Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
NTAHOKAJA
IMIGENZO YIKIRUNDI
\
t
,.,
' '
,.:=
' \
:\
J.-8. NTAHOKAJA
IMIGENZO YIKIRUNDI
" La publication de cet ouvrage a bnfici. d'une
contribution de l'Agence de Coopration Culturelle
et Technique - 19 avenue de Messine - 75008 -
Paris dans le cadre de son programme " Promotion
des Cultures et des Langues Nationales "
CL L'l'CR FT! TECH!\JO 1
J.-8. NTAHOKAJA
IMIGENZO YIKIRUNDI
~ ' - / v - - / " , ,
Ntihazog1re uvyabura canke ngw-abil-lmdure atarekuriwe
, ,
na nyene vyo
UNIVERSITE DU BURUNDI
Bujumbura, 1978
UGUSHIKIRIZA
-=-=-==-- ==- :"-- =- ==--;:,.... ::>- =- =-
dusangfye vylnshi, iri j8mbo ngiy kubashikiriza
s i ir.ya ico nRrUshije abandi nf umwte n-buryo bw-
, .- , , 1 ... , . -
kukaba nkako blraronderwa. Maze imykq ita-
rf mik ngo ntibl du cike kuk abab1zi barf
- - , 1 -r - ,
ko ba ranyerera, mu nyuma twohava tu o1rondeza aho ba takirl..
I ct umye ndabihebera nokoz nf ishaka ryo kumenysha
kw-bu Burndi bwari n-Aho bwigjeje. Hari ivy abandi bAtu-
rusha, hari ivy t wabaru sha . Ntitwarondeye gu shemeza Abarndi bo
- , t -t , , .. f
hambere ngo ba be ar1 bo turab1ra ko, ba be arl bo mur1
_, , , 1 #- ..... ,_ , .-
7yos e ; boba abaga r uka nabo nyene basanze
ba katiynguruza , ngi ra bonezrwa babonye twrnguruje isemo aho
ba r igejej e . Noneh nttwAgumye ah badusize, bitayekontftwa-
, , "' , t"" , t
nabo , amar Rso a dutemba mwo ayabo , no ku
t ""'
nt1twahubanye.
!gihe dufat!ra ko mu gusasanu ra imi gn zo y-1nyamo y-lbarndi nf
1gihe Uburndi bwari bw1ganj e hataraduka abanymahanga batzaniye
. '"' , t "' '"' , '!r
Na vyo ntltuvyanse, 1co twahakanye n1 uko batuganze
iwacu, naho mu vy-fwabo twokwitorera ivyo dushimy, na nn ngo
, t , ,
burarahurwa. MugAbe murOmva sl. ugupfa kub1kurikiza ngo
' 1 "' 'Y t, "' , _,
turaruk1re kur ivyo bishqsha b-l.mpabe . Umurundi we nyawe
si GPtrano, si umwna atagira s na nyina yltorewe gahinga
n-abahfta, yorerrwa mu mahanga ry1w n1 uk ari
_, _, t "'- , t , ,
avukR. !ho rero ho twashatse uko uko hasa,
tUterondye n-kuhakuririza . Bi mw twari tbifise mwG
akarrmbo kuko twabicikirije twavymvise bgi rwa ahandi,
duhPva turabaza abobi t uru shR, aho tuti sh ki ye t ugatma .
Pbimfashije babishize ko umwt e nf canecane umush1ngantqhe
Kabwa wo ku Ku zenga wa Gitongo, nf Dami yano
w- 1 uwa gat a tu nf Aloi zi KahungU -1
Abc bose turabakngurukiye, nabo nyne ngira bazoshim8
: -i babony kw-1vyo bagiye baratragurP v;t8?;iye mu bury. Ab
- ;bajije na bo nf bnshi ngha ngw-ahez, na b nyne
urabashimiye. Ibirf nur1 iki gitabo nf ivyRbo.
li
Ntitwashoboye gukw1rRgirR mu mih1ngo yose ivyinshi
vyvUye i Muramvya, Kirimiro, Ngozi na Brri. I migenzo imw mu yo
twsigje nt!kwiy hose, mugbo ntwohakana ko Ari iy-lkirndi.
Umuganuro wo twawiganiwe n-warf mu mab8nga y-ukuwUtegza mu
, l "' i
myka yahera, uyo n1 urnush1ngantahe Yozef u Rugomana, y tavye
Imna mu w-lgihmbi kimw amajana icenda na mirongo it8nd-
tu na kabiri. Yari mu btanguje
Igikorwa c1w c-gutohoza umuganuro yagisigaranye
umukuru w-iyo nma, ar! we nyen kubagemaniriza ibiri mur1 iki
gitabo.
I NS1GURO Y-UTWATUZO
Ikirndi ntikirndikwa nk-Qko kivugw8. Indome tw1giye ko
guso::1a ntizari zgenewe kwandika ururlmi rwcu, hari ho
Mu gu soma ikirndi hari akantu twiyongerera ko t iyo arl amAjambo yo-
, -, . ' , v-. -
roshe dusanzwe tOz1. Ako tw1yongerera ko uwokand1ka vyokwroha
gusmba ntitbe tukididinganya nk-Utzi gusoma cnk atmva ico
avuga. Utwo twtuzo rro ni two tugir inyandi ko itomye, igushikl-
ri zR ij8mbo nkQko ri vugw, ar! som.9 , -=tri
- , ,
gera. Utwo twtuzo ntimubone gurtyo s1
imenyra, ni dutanu tutarng, rabire aha
abamwmviriza bagaca
tw1nshi, ntitugoy
,
b.Gte-
1. Umutama, umurongo, ishri ; ako ijwl rir8nd1ra
mugabe
2. Umusore, ishan, urnu"tw ako gRkR5o k-=tj:=J kw-Ijwl ryirRs!'! hj'Jr
ritarand1r8..
3. Umwna, i Rko gakofero kerekanR ijwi ryih1nga
r1manuka.
"' .., "' k t , k t ..... 1
4. Umwami, itabi, ivyamwa a o ga emere cateretse w-1JW1 ry1h nze
t -
r1duga.
III
5. BBse, twise, ; utwo tuburQngu tubiri twrekana ijw! ridg
, , ,
rika.ana mu Tudushira no kuri n ngo tuyitandukanye na ny:
.. eftye uaublndi, amenye iclgwa ; urusto rukany, amAzi akany.
Amajw! ar! ku rugero rusanzw, Rtarand1ra, atadga, atama-
ntA kAtuzo akenye : umugabo, ikirago, urugabano, inzu, inzira.
UtwAtu zo dukenewe canecane mu mivug!re y-amav6ga no mw-Ifatanya
, -
r,y- amaj ambo.
ttbona utwo tumenytso tmugora yoduca mnsi agasoma indome
7amnyereye, tuzotanguranwa ndamutnge ku c1yumviro.
Y-IKIRnNDI
Cl I INS6BANURO
Igic ca 1. Ico ari co
y-fkirndi tugira tuvug n1 iny1fato bo
imuhfr8 mu rugo, mu mu mury8ngo, mu maknU
- , . - , .... , k k k - ,
Ivyo rero b1gaterwA n-agat1ma kat1bone eza ar1 o Rgaseru a mu mvu-
go no m ngiro. Ivyo vyose yamara umntu abih8bwa n-1sf aba ko
cnk imugororokeye ikamutra ubwira, ubunebwe, igaknda
ibitungwa n-fmirfma, ikamuha ihumbi ry-nkwbaka n-1ry-uguh1ngra
= o ibikorsho
, - , , v , - , ,
rero tu vu ge Uburundi aho bw1shashe n-1 1 u a mwo.
Igic ca 2. Uburndi aho bur{.
y # ,
mu iyi s1 ycu mu kug1ra bashobore kutugene-
ahantu hose iyo haherreye barashushanije imigende ihag-
is{ n-{y!ndi ishinz ish1ngiikana isf. na rro
:b;.Irndi bwishBshe hagti y-lyi migemde ihagtiye isf 2 30' 30''
zibiri n-fbic mirongo itatu n-uduc mirongo itatu) na
c 28'3o''(ingero zin n-fbic mironeo ibiri n-munani n-duc
i a111Bj epfo, no y-f::niglmde ishinz ish1ng-
isf 29 (ingero mirongo ibiri n-fcendA) na 30 55'3o''(ingero
n-fbic mirongo itanu na bftanu n-duc mirongo
yo mu buseruko.
n-fgihgu Tanzanie n-fca Za!re, kimw mu buse-
i klndi mu Bukoma umutw ku Rwanda bug8shora
Ki yaga Tanganika. Amaja mu burngero bugarukira kw-ishmi ryA
r yo hlrya no k Tanganika nR ZA!re .
uva mu buseruko buhwanirP. n-Orwanda k nznzi Ruhw,
.. gre , ibiyaga Cohha, Rwru n-nr!lzi Kagrq.
- 2 -
Mu buseruko bugabanywa na Tanzania n-!nznzi Rusnyi, Cfzanye
, , , " , I, " - ... "
n-umukubo wa RUvubu aho rw heta ruhwanye na M1gogo rug::tkl.ka ruJa
i bubamfu, bukAgarukira kndi ku nzn zi Mi gogo, Ga sumo, Mwr zi,
Rmpungwe na Muragarazi. Ubwguke bw-"6burndi nf km
2
27.834.
Igic ca 3. Akgyaga k-{ BurUndi.
Uburndi bur! mu gic co hagati y-1sf ah iznba rishinga
umuganda Biva kw-isf ikirUrutse, imbho n-ubushuhe
bigats1ndana.
Is! y-"6burndi iri mwo ibic bitatu : hari ibiyay::t, hakaba amataba,
hakaba n-!miszi mirmire.
Hari ikiyaya mu kigndna Ruslzi na Tanganika . Hari
iklndi ca Kmso mu bumanuko bushir ubuseruko. Mur1 ivyo biyaya
harakRze ubushuhe n-!ntuguta.
UvQye mu biyaya ja mu gihgu hagti ukka imirwa ushfkira mu
matba yitngye imbho n-bushuhe ku rugero rwiz.
Imiszi na yo nyne iragwiriye mu Burundi. Aho hari imbho
ikaz ijigOra mu gi tndo.
Hari urunani rw-fmiszi ruhr i ba Bu.rUri rukajana ikibi r a ca
Bkye na na Mbayi, rugafata mu Rwanda. Ni rw rugabanya
atmbra mu r! Nili n-yisuka mu r! Za!re. Amasonga n1 aya :
KaVmu (2.634 Hha (2.670 m), (2.665 rn), Twfnyoni (2.6511!1).
Ubutw bwa Nili-Za!re bugndana iyo rnisozi, amzi y mu buseruko
I
# , _, " " '
y suka murl. Ruvubu rusesera .nu Kager a na rwo rukAJ a mu K1yaga
Victoria hasokoroka N!li rwiska mu r! Mditerrane. Amzi y mu
atmbera mur! Tnganika, agRshngurukira mur! Za! re,
agasserR mur! AtlFint!ko.
Igic ca 4. Inznzi n-!biyga
Uburndi burakenutse Haragwiriye inznzi n-fbiyaga.
Inznzi zisukR mu RuVbu nf Ruvyirnza ruhi tnana na t:shwabre, ni
Y.ubar azi ruhwan n-kaniga, ni Nkokom::> , ni Nyamu swaga r zanna
na Nykijima, ni K:::tyongozi, Slrmzu na Nykijnda.
I ziknkira Tanganika nf Ruhw, Nyakagnda, Nyam::lg::tna, ;.:uhir, Kab-
rantwa, Kagunnzi, Kajege nA MpandR, zisuka mur! Ruszi, ni Ntahangw,
1.1'' N - D" '
!liU gere, yRruhongoka, zi am a, bwe ruh1. t::tnana na J!j 1
na Siguvyye, ni Buzimba, NyngwP.., Rw'Aba na
,
va,
- 3 -
, , ,
Izo mu Buseruko zishokera mw-i Tang:=mika zimanukAnye mu ragarazi n1.
Rru rwisukR mu Rmpngwe, ni NyamAbuye nB Ndanga, ni rubanz
gusukirBn::t n8. l:!usasa, ni Mutsindozi, Nyakabanda na RUkoziri.
Ibiyaga bikurubfkuru n1 ibi : i Mbo hari Tanganika dusangfye na Za!re
Tan zani a., i Bukakwa hari Rwih1nda , mu Bugabira hP. ri Cohha na
Gacamirinda, i Busoni hari n8. Knzigiri.
Igic ca 5 z-'6burUndi.
UburUndi buri mw zisngije akaranga ugas8nga nta yfsa
1 1
- Al k
n-1.ylndi ku j1sho no mu kugwa nza abantu CMnke mu umera
imbuto. Ni z z-1zi : Imbo, Imirwa, UmugAmba, Ubuttsi, Uburagane,
Ukumoso, Ubuyoeorr.a, Ubuynzi, Ikiri1r iro, Ubwru.
1 Imbo igndan?. ikiyaya ca Rslzi na Tanganika ikRgarurwP. n-fmiszi
y mu Mirwa. Imbo ikaza y-fngero 23 na 33. Imbo
haramerP. nza, k;ndi imirfma yho yra nfngoga. Haknda cane cane
imymbati Izindi ndya z-ababo kuva n8 kra n1 if:f.. Mur:!.
Tanganika hP.ri if:f. z-Obwko bwlnshi. Indagara z nt h?!mdi zib::izwa
atri i Bujmbura.
2. Imirwa n1 vya ruguru y-fmbo, havanze imisozi yitngye
n-fmi bnd. Eav8.nze agasusuruko n-akabho kz. Ubushuhe nt:f.burnga
27 b
1
h l t ..,. " .,__ 4 t
1
T -
1
1ngero ya , 12 e o nayo n 1.y1.gera 1 n-1.g1.ce. tta mbuto
Ibikk vyratujijwe n-ab'P..ntu bPbi tye mu mRsha;t: ba bameny
' I '
1
- '
vuba. mvura Y.ho nt1kunda gutara.
). Umugamba nf urunani rw-!miszi ihAgUrutse, itondkanye kuva i
Ruknwe i Bu ru ri igaca i ba Bkye na sigti n mu Rw"RndP.. Ni rw
b
, .
1
B " d.
1
b b" f -
1
T- .
ruga ura am z1 y-1. urun 1, ay-1. u 8.m u agesesera mur1 angan1ka
, t , I , Y ,
no mur1 Za!re, ay-1. buryo ak suka mu KagerA na ; ni ho
bahita mu Butw bwa Nili-Za1re. Ni mu Gik0ndamv1lra. Ni ho hasigsye
iki bi ra. Har::tkOnda ubwishaza n-fbigri. Mu mashambF.t hari cP ne c;ne
ingurube, impongo, n-:f.ngUge.
4. Ubuttsi bukurikira Umugamba mu mataba yishashe hagati ya i'l.unanira
na Vyanda no hagati ya Nkma ibutqnyR nA ibuga-
, ""' , , , , ,
banya n-uburAgane. Iyo i c ikonyozi mugabe nza
- ,
abantu n-1nka.
5. Uburagane bumenuka
bugashika ku mutw wa
- , ,
ishaka gusa n-ubumoso
- 4 -
- , , ._, llr -
mu ns1 yR Inanzerwe ibutandukanya n-ubututsi
Muragarazi ku rub{be rwa 1nzania. Iyo
- ,
bibangl.kanye.
6. Ukumso kugndana ikiyaya ca Muragarazi na Rmpngwe, inzOzi z
k nk1ko Harakra izOba. Iy imVra igy
haramera, yamara iknda gutara. Hari amashmba y-!misunu agwir!ye
mw imbgo, inzovu, impongo n-!ngurube. Nta mbto zihanka ar!ko iz
bahabanda ni cane cane ibiyb n-!tagi bidaknda hose.
1. Ubuyogoma bugndana amataba y-!miszi y-urutonde ibutandukanya
:& ' '' 'I ' ''B'
n-ukumoso bukRgarurwa na RUvubu ruca h rya y-urutonde rw-1misoz1 irl.e
na Mahngo. Mu bumanuko bugarukira k Nyakij a na Nyabaha zi bu tanya
n-ikirimiro.
Mu Buyogoma abantu Ivynyi n-!bindi bikk vy
mw-Ishamba ni vyinshi : impongo, ingergere, ingurube, inzbe n-!ngwe.
Intare ziri n-lgihe zaduka zfkwirikira amashamba ya Kayongozi
- 1 - , - , ,
1nk1ko ya Tanzanl.a. Mur1 ayo mashamba yo ku nk1ko haraboneka ibikko
bitari hagati mu gihgu : inzovu, imparege, musmbarmba. Indya zse
ariko hatitka nineoga iyo intabire.
tse ibitoke n-maska n-bro.
8. Ubuynzi. Ubuyenzi buri kubiri. Hari Ubuyenzi bwo ya RVbu
na Gihinga na ara mu vya Mwakiro, h2kaba n-Ubuyenzi bwa Ngozi -
Kayanza. Bwompi nyne buhagatiye Ikirimiro.
Ubuynzi bwa l:Iwak!ro bushaka gusa n-ubuyogoma. Ni ama.shamba
k
... , ',,,- , , , , y
n anya agw1.r1ye mwo 1nyemera n-l.mpongo n-l.mvubu zo ku Huvubu. Ubuyenzi
k nk1ko burundanye mw abantu benshi bamaz n-ma-
tongo. Ibikko vyarahBye biherana n-amashamba. Indya zirahaknda na vy
ibit5ke vy
9. Ikirimiro kiri hagati mu gihugu. Gihwanirwa mwo n-1nz0zi nkurnkuru
-r , , , .... t , ,
mu Ruvubu. Naho nyene harl. 1.s1 nzl.za imera imbuto nka zose.
- - - .. - , ,
Abarimiro blbanda cane cane ku b1Junbu
10. Ubwru bushingka ku Kiri::niro ku K2rsi bugasiea ibub8mfu
bugakomA. umutw ku BushObi n-igi sRkP.. H 8ragwi riye i biy8fR : Hwru, CohhP
Rw1h1nda na Gacamirind8 n-1mf0nzo zikentse intimbura n-bu-
kz.
;
0
- 5 - /
Inka zahaknd!3 zikamarwa n-fkibugu. Ku mutw w-Ubwru hitwa Ubugesera.
Aho kur1 ivyo biyga tuvuz h<.::tri utunyoni twiza twiza tw-bwko bwlnshi
dutey igomwe. Ic wogayfra Ubwru n1 uk hBkund gu trR amapfa bf v\lye
. , ,
:W mvurA yr:ltP-ze.
IKIGAB.NE CA II M.iOKO N-KIRYlNGO Y-BARttNDI.
Hari amajambo ashaka kuVga kirr.w, twokw1baza ah atan!ye.
Amaj8.m.bo : ubwko, akko, umuryango, ubucuti, ubumwe, inzu,
gusana, nkuku :
ubwko bwa s
ubwko bwa nyina
Akoma. akko kurf skuru
, -
Akamwe
- # 1 , b , .
3asana barutw8 n- co
, , 1 - 1
akubaza umuryango ntakubaza waraye ur1ye.
Igic ca 1. Ubwko
Mu Burundi hAri ubwko bute tu : Abatw, AbBhutu, n-battsi.
E:,;va na kra na rindi, kuvP.. ah Uburuni bwitiwe Uburundi ubwo bwko
"' . b' - . . . ' Nt- "'k b .... b t ' b"'. b' . b
awo u wlrP ngo A a wR aJe ava lnH a, a a-
t:.tu, abP.tutsi baje bava aha n-Rha umwka mnka. Ah bagez kwibuka,
bazi k Pyo mko yose yarf ho. Ic tuzf n! uk ata wakrotse
mw-Ijuru k8ndi a ta waraze nk-!swa va mu kuzfmu. ugfze
uk1tegereza, ugatreza ij1sho ukPrngna UburUndi wobna cnk
iy ayo mko yandurutse 8va, womenya c8nk ugakkeranya
:.ngne mur1 izi ntr z-f burA.sirRzba bwa AfrLca.
u =igani bavuga k abatwa ari bo bitneiye mu Burundi, umngo baje
ibikk, ubona k arf ebah!gi, mu Burndi naho
_akqba hari ar.-JP..shambF.l.
ubwira bw-ugutma n-kurima, barigije yo ikibira,
, - ,. , Y 1 1 , , -
bahatera uounoge, hag1ye kwObuka hatab1we amase y-1nka z-abatuts1.
AlJ"tiitsi bP.j e b!miri je ubusho bw-1nk:?., si umuheto wabahaye Uburndi,
b1 twaj e cane cane rf amarago y-kugnyura inka
- 6
Ayo mko yse yaje mu mehoro, agwtra mu umntu atngwa
n-Otwtw, ic akeny ekakiguza ic akenutse ; imyga ibonera h
kugwira n-ukugwiza abatwa barthariza umwga w-ukubOmba
inkno n-kubaza int! z-macmu, abahtu batsimbatara kw-Isuka,
abattsi bqtngwa n-tnka bakr mw bakeny twose.
Isf yar! ygutse ntib!rirwa barapfa amatongo n-bwatsi. Ah usanz
UwUndi ukttatamurira ahandi, mwarondka
mukihariza n-murambi mukagira igisata. Yamara nt ntr yar! ytharijwe
n-Obwko bumw, nta gihgu cltwa iklndi ngo citw Ubuhtu ;
yitw Ub!!_tsi nt!vyavye kuko Ar! icibare c-abattsi. Ayo
mko mu gihgu barac?.tgatira i gihugu,
barac?.tgura, UburUndi bukura grtyo.
Igic ca 2 Imiryango.
Abatwa nt!bafis imiryango biyitirira imiryango myiz myiza
y-abattsi, bi yi ta abanyakarma, baki yi ta baki yi ta abanya-
gisaka, ic vyavye k umngo ni uk bashorera iyo miryango, bakayisaba,
ikabshigikira, ikabagerra.
Abahtu n-abattsi bari imiryango kwlnshi. Nka bose bitirirwa umuryango
w-! buse. Abakrikira umuryango w-1 bnyina nt abo bita inkrankobwa
kuko art ab mu gahlnga cnk kuk nyina iy umuryA-
ngo was2garaye batakimenyana kuk bava ku bagore babiri, bartca-
, ... , - - , "' .... , - - ,
gura bamwe ngo n1 abo mu nzu kwa nka abandl ngo nl abo mu nzu kwa
basangiye izfna gusa , n-gushtngiranira bagasht-
ngirl=lnira bi zirB mu bahQj e urnuryango. Ahan di naho iyo bBmw
bamnje abBndi bababuza, cnk blyambitse mu bundi buryo, abas!-
gaye, mu kwtkra ko barab1tndatura k bakitirirwa inzu zibiri
umuryango umw, nk-babanda, Abnger ; hari Ababanda mfyfy
n-babanda macri, Abnger bongeye amata mu bongeye
ikfbi mu kindi.
Mu abas?.tngiye umuryango baba bakomoka ku umw.
Ar!ko aho imiryango isang!ye a.bahtu n-battsi k8ndi badasang{ye
1 T -r , - _, ' 1
amaraso. Har1 aho 1z1na ry-umuryango ryerekBna ammuko, 1yo ba je bava.
Nk-abitwa Abaj1ji, abitwa AbashObi, babwirizwa kuba baje bava mu
Bujtji mu BishObi mur! Tanzan!a. Umuryango w-abanyarwanda, uw-aba-
nyagiska yaje fva mu Rwanda n-gisaka cahaVye kfrumikwa ku Rwanda.
- 7 -
Abak!ga bava i Ruk!ga no mu i RwAnda, bo
mu Burndi barak1zi.
Pri imir,yango igwir!ye mu Burndi ukayisAnga no mu blndi bihugu.
btnngwe, Abanyakarama, Abga, Ababanda, bari mu Burndi n mu Rwanda.
bahinda, Abayanzi, Abasambo b-! Burndi bari na i
Ankle. Iy iz!na rimw ebiri ahy sa twogize duti ni
gusa ; noneh ahwanye ar! mnshi nt!vyova kw-!sangnya,
riri h, ihnrira r!rondewe Ir,yo shusho rirashbora
tukabna ry-abarndi n-b mu bihgu
*shaka kumenya Abarndi nt!yogarukiza ij1sho ku nk1ko
ivy basang!ye n! vylnshi.
Igic ca 3 Imiryango mu Burndi.
:-'titwotonda imiryango yose ngo
,
Iylzwi n1 iyi cane cane
Ubwa
1 0
Imiryango y-ibahtu
1 Abaj1ji
:t8. A'Ldrishi
2. AbashObi
.19. Abarnga
3. AbB.hnza
20. Abagumira
4. Abasnzu
21 Abahiza
5. AbaVmu
22. A bah oro
6.
23. Abahnga
7. Abahtizu
24. Abaregane
8. Ababya
25. Abargu
9. A ba bingo
26.
Abaranga
10 ..
,
Ababogo
27. Abak!ga
11 Abacri 28.
Abarza
1 2. Abagaranzura
29.
13. A baga sa
30. Abasnge
14. Ab agi ri
31 Abas!gi
1 5. Abaggo
32. Abashingo
16. Abagongo 33. Abakaravya
17. Abaguba
34. Abatanda
.... ... ... --:o.a- ........ .
- 8 -
36. AbOngura 45.
,
Abarama
37. Abadara 46. Ab a tonga
38.
,
Abadaha 47. Abatndo
39. Ababira 48. Ab any ange
40. Abagona 49. Abanyuka
41. Abagoro 50. Abayngro
42. Abagwlza 51
,
Abayogo
43. Abakebero 52. Abazibira
44. Abajwiri 53. Abaz!mbra.
- - , -
Ubwa 2
Abattsi bari kubiri, hari abattsi banyaruguru n-abattsi
bahfma. Kra braz!ririza cane, umunyaruguru nt!yosavye umugeni
mu bah!ma, n-1nk ybo hari imiryango itayitnga, barongera
... , , y_ , y ,
mu bikorwa buganwa, basa abanyaru-
guru bagakngra abah!ma nmba ar1 uko ,baj e m nyuma,
n-!bintu
Imiryango
, -
y-abatutsi banyaruguru
1 Abanykarma 16.
, -
Abarorere
2. 17. Abaroha
3
AbakOndo 18.
, y
Abagubere
4. Abashoka 19. Abahondogo
5. Abavubikira 20. Abashoma
r
o.
,
21. Abayogoma
1
Abanyarwanda 22. AbashngurP
8. Abanybugfi 23. Abngura
9. Abanyagiska 24. Ab ah a
10. Abga
25. Abah1mba
11
,
Abasasu
26. Abatsindagire
1 2. Abe.sapfu
27. Abatsinga
1 3. Ababanda
28. Abat'rwa
14. Abakono
29.
1 5. Abngera
30. Abanyaruk!ga
u-
- 9 -
1 Abahinda
g.
A ba
2. Abey.nzi 10. Abunguti
3. Abasmbo
11. Abahirwa
4. Abapfumpfu 1 2.
5. Abavjuru 1 3.
Abas!gi
6. Abaz!gaba. 14. Aba.ramuka
7. Aba.hka 1 5. Abiriintu
8. Abashingo
16. Abarmbe
Ubwa 3 Imi r:f.. an go
, ,
, , , , -
Ubuganwa s1 ubwko nk-aku tuvuga umutwa, umuhutu, umututsi.
, 1 ., , - , .-
Umuganwa n1 uganwa n-abantu n-amaJambo.
, .., 1- ,
:ikako umwami an ku ngoma yaha 1ngabo abttna
az! ko batamusharika,
b1w, kuk abizigiye
m
z-! Burundi. E1m,ye uwUndi mwmi abo bambere iy bad::tshob-
mu ngabo bagatahira. Baguma b1twa
, -, 1 , , , , "' ,
abaganwa ar1ko ko baba batagikora igikorwa baga-
n-!gihugu barahava bakitunga nk-abandi barndi basanzw.
, y - " , , , I ,
viDWttna w-umwami avuka ar1 umuganwa. w-umuganwa y twa umu-
, ., 1 , - , . , - 1 '!!_ , ,
ganwa na we. N- yo ataronae 1ntt1.ra ngo y1sh1k1re 1 bwBIIli se yara-
, "' ,
=uha ubutware akaguma y1twa umuganwa.
w-umuganwa yash1ngirwa umuntu w-!ngirakamaro ava mu
=Jryango mwiz w-abanyaruguru akitwa
n! n-umwami umuganwa, kibur abashingiye
l A k' y b"' h y "k
u::J.uganwa C<:tn e umwam1 amu aye umwam1 az1.
bafitaniye ubucti n-abagnwa kuk bashingiraniye
1 -
ar1ko bagumya umuryango W:ibo.
- , ,
Imiryango y-ab8ganwa n1 iyi
Abat are
! o;.::n buts a
Abavuna b kwa Ruvuna rwa Ntare
- 10 -
Abasumano bo kwa Busumano
Abar5ngo ar! bo bahinduye iz!na mu kudeha Y-blkije.
Abasine b kwa Musine.
Iyo miryingo yamye cane cane n-ibatare kuk ar!
bo bagwir!ye bapfa
Igic ca 4 Ihinduka ry-Qbwko n-!miryango
U
- .. , ,
1. kw-abaganwa.
Iyo himy umwami mushasha yash!ka agabira ab basang!ye
iz!na n-!b kwa !narme bmurwaniye, umuryango wahora ku butgets
ugakomborwa hagasigara fise ingabo zimurwanirira. Nk-ku hari
h1mye Ntre bogiye baracokera hagasigara komeye ku muheto.
Umwnya agif!se inka, amatongo, umugnwa yagUmya ako kaz!na.
Iy atangye gukena bavuga k yatah!riye.
Uk himy uwndi mwami nf ko imiryango y ku omi ba
iSbira inyuma, abahrka k ngoma bakabatra ku
muryango w-ubutre, w-ubwambutsa, mu
bakabitirira iz!na w h!no, bakitwa
b kwa RUkndo rwa Ntare, abavubikira b kwa .Ruvubikira,
bakitwa Abattsi m nda y-!ngoma. Ariko rer baguma bahar-
rwa mu mir an 0 myizmyiza y-abattsi ihana abageni n-ba nwa.
ho abaganwa big!ra ngo ni n1 ukujjra
, I , ,
abasuku, mu ngo y twe umuhutu, akorokera mu
w-abattsi.
2. Ukw1hutra
Umuhtu inka agabanye ingabo nt!yasbira
kwabira umuhudkazi, yabira umuttsikazi, bavyay bakaza
n-abattsi, umuhngu w1w naw arngoye umuttsikazi
avyar bacika abattsi b-1nymo bakagumya umuryango, ar! abashObi
bakaguma ar! abashObi, ar! abaj1ji bakitwa abaj1ji, bak!twa
abattsi b-ab!hutre.
- 11
- - , ,
J Ukw1yandura kw-abatwa.
Umutwa ar! we muynda amaze akimukira mu gihgu bata-
3zi yarsangira n-abndi, bagasabana abageni, agaharrwa mu battsi
_nk mu bahutu. Ni kw kwtyandra.
Igic ca 5
, ,
Ubucuti n-ubumwe.
Abar! n-1c bapfan, ni ukuVga abaf!se umukrmbere aklzwi
ahr!ra k bitwa amacti. kure, bataz! uw
r.yanduruka k bavuga k ar! Abatco bapfan bitwa barndi.
ukurikira iz!na ry-! bse. Ubucti bikurikira
s i
zijmpi , bifatira i bse n-1 bnyina, bikava n ku bmwe bznywe
u-
, . - , ,_ , b , b'!!
: sebukwe w-umuntu nka se, umuga o n-umuga wanyu
., , ' - v , , 'Y. , , v
nt1baba barundi. Umugore n-umugoranyu mukiri barundi.
' , , , ., ,
bukuru n1 na se na nyina, na sf!kuru na 1nakuru,
na na bsazab ctnk bash1kib, na baswabo na bany!nabo
o ! narGme na ba bne swabo, na basAzabo
na bavyara w, abahngwabo n-bakobwabo , ab1shwa
n- buzukuru n-buzukuruza. Ubwo ngo biknd.
qcucut i buva kugush1ngi r ani ra bushingiye ku mugabo n-umugre .
azani r a incuti umugabo , umugabo na w gU rtyo nyne. Ab!twa
bavyar umugabo w1w umugre abita sbukw na !nabukw na bo
'"".L " , _ , , , ...
ko umugor e w1we ab1ta
, - , , , ... , .t
we sebukwe na ne bo bakamw1ta umukwe . Abo n1 s e na
aswabo na ba !narme, ni nyina na bany!nbo na ba
:ss na banyina b-mugabo n-b-mugore bitana bamw na bacmb.
b-mugabo, na bavyaraw b-bagabogabo umugr e abita abaga-
.. , , , , ... , Y. ,
- cnke baramuwe, nabo bakamw1ta umugorabo cnke muramu
b-umugabo na bashikabo na bavyaraw b-bagoragore abita
_rmukazi b. Umugabo na w yita barmuw basza b-mugore, bene
o, na bavyaraw bse. Abna na b baravQkana,
11
ca abavyra.
- 12-
Igic ca 6 Imiryango imw1mw ic izira.
Hari ibintu imir.yango ntibiyrera ibigira
indahiro uwo mu muryango atarng k. Bifatiye k nk no ku
bageni. Nk-banyakarama ntfbatnga inka y-umufyiri, ngo iyo igiy mu
zindi irazfsema zigapf cnk zikanyagwa. AbaSpfu n-abashoma n! uko
,
nyene.
, - , ,
N-abarembe n1 hamwe ngo kuko
Abahinda nab bazira gutOnga
- ,
ngo ntibabandwa.
impf1z1 y-umufyiri yishe uw mu
ink y-!gihororo. UwUndi muziro w-abahind
" , " - , , , I
Abacaba nabo nt1batunga inka y-agah za.
IKIGABNE Cl III UBUZIMA KUVA M'N-IYARUKA GUSHIKA
MU
, , - ,
Igica ca I Umugore atwaye inda.
Ubwa 1 Ibimenytso.
Iyo umugre ari mu gasmo k-fnda art ukaza irekwe usanga actragura
, , , - - ,
urute urudahera, akama atOra ingiga nk-Urwaye indwra y-1t1ro, agahura
.. YJ
:1
,
..... -:j
indy n-!nzoga menshi, karazangana nk-y arwaye
inzka, akazOba kayaza akazOngurirwa aknda kwttra has!, akya kakama ec
ar! dwedwedwe, kenshi na knshi inyonko akayorwa iy ar!
n-!nda yoroshe, yaba ar! n-!nda igumy agaha.gwa gusa. Irekwe nt!ri-
kar!ra abagore bose ; hari sama inda akazorinda ytbaruka ak!merewe
,
Ubwa 2 Ugtwririza.
Abagre bibOngnze batwaririza kwinshi, mma hari abatwririza
indy nk-fnyamP., igitoke, intore, imyUmbati, inzga
, #y _, , _,- / ,
n-utundi. Aho rero arnse ico ashaka akumv8 karahura-
raye. Ngo umukngugu, ingugo, igi
umunyota, cnk kurygagura umugabo, Iy avyay umugore
atwririje kugira imic mib! aca ak!ra nyR mic mib!, yahora
a
u
u
- 13
ibiribwa n-!binyobwa ibi ntbR Ivyo bimeny-
, - ' . ' k" b ' k ' f . ' . d H .
sc vyo ko umu o wa avugwavugwa w- .q 1.se ln
-:bindi bimenytso bamuszumira k ; nkk bisngw8 ku muvyyi wse
e..r! n-fnd8. bPramusangam:t ibizlga k moko z-amabre, umukesha ushinz
- # , ...
y-umukondo.
Ubwa 3 Uowira umugre qrf n-1mbRnyi ayigir1ra.
, # ... . . k" i , b" -
go. Umugore ar1. n-1.nda ntoto k1.raz1.ra o ay uru anza rwa kure,
, "' , " _, , , -,
indtJ;ko ubushuhe bw-amaraso butewe n-1z0b8 n-uburuhe vyotuma y nda
na h yab3 i bigPtuma i shnga. Iy in dB. irr..az gukura
t=:.Jvyyi aranyw iml ti mu kfmwa ngo ni imikingo y-1vy-bakra, kugfra
0 irag:l.ra inda ntiblze biyihurOture. Inda imaze gukura. aja aranyw
=uti w mu kig kug:l.ra ngo ntze avkna ibikaragashi ku
tuoiri cnk umubiri uvngagurika nk-uwa nyamweru, az avkane
karmvyQ.
(
, # 1... , 1 ,
Jo umuvyyi akur1.we ar r1.nda kurya ibissa n-1.biryshe cane, kuko
amudoheye mw mu kumw1baruka rwoba urwa
, - , , .
Igice ca II Iy1.barukq
Ubwa 1 IvOka ry-Omwna
,
ura
- ,,
raye
.am. a
a-
Umugre ahye abbatwa arahza akngorera inabukw cnk uwndi
w-1nraribnye ngo ntagire aho atirimukira, akaraga ah
akic2ra, y nda igaccra. Bakamusasira igisegUre, ruragze
, , _,, , , ,
has1. no kur1. c gisegure agapfukama akavyra. Haba hari
gmije mu bitugu n-uWndi amuvyaza ynka k umwna aniglrwa mu
anigwa n-uruzogi mw-Izozi. Iy umuvyyi
, - . , - v
umwna baca bamukora .mu kanwa ngo ntamire ivRta.
agaturikisha akarira kuk aba avOkP.nye imbho n-inzara mu nda.
- 14 -
Mu gihe arash umwampi w wundf yamye amufashe mu
bitUgu amutubika umukanda m nda ngo ingeramyi ntlsubire
mu nda kuko yohav. imw1ca. Umuvyiyi am.ze gufma barFlvUZa impndu
kuko iyo adahit.nywe n-1nda ahit.nwa n-!ngeramyi; mu kirndi bavuga
ngo afmye baca bmutubi
Umukanda IDU nda akawugumana nk-fndwi yose kugfra ngo indA ntlze ibe
igi
Ubw. 2 Igabira
Umwna nyina amutye aho baheza kumukora mu kanwa bagaca bagabi
impndu zikawga.
Mu kugabira w amuvyaza afata uruzogi akarugera kw-lv!
ry-Omwna akarkamira, agatubika umuh!vu hamw iv! ryager. ni ukuVga
.... , .. , , / " # , ,
kw-1sunwe rwo agafata udutamu tw-1gikorogoto
' " , , , , ,.,. " , ,
dush1ka umunani, afata kamwe agera arekeza, asub1ra akandi agera dre-
keza, ash!tse ku ka mnani akakagegensha ruzogi rur! mns!
y-rutbitswe k umuhfvu. Ukwo kugira udukbekbe umunani kwari
ukugfra ngo azvyar ashikane umunani. Nya mukecuru ahejeje
kugera agaha nyina as!gaje nyina w-Omwna Rgasubira mwo
akaja aragere, uko agez ar!ko avuga ngo ndagututse inkuba ntikwice,
ndagututse inzka ntikwice, hanyuma impundu zikaVga.
Ubwa 3 Ukub1kira ingeramyi (ingirano)
Mu
,
uburo,
kub1kira ingeramyi imbto zose : amasaka, ibiharage,
ibigri, inzzi. Bagasuka mw 9k0zura igitreko
ngeramyi,
- ,. , - ,
hanyuma bakay1b1kira ku musaya w-1nzu n-ho
- ,
baryama.
a
ika
.ra,
tga
,
iO
,
,
vo
- 15 -
Ubwa 4 uruzogi.
Mu uruzogi baba bashaka ngo ruragare nfngoga,
, # # - ,
ashobore gusohoka. Barasya amavy1 y-1mbeba agafu kyo ko
cnk bagataka mu mav6ta bagasiga mu kizlmba c-ruzogi, cnk baka-
Vngrera m ntoke utilzi tw-karuvya ni ukuwga k-ruyzi
gasa n-muhondo, mw-imerero rya rw ruzogi.
ca III Ugusohoka
Ubwa 1 Ugukbra. Nyen kwakira nf we akubOra ikiriri
n-fnzu yose, akongera akavftmbura uburiri. Ahora akbrira
m mpuzu ylbarukiye mwo iyo yaz!shimye cnk ku muynga
w-iska. Ivyo rero bicika rwiw
Ubw8 2 Guc urweyo. Nyen kwakira aja imbere utwna
tw-!nglmbi bakajana guhmhiza iminwe utubabi tw-fmiryP.ngo myiz8
nk-!minyamabuye, imyayi, imishayishayi n-tundi, bakatzana mu kwha
, - , - #
no mu minwe. Abaza imbere abaterera uruvy1no ngo :
"Nsanganiye Isanganira"
Baja bo..ritabiriza ngo "E mma yansanganiye"
"Nsanganiye
Rsanganiye
Il
tt
"Nsanganiye Rugori rubon "
"Nsanganiye nzima "
"Nt a
,
yabuze
,
nakuru
Il
"Nt a
, ,
"
yabuze nasenge
Nt a
,
yabuze nyinabo
Il
mmr-t
"
...
yansanganiye
Il
Il
"
"
Il
Il
"
Il
Il
3ashitse mu rugo umugabo n-mu gore bne kuvyra nf bo baza kwakira
- -I y , y , , -,
urweyo, bak:-;j a barak rira Rbahungu n-abakobwa kug1ra ngo baze bavange
_u kuvyrA. abahngu n-bakobwa. BPrahza urwo rwyo bakarusasa ku rutaro
. , .
1
k i b' t
1
k. y d. b k - . k , - ,
rw-1m1surJ. :::ur1 o m u o z-1 J..run 1 a aryrunl. ko nya ruyoya.
- 16 -
ku rut9ro bagira nk-Ugosora
kw-Isko mu epf na rUguru bakqvuga bati
Uburundi bwa Nyaburilnga
- .., . - ,
11
Urakunda umwaml.. wubahe abagabo,
11
Urasonera s na nyolo Wbah:e abakru".
Bagasbiza has! urutaro. Urwyo barahza bakarumanika ku makma
y-!nzu. ttvyaye ubwa mbere arushira ku r,ya mbere, uvyaye arushira
ku rya mbere n-ry vyRye gatatu arumanika ku rya mbere
, - , # - ,
n-l..rya kabl..ri n-l..rya gatatu.
Uyo kugra ngo ahabna, nyen qmuhekereza nyina
umugabo akaja imbere umuhoro n-1mbto, agakrikira
afse iska n-muhoro n-akablndi inzaka y-kuvoma. Inyuma
- #y , , , , , , -
haza ab-l..wabo b-umugore Bashl..tse inyuma y-urugo nya
-#., , , , ,
mugabo afashe_ basl.. l..mbuto afatiwe umuhoro n-abag8bo c!\nke
abahngu b-!wbo bagatma bose rimw bavuga bati: "Uratema
, , y ,
ntiw1teme" Inyuma akarima afatiwe isuka bavuga
ngo "Urarima ntiw1rime". batragira istz idahoze, bagaf.ta
bagaca bayivomera ngo bamutare imVra. Izo mbuto bazitra zvanze.
Bajana y-urwo ruyya bakayashira mw-Icukiro. Ivyo baty
bizoribwa na !nakuru, bavyita urwyo rwa nakru. Mur1 in s1z
batra mw n-gitoke ngo bib ikigabiro c-uno bizb
c-Ok ar! ho yavOkiye n-Ok afis akarimbi mur1 iryo tongo
rya s. s w-Omwna ahitana isanzu nyina naw akazana udukw!
bagasubira imuhra. aratOra isosrwa akPrsobanya
ku giklngi c-1rmbo aftanije
Ubwa 3 Kumwa imvanda.
Mu kumwa imvanda bavubisha inzga y-mub!ra ynzwe mu mqsaka
, - I' v. , , , v
y-umuryango mw za : amaml.., urwanga
Uruh1nja rumobwa imvanda na s s'kru cAnk swabo. Iy ataz!
kumwa apfa gukza k urumosha abandi bakamwa. Imvanda baraz!tekera
bakazibikana n-ruzogi, ni vy bigir igihko c-thzay cnk
3.
e.
- 17 -
,
Ubwa 4 Ubukorakoza.
Mu gusya ubukorakoza baryamika hagti y-rusyo na nyina.
8fatR akamucishR amaboko hjuru, abandi bagre bakam-
- ... . ,
bumbat1sha 1ngas1re agasya.
# - .. , ,
Ab-11ugabo bak1ra urusyo bagafatanya 1ngas1re n-umugabo
ranwa guhza ngo Mu kurahiza k nsyo bavuga bati "Sra ku
, ... , - 1 ,
giseke, uhakurire ku ruta:t-o, ur1re ku rutoke". Mu gucumba n uko nyene
bara ranwa ku zimana. Bah aku rira ku rut aro rw-fmi s ri u twando
twinshi turnz abagburirwa. Imboga n! ibiharage ink!r. Nta
, , . ,
muhungu akuze cnke umugabo ab1rya.
Ubwa 5 Gutreka inzoga bita imib!ra.
Bazana inzga zibiri, iyPvOye i bugore n-!yavye i
Babanza kuzisoma zose hanyuma bakPzfvanga mu kuzigPbur8 ngo ziherre
rimw. Uyo mnsi mwanya ukurw.
Ubwa 6 Gusasa uburiri.
, , y # , ,
Umugore umukobwa w-1 bugore qfata uruhoro P.easasa uburiri
ko ikirqgo Gkururuka. Nyena gusohora umuvyyi etra
impndu gqtatu y1tabirwa, bigehera bfrtyo.
Igic ca IV
,
Amahasa
- , , - ,
Ubwa 1 Igituma havuka amahasa
Abarndi bmera k umwna aremwa n-lmna arfko muk haVka babiri
'::li va ku rf Kiranga. Bagira ngo k Imna ar1 imw mwo gutatu
::rugira, Macmu na Kabando ntfyorema babiri, irema umw cnk batatu
arf bwo bushri, uk irf nyne. Ngo ivy-Qko baVka ar! babiri biva
kurf Ei rP.nga kidatumwa ko kurf betP.tu ku II'P.hsP. gi
18 -
Ubwa 2 Ukwaramira
, , . - ,.., ,
Amahasa arira kuvQka intumwa ku b-umugabo
, , , , t t
n-umugore, bashitse bakagabana Bukuru bugabo, 3utoyi ab-1
bugre. Abo bahrira kur! nyina baja kwonka gusa. I minsi
y-kwaramira amahasa n-abiri.
Ubwa 3 Imigru
Imigru nf amasaka n-fbitoke batr Amas8ka n1 ay
kwnga mw inzga zizshora amahasa ubwa mbere, izo nzoga zitwa
iz-rwyo rwa mbere. Amahasa asohorvm k8biri' i vyo bigatumwF.I n-bukne
kuk imih8ngo ihezw nf my!nshi, inzgF.I z-lmirngo nf nyinshi.
- ' , - -
Ubwa 4 Isohora rya mbere c .. urweyo rwa mbere
, , , - , , ,
Batuma i bugabo bugore kubaha isango bazsohorera ko amqhasa
ngo bng. Bab.o.ha kwse gu shi ts kw kw1tegra. IndA.gano irl mu
gushika imiryango irnga amayga, sbablri na lnabablri nab baknga y
migru barnse. mnsi ush!tse, ijoro rigeze, kuk bigirwR mw-ijoro,
abakru b-1miryango baba bari ngaho. Dyo mnsi nt :nukru w-umuryango
, , , , v - , , - ,
as1ba, atevye atje, n_ho
t
Bose rr kza baca ibitreko bitPtu : ica Kirangq, ic-umuryango
'1\.b b' . , - t b . t . b -o' ...
wa a wa anywa gutatu. umwanya
Kir8nga arahguruka kumw n-banyw! bose bakazana indru zo,
akayicara :nw bakarnrerura, naw in8bA.blri akayigndera irt.l hRnde.
aba y1twaje isando, naw inbablri akitwaza urnudahF.J.ra. Kirenga
n! we aja irr.ber e mu rugndo. Urwo rugndo ruca k ng zibiri z-abakuru
b-muryango w kwa Urugndo rhindukiye ruhita kugndrR imi-
r!ma ya na fnabab!ri. Bgarutse imuh!rA. ku bitreko bas8nga b-
subiye kwOzuza intango mu bi treko v;yose. Kiranga agatngura gu soma
k ntngo y1w akaVga ati Ndashimye, maze akabivuga Buno
, .., , - t.,.., , _, t
nyene umuhunf,ru wo mu muryango wa n-umukobwa wo kwa 1nabablri
bakOrira gusasa uburiri, bahejeje bakicara mu rwOririzo amBguru
has!. Inababiri kumw n-mukobwa cnk umugre amutwaje Butyi akOrirP.
ku buriri abaca iruhande ; hagakwirikira ar! kumw n-nugabo
cnk umusre arnuterje Bukuru. Amahasa ku
buriri. Kiranga n-abandi bose bakicara ku murongo ku bWrurukiro,
e
.u
y
ngo
nya
nga
ru
ni-
bA.-
l
['P.
D
- 19 -
Iranga ar! Bamara banumye, badakom Hanyuma
=-ranga b!cranye h8s! bagahgarara. Abar1 aho bose
l l. , 1
ubwo na barashobora kunAna
nkko ar!ko br8rekurirwa mu
asubira ku gitreko agahamagara sbab!ri na !nabab!ri gusomera
. , y , , - , I ,
g1tereko o1we. baca babonera ho bagashoka nzoga
kikanyika, umuryAngo ugataha mur! nya joro nyne
, - ,
woba uk1tse.
Ubwa 5 Kugnza amahasa
Ukugnza nf umugnzo Abarndi bagize w-ugutabara abro
bg_vyay amahsa, ngo bashobora kuronka amasak a cnk i bi toke vy-!myengo
y-gusohora ubwa kabiri. Ivyo birmvikana kuko umuntu yavOkisha
, ', 1.- , I-
e=P.hasa waramurngana aheka Bukuru ak twaza
inabebfri agahka Butoy! akitwza umudahara, bava ku rugo baja
rndi. Umuntu wse yatgerezwa kubaha utwo afis n1yo twoba ,
ni ikizfra rwose kub1ma cAnk kubura ico ubah. Ivyo barons babibikira
, ,
y-ugu sohora.
Ubwa 6 Ugusohora amahasa ubwa kabiri
Ugusohora amahsa kabiri n1 kwo kuvy1na amahsa gukobora.
Batuma ku miryango yose n-amqcuti n-abagnzi kwnga iz-gutrra
bakabaha n-umunsi bazzizanira ko. Abaryango bategerezwa kuza bose
ab8kuru bagatnga umnsi.
mu bakamushira k ndruzo bakamucana
- , - ,
=u ngo nkuru z-umuryango w1we bakamugarukana mu gicugu. Kirazira ko
.., , , -
w .kera ko atagarutse. Bagarutse bararyma bugaca. Abakobozi batangu-
I' 1 -. , , I 1 -
n-ubuca. umudahara umw shwa, akambika
-sando umwishwa n-!nzogera. Bagatra uruvy!no rw-ugusebuza imigru ngo
"Sebura, sbura Bisbura ntango". Hamaze gususuruka baratreka inzoga.
knajambo y-yo mnsi n1 ayo gukngurukira umuryango n-fncutu n-abagnz:
, "'.... , , , , .., .
ku vyo mur1 urwo rw1mo rw-amahasa. Abatabonetse uyo muns1
barac1bwa mu muryango. Baguma banywa buk1ra. Bri mu guc ab-!wabo ba
- 20 -
!nabab!ra bakamujana kumugndana btw. Iyo ko
bamushira has! aktgndera. Bashitse iwabo basubira gutreka n-kuvUgR
amajambo bahejeje bakamusubiza iw-mugabo, bigahera b!rtyo, bagAsubira
mu twabo.
Iyo mihango nt!gir igisivya. Iyo amahasa yavUts atagez yashomy
' I ' ' - k' f'
b1tag1zwe vyose. yo amahasa ashomye batuma o umup umu
akayabikira mu tublndi tw-!minwa ibiri, akavugutira mwo umugmb,
, v , k k"' ,
P,agah1sha mu bwats1 bw-urukerero u mu ondo w-1nzu.
Igic ca V Ukuvyiruka
- , , , - ,
Ubwa 1 Ugutega n-ugutegura urugori.
Bavye gutra imbto umugabo agif!se s cnke nyina yamhreza
umuh!vu akBwutubika umugore wtw ku mutw, hanyuma agakOra nya muh!vu
- , , .... , , ,
akqwushira ku rutaro, akamuhereza urugori ruty1 rw1twa Ngabimwe ar1
,
rwo KabO.bu.
, , , "' , ,
akuze harya amaze nk-1g1ce akamuha urugori rusomekeranije
zibiri Ngabevyiri.
Iyo asamye inda umuvyyi arategra urugori. Kurt uyo mnsi imiryAngo
. , - , "" , ,
1rakorRna, abagabo, abakungu n-1ntore bagaterekerwa, umugore akagabana.
Iyo sbukw ar! umutOnzi aramha ink. Baravy!na
,_ ' v , '; , ,
Mu gutegura urugor1 baramwugosha z-umutwe nka kurya batega
. - - . , -
bP.gafata umuh1vu muremure bakawumutub1ka mu mutwe, ubuyonga
bwwo buknna mu bitgu.
Ubwa 2 Ukumera amnyo yA mbere.
Nta mlnsi mikru bir!rwa baragira, ar!ko ku batOnzi baramugAbira
inka. abro bakamwambika utna twr tun.
Jiu Kirimiro bamuha ingndu y-!gi toke.
Um:dna ab'8nj ru guru ngo a ba as:1m. ab-! bunyina.
agze bagnza amnyo ngo bmv ko anyiganyiga.
Ir.y bmv1se r!regarega bakariraza mw umunyota ngo ugum ur!regaregsha.
Uko umwne avyts n! ko nyina yiz!gura akany!ganyiza ry rytnyo ngo
ymv ko rigez guhngoka. YOmvise k rigez akorsha umuhingo
w-musursuru cnk inzra akar!bandura r!sidutse umwna agactra
a..
- 21 -
ngo ntze amerrane ngo agir ibihatne.
,
Ubwa 3 UgqkQra ubusage
Ubusge umwna yaravka bakamumwa imvanda. Asubiye kumera umushatsi
wa kabiri bakamumwa mu gahanga akantu gP-ty{ umutw wose
hagati mu mutw nah ngo basize k-Omwna ngo izOba ntir!mubabaze
mu mutw. Kra umwna atez ubusage yabkrA nyina yshe indwi.
I ffi iryango yarkorana bagatreka amayga, mu ikimsa.
w-!ndwi avOtse umwna w-1mfura yahgarara k nzu ab8ntu bakoranye
ati "dat. na bashe indwi". Hanyuma bakamukra ubusage, nA.kuru, Ar!
nyina wa s ar! nyina wa nyina akAbushira m mpzu umutamana,
. .k ., k # .,.. ..,. k hi . A ,
wemu, a a ay1s ngura mu g1SMSa.
Bamukra ubusge abantu batanguye gutreka. N1y umwna w-1mfura atakiri
h, ebavyyi bashikanye indwi asigaye ar! rnukuru nl we
,
yakOrwa ubusage.
akuw ubusage yaragabana, umutOnzi yahA. ink, tnze bik
ak::>. muha intama, umwra agF.Jtanga igitoke.
Umnsi mukuru w-ugukOnva ubusage nt!wahrUkira ku gusa
n-abandi bakur!kira mur1 ico kibariro barab0kOra ubusge.
yakOrwa ubus.ge aka rongora cPnk akarongorwa, kuk akur!kiwe
-, ,
catandatu ar1 umwna w-1g1kur1ro yaba r1 ko aragera
Ubwa 4 Ukumwa ubwanwa bwa mbere
Umusre mu kumwa ubwanwa bwa mbere yatrika inzga, bca !sha aka-
::enysha s ngo ej ntaze agir aj. k, araflse ijambo azmwi-
bariza rihambye. Bukye akP...mutra umubindi w-!nzga, bakanyw. N
:=wna akawga ijambo ry-ugushikiri za inzga. s ar! umu tOn:
2kamugabira ink, yaba atgira inka akamukebera igisate c-!bitoke cnk
akqmuha igitUngwa. Yaba aklri igikwrere akaba amukeburiye mw kumu-
.:wrra. ace yOmva ah umwnA. agez arahza akamubari za aho umugeni
yob
22
lgic ca VI Indero y-QmwAna
Mu kirndi bagira ngw-Indero iva has! ni ukuVga k umwna bamutoza
l
1
- 1
1
b b l i u A tA #
1
bita'
ingeso nz1za ataramenya n- co amu w1r za. mu vy1, urya
igitz!, ur.y ataz! ic1z n-!k!bi hari imignzo bamubuza,
hari ivy agira bakamukankamira, agateba akabna kw-1vyo abandi bavyanka,
1 - - .... 1 , k k'
ar1 bib1, akazokwama avy1r1nda. Hari ingeso afat1ra ku bakuze. u o
, lit ,# .... , 1 - ,
ntwurusha umwna kw1tegereza kandi ntawe b1nganya kw gana. Ni ho
Abarndi bo hambere bataknda k umwna y!crana n-bakuze,
_, lv ' ' ' I'
1
ngo naje gukina n-abandi Kur1 urya ntaco b nona, yamara
1 1 -1 - 1 A 11-1
na ho nyene baz1 bar1yubara, kuko n- vyo atumva
are.bona, kandi nt!yibagira. Berambuza kugndana b-Abanyamihana
batagir indero. Indero mb! itukwa s na nyina.
, , . , _, 'i
Kirazire k umwAna w-umuhungu ageze kuragira 1nyana aryamana n-ab geme.
Umwna w-umuhngu agira i gisegre ikirmbi ctw, abigeme nab
ikirambi cbo. Kirazira k umwna w-umuhngu yBma na nyina
bash!kib kuk yohava agira
- ' '',- ,#
imigenzo y-1k1nyak1go ar1 mu mvugo
1 1 , v
ar1 mu ny fato. Umwna w-umuhungu I
v - ,
y cara mu bahungu hambavu ya se,
abigeme na b hambavu ya nyina.
Mu mignzo y-!kirndi abna barna bagira iz1ko Iy 1z1ko ar!
1 h' A 1 hv V k A i 1 1
r1mwe na o w-umu ungu yotera u g1ci'j.n ro agahava aja kurya
l A l
1
- V l
1
1 V
Haramutse urubanza rw-urubara hari uzanye
, A t' , .. - b 'k I h , k' . , u A ,
1nzoga, n 1yavuga 1Jam o ry-u w s ura se a 1r1 ho. ntaha-
mgara iz!na
,.,.., # b" '
1
k A ni'\k' h"' ' ' "'
varaz1ra rwose 1mwe vy-a anyomvza o umu ungu amwa ny1na. Umuhungu
1 1 1 A-'#- 1 _, 1 1
ntavuza uruhwa ar1 mu nzu, kuko yoba yt g1ze nka nyene urugo.
y 1 , , -- , , ,
Umwgeme nt na r1mwe avuza uruhwa, yorabwa nk-1nkokokaz1 ibitse.
Mu kurera umwlna bagomba k akurna bamuhoza k akaj1sho,
bakaj a baramuhanra, bakamukang!ra, bakamutuma udukrwa bingan ngo ym
amnyereye kuz!tnga. Umwna ar! umut!ma agakra
, - , - , -
bamutumye. Ntagunyuza ngw-agende ar1doga.
Umwna ar! umut!ma Rr1bwiriza, ntasignya abandi. Umwna w-!ndero y-bantu
aganyaguza nka kurya kw-1mbw isebagira amzi, ntavugna indy
I 1
, 1\ .... , , ,
mu kanwa, ntiy my ra, ntafyeneza bumva, nt1y1kokomora bari ko bararya,
ntatunza arba k bamusigariza. Mu kwicara ntashing amav! canec8ne arf
umwigeme, ar1kenyera. w-!ndero nttRmbuka b1cave
cnecne bri k barary. Mu kubca irubande arnama. UmwAna ar! umuhngu
ar! umwigeme yarzwe rntu ntraraguza, ntaj kw1ramukisha incuti
- 23 -
atrekuwe Kirazira kw1baraguza n-Okw1reshangwisha. Bagejeje
, . " 1 - , I
naho n-ukumudedaguza ar yubara akavugA iryo y tundeye.
vyse ar1tegereza ngo ntibmucishe mw ij1sho ngo atuk1she
aho n! ho ubonra yarzwa mu bantu.
Umwna ar! git abavyyi baramutuma ak1yankira akabanza kubashi-
nyaguriza. Ik!ndi umenyra k ar! git arakrakoza, arRmuka
abnye k abavyyi basohotse hanz akaja gupfOndurura ivy yib,
bamubaza uwavynonye akarahira At8ngura kw1ba utw m
nkno '3.gat'ra mu mihana y-babnyi, ak1b-=t m nzu cAnk mu
1
, t . # -
mir ma, ukaja wOmva ngo wa nka ngo yagitye
is1b. UmwAna ar! git ar1yangaza, ar1yerereza iy batamutumye,y1genza
#v ., t '' .. ' '' _,.
ryo mu ntumenya 1yo 1yo arara, UJa wOmva
ngo yaraye kwa utab!zi. Bne yo mwAna abona baramukankamiye
akigira kwa skuru kwa ny!nbo, agahava Ubwo bubgit
, , , .,., , ,_ I
arashobora kubukira iyo bagl.ye baramutukagura, bakamukang ra
n-ukumukubita bakamukubita.
mu kuja guk!ra atinya inkoni. atazkira bazana inkoni
y-ukumukbita azi ik!bi yakoz ngo gomba mwic sinzohba n-jo nzosu-
... .., - , , , , . ..,
bl.ra. Mwene uyo ntaba azuva yo, aba 1canke.
arakizwa ingeso mb! n-ugukra mu ivy yahor
akora akabna k bimubihiye bitabrye gukra umntu az! ubwnge.
Bose barab!vuga k ugukura gukiza ingeso. M ndero nziza bah9 abAna
ic utosiga inyuma n1 ugukOndRna n-abagnzi abRkru.
- _, # ... , , , - # ,
vmwana akundana kba akumbatl. arl. ko arahekenya aca
amAnyura bagasangirA n-mugnzi w1w. Mugabo ntwukOnda inda ngo
-, -1 t ,_ ,.., ,
yongere akundane. w-l.nda umusangije n-uwundi arya Rshavuye,
; k- A 1 1 - ; y ,
uyo a undan8 ahMze, n1 ukuvuga ko adakunda azkura
:r1knda.
::u kumw1gisha kwObaha nah bamumenyereza ingne bitba, ingne bifta
. b k' . , , u , , , ...
ere y-awa uru, 1ngene bavuga. mwAna ntavuga menshi imbere
b
, b . - , k k, , , ... , - -
..,- o 1 tangana, u o baca bavuga. ngo mwene n8.ka ni akAyagira shengero,
tu ngo ni igihururu. Iy umwna asanz abavyyi bknda kugOzuka ajanB
' ' I ' v '
iyo ngeso, akura ataco at1nya. yu umw na w-umukobwa 8kuze nyina
y1ganza, atObha umugabo, naw ntzbaha umugabo w1w.
e
:u
- 24 -
Mu mignzo y-fkirndi baritw8rarika cane indero y-abgeme.
Twaramaze kuv6ga k umwna w-umwlgeme mu kwlcara y!knyera. Hari
ikivi ab ar! ko arakra ibikrwa bitamukftndira kw1kenyera, nk mu
gukma, mu kwza mu kwza inkno n-!bindi. Aho rr yara-
shobora kwicara ash1nze amav!, arfko ak1bmba, ntatambikize.
w-umwigeme mu bantu, avka kur! se na nyina bisnera
yabnekera mu kugndera ubntu : ntiyagndera isaya,
m mbavu, y1tonda mu kuvaga ijw1,
ak1rinda Umwigeme ah ar! hse, ah akora, yAffia y1cura
k har! uwomubona, ntiyafy1ngika, yaknyerera mu mabre, kuk mu bqntu
barezwe rntu ibre ry-umwigeme cAnk ry-umugore rirasnerwa, ikimnya-
, , , , ' , ,
menya n1 uko uc1ye aho abagora bakoran1ye uca umenya umu-
, , - , , '' u, -
gore yarezwe mu bantu n-uwarezwe runyag1hugu. warezwe runtu mu kwunsa
usdnga amwronsanya n-1bre, mu kumuhka nah akabanza guhagatira
v u , , . b b- f . k . ,
l.m.fJU zu. \?arezwe run;y E: [:;l. Uf:.U a ra anza agB y1ng1 a. , 1nu2 n- a:nq
aknika, amaze guhka umwna akabona kumurnza ko igikwemu.
W.u mignzo myiz y-!kirndi umwlna w-umw!geme ntagnda umugroba kirazira,
. , - , - , , , . ,
ny1na amubonye umugoroba aramutuka n-ukumukub1ta akamukubita,
, y 'r ,_ , /.v- , , ,
kuko umugoroba iba ar1 1ayendere y-ugukora ibara.
N ' ' f' ' b k. k' I ' - h' h '
.-umugore a 1se umuga o 1rqz1ra o y genza umugoroba, n1 o ubus uru-
,
shuru buva.
Umw!geme kuva ak!vyiruka bat'Rngura kumw1gisha utw m nzu twse ak'Bmq
azi ingne ivy mu rug kug!ra n! ntaze ayobrwe
zbkwa.
y , " - , , -
babona ko umukobwa ahaye akura bagatangura kumucunyacunya ni
, , , . , , ,
ukuvuga ko bamubuza ukwo n1 nka harya yabona uwo
abony wse nttinye kumubaza inkuru, aho nyne akamubazagiza naw
batangana. Baramw!gisha ingne azkwftbaha umugabo w1w. Hari ah
" - , - , - - ,
umukobwa agenda kurongorwa, yashika kwa ny mugabo nkftko
, , , , , , " , ,
yahora kuko har1 aho musAzawe nza
akamusiganya. Baramw1gisha rr mur! barndi. Umwigeme
adason ak!ri mu ntzosnera sbukw na !nabukw nac iclbagiwe
1 1 1 1 1 y A 1 , - - 1 1
co n1 umugabo w we. Mugabo n1:1ho Cl:lnke umugore yotera ishavu
gUte, ar! se, ar! nyina, ar! uwUndi, uyo mntu nt!yohirahira ngo amwlte
isma, imbwkazi, impenkazi, kandi nt!yomutuka ngo AVze
rtyo abagre bQmva boca bagarariza, bavyra umugara,
ab1twaye k nya mntu bomwngsha nh yoba ar se.
- 25 -
:y w-umwlgeme akir! muty! s w1w ar qshobora kumkubita.
, "' , .
1
, 1 , 'b k 'k 1 ,
-= w-umuhungu nyene ak1r1 muto ny1na w we arasho ora umu ub ta iyo
' 1 '!1 , , , ,
Ar 1ko umw1geme amaze kuba umuyabaga, ni ukuvuga amaze
s w1w nt!yohirahira ngo amukub!te, abnye ag!ze
kur! nyina akaba ar! we amwlkubitira. Umntu w-umugabo
, i , , , , '!!! -
umw geme amaze kuba umuyabaga inkumi baramw ngesha
aciy ku muziro.
- ., , , , , , ,
nawe amaze kuba agasore nyina nt1yamukubita, yamurega kur1 se
ar! we amwikubitira. Naw umwigeme yaba igikumi sagOnga
, , ... , ' ,_ ,
-60 ni yaramukubita ibipfunsi cnke ig1sate kuko
, , . , ...
amuf1se ko ububasha.
ybahutse gukubita s yarahanwa cane, naho yObahutse gukubita
yac1rwa igihano ki g'Rmbaraye. Naw umw!geme agakubitq
-na yobaye y1yambitse kib! : urzi ko at9 kayobera Uburndi,
b8.rihanirBna ntabe akfbasabanwa, gize ngo aramubaza baca
., , , , .- ., ' 1 -,
amaze kuba umusore se ab1raba nk-utab1bona kug1ra ngw-abanze
, ... , ... i , - l ... ,
ko umuhungu w1we amwubahuka ngw-amubw re ko yomusab1ra. Har1 aho
" , ... 1 ., "-, ' ,
aba kug1ra ngo umuhungu w1we abanze a s h1ke ubusore
-fgi kwrere, arngoye a rngeje nk-1myka mirongo i biri n! ho
_, , ., 1 , , , ,
ora akomeye, kand1 n1 ho aba amaze kumenya n-umugore,
ko mu kw1cura agakngrwa, kuko rongoye ak!ri muto,
, 00 1-1 -- , ,
gor e at1r1muka na gatoy1 ngo arankengereye kuko nd1 agasore, ikfe ngo
,0, , , , I' '!!!. , ,
- . Naho 1yo akuze aba abona ko at aco y cura, abnye duke,
, , , , , a ,
y-ubusore aba ama ze guh mura ak1gumuka .
y _, .- o!l , ... , ,
akowe mu m1genzo ya nt1yabonana n-umuhungu Amusavye,
yaca y1ruka kumw1nygeza. nkowe yarahisha abandi ngo
-=. bamwi ci re .
ya nyuma, hasigaye ngw-aj mu Burndi nyina nt!ya-
ibikorwa bimuvUna , yar mur1nda umuruho n-Omw1 tw'Rrari ko , kuko
- da ar! umusangu.
' 1gihe co ku ja mu BurUndi ki gez apfukamye nyi na vynse
---nze, akazomurngika mu kndi Iy babaj !je igituma , nyinq
--a ko igisivya caj. Baba bAnka k yoshik i nde ngo ni
' yag1ye
l
- 26 -
Igic c-VII Ukurongora
Ubwa 1 o
,
Ukuresha
- , ., , , "' ....
Babanza kuresha. Haresha se w-umuhungu. Yash1ma umugen1 l=l.gash1ma
y '', , ,.., , , -
n-1tQnga. Umuhungu adaf1se se yatuma sewabo. Baramutse bamwemereye,
, , '1!' , , y ,
se w-umukobwa ny1na cnke umukobwa nyene bakamera
nk-abahfta, bakagndra itongo rya yarheje, bakaraba k
atnz inka, basanze adafis inka, itongo umukobwa nt!yahaja.
Hmbere hahis imiryango mu gusabana abageni ubwko
1 y 1 ' y 1 , y ... , , A
ry-1ndero y-1wabo w-umuh ngu n-umwieeme, ubw za babW1ta ho n-ukubaye.
, y m , , , , , , 1 )t -
K ra kuko umuhungu y era ko se amurusha ukuri n-ukubona s1 we yiro-
nderera umugeni, s nf we yamubaririkiriza m ncuti n mu bagnzi
akamenya n-fmigendre y1w. Amaze kuyishima akamenya n-ubntu bw-!wabo
nf ho y8b1menysha nyina wa munyakig na w akabimenysha s
w-umw!geme. Kuva kra gushika ubu mu mignzo y-!kirundi umursha
- , , "' 1 - 1 ,
nt1yab1menyesha se w-umukobwa, yab1menyesha nyina w we akaba ar1 we
abishikfriza umugabo w1w. Ivyo rr s na nyina b-umwlgeme babishimye
barabimnysha umursha bakazana inzga n-1nkwno.
Ubwa 2 InkwAno
Umursha amaze kwemererwa bararndera inzogq bakabanza gutrekera
ab1krezi, hanyuma bakazirema umutw, inka ikazignda imbere y1mirijwe
n-mush1ngantahe n-mntu agiy imbere.
Bashitse bagatuma bati mubakire. Umntu umw mu banyarug
ar! musza wa ny mw!geme, ar! umusavYi azf kugAnira rupfsni cAnk
akaba arabaganiriza ngo ntibarmbirwe. Aho rr abavyyi baba
bari ko baratgura icicaro n-fnzimano y-abapfsni. Bftnganye bakabaku-
ra bakabterurira umuktwa w-!nzga bakazana n-!miknke idaciy ku gako-
ko kza n-kabgit w yagndye ink, akabanza
, , - .,
agasoma na nyene urugo, hanyuma hagasoma abandi bash1ngantahe
baringaniye.
Barahza bakazana ibiknysho
'1!' , , ,
imyanya
ni ukuVga abavOmvyi. Banyoye
arf vyo bigabuzo vy-kuy{kenya, bakagabura
m nzu. UwUndi mub!ndi uhabwa ab-1rmbo,
bagejeje hagati nyen kzana i nkwAno
.
)
l-
.
>-
- 27 -
:raravuga ijambo ati "Gira :Mwmbutsa. Urntnga untre
ritrwa umbre amasabo nkubre
, _, , , , -
:yo ushaka ; ngusavye ubumwe, umpe inka-muntu,
Jrampa inka mbaa. Gira Mwambutsa".
. , t'
umusavy1, uze un ume
l , -
n1 wangomwa uzoba
urug akamwishura nk-dR-shak ati "Gira Mwambutsa.
:jmbo ryawe ndaryQmvise kandi ndagukngurukiye ar!ko rr inka-mntu
, , , . , ! ,.,... Yll ,_
;vuze ntayo mfise, nt1hargera ko bar n-uwor1c1sha mu kanwa.
n1 uk yokugora iragira. Kira izQba noy kukw1cira ku rutnde-
ahandi, kUkO na kuyigAbirwa S1 abO
, . -
-ur1 iyi myka ya vuba. G1ra Mwambutsa".
mush1ngantahe inkwAno kuk aba zi k mu mig&zo y-abarndi
wca ic n-ho yoba azi k ar! bugitange aramsubiza
- , I - , 1 , ... j
!:!ti "Gira Mwambutsa. Aho ubona nakw sunze kuko ar1 we umut1ma wan e
Abatanzi bBri benshi, abavyyi bari is1nz!, ariko
- - -- , , Nk' 1 . , ,
n1tura kur1 wewe. a wo ukug1ra ngo 1nka nt1rakura, aho
ndi aho na slndi umwna noyikrerera ikamara inka umukeno,
ngo iVmbke n!ngoga sinkiybewe, na narazitQnze
buhrobuhoro. Nikur ishikira hamw n-!y!ndi
::zozibngabngira hamw, zobirba az ahimbrwe".
akaja ytura ati "Gira Mwrunbutsa. d8tA ni ko iyo nk
yamara ntiwftmve ngo yitwa ink-mntu, is8ngiye iz!na
ikayirusha kugora ; umwna nh atari y1shimaniye
s!ndamubujije, n-jo ntibaze bir!rwa barany1ddombera;
:::daghaye nsigaye ndaja n-aw tumusangiye, yQk
ar! UWS babiri, uhutlgu bugeze uzogabana ; genda mbre ub
ur1tegrF.l uc ibicniro. Gira Mwambutsa".
agaca abw1ra ab vyazannye kumkzF.l ubwatsi, baga-
..:oma amash!, akam.hreza ubwatsi a ti "Uragahora uragaba, ndPgkriye
..; :::watsi n! bWma ntukme, mugnzi".
:'undi w mu mu:cyA.ngo cf\nk mukuru bakndna
=..!aVga ijambo ry kubitsa, ati "Gira Mw8mbuts8.. Amajambo araryshe
musabanye musa, mu kirndi baca umugani bati usaba umw1za mugasa.
rr muragahana inka n-bageni mWng ubmwe, Indavyi
.:ahezagire, iyo nkwno abna baban nz basagasage nk-rucaca,
_, , _, ., ,
bame nk-1yog1 ry-1nzuzi, bavyare breka umwami n-abagabo,
g::ra Mwambutsa".
- 28 -
na y9.mye h. N-umwami yar1 y!ganje ntfyashbora
"" , "" . , ,
gutwra umukobwa wa atam.uguze.
Abantu ku ruc ero rumw kuk bose batangnya itOnga.
"" t , - . , - , "" - , , . u y_ ,
Umwami guharure. 1 zo akoye, zaharurwa mwBIIli we
yavUga k bajan irro ryose. Mugabe ntho umwami yarf bwakw izir!
- ,
mu nyurna y-1cumi.
Umu ganwa naw nyne mu gukw yatuma abatni. Ikw nt!ryari
. , , , , "", ,_ - ,
kuko nyene bararushanya ivunga, utunze cane inka
i
. , h b k , . k, . , k ... , i !!!>. k, . t- d, t
ny yaras o ora gu wa a CMn e z1 a u gusa.
Umuttsi yakwa ink zibiri, imw yons cnk n-1nyna
,
ntya.
Urnuhutu yakwa arnakrsho icmi y-!rnijojo atarkra umwro yakwa
atanu. Umuhutu yakwa ink imw cnk Igisasra
iska cnk c-OmOnyu cnk
w-!mpuzu y-!g!ti, ni ukuVga igikwembe n-mutamana. Igisasra cAri mu
kibanza c-amta, ni c bita icOma nyina Mu bahtu hari
inka yitw icoganda ; iyo rr yar1 inyna ikir! m ndP. K!tar! ho
nt!bagikwirikirana, bakwa iy basPngnywe. Ababo ubna, k
ngoyi imw gushika k ngoyi zibiri n-1rmbo, cnk agakwa urUna
Ingoyi zitwa nk-fbihrnbi bibiri vy-bu vy-mafaranga. Ingoyi
imw cari ikin!gi gihwanfje izosi, irmbo ryari i gic. Ingoyi bayita
urUna, bakarugera m nkkor. Irmbo brigera mu gikonjo. Igituma
babukwa, ubuna bwari bufise igic1ro, bwagurwa vyinshi, abakobwa
n-bagre barambara ibizingi m nda n mw-izosi hjuru
nka bitatu nka bine bikakaka ukabona
, "" , , -,, . , ,
Abatwa bakwa impene. Umutwa atunze yakwa zitatu umwro yarakwa
zibiri cank imw, uwabuze rwose yarcikiza nk-mupfkazi cnk
uwahukanve, inkumi yhebye.
, "" - t "" - , t , -
Aho abazungu baz1ye batanguye gukwa n-amafaranga.
"" "" , , ..,_ , v- ,
Umukobwa yama akshwa na utunze umugore atakoye b1we
bakoshwa na ba L.arUme.
s n! we yarhereza umuhngu w1w. N-wironkeye s
k b
" k- ' . H . ' 'b . ' - " Y ' ""bi
a a a ar1 we a oye umugen1 . P.li 1rwa uwo ataz1. aramwa ra
; , -
cnke akamubengp
N-umukobwa yarshobora umuhungu amurehje iy har1 i c amunegUye
(" . - r1 , "" b "" h"
ar:!. 1rn1genzo, a ab-1wa o -uno mu ungu.
k
i
a
,
ye
- 29 -
y _,, , , , , -,
akowe kubonane na Hamwe agomba
l ' , - , , , I - ,
ho yaJa aho sebukwe amubona, agace mw- kwa
usabwe n-timwami nt!yah!gima kuko bakwa vyinshi,
uwarngorwa n-mwami umugnwa yitwa umwamikazi, ab-!wbo
bakitwa ingabo Ni h haVye
. , . ., i , #y , ,
1mvugo ngo "Kug ra y0 nk-uwenzwe n-umuganwa
11
,
Ubwa 3 Uguterekerwa
, , , , ., , , , , .
Mu gihe c-uguterekerwa se w-umukobwa yatuma ko se w-umuhungu
akarondera akazana ebagabo batarya umunwa
kuVga ijmbo. Bje mw-ijoro barara aho bakarara baranyw. HtangurA
, , , #
inzoga ; hageze kuryma bakaryma, bagasigara
Bkye mu gitndo barabaz!ndura, bakabha inzga yitw
:yo uguszeranira k akfiki kk inka, ako rr n! umubindi
A 6. , , A '!!!_ , , 1 ., 1
rumwe Umwami n-abaganwa guterekerwa,
batuma abatni. Ivyo rr b{heze barahAna indBgano bakarekura umugeni
mu ruhimbi.
inka icQma ishri y m no irng!kirwa
, - , - # " - ,
n-!cfima cnke ishuri ya musazawe vyatangwa baheje
Ubwa 4 Isohora ry-mwigeme n-musore.
, l , 1 , y
Umusore mu kwfibaka barabagabaniriza ibikorwa kandi
ar! mu batfinzi bakanywa amata, inzga y-!mpeke,
inyama, ni kwo kubarika.
Xra inkmi imaze gukbwa nt{yaba ik!bonana n-musre ayikoye, basigara
, .
u kurongora n! s w-muhungu yishinga vyose : inkwno, inzga z-gusaba,
1
4'\ , ., ., ., , , ,
pfundo n-umutamana vy-uno muhungu, impuzu z-umugen1, ikimasa c-ukubga,
inzimano y-abageni.
S
, , , , l - # - , y , ,
e yaramuha igiaate n-!c-ubwatsi akamuha n-!nka
, , . , , -
-ukumusohora iheteye yamukwereye.
. , hik , , , wi " . ..
amaze gus a mu rugo yamenyerezwa n-um geme baJe bnzanBnye
, . - , , , - , , .
o amumare amu ase n-udukorwa two mu nzu, yamara
akabona gutaha. Umugeni yamra atatu agaburirwa
kumw n-mugabo w!w ; aje barima ibiharaee
vy-agatasi yltkera
J
- 30 -
Ubwa 5 Ubugeni.
Bamaze kuringaniza vyose s w-umuhngu yaratuma umuranzi
nya mugeni gutnga indagano. Kur1 uyo mnsi, hambere
hahis umugeni yagnda ijoro, bAmushikana mu gahwingijima, ash!tse
kw-irmbo bakazana inka y-1rmbo y1mirikiranije n-lgisabo, umugeni
. - " - - ,
akabona Ubwa mbere mu nzu kwa sbukwe,
amaze impzu akabona kw1njizwa m nzu iw. Bagatra umuntu
amuca impuzu, ni ukuvUga azimwka, afy1kiriye akazfca, bagaca bamu-
trera ko izlndi, ico gihe rro aba arngowe, Kiranga
- ,
baragera imbavu.
y - - 1 - , , , ,
kugera barerekerana nyene kurongorwa be n-umugore
., , , , ., t '!! ,
umukobwa umugabo be n-umugabo umuhungu w-1wabo nyene
bagaca bavyka. Bakarara aho bugaca, baganira. Caraz!ra yQko kur1
., , , - ,
uyo munsi umugabo n-umugore baryamana.
Bukye bArafata imibazlbazi bakayivugutira mu mbaya zibiri rumw
bakaruhreza umugabo, urndi umugore bAkawuhhrana
. . - , - .
mu n-Us1gaye bakawusukana ko, aho rero ngo barab1ranye, bikA-
ba bfheze. Ab-!wabo b-umugore bagatAha ishri yo mu nc
isuka na mpuzu b8r8y bamuciriye ko, vyaba ivya nyina
, y
w-umukobwa.
Ubwa 6 Impororo
Kuva umnsi ashits mu rugo umugeni y8ma y1rinda ngo ntabonane
, # , .y , -, , -
nP sbukwe na nt1bavugana batabanje kumuhorora ni
, - -., -t y
ukuvuga kumuhongera. Abakungu bamuhoroza 1nka, bamuha
t
" k' ik. ' i . ' k' . ., Ibi
unewa Ccn e 1rez , unur1nga, 1nyerere, C<:tn e ndi
d
. h- , - 'k . "b . k' , , ,
n 1 a awe ya 1rung1 a 1vva o, 1n a n1 yo yagumr-t mu ru go.
igi-
b1-
Hari abag!ra ngo uguhorora umukezna vyagira abahutu, ngo mu
tsi n"tl\vyri h.
i
u
u-
ne
- 31 -
Ubw- 7 Ugusohora inkinga za mbere.
y , - - '9" , , , ""
Kwari ukumukura mu gukoza vyt:ro. Haheze
in iy umugeni yavQye hafi barArngika n-intimbiri
, . i " . , 1 'k "f , k -
=-ugusohora z mwo z- mpe e u yo wenga.
=u warngoreye ku a b-i wbo gu tw1kurura umuhngu
' " , ..,_ y t
=u warngoreye bugore baraza gutw1kurura umukobwa
tty- , 1 , "' .. , " "
ko yo. bugore bAzana nka bugabo nka
, - '!. , " ,
barusha bugore.
:-utw1kurura umwami bajana inyana y-1shshi i:nbere y-{r;,ri. Umug.nwa
ukwo nyne.
Aoabo batwikuruza inzga zibiri n-!giseke n-inkoko z-ifu n-!gitoke
, ,
tarn bu rwa.
Ubw- 8 Ugutw1kurura ari kwo gusohora inkinga zq kabiri.
Haheze nk-indwi zibiri zit8tu ab-i bugre
bugabo bR.kAgira umnsi mukuru. Umugeni asUbiye mu nkinga,
, . , , , '"' - "
gushika yarR.tumA ko bakarungika ifu
BarAfP.ta y fu ivy i bugore n-1y-{ bugabo bagacmba
- umuts!.r_a, umugabo n-urnu gre begasangira, bakagaburira n-abandi
- ,_. - , , , , , ,
umuryango. Yaba w mugore yarasOzumwe ko yakuba-
bakarngika iwabo inzoga iri mw umukenke uciy epf na rUguru.
""" 'l" , ", ' .- 'i
baca bamenya ku umw<:1na Wl:lbo yaramepye J.banga ry-ab geme.
_, - , , - .... , "" , " , , -
Rne -::.sanze rnwo naho umukenke bamenya yOko .Y yaragumij e i bang8.
i- Ubw- 9 Inzga z-ubusinziriza.
Iyo umwlgeme amRz gushikira urw1w, amaze avQye
- ruhimbi barngika iwabo inzga zibiri z-ubusinziriza, imw yaba
i
.. , y I , """-
nyina w-Qmwna, iy ndi zo nzoga ntJ.zanyobwa na
s zaratOra agaca azitaramukira, zikinywerwa n-abakcuru
- v- , ', , ,
zarabwa nka y mata akamwe y1twa amAshorerano,
nt{yacOrirwa mu cakirizo, yanywa Izo nzga
n-umursha rikishurwa na musaza mukobwa cAnk
- 32 -
Ubwa 10 Kugera mu
I
, ... , * _., , ,
co blta kugera mu nl 1ramukanya rya l.nabukwe
, , , , y i
sebukwe iw-umukwe. Mu kugera mu bundi buh1ngzi b rirwa
baragira, baravUga amajambo y-fkibagnza. Umukw yaba ar! umutanzi
akamuha inka.Na w arOngi tse umugre kwrekana bRramuh
. k'
l.n A.
Ubwa 11 Kuramutsa
umugre aj kurP.mutsa abavyyi mbere, abaje b1kore-
v ... , - - , , --
ye baca nawa agaca mu canzo, agasanga se w1we mu mutanga-
ro s yAba y1bangikAnije agAkoko kAr1 mwo ifu y-masaka
, ,, , , A, a,....
y-uburo. Yafata utubabl. n- tw-umur1nz1 agakoza mur1
nya fu akarba mu gahnga k-umukobwa wtw a ti "Kw1bonera Nya
mwl.geme w1w naw akarba iyo fu mu gahanga ka s ati "Kw1bonera aba-
" Nyina w1w akagira gUrtyo nyne a. ti
11
Kw1bonera umuko-
bwa wtw naw akamraba iyo fu a ti "Kw1bonerB.
Mu gutaha,lru nya mugre agabanye inka
.
Umugore n-muga.bo bahngra bavyaye rimw bakajana ubuvyyi.
Iyo umukobwa aj umwUzukuru s na nyina bazana ingasire s-
kru agafata nya ngsire, ubwami bwyo akabutmbereza ku gahanga
ati "Kw1bonera abuzukuru". Naw arahza B.kbikA a_gahanga kurf.
ngazire ybf. tse ku ganhanga ka mw-Uzukuru ati "Ntiduhmf.rana".
H8nyuma arahindukiza nya ngasire, ubwmi akabutmbereza mu
gah8nga k1w, umugngo wyo ukbikwa ku gahanga k-uno mwlizukuru.
Ahj eje aja arObika bw-1ngsire k ngingo zose : m nkkor,
mu mavl., mu dukonjo, akaja araVga ngo "Komeza ingingo".
.,
ro-
v
-une
,
.R"
,
a'
- 33 -
13 Ukurongorera ku
Kera hari h ingeso, canecane mu Bagamba
:.:,'indi c8nk iki bon do ikindi. Umntu yabna iki banza gikndA inka
, " - - , , , " , - -
mwo murundi agahengera umugore w1we n-uw-uno nyene b1bungenze
inyf.ma z-.mashshi nkR zfbiri :=tkazij'An8 kwa w Wndf
,,.. , , - v
izi naho ni ugukwrers indA
, ... , , v
Yahngrs bagore b1bP.rutse, yAba y1barutse umuhungu
w wndi yibarutse umuhuneu nyne akA.b!kza z nk8, akazoja
ahBndi yakubise rurabwe uruyya Cnk
'i - ..... ..,., 1 'I'. '.
geme ahantu c- nka. nka yo
y ; yahngra umwna w-umwigeme :=trahye ar!gera impuzu, aga-
kujana ayP..ndi mashshi abiri, nay nyne ak1tumA akahavyarira.
_. 0 ahngre w mwigeme ni umujanzu agakubi ta umuharah::a w-1shshi
akayishima inkoni n-umubindi w-Orwgwa imbere, n kwa
akaramutsa. Akakirwa akavUgB ijambo ati "Nyereka inka zanj e".
=:gasbnura Ubugingo bueeze akarondera inzga y-ukwa-
i:.-e indagano. s w-umwigeme ak1tegurir8. ubugeni bw-umukw w1w muri
.. I "' ' . k ' ' U
-yose. mpuzu vyo gusa umu we yazana. yo
.... , - "'r - , t , - , ' -
sebukwe mwo, yaJB gusmbera ku
..., , -- ,_ _, , , "
W".lndi musozi bukeye. Aho rero umugabo n-ur:mcore barimira
:.wa bas na basbukw.
:'-:ukw W k amaze kuhavyarira nkB kbiri gatPtU ink
zgwiriye. Yaraja inma na s Vyose y8vyitegye
, -- .. , , , , , "'
o agatahukana z1we n-umugore n-bPna. Umugore yambAra
ak8rrure igisabo kivyaglye ku rutaro y1mirije
Kirr.ingA akavumra, bagah!mbaza uyo munsi mukuru w
- , . ,
bagaterekervn=!.
ngo umugani ntva ku glti uva ku mntu, ni h vrumva k
ngo Nyamutegere ikizza inda iyindi.
Ubwa 14 IndongoranywR.
Umukw n-abash1ngantahe bamuherkeje kwa sbukw
"- , , . - , .... ,
=;ronge w-ama.yogR RkaJa gutaha. ubukwe, mukuru
v , - , , . - , ..,
baJe bagendeye inzoga akavuga ry-ugusaba indongo-
a. Uw!lkye ink y1w yarngora.nywa ink8 geta.tu
-, agatwra imw, bakamubwira ngo ha.sigaye ishri y-igiseke.
- 34 -
haVtse nka zno akagaruka. hasigaye ukuramukRnya
Uwakye zibiri n-wakaye imw kimw, kuk uyo
zibiri barimbra k vyavye ku butnzi, kandi yazritse
umugeni ngo ntih8gire Uwarngoreye k yarngo-
ranywa inka gatandtu, kuk basharira inzimano yahririye.
Haba h.sigaye ishri y-giseke, amza kuy!ronka akaba abaviriye
m nka, bagasigara baramukanya, barushanije inka bagasabana.
, , y '-, , , , ,
Iyo nka y-l.ndongoranywa yaguma ar1 Nho se yaba
, , ,_ , _,. ,
yarapfye umwuzukuru yaguma ay1.tota iwa avyara ny1.na
ly- 1 u 1 1; -A
nyina gushika iboneke. mugore nawe nyene ata mwtlna
afis yarajana na bramu b kw1rongoranya. Uwakye ivyma, uwakye
amafaranga ntrongranywa yokwa ibihmbi mirongo
Uwakye impne y-mpne nyina irl murf
zin zitanu.
U
"" . 'b , t, v k 1 - , - , ""
mwaml. n-a aganwa n 1 baJ a w rongora.nyF.l, wewe ab::>tokoza abo bagabiye!
Insbukw gushika mu r-u g akagnda agabP..nye inka. Umwamikazi
, , , "" - . , , #y
yaratevye yaraja iwabo kuramukanya agRtahana l.nka, mugabo ntl.yitwa
. , .,
l.naoneoranywa.
I
1 1 1 1 1 . 1 , i A ' - ; ' ;
yo umukwe abu ze l.nabukvve nt:1 ba be bak mugemur:1ra Ctlnke sebukwe na l.naru-
me bapfye bagasiga i bunarme ntibbe bakimugemurira yarka
inkt y-gikemanyi iy y yahre;ye.
, , , . ,
Inka yrl. uruJa n-uruza.
Igic c-VIII
, - - ,
lyo ukwbaka kwagoranye.
Ubwa 1 Ukuja buj n-gucra.
H
... h' , , . h' y h . k k' b ""
arl. a o umugore ya.gl.ra :1s avu ryins l. u o umuga o amutunze
, , , "'. , - ,
nbl., amu tuka, amukubl.ta,atamwambl.ke ; umugabo atari
h utw1w agasubira i Umu gabo y1gndagnze agashikA
ku c bapf a yaratuma umugnzi iwabo wa ny mu gre RkF.l baza ati
"Nt?. co mwodutorera ? Ati rr nje k y kubamenysha
' - - ' v- v-.' -
yko abo ban tu a ta gll;: omeye bapfuye, ryabaye 1 shavu rya cane gu sa.
Non umu pfA.sni arantumye ngo muri.ingikire urnntu w1w".
1
.
,
1Bru-
- 35 -
yar1tonda bakamuronderera inzoga yo kU murungikPTIBt ngo
ab-!wbo, ngo ab-! bugabo ntibgire ngo ynjiye igisagra
mu gisaka.
naho umugabo agmba k umugore w1w atebOka, Br! nk-urubA.nzA.
ngo umugre asigarane inzu, yamutuma ko umwna w1w w-umwigeme,
ro rr ntyas1ba, yba amtumye ko indahiro izira ay!rnze k
amuvuguruje, amurahuruje mu bikomeye, kandi mu mignzo y-!kirndi
- , , , f
ngo nya mugore yaca ap a.
Ubwa 2 Ukwhukana.
... , ,
kwava ku mu gRbo umugore CHnke umugore
Umugore yartabwa kubra ingeso mbi nk-umwanda, ubush!ra-
_'ni, uburswa, ukutarim, ubwayaye, inda nyangu, ubuzz, ukw1ganza
ubumuga, ubugmba, abgeme eusa.
n-bazira n-umukko. Umugabo yisonera yamurngika
Yarmurnderera impzu, agatarikisha amPyoga akamurngika
., I - ' i
_ bo nk-Umuramukan sha n-ab-1wabo, ngo Rmaze yo im nsi
, , I , _,
ko ati "Ur.1.menya na we az menya, abo muvyaranye baramaze".
babirukana tbruriye, n-ukubakubita bakBbakubita,
ikazanga mu ru go, ar co kimenytso c-Oko aruhej jwe
Umugore naw y1tegereje agasanga ko ingeso z-umugabo zamu-
ar! nk-ubus1nzi. ubusuma, ubukOnzi bw-fndP., ubuhumbu,
kw1jana at1rUkanywe akazabirwa
y - , ,
ri uvunumira ntate akanwa agatOnganya i vy-uru go, mu kugnd.q
aratahiriza iwabo cnk ku mugnzi ivyo bimwega ; bika-
-_c birab1kuzwa yshitse mu rndi rugo. Mu minsi agir yig1re
1
, .... , , k h' , b , k ...n
1m1co my1za agata o avu, agaca u u a avu-
sgasasa agakubura inzu yose agaszera, agakoma urukubitwa,
- , , 1 - , _, , -
er.gra umugabo atari ho ar1 agakura mwo meza n-1wabo cnke kwa
- "' l Y. " , ., - 1 .,
mwene mwene sewabo, bakazomuresha ar1 ho bamusanga
.!"'!.. n-uwagnda k ndagano ca y1njira inzu.
- 36-
Ubw. 3 Uguharika.
Bagira ngo kra cane umurndi yabira umugore umw gusA.
Hakaba umugabo avyara w-umwigeme, umu gore w1w aca aragmbaha.
U
"' 'k . i N ' N. ' i - " '
yo mwtina y twa gaye. we y nyamumba vyose, aragira
ink, akama, acftra, yftgarira, eka ivyo vyose vyokoz umuhngu
n-umwigeme bimurndana k, ah aririmbira m nda iraziba.
Haza abantu bara.ramutsa bati "Gira s Ngay". t1ri uvrundi ati "Ngaya
- , . . , , .
data". abagabo Ati "Abagabo ngaye". Bati
umwami Ngay. A ti "n-umwami ngay". Iyo nkuru irakw1ra amakngu
* , -, , 1 , _,
uje amuramutsa nawe ntace Ngaye data, abagabo,
umwami. Umw ava mw aja kubrega i bwmi. Umwami atuma abatAhe
. , ... , . -, - , , . ,
kunyaga za se ngo mwo Ngaye. Arasutse ya nyene
inganji a ti "Gira s Ngay". munyakig a ti "Ngaya
"Gira a}lagabo Ngay". Ati "Abagabo ngay". "Gira umwami Ngay".
Ati "umwami ngay". Umwami arashvura apfa guhonyorera k azina
. , , , , , i
aramubaza ngo amufobrere igituma agaya abakuru. W mw geme
ati "Igituma ngya data n1 uk yamvyye nd1 un:w nkaba ar! je ngw
mvyftka mu vyerekeye inka z1w, izQba n-urushna binsranira k,
f i .. , .. ,
akabona umw geme ntarondere uwundi mugore ngo amuronke ko
, , , ' , v ,
w-umuhungu samuragwa . ngaye umwami ? Wewe ukaba
umwami, umwamikazi wawe akaba intvyar ufise i gihugu kinlni ntrondere
"".y. , _, , , , ,
abandl ngo uze uvyare samuragwangoma n-abaganwa bo kugufAsha
igihugu. Ati Ngaye abagabo bataguhanye ngo urondre abamikazi
ugwiz abagAnwa". Umwami arngutsa batahe n-abash!ngantahe, ategeka
, 1. , , f.l , , "" ,
Ngaye ngo mwo, avuge agaya se, n-abagabo.
Umwami ati nBash1ngantahe ndac1ye urubanza, inka ndaz1komoye, umukobwa
arats!nze avuze ukuri. Nawe wa mukobwa sigara aha, ni we mpr ko".
Ara rongoye Ngay, amukurikiranya k abahngu batatu, asubira kurongora
n-b;ndi bmikazi benshi. s naw aharitse nyina wa Ngye avyara
b-abahungu . Nyen kw1gana uyo mu gani wa ati Abantu bagwira gUrtyo
, , f - - 'v- t
Ngo v ugani ntftva ku g1t i uva ku muntu, kumbure vyatanguye b1rtyo,
ubon& k uvUy i bukurU hse.
a.
J
ne
i
lere
lZi
!ka
)0.
)Wa
ora
rtyo
- 37 -
Igic e-IX UbuhOmur
Ubwa 1 UmuhOmur.
, , , l , , ,
Uko umugabo ameze mu busore ko aguma ameze. Mu busore aguma
?gmba kw1gangaza n-guhonyanga vyose, ntaco agnza buk, vyose aga-
kubisumira,ic ac!y hambavu yifuza atgis1mvye
ibigugumizi vy kunigana. Iyo mic mibl ivyurwa n-marso akaz
' , , , , . , -
mu mubiri kuko amagara y-ubusore
- - , , , ._, , y , ,
canecane abaf1se uko b1g1ra baratevya umuhungu kumuh8 umugore, ngo
, - , ' _, -, , -
yab1rane amaze gusub1za has1, aztungane umugore
az avyAr bakmmye. trkiri mu nk-Ow-1nzga
:-1mpke baramwlrngagiza n5o abanz aturare. Amaze kubna n-ukuge-
- , y t , , ,
utuntu n-utund1 n1 ho yaba ageze kuba umugabo.
, , , ' - ,
agasoresore iyo katag1ze agahararo gatwaza umugore
k
, I t b' "h 'k' ' ' '
azo. zo ngeso zose n1 m 1 : u araranye 1 n-umugore
t - , - , , , ,
Har1 aho bahagaze, kuko umugore azira
, , . '- , t ,
amenyereJwe, 1yo nya mueabo nt1babura gukerega.
:.:,ugre w-manyama w-munyabwoba atwjwe umukazo aca y1kri-
_, ' _, - - ,1",
meza hak1r1 kare. Umugabo avuka mu bantu nya bantu ntar1nda
::,.,1shimiriza n-O.l<w1kiragiza aba yrekanye ko yabiriye umugre amu-
.. , , ' , ,
rengeye ko y1cura agahaze mur1 we.
- - v- ' ' v ,_
n-umugore ba babanza gucacana kuko bP.teba baramenya-
ingeso. Umugabo yar1dndarika akerekana ubugumyi, ntiyshwashwa-
cane ku mugre. Umugre yagomba kumw1k0.ndwakaza ko ar! mu
tw!za, ar! mu two amuhreza, ar! mu tw amw1sab!sha
-Jgabo agash!mira ku mut1m8 ntamwreke rwose ko bimuhlmbara. Hari
h
, b , . , , , , " y
n o uouga o yararagur1za umugore yamara Ivyo abarundi
guk! mu kugamira umugore grtyo ? Banka k umugre arnd-
era. Ikindi kwari agahararo, urukO.ndo ruzrmba rur1to-
umuntu akabanza kw1tegereza uWndi. Iklndi kandi kwari
1 - , , -
ko umugabo aganzwa n-umugore. Umugabo bamRze kuvuga ko yu-
umugre aba atye mu bAntu, n-abagore baramukngra.
naw mu mlnsi ya mbere ar!gngesra ngo ntih8gire uw qta
; ururimi, ngo ntagawe n-mugabo, mu kugmbu ruki r A in9bukw h
38
i I
, _,., , -
akarusha i b ndi. yo rero oi3.:::.P.:ze kudberBn::t b2kR.meny:=mB inge sa.
umw uk R.fBtP. uwUndi, bR.ba bgeze nya kwQbakA,
ni h bashobra kuja igika n-uguhBnran::>t. r.r-.ty umugR.bo
_.::r , , - ...
atca ic1yumvirO arBgendl3. BkAraba
igits.tnze ikndi.
Umug?.bo mu rug n! ntiymva amBbw1re ngo ::>tj
Umugabo abwirizwa kurwanya mu mury;:mr, o. Ar1rlnda kw0mvir8
bamw ngo ac agtra k. Ymva amajambo y-mugre ak.tcB amatwi,
ymv y13. s n8 nyina ya ak!ca Amatwi.
y , ' , , , t
Kenshi nB umugore nB nA bP.rAmukBzlbe.
, 'ri , , , " ; .
InAbukwe hB aho l'tmUZlZa ko atRmwemereye gucurwB bufQnl na buhoro
ngo Bkorre inzu zibiri. Barmukaz!be nAb hqri ah
y " - , , ,
ubutorc, agahuzu keza, ugukndwa n-umugabo w.twe.
, , . , . , - , , , ,
Umugore nawe hBrl aho y1dodombera sebukwe na 1nabukwe kuko bo
bitngiye naw b n-umugBbo akidodombera
, t , b , , k' f , . . y
baramukaz1be kuko a ana bakenutse kurusha u o yar1 ar1 1wabo,
y , .. , .. ,
Bk1yumv1ra ngo bo buca bb1rwa
. "' , - , , , , .
1mbere nanJe twe n-btlna ba tuze tubaruh1re. Iyo ho agize
, . , , t ...
akanyag1hugu bakamunegurB :=tkAblbona aca atngura kw1curB amab1.ng::t
akazirana n-abo Aho rr nf ho umugBbo yrkBnira
ubw.ttonzi n-!ngingo, uruhRnde runw, ntibagire ngo
, t' , , ,
arwan1r1ra umugore w we, nBwe ngo umugBbo w1we AVUgira
ab-!wabo. Uyo Atmv!ra arnenya vyinshi agB.kirP.nya vyl.nshi, ni w
, l , , l , . , , .- . ,
amenya ahar1 ubupfu n-aharl uburame, nl we aba n1 we
ahanrA agasanganya umuryango. Uyo mugBbo w-umushika n-umugre wtw
ashits urug ntfbab bagikngAna ; umugR.bo akibonR.
__ , , , , , ,
g1totahaye ngo am1ram1twe, umugore n8.we ntqba ak1bona umusore ngo
yibngekshe cnk ngo yiknyershe Aho rr n! ho
bAmRze kuba n-!y ivyqgo b8birindir8 hBmw,
umw uw\lndi qgR.crnbqgirA, uvd1ni P.kP.rqzirR.n' ::ur1
ico gihe b8r8shborA kubw!ririkP.nyA.
, t , k' b , t . " b' ' b-
Umugore 2z1 ubw nge, 8Zl o umuga o qrl lngP.re ArR. ana 1 1ntu
ak1numir?., 9kamutsindi sha ubw.t tnzi, YA bona Bh umugabo A ru gUye mw
, - , v , , '
aka:nuh2.nra at9.mukngatB, AtB.:nutonganya, 8rArr"ubuza kugwa mu rudubl mu
,
,
!TlU
- 39 -
AUmuhendahnda. IbukA w mugani ngo
, ,
n-umugore
, , . ,
?rPshooora kubw1riza umugabo Atarlnze kuvuza lndOru.
:-:ugabo yarOb:=thwa m nzu no mu gihgi-1 . :.:u kw1yubahiriza yaVga.
umut!ma. Ntiyahagarikira umugore ko aracmba nka bamwe
: Rea ko umugRni ngo ni ba Ntarng umugore
inyerre, imirng8, ibirzi, abamubonye bati urya nf muk naka
:.nugore yarObaha umugabo, akagira isuku m nzu no mu rugo,
i
, , .... #.... , .... , ,
::-. tiy rirwa areze amaboko k2nd1 nkP. bP.mwe bl twa ibiso-
r o
Ubw'R 2 Umugabo n-ur:1ugore ingne b8.gAburP. ibikorwa.
, ... t i , ,
Hari ibikorwa vyari vy1harije abagabo n-1b ndi vy-abagore.
: oikorwa biruh1sha vyakora abAgAbo, nk-ukugazura , guhmbira, gusu-
t::ra impu zu, gu cura, guh1ga, kuras:=mA mu ru gArn bA., gu sak';.rA inzu, umugo-
-re ngo yOriye k nzu yayf tera amavano. Hari i bindi bidahw3ny nA.
, .# .# .# A - ""r k , 1 .# h'
y-abagore naho b1 toruh1sha, n -ukuvuga a:n Az1na y-u bu 1 z1,
iyo my1yereko bikaziririzwa bftabangamye k8.ndi
, " , , , - ....
Umukobwa yarA.shob orP. guk::trna P,r1ko amaze kwab1rwa,
abuze ikimuhagiriza inka Umugore ntiyashobora
- , , . .., . , . ""
nta mu go re yr-1f .qta 1ntahe mu m1nwe nt;w-ace 1manza.
-- , , - y - , , -
- :::ikorwa vyo mu nzu vyarabwa n-umugore. gus;yA, gucumbA, ku-
inga, gukuya kwambira inzogA, kuvoma,
guszerB, guhekR umwna, kumyvya, ivyo nt?.! mugabo yabi-
, t i ... . ... ,
mwo, k1retse umugabo w-1nganzwa, 1vyo vyagenewe abagore.
: :ikorwA vyinshi vy-fmirl.ma vyari bfsangiye n-abagore
;vyirira, gukubita impeta, guhAnda, kubfba, kubagAra, gutma
gutrera, kugenya uburo, ibitoke, bArabifAtanya.
, t ., -
abagabo nt1bakangaza.
:co umugabo yisngije n1 icumu ry1w n-umuheto.
: co umugore yAgaba akaganza umwko n-ikAzangA. Ikindi yl.ganzi-
, , , , f f -
::-:. zP n1 inkono yo ku z1ko, kuko umugore n1 a:nash1ga mu nzu.
- 40 -
Ubwa 3 Ico umugore yitQngira bwit.
Umugre ikintu agaba, ico yakQye
yvyikriye mu vy!bare mu maboko ya s, ico amugab!ye
akagitwara iw-mugabo, ico umugabo ntahunhuna, ni ic-mugore,
n-1yo ashats arashora akabftsa aho Abagore
bacoretse baratga urugori i b1Vmi ku baga-
nwa bakagabana ink, zaba izabo.Ik!ndi kintu umugore agaba akaganza,
nk-1yo yac1ye aho aroy akahavyara w-mukobwa atakowe hanyuma
cAnk agapf1!kara akava hno akaja kwabirwa ahandi, nya
mukobwa w1w ivyo akow biba ivya mugore.
Ivyo aronkye ku mugabo nk-1vy acly mu kigega, aravy1tirirwa
ntibiba rwiw bwit, ntaja buj ngo abijane, ntashobora kubQrana
ngo igitngwa canje, baca bamwanzuza nttra kabiri kuko cavye mu
rug rw-umugabo. Ar!ko mu gihe bari kumw yo nka iyo ntngwa
umugabo arashbora kuy1tirira umugore babany ; kandi iy umugabo
apfy yr1 afise abagre babiri, iyo hagez gutrana, uyo mugre
abanza gutrana iyo nka yo mu cimburo yavQye mu maboko y1w,
re akorra uwUndi. N-mugabo yarashobora kugabira umugore bashiz
hamw, yamar kikaba ic1tiriro gusa kuk atajana iwabo ntayahukane,
yapfa umutlma gusa. Mugabo icanzra umugore aharltswe n1
, , , -, - .. ,
uko yaba ko nawe
amugAm.burukira.
Ubwa 4
, - , ,
ageze mu zabukuru.
Iyo umntu agez mu za bkru bak1rinda ic-
mutra umw1komo case kuko yicura akagaye ; yibuka ubut bw1w bika-
, , # - i , '
mubabaza. Ah nyamutera uw caye,
ah ari nk-muvuba, y1fza iyo yagze, akaza ishAbisha, yhda hafi,
atamw!smvye ntmuraga, n-ukumuvuma yomuvuma
9
akaraga
wndi yawwObitse ko inda. Asigara abOngabngwa n-buzukuru
n-1bakazna, ni bo bamuha agahzu, bamWbakira akazu, bamucnira a
canwa, bamuronderera akerera. Erega nt!babshe aba kra baclye uyu
gwa
e,
f i '
ru
ag
- 41 -
ngo bunyaga ubug:=tbo", n-yu wflndi ngo
:""'kr8 rukonka
Ubwa 5 Ukuraga.
nyen urugo ku buriri
:=tb-1w. icumu mu minwe y1c8ye akaraga.
gPbo ivy atnz vyse abiraga b1w, n-1vyo y:=tgavye ekabimeny-
. , b . f
g 1yo l.rl.
kuraga amugamburukira kandi az!
ubugabo, kenshi na yaba umuhngu mukuru.
mukobwa yashobora kuragwa ubugabo.
akaba ar!
kuraga mu gihe agifise
S
, , , . ...
mugabo. amuragwa we yabazwa
umugabo, vyose bisigarana
vyose biza b!rondera nyen
, , , ... e__..,
go, mu gabo yarag1sha benewtlbo.
- 42 -
Igic e-X Ugupf n-ukurva ko.
Ubwa 1
AbBrndi barmera yko iyo umntu Rpfy nya mntu,
, , , ,
hRpfa ikibiribiri gisa. Ugupfa kur1 bo n1 ugusohoka mu kibiribiri
gica cttwa ikizfga, nya mntu akttambatambirR ythwza utwo
bamugirfra ku kizfga ctw maze akazohora.
Abarndi barmera k uko umntu apfa amze arf ko azkwffin.a amze
, , , - , - , ... ,
mu ububi ubw1za apfana buramugendana nt1buh1nduka.
, - _, , , - , , _,
Iyo umuntu apfuye umuz1mu w1we wama uhagaze ku co apfuye
, , , . , , , . . ,
Ugupfa nza kw-umurund1 n1 ugupfa ata co w1pfuza ugapf1ra mu gahebo
ka vyose katarf mwo umw1twarariko cnk umuvuro w-1co wahora w1ha
, , , , , .,.., -
wahora ukora. Kug1ra ngo apfe bene umuntu bamuguma
iruhande ntibamuvirire. Bam.uragiza ij1sho, urughe mu rndi ngo
ic ashaka. Baramuhanra ngo ntapfane inda mbf. Baramubaza
afis n-tyo afitfwe, bRkamumenyshA zoyirfhisha n-Uzyi-
murihirira apfeye. Baramubaza imfti yoba affse y-Okw1hora ngo ayit.
- .... , , "". , , ,
Baramuhanura ngo apf1re abna, abahezaglre, agume abavuga
Bamuguma iruhande ngo bamwgeranye, ntpfe indmvu, kandi bamuhwamike
ingohe.
UmugAbo arnaze guctkana abnR btw baza umwemw kumusiga amavta yr.
Abahngu baT.usiga mu ruhnga, ku mutfma, mu but1korwa no ku birnge ;
barongera ingsire mu ruhP.nga bvuga bqti Uranyerera.
v , - , . -
Abakobwa bamus1ga amavuta yera mu bwro bw-1b1renge gusa, bakamukoza
ingasire mu minwa bvuga UrAnyerera. Uyo nyen gupfa
yrabnzwe baramuraba ingwa y-ivyansi. Ivyo bfheze nf ho barekrwa
kurira bavuza inderG.
Ubwa 2 Ugufuba uwahwreye
Batarsohora ikizfga babanza gusohora umuzfmu. umuzi
w-umuvurnu cnk umurinzi bakawucisha mu z1kC? n mu bwicaro bwtw
bakawumensha inzu uc1ye mu muryango bakawitangiza i kuzfmu.
I
. , "" . 1 , , , , ,
g1tuma umuz1 n uko b1yumv1ra ko umuzlmu ar1 wo muzi
,_ ,....,.., v- . ' ,
w-umuntu , kuko uc1ye 1g1 ti ntarandure umuzl Rba aruh1ye ubusa.
gusohora ikizfga ntfbagisohora nkOko basohra umntu akomye, mu
, - - , - -
gusohora umupfu babanza amaguru hanze. Nta wupf1sha umuntu ngo
-.
0
,
;e .
,
1ike
. ,
ge ;
) Z8
3.
mu
- 4.) - .
e=w!hambishe, ahambwa n-bandi, umntu s! we amw!hambira, ar!ko
s:ata agatrera iw-1mva gusa. afubwa n-bagabo umugore
n-abandi bagore. Abak!ri bato mu cobo ngo bohuma.
y-umugabo yimbwa mu c-1nka z1w bakazoja baracnira
Barashingra ibik!ngi vy-1rmbo bakab!nyuranya, icari
bakagishira haruguru, icari haruguru kikaja hpfo bakavuga ngo
crekana ubuttlnzi, igiklngi
crekana urugo arurarira. Umugore ahambwa iruhande
1. 6. -, , ,
7-1k1gega, umwMna mu ntaba z-urugo z-ep o.
' - by b k ' I ' k' k '
.Jgo kera mu guta umuntu .1.m a 1. 1.nogo c caye urya w-urugarama, nya
ntu bakamutunatuna nk-uruboho, bakamwicarika ku vyatsi bashash mur!
- , ,
1
b - , k k t , b k
nya k1.nogo bamukenyej e 1.mpuzu y-1.g1. avuye unyu a, mu mu we a amu-
amababi y-!mirinzi n-!mimnd ngo ivU ntir!muje mu matw!, bagaca
Branka impuzu ngo abo nt!boba bakivyara.
hanyuma umntu bamufuba kumutkera mu kirago. UmutOnzi
ymana m nzu ikirago gishasha, upfye wse bakakimuta mwo. Bamutana
n-!mpUzu z1w zose yahor z!baye nylnshi izis!gaye
sgura, kandi bmwimbire kure kug{ra ngo imbw clnk iblndi bikko
kumuira.
Inkuba ikOje umntu bar1raba, Kiranga akavumra, bakabandwa
mntu, atkangtltse bakamuhamba mu gahlnga. Umugore asiz baramtinya
ngo ni nkuba ; nta wumtnganya kuko ngo amtonganije inkba yoca
1::1 wn ra
u inabab!ri bamWbakira uburiri mu kuz!mu
, , , , ,
bakabusasa ko ish1nge n-1mnda, bakayegayeza bagatereka ko
mu kumryamika mu kinogo bamuryamikira 1 buryo akarymira
. , k, y_f 'k - , , _,
w-ukubam u, ukuryo ugasigara hejuru, ni ho bavuga ngo naka
- . 'k k , u , , - . , 1
yaryam1.ye ukubo o w-abagabo. mugore nawe bamuryam1.ka ku kuboko kw-1.
1 - A 1 , A y_ -
buryo, akaryama nk-uko yahora umugabo, ukubamfu kukaba hejuru.
, - , , , , __ .Jt ,
w-umuhungu aryamira ukuboko kw-abagabo nawe nyene, umw.1.geme nawe
bamuryamikira ukubko kw-abagre.
- 44 -
v , , , , , _,,, v-
Umuhungu w-umusore c1::1nke yararungoye agApfa atavyaye n-umu.gore atavyaye
na r!mwe, basavuye, bamupfumbatisha mu bamutrera
k ngo ntaze ahUm!re abas!gaye n-Omwna azvQka mur1
uyo mur,yango ntazosubira kwari
abas!gaye. Umukobwa w-!nkumi arngranye kwabirwa bamugerA indynkw!
, . , .... - v , -
mu musaya ngo bakavuga ngo ntaseme abo hanyuma
,
y1we.
Umwna w-umuntu atabwa bamuknda, naho na barndi bakamut
nb!, bakamuta bmucuritse, indq, baba baroze nyina, ntasub1
acs ca. tttagir iy agy k nzira ab1w batAri
v , v v , , "!! '2'
barahamagara umutware ahatwara, agahagarikira bakamuta,
kuz1rora bapfa gufuba umntu. Kandi uw1w nt!bamwimbira har-
... , 'v , 'v
hare, bapfa acasamamugunzu bakamuta bamutunatunye, nawe ufise
ab1we bamwimbira harhare kug!ra ngo ibikk ntib1ze kumuzra.
, -l'v , 1" ._ . "!! ' "
Iyo hapfuye utagira ab we abab1::1nyi baramufuba. Umukecuru yamaze ab1we
ar! we Rwaramze iy apfye yarwaye bib!, ibinyro cnk
apfOye y1bana mu nzu nk kure barekera mur! nya
- k' ,
kar1::1ro kakazomugwa o akagahera mwo.
Iy hapfy umushumba bamujana kumuta mu hjuru y-Omwnga
,
bagaterera yo.
apfQye baeandarira mur! nya nzu bakamara gatinu bakagandka
ku wa gatandatu. Umugre agandarirwa kan bakagandka ku wa
gatanu. Iy bagndriye umuntu nt!bakor igikrwa isuka.
Ibi;yazagu Ibiryazagu bita ibiryagagu mu Bututsi n1 indya ziribwa
, ., - v , , , , ,
n-ababuze umuntu kuva ku munsi bamubura gushika baruve ko. Buno nyene
bakibura nya mntu, bakiva kumufuba baca bzana i ndya zihoz zitqr!
mwo UillOnyu , zitar! mwo inyama cAnk amavUta, bakazishira ku rutaro
rN-!misuri bakazirya b1caye banumye, bqraba iy imv
iherreye . Izo ziribwa na umuntu n-ababafa shije kumufuba,
biraz'ira ngo bikOre urutmv.
- - , - , ., , y ., - ,
Umwerera ushigajwe na nyagupfa unyobwa n-abahungu b1we, utavyaye nawe
- ,
bawusuka ku mva.
aye
a
t
muta
te
,
ve
- 45-
y-!bir,ylzagu. mu biva mu bikaza
! hiye. Ibiryazagu gush!shirwa, kandi nt!vyinj!ra b{pfndi-
i ye. Ibiryazagu mw umQnyu, inyama, amaVta,
: itoke, inzga kuk abar! ku
umntu basmbra uburiri has!, ntibiyGhagira,
ahisha : imirlnga, indlnga
z-!nyenye, n-!bitore.
Ubwa 4 Uguca ku m1\zi
Urupf baruva k kabiri. Ubwa mbere n! ku mzi, vavyita
andi ukw1yuhagira ukw1suka ko ibirhe. buca ku
,_ 1 "' - "' -
ku mugoroba w-1gih1ngamunsi ababuze umuntu bose.
mutwenzi wa mbere abapflre bose baja kwtyuhagira. Abagabo
baja ku mwnga, bagnda yo at mntu umwnga
na kw1suka ko ibirohe bo basa.
umubiri wose. Abagre n-abakobwa biyuhagirira imuh!ra.
ibavOye kw1suka k ibirbhe bahindukira bahitana ivyatsi,
Ltibashik!ra m nzu, baguma hanz bacina ivyatsi bahitanye bakta
Mur1 ico kivi n! ho ababafashije kugndara bavUmbura
Ubwatsi buVmburirwa k mv iyo nya gupfa ar!
Ni h bakye iki gitutsi abagre ngo UrakaVmburirwa k.
I y gupfa ar! umugabo basohora ish!ga ni iri
ry _mu bwmi, ni h imbere y-1z1ko, basohoro n-!nklngi biher-
r anye na ny sh!ga, hamw n-Qmwlshi wAyo, n-umuk!za, n-mwaro w-uburiri
_,, , ... , - , .. , . ,
ko, ni wo b1ta umwaro w-umugabo, basohora yahora ko,
igiklngi c-! bury n-!snzu ry-!nzu.
ly nyen gupfa ar! basohora ish!ga ry-umugore,
umugre, isnzu ry-nrurenga rw-!kigega.
.. ' I ' ' ...A' I ' _, '
gitundo inka zic bwa mwo amasho, umwYmwe y har1za izo ashora. Inka
zikkira ku w hakur,ya, zigatondana urwo, zitaha z!dashub!je u
, .. - , ,
wo ko.
- , v- , ,
wijse wo mu bashoye inka ahitana Yy-ugushika
c-tnk. Mur! nya mw6nga bahitana ubuhro bw-ukuj1sha
"1 . 1 , , , .. , , , , , v
nJ sh1 y- nka y-amata inkono y-amata y-tsuka. Umushtngantahe
imuh!ra n! we arahurira igicAniro nkQk bigend k-gabanya,
, , ,
-=.-:'"'wurahurira. izo agabanye.
- 46 -
A- # 01 1 # 1 'b #,y.
Hakeye nko ku r--K."'lnywa An:Rse Amaze J. rr.. l.nsl.
brnze iki_s'nf- zi tnU ru gOt OP. '-'.'O!trerR amata bq ri
, , , , , - ,- ,
mu gisuku kuko ntl. banywa amata Ayo matF.! b8y'3hB
, . - , , . 'b ,
e.bahudukazl. nl. bo ayanywa.
lftibaca barya umOnyu kandi n-!gi toke b8tPrmarirwa.
B
j . # b. , . . b
1
ar2nywa J.nzoga J.ta J.ml. J.ra.
, - , 'h- - , - ,
gapfuye nyene urugo araza umuntu wo mu mury:=mco bag asohoro akayoga
y , - - ...
mu kPzJ.hcbe ngo nl. ur.1u1nrP. uno muntu ::lk:=tkl.rR Ak,...to akagerera
ko un:ugre akamufatira ku mumva, PgAha mukuru RkPgumP- Rbkuriki-
, , T ky , h l , b
rr-mywB nkOko barutana . Jn:u obwa amaze guso Ot YA t u;nJ.rl.ZwP. n-u!ll.u g:::> o
Bhojeje imiblra ry-guh3na indagRno
, . , k
1
# ,
1
-k -
1
b- .
ba zrr.arl.rwa, gR C8 o, n-J.ncu tl. zose ZlK'=' zo v. Arr: A Zl. J. zl..
,
1
, .. - , . b 'b h" b k. # b t , t.
N-umugore yaravugP l.J o.r:-.oo 1y A nB -a a ungu ""-"l.rl. P yl, 8 l
"Twab8ye impfOvyi rr: ury':lngo, ni mwe bene A bnFi, u bP.ku r,
' , . '"'b y y - , k"' ,... "'"" , ....
nP. J we ns1.gaye wa nP.mwe, uzoza unaJ.rR mu van'=! nl mwe muzomur:toB,
c8nGCtlne UbU muramfaShP. P.mPrir!::l y-umntu
w'?.;nje erf we r::uk8mpa akavi, na kw uku:n<=>rirwa n1 ukwzi ku nqka,
lllYla:r.. mwi'tegye t kP.ndi nzobibutSA
11
UbwA. 5 .
I
. I . . y
1
t"' . t . ' . h 'b.
mAl'l.rP.no. mArlrano n1. lmpuzu y-J.gl. erAno J. 8ZlZe R uru 1
- 1 - b . . b b- k 1 b . # , y . , k , . ,
,.,,u KwP.rr;, Ara lmarJ.rAno F.l. :::nzA w rA 8 1ngwa y-1. n-u uylrA ba 1. cumu
- ' f' I . . b ... . k b' b k b
1
"" ' - '
rJ":-1 nyene gup 8. l. u a. u w o w-umumenda, ntl terr1P..
b
, t' . , 'k . , foi!- - t , y
are., n l.zl.gwa, 1. omwa mu mugMnaaro nyene. utqng a l.mArl.rRno nl se;mbo
cnk w-muh!si. l1banzirirwa ko n kwamb::1ra
imarir8no ni umupfkP.zi umuhungu mukru, ega.kurikirwa
, . 'k . k. b # b h"' kyb - - ,
n-aomnu url. 1.ra mu mP..vu R -a 8 ungu, aba. o wa bA.za mu nyumA. bakuriLirR
, , u & .t t 1' "' , #. '
na.bo nyene. P..tP.rl. 'ho baraylmub k1.ra. Umukobwa w-umuhlsls 1.yo afi
.... k' , , # , ... bt\ - - 1 1 1
CRn e umugore J.yo y1. ungenze, rero umugore iyo qfis
, . k. .1 .t - b' . . , b - 1
inA. nl. 1 1z1ra nt1.yam arq lmarlrRno, ya.ma.ra PmuherezP BKaremo
y
1
u . t-,
akBnya gP. t y1. eus8. mupfR.k'-"zl ku
'' _,, _, , ,
w1we 1yo apfuyc b ; yamRrq ab""hutu b; nyAgupfq b9 r ."'l -
shobor::> guh?\bwa h'8nyumP. b-muhf s i, ?.rf ko b8CA ,.,u
,
buhutu bakavOk:::J.nB D '=l "':l;fvyi.
Ki :razira kwA.mbarR i;J! r- rirAno mu kwzi kwA. Ar1
Ub
"' d. b "b , h ... h. . 1 . k . h" f- b"' .
urun l wa m7i o Pm9 Ano mens l., nl. :nur UK.'I O \ '1 zl , A p u;ye q F.l.:l l.
ki-
,
,
('\'18.
:U'8.
yo
r:l"Yc:l-
..
47
ni mur1 ukwo ibisuka vyamA. b1 zr-1 nnv,
_ ho zicira abAntu.
-, ' v y ,
ku mu gAbo atunze FlSl ze abahungu, mukuru yashrA
, - , - ,
:J tndO CB kare bakanmhP iCUffiU rya Se ak;:;ri twara kU rutugu
n-!nkoni ayobzA ak:-;j P.. inbere z'8hodka agashika
b Araz!bikiye k yapfOye ; btP.zibikiye
-'
0
h' -
0
i
0
B h, - t ,
1ra ngo zArlr ye s ara amagara uuun u wo mu
------ =-o "ltagir inzigo, umvv bP.bon atazshvur!?_ :v:o Ph av aV:nA
, , . , , , , . . - ,- , k b " -
kuko 1yo abavumye yarabakamlye qKCJ err-> Pm a ta u l gt=mza
, 1 , - , , , ,
Ahejeje guk:::ma agenda we nyene kubf-'ha amatB,
- , I , ,
hanze. Bakabw ra. umuhu tu :-:1ukuru y a kugabanR Bkaj a
c-fgikAshi mu P.kagihP nq nyina
- , , . ,
- :shira k umOnyu, bak8giso;rr eza yi-j, mAta. b:'lgRterura 1nzoga
,. , , t . , , . , ,
- ""..:-. <;>tR nyene bakay1nyw11, z1nyva abnA n-umugore ny1na wbo n-8b8hu tu,
- k b' . . I ' b " . b.. 't
0
' "
- .. -:::::go u A ahagar1k1ra. oarl :c->r::>re se uyo munsl
gUheze bagatrra rush8 rw8 ni ukuVga inzg8
' ' va "'b ... '
-::::- z-un:u mbo bakA.ziger.<:J 1z1nyc :te lngene z1neana, bagakw1za
- - , , ,, ' ..
""'!"e . AbBryango bakabanza kunywa. Impnge y-8r: >atP_ bayl.kaml.J e
_ .'lgara c gihgu cj kuvOOT b::; babanje
.. - ' ' "P ' k b k-h. . '
lJanl DO bamar1rwa. -'--agRtere a, R u 1r1zs. 1 amye bagakoranya
b
. 'b " H
1
-
0
' b ' b"'
1
o ose Rgore. o? no amArlrvm Bi:loa;ye 1::rar1rano,
- . 'h t t t" . . . ' . k , .-
yRso o se n1 we a l:U:lr8no, oAg81i1:!ngurs uvuga amaJambo.
' - h ' . . . . fO
0
k '
_u:"U y2 uwe mu r.mr;yango a ac:n'lKlrP. 1mp vy1 arsli neurP 8
t
. tiF "' . t - . ' . b" k , ,.. , v' ft .
1
:o A 1 uyu muns1 waJe ene n a none uwooa a 1se 1co
, ... . a , - ' " ., ,
:!: -e a--rlUrl.rl.ye nk- nk-nka, nk-1 tongo nvue;1re ngaha, utavuga
# h' . " . k , b" b +"k- b"'b'T'
-:J azu 1?. a er::m1we a avuga : agavy.e P. vo orewe, a a 1-
-:, AtAgabanye yri :J: U muhngo. Ab-1rr.ynda. ej e hagRsubirP..
uri rondera igiseke sbrma ubmwe, uri u,.,Pkye
uri umukobwa yagab::mye ink atar8yi Gr.mkw
b
, b- b k b 'T'
1
, t t 1 , ,
Rmu urEnya 8. amu w1r2. Ko A ar1 U::JUtc\:c nl lglsumR
-, , ,_, ,
ij oro, n-ukt..lr.lUrAr::utsa adakoye. Abo bose b8hej ej e
" h b. , h" , k b, . 'T' }- - b
-.; ::o _P.gP.su 1ra yo umu ungu nyene u ura se, ama.J8m o,
, , , "' , ""r
abaheran1ye se, ak'"'VUCP uherPnl we n-u besha J P.n,aze kw1shurwa.
Ku nt!bamar!rwa, baca ku mzi gusa, ar! yari maze
kurongora umwna baca ku mlzi bakabigira k. npfye atgir
n! kuk atagira abamarirwa, bapfa kumufuba nt!bamar!rwa.
Ubwa 6 Ugyterana
, , v # y_ , - ,
Bamaze kunywa amata umuhungu mukura bamuha icuma rya se,
ink n-1mpf1zi, hanyuma agaterana n-bandi akaba
asub!ra ku bugabo bwa s, akazogaba benawAbo.
bakamuha
ar! we
Nta mukobwa yatrana kwa s yravOkanye n-bahngu, kiretse iyo ar!
abakobwa basa, naho nyne n1 ubu, kera nt mukobwa yatrana kur! se
af!se umuryango. yaramugabiye inka iyo nakw ugutrana
, Kv , b kv A , v . , . v -
era umugore a a obwa baba atabavyaye
1 V V
1
A ' l '!
mwo umuhungu baheza guca ku w mugore agace abakobwa
b1w bak1yengarira, umur,yango ugashikira itongo n-1nka. Ubu nt!bagi-
sobanura avyay umukobwa umw gusa aba ats1ndiye
, , v , , , , ,
urugo. Ubu n-umukobwa amaze gusohoka amerewe nza mu rugo yagtwe mwo
aragaruka itongo rya s akagurisha cnk akarisiga mw nka
cnk nyina. Mugabo n-ubu ufise muszaw ntashobora guterana na k!mwe
kwa s, bicika ivy-umuhngu.
Umugre yavyye araterana ku mugabo kuk atornira abna, nta
, , _, , , , , ' ,
vy-J.nyegu atorana kuko ntba art umwna w1we. Iyo abna bakuze
bagashaka kugabura inka, umugre aratrana ink zizs!gara m nzu z!mu-
fasha ibimgora1 impzu, canecane z!rya nk z-1nkwno
zitwa nyina w-bakobwa. Igihe nya akir! ho izo
nk zaba rwiw, yagabira umwna ylshkiye, ar!ko nt mntu murndi
,.
yashobora kuzigabira.
Izo oka basubira kuzigabura apfye.
Umugre atavyaye w yabna baramariwe eka nt!y!rirwa ar1gora ngw-arica
mur! nya rug babashikira ibintu vybo ak1fatira akayira
akffia kw1ronderera ahandi yob ibintu bikaba ivya
, - ,
cnke baramube.
, , i , ... -
Ubu, n-umugore arP.pfH.kara ib ntu bikA.guma
ntawubf:nwaka, bapfuma bakamtiha umugabo abimus'Anga
ngo ibintu vybo ntib!gnda ahandi.
,
mwo
- 49 -
IKIGAB1NE Cl IV IBIK6RWA N-MYttGA VtlKUJIJE UBURtiNDI
y - , y
ic-umwe, n-umwe
,... k ' - i ' ' "" d . Ab y d .
o umuntu ag rwa n-uwun arun
ra inz bari bzi ubuh!nga tutakimenya
ndi bur1kwiye bur1kwije.
k
"" d . t
1
. t- , ,
An 1 n 1g1 ungwe nA kamwe.
bo
ubu, bak1yungunganyA ugas8neq
1
, , k # t- #b. t" , t 1 . . .
re w- nka yaramenya unga, ungwa gur yo, umw
ngwa n-1ska, umuczi akazoraga uyo mwga, umubaji akibanda
Qbazo adhevy iblndi bikorwa, umuvUmbi akazimbirwa
ukugne iyo myga yar1 Uburndi.
Igic ca I Ubuhinga bw-Okwrora
Ubwa 1 ir!
Abarndi bari barabona inka n-!kiy!gwa
Umwrozi yay!rera Kuva umnsi w-tlko yimy inka
sub!ra kWhirwa itgw!je, naho nyne barayibogoza ngo ntlrye 1chiro
cane !rmburura. Iyo irra ku carire baca bkiV-
ikarara ku rJs!. Ukutyhira n-kuy!vmburira yOko
buyisssha. Iyo imaz atanu um;rumano, mu
umwmano ' mu indwi irahiga, mu umunani
rora ikananura, mU kw-!cnda ffiU kw-1cumi
itangye guhaka mu kw-icnda, baray!ha
inyoroshe, inyna nt!dohere m nda ngo nyina iz igorw mu
2 Mu kuvutira.
itangye kwrra bayitra amaboko m nda,
1kamna inmba hanyuma bakay!fata, yaba bakay!jisha,
akay!kora m nda. Abanza kwOmviriza k inyna 1j irngoye, ni
k inkngu n-!nkoni biz b!bangabanganywe, ymva birahshanye
gora, aktlmviriza k inyana ij kumtamira intoke cnk akmva
Arahza rro kuvutira y1yubara ngo inkoni n-umutw
1 "\
- 50-
, , ,
Inkoni z1seruka aja arasubiza inyuma imwe akavutira
iy!ndi aknranya yrohsha ngo ntize inambi ngo nyina yagfrwe. Abnye
igUmye arahmagara abagabo bakomeye bagafta inj1shi bagat8ngura
kuvutira, umw akaja arakuma urugori. Bbonye inkuki isohotse batangu
kw1zra hakaba hasigaye igikirfza. Gisohotse inyna ica y1rasa
nk-mwampi, bakay!kora mu kanwa bakay!kra ngo ntize ihir1tane
igir ijwe rijwangraye. Baca byreka nyina bl=lkayivumereza. Iravumra,
ikay!rigata. Baray! terurira bakayijana ahar! umugUtu iyo ar! mu mwnmo,
, , - - i:lo. ,
naho ar1 mu gatas1 bayahura umuyonga ikibara.
,_ ' , , , ' u . l ,
Babonye 1tevye gufuma baray1ha urnuti wo gufum1sha. muz1ha uy1heze mwo
, , , , ' "" ,
batayihye urnuti wo kuvgerezP. nke ngo hag1re umuh1nga awukur1kira
urac1kira,igata k ngoyi. Iyo ifumy barar8ba ko hart ibre
i:lo. k' b b'h . , , . "" . - ,
e ama 1ye q58ca a a 1nyana umut1 ngo nt1ze 1rware
amacikire ngo ivyimb urnukondo.
Ubwa 3 Ukurera inyna.
Buno nyne inyana ikfvka umunyamwte agmba kuyikinga ig!hwa aca
, . , , .
ay1ca 1sunwe ry-umur1zo.
Iyo nyina ifumy barayivuba bakaynkesha. Barayireka ik!yonkera
nk-fndwi zitatu cnk zin kugfra ngo ihag umuhondo ikur nz.
Hheze im!nsi in baratngura kuyina nka kabiri cnke gatatu m ndwi
ni ho ikur nfngoga. Bayishira ahassurutse bakayi8asira ikabondogotwa.
Ku kagoroba barac1sha mwo bakayisohora kw1kina amatavu kugfra ngo
inonoke kandi ikerbuke ntice irwra uruhumyi cnk itiny. Barna
b
, ... t b' b- . , h . , . , .
ay1 egereza a onye 1su erewe, agat1r1t1r1
ikbotse k mpande z-maznru, innka mu kanwa, baca bmenya k
irway igfhwa. Bar1nginga kugfca.
Mu kugfca baray{r,yamika bakay8amika, bagasohora ururfrni bakaraba m
. , , i k' h
4
t , . , , i . . h b k k , ..
moavu z-urur1m o 81 18a n-1m vy1r1s o, a agene ereza
y-umuts! bakabandza ihwa w rnUt8{ RkPbUgita, hA
bakaj a impande zose, bahurura barorsha mw-igenyrero , baga-
shira ko umnnyu cnk umunjrotR. Bhej ej e ba ray! ca isunwe ry-rnu ri zo.
, - , . ,
G1toheye barasub1ra mwo.
Iyindi bayi r!nda n1 KirAzira kuyirA.gira
kubra k t- 'uurngern;: butr icnilY':inyU gi tum u bwat8i
(' "" ,
arl. bwo bwene gu t ra u:-nuyr,ya.
h
"f .
_R 1. y-1 nz1. ra
, - ,
bu te ra u bumem e
ra
i
twa.
y a
u
, . .
nyum
,
em e
- 51 -
, , , , - ,
=ira no inyana ku rubuye na rwo nyene rutere ubumeme.
umfa w-1biharage mugabo bawugira murmure
mwo akOnyu ichiro id ngo ntimeme cane. BAYirinda
--i j a. Ni bibi k mu No mu guhaza
.... .... . ' . h' I ' . ' b -h' ' k'
1mvura yo ama em e are a n-uru umu
' - ' . ' - 'h . 't I ' . ' *'k
_ -=:;2kura kug1ra ngo 1nyF.J.nB. yoro e tege ere. nyana 1maae a
, . , b h'b k 1 . , . ' h .... , t'\k 1 i ,
:. _:1. ce aras o ora uy nza yo_, ar1 o e c-u w r rwa yo
. , , , , , --
rushna cnke mu r1maze guhOmmura nko mu kwa
, , , , .
umuyya uba utag1kF.J.ze.
ibye inkangara irahngoka ikagngarara yitwa
hanyuma ishshi cnke umuharahara w-1shshi, cnke ishshi
Iba inkirfri imaze imyka itatu cnke itatu n-!gic.
impf1zi ihye baray!basha ichiro i gahgarara ik1ma
.., , - - -k' . -b k' . .Q.' , v " k
- seze mu mwumano a a ama o umutsama w-1n anyF.J.
ikiVme. Bakiyisanganye bF.J.ray!ha umti ukibzA kw1ca
Bahngereye guhaka barasbira ko
umutsama w-amway. Aho rro baca bamenya k ifOnguye n!ngoga
:.zkmwa make mangu, ifOnt, -uye imaze kuvyra ikamwF.J. manovu, if! se
,,.1\ - , h .
amwa mens
- , ik hy k k' , . , - ,
ama umu u o atagoruye gukamwa iyO
ry8. rba nf yo urushnzi ruzrba, r!rRba hjuru ngo
v y , , - -
:Jrushunzi mu zOru mu kanwa, mu mbP.vu azorWmlrira
-,, , __ ,--. _, _,- -
=u nkokora, ha s1 azorwumv1ra ku mano. None rero mu
, - b . . , ,
'=' ": a n1 ugu tum ereza uru shunz1 mu agorre buhoro-
gushika ibre ri K:i.ra zira gukrunira bumoso. Kirazira
ibamfu ndt s e mu kuvuruganya. c-kubamfu gifata mu
.1\, ... v. , -- . , , , ,
r:1uya rw-1cansi, r wilye rug::J. tumbera uru bsln. rw-ukuboko kw-1 buryo
. . - ... , , , , _,, , ,
. i umu uhAinbaye ko umugore akama nho yoba yahora a kama ak1ri
.;:nwi ,;eme.
T V - - , ,. 1 ,
- cans1 umushnge n-umuhoneranzobe kigA.han8guzwa ikiremo.
Ubwa 4 Ingne bar er a ishri .
: ... uva ik!ri mu ruhongor c ba,y-irnda kw1ca mu kuy1herereze kure
ngo ntibayikorakore mu ngo yi ge kw1ca.
:;::;,-.1ete bayigir!ra ni bimw n-Ow-1nyanq .
:shri im ze gusiga i nka ivyondo umwrozi mu rugo
- 52 -
n-1mpf1zi y-bukombe iyihahaza kugfra ngo ntiy1mye ikfri
, , , . - , . , ik ,
kuko nt1heza ngo 1vyare 1nyana z omeye.
Bayirekurira ismba imaze imyka in. Ni ikizfra kizirfrizwa
ra impf1zi ku muziro, ar! mushfki ar! nyinR, mw1shwa wyo,
, . yb k' . 'k k k' . h , . k - . - k' , 111ib'
ar1 ny1na o C1n e 1na uru, u o 1 eza 1 azoy1vyara. o ar.l:::>.cug::me er
b!bandanije grtyo zirahbn:=t. Ni cb gitma impf1zi kugira
baca bayishora bakBrondere impf1zi y-bndi bwko. k inka
zigwira ahngra impf1zi ig!ze its1nda rimw akayishira mu rndi rugb
akazana impf1zi y-ubndi bv:ko ar! rwiw cnk intirano. YBmB anyUr:'lnyq
abony inka inkir!ri kw-Its1nda ryose.
gutra impf1zi ubwko cane cane ubw-fbuse. bataylzi
" , . , .... k' . .... . b .... k' . f. , .. , . - .
1 bu;_;,:!, : rl 1nL_uz-..va C":ln e l :r.panJo ay1tegerezP. o 1 1se 1m1saya m1rem1re
ur.-lutw i r:-. irndi mirmire ari co
' ' ' - B .... k' r ' - 'r
1nka nz1za y-ubwuko ay1tegerE.-:za o 1 1se umur1zo mugu 1
kuk ngo ni ikomra mu muengo. Bayiraba ibra n-1ntgo. 1bara
ryiza nf urusra mu Qihbgo cnk mu kagajo. 1mpf1zi itez nza itega
cnk igatega iyabona ni kuVga iyaroresheje imbere.
Iteze nb! ni iteze ubukondwe cnk ikayBminira inyuma nk-1nka y-mta,
k, . k . hy b , . h, t , 1 f1 . ... , . . "" b
C1n e 1 ag1ra ama em e y-1m1 o ora. mp nz1za 1g1ra umutum a
w-rwano rurrure n-!mbavu ndnde, inda itabohreye, umucce murmure
. , - , . , , k"' d 1 . , ,
ngo n1 wo uvyara 1nyana z-ur:m on o. g1ra urw1kanakana rumeze butaro
n-1j1sho ry-mukanya.
Ubwa 5 Imiryango y-1nk
Hari inyaruguru n-inyambo.
Inyambo zimenykanishwa n-mahmbe man!nimanini b n-mutmba murmure.
Iz bit ibibandanyambo zishaka kugira umutmba n-Pmahmbe nk-!nyambo
zikazirusha gukomera.
ziri kwinshi. Hari ingagi n-!nyarugano, iRyati n-1ngwgur.
Ingagi iba ngfi ikaba i gitnyagire, igakomera, iri n-mahmbe magfi.
, , ', y , , y ,
1nyarugano n1 agaka k-1m1sho myro, uduhembe duto, k-umutumba w-1nkhwa
Inyati n! igika gikomye kignda k!bwatabwata innw kandi
kidBkar!rwa n-'Ogutkara mu mw1lmo.
uyimenyera ku mutmba w-!nknke, uduhmbe dutdut, turture
re
,
o
ire
tA,
e
re.
0
i.
,
hw a
re
- 53 -
'!:'!"{ tw bita uduhembe tvv-tunyeri, imisya mirmire, imirundi mi tmi to,
n-fgituntu kinfni. Igira rJ-mugngo ridz,
- # . , by ... b k- , k 1 .
1
'k
1
.. co ene a unda uz ta ry-u
,
uguhaguruka ngo
ziknda kugira umurizo mugUfi ar! wo kimenytso c-gukomera
r.-tu e;ngo.
Ubwa 6 Ibigfrirwa inka ku mnsi ku mnsi.
UgutOnga inka nf ukuz1hbera. Bahra bugicA bw1rA b8ziri
nyuma. Nyenzo ahngcr8 mu gi tndo akaziszumq nuvyflko, akgurura
akA.ronderA. ibicPniro vymy n-mashRmi y-fbfti bibfsi
, - t , -- - _,
-:-umury::mgo nk-umwokora, umurA.vumba, mttn8;'}re ze.
:vyo bibfsi babigerekR ku ngo iE,icGniro ntikfrurmbe
=go GihwRn nfngoga, ayo mashami arokra ntizlrye
_ ya arr..ze kuremshA it,icF!niro arahzR agAtrR inoni inka imw,
, . , . , - -- t
lnkuyo J"akozwe mu rnlsurusu ru ag:=ttAngura kuyp, eo zr-t
akRylhRna.:::ura umubiri wose c'Hnecqne ku mirundi ngo inonoke
mu kugndR ivyondo vyayifashe. Uk inka imw
ko atangra iyindi. Azlhetye zose gukama. Umukam1sha
amRdahfrwa ak1zigura. Inka ikamw ubwambere iba y&mye
k , 71 k b , t
:- Ci:t."<JUwe l aguma vumerczwa. ;. u uglra lZlnR ryttyo
ikir1 irfza. Ni ukugfra kandi ngo inzrwa n-lgi s hikR c-1nyanA,
ako kqnzro n-muvumro bishh1she amarso imitsf ib8ngfrize ibash
inyma n-mukamyi. N-1nka ipfOshfje ihushfje igAkuba
b3.rayivumereza bakayfvyinira igasharwa ikarndekR ikartP..
nka y-1nyabisko umukamyi Rr1tonda aylrorrR, itrera mw
nAho y1hse irtera inyana m mplsho ugasanga inyna iragAramye.
-, ,_ ., - - . , ,_,
-nka zlhaze umwungere arugurura agakobereza, y-1nt8ngAmArara
imbere, akaziyobora, ak1yamirizR, zfshitse mu rwri
zikar1sha.
- .., f. , b' b h- - k , b k , . .
-=".ungere a lse a o a u musRse ::>,
, 1 -., ,_,
::gacu.ra nt nto, ra ku mutgR agPshor8. lny::ma nkurunkuru,
,_ . , , r' ' A -
guhu.ngamR zl _:"R CR agAtlro. yo Fttawe q umwAnP ArA za
, - , - v , - , . " ,
-:.lZlcurR cnke nya mwungere ny1nP.. w2,zo RhP.gutse. Iny.qn"=!
- 54 -
bagashora umw akazikorokera imbere ajR ngo "Ngo, ngo" t
ink ikazirongora zigashika ku rugomero, amanamba agashikira
k ngeri, bakaziboneksha bati "Boneka, boneka".
Zihodotse abngere hambere aho hahis btraba ingw, cari ikimeny-
tso c-rwze, zigakQka, bakazhura zigakwaza ku rya kibra ink, mu
mataha bagakobereza, baktyamiriza zigataha, bakaremsha igicniro.
acaye ink arashika aktnJiza inkoni akayfbika mu mfruk
- , l' -
ak1cara akaruhuka, umugore akamuha amatahankoni.
Akarindira ink zikabanza kuruhka, iyo zavykfrijwe h mu gitndo
baraziteramika gushika hafi y-amaryma. z!maze kugorora umugngo
artzigur8 akazihaza.
Umukmyi amze kwtzigura arahgarikira inyna iknka akayigerera
igihe, akabwira umubangirizi akabangira, agafta inj!shi akay{jsha,
agahra k akavuruganya. Ahngereye ar! mu kumara amakba akareka
inyna igasbira kwonka. Inka amarindira, inyna inagA umutw,
izQngagiza umurizo, ifro r!bimbirije ku munwa, ararekurira umuba-
ngirizi agasbira kubangira, agakma amar!ndira. Abnye ash!gaje
, , # , , -
cane kuko aba ar1 kurusha amakba arabw!ra umubangi-
rizi akArekure inyna iknka, bakayisubiza mu ruhwza.
Ubw-7 Ivy9kiriza.
Inka zivykirizwa mu gatasi imVra igOye. Igitma
bzivykiriza ni ukug{ra zikamw mnshi. Uyo mnsi uba
w-ibirori kuko zihmbra, agakabiriza zikagnda
ziradaga, mu kuvyQkuruka ziravumra umuhariro. baba
bltendanye inkongoro umukmyi ynamurira mwo imfyQfyU bj a bar1rnza.
Ubw-8 Iyuhira ry-1nk
-- ,_ #
Inka canecane habomvye, ni ukuvuge.
"' ,
nu no mu rus
n kukugirA ngo zishir amamija zrw n-mutimA mu kur1sha, zivyibuhe,
zikamw, inkiriri zim kare.
Iyo bhira mu ci ichiro bagitoba mu
No mu b!ndi bihe ink zhfwe zishoka
kugira ngo ntizituragare.
kare kug!ra ngo ntizituritswe
n-tnyta.
re-
:-us hA
te,
- 55 -
:hiza igitmba, umOnyu cnk umOnyu bavang n-!ngugo, cank umOnyu
-, 1 1 . , , , 1- . ,, ,
vanea cnke y-amasaka, y-uburo, cnke
- , , 1 . v
n-umunyota
u kWhir8 basuka ichiro mu bakadoda ku bwto bavugA ngo "Ish.,
3ha". Inka zikaba zabmvise nk-jo, zigahrmba, zikagnda zirakinagira
zikhuka c chiro zikakivotra, agahmbe ukaja wOmva ngo
kce, agatugu. Ushima yOk kizishftse zikagAngira
h"Rnyuma zik1hotora. Bhira mu gi tndo zfh'Rze kuk zOhiwe
'tarhaga umukmyi nt!yokwiyamvya, ntizoba zfkirta ipf;
_guma z:!c'Bmbagirana, mbre mu minsi 1 biri ikurfkirB zikamwa
, , , 1. . , ,...,. t-. 1...
:ake kuko ziba tse ur:1utlmA uavuga ngo
-zigovye. Zikamwa hamw kimaz gus"Rba mu marsa. Barhira n ku mugo-
-ba. Iyo ngeso iva ku mntu yiyfzi ubuny.kAmwe Agomb k ziz!te-
::lirB, kuko umnyerej e ink kuzhirFl mw-ij oro zmvr1. icikmye ishwAshwa
1
h k" . , . h' - b , , ,
_gA ca Bguru lra rJ..mwe urum a, nyene urugo ngBsohokA
_kirFl.
I
, ... , , ., - ,
Ubw-9 bonanJ..sha ry- 1nka n-J..yayo yavyBye.
I k
, . - 1 b , . f' . - , , ,
n a J.. vyarJ..ye u urJ..za J.. J..se nyJ..na Wr:tyo yonsa kugJ..rA. amata yzo
_:Jrfrwe mu cakirizo kimw, atsiba inj1shi y-OmwOzu-
ko intobo zibiri ku busge bw-1nj1shi kw-ipfOndo
'vf .... 1 ' ' . ,
u ko, bagakama, bakabona gucOrJ..ra mu
irizo kimw na nyina. Ahjeje kuyihA.za b na nyina .wyo bajish1shije
3. nj!shi y-rucaca bArayimanika ku muryngo m nzu imbere ikBguma h
U
.,. , 1, _, ,
Ubw-1e
0
munsJ.. mukuru w- nka yavyaye amahasa.
Ink yavyay amahse. bay;m.bika imyl.shwa, bakay-;mbik:q n-1mpf1zi
' - k' H'h '!Il ' ' - '
o. a eze atatu lbr:tye bagateguza
, - -, . , , - , ,
baryango ba nyene kuyJ.. yaba yq nyene yo
,_ ly ' - , ., . ',
teguza ab-J..wabo bPkenga amayoga, umun.:n w-Oko J..sohorwa
, . ., K' - - ' , .,
'1VUza b:=tkavyJ..na, 1Jmunsi
qyambur:::l y myshwa., .... y?imburR na. y mpf1zi bP<.,..,ha. CP.rPzir:q
... - , ,
amaha.ngo kuko z1hona.
-56 -
Ubw-11 Ishimwe zn;ahahwa impf1zi ibugumH yavy?iye nyinsi
,
mu ru go.
Iyb indemsha ibuguma yavyAye nylnshi bagomba kuy!cumita
o. " . - , "'f , k k - ,
1pfuye, ba ata ba aya oza ku ruhanga no ku mazOru baka-
bona kuy!baga, Kiranga akavumera y1caye ku rwyo. btretse
impng Kiranga babandwa Kiranga,
basoma hakaba n-!ylndi yitwa yar1
, , # i' - 1- .
inzoga ir1 mw- karabo yanybwa na Kiranga gusa. B1hwewe
ya cnk ya y bguma beyaryamika ku gicniro. Ivyo
- , "'! , , , k- k Trl'\k' # i ,
rero vyagirvm ngo bayihe 1n1nahazwa ry-ugu enguru a ,yu. o yag1ze co
, ,
imara mu ru go
Ubw-12 Ugucngza kw-umuk
Mu kw1mukira hafi bahengera ku inka z!ganagana gutaha,
agafata igikuyano n-1nj1shi, mu bwami bw-!gisr-ibo
akagipfndikiza integrezwa, agapfndikiza umub!rikir, umutw
w-1nj1shi usigeya akawubangirana n-lgisabo ak!-3.gi tereka ku
rutaro akaja imbere y-abikoreye ak!reruye mu minwa. Ashltse kw-irmbo
akab!sa umugabo akaja imbere, agakobereza
bagacnira. Umugabo ak1njira, agakurikira, igisabo ku
ruhimbi, ablkoreye ibintu bakavy1njiza, Kirr-inga akavumera Ati "Uru
rugb n1 urwnj ndarublnjije :r&rakaberera Bakanywa
bak!gina bagatmba. Umunsi mukuru uhwwe bak!-3.ganka.
Ubw-13
, - , . , ,
Umuteguro w-1b1shakashaka
Abungere b-mwami cnk b-muganwa baragira ibishakashaka mw-ibga
. . 1 , . v
ryo b1ta 1canya.
Ibga cnk icanya n! ahantu hez hagtse hgenewe kub um,dmiro
' - Bv ' ' b - ' . nk' b"' 'b b"' k' . k. .
w-1nyambo. ene ho iyo atunze 1 a arasa a a ungere umu ur1 1zo, n1
, , v , "' , \< __ 1 k' , ,
ukuvuga ko barekur1rwa kurag1rana n-abungere b-umwam c n e b-umuganwa,
ar!ko nt!basukiranya, zarimirwa zigakeberwa urwri, zikajana n-!nyambo
zigiy hose, zikitwa ingndanyi z-!nyambo.
0
o ku
ga
i
IWB,
!bo
- 57-
Ubw-14 Ukubneksha inka
Tabaruka
w-akaryshe
Hweza inkwerre
Vyara ibikra dukr!re umwami
Sagasaga nka Rkiga na r.'iuganza
Gwira ba nykugw1ra
Sag'P..mba
Vyara muvyibushe
, , ,
Sabwa P..rnata n-amRsaka
Ubntu busabwa iy busigaye
- - ,
Tabaruka ntambe
Twrwa imigambi
Sabwa ic mufis mugi tange 00. nyagutbaruka
Boneka hngara, voma igisabo cz6re
Vuza imivuba, agire intsi
Kira vyre ba nyakwlyakira.
gihe umw arfko arabnekesha uWndi aba az!hagarikiye ngo arab k
:zihahazwa zitarumanze. Abnyeizig!ra ngo zirumnga ahngra ink
z-1ntwri zfhodotse agashora izo z-!mpahazwa.
;yen kubneksha aja ar1tegereza izihdotse ngo ntiz!shaye cnk
mu makanda. Iramutse it!rimutse arayiremeshP ati Ku rutre
rutre bararambika, nthatmbe hatmb umwAnsi. Iy zihodotse baraz1-
- - -. , , ---
::rutsa bakazahura urundi rwurl. arl. mu mugutu wo ku nkengera y-OrOzi
cnk y-Omwnga ; ahatari umugtu ar! mu c! bazisubiza mu gishkashaka,
ar! mu gatasi bazahura imiyon&a BRhngereye ku ryq kibra ink ar!
ho mu makwaza baragira bazgereza imuh!ra zigakwaza ku mifuri. Iyo zir!
=u gutaha arabw1ra abna bagacera inyana, bagac
Abnye but'Pnbuye guhwibira arazfkebura mu gukobereza, inka
ikazikorokerP imbere iz!ndi zi [.Pkurikira, ak1yamiriza, zishitse mu
ak[ Prira, uvrundi akarahure
- 58-
Car:=1z!ra kurahura ikara rimw gutra ikr:=1 ngo
ni ugukama umugisha w-1nka. Barayra rrb.
C8raz!ra umuriro w-!nka inyuma y-mntu y1caye m nzira,
ngo woba umucishije umugishB inyuma.
y 1 , , _, - , - , 1,
Caraz1ra ko amata avyag1ra mu z1ko, ngo boba bakaranze amacebe y- nka.
Armutse mu z1ko baca mwb ngo ni ukuyapfuvya i
, ,
ntiz1gaduke amacebe.
Inka yOjuje icnsi mu gucOra kirazira kurngza, baras!gaza
ko. Bar.ngj e ngo boba bBkamye umugisha. Barang za mu guctlra
ayanyuma zose zihejejc guhazwa.
Iyb guhaza baramzanira amAdahlrwa ak1zigura urukmiro
, , - , _, I , , y , ,
kuko rumwumiye ko kwoba ar1 ukwOm sha amacebe y-1nka, kandi kuko aho
rwoba ku mukamyi rwomutra bita urubndu ; iyo
isa n-lsi.
Ubw-15 Gutngoza
GutngozA ar! kwo gukngikisha vyagira Abag8nwa
bari bafise inka nylnshi. Bazitngoza mu mnshi kug!ra n1 hater
ikiza ar! inkba, ar! ubutaka ururamba ntizltiki-
rire rimw. Iklndi cabiturna n1 uko ibibanza bismbna mu kuvyibusha. K-
tnze nk ntlbavug gutngoza bavuga kub1tsa.
Ubw-16 Ukugisha n-ukugishra
Ukugisha nl ugusuhra inka mur! gitugtu zikagishkA mur!
Habanza kugnda AbAtasi baj R kur;;ba 8hRr1 ubwatsi bw-!nk n-Oko hamez,
aho zizr1sha ntiz!temoe, amariba zigash!ra inyta, n-lbiyaya
bazca mwo imigerero, n-lnzira zizca mwo. BakagAruka kubw1ra abndi,
umnsi bakagenda ikigaga b1tw.je imiheto y-ukuz!vuna ibisma.
Bagisha imikurir, imikangara, n-!misQng. iherQka
n-1bguma nt!bigisha, bazitinyirira uburhe. Bagend8 btkey
impanba n-!vynsi vy-uguhaza bishemvy mu bitokatoke.
,
ca..
ink
ra
!D.iro
,
0
wa
- ,
,te ra
i-
,
tYO
,
teze,
oya.ya
li'
tma.
;key
- 59
)
bazigndera buhro. Barara m nzira kan gatanu ntco bitwRy.
icmbi ahantu hagtse har! utar! ishAmba, bakaz1ngazinga
z-1nyana ntnt. Bitegekwa n-umush1ngantahe w-!gisha. Impwza
, 1 - 0 ,_ - .., 1,
z-!nyana z1heze bubaka 1nsHgo z-abantu zigak1kuza impweza z- nyana
hagati na hagati ikibanza c-abatramyi.
0
i k' "
0 0
h
0
t ' I b b b k '
... gu \.4mur1za n a umuns1 z1s 1 se mw- araz1r1r1m 1rP. a az1vug1ra
ngo ntiz!hagarike umut!ma nk mu ruhngo. Abagabo ban bakikiza
umw mu mutw U'nUndi mu Wndi bagatrerekqnya.
-.:wtlzi kwa kigarama kw1mirije isazi ibabaza ink iba ygwiri;ye.
:=.ush1ngantahe aratmR gutg .ri za ink imuh!ra, bagPtglira
-=..:,ngo y-!nzoga abngere bazsh!kira k. Abagndereji bar1=1gndura
-=..:.rambi i taug kandi i8tmb ink zizrtlmbrana, baga ca PmRtme
..: rr.fnzo. Abngere imihigira yr igororotse bazhi gi tirF.J
.:::..bere y-!ny";:;:nbn zicisht::.::\:. 'J>:tunsi n-fnzira baravy1ganirA.
Agat!ma gaca baeakw1ra agahinga orondera imihigira
n-!ntmra, ingw n-umuhondo bategOza n-1minogere,
:.bitokatoke inyana ngo ntiznkere m nzira. Umunsi
-uguhaguruka barara ingaragu. Umutwnzi urak1ka bakazitura inyana
y-!mikrira zikagndera imbere y-1nk zikuz. Imitavu i gnda itruwe.
3azinduka agas!sir bnka k izOba rizirasa.
:nyna z!maze akanya z1jye bar1yamiriza z8 nyina zikarmbra na z
, ' l'li 1 , , - 0,
musase mw1za, izl.4ba r1maze kubaba, barahagarara baknkesha 1nyana,
bagakama, ink zikaruhka. Bagaturutsa zikar1sha zigashoka, imitavu
bakaytlgamika izOba mu na! y-!b!ti. IzOba r!hmvye bakavyguruka
:.nka zikarisha z!gana Buhwibiriye bar?.cOra bakarrira.
umugroba. Umnsi w-Ok inka ziganOka bazirFizA hafi
0
::-akaz! vykiriza bakazihngura zikaya.gayaga nk-!zasizwe.
:.vyansi bicara btndsheje, bc1ye ibiz1nzo, bc1ye
. . k' -h ' - t bUb t i v I ' '
0
- '
1re a n-umun u, a se mpweza. nyana n1 zo z1tangura
:;.1shika Igihugu kirAshikuka kuraba ivyo vy1z bakBja
umWngere azf kw1yamiriza ijwf rirnga
Imbere y-1nka, abAtongore baratRyayB bahigita
:-r, Abungere b1yamiriza
- 60 -
Ubw-17 Ukw1yamiriza
:'ho' mng'";J rukana
Ibigra vya G!h!nga bieer umwmano
Y! Amarruvya ya Kiynzi
YOho! bwa Nynge bwoheje umwro umushmba nyen ink arare-
ndegera
Hari aho mukangarukana
, 'tf , .,
YO! ImbOngira muyange ya Mugamba
..:.rar1shanya umuyang.e umuyabagu
ik8ry8huza ibitonde ibiznru, Mbazano zo mu
IL::. ri :01ho urubshsha rwabsha umushmba mu bi
kurmba vya
Yh Mwanjanye mngarukana
nziragishinga za
:Iari ic mwmbariye tliri m ntangaro
Yho mwa ntmba
Yho ndnde za
mu Mar'Bmvya ya
HPri ah mwantkerera ndara iyo muzonjBna
= c1 rambabaj e mwa v;ytlma mwe
: iriba ki tadah1ra ab1ngingano
Bikinga vyaKariba ya Maramvya ya G!hlnga
mwa ncanabirnge za
' ku miggo y-1ngoma n-1ngabe
YOh
Ubw-18
, , ., '-' ,
Igikorwa c-1nka cabazwa l.nanaka;m.u rugo
Mu m1kangura ya mbere umugre w-umuttlnzi iy umwna
w-timw!geme agafata imikka ku mutramuro akarnza k ikirava,
agatrura igisabo akakivyagiza ku gisegtira CHco, agapftlndurura,
integrezwa akayifasha ku ruhimbi, akagishinga mw umub!rikir
mu gisabo k!rabukijwe. Mu kurbutsa
bakibuganiza bagashira mw intobtobo baga-
cragura. Hanyuma bakacubika ku giserma. G.!k'mtse bakacssha
akabingobingo cAnk igikrogot kir! ko umusngesnge. Ahjeje kubga-
"'
ra va,
,
aga-
\
..
;
\
,.
.
\
'.
. .
' \
'
\
........
- 61 -
niza agafata y ntegrezwa akay!nyuranura na mub!rfkir akayipfundi-
kiza ubwami bw-!gisabo. Agafata iz ar1 iry-1shng, ar1 iry-muhnera-
nzobe, ar1 iry-{kiramata akar!gikOngiza aja avy!na. Iyo
-, - , , _,- , , , #
agomba kuraba ko amata arese akutsa integerezwa, haba habona kuko ar1
mw-Ijoro ar! ku murango kirazira gukuya Abnye k ntegrezwa
, -' , y , f ,
amavuta ko utunonko tw-amasoro y-1bitetetete agaca amenya
, - I, , _,
ko ar1 mu agatangura kuvyirutsa. ko amata yarese
- , "'-*- y , A , -
amavuta uruhande rumwe mu gikuyano. raheza akazana
ivyakirizo vyaray vygejwe agak!ranurira mu c8kirizo kin!ni.
Afata ink!ranuzo y-g!ti imez bwa ndosho amata ekeyabugqniza
mu mimuna akayashira ku ruhimbi ehapftse. maVtq nayo akayasuka mw
1
- ' ' 1 A - ...
amadah1rwa akaraba aho atereka b1k riranwa. ha aragenda ak1geza
ku buriri. Harya mu mavy1}ka kugendagnda m nka azfraba
umuvyko irlanak arashsha akza i Avyogsha ubwatsi
bw-1sh1ng akabuzingazinga akabucisha mu bwami bw-!cansi ahjeje
kwOnyuguza ashira k ingwa n-gahama akayisiga icansi akagishira ku
gaserma ikmira ko. Agafta ishng cnk umuhoneranzbe akakngira
agahanaguza ikiremo. Hanyuma agakngira umutondwa ar! wo mutemre wco.
Ingw Iy ihP.y it1tka barahza bagasubiza k iyindi.
I
, # , , , , -
nka z1turutse inarugo arakuka Pmase, akah1rira inyana, akavomera amzi
inyana ntnto, akazicira icarire iy aramtse az!vmburira. Ku musse
aravuguta umti w-1nyana.
K 1
, _, , , #v y ,
u muh ngamo igikorwa ca 1narugo mu inka n-1vyayo kwari ugukoma
' Af "" ' "" ' v - ' ' ' - amavuta. ata canke urwavya yaraJe mwo amavuta agasesa qmzi,
, y. ,_ - - ,_ ,
agasuka mwo ayand1 agasub1ra agasesa, hanyuma akayakanya, akayaha
ikiganza akayabashP., uk akub!ta ar! ko akany.
1 1 1 A #
Amavuta amaze mw 8mMZ1, abnye amaze gukomera akayash1ra mu
rUndi aja agafata umutoto ubabye agatubika,
agashira rw rwavya ku ruhimbi haptuts.
Haheze indwi zibiri bakazosubira kuyakoma kw kndi b1kurikiranya grtyo
, , -
nka kane nka gatanu.
za
za
- 62-
Ubw-19 Akamaro k-1nk mu Burndi
ttfise ink mu BurUndi aba atenze vyinshi. Inka n!
uray!rya, ukay!nywa, ukayambara, ukayituma utw ukeny tw3se, vyngeye
ikagusanisha.
Inka ir!bwa kwinshi kuk ata k!va k nk gipf ubusa.
arerwa n-fnkongoro. hoba mu mapfa uwifitiye inka ntabur ic
.... , , , . Am . dy' . hit , . h b'
a amano a se 1s o ora
umntu Barayanywa inrf.y'tlfyu, barayanywa urubu, bara-
yanywa akuye. AmaVta y-ink y!sigwa imbere n-!nyuma, imbere kuk
bayarUngisha ivyUkurya agatra akabiri gatothaye, inyuma kuk bayisiga
., . , , , , , ,
ukayagayaga ukanonoka. Turetse n-amata n-amavuta inka
, , , . , - -
ig1hagaze. Baray1rasa ikaguma ignda ukamengo nta
cigeze. Amas y-1nka arat8bira imir!ma indy zikza zirabira. Hari
abag!ra ngo ink ubunge, ahubwo ahan!ni zirabumara. Imir!ma
itagira intab!re ititka n!ngoga. Uw ubik!je ink ubu umugabuririye
imir!ma. tttayo acr akaz!ja inyuma atra ah z;tay ngo aro-
ic ahr uruyUzi n-!kigri. Amas y-1nka ntatr ishishi,
barayahomsha imbuga ubuhke igahra ubunognogo,
, ., , 1 1k , b , f- d . k . . , - ,
mu myenge y-1ntaro n- ns a, arayap un itetse
., , , , . ,
umwuka ugahera imbere agasha nza. Mu bukene 1bishshe
:iracnirizwa inaga.
- , , , , ., ,
knaganga n1 hamwe n-amase mu kuryhera agataka : igisogororo c-1nyana
nf intabizo imersha nza imir!ma. Hambere hahez amaganga yargeshwa
n-!bikuyano kandi yarnyobwa umti
., , .., ' , , .,- "'l
hembe barar1ha ngo ar1vomeshe, barar1knra
.v ar! yo nkondo y-kubika mw k mu
. , b k , , . Y. , k' . "' 'b't.
1 ryo a ora mwo 1mangu oma z-1 1.
h
, k' k . - b k' . ., k' ,
ru u a, rura ana 1ngoma, ruram arwa o 1mpuzu, ru ra orwa mwo
- 1 , , ' , ,
!lkweto. Ubush nza bur::1z ngwa mwo inyerere. Ik1tavuzwe co n1 1nyama
-1nka yart ku batsri D;uutOnzi n! we yag!ra
_.lSnsi ikimasa akag!kubi ta iki bzi, agac1ra incti zimw
a;;atara, izindi bagatka, izindi bakazozirya imirnzi. Hari h
- 63 -
' b., d . b ' b 'k 'b""k b
1
k... d . k 't B - . '
n-u un 1 uryo w-u uz1 1 a, araz1 ln 1 a mu mavu a. arar1rR
- , - "'. , ,
mu nteba baga sasa ko umusoso, bakaworosa ayand1 mRvutP.. bagasasa ko
musoso, bakarnza ko amaVta, gUrtyo gUrtyo inyama zi kaba
hagti y- amavUta. Ngo zi rab1kika Zirroha
ngo nt iziryoha bwo. Ni co ikndi.
KerR abr o bar ya inyama ku zi saka ah y8.pf uy, nk-!buguma
- , , - ,
yat emvye cnke y8.shaye.
Hambere amAf a r anga atraza inyBmB ygUrwa RmF!ska, i vymburwa cnke
umukozi . amrwe yasnga aho agakAnuzP.. bakRmucira ako
, # #
KUZlna 1g1s1go.
Inka ira sanisha . Hmbere hahis imi ns i i k!ri i myro uwags aba inka
yaba a gs avye ubuct i . UmugAb!re yba y! njiye mu muryAngo wa shbuja,
iyo nka ikabungira ubmwe. Hari ho n-1nka y- butore uha umugenzi
atagushikaniye kandi at gikorwa umutma, ntiy!twe umuhtu wwe.
Canecane inka isanisha mu basabana abageni. Inka muntu iguzwa inka
an. Mugabe n-ho tuvuz kuguza s! ikigUzi ni
ca II UmWga wo kurima
- , ,
Ubwa 1 Igikorwa c-1suka
Abarndi benshi batnzwe n-!ska. Ahhora ibibira, ahhora
ishamba hasigaye imir!ma ibrye ij1sho ikarondora abantu.
vyo mu gahnga vyaratjijwe bir1muka vyegra iyo isharnba risigye.
Mf - # , , , - , 1 ,
u 1se agatongo yas1garanywe na se na skuru ntak kura kuko az1 ko
ar! ko azy ko uburamuko. ndafis itongo ararisaba iyo amatongo
asigaye akamna umushike rigateba AbAndi nabo
baba abagerrwa bakazoja baraha umukozi inzoga uwabagerereye .
Uwfi tiye inka ashka kwgukirwa cnk ar! a_r1gurira ryiz
. ' I - ' ' 'k' 'b bk b ., .
r1mera. tongo n1 ryo sandugu ra uru ry-u u o ry- arund1.
Umw1rimizi rw!rimizi ahoza agat!ma ku gikorwa c1w akagera
' ' ' .-,v-' # v .
aho U6eze n-1mbuto z1kunda ahanaka akaba ar1 zo ahabanda. Mu g1he
c-!rima ahngra inyomvyi iraVze agasimbira has! agacisha amzi mu mas
,
3
ja,
u ma
- 6 4_
inkoranwa, iska akayirema urutgu agafata umuhoro
vy-ugutma. Ahngra ku musse muzima kw1tanga
' h' . j b. k . H I h' ' b ... d'k . '
:a, a eJe e agasu 1ra . ur1ma. ar a o umugore az1n u ana 1yo
, ' l , , ,
_ akuze as1gara mu Batamuf1se umugore asigara
bakajana n-umugabo asubiye yo. Bagooka mu mashoka y-1nk.
r imizi yigisha aklri mut umwga uzmutfinga.
shwa kurima akrikiwe nka kane. Bamuha iffini bakamuherereza
ingne afat umumezo, bakaja baramuhubra ntafatire
ibubamfu. Mu kugira ngo umwte umwna bamuha akbare
=ima mw ibigri cnk ibijmbu azkwlsoromera bikamutra ubwira
Amze gukra bamuha icbare azr!ma mw imbto zose
akazobishora mu kannriro ak1mara ubukne .
Kw1ri za ikib!ri.
... , b b- k . , , k"" .
Mu ikib1ri a anza ugana 1nzoga y-1n anyPne
umwambiro, izndi zigakamirwa. Bca k8biri bahinda ikib!ri
gore birirwa baravoma umugore aknga, umugabo naw akaja
abazz guhinda ikib!ri.
=unsi w-ugushor8 ikib!ri umugre ylrirwa aratka. Bahngra mu
y-1nka bakaja abakzi, bakadfiga Bababanza
, 'k b k- . . , , - ,
-oga e a arur1ra 1vyukurya ku ntaro, bakab1rya.
::l ZOgB bari bakayitra IDWO
ibndi ibiri cnk itatu bakarya, bakanyw, bakavy!na,
Hanyuma urugo akababwira ijambo, abngera akabongera
Abatmiriwe guhinda ikib!ri nt!bank kuko bagabrirwa
1mba kandi bagataha kare.
-
0
I ' ""' B ""'
Ubwa 2 mbu to zamye mu urundi
I
, 1 , , ... .
ndya z- nyam1ra mu Burundi n1 1zi :
ar! yo mahonda, ubro, ibiharage, ubwlshaza, amat6ke, inzuzi,
inmpu, ibijmbu, ibisnsu.
zazanywe n-abazngu n! imymbati, ingano, umuceri.
- 65-
1.
aknda is! ir! mwo akanombe kAgumgumye hPkabB hatabiye
h1njiye, hari nk-ishmba, yamara hAkaba inombe ivAnz;
n-musenyi muke. Amaska azirR is1 y-ingamba itmOka umukngugu. Iy
y , , , y , - , ,
bAyateye mu kivOvu amase menshi ntayang1ka aracumi
<!). , .k , i i ,
lmpungwa z1 ayavuna rn twe .
, ,
Amko y-A.masaka
1 Hari gatw. Ayo gatw abibanwa n-bro bikrera rimw, kandi ntku
ngo hjuru. Ntiyngw ynyen, ynganwa n-bro kuk ynyen
ntiyoronka inzga ngo ib novu.
2 Ayndi n1 n! amaska mza cane, agira inzga nziza
iryosh.
3 Intukur n! amaaka mz yam atukuye, intete zyo yayo
vyama b!tukuye, inzga yyo irassa kandi ikarura. Amaska y-1ntu-
kura akura y1bmbabmvye akaba marmare.
y # , , - # #. , #,
4 Amarwa n1 amasaka arura cane, n-1nyon1 nt1z1yarya, n-1nzoga yyo
yama irUra. Amarwa afise imihanyu miremire isanzaraye, n-!ntete
-. - '" - _, - ""'
5 oro ashaka gus a n-amarwa mu nt ete zera, im1hanyu,
arlkO PtArl cane, aregeranye buhorobuhorO kuko afise migfi
- # , # , - ,
1
'k ki , , y d
yera n1ngoga, bayab1vye mur1 Nzero yera mur1 t'UKP Rro mwe n-ayan
6 Urukina rusa n-gahama hose, amababi n-!biti biratukurp, kuVA akl-
, , ' -, , ... #- .. y
mera aza asa n-agahama, 1saka ryamye naryo r1za rlshanJe 1m1hanyu
ariko nt!rirur nka ry, bisa m ntete eusa kuko ashAnj
imihanyu, nah mu kuryha urukina rurassa, na bRkirya umuts1-
, 1 # 1 Y-
ma w- amas8ka uruk1na n-1mboga rwagoza.
7 Urubingo n1 imbto mb! y-masaka, ama ska yans acika urubingo,
aray?mgikA ntzane intete, ayangika ibish1shl vy-lmyanzuro y-bavil-
mbi, Hari imbto yitw urubingo. Urubingo yari amasaka.mz, akar-
mbe., bagaca byita inte, ahubwo, ni ivyatsi vy-1nk.
8 Grubre. Urubre Afise intete zrq agassa, baray:=tcmba rnw umutsfm
8
,
0
)
,
tu-
.a ru-
- 66 -
yr8 am8ze indwi, abibwa mur! Ki gPrAmP. , bakayaca mur!
RUhuhma, bayarandagu rira mur! Rusama.
kugira ngo ayanglke y1giye haruguru, mu mizi
Il y , - ', _, "". -,
bavyura r yo has1 baranduye bakaduta mu
s hjuru y-!mizi ho tugacika intabfre, aca
__ uta yri abnje a zf ga ak1raburq. Amasaka yra mu
Nti bayasoroma, barayP.terr_ a yOmye, bakayatonda umurara.
-.J .:-8.ra ahamara indwi zibiri, ku ya gatatu bakayagenya. Mu
ingwiza n-fbisegenya ku glrA ngw-agwir. Kandi nt?i maska
., '' _,-
y1mburwa atag1ra bakuye mu mpahwe.
bP..yimburira mu kigega. I y bashats kwnga inzoga, iy
a r1 iy-rubanza, badaha mu kigega bagaskurs , bak1nika, bagaho-
bagasya, baknga, bakambira, bagatara inzga, ikazosha imaze
bakura intete mu mishl, bagAkbanya ku rutaro imishf ikaja
intete munsi, bakayora imishf bakay!ta, umu gu ruka mwiz uri mwo
, , 1- ' ,.,.. - ,
:.: e y-J..ntete z-amahonda oakawub1ka akazoberera urw!?..rwa.
, - , - Il ,
..: basuka amasaka mu mp?mge b8.gAsuka y amzi arengeye amasaka,
. . , t "b. h"' d k' " . k' t"' . k - . ,
yo umunyo a 1 un n c n e ara us1, a arara
bukoye bakay1nura.
mbegete hashash i n itto bAgapfukisha iyl.ndi mitto,
-; :;I. t; irwa akamera, amze i ml.ns i i bi ri b::> gahondora, baga-
-= :1c:;a i n zga y-1mpke barika amzi y-ugukandura bahej ej e gukandura
"" - , j),, -,
akanye. Hakandura umugore Cctnke umugabo, n-Omwna
' ' k- N 'k - 1 ' ' . .. ' ... '
::: .:oooye 8.rP. endura. -u wenga n uko nyene. Uko 1. vyc b1korwa
nf ko nya masaka ahindra izfna. Ayinitswe yitwa ivye, ari
.... ...t . t" b. "" . k. t b I " - '
:egeLe wa 1 um ayan1 1we y1 wa u umera. nzoga yenzwe nya
... , , - ... t ,
- :: J..t,va i.:lhizo, umutobe ; bukeye y1twa umub1ra, k<mdi iba
... -, "", , ". , ,
:: , y1 11.: zoga y-.l.mpeke yo ndJ..mwR C1:1nke Inzoga y-1mpe-
. b, . ' - - b. , - d - . f , .
:.-=::'=' ":: L:.-o .J' G umwam lro .... Kuron erR ba :"'tB umubaga
= bakawuvanga n-ffu bBknikir::o ukOma, cnk ba-
- ,.,.. , y . , , , ,
: :-esh2 ubukl bw-umutsama bakabushJ..rA y-amasaka nyene, bahejeje
- 67 -
kwnga bak8Vngrera mu tuygR turf mu bagasuka m nzga iga
ib!ra. k inzga y-1mpke ises bllgira agahtorA kAgUfi b
tngira mu mwho w-!teke bagaterera m nkno y-!nzoga, nt1sub1ra
gusesR. Naho grtyo, irassa kndi lsheshe nt!ryoh kuko
isesa umwambiro.
2. Ibitoke
Ibitoke biknda inombe n-fkivOvU bikanka umusenyi n-rubuye. Ibitoke
biba mu Kirimiro, ntibiba mu umugamba nf umusenyi n-urubuye.
Ibi toke bi trwa mur! Gi tuglltu harya imvUra e hasi, bakabi te
ahantu hamaz kurimwa knshi, hlnjiye, cnk mu kibanza blmuts
Vyma b!maze umwftka. Ibitoke bigirirwa mu kub!ttrira. Iyo
gisokroye umwna mu kanwa kiba barahza bakagitera
umuhago ngo ntik!gwe. K!maze kubQndra imihanyu barag!ttrira ngo
kibon izOba gikomre n-!mihanyu ; nah k!dattariye
ihnda ntig!komere, kndi imihanyu min!ni.
Akamaro k-!bitoke.
Igitoke c-!gikashi kiganwa mwo inzga, kiribwa im!hwi. IgisahirA naco
kirar1bwa Ckeje, g!ttse, DO m DZOgA kiraganwa. !.lu kurondera inzg!C>
y-!bitoke barab!tarika ku rusnge mu rugarama, bit& kandi urzA.
BimAra mu rugarama imlnsi itanu. Ku mnsi ugir gatanu biba b!hiye,
barabitarra bakab!tonora, bakabigana, bakabanza bagakOra inzga
y-mubga, hanyuma bagasuka mu bikanywa ku rugero rwAyo, baga-
'b b k k J . # b .
su 1ra a agAna ngo n-1nzogA yas1gaye mu 1kanywa
Bkye yitwa igisma. Babiganira mu bAto, babiganisha ubwatsi
, ... ,
nge, bagan1sha amaboko bapfukamye.
, , ,
Hagana abagore n-abagabo bukuze.
Ibitoke biknda kwAma cane mu imVra nylnshi ivyibsha
imizi kandi n! ho vym bin!nib!nini, nah mu c! biba vyCmye,
bisubira kwama mur! Munyony bikmra mur! Rusam. Ibitke mu
kugwira bivyara hasl, ar!ko nt!bigwir kimw.
k
oke
'
,
l
n; co
,
ruza.
,
lusha
lye,
lU
- 68 -
amko yvyo : ikibfra, igihagBma, ikigergere, ink!ra, igisahir8,
igihonyi, urumpngwe, ingoromok, N-fbindi
1
v l b k
1 1
.., "b' d'
1
by d"
-:=mywe n-abazungu nk-1. b1.guru e , amaram8senge, 1 lgttn e n-1 1..
ca mub!ra n! ciz rwose, g!tewe ahinjiye c8ma igitoke kinfni
-ihanyu minfnim!nini. Aho giknz c:qma icumi
kirahmbirA ah8ntu hab!, ntigicika vub. ifise ubun-
y , , -
v inshi, umubaga usa
1
k .
1
. h-k , k k . h b ,
gis8 n-1. 1.b1.ra, g1.s a a n-u u 1rus 8 u unovu,
- 1 - , - , , ,
:> yama ih nze CP. ne iyo yaronse uruberero rw-agatara.
- 1 1 . lh
k1.merewe 1 g1ca g1. ona.
-ergere n! igitoke gikund kub kin!ni, ntikiba h8b!
inzga
Igihagama
kuko nt!gih8mb1ra
1 , 1 , ,
Inzoga yvyo nt1.novra, n-umubaga w8vyo
,
wRma wra , basutse mw
mnshi ica ib1ha ntfyigmanya.
! =a yo n-shaka iryoshe nk-!gisahira, n-!nzgR bata-
- i gihagama bav8ng ikib!ra iguma imze nk-ObOzi busa,
cane, iyo gikomye giknda gusha nfngoga .
i gitoke kirekire c8ne.
kikotswa. Ofise ibisahira agashikA ko
' . h" ' . k
1
I '
1
h ' . .
as 1ra mwo 1.n 1.ra. yo nzoga nt1. eza ngo 1.c1 e, 1.ramara
!nsi myinshi.
n! igitoke ki b! cane, mu kwma kizanR ihando rimw rigahera
rigashika k a r! rimw . Mu guk0mera riher a k ngoma
im!hwi k ngoma i mihPnyU yo hpfo i gishira bagi -
-l.lrira hjuru ntaho bogica cose.
-ngwe. Urmpn,c._:;we rusa n-!ki gergere , ntirukndA hab!
' , . , - , -
g1ra inzoga 1komey e, yama a r1. nyango .
. , .., - .., , - , . ,
romo.a. a 1S8 n-u ru!::lpungwe mu mihanyu. Iyo yA.rnye 1 bP mwo i bi toke
:ri ar1 i mw. kik11gira harugu ru ngo kiger hag8.ti
kigasubrP iyindi mihanyu hpf. I nzga y8co ifis e
, , " 1 i , .
_. o vu buge ze nk-u hwo bw-1. b na1.
1
k' ,
1
b " , b" . , b " ..... - t k' - ,.
.;_e ngo n-1 1gerege re n1 1.mwe l.rP. s a , 1.co lv::>nlye o
se ingombogombo nt !!l mbavu, kik8m8 g!he3e unugBngo , giknda kugvm
ibihanyu birebire eRne, ub!ganye bi eira umubga munvu.
, 1 k
1
1 t - . .
1
n-ukur bwa bwa g1tetse mu Klgwa nl.ngoga
umugngo.
- 69-
,
3. Uburo
, ,, w B v v
Imbuto y-uburo yAmye mu urundi kuva kera.
, ... y
Uburo amko hari mNtsi, bwipfQmbes
, - , 1
hera bw raburP .
' , ' - k b "b . b
1
Gi t " t
11
'[
1
,- - " h . k
C':.c?.ngurR. u u a ugu u na uunyonyo gus a
Kit;J?..rama. atanu.
1 1 , - , _, .1 1,.-,
bwe Gi tugutu bwera Ntwarante, !Y .. unyonyo
- , , , ., K' - ., - "
bwera mur1 mur1 1garama bwera Rusama.
- , , ,, ... , , v - w , ,
Ubwo rero bwo buba kuko kensh1, nabwo burya
bubibw murf Nzro bukazra mu c! bucika ivyatsi, kanda buribwa
.
n-1nyon1.
I
'k" 'b'
orwa vy-u uro.
Ubwambere baravy!rirR. mu bunyovu
, , - , - ,
ivu ngo bize bikunde kwaka
kubirema
ibis1nd
nya bakabfturira babAnje
f - A k' f Jl,/1
Mu kubJ.ba ku vyurP n -ab::trlma w11. munyota. AhBt8.g1rR.
vyinshi bBrasBsira ibihOndahQndR. mu busize
, , ,
guhora bakab1ba, bBgR.komorora.
Bwra rimw, bubagazwa intoke (gutrara).
, , , - _, , - , , ,
Uburo ntvrumenya aho bukunaa Ntibubibwa mu myaba
mu r-,atongo ylnj iye, bubP- hashira inyovu.
4. Ibigri
Ibigri bitrwa mu giharoharo cmy caVye mw ibiharage. Ibigri
bitrwa harya imaz iminsi itsuye babonye y-Qk yanyoshje
hasf at a mukt'lnguguusi tmOka; naho babi tye mu mukngugu imwra
idashishfkaye kugwa biribwa Bitrwa mur!
bikabagarwa mur! bigahka mur! Kigarama, bikra
mur! bAkavyimbura murf Ntwarante. Ibigri bitoto
mur! babihAnyurira k.
barabf tema, b8kabi temana n-!b! ti
bibirib!biri ikinani,
, - -
bakab1kondora
ibfti
m nzu k nkingi bakamanik?. k Iyo bimaz imisenge-
nba s
,
0
1
ra
ze
0
a-
- 70-
!lge big:.:>tragara bavyi ta imi ttezw,.., bi ba vy1\ratteye. Imbaba .
z kndi nt! bi ka.ndi nt!bibngw. Birabtkika gushika
amaro babirya vykeje b!ttse, babirya mwo umuts!ma,
avyenga mwo inzga, bikabrera ubQki. Mu kuvyengsha inzga bara-
bakabikobora, bakab!sekura, ifu bakayivanga n-!fu
, b, , , , k I , A t # h , . . , . b
uro e y-amasa a. yo nzoga ynvyo n 1 eza ngo 1m1rwe, 1 a
, 1 #. ,, - '-
".l k8rakara. Inzoga y-1.b1gri n-uburo busa yama 1kqra-
atutse, mu mihgo i gnda irakeba, irtrabuza umut!ma, ikongera
,
u.utwe.
5. Ibiharage
Amaz!na y-!biharage
uruvyagira, vyama cane, bitbito.
, . b . 1 . b
1
. . , b, hl
garl., 1n1.n1. 1n1n1, vy-ama ara vy1 ese.
navy nyne n! bin!nib!ni, birthese.
-. , .. I
nl butvbuto bwl.rabura, buragw ra.
11 _,y . -,
nl. ubuharage bwera kandl. buremberwa.
n! ubuharage bw-mugina bwibrngushye bugfi,
, -
a cR.ne.
n! ibih8rage bin!nib!ni birand ku b!ti.
" 'b y
1
, b"'k. . , y .
n-a azungu n1 a6aharawe a 1ta ubuhuny1za kamusherl.
umuz\ingu Kamushri n-!vyltwa mufyiri
, ,
nyuma y-agaharawe.
harage bimara amzi at?. tu bikra, ibi twe mur! vyera
Ruhshi. navy vyera mur! Ki gqrama.
. 1 # , -
n-tv-.;ro mu
- - 1 1 , ,
::n;:er 8 b1. gerets a gAtetu bakabl.bagara bik-=tV' J ibuha, ni ho biheza
;: .. _"' nz. iyo bisub!riye (baratrer a )
urubimba Hanyuma bartyibayiba vy
- rngrP. kimwkimw. Vy ze rwose bagash!sha k ng,
:;; e bakab!hra, bakagsora bakabimika mu bi t!ba, bBkazoj a baradaha
' batk bikbik.
- 71
Ibiharage bi trwa mur! Ntwarnte. Babiharurira mu kiygori cnk
mu mushike wgreye umuvmba w haf! y-!mir!ma ah bakangarije
bataye ickiro. Bhejeje guharura barqzika, bahejeje kuzika
hanyuma bakabgara. Aharra n!ngoga bararandagurira kug!
ngo ishnrw ntir!bore cnk imbaba zibiry. Hanyuma bakarand
Baharura mur! Ruhuhuma, bazika mur! Ntwarnte btragira.
Bibagarwa mur! Rusm, birandagurirwa (bitorerwa) mur! Ruheshi,
bisoromwa mur! Ruheshi nyne, bakabishwabra mur!
Bavyanikira babishanje has! kandi hz, cnk bakabishisha k ng,
babikubitira k mVga nziz. Bhejeje kub!kubita babishira mu git!ba
bakazoja bar1ha ivy batk. Birab1kika gushika ah bizsbira
6. Ubwishaza
Ubwishaza ar! bwo bwihuga burimwa kimw n-!gihe birimw
n! kimw kandi vyrera rimw. Ar!ko ubwishaza nt!bub hase. Ubwisha
buknda is! y-umusenyi udakeb, hrya har1 iv ryigmanije yamar
ritagumy cane. Buraknnda ahantu h-rubuye, ntibuknda mu bitoke kuk
har! impehemyi. Burnka mu kiYnV, butUmba bukimera,
, - , .. _,, . - , . , , - , - ,
1nombe Aho bukunda cane urubuye
1
, #- -, .., i , ..,
n- vu ivanze agaseny kadakeba. kera
.., , , # .., - !
bwarava mwo umuts1ma, 1nzara bakabusya bakabuv::mga n- mi
y-!gitoke c-1nkashi bagacmbana kug!ra ngo bikwir bura
imbga z-muts!ma.
7. Inzzi
Inz zi zramye ku va kra, hari inz zi z-1nka z!rya z'm
hakaba n-1nzzi z-!mihi ti zam ibiknga.
Inzzi z-1nka zifise amko an : hari inangugo, imisnde,
ibihwanya.
Imisinde n! min!nim!nini, mirmire ikur n!ngoga kandi id
, -
nda kuryha cane.
n! is n-!mitoto ihish!ye, ikaba mwo Ir.yoshe n-tbi
a
,,
;o'
t!ba,
ra
llgll'
t1de,
id
- 72 -
, "' .... , 1 b .1 k- d, "" ,..,- -
go nJ. J.myungu y1ca;ye ltC8 R arJ. yo 1 un a
k- a' k ' "' f ' k"' a ' , ' ... ' '
J. un a uryu a nJ. J.myunf.,JU J. J.se J.n on o ngu1J. nJ.nlnlnl, na wo
.1 ... - ... ,
:-.gu w-J.nkondo ndende ntuyJ. mu mbavu a ba kqni uwus::1tuye
- , ... , , . -
amzi imbcre. JA. wo umwungu uryushe b8r::tWUS8 cura ukAmF!
imbere hagas8 n-fngU60
kimeze nk-::iUhiti bPkirya R.ffiZi eshatse
- ,, . .
arRwunltlzA..
, ..... , , , .... , -
kubiri, h::tri irnihoro in.bwg_, n-!yo bRtPrya. yJ.tw8 ib8Illba
' irurq, ni y iv8 nr: iikng8 CR.nk ibikv.,,.qti, i 'J irende, imikuza,
: .a.Jt:: inkondo b8sr.1t rq dirt inzto.
b::>ziry8 imyungu, b:-:z;irya umusorna.
, - , , . .- , , , ,
n8 hr-1mwe zRnkB, R.rJ.ko mu mR.cukiro Inzuzi
. - .1 1 ... h . . . , 1 1 . , h- , l' k... . ,
t0r:-:. :: u rJ. 1tunes J. nA. J. zo R.nyuma mu rJ. ;. y A. angl?. lm vu rA.
- l . t .1 D.,,' ... 1 ' 'k k t . b' . , . ... ,
zJ. we ruurJ. unesrll na 1 .. u a aro nJ. zo Zl a 1nzuz1 nzlza,
. - , k 1 , , , , k . k
1
, ib
_J. rwP.ra, uKo lm vu ra l t_;'.: A. z1maze gu orne r8. zJ.g<>.ca z ..... :r:.8 uKo z 8
1 - d B . . 1 A 1 k' . b b . , ... . -h ,
- ZJ ,cu rr-m R. arA.ZL.JP.Slr? K\':<:tnKa o lm e P z1r1 n:u v<Jatsl zo ava
8 .
... , ...
ho kuva kera.
1 ..,. .# .# ' ' 1 t .11 A b ' .# h , + 1
y1 tvm 1narnugor1, 1 o1 lKI?. vyP.yo J.sa n-aga PmP. n-1 "01{ 8
"" . b . k' ' I ""h ' . ' . -- . -1' +.
S.L lli!.Yn o J.s.q uno nyene. mya o n1 tnlnJ.nl .. il<.:. u .. l .
1 . , , "" - ...
ya 1.ugor1 8rqryo::;{:.:o __
,
ryose s1
ICAnd.i
yi twa Rug'Anz,q, i-tt.lc-;;n.::.:> ::;fi se i bi tfka vyra n.qy ::1yne uyqtonoye
A - ,. t i h -
1
t"' ,
t.rrc;vyr:-orp, no :11 my ns. l, mJ.re:rar-::, lt.:qb.'?. :r:1 on:.1to
... ... b ... . . , t- 1 ,
_lvU::t a., J.rRr'1U eTP. uoute.
- . , . k b .
1
, ' ' "" h' b - ... f"l- -
nl 1na P uye qa.asna. AS a 2Y9tekA im1nsi ibiri.
, . ''b , ....
ko 1 DlSrt l s . Aa. vy-lnyumA tur:ut l zR, nA ho
,
e qtvye.
- , - , - ,
-ke aba mu ntCJblre ;ye,-:-Gro;, e ubunyovu, Akund=: U[;,u .sl:ike mu mP.s!nde,
, - - , , , , , ,
n-arr..ahonda. AterwA :-:.hezbR mu gih!1.r:}h8ro, .n..ho bazbJ.b8
' , b k b 'b. "" . .... k 'b , 'b. ,,
a ayR agArana n-1 l[;Orl, bag::; subJ. rA uyA 02 1 bR a.-TiaSAKR,
.... , ,
baca amP.sR.ka.
' -
1
G . ' . k- ' . - . -
::;rl:e f:lterwa murJ. 1 tugutu a era murJ. :. B:o:t::.ngura kuyasoroma
- 73 -
# ' , 1 ,. k - u!. - , b' . k 1 1 .
wa .uusama agl. oza umutsJ.ma w-J.bl.
1 , . -
, , # ... ,
n1 ho bAyasoroma, 81Ilagoma bagat&ka _;_ u r1. 1., 8 if;;'?. ro
imyho b mi b! nf yo babika k Amateke ntahitfzwa, aca a
.. , b '
n-.Lyo FJY :'lm.aJ 1. Je
. i . b' b't ... , b 'k' b'
lm nsl. ay soromye a ag1ye l.ra aca a ora.
S. Ibi,jmbu
lb
.- b y
1
k t' y b#k ... h.. v ., . b
1
... i
iJUffi u vyaJe era Arl. o n 1.vyar1. l. w1.ye ose. yarl. l.gwl.r ye_mu
kirimiro. abazngu n-abagnwa babihim!rij e ku gahato
amapa ytye, inzar8. yac1;ye !ba nk. Ibijumbu bikunda iki banza
c-rwiri, ah:=tr1 ivU rigumzumye P.rfko ntir!gume birakOndF.ma
n-fnombe y-fmvange i vanz n-ur;, u senyi. Ibijmbu bi ba binfhib!ni
- . - ,
bikaryha, vyarer::t amz1. P..tandatu.
!1I nombe ihijmbu P-rfko bikra nfngoga bigac
, - . , b' b' , b' ,
bl.bor-P. , vyerere. amt;:Zl. P.. ne, a t a J.soromye l.gaca bJ. bora.
Igihe c-ukubirimB. Ibijmbu babi s-;;ngRniza imVr?.
1
h- ' b'k- ' n. - ' Ib d'
J.rJ.ko l.J'Anyusha asJ., 1. er:=t murJ. n 1.
ku babis-;;ngqniza impeshi, babirima mur!
. - - ' I ' " b b . t- ' k 'k
i.:unyonyo. vyo mu mwonp=t a "' l. crA. murl. .dtu a aro.
. ' , b , . k k' - ,
vybse ntaneza new-A. one l.TI Z::'.I'::>. u o vyama Vyt::ze.
, ,. - , h"
murl. 1unyonyo arya
navy bizsoromwa
Rusama bikazra mu
#
Uwar1mye ivyo bihe
Ibikor.v8 babigir!ra n1 ibi : barahrura hanyuma bakazika
bagak8nG8Ze Atari mu t[ugamba ibijmbu nt!bibagarwa. Ibijm
nt!bibikv;a ntfvyimburwa, babirira ku muszi gushika biher. Kandi
.., # k " k "k , b b. -k y ,
akgm2ro K ?V JO n1 amwe gu sP.. nJ. a -u ury a, a l. te a mu ndya
, " . -, '" #.-,"
vy nyene. NtJ.vyengwa mwo J.nzoga,ntl.bl.cumbwa mwo umutsu.ma.
Kra u:aukenc nt!y8rya i bijmbu, ngo bi vyaza
10. Imytimbati
ImJmbRti yaje kra. Ubwanbere yar!mwa mu Kirimiro n-1mbo.
NOn ubu Batra ibikoti ar! vyo mu kw-Ibu
ibikoti vy-fbigegne bibiri.
Bayitra mur! Ntitrw m mVra ny!nsbi. Byitye m mVra
nylnshi ibigombo bica b!bora.
,
9.
b
- 74-
rugqru yera imze imyka i bi ri' iy-mbo yera imze
masa
. . - , t-,, _, - y.
yanka ku rubuye, kuko nt1ronka aho ishorera, yanka kand1 mu
ntinaga mu
:_bati ibitoke, aho bayitye n! ho ifku irarB igaca
n-1zindi, zica z!sivya itngo. Nayo nyne ir!cP. itngo, aho
ndy y!ndi uhatra irasebsha itongo ntaco bisa.
baray!hekenya mib!si, barayotsa, irar!bwa mu biharage
mu bwishaza, umuts!ma, irngwa mu nzga y-uburo
ahonda ikazana akanvr. Barayisoroma imboga zitwa irara z-mababi
, , k . ,
-;-a yo u m1 twe.
irab!kika. Iy bagomb kub!ka barayisoroma bakay!tonora,
bayikuye mu ruvndi ikOma. Ntibayib1ka
;si, bapuma basekura bakabika ifu.
imymbati ihoze n-!mymbati irur. Ihoze n! imihonyi, amarnga,
nusurup!ya, imlndba. Irura n! ntiragafOni, yongwe, kitmisi.
11. Inmpu
kw1meza mu nyovu, hanyuma abantu bazirondera k
w-!nka bskavuea ngo barayir1riye inpu, bakaz!yhira
barayivye Aho babonye ko ziryoha bahava m
z-!muh!ra. Ntako z!ttse iyo zokeje mu zara-
, hi i , ; y , y ...
r za ho kuryha. Mugabo zaragra isoroma kuko baz1mba kure.
:mbuto ntayo babika, yma is!gara mu kuz!mu, igihe k!geze baga-
sanga
Igic ca III. UmWga w-u gu cura
Abarndi b hambere bari guCra ivyQma n-ukub!rtagra.
amasuka, imihoro, indyAnkw!, amacumu, ibimito, amakera
y-imympi, ink8ta, imbUgi t, inkariha, inshtng n-!mplndu. Hcura
" " "'
abahu.tu n-abatwa.
-75 -
Ivyo vyose babicura mu butre cnk mu migngo y-amafOni ashiz basub!r
1 - , -
mwo bagahonda bayashuhije.
'li! , i v , , " , - ,
Baracura imir nga, baracura insyo z-amabuye. Baranagura icQma cagovye
ubgi bwagy kw-ibuye barawunagra urwanwa rukaza. Indynkw!
ish!ze, ubgi ikaba ndnde nk-Qko yahor. Mu kuy!nagra
basubira mwo guhonda imarabwlra yose iry ntimba n!ni igasubira kub
ntnto, Mu kuyihonda babanza kuy!shsha mu z1ko bakaykiriza ko
umucanwa mw!nshi w-makra, bakakisha
Ubwa 1 Ibikrsho
' ....-4', , ',
UmuVuba
6
.sa n-umunwa w-1karabo bakakibohera
ko urusto rw-!ntama, nya bakarushinga mwo imambo z-!b!ti
zibiri, mu kuvuguta bagatmbereza munwa mu makara ar! mwo icOma
, , " - - 1 -
ban ko baracura. Bkwega izo mambo umunwa nawo ugahuha.
Umuvuba n! wo wk!riza ivyOma kug!ra ngo mu IcOma
kidahiy nt!bagicUra ngo gik.nd, c8ma k!gumye. Mu gucra hab a vuguta
n-Ufashe inyndo ar! ko Baja barakiranwa.
Bacurira mu ruganda. Iyo nzu y-tyzurizo kari akarro kbatse na nb!
- ,
inyuma y-urugo.
Ubutre bw-gucra babukra canecRne mu gihgu c-! Bukirasazi ku
, _.::r ' 1 , 'i --
musozi 1 Bur1za ufatanye n-uw twa Kangozi.
Aho b8knda gushorera ubutre n! mu Rumez ku musozi witw Songa, aho
hari abacuzi gucra b-!mih1ngo yose yo mu Burndi. Ahandi
babukra n! ku murambi witw Sanzu. Hacura umugabo akomye mu bitgu
, , - , , , - , ,
no mu maboko. Umwuga w-ugucura war1 uw-abagabo gusa, nta mugore
,
umwna yacura.
Ubutare
Umuczi yarzinduka y1mba ubutare rikarnga art ico gikorwa yir!we ko.
Hari ubwo basanga hjuru n-Obwo blmba mu kuz!mu.
B8knda kubukra m ntngo y-musozi, ah usanz btar! uknguruza.
Hari aho bakra ubngana urwegenya butbuto, bukaza bsh2ka gutukura,
bukaba ar! bwo bacura mwo imirlnga, hakaba n-bndi butra kandi butir-
bura, ryaba ibuye rirut ingsiro. Abacuzi barna baja kugnza aho
, ,
ubutare buba.
ra
,
- 76 -
Iu gucura babnza kuj mw-Ishamba bqgac amakara bakayazana mu ruganda
- - y , ...
oakayash1ra mu cokezo bakazana umucAnwa n-umuvuba bakavuguta, bug1ngo
makara yats bagashira yo ico bagomb arf ubutare
aha babony bisa n-umujmbu bakokora basubira bca-
nira, bakakira inyndo bagakubita bukanoga bagasubira bagacnira
umudaga ukwirnye bashak gucura, bagasubira
nya mudaga bacacftye bakawufyata mw bashak gucurR.
:Jmur!nga
y y 1 ,
'Jmur..LngR bawucura mur ubwo butare butubuto bwatukura. I(u
babutka m nkono basuts mwo n-mzi bugasha bukamera nk-umutsfma
hanyumR n-fminwe bvugutira m ntoke, aha bagiz
ukwiye ukuboko bak1gera k, bagasubira bakongera kuwUkra
nkno bakawuheta, bahngereye bakaWkarisha imbavu n-!mbavu
bakawUha ipfftndo bakongera bakaw6sarura mnsf y-umun!gu. Umurlnga
umntu w&lur1ye barawuvlina bakaw6tka gushika aho ucik bakaya-
suka mu rubangara, an bakayabmbabmba bagasu-
bira kuwugira umur!nga baja baragera kuw bawunagQrira ; babonye uja
, ... ,_ #. # , y ,
bakawubumbira umum1n1 ar1 ryo ry-umur..Lnga, bagaheza
bakaWsarura bakawutraniriza ku kubko. Imir!nga ni yo yava mwo
imbare z-ukuz1nga inyerre. Bmaze kuwUshsha mu mzi baja barawukwega,
bahnda bawugira nk-akanyUzi gushika aho kaba karkare kakazozinga
inyerre ny!nshi kava mu mur!nga umw.
,
Jmakra
gucra babanza kuja mw-Ishamba inkw!. Mu guc amakra bimba
ikinogo kimez nk-rugarama bagaca baziha umuriro. Ngo
umuriro uramaze gufata guhind:, hamw utang1lye kurvya imbya
bakimba ivU bakar!pfukisha, umwtsi ukaja urafmbGka, ntizizim
z!tarurQmba. Ngo haheze nk-!m!nsi indwi
bakaza kuyora amakra bakayazana mu ruganda, bakayashira mu cokezo.
- 77-
Y,T , - , b t' - , - - , V - ,
... u i::;ucur<:t r cro u u are kubuteka mu cokerezo cuzuye
, , , ... , . , #. ,_,
kumenyR ko ubutare busR
n.<::>.v;,7 i v-.tiraburl3. bi hjuru kw-ibuye bit
-1, , - , - ' -- . ,
Bam::;ze kubona nya cma ko mwo
, -, , - , ,_
ico bagomba. Iyo bacura nya butare
- 1 -, ,
1
-
inyundo ubukw1ranye n- c na bagomba gucura, bAkPzobucura
mw6 ikndi.
Icma b8gif8tisha i ::1yokoro.
,
... u bAri ikintu c-kw1pfuvya.
lfi bak8jA bAr::;yitota mu
m8. zi ig! ti bA.bohrr-l k tw-kuj ba rak za mu
b9.."'l:ij B ku cOn A r w s e bzimisha amAsase ata rki ye k
bak'-=lkizimi s ha ikirlndi bar!
l:o b ::. rP.kw1kirA.
1
.._ ' ' ko'
Juye
n v k
1
b 1 '
1
b k b
1
t k' I k
. uye ry- S8re rlnlnl a u l 1ra o lV"J' ma. ryo buye u
., t'I l , v ., , - - 1 ,
muns 1 v1- ... 1Ko bar1zanye baza b8r8rl vyinira bagA.shikirH ku ntango y-lnzoc:::
I
"h ' , , v- , , y -
cu:nA t;L BJ eJ e gucurwa c mke caguye ingese C<:1nke capfushe bagikarihi-
ri z a kYv-ibuye ri tavng8gurika, baj A bA.rasuka k
Is1nzo
Istnzo n1 akma gacacra ibndi vyma.
Inyndo
, , - , , y ,
Umucuzi gucur11. inyundo y-ugucura ib.1.ndi vyQmq . r.:u
ibindi vyma barashbor8 kub!sic aza bak2bima rir8,
l k - d t lb V y d b , t i h , TT V k V !\ k l
arl o 1nyun o n avA mu ru gan A A. 3y eJ eJ e .r. :=mal u munsl 11-l..l o
b
, . - d b"'
1
y . k, . , - ,
acu ze lnyun o araglr8 umuns1 mu uru abRbc-t nyl bAgAtere-
, . , , - v, , ,
lnzogA. bak::;nyw8 b8gPh1mba. Inyundo zarA.rut=ma , iyP.cur::; ama sukA.,
. d
1
1
. h ,
1
y # , . dy d hy d
ln y r-J nKva, oro, amP.cumu sl yo yAcurA u-:n1..1 en e, uru .1.n u
re
,
:>
u
:u
ti-
'1,
CR,
{nu
- 78 -
. ' I - -
1
. ., - - '
c. :nke lnsh..t..nge. nyuneio ntlyakw..t.. lrvm i c; ikumb ikumbi Rho
n , f Y # /lb f-r , #.
Jaa mu gu cura nl ho hRba hato, aho akubl tlsh:=t n11ho hak:::.bR hR.nlnl.
- - I - ..a ' b b' . " "' . '
-1'"1rCr:1erp. n-un. uvu a WR lCUrlrwR. n-uvvAkwqtlye y:::.kwgije gucurq.
,,_ . . , t , - t -
'J kukazP gucurR w:::>.:r,uof-l::_;lrl?. lhebe y-1mpene
t _, ... , - .- #,
-lnZOf/l :::tk.oj FI rero kukwgl ;:;ha, wamenya uk:=tmutasurA l bombwe y-lmpene
.:on.....; er::>. ugatreka uur"Fmc;o wse hanyuma ukRmu shikiri:0a ijambo, naw
Ashim::t akBgnda ymeye i vy gzogush!kiriza bi rf mwo y nyundo na
lilUVUba.
- , ., , , ., -
Ubwa 2 Ivyo bacura n-ukugene bavyuzuza.
- /1 r , , 1 by h ... f 1 fk ... f
- .:::J.k a. gucura 1suKa ayL A umur1zo arl. wo musnl a bakw1k1ra mu
- .. ezo. Urnumezo bawubaza mu gfti gifis iteke mw.
-:-i h amaska y--rnabebe i Bubmbe, hakR'JR ibihondsho
:J\vro, ibihondsho vy-f Kangozi, Gishiha i Burri.
yar1 ubwko gut<::ttu : amaska y-amahwba imigngo
.. , . tt k' b" t . h k , . k k, . l ., h
.l n lya ornera, arayarlnls a a avunl a a 1r1 m8.S1RS a.
" , , , , ,., , tt
-suka y-amasururu yasa n-amahweba, nayo nyene ntl.y:::tglra imigngo
.. -. t
1
k'
n lya ornera.
t , t ,
:::suka y-amahondesho nl yo yakomerR., yar1 af1se hagati
., , , , , , , ,
g-.1komera vyava no ku bv.;ko bw-ubu tare bR cu r8. rnvo. Ay:::..v2 mu bu tAre
, t , , , , ., , , .,
-:. :pyogom:::t n1 yo yAkor:;er:::t mugabo acuzwe t;_'Ucur.o nzR. Hqri
' , I . . , , , , , ,
;y-amr-lts nd'3glrr-t, P.rlvye, hakRba n-:::tm'1suka y-::traRhuhw:::t, yarA.hwR-
, - .., :1. t f , . ,
n1ayaremerR kan al yp, Shlra nlngoga r1.U kumeny.'1 k:t-1 SU kR 1komeye
imaze bPkayidodora n-1nkshi, ngo bmva irRgongoroka
k
,. . "k . k " " B ., d. . "k ., . " "
o 1su 8 1. omeye urun 1 1su a baraylshemeza, no mu
bgvug:::t ngo "Y:::>..,'rlpye iska w mugenzi", c8nk bari k baranyw
wamp?!ye iska y-ukurima".
Umuhoro arf wo mukw8bzo mu kuwUcura bawuha ubugi
izru rywo bakqrigoramika. Iznru ry-muhoro nf hrya mw-Itge-
- ku mut;;e. U:-:lUho ro naw urAffse u_nushfka bakwik!ra mu
, , r U , .,.., ....
-_-:PrA ra nk-u.nu nylnya. rrtt.1horo uaakvak1ye ba .. l. tA. u bukerA. UbukerP..
mu kirindi banynyra hpf k nt8ngo ah bPfR.t,
nah bakahasia hmeze nk-ubuhiri. Umuhoro mu kuwkwikirA.
- 79 -
babanza kwotsa umush!ka umuriro nf wo utobra ikir!ndi, hanyuma
mw-ikw1kiriro bakahapfukisha c-murizo w-1nk8 kugfra ngo
ntumene.
Imihoro yar1 iy gutma n-guhmbira n-kubaza amahembe y-1nk zifis
ayaz!remereye. Umuhoro bawita ingangura, ufise urwanwa
-
rurerure.
Imarabfti. Im8rabfti ar! yo imarabwira, ishk, imramhwa,
ir1cira iblti ikongera igastura inkwi, ikabaza.
Imarabfti mu kuyicura bayiha umushfka w-gukw1kira mw n-bgi ku
mutw. Ubwo bgi ni bwo busatra buk1c1ra ib!ti.
bayikwikira mu kirlndi c-umunyfnya wamze gukomera bakaki-
gira kigfi itsfna rinfni.
- v .... , y , - h.. , , . kk' k.
1
.
Urunana rwRr:t urwo mu ruh.1.gi, hary::J. umuntu a uye n-1g1. o 1n1.n1.
nk-fmpongo ingwe agace as8tura. UrnRna rJmeze bwa marabwira
rukab8 rutrut rurrure, bakarukwikira mu kirlndi kirekire kugira
barwlcishe ikirf kure.
A
' A ' k"" 1 r>fl.' se k t- b ' b"'
macumu. macumu era yar ..... a amaro, n a mu ga o yamara uru Anza
. ' , , - ... , -
l.cunu. Amacumu yBr1 Byo kw1raririza mw-l.joro n-R.y-ukurwana
intambara n-guh1ga
... , , 1, , - ... ... '
Bara.curA y-1.ngobe y-ukurwa.na mu rugamba. Bayaht? amasham:t
abiri, i bisaganga bi bi ri. Uw bA. ri teye nti b8rishikura n.:_:o ri subi re
guc ah ryinjl.rije, bararylnjiza. ri gaca iy ry8ri kuk
b
, . k - - h' . -!li. , t'' ,
arl. weze nya mas Arnl. y':l.ryo yBca. 8 Bourg hkomeretse.
Amacmu y-impina, vyari ibicmu m mbavu bifis umushlka
bikwikye mu blti vy-fmisnu, vyari ivy6 guh1ga ibikk, babicurira
canecane i BurPgane.
Icumu ry-ruhga rifise umugngo imbere n-!nyuma rikagirP ubgi m
mpande Uruhande rumw urundi ruk1rabura. Hary?. mw-ikw1ki-
riro rifise udusruro, mu kurkwikira ntibinj!za icmu mu glti,
b
- l '
1
k k
1
f
1
h
1
h Ah
1
k .,.. k' . Am
1
l.nJl.za 1g1. tl. u o r:t 1se umu e a w-<:1 o ba wl. 1r1ra. . Acumu
/
baya.kwikira m ntf zigorrotse zibajw mu b!ti vy mu masharnba
nk-mush1sh1..
Amacumu yar1 affse imihnda ikwikiye m ntango y-urti rw-1cmu, ni
' "' .... - ' I '!!t ' ""k ... . ' "'
yo baja has:t. ry.1.twa impina n:t ryo bata w1k1ra ko umuhunda.
,
y 1 b- ...
Baracura ibihsho Br:t vyo :tm:tto.
- 80 -
:myampi. Imyampi bayicura mu mplndu zir! ko zirash!ra. Hari imyampi
.... , - 1 , " , ; -
]-l.mbu.n.,ngu n-umwampi w-l.ngobe ufise amashami abiri, mu kuwukura
bawuclshije ah winj!riye ivyo bisagnga vyotabggura n-aha-
-:kooeretse.
witwa ubukera. Harya winj{rira mu g!ti bakwikra
hitwa ipfungiriro. Aho mw-Ipfungiriro bahatnaga amoya y-!bisiga
ku kug!ra ngo bawurashe umuyaga ntwugarure ngo uj iy batawutumbe-
, , - , ,
aho nyene uravuza umw1mangi uwo bawurashe akagwa
igihQmura utaramushikira. Umwampi ukwik{ye utar! ko amoya witwa
igifuruto, ni uw-bna bacig kurasa.
Umwampi bawukwikira mu dti tw-!mihombo, ni udti dufis imihha tw
:tu mwOnga, cnk bakawukwikira mu mi bbe, hanyuma mw-ipfungiriro
- , , . , -
bakahabohesha akagozi. Mu gutanaga bafata ako gatl.
, , y , ,
cnke k-umubebe bakagatonora kakQma. Ku mutwe w-l.forero bakahaca
inkago zibiri cnk zitatu bagakw1kira mw amabba y-fbisiga vy-ObwOko
bwiz bitar! mwo ibikOna kuk igikOna citw umuja w-fbisiga ; umwami
w bamut2-nagira inkOna ar! yo mw8mi w-!bisiga. Ingambe bazishira mw
amaserera ar! yo mftbba, ingmbe imw bakayishira mw ayera de kug!ra
, - , r , , , ,
ngo nl.bawurasa w J0re bawubona uzsbika ukanega bahabone.
Ibisiga batanagisha n! inknga, ikinyamwanira n-1nkna.
Imyampi yar1 iy kurwana n-kurrira urugo.
Amarago. Byacura nk-ruhindu mugabo nt!bayasngora cane, barayakarisha
,
gusa ku mutwe.
Amarago n1 ay kurasa inka
InkOta. Inkta nay cari ikirwanisho. Umugabo amaze urubenza
ay&ibaye mu mns! y-!mp\izu. Uwag!ra aramuvugisha nko
mw-ijoro ahQye n-!gisma yaca ay!randamura yashk akayimukubitana
n-QrwQbati, iry iruteranije yaca y1cagagura, cnk akay!muz!-
bura.
, , ,
Inkta yacurwa mu butare bw-amabuye.
I
,, I,, ,_ y. ,
mbugi ta. mbugi ta yakoreshwa mu gukerera ubwatsl. bw-ugusasa
mu Imbgita baraziha ibirlndi vy-!b!ti.
Imbgita z-!ndinga zari ngfi, zri mu nzObati.
ku buriri,
- 8t -
- , - 1- . -, - . ,
Umuntu yagatw8ra mu kw8ha, ar1 ku nz1ra yaronka um\rumbat1 akagatonoza,
, , _ _ .. .. 1'-
asnze aho babaga akakabag1sha, yat s1tra kw-1no akak keberesha,
akak1c1sha Imbugit bar azi sngora ku mutw hanyuma bakaziha
ubugi uruhande rumw. I mbugita zava mu misya, a r! yo migngo mu
rubaba rw-1f Oni. Imbugita y-Okw1moshsha yitwa urugongo cnk
urukariha , i mpfOh .
Imp!ndu n-1nsh1ng. Imp!ndu zari kuj1sha ibis eke n-!nkoko,
insh1ng kubarira impuzu z-!b{ti. Imp!ndu zacurwa
, '"" -, , - , , "",
mugabo nt1baziha imigngo, hepfo naho hagasongora kuko ar1 ho batobozP
ah bajisha, ku mutw barahakarisha m mpande zibiri, gUrtyo uruhndu
rwagira umuhiro intamyi, uruhndu rwarotsa
ikinyarubavu.
Insh1ng barazis8ngora ku mutw ku munyUgu naho hakaba i ntoboro
y-guc1sha mw umusurUsuru ni ho bita izOru r y-urush1ng. Insh1ng
bazita kandi imfyindano impflndano.
Urukero. Urukero imitoto y-fbitoke kugfra ngo yo
mu mitoto yirUke ja mu mihanyu y-{gitoke ivyibhe yer n!ngoga
kandi i gir inzoga ikomye. Ayo egUmye m ng6mbogombo y-{gitoke
akaja ar8nkwa n! yo i hav ikazoba iry nzoga isosa bita
Barukwikira mu g{ti kirkire gishobora guhmvya imitto
y-!bitoke.
Inyabuhoro. Kri akantu gatay bwa rukero, kagakorshwa n-abakw1kizi
b-ma suka n-!mihoro n-!marabwlra eka i vyo bakwik!ra vyose.
Inyabuhoro n! yo imih!ni n-!birlndi ikabigira yar!
nk-ryo mw-isaramala.
Imbazo. Imbazo bazicura nk-1ndynkw! barazihtamika bakazikwikira
nk-1suka mu gati kagfiy kabajw mu muny!nya.
Imbazo inkingi yAzo, ivyansi, amaskuro.
a,
u
iU
za
- 82 -
Inzogera yar1 nk-fmburOngu, mugabo imbere
, , "' , k ,
akenogo bashira mwo akandi kemB eetya -1mburOngu
inzogera z-!vymangA bAmbfka imbw zirf mu ruhigi kugfra ngo
- ' i ' '>- ' bi "' -b 'k ' b ' k bn "
-yoshe uruh g1 n-1b1kuko zumve vyu u e n1nsoga 1ve mu 1
n-fnzogerA zitw emayugi zRmb8ra ab1yeretsi zikP.rysha
hakab2 n-fnzogera umupfumq ajegza mu kurAgurB.
t - - - _,_ ,
mu kuy1cura babumbabumba akantu k1burungushuye mugabo
, - . , .. , '-
hagas1gerq aho bac1sha akabuye k1burungushuye.
, . , b 'b , 'k t. b, t- ..
kugash1ra mwo agasa n-a arumya ar1 o n 1 a eranye rwose,
-:. b8.rumishe Inzogera n-1y-ukuragura
-:.koba Amayugi y-nkw1yereka bayA. cu rF! nk-nk bacur
akaba matmat gusmba inzoeera, hanyuma bakayrunbika
...,;.;...;;..;;;..;....;;;.;..!o,l,.;;;.
Umuringa mu kuwUcura bafata ibuye ry-fgikugutw, bRkarf-
_)goshora, mur1 ico kingo bagashira mw utubuye
bagacnira ngo twam3ze gushnga bakarekera
murf nya buye gushika bfno vyashonz bihor bisub!re gufatana.
ku mabko.
- #Y- - t - y 1
Kuwrunbara nt1vyagora ar1ko mu kuw::m1bura v;yaragra, ndetse
byambuza bayirokeje. CanecPne b8knda kuyikoba
kuyambura abagore bapfakye, kuko mugore yagndarira
w1w imiringa ymbaye ubudde mw-izosi.
p!.,
- O_ . TIJP.
- Ruhamiriz::t nz1r"" i.nbwebwa zik1yP.k:=:
amqbondo ya Ryngombe
:y ncP.mbwa kubanza yasize b-; Bljri b8zrqzr na
nma kwa
. t -- - , t"'
:.:uhr-t::-_::: w- s1 akarangazA. macwende ku mutwe w-l.:.""i tanga.
1
, ' .- "'
ng yo, ng1yo BJ. teza. amabwnr:> a'Tiajigo ntahiny.ogqre.
" - t t . "
RUn"' rna If'ukRma, Ruz1mu i tazirr.l.rP.na n-abarndezq
nzogerr-t irnisee"" y1sngera ubuhiri.
n:urayOmvirR nl Bi tw1 imboeobogo .orOmva ntgbo,,6 :=:ri
ori ntunungu.
::-a:1orR rnurayOmvira yt?.rasimvye umwngR w kwa Ruhet8 im_pem bA,
" " - -
sore w-umunyegeyenge.
raho ra. nf intenderi y-1 bw8mi_j. tndye amA.regerege
Dgoye amazira mboyo ikanga izirnga Kuhabo.
- 110 -
Murahora murayOmvira n! imbaka y-Amajanja irabaka
uruvunika zikambuka mu rya manyny.
- Murahora murayQmvira nf isasu isongoye n-amajigo,
, ,
ruka ikomanya amakoto nka Rukara rush1nze rwo kwa
murayQmvira n! imbaka y-amajanj a ijanjOra i
mu misega y-1mbwa y kwa Nyawikombera, ni impara biharana n-fmig
Igic ca XII Ubudndza bwari kera mu Burndi
Ubwa 1 Abadndaza
Abadandaza bAri Abafrro arf bo Bav1rA, Abanybungo ar! bo
, , - - .., A
Bash1, Abamoso n-abayangAyanga b8.Va i Ngirigiri. ho i Ngirigiri n1
ku gaszi karf hagti ya Tanganika haja mu Rumonge.
Ubwa 2 Ibidandazwa
Ibidandazwa bwari ubuhmbe ar! bwo bna, ibirezi, imiringa,
,
inyerere.
1- Ubna
Ubna bwagura indy, inka n-!ntungwa . Bbukura ku bazungu bari bshi
i bashika mu Kajaga hepfo y-! Bujumbura. Uwasma indye
yazf su mi sha ri gera mu w-kuboko, ni h.rya :r.w-ipfunyiro
, , , , ,, -. ,
ry-1nkokora. Impene yagurwa amapfOndo atatu y-ubuna. Ishur1 yagurwa
urugoyi ingoyi zibiri. Urugoyi wari umuz1ngo umw. Inka nziz
yagrwa ikinno kimw cba mwo imiz1ngo icmi. Ikinono citwA
I
' '
1
I ' I ' bv b
1
B bv b ' b'
suka ubuna. suka y twa 1m em e yava 1 u era e yagurwa u
butatu. Inyakangozi ar! yo inyarushiha yva i Ruahiha yagUrwa butatu.
Inshfkazi yva i Bush! yagrwa bubiri. Iyacrirwa i Bugarama yitw
ingaramR yagUrwa ipfOndo rimw. Igihondsh c8va mu c8raz1mba
kuko c8ri isuka ru mu yA.ndi yose, i yo ska y::tg r w"l i gi t ngwa
kinlni. Kurf Hasubiye
. , - , -
1mp1ya, na. zo zakuwe
J
,
a
bA
- 111-
:::.ir!nga
y'va mu Bafurro, mugabe myiza yava mu Kumso.
-nijmbu igatukura, hakaba imivoga yirabura, hakaba imim!na yra
hjuru harya mw-itranirizo. Urr.ugre ibiri ku
, ,
, ine ku kuryo.
-!nga itatu ku maboko yagrwa intngwa imw, ar! impne
a. Imiringa y-!mim!na barayambara. Imiringa y-!mim!na
yagrwa ishri.
- ' I ' ' ... ''.," "'I "'
nyerere be baz1z nga mu bwoyq
rizo w-!nka, burbure, bqkabuc?.cra, h?.nyuma bakBbuzingira
ukabona urubare ubwoya ntibuboneke urunyerre
, re zi tw inkak81Tla zajishwa mu bugwegvve bw-! bi tngati bkvy'
ibi tokatoke.
' "' b k 'b t ' . d .. d "' . B '
re zam arwa u maguru
1
z1ra ura, z1 wa 1n 1n a zava 1 uv.ra
Abav!ra Abarndi baja kuz!hanjura yo bakazizana kuz1-
zitw ind!nga zazinga abamoso mu mir!nga
=ijmbu bashsha, bakayikra mw ibidodi vy-ukuz1nga inyerre ;
, - - ,
n-abayangayanga b-1 Buragane.
, I , "' ,
nya zambarwa n-abatQnze,
Zarirabura na nz!za kuk
a ibihmbi bibiri zgurwa ishri.
... ,
zambarwa n-abagabo
k
... ""' \!:
mu uz1z1nga barazegeranyA.
, , y_ , , ...
nazo nyene zamb3ra abagabo n-abqgore, zaraz1mba, mirongo
, - , ,
atanu y-ubuna.
=zi babikra mu bikko vy-1nt1mba bimez nk-amasto. Hari ikirzi
i ih
, , 'k. , . .fk. ,
g ete c-1 ganwa n-1 1rez1 c-1 1goregore.
, "'h - 1 k, , lP. , , h. k . , i k, 1 ,
ca wana n- n a ug1s 1 an1ye umuganwa n a y-
# , - - ,
uy1shoreye. Uwak1gura yabnza kuc1gera ngo arabe ko kizkw1ra
mw-izosi. Ibirzi vy-!bigre bin vygurwa }hk, vyo nt
.. 1 ,
r1nda kuvY gera.
ngwa ibirzi bibiri.
- 112-
Ico vykora.
Ubwo buhmbe, izo nyerre, iyo miringa, ivyo birzi vyari ibishari
- , , , , . "
Umugabo atunze yazana umugore agaca agura vyambarwa vy3se.
Ubuna abagore babwambara mw-Izosi bukaba burbure buk!kje ibirzi
- .. .., . ,_ .. - - ,
bugashoka mu b1kababera, ubundi bakabwambara mu nda. Umugo
, -- ' I, .1, , ,
wa yarashika yoronse z ngana batabonetse ubu
' i ' i I 'k - d ' - d k k' 'b
, n-1m r nga n-u ugen a yaragen a, u o n a
umwmbi tse yababazwa n-uguh!l.ra n-!l.wo akabona
, , , , , I, ,
atmbaye cnke akababazwa n-uguh!l.ra n-Owo b ngAna amerewe
naw adashaj!je.
IImugore w-mut!l.nzi yambara ibirzi bi tanu bi mw-ize si 81.:{ s-
mbRnya akab!rkereza k nda. Akakira ipfOndo ry-ubuna n-!kintu
c-!gi tsi bo agasgiriza m r.abavu z-!birzi' urwak'aka rukaj a hju ru'
n-maguru nayo yQzuye ibinyerre akagnda Arajnjagira.
.. ... '- , , , ...
ubushaza nk-uku n-amasaha vy-ab-ubu.
5- Um!l.nyu
H
h' A # h l k op - TT l b k "'
ar1 o umu.nyu 1ga wava mu r..umoso ::1 awugura 1ntun
Intungwa n!ni yagra akaboho k-akabombo. Umutnzi yatnga iahri
, , ,., . i -
akr:tgura tune kuko HakRba n-uwund1 mnyu w twa umugonza.
Umugonza wava mu vytsi bisa n-umurago bAkab!tekR mu
mzi. Wagrwa indya, nta kindi kigzi c-umugonza.
Itbi bahora baja kur!dandaza mu Rwanda, ni yo ryarimwa, bakarigu
imiringa, imikombati yagUrwa umurlnga umw ikirzi. Iryo
tabi abantu brarinywa mu bihnda no m ndOnduk. Iryo ryo mu mazQ
ryanywa abatma n-batmakazi, ngo riravra ikinyamutw. Iryo mu
-' y , , , b . -
kamva r1 tekeye mu gihunda ryanywa abato, nabo nyene akar1nywera
ikinyamutw. l'
Itabi ryaje r!va mu Rw8nda, bwazanywe n-abadandaza b-ltabi
re
- 1 13-
IltiGABiNE Cl V IBANGO RY-11GUT"N1RA
' - I , "
Igice ca I y-umwami
Uburndi bwbanje n-bakru b-!miryango imnza,
zriza abantu, barwan!ra umuryango. Ivyo ugutwra rwmi vyaj e
, , , , . , . , " i -
yamara na ho nyene SJ. vuba. Mu m1.gan1. bavuga k-umwam wa
, . - " - , , ,
e yabAye Ntare Rushats1.. Ntawohuta ivyo bamuvuga ko
se. Ic tz! co n1 uk ingoma y-! Burndi n-ty-! Rw8nda,
, 1 1 1 V - A 30 A '
z-1. na na zatanguye mu 1 0
" " - , , "!!_ , ,
o. Uburundl. bwahavuye butegekwa n-umwaml. agaserukirwa n-umuganwa,
' wa akavugirwa n-abatware, agashikirwa mu bantu
yar1 ij1sho ry-mutware, umutwre ij1sho
, , . , "
uganwa, umuganwa iJ1sho ry-umwami.
:Undi barinjiwe n-!yo ntwAro, uvymvira mu migani y-!mylbutsa
maz!na y-butore batazira ablmi n-abaganwa.
, , , , ,
_ abaganwa b1we ubunyakamwe na se
ingabo n-battsi bak1shikira.
tgeka cari uruhererekane. Intwaro rUsangi ymye
:Jbwa 1 OJw{w.i.ka r.v-umwami
Umwam1 yatrwa mu b-mwami ashaj.
ga ngo umwami yav1lkana imbuto mu minwa. MurOmva ko ar1 imVgo
ngereranyo. Bashka kwOmvisha ko ba umwami ar! zaniye umugisha
1 , , -
nma, inka n-abantu.
l
, - , , ,
y cara yarabw1ye abanyamabanga b1we uwo yageneye
, " , , ... ,
:1goma. Yaba umuhungu na Habuze umuhungu naho
=u bahngwabo b-mwami.
kumsibirira
bmurondere-
3uha n mu bihgu bifis intwAro nk..;.ty-t1burnd1 bari-
abmikazi. Mu Burndi ivyo h. Ic umwmikazi yashbo-
, h, . ki . gih, ... . ak, - . fTrl'\ f , i k , , ...
:.1. ugu agarl. ra 1. ugu umwam1. 1.r1. 1.m .JU. yu n u uvuga
, , , ! '!! , v - ,
a naho nyene agafashwa n-abash ngantahe bakuru batorwa mu
1 14 -
, - 1 , , - - "' Y.
baganwa rurang1ranwa. Nko mu buto bwa Mwambutsa Uburundi
kiwe na Ririkumut!ma ash!gikiwe na Bishinga, na Karabna na Ntrugra
nt!yaknnda gutra imfura y1w, ngo imfura na s birangana,
_, 1 , - , -
none uyo yar1 kugera gutwra se ataragera bagahava bashami
Yatra ku mwamikazi wo hanyuma w-!nkndwakazi. Kug!ra ngo nya
bamuk!ze ishri rya bkas yakurira iwa ba !narme vyahimb bakamu-
rershereza k nk1ko mu bakazomzana s Mu
kumenysha umwami ikibariro agez ko abarze uyo mwna ngo bazana
igikemanyi c-!fu yagez mwo ikirenge. Umwemi abny., ko
ikirnge kingna n-1c1w akamenya ko hagez kunyw ubeki ngo acngO-
rire umuhilngu wtw. Nkak umwmi nt!yrtrira ku Wndi. Iy!mika
, '.t_ '.t ,_, ,., , , -
ry-umwami mushasha w-ukuva ku rus!ndabo
, , - 1- "' "'. , "'
rw-uwahora ku ngoma,n-1mihango y-uyo munel yaravyerekana.
Umwami ylmira ku bigabiro. araruhkira ku bigabiro vy-ab
bami. Yahaguruka 1 Muramvya ar! umugnwa akagaruka ar! umwmi.
n-bagabo gusa, nta muknyezi cnk umw!geme yamja m
nyuma. YarUhkira ku kigabiro c-! Remra, agasubira kuruhkira ku
c-! Kirenzi, yarca mw-i Hangarizo atruhetse. Ihanga-
rizo ry-abami ryari ry-abami. Yarabandanya agashika
.. , , - , . . ,
a ku rugomero, agakaraba mur1 nya rugomero. AheJeJe gukaraba
"' -.- - y 1, ,
abungere bagashora 1nyambo, z1kanywera ku muhungu w-umusore yagome
ko. n-muryango w-abahigwa. Inyambo z!hodotse i Nkondo
bagacnira, umwami agashinga imb!riko. Nya mb!riko ikazonaga ikab9
ikigabiro, ni h i Nkondo bah!ta ku mb!riko y-mwmi. BarabAndanya
gushika 1 Kivyyi inyambo zikaja m nyuma. Umwmi ikigabiro
agacana umucnwa, yash1nzwe kw1mika umwami ati
Turaronse umwmi, impndu bakkira, Rukinzo ikanihagira.
uyo musozi base baba umuriro. bantu bakaza kurahura kurt
. gi A , "' N , i ki bi
1
t- h, "' di ... t,
1co cano c-umwam1. ayo co ga ro yag1 era a o uwun 1
yag!tye, ar! Ntare, yag!tra ku ca Ntre, Mw3zi agatra ku ca
- 115 -
hagurutse 1 yazanana 1 Bushnyi. Aho i Bushnyi war! umusozi
Witw i Mihama bahltlrira abahutu bho bari n-!bango
ingoro y-! AvQye i Bushnyi
akamanuka ku Mucce agahindukira i Muramvya umwmi.
,
1. Abarerwa
I bwami hari y-8bahngu n-8blgeme
yose y-Oburndi. b-abaganwa gusununuka bashngerana
na bas, uw umwami Akamugumye akP.rererwa i bwami.
3-abatutsi bashikanwa i bwami n-kuramutsa umwamikazi
art inasnge mush!ki Umwami uwo agomw akamugumiza
ntaganke. Abo bna b-abaganwa b-!miryango mylz
arasngira. bakoma akko ku muhimSkazi n-abakmyi
2. Abasavyi
) Igikorwa c-abakamyi kwari ukv: za 1 vyansi n-! vynkirizo
, k" , . k 'b . . k k, ,
::.-ugu ama amasugJ.., ura utsa 1g1 uyano, gu orna amavuta
.,Y ' ' - 1 ' ' - a '
rwBse ko umukgmyi yab ra umugore atarak kuruka. UmukAmyi
, , - , , , , . .,
akubaganye mu ncoreke n-agahanga yaragahaka. Ngo yama
ikimlto bari ko mu kajoro nt!yabaza
,
:-aca
Incorke zarakubra,zigasasa ikigwa, ziksa.
, ., , y i ., , .,
Abakamakare barera aho babA h twa ku mugamba. Abaka11qkare
bari abanyabigega. Amasu1: y-Rb3rimyi yab1kwa ku bakamak"'ra.
, l t , ., ,
Umukam.akare wse umurJ.ma w1we. Baba nka bane bagAtegekwa
, - t , ,
n-umun u w-umugaoo.
Abakevy:t. Umukevyi y ..... trizwa ku:Ja avOka mu miry.ngo myz
abashbi, abaVmu, ntabe
akoma akoko ku
Igikorwa c-bakevyi cari ico guk!njika, gutara inya:na.
- 11 5 -
)
, , '' "" "" ,
5 Abahevyi n-abadas1gana batumwa gukra ubutahe n-ukunyaga.
Baratabara m ntambara nk-ty Urwanda Ubush! buty
Ub
"" d. k, h, . , , .
urun 1 e ag1ze umuganwa agarar1za.
6) Abamata. Abamata bari abantu b-umwamikazi, bashngerera mu kig.
umwamikazi, akongera akqbatuma iwabo. Umnsi w kurima
nf bo bahinda amasuka.
7) Abandi bari bafise ibango i bwami ahbwo bkranwa
ku gikrwa n! abngere, abahlgi, abatramyi, abakutsi n-bapfQndit
# , "" , y ., ,
b-1ngeyo z-umwami Abo bari baf1se zabo.
Ubwa 3 Ingabirano abasavyi.
. , , . - ,
1- Ingab1rano z-umukamy1 akukurutse.
, , 1-A , ,
Umukamyi yahora al\.ukuruka amaze kugw1za inka yag1ye aragabana arOngika
imuh!ra. Ku mnsi wo inka n-1mpf1z1 n-!cans1
n-1nj1shi, n-!gisbo n-!kirago c-!ndava. Hari abatni bongerwa kur1
ivyo tuvuz ingabo n-umugeni.
, ,
2- Ingabirano z-1ncoreke.
, , , , _ _Jf - , , , ,
Incoreke inka. Na we arongowe n-umukamy1
umukevyi yrezwe i bwm1 agasabwa i bwami 1 bwm1
yatw1kuruzwa ink n-!biturfre. Amaze kw1baruka akaja kwrekRna
urugri yaragabana, vyse yab!girirwa nk-wahavtse.
3- Ingab1rano z-mukevyi.
yim!rije kurongora yargabane inka, agahbwa ishr1 y
k
. "" y1 , 1 , , h-b # k . d"'
U3Ura 1mpuzu we n- y-umugore, aga a wa n-1 1rago c-1n ava.
, , , , , -
Umutoni yaragabana n-urugo n-1tongo.
Ubwa 4 Indero n-!suku.
Umukevy1 yash!ka 1 bwa'Il.i abndi bakevy1 bakamw1gisha ingeso z-1 bwm1,
'wi - - 1' - , , , -
bakRmub riza kurondera ubukuto n- ze. Ubukuto n1 uduti tw-ubuyonga
tw kwgsha amnyo. Ize ryja m nkoko, hjuru bagashira k ubukto.
I
, - - , W l k b b k 6 , b
yo babaze baca ib1ti vy-1m1nyamabuye ba 2. 1zana mu u aka-
bisongora, bakabibaza, :ircena bagattlngira, bagashinga h.mbavu
bo.
ika
o.
- 117 -
bashanj. Inyama bazica ibiri kukb umwami
:1-umwamikazi nt!basangira. Mu gucmba naho nyne hacmba umusuku
akarnguka kubiri.
: bwami hasukra umntu w-!shishi n-!suku.
umusuku yagndsha umubindi ukuboko ahb yofat1shije
:minwe Ntiyasaba mu mihana yarrindira bakaja kudahira
agakaraba uburza. Ahjeje kw1zigura akagnda ku giserama
, - , " , - , -
akabuganiza ubnki, agafata impuzu agakenyera akarenza ko uruyonga,
kub!rngukana ikare. Caraz!ra kuVgira hjuru y-tvyo ar!
arasukrP. cnk ivyo arngUkanye, nho yob uwo wubaha akuvugt-
Ehije wamumama urush1 agatega ah1ndukiye. Icibagiwe co nt ukw1myira
: nk ukwtkokomora. Ikindi cazira n! uguhha icokejwe, erf nk-fkigri
., - ,
: agihungu za ize.
Ubwa 5 Ivyibare vy-umwami.
l' , _, , , _,
cari ieihugu kidatwara umuganwa gitwara umutware akuk1ra
ar! we criho. Ah ingb z-mwami zagere nf ho ivylbare vyagera.
- At.. "' , b k' v v
Abantu bubaka urugo, akaba aba amY1, abungere, abandi bakaba
abakUtsi, abakOzi b-!bitur!re. Na co igihugu cahabwa umugnwa
umwami ak!c!kora kb yaba nk-sohoye
. , ,_ 1, -- , ,
eAamuha umugore n-1tongo n- nka, nya tongo na nka ntaco asub1ra
.rubiraba kb. Umugnwa ash! tse mu gihugu umwmi nt.co yasubira ku ki-
- , , - , , ! ,
mwo ico yashka yag1saba nya muganwa, naco ic bare c1we
j ak!rondera mwo vyse, ar! nk-1co ashats ca n!ngoga na n!ngoga
, -,, ' "'
zitorwa z-ukugaba, yatuma ku vyar1ho bihatwara.
: vylbare vy-abami vyari ibi : i Murmvya, i i Mbuye, i Kiganda,
Kiyenzi, i gushika i .Mwro ar! ho mu rtisama ya RUkiga,
=u Gasmo inyuma ya Banga hari ic!bare, ikindi mu Gis!gi, iklndi i
:urnga, i Mutaho, i Nyabiyogi. Aho hse hari ingo z-umwmi kandi
abattsi. Ivyibare vyahaVye aho umvvami agir!ye ku ba i Gi tga ,
vyari ivy!bare bi shikira abaganwa. Icasigaye n! ic1bare ca
Yarl in : Musagara, Masanga, Kagongo na C1r sh.
- 118 -
Ubwi 6 Itln.ga ry-mwm1.
, , , , 1 " , , .. ...
Abaganwa bakUrubakuru n-abash ngantahe nyene bakuru babona
'ROndi kw1ma umwam1 ngo "Mwami Burundi uWndi mwami
n&n; ur1ha umub!ae tumushik!rize" Umwami ati nzobiraba.
Haciye imlnai agahmagara b1we n-baganwa. Abantu bamush!ka
ngaho umwami ak1ha uko n! ko vyavugwa, ar!ko rero
bwari bur! mwo im!ti Umwami agatanga artyo. Ntibavuga
umwami yapfy bagira bati Bkeye mu git8ndo abantu baca
, .. , . - , 'k "'
babimenya bavuga ngo iJUru ryakorotse, ntawasohora isu a,
ndarira. Abanyange mu kirmba umwami atng!ye mw bakanyaga
inka zir! ho z5se, bRgasambra nya kir!mba, bakanyUranya ibiklngi
vy-1kirlmba, kra n-tyo hapfy umugabo baranyrqnya
1 biklngi ico haruguru kik aja epfo, ic-pfo kikaj a ha ru guru.
Abanyange a! umuryango n1 iz!na ry-!bngo bakora 1 bwmi, baba 1
, , -
1 mu Rusaka iba
nt!yatbwa mw-IV, ngw-is! im!ze umwami nt!yosubira
,
kumera indya.
Abanyange baca barerura ikiz!ga c1w bakaja baragisiga ngo ntik!nke,
bakamujna k Nganzo 1 Muganza, har!ya harabna n-Urwania hegreye
ik1bira, bagasinga abandi bbatse n-agasenge, bagashika
barmbika ikiz!ga kur! ny gaaenge, abanyange bakamrarira, bakaguma
bacana mna! ya nya rusenge. Bakahatereka icansi urunyo rumusoko-
, , y_ u._ , , , i ,
rot se mwo rukorokere mu canai. '""'gakUrirP, mwo, baguma ra ko
, , , - , y_ , ,
amata, hano rugJ.ra rwuzure icansi bakarusuka mu gisuku, rugak.Ura,
:rgira ngo rwzre igisku bakarusuka m mpAng hanyuma mu bwtq ngo
rukahava rucika intambwe, naw umwami akazosangukira kur! nya
Umwamikazi naw apf1lye bamuj'na 1 Bunyange hlno ya_ RUsaka.
Ubw-8 Ukugndarira umwami.
Hlgndara abadasigna bose bahora Bahangariza mw-i
Hangarizo mw-! Shombo. N-1nka zraja guhangaza hamw
n-bngere n-bagnwa. Ku mnsi w-kumarirwa n! ho blmika
a.
a
- 119
bagashora, inkka na zfmwe zahor zfhangaje bakhira. Umwami
:Sm.ujana i Ki h. Bamw bagandF.ira bakagabana
:ose, umwUngere akaVga ibicuba akAgabana, umukmyi mukru agasubira
gushikirizwa inj!shi y-fmihfvu.
Igic ca II z-abaganwa n-abatware
Umwami yarf umwami bwse akagabira intra abaganwa
=amutwarira nab bakagabira abatware. Kuko umuganwa kenshi na
.. , y, -. 1 -
-art w-umwam1 bakamW1ta 1nda y-1ngoma yarasonerwa cane yar1
' ., - ' ' ' ' ! ' ., t " . k . T' t
mu 1we, mbere umugore w we y1 wa umwam1 az1. ure se
bakrubakuru b!shikira i bwami beshnge-
, 1 ,_.,,- ,
umuganwa, yaragaba akanyaga agakomora 1nka n-amatongo n-lngabo.
ahaw igihgu yaja kugishikirizwa n-mush1ngantahe w-f
., , , , , r' ,_, A
n-abasavyi bamukaka ko ngo abak1ze. g1hugu nt1canka
Abantu uyo muganwa bahaw, babona
bakamgamburukira, yabatwza umukazo bakamutuma ko
yabananfra igihgu kikamuhakana.
_, , _,, ., , .... , , ....
-:o umuganwa apfuye as1 ze umuhungu aku ze uyo muhungu yaca ash1k1ra
za s agaca aja kw1shikana i bwami. Iyo naho asiz umwn2
mut igihgu batuma i bwami abash!ngantahe bati
::wmi nyen ingoma, uyo mukQnzi wcu ashaj yadtwaye turagus:?.-
ako kna tuk!rerere nf kakur kadutware, umwanya atargera
wtw asigaye azoba aradhagarikiye tuzomwmvira kandi aba-
::.1ngantahe bazomushigikira". Ivyo umwami abishimye ico gihgu ca-
- 1 - y ,
-warwa n-umutumbuz1 gushika nya muhungu ageze gutwra.
zahaVye ziba iragi ry-fmiryango, umugnwa agasubi-
n-umuhungu w1w, uw!yumva mw n-ishaka akagurisha
--uheto c!w, ats1nze uwUndi muganwa akemwangaza, igihgu
::o yatwar akacomeka ku ri rwiw. Ni h intra z8.haVye
z!harizwa n-abatre iz!ndi zigakkira abaganwa bamw bndera
n-Ukw1kra ku mwmi baramugarariza
.,_ y. y ,
zabaye mu Burund1 zava ku baganwa bapfa 1g1hugu, ndetse
r.yango imw1mw y!ciraniye umntu benew bagasomborotsa intambara
guhora. barapfa ubwatsi bw-1nk intimbara igastama
- 120 -
, .. 1 -' . - , !If. ,
yamara umuns CauAe ngo umutumba, bararushanwa
h
, . N - - -A , , l ,
baga _ta ndwano twar1 mu m ns1 1heze
, , -i , - , , ,
y-abahutu n-abatts1 abatwa. Bari ko
, 1 - , , ., .,. , ,
bamwe mu m genzo mugabo umwe mu b1rlba 1gihugu.
Brahwlnira ku masabo bakaguma kw-ibango abandi ku
ryabo, bagatonshwa bose, bose bakagabana, art ar! amatongo,
ar! 1ngabo. Hari ababtu, hari abattsi bakr1we abaganwa batwara
, , y ,
ruganwa Abanawe ubutware bo
Abatwre bahabwa ingabo Umukamyi, umukevy1 akkrutse
1 buganwa agbanye ink, itongo ingabo. iyo
-,, '- .. 1, , ,
asanze se umuntu nt1yateba kugabana umusoz1 aba
ngo awutware,waba ko 1m1hana mik nah bakawongera ko uWndi
.-, , - , "" ,
Ubwo hanyuma aho abazungu bash1k1r1ye 1g1hugu
abatware bagiye baragabanuka abas!gaye bagatwara imirambi mylnshi.
Ivy gushashura amafaranga nt!cabuza ko abatwre batnga
kuruta mbre itnnga r,yazanywe n-amafaranga kuko kra abantu bita-
ngiye bashika kwtshikana ku mutware bamushikanira inka. Iy nah
. - ' . ' . b y_i ._nk' 1 b ' ' t b ' I '
aJ anye wam Cc:1 e uganwa yaza anye mwo. ngo
, 1 I. , , , ' I' y
nazo ny izo yarazwe na se bw te n-tz-ubutware
zltwa Uwasba ij'mbo yash!kana inzoga avug!ra k
nah ak.agaruka guknguruka. Uvrondi mntu
- . "" J, , , ,
kumenyekana butware artyo nyene. Uwat1nya ko bamudodobereza
yar1shikana i butware ati urantnga urampangaza
ku gatongo kanje. Umush1nganthe aramtse ytirwa nt!ylbagira
y-mutware. I butware abashengezi, 1r3mbo r!vyaye baka-
gaburirwa, ikiyago
Umutwre yikQye amata mu kanwa shtbuja yarsohorwa baka-
- , -
g1ra ngo yabogojwe yahwe umun1mbo.
Iy abony kb shbuja amuraba nb! hri ababatranije yarcikira
., , _, ,
uwundi muganwa akebana n-uyo akamukiza.
Umutware nt!yishikira ku bantu bo mu mihana yasrukirwa n-abarongozi
ar! bo bataz1riye "ba nda yh urume".
Umurongozi yarararika abakozi b-! butwre cnk 1 agat8za
' 'II '
amarari nawe ak k ka ho.
- 121 -
A
- o. , , , , y_ , ... , , ,
bantu batubato yarabahahaza ni bo yama ko kuko
n-bandi ataco yar1 af!sa ko; abandi nabo bama bamu-
hongera ibikbrwa bikeny vyose n-!b!ndi vyatozwa mu
vyma b!rarikwa band! abantu bakabona k inkozi y-!k!bi mu
gihugu ar! umurongozi.
, - y , " , ,
Igice ca III Intore z-umwami n-1z-abaganwa.
Aba intwaramiheto b!twa intore. Intore n! zo zarwanira
Jmugnwa muganwa umwmi arw.n n-uwndi mwami
cQnk abagarariji.
ntore zri ibice kwinshi kimwe kikagira intwza yAco iklndi iyaco.
ntore za zari abadasigana b-! Kiyenzi. Kuri
baasigana bltwa abahevyi kur! bltwa abar!bukir, kur.!
outsa bitwa
" , , " w .. - , ,
re z-umuganwa nazo nyene tw-ubuhJ.zi, LK.
rab8na abantu bo mu biyita intrana, ab-! Nyantmbwe
, nb mu abarwana.
,
<> <lSU-
w , w "' , , , ,
intore z1we zari gutatu, hari amasuka yo ku rugo, zo
ore z-! Ciyubake, y-1nt1cwa ar! zo ntore z-! MqhwR,
'nk- ... , '
-ntore z kwa zitwa abandi abavyukanamiheto, abandi
- , - , , ,
_oanogera bo oash!nganshehe bo mu Butwe.
- , - , " , , " I " ,
Nteturuye w-umutare z twa amanege,
' . . ...,
l.nyange .
bo kwa Mugwnge3o, umusumano, blyita imibamba, imitana, intmka.
:nto:::-'= z;a 3ish.n;:8. zitwa imihama, iza amabaya, iza
. .....; "' - IV
ca
- , r ,
. .:-i "oike usanga ;)..:..C"'a n-... bir::. ho ubua
:rari nk-uku abatgetsi bagaburirwa baragiko-
k:J..kabatnca. :a nk-uku aoakozi ba L;a ukwzi ;uhera
Dakaja kera nta abatgetsi baronka igihugu cabahmba
- 1 22-
NkOkb tunze vy!nshi n-Utunze bataringanije ikori na aba-
tOnze cine batra umwami ingorbre, ink nzizanziza z-1nt0rwamwami.
abanyamyga bakura mu vy bakor Hari abakra
imb,kuzo, imitita y-!mpzu, ibirva, ink!ndi, amaska. AbaVmbi
bkra ubQki. N-bu shoye inzga mu kaguriro aray!tangirira
bagiye mu kaguriro ni gUrtyo nyne.
Kra yartanga Ic!ru c-bu citwa
I
_,,y - *k , vv
vyo vyose rero uko vyava mu bantu n1 o vyabagaruka ko. yagera i
bwami agasubira kubi gabira abatoni abaganwa nab
, , v - -' V - -
mu banyagihugu, nk-ubu abantu batanga 1kor1 rigahembwa abantu bame-
nabo bakazorihmba mw abantu nya mafaranga
agakwiragira gUrtyo mu bantu.
ca V
Ubwa 1 Ico ari
Umuganuro w-! BurUndi.
,
co.
Mu kw3zi kw-gatumba uk utash hahora umnsi mukru
ukornya amakngu yose, kik1shika klva ir.y n-Ino
ingoma z!yaga, bose bakagnda bagana i bwami, i Muramvya, kurorra
, y_ , , , v - ,
aho umwami aganura, n1 ukuvuga aho umwami atanga
A
i -, v . . , '!!! ,,
barund basanzwe, abarund1 bose batar1 umwami barya w-ubu
U
, , v v. , - ,
munsi w-ukurya umw"'ka haba umuns1 mukUru mu muryango. Umugore
ylrirwa arasoroma utuboga tw-Obw&ko bwose nk-lgitlka, isogi, imbw!
inyabutongo bashira ku biharage agahza akarnga. Agafata ubro
bw-QmwAka mushsha agasya akArika agacmba. Umutsima uh1ye agahaku
imits!ma ibakw!ye, agas!ga ku mko umuts!ma mun!ni. Un mko akawu
- , , , , -:r' ,
hereza umugabo w1we. Umugabo araheza akabega intore umutami
, _!Z , , , ,
akamira avuga a ti Umwka uwawOnt egeye mwo ar.kawuherA. mwo.
Arongera akabga iy!ndi ntora akayihreza umugore Uno mugre
awga ati Umwka mwiza uwo.wOntegeye mwo arkawuhera
, , , - , ,
mwo. Umugabo agash1shikara kubega abAna uko bagenda baku
kirana mu mavQka. Umwna wse akarya aVga nya majmbo. Bahejeje
bakhuka bakarya uk bisanzw. Abaf!se inyama barazlkoza, abaf!se
, 1- , ! . , , -
amata barasomera. Bar nezereza kuko ar umunsi mukuru w-umuryango.
ba-
ra
3. i
[za
9ID.e-
rer a
ej e
f !.se
- 1 23 -
t
, . h' , i!kk b - , ,
a ar1 o n 1 arya a, ararorera gushika ave iyo yag1ye.
... - , , , , ,
nt1barya umuts1ma w-uburo batarlrya um.lka mu
- . "
.:ryango 1wabo
., . , , , , , , -I ,
_wam1 we yaryA. umwlka w-amasa.ka ni kwo kuganura cnke kw8k ra isugi.
:sgi n! ikintu kitlgeze cnonekara, nk-1nk itigeze
- , , ,
ahonda y-umuganuro yar1mwa i Nkoma yar1ndwa inyoni isugi,
- yo umwami ykira ko ahjeje agaha umwka w-masaka Abarndi bose
babib.
Ubwa 2
, ,
Abapfumu b-umuganuro.
b-muganuro ntimb!tirsnye n-bandi bApfmu barotra,
-, , , _, , , ' ,
:a nyamuragura cnke bavura. Umupfumu w-umuganuro 1g1korwa c1w
ukubga ibimsa n-fnkoko ngo bagaragure ama ra yvyo baszme
==.agra barb k Imna yrye umwami cnk i tk ni uku-
, k' . t "' N. b' b"' . i k' ' -
-Jga o 1 amwereye. 1 o aJa gu uza n a z-umuganuro, bakaza
,_ , , , , .
:.=.zambitse l'r.u bapfumu b-umuganuro umukuru yagaba b6se
zr! umushikirangoma, ni ukuVga umugnwa yava m nda y-lngoma
cnk swabo w-mwami ar! k ngoma.
;rf Ntre s wa Mwtlzi-Gisbo ngo yarl Rwasha na Nd1vyariye
.:r! Mwtzi-Gisabo bari abahngu b1w Stlrushanya, Ntarugra na
- "' - ,_ , , , ./1'
:::..1. wumwe gush1ka ku ngoma ys. Mutaga murumuna wbo no mu gice giku-
, - ,_ , , ., ,.
c-umuh ngwabo Mwambutsa. Uwaherutse n1 Bakareke mwene sewabo
, .,.1\1"-bt
waml. 1'jwam. u sa.
y , , v. " , ,
mdi bapfumu b-umuganuro bar1 abah1ma : Abas1g1 n-Abagara. Abagara
_,_., "'- , ,
bo babaga 1nkoko. Babataz1ra ngo "Abagara bagaragura amara
1 , , - , , .,
:.nkoko baraba amagara y-umwami".
' ' v-- ' .
-apfumu b-umuganuro bahengera umuganuro ur1 hafi, nko mu
a mnyonyo bakmbara i myishwa bakagnda ku bag.nwa gutza ibimsa
o kubga ku muganuro. Bshi tse ku muganwa baremurrika bak8gnda
- , , . , .. , ,_
mu ntra y1we bakaJa mu masho z-abantu , bagatura
bivyibs he , nta wahigirna adashak k bamuny.ga zose. Bava
mug.nwa umw baka j a ku Wndi ibimas a bigwir . Blgwiriye
t' i 1 i - . , , -
aragura umup umu yat we mur ryo banga. Bar1 bameze nk-abantu
, , - - , gi , . , 6.
bakaza inzozi ivyo barose bika ra ko b1kaboneka. Bari
- , , , , , - - , ,
abantu ko babona ibitaboneka, ico umuntu arwaye, icMW ciye uw1we,
ictumye abngamirwa ku magara, mu rugo, mw-Itenga. Bari abantu
, 6. ' , ! _, ,
baz1 gucaca. y-uruk za batahana. Ababa abapfumu
bnshi btangura kw1rwza ibis!go, ngo babon kera cnk
iyo-ndwra bayikirtse bagatangura kuragura. Umupfmu ytiwe n-!bis!go
n! we bita Rugan1rwa, yarakaza inzozi kurusha uwtiwe n-1nt3ndri.
, , , . l
Mu vyo abapfumu baragura bimwe vyaraba vyo kuguhenrana, ib ndi
ntib!be vyo, mugabo abantu bnshi ntibabihinyure.
2. Ictuma baraguza.
Ukuraguza vytumwa n-!mvo ny!nshi. Bamw bajanwa
, 1'- _, , ,
urugo, nk- yo umuntu yahwereye baja kubaza uwamw1she ubona ko umurundi
ngo ntk!yica. Abandi bajanwa n-tntu tw-dupfeye nb!
t
, , y , - , ,
a a co tumaze. yatevye kuJa kurongorwa, umugore yatevye
'1 -' ' - I'
gusama nda, umugabo atunze inka zigateba kw1ma, umuntu y hekenye
-- , ... , ', ,
canecane iyo y1hekenye atar1 ko ararya, bavuga ngo nta
kndi n! agasma. Hari n-abaja kukuraguriza utabatmye: nk-mntu
yarwye akaz1ngama ku mupfumu kumuraguriza ngo bameny ic
.a..r:w)';, J:Ja.r.i y&aarJ aga w!carB.gc.cza gusm OwA.
Bakwagirije icha, bakwagirije ko w!she umntu, wakizwa
, , , , , , __ ,
ubwo buyobe n-Oko mushikanye yo na bano bakwagiriza. Nk-umuntu ashaka
kugerra ikibanza yaragnda kuraguza ngo ameny yQko nya hAntu
, , - , - A I 6.
1azmumerera Umugabo ashaka gushengera kure1r ra yati!Sngura
, , , , , '
kuraguza ngo amenye ko azgabana cnke atazgabana. UwaJa kuberana
, , # -:r' u,
n1 uko nyene. Mu kuraguza ntwasOmvya abagore ruk1za
yamuha ni vy-ibiheko, ibibabi vya ikimazi citwa
, J , , , , 6. , i
umugw&lpore kug.Lra ngo ha be impore ru no ru go, CI!Snke umu z
w-Qmw1tngo.
Uwaja kuraguza ar1 umw akajana n-abndi, ababuze
- 164 -
umntu ar! batand,tu, yatvye kuronka
umugabo art akajana na nyina kumwhagiza.
3. Ingne
1 ,
uja kuraguza yag&nda ingemu : ibiharage, amavuta, igishiga
c-OmQnyu, impf1zi y-!ntma blba rro n-!bin
- 1 , - , - lk b 6.-lr, 1 kA
bigoye, nk-umuntu yasaba uru sango rw-u uga ana CtUlAe rw-ugu "'ndwa,
, .1 y - , - 6 - , , ,
clnke uwo baremeka ko ubugesera ngo yaroze ko n-umupfumu.
Ukuraguza kwari kwlnshi: hari ukuraguza indto zo mu mutw, ukuraguza
nyabsor6ngo, ukuraguza agatte n-kuraguza agatsita, ikib,bo,
, ,
- Indto zo mu mutwe.
, y .. , , - "' , -,
Abapfumu bari ubwenge bw-ugucaca abantu, ntibaragura ico utabanje
imvo Imbere y-kukuragurira kukujaga
imuh!ra iwanyu akihererana uwo mwajany,
akamrokera ivyo vyose, hanyuma ngo taha nsigaye ndab!rota.
, - , , ,
Umupfumu kuragura ku murango. Iyo bugorvye uno mupfumu
umush1ngantahe yatmwe kwOmviriza indgu akamusanga m
aragGrira mwo yitwa icrezo akambaza ivyo abapfmu ba
baraguriye nya mntu. Umupfmu yaba ymbaye ku mutw no mu ikintu
gity ubwba. Uyo mush1ngantahe ntaco ybahuka kumuhisha,
yambwira vyose ar! ko arahinda agash!tsi. Nya mupfumu kwOmva
vyose ido n-1do agahmagara bano Mu kubahana yash!kira ku vyo
batnz iwabo bamerniye mu rugo, bagatangara bati ilri aho
amrnza. Hanyuma mu nk-1yo baj kubaza icishe
- , *- , , 6 , .. . 6 ,
umuntu yarabartU1gira umuti wo guk1ng1ra
, , _, , ,_
ko uwakw1ciye art uwo mu bane mu ru go uktmuka 1nzu ukayi toborera
ku mukondo. Abandi nabo baca ihora. Ihora ngo ryrica
1 _. , , - , . '![_
uyo ngo yapfa adedemba, asara, y1koba 1vyambarwa,
yngera ytruka k mv y-no y!she.
- 165-
,
- Ukuraguza Nyabusorango.
Nyabsorango cri kinigye mw-Izosi bwa mukuza, inyuma
bakacambika ubna, hjuru bakagipfundikiza ikintu c-!kigegne
{
J , , , , 1
c- imbere naho bakahashira urunyagara rw-udutete tw-1mirinzi
Nyabsorngo kaja ku rutaro kazyoragura nk-!nyoni,
nta jambo wUmva, rymva umupfmu az! kugakorsha.
- Agatte
Kri nk-udusate. Gashikiriye nyen ukwgirizwa ishano kca
kamukubita mu matw!, mu eka hose. naw kmushikiriye
kcumita umutw has! uyo bakamusiga ingNa cnk umunyota ng-uyo
muntu ar!ze. Uweze n-1yo atba kuraguza nya mupfmu yar-
rungika ingwa yo kumusiga, kuko uwo bkka wse
Uwgiwe bramurndurira ko ivytsi, yavuga ngo muranyunguruza
ahandi bakamujana. Bamaze gushika ku bapfumu bane
batanu bavuga nka w Wnd! w mbere uyo muntu uburozi
._, _ _y A -r , " , -
ib1ntu nawe bamuc1ra gusubiza, agatangana
.# ,
n-1mperekeza.
Agatsita.
Mu kukaraguza bagnda ku mupfumu az{ Agatsita cari
ig!ti umupfumu ashing has! imbere y1w, agafata ikiremo
kidasiz urushanga akagikoza mu rur! mwo umti,
kur! nya g!ti, akaja arahuruza nya kiremo amanutsa aja 8IDRzfna
yabo bar! imbere y1we ngo ni Nak yab!gi ze? Kikamanuka. G!shit s e kur!
naka yag!riye ntik!manuke. Nya mupfmu ati non s1 ivyo mwiboneye?
Yaba uwo bakkreza ngw-eka kundi kndi n1 uwo nyne, yab ar1
, -, .- -,
uwo bakunda bagshig1manga ngo ngo twungu ru ze.
- Ikibbo
Ikibabo caraguza uwibwe. Abo bakkreza k bivye babagira bati hogi
tugnd guhinyuza kwa araf!se ikibabo. Bashitse kwa mupfumu
bakamw1ginira ingne batwranye ubusma. Agahza akab'Ska inkw!
1 A 1.1 1 i' , - ._,
z-ugushusha imbug1ta, bakamuha suka, ubu naho batanga amafaranga.
- 16 6-
Nya mupfmu inkw! agashira mu muriro, kno
n! ko imbbo ir! ko irakra. Bugingo ishush agaf
umti w-!gik&lbi akaw1s!ga, aktturira bose babona ntashe. H.nyuma
umntu yiymvira k yar!ye sindinde kumtiturira.
rr guc1sha imbgit kur! aja arababaza amaz!na Ash!ki
, . , , , ,
umw1vyi ngo imbugJ. ta iraturagurika ikamukororera ko amasase. Umu
. , , -, , ! , ,
at1 subiza ivyo war!ye cnke wunguruze, mugabo s1nz ko uteba ngo
wr. barmeza k kitabsha kuk batarinda guh!sha,
- , ! . , , ,
nya mupfumu yab gJ.ra imbonankUbone.
, _y , , , , , ,
Ubu ho bafata umurava an wo muh1 vu bari ko baravuga
iz!na rya nAk. Nya muh!vu uctye uctka bakavuga ngo kanaka arah!riye
. , ak'
J.co y oze,,
y. , , - , , , ,
UwagirJ.jwe ko yaroze umuntu umupfumu yaramuha akakanywa,
amarmbe. Mugabo iyo wab!menye ukajana n-abakrwanirira
"" , , .,. *', , .. , _,
nawe warakanywa ntugJ.re icu uba umupfumu akakubwJ.ra ko weze.
Y
, '-t' , *' . "" - "',
amara, J.yo ata w we yabireretse b-uno muntu barahonyora ku
, , "" -, ,_ -. "' , - ,
mutwe w-J.mpuzu yambaye babonye baca bamutera amacumu ngo
karamufashe, ngw-arahtriye uburozi.
, , ,
Igice e-IX Abapfumu, abarozi, abavurati.
Abapfmu bari bzi kuroga n-kurogora, mugabo nt!bltwa abarozi.
Umurozi ari ukwtw, y.mana inda mb!, umwga wtw wart uw kwica gusa,
ar! mu gutAnga ishano, ar! mu kwabura, ar! mu kurngika iblntiz!
amahlmbe, ibitga n-!bindi vyinshi ubury ar!ko bigak
abantu. Abarozi bltwa ba rwankin3z ngo baratra imbuto yatw mu
mir!ma, barattiza umntu mu kuja gukindira iw mw-Ijcro. Abarozi
bnkwa nt uko gusa umugayo utic.
Nayo abapfmu barbahwa, nt. mukUru nt muty{ barabahanuza; uwl-
gorewe nt!yabura utw akagnda
,
aremeranye.
- 167-
, , '!! , , , "i -,
Ukuvura indw!ra kwo ukw-abapfumu basa, n-abarund basanzwe
im!ti barazwe na ba s na ba nyina. Abarndi b6 hambere
bari im!ti mynshi : im!ti y-!nyonko, y-bumuga, y-1nzka z
- , , , , - , N ""
mu nda, y-uwakomowe n-1nzoka, y-ugusomora uwakomeretse.
zikomye nk-!ntandara n-!bisazi barazivOra. Im!ti imw yar1
iylndi iy-kw1yuka, iylndi iy-kw1rasaga.
bayikra mu mababi cnk mu bsh!shwa vy-!g!ti cnk mu mizi. Si
indwra si iz-!bik6k6, zari z!fise abahlnga bzo.
umntu baramubga bagasbira Nk-uwarshwe k
nda amara agasohoka barayatkera mu gaknga bakayasubiza mu
kibanza bakabarira. UwaVnitse naw nyne bramWnga agak!ra. Inka
ym barayica igikubwe ik1ma ikavyra. Erega barabig!ra n
ku bantu.
Ubwo Burndi ubon bwarlgeze kumenya ibintu n-!blndi.
bagira ngo baravuba imVra. Ngo baja kuy!clsha mu
, , , , - , v I ,
mahanga. Iy& imvura yataze cnke iyo yabaye y she imir1ma
ab.ntu barabash1ra ingmu. Imna mur1 iyo mlnsi igatasura
, , , , , ,
ikagerura ko bagaba imvura. Mugabo yar1 indynkurye,
iy vy.nan!ranye b!rar1ye ivya brndi barakbitwa iza
AbaVrati kuba abagabo. Abapfmu na b nyne
n! abagabo. Abapfmu b n-barozi barabq abagabo abago-
re. Abanyamagza bose baba ar! abantu bakuz atiwe mw-ibangB ryAbo.
M
'b b
1
, - , , ....
o na o nyene bagenda barutana. Umupfumu yamunaniye
ivra, cnk umuvrati imVra yanan!ye agirA ngo ni abndi bamwon-
neye, vyabur ati gnda kwa nk arandusha nf wabur!ra aho kazoba
ar! akanka.
Abapfmu, abaVrati, abqtgatga baja guc1sha ku nk!ko, ah
bit i Buha, i ku rgi r w-amahwa . nshaka ara-
aka j a kw1shi kana ku gipfmu nyamkru. Uyo amw1tegereje
akamushima akamha aramugumya akazoja aramutuma udukorwa
dutduto tw-yo mW ga, uWndi akaj a ararabira h. Nya mwigishA wtw
akamw1tgereza, akamugeza, akazohava amcira, agataha uyo
mWga. Hagi ze akamsovye akaga:ruka gus{giiza umupfumu yamwtiye.
- 168-
Ngw-imbere ngo ntazomumnere iba
ahandi h ryomukra, akamurahiza, akamrngsba imiziro neo arab
ko
, , . h'
an l.s 1nya.
Ab b ' ' t
1
b ' k ' b " t b ' k o'
o anyamageza n l. amenya vyose, n -a avura 1 avgwa
banyoye imVrR, bamenya imVra, kuy1ca n-ukuyivubq ;
, , , , I . - ,
nk-umupfumu nyamuragura y har1za uyo mwuga w-ukuragurf-!, f' .gPtunga
n-!bikrsho vytJwo ; umupfumu aviira ni kwo kw-tlkwo, uuizizira
guszuma zlnk n-ukuz!tngira im!ti, nk-gusongora AmR-
hembe, gukngra n-impinira, inymwonga, inykuzfmu,
kuvra ibisRzi, n-ib!ndi. z-bagre ziknda kumenywR
n-abakecuru, ni b bazlziyi im!ti, ni na b bahor
mugbo ngo Uzi kurogora aba zi n-kUrO"gR, bari m,vo t ubi ri.
Abo bose bishimiriza iduhaye uzoruhka,
ngw-Imna ib!shatse imVra izogwa, i mic i gi ye
Sinz! k naw yishimikiza Rugira rugir
- 16 9-
IKIGAB1NE C-VIII UBUMENYI BW-BIDdKIKIJE.
, -, "', , , I "'.
Mu kigabane ca kane twaravuze ibikorwa n-ubuh nga vyakuJije
Uburndi, mur1 i vyo vyo se hliri n-bugnyuzi. Y am ara
Abarndi nt!batngwa gusa n-akaja m nda, bararndera ku
b
. , . h' b b' , , t - b. ,
mu 1ri n-ugushar1za a o a a, navyo nyene wara 1vuze.
Hari tutarftshika ko, ni ukugne bak1baza imvo
n-!mvano y-!bintu biknd gut&ra amazina.
Igic ca I Imvo y-{bikdnda amadldane
Mu gihe dufat!ra ko mu kumenya imignzo n1 abazngu
batri bw&z. Aho rro nt!blbaza igi tma har! abantu br:bandi
bak1rabura. Aho babonye abra babise "ibisuka", ibintu vy-!vyaduka
bidasa bantu, "ba nymwro" kuko basa n-aba b-rubeya
rw!nshi bnse kw1rabura kandi bavka ku blrabure. Ico blbajije ni
icatumye bamw b1twa uku abandi ukndi, bamw ngo ni abattsi,
abandi ngo ni abahutu, abndi ngo ni abatw. Bavuga ko abantu bose
bandruka ku mntu umw. Abagejeje kub!sobanura bagira ngo hari
- , - o. , "' ,
umugabo ak1twa Kigwa, araheza avyara abtlna b-abahungu batatu, umwe
amwita Ruttsi, uwndi Ruhutu, uwndi Rutwa. Abavtltse kur.! Rutw
... , 1 , i ,
b1twa Abatw.a, abavOtse kur1 Ruhutu b twa Abahutu, abavQtse
Ruttsi bitwa AbatUtsi, n m nyuma bibandanya gGrtyo, vyaye
yamw1ta iz1na, nya z!na rigafata abo bose pamwanduruka k,
abavQka kur! Gashingo bakitwa abashingo, abava kur! Muyanzi bakitwa
abayanzi, vtse kur! Ntare akitwa umutre, abavOka kur! Busumano
bakitwa abasumano.
Ar!ko hari imiryango bltirira aho nya bantu baje bava : Abanybugfi
n! abantu bturuka i Bugfi, Abaj1ji baturuka i Buj1ji. Uko n! ko
basi gra inyanduruko n-fmir,yango, mu Wndi mwanya bagahakana
ko Abattsi n-Abahutu n-bat w
Abarndi bri kw1tegereza imic Tuvymvira mu mazina
bita n-amatzirano, b n mu migani n-!mylbutsa. Ivyo biri mu blndi
bitabo.
Abo hambere ibintu n-blndi bakra h uyu mugani ngo
"nt8kabra imvo". Ni ho ca barna b1baza icagitye
170-
bakabibona mw& imbQrizi. Nk-1yo bmviae gyamudidima ar! co gish!tai
., , , 1. , , ,
baca. bamenya ko gupfa umuganwa mukuru. Muramenye ka iyo
umntu mukuru apfy urw1mo kuko bamugandarira imlnsi myl-
nshi nk-Am,zi abiri yose badakor, ar! umwunamo gusa, uw babona
arlmye btarltangaza k bavy ku rupf brunwita umumnja bak:amu-
nyaga uruk&mbamlzi. Igish!tsi rro cari
Ubw1rakabiri n! hamw, ngo bwasema umw.mi uwtindi w m ndA
1
y-1.ngoma.
Aha abazngu ngw-abantu bava k ngUge abarndi b bavuga
kw-!nkoto ar! zo ziv ku bantu, ngw-inkoto abantu, hanyma
ubw1rakabiri bubasanga mu gahlnga, ngo bumar guhra nya bantu
bahinduka inkoto.
, , - 1 ' - - - - ,
Ngo umupfumu yararota ko buJa kUza, abantu bagRheza
bak1tegra, bakavoma amzi, ink nazo
miza hfi y-rugo. Uw bwasnga mu gahlnga yaca aryma has! ak1-
pfuka mu kuk ngo ntibwateba bwamRra muty,
bagira ngo bw.mara imlnsi itatu cnk in.
Mu bidkikije vyatye Abarndi amazinda urashira mw ijuru n-1gy-
Ijuru ni ryo riduha imVra n-1z0ba, eka ib!bi n-1vy1z
biva mw-ijuru, amapfa aturuka mw-ijuru, agah1mbo nyne gaturuka
. , b' 'b , ,
mw-1Juru, u a, n-uru ura, ama yo ava.
Inynyri nt!wzi ic zikora kuk nt!zidussurutsa kandi ntizitu-
bonshereza iya kutar! ho. Mugbo ngo hari h urunynyri
rwitwa shingabuc, urwo ruradufitiye akamaro kuk ruger ijoro ; iy
ubony rrnze uca umnya k bugira buc. n-1z0ba vy
n! vyo bagera k ibihe n-1vy-mnsi.
Hari babonye rusiga ibishwrara ah ruciy, barwlse
Nyakatsi ; narwo nyne rwari
b
3
t
h
Q
.
:r:
- 171 -
Igic ca II Ingne bagera ibihe vy-mnsi.
Ibihe vylnshi vy-murango vyfatira ku bikrwa vy-!nk, ibigere-
i b
1
-b. k- k' . , .
1
k k
vy-umuns vyama u n a, zo n -uku w-
.saha. Hari igi tndo, hakaba ar! wo bise umurango mu 'kudeha
mwami Mut!ga, hakaba igih!ngamnsi harya ryahindukiye hagOmba
, ,_ J. , l'
:uba ku muh1ngamo, hakaba umugoroba harya ko
!rebarba r!shaka kunyika.
mnsi watngura inyomvyi z!hejeje kuVga ugahera inka z!tashe.
bic vyri mwo vyart ibi : amugurura, amakma, amaturuka y-!nk,
mataha y-!nvna z-!bidogza, amataha y-1nyna nkurnkuru, amashokR
, l , , , -
arya mu ngohe, amaturuka y-1nyana, amahodoka, ku r.ya
ibrinka, amakwaza, amataha y-1nka ; ukaba uhze bakgarira
agatangura ijoro.
joro rytangura mu makma harya bahejje kWgarira ; hagakurikira
mary, hanyuma amary!ma, agacubiro mu gat!ro r,y-akavz1ko, am1ka-
gur yambere, bit mu rin!ni, m nkko za mbere, m nkko
a kabiri, mu mutwnzi wa kiympu utukra, hagakurikira umutwnzi
'_,- - 1 '' 'I
w-1nka, wera, hanyuma w- mbwa cnke w-abatwa, w -
bura bita agahuru bugasubira kw1ra, m nyomvyi bug8ca bca haka-
a mu gitndo, umnsi
aragze igihe c-dmnsi n-1c-fjoro basanga birangana. Barats!vye
nirmbe ibiri ingna, umw bawudometse mu gitndo uhera mu mataha
-1nka, uwUndi bawudometse buno nyne uhera inyomvyi z!vuze, basanga
nnsi n-Ijoro birangana.
Igic c III Ibic
na kw bakurimbra mw ibic bitatu : Imbneko, imfa-
1
, - " , " 1.!!
) n- mpito. Mu mboneko harya kugiseruka bakavuga kO ar1
, , , r , - ,.., '
i rya kumaze gufata naho mu my1za, ha rya mu
r! guty! bakavuga ngo ni m mp1to m ndindanye
kumara im!nsi mirongo itatu. Imbneko zimara iminsi icumi
"' . f' t ' t ' I
1
t i k Y . bi . h'
a o gur yo nyene. o z mara n arya
, , - l . , y l - " 1 - .t ,
tza bukeye. Uwag1.ra ar1. mu mboneko, mu
:mbra akamenya igihe ivyar!ra mw, n! kwo bagerereza ko
- 17 2-
bakma bzi igihe bazg1ra mu yhora m mbneko ni
ho yar1mbra, ar! m mfato akama ahzi. Baharra bartyo ar! m
bakamenya igihe igabmuka akazOba kak8.ka ngo ya""--
. i ,
l.m co.
Igic ca IV
, ., , ,
Ingene bagera aho ugeze.
Umwka wamra icumi n-biri. B!pfndika imigzi m
ngo z-Omwka bakagira amapfnndo icumi n-abiri, gUheze
c ipfnndo rimw gushika agahra.
Umwka bawuvuga mw ibic bibiri : agatasi n-1c!. Agatsi kari mw
n-1c! rya rwose. y-1mwra nf umuna.ni : Gi tugGtu,
-, _, . _,
Munyonyo, Kigarama, Nzero, Nyamagoma, Ntwarante, Ndamukl.za, Rusama.
y-1cf ni an : Mukakaro, Myandagaro na Nyknga.
Umw!ka wahra mur! Nyakanga imirara ivOye ku gah!nga, imvUra iga-
ca uWndi mwka ugatngura. Mu kugera ah umwAka ugez
Abarndi baharra imirfma n-fvyimburo. Htangura umutasuro
ry-!bigri hagakurikira ry-{biharage, hagasubira ib!ba
ry-masaka, h.nyuma hakaza utnndi dukrwa tw-!ruhnde.
y-{kirndi yari af!se ic yrkana, igikrwa mur1
ido gihe. batangurira k guhrra n! krya guheza ici, ni
Gi tuglltu, hrya imwra igiiy ibigri hanyuma imwra
n-1z0ba bigatugutirana.
kwa kabiri nf Munyony, kunyonyra ingamba z-1biharage.
Ukwa gtatu n! KigaramR. Muri ukwo ink zhimba ubwatsi zi-
kagaramanga z!haze umuyonga, amapf1zi akirirwa ar1vuga.
Ukwa kane nf Nzro, baba hari inzara abantu bazerra baja gusuma.
Mur1 ukwo kw!zi babiba amahonda.
Ukwa gatanu, ni Nyamagoma ibigeri vyaba b!gomoye kandi ari mw-Ica
, -
ry-amahonda.
Ukwa gatndltu n! Ntwrnte. Mur1 ukwo ibigri babitwara
kw-ijanja imyQngu nay bayitngatiye mu minwe b1baza ingne babishi-
k
, .
ana l.mu J.ra.
- 173-
Uk
4l # I # k #.- b
Ndamukiza. ryo z1na mu ur1s1gura agira ngo
ni ukuVga murndamukiriza abar1 iyo kuk inzOzi zarzura zigasesa,
incti y hakuno ntlbe ik!je kuramutsa iy hakurya.
Ukw-munani n! Rusm. Mur1 uko kwtlzi imVra irasffina ku mur8mbi
umw ku w biherranye izQba isOmiye ku wUndi
mur2mbi, ikagwa igasbira ikamira.
kw-!cnda nf bahinduye bakwita Rwirabura.
" ._, .- - , -
ibitutwe, abungere ku m1vumba ; hera Hmateke n-amahonda.
Mur1 uko nt!barya w-bro.
Ukw-1cmi n! Mukkaro. Ivyatsi biba bfkqkaye vymye, amahonda ba-
gatma, ubushaza n-fbiharage
Ukw-1cmi na kumw a! Amahonda aba ku mirarq.
kwa cmi na kabiri ni Nyakanga. H-aragwa imVra y-!gisangura
bita gatsindagira bigega. Ni kw bsiza mw, abaffse impeta bakazf-
kubita. Mur1 ukwo haba izOba rylnshi. Ukwo kwzi nf kwo bita
Ni kw kwaheza
Abandi batangura guhrra mur! Hzro, kw-1bf-
, , , - , -
ba ry-amasaka, ugahezwa n-umuganuro mu mpera za Kig8rama.
Igic ca V Ingne bagera uburebure,
bw-fbintu.
Mu kugera uburbure bagersha imigzi, amacmu, n-fnkoni n-!bish-
kara vy-mahonda bak!:1bigera ku mntu. Hk mu kubaza umumezo
y J # ,
bafata bakag1hagar1ka kikagera mu rukenyerero
rw-fmpzu bakag!himbura. umumezo murmure yagishitsa mu
agah1mbura.
Igikebre mu kukigerera umukozi, ar! uwarye inyama ar!
inka, bafata umugzi bakAwuryamika
ah un akwiy kugeza kuriw. P.
Mu kugera inkingi y-nzu baata amacmnu bakF.lyasom::myF.l bakagera ah
bagomb nya nkngi, hanyuma bakarymika kurf nya g{ti baka-
b
, , . k ,.
ona aho g1 erererwa.
- 174-
Mu kugera uburbtire bw-buriri ig{ti bakakigera ku mntu
azbury&la ku mntu murmure. Mu kugera urusnge bar;ba
ah nyen rwo gukora bakagersha ,inkoni ib!ti vy-rusnge,
bakaringaniza.
Mu kugera art ubw-rug, art ubw-!nzu, ar! ikigega bakorsh
, u, y - , - y
CMnke umugozi. rugo barugeresha umugozi bagak1kuza ikibanza
c-fth ruzgra, amabango y-Ah bazsh1nga ibirimbi. Ikigega
ig{ti bakakirampika mns! y-!kigega bakabona ingne
intbe ingana, iklndi g{ti bagashinga mur! nya kigega, iklndi
bakagitambika ah kij kugera, ni h mu ruriri rw-!kigega.
Inzu bayigersha umugzi. Bafata umntu akagorora ukuboko,
ah agez bakaharmbika ikaba intmbw imw. Inzu
' ' ',_ - ' 1' I
intftmbwe imwe y-umuntu muremure n-umumezo w- suka. nzu
n!ni yag!rwa n-tntmbw zibiri. yagra umntu ym agra
. - , , - -
akaryftma akagorora ukuboko akahace akamenyetso akongera aga-
tftmbika umuhoro, bagaca bamenya ingne nya yagtse cAnk
- ,
yaga.
Ubndi bury : bltata ig!ti bakagishinga hagati na hagati ahb igis-
nge nya g!ti bakakibohera k umugzi w-tntftmbw ya nk
.)
zibiri bakawubohera k iska, bagaca umuzlngi w-Ah ubwaguke
1 ,
bugera.
Mu kugera ubwaguke bw-!kintu gishingrwa mw bafata ingero ntnt
bakaraba ingero zicjuje. Nk-!kigega baharura incro zjuje urutte
ar! rwo gis.ngaza. Urutte rwajishwa mu migano rukguka m mbavu
ntirbe rurrure, umntu yorwicaye mw agahindukira. Ibisangaza
cAnk icmi n! vyo ikigega. Urutte rutsindagiye
, , , , ,_ , .
rw-amasaka cAnke uburo n-umuntu akomeye rwBse. Ni
nk-muhOri ar! wo wlkorera umntu akomye. Igisangaza
cari igic c-!git!ba, catkera amaska y-!mish!,
cagtse m mbavu coj mw nk-1nkangara zitanu z-!bihP.rage bikub!se.
Inkno mu kumenya uko zirutna mu kwAguka bavoma am.Azi mu miblndi
bakamenya imib!ndi iroy mw ar1 ibiri ar1 itatu, imiblndi
sha ikarabo na ry barigersha ziyujuje. Mu
kugera igiseke baharra ibitemre bikirye mw, igitemre bakige-
- 1'f 5-
rsha inkko inkoko nay ivytbo biyjuje, mu
kugera ic1bo amash! mur! co. Ibintu vy-!ntete, nk-!bi-
har8ge n-!ntete n-QmQnyu vyagershwa ivytbo
n-mash!
.. y- ,_ , ,
Mu kugera baraba umutwAro w-umuntu bagBterurB mu
minwe bakQmva ingne nya kintu kiremreye, nk-!nyamR bagabra
bagashira mu minwe bakQmva kQ ziringniye zismbnye. Ibintu
birasumbanya kuremra arko ingero ubish!ze mw ztngana. Mu vy
umQnyu n-butre vyrasOmvya vyose kuremra. Ik!ntu cose
cri g{fise urugezo umOnyu baguha ictbo cuzye umO-
nyu ukabaha igitemre czye ibih8rage ubushaza, ama-
honda.
,
ngero
Ukugera n! ukugereranya, mu kumenysha ahantu k ari hafi
kure batatira urugezo ku vy b!\zi. Bagira b8ti ni ah
umntu az! kursa agez umwmpi, ahA.ndi bati kuva inAk ush!ka
- . , , .. , , ,
urugendo c-umunsi rw-umunsi wose,
rw-!m!nsi iyi n-lyi.
Abarndi nt!bkheranirwa n-majambo y-ukuvUga ivy bazi, na vy
nt!vyA.ri bik k vyri b!batnze bagatQnganirwa.
- 176-
UMWIKEBlNURO.
-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
u - , I ,
mu guheza twagira tubakebure. bi tuvuze tubivuze kshi
mug&bo klhise s! ukuVga akaheze. tthise araa!ga amakanda bagatra
inzira yag&ndanye yramwreye ab m nyuma bakRy!ca mw nabG,
yramuz!mije nah bakayizibukira baylzi.
kujana inzira nyabhurru n! ukubanza iry n-lno, ty
n-tyo tugez, umwnga n-Udahum, c&necane ubu tugez
i
'b ' . H- k . . k 't- kk'
mu b go e no mu mahure y-1nz1ra. a uz1mag1r1 a du era ama a
ngira twotUmbra inzira y ku mut!ma kugererAniriza k
iy tuv n-ty tuj. Uburndi s! ubw-jo hhise, ni ubw-jo
, ., , , , 1 "' - , ,
n-ubw-uyu munsi n-ubw-eJo bw-ubuca na h rya y-eJO Nta wobuca mwo
kubiri ngo aronk Iyi mignzo y-!kirndi tuvuz mu
nt!yahze itakiri y5se, ni y yadushikirije iy-lki gihe
-, .. , --
iranga Umurundi w-u bu wo mu masanganzira y-1kirundi
rr abanyamasango ntitmere nk-gti kar! mu rOzi gatwarw
n-mukba, kib!ra k!buruka ; ni tub gti gatertswe
, , . , , , ,
katahenurwa n-umuyaga. N1 co cadutumye tubasaba uyo mukebukano w-u
bayagira ivy twabonye n-1vy Ntiduhejje, Uburndi
ngo abumre, kubaye uguc!ra umuvOnjo ab hanyuma.
, -
Ntitwikebanuranye.
- 177
Urupapuro I-II- III
tKIGABiNE ca I INs6B1NuRO 1
Ig!c ca 1
Igic
-
2. ca
Ig!c
-
). ca
Ig!c
-
4. ca
Is!c ca 5.
, ,
Ico a ri co . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Uburndi
,
bur! aho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Akayaga k-! Burnndi
Inzftzi n-lbiyga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,
z-'Oburndi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1
2
2
3
IKIGAB1NE ca II N-fMIRYlNGO 5
I . ,
-
1 g::tce ca
,
Igice ca 2.
I . ,
-
). g::tce ca
Ubwt>ko ....................................
Imiryango . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
mu Burundi . . . . . . . . . . .
5
6
7
Ubwa 1
Ubwa 2
Ubw. 3
- , ,
Imiryango y-aba.hutu 7
Imiryango y-battsi 8
, ,
9
Igic ca 4. Ihinduka ry-Qbwt>ko n-!miryango 10
ca?. Ubucti n-bmwe 11
Igic ca 6. Imiryango imw1mw ico izir 12
IKIGAB1NE ca III UBUZIMA KUVA I.iW-lYARUKA GUSHIKA
, - , -, 12
Igice ca I Umugore atwaye inda
Ubwa 1 Ibimenytso
Ubwa 2 UgutwAririza
Ubwa 3 Ubwira umugore ar! n-1mbnyi ayigirlra
,
II Iy!baruka
Ig!ce ca
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ubwa
10
IvOka
Ubwa
20
Igabira
Ubw.
)0
Ukub1kira ingeramyi
Ubw.
40
uruzogi
13
-
.
- 178-
Igic III UgusohokB
,
ca 1 5
Ubwa
1 0
Ugukbura
Ubwa
20
, -
Guca urweyo
Ubwa
)0
Kumwa imvanda
Ubwa
40
Ubukorakoz2.
Ubwa
50
Gutreka imib!ra
Ubwa
60
Gusasq uburiri
Igic,ca IV
,
.Anlahasa 17
Ubwa
1 0 I ' ' -k
gi tuma hRvu a
,
am ah asa
Ubwa
Ukwaramira
,
amahasa
Ubwa
30
Imigru
Ubwa
40
Isohora ryambere
Ubwa
50
Kugnza
,
amR-ha sa
Ubwa
60
Ugusohora ubwa kabiri
Igic cS V Ukuvyiruka 20
Ubwa
10
,
Ugutega
, , - , .
n-ugutegura
Ubwa
20
Ukumera yambere
Ubwa
30
UgukOra
,
ubusage
Ubwa
40
Ukumwa ubwanwa mhere.
Igic ca VI Indero 22
Igic c-VII. Ukurongora 26
Ubwa 1 Ukursha
Ubwa
20
Ubwa
30
Ubwa
40
Ubwa
50
Ubwa
60
Ubw-
70
,
UguterekerwF.l
Isohora ry-mwigeme
Ubugeni
Improro
, ,
n-umusore
UgusohorF.l inkinga zambere
(
Ubw-
Ubw-
so
90
Ugutw1kurura ari kwo gusohora inkinga za kabiri
Inzga z-businziriza
Ubw-10
Kugera mu
Ubw-11
Kuramutsa
Ubw-12
Ukujana ubuvyyi
Ubw-13
Ukurongorera k ndaro
Ubw-14 Indongoranywa.
- 179 -
Igic c-VIII Iy ukwabaka kwagrnye 34
Ubwa 1 Ukuja buj n-guctlra
Ubwa 2 Ukwhukana
Ubwa 3 Uguharika
Igic e-IX Ubuhtlmur 37
Ubw8 1 Umuhtlmur
Ubw
20
, , . , , ,
Umugabo n-umugore bagaburA ibikorwa
Ubwa
)0
Ic umugre yitQngira bwlt
Ubwa
40
, - , ,
ageze mu zabukuru
Ubwa
50
Ukuraga
Igic e-X
, , , ,
Ugupfa n-ukuruva ko 42
Ubwa
1 0
Ubw.
20
Ugufub8
Ubwa
)0
Ubwa
40
Uguc ku mzi
Ubw.
50
Ukumarirwa
Ubwa
60
Ugutrana
IKIGAB1NE ca IV IBIK6RWA N-1MYUGA VYlKUJIJE UBURt1NDI 49
Igic ca I Ubuhlnga bw-tlkwrora ink 49
Ubwa 1 Inka irt n-<!zi
Ubwa 2 Mu kuvutira
Ubwa
Ubwa
Ubwa
Ubwa
Ubw-
Ubw-
Ubw-
Ubw-1 0
Ubw-11
)0
40
50
60
70
ao
go
Ubw-12
Ubw-13
Ukurera iny.na
Ingne barer ishr.i
Imiry.ngo y-tnk
Ibig!rirwa inka ku munsi ku
y
mun si
Iyuhira ry-1nk
I ' ... 1 '
, ...
-
,
ry- nka yavyaye
Umunsi mukuru w-1nk yavyy
Ishlmwe ryahabwa impf1zi ibuguma
yavyye nyinshi
- - , ,
Ugucunguza kw-umuka
, - , . , ,
Umuteguro
- 180 -
Ubw-14 Ukubneksha inka
Ubw-15
6
Ubw-16
Ubw-17
Ubw-19
Ugutangoza
Ukugisha n-ukugishre
Ukw1yami ri za
Igikorwa c-1nk inanak
Akamaro k-1nka mu Burundi.
,
mu rugo
Igic ca II Umwga wo kurima 63
Ubwa 1 Igikrwa c-1suka
Ubwa 2 Imbuto zamye mu Burndi
1-
Amaska
2-
Ibitoke
3-
1
Uburo
4-
Ibigari
5-
Ibiharage
6- Ubwishaza
7-
,
Inzuzi
B- Amateke
9-
Ibijmbu
10-
Imyiimbati
c
11- Inmpu
Igic ca III Umwga w-ugucura .......................... 74
Ubw.
Ubwa
Ubwa
1 Ibikrsho
20
JO
Ubwa 4
I
, y , , ""-
vyo bacura n-ukugene
Ingne umwga w-gucra war1 ushmeye
Imiziro
Igic ca IV UmWga
, -
w-ukubaza. . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Igic ca V Umwga w-kuj1sha 86
Igic ca VI Umwga 88