-tàm : Là lùn^ dàn.

(2) Tòn-chi, muc-dich : Y chánh, cái bia, de nháin vò dò mà làm.u
 - 11

loan mà thôi. Nhir thé thì có pliai là tri nhcm khàc thiróng
chang?
Tiróng trong lúe ay, có ha the lain : Mot là : Com Yua
lòc niró'C, pliai lieu mìnli, dàu tliàiih bai d) ke chi vàt
luán. 2 ) Hai là : Nlnr clan tron tay trang, chi lo bào gia-
<

quyën, ^ don do di tron giac. Ba là : Bure tuàn kièt nhon-

tài, hiet thói the, thà ra tay thà hè due cui ; mà cóu ngiròi
trong khi niró’C chày lira hìrng.
Thiët nghï : Nlnr Trieu-Bình là tliièn tiróng van binli.
nham the lire chang dii ddi dirong, 4 ) con phài càu bòa
<

elio bót thirong tàng 11,is) dàn chìmg ; hüóng chi òng là
<

ngirò’i lay trang dàn tron, tiróng tró tuoi tre. Lai nlnr òng
cìing chang phài nlnr Trirong-liru-Hàu 5 trai nani dói coni
< >

ào niró’C Hàng, vi on nang phài tiióng het sir ngliièp, tini

traii-si, tra tini elio co cima. NghT nlnr òng Trirong-Lirong
efing phài hiet mìnli sire yen, mirón tay tràn-si mà tra
thù. Aylà dao thàn-tir phài quyèn xu, (6) song cìing xét lieu
mìnli vò idi, Òng chang phài là có no coni ào cita ai, mà
phài lieu mìnli ; cùngsàng ngliièp chi dò, mà tini tràn-si. Lai
òng chang phài tói the, phài vi chini trà thù, mà chang ti uh he
thành bai (? ). Con nlnr óm tài tuàn-kiet, thì le mio cir lo
don dò di chay giac; và lòng mio mà klióng tliàv ngiròi
que li iron g, het niróc tói lira, mà chang thà tùng quyen, ra
tay ni à ciru.
Dàu xira nay, den hire Bë-viromg W cìing là anh lning,
hào kièt, hoanh-hoanh lièLlièt (9) tài cao tri cà trèn dói, thì
,
cung phài triróc lày chó cóli dàn giiip dói him trong. Hay

(1) Thành bai: Nèn tur.

(2) Vàt luàn : Tiéng thièn-ha nghi luàn che bai.
(3) Bào già quyen: Cha me, vo* con trong nhà.
(4) Boi dirong: Chàng cu- hai.
(4 bis ) Thu-o-ng tàng: Gièt hai.
(5) Triro’ng-liru-Hàu là Triro-ng-Luong. Nhà òng tó-i cà 5 dói, làm
•
quan-kVn phò niróc Hàng.
(6) Quyèn xu: Chét ho mìnli.
(7) Thành bai : Nèn li ir.
(8) Be viro-ng: Vua.
(9) Hoanh hoanh lièt lièt : V ièc làm cà thè hoanh lièt.
T
 12

coi iihir òng Quàn-Trong ò) mròc Te, deni than thò tini, là
ngiròi gièt cluni mình, lai giiip ngiròi nèn nghièp ha. Mà>
nhò làm dang sir eiru dàn giiip dòi ; nèn Thanh hièn xira,
lay elio hay dò mà tung cò.g cani dire, nói: «Vi Quàn-
Trong, ngò k\' hi pliât tà nham. 2 < > 1

Còli nhir Vua Tru, là bue de nghièp noi giòng, tai mot.
dèu giet hai dàn tròi ; mà Thành xira, elio là dira có toi
cluing trong tliièn ha. Coi Tru là cüng nhir dira that pini 3 >' <

kia vày. Ai ai cùng dangphép vièt. Giù: Nhonddc uhi ini

chi. (4) Nhir vày thì có pliai là, sir ciru dòi giiip dàn là dèu
còng on rat trong; mà sir hai dòi giet ngiròi, là dèu toi àc
ciing rat nang chang? Nlnr thè, thì dàu dèli nhir hire ehi
ton ^ là tìè-virong ; mà liànli àc hàt nhon, thì pliai kè là
dira that-phu, mà còli ngiròi bach-dinh dàn tlnròng, mà hay
ra on giiip dòi, thì pliai dàng nhir hire Virong-liàu chang?
(dio nèn dire Khòng-tir, mà dòi elio là bure Tò-virong 6) <

cüng pliai lam. Ay dò : sàcli sii de dành rành sir tieli, elio*
tliièn ha tliay rò ràng. Clio nèn pliàm Ughi luàn vè dao ly,
thì pliai lày Thành hièn làm pliép; cflng nhir doàn vièc liình,
thì pliai lay luàt him bang. Bang tliay lè chang rò, hoc tln’re
chang thòng, màdê dui noi dèu nghj luàn, vè vièc dai khài.
cùa ngiròi ; pliai lay him quay, do- lay him hay, thì lay
lain pliu long ngiròi hièn già, và cfing him hai elio dòi, vè
phong hóa niTa. Vi là dò i, kliòng hièt lày dàu, mà làm girong
pliài quay vày.
Pliàm ngiròi dòi, elio so- ngò, gap nhièu tliòi thè cùng
nhièu càuli ngò ; là thè tlnròng, tliòi hièn, canh tliuàn
càuli nghicli. Lai cupe ò dòi, càcli ra làm, cùng nhièu thè :
-

Pliai quyèn hièn theo tliòi, hay là pliai chàp kinh mà giù’
tlieo lè tlnròng. Lai còli ngiròi ninni tài : cùng có nhièu

(1) Òng Quan-Trong, khi dàu làm tèi Còng-tir Cu, Gii b| Tè Tièng-còn 33

giet. Sau òng Quàn-Trong lai làm tòi Tièng-còng, làm elio Tièng-còn 33
tùi nèn nghièp bà, làm dàu eòe Chu-hàu.
(2) Xgò-Kv bi phàt tà nham : Tòi pliài bao toc và mac ào bau phia
tà, là theo tue moi.
(3) That-phu : Dira bay tlnròng kia.
(4) Nho-n dàc uhi tru chi : Moi ngirò-i dang phép giet.
(5) Chi ton : Là bue rat ton trong. Nghia là bue vua.
((ì) To-viro-ng, nhir vua, mà kliòng hành chánh.
 13 —

birc, anh hùng hào-kiêt, nghïa-sï cùng là tuàn-kièt, tnrçmg-

phu, hiën-nhcm, qiiâii-tir, thành chi thanh, thành chi thò'i.
ô) Bám trén dó, thi không hay tinh nên hir, không kê
chët song. Hê có chill on ngiròi, ngirùi hi hai, thi dàm
chët theo. Cir chap kinh theo lè thircmg. Con nhir dàm dirai,
cñng có gan, cüng dàm chët, nhirng mà biët tinh quyën
biën theo thò'i thë. Dâu có chët song, thi cnng có ich cho
dô’i và cüng có tròng mong noi chô thành sir. Thi cüng
nhir ngiròi hào-mai (2) kia, muon dành bac choi, lieu it chuc
tram mà mua vui. Song cüng lieu mon nào minli biët dành.
Tuy là cuôc choi dành lieu chang kê, mà cüng phâi tinh
theo chô tri thirc cua minh, cho dàng bë thành bai, an thua.

(1) Thành chi thanh, thành chi thò’i : Birc thành muon cho trong
sach, không dinh vice dòri. Bue Thành tuy theo thò’i thë, mien là
làm pliai thi thôi.
su-
(2) Hào mai, là ngiròi buòn lung không kê tien bac xài lôm bung ló’n.
 -
14

Nói viê dire tánh và dô lirçrng

Ông tánh tìnli thanli bach, dò lirçrng hai hà.

Ben chôthanh liêm, neri diróng sì-hoan, trong trieu, ngoài
quàn deu biè't. NluVt là trong klii loan lac, nhiëu dám irng
nghïa mô binh, làm elio nlion dàn lien luy biét bao nhièu.
Khi ày ông ra tay cani vót ; thì tlnròng nguari hay den on
*rà nghïa theo tue le, mà òng kliòng he kè còng mà chiù cua
ai. Nghî dire vò-tham, (1) là dire bìnli sanh dai-khài thi'r nhirt
cua òng. Thièt là rat ròng, rat bau. Trong nhir ngoc, trang
nlnr tuyet, kliòng chût nho bon. Lai và nhir thànli ben lùy
chac, tiróng vàt due, (1 binh tien tài ; dàu muòn ngàn cimg
>

kliòng lav dông dang. Tiróng den nhir hire cái the (2) anh liiing,
tranli bá do virong, (:!) luy là sir khò làm, song cling cò. Con
nhir tánh tot vò-tham, long hay dò-lirqng, coi tln'r ca lioàn-
càu là cò may. Này nhir dire vò-tham, cua òng Huè-zau-Tòn
{Washington) tir e hire hoàng-dè, là phàn cò trong tay, xira nay
nào tliày. Con nhir òng Viên-thë-Khài mini gòni nhirt thong,
loi sir irò’c minii, tren dò'i cò liieni. Clio nòli chir vò-tham
nghe qua chang la, song thàt là vàt bau vò cùng. Tircrng chir
the-nhon vò-tham khà sànli vói cluT thièn-dja vò-tir dang
vày. Lai nlnr: iròc trong nani 1912-13, Òng Sarraut là Tòng-
tlióng Bòng-Phàp cò nói elio òng hay : cò xin bèli Chánh-
quàc elio òng Buu-tinh hang uhi (Grand officier) thì òng có
tra bri xin tir, nói : Tòi ngliï dà già ròi ; thòi, de elio ngirói
khàc. Ay dii tliày là lòng chang tham. Và su* vinh-dièu ai chang
ham, lira là tuoi già, cùng là gàn diet. Hay coi nlnr: tue le, già
tini, tang tàng, tàn-gia; kiet hung theo lè tlnròng ngirói An
nam; tliuàii tìnli lai van, mà òng mòi vièc deu tir. Ben khi

(1) Vàt due : Sir tham muón. (àia cùng sai*.

(2) Cài thè: Cao trèni diri.
(3)Tranh bá dò vircrng : Giành làm lim elnr-hàu, toan làm vua.
(4)U’óc minh : Lèi irire nguyèn thè.
(5)Tliièn dia vò tir: Triri dàt kliòng riòng tu* (còng bìnli).
(6)Thuàn tìnti lai van: Thuàn tìnti qua lai tra sir on nghïa vói nhau,
nhir di dièu di hy.
— 15
 16
—

i ma làm, khòng du dir, mà ngày sau sanh dèu boi tiét. Nliir
òng tliièt là hoc sàch khòng dang nhièu, mà vièc làm giong
sàch nhièu. Vói thànli bien xira cadi xa, mà tànli tình
khòng khàc xa. Có càu : So hành àm hièp thi tho, ò> và
f càu : Tàp gifr tànli thànli, thànli bien dòng buy. (2)
Òng chang pliai là tir khi tuoi tre, mà tànli mói tliòng
minh, den lúe tuoi già, cùng thirò’ng nhir the. Thuòng ngirò'i
f tuoi khi già, thì bay sanh tàt làn. Mà òng thì tuy tuoi già,
mà tri minh mang chang già. Tliièt là nhir: Cirong que chi
<
tànli, dii lào du tàn 3) vày.
<

Nghi coi : Nhir òng Quan-còng-hau, ngiròi khàch tri! và

Annam, thò noi càc chùa cùng là càc nhà dò, thì là mot
-
vi chièn tiróng dành giac kia, cung nhir òng Trirong-Phi,
Trièu-Tir-Long vày. Nào pliai tii dire thànli hièn gì
! hon, òng Liru-Bj, Khdng-Minh, tài dall chièn lai hon gì,
Lir-Bó, Ma-Sièu ; mà sao dang càc dòi vua, phong tó*i hire
Thirpng-dè Thành-quàn; thièn-ha tòn trèn Than Thànli,
* chùa kia
mièli no kinli they; hiremg bòa ngàn thu chang dire.
(Càc dòi vua phong tang òng Quan-Còng, là boi elio chánh
khi. Khòng pliai hoi sir bien thànli noi chùa pliât. Sir bien
áy trong quae sir khòng có). Ay có phài là tai noi chô dire
"
tànli trung thànli và chánh khi, (4 m à dang cà niróc dàn
>

tòn trong nhir vày chang? Con nhir hire còng danh cài thè,
.

sir ngliièp dinh thièn, mà nào có ai kèu bang òng Tào-Thào,

Virang-Mang, Hang-Vd cùng là Bong-Tràc, mà tòn trong
kinh thò’. Tùng nhièn, dang mòt buoi tung lioàph, cho toai
chi ; ròi, khòn chang qua tròi, theyi hèt thè cùng, lai de
tièng xàu cho dòi di nghj. Có càu: Càn nhirt thè chi hùng
.rgia, uhi kièm an tai tai. Và càu: I)i xù van niên.

(1) Ser hành àm hièp tri tho-: Chô làm ngàm giong sàch vo*.
(2) Tàp gifr tànli thànli thànli hièn dòng qui : Tàp tànli nèn hay
hièn vày.
- dang, thì cung nhir thànli
(3) Cirong què chi tành, dii lào dii tàn : Tànli girng què càng già
càng cay.
(4) Chành-khi : Khi-Chành khòng tà ginn.
(5) Can nhirt thè chi hùng già, uhi kièm an tai tai : Dau mòt diri
gian hùng, mà bay giù- lai nào con dàu .
(G) Di xii van nièn ; de tièng xàu muòn diri.
 — 17
Nghï nhir ông, noi chô chánh-khí, thi không dâng nhu’
ông Quan-Công. Nhirng mà là} chô chánh truc thành tinh,
7

(1) cùng dai dô khoan-nhon, ô) thi cüng dâng

xirng tung mà
kinh mô. Phàm xira nay thành hiën thi cüng lay chô
dúc tành, mà làm girong làm phep cho dôi. Nhu dire Không-
tu, Manh-tïr, dën dâng dôi ion làm thày làm phép, vi van
the su. (4 Dâu elio dën hue vuong hàu khanh te,
> thi bât
quà danh tiëng îilnrt thôi, ehua pliai dang lay làm girong
làm phép noi chô tành tinh.
Cho nèn xira nay pliàm sàcli su de dôi, thi dën lay chô
dire tành hoàn toàn, thành hiën dia vi, mà làm girong làm
phép elio thiên lia, vë chô nhon-luân dao-Iÿ; (6 noi le ngay
>

duô’ng pliai dô, dâu ngàn muon nâm sau cüng chàng dôi
dâng, cùng là nuôc la ngjrôi kliàc, cüng chàng hay hô dao
lÿ ay dâng.
Dan cho den nuôc mang-di moi-ro’ nào, cüng chàng ho
dao lÿ con nguòi, mà day bao nhau, làm su bat nhon, bât
nghïa, bât lé, bat tri, cùng bât tin.
Song chô làm dao lÿ con ngirô’i nhiëu il, cùng là kliàc nhau,
là tai noi chô nuôc dàn vân-minh giào duc ; cùng là giâ
mang tành que. Nghï nhu chô su ngô cùng là tinh càuli cua
ông ra than giùp dôi, biët thôi thë, cuôc vô vi, dâu sire anh
hùng cüng không hay chông cliôi nhà xiêu. duorig lue bi
dông, thà lay tri tuân kiet, cùu nguòi quê-huong ra cho khôi
hoi sap diet. Cho nên duô’ng nhu không ÿ mong noi bông
lôc, và làm oai quyën dire sac trong khi thành thôi dâc thë,
mà làm su càu danh cùng là thü loi. Cô câu cua nguòi chúng
chô sô’ hành và dire tành cïia ông nhu vày : thu thuy thành
thôi vô dire sac, nghïa là :'|Lùc ông duong thành thôi quyën
thë, thuông nguòi hay làm dire sac oai quyën, mà ông không
hë cây thôi làm oai, dâng mini dò phù qui. Lai cò câu chúng
chô thành khiët ( 1) cua ông : Làm tuyën tich xir, siêu nhiên
di; xa mâ tràn trung khiët dâ nan. Nghïa là : Càc hiën xua, ô’
~

(1) Chánh true thành tin: Ngay thang, tin thàt.

(2) Bai dô, khoan nho-n : Bq luo-ng lô’n, rông thuo-ng nguô-i.
(3) Kinh mô. Kinh mën.
(4) Vi van thë su : Làm thày ngàn nâm dô i dùi. / . <

(5) Vuo-ng hàu, khanh, te: Vua, chu hàu, tuùc khanh, chije te tuó-ng.
(6) Nhem luán dao lÿ : Btrùng ngay, le pliai cua loài ng^àt-
(7) Thanh khiët : Cüng nhu thành liêm vày. \ i L *•
 — 18 —
i

an noi chon lâni tuyën, thi dê be tron dire ven danh. Con
nhir ngiròi ra giira chon tran-ai buoi bàm, mà nhirt là noi
chon hoan-dd, mà dang sach se than danh, là khó lám.
Òng noidirònghoan-lôd), không he trách vong lòc cao bong
hàu, thì có phài là lay sir eira dòl làm so nguyèn châng?
1

Ày vày, diròng hoan-lô không tham càu bong lòc, tành thanh
lièm dang giù' ven toàn, là rat khó. Khó là không tham, ày
có pliai là bien châng? Khòng tham mà có cua, ày có phài
là Tròi châng ?
Tham nghi: Phàm nguòi hien-nhon, quàn-tù; thì dàu xira
nay, cùng là thòi the xú so càdì xa, mà noi chó tành tình
cùng diròng nhu* mot càch. Hay coi nhir òng Khòng-Minh
dòi nhà Hón (dòi Tam-quac). Lue òng duong quyen ó’ te
tiròng, vi ciré nhon-thàn, muón chi chang dang, xin chi chang
cho. Lai san Hàu-chùa muón cho vui lòng, giúp cho bë gia-
ke. Mà òng clh biet lay mòt tình àn tri-ngò cua òng Liru-Bi
là Tièn-chùa, lo bào dàp àn ày mà thòi. Không ÿ tình lo bë
gia-kë, cho giàu có thèm nhiëu; nèn xin tir lòi Hàu-chùa,
mà dàp nhu* vày : « Tàu Bè-Ha, nhà tòi san có it khoânh dàt
ruòng vuòn. Con chàu càv, tròng àn dii. Phàn tòi mac theo
vièc nhà niró’c noi ngoài, mà con lo bë trong nhà nira, thì
e có chó khòng kham, mà phu on Bè-Ha. Tòi nguyèn dën
khi tòi diet, vira khòng dir lúa chi, rirong cùng khòng dli
cúa chi. Ây là dëu tòi so nguyèn nhir vày. Bang châng
vày, thi tòi lày làm phu on Bè-Ha. »
Nghï xira nay hiën-nhon, quàn-tu*, hè khi ra làm quan giúp
tri, thì duy lo su* te the an bang là phàn sir. Khòng phài là :
hê khi ra làm quan hành chành, thì chi lo cày thè mà mira
tài tri phù. Ày vày : mòt ngiròi ra duòng hoan-lò, mà lo
àn tradì cho dòi; cùng là mòt ngiròi ra làm quan, thì chi
lo toni góp cho nhà, thì khàc nhau hiet bao xa.
Ben dio dò lirqng. Ong, dò hrong hai hà, nèn hay dung
nap ngiròi : Bau là ngiròi tành tìnli chang tot; òng biët^
chang phài là ngirò’i tâm giao, y hièp gì; mà cùng tiëp dai,
theo tình khàch dui.
Ve ngiròi tàm thiròng chang tot quell biet thì cùng giao
tiep, theo bue khàch tình. Vè ngiròi khe hùu. có giao 2) ^
,

(1) Hoan lo : Là (tircrng ra làm quan.

(2) Khë hfru, có giao r Ban-hfru có tình ngliïa và làu.
— 20 -
 — 22 —
ông có xiròng thu làm dàu, cùng it ông viên
quan, quyên
tien mà lâp Nir-hoc triròng (École de Jeunes filles) tai
Saigon, noi chô gàn diròng Thuân-Kiëu. Cuôc lâp hoàn
thành ròi, giao lai cho nhà mrôc quân lÿ. Trircmg ay su*
giào duc càng ngày càng them hay, nèn con gài noi các
tïnh gôi tói hoc, càng ngày càng dòng. Ay vày, cài tirong-
lai cua dàm Nfr-liru, nher dó mà mo- mang neri diròng
hoc thirc. Neri viêc làm này triròc là ông, kë láy các viên
quan phu lire tùy xirông dó, cüng là mot su- ân trach,
còng dire cho dòi, cho dang sir hoc hànli cho nèn nhon-
phâm. 3 Ay cô pliai là : Cô long thành nhon chi m)r chang?
< >

(4) Lai cô càu : Vàt dï thiên lieu nhi bat vi. 5 Mà xét vë
< >
sir
lâp nèn dirông giào due elio dòi, thì công dire này dàu
phâi nhô.
Thiët ngliï: phàm con nguòi, con trai cùng con gài, có
hoc thì là hcm. Vi su* hoc là sir thèm dire thèm tài cho con
ngiròi. Nlnrng mà có kë tài hoc thì dang thèm, mà dire hanh
khòng dang thèm cüng có. Ay là tai no-i chó tành tình sanh
tir nhièn, già phong cùng là tàp tue. (7) Cung nhir phia
dòn òng, con trai, hoc mà làm quàn-tir có, hoc mà làm tieu-
nho-n cung có. Tirón g nhfrng kë hoc mà làm tièu-nhon dó,
dàu nó khòng hoc, thì cùng là tièu-nhon vày. Phàm su- hoc
là sir làm cho thèm tài sira tành. Kë it dir có khi, làm tró
nèn lành dang. Con dën nhir Tào-Thào, Viro-ng-Màng, sanh
bon tành bat lirong, càng hoc tài, thì càng thèm gian àc.
Ày vày sir hoc, dàng tï nhir sir an. An dâng s5ng, hoc
dang biët. Con vë su* mâp om, thì ngiròi cho àn, dám bâo
sao ditng. Ây vây su- ông tao lâp triròng này ra, là su- công
an elio dòi vë pliia Nfr-liru nhiëu làm. Vi là dòn bà có hoc;
là dëu rat cô ich vë sir day do trong nhà, khi con con the áu.

(1) Tircnig lai : Là sir se Ieri.

(2) Phu lire tùy xircrng: Giùp sire làm theo ngircri xircrng dàu.
(3) Nho-n phàm: Pham hire cüa ngircri.
(4) Thành nho-n chi my: Giùp nên vièc tot cho ngircri.
(5) Vât dï thiên tiêu, nhi bat vi: Cher nói sù lành sir phâi nhô chut
dînh mà mà không ham làm.
(6) Gia phong : Là thôi nhà.
(7) Tâp trie: Là tap bât chirôc theo tue.
 — 23 —
Òng có xiróng lap nhà hòi (Cercle) « Nam-Châu Cóng-Sò’ »
tai trong thành phô Cholon, elio nguòi Annam ta có chô
mà tu hòi, cho dang dàm dao công tir thiròng sir. Ay là nën
doàn-thê cho dàm xa-hòi, có thé mà toi lui khan khicli vói
nhau, cho dang cùng nhau tirong tir tiro’ng ich. Mue dich tôt
ay, ông cüng da có tir tiróng trong lúe thòi doi con bo thò,
chira có nghr tó*i su ay; (Theo thiròng là hòi chùa mièli mà
thòi) ban dàu ngiròi-hoi có tói lui doàn tu, sau lai lo-là
càng ngày càng it tói. Làm cho quan trèn, thay cuòc làm
khóng ich dung cho làm, mói lay nhàp ve dat thành pho*
là chó dat quan elio làp nhà Còng-Só’ dò.
Ngliï trong lúe, tròi duong mra sàng nùa tói ay, mà óng
dà ti uh giàc thu eira, dày so m mot mìliti mà tan bò noi
diròng mói van ininh, là duong lúe thiên-ha con duong mo
màng giàt dièp. Thì ai chang lay làm la cho óng, mà thàm
cuòi lén nói : Sao óng di chi diròng ay. Ròi nguòi dén khi dày
trua, kiém neo mà di, thì té ra cüng theo diròng ay, mà pliai
chen chúc nhau, lo ngiroc tinh xuòi, mà con ke dang nguòi
cháng. Phài chó’ chi theo guong kién thirc ay, thì ngày nay
da di xa duòng ròi. Bà biét ngiròi Amiàm ta, ngày nay cüng
vói va noi duòng van minh Bai-Pháp ve van chúong ky
iigliè, vira tháy có tan bò, mà irne chùng vài mirai nam nay
sàp lai, là ke tù vàn minh Bai-Phàp dam qua dat Nam-K}%
dà gàn 7 chuc nam nay ; thì ve su chàm tré, hi ngu nuóng
day trua, mat hiét bay nhiéu ngày giò*. Tróm nght : Pliai chi
Nhut-bón cüng là Xiêm-la mà cfing ngii trira nhu ta; thì có
khi dathay cò’ Song-Ung cua nuóc Nga dà pliât pho noi càc
thành Nhut làu ròi, và có dàu mà nói chuyèn thang Nga,
cùng là dùng tèn vò lièt-cuò’ng, mà dang goi diròng diwng
hùng-quac nhu thè.
Nghï nhu óng boi su kién thùc, biét duòng van minh kia
ròng lòn ; quyét doàn mà di tnrò’c; cho nén trình dò mò^i
dang xa nhu the.
Néu nhu òng dày som, tinh so, làm di noi duòng ay; con
nguòi dòi dày trua te chinh, kiém dang neo khàc, tot hay
hon ; thì noi cho tri thúc tháp cao, phâi bi chò dir-luàn
còng-nhién. Bau cho ngòi viét cua òng thành-thàng cùng
òng Tràn-tho, cüng khóng thè ho chò còng-luàn mà tu vi
khen buòng cho dang.
chiù an bàri, nrà làm mot ông quan thanh ban kia vây.
Tuy vây ma cfmg nhir ngpc mà dòi mài ra hinh kia giông
no, thi cüng tot; hay là dòi tron vuòn tròn, thì cfmg khòng
mât màu ngoc tot vày.
Có nglie ngiròi thuat chuyen, khi òng di clioi càc tirili ngoài
Trung-ky, khi áy dura có xe chi het. Tinti này qua tinh kia,
thì quali tirili có sai quàn hàu dira va dàn-phu khièng vóng
càng. Bau dàu, dàn-phu nghe bat di, thì Idem the trôn klioi,
vi là cluing nó tiróng theo le tlnròng, khòng có tra lien. Sari
nghe óng tra elio tien ròng rài, thì cluing nó dòn nhau tòi
nhieu, den dòi pliai bai bòt. Ay dó, mói viec dàu ubò dàu
lón, óng cfmg cóng nhièn minli bacii, khòng he liròng còng
tliam cria ai. Lai trong khi di diròng, mói elio tó’i mà nglii
cho’n, lioac có tham vieng, thì ngiròi dòn nliau, dam dò xira
vàt cu, dang trong bàli dang già cao. Tlnròng may tinli ngoài,
ngirò’i có dò xira vàt bau thì hay giâu. Vi là e, nëu klióng
nhon-tình, thì pliai bi mit chó nho’n-tình mà sanh vièc.
Thiet nglii : pliàm dirò’ng du’òng chành chành, khòng he
mot mày gian doi vói ai ; thì là chi khi aulì liùng. Có càu :
Anh liùng bàn diem bât khi nho’n. Con phàm ngirò’i minli
minh bach bach noi elio tien tài, dàu it nhieu cfmg klióng
them tham liròng cria ai; thì là phàn minh triro’ng-phu. Có
càu : Bai trirong-phu tài tlnròng pliàn minh. Gap thòi, ra
giiip nircrcphò vua, pliai chó diet, coi mang nhe diròng long.
Ben hic noi xa-tràng chinh chien, dàu có rui, lày da ngira
hoc minh. Ay là anh-hùng trirçmg-phu noi elio dai-khài.
Con vengày thirò’ng, noi chó ligón liànli, thì diròng chành;
noi chó tien tài, thì phàn minh ; thì cung anh liùng, tnrong-
phu dia vi dò vày. Boi pliai chi mot viêc lèn ngira càm
tlnròng, mói là anh liùng trirong-phu vày sao? Tiròng nlnr
euóc gap tliòi, hoanh liet elio dang bue anh liùng thì chang
de; con ve ngày tlnrcmg ò‘ dòi, mà diròng chành elio pliai
mòt dirng trirong-pliu, thì cfmg klió. Theo dia-vi dire tành
ây, ra dòi giùp tri ntróc nhà, ve sir bát loan phàn chành, d)
thì mróc nhà cfmg có nhò. Mà ra chó xà-hòi, ve sir kinli
dinh sanh ly, thì xa-hói cfmg dang tir ich.

(1) Bát loan phàn chành: Dep trìr ctàm loan nguy làm, và làni cho
tra nèn ra Ùài chánh-thong.
 Chó chi mà anh hùng trirqng-phu do, mà dang có nhiëu
noi trong dòi trong niróc, thì dói niróc áy, dâu châng dàng
a trên ngiròi, tlü cüng ngang bang vói ngiròi dang.
Òng ngày bình-thiróng nói chuyèn nhàn dàm, khòng he
khi nào nhac tói còng vièc bình-sanh cûa òng, mà khoe
khoan. Cùng là nói tói vièc dà qua : sur buòn sir giàn,sir tràch
vong cùng là su' vong càu (2 chi. Chi ira nói chuyçn vui
>

khóihài, cùng là vièc dirong thò’i, sir tân-vân cìia càc niróc.
Ben vice chành-phù thì khòng he klien hay, mà cüng khòng
bay nói do\ Có sir chi quan he trong ve quàc dàn, dàngphài
nói, thì òng mói tói noi Cháfth-phü mà to bày sir loi hai 3 >. <

Ve vièc gia-dình, óng khòng he mìrng khoe con chàu tài

bó vinh vang. Có ngirô’i tháy vày mà tang khen : Nhà dai
phiróc con da nhiëu, mà khòng mot hoang dang. Òng nói :
« Có pluróc gì. Tai lo elio di an hoc, pliai cirng de ó nhà
àn choi, thì cùng hir hoang lion con chùng». Có làn, có tin
bèn tày qua nói con òng binh mat. Òng coi bó hët sire sàu
hi, ròi óng kieni the giái, nói: «Có ngiròi có mot con, mà
chet, thì sao?»
Nghï nhir òng, bình salili sir ngliièp, cùng là làm lich
phong liru. Lai thèm may ngiròi con òng, còng thành danh
toai, tài dire khà khen; mà òng, chang he khi nào mà nhac
mà nói tói; elio dang to ÿ mìrng khoe chiù nào. Diròng nhir
coi khòng chi là pini là qui là danh dir cùng là vinh hanh
gì hët. Ay có pliai là tành khi hao nhièn, hòn nhièn, ( 4) nhir
tròi cao bè ca, khòng bó khòng coi. Lai cùng nhir thq hoa
1

thìiy mat tir nhièn. (Peinture naturelle) hòn nhièn khòng

nàng khòng nét, và cüng khòng ràn-rirc do den; chang
pliai nhir dàm tho-ve dò’ kia, hay ira ve rân rire do den,
xanh kjeh vàng liróm. có nét có lâng, tô ro sác sào lain,
lai có càu : Dung-cóng ó hoa khuyën ma, uhi liàb hoa qui
than. Ngliìa là : may tèn thq ve dò’, sq ve chó ngira, mà
ira ve ròng pliung, cùng hình quái di. Vi sao? vi là ve chó

(1) Tràch vong: Phien tràch tròng càu.

(2) Vong càu: Càu tròng su’ khòng dang có.
(3) Bât ngòn Trieu-Bình dac thàn : Chang nói dén vièc Trièu-Bình
nhà niróc ve vice Ieri hai dang mat mà bàn luàn bài ehiec.
(4) Hao nhièn. hòn nhièn : Cao lòng, mà mèt khòng dau tich chi
thav danti.
. .
 27 —

ngira, thi phái vë giông theo tir nhiên, thi phâi khó. Con nhu*,
hinh quai di, ròng, phung, ai thày dâu mà câi, thi de mà
thèm dâm dô den ran-rirc, dang khoe tài.
Nghï nhir mot birc hoa theo tu* nhiên thiên nhiên kia,
cô phi bao nhiêu giày mu*c. Mà tai mot su* dang theo tir
nhiên, mà các nirôc bên thài-tây, cho birc hoa ày toi hire
vô già. Con nhir dò co* xáo máy móc, linh dóng nhir thÓn,
và lai ton biet hay nhiên dò vàt lieu. Mà dâu già cao thë nào,
cüng chira teri hire vô-già. Lai con la thay ! birc vë tir nhiên
hay ày, càng cü lai càng qui nera. Con vê dò co* xáo, càng
chay càng mòn, nhiëu; den dòi het dùng dang, phâi chat
dông mà bàn theo dò tè-khi vày, tròng tliày vièc dòi, cùng
gàn gàn nhir the.
Cho nèn nhirng ngiròi, den hire chi dire chi tài, cùng là
dai phù dai qui ; thì bere ày, tiróng mình dirò*ng nhir là
khòng chi chi hët. Cho den lòi an tiëng nói, thì thiròng
thu*ò*ng tir nhiên không khuè giàc góc khóe, cùng là làp d|
càu cao. Xem ra chò ngòn hành cu* chi, hao nhiên hòn
nhiên, khó thay khó biët. Bòi vày cho nèn, thiròng bere ày,
khòng he khi nào, mà có su* tir dac, tu* phu, kièu nhon,
ngao vàt, nói gioì khoe tài. Vièc chira tói, khòng nói gioì,
vièc età làm, cflng khòng he khoe hay: Ve vièc nói, thì
khòng he nói giòi, mà den vièc làm, thì làm hay. Có vièc
làm phái, thì nói ày là vièc bòn-phàn phâi làm: Vièc có
dang nèn, thì nói, ày là tai thòi may gap vày. Làm giòi ò*
hay mà coi nhu* khòng khòng. Ay mói that là chi tài chi
dire : Ruóng ruóng tiróc cao, mà coi dirò*ng chang có ; vày
mài that là dai phù dai qui.
Nghï nhir ông, tành khi hao nhiên, hàm hòn khòng hay
khuê giàc, không phâi nhir bere ò* khi tièu, ò) bi làu t 2) hay
ira thói kièu càng. Ay vày, òng chang giông theo tành thiròng
thói tue nhu* thè, thì có phâi là xirt tue phi thiròng 3 vàv < >

chang?

(1) Khi tieu: Cài dò durnjg nhô, cho nên dirng chût chi thi day.
(2) BT làu : Hep hòi, que mùa, khòng tháy xa ròng.
(3) Xùc tue, phi thiròng : Khác hon thói tiic; chang theo thiròng.
Ve sir mao hiêm (1 >
du lieh hoàn eàu
• • y •
di diràng, lai chà'kg phài dê nhir dài bày già. òng lúe trung
nièn (1) còn manh, hay mao hiêm cá gan. Nhir trong khi
chinh chien, cùng khi du lidi xú* xa, hiét báy nhiéu lan
gian hiêm. Ông có nói : « Ngirói dang sông lâu, là khôi chët
khi hiêm nguy ». Là ông ngliï, ông cô may khôi nhiëu
làn gian hiêm.
Ong hay thiràng di sang cop, ban voi, noi may chô
nui rùng hiêm tro*. Ay có phâi là tánh ngirài dan dï có
gan. Cho nên ira su* du lich dao choi, cùng sang ban mà
không sçr su- hiêm nghèo. Lai và cho dën su phong lini
ngoan thiràng : lâp viràn, niiòi tini la chini k}r ; cüng khi
tirçrng khàc thiràng ; có khiéu giông nhir ngirài Thài-tày,
phong lira dai-khài. Chang phâi 5, 10 gôc cây non kiên,
du’&ng hoa, cùng 3, 7 châu lang, nhir thài phong lini ngoan
thiràng theo thiràng vày.
.

(1) Trung niên : Khi lúe giû-a chimg tuêi ngircri. Là lúe 25 tó-i 45 v-ây.
 — 31 —
tranh dua tói dám hai iihau. Som mai gap mìrng ró nhu
rupt thit, chieu tói tháy ngó ngay nhir thù khich, có càu :
Tiëu-nhon trièu tich, thiròng àn oàn. Nghi tình dòi càng
cap ve su* tranh danh dat Ieri, cùng là chupng ve da tien
cao tiróc, thì noi chò luán thircmg, càng bo thò, ra dò
già cupe.
Theo thircmg tình, giàu dòi ban, sang dòi vp. Mà óng,
càng giàu sang thì càng thiet tir vói ban hfru có-nhcrn. Hè
mpt phen giao tình hièp y, thì ca dòi, tron nghïa het tình.
Lònghàu hiru vói ngirói, trime sau chang dòi. Lay dao bàn
hiru mà suy, thì den dao quàn than cung the.
Tháy có nhiëu birc quan lón Langsa, cao sang, giàu có
hern òng, mà veri òng làm ban, thiet nhir rupt thit. Ày
có phai là tai neri chò dire tónti, làm cho ngirói men yêu,
chó nào có phái tai neri chò chirc phàn tàm thiròng dó vày.
Con càc quen biÒt tir Nam Bac tói bên Tày, biét bao nhiêu
xiet kê. Nhir nói tai neri chò sang giàu, mà dang su- trong-vì,
thì thiên-ha thiëu chi hire sang giàu, mà sao khóng dang sir
chuông yêu nhir the. Nghï nhir òng, thiet là chúc khóng ló’n,
mà dang ngirài dò'i coi ló’n ; giàu chang nhiëu, mà dang lòng
ngiròi mën nhiëu. That là hire danh già sang trong cûa ông,
sánh dòn hire Virong-hàu phú qui, trong me)t niró’c dai quác
kia vày. Con dên chô hàu ÿ hiru tình (1 vói nguói bang hiru,
>

cho dòn khi òng dà qua dòi ròi ; ngiròi tói tham, con càm
tình mà rcri luy. Có mot hüa, có quan dai-thàn Langsa tói
tham òng, dirng triróc bàn thò òng, eòi dàu ha làn, ròi lay
khân mà châm niró’c mat. Ay là tai boi ngày bình tó.<2 ó >

sao? khiòn cho ngirói ban hiru dpngtình nhir vàv.

Có càu : Tòa thirpng khàch thiróng man, ton trung tìru
bát’khóng ó), tánh ó dòi hòa khi xuàn phong; Tày, Narri,
Bac ban dòng-thinh biòt may. Lòng trung tin làu ngày
càng thay, dòn phirong xa, ai tháy cüng mòn tình. Bòi qua,
ngirói tiróng nghi hình (5>.
:

(1) Hâu ÿ hiru tình : Có ÿ hâu và có tình.

(2) Bình tò : Là ngày bình thiròng bay làu.
(3) Bóng tình : Tháy su* chi, nhó* tó*i mà dóng tình mui lòng.
(4) Tòa thuo-ng khàch thiròng man, tón trung tûu bat khóng: Trong
nhà khàch thiròng day, trong ve rumi ching tròng.
(5) Nghi hình nghïa là : Oai nghi hình tvrcrng.
 Ve sur già dmh

Òng vài mot bà chành-thàt mà tliòi. Ve sir nòi-trq trong

nhà, và den sir sanh-nhai (l) noi ngoài, dëu pini tliàt, elio
mot tav bà quail suàt. Cho dën sir kiën tao <2 > nhà eira. Òng
tbì ehi lo giùp tri cùng nhà nirò’c mà tliòi. Òngtành ratthanh
bèni, nèn he gia-ke (3 kliòng chût ehi là tir ich. Chi nhò'
>

mot tay bà, mua ban kinh dinh, mài dang già tir pliong
hàu (4 >. Giàu den cluing minh danh tlnrc (5) dò trach (G) virong
hàu. Tàn khàcli tói nlnr mây. Bac, Tày dëu quen biet. Càch
sap dat, àn ó‘ trong nhà ; tue xira tot cùng con noi ; tliòi
nay mói, phàn nhieu làm tòt hire. Trong gia-dình sach se,
sir diròng sanli phòng binb, tbeo phé.p Langsa. Nhir dùng
tliuoc Langsa tri bjnh, thì òng biet tnrò’c làm dàu. Con con
nhò, dem qua tày ò hoc, thì òng cùng bay triròc. Phirong-
cliàm (7) llieo giào bòa vàn-minh, thì cir chi Thài-Tày mà
di lòi. Cho bay ngiròi san có dire; muqn nèn, tròi mói
chiù long ; khiën cho con, ca 4, 5, cung dëu dang còng
thành danh toai. Tiròng òng quyët chi cho con hoc Langsa
cho diing hire ; theo diròng vàn minh cho tòri noi.

dio nèn òng truóc vào bq Langsa, cho con chàu mói
dang vào liàng bình diing. Tiróiig òng muon lèn nüi cao,
cho khòi tran ai buoi barn. Lúe ày thì duy có mòt diròng
dòc dò mà lèn, Nell cir theo diròng mòn cù thàp bang,
thì có khùc, pliai lòi bùn nhir chúng.
Òng thirò’ng hay nói : Con minh dé o lillà y lai theo
cha me giàu có, thì dè sanh tànli kièu xa mà hir. Lai minh

(1) Sanh nhai : The làm àn.

(2) Iiiën tao : Cat làm.
(3) Già kë : Viêc nhà. /
(4) Phong hàu : Giàu nhièu.
(5) Chung minh danh thu-c : Huc vua, quan’ lún, búa à« có chnòng
dánh, có vat lo-n là dòng nginVi àn.
(6) Bètrach: Nhà etra.
(7) Phirong cham : Kim chi hiró-ng.
(8) Y lai. Cày nircmg.
 K? T
•

Phàm xua nay, the tiicri biê’n câi, thi viêc ngirôï de châng
dbi dôi. Hê bien thi pliai ra khàc. Cîing nliir ran bien
thành rong. Mà con nói sao châng xiiong hang mà liât
\ chuôt sao dang. Nghï nhà-nu'òc nói sông con dèi dbi,
huong chi là nguòi, cùng là db tam-vàt. Mien là bien dòi
ra, tot hon là qui. Nlnr nguòi Annam ta, da bien may làn
roi. Lúe bien theo áo khan. Lúe bibii theo giày non. Mà
không biët chù'ng, con bien ra gi nîïa. Con ngirôi Trung-
quâc, bòi tnrô*c thi bien ra cô duôi ; roi lai bien ra eue duôi.
Làm sao mà không bien dbi; mà cù* giir nê co Uni ciru
lioài sao? Bien ra tôt càng hay. Nhir ran biën ra ông rong;
dirng bien ra con trùng thi xâu. Thiët nghï : theo cb lue ta,
lay su* ly lnrong làm châng tôt. Vày sao nguòi xua klien :
Dai-trirong-phu, tú hai vi già ó). Ay có pliai là : Lay su* nèn
danh làp nghiêp làm qui trong, dâu ly lnrong dàu, *cùng
dang châng? Mà nghï lai coi : Già nhir: lây mot hôt lúa
trong mot ho, dur: tliài-tliirong du nlnrt lúe (2) . Une goutte
d’eau dans la mer, dam di dâu xâo, de clnrng trên kè, thi
ai cùng nói tiëng lúa Nam-kÿ, chó* nói lúa mi tày sao dang.
Châng bon là cïr dû trong bb, rïii bi âm nube, chuôt an
con vô thi sao. Bang không, tin cüng nhir lúa bb kia vày,
có chi là (pii. Tin cüng nlnr con ông qua ò* bèli Tày, làm
quan trên nifty ngàn binli linli. Châng bon là b* trong xïr,
làm tren mòt il tong làng. Bùi‘ve bien lioan ha dào ( 3) Ibi
,
cùng duòng nhir lúa <V ho hi mróc chuôt an, thi càng khà
liée. Lai nlnr trong so dàn ire trièu, dâu tliiëu van mot ngiroi’
mà mot ngirô'i làm danh già elio câ ïrc trièu, thi châng
ho*n sao ?
Con den nhir sir lillà cü*a là do than ngoai chi vàt lié
khi nhà cira lui* cü thi ban. Mien là nguòi bàli, dirng lui*
eu thi thôi.
Chu* : IIini dire, tâl hüu plume (c. t.). Nlnr ông, cô pliai
là nguòi có dire, mói dang cô plume ; dà rô ràng hào ïrng

(1) Bai-truong-phu, tu- hai vi già : Hê nguòi Truong-phu thi trong

bon bien c y dàu cüng dang.
(2) Thài-thuong du nhirt tüc : Trong bô lúa lón, lây bot mòt hpt.
(3) Ba dào, là sóng gió lòn hiem nguy.
(4) Than ngoai chi vât : Là vàt ngoài minli, nhu- nhà cira, ào qu'au
nhir vày chang? Là ông : da dang con dông, mà dieu bien
vang tren dòi. Nhir con gài thir ba : là vo* ông Hoàng-Trong-
Phu, hièn nay, Tbng-doc Hà-dông, triëu phong thài-tir thiëu-
phô, Thirçmg-tho hàm, (Commandeur) tam dang biru-tinh.
Con trai thir tir, là : Ông Bô-hiru-Chân, quan nam binh,
(Colonel), (Comniandeur) tam dang biru-tinh, hiru-tri ô’ tai
Nice (France) bay giù’. Co ba ngu’òi con trai: ma liai ngirôi
sanli dôi, dëu là thièn-tir khàc thimng, khoa tru'ông dàu
cao. Con thir sàu là : Ong Bô-hü’U-Trÿ, bien dimng làm
quan Chành tôa ào-dô, (Conseiller de la Cour) tai Saigon,
(iòn tini* bây, là : Ong Bô-hü*u-Siru, hoc thuôc tai truòng
lón y-viên Paris, chuyèn hoc ham nghë, bi binh truyën
nhiëin mà mat vë su* công ich quàc-dân. Ciò dam hài côt vë
xir, noi thb^inô an tàng. Con gài tini* tàm là : Vo* òng Lc-
Nhiëp, làm tuan-phu tirili Hà-nam bfiy giù’, (ion trai thir
mimi, là : Ong Bo-hiru-l hin, dirong làm quan kho-bac tai
Saigon (Chevalier de la Légion d’honneur), Tlnròng ilio ngii
dang bu*u tirili, và con trai tini* mimi mot là : Bô-hîru-Vj.
làm quan ba mày bay (Capitaine aviateur) da bj tir-tran
noi xir Somme (France). Con may ngirôi con gài thir hai,
thir nani, tini* chin và thir numi mot, dà mat làu kliòng kë.
Nhà òng, tir òng elio tòi mày con và rè, tù* ngû-dâng biru-
tinh elio tòi tam-dang biru-tinh (Commandeur) ciing càc
chirong công bien dire bòi-tinh. Ciing lay làm hi hüu il có
trèn dòi. Bau ben niròc Langsa, cà nhà dëu danli già nhir
vày ciing it có. Vày nèn có lièiig khen nhà Bò-Hiru là nhà
biru-tinh danli dir già (Famille des Légionnaires).
 '
— 36 —

Yë sir so sánh nhcrn~tài

 — 37 —

co ngirói phi tliirò'ng sanh ra. Ày vày, dau elio den hire de
viro’ng, hoanh liet trong chin châu, cùng là hiën-sî tich mich
ngoài thòn già, thì khàc nhau có mot chfr thói. Suy elio
hiën-tài, thì chira biët hiën-tài ai horn.
Bên nhir : Chô long ô* dai dò, tánli có dóni liroc, cùng là
dire tành khàch, vân van... Òng nhir tì vói òng Hàn Bài-Còng
dèli này. òng Hàn, nhó gap thói-thé ; hic thiên-ha dirong
oàn Tàn-thì-Hoàng bao ngiro’c, d) Hang-Yo bat-nhon. Lai nhò’
tiëng dòng vua, dang hiën-tài dành dam mình tói giùp. Cho
nèn,- trong nàm nani, mà dën dirng nèn nghiep de. Nhir the,
thì òng sao kip òng Hàn. Con nhir òng Hàn trong khi
chinh chien hoan nan, vua tói cùng nhau cflng nhir anh em
bau ban. Ben lúe tliói bình : ngòi cao an liuòng ròi khòng
dang thi cliung d), cùng ban-hìru còng-thàn. De có tieng còng-
thàn kia than: Cao dieu tân, hrong cung tàng, dich-quác
phá, công-thàn vong 3 >. Tiëng tue ngòn : Bang chim be ná,
<

dang cá quên. nom, cùng mòt nghïa. Bòi sau nhó tói càu
dó, con roi luy mà ira gan. Òng, suy chò trung hàu ó vói
co-nho’n ban-hfru, cànggiàu sang, càng lai thiet tirò). Tu'óng
òng nhu’ òng Hàn, thì chac là bao toàn vói còng-thàn, thì
chung cùng bau ban. Tiróng dirói chin-su5i, hai òng có gap
nhau : thì òng Hàn lày làm ho tliàm vói òng Bô-Hiru nhiëu
lám. Òng tì vói ông Ney, maréchal, chó chi, tir linh cua
tàn-quàn dòi ra dang dói dich vói có-chùa Napoléon I er
(khi 0’ Cù-lao File d’Elbe vë) thì có phài là dang tron niëm
cùng co-chùa vói tàn-quàn. Be chiù ra chi, thay có-chùa
thì tình cu dòng lòng. Ròi viéc chang xong, cho dén mình
bi hai. Tiró’ng tlieo tành ông quyët doàn mòt bë, nèn hir
thay triróc ; thì chac dang toàn danh già. Òng tì vói Yién-
thë-Khâi, gap thói-the diro’ng lòn xòn, thang bai dura phàn.
Mâng-triëu hòi suy mac ; cà niróc khòng nhon-tài, ra tay gành
vàt. Khi ày, Tay-hàu dòi ra, quyën náy diëu dình viéc trong

(1) Bao ngu’çrc : Dir trrn.

(2) Thi chung : Triró’c sau.
(3) Cao-uièu tàn, luo-ng cung tàng; dicli quác phá công-thàn vong:
Chini bay cao hët cây cung tôt dem cat khòng dùng, Nuróc
dich-quàc thua ròi, tôi còng-thành bi hai.
(4) ThiÒt tir : Lòng thiet tir vói ban hìru.
 - - 38
/
ntró'c, May mâng thay ! g^p thòà-the khicu nèn ! m#c ÿ tinh
tung hoành theo tánh xáo. Xúi nhà-vua lui, ngoát cách-
mang toi. Công dieu dình, yên viêc hai bên ; hoc quyen
bînli 0> Chânh-chung mot moi. Ngán thay î tuoi tham không
dày, manh da dò virong (2h Bung tham tròi chang chiù long,
thân da hai, lai thôi ròi danli già. Phâi nhir ông, long chang
tham, thu tin <3 vói nircrc dan. Gain gieng moi cong hèa
>

ben vfrng, thi Trung-quac ngày nay, dàn quôc dâ dang thài-
binh an on.

(1) Quyèn bînh cán : Quyen thé cam trong tav.

(2) Bò-vircrng : Tinh sir làm vua.
(3) Thû tin : Giü’ sir tin thàt chang sai.
 Bien luán

Ông lúe ra làm tòi nhà-turô'c Langsa, van là <1 iron g lúe
ehiêu yen binli loan, ô> chaiig pliai là cuôc tro giào day
thirong lâm phong doi lûy, 2 ) liai bên dirong chinh chien
<

kich liêt gì dó. Lai cüng chfing pliai là doi cô tay ông ra
giùp tri moi dang vo yen, cüng là may dàu-dàng bi bat.
Nhirng mà thirong quan cô long nlion, thi cuôc cliiêu yèn
hi uh loan mo i it sir thiro ng tàng. Hay coi nhir: càc dàm giac
ló-n cùng dàm ciróp to; lúe dó, dëu là eô-triëu dir-dâng (3 bis>
thirong phào cô, nghë binh san. Ông lày gan doni, dìing mini
lirqc, hay mua trir kê dû, mà biet khuyën du dân lành. Ong
trong lúe ày quyën san h sàt cô trong tay, cuôc tiën tài thày
trirôc mat. Mà khônghë mot may lay ciìa ai, chi lo elio dàn,
mau an Cir lac nghiêp. Vày tói vice mói chác ngirôi không
tham ; gap lira mài hay vàng dùng tuoi.
Ong trong lúe dó, bên tin quan trên là ngiròi la, mà không
nghi ; bên tin ngirôi quen, nlnr thù dich, mà không oàn. Ong
o giü-a, trên thi dông, dirôi thi sông, mot chiêc thuyën birôm
lài vfrng vàng, eho tói lúe tròi êm bien lang. Hiên dire thay !
Tuàn kièt thay ! Vày nào cô ho vói ngirôi ngàn kinh muon
sàch. Nào cô thua vói kê giùp niróc cirri dàn. Nghï eho ông
gap lúe ra dôi, de dô mà khó hay. Khi quyën khi bien, pliai
lira loe thé nào, eho dang vuôn trôn chô pliân sir; và eho
khôi tiéng nghi luân cua dôi. Thirong ngirôi xem liât miia,
thay de nhu* clioi, vô sân-khau moi biet là bq ngq.
Ông tuy là dura pliai làp dang kÿ-công dai-nghiêp ô) trên
dôi, mà suy chô dire tron tài lành, thitirông, chô chi kÿ kÿ 1

gap dang dirông dài, thi càng thay tài ngàn dam.

(1) Chiêu yên binh loan: Cliiêu du eho dân o-yèn, và làm binh yen
sir loan.
(2) Làm phong doi luy: Lúe áp dánh và bò- lüy gàn nhàu.
(3) Kieh lièt: Dir tan lâm.
(3 bi< ) Co trièu du- dang: Là binh tircrng dang sót lai cùa triëu eu.
(4) Kÿ còng dai nghiêp : Là công la, su’ nghiêp ló-n.
 ~ 40 —

Ông khi birôc ra dirô’ng hoan-lô, 0) tir hô-trirong dio tói

dôc-phu-sir thiêt-tho, meri có bòng 7, 8 dine dòng moi thán'g.
Mà ông không lie xin cm riêng, eau 16c hâu (2) gì khâc. Dirông
nliir chô sa-nguyçn ra ciru giiip quê-hirong mà thôi. Cùng là
ehô kiën thirc, thây dlràiig vân-minh kia rông lôn ; mà cô ÿ
ai mô theo châng ? Cho nên ông càdì an a bat chirôc tlieo
ngirôi Langsa phâm lianh. Và elio con chuyên hoc theo thài-
tây vàn chircrng. Cho teri birc tài bô, cho cùng nèo vàn minh.
A y cô phâi là phirong-châm dâ dinh trirôc roi châng?
Cô nhiëu viên-quan Langsa biôt ông là phi thirông xuât
chiing. Nhtr ông Bayle là dë-dôc thüy-sir (Amiral), bira no cô
doc chuyên ôpg cho ông Rodier là thông-dôc Nam-kÿ nghe.
Nói: «ông dôc-phu Chcr-lôn, là ngirôi công lao, và*thành
tinh vói nhà-nuóc Langsa nhiëu, và tành tinh phâm hanh
ngirôi châng phâi nhir ngirôi thirông kia. » Theo lòi nói dó,
là ông Bayle tuang ông Rodier mói tôi Nam-k)^ chira rô
biè't ông mà coi ông tàm thirông, nhir càc viên-quan annam
kià, vi không thiêu chi viên-quan, cüng chirc dôc-phu vày.
Lai cüng cô viên-quan Langsa là ông F.... nói : «ông dôc-
phu Chcr-lôn tir càdì pliâm lianh ngirôi nhir thè'; cüng là
công-lao khi ban dàu vói nhà-nirôc Langsa, dep giae mau
yèn, quan binh và nhern dàn it bi cire khô. Mà sao không
khàc vói birc quan-viên trong càc sa cai tri và sô* ngoai-ngach
vày. » Ay dó, dè'n dôi là ngirôi Langsa gàn quen vói ông, con
thâ'y ông mà ài trong, coi qui dirông V-ày thi ông cô phâi
quâ là ngirôi khâc thirông châng? Thirông ngirôi phi-thirông
mài biè't birc phi-tlnrông vói nhau, Nhcm dây nhâc mot doan
trong “Figaro” 3-10-191(3 Et sa très nette attitude valut
à son pays une paix immédiate et une prospérité rapide.
ThiÔt ngliï, sir ài-quâc là nghïa Chung, tir nhiên ai ai cüng
biet. Cho nên phàm càc nuôc van minh, hê khi ngoai vu 3 < >

loan vôo, thi câ nirôc, dâu có tir thù tir oàn cüng phâi de
dep lai dó mà chung long dich-khài O) vói nhau, tir trên

(1) Hoan lô : Dirông làm quan.

(2) Lqc hâu : Là bong lôc nhièu.
(3) Ngoai vu : Là giac & ngoài tôi.
(4) Bjch-kliâi : Là long bàm hô tnuôn ra ôành gi?c.
dang chi chiù song elio unii mình mirng ; và dâng sanli con
de cháu noi dòng, mình lai dang có lòng nlio’n. Vi bang
chap nhirt bat thông, theo câu sách dó, thì dirù’ng nhir vi
mòt sir le ubò, ma de hai mòt mang lem vàv chang? Pliàm
ngu’òi có gap su* bien, lay long that tìnti mà làm, thì là, phai
là hay; bang nhon su* tùng su*, mà có lòng gian, thì là cpiày
là àc. Cìing nhir ngiròi tliay Hurí the ciao dicn, that tình ra
tav mà ciru vót, thì là pliai là nlion. Con nhir ngu’òi cìing
gap thòi the vày, nhon dó mà mini danli thû loi, tin là quay
là àc, the thì cìing nhir ôngY-Giâng, Chàu-Còng ( cX) that tình
\
mà làm sir plié trircrnglàp àu (c t mà là trung, con ke kliàc,
-

làm già, inumi tieng phe trircmg lâp àu mà là loan-thàn,

tac-tir, ó) khàc biet bao nliiêu.
Nghï nhir ông, là ngiròi có dire tài thiên nhièn (2 lai >

tiròng mao t3) không pliai là bue ò* dlitri ngirò’i. Già nhir gap
devi «thài-bình, ra vire mróc phò vu a, thì pliai vào dìnli
thì ó) thi van cìing vo. Thì ông, van chang dang nhir ròng
bay, pining mila, vô chang hay cir tliacli (5 \ tnro’ng cung-
Thì sao elio dang gàn vua, mà ra tài vircmg tà (C>. Chi c* ó
nliò* co ligi, khi nào, vua rui Ili mòng tran (7 cliay giac ;
1
>

hoac là khôi binh pliuc quàc, thì nitri dang dem than theo
tùng vong cìing là dòng cìru vói clnia. Lan sòng trèo
nùi, muón tliàc mòt còli. May mà con, trong khi pliuc quàc
lai dang. Thì bat quà nhir ông Trirtyng-Liromg, Hàng-Tinh.
Pham-Lái, Yân-Chûng, Anli-Bó, Phàn-Khoài dóvày. Òngnào
biet giu* mình thì pliai lànli triróc. Có câu : Công thành than
thòi. Nghïa là : Dànli nam dep bác, xong ròi, công tràn ày
pliai dem giao lai elio vua, mình pliai Idem diróng mà lànli
vày meri klien là : Minh triêt bào thân. NgliTa là nguôi

(c.t.) Y-Giang, Châu-Công, eîa có giài nghïa phia sau.

(1) Loan than tat tir: Tòi con làm loan làm giac phân ngliieli.
(2) Thicn nhiên : Tròi phú tánh tirnhièn.
(3) Tuó-ng mao phi phàm : TirtVng mao khác vói ngirò’i tluróng.
(4) Binh thi : Thi giira Trieu.
(5) Cir thach: Bu’ng dà.
((i) Yiro*ng-tà: Làm quan, giiip vua.
(7) Mòng tràn : Vua bi giac (tuoi chay vò rùng bui.
(8) Tùng vong : Theo cùng vua, di trón ra ngoai-quàc.
khóng biët giù mình, lai có càu : Oai thè' chau chúa, boa
1

cap kÿ thân, nghïa là : Oai thè' den vua nghi so’, thì mình
pliai. ])i hai. Ay
•>
A'
có phai là phan su* no le (1 còli licrn, ciàu
0 * >
*

có nghïa quàn than nhir thè. Lai có càu dia óng cóng-thàn
l)j vua bat mà than : Bich quàc phà, cóng-thàn vong.
Nghïa : Dà dành phà niró’C Bich-quàc ròi, tói cóng-thàn
lai hi chët. Nghï dën su* ày, thì là}- làm cliàn ngàn elio
dïrng anh-hùng hào-kièt xira nay biét bao ? Gòng biët tlico
thë tliiròng, nlnït tur tho hoàng àn, toàn già tlurc tliièn
lòc (2>. Bòi thài bình, niró’C tri vua minh, dai mang vinh
vang, lòc tró'i no am, thì ai changharn. Song cung pliai, nghï
nhó’ càu than: Bang chini quên uà, dang cà quên nòni dó.
Pliai dàng giirt mình elio dàm anh-hùng hào-kièt, neri diróng
klnr tuu èh tói lui châng ? Phai trung quàn, pliai ài quàc,
hay là phai ài dòng-bang ; tliò’i thë nào phai, thì phai theo
thò’i thënày. Vày mòi goi : Thircthòi the già, vituànkièt 4>. <

Thiët nghï, xira nay, ai chang lay sir tón quàn là dai-
nghïa <6). Nhirng mà cung phai lày elio niró’C, dan làm goc.
Có càu : quac dï dàn vi bòn ó). Clio nèn, dën nhir vua Tru,
mà con bi tói hai dàn. Có càu : Tru nhirt phu Tru ( c t Nhir >

càu: Quàn quàn, thàn thàn (8 >. Yà quàn thi thàn, nhir thao
giài, tàt thàn thi quàn nhir khàu thù v. v. Ay dó, quàn
than xira nay là nghïa trong, mà cuòc biën dën ra nhir thë.
Cho nèn, vë sir të thë an bang ó°) là còng Id’ll, mà tàng dàn
hai vàt, là cung tói nang cliàng? Nhir vua Tru vày. Nhir

(1) Nò lè : Toi tó\

(2) Nhirt tir tho hoàn àn, toàn già thirc tliièn lòc: Mot con eliju en
vua làm quan; ca nhà nhò- bòng lòc.
(3) Klnr tini : Lui tó i.
(4) Tlurc thò’i the già, vi Tuàn-Kièt : Ngirèi Tuàn-Kièt hay biët thò’i
the. Hay là biët thò’i the mà tiri lui thi tho: miri là ngiròvi
Tuàn-Kièt.
(5) Ton quàn : Tón kinh thè vua.
(6) Dai nghïa : Nghïa lón.
(7) Quàc di dàn vi bon: Nhà-nirò’c là} dàn làm goc.
7

(8) Quàn quàn than thàn: Vua phai dao vua, thì tói phai dao tói.
(9) Quàn thi thàn nlnr thao giài, thàn thi quàn nhir khàu thù: Vua
coi tói nhir reni rat, thì tèi coi vua nhi^kë giac.
(10) Të thë an bang: Giúp dèi, làm yèn trong niró’C.
 — 44 —
vây, tin cloán cho ông, ve ciao vua tói, thì châng pliai là :
Long vàn khé hòi ú>, cùng là thièn tú’ van chung t c l gì ciò.
-
>

Mà ngòi nói sir ton quân bâo hoàng mà dành de cho

ngiròi que-lnrong, dà hi niróc vira yèn, lai hi lira dot nhau
tîiêm thâm néra. Mà châng quyën bien, ra tay mirem thè
niróc nhà ; mà dep phirc it ngirói dàu dang kia. Cho dang
cii’ii niuón ngàn dàn song. De mièli due dèn ngày nay, bièt
bao nhièu kè, thì còng àv bièt dáng bao nhièu cho diri.
Nghi coi: nlnr ông Quàn-Trong, ó-t.) niró’c Te, dam than
mà làm tói ngirói thù, là ngirói gièt cima mình. Nèu nlnr
bat ong vë sir ày ; thì làm sao mà khen, ve sir làp còng de
cm cho dói cho dang. Va lai nèu òng chèt theo clnia, thì
con dau mà lay tài ra sire, mà ton nhà Chàu, mà bà niróc
Tè ; làm cho thièn-ha dang thài-bình dèn ngày sau. Cho dèn
dire Khòng-tir, con nhac mà xirng tung còng due ciia ông.
Pliai nlnr ngirói sièng luán, thì cir chê ông Quàng-Trong
là ngirói bat trung. Dà kliòng hay báo thù cho chiìa; mà
con tro* lai mà làm tói ngirói thù vây.

(1) Long vàn khé hòi : Ròng may gap nhau. Ti vua tói gap tot vói
nhau.
(2) Bao hoàng : Binh vire nhà vua.
(3) Sien luán : Là sir nghi luA.n can.
45 —
 4HW J

—-
4 (3 —

Nhirng ma Nam-kÿ ta, xir nliô dân tlnra. Già nini- beri mòt
hot lúa trong lio, thi chang thày kém chi ; mà mot hot lay
trong tô, thi lay him khá tiet. Tirông lúe dó, không có ông
l'a dòi, thi ghie ày lâu mail cüng pliai tien, Nhirng mà chàc
cüiig pliai màu dò nhiëu moi dang. Ông khi ay, ông lày tri
dò mà dep yèn elio mail ; và ehi chô loi hai khuyën du eho
bot. Yi ông, long san eô nhon, tri hiët thòi the, thi tir nhièn
])hài muon thiên-ha, dang timan hôa eho mau, mà chung
hnô’ng thài-binh vói nhau, trong xir so Cho nên dam tuong
1

.
chac, phàm ngirôi ra lânli vai tuòng này, thi tài eô, dire dû
the nào, mo i lioàn toàn tàn thièn dang.
Tliiet nghT, phàm vièc dòi : Gang là mot vice giông nhau :
«

Mà ngirôi him, thi eô pliai quày.khàc nhau. Là lai noi ngirôi

him thât tinti eúng là già ÿ. Dày ehi ra vice này thi ró :
'rimò xira, có 2 òng là hire dai hiën, khanh tirông. Là ông
Y-Giâng và òng Gliàu-Còng. Bòi nhà Cliàu và lillà Dining,
2 òng ày, gap cupe bien: là tù-quàn ò) trirông-tir hòn ngu,
bat nhon thài quà. Nên hai òng ày mòi pliai tùng quyën
mà ho vua lón mà hip vu a nho. Chfr: Phe tnrong lâp au <2 >

tlieo lè tlnròng phép niróc, thi có pliai ton truông-nam

him tù-quàn, noi dòng vua mòi pliai. 2 òng ày, là hue
quyën than te tirông, và phàn sir, chili kÿ tir tliàt eô (3k Nëu
de vua Juin hao vày, lèn him vua, thi c thiên-ha loan mà
toi màt niróc nhà. (ilio nên pliai lày sir niróc nhà him trong,
mà pliai hô plie, trtrông-quân, mà làj) àn-ehùa. Hoi miiili
pliai ra than mà phô ta àu-qiuin, quyën nhiëp ngoi trôi,
mà cai tii tliiên-ha. Lo lán déni ngày : eho dën an không
dang no, ngû không yèn giàc. Biëu lÿ vice niróc nhà, day dò
vua còu nhò. Làm vày, elio den, khi vua khôn lón, nên dire
nên tài. Thi mòi giao quyën thiên-ha quàe già lai eho vua,
mà niinli coi phu ta.
Bòi sau, cüng eô kê gian niiili, quyën than ; cüng bàt chiróc
già lieiig plie triróng làp àu. Mà kÿ that là : thày nhà Vua si
nhiroc, sailli da sáng thi ( ù ÿ quyën thé hiëp vua. Bày nói
V ’

(1) Tir quân : Vua noi ngôi.

(2) Phë truong làp àu: Bo vua lóti làp vil a nho.
(3) Kÿ tu- that cò : Khi vua bang, goi con eòi lai cho Bai-thàn,
(4) Sáng thi : giirt niróc giët vua.
 47

vua là lion bao, bà't nhoii: Tinh phé bo mà làp vua riho lên,
dang mirili có ôm gdm quyën bïnh. Ròi tinh bô n'gay vua àu-
(fiiàn, elio dang ciróp ngòi thiên tir. (ilio nên thánli xira nói :
Hfru Y-Giàng, Chàu-Còng ehi ehi, hành Y, Chau chi sir, trung
già. Yò Y-Giàng, Chàu-Còng chi ehi, hành Y, Cium ehi sir,
sàng già ò). Lai cfìng thì ra làm toi mot nhà nuire kia, cung
mòt thòi-thé nhir vày. Mà liè nguòi cày thòi-the mà làm nlion
elio dòi thì phài, mà kè nhon tliòi-thp mà làm àc vói dàn, thì
là quay. Vày phàm sir nghi luán phài coi elio nguòi L'mi, the
nào, elio khòng phài lày elio sir thé cung nhir nhau mà doàn.
1

Vi có khi sir thé bien, mà nguòi làm phài, cung có. Chò nhir
cir llieo mòt le thuòng, ehàp kinli mà Ughi luàn vièc nguòi,
thì cfìng nhir ke kliàv dòn, lên dày ròi, cir b uc-dó, gàn keo
cliac, mà kbày hoài vày. Olir: Giao ini co sàc (2)
.
l'Ileo chó dir luàn luàn ly, thì bay chàj) kinh, né co. (c t ) Cu*
- -

tliày nguòi, khoa tnròng may gap vàn, ra làm tói vói Bòn-
Trien Lòn cui làm thói xào quan ; dua mi llieo ÿ ngiròi
tren, coi bó trung quàn bien than liet hire. Ben khi ra tri dàn
noi ngoài chàu quàn, thì ép dàu ràng mcr. Lai lúe ra ngan
giilc, noi clion bièn thùv, thì va gan teo rupi. Tuy vày, mà
mien là nguòi gap bòn-trieu co chini, ra làm tói thuàn càuli,
thì là trung than phài dao. Khòng còli chi là phài ho’n nfìra.
Cfìng nhir dòng hoTrinli, quyën than ciia nirócNam, 'l'i ieu
Le dó. Birong lue, cfìng là trung-thàn, limg-thàn, nên leu tói
bue khaiili tiróng trong Trien. Còli ve sir nghinli ngang lóng
quyën (1) liiép vua hai dàn. Ay là dèi sau gliét mà .chè nói
,
vày. Thiel ngliï, tren dòi : trèn là vua, diròi là dàn thièn-ha,
Mà vua là tir, còli thièn ha là cóng. Clio nèn, cupe dèli quyën
bien, tòi có vua mà phài hi hai. Nhir vuaTru, in à có lúe nào,
ly nào, mà cà thièn-ha phài hi giét liét dàu. Có càu : Quàc di

(1) Hihi Y-Giiin, Chàu-Còng chi chi hành Y, Chàu chi sir trung già.
Yò Y-Giàn, Chàu-Còng chi chi, hành Y, Chàu chi sir sàng già.
Có chi óngY-Giàn, Chàu-Còng làm vièc nhir 2 òngày U/trung.
Khòng có chi nhir 2 òng do, mà làm vice nhir 2 òng do, là
sàng niróc vày.
(2) Giao tru co sàc : Lày kco gan clan mà khày.
(c. t.) Có cat nghïa phía ti uò’C.
(3) Bon-trièu: Trieu-dình cùa nude mình.
(4) Long quyën : Lày quyën làm long, khòng kë phép.
 — 48
dan vi bon ; û) nào thay dï quan vi bon bao giô. Mà theo sir
dùi le thuông, coi mot ngirùi, ra dùi ciru dan, cbo loi may
muôn ngàn niang song ; cüng dirûng nlnr, không bang ngirôi
trung vói mot ông vua, thì là danh già nln’rt, pliai dao, pliai
ngliTa ho'n hët. Vi là dôi nghï : dân ngu nhiv go Iron, nhu’ dàt
eue, nlnr dày-tó ; có chi là pliai quay, danh già noi chô dó.
NgliT dáng khen dio các niróc van-minh kia, lay dân làm gdc :
nên hay trong dung ngirùi chân dân, biët làm vui phuc long
dân ; mà hay ngliiêm pliùng ngirùi làm midi lùng dân. \\là
vë sir that nhoii-tâm, nliiëu khi sailli ra vice lón. Cüng nlnr
mot tàng tliuôc, mot cây igièni mà sailli ra mot dâm lira to.
Làm elio nhà-nuôc pliai hao binli ton tiróng mùi binh yen
dáng. Nlnr the, thì ngirôi ra dùi, dan gap thùi-thë tliuân,
nghich the gì, mà hay làm dang sir ciru dân giùp dùi, thì là
nghta vu trong dâm nhon-quan vày châng?
Trai xeni mây bài-vân te, tông cluing quan Tông-dôc
Bô-Hùu Bai-nhon, cua câc dai-thàn Lang-sa, thay mat cho
nhà niróc va viên-quan. Kë rô chô binli sanh tliành tin,
cùng là sir nghiçp dire tânh cüa ông, dëu cùng nhân doân
cho ông, là dáng mot vi c.ông-thàn hiën-të cûa nhà-mrôc.
Tlieo câc bài van te nói dây, vë lùi cüa câc dai-thàn, xirng
lung binh sanh dire nghiçp cûa ông, nlnr vày tlq dirùng
nlnr : Triëu-Binh, tliì tói hu e pini te dai-thàn ; cùn nhà niróc.
Châiih-chung, thì tói hire thông-dôc dai-thàn moi dáng.
Ngliî nhu* ông, luy chira pliai là tói bue khai-quàc công
W than, mà cüng binh loan danh-thân (1 ). Lai Luy là chô thùi
the su nghiçp vói câc danh-thàn kia kliàc liliali, mà tumi g
tói bue, bien dire te the an bang (:’k thì cüng the. Thay trong
may bài vân-të, xung tung dire nghiçp cûa ông, thât là quâ
vày ; không chût chi là khen dôi tang quâ. Tlnrùng le: pliàm
vân-të, tjii hay nèn bia chô tôt và quâ khen ngirùi tir gia ((i)
.

(1) Quîic dì dân vi bon : Niróc lay dàn làm goc.

(2) Ngliiêm phông : Pli ông ngliiêm nliye.
(3) Kliai quac công-tlian : Quan công-tliàn m<V làp nirò’C nhà bang
dàu.
(4) Binh loan danli-thàn : Quali làm binh yèn sir loan có tiotlg,
(5) Të the an bang : Gulp dùi an niróc,
(fi) Tû-giâ : Là ngirùi cbët.
 50
— —

Bài van te (Discours)

cûa quan Bóc-lij tliành-phd hi è in Chành bo dui Unii Cholon
Kình quan Tong-Thong Toàn-quyen
Kình quan Tiiong-Bóc Nam-kÿ

Các Ông,

Nhon dure Bóc-ly thành-phó, ngày nay that rat vinti elio
tòi, dang xirng tung còng nghièp cao dày cûa quan Tòng-Boc,
Bò-Hfru Bai-nhon mói tièn dii.
Hiròng tho 70 tuoi, quan Tòng-Boc Bò-Hfru Bai-nhon sanh
triròng tai Cho-dui, trong thàng Juin 1841. Lành tòn-nghièm
xira, tùng chánh trien, va Linh-tìr von là ngiròi quan Quang"
nani theo cha làm quan vào Nam-ky timo’ làm tri-pini, san
làn leu den dure diròng-quan.
Thuò’ diro’ng thanli nièn, meri vira 20 tuoi, khi dòn Chi-
hòa that tini ròi, thì quan Tòng-Boc meri ket giao vói òng
Francis-Garnier, khi ày làm giàm-dòc Choloil. Ngày l or
Octobre 1805, Ngài ra làm hò-lrirò’ug quan tini* nlu'rt. Và tir
ày Ngài het long càn màn mà tr<r giùp nhà-nirò’c Langsa.
Boi vày ghe phen Ngài giùp sire vói quali hi uh, hip nc*n
còng cà. Nlu'rt là tai clip Bà-diem nani 1860 dep yèn dàng
1

giac Hai Qiivèn và tai Rentre nani 1867 dàm giac con òng
Plian. Vi do, thàng dure làm tri-liuyèn hàm.
Qua nani 1868, có dàc linli hièp vói quan hai binfi òng
Jaradel dep dàm giac Rach-già. Nhò’ còng tràn ày nhà-nu’óc
pliong thiròng Ngài mòt tàm nhi-hang khuè-bài.
Ive dò Ngài dòi qua tinli Yinh-long làn leu elide tri-phu
hàm (4 Août 1869) và Bóc-phu su- hàm (nani 1876).
Lúe này, dòng chinli tây pliât yèn ròi, elio nèn Ngài
thàng dure Bóc-phu sir thiet tho (1 er Juin 1871) tùng chành
tai tòa ho Cholon, hàu lo sap dat vice cai-tri trong bòn-xir.
Bây xin lirçrc nhác loi plie trong bang cap Bóc-phíi-sir nlnr
vày :
« Xét vi pliai giao dio quan Giám-dóc hat Cholon mòt
quan vièn siêng nàng tri huê, xét vi còng nghièp quan Bóc-
pliii-sir, Bo-Hüai, dàng trong dung yèu vi. »
Mà yèn vi trong dung, lià chang dàng sao?
 51
—
Va lai cii 28 nani triràng, Ngài ciV giù* mot nièm thanh
càn man dat mà giùp nirò’C tri dàn, khòng lòng xao lang,
phàn nhiëu còng tao tàc trong finii, dèli pini elio Ngài lo
dieu dình quàn xuat. NliiH là còng dào kinh Niràc-mang.
Lai cung lillà Ngài tao thanh dám phà loan thû-khoa Huân,
(nam 1875).
Ngài dang thiròng ngu-dàng bini-tinh ngày 81-3-1878. Ngài
nliàp ticli dirng dàu so vào dàn Langsa ìihàm nam 1881.
Qua 18 Juin 1884 Ngài tliuong tho tir-dàng buu-tinh. Ròi ke
1 er janvier 1891 Bai-Phàp thiròng Ngài tam-dang buu-tinh.

Ben ngày 8-10-1897, Ngài xin tri-si dirong nhàn, thì lillà-
nu’óc tang pliong Ngài elide Tòng-Bòc hàm. Ròi ke hòi Inni
nhàm 12 février 1899.
Nani 1900 nhà-niróc cir dung Ngài làm hòi-dong llnrong
nglij. Cho nèn trong tliàng Octobre 1911, nhà-niróc có xin
bèn Bai-Phàp trieu-dình virili pliong cho Ngài lén nhi-dang
buu-tinh. Nlnrng mà hòi òi ! Ben ngày 3 Avril 1914 Ngài vói
ve tiên-cânh mà cima kjp thày phàn thiròng vinh dièu ày.
Bó là dirò'ng quan 16 cûa mot vi Bai-quan trung-thàn
nghïa-sï cria nlià-niróc Langsa, mà nay dà mat ròi.
Ai quell biet Ngài thày deu yen va kinh men. Ày vày
quan Tòng-Bòc Bò-Huu Bai-nhon, lliàl dàngv ngirai hien-
nho’n quàn-tiT, gin mot lòng phò là niràc Langsa. Vi hiél ro
ngiròi Annam sé dang nhò’, tliàl cài van-minh eòa Chành-
quac Tày. Ngài giu- ven nièm trung ngliTa vói Chành-quàc,
cho den dòi lo nuòi day chér Ijnh lang cua Ngài tliuò’ còli
xuàn nién, thì dà hieu biet và men yèn Phàp-quàc.
Trong càc linh-lang dirong thòi, cò hai vj làm quan van,
giiip nhà-nu’òc tliuòc-dia Nam-ky. Con hai vi néra ò’ bèli Bai-
Phàp làm quan vò cimg cò danh trong liàng danh-tiràng.
Linh nghia-te ciia Ngài là Tòng-dòc Hoàng-trong-Phu, tai
tïnh Hà-dòng, cung là mot tòi hérn còng vói Bac-kv Chànli-
phü.
Khi gàn làm cluing quali Tòng-Bòc Bò-dai-thàn có vò’i
tòi và girong het sire mà nói eày tòi bao hô thè-nhi. Ày vày,
hà châng pliai là tuy ròt viêc mà Ngài cùng con vong tiròng
Bai-Phàp Mau-quac là niròc Ngài da het lòng phò tà, tròt 55
nani vày sao?
 WFPfi

l)

Chir công nhon danli dur vi Giâm-doc*và Ghánh bo quail

tien van ; nhcm danli các dirng cô công quâng khai thuôc-
dia Nam-k}r và vë phan riêng cûa toi, tòi xin bài bièt quan
Tong-B6c Bo-I I fru Bai-thàn.
Và xin linh Qui-quyën ai bi, và nhj vi Ljnh-lang con mác
qiian-vu bên Bai-Phâp, nhân lay long ai truàt kînh thành
cûa toi.
Nguvèn Bài van-të (Discours) nay bang chir Langsa
mà Nhvrt-bào tin h (lieti ra chir quôc-ngir.
Tôi chép y theo.

Bài ván te (Discours)

Ciurông Paris, là quan thàn-si, doc neri phan mô
Quan Tong-Bóc, Bo-Hûu-Phivcfiig.
Kînh quan Tong Thong Toàn quyen
Kînh quan Thông-Boc Nam-kÿ

Càc ông,
Vi tinh riêng và cüng vi phân-sir, tôi xin phân tò dôi lù’i:
Nhon danh ngu'ô'i Langsa Nant-Kÿ,’ mà toi lành trong
quyën thay mat bên Bai-Phàp trien, tôi tôi dây mà làm le
vïnh bièt quan Tong-Bôc Bo-HCiu Bai-Nhon là ban him
chi thiét cûa Bai-Phàp.
Van quan Tong-Boc, Bb-Hiru Bai-Nho'n, thuôc dân toc
Annam, dà som hiëu rang ngiròi Lang-sa, châng pliai có ÿ
den dây mà chiëm doat Bat ngirò'i. Song mà chu ÿ bòa dân
vàn-minh tan be) mà thôi. Nên ngu’ô’i hët long plut tâ vói ta;
và phân giâi cito dòng bang hiëu câclt lu-do ta dâ dam sang
tir này. Van niròc Lang-sa hay nhân nhfrng ngirôi theo
dàng vàn-minh nltir con de, nên cho Ngài nhâp tich Langsa.
Thât Ngài hàng có da trung thành cùng Màu-quàc. Nhfrng
dirng lành phan chân dân, dent cuôc thâi-binh mà thành
tri xir này, dëu dàng nhô Ngài hët long mà giiip.
Vj vây, Màu-quàc hay xèt công, nên vinlt phong cho
Ngài, cire pliant dai-thàn và trong thu’ông tain dàng bôi-
tinh.
 N

— 53 —
 51
— —
That rat (long long hi ai, ìigiròi meri santi tin dày da
dang toàn plume, le)c, tho. Bang danh tuan-kiêt trong theri
doi rat klio mà cüng rat vinh elio be virng tri d'àt an cüa
ta bên xir. Nay ha chang pliai là mot pho Nam-kÿ lime-sir,
cluing rot roi sao ?
Tir quan Tong-dôc Bo dai-nhern ra tùng chánh niróc ta,
den nay‘Cling vira dang néra cleri', tin Saigon von meri ve
tay tàn-trào mà thòi. Mà dà thày truérc thành Un này ngàv
sau kinh dinh thi tir. Trir ra càc tinh ngoai chàu-thành,
ceni buoi ber hàm ho, không be teri lui thong tien. Lai them
theri Liet khó chili, dàn cir thira, thiróng hi Trào Hue bac
dai, tin nhir dàn mat niróc, phàn thi bi cuóng-son ciròp
dàng, vày dàng liièp lu mà kliuay roi trong dia-phirerng.
Bó là tình tir sir thé dât Nam-kÿ, nam mimi nam trime !
nào dè ngày nay thièn-lia, triróc mat xeni thày xir này dang
mer rnang dep dé mau le diróng ày dàu. Bà tành khi thày
tành mang và gia-tir déu dàng bâo toàn an on, tliò’i lo an
cir lac nghiêp ; lo khó chi sòn mà làm cho dàt dia phi
nliièu de nliirt. Bòng ruòng minh mòng thanh mail, sài càc
gióng trài cày la, meri dam vào sanh them tài loi cüng hièp
liên nhau, mà làm bòi vii-séra xir ta. Triróc hét dang an
nhàn, sau dàng àm no ; roi sau rot mói hiròng ha cnòc
giàu có. Khàp trò’i, déu trér nèn phién ha thi tir, viçc buòn
bàn thanh liành. Bau dàu déu có hip lillà-hoc và nhà-
thirong ; cliróng-sòng diróng-ló déu thong thâ thuàn tièn-
Bà kliói lo so và bi ton kém, bé eber cbièn ràt de. Xira
mày tTnli hiró’ng tày con hoang dia, nay nào còng nào cùa
thiéu chi là dàt dùng de elio ngirò'i làm.
Ày dó, chira dày 50 nani, mà Bai-Phàp sang mer mang
ra diróng ày. Là vi chang kliàc Màu-quàc, trong bày nhièu
cóng-trình, muon thèm còng mà khai róiig Saigon, tir timer
meri chini cir dàng him can bon ; roi làn làn meri rài khàp
tir plnrong, sir lfèt-ciròng binh pliàp và sir lo tó rang ninni
tài.
Khi binh phuc Nam-kÿ, chira dày 20 nam, thi có lam-
sâc cüa ta pliât tir Cao-mèn, 'i'rung-kÿ, Bàc-kÿ và Ai-Lao
ròi. Boi ày ; nèn nay Bòng Birong qui nhirl thong chi
triróc nhà thuôc-dia Nam-kÿ dirng dàu công, không kè
cüa và tiét thân vày.
 00

Tòi châ'ng bici lay chi tòn trong Vong-Linh quan Tòng-
Boc, hon là sành limò’ Xgài con santi Lion vói cuòc tan-
llnro’ng xir này là xir Xgài khôn cùng tlnrcmg men. Lúe
tini o’ xuân xanh quan lòn Bò-Hìhi, dà hieu còng cao nghTa
cà cua Bai-Phàp hèn dal Nàm-trung này. Ben khi già yen
dàng kinh phuc roi, Xgài dang phu’ó'c hon chiing, thay hièp
c^i deli cua Xgài so vong. Xay da thành tini mà nliam lai
-

voi diròng tàn ho pili tlnrò’ng nhò' cuòc nhà-niróc trong

mòt coi.
Chir-còng xù* Nam-ky, nay Clnr-còng tòi dày mà bài hièt
Vong-Linh quan Tòng-Boc hèt hire còng-thàn, vày Chir-
còng ve hay khóng ngoi vói ngiròi nhà, ve cuòc dòi cua
Xgài rat vinti dieu nlnr thè vi that là vò song, dàng tàlli
giro’ng tot elio thièri-ha noi khàc vày.
Chu-còng hay dong tâm xiini xicli dirò! cò' Bai-Phàp,
cùng là cò* cua Chu-còng vày. May giù mòt lòng trung
nghïa luòn. Chu-còng clioàn hièt xir này, xira làm sao,
nay ra thè nào, và ngày sau ra thè nào nfra. Vi Clnr-còng
Ili èu ro ràng còng tri uh bua qua là dièm là uh elio ngày
mai dò. Chiing ¿a cùng nliau hièp lire mà chiing lo vice
niró’c, elio tàn trung c.ho mau le thì ta là Langsa Bai-Phàp,
còli Cdnr-còng là Langsa Bòng-Dirong, hày quyèt mòt lòng
mà bào hò elio què-hirmig lòn càdì xa, và què-hirong
nhò lai dòng.
Dàt nirò'c nhò' tài lire Langsa pini giiip, nhò' thài bìnli
Langsa mò’ mang, nhò tài tri Langsa t hai ròng neo van-
minh, thì that là dàt Langsa dòi dòi cluing hë lia Màu-quac
vày.
Xhò mròc Chành-chung cir y tlieo chuàn thang qui.cn,
hang nam giu- mòt lòng minli chành, thang hình, hòa tliuàn
và anh em luòn, lai cùng hièp vói oai quyèn cao cà và lòng
ài chiing khoan nlio'ii dia ([lian i'oàn-quyèn Sarraut nfra,
([uè-hirong goi dèli chu-còng, tòi hièt clnr-còng se hèt lòng
hình mang và hèt da càn cù, và ngay thàt mà phu tá, ta sao
thì clnr-còng vày.
Cuòc dòi quan Tòng-Boc Bò-Hfru dai-thàn, dà làm elio tò
rang nièm tirong thàn tmmg ài, Tày Xam chung tri trong
mV này.Thi chiing eó thè nào hon nira dang. Boi vi càdì àv
 — 56 —
timan theo qui cu nën xira, là tliói tinh cua Bai-Phàp trai
sang thuôc-dia. Tir vi Linh-lang và Linh-të cua Ngài së kë
chi cao minh nhir Ngài.
Thiên-ha nhon cuôc trong tan này, dën dôrfg nhu hôi. Càc
quan-lcm cüng te tuai dông dû. A y là dàu to elio Linh Qui-
quyën >iët rang ca Dông-Dirong cüng dëu chju tan và tiët
1

t h iro n g ca

Tir dày Bông-Dirong dâ mat roi quan Tong-Bôc Bo-Hiru

Bai-nhon là mot dirng trung-thàn, dàng ton trong.

Bài-yiin nil y nguyen bang eli fr I.angsa,

ma Nhut-bao djeh ra bang chü (|ii6c-àm.
Bày chép y theo-.
 Bài thi tri-si eüa ông Bò-Hìru dai-nhcrn

Coi lèi nhaii vói ban dòng-song ;

Cài no’ nam-nhi, tra da xong.
Ron mirai nani le, quyèn clan xa ;
Sàu tinh anh em, biet due trong.
Hay da mac ngiròi trén lo mièng ;
Phai chang có ké biet elio lòng.
Niró’c non hai ngà, dàu lui tói ;
Thong tha, vili chai, birác ngoai vòng.

Càp dòi-van cûa Dire Thành-Thài (Vua Annam) diéu

linh quan Tòng-Bóc Bai-nhon.
a Thanh phong tir tich, truyën Ta-Biçn,
>

Ç2) Huynh phát vu kiêm, hfru kÿ nlioir.

(1) Tiéng tôt trong sacb, nhir gió trong ; dà bay làu tu ngoai quân
truyën tung thau den trong Trièu.
(2) Nhung nguùi lùn tuoi, mài toc dà tráng vàng, mà dang nhu
òng vàv, thì lue bay giò’ có may nguùi.
 — 58 —

Phunq hoa bài thi tri-sî

eûa ông Bb-Hiru dai-nhcrn

(iió thu day tuoi, ngiiyèt day song;

Cài phân tan-bòng, tinh da xong.
Bç> hi'O’îig miiih mang, sông bien rông;
Thanh bèni ròng rat, tuyët trang trong.
Bon chàu phong càuli, tìrng dòi mat;
Kliàp xir giao dii, men tam long.
Tu fin kièt Ilici thò’i, thò'i the da ;
Than danh ven ve, lúe ra vòng.
jm
 60
—
Theo lòi òng nói dày, thì bien, ehi òng nói « Nhà-niróc
:

nubiquan vó; dang tiling khi co giac. Nay nhà-niróc có giac,

.mình a nlià lui me sao?» (Lói này tói nghe òng nói, khi
con ò' lillà tai Gholon). Lai khi òng da té may bay he hàm,
ban-hu’ii òng, khuyèn òng xin ngliT, cfing dang sii- vinh dieu
dii vói. Ong tra lò'i dong nói dot và that 111 à nliir con nit
nhó vày: « khòng... khòng... tòi khòng dang vày,.. lòi kliòng
có phép vày... T'òi là ngirò’i Langsa và là ngirói Annam....
tòi pliai hai làn hon òng nitri pliai... » (Lòi tra lòi trèn dày,
là tuia òng quan-vò, tèn Marcel Nadaud doc nhac lai, có de
trong nhirt bào ben Tày tt La Liberté» du 8 Octobre 1916.
Ong Yj, khi (V nhà tai Cholòn, tnròc il ngày xin di T ày
dành giac, có nói: «Mình xin vò quanbinh, thì pliai di dànli
giac. Nhir so dànli giac, thì dùng xin vò/ Pinòli chi là quan
1

may bay, tòn bao ciia nhà ìnròe nliiéu ; vi nhà niróc hàu
bòng lòc lam ». Bà-Tòng-Bqc nói: «Alili em ban mày. nói
mày dai quà: Bay làu di dànli Maroc circ khò, nay dang
ngliT, mà còli ham di dànli giac néra. » Ong Vi tra lòi: «May
aulì dai, chò’ tòi dai. Làm vày cfing có tieng elio ngirói
Annam ta mìa». Òng Vi khòng chiù cimi ver. Có may eliti
nhà-giàu niuòn gà con gài elio òng. Òng Idem the tir khòng
chiù. Có ngirói bòi có’. Òng nói: « Cliìrng nào hef di mày
bay, thì se cimi vtr. Mình con di mày bay, ver tbay lo scr,
tòi ngliiep». Chi dà nhirt dinli vày mà tliòi. Khòng pliai
tliày con gài dep và nhà-giàu mà barn, cùng là tliày giac
dii', mà có y lành. Tànli quyet dànli nhirt dinli dó, coi có
giòng tàrrh ÿ òng Tòng-Dòc nliiéu ; den dong nói, cfing litri
giòng nfra. Lai elio ngay that, trong lòng, có sao, thì he
ngoài cfing vày. Khòng pliai có ÿ, hê viêc xàu thì giàu, mà
vièc tòt thì klioe. Càdì nói ngay that, throng nhir tànli con
nit mà anh liùng.
Có càu: Anh-hùng bàn diem bat khi nlion. (1 Nlnr òng à’Ç
>

ehò cang dóni quyet-doàn, thì dà tliày rò noi chò làm. Còli
nhir òng Tòng-Bòc, tuy là vièc làm, cùng chò gap khòng
phài nhir vày; mà lay chò lành ÿ ni à tuy, thì khòng kliàc ;
và den chò thành that ngay thang, thì òng Vi càng giòng

(1) Anh hùng bàn tîiêm, bât khi nhcrn. Ngirói anh hùng, mot chût
gì, cüng chang dòi veri ai.
 61
— —
nhiëu-lain. Qua nhièn : Ong có dire tánli thë nao, con mói
hay có anh hímg nhir vày. Cocán: Tel père tel fils (1) và
Au fruit on connaît l’arbre. <2) Và có câu : Nguyen khiët, tât
Uni thanh. t3 ) Le tir nhien, con thi giong cha, châng nhiëu
cüng il. Ghô’ nhir cày dang, mà sanh trai ngot, có may
khi.
Ông Vi, dén b ira ông ra hâm tràn, òng có nói và dan mot
ông quan binli kia rang : Paru g sang-mai, thi toi ra hâm
dòn Dire tqc. Tòi có diet, thi làm on, lien dio anh tôi hay.
Anh tôi là Bô-Hfru-Chân, d iron g 6' tai Rouen. (Khi ây ông
Chân, làm Chef d’Etat major Rouen). Théo loi nhir vày: thi
dû tliay òng, dà quyët chi noi dirò’ng quan vô, thi dirông
sanh tir, coi nhir d irong di ve. Có rûi thác, cüng yèn làm
mà không hôi.
Ông A dèi noi lúe chinh chien, khi cire hët the cire. Mà ve
sir an clio’i, thi s irón g cüng hët hire s iron g. Tuy là song dang
ngoài 30 tuoi, mà công danli su* nghiêp rat nhiëu. Bang kê
hon là n girAi song làu. Cho nèn xira nay ngirôi chët nho mà
dû viêc trèn dôi, thi cho nhir ngirôi chët già vày.
Trôm ngliT dào de viêc dòi. Già nhir òng Vi mà dang song
làu, thi tirông có khi không hon sir chët sôm, mà dang hfru
danh và toàn danh nhir thë. Là vi ông sanh nhà pini qui,
tành dà quen xài. Lai thiròng anh hùng chi khi, thi hay
phán thò (4) tien tài. Rung ló'ii thi xài cüng lón, tav xài tien
thi quen, nghë làm tien thi la. Bông lòc có chùng, mà sir
dùng xài, thi không giài hang. Lûn-quân bân biêu noi
chon tràn-ai nà)r càng nhiëu ngày thi càng e làm làp bui
,
bâm càng nhiëu. Thiròng vàt dò de chung ra, côn pliai vày
bui, huon chi ngirôi dirò! chon pliong tràn. Càng danh già,
càng pliai quën rù bui lam. Bào de mot ngày kia, cüng pliai
thành dàt, thi cüng nlnr dàt eue kia vày. Ngliï lai con ngirôi
o’ dôi, cüng có nhiëu càdì thë. I o Nhir thày-tu kia, chang
khoài thich sir vo cou, tlii khôi sir thè thing tir plnrqc. 2°

(1) Tel père tel fils: Cha sao, con vày.

y (2) Au fruit on connaît l’arbre : Coi trài, thi biet cày.
(3) Nguyen khiet, tat hru thanh: Nguon trèn sach thi chay ra nivóc
mó*i trong,
(4) Phán-tho : Là coi nhir ro-ra, nhu- dàt.
 (1) Só’ ngò: Clio mình gap vày.
(2) Vô khâ, vô bat khâ : Không khá không chang khá. Nghïa là :

gyp thé gì, nên the náy.

(3) Thiên-công: Là ông Trài.
 Có bài ea-trù phú tâc khen òng Vi

Bò-hiru-Yj dóm cang de nhù't (1) ;

Chon sa-tràng, troi ture hùng anh.
May làu, cùng Ma-roc chinh hoành (2 >
;
Trong bien-càc, gura trùi sanh may tran.
Lòng dích khài, ran ran nhir Ina van ;
Nghe Dire binh, lìrng lay chon biên-thùy.
Linli quan trên, dan chang, cüng di ;
Ila thâo tac, mài vira lòng tràn-sì (3)
.

Yày có can rang :

Tbánh-nho’n, khôi him hung trung kill ;
Quàn-tir thimng hoài, than hâu danli 5>. <

Quyët gap hòi, ra sire binh-sanh ;

Clio rô mat, anh hùng dâu cüng có.
Nam-nhi, há chiù nani co.
Cholon, Tru’crng-hoàng-Phàt chiè'c efe.

(1) ©mn-cang: Là mât gan, là ngu’òi câ gan, không so diet. 1

(2) Chinh hoành : Bành giac vói nhau du* lain.

(3) Tràn-sï : Là ngiròi manh me.
(4) Thành-nhon khói him hung trung khi: N g ir (Vi thánli-nhon chang
pliai có sir khi dan bà}r chô chang pliai.
(5) Quân-tir tlnràng hoài, than liâu danli : Ngiròi quân-lir hay lo sir
danh tiéng vë sau, toi de danh trên dôi.
 — 65 —
Nghï lay làm la thay ! khàc thnóng thay ! Vë su* figón
hành cûa ông Bô-hiru-Vi nhir sau này : thircmg xira nay,
trong dám trung-thàn, nghïa-sî, chang kê chët, song, cho
trôn chô phân-sn, ài qur'c cùng là trung quân. Nhirng mà
cüng có tai noi chô vua, toi, tinh nghïa tri ngô thé nào ?
Cüng có khi trirôc làm tôi vua này, mà không lieu minh
trá nghïa ; cüng có khi sau, làm tôi vói vua no, mà tri
mang trâ thù. Ây có phiii là tai chô : quân thi than nhir
thû tue 2) chang ? Là nlnr ông Dn-Nhirang dôi Chiën-quâc,
<

gap lúe quân nu than îihuc, hët sire cire long ; dën dôi ngâm
thang làm dira càm, son mình làm dira phung, già hinh ra
khàc, cho ngirôi không biet minh ; cho daug kiëm thë, mà
giët lignai thù, là ngnói giët chûa minh, mà trâ thù cho
chüa. Có ngirôi hôi : vói vua trirôc, sao không khò thân
mà trâ thù nhn the vây ? mà sao vói vua này, cô tâm lieu
mình, tra thù nhir the ? Ông Dii-Nliuqng nói : Vi là vua
sau, lay hire quâc-sï, mà dai tôi, nên tôi pliai lay bne quae
si mà trâ lai. Nghïa là vi tình trong dâi khàc thnóng ; nên
lay nghïa nang mà trâ lai cho dàng. Trâi xem, xna nay,
nhirng mâybirc trung-thàn, nghïa-sï cüng nhieu, thnóng khi
gap lúe làm tnóng gin thành, thành bi mat, thi minh phâi
chët tlieo. Cùng là bi giat bat, dâu du do thë gì, thi cüng
thà chët, chang thà chiù dàu. Ay là sir da tôi thë, biët chô
trong nghïa ^mà kliinh sanh (4 >, thi cüng là rat tot rat
hay ? Chô nào có nhir ông Vi, long trung thành tir hna
1

trnóc, dnông trong elio gap cuôc dang trâ an, may sóng
cüng tot, rûi thàc ây là phàn da lina, không chi là hôi jtich.
Théo lôi ông nói ây, dnông nhn lôi dai-ngôn 5 nói < >

quâ; cô ÿ lây tiëng càu danh. Hoac là có ÿ cho nhà-nnôc

thây khen ; hoac là cô long cho ngnôi dôi nói giôi ? Mà rô
thât thi không phâi vây. Ong thât tình, nói dang làm dâng.
Cô câu : Beau dire beau faire. Theo thnóng cüng cô ngnôi
cô long trông mau, noi chô công danh ; mà ràng chô cang

(1) Ngôn hành : Lôi nói cùng viêc làm.

(2) Quân thi th’ân nhir thû túc : Vua coi tôi nhu* tay chcrn.
(3) Trong nghïa : Lay nghïa làm trong.
(4) Khinh sanh : Là'y làm nhç su- song, coi sy song chang ra gh
(5) ©ai ngôn : Nói gioì nói quá.
 — 67 —
thè yò song. » Lai nói : « Toi quyàt xin qua Tày, ra dánh
gi(c, dánh tói niróc Búc, lay xong ròi. Idem it con ngira
chori ; ngira bèn nó lón tot lam. » Ây là IM nói iróc, nói
choi nhir vây. Mà ai dè, sau qua Dire hi tima. Óng san
long ham dánh giac, gap dang giac Biic, là giac lón, thi
càng kho&i chi elio óng, noi chô an thiia sanh tu-.
Cher không pliai nghe giac dir mà sçr. Cûng diróng nhiv
ngirói còr-bac lón, gap sòng lón, mói dáng elio an thua,
mot là an to, hai là tima Jón, mói vira long xirng tay dai-
dorm. Nhirng mà ral tiet elio óng, chó chi chira hi chét,
trong khi dó, thì sau con nhiëu vice xuàt sác noi chón
chien-tràng ima. Thiét Ughi nliu óng Vi, clùìng tàn trung
1

vói Nhà-niróc Langsa, mà doi trung veri ai. Hay là chìrng

doi he ngoài, mièli elio có danh làm quan vói dòri, cùng là
có hiróng bòng nhiëu dang xài cho lón. Cùng nlnr ngirò'i
dòn bà kia, già the suy vi, lay cliòng ngirói ngoai-quàc ; mà
con nói : « Tói cliùng doi be ngoài, cho dang nhò cay ; he
trong thìkhòng sir tình-thàt nghTa thàm chi hét. » Vây tliòi
thì dirng ra lày cliòng, ò' nhà mà may mirón. Làm chi,
dà dànli lày cliòng chili pliàn làm ver ngirói, mà lai nói,
chìrng doi he ngoài ; cùng là nói : « Bóng-gia time, Tày-gia
tue » (1 >dó vây. Nlnr óng Ven-lio Ven-ho-len, ngirói dai tài
toàn dire nguyèn là ngirói Hà-Lang, mà tàn trung vói nhà-
niróc Langsa, mà có khi nlnr gài tir tiet mà hi gài qui huyèt
ciró’i cùng có.
Phàm sir Ughi luán, thi pliai cho còng bìnli, cho dao ly.
Bini cho ve tlièm bòi hót thì cùng chang idi chi elio nguói
tfr-già, và cùng chang ich chi cho ngirói luàn-gia.
Nghi Cho dào de, neu chang có óng Vi, thì niróc Langsa
chang dang thang tràn giac lón này sao ? Và chang
phai
mat mot óng Vi, thì Nam-kÿ ta den doi phai it dân°
Mà vây, cho dang biet Nam-kÿ ta, cùng có sao ?
ngirói hiet sii
trung nghïa vói dói và dang tieng nhó chung cho
The thì dói cùng có le nièin sir còng lao it nhiëu, xtr srV.
và thàv

(1) Dòng già Ihuc, Tày già tue : An nhà bèn này,
ngu vói nhà bèn
kia. Có con gài kia : có mot ngirói nghèo raà ljch-sir
; có niòt
ngu-ói xàu mà giàu. Cha me bòi,
muon lay bèn nào? Ngirói
con gài tra tói : Lay hèt 2 bèn, ó-àn bèn giàu, mà ngù vói ben
nghèo.
 — es
cilo trung nghîa tành dàn, mà có lòng ài trong tói niróc
dàn ngirói châng? Vày có càu. Bau ngâ di dào, bào chi
di ly ó). Lòri tue : Bánh sàp di, bành qui lai. Và có càp :
Thiroiig-lang chi thuy, thanli he, khâ di trai nga anh. Tlnrong-
lang chi thuy trircrc he, kha di trat nga tiic (2>. Ay dó : Hè
mróc trong thì ngnòi ta dùng mà rira day mao ; niróc due,
thì ngiròi ta dùng mà rúa clion vày. Tiróng ngiròi Nam-Jiy
ta, gap lúe phâi euoe, cüng san có lòng trung cang ; chp
nèn indi hay dam lai giang sang cho nhà Nguyèn khi ay.
Yì vày nên dang tiëng ban khen : « Nam-kÿ to xirng trung
nghîa. »
Bôc càc nhà bào rón bên Langsa, cûa càc nhon-tài dai-
gia xirng tung dire tành ông Tong-doc Bb-Hiru Bai-nhon ;
cüng là cang dóni, và tành tin h cûa ông Vi, cho ông Vi,
dën chô cang dúm, trung nghïa hët chô hët bnc ; không
côn tiëng chi thêm nü’a. Nhirng bào-gia ay, là thirông công
nhiên mà binh luàn viçc niróc viêc ngirdi. Không phâi là
ldi cua Nhà niróc ra ban khen, dang ghie lòng ngiròi, cho
dríng viêc làm elio Nhà niróc. Ây vày càc nhà bào lón
Langsa dó, nào có phâi là có lòng ür vi mi dna vói nhà
Bo-Hüu dó dâu ?
Lai thàm nghï : Không biët ngiròi Langsa, hay có lòng
tât do ngiròi không? Mà tháy nhirng lòi sau dây ; dëu công
nhiên dô lirçmg mà khen trong nhà Bo-Hüu. Nghî nhu vày,
thì dàng khen cho Bai-quâc dai-nhon dai-dô, công nhiên,
không có chut chi, là hep lòng tir vi, mà chi biët ton minh,
mà miêt thi ngirài di-quâc.

(1) Bàu nga tlï dào, bào chi dï ly : Cho lòi trai dào, thi tôi lai cho
trai lÿ. Nglna là có phâi qua, thi mdi le phâi lai.
(2) Thuerng lang chi thuy thanh hè, khà dï trat ngâ anh. Niró-c sông
thu'O'ng lang trong thi dùng mà rûa giài mao. Tluro-ng lang chi
thüy, trnq-c hè, kha dï trat ngâ tue. Nude sông tlnro-ng lang
duc, thi dùng rua cho-n.
 69

Bài cai-trù khen ông Bô-Hü*u-Yï

Bo-hiru-Vi, dom cang dè nhirt

Chon sa-tràng, troi hire hùng-anh.
May làu cùng, Ma-róc chinh-hoành ;
Buoi biên càt, trèn trò*i xanh may tran.
Lòng dich-khái, ran ran nhir lúa vân ;
Nghe Búc-binh, lirng lay chon biên-thùy:
Linh quan trên, dàu chiing cìing di ;
Ra tháo tat, moi vira long trán-si.

Có câu rang :
Thánh-nhon, khôi him hung-trung khi
;
Quân-tu-, thircmg hoài than hàu danli.
Quyët gap thòi, ra sire bình-sanh
;
Cho rô mat, anh hùng dàu cîîng có.
Thiên nhiên cang dora quâ to ;

Tnrcrng-Huan-Ngoc chiec de,

 — 70 —
Do-IJuu Vi
Capitaine aviteiir de l’Armée Française
Chevalier de la Légion d’Honneur
Décoré de la Croix de guerre avec deux palmes
Mort glorieusement en France, a 32 ans
En combattant pour la France et pour l’Humanité.

“Le Journal” du 26 Septembre 1916

Les Frances lointaines

Une noble Famille Franco-Annamite

« Annamite. J'étais donc forcé

Je suis à la fois Français et
d’être plus courageux qu’un autre. »
— 71 —
 Sur le front français, le hardie pilote fut un vivant exem
ple de courage et d’abnégation.
Le troisième galon, la Légion d’Honneur et la Croix de
Guerre, avec quatre palmes prouvèrent la gratitude de celle
pour laquelle il s’était dévoué. Victime d’une pouvantable
accident, au cours duquel il eut la mâchoire fracassée, il
demanda de reprendre sa place au danger.
Infirme, dans l’impossibilité de piloter, il obtint d’être
attaché comme observateur au premier groupe de bom
bardement. En cette qualité, il participa à la plupart des
grands raids sur l’Allemagne, le plus souvent comme passa
ger de Mare Bonnier tué depuis en Russie.
Sur le terrain de Malzeville, on vit souvent sa fine
silhouette fondue dans l’ampleur de la combinaison four
rée, sa pauvre figure mutilée, où brillaient des yeux d’un
éclat singulier, perdue dans l’épaisseur du passe-montagne.
Le petit prince de légende, le prince lointain était un
camarade délicieux, un ami sûr. A tous, il offrait son cœur
généreux et compatissant, son bienfaisant appui permit à
nombre de jeunes pilotes de se révéler.
Ses blessures mal cicatrisées, le faisaient fréquemment
souffrir et comme on le pressait de prendre un repos chè
rement gagné, il répondait invariablement d’une voix zé-
zeyante, un peu enfantine : — Non... non... je ne puis pas...
je n’ai pas le droit... Je suis Français et Annamite... Je me
dois deux fois plus que vous...
Il le prouva. Il passa dans l’infanterie son arme d’ori
gine, quelques jours après ; il tombait dans la Somme, en
chargeant revolver au poing, à la tète de sa compagnie.
A la saison, les fleurs de nos prés, bleues, pâquerettes,
coquelicotes, recouvriront d’un linceul tricolore sa simple
tombe de soldat, et le soleil, jouant à travers les nuages
capricieux, y dessinera le Dragon d’Annam, afin que le petit
prince de légende, le prince lointain n’ait pas froid dans la
terre de chez vous.
« La Liberté » du 8 Octobre 19Î6.
Marcel NADAUD.
— 73 —

ông BRIEUX, Hàngdâm viên bác si.

 Neri chon chiën tràng Langsa, ông là quan phi-co cang
derm : làm girong ehi khi, cam tu* cho dám quan-quân.
Vây nên Nhà-nirôc thirô’ng ôrig ha khoanh vàng : Ngu-
dang biru-tinh và quân công khuê-bài, cô bon kim-chi ;
dang to long qui-quac biët công on ngiròi dà tân-tàm tri
mang cùng Nhà-nirôc. Rui mày-hay bi sa, ông hi bê hàm
dirô*i. Mà ông con xin ra tràn-thirçrng nna, là chôn rat
hiêm nguy.
Bj mang tàt, không the bay dang noa, ông moi xin dang
biêp vói dao phi-co-, mà kliàn tràn chi nëo cho tien dao
dai-phào binh. Lanh chirc roi, ông theo vói dao phi-ccr dô,
nbiëu pben bay rat hièm nguy xa vói, mà do thàm bèn
mrô-c B lie. Thirong nhir khàch dong-hành vói ông Marc
Bonnier, là ngiròi dà bj tir trân bên ntrcrc Nga (Russie).
Tai xir Malzenille, ngirôi ta thirong tbày ngirôi tiróng
mao mành mai, mang ào long xùng xinh ; và dièn bô
thirong tich thàm thirong, dàu dôi mào long sùm sup ; mà
hai mat van tinh than lào liên.
Ông Hoàng tir trong di-sir, ông Hoàng viên-phong này
là ngircri liêu-hüu qui trong và bàu ban thành tin. Cà trong
dôi ngii, ai ai cüng nhà long cjuâng dai nhern làm ; tir tro- cho
nbiëu quan phi-cer thanh niên nên danh nên tài.
Càc thircrng tich không dang toàn dii ; nhiëu khi làm
dau lai ; thì ngiròi ta cô thii(! ông, bièu mau xin nghï, cüng
là vinh dieu. Ông tra loi mot càch nhirt dinb, mà dong
nói dói và hoi that thà nhu* tre con nhir vày : không...
không... tôi không dang vây... toi không dang phép vày...
Tôi là ngircri Langsa và là ngirôi Annam., tôi pliai nçr nirô’C
bai làn lion càc ông...
Qua vây, ông trir vào binh-bô, là nguyên ngacb ciia ông.
ít ngày sau, ông tay càm siing liên-thinh (siïng sàu) di
triró’c quân-sï mà doc chien, liëa hi tir-trân neri xir Somme.
Tô’i iiiùa càc boa tranh nò' noi ngoài dong nôi xir ta,
màu xanh, tràng và do, gióng nhir bô tam-sàc trùm trên
mô don so’ ciia ngnôi chiën-sï kia. Và ành mat-tròi doi
tliau may tirng mây, dirô-ng nhir i ông Nam doanh lôa noi
trên; làm cho ông Hoàn-ti’r di-sir, ông Hoàn-viën-phirong
khôi bi lanh lêo noi dirói dat ta vây.
? Liberté » du 8 Octobre 1925.
Marcel NADAUD.
— 76 —
 78 —

Le 27 Septembre 1916.

Monsieur,
Vous ne pouvez croire la satisfaction que nous avons
ressentie, nous autres Légionnaires, qui avons eu l'honneur
de servir sous les ordres du regretté Capitaine Dô-Huu, en
lisant l’éloge si vibrant que vous lui consacrez dans le
Journal d’hier.
Humbles témoins de sa mort héroïque nous vous sommes
reconnaissants de bien avoir voulu sortir de l’obscurité le
nom de ce Grand-Chef.
Mes camarades, engagés volontaires et légionnaires, eûmes
comme Commandant de C ie le Capitaine Dô-Huu, au moment
de notre participation à l’offensivé de la Somme. Vous jugez.
Monsieur, si nous étions tiers de servir avec lui, connaissant
tous de renom sa bravoure et valeur militaire.
Hélas ! nous ne devions pas le garder longtemps, dans les
premiers jours de cette affaire. Après que la Légion s’était
déjà couverte de gloire à l’occasion de la prise du fameux
village de Belloy-en-Santerre, et alors, que quelques jours
après nous attaquions une forte position ennemie, entre B-
e-S. et E, nous eûmes le malheur de le perdre.
Ayant été non loin de lui au moment où il fut frappé, je
puis vous narrer combien furent sublimes ses derniers mo
ments.
Inutile de vous dire, Monsieur, que nous avions en lui
une confiance illimitée, et lorsqu’il nous eut dit que c’était
à notre unité ([lie revenait la tâche d’enlever l’objectif, c’est
de grand cœur que nous marchâmes à l’attaque.
Il ne m'est malheureusement pas permis de vous donner
en détails l’historique de cette affaire, mais je tiendrais à
vous faire savoir, combieh fut digne des plus grands éloges,
la conduite du Capitaine Dô-Huu, chargé d’attaquer avec sa
Compagnie (à cette époque la mienne) l’objectif désigné.
C’est en tète de huit hommes qu’il partit d’abord reconnaî
tre un petit bois se trouvant sur notre trajet et où l’on suppo
sait dissimuler quelques fractions allemandes. Apres s’élre
assuré par lui-même de l’absence de l’ennemi dans cet
 79 -
endroit ei s’étant acquitté de cette mission avec un sang-
froid admirable, il lit prendre à son unité les dispositions
de combat. (Vest encore en tête de nous qu’il partit à l’assaut,
nous donnant ainsi l’exemple d’une bravoure à toutes
épreuves. Au deuxième bond, en plein terrain découvert,
il se leva, puis après nous avoir salue militairement, nous
cria: « En avant ».
!

Jamais depuis deux ans que nous sommes en campagne,

et malgré les multiples émotions que nous avons vécues,
nous n’avions vu un geste si sublime à notre égard. Après
avoir de nouveau fait une centaine de mètres, sous l'inten
sité du feu des mitrailleuses, il nous donne l’ordre de nous
coucher. C’est là qu’il reçut sa première blessure, atteint
d'une balle au ventre-. Quoi que très grièvement blessé, il
tient encore-à lire un ordre que lui tendait un homme de
liaison, s'étant quelque peu redressé pour en prendre
connaissance, il fut frappé mortellement d’une balle à la
tête. Je ne sais pas, malheureusement m’exprimer assez
bien pour faire ressortir tous les sentiments que m’ont ins
piré les quelques jours passés au feu sous le commande
ment de ce Chef héroïque dont vous avez si bien retracé les
nobles traits.
Tous mes camarades de l’ancienne Compagnie Dô-Huu,
se joignent à moi pour vous exprimer notre reconnaissance
d'avoir montré au grand jour un héros qui, sans vous,
serait resté anonyme comme tant d’autres engagés voloïi
taires.
,
Veuillez croire. Monsieur, à l’expression de mes senti
ments respectueux.
Signé : ILLISIBLE.
Téléphoniste au 2 e Bataillon,
Légion étrangère S. P. 109.

La Vallonné 4 Octobre 1916.

Monsieur Brieux,
Vous m'excuserez de la liberté que je prends en vous
envoyant ces quelques mots mais c’est au sujet de votre
 — 80 —
article du Journal concernant le Capitaine annamite Dô-
Huu. Oui, Monsieur, j’ai eu l’honneur d’être dans la Compa
gnie que commandait ce brave Capitaine et j’ai été blessé
à ses côtés quand il a été mortellement blessé. Quand on
a chargé, il a été sublime de bravoure et de sang froid et
malgré une grêle de balles qui sifflaient autour de nous, il
n’a pas cessé jusqu'au maudit moment où il a été touché
de donner ses ordres en tête de ses hommes. Il n’y avait
pas longtemps qu’il nous commandait mais en ce peu de
temps, il avait sù nous conquérir par son aftabilité et on
aurait été jusqu’en Bocine avec un tel homme. Tous, nous
le regrettons mais soyez sûr, nous le vengerons.
Recevez, cher Monsieur, l’expression de mes sentiments
distingués.
Eugène MONNA RD.
Régiment de marche l? r Etranger,
2 e Compagnie Camp de Vallonné AIN.

Paris, le 18 Octobre 1916.

Mon Colonel,
Je viens vous remercier de tout cœur, de la lettre que
vous avez bien voulu m’écrire.
J'ai dit très simplement tout ce que je pensais de votre
Frère, et j’accomplissais ainsi un pieux devoir à la mémoire
de l’Ami et du Chef, dont le souvenir restera toujours pour
ceux qui l’ayant connu ont su l’apprécier et l’aimer. •

Dans mon article, j’avais omis de vous nommer, je répare

mon erreur à mon prochain article. Je serais heureux, lors
que que vous viendrez à Paris de' vouloir bien me pré
venir, afin que nous évoquions ensemble l’image de votre
cher disparu.
Je vous prie d’agréer, ni oit Colonel, l’expression de mes
sentiments respectueux et dévoués.
 -Sl-
Aux Ai mées, le 28 Septembre 1916.

Monsieur Brieux,
Nous avons eu hier la bonne aubaine de voir parvenir
« Le Journal » jusqu’à nos positions et la satisfaction d’y
lire l’hommage que vous rendez au Capitaine Do-Huu dans
votre article. « Une noble famille Franco-annamite. »
J’avais pu voir il y a quelque temps en traversant l’humble
cimetière de D la modeste tombe de ce héros ; la pen
sée m’est venue en parcourant vos lignes, d’aller y déposer
ce témoignage de gratitude rendu par vous au Capitaine
Do-Huu et à son admirable famille.
C’est chose faite maintenant, au pied de la Croix qui
porte ces simples mots : 10 juillet 1916 Do-Huu Capitaine
8 e C ie Légion Etrangère mort pour la France.— 188 — G.
N. est maintenant plantée une bouteille qui contient ce
chapitre de votre étude sur les « Frances Lointaines ». C’est
dans mon esprit un gage de reconnaissance et d’admiration
envers le vaillant annamite tombé pour la défense de
notre sol.
Veuillez agréer, Monsieur, mes respectueuses civilités.
Signé: A. LAURENT,
Brigadier
2i B ic
e de 120 Long, 107e Art' Lourde
S. P. 171.

Melun, le 27 Septembre 1916.

Monsieur,
Avec quelle émotion j’ai lu votre article du Journal du
26 Septembre «Une noble famille Franco-annamite» où,
parlant du Capitaine Do-huu-Vi, vous dites: l’un des pre
miers, le premier peut-être, il avait, au Maroc, survolé Fez
et servi à la Colonne Brulard. »
Permettez-moi de vous écrire quelques lignes à ce sujet.
Depuis six jours, le 20 Décembre 1912, une petite colonne,
partie de Magador, et comprenant les Zouaves du Com
mandant Decherf et quelques hommes d’un tabor, étaient
 82
—
assiégés dans la grosse ferme marocaine de Dar-el-Kadi.
Une Colonne sous mes ordres, avait été précipitamment
envoyée de Casablanca par bâteaux à Mogador pour aller
aux secours des nôtres. A peine deux bâteaux avaient-ils
été déchargés que la tempête faisait rage, et empêchait tous
les autres de pénétrer dans le port. Aucun messager ne
pouvait être expédié à nos camarades enfermés presque
sans vivres, et sans eau, pour annoncer notre arrivée ; au
cun ne pouvait nous parvenir, car les cavaliers d’Anflouss
et du Guellouli ne laissaient passer personne.
Do-huu-Vi était descendu avec moi, et son appareil avait
pu être mis à terre. Après quelques essais sur la plage il
me rendit compte qu’il pourrait tenter une reconnaissance
vers Dar-el-Kadi dont on connaissait à peu près la direction,
le long de la côte : ce qui, en raison du temps, pouvait être
très dangereux. Je lui donnai donc l’ordre de se préparer.
Et je rédigeai, pour nos camarades de Dar-el-Kadi, sur une
feuille de Bloc-lettres, un appel vibrant à la résistance, en
leur annonçant notre arrivée très prochaine. Je signai,
fermai le bloc où mon Chef d’Etat-major mit sa signature
et mon cachet — et Do-huu-Vi s’enleva dans les airs portant
nos vœux et nos espérances vers nos chers isolés si braves,
qui déjà avaient dû, pour se soutenir, boire leur urine
traitée au permanganate. Et la tempête continuait. Et deux
heures après son départ Do-Huu revint rapportant mon
petit message bleii qu’il n’avait pu faire tomber sur Dar-el-
Kadi, et quelques renseignements sur la route et les con
tingents d’Anflouss. Il me remit, après ravoir signé, le
premier message de guerre eiwogé et porté par un avion
militaire. Et je le conserve précieusement, tel qu’il me le
rendit, pour le verser au Musée de l’Armée ou de l’Aéro
nautique. Quelques jours après, le Général Brulard put
débarquer à Mogador; et, grâce aux forces que je lui avais
conservées au lieu de les lancer dans la fournaise comme
j’en avais été sollicité par lui-même, nous pûmes au prix de
quel combat I parvenir à délivrer nos chers camarades, le
25 Décembre 1912 ri Minuit jour de Noël.
Nous avions perdu nos cantines et nos vivres dans la
foret; et, tandis que les sauvages d'Anflouss se partagaient
 - 83

nos dépouilles, nous faisions le Réveillon à Dar-el-Kadi

avec encore un peu de biscuit et de la langue de chameau
que nous donnèrent nos camarades heureusement sauvés !
Quel réveillon 1... Les cadavres de Marocains et de chameaux
empestaient l’air! Nos braves zouaves, chasseurs et artilleurs
dressèrent leurs tentes au milieu d’eux, en pleine nuit, et
creusèrent aussitôt des tranchées. Et, le 27, nous regagnions
Mogador, fiers de nos prouesses, et survolés par Do-huu-Vi
qui vint nous porter les félicitations des Généraux Lyautey
et d’Esperey, dans un camp près de la Côte.
Agréez, Monsieur, mes respectueux sentiments pour votre
beau talent.
SignéColonel GODCHOT.
:

•
Commandant les Subdivisions de Melun
et de Coulommiers.
 w — —h'v: '.r- -. j
,...
^il...

>

- S4
—

Ngày 27 Septembre 1916.

Tri nil Ngài,

Qui-Dài dà án hành Ieri khen vang day cita òng Quan Ba
Bo-Hiiu vào 1er bào « Le Journal » ngày bòni qua ; mà Ngài
khòng dè bon cluing lòi là co’ binh ngoai-quàc (Légion
étrangère), dàu quàn Bai-Phàp, dirai linh cria òng Quan Ba
ày. Cluing tòi doc tói bào-chirong này, thì chang xièt sur
mirng.
Cluing tòi rat biet o’)! Ngài, ve sir tò bày ra vièc ày, elio
khói hi su- mai mòt àm tliàm cài danh già aia vi dai-tiró’iig
anh liùng tu- tràn nghia khi ; cluing tòi thay dèu chirng
kièii.
Bon cluing tòi, là linh ngoai-quac và là binh tình nguyèn.
Trong lúe hièp lire dành giac tai sông Somme, vàn biét
òng Quan Ba Bo-Huu quan suàt co' binh cluing tòi, thì
cluing tòi lay him dac ehi mà vui diet vói òng, vi chiing
tòi dà ro danh òng cang dóni và tiró’iig tài.
Hoi òi ! chiing tòi cani òng, dura dàng bao làu, mà
trong máy ngày dàu, co’ binh ngoai-quac, da dang noi danh
ve tràn dànli lay King Belloy en Lanterre. Càdì it ngày
sau, chiing tòi lai ham tràn dò cûa giac, ô- giira B-E-S và S.
Lúe ay mó'i hi rubi mà mat chiit tiróng ày.
Bang khi òng hi trong thiro'ng mà that, thì tòi có o' gàn
noi dò ; nèn tòi mó’i dang mà thuàt ro ve sir òng tir tràn
mòt càch cang dóm khòng biet là diròng nào.
Cluing tòi vè long tin tiróng òng dào dè, chang càn
mà doc vói Ngài chi. Xin nói vè dèu này: là khi òng dan
bào cluing tòi, nói : co’ binh chiing tòi phài dànli lay dio
chi Iriròc dò, thì cluing tòi hét lòng khan khài xòng tòi
mà dành.
Buoi, tibt elio chiing tòi khòng dàng phép nói thuàt càn
ke elio Ngài ro het vièc ày. Nhirng mà cluing tòi muón
cho Ngài dang biet chò chi khi vàn dòng aia òng Quan Ba
Bo-Huu, vè khi doc binh bon chien (Luc ày cüng có co 1

binh cua tòi), dành chò dà chi triró’c dò, thì dàng xirng
tqng là chìrng nào.
 85
-

Tnrúc het ông di veri tâm tên linh mà do thám noi trong
dám rung nhô kia, & nhàrn du'cmg neri chô chúng tói nghi
có binh Dire dinh trú dó.
Khi ông bon thân rô biet, vi ìà da thám dang, biët tháy
không có binh giac tàng an noi dó, thì òng mói truyën
linhv.cho câ eo' binh phâi sam sera mà dânh lay. Khi ày
ông di dàu hët mà dÓc binh hâm trân, Iàm cho chúng toi
càng due long theo giron chi khi dai dóni vô song dó. Rói
dó, qua khôi mot chang, tói chô dòng trâng, ông moi
ngirác dây và chào chúng toi thec phëp binh, roi câ tiëng
kêu : «Ap tói ».
Nghî dà hai nani triròhg, chúng tói tiieo viéc chinh chien,
không biët bao nhiêu làn kinh hâi câm dông ; mà chúng
toi chang hë thay dang each an ó tàn tìnti vói chúng tói
nhir the.
Lai biró'c tó'i uña, ireVe chúng trót tram thiró’c, noi giura
chon dan súng và trái-phá ban vai nhir mira. Ông truyën
linh bon-binh dëu nam xuong. Lúe áy, ông lien bi môt
viên dan dàu het, trüng ngav vô ngirc.
Tuy là bi trong thirong nhu* vây ; mà ông hay con dirng
mà doc ter giày cùa tên linh no trinh dira. Roi ông ngirô’C
dây mot chût mà xem mong trân thë, liën bi mot viën dan
vô dàu mà thác.
Nghï tiëc cho chúng tôi, không biët tôa étang lòi nói cho
hay, cho dang tô bien minh bach cho khéo, cho dang tôa
hët tinh cârih thàm câm cua chúng tei, trong may ngày
noi chon binh lúa dirói quÿën quan tiró'ng anh hùng, Ngài
dâ cô vê ra cài binh trang qui trong eîô.
Câ thây anh em ban eu cua tôi, thuôc co linh xira cira
Dô-Htru, dông hiêp vói toi mà tô long ta o’n Ngài cô công
liào truyën minh bacii ngiròi anh hùng dó noi bào chirong.
Nëu chang có vày, thi ông áy cüng vô danh nhir càc linh
dàu quân tinh nguyên kia vây.
Xin cpiói vong nhâm loi chúng tôi kinh trinh.
Kÿ tên : Coi không ra.
Linh hay dây thép nói tai vè thir 2
Linh di quoc.
 - 86

La Vallonné, ngày 4 Octobre 1916.

Brieux Dai-nhan,
Xin Ngài mieng chap tôi gai rîây vài tiéng cho Ngài rô ve
lài luàn cua Ngài trong nhirt bào « Le Journal » nói ve chuyén
òng Quan Ba Annam Bô-Hü’u. Phâi vây, tôi hîru hanh mà
tùng co’ lính cua vi quan-ba ay cai quân, và toi cîing bi
thirang gàn mot bên ông, hic ông bi trong tlnrang mà that.
Khi lion chien tin òng tinh tào và can dâm phi thiràng ; dâu
dan bay nhir mira, kêu vo vo xung quanh chira tói mà ông
cfmg err vây ; là cir dirng dàu quân linh mà dóc chién cho
tô-i khi bi Irùng nang moi thôi.
Ông cai quân chûng tôi chira dirqc bao làu, mà trong
bây nhiêu ngày ay, ông dà mua dirqc long chûng t:i, là vi
tành tinh ông hôa nhà và tir te làm. The dirqc n guai nhir
vây Un ngirô’i ta se theo qua tói Birc-quôc (la Bochie)
chang sai.
Hét thây chûng tôi dèu tlnrang tiët, mà ngài hây châc
rang, chûng tôi sê trâ thù cho ông.
Xin nhâm tinh kinh trong cua chûng tôi.
Nay kinh,
Eugène MONARD,
Bç binh ngoai-quoc thù nhùt 2 e Compagnie
Camp de Valloine.

Paris, ngày 18 Octobre 1916.

Quan nam Dai-nhan,

Tôi cam o*n ngài hét long ve phong tha ngài gai cho tôi.
Tòi nói dò don sa, nhîrng dëu tôi thàm nghï vë công
nglnêp em ngài, thé tin tôi làm viêc bon phân tôi cam tinh
mà ky niêm ngirô’i ban him và quan làm dàu, cua minh ;
néu ai mà rô biét ngirài dirqc thi qui trong và ài mô, mà
nhô tirông luôn luôn.
Mà trong bâo-chirong cua tôi, tôi quen bày danh tành
Ngài. Qua bài luán sau, tôi se nhô mà cái lai sir làm loi ây.
Tôi lay làm cô phirôc, khi ngài tôi Paris, thi xin cho tôi
hay trirô’c; dang bai ta së nhac nhô’ ehung cùng nhau cài
hinh ânh kê qua dôi yêu mén cua ngài.
Tôi, xin Ngài, Quan Nam, nhâm tinh tôi kinh.
Kÿ tèn : NADAUD.
Marcel NADAUD.
 Kinh cùng Brieux dai nhon,
Hòm qua chúng loi tình cò' may tháy nhu*t báo « Le
Journal » gai tiri tran dò, và xem diroe. lòi tang quan Ba
Bò-Hìru trong bài Ngài luán ve « mot qui toc Phàp-viêt »
thì tòi lay lain hoan In lam.
May ngày trircVc, lúe di ngang qua ngliia dja D, tòi dà
tháy cài mò tain tluròng cûa vi anh-hùng này, thì nhó’ tói
Ieri Ngài tang, thì tòi có ÿ di lai dò, mà tò tình dàp an cûa
Ngài kïnh tang Quan Ba Bò-Hiru và quói-tòc ngirò’i.
Bay giò chuyen da xong, dirai cium cay thánh-giá có dè
may chir don so này : ngày mòng 10 tliàng 7 nàm 1916,
1

Bò-HCru Quan Ba ca thir 8 linli ngoai quoc vi Phàp mà vong

mang, 188 G N lai dó chôn dirng mot cài ve chai trong ày
có de lòi luán cûa ông vë « Các Phàp o* vieil phirong». Ay
trong tri toi tirông là mot cài dau sât son de dio nhó’ on
mà trong danli ngirôi Viêt-Nam này, cang dam tri mang,
cung vi binh vire dût nirôc ta.
Xin Ngài nhàm loi toi kinh trinh.
Kÿ tên : A. LAURENT.
Dôi truâng sa phao thu thù 24-
vë ca Dai pháo nang S. P. 17Î.

X '

Melun, ngày 27 thàng 9 nàm 1916,

Kinh tlnra Ngài,

Tòi xem bài luán cûa qui Bài trong ninrt báo « Le Journal »
ngày 26 tliàng 9 tu* «Mot qui-tôc Phàp-viêt » nói ve quan
Ba Bô-hü'u-Yi, thì tòi dông long biet chìrng nào, Ngài nói
rang: «Ay cûng là mot vi thu xuát, có khi là vi ban dàu
meri pliai, tai xir Maroc, bay trên thànli Fez và thàni tbinh
chi vê cho dao binh Colonne) quan tirông Brûlard.
Xin Ngài cho toi pliép viet elio Ngài dôi hàng mà tô bày
chuyçn ay.
Bà sàu ngày roi, bfra 20 thàug 12 nain 1912, mot top binh
ô’ Mogador di ra, van là linh Zouaves cûa quan Tir Becherf
và it tên quân à Tabar (dòn; kia, bi trùng vây Irong mût
 — 88

so* canh nông lem cûa nguòi Maroc tai Dar-el-kadi. Mç>t co
lính dirói quyën tôi ó' Casablanca voi sai xuëng, tliuyèn
sang Mogador dang mà di liep cùu binh ta bi vày,
Hai chiëc tàu vùa do binh lên ròi, kë bâo noi lên, lain
elio may chiëc Ida vò cüa chang dupe. Tin bao gdi cüng
khòng dupe elio binh ta bi vày gàn het lirong phan và
Ihieu nuòc uong, dang elio ho biët binh ta di tòi ; lai cüng
van tin trong chon trùng vày khòng ra tó’i la dime; vi
linh mà ky d'A niions và Guellouli chàn duòng khòng de ai
qua dupe.
Bô-hüu-Vi dà leu bò vói tòi, và mày-bay dà dem lèn
dupe trên dal ròi. Khi bay tliir tren liai càc lài ròi, thì nguòi
\ elio tôi biët rang, ve su do thàni tini* coi Dar-eì-Kadi, cò
khi dupe, là vi biët mining tirpng ò’ pilla nào, doc theo bài
bien ; nhung mà bòi tròi dòng, thì su bay pliai hiem ngiiy
lain. Tòi mài truyen linh lo sani sua elio san, ròi tòi tà
mot phong tho gòi elio binh ta tai Dar-el-Kadi, bang mot
to’ giàv trong tap xé ra (bloc-notes), dang mà khuyèn quali
binh dò, ra sue cu dieh, và elio hay rang binh ta cüng gàn
tói. Tòi ky tèn, dàn lai ròi, quali tiróng làm dàu càc Ulani
tà (Chef d’Etat-major) kv tèli nguòi và dòng an tòi vò, ròi
dò Bô-hüu-Vi bay bong lèn trèn khòng, dem lòi ÿ ìiguyèn
và trong cây ta cho nghïa quàn xa càdì quanti liièu, tiing
phài uong tó’i nuòc dài mình bò permanganate eho bán vi
mà chiù dung.
Khi ày bâo to cú thôi luôn di càdì hai giò, Bô-hüu-Vi tro
ve dem tho- cûa tôi viët giày xanh dò giao lai, vi bò ròt
xuòng Bar-el-Kadi khòng dupe, duy dang cho tòi biët dàng
sa thè nào và binh giac tai Anflous là bao nhiéu. Òng
ky tèn ròi giao lai cho tòi eòi ther ay, là ¡in cua vice binh
gai di fan dàu het. và cho mày-bay ben vò dem di ; thì tòi
cat de tho’ ay k\r lain, vi sao tòi de ky vày : Là cò y dang
inà bò vò nhà binh-vièn hay là vò so- phi-co-vièn mà làm
dò ky-nièm.
Càch it ngày quan Be-doc Brùlard mòi dò binh lèn bò'
dupe tái Mogador và oliò sue (binh) cùà tòi de san cho
nguòi, nèn mòi giâi vày dupe, cani khò biët may cho quàn
linh ta ngày 25 thàng chap nam 1912, hòi nüa déni, là
n^ày lê Sanh-nhut. Pliai chi tôi virng linh Ngài mà hat
 — 89 —
quân linh tôi vô lò lúa dirong dô, thi làm sao mà tro 1

ngirôi duoc.
Chúng tôi mat lirong thâo và dò giâi khàt trong rirng,
và trong khi quàn giâ-mang chia tay nhau dò doat ciia ta ;
thi chúng tôi an mimg canh khuya Chúa Giáng Sanh vói
mot chût bành mi rà vô’i lirôi lat-dà cua quân linh nhô 1

ta mô’ vây cho ta an chung.

An réveillon (mùng) gì? Là Tir-thi cua quân linh Maroc
và cua lat-dà hay hoi thuôi cùng trên không. Càc sat quân.
Zouaves, phào thu thây déu che trai ghia td-thi hoi nü*a dêm,
roi dào dàng xà mà nûp lien. Ròi qua ngày 27 chúng tôi
dac chî phân hoi Mogador, trên không thi cô ông Bô-hüu-
Vi bay dem tin cho chúng tôi biët, là lô’i ngo-i khen và chûc
mùng cua liai quan Be-doc Lyautey và d’Esperey dóng trai
gàn bài bien.

Hay các cor quân tai Mehih và/Joulommiers,